{Гайдар А. П. (комиӧдіс Д. М. Братинкова) @ Барабанщиклӧн судьба @ повесьт @ Аркадий Гайдар. Барабанщиклӧн судьба @ 1958 @ Лб. 3‒110.}
Аркадий Гайдар
Барабанщиклӧн судьба
Коркӧ менам батьӧй воюйтліс белӧйяскӧд, сэки ранитчыліс, пышйыліс пленысь, сэсся сапёрнӧй ротаса командир должностьын петіс запасӧ.
Менам мамӧй Волга юын купайтчигӧн вӧйис. Сэки меным вӧлі кӧкъямыс арӧс.
Ыджыд шог вӧсна ми вуджим овны Москваӧ.
И тані кык во мысти бать гӧтрасис мича ныв Валентина Долгунцева вылӧ.
Йӧзыс висьталӧны, мый первойсӧ ми олім скромнӧя да лӧня.
Миянлысь неозыр квартиранымӧс Валентина видзис сӧстӧма.
Пасьтасис сійӧ прӧстӧя.
Бать вӧсна тӧждысис да менӧ эз ӧбижайт.
Но сэсся помасисны распределительяс, быдсикас талонъяс, нянь карточкаяс.
Йӧзыс кутісны овны бурджыка, озырджыка.
Валентина кутіс тшӧкыдджыка и тшӧкыдджыка ветлывны кино вылӧ то ӧтнасӧн, то кодкӧдкӧ.
Сэки сійӧ волывліс гортӧ рассеяннӧй, мый йылысь кӧ думайтіс, и мый киноас аддзыліс ни батьлы, ни меным некор эз висьтавлы.
И кыдзкӧ регыд — миянлы дзик виччысьтӧг — батьӧс менсьым индісны ыджыд текстильнӧй магазинса директорӧн.
Вӧлі пир.
Локтісны гӧстьяс.
Локтіс батьлӧн важ ёртыс Платон Половцев, а сыкӧд и сылӧн нывка Нина, кодкӧд, кыдзи сӧмын аддзысим, ми серӧктім, кутчысьлім, и сэсся рытывбыд некод дорӧ миян некутшӧм делӧ эз вӧв.
Ӧні корсюрӧ кутісны мӧдӧдлыны батьла машина.
Сійӧ тшӧкыдджыка и тшӧкыдджыка кутіс ветлӧдлыны разнӧй заседаниеяс да совещаниеяс вылӧ.
Кыкысь кымын босьтліс аскӧдыс и Валентинаӧс кутшӧмкӧ банкетъяс вылӧ.
И Валентина друг лои скӧр да быдторйысь дӧзмысь.
Батьлысь начальникъяссӧ ошкис, налысь гӧтыръяссӧ кулитіс-видіс, а менсьым ыджыд тушаа да ён батьӧс нимтіс мижуйӧн да ветекӧн.
Бать магазинын вӧлі унапӧлӧс ной, полотно, шӧвк да разнӧй цветнӧй матерье.
Водзвыв ыджыд шог чувствуйтіг бать дыр ветлӧдліс йӧжгыльтчӧмӧн, кельдӧдӧм чужӧма.
И весиг, кыдзи ме сёрӧнджык тӧдмалі, гусьӧн сетлӧма шыӧдчӧм, медым вуджӧдісны сійӧс заведуйтны быдсяма кӧрт кӧлуйӧн вузасян лавкаӧн.
Кыдзи мый сэні лои, ог тӧд, сӧмын овны ми регыд кутім бура да долыда.
Локтісны миянӧ плӧтникъяс, маляръяс; босьтісны стенысь батьлысь вижӧдӧм портретсӧ, коді вӧлі пельпом да шашка вомӧныс потӧма, нетшкисны важ василькӧвӧй обойяс да ставсӧ выльног лӧсьӧдісны, краситісны.
Важ кӧлуйсӧ ми вузалім старьевщикъяслы либӧ сетім дворниклы, и лои миян югыд, кыпыд да весиг кыдзкӧ тыртӧм-куш.
Но неяснӧй, гӧгӧрвотӧм тревога крепыда овмӧдчис сійӧ кадсяньыс миян квартираын.
Сійӧ чужліс то виччысьтӧм телефоннӧй звӧноккӧд, то вӧзйысьліс ӧдзӧсӧ войын почтальон либӧ случайнӧ сёрмӧм гӧсть ним улын, то дзебсясис удж вылысь воӧм батьлӧн синъясын.
И ме тайӧ тревогасӧ аддзи да чувствуйті, но меным шулісны, мый нинӧм сэтшӧмыс абу, мый бать прӧстӧ мудзӧма.
А вот воас тулыс, и ми куимнанным мунам Кавказӧ — курортӧ.
Медбӧрын воис тулыс, и менсьым батьӧс сетісны судӧ.
Тайӧ лои буретш сійӧ лунас, кор ме вои школаысь зэв кыпыд, сы вӧсна мый менӧ индісны миян нёльӧд отрядса старшӧй барабанщикӧн.
И дворӧ котӧрӧн пыригӧн, кӧні жар шонді водзын ызгисны-шумитісны соседъяслӧн челядьыс, ме гораа кучкалі линейкаӧн ранецӧ торжественнӧй марш-поход, но сэки найӧ став чукӧрнас уськӧдчисны меным паныд да ӧта-мӧд вежмӧныс кутісны горзыны, мый миян керкаын вӧлі обыск, батьӧс менсьым милиция нуӧдіс тюрьмаӧ.
Ог соссьы, мый ме дыр бӧрді.
Валентина меліа тапкӧдіс менӧ да терпеливӧя велӧдіс, мый меным колӧ ӧтвечайтны, кутасны кӧ юасьны менӧ судья либӧ следователь.
Но некод нинӧм йылысь менсьым эз юав.
Ставсӧ сэні ӧдйӧ асьныс разберитісны и батьӧс пуксьӧдісны тюрьмаӧ вит во кежлӧ растратаысь.
Ме тӧдмалі та йылысь водігӧн нин, вольпасьын куйлігӧн.
Ме юр вывті шебраси эшкынӧн.
Розявны заводитӧм местаясті, кыдзи кодзувъяс, дзирдышталісны виж бикиньяс.
Ваннӧй ӧдзӧс сайын сёлькӧдчис ва.
Бӧрдӧм вӧсна пыктӧм синъяс куньсисны, и меным кажитчис, мый ме кывта кытчӧкӧ зэв ылӧ.
«Прӧщай!
— думайті ме бать йылысь.
Ӧні меным дас кык арӧс, вит во мысти лоӧ дас сизим, челядьдыр коляс, и сійӧ кадас ми сэсся тэкӧд огӧ нин аддзысьлӧй.
Помнитан, кыдзи шуштӧм вӧрын гораа да шога кӧкис кӧк и тэ велӧдін корсьны гӧлубӧй небесаысь Полярнӧй кодзув?
А сэсся ми восьлалім би дорӧ эрд вывті да дружнӧя сьылім тэнсьыд прӧстӧй салдатскӧй сьыланкывъястӧ.
Помнитан, кыдзи вагон ӧшинь пыр тэ петкӧдлін меным ӧтчыд паськыд куш эрд, кӧні вӧліны виж пӧльӧюръяс, турун зорӧд, шалаш, мыльк, кыдз пу?
А сійӧ кыдз пу вылас — шуин тэ, — пукаліс сэки горш сьӧд рака да коставлӧмӧн горзіс: каррр...
каррр!
И уна тіян йӧз усины тайӧ эрд вылас.
И тэ куйлін со эстӧн, мыльксьыс неуна веськыдвылынджык, — руд рӧма ёг турун пӧвстын, кӧні шӧйтӧ ӧні сера бычпи да ымзӧ, ас ногыс шуалӧ: муу — муу!
Буракӧ, ылалӧма, кыз йӧюкыд, и ӧні полӧ, мый вӧрысь петасны кӧинъяс да сёясны сійӧс.
Прӧщай!
— куті унмовсьны ме.
— Кучкалӧны барабанъяс марш-поход.
Быд отрядлы аслас туй, аслас позор и аслас слава.
Со ми и торйӧдчим.
Кок шыяс лӧнисны, и эрд выв тыртӧммис».
Тадзи унсорӧн прӧщайтчи ме батькӧд зэв шога да крепыда, сы вӧсна мый ме век жӧ сійӧс радейті, сы вӧсна — мыйла пӧръясьны?
— вӧлі сійӧ меным ыджыдджык другӧн, тшӧкыдакодь мездывліс сьӧкыдлунъясысь да сьывліс бур сьыланкывъяс, кодъясын муыс кажитчис зэв паськыдӧн, а тайӧ му вылас ми вӧлім медся шуда да дружнӧй йӧзӧн.
Асывнас ме садьми да муні школаӧ.
И кор ӧні менсьым юасьлывлісны, мый батькӧд, ме вочавидзлі, мый пукалӧ пӧръясьӧмысь да гусясьӧмысь.
Вочавидзлі ме коса, веськыда, синватӧг.
Сы вӧсна мый кыкысь дорвыв сьӧлӧмсянь морткӧд прӧщайтчыны оз позь!
Бать уджаліс первой кӧнкӧ лагерын Вологда дорын, вӧр пӧрӧданінын.
Частӧ гижліс Валентиналы письмӧяс да, тыдалӧ, ёна гажтӧмчис сыысь.
Сэсся друг сійӧ дыр кежлӧ чӧв ланьтіс.
И сӧмын куим кымын тӧлысь бӧрын ыстіс — но эз нин Валентиналы, а меным — открытка; кытысянькӧ ылі Войвывсянь, Сороки карсянь.
Сэні сійӧ гижис, мый сійӧс, кыдзи сапёрӧс, вуджӧдісны канал вылӧ.
И сэні налӧн бригадаыс взрывайтӧ му, изъяс, скалаяс.
Кык во колисны ӧдйӧ, некутшӧм тӧлк ни сертӧг.
Коймӧд во тулыснас Валентина петіс верӧссайӧ Осоавиахимса инструктор сайӧ, буракӧ овыс сылӧн Лобачов.
А сы вӧсна мый квартираыс сылӧн эз вӧв, то аслас полевӧй сумканас да неыджыд чемоданнас сійӧ вуджис миянӧ.
Июнь тӧлысьын Валентина колис меным сё ветымын шайт тӧлысь кежлӧ да верӧсыскӧд мунісны Кавказӧ.
Вокзалысь воӧм бӧрын ме дыр шӧйті пельӧсысь пельӧсӧ.
И кор тӧв пӧльыштӧмысь швачнитіс ӧшинь форточка да ме кылі, кыдзи кухняын миян каньпи видзчысьӧмӧн лакӧ идравтӧм тасьті-пань пӧвстӧ кольӧм йӧв, сэки гӧгӧрвои, мый ӧні квартираӧ ме коли дзик ӧтнам.
Ме сулалі да думайті, сэки буретш менӧ чукӧстіс миян дворник, Николай дядь.
Сійӧ шуис, мый час сайын на пыраліс миян отрядса вожатӧй Павел Барышев.
Сійӧ зэв дӧсадуйтіс, мый Валентина сэтшӧм тэрмасьӧмӧн мунӧма, да шуис, мый аски бара пыралас.
Войсӧ ме узи лёка.
Ме вӧтаси телеграфнӧй столбъяс, ракаясӧс, катшаясӧс.
Ставыс тайӧ шувгис, ызгис, горзіс.
Медбӧрын кучкис барабан, и став тайӧ чукӧрыс шутьлялігтыр да горзігтыр качӧдчис небесалань да лэбис.
Лои чӧв-лӧнь.
Ме садьми.
Пуксис шондіа асыв.
Буретш сійӧ асылыс, корсянь менам олӧмӧй крута кежис бокӧ.
И нуис эськӧ, колӧкӧ, код тӧдас кытчӧ, эз кӧ...
эз кӧ бать коркӧ петкӧдлыв меным паськыд эрд, кӧні быдмисны виж пӧльӧюръяс, да эз кӧ сьыв меным бур салдатскӧй сьыланкывъяссӧ, найӧс, кодъяс и ӧнӧдз на ӧзтӧны менсьым сьӧлӧмӧс.
И наысь меным лӧсьыд и долыд.
А мукӧддырйи и рад эськӧ неуна бӧрдыштны да кыдзкӧ яндзим, кор нинӧмысь бӧрднысӧ.
Первой ме пукті примус вылӧ чайник, сэсся звӧниті орчча корпусӧ Юрка Ковякинлы, кодлы тӧлысь чӧж нин ме вӧлі уджйӧза ӧти шайт да кызь кӧпейка;
и меным детинкаяс висьтавлісны, мый сійӧ лӧсьӧдчӧ нин менӧ жбонькйыны-нӧйтны.
Юрка вӧлі меысь кык арӧсӧн ыджыдджык, сійӧ новліс ворошиловскӧй стрелоклысь значок, но вӧлі прохвост да зэв горш.
Сійӧ эновтіс школа, а ставсӧ пӧръяліс, мый быттьӧ заочнӧ гӧтӧвитчӧ лётчикъясӧс гӧтӧвитан курсъяс вылӧ.
Сійӧ пырис катласигтыр да сюся видзӧдлывліс стенъяс вылӧ.
Сюйліс юрсӧ кухняӧ, мыйкӧ исалыштіс, матыстчис пызанлань, шыбитіс улӧс вылысь каньпиӧс да пуксис.
— Муніс Валентинаыд?
— юаліс Юрка.
— <ns>Сі-ідз</ns>.
Сідзкӧ, гӧгӧрвоана: колис сійӧ тэныд деньга, и тэ кӧсъян меным мынтыны уджйӧзтӧ.
Любита честностьтӧ.
Тэ сайын ӧти шайт да кызь кӧпейка — босьтлін кино вылӧ — да сизим <rus>гривен</rus> эскимо-мороженӧйысь; ставыс ӧти шайт да ӧкмысдас кӧпейка, стӧчджыка кӧ — кык шайт.
— Юрка, — паныд шуи ме, — некутшӧм эскимо ме эг сёй.
Тайӧ ті сёйинныд, а ме пемыдас веськыда муні да пукси ас местаӧ.
— Но вот!
— чукыртчыліс Юрка.
— Ме ньӧби ставныдлы квайт мороженӧй.
Ме пукалі дорас.
Ӧтиӧс босьті аслым, мукӧд витсӧ тіянлы сеті.
Зэв бура помнита: буретш Чарли Чаплин лэбӧ ваӧ, ставныс горзӧны, сералӧны, а ме сетала тіянлы мороженӧй.
Да тэ, кӧнкӧ, ылалін — эн казяв, кыдзи и ньылыштін?
— Эг, Юрка, ме эг ылав, и нинӧм эг ньылышт.
Ме тэныд сизим <rus>гривен</rus>тӧ сета.
Но тэ либӧ пӧръясян, либӧ сійӧс пемыдас кодкӧ мӧд аслыс босьтіс.
— Дерт, сетан!
— ошкыштіс Юрка.
— Ті сёйинныд, а ме тіян вӧсна страдайт?!
Да тэ помнитан, кыдзи Чарли Чаплин лэбыштіс ваас?
— Помнита.
— А помнитан, кыдзи сӧмын сійӧ петіс, гезйыс тракнитіс — и сійӧ бара ваӧ суніс?
— И сійӧс помнита.
— Но вот аддзан!
Ачыд ставсӧ помнитан, а шуан: эг сёй.
Абу лӧсьыд, вокӧ!
Деньгатӧ тэныд Валентинаыд уна-ӧ колис?
Дерт, кӧнкӧ, скупитчис?
— Мыйла «скупитчис»!
Сё ветымын шайт колис, — вочавидзи ме, но пыр жӧ кватитчи да гӧгӧрвоӧді: — Тайӧ дзонь тӧлысь кежлӧ колис.
Тэ чайтін — недель кежлӧ?
А тані ещӧ карасин вылӧ, бельёысь прачкалы мынтысьны.
— Но и йӧй!
— шуис Юрка.
— Та мында деньга да медым сёйӧм вылӧ ставсӧ видзны!
Сійӧ шензьӧмӧн видзӧдліс ме вылӧ да серӧктіс.
— А уна-ӧ нӧ колӧ?
— эскытӧг, но интересуйтчӧмӧн юалі ме, сы вӧсна мый и ачым нин думайті: «Оз-ӧ позь кольӧм деньгасьыс лишӧдыштны?»
— А уна-ӧ?..
Вайлы меным щӧткитӧ.
Ме ӧні тэныд, кыдзи бухгалтер...
Стӧча!
Килоджын нянь лун кежлӧ — тайӧ ӧти, сідзкӧ комынысь.
Чай эм.
Кило сакар тӧлысь кежлӧ — зэв бура тырмас.
Со шыдӧс, картупель — пустяки делӧыд!
Но, сэні вый, яй.
Кык лун кежлӧ кружка йӧв.
Ставыс ветымын сизим шайт, кӧпейкаяссӧ огӧ лыддьӧй.
Но, ладнӧ, ладнӧ!
Эн чукрась.
Пукта тэныд кампет, печенье.
Сідзкӧ квайтымын куим, карасин — кык...
Прачкаыдлы уна-ӧ?
Дас?
Со сійӧ кытчӧ деньгаыд мунӧ!
Ставыс...
Ставыс — ов банкир моз, — сизимдас вит шайт!..
А мукӧдсӧ?
Тэ, вокӧ, ньӧбин эськӧ Витька Чесноковлысь фотоаппаратсӧ.
Кадрыс 6х9 см, а светосилаыс!
Крӧвать увсяньыд и то фотографируйтны позьӧ.
Сійӧ оз донӧн кор.
Кӧсъян, мунам да ӧні видзӧдлам.
— Ог, Юрка!
— повзи ме.
— Ме бурджык ог ӧні, а мӧдысьджык.
Ме думышта на.
— Но думайт!
— сӧгласитчис Юрка.
— Сы вылӧ и юрыд, медым думайтны.
Кык шайттӧ вай...
Эк, вокӧ, тэнад ставыс витаяс, а менам сдачаыд абу...
Но, терпитышта, ладнӧ!
А ӧбед бӧрын ме бара пырала.
Вежан витатӧ да сетан.
Меным ньӧти эз вӧв окота, медым Юрка бара воліс миянӧ, и ме вӧзйи сылы лэччыны уліӧ, магазинӧдз, ӧтлаын.
Но Юрка пелька пасьталіс блин кодь кепкасӧ да терпитны вермытӧма довкнитіс юрнас.
— И эн кор.
Некор!
Пукала, зубрита.
Эленоръяс, ланжеронъяс, вибрация, деривация...
Самолётыд — абу трамвай.
Муртса эн кыскышт — и мунін штопорӧ, муртса лишнӧй кыскыштін — ещӧ мыйкӧ лёкджыктор.
Тіян мӧд делӧ — пехота.
Сійӧ зывӧка вежыньтліс вомсӧ, вайӧдліс кисӧ кӧзырёк дорас да петіс.
Минута мысти ӧшинь пыр ме аддзылі, кыдзи миян кыз да дзор дворник, Николай дядь, мыйвермӧмсьыс вӧтчис Юрка бӧрся да весьшӧрӧ судзӧдчис кузь роснас, медым кучкыны Юркалы сьыліас.
Чай юӧм бӧрын ме заводиті лӧсьӧдны водзӧкежлӧ план.
Ме решиті гижсьыны библиотекаӧ да босьтавны книгаяс.
Сыысь кындзи, менам вӧліны «бӧжъяс» география да математика кузя.
Комнатаяс идралігӧн ме друг казялі, мый письменнӧй пызанлӧн веськыдвывса вылыс ящикыс игана.
Тайӧ менӧ чуймӧдіс, ӧд ме думайтлі, мый тайӧ пызансьыс ключьясыс зэв нин важӧн вӧлі вошӧмаӧсь.
Да и игнавнысӧ сэтчӧ вӧлі нинӧм.
Куйлісны сэн унапӧлӧс лӧскутъяс, кык телефоннӧй наушник, велосипеднӧй насослӧн наконечник, кысян лы ем, карті колода да вурун шӧрт тупыль.
Ме видлі ящиксӧ: эз-ӧ пытшкӧссяньыс крукась?
Абу крукасьӧма.
Ме кыски орчча ящиксӧ да ещӧ ёнджыка чуйми.
Тані вӧліны залогӧвӧй квитанция да заём облигацияяс, Осоавиахимлӧн дас кымын лотерейнӧй билет, флаконджын духи, жугалӧм брошка да лыысь вӧчӧм шкатулочка, кӧні Валентина видзис разнӧйпӧлӧс тешкодь безделушкаяс.
И ставсӧ тайӧс меысь абу игналӧмаӧсь.
abu
Ме петі дворӧ.
Но унджык тӧдса челядьыс муналӧмаӧсь нин дачаясӧ.
Каменщикъяс розьӧдісны пӧдвал стенсӧ да кыпӧдісны еджыд бус.
Гӧгӧрыс вӧлі кодйӧма гуяс, валитӧма кирпич, пӧвъяс да керъяс.
Сэтчӧ жӧ ӧшиньсянь да балконъяс вывсянь олысьясыс ӧшӧдалӧмаӧсь тӧвся паськӧмнысӧ, и быдлаын восӧдтӧдз кыліс нафталин дук.
Ӧбед гӧтӧвитны меным вӧлі дыш.
Ме ньӧби магазинысь изюма булки, ситро бутылка, калбас тор, йӧв кружка, селёдка, сё грамм мороженӧй.
Локті, сёйи да куті ещӧ ёнджыка гажтӧмчыны.
И меным лои ӧбиднӧ, мыйла эз босьт менӧ аскӧдыс Кавказӧ Валентина.
Бать кӧ эськӧ вӧлі — сійӧ эськӧ босьтіс!
Помнита, пуксьӧдас вӧлі менӧ сынны ӧпаснӧйясӧн и кывтам ми сыкӧд рытнас ю кузя.
— Папа!
— кори кыдзкӧ ме.
— Сьыв ещӧ кутшӧмкӧ салдатскӧй песня.
— Ладнӧ, — шуис сійӧ.
— Пукты ӧпаснӧйястӧ.
Сійӧ гумовтіс содзтырыс ва, юис, пидзӧсас чышкис кияссӧ да заводитіс сьывны:
<rus>Горные вершины</rus>
<rus>Спят во тьме ночной,</rus>
<rus>Тихие долины</rus>
<rus>Полны свежей мглой.</rus>
<rus>Не пылит дорога,</rus>
<rus>Не дрожат листы,</rus>
<rus>Подожди немного,</rus>
<rus>Отдохнешь и ты</rus>.
— Папа!
— шуи ме, кор лӧнис гӧлӧс шыыс мича Истра ю весьтын.
— Тайӧ бур сьыланкыв, но ӧд тайӧ абу салдатскӧй.
Сійӧ зумыштчис:
— Кыдзи абу салдатскӧй?
Но, со: тайӧ гӧраяс.
abu
Мунӧ отряд.
Сійӧ мудзис, мунны сьӧкыд.
Пельпомъяс сайын квайтымын фунта ноп...
винтовка, патронъяс.
А перевал вылын белӧйяс.
«Энлӧй, — шуӧ командир, — ещӧ неуна, мунам, вӧтлам...
сэки и шойччам.
Коді асылӧдз, а коді и нэм кежлӧ...» Кыдзи абу салдатскӧй?
Зэв дажӧ салдатскӧй!
«Бать вӧлі бур, — думышті ме.
— Сійӧ новліс кузь гӧленьяса сапӧг, руд дӧрӧм, сійӧ ачыс поткӧдліс пес, ӧбедайтігӧн сёйис греча рок да весиг тӧлын восьтывліс ӧшинь, кор миян керка дорті сьылігтырйи прӧйдитліс Краснӧй Армия».
Но кыдзи нӧ ставыс артмис?
Со соседъяс шуӧны «вайӧдіс пӧ татчӧдзыс любовь», а кодъюра водопроводчик Микешкин — сійӧ, коді век сеталӧ челядьлы семечки да ирис — ӧтчыд сувтіс миян ӧшинь водзӧ, кӧні пукаліс Валентина, паськӧдіс гудӧксӧ да став двор пасьта равӧстіс сьывны сы йылысь, кыдзи нывлӧн сьӧд синъяс «нинӧмӧдз вайӧдісны» ӧти бур том мортӧс.
Сэки друг чеччыштіс Валентина.
Скӧрысь сьӧлыштіс, вешйис ӧшинь дорысь, кыскыштіс менӧ бокӧ, да, вомсӧ вежыньтӧмӧн, нурбыльтіс:
— Эстшӧм сьылысь!
Пьяница.
Ме вот норася сы вылӧ управдомлы.
Но норасьны управдомлы Микешкин вылӧ вӧлі эськӧ весьшӧрӧ.
Ӧти-кӧ, норасьлісны сы вылӧ сёысь нин.
Мӧд-кӧ, кодъюрнас сійӧ некод вылӧ эз во, а сӧмын равзіс песняяс.
А коймӧд-кӧ, миян керкаын олысьяс коялісны раковинаясӧ да уборнӧйӧ быдсямапӧлӧс ёгсӧ, мый вӧсна вӧлі уна скандал.
А Микешкин ропкытӧг ветлӧдліс, дӧмліс, весаліс, мӧд водопроводчик кӧ сы местаын важӧн нин эськӧ тайӧ уджтӧ эновтіс.
«Любовь!
— думышті ме.
— Да ӧд радейтчӧмыс и миян керка гӧгӧр абу этша.
Со паныдӧн, метро шахта дорын, сулалӧны часӧвӧйяс, и налӧн, колӧкӧ, сідзжӧ эм кутшӧмкӧ мича ныв.
А со общежитиеын олӧны лётчикъяс, и налӧн, кӧнкӧ, сідзжӧ эм.
А ӧд налӧн радейтчӧм вӧснаыс винтовкаясыс оз сімны, небесасянь самолётъяс оз усявны, а ставыс мунӧ аслас порядок серти, кыдзи колӧ».
Сыысь ли, мый ме дыр куйлі да думайті, сыысь ли, мый ме уна сёйи калбас да селёдка, менам юрӧй висьмис да вомдоръясӧй косьмисны.
И тайӧ пӧрйӧ ме ачым нин вӧлі рад, кор зёлькнитіс звӧнок да ме дорӧ пырис Юрка.
Ӧти здукӧн ми лэбзьыштім ывлаӧ.
Водзӧ ставыс ачыс кӧлеса моз бергӧдчис.
Сійӧ жӧ луннас ме ньӧби Витька Чесноковлысь сизимдас вит шайтысь фотоаппарат.
Сійӧ жӧ лунӧ рытланьыс Пушкинскӧй площадь вылын Юрка нуӧдіс менӧ зумыштчӧм куим том морт дорӧ, кодъяс видзӧдалісны кинолысь рекламнӧй витринасӧ.
— Тӧдмась, — шуис Юрка да йӧткыштіс менӧ детинкаяс дорӧ.
— Тайӧ Женя, Петя и Володя, дас кӧкъямысӧд школаысьӧсь.
Би кодь збой детинкаяс, и ставныс, кыдзи ӧти, отличникъяс.
«Би кодь збойӧсь» да «отличникъяс» — Женя, Петя и Володя, — команда серти моз бергӧдчисны мелань, сюся видзӧдлісны ме вылӧ, да, буракӧ, ме мыйӧнкӧ налы эг во сьӧлӧм вылас.
— Сійӧ бур детинка, — висьталіс ме йылысь Юрка.
— Ми сыкӧд ставсӧ ӧтвылысь, вокъяс моз.
Батьыс тюрьмаын, а тьӧткаыс Кавказын.
«Би кодь збойяс» чӧла копыртчылісны меным, а ме муртса гӧрдӧдышті:
«Вермис эськӧ, дуракыс, бать йылысь чӧв овны, — пӧткаыс тай бур — шуасны ёртъясыс».
Но выль ёртъяс нинӧм эз шуны да сӧветуйтчыштӧм бӧрын ми ставным витнанным пырим видзӧдны кино.
Кор ме локті гортӧ, дворник, Николай дядь, висьталіс, мый бара пыралӧма вожатӧй Павел Барышев да чорыда велӧдӧма, медым ме аски жӧ пыралі сы ордӧ квартираас, сы вӧсна мый сылӧн эм ме дорӧдз делӧ.
Но аскинас Барышев дорӧ ме эг мун.
Асывнас менӧ суис первой шог.
Ме зэв ӧдйӧ завтракайті да фотоаппаратӧн уськӧдчи магазинӧ ньӧбны пластинкаяс.
И сэні меным шуисны, мый аппаратыс кӧть и ставыс лючки-ладнӧ, но сійӧ важ маркаа, и татшӧм размера пластинкаяс оз вузассьыны и оз овлыны.
Ме зэв ёна скӧрмӧмйылысь уськӧдчи корсьны Юркаӧс.
Но сійӧ ни гортас, ни дворын эз вӧв, а аддзи ме сійӧс сӧмын рытланьыс, кор ме мудзӧмӧйла ӧдва нин вӧрӧшиті кывйӧс.
— Ыджыдтор тай!
— жалитыштіс Юрка.
Сідзи и шуӧны, абу пӧ и оз пӧ овлы?
— Сідзи, абу пӧ и оз овлы!
— повториті ме.
— Да тэ, Юрка, мый немтор тӧдтӧм улӧ сетчыны зілян!
Тэ ачыд ставсӧ и водзджык тӧдін.
— Но вот, тӧді!
Мый ме, фотограф, али мый?
Тэ кӧ эськӧ менӧ аэроплан йылысь юалін — тайӧ мӧд делӧ: фюзеляж, пропеллер, хвостӧвӧй управление...
Кыскыштін ручкасӧ асланьыд — сійӧ вывлань кыпӧдчӧ, йӧткыштін водзӧ — сійӧ увлань.
А фотографъясыд — сійӧ меным абу йӧз... а тьфу!
Вот лётчикъяс мӧд делӧ!..
— Юрка, — кори ме, — вай ветлам Витька Чесноков дорӧ, мед сійӧ босьтас фотоаппаратсӧ, а деньгасӧ бӧр сетас.
— Мый тэ!
Мый тэ!
— чуймис Юрка.
— Да сылӧн и деньгаыс важӧн нин абу.
Комын шайтысь тӧрыт сійӧ ньӧбис балалайка, мыйтакӧ сетіс гӧтырыслы, мыйтакӧ тьӧщаыслы.
Но, гашкӧ, вит шайт ли мый ли коли.
Да, вокӧ, тэ бурджык терпит.
Ме сэтшӧма шогӧ уси, мый ӧдва кутчыси, медым не швачкыны фотоаппаратсӧ из бердӧ.
Юрка казяліс тайӧс да жалитыштіс менӧ.
— Друг ме тэныд али абу?
— горӧдіс сійӧ да кучкис кепканас пидзӧсас.
— Дерт, абу... дерт, друг...
И мый жӧ кутам вӧчны?
А друг кӧ, мунам мекӧд.
Ме тэнӧ шогсьыд мезда.
Ми прӧйдитім сыкӧд кык квартал мастерскӧйӧ, кӧні Юрка, колӧ чайтны, абу нин ӧтчыд вӧвлӧма, и тані, мыйӧн сӧмын видзӧдлісны менам (буракӧ налы тӧдса нин) фотоаппарат вылӧ, шуисны, мый позьӧ вӧчны мӧд размер вылӧ.
Доныс — нелямын шайт, да водзвыв колӧ сетны дас шайт.
— Перйы, — кыпыда шуис Юрка.
— Тіянӧс, йӧйясӧс, велӧд да велӧд, а аттьӧтӧ он шуӧй!
— Юрка, — юалі ме, — кытысь нӧ сэсся ме комын шайтсӧ ещӧ босьта?
— Чукӧртан!
Чукӧртан неунаӧн, а он кӧ, ме тэ пыдди аппараттӧ выкупита.
Аслым босьта, тэ деньгатӧ чукӧртан, меным сетан, — сійӧ сэки, аппаратыс, бара тэнад лоӧ!
Сьӧкыдпырысь ме мынті дас шайт да, юрӧс ӧшӧдӧмӧн, мӧдӧдчи гортӧ.
— Эн гажтӧмчы, — прӧщайтчигӧн сӧветуйтіс меным Юрка.
— Тэ рытъяснас пуксьы квайтӧд трамвайӧ либӧ метроӧ да тӧвзьы Сокольникиӧ — сэні ми гажаа гуляйтам.
Гортын почта ящикысь ме аддзи Барышевсянь записка.
Сэні сійӧ видіс менӧ сыысь, мыйла ме эг пырав сы ордӧ, да тшӧктіс, медым ме пыр жӧ юӧрті Валентиналысь адрессӧ Москва дорса пионерскӧй лагерса начальниклы, кытчӧ найӧ кӧсйӧны корны менӧ, медым ме сэні олі Валентина локтӧдз.
Ме, дерт, рад лои, но...
либӧ чернила эз вӧв, либӧ конверт, и адрессӧ ме мӧдӧді лун нёль мысти.
А сэк кості выль беда суис.
Кыдзи сэні щӧті вылын лыддис Юрка: кило да килоджын тайӧ сылӧн делӧ, но деньга, коді и сідзи нин вӧлі этша, чиніс вывті ӧдйӧ.
Асывсянь заводитлі ме экономитны.
Юи кизьӧр чай, сёйи сӧмын ӧти булки да видзи быд сакар кусӧк.
Но зато ӧбед кежлӧ, кор кынӧмӧй менам вӧлі зэв ёна сюмалӧ, ме ньӧбалі дзик эг сійӧс, мый вӧлі колӧ.
Тэрмаси, кисьталі, тшыкӧдалі.
Сэсся повзьӧмла, мый уна видзи, сёйи аппетиттӧг да, медбӧрын, скӧр, джынвыйӧ тшыг, став вылас ӧвтыштлі киӧн да котӧртлі ньӧбны мороженӧй.
А сэсся гажтӧмла шӧйті, виччыси рыт пуксьӧм, медым метроӧн мунны Сокольникиӧ.
Ме гӧгӧр артмис тешкодь компания.
Кыдзи ми гажӧдчим?
Ми эгӧ ворсӧй, эгӧ котралӧй, эгӧ йӧктӧй.
Ми шӧйтім йӧз чукӧрын, йӧткалім ветлысь-мунысьясӧс да неуна сералыштім.
И век меным кажитчис: али ми код бӧрся кӧ следитам, али мыйкӧ гӧгӧрвотӧмӧс корсям.
Со «би кодь збойяс» нюммунісны, видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас.
Чӧв олӧны, юрнаныс гогйӧдлӧны, разӧдчисны, а со и бара ӧтлаӧ чукӧртчӧны.
Став найӧ вӧрасъясын да поступокъясын вӧлі гӧгӧрвотӧм ритм да смысл, кодӧс ме сэки эг зіль тӧдмавны.
А тӧдмавны, кыдзи ме ӧні аддза, ньӧти абу вӧлӧм сьӧкыд.
Корсюрӧ миян дорӧ матыстчывлісны верстьӧ йӧз.
Ӧтиӧс, кузь тушааӧс, крукыля кульсьӧм ныраӧс, ме запомниті.
Бокӧ вешйӧмӧн Юрка ӧдйӧ, дженьыда сылы мыйкӧ ӧтвечайтіс да кияснас нямраліс ассьыс таса сера кепкасӧ.
Миян компания дорӧ локтігӧн сійӧ чышкис чышъяннас пӧсялӧм плешсӧ, и ме думышті, мый тайӧ ыджыд ныра мортсьыс весиг ачыс Юрка полӧ.
Ме юалі Юркалысь:
— Коді тайӧ?
Тайӧ артист, — висьталіс меным Юрка,
— сійӧ Шаляпинлӧн воча вок и милицияса начальниклӧн нылыс сылӧн гӧтыр, а бӧръяыс менам тьӧтка.
Пӧжар дырйи сылӧн вошис гӧлӧсыс, но сылы хлопочитісны пенсия, медым сійӧ локывліс татчӧ нарзан юны да успокоитны ассьыс нервъяссӧ.
Ме видзӧдлі Юрка вылӧ: оз-ӧ серав?
Но сійӧ видзӧдіс менам синъясӧ веськыда, пӧшти стрӧга да ньӧти эз серав.
Сійӧ жӧ рытнас, сёрӧнджык, менӧ гӧститӧдісны пивоӧн.
Лои гажа.
Ме сералі, и гӧгӧр сідзжӧ ставныс сералісны.
Пуксис ме дорӧ ыджыд ныра мортыс да кутіс мекӧд сёрнитны.
Сійӧ юасис менам олӧм йылысь, бать йылысь, Валентина йылысь.
Мый ме сӧри сылы — ог помнит.
И кыдзи ме гортӧ веськалі — сідзжӧ ог помнит.
Садьӧ вои ме аслам крӧватьын.
Вӧлі вой.
Зэв ыджыд пӧнарысь биыс, коді вӧлі миян дворын, метростроевскӧй шахталы паныдӧн, швачкис меным веськыда синмӧ.
Ме чеччи, шатайтчигтыр матыстчи кран дорӧ, юи пӧттӧдз ва, занавесалі ӧшиньӧс, воді, сюйи эшкын улӧ каньпиӧс да куни синъясӧс.
И бара, кыдзи коркӧ, гӧгӧрвотӧм тревога пырис комнатаӧ, кокньыдика шарӧдчыштіс бордъяснас, видзчысьӧмӧн пуксис менам юр дорӧ да часі маятник моз сыкӧд ӧтлаын пондіс менӧ баййӧдлыны:
Ай-ай!
<ns>На-дзӧн!</ns>
<ns>Кы-лан?</ns>
<ns>На-дзӧн</ns>!
А каньпи мойдіс менам морӧс вылын: мур...
мур...
корсюрӧ ланьтыштліс да, гашкӧ, кывзысис, кыдзи мыйкӧ гыжъясьӧ менам сьӧлӧмын.
Деньгаӧй менам колис сӧмын кызь шайт.
Ме виді ачымӧс дышӧдчӧмысь — сыысь, мый ме ас кадӧ эг мӧдӧд лагерӧ Валентиналысь кавказскӧй адрессӧ и ӧні, дерт, сылӧн ӧтветыс регыдӧн оз во.
Кыдзи ме кута овны — тайӧс ме эг тӧд.
Но талунъя лунсянь жӧ ме решиті овны мӧдногӧн.
Асывсяньыс босьтчи квартира идравны.
Мыськи тасьті-пань, петкӧді ёг, чиститі да думыштлі гладитны ассьым дӧрӧмӧс, но соті воротниксӧ, тшынӧді керкаӧс да кызігтыр да несъялігтыр сюйи утюгсӧ пачӧ.
Луннас уджалігад ме крепитчи.
Но рытнас менӧ бара кутіс кыскыны Сокольникиӧ.
Ме ветлӧдлі тыртӧм комнатаясті да сьылі песняяс.
Водлі, чеччылі, заводитлі ворсны канькӧд и чувствуйті, мый гортын ме талун всё равно ог вермы пукавны.
Медбӧрын ме сетчи.
«Ладнӧ, — думышті ме, — но тайӧ нин медбӧръяысь».
Быттьӧ кодкӧ ме бӧрся вӧтчис, ме петі керкаысь да котӧрті метроӧдз.
Поездъяс сӧмын на прӧйдитӧмаӧсь кыкнанладорас, и платформаяс вылын некод эз вӧв.
Пемыд тоннельяссянь ӧвтіс ыркыд тӧв.
Пыдын му пытшкын ньӧжйӧник мыйкӧ жургис да таркӧдчис.
Светофорлӧн гӧрд синмыс видзӧдіс ме вылӧ тӧждысьӧмпырысь, мигайттӧг.
И ме бара куті падъявны.
Ай-ай!
<ns>На-дзӧн!</ns>
<ns>Кы-лан?</ns>
<ns>На-дзӧн</ns>!
Друг куш платформаяс ловзисны, кутісны ызгыны.
Виччысьтӧг тыдовтчисны йӧз.
Найӧ мунісны, тэрмасисны.
Йӧзыс вӧлі уна, но лои пыр унджык — сёяс, дзонь чукӧръяс...
Налӧн тэрыб вуджӧръясыс отражайтчисны дзирдалысь мраморнӧй стенъясын, а джуджыд югыд куполъяс улын кутіс юргыны унапӧлӧс йӧлӧга.
И тані ме гӧгӧрвои, мый тайӧ йӧзыс мунӧны гажӧдчыны культура паркӧ, кӧні талун воссьӧ карнавал.
Сэки ме бергӧдчи, вуджи мӧд платформа вылӧ да чеччышті поездӧ, коді муніс Сокольникисянь дзик мӧдладорӧ.
Ме матыстчи касса дорӧ.
Вӧлӧмкӧ, маскатӧг паркӧ некодӧс оз лэдзны.
Мышсянь зырис ӧчередь, и думайтны вӧлі некор.
Ме мынті маскаысь кык шайт, паркӧ пырӧмысь кык шайт, — прӧйдиті контроль дорті да веськалі гажа йӧз чукӧрӧ.
Шӧйті ме дыр.
Музыка ворсіс век гораджыка и гораджыка.
Вӧлі югыд на, и берегсянь лэдзалісны унапӧлӧс дымӧвӧй ракетаяс.
Кылӧ вӧлі ва, сир, порок да цвет дук.
Кутшӧмкӧ манакъяс, рыцарьяс, орёлъяс, юрсигусьяс, бобувъяс сералігтыр прӧйдитлісны ме бокті, менӧ эз вӧрӧдны и мекӧд эз сёрнитны.
Клей дука картонысь вӧчӧм аслам донтӧминик полумаскаа, ме сулалі ӧтнам пу улын, зумыш, да жалиті нин, мыйла сюйси тайӧ гажа, шума йӧз чукӧрас.
Друг — ставнас сьӧд платьеа да зарни звездаяса — сиреневӧй куст сайысь петіс нывка.
Сійӧ эз казяв менӧ, ӧдйӧ копыртчис да кутіс лӧсьӧдны кузь чулкиыслысь резинкасӧ; маскаыс исковтіс сылы вомдорас.
И сьӧлӧмӧй менам кутіс ёна тіпкыны, сы вӧсна мый тайӧ вӧлі Нина Половцева.
Сійӧ зэв лои рад, кватитіс менӧ киясӧд да кутіс висьтавлыны:
— Ак, кутшӧм, Серёженька, шог суис!
Тэ тӧдан, ме торъялі.
Кӧнкӧ тані Зинаида чой, пӧдругаяс, детинкаяс...
Ме матыстчи киоск дінӧ ва юны.
Друг — трах! бабах!
— труба... лыйсьӧм...
Котӧртӧны кутшӧмкӧ салдатъяс — ставныс разӧдчисны, ставыс гудыртчис; ме сэтчӧ, ме татчӧ, а миян йӧз абуӧсь и абуӧсь...
Тэ мыйла ӧтнадӧн?
Тэ вошин жӧ?
— Эг, ме эг вош, — меным некод оз ков.
Но тэ эн пов, ми гӧгӧртам парксӧ, и ми аддзам найӧс.
Энлы, — недыр чӧв олыштӧм бӧрын кори ме, — эн пасьтав маскатӧ.
Вай ме тэ вылӧ видзӧдла, ӧд ме сы дыра нин тэнӧ эг аддзыв.
Вӧлі, буракӧ, менам чужӧмын мыйкӧ сэтшӧмтор, мыйысь Нина сразу лӧнис да яндысискодь.
Мичаӧсь вӧліны сылӧн мыжа синъясыс, кодъяс видзӧдісны ме вылӧ веськыда.
Ме топыда кутлі сылысь кисӧ, серӧкті да кыски сійӧс ас бӧрся.
Ми гӧгӧртім садсӧ пӧшти дзоньнас.
Ми кайлім дзоридзалысь мылькъяс вылӧ, лэччылім веж оврагъясӧ, шӧйтім сук пуяс пӧвстті да зурасьлім важ замокъясӧ.
Унаысь паныдасьлісны миянлы долыд сьӧлӧма пастухъяс, збой охотникъяс да зумыш рӧзбойникъяс.
Унаысь аддзылім ми бур зверьясӧс, повзьӧдчысьясӧс да чудовищеясӧс.
Жервидзысь пиньяса вомсӧ паськыда паськӧдӧмӧн ичӧтик сьӧд дракон мыйвынсьыс лыйис меным мышкӧ коз колльӧн.
Ме грӧзитышті сылы кулакӧн да кӧсйыси пельбоксӧ шонтыштны, и сійӧ чушйӧдлігтырйи дзебсис кустъяс пӧвстӧ да, буракӧ, кутіс виччысьны мӧд, полысьджык жертваӧс.
Но найӧс, кодъясӧс ми корсим, эгӧ аддзӧй, буракӧ, сы вӧсна, мый сійӧ волшебнӧй духыс, коді вӧлі тарыт, нарошнӧ нуӧдіс миянӧс эз сэтчӧ, кытчӧ вӧлі колӧ.
abu
Медбӧрын ми мудзим, пуксим шойччыны, и сэки шогӧ усьӧм Нина висьтасис, мый сійӧ кӧсйӧ сёйны, юны, а став деньгаыс колис ыджыдджык чой Зинаида ордас.
Ме шудаа нюммуні да кватиті зептысь бумажникӧс; сэки ме вунӧдлі свет вывсьыс дзик ставсӧ.
— Деньга!
А тайӧ мый — абу деньга?
Ми ужнайтім, ме ньӧби кофе, кампет, печенье, мороженӧй.
Акация кустдорса ичӧтик пызан дорын ми шутитім, сералім да весиг видзчысьӧмӧн казьтылім важсӧ: кор ми сэтшӧм ёна дружитлім, гижавлім ӧта-мӧднымлы письмӧяс да гусьӧн котравлім кино вылӧ.
— Серёжа, — тӧждысьӧмпырысь шуис Нина, — тэ, ме видзӧда, вывті уна рӧскодуйтчан.
— Нинӧм, Нина!
Ме рад.
Сулавлы, ме ньӧба со эсійӧс...
Миян пызан дорӧ кывтіс ыджыд, уна рӧма шаръяслӧн чукӧр, кӧні отражайтчисны да дзирдалісны уна бияс.
Ме бӧрйи Ниналы гӧлубӧйӧс, аслым — гӧрдӧс, и ми петім площадка вылӧ.
Да и ставныс сувталісны виччысьны фейерверк лэдзӧм.
Ӧта-мӧдлысь кияс топыда кутӧмӧн ми мунім аллея кузя.
Кокни, упругӧй шаръяс бовъялісны да швачкӧдчисны юръяс весьтын.
Друг биыс кусі, вошисны тӧлысь да кодзувъяс, сы вӧсна мый грымӧбтіс лыйӧм шы да тысяча тэрыб ракета лэбыштісны да кутісны йӧктыны небесаын.
— Кор ме быдма, — думайтігтыр шуис Нина, — ме сідзжӧ мыйкӧ сэтшӧмтор вӧча.
— Мый?
— Ог тӧд!
Вермас лоны, кытчӧкӧ лэбзя.
Либӧ, гашкӧ, лоӧ война.
Видзӧд, Серёжа, би!
Тэ лоан батареяса командирӧн.
Ого!
Сэки виччысьӧй...
Видзӧд, Серёжа!
Би...
би...
и ещӧ би!
— Мый тэ сӧран, йӧюк!
— серӧкті ме.
— Но, ладнӧ, ме лоа батареяса командирӧн, а сэсся менӧ сьӧкыда ранитасны...
— Но тэ ӧд бурдан, — увереннӧя шуис Нина.
— Но, ладнӧ, а сэсся?
— А сэсся?
— Нина серӧктіс.
— А сэсся...
сэсся...
Видзӧд, Серёжа, миян шаръясным юр весьтын гартчӧмаӧсь.
Ме перйи пурт, вунді бечёвка помъяс да кыкнан шарсӧ босьті киӧ.
— Видзӧд, Нина: гӧлубӧй шарыс тайӧ тэ, гӧрдыс — ме.
Ӧти, кык...
лэбзим!..
Шаръяс дрӧгнитісны да кутісны качны биа небесалань.
— Эн жалит, — шуи ме, — налы сэні лӧсьыд лоӧ.
Видзӧд, Нина, тэ лэбин, а ме тэ бӧрся вӧтча.
Со суӧді!
— Но тэ ӧні антеннаас крукасян!
Веськыдвывтіысджык лэб, йӧюк, веськыдвывтіысджык!
Серёжа!
Мыйла ме лэба веськыда, а тэ век гӧгралан да гӧгралан?
— Ньӧти ог гӧграв.
Тайӧ тэ ачыд бергалан да век кытчӧкӧ меысь бокӧ и бокӧ вешъян.
Вот видзӧд, зурасян ракетаыскӧд и сотчан.
Ага, повзин?!
Небесаыс ещӧ ӧтчыд зэв ёна дзирдыштліс, и ми зэв бура аддзылім, кыдзи миян кык шар дружнӧя лэбисны зэв вылӧ.
Ракетаяс кусісны.
Лои пемыд.
Сэсся ӧзйисны пӧнаръяслӧн бияс, и на югыдын ми аддзим миянсянь неылысь Ниналысь Зинаида чойсӧ да налысь став компаниясӧ.
Кад вӧлі янсӧдчыны.
— Нина, — юалі ме надзӧник да быд кыв думайтіг, — позьӧ, ме шочиника кута тэныд звӧнитлыны?
— Звӧнит!
— шуис сійӧ.
— Вай карандаш, ме гижа тэныд миянлысь телефон номер.
Миян ӧні выль.
Ме сеті.
— Нина, — юалі ме, — а матыстчас кӧ телефон дорас тэнад батьыд да юалас, коді звӧнитӧ?
Сэки кыдзи висьтавны?
— Сідзи и висьтав, мый тэ звӧнитан.
Нина думайтыштіс да чорыдджыка нин содтіс:
— Да, да, сідзи и висьтав!
Валентинатӧ бать оз радейт, но тэ йылысь сійӧ век юасьӧ.
Со сійӧ прӧщайтчис, котӧртіс чойыс дорӧ, и, буракӧ, найӧ пыр жӧ кутісны вензьыны: коді код дінысь ылаліс.
Сэсся кутчысисны да аллея кузя мӧдӧдчисны петанінлань.
Ещӧ ӧтчыд дзирдыштісны сылӧн сьӧд платье вылын зарни кодзувъяс, и сійӧ саяліс.
Сылы сэки вӧлі дас куим арӧс — дас нёльӧд вылын, и сійӧ велӧдчис кызь нёльӧд школаса квайтӧд классын.
Сылӧн батьыс, Платон Половцев, инженер, вӧлі менам батьлӧн важся друг.
Кор батьӧс арестуйтісны, сійӧ первойсӧ талы эз кӧсйы эскыны.
Звӧнитліс миянлы да эскӧдіс, мый ставыс тайӧ, кӧнкӧ пӧ, ӧшибка.
А кор тыдовтчис, мый некутшӧм ӧшибка абу, сійӧ зумыштчӧма, босьтӧма, шуӧны, аслас пызан вывсьыс фотокарточка, кӧні, сабляяс вылас мыджсьӧмӧн, найӧ сулалісны батькӧд кутшӧмкӧ польскӧй замоклӧн развалинаяс дінын, да мыйлакӧ дугдіс миянӧ звӧнитны да волывлыны Нинакӧд гӧститны.
Да, сійӧ эз радейт Валентинаӧс.
И сійӧ мыжаліс батьӧс.
Ме ог скӧрав сы вылӧ.
Сійӧ кузь, веськыд тушаа, военнӧйлӧн кодь френч вылас вӧлі орден.
Сылӧн славаыс скромнӧй да ыджыд.
Сійӧ видзӧ ассьыс честнӧй нимсӧ, кодӧс нуис нужда пыр, война, революция пыр...
И мый вылӧ сылы вӧлі колӧ дружбаыс вӧръяскӧд!
Дворын меным висьталісны, мый кыкысь воліс прачка.
Бельёсӧ кольӧма дворник ордӧ, Николай дядь ордӧ, а деньгала (дас вит шайт) воас аски ӧбед бӧрын.
Ме кӧсйи пузьӧдны чайник — карасин бырӧма.
Нянь сідзжӧ, деньга сідзжӧ.
Но меным ставыс вӧлі дзик веськодь.
Ме воді крӧватьӧ пӧрччысьтӧг да пыр жӧ крепыда унмовси.
Асывнас быттьӧкӧ кодкӧ матыстчис да ёна тракнитіс менсьым крӧватьӧс.
Ме чеччышті
— некод эз вӧв.
Тайӧ садьмӧдіс менӧ менам шогӧй.
Колӧ вӧлі кытыськӧ судзӧдны деньга.
Но кытысь?
Мый ме, рабочӧй, служащӧй либӧ кӧть нин Николай дядь моз дворник, коді, видзӧдан да, ӧтилы пес поткӧдлас, мӧдлы ведра петкӧдас, коймӧдлы ковёр пыркӧдас?..
Но ме, синмӧс куньӧмӧн, ӧтарӧ доли:
«Судзӧдны, судзӧдны... всё равно судзӧдны!»
Колӧ вӧлі вештыны фотоаппарат, вузавны сійӧс орчча скупочнӧй магазинӧ, сетны прачкалы деньга, а коляс вылас заводитны овны выльног.
Но кытысь босьтны комын шайтсӧ, медым вештыны фотоаппарат?
И пыр жӧ: «А мый нӧ Куйлӧ игана письменнӧй пызанын, оз кӧ деньга?»
Дерт, Валентина эз ставсӧ босьт сьӧрсьыс Кавказӧ, а, кӧнкӧ, неуна колис гортас, медым мыйкӧ вӧлі воӧм бӧрас первой расходъяс вылӧ.
Сэки ставыс лоӧ зэв бур.
Сэки ме корся ключ, вешта аппарат, вузала сійӧс, сета деньга прачкалы, комын шайтсӧ бӧр пукта ящикас, а мый коляс, кута сы вылӧ овны лючки-бура да виччысьны, кор менӧ босьтасны лагерӧ.
Но, кутшӧм ставыс кокни да прӧстӧ!
Дерт, бурыс эз вӧв сыын, медым нырны деньгала йӧз ящикӧ, и сӧвесть, коді вӧлі на менам сьӧлӧмын, лэптіс шум.
Ме скӧра горӧді сы вылӧ да мыйвермӧмысь уськӧдчи дворник дінӧ, Николай дядь дінӧ, корны напилок.
— Мыйла тэныд напилоксӧ?
— эскытӧма юаліс дворник.
Ставыс хулиганство!
Тӧрыт дас квайтӧд квартираысь детинка сідзжӧ корис отвёртка, а ачыс, чӧртыд, бокӧвӧй йӧзлысь письмӧ ящиксӧ разьӧма, каньписӧ сэтчӧ сюйӧма да бӧр вӧчӧма важмозыс.
Олысьяс петӧмаӧсь газетаяс перйыны, а каньпиыс равзӧ, нявзӧ.
Газетасӧ чашйӧма да повзьӧмысла телеграммаджынсӧ косявлӧма.
Муртса и вермисны лыддьыны.
Гижӧма не то «лок», не то «эн лок», не то «виччысьлы, ачым локта».
— Меным, Николай дядь, татшӧм йӧйталӧмъяснад некор занимайтчынысӧ, — шуи ме.
— Менам радиоприёмникӧй жугаліс.
Но вот...
сэні тӧчитыштны колӧ.
— Йӧйталӧмъясӧн ог занимайтчы!
А мыйла миян дворӧ эсійӧ Юркаыс волывлӧ?
Тэ, зонмӧ, видзӧд!
Тані бур делӧыд оз ло.
Босьт напилоксӧ ящикысь.
Да бельётӧ босьт.
Со шкап саяс кӧртӧд.
Ӧбед дырйи прачка деньгала кӧсйис волыны.
Батьыд нинӧм оз гиж?
— Гижӧ!
— вочавидзи ме, кватиті напилоксӧ да бельё кӧртӧд.
— Сійӧ, Николай дядь, пыр мыйкӧ сэні взрывайтӧ...
Ме, Николай дядь, бӧрынджык висьтала, а ӧні некор.
Быдлаысь, кытысь сӧмын верми, ме чукӧрті важ ключьяс, торйӧді кыкӧс, босьтчи уджӧ.
Уджалі ме дыр да сьӧлӧмсянь.
Тшыкӧді ӧти ключсӧ, босьтчи мӧдас.
Корсюрӧ сӧмын дугдывлі, медым юны кранысь.
Ме зэв ёна пӧсялі, чуньясӧй парсассисны, пилипызьӧссисны да сімӧссисны.
Ме видзӧдлывлі томан розяс, кысъяси пидзӧсъяс вылын, югдӧдлі сійӧс истӧг биӧн, мавті томансӧ вурсян машина мазьӧн, но сійӧ эз сетчы, быттьӧ кӧлдуйтӧма.
И друг — крак!
И ме чувствуйті, кыдзи ключыс сьӧкыда, дзуртӧмӧн, но век жӧ бергӧдчӧ.
Ме чорыда ышловзи.
Вештышті табуретка, чукӧрті да шыбиті ведраӧ ёг, пилипызь, мыськи няйт, маслӧӧссьӧм киясӧс да сӧмын сэки бӧр локті ящик дорӧ.
Дзинь!
Гӧтов!
Кыски ящик, лэптышті газетнӧй бумага да аддзи сьӧд, мавтӧмсьыс чусыда югъялысь боевӧй браунинг.
Ме перйи сійӧс — сійӧ вӧлі кӧдзыд, быттьӧ муртса на йи вылысь.
Воропыслысь шуйгаладорсӧ вӧлі ичӧтика вуштӧма.
Ме перйи обоймасӧ; сэні вӧлі квайт патрон, сизимӧдыс эз вӧв.
Ме пукті браунингсӧ кичышкӧд вылӧ да куті корсьысьны ящикас.
Некутшӧм деньга сэні эз вӧв.
Ме зэв ёна скӧрми и шогӧ уси.
Ме лунджынсӧ старайтчи, мырси, сы мында кад вошті — и аддзи дзик эг сійӧс, мый меным колӧ!
Ме пукті браунингсӧ важ местаас, тупки газетаӧн да сюйи ящиксӧ.
Выльтор!
Мӧдарӧсӧ ключыс эз бергӧдчы, и томаныс эз игнассьы.
Да ещӧ томансьыс ключыс эз шед, и сійӧ чурвидзис да синмӧ шыбитчис дзик ӧдзӧс дорсянь.
Ме сюйи ключ пеляс напильник да мӧді, рычагӧн моз, бергӧдны.
Буракӧ, сетчӧ!
Крак — и пельыс чегис, ӧні ещӧ на лёкджык!
Томан щелльысь чурвидзис чегӧм ключ пом.
Вир пузьытӧдз скӧрмӧмла ме чужйи каблукӧн ящиксӧ, воді крӧвать вылӧ да бӧрддзи.
Друг кыліс форточка пыр дворсянь тӧдса нюжйӧдлана лӧвтӧм.
Тайӧ шога горзіс старьевщик.
Ме чеччышті да восьті ӧшиньӧс.
Дворын, посни челядь кындзи, некод эз вӧв.
Ме сійӧс кори киӧн ӧвтчӧмӧн.
Пока сійӧ корсис пыранінсӧ да пока кайис, ме видзӧді гӧгӧрбок, думайті, мый эськӧ сылы вузавны.
Со важ гач.
Со куртка — гырддзаыс розя.
А содтыны кӧ конькиӧс?
Тӧлӧдз дыр на.
Со дӧрӧм — соскыс меным дженьыд жӧ-а.
Футбольнӧй мач!
Мед...
ӧні ог жӧ нин ворс.
Ме чукӧрті ставсӧ ӧти чукӧрӧ, чышки синваӧс да уськӧдчи восьтыны.
Пырис старьевщик.
Клещи кодь кияснас видлаліс ставсӧ чукӧрсьыс, вештіс бокӧ каньпиӧс.
Крук кодь чуньнас мыйлакӧ ещӧ ыдждӧдіс куртка соскысь розьсӧ да шуис:
— Квайт чӧлкӧвӧй.
Кыдзи квайт чӧлкӧвӧй?
Та ыджда чукӧрысь сӧмын квайт чӧлкӧвӧй, кор меным колӧ комын?
Ме заводиті тӧргуйтчыны.
Но сійӧ сулаліс чӧла да сӧмын корсюрӧ дышпырысь шулывліс:
— Квайт чӧлкӧвӧй.
Доныс бур.
Сэки ме вайи важ валенки, кухняысь кичышкӧдъяс, картупель улысь мешӧк, батьлысь сандалисӧ, радиоприёмникысь наушникъяс да вушйӧм кӧч ку шапка.
Бара сідз жӧ зэв ӧдйӧ видлаліс кӧлуйсӧ, розьӧдіс чуньнас валенкисӧ, вештіс наушникъяссӧ да шуис:
— Вит чӧлкӧвӧй.
Кыдзи вит чӧлкӧвӧй?
Та ыджда чукӧрысь, коді тыртіс пельӧссӧ дзоньнас, — квайт да вит, сӧмын дас ӧти?
— Дас ӧти чӧлкӧвӧй!
— Сумкасӧ лэптігмоз шуис старьевщик.
— Кӧсъян — сет, он — муна водзӧ.
— Сулавлы!
— повзьӧмӧн шуи ме. Тайӧс, дерт, и сійӧ аслас ичӧтик синъясӧн казяліс.
— Тэ виччысьлы, ме ещӧ...
Ме петі орчча комнатаӧ.
Важ кӧлуй сэсся эз сюр, и ме восьті платье шкап.
Меным пыр жӧ шыбитчис синмӧ Валентиналӧн сера рудоват мехӧвӧй горжетка.
Кутшӧм ку тайӧ вӧлі, ме эг тӧд.
Но ме некымынысь нин кывлі, мый сійӧ Валентиналы оз во сьӧлӧм вылас.
Ме тракниті сійӧс крючокысь.
Сійӧ вӧлі пушыд, кокни да, кажитчис, дзирдаліс шонді югӧрас.
Ме зіли лоны спокойнӧйӧн; петкӧді горжеткасӧ да шыбиті сійӧс старьевщик дорӧ пызан вылӧ.
Стоп!
Ӧні ме казялі, кыдзи дзирдыштісны сылӧн вӧрканьлӧн кодь синъясыс, да кутшӧм горша кватитіс сійӧ кусӧ!
Ӧні сійӧ донсӧ эз сразу шу.
Сійӧ видлаліс кусӧ киас, паськӧдыштіс неуна, матыстіс синъяс дорас да исыштіс.
— Сизимдас чӧлкӧвӧй, — надзӧник шуис сійӧ.
— Сэсся ни ӧти кӧпейка ог сет.
«Ого! Сизимдас!»
— повзи ме, но сы вӧсна мый бӧрыньтчыны вӧлі сёр нин, ме шуи:
— Кӧть кыдзи, а ӧкмысдас чӧлкӧвӧйысь донтӧгджык ме ог сет.
— Детинкаӧй, — гораа шуис сэки старьевщик, — ме ог вензьы: гашкӧ, тайӧторйыс и сулалӧ ӧкмысдас шайт.
Колӧ весиг думайтны, мый сулалӧ.
Но сійӧ абу тэнад, детинкаӧй, и мед эськӧ сы вӧсна тэа-меалы эз сюр.
Сизимдас чӧлкӧвӧй да дас ӧти — кӧкъямысдас ӧти.
Получит деньга — и пом.
— Кыдзи тэ лысьтан!
— горӧді ме.
— Сійӧ менам.
Сыӧдз тэныд кымынӧд делӧ.
Меным сійӧс пӧдаритісны.
— Ме ог вензьы, — шпыньмуніс старьевщик.
— Ме ог вензьы.
Гашкӧ, и эм сэтшӧм порядокыс, медым том ныв новліс салдатскӧй сапӧг да шинель, но сэтшӧм порядок, медым детинка новліс дамскӧй туфли да мехӧвӧй горжетка, — татшӧм порядокыс абу да некор эз вӧвлы.
Босьт ӧдйӧджык, детинка, деньгатӧ — и пом.
Ме босьті деньга.
Но делӧыс тайӧн эз на помась.
Менам шог делӧясӧй сӧмын на заводитчисны.
...Аскинас ме гижси библиотекаӧ да босьті кык книга.
Ӧти книгаыс вӧлі детинка-барабанщик йылысь.
Сійӧ пышйӧма аслас лёк баб дорсьыс французскӧй армияса революционнӧй салдатъяс дорӧ. Тайӧ армияыс ӧтнасӧн тышкасис став мирыслы паныд.
Детинкасӧ кутісны подозревайтны изменаын.
Сьӧкыд сьӧлӧмӧн сійӧ пышйис лагерысь.
Сэки командир да салдатъяс вӧлись гӧгӧрвоисны, мый сійӧ — вражескӧй лазутчик.
Но тешкодьторъяс кутісны вӧчсьыны лагерь гӧгӧрыс.
Ӧтчыд, войнас, кор часӧвӧйяслы оз тыдав вӧлі асланыс винтовка штык помыс, военнӧй сигнал друг кутіс тутсыны тревога, и вӧлӧма, мый врагыс матыстчӧма лагерь дорас зэв матӧ.
Кыз да полысь музыкант Миша, буретш сійӧ, коді удтіс детинкасӧ, бой бӧрас петіс канаваысь да шуис, мый сійӧ сигналитіс.
Сійӧс наградитісны.
Но тайӧ вӧлі сӧрӧм.
Мӧдысь, кор отрядлы вӧлі зэв сьӧкыд, эновтӧм, жугалӧм, шуштӧм башня йылын, код дорӧ эз вермы матыстчыны ни ӧти збой доброволец, друг лыбис французскӧй флаг да вевт вылас ӧзйис сигнальнӧй пӧнарлӧн биыс.
Пӧнарыс качайтчис веськыдвывсянь шуйгавылӧ и, кыдзи вӧлі сёрнитчӧма, сигналитіс орчча отрядыслы, корис отсӧг.
Отсӧг локтіс.
А пеж музыкант Миша, коді асывсяньыс на случайнӧ кольӧма замокас да садьтӧм код пыр на туплясис пӧдвалын вина бӧчка дорын, бара шуис, мый сигналитіс сійӧ, и сійӧс бара наградитісны да присвоитісны сержант звание.
Тайӧ строкаяссӧ лыддигӧн ме зэв ёна дӧзми да скӧрми, и менам синваӧй доршасис.
«Тайӧ ме...
мӧдногӧн кӧ, тайӧ сійӧ, повтӧм, бур детинкаыс, коді ёна радейтіс ассьыс рӧдинасӧ, янӧдӧма, ӧтнасӧн, ставӧн эновтӧма, сеталіс тревожнӧй сигналъяс».
Меным колӧ вӧлі кодкӧдкӧ сёрнитыштны.
Но ме дорын некод эз вӧв, и сӧмын, синсӧ куньӧмӧн, куйліс да кургис пӧдушка вылын каньпи.
— Тайӧ ме — салдат-барабанщик!
abu
Эй тэ, дышпоз!
Кылан?
— шуи ме да кулакӧн зурги каньпилы небыд гӧна шоныд кынӧмас.
Дӧзмӧм каньпи чеччыштіс, гӧрбыльтчис да, кыдзи меным кажитчис, скӧра видзӧдліс ме вылӧ гӧгрӧс синъяснас.
— Няв!
— вочавидзис сійӧ.
— Тэ ылӧдчан, тэ абу салдат-барабанщик.
Барабанщикъяс йӧз ящикъясӧ оз пырны да оз вузавлыны старьевщикъяслы Валентиналысь горжеткаяссӧ.
Барабанщикъяс кучкалӧны гӧгрӧс барабанӧ, первой — трим-тара-рам!
Сэсся трум-тара-рам!
Барабанщикъяс — збойӧсь да бурӧсь.
Найӧ дзик блюдтырыс кисьтӧны шоныд йӧв да шыблалӧны сэтчӧ калбас кыш да небыд булкиторъяс.
А тэ вунӧдан весиг кисьтны кӧдзыд ва да шыблалан джоджӧ кос коркаяс.
Сійӧ чеччыштіс, да, медым сылы оз кучкыны, пышйис диван улӧ.
И, буракӧ, сэні дыр пукаліс да кывзысис: эг-ӧ мун ме коколюкала либӧ щӧткала?
Но ме важӧн нин крепыда узи.
Асывнас, няньла петігӧн, ме аддзи, мый пос дорсянь миян квартира ӧдзӧсыс вӧлі восьсакодь.
И меным уси тӧдвылӧ, мый книга лыддигӧн ме ачым вунӧді сійӧс пӧдлавнысӧ.
А сы вӧсна, мый ме пыр думайті Валентина локтӧм йылысь да жугӧдӧм ящикысь кӧлуй вошӧмысь мынтысьӧм йылысь, то тайӧ пустякӧвӧй случайыс йӧткыштіс менӧ татшӧм мӧвп вылӧ:
«А мый, (не войын, сэки страшнӧ) луннас гортысь мунігӧн кольны кӧ ӧдзӧссӧ игнавтӧг?
Сэки, колӧ чайтны, локтасны настоящӧй вӧръяс, мыйсюрӧ гусяласны, и сэки на вылӧ позяс ставсӧ вештыны».
Чай юигӧн ме решиті, мый менам думыштӧмторйӧй абу лёк.
Но сы вӧсна, мый меным жаль вӧлі, мед эськӧ вӧръяс эз жӧ босьтны мыйкӧ буртор, ме косӧді ванна, тэчи сэтчӧ став бельёӧс, паськӧмӧс, кӧмкотӧс, пызандӧра, занавескаяс, и квартираын лои тыртӧм, кыдзи Первой майводзвывса уборка дырйи.
Ме бура гартышті тайӧс ставсӧ, тупки ваннасӧ газетаясӧн, шыблалі выліас важ рӧгӧзаяс, тэчи на вылӧ быдсяма кламсӧ: жугалӧм дадь, лыжи бедьяс, велосипед кӧлеса.
И сы вӧсна мый ваннӧйын ӧшиньыс эз вӧв, ме пукті улӧс вылӧ улӧс да рази пӧтӧлӧкысь электрическӧй лампочка.
«Ӧні, — скӧрпырысь радлігтыр думышті ме, — мед локтӧны!»
Куим лун чӧж ме эг игнавлы квартираӧс.
Но тешкодьтор! — вӧръяс эз локны.
И тайӧ вӧлі ещӧ нин гӧгӧрвотӧм, сы вӧсна мый миян керкаын асывсяньыс рытӧдзыс сӧмын и кылӧ вӧлі: щёлк...
щёлк!
Томнасьӧны, звӧнитӧны, бара томнасьӧны.
Игнавлісны ӧдзӧсъяс весиг параднӧйӧдз, газетнӧй ящик дорӧдз петавлігӧн...
Пытшкӧсса томанъяс кындзи, ӧшлывлісны ортсысаясӧс.
Крючокъяс, чепъяс...
А менам квартираӧй куим лун игнавтӧм и весиг ӧдзӧсыс неуна восьса, а ни ӧти вӧр оз пыр!
Да!
Быдладорсянь топӧдісны менӧ неудачаяс.
Ме пӧлучиті Валентинасянь письмӧ, кӧні сійӧ корис вочавидзны, ставыс-ӧ керкаын порядокын да вайис-ӧ прачка бельё.
И веськыда висьтала, Валентина кӧ эськӧ юаліс менсьым, эз-ӧ су менӧ кутшӧмкӧ шог, ог-ӧ гажтӧмчы, либӧ мӧдӧдіс кӧть прӧстӧй виж открытка, а эз татшӧмӧс, кӧні скалаяс, орёлъяс, море, кодъяс дэльӧдісны менӧ да казьтылісны меным зэв мича олӧм йылысь, и весиг кӧть, медбӧрын, дженьыд письмӧын эз кӧ куимысь казьтыв прачка йылысь, быттьӧ тайӧ вӧлі медся важнӧйторйыс, — то ме честнӧя гижи эськӧ став правдасӧ.
Сы вӧсна мый, кӧть сійӧ и эз вӧв меным мамӧн да весиг ӧні и мачехаӧн, — сійӧ век жӧ эз вӧв лёк морт, корсюрӧ балуйтіс менӧ и весиг корсюрӧ дзеблывліс менсьым вильшасьӧмъясӧс, торйӧн нин сэк, кор ме олі да эг висьтавлы батьлы, коді звӧнитліс Валентиналы телефон пыр, кор бать эз вӧв гортын.
И ме Валентиналы вочавидзи, мый ловъя, дзоньвидза, прачка бельёсӧ вайис да тӧждысьны сылы нинӧм.
Ме нуи письмӧ да шутьлялігтыр, йӧктігтырйи (сизим беда — ӧти ӧтвет) кайи пос кузя комнатаӧ.
Каньпиӧй, быттьӧ менӧ виччысьӧма, пукаліс пос площадка вылын.
Ӧдзӧсӧй, кыдзи и век, вӧлі неуна восьса.
Но энлы!
Кокньыдик шум — кыдз быттьӧ кодкӧ тронькнитіс стӧканӧн блюдйӧ, сэсся вештыштіс улӧс — воис менам пельӧдз.
Ме тэрыба кайи ещӧ судтаджын.
Миян квартираын вӧлі вӧр!..
Лов шыӧс пыкӧмӧн ме кывзыси.
Коли минута, мӧд, коймӧд, витӧд...
Вӧр мыйкӧ эз тэрмась.
Ме кылі сылысь воськовъяссӧ, кор сійӧ некымынысь прӧйдитіс коридор кузя ӧдзӧс дорті.
Кывлі весиг, кыдзи сійӧ сульсис да кызӧктіс.
— Тим-там!
Тра-ля-ля!
Трум!
Трум!
— кыліс меӧдз ӧдзӧс сайсянь.
Вӧлі зэв тешкодь: вӧр сьыліс.
Буракӧ, тайӧ вӧлі зэв збой, опаснӧй бандит.
И ме нин падъялі, оз-ӧ ло бурджык лэччыны да горӧдны Николай дядьлы, коді киськаліс ӧні шлангысь двор.
Но вот ӧдзӧс сайын, буракӧ, кухнясянь, кыліс кутшӧмкӧ шум.
Дыр думайті ме, мый тайӧ татшӧмыс.
Медбӧрын гӧгӧрвои: тайӧ шумитіс примус.
Татшӧмторйыд нин некытчӧ оз лӧсяв!
Гусясьысь, буракӧ, пузьӧдіс чайник да лӧсьӧдчис миянын чай юны.
Ме лэччи площадка вылӧ.
Друг ӧдзӧс гурйыв воссис, и ме водзӧ сувтіс неыджыд тушаа, руд костюма да виж ботинкиа морт.
— Друг мортӧй, — юаліс сійӧ, — тэ тайӧ дас витӧд квартирасьыс?
— Да, — нурбыльті ме, — татысь.
— Тэ пыр, кора тэнӧ.
Ме тэнӧ ӧшинь пыр часджын сайын нин аддзылі, а тэ кайин выліӧ да мыйлакӧ дзебсясян.
— Но ме эг думайт, ме эг тӧд, мыйла тані...
сьыланныд?
— Гӧгӧрвоа!
— горӧдіс кыз морт.
— Тэ, тӧдӧмысь, думайтін, мый ме жулик, да виччысин, мый водзӧ лоӧ.
Тӧд, мый ме абу вӧр и абу рӧзбойник, а Валентиналӧн рӧднӧй вок, сідзкӧ — тэнад дядь.
А сы вӧсна мый, кыдзи ме кывлі, Валентина петіс верӧссайӧ да тэнсьыд батьтӧ эновтіс, то, сідзкӧ, ме тэнад вӧвлӧм дядь.
Тайӧ лоӧ дзик сідз.
— Сійӧ верӧсыскӧд муніс Кавказӧ, — вочавидзи ме, — регыдӧн оз лок.
Енмӧй!
— жугыльмис дядь.
— Дона чойӧй муніс, сідзи и эз вермы виччысьны рӧднӧй воксӧ!
Но сійӧ, ме чайта, висьталіс тэныд, мый ме локта?
— Эз, сійӧ эз висьтав, — вочавидзи ме да мыжапырысь видзӧдлі миянлысь неуютнӧй квартираӧс.
— Мунтӧдзыс сійӧ, вермас лоны, вунӧдіс висьтавны, сы вӧсна мый жугӧдіс блюд да кофе кастрюляӧ пуктіс сов.
— Тӧда, тӧда сылысь модасӧ!
— кӧритӧмпырысь довкнитіс юрнас кыз морт.
— Помнита на, кыдзи ёна важӧн нин сійӧ рок пытшкӧ вый пыдди кисьтіс карасин.
Сёйис да мучитчис, коньӧр, зэв ёна.
Но висьтав, другӧ, мыйла квартираад кыдзкӧ-мыйкӧ абу сідзи!..
Сарай — абу сарай, а быттьӧкӧ уезднӧй мелитопольскӧй комиссарлӧн апартаментъясыс махновецъяслӧн уськӧдчылӧм бӧрын.
— Тайӧ абу уськӧдчылӧм бӧрын!
— шӧйӧвошӧмӧн дорйыси ме.
— Тайӧ ме ачым нетшки ставсӧ да дзеби ваннӧйӧ, медым вӧръяс эз гусявны.
— Зэв ошкана, — шуис дядь.
— Но мыйла, сідзкӧ, параднӧй ӧдзӧстӧ тэ колян восьсӧн?
Менам шуд вылӧ, кухняын пузис чай, да тайӧ неприятнӧй сёрниыс ори.
Менам дядьӧй вӧлӧма весел, энергичнӧй морт.
Чай юигӧн сійӧ тшӧктіс бӧр нуавны ваннӧйысь сэтчӧ чукӧртӧм кӧлуй, а сідзжӧ ветлыны дворник гӧтыр дорӧ, медым сійӧ идраліс тасьті-пань, мыськис джодж да пелькӧдіс квартирасӧ.
— Абу лӧсьыд, — висьталіс сійӧ,
— ме дорӧ вермасны локны йӧз, тыш нуӧдӧм кузя ёртъяс, челядьдырся другъяс, — и друг татшӧм безобразие!
Та бӧрын сійӧ юаліс, эм-ӧ менам деньга.
Ошкыштіс ӧкуратнӧя олӧмысь, сетіс расходъяс вылӧ комын шайт да муніс ветлӧдлыны рытӧдзыс Москваті, кодӧс, кыдзи сійӧ висьталіс, абу аддзылӧма нин дас во.
Ме котӧрті дворник гӧтыр дінӧ да висьталі сылы уберитчӧм йылысь.
— Дядьӧй локтіс!
— ошйыси ме.
— Бур!
Ӧні меным лоӧ гажа.
— И сійӧ бурджык, — шуис дворник гӧтыр.
— Кольлӧны ӧмӧй квартира нинӧм гӧгӧрвотӧм кагалы!
Кага — сійӧ кага и эм.
Ӧні тӧлка, а бергӧдчис — видзӧдлан, а сійӧ дзик на йӧй.
— Ичӧтъясыд йӧйӧсь, — скӧрми ме.
— А ме абу нин ичӧт.
— Э, донаӧй!
Овлывлӧ ичӧт йӧй, овлывлӧ и ыджыд.
Менам Васькалы дас квайтӧд арӧс.
Важӧн тайӧ каднас гӧтравлісны, а сійӧ корсьӧма кӧрт, сюялӧма сера, клопнитӧма — со куим недель больничаын куйліс.
Бур ещӧ, мый чужӧмас инмӧма, а синсӧ абу перйӧма.
Да мый ме тэныд висьтавла: тэ, кӧнкӧ, тайӧ делӧ йывсьыс бурджыка тӧдан!
Ме мыйкӧ нурбыльті да котӧрті, сы вӧсна мый Васька делӧын и ме мыйкӧ мында вӧлі мыжа.
Тэрыба да сьӧлӧмсянь ме отсаси дворник гӧтырлы идравны комната.
Рыт кежлӧ миян лои сӧстӧм, ыркыд, лӧсьыд.
Ме вольсалі пызан вылӧ сыръя дора выль пызандӧра, ньӧби ӧти шайт дон цветъяс да пукті найӧс лӧз вазаӧ.
Сэсся мысси, пасьталі выль дӧрӧм да, медым дядь локтӧдз ӧдйӧджык кадыс колис, пукси гижны Валентиналы письмӧ.
«Дона Валя!
— гижи ме.
— Миянӧ локтіс тэнад вокыд.
Сійӧ зэв весел, бур да сразу воис меным сьӧлӧм вылӧ.
Сійӧ висьталіс меным, кыдзи тэ челядьдырйиыд тӧдлытӧг кисьтӧмыд рокӧ карасин.
Ме ог шензьы, мый тэ ылалін, но гӧгӧрвотӧм, кыдзи тэ сійӧс сёйин?
Али тэнад насмука вӧлі?..»
Письмӧсӧ ме эг помав, сы вӧсна мый звӧнитісны и ме уськӧдчи прихожӧйӧ.
Пырис дядь да сыкӧд кодкӧ ещӧ.
— Ломзьӧд би!
Кӧні выключательыд?
— командуйтіс дядь.
— Татчӧ, старик, татчӧ!
Эн конъясь...
Тані ящик...
Вай шляпатӧ, ме ачым ӧшӧда...
Ачым, ачым, друглы ачым ставсӧ вӧча.
Кора!
Бергӧдчы биланьыс.
Ак, вояс!..
Ак, бергӧдны позьтӧм вояс!..
Но тэ ён на...
Да, да!
Тэ юрнад эн довкйӧдлы...
Тэ шумитыштан на, дуб...
Шумитыштан!
Тӧдмась, Сергей!
Тайӧ менам томдырся другӧй!
Учёнӧй.
Важся партизан-чапаевец.
Политкаторжанин!
Уна страдайтліс.
Но кыдзи аддзан, орёл!..
Кырныш!..
Синъясыс кутшӧмӧсь, сквӧзь аддзӧны!
Би!
Пӧнаръяс!
Прожекторъяс!..
Сӧмын ӧні, югыдінас, ме кыдз колӧ видзӧдлі дядьлӧн знаменитӧй ёрт вылӧ.
Веськыда кӧ шуны, сійӧ эз вӧв крепыд дуб кодь.
Эз вӧв орёл кодь.
Дядьӧй радысла лишнӧйджык шуаліс.
Сылӧн вӧлі квадратнӧй куш юр, юрчутас вӧлі кыз шрам, кодӧс, буракӧ, бойын пӧлучитӧма.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі пистиӧсь, а кыз вомдоръясыс ӧшйыштӧмаӧсь, да та вӧсна чужӧмыс вӧлі шог да кыдз быттьӧ бӧрдӧма.
Сы вылын вӧлі турунвиж диагоналевӧй гимнастёрка, код вылын дзирдаліс Трудӧвӧй Краснӧй Знамя орден.
Дядь видзӧдліс идралӧм комната вылӧ, ошкыштіс зільлунысь, да сэки сылы син улас уси Валентиналы помавтӧм менам письмӧӧй.
Сійӧ кыскыштіс асланьыс письмӧсӧ да кутіс лыддьыны.
Весиг ылісянь вӧлі тыдалӧ, кутшӧма вежсис сылӧн гӧрдӧдӧм чужӧмыс.
Первой сійӧ мыйкӧ ымӧстіс, сэсся зымнитіс кокнас, кабраліс письмӧсӧ да шыбитіс сійӧс пепельницаӧ.
— Позор!
— сьӧкыда лолалігтыр шуис сійӧ да бергӧдчис аслас заслуженнӧй друг дорӧ.
— Видзӧд сы вылӧ, старик Яков!
И дядь чорыда тувкис мелань чуньнас, и ме кынми места вылын.
— Видзӧд, Яков, тайӧ морт вылас — нинӧм думайттӧм, нинӧм йылысь тӧждысьтӧм морт вылас.
Сійӧ гижӧ мачехаыслы письмӧ.
Но мед, таысь нинӧм оз вежсьы, сійӧ гижӧ письмӧ аслас вӧвлӧм мачехаыслы.
Сійӧ гижӧ да юӧртӧ сылы сылӧн рӧднӧй вок локтӧм йылысь.
И кыдзи жӧ сійӧ юӧртӧ та йылысь?
Сійӧ гижӧ «рассказ» кыв ӧти «с» пыр да «мый» кыв водзын оз сувтӧд запятая.
И тайӧ миян том йӧз!
Миян югыд будущӧй!
Та вӧсна ӧмӧй (ог шу ас йылысь, а юала тэнсьыд, старик Яков!)  тышкасин тэ да страдайтін?
Зёльӧдчин кандалъясӧн да чапаевскӧй сабляӧн шенасин!
А кор колӧ вӧлі, повтӧг мунін эшафот вылӧ...
Ӧтвечайт!
Висьтав сылы веськыда синмас.
Дядь мудзпырысь пуксис стул вылӧ, а старик Яков суровӧя довкнитіс юрнас.
Эз!
Эз та понда сійӧ зёльӧдчы кандалъясӧн, шенась сабляӧн да мун эшафот вылӧ.
Эз, эз та понда!
— Шыбит пачӧ!
— зывӧка шуис дядь да индіс кабралӧм бумага вылӧ.
— Либӧ бурджык вай, ме ачым сота.
Сійӧ истӧгаліс, бумага ыпнитіс и пепельницаӧ коли чепӧль пӧим, кодӧс дядь пыр жӧ шыбитіс ывлаӧ форточка пыр.
Ме зэв ёна яналі, петі кухняӧ да куті ноксьыны примусӧн; ачымӧс такӧді сійӧн, мый уна жӧ, буракӧ, сюрлӧ дядь пиянлы да нывъяслы, весиг ӧти кутшӧмкӧ ӧшибкаысь кӧ сійӧ вермӧ кыпӧдны татшӧм шум.
«Мед оз жӧ кӧть экзаменуйт менӧ география кузя, — полӧмпырысь думышті ме.
— Мый сэки мекӧд лоӧ!»
Но дядь менам, буракӧ, вӧлі ӧдйӧ дӧзмысь, но регыдӧн буралысь.
Чай юигӧн сійӧ мекӧд шутитіс, юасис бать йылысь и Валентина йылысь да медбӧрын ыстіс узьны.
Ме вӧлі кӧсъя нин унмовсьны, кыдзи кодкӧ надзӧник пырис менам комнатаӧ да кутіс кималасӧн корсьны стенысь выключатель.
— Коді тайӧ?
— унйылысьмоз юалі ме.
— Тайӧ тэ, дядь?
— Ме.
Кывзы, друг, тіян эм абу неуна нашатырнӧй спирт?
— Видзӧдлӧй сійӧ комнатасьыс, Валентиналӧн джаджсьыс.
Сэні йод, касторка да быдсямапӧлӧс лекарствояс.
А мый?
Кодлыкӧ ӧмӧй лёк?
— Да мыйкӧ стариклы сьӧкыд.
Страдайтыштіс старикыс, мучитчыштіс.
Но, узь крепыда.
Дядь топыда пӧдлаліс ас бӧрсяыс ӧдзӧссӧ.
Кыз стена пыр налӧн гӧлӧсъясыс эз кывны.
Но регыд ӧдзӧсувса костӧд ме дорӧ писькӧдчис нырӧ сатшысь дук.
Кыліс не то бензин, не то эфир, не то ещӧ кутшӧмкӧ чӧскыдтӧм дук, и ме чайті, мый дядь кутшӧмкӧ лекарство, мися, кисьтіс.
Коли недель.
Луннас дядь гортын эз вӧв.
Рытнас сійӧ волывліс старик Яковкӧд ӧтлаын, и унджыкысьсӧ сійӧ узьмӧдчывліс миянын.
Ӧтчыд асывнас ме пукалі ваннӧй комнатаын да зіля зарядиталі кассетаяс сӧмын на выкупитӧм фотоаппаратлы.
Сэки кодкӧ звӧнитіс дядьлы телефон пыр, и сійӧ кутіс тэрмӧдлыны старик Яковӧс.
Ме горӧді ӧдзӧс пыр, мед найӧ эз на мунны минута кымын, сы вӧсна мый дядь эз на аддзыв менсьым фотоаппаратӧс и меным окота вӧлі снимайтны ӧні жӧ кыкнан другсӧ, чуймӧдны найӧс аслам искусствоӧн.
Но дядьлы, буракӧ, эз вӧв меӧдз.
Клопнитіс ӧдзӧс.
Найӧ петісны.
Минута бӧрын ме петі ваннӧйысь да, шонді ёрӧмысь читкырасигтыр, видзӧдлі ӧшинь пыр.
Дядь да старик Яков сӧмын на петісны ворота сайӧ да кежисны веськыдвылӧ.
Сэки ме кватиті фотоаппаратӧс да уськӧдчи на бӧрся.
«Ладнӧ, ӧні интереснӧджык лоӧ!
Кӧнкӧ уличаяс вомӧнасянінын ме панъя боктіыс либӧ виччыся, кор найӧ сувтасны ньӧбны папирос.
Сэки — хлоп! — и гӧтов.
Кор найӧ рытнас локтасны, то пызан вылын кутас сулавны нин гӧтӧвӧй фотография.
Стеклӧа рамка пытшкын да гижӧдӧн: «Дона дядьлы татшӧмсяньтӧ...»
Дыр зіли ме босьтны дядьӧс фокусӧ.
Но то сійӧс тупкылісны, то менӧ тойлалісны ветлысь-мунысьяс либӧ повзьӧдлісны трамвайяс да автобусъяс.
Медбӧрын, менам шуд вылӧ, дядь да старик Яков кежисны кутшӧмкӧ вичкодорса ичӧтик скверӧ.
Пуксисны скамья вылӧ да кутісны куритчыны.
Ӧдйӧ лӧсьӧдчи ме кык фанернӧй киосккостса тыртӧм ящикъяс вылӧ.
Пукті ӧти кызь витӧд юкӧн выдержка.
Щёлк!
Гӧтов!
Вӧлі буретш кад, сы вӧсна мый секунда мысти кодлӧнкӧ паськыд спинаыс сайӧдіс меысь дядьӧс да Яковӧс.
Ме вежи кассетаӧс, бара метитчи.
Со дядь да старик Яков сувтісны.
Лӧсьӧдчыны!
Щёлк!
Но киӧй дрӧгнитіс, и мӧд снимоксӧ, тӧдӧмысь, тшыкӧді, сы вӧсна мый паськыд пельпомъяса латшкӧсіник тушаа морт бергӧдчис, и ме чуйми; ме тӧді сыын буретш сійӧ артистсӧ да Шаляпинлысь воксӧ, кодкӧд тӧдмӧдіс менӧ Юрка да коді гӧститӧдіс менӧ Сокольникиын пивоӧн.
Мӧдпӧрйӧ кӧ ме, дерт, думыштчи татшӧм тешкодь паныдасьӧм йывсьыс, но ӧні меным вӧлі некор.
И ме чеччышті вагонӧ да мӧдӧдчи гортӧ, медым вевъявны лӧсьӧдны рыт кежлӧ виччысьтӧм пӧдарки.
Ваннӧйын ме тӧдлытӧг жугӧді гӧрд лампочкаӧс.
Сэки, медым не сорлавны, ме сюйи снимокъяса кыкнан кассетасӧ Валентина ящикӧ да котӧрті магазинӧ выль лампала.
Но кор ме бӧр локті, дядь вӧлі нин гортын.
Сійӧ стрӧга корис менӧ ас дінас.
Ӧти киас сылӧн вӧлі ключысь жугалӧм кольча, мӧднас сійӧ индіс меным ящикысь чурвидзысь кӧрттор.
— Кывзы, другӧ, — юаліс сійӧ веськыда.
— Ме аддзи тайӧс ӧшинь пӧдушка вылысь, а сы вӧсна мый ме таӧ косялі нин ассьым гачӧс, то ме думыштчи.
Пукті тайӧ кольчасӧ татчӧ.
И мый жӧ артмӧ?..
Ставыс вошис!
Ме заводитлі мыйкӧ висьтавны, ачымӧс дорйыны — торкси, ылалі и медбӧрын синвасорӧн ставсӧ висьталі дядьлы.
Дядь вӧлі зумыш.
Сійӧ дыр ветлӧдліс комнататі да шутьляліс <rus>«Из-за леса, из-за гор ехал дедушка Егор»</rus> песня.
Медбӧрын сійӧ сульсис, кызыштіс да пуксис ӧшинь пӧдушка вылӧ.
— Кад!
— шогпырысь шуис дядь.
— Сьӧкыд разочарованиеяс!
Чеччалӧм да рожа вӧчалӧм!
Мӧд кӧ эськӧ ме местаын пыр жӧ милицияӧ юӧртіс.
Тэнӧ эськӧ, мошенникӧс, босьтісны, арестуйтісны да колонияӧ ыстісны.
И Валентина чой, коді ӧні абу весиг тэныд мачеха, дерт, ӧткажитчис эськӧ татшӧм пройдохасьыд.
Но ме бур!
Ме аддза, мый тэ каитчан, мый тэ йӧй, и ме тэ йылысь ог висьтав.
Жаль, мый енмыс абу, и тэныд, дубина, некодӧс аттьӧавны сыысь, мый тэнад, шуд вылӧ, сэтшӧм бур дядь.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый дядь видіс менӧ мошенникӧн и дубинаӧн, ме синвасорӧн зэв пӧся аттьӧалі дона дядьӧс да кӧсйыси, мый кута кывзысьны сылысь да радейтны дзик кувтӧдз.
Ме кӧсйи кутыштлыны сійӧс, но сійӧ йӧткыштіс менӧ да орчча комнатаысь петкӧдіс старик Яковӧс, коді сэні бритчис.
— Да, тэ кывзы, старик Яков!
— шумитіс дядь аслас гӧгрӧс, каньлӧн кодь, синъяснас дзирдалі.
— Кутшӧмӧсь лоины миян том йӧзыд!
— Сійӧ кыскыштіс менӧ соскӧд.
— Видзӧдлы, мошенник, турунвиж диагоналевӧй куртка вылас, тайӧ, ог шу — пӧрысь, но бойясын пӧрысьмыштӧм морт вылас!
И мый тэ сэтысь аддзан?..
Ага, тэ кутін синъястӧ лапйӧдлыны,
тэ дзӧран!
Сы вӧсна мый тайӧ диагоналевӧй гимнастёрка вылас дзирдалӧ Трудӧвӧй Знамя орден.
Висьтав сылы, Яков, веськыда синмас: думайтін-ӧ пемыд тюремнӧй пӧдвалъясын либӧ канонада грымакылігӧн, а сідзжӧ мирӧвӧй война дырйи керӧсъяс да равнинаяс вылын, мый тэ тышкасян сы вӧсна, медым татшӧм молодечьясыс корсьысисны игана ящикъясысь да вузавлісны старьевщикъяслы йӧзлысь горжеткаяс?
Старик Яков сулаліс майтӧгалӧм, бриттӧм на щӧкаа да сурова довкйӧдліс юрсӧ.
Эз, эз!
Ни тюрьмаясын, ни керӧсъяс вылын, ни равнинаяс вылын сійӧ та йылысь ньӧти эз думайт.
Кыліс звӧнок, ӧдзӧс костӧд тыдовтчис дворник Николайлӧн юрыс да нюжӧдіс дядьлы пропишитчӧм вылӧ листок.
— Мун да помнит!
— лэдзис менӧ дядь.
— Киыд тэнад, ме аддза дрӧжжитӧ, старик Яков, и тэ верман вундыны ассьыд щӧкатӧ.
Ме тӧда, мый тэныд сьӧкыд, мый тэ идеалист и романтик.
Пырам эсійӧ комнатаас, и ме ачым тэнӧ брита.
Дыр найӧ сэні мый йылысь кӧ сӧвещайтчисны.
Медбӧрын дядь петіс да шуис меным, мый тарыт рытнас найӧ старик Яковкӧд мунӧны, сы вӧсна мый отпуск помӧдзыс кӧсйӧны шӧйтыштны свет кузя да видзӧдлыны, кыдзи ӧні олӧ да мыйӧн лолалӧ рӧднӧй край.
Тані дядь ланьтіс, стрӧга видзӧдліс ме вылӧ да содтіс, мый став лоӧмтор бӧрас сьӧлӧмыс сылӧн абу местаын.
— Тэ бӧрся колӧ сюся видзӧдны, — шуис дядь.
— И тэнӧ кутны вермас сӧмын крепыд ки.
Тэ мунан мекӧд, кутан вӧчны ставсӧ, мый тэныд тшӧктасны.
Но смотри, тэ кӧ кӧть ӧтчыд видлан вӧчны не ме ног, ме шыбита тэнӧ первойя сувтланінын.
Мед дикӧй лэбачьяс лэбалӧны тэнад йӧй юр весьтын!
Кокъясӧй менам кутісны тіравны, кывйӧй быттьӧ кынмис, и меным лои зэв нимкодь ыджыд да виччысьтӧм шудысь.
«Кутшӧм лэбачьяс?
Коді шыбитас?
— думайті ме.
— Тайӧ бур дядьӧй шыбитас!
А кывзысьны ме сылысь кута сідзи...
мый тшӧктас кӧ сійӧ ӧні менӧ пач трубаӧд петны керка вевт вылӧ, и ме ньӧти думыштчытӧг эськӧ пета».
Дядь тшӧктіс меным рыт кежлӧ гӧтӧвитчыны и пыр жӧ Яковкӧд ӧтлаын муніс.
Ме куті лӧсьӧдчыны.
Судзӧді бельё, кичышкӧд, майтӧг да гӧгӧрбок видзӧдлі ассьым вылысса паськӧмӧс.
Гачӧй менам вӧлі ёна нин зыртчӧма, маслӧ чутъяса, и ме дыр нокси кухняын, весалі сійӧс бензинӧн.
Пасьталі ме руд дӧрӧм.
Сійӧ вӧлі меным ичӧт, но туйын эз сьӧдась.
Ӧти ботинкилӧн каблукыс вӧлі бырӧма, и, медым рӧвняйтны, ме нетшышті клещиӧн мӧд ботинкилысь каблуксӧ, сэсся кӧрт тувсӧ тувъялі мӧлӧтӧн да чиститі ботинкисӧ ваксаӧн.
Мый шогӧдіс менӧ — сійӧ менам кепкаӧй.
Кепкатӧ, кыдзи тӧдса, детинкаяслысь шоча аддзан выльӧс.
Кепкаястӧ шыблавлӧны забор вомӧн, керка вевтъяс вылӧ, вензигӧн шыбитлывлӧны.
Таысь кындзи, сійӧ тшӧкыда овлӧ футбольнӧй мач пыдди.
Менам жӧ кепкаӧй вӧлі розя. Сійӧс ме соті бипур дорын ученическӧй маёвка вылын.
Вӧлі кӧ эськӧ увтысыс, сійӧс эськӧ чернилаӧн на позис мавтны.
Но увтысыс эз вӧв, а мавтны чернилаӧн ассьым балябӧжӧс, дерт, меным эз вӧв окота.
Сэки ме решиті, мый луннас кепкаӧс ме кута кутны киын, быттьӧ меным пыр жар, а рытнас и розясӧ позяс кепкаавны.
И ме сӧмын на удиті лӧсьӧдчыны, кыдзи локтісны дядь да Яков.
Найӧ вайисны выль чемодан, кутшӧмкӧ тубрасъяс да сьӧд кучик портфель, кодӧс дядь пыр жӧ шыбитіс джоджӧ да кутіс кокньыдика талявны.
Ме дорысь кыліс скипидар, вакса да бензин дук.
Ме сулалі вомӧс паськӧдӧмӧн и меным пондіс кажитчыны, мый дядь неуна абу ас садяс.
Но со сійӧ лэптіс портфельсӧ, нюммуніс, нырнас исыштіс, видзӧдліс да пыр жӧ донъяліс менсьым зільӧмӧс.
— Ошка, — шуис сійӧ.
— Радейта ӧкуратность, кӧть тэ дорысь карасин лавка дорысь моз ӧвтӧ.
Ӧні жӧ пӧрччы ас вывсьыд став балахонтӧ, тэ сійӧн дзик вичкоын сьылысь кодь, да пасьтав тайӧс, со.
И сійӧ мыччис тубрас.
Сэні вӧліны дженьыд, пидзӧсӧдз, защитнӧй рӧма гач, уна зепта сэтшӧм жӧ рӧма мича куртка, виж сандали, югъялысь пряжкаа пионерскӧй галстук, лётчиклӧн кодь кӧсӧй пилотка да неыджыд кучик рюкзак.
Тіралан киясӧн кватиті ме став тайӧ добрасӧ моздорӧ да котӧрті пасьтасьны.
И кор ме бӧр пыри, дядь швачнитіс кияснас.
— Чкалов!
— горӧдіс сійӧ.
— Молоков!
Владимир Коккинаки!..
Сӧмын орденъяс оз тырмыны — ӧти, кык, дюжина!
Тэ видзӧдлы, старик Яков, кутшӧм том йӧз ӧні миян быдмӧ!
Эк, эк, ылӧдз лэбасны миян орёлпияныд!
Тэ эн шогсьы, старик Яков!
Тыдалӧ, и тэнад вирыд абу весьшӧрӧ киссьӧма.
Регыд ми лоим дасьӧсь.
Квартираысь ключсӧ ме сеті управдомлы, каньпиӧс — дворник гӧтырлы.
Прӧщайтчи дворниккӧд, Николай дядькӧд, и водопроводчик Микешкинкӧд, коді, зылгӧдӧм синъяснас лапйӧдліг, сетіс меным китыр семечки.
Ворота дорын ме сувтовкери.
Со сійӧ, миян дворным.
Со ӧзтісны нин Метрострой шахтадорса пӧнар, сійӧс, коді войяснас югдӧдӧ миянлысь комнатаяснымӧс.
А со вылын, трубакӧд орччӧн, миян квартиралӧн куим ӧшинь, и батьлӧн вӧвлӧм комнатаса бусӧсь стеклӧын отражайтчӧ пырысь шонділӧн югӧрыс. Тайӧ комнатаас коркӧ ми Нинакӧд дыр ворслывлім.
Прӧщайтӧй!
Всё равно ӧні сэні тыртӧм и некод абу.
Тэрмасигад ме вунӧді Валентина ящикӧ кык снимайтӧм нин кассета, но ӧні тайӧ менӧ омӧля шогӧдіс.
Ми петім площадь вылӧ.
Тані дядь муніс такси сулаланінӧ да мый йылысь кӧ дыр сэні тӧргуйтчис шофёрыскӧд.
Медбӧрын сійӧ корис миянӧс.
Ми пуксим и мӧдӧдчим.
Ме вӧлі уверен, мый ми мунам сӧмын кутшӧмкӧ вокзалӧдз.
Но со ми важӧн нин петім кар сайӧ, тӧвзьыштім Окружнӧй кӧрт туй пос увті.
Ӧти бӧрся мӧд вирдыштісны дачнӧй посёлокъяс, сэсся и найӧ колины бӧрӧ.
А машина век тӧвзис и тӧвзис да нуис миянӧс кытчӧкӧ зэв ылӧ.
Ӧкмысдас километр бӧрын, Серпухов карӧ, коді пуксьӧма Курскӧй туй пӧлӧн, ми локтім войнас нин.
Пемыднас ми воим неыджыд, садйӧн кытшалӧм керка дорӧ, кӧні вевт вылас котралісны да нявзісны каньяс.
Ме эг казяв, медым миян локтӧмлы тані вӧліны радӧсь, кӧть эськӧ и дядь висьтавліс, мый тані олӧ сылӧн зэв бур ёрт.
Да нинӧм шензянаыс тані эз вӧв.
Тадзи жӧ нёль кымын во сайын миян дворысь муніс Васька Быков.
А паныдасим ми сыкӧд неважӧн...
Ӧти да мӧдтор — вот и ставыс!
Ошйысим ӧта-мӧд водзын перочиннӧй пуртӧн.
Менам — чукля, шылаа, сылӧн — веськыд, штопора.
Сёйим ӧти ирисӧн морт вылӧ да и разӧдчим.
Тыдалӧ, абу ставпӧлӧс дружбаыс нэм кежлӧ!
Серпуховын ми олім кык сутки, и ме шензи, мый дядь, коді сэтшӧма кӧсйис видзӧдлыны рӧднӧй крайсӧ, керкадорса садсьыс некытчӧ эз петав.
Некымынысь ме котӧртлі газетаясла, а ӧстальнӧй кадсӧ куйлі эжа вылын да лыдди важ «Нива».
Прӧйдитісны син водзті царьяслӧн, императоръяслӧн, роч и не роч генералъяслӧн портретъяс.
Кутшӧмкӧ зэв тэрыб палачьяс чукля дженьыд сабляясӧн кералісны пленнӧй китаецъяслысь юръяссӧ.
А найӧ, быттьӧ сідзи и колӧ, пидзикокӧн сулаліг ланьтӧмаӧсь.
И эз тыдав, медым кодкӧ на пӧвстысь нетшыштчис, мыйкӧ горӧдіс палачьяслы либӧ кӧть нин сьӧлыштіс.
Ме муні сёрнитыштны та йылысь дядькӧд.
Дядь лыддис почтальонсянь сӧмын на пӧлучитӧм письмӧ да вӧлі дӧвӧлен.
Сійӧ мырддис менсьым бонзьӧм «Ниваӧс» да шуис, мый ме том на и должен думайтны олӧм йылысь, а не кулӧм йылысь.
Татшӧм картинкаясысь войнас верман мисьтӧма вӧтасьны.
Ме серӧкті да юалі, кор ми водзӧ мӧдӧдчам.
— Регыд, — вочавидзис дядь.
— Час мысти мунам вокзалӧ.
Сійӧ нюжӧдіс кисӧ гитарала, наяна видзӧдліс ме вылӧ, кучкис струнаяс кузя да сьыліс татшӧм песня:
<rus>Скоро спустится ночь благодатная,</rus>
<rus>Над землёй загорится луна,</rus>
<rus>И под нею заснёт необъятная</rus>
<rus>Превосходная наша страна.</rus>
<rus>Спят все люди с улыбкой умильною,</rus>
<rus>Одеялом укрывшись своим,</rus>
<rus>Только мы лишь, дорогою пыльною</rus>
<rus>До рассвета шагая, не спим</rus>.
— Трам-там-там!
— Сійӧ тупкис кипыдӧснас струнаяссӧ да серӧктіс.
— Мый, бур песняыс?
Сійӧ жӧ!
А коді сочинитіс?
Пушкин?
Шекспир?
Анна Каренина?
Дудки!
Тайӧс ме ачым сочиниті.
А тэ, вокӧ, чайтін, мый тэнад дядьыд олӧм чӧжыс сӧмын сабляӧн шенасис да шпораясӧн зёльӧдчис.
Да, тэ видлы — сочинит!
Тайӧ тэныд абу мачехаыдлы ящикас деньгала пырӧмкодь.
Мый нӧ тэ мӧдарӧ бергӧдчин?
Ме тэнӧ радейта, та вӧсна тадзи веськыда шуа.
Ме кӧ эськӧ тэнӧ эг радейт, тэ эськӧ важӧн нин исправдомын пукалін.
А тэ со кӧні пукалан: гӧгӧрбок аромат, природа.
Со старик Яков ӧшинь пыр чургӧдчӧма да видзӧдӧ кытчӧкӧ ылӧ кельыдлӧзас.
Киас сылӧн, буракӧ, цвет.
Роза!
Ак, мечтатель!
Старик-мечтательыс нэмсӧ том!
— Сійӧ оз видзӧд кытчӧкӧ ылӧ кельыдлӧзас, — зумыша вочавидзи ме.
— Сійӧ майтӧгалӧма щӧкасӧ, киас помазок да, буракӧ, уськӧдӧма ӧшинь улӧ стӧкансӧ, кӧні сылӧн тэчӧм пиньясыс.
— Енмӧй менам, кутшӧм ыджыд шог!
— горӧдіс дядь.
— Котӧрт жӧ ӧдйӧджык, сьӧлӧмтӧм осёл, отсав сылы да ӧттшӧтш висьтав, медым сійӧ тэрмасис.
Час мысти ми вӧлім нин вокзалынӧсь.
Дядь вӧлі весел да зэв тӧждысис.
Сійӧ видзчысьӧмӧн кутыштіс ассьыс другсӧ, кор найӧ кайисны из пос тшупӧдъясті, да гораа сӧветуйтіс:
— Эн тэрмась, старик Яков!
Сьӧлӧмыд тэнад зэв бур, но сьӧлӧмыд висьӧ.
Да, да!
Мый кӧть эн шу — важ ранаясыд ёнтӧны, а олӧмыд пӧщада оз тӧд.
Со пызан.
Быдлаын пукалӧны.
Сулышт неуна, старина, сет гӧгӧрбок видзӧдлыны,
гашкӧ, кодкӧ сетас местасӧ пӧрысь ветеранлы.
Сьӧд кӧсаа нывка босьтіс тубрассӧ да чеччис.
Том лейтенант шарӧдчыштіс газетаӧн да вешйыштіс.
Тэрыб официант сетіс дядьлы мӧд улӧс, а ме пукси кӧлуй вылӧ.
Регыд матыстчис носильщик да шуис, мый ни ӧти мягкӧй места абу.
Дядьӧс тайӧ ньӧти эз шензьӧд, и сійӧ тшӧктіс босьтны жёсткӧйӧс.
Кутісны дрӧжжитны стеклӧяс, матыстчис поезд.
Ми петім платформа вылӧ.
И тані дзескыдінас ме водзын друг вирдыштіс Сокольникиса тӧдса артистлӧн чужӧмыс.
Тайӧ мортыс ӧні вӧлі пенснеа, небыд шляпаа, пельпомъяс вылас вӧлі плавгӧма руд плащ; сійӧ мыйкӧ юаліс дядьлысь, буракӧ, буфет да аттьӧалӧм бӧрын воши йӧз чукӧрӧ.
Сӧмын на пуксим — сетісны звӧнок, паровоз тутӧстіс и поезд вӧрзис.
Пока ме сулалі ӧшинь дорын да думайті морт олӧмын овлысь тешкодь совпадениеяс йылысь, дядь вевъялӧма ветлыны вагон-ресторанӧ.
Сійӧ сэсь вайис ыджыд апельсин да сетіс сійӧс старик Яковлы, коді пукаліс пызан вылӧ юрсӧ пуктӧмӧн.
— Сёй, Яков!
— тшӧктіс дядь.
— Но мый тэкӧд?
Тэ зэв блед.
Тэ висьӧдчан?
— Прӧйдитас!
— чужӧмсӧ чукрӧдліг лӧвтыштіс Яков.
— Дерт, треситӧ, йӧтлалӧ, но ме терпита!
— Сійӧ терпитас!
— скӧрысь горӧдіс дядь.
— Сійӧ, коді терпитіс сэтшӧмӧс, мый мукӧдлы куим нэм чӧжӧн не терпитны сы мындасӧ.
Оз, оз!
Тайӧ оз ло!
Ме кора ӧні поездса начальниксӧ, и сійӧ кӧ сьӧлӧма морт, мягкӧй местатӧ сійӧ тэныд сетас.
— Пуксинныд мед эськӧ ӧшинь дорас да плешкад мыйкӧ васӧдӧс пуктінныд.
Со салфетка, ваыс кӧдзыд, — вӧзйис воча пукалысь пӧрысь нывбаба.
— А ті эськӧ, том морт, этшаджык куритчинныд, — шыасис сійӧ вылыс нар вылын куйлысь зон дорӧ.
— Тіян табак тшынысь и здоровӧй мортӧс вермас восӧдны.
Гӧгрӧс чужӧма зон зумыштчис, видзӧдліс увлань, но, ордена олӧмакодь морттӧ аддзӧм бӧрын, гӧрдӧдыштіс да папироссӧ шыбитіс.
— Аттьӧ тіянлы, бур тьӧтка, — шуис дядь.
— Ог тӧд, пукавлісны-ӧ тіян верӧсыд да вокъясныд тюрьмаясын да катаргаясын, но сьӧлӧмыд тіян бур.
Эй, проводник ёрт!
Корӧй ме дорӧ поездса начальникӧс да восьтӧй первой тайӧ ӧшиньсӧ, кодӧс, кыдзи меным кажитчӧ, тувъялӧмаӧсь стен бердас квайт дюймӧвӧй кӧрт тувъясӧн.
— Тэ надзӧнджык чышкы!
— кӧритыштіс проводникӧс тошка мужик.
— Аддзан, мортыс буссӧ терпитны оз вермы.
Регыд став миян соседъяс кутісны сочувствуйтны старик Яковлы; найӧ петісны коридорӧ да мӧдісны надзӧник сёрнитны сы йылысь, мый вот пӧ морт ас кадӧ страдайтӧма народ вӧсна, а ӧні висьӧ да мучитчӧ.
А ме, веськыда кӧ шуны, повзи жӧ, мед эськӧ старик Яков эз жӧ кув, сы вӧсна мый ме эг тӧд, мый ми сэки кутам вӧчны.
Ме петі коридорӧ да висьталі та йылысь дядьлы.
— Ен видзас!
— нурбыльтіс старука.
— Али збыль нин сэтшӧм омӧль?
— Мый сэтшӧмыс?
— юаліс коридор кузя мунысь тьӧтка.
— Да со эсійӧ купеас морт пӧ кувны кӧсйӧ, — окотапырысь висьталіс сылы тошка мужик.
— Вот тадз олан-олан, а кӧні кулан — он тӧд.
— Чеччӧдны эськӧ колӧ, — видзчысьӧмӧн сӧветуйтісны орчча ӧдзӧс сайсянь.
— Сетны станцияӧ телеграмма, мед санитаръяс нӧсилкаӧн виччысьӧны.
Лӧсьыд ӧмӧй: вагонын покойник!
Миян тані нывбабаяс, челядь.
— Кӧні покойник?
Кодлӧн покойник?
Сёрниыс друг кежис мӧдарӧ.
Дядь тувкис кулакнас меным спинаӧ да гораа серӧктӧмӧн матыстчис лабич вылын куйлысь старик Яков дорӧ.
— Ха-ха!
Сійӧ кулас!
Кылан-ӧ, старик Яков?
— кокбӧрляӧдыс сійӧс тракйӧдліг юаліс дядь.
— Найӧ шуӧны, тэ пӧ кувны кӧсъян.
Оз, оз!
Дубыс ён на.
Сійӧс эз венны ни тюрьмаяс, ни казематъяс.
Оз вен и кокньыдик сердечнӧй припадок.
abu
Эге!
Со сійӧ и чеччӧ.
Со сійӧ и нюммуніс.
Но, видзӧдӧй.
Тайӧ ӧмӧй кулысьлӧн нюмъялӧмыс?
Абу!
Тайӧ тыр виръяя бодрӧй нюмъялӧм.
Ага, со поездса начальник локтӧ!
Дерт, шуи ме, сійӧ нюмъялӧ на,
но тышъясын мучитӧм организмыс сылӧн абу здоров, и тайӧ тракӧдысь вагонас нюммунӧмыс ӧдвакӧ естественнӧй да ас местаын.
Поездса начальник, кор тӧдмаліс, мыйын делӧыс, вочавидзис:
— Ме аддза, мый старик партизан-орденоносецлы збыльысь абу лӧсьыд.
Но, тіян шуд вылӧ, ӧні Серпуховын мягкӧй вагонса витӧд купеысь не то коли, не то кадсьыс водзджык чеччис пассажир.
Сетӧй проводниклы содтӧд деньга, а ме висьтала, медым сійӧ поезд сувтігӧн ӧчередьтӧг ньӧбас билет.
Поездса начальник прӧщайтчис да муніс.
Ставныс колины сійӧн зэв дӧвӧленӧсь.
Ставныс ошкисны вежливӧй да внимательнӧй начальникӧс.
Сёрнитісны, кутшӧм на пӧ том, а кутшӧм бура асьсӧ кутӧ.
А важӧн-ӧ на паныдасьлісны сэтшӧмъяс, мый сійӧ тэкӧд и сёрнитнысӧ оз кӧсйы, а кутшӧм нин сэн отсалӧм.
Бур, кор ставыс бур.
Йӧзыс лоӧны бурӧсь.
Найӧ вӧзйӧны ӧта-мӧдыслы чайник, пурт, сов.
Босьтӧны йӧз журналъяс, газетаяс да юасьӧны, коді кытчӧ да кысянь мунӧ, мый да дона-ӧ сэні сулалӧ.
А сідзжӧ висьтавлӧны асланыс да йӧз олӧмысь быдсямапӧлӧс историяяс.
Старик Яков дзикӧдз бурдіс.
Сійӧ юис чай, сёйис калбас да кык булки.
Сэки соседъяс корисны сійӧс, медым и сійӧ висьталіс налы мыйкӧ, колӧ чайтны, приключениеясӧн озыр олӧмсьыс...
Ӧткажитны татшӧм корӧм вылӧ йӧзлы, кодъяс сэтшӧм сьӧлӧмсяньыс жалитісны сійӧс, эз вӧв лӧсьыд, и старик Яков юалӧмӧн видзӧдліс дядь вылӧ.
— Оз, оз, сійӧ оз висьтав, — гораа шыасис дядь.
— Сійӧ вывті скромнӧй.
Да, да!
Тэ скромнӧй, Яков друг.
И тэ эн скӧрав, ме кӧ тэныд ещӧ ӧтчыд казьтышта, кыдзи тайӧ проклятӧй скромность вӧснаыс тэ ӧткажитчин займитны ӧти неыджыд автономнӧй республикаын замнаркомлысь пост.
Ачыс наркомыс, Гули-Поджидаев ёрт, кыдзи тӧданныд, неважӧн кувсис.
И, дерт, тэ, а эз кодкӧ, веськӧдлін эськӧ тайӧ неыджыд, но симпатичнӧй народ делӧяснас!
— Кывзӧй!
Ті ӧд шмонитанныд!
— яндысьӧмӧн юаліс вылысса полкасянь гӧгрӧс чужӧма зон.
— Тадзи жӧ оз овлы.
— Быдногыс овлӧ, — гажаа вочавидзис дядь да водзӧ нуӧдіс висьтсӧ.
— Но скромностьыд абу пыр бур.
Миян делӧяс, миян поступокъяс принадлежитӧны частӧ историялы да долженӧсь, ме эськӧ шуи, ышӧдны миянлысь шуда, но, <rus>увы</rus>, нинӧмысь тӧждысьтӧм том йӧзӧс.
И сійӧ кӧ оз висьтав, то ме висьтала.
Дядь видзӧдліс став пукалысьяс вылӧ да юаліс, пукавліс-ӧ кодкӧ важӧн кӧть либӧ ӧні центральнӧй харьковскӧй тюрьмаын.
Абу, абу!
Вӧлӧмкӧ, ни важӧн, ни ӧні некод абу пукавлӧма.
— Но, сэки ті онӧ тӧдӧй, мый сійӧ сэтшӧм харьковскӧй тюрьмаыс, — заводитіс ассьыс висьтсӧ дядь.
Зумыш, ыджыд, сулаліс сійӧ джуджыд сідз шусяна Ыркыд, мыжа, абу сідзи, Кӧдзыд нӧрыс йылын. Сійӧ гӧра гӧгӧрыс пуксялӧмаӧсь полысь обывательяслӧн ляпкыдик керкаяс.
Гажтӧм вӧлі пукавны узниклы кызь сизимӧд номера пемыд общӧй камераын.
Ӧшинь пыр тыдаліс туй, кыті мунісны грузӧвикъяс, мунісны удж вылӧ служащӧйяс.
И тӧргуйтысь-спекулянтъяс гажаа сералігтыр нуисны рынокӧ фрукты тыра кӧрзинаяс, яя, риса да капустаа жаритӧм пирожокъяс.
А узник пӧлучайтіс, кыдзи асьныд тӧданныд, сӧмын квайтсё грамм, либӧ фунтӧн-джынйӧн нянь.
Таысь кындзи, сійӧ думайтіс свобода йылысь.
«Свобода вӧсна!
— гораа горӧдіс сэки ас кежсьыс узник.
— Тырмас меным кандалъясӧн гремитны да невӧляын овны, виччысьны кутшӧмкӧ годовщина кузя амнистия, стӧчджыка кӧ, императорскӧй свадьба, чужан лун либӧ коронация лун!»
И сійӧ жӧ рытӧ пес вӧчанінсянь локтігӧн узник тойыштіс конвоирӧс да пантера моз уськӧдчис вӧрӧ, а сы бӧрся шутьлялігтыр лэбисны пуляяс.
Но судьба медбӧрын нюммуніс страдайтысьлы.
Войсӧ сійӧ коллис турун зорӧдын.
А асывнас кыліс тракторлысь жургӧмсӧ да аддзис му вылын уджалысь крестьянаӧс.
А сы вӧсна мый узник ветлӧдліс аслас паськӧмӧн на да вӧлі буракодь пасьтасьӧма, то сійӧ висьтасис ответственнӧй работникӧн.
Сійӧ юаліс, кыдзи делӧяс.
Сетіс кутшӧмсюрӧ индӧдъяс.
Юис йӧв, корис станцияӧдз вӧв да вошис, кыдзи нин ті гӧгӧрвоанныд, водзӧ нуӧдны опаснӧй делӧ народ благо вылӧ, коді страдайтӧ проклятӧй царизм улын...
Кывзысьяс кутісны серавны да, тасьті-паньяснас зёльӧдчиг, уськӧдчисны петанінлань, сы вӧсна мый поезд тормозитіс станция дорын, кӧні вузалісны донтӧм йӧв да курӧгъяс.
— Но кывзӧй, ті пыр шмонитанныд, — дӧзмӧмӧн шуис вылісянь гӧгрӧс чужӧма зон.
— ӧд татшӧмторйыс ньӧти оз овлы.
— Да ме шмонита, том морт, — плешсӧ чышъянӧн чышкиг веськодя вочавидзис дядь.
— Шмонитӧм мичмӧдӧ олӧмсӧ.
А мӧдног кокни олӧмыд сӧмын дышъяслы да тупицаяслы.
Ге!
Сідзи ме висьтала, том морт?
— шлапкис сійӧ меным пельпомӧ.
— А со локтӧ проводник билетӧн.
Дядь кольччис караулитны кӧлуй, а ме босьті кокни чемодан да мӧдӧдчи колльӧдны мягкӧй вагонӧ старик Яковӧс, коді нуис аскӧдыс пӧдушка эжӧдӧ гартыштӧм портфель, кичышкӧд, апельсин да газета.
Купеын вӧлі сӧмын кык места.
Уліас, ӧшинь веськыдладорас, пукаліс олӧма морт; сы водзын пызан вылын куйліс книга, сы мышкын вӧлі полевӧй кучик сумка, а орччӧн диван вылас туплясис юрлӧс.
Сійӧ синбӧжнас видзӧдліс миян вылӧ, кор ми дзуркнитім ӧдзӧснас.
Но кор аддзис, мый купеӧ пырӧ оз кутшӧмкӧ сэтшӧм-татшӧм морт, а ордена почтеннӧй старик, сійӧ меліа вочавидзис копыртчылӧм вылӧ да вештіс пӧдушкасӧ.
Вылысса местаыс, буретш сійӧ, кытчӧ опоздайтӧма кутшӧмкӧ пассажир, вӧлі прӧст.
Но сразу кайны узьны старик Яков эз кӧсйы, а ӧчкиасис да босьтіс газета.
Но ме зэв бура аддзи, мый сійӧ оз лыддьысь, а синбӧжнас сюся видзӧдӧ пассажир вылӧ.
Ме йӧжгылясьышті да сии старик Яковлы бура узьны.
Сэки сійӧ кокньыдика ойӧстіс да гусьӧник скӧр гӧлӧсӧн тшӧктіс меным висьтавны дядьлы, медым сійӧ шогмытӧм, сьӧд грелка пыдди мӧдӧдас обыкновеннӧй походнӧй грелка да васӧ пуктас джынйӧдзыс.
Ме чуйми да кӧсйи мӧдысь юавны, но вочавидзӧм пыдди старик Яков чӧла петкӧдліс меным кулаксӧ.
Ме неуна ӧбидитчикодь да повзи, вои да висьталі тайӧс дядьлы.
Дядь зумыштчис, негораа кодӧскӧ видіс, пырис аслас сумкаӧ, перйис неыджыд кӧртӧд да пырысь-пыр петіс, буракӧ, проводник дінӧ вала.
Регыд сійӧ корис менӧ площадка вылӧ.
Видзӧдіс сійӧ стрӧга, а гӧгрӧс синъясыс читкыртчӧмаӧсь.
— Босьт, — шуис сійӧ меным руд дӧра сумка мыччиг, кодӧс вӧлі кӧртыштӧма вылісяньыс резина шнурӧн.
— Босьт тайӧ грелкасӧ да ну!
Гӧгӧрвоин?
— Сійӧ топӧдіс менсьым киӧс.
— Гӧгӧрвоин?
— ещӧ юаліс дядь.
— Мун да помнит, мый йылысь ми тэкӧд петӧм водзвылад сёрнитчим.
Дядьлӧн гӧлӧсыс вӧлі гуся да стрӧг, висьталіс ӧні сійӧ дженьыда, эз шмонит.
Киӧй менам тіраліс.
Дядь казяліс тайӧс, вӧрӧдыштіс менӧ щӧкаӧд да кокньыдика йӧткыштіс.
Мун, — шуис сійӧ, — вӧч кыдзи тэныд тшӧктӧны, и сэки ставыс лоӧ лючки-ладнӧ.
Ме мӧдӧдчи.
Мунігӧн ме малышті сумкасӧ: сы пытшкын мыйкӧ дзуртыштіс да шур-шармуніс, грелкаыс вӧлі кӧдзыд, буракӧ, кучикысь, да ва пыддиыс сэні вӧлі бумага.
Ме стучитчи да пыри купеӧ.
Тӧдтӧм пассажир пукаліс пызан дорын книга весьтӧ улӧдз копыртчӧмӧн.
Старик Яков дзик стен бердӧ мыджсьӧмӧн лыддьысис.
Сійӧ кватитіс грелкасӧ, надзӧник ойӧстіс, пуктіс сійӧс аслыс кынӧм вылас да тупкис пинжак пӧланас.
Ме петі да сувті тамбурӧ.
Ӧшиньыс вӧлі восьса.
Ни тӧлысь, ни кодзувъяс эз вӧвны.
Тӧлыс пӧльтіс меным пӧсялӧм чужӧмӧ.
Вагоныс дрӧжжитіс, да ёся, быттьӧ лыйсисны, таркӧдіс ортсысяньыс кутшӧмкӧ кӧрттор.
«Кытчӧ тайӧ ми тӧвзям?
— воздухсӧ ньылаліг думышті ме.
— Рита-та-та!
Тра-та-та!
Мӧдӧдчим!
Эх, мӧдӧдчим!
Но, буракӧ, ылӧдз мӧдӧдчим!»
— Но?
— аддзис менӧ да юаліс дядь.
— Ставсӧ вӧчӧма, — надзӧник вочавидзи ме.
Бур.
Пуксьы шойччы.
Кӧсъян сёйны — со пызан вылын калбас, булки, яблӧк.
Калбасысь ме ӧткажитчи, яблӧксӧ босьті да пыр жӧ сёйи.
— Ті эськӧ детинкасӧ мед узьны водтӧдінныд, — шуис старука.
— Детинкаыс лунтырнас мудзис.
Синъясыс гырдӧсь.
— Но, кутшӧм гырдӧсь!
— вочавидзис сылы дядь.
— Тайӧ сідзи прӧстӧ: бус, вуджӧр.
Вот регыд лоӧ станция, и мунас старик Яков дінӧ узьны.
Видзӧдтӧг старикыд кага кодь: то сылы ва, то грелка.
А поездса начальникыскӧд ме сёрнитчи.
— Тӧлка мортыдкӧд нӧ мый не сёрнитчыны, — ышловзис старука.
— А менам пи Володя вӧлі сёрнитас, сёрнитас.
Эх, — шуӧ, — мам, некыдзи ми тэкӧд ог сёрнитчӧй!..
Сідзи Камчатка вылӧ и муніс.
Сэні ӧні, йӧюкыд, капитан ли мый ли.
Старука нюммуніс да кутіс вольпась лӧсьӧдны, а ме подозрительнӧя видзӧдлі дядь вылӧ: мый тайӧ ещӧ думыштӧмаӧсь вӧчны?
Кутшӧм вагонӧ?
Кутшӧм грелкаяс?
Миян купе дінті ӧтарӧ прӧйдитлісны ресторанӧ йӧз.
Вагонсӧ качайтыштіс, ставныс пӧрласьыштісны да кутчысялісны стенъяс бердӧ.
Ме пукси пельӧсӧ, шоналі да думыштчи.
Кутшӧм тешкодь!
Важӧн-ӧ ставыс вӧлі мӧдног!
Кучкаліс часі.
Равзіс радиоприёмник.
Пуксьывліс асыв.
Шумитіс школа, юргис улича да барабан грымгис.
Миян нёльӧд отряд котӧрӧн петавліс да стрӧитчыліс площадка вылын.
И непременнӧ нин кодкӧ сэні горзӧ да нерӧ.
<rus>Сергей-барабанщик,</rus>
<rus>Солдатский обманщик,</rus>
<rus>Что ты бьёшь в барабан.</rus>
<rus>Ещё спит капитан</rus>.
«Но!
Но!
— шуа ме.
— Эн матыстчы, а то мышкад бедьяснас вурышта».
— Ту-у!
— равӧстіс друг паровоз.
— Вагонсӧ тракнитіс сідз, мый ме муртса эг усь лабич вылысь; жӧч чайник лэбис джоджӧ; пассажиръяс уськӧдчисны ӧшиньяслань.
Купеӧ пырис повзьӧм дядь.
Проводникъяс пӧнаръясӧн уськӧдчисны площадкаяслань.
Паровоз дугдывтӧг тутсіс-равзіс.
Стоп!
Сувтім,
ӧшинь пыр би ни кодзувъяс эз тыдавны.
И вӧлі гӧгӧрвотӧм, вӧрын али эрд вылын ми сулалам.
Ставныс чукӧртчисны да юасисны ӧта-мӧдыслысь: мый лои?
Эз-ӧ кодӧскӧ талявны?
Эз-ӧ кодкӧ поездсьыс шыбитчы?
Оз-ӧ лок миянлы воча мӧд поезд?
Но вот паровоз бара тутӧстіс, мыйкӧ трачкакылыштіс, чушкыштіс, и ми надзӧникӧн вӧрзим.
— Лӧньӧй, граждана!
— шог гӧлӧсӧн горӧдіс проводник.
— Тайӧ кутшӧмкӧ кодъюра ресторанысь мунігас тракнитіс тормозсӧ.
Эк, йӧз, йӧз!
— Юасны да со мый вӧчӧны!
— ышловзис дядь.
— Ветлы, Сергей, старик Яков дінӧ.
Старикыс висьӧ, нервнӧй.
Да тӧдмав, колӧ оз грелкаас васӧ вежны.
Ме скӧра видзӧдлі сы вылӧ: эн пӧръясь, дядь!
И чӧла петі.
И друг мунігӧн меным дум вылӧ уси артистлӧн тӧдса чужӧмыс, кодӧс аддзылі ме Серпуховын платформа вылысь.
Мыйлакӧ меным эз ло лӧсьыд.
Ме стучиті витӧд купе ӧдзӧсӧ.
Стенас мышнас мыджсьӧмӧн да синсӧ джынвыйӧ куньыштӧмӧн куйліс старик Яков.
Джоджын туплясисны истӧг тувъяс, папирос помъяс, да гӧгӧрбок кыліс валерианка дук.
Буракӧ, и мягкӧй вагонсӧ чорыда тракнитӧма.
Ме юалі старик Яковлысь, кыдзи сійӧ асьсӧ чувствуйтӧ, абу-ӧ кад нин грелкасӧ вежны.
— Кад!
Важӧн нин кад!
— скӧра шуис сійӧ, павтыртіс пинжак пӧлаяссӧ да сетіс меным дӧра ноптор.
— Детинка!
— книга вывсьыс синсӧ вештывтӧг чукӧстіс менӧ пассажир,
— кутан мунны, висьтав проводниклы, медым сійӧ локтас да идралас таті.
— Да, да!
— висьысьлӧн кодь гӧлӧсӧн тшӧтш шуис Яков.
— Кор, донаӧй!
«Донаӧй»?
Бур тай «донаӧй»!
Сійӧ сэтшӧма кабыртіс менсьым киӧс да сідзи грӧзитӧмӧн довкйӧдлыштіс куш юрнас, мый позьӧ вӧлі думыштны, быттьӧ сійӧ пырысь-пыр садьтӧгыс усяс.
Ме уськӧдчи-петі коридорӧ да сувті.
Мый тайӧ ставыс лоӧ?
Кыдзи гӧгӧрвоны тайӧ арыштӧм синъяссӧ да вежыньтӧм вомсӧ?
А ме вот босьта да горӧда проводниксӧ да сета сылы ещӧ и тайӧ сумкасӧ!
Проводник буретш пырис вагонӧ да кутіс чышкавны ветекӧн стеклӧяс.
Висьтавны али абу висьтавны?
— Том морт, — друг юаліс проводник, — мый ті тані пыр на ветлӧдланныд?
Тіян билетныд жёсткӧй вагонӧ, а тані мягкӧй.
— Да, — нурбыльті ме, — но меным ӧд колӧ...
и найӧ менӧ мӧдӧдӧны.
— Ме ог тӧд, мый тіянлы колӧ, — торкис менӧ проводник, — а меным колӧ, медым менам купеясӧ бокӧвӧй йӧз эз волывлыны.
Мый ті ӧтарӧ-мӧдарӧ новлӧдланныд?
«Сёр нин!
— повзи ме.
— Ӧні сёр нин висьтавнытӧ...
Видзӧд, видзчысь!..»
— Да, — дрӧжжитан гӧлӧсӧн вочавидзи ме, — но витӧд купеын менам висьысь дядь, и сылы грелкаысь колӧ вежлавны ва.
— Да вайӧй меным татчӧ сійӧ грелкасӧ, — нюжӧдіс кисӧ проводник, — висьысь старикыдлы ме и ачым вӧча.
— Но сылы сэсся оз нин ков, — дӧра сумкасӧ дзебиг повзьӧмӧн вочавидзи ме.
— Сылӧн дзикӧдз нин прӧйдитіс.
— Но оз кӧ ков, сідзкӧ, и оз ков!
— бара стеклӧсӧ чышкаліг нурбыльтіс проводник.
— А ті сэсся татчӧ энӧ волывлӧй.
Мем эськӧ и абу жаль, да таысь миянӧс контролёръяс видӧны.
Пӧсялӧма да гӧрд, ме котӧрӧн петі асланым вагон площадка вылӧ.
Дядь кватитіс менсьым сумкаӧс, сюйис сэтчӧ кисӧ да весиг видзӧдлытӧгыс гӧгӧрвоис, мый ставыс вӧлі сідзи, кыдзи сылы колӧ.
— Молодеч!
— надзӧник ошкыштіс сійӧ менӧ.
— Талант!
Капабланка!
И тешкодь!
Сыысь-ӧ, мый важӧн нин менӧ некод эз ошкыв, но друг меным нимкодь лои тайӧ ошкӧмсьыс.
Ӧти здукӧн ме решиті, мый ставыс тайӧ пустяк: менам неважӧнся подозрениеясӧй да думайтӧмъясӧй, и мый ме збыльысь молодеч, повтӧм, тӧлка, сюсь.
Ме тэрыба висьталі дядьлы, кыдзи вӧлі делӧыс, мый меным шуис пассажир, кыдзи мигнитіс меным старик Яков и кыдзи мыні ме подозревайтысь проводникысь.
— Герой!
— сьӧлӧмсяньыс шуис дядь.
— Геркулес!
Гений!
Сійӧ видзӧдліс часі вылӧ.
— Мунам, вит минута мысти станция.
— И сэки мый?
— И сэки ставыс!
Мун босьт кӧлуйтӧ.
Поезд тутсіс нин: таркакывны кутісны стрелка крестовинаяс.
Проводник пӧнарнас муніс шуйгавылӧ, петанінӧ.
Ми босьтім сумкаяс.
Став купесьыс сӧмын старука эз узь.
Дядь сиис сылы бур туй.
Ми петім коридорӧ да писькӧдчим площадкалань.
Тані дядь перйис зепсьыс ключ, восьтіс ӧдзӧс, ми чеччыштім вокзалсянь мӧдарладорас, сорсим йӧз чукӧрас да мӧдім состав пӧлӧн.
Кодлыськӧ дядь юаліс, кӧні уборнӧй.
Миянлы индісны дзик перрон помысь изйысь вӧчӧм ичӧтик няйт будка.
Ми матыстчим сэтчӧ да сувтім.
Минута мысти сэтчӧ жӧ, шляпатӧм да чемодантӧг, котӧрӧн локтіс дзик здоров старик Яков.
Тані другъяс кутчысьлісны, быттьӧ воджын эз аддзысьлыны.
Поезд тутӧстіс да тӧвзис.
А ми ӧдйӧджык мунім вокзалсьыс, сы вӧсна мый поездлӧн первойя сувтанінсяньыс жӧ вермис воны розыскнӧй телеграмма.
А менам дядь да сылӧн знаменитӧй другыс, кыдзи ме сэки думышті, вӧліны, буракӧ, зэв ыджыд мошенникъяс.
Уна-ӧ вӧлі эмбурыс виж сумкаас, кодӧс старик Яков вежис пассажирлысь, кор поезд друг сувтліс (тормозсӧ тракнитіс, дерт, дядь), — тайӧс найӧ меным эз висьтавны,
но ме помнита, мый аскинас налӧн чужӧмъясыс эз вӧвны веселӧсь.
Помнита ме, кыдзи ӧти станциясайса эрд вылын дядь да старик Яков чорыда вензисны.
Мый йылысь?
Ог тӧд.
Сэсся найӧ чӧла да зумыша, мый йылысь кӧ думайтігтыр, пукалісны чайнӧйын.
Сэсся ме гӧгӧрвои, мый тайӧ важ другъясыс бӧр бурасисны.
Дыр да сюся варовитісны да ӧтарӧ видзӧдлывлісны мелань, и ме гӧгӧрвои, мый найӧ сёрнитісны ме йылысь.
Медбӧрын найӧ корисны менӧ.
Друг дядь кутіс менӧ ошкыны да шуис, мый мем колӧ лоны спокойнӧйӧн да крепыдӧн, сы вӧсна мый шудӧй менам абу нин ылын.
Ставсӧ тайӧс кывны вӧлі зэв лӧсьыд, но сӧмын ме неуна гӧгӧрвоикодь, мый миян тешкодь делӧясным эз на помасьны.
...Но друг кӧнкӧ Липецк станцияын прӧщайтчис да кольччис миянысь старик Яков, мыйысь ме лои зэв рад.
И сэки ме кокниа ышловзи, крепыда унмовси, а садьми вагон купеын сӧмын сэки, кор шоныд мича асылӧ ми вӧлі матысмам нин кутшӧмкӧ зэв мича карлань.
Ыджыд шумӧн ми тӧвзим джуджыд кӧрт пос кузя.
Паськыд мича ю, кыті кывтісны еджыд да гӧлубӧй пароходъяс, визувтіс миян улын.
Кыліс сир, чери да водоросль дук.
Равзісны еджыд морӧса руд каляяс — лэбачьяс, кодъясӧс ме аддзи аслам олӧмын первойысь на.
Дзоридзалысь джуджыд берегыс крута лэччис юлань.
И берегыс шумитіс коръяснас, сэтшӧм веж да сочнӧй, мый кажитчис, чеччышт сы вылӧ вылісяньыс — парашюттӧг, прӧстӧ сідзи, киястӧ паськыда шевкнитӧмӧн, — и тэ он пропадит, он жугав, а сунан тайӧ бузгысь сук потокас да, ва войтъясӧс моз мича коръяссӧ брызьйӧдліг, петан бӧр выліас, мелі шонді югӧръяс улӧ.
А гӧра йылын, обрыв весьтын, пуксялӧмаӧсь еджыд зданиеяс, кажитчӧ — югыд, величавӧй дворецъяс, башняяс.
И пока ми матыстчим, найӧ надзӧник паськӧдчисны, сувталісны бокног, видзӧдчисны ӧта-мӧдныслӧн ён из пельпомъяс вомӧн да дзирдалісны гӧлубӧй стеклӧӧн, эзысьӧн да зарниӧн.
Дядь тракнитіс менӧ пельпомӧд.
— Другӧй!
Мый тэкӧд: столбняк, али бӧбмин?
Ме горза, тракъя...
Вай кӧлуйтӧ чукӧрт.
— Тайӧ мый?
— быттьӧ унйылысь, ӧшинь сайӧ киӧн индігмоз, юалі ме.
— А, тайӧ?
Тайӧ ставыс шусьӧ Киев кар.
Югыд да ёна мича вӧлі тайӧ гажа да веж карыс.
Паськыд уличаяс вылын быдмисны топольяс да вуджӧра каштанъяс.
Площадьяс вылӧ шылькнитчӧмаӧсь яркӧй цветникъяс.
Дзирдалісны шонді улын фонтанъяс.
Да кыдзи ещӧ найӧ брызьйисны!
Ваыс качліс мӧд, коймӧд судтаясӧдз, пӧртмасис ӧшкамӧшкаӧн, быгзис, ызгис да посньыдик бусӧн пуксис ветлысь-мунысьяслы долыд чужӧмъяс вылӧ да восьса, гожъялӧм пельпомъяс вылӧ.
И то ли синтӧммӧдіс йӧзсӧ тайӧ лунвыв шондіыс, то ли абу сідзи, кыдзи войвылын, ставныс вӧлі пасьтасьӧмаӧсь яркӧйджыка, прӧстӧйджыка, кокньыдджыка, — сӧмын меным кажитчис, мый тайӧ карыс ставнас шумитӧ да нюмъялӧ.
— <rus>Киевляне</rus>!
— плешсӧ носӧвикнас чышкиг шпыньмуніс дядь.
— Найӧ сэтшӧм йӧз!
Сійӧс нӧйт, а сійӧ век йӧктыны кутас.
Чеччам, Сергей, трамвайсьыс, тасянь и подӧн абу ылын.
Ми кежим центрсьыс.
Керкаясыс вӧліны то зэв джуджыдӧсь, то ляпкыдикӧсь.
Медбӧрын ми пырим воротаті, дворті прӧйдитім переулокӧ — и бара ворота.
Эновтӧм, тшӧкыд сад.
Акация, слива, вишня, забор пӧлӧн лапкор.
Сад пытшкас сулаліс кык судта неыджыд керка.
Керкасаяс — турунвиж пӧкат, и сы вылын важмӧм часовня.
Керкаыслӧн вылысса судтаыс вӧлі тыртӧм, ӧшиньясыс восьсаӧсь, а ӧшинь пӧдушкаяс вылас пышкайяс чеччалісны.
— Сулав тані, — сумкасӧ шыбитіг тшӧктіс дядь, — а ме пырысь-пыр ставсӧ тӧдмала.
Ме коли ӧтнам.
Чеччалігтыр да патурликасигтыр петісны менам кок дорӧ кык ён каньпи, чушнитісны да уськӧдчисны заборса розьӧ.
Шуйгавылас, садйын, кыпӧдчис петшӧрӧн кыскӧм мыльк, кӧні чурвидзисны киссьӧм каменнӧй беседкалӧн колясъясыс.
Мышкас, беседка саяс, заборсьыс вӧлі нетшыштӧмаӧсь ӧти пӧв, и тасянь пӧкатӧдыс часовня дорті кыпӧдчис трӧпа.
Веськыдладорас, площадка вылын, куйлісны чукӧрӧ тэчӧм ичӧтик скамейкаяс, пызанъяс, улӧсъяс.
И ӧні ме гӧгӧрвои, мый тайӧ керкаас тӧвнас овлывлӧ детскӧй сад.
А ӧні, гожӧм кежлас, найӧ мунісны, дерт, кытчӧкӧ кар сайӧ.
Сы вӧсна выліыс и тыртӧм.
— Лок!
— горӧдіс дядь меным кустъяс сайсянь.
— Ставыс бур!
Шойччам ми тані тэкӧд дача вылын дорысь бурджыка.
Книгаяс чукӧртам.
Йӧв кутам юны.
Гӧгӧрбок аромат.
Красота!
Абу сад, а джунгли.
Эновтӧм цветник дорын миянӧс встретитісны.
Ыджыд тушаа, дзӧрысь юра, пыдӧ вӧйӧм синъяса старука, сьӧд лакируйтӧм бедь вылӧ мыджсьӧмӧн, сулаліс тошка да чукырӧсь чужӧма морткӧд, код киын вӧлі кузь рос.
Первойсӧ ме чайті, мый сійӧ старукаыслӧн верӧс, но вӧлӧма тайӧ сылӧн пи.
— Кора дона гӧстьясӧс!
— шуис старука.
Сійӧ коса здоровайтчис мекӧд да, юрсӧ чатӧртӧмӧн, меліа нюммуніс дядьлы.
— Спаситель!
Ак, спаситель!
— кос чуньяснас дядь пельпомӧ тапкӧдіг шуис сійӧ.
— Юрыд кушмӧма, кызӧмыд, нӧ век, кыдзи ме аддза, важмозыс бур да весел.
Век сэтшӧм жӧ молодеч, герой, бур сьӧлӧма, а кадыс лэбӧ...
кадыс!..
Тайӧ сёрни дырйиыс, коді меным ньӧти эз вӧв гӧгӧрвоана, старукалӧн тошка пиыс эз шу ни ӧти кыв.
Но сійӧ копрӧдліс юрсӧ, нюжӧдліс водзлань кисӧ да укшаля шаркйӧдліс кокнас, быттьӧкӧ гӧгӧрвоӧдіс, мый и сійӧ мамыс моз жӧ тӧдӧ дядьлӧн благороднӧй качествояс йылысь.
Миянӧс колльӧдісны выліӧ.
Тыртӧм комнатаяс пиысь медся ичӧтас ми тэрыба паськӧдім кык кӧрт крӧвать, пуктім идзас вольпасьяс, пыртім пызан.
Старука вайис прӧстыняяс, пӧдушкаяс, пызандӧра.
Восьса ӧшинь улын шаркакылісны орешниклӧн коръяс, дзольгисны лэбачьяс.
И лои меным сьӧлӧм вылын лӧсьыд да спокойнӧ.
И ещӧ лӧсьыд лои меным сыысь, мый старука шуис дядьӧс бурӧн да благороднӧйӧн.
Сідзкӧ, думышті ме, дядь абу жӧ век вӧлӧма пройдохаӧн.
А, гашкӧ, ме и ӧні мыйкӧ ог гӧгӧрво.
А гашкӧ, ставсӧ, мый вӧлі вагонын, тайӧс думыштіс скӧр да мудер старик Яков.
А ӧні, кор Яковыс абу, гашкӧ, миян ставыс мӧдӧдчас водзӧвылӧ лючки-ладнӧ.
Дядь нетшыштіс менӧ нырӧд да юаліс, мый йылысь ме думайта.
Сійӧ вӧлі бур.
И ме смелмӧдчи да висьталі сылы, мый йӧз сумкаяс гусявлӧм дорысь бурджык овны эськӧ миянлы спокойнӧя со татшӧм бур комнатаын, кӧні ӧшинь улас орешник, льӧм пу.
Дядь эськӧ уджаліс, а ме велӧдчи.
А скӧр старик Яковӧс мед эськӧ санитаръяс инвалиднӧй керкаӧ игналісны.
И мед эськӧ пукаліс сійӧ сэні, шойччис да гижис аслас боевӧй олӧм йылысь казьтылӧмъяс, а миян ӧнія делӧясӧ мед эз сюйсьы.
Дядь водіс крӧвать вылӧ да мӧдіс вак-вакӧн серавны.
— Ха-ха!
Хо-хо!
Старик Яковӧс инвалиднӧй керкаӧ игнавны!
Юморист!
Гоголь!
Смирнов-Сокольский!
Циркӧ сійӧс, борецӧ!
Арена вылӧ гладиаторӧн!
Музыка, туш!
Левъяс эргӧны!
Ӧшъяс баксӧны!
А тэ сійӧс инвалиднӧйӧ!
Дядь дугдіс серавны.
Сійӧ матыстчис ӧшинь дорӧ, чегис льӧм пу вож да, аслас дженьыдик кокъясас сійӧн кучкаліг, кутіс меным мыйкӧ объясняйтны.
Сійӧ висьталіс меным, мый вӧр абу век вӧр, мый ме том на, унатор олӧмсьыс ог гӧгӧрво да ыджыдджыкъясӧс не должен вӧйпны.
Сійӧ юаліс менсьым, лыдди эг ме Чарльз Дарвинӧс, Шекспирӧс, Лермонтовӧс.
И сэки сылӧн вопросъясысь менам юрӧй кутіс бергӧдчыны. Ме ог нин помнит, мыйкӧд ме сӧглашайтчи, мыйлыкӧ ме поддакивайті. Сійӧ орӧдіс сёрнисӧ да лэччис садйӧ.
А ме, кӧть и тӧлкӧн нинӧм эг гӧгӧрво, думайті, мый весиг менам дядь кӧть и жулик, но жулик сійӧ аслыспӧлӧс.
Прӧстӧй жуликъясыд гусясьӧны да оз думайтны Чарльз Дарвин, Шекспир йылысь, Бетховенлӧн музыка йылысь.
Найӧ босьтӧны ставсӧ, мый ки улас сюрас, и кымын уна, сымын бурджык.
Сэсся, кыдзи ме аддзылі кино вылысь, найӧ юкӧны деньгасӧ, пируйтӧны, юӧны вина да нывкаяскӧд йӧктӧны <rus>«Ёлки-палки, лес густой»</rus> танец. Тайӧс петкӧдлӧма «Олӧмӧ путёвка», либӧ «Смертьлӧн танго», либӧ «Шумитӧ войся Марсель» кинокартинаясын.
А дядь менам эз пьянствуйт, эз йӧкты.
Юис йӧв да радейтіс шомйӧв.
Дядь муніс карӧ.
Мӧвпъясӧ вӧйтчӧмӧн ме шӧйті комнатаясті.
Коридорын стенас ӧшаліс бусӧн вевттьысьӧм телефон.
Буракӧ, детскӧй сад мунӧм бӧрын звӧнитӧны оз частӧ.
Видзӧдлі ме чуланӧ — сэні сулаліс рыжӧй ошпилӧн возйӧн сёйӧм чучелоыс.
Кайлі крут пос кузя чардакас, но сэні вӧлі сы мында бус да сэтшӧм жар, мый ме ӧдйӧджык бӧр лэччи.
Рӧмдіс.
Ме петі садйӧ.
Киссьӧм беседка сайын пельӧсас петшӧр пиын куйліс мраморнӧй сюръя.
Ме лыдди сылӧн рудӧдӧм веркӧсысь татшӧм гижӧд:
Тані дзебӧма Действительнӧй Статскӧй Сӧветник да Кавалер ИОГАНН ГЕНРИХОВИЧ ШТОККӦС.
Сэні жӧ петшӧр пиас туплясис жугалӧм ящик да косьмӧм бӧчка.
Вӧлі шоныд, лӧнь, ёна кыліс резеда да настурция дук.
Кӧнкӧ ылын Днепр вылын тутӧстіс пароход.
Кор тутсӧ пароход, ме шӧйӧвоша.
Порученьясӧ моз окота кутчысьны меным мыйӧ веськалас: пуӧ, скамейка мышкӧ, ӧшинь пӧдушкаӧ.
Дыр нюжӧдана, уна гӧлӧса йӧлӧгаыс сылӧн пыр кыпыд да шог.
И кӧть кӧні, кутшӧм кӧть ылі да мичаинын морт эз вӧв, сылы пыр окота кывтны кытчӧкӧ ылӧджык, аддзыны выль берегъяс, каръяс, йӧзӧс.
Дерт, мортыс кӧ сӧмын абу сэтшӧм тип, кыдзи скӧр Яков, кодлӧн став олӧмыс, буракӧ, сыын и лоӧ, медым ойзыны, лэдзчысьны висьысь улӧ да гусявлыны дӧверчивӧй пассажиръяслысь кӧлуйсӧ.
Но вот ме чошкӧді пельясӧс.
Садйын, вишняяс сайын, кодкӧ сьыліс.
Да и эз ӧти морт, а кыкӧн.
Мужскӧй гӧлӧс — рӧвнӧй, пӧдӧмкодь, да женскӧй — резкӧйджык, но зэв лӧсьыд.
Надзӧник мӧдӧдчи ме аллея кузя.
Тайӧ вӧліны старука да сылӧн тошка пиыс.
Найӧ пукалісны скамья вылын орччӧн, веськыда, вӧрзьӧдчытӧг да видзӧдісны кыа вылӧ. Найӧ надзӧник сьылісны.
abu
Ме чуйми.
Ме некор на эг кывлы, медым татшӧм пӧрысь старукаяс сьылісны.
Правда, оліс миян дворын дворниклӧн пӧчыс, и сійӧ, кор бӧрдіс налӧн кыз гӧлӧса Гашкаыс, сідзжӧ сьывліс: <rus>«Ай, люли, ай, люли!</rus>
<rus>Волки тёлку увели»</rus>, но тайӧ ӧмӧй песня?
— Детинка!
— чукӧстіс друг кодӧскӧ старука.
Ме бергӧдчи, но некодӧс эг аддзы.
— Детинка, лок татчӧ!
— бара чукӧстіс старука.
Ме бара бергӧдчи — некод абу.
— Тані некод абу, — куст сайсянь мыччысиг, яндысьӧмӧн шуи ме.
— Сійӧ, буракӧ, кытчӧкӧ пышйӧма.
— Коді сійӧ?
Йӧй детинка!
Тайӧ ме тэнӧ кора.
Ме матыстчи.
— Мун да видзӧдлы, тшынӧдӧ оз кухняын керосинка.
— Ладнӧ, — сӧгласитчи ме, — сӧмын ме ог тӧд, кӧні тіян кухняыд.
— Кыдзи тэ он тӧд, кӧні миян кухня?
— скӧра юаліс старука.
— Да ме тэнӧ, мерзавецӧс, керкаысь вӧтла...
ывла вылӧ, степӧ...
му вылӧ!
Ме акниті да повзьӧмла бӧрыньтчи, сы вӧсна мый старука нюжӧдчис нин аслас лакируйтӧм бедьла, буракӧ, кӧсйис меным кучкыны.
— Мама, лӧньӧй, — шуис сылӧн пиыс.
— Тайӧ ӧд абу Степан, абу Акимка.
Тайӧ кувсьӧм генерал Рутенберглӧн медся ичӧт пиыс, и сійӧ локтіс поздравитны тіянӧс ангел лунӧн.
Сьӧкыд висьтавны, кор ме ёнджыка повзи: сэки, кор меным кӧсйисны кучкыны, али кор ме друг лоп генерал пиӧн!
Ме горӧді, бергӧдчи да уськӧдчи керкалань.
Ме котӧрӧн кайи омӧлик пос кузя, каличалі ӧдзӧссӧ да тіралан киясӧн куті ломзьӧдны лампа.
Муртса на ме босьті стеклӧсӧ, кыдзи кылісны кок шыяс.
Пос кузя ме бӧрся кодкӧ локтіс...
Каличыс вӧлі чукля, омӧлик, и сійӧс кокниа позьӧ вӧлі восьтыны ортсысяньыс карандаш либӧ весиг чунь сюйӧмӧн.
Ме уськӧдчи терраска вылӧ да вуджӧді нин кокӧс перилӧ вомӧн.
Ӧдзӧсӧ таркӧдчисны.
— Эй, Сергей!
— кылі ме тӧдса гӧлӧс.
— Тэ узян али мый?
Тайӧ вӧлі дядь.
Тэрыба висьталі ме дядьлы аслам повзьылӧм йылысь.
Дядь чуймис.
— Абу скӧр старукаыс, — шуис сійӧ.
abu
— Сійӧ, дерт, неуна абу ас садяс...
Пӧрысь кад, сьӧкыд биография...
Но тэ сыысь весьшӧрӧ повзьӧмыд.
— Но ӧд сійӧ, дядь, кӧсйис кучкыны меным бедьнас.
— Фантазия!
— шпыньмуніс дядь.
— Тайӧ том вежӧрыд тэнад ворсӧ.
Но да...
ставыс пемыд!
Вермас лоны, мый и кучкис эськӧ.
Со калбас, сыр, булки.
Тэ кӧсъян сёйны?
Ужнайтігӧн дядь висьталіс меным, мый коркӧ тайӧ керкаыс ставнас вӧлӧма старукаыслӧн, ӧні пиыс сылӧн уджалӧ тані, детскӧй домын, стӧрӧжӧн, а корсюрӧ ворсӧ трубаӧн кутшӧмкӧ оркестрын.
Ми водім узьны водз.
Ӧшиньыс вӧлі восьса, и орешник коръяс пӧвстӧд, быттьӧ гырысь кодзувъяс, тыдалісны карса бияс.
Ми дыр куйлім чӧла.
Но вот дядь шарӧдчыштіс пемыдас истӧгӧн да кутіс куритчыны.
— Дядь, — юалі ме, — мыйла луннас тайӧ старукаыс шуис тіянӧс зэв шань да благороднӧй мортӧн?
Сэки сійӧ сідзжӧ эз вӧв ас садяс?
Али тані збыль эм мыйкӧ сэтшӧмтор?
— Коркӧ, дас кӧкъямысӧд воын, буйнӧй салдатъяс кӧсйисны сійӧс пос вывсянь увлань юрӧн лэдзны, — вочавидзис дядь.
— А ме вӧлі том, бур сьӧлӧма да мезді сійӧс.
abu
— Но сійӧ кӧ вӧлі бур, сідзкӧ мыйысь?
— Сэні, война вылад, дыр оз видзӧдны.
Сыысь кындзи, сійӧ сэки эз вӧв став боксянь бурӧн.
Узь, менам другӧй.
— Дядь, — думайтігтыр юалі ме, — а мый вӧсна, кор ті сувтінныд сы дор, салдатъясыс кывзысисны, а эз лэдзны и тіянӧс пос вывсяньыс увлань юрӧн?
— Ме эськӧ налы, подлецъяслы, петкӧдлі!
Мекӧд вӧлі квайт верзьӧма, а менам киын — граната!
Узь спокойнӧя, тэ менӧ дӧзмӧдін нин.
— Дядь, — неуна чӧв олыштӧм бӧрын эг вермы терпитны ме, — а кутшӧм салдатъяс тайӧ вӧліны?
Белӧйяс?
— Куйлы, больгун!
— орӧдіс менӧ дядь.
— Военнӧй салдатъяс вӧліны: кык ки, кык кок, ӧти юр да вит патрона винтовка-трёхлинейка.
А тэ кӧ кутан ещӧ юасьны, то ме тэнӧ вӧтла орчча комнатаӧ.
Менам юасьӧмъясӧй, буракӧ, повзьӧдыштісны дядьӧс.
Лун мысти, кор ми гуляйтім Днепр дорті, сійӧ юаліс менсьым, окота абу меным бӧр мунны гортӧ.
Ме думыштчи.
Эз, меным эз вӧв окота.
Став бӧрас, мый лои, Валентиналӧн верӧсыс, тӧдӧмысь, тшӧктас сійӧс, медым менӧ сетісны кутшӧмкӧ исправительнӧй колонияӧ.
Но и кольччыны дядькӧд, коді век меысь мыйкӧ дзебис да таитіс, меным эз вӧв ас серти.
И дядь, буракӧ, менӧ гӧгӧрвоис.
Сійӧ шуис меным, мый ме первойсяньыс жӧ вои сылы сьӧлӧм вылас. Та вӧсна ме кӧ ог кӧсйы бӧр мунны гортӧ, сійӧ нуӧдас менӧ Одессаӧ да сетас мичманскӧй школаӧ.
Ме некор эг кывлы татшӧм школа йывсьыс.
Сэки сійӧ висьталіс меным, мый эм сэтшӧм школа, кытчӧ босьтӧны ар дас нёля-дас вита детинкаясӧс.
Сэні жӧ, школа бердас, найӧ олӧны, велӧдчӧны, сэсся плавайтӧны корабльяс вылын первой прӧстӧй матросъясӧн, а сэсся, коді сюсьджык, вермас воӧдчыны и моряк-капитанӧдз.
Меным дум вылӧ уси тӧрытъя пароходлӧн тутӧстӧмыс, и сьӧлӧмӧй менам доймӧмӧн да радпырысь топавліс.
«Мыйысь?
— думышті ме.
— Мый вӧсна тайӧ гӧгӧрвотӧм да весиг кутшӧмкӧ подозрительнӧй мортыс тӧждысьӧ ме вӧсна да кӧсйӧ меным вӧчны сэтшӧм буртор?»
— А ті?
— надзӧник юалі ме.
— Ті Одессаын жӧ кутанныд овны?
— Ог, — вочавидзис дядь.
— Ме ӧмӧй тэныд эг висьтавлы, мый ме ола Вятка карын, заведуйта народнӧй образование отделӧн да занимайтча научнӧй уджӧн?
«Нинӧм лёкыс абу!
— думышті ме.
— Но и мед Вяткаын.
Сідзи, гашкӧ, весиг бурджык.
А то локтас Одессаӧ Яков, — со, видзӧдан да, и бара став научнӧй уджыд вошӧ!»
Банбокъясӧй менам ӧзйисны, и ме волнуйтчи.
«Ола ӧтнам, — думышті ме.
— Заводита ставсӧ выльысь.
Кута велӧдчыны.
Кута старайтчыны.
Кута кавшасьны мачтаяс вылӧ.
Видзӧдны бинокль пыр.
Регыд быдма.
Пасьтала сьӧд форменка...
Со ме сулала капитанскӧй мостик вылын.
Дзинь, дзинь!
Надзӧник водзӧ!
Со сійӧ, сулалӧ берегын да ӧвтӧ меным чышъянӧн...
Нина!
Прӧщай, Нина, прӧщай!
Мунам Индияӧ.
Смела нуӧда ме корабльӧс бушков пыр, ру пыр, пӧсь тропикъяс дорті.
Ставсӧ аддза, ставсӧ — локта, тэныд висьтала да йӧз берегсянь вая пӧдарок».
И сэтшӧма ме ылавлі, мый эг казяв, кыдзи чеччис скамья вылысь, кытчӧкӧ ветліс да бӧр локтіс менам дядьӧй.
— Но пока тэныд лоӧ гажтӧм, — шуис дядь.
— Некымын лун ме лоа занят.
И мед тэ меным эн мешайт, вай тӧдмась кодкӧдкӧ челядь пӧвстысь.
Кутан сэки быдлаті котравны, чеччавны.
Видзӧд, гӧгӧрбок кутшӧм гаж!
Площадка вылын челядьыс вӧлі уна.
Найӧ кавшасисны пос кузя да зіб кузя, патурликасисны да чеччалісны пружиннӧй сетка вылын, йӧтласисны стрелкӧвӧй тир дорын, котралісны-дурисны да, дерт, вильшалісны нывкаясӧс, кодъяс тані, шуны кӧ, и асьныс водзсасисны налы.
— Кодкӧд нӧ меным, дядь, тӧдмасьны?
— гӧгӧрбок видзӧдіг юалі ме.
— Йӧзыс гӧгӧрбок сы мында.
— А ми корсям да аддзам!
— вочавидзис дядь да кыскис менӧ ас бӧрсяыс.
Сійӧ петкӧдіс менӧ площадка дорӧ.
Тані вӧлі лӧнь, липаяс улын сулалісны рабочӧй пызанъяс да чурвидзис будка, кӧні вӧліны разнӧй материалъяс да инструментъяс.
Тані дядь индіс меным вӧсньыдик еджгов детинкаӧс, коді, кутшӧмкӧ чертёж вылӧ видзӧдлывліг, вӧлаліс пуртӧн векньыдик еджыд дзавъяс.
— Но вот, кӧть эсыкӧд, — йӧткыштіс менӧ дядь.
— Детинкаыс, сразу тыдалӧ, абу йӧй, симпатичнӧй.
— Жебиник кутшӧмкӧ, — чукыртчылі ме.
— Бурджык эськӧ, дядь, кодкӧдкӧ на пӧвстысь, кодъяс сетка дорас чеччалӧны.
— Аддзӧмыд тай, чеччалӧны!
Кӧза сідзжӧ чеччалӧ, да мый тӧлкыс?
А сійӧ детинкаыс кутшӧмкӧ машина стрӧитӧ.
Сэтшӧм <ns>чеччалысьсьыд</ns> клоун артмас.
А таысь, видзӧдан да, Эдисон кутшӧмкӧ... изобретатель.
Да тэ Эдисон йывсьыс кывлін-ӧ кӧть?
— Кывлі, — нурбыльті ме.
— Тайӧ коді телефон лӧсьӧдіс.
— Но вот и мун, мун тӧдмась, а ме тані ыркыдінас газета лыддьышта.
Ыджыд руд синъяса еджгов детинка колис пызан вылас ассьыс чертёжъяссӧ, дзавъяссӧ да муніс будкалань.
Пока сійӧ мыйкӧ сэні юасис, ме пукси пызан дорӧ.
Сійӧ локтіс киас карандашӧн да циркульӧн.
Сійӧ эз скӧрмы, кор аддзис, мый ме видлала да видзӧда сылысь уджсӧ, да сӧмын надзӧник шуис:
— Тэ, пӧжалуйста, эн чег дзавсӧ, сійӧ зэв вӧсни.
— Ог, — шпыньмуні ме, — ог чег.
Тайӧ тэ мый мастеритан?
Трактор?
— О, мый тэ!
— чуймӧмӧн вочавидзис детинка.
— Он ӧмӧй тэ аддзы, мый тайӧ тӧлӧн бергӧдлан двигательлӧн модель?
Тайӧ киподтуя удж.
— «Киподтуй»!
«Киподтуй»!
— ме нин вунӧді дядьлысь тшӧктӧмсӧ да нери детинкаӧс.
— Тэ мед бурджык сетка вылын увлань юрӧн чеччалін, а то всё равно сэсся модельтӧ краситны да шыбитны ковмас.
Детинка видзӧдліс ме вылӧ думайтысь руд синъяснас.
Менам грубостьӧй сійӧс, буракӧ, шензьӧдіс, и сійӧ корсис кывъяс, кыдзи меным вочавидзны.
— Кывзы, — надзӧник шуис сійӧ.
— Ме тэнӧ ас дорӧ эг кор.
Сідз ӧд?
Тэныд кӧ воӧ сьӧлӧм вылад сетка вылын чеччалӧм, мун да чеччав.
— Сійӧ ланьтіс, пуксис, босьтіс циркуль, видзӧдліс менам гӧрдӧдӧм чужӧм вылӧ да содтіс: — Ме радейта жӧ чеччавны да кавшасьны, но сы бӧрын, кыдзи ме кольӧм во чеччышті парашютӧн сотчысь самолётсянь, чеччавны меным оз нин позь.
Сійӧ ышловзис да нюммуніс.
Менам чужӧмӧй век ёнджыка гӧрдӧдіс и гӧрдӧдіс, быттьӧ веськаліс петшӧр пытшкӧ.
— Извинит, — шуи ме.
— Тайӧ ме йӧй...
Гашкӧ, тэныд отсавны?
Меным всё равно вӧчнысӧ нинӧм.
Ӧні нин гӧрдӧдыштіс руд синма детинка.
— Мыйла нӧ йӧй?
— мыкталігтыр шуис сійӧ.
— Мыйла тайӧ?
Но, кӧсъян кӧ, босьт тайӧ квадратсӧ, кор будкаысь дрель да розьӧд пасйӧдъяс сертиыс.
Нӧрӧвитлы, тэныд найӧ сідзи оз сетны!
Тэнад ученическӧй билетыд абу сьӧрсьыд?
Но, сідзкӧ босьт менсьым.
— И сійӧ чургӧдіс меным бонзьӧм гӧрд книжка.
Ме видзӧдлі билетас.
Сійӧс шуисны Славаӧн, овыс — Грачковский.
Сійӧ вӧлі ме ыджда жӧ.
Ми дружнӧя мастеритім двигатель, кор миян дінӧ матыстчис дядь да чургӧдіс кык плитка мороженӧй.
— Ми тӧдмасим, — висьталі ме.
— Сійӧс шуӧны Славаӧн.
И сійӧ чеччыштлӧма сотчысь самолётсянь парашютӧн.
— Унджыкысьсӧ менӧ шуӧны Славкаӧн, — веськӧдіс детинка.
— А парашютнас ме эг ачым чеччышт — менӧ бать тойыштіс.
Ме сӧмын кольчаӧдыс кыскышті, веськалі водопроводнӧй башня вылӧ да сэтысянь усигӧн чеги кокӧс.
— Но сійӧ ветлӧ?
— Ветлынысӧ — ветлӧ, да сӧмын ӧдйӧ котравны оз на позь.
— Сійӧ видзӧдліс дядь вылӧ, нюммуніс да юаліс: — Тайӧ тӧрыт ті лыйсинныд тирын да меным висьталінныд, медым ме мушкасӧ эг бокыньт?
Ой, ті бура лыйсянныд!
— Важ стрелок-пехотинец, — скромнӧя вочавидзис дядь.
— Лыйси германскӧй дырйи, лыйси и гражданскӧй дырйи.
«Эге, стрелок-пехотинец!
— кӧсӧйтчылі ме дядь вылӧ.
— Да тэ важӧн нин Славкасӧ казялӧмыд,
а ме чайті, мый ми случайнӧ сійӧс ёртӧ босьтім!»
Регыд ми Славкакӧд торйӧдчим да шуим аски паныдасьны.
— Вот мортыс!
— ошкис Славкаӧс дядь.
— Тайӧ тэныд абу кутшӧмкӧ молодеч, коді сӧмын и кужӧ мачехалы...
ящикас...
Но, да ладнӧ, ладнӧ!
Тэ видлы самолётсянь чеччыштны, сэки и ныртӧ лэптав.
А то сылы кыв эн шу.
Динамит!
Порок!..
abu
Тэ вай сыкӧд ёнджыка тӧдмась...
Гортас сы дорӧ пырав...
Видзӧдлан, кыдзи сійӧ олӧ, мыйӧн занимайтчӧ, кодъяс бать-мамыс...
Эк, — ышловзис дядь, — миянлы эськӧ татшӧм том кадсӧ!
А то мый?..
Лэбыштіс, шутёвтіс!
Сьӧкыд удж, чорыд нянь, тасмаӧн швичйӧдлӧм, ышлолалӧм, мӧвпалӧм да синва...
Да, да!
Тэ сыкӧд бура тӧдмась; сійӧ скромнӧй, благороднӧй, и ме сьӧлӧмсянь кутлі эськӧ сылысь том кисӧ.
Дядь колльӧдіс менӧ сӧмын вичко ӧградаӧдз.
— Вот, — шуис сійӧ, — лэччан трӧпа кузяыс пӧкатӧдыс, а сэті забор розьті — и тэ лоан садйын, гортын.
Луннад да кӧлуйтӧгыд таті ёна матынджык.
А ме сёрӧнджык локта.
Шутьлялігтыр ме видзчысьӧмӧн лэччи крут пӧкатті.
Ме локті нин жугалӧм беседка дорӧ, кыдзи кылі шум да ичӧтик дворын тыдыштліс старукалӧн чужӧмыс.
Юрсиыс сылӧн вӧлі дзугсьӧма, и сійӧ мыйкӧ горзіс.
Пырысь-пыр жӧ сы бӧрся кухняысь, киас чера, котӧрӧн петіс сылӧн пӧрысь пиыс, а чужӧмыс сылӧн вӧлі пӧсялӧма да гӧрд.
— Кывзы!
— упкигтыр да черсӧ меным мыччиг горӧдіс сійӧ.
— Он-ӧ вермы тэ сылысь юрсӧ керыштны?
— Ог, ог, ог вермы!
— бокӧ чеччыштіг горӧді ме.
— Ме...
ме горзыны кута!
— Но сійӧ ӧд, йӧюк, курӧг!
— скӧрысь горӧдіс меным тошка дядьӧыс.
— Ми ӧдва сійӧс кутім, а менам киӧй дрӧжжитӧ.
— Ог, ог!
— век на повзьӧмпырысь нурбыльті ме.
— И курӧглы ог вермы...
некодлы ог вермы!
Ті виччысьлӧй...
Вот дядь локтас, сійӧ быдтор вермӧ.
Ме кайи комнатаӧ да воді крӧватьӧ.
Эз вӧв лӧсьыд, и ме чувствуйті ачымӧс йӧйӧн.
Медым ылавны, ме босьті газета да куті лыддьысьны.
Лыдди передовицасӧ.
Испанияын воюйтісны, Китайын воюйтісны.
Вӧйисны корабльяс, киссисны бомбитӧмысь каръяс.
А коді вӧйталіс да коді шыблаліс бомбаяссӧ, таысь ставныс ӧтказывайтчисны.
Сэсся куті лыддьыны происшествиеяс.
Тані ставыс вӧлі ёна гӧгӧрвоанаджык.
Со автобус зурасьӧма трамвайкӧд — ӧшиньясыс жугалӧмаӧсь, жертваяс абуӧсь.
«Эн вуграв, шофёр, бура на мынін!»
Со квайт арӧса детинка пос вывсянь усьӧма ваӧ и пыр жӧ сы бӧрся уськӧдчӧмаӧсь куимӧн: сылӧн мамыс, милиционер да старик, коді тӧргуйтӧма папиросъясӧн.
Матыстчӧма пыж да ставнысӧ босьтӧма.
«Молодечьяс йӧзыс!
А детинкаыслы гортас колӧ эськӧ петкӧдлыны пуж».
А со объявление: кутшӧмкӧ дядьӧ вузалӧ велосипед, сійӧ жӧ ньӧбас заграничнӧй шляпа.
«Йӧй!
Ме эськӧ некор эг вузав.
Лӧсьыд ӧмӧй шляпанад велосипедтӧгыд?»
А со стоп!..
Ме матысті син дорӧ газетасӧ.
А со...
корсьӧны менӧ...
«Корсям дас нёль арӧса детинкаӧс, Сергей Щербачовӧс.
Сьӧд юрсиа.
Кӧсичаас шуйга син дорас пудпас.
Юӧртӧй: Москва, телефон ГО‒48‒64».
«Сідз, сідз!
Сідзкӧ, Валентина локтӧма.
Телефоныс абу миян, абу гортса, сідзкӧ, корсьӧ милиция».
Тіралан киӧн ме матысті дядьлысь туйвывса зеркалӧсӧ.
Дыр видзӧді.
«Да, да, со сійӧ и ме.
Юрсиӧй сьӧд.
Со пудпас».
«Корсям...» Кывйыс тайӧ юргис надзӧник да пыдісянь.
Но смыслыс сылӧн вӧлі опаснӧй да грознӧй.
Со найӧ, исковтӧны проводъяс кузя телеграммаяс: «Корсьӧй.
Корсьӧй!..
Кутӧй!»
Со найӧ сулалӧны начальник водзын, спокойнӧйӧсь, милицияса агентъяс.
«Да, — шуӧны найӧ, — начальник ёрт!
Ми аддзам гражданин Сергей Щербачовтӧ, дас нёль арӧса, пудпаса, сьӧд юрсиа детинкатӧ, — сійӧс, коді жуглӧмӧн восьталӧ ящикъяс да старьевщикъяслы вузавлӧ йӧзлысь кӧлуй.
Сійӧ, кӧнкӧ, олӧ кутшӧмкӧ карын аслас подозрительнӧй дядькӧд, шуам Киевын, да мӧвпалӧ пырны мичманскӧй школаӧ, медым плавайтны сӧветскӧй корабльяс вылын разнӧй странаясӧ.
Тайӧ пӧръясьысь барабанщикыс, кодӧс важӧн нин киритісны нёльӧд отрядса списокысь, тӧдӧмысь, кутас бӧрдны да дорйысьны, мый ставыс артмис кыдзкӧ немвиччысьтӧг.
Но ті сылы энӧ веритӧй, сы вӧсна мый абу сӧмын сійӧ сэтшӧм, но и сылысь батьсӧ тшӧтш судитісны».
Ме шыбиті зеркалӧсӧ и газетасӧ.
Да, ставыс буретш сідзи, и дорйысьны вӧлі нинӧмӧн.
Ме эг кӧсйы ни гортӧ мунны, ни исправительнӧй керкаӧ веськавны.
Ме зэв ёна кӧсйи ӧні мичманскӧй школаӧ.
И ме решиті тышкасьны аслам шуд вӧсна.
Косӧді ме ассьым синмӧс да петі ывла вылӧ.
Постовӧй милиционеръяс, бляхаа дворникъяс, ордас газетаӧй ветлысь-мунысьяс — ставныс меным ӧні кажитчисны подозрительнӧйӧсь да опаснӧйӧсь.
Ме пыри аптекаӧ да, сы вӧсна мый эг тӧд, мый меным колӧ, дыр сулалі прилавок дорын, сэтчӧдз, кытчӧдз ньӧбасьысьяс, кияснас зепъяссӧ кутігтыр, эз кутны кӧсӧя видзӧдлывлыны ме вылӧ да продавецыс грубӧя эз юав, мый меным колӧ.
Ме кори хлородонт да ӧдйӧ петі.
Сэсся ме веськалі парикмахерскӧй дорӧ.
Пыри.
— Дженьдӧдны?
Машинкаӧн шырны?
Бокс?
Бобрик?
— веськодя юаліс парикмахер.
— Эн, — шуи ме.
— Бритваӧн дзикӧдз бритӧй.
Сьӧд юрси пратьяс ньӧжйӧник усялісны еджыд прӧстыня вылӧ.
Со тыдовтчис юр вылын векньыдик вурыс.
Тайӧ ме коркӧ поткӧдлі юрӧс динамовскӧй каток вылын.
Ворсіс музыка.
Ислалім Нинакӧд.
Вӧлі шума, кӧдзыд, долыд...
Ӧні пельяс чурвидзисны, и юрӧй лои гӧгрӧс.
Ёнджыка тӧдчис чужӧмлӧн гожъялӧмыс.
Петі, пычки тюбикысь неуна пинь паста, мавті кӧсичаысь пудпассӧ.
Синкымӧй шонді водзас едждӧма: видлы ӧні гӧгӧрвоны, сьӧд али рыжӧй.
Югъялісны ывла вылын пӧнаръяс.
Кыліс шоныд асфальт, табак, дзоридз да ва дук.
«Некод ӧні менӧ оз тӧд да оз кут, — думышті ме.
— Сетас менӧ дядь мичманскӧй школаӧ, а ачыс мунас Вяткаӧ...
Но и мед!
Кута овны ӧтнам, кута зільны.
А став важ вылас сьӧлышта да вунӧда, быттьӧкӧ сійӧ эз и вӧв».
Ыркыд тӧв ӧвтіс менам куш юрӧ.
Меным паныд локтісны йӧз.
Но некод на пӧвстысь эз тӧд, мый тайӧ рытнас ме чорыда шуи заводитны выль олӧм да лоны веськыд, збой да честнӧй мортӧн.
Вӧлі сёр нин, и ме решиті мунны гортӧ матысса туйӧд.
Пемыд да шуштӧм вӧлі вичко ӧградасайса кушинын.
Вильдалігтыр да конъясьлігтыр ме вои забор дорӧдз, петі розьӧд да веськалі садйӧ.
Миян комнатаын биыс эз вӧв — сідзкӧ, дядь эз на во.
Ме лои рад, мый менсьым дыр ветлӧмсӧ оз казяв.
Надзӧник, медым не садьмӧдны улісьыс кӧзяевасӧ, матыстчи ме кильчӧ дорӧ да кыскышті ӧдзӧссӧ.
Вот тэныд и на!
Ӧдзӧсыс вӧлі игана.
Буракӧ, найӧ думайтісны, мый дядь воас да йиркӧдчас.
Но сійӧ дядь, а тайӧ ме!
Меным, торйӧн нин сы бӧрын, кыдзи ме ӧбидиті кӧзяинсӧ, йиркӧдчыны эз вӧв лӧсьыд.
Ме корси скамейка, пукси да куті виччысьны дядьлысь воӧмсӧ.
Тадзи ме пукалі часджын либӧ унджык.
Турун вылӧ, коръяс вылӧ пуксис лысва.
Ме заводиті кынмыны да скӧралі нин ас вылӧ сыысь, мый эг керышт курӧглысь юрсӧ.
Ыджыдтор тай — курӧг!
А друг дядь кӧнкӧ узьмӧдчас, — сэки мый вӧчны?
Сэки меным дум вылӧ уси, мый пос бокын, уборнӧйкӧд орччӧн, эм ӧшинь и сійӧс, буракӧ, оз игнавлыны.
Ме пӧрччи сандалиӧс, сюйи питшӧгӧ да кӧмтӧм кокъясӧн сувті тшупӧд вылас.
Ӧшиньыс вӧлі неуна восьсакодь.
Ме бусӧсси, гыжйышті кокӧс, но лючки-ладнӧ лэччи посводзӧ.
Ме пыри эг грабитны, эг гусясьны, а прӧстӧ надзӧник, медым некодӧс не тревожитны, пыри гортӧ.
И друг менам сьӧлӧмӧй сэтшӧма кутіс чеччавны, мый ме кутчыси морӧспаньӧ.
Мый татшӧмыс?..
Спокойнӧйджыка!
Но ме век жӧ зэв ёна повзи да кутчыси пос перилӧӧ.
Код тӧдас мыйла, но меным друг кажитчис, мый старик Яков эз вош сэні, Липецкын, — а кытчӧкӧ татчӧ дзебсис, дзик орччӧн.
Мыйкӧ дыра тайӧ мӧвпыс чорыда кутчысис менам юрын, и ме зіли гӧгӧрвоны, мыйын делӧыс.
Надзӧник кайи ме выліӧ — и бара стоп!
Эз сійӧ комнатасьыс, кӧні ми олім, а тыртӧмсьыс, коді ӧшиньнас видзӧдіс курӧг видзанінӧ, ӧдзӧс костӧдыс писькӧдчис омӧлик югӧр.
Сідзкӧ, дядь важӧн нин гортын.
Кывзыси.
Сёрнитісны кыкӧн: дядь да кодкӧ бокӧвӧй.
Некутшӧм старик Яков, дерт, эз вӧв.
— Со, — шуис дядь, — ӧні лоӧ гӧтов.
Тайӧ пакетсӧ сэтчӧ, а тайӧс татчӧ.
Гӧгӧрвоана?
— Гӧгӧрвоана!
Кытчӧ «сэтчӧ» и кытчӧ «татчӧ» — меным тайӧ вӧлі дзик гӧгӧрвотӧм.
— Ӧні ставсӧ идравны.
И кытчӧ тайӧ менам детинкаыс вошис?
(Тайӧ ме йылысь.)
— Локтас!
Либӧ неуна ылаліс!
А гашкӧ, кино вылӧ муніс.
Ӧні ӧд челядьыд сэтшӧмӧсь.
А мамыс сылӧн коді?
— Мачеха!
— вочавидзис дядь.
— Код тӧдас сійӧс, кутшӧмкӧ московскӧй.
Ми найӧ квартираӧ случайнӧ, асланым морт пыр веськавлім.
Мачехаыс вӧлі Кавказын.
Детинкаыс ӧтнас.
Квартираыс тыртӧм.
Любӧй гостиницаысь бурджык.
Ӧні сійӧ ӧти делӧын отсасьны кутас.
«Кыдзи код тӧдӧ сійӧс?
— акниті ме.
— Ӧд тэ менам дядь!»
— Но, и медбӧръяыс гӧтов!
Ставыс наука да техника.
Видзчысьӧмӧнджык, склянкасӧ эн жугӧд.
Но кытчӧ жӧ воши детинкаыс?
Ме надзӧник бергӧдчи, лэччи пос кузя, бӧр петі ӧшинь пыр садйӧ, сандалиаси да гораа йиркӧдчи игана ӧдзӧсӧ.
Восьтісны меным эз сразу.
— Тайӧ тэ, брӧдяга?
Воин жӧ!
— кыліс вылісянь дядьлӧн гӧлӧсыс.
— Да, ме.
— Сідзкӧ виччысьлы, гачася да сандалиася, а то ме веськыда вольпасьсянь.
Коли ещӧ куим кымын минута, пока дядь лэччис пос кузя.
— Тэ кӧні войӧдзыс шӧйтан?
Кӧні вӧлін?
— Ме петі гуляйтны...
Сэсся пукси эг сійӧ трамвайӧ.
Сэсся менам гривенник эз ло сьӧрысь, и ме подӧн вои, да и неуна ылалышті.
— Ой, тэ гривенниктӧг некор трамвайӧн эн ветлыв?
— нурбыльтіс дядь.
Но ме гӧгӧрвои нин, мый видны сійӧ менӧ оз кут да, пӧжалуй, весиг дӧвӧлен, мый тарыт ме эг вӧв гортын.
Коридорын да став комнатаясас вӧлі пемыд.
Биасьлытӧг ме пӧрччыси да ныри эшкын улӧ.
Уліын надзӧник дзуркнитіс ӧдзӧс.
Кодкӧ улысса ӧдзӧсӧд петіс.
И сӧмын ӧні, вольпасьын куйлігӧн, ме медбӧрын гӧгӧрвои, мый вӧсна меным неважӧн кажитчис, мый старик Яков кӧнкӧ тані.
Кыдзи и первойысь, кор сійӧ веськаліс миянӧ, меным кыліс сэтшӧм жӧ юмов-прӧтивнӧй дук — не то эфирлӧн, не то ещӧ кутшӧмкӧ дряньлӧн.
«Буракӧ, — думышті ме, — дядь бара кутшӧмкӧ лекарство кисьтӧма...
Но кутшӧм нӧ сійӧ морт?
Сійӧ менӧ вердӧ, юкталӧ, пасьтӧдӧ да кӧсйӧ сетны мичманскӧй школаӧ, и, вӧлӧмкӧ, сійӧ оз тӧд Валентинаӧс да меным ньӧти абу дядь!»
Сэки ме куті казьтывны меӧн лыддьӧм став книгаяс, кӧні висьтавсис знаменитӧй да неудачнӧй изобретательяслӧн да учёнӧйяслӧн олӧм йылысь.
«А гашкӧ, — думайті ме, — менам дядьӧй ньӧти и абу жулик.
Гашкӧ, сійӧ и збыль кутшӧмкӧ учёнӧй либӧ химик.
Некод оз признайт сылысь изобретениесӧ либӧ мыйкӧ татшӧм сяма.
Сійӧ гусьӧн корсьӧ кутшӧмкӧ воштӧм либӧ гусялӧм рецепт.
Сійӧ дзик ӧтка морт и некод оз шонты сылысь сьӧлӧмсӧ.
Сійӧ аддзис бур детинкаӧс (сійӧ менӧ), коді сідзжӧ ӧтка, да босьтіс менӧ аскӧдыс, медым сувтӧдны бур туй вылӧ.
Дерт, бур олӧмыд сідзи, кыдзи миян заводитчис вагонын, оз заводитчыв.
Но...
ме нинӧм ог тӧд.
Меным эськӧ сӧмын веськавны вӧля вылӧ, мичманскӧй школаӧ.
Да ӧдйӧджык, сы вӧсна мый ме ӧд шуи нин овны честнӧя...
Но ме талун нин удиті пӧръявны и трамвай йылысь и сы йылысь, мый вошлі.
Бара жӧ, сійӧ ӧд первой ачыс менӧ пӧръяліс.
«Тэ, — шуӧ, — виччысьлы...
Ме сӧмын на вольпасьысь».
Сулав, вокӧ!
Тані тэ менӧ он пӧръяв.
Тані ме и ачым химик!»
Некымын лун ми олім дзик спокойнӧя.
Быд асыв ме ӧні котралі паркӧ, сэні и аддзысьлім Славкакӧд.
Ӧтчыд паркӧ воис Славкалӧн батьыс, сэтшӧм жӧ косіник еджгов морт, петлицаас куим шпал.
Синсӧ читкыртӧмӧн сійӧ видзӧдліс Славкалӧн тӧлӧн бергӧдлан модель вылӧ, ён чуньяснас грубӧякодь да ӧдйӧ чегис распоркасӧ, кодӧс ми сӧмын на зэв сьӧкыдпырысь пуктім места вылас, да увереннӧя шуис, мый татчӧ оз ков распорка, а топӧдысь скрепка, а то уджалігас личалас моторыслӧн гнездоыс.
Ӧбидапырысь да ӧдйӧ уськӧдчим ми чертёж дінӧ, но, вӧлӧмкӧ, Славкалӧн батьыс дзик прав.
Сійӧ нюммуніс, петкӧдліс миянлы кывсӧ.
Окыштіс Славкаӧс плешкас, мый менӧ чуймӧдіс, сы вӧсна мый Славка эз нин вӧв ичӧт, да, надзӧник шутьлялігтыр, ӧдйӧ муніс площадка вомӧн. Сійӧ ӧкуратнӧя ордйӧдаліс лыаӧн ворсысь посньыдик челядьӧс.
— Дӧгадливӧй!
— шуи ме.
— Сӧмын матыстчис, видзӧдліс — крак!
— и чегис.
— Быть ло дӧгадливӧйӧн!
— спокойнӧя вочавидзис Славка.
— Сэтшӧм нин сылӧн уджыс.
— Сійӧ военнӧй инженер?
Мый сійӧ стрӧитӧ?
— Разнӧйтор, — эз веськыда вочавидз Славка да гордитчӧмӧн содтіс: — Сійӧ зэв бур инженер!
Сійӧ сэтшӧм сӧмын видзӧднысӧ.
— Кутшӧм?
— Да вот сэтшӧм!
— сералӧ и кывсӧ петкӧдліс...
Тэ чайтан, сійӧ том!
Абу, сылы нелямын кык арӧс нин.
А тэнад батьыдлы уна-ӧ?
Сійӧ коді?
— Менам дядь...
— джӧмді ме.
— Сійӧ, буракӧ, учёнӧй... химик...
— А батьыд?
— А бать...
бать...
Эк, Славка, Славка!
Мый нӧ тэ, корсин, корсин контргайкатӧ, а ачыд каблукнад лыа пиӧ талялӧмыд — и он аддзы.
Копыртчӧмӧн ме дыр кодйи гайкасӧ чуньӧн да пидзӧсчанясьӧмӧн весалі да пӧлялі сы вылысь лыа чиръяссӧ.
Ме ӧбидаӧйла курччалі вомдоръясӧс.
Кымынысь ме эг шулы аслым, мый ме ӧнісянь лоа честнӧйӧн, — кывйӧй эз бергӧдчы висьтавны Славкалы, мый менсьым батьӧс растратаысь пуксьӧдісны.
Но ме сійӧс и эг пӧръяв.
Ме эг висьтав нинӧм, бергӧді сёрнисӧ мӧдарӧ, серӧкті, юалі, уна-ӧ кадыс, да шуи, мый кад помавны уджсӧ.
Мӧд луннас дядь босьтчис колльӧдны менӧ Славкаясӧ гӧститны.
Славка оліс ылын.
Керкаыс налӧн вӧлі мичаник, неыджыд — ӧти квартира.
Встретитісны миянӧс Славка да сылӧн бабыс — варов, бур старука.
Дядь корис сылысь ӧшинь пыр ва, но бабыс сійӧс корис комнатаӧ да вӧзйис ырӧш.
Дядь тэрмасьтӧг юис стӧкан бӧрся стӧкан да, комната кузя ветлӧдліг, ошкис то ырӧшсӧ, то Славкаӧс, то Славкалысь югыд уютнӧй комнатасӧ.
Сійӧ дӧзмис сыысь, мый эз су Славкалысь батьсӧ гортас, и часджын мысти муніс да кӧсйысис мӧдысь пыравны.
Муртса на сійӧ муніс, бабыс пыр жӧ мырдӧн тшӧктіс менӧ юны йӧв стӧкан, сёйны блин да рыся ватрушка, а Славка эз дорйы менӧ, а пукаліс паныд лабич вылын, бовйӧдліс коксӧ, сераліс да мигайтіс.
Сэсся сійӧ петкӧдліс ассьыс открыткаяса альбомсӧ.
Тайӧ вӧліны эз ӧнія открыткаяс, а важся, военнӧйяс.
Найӧс вӧлі печатайтӧма грубӧй, эз шыльыд бумага вылӧ, ӧні найӧ вушъялӧмаӧсь нин.
Найӧ висьталісны гражданскӧй войнадырся лунъяс йылысь.
Со сулалӧ лӧз кожанкаа морт.
Киас дзирдалӧ югыдлӧз сабля.
Небесаыс лӧз, муыс, пуясыс да туруныс — сьӧдовлӧзӧсь.
Морт дорас сулалісны сӧмын нёльӧн, а налӧн папахаяс вылӧ, мужественнӧй чужӧмъяс вылӧ гӧрд визьясӧн усьӧ ыджыд вит пельӧса звездалӧн югӧрыс.
Уліас, открытка улас гижӧд: «Кременчуг дорса бойын пӧгибнитісны шахтёр-комиссар Андрей Бутов да сылӧн ёртъясыс».
и ещӧ посньыдджыка: «Печатайтӧма 12-ӧд армияса походнӧй типографияын, 1919 во».
— Тайӧ зэв шоч открытка, — видзчысьӧмӧн сійӧс шыльӧдіг висьталіс меным Славка.
— Найӧс ставсӧ, гашкӧ, и вӧлі печатайтӧма кыксё-куимсё штука.
Но и вот тайӧ шоча жӧ веськавлӧ.
Тайӧ, со, стихъяса: «Гей, гей!
Не робей!»
Аддзан, тайӧ краснӧйяс вӧтлӧны Юденичӧс.
А со стихтӧм...
Вӧтлӧны жӧ.
А тайӧ верзьӧмаыс бойӧ тӧвзьӧ.
Кольӧма, буракӧ.
А небесаас кымӧръяс...
кымӧръяс...
А тайӧ прӧстӧ сідзи...
нагана нывка.
Комсомолка, буракӧ.
Аддзан, вомдоръяссӧ топӧдӧма, а синъясыс долыдӧсь.
Ӧні найӧ верстьӧ йӧз нин.
Мамалӧн пӧдруга эм, Камкова Клавдюшка, тшӧтш сэні вӧлӧма...
Сылы ӧні комын квайт арӧс, буракӧ...
Э-э, вокӧ!
Энлы, энлы!
— друг серӧктіс Славка.
Сійӧ тупкис кипыдӧснас альбомсӧ, видзӧдліс ме вылӧ, сэсся бара альбомӧ, сэсся кватитіс пызан вылысь зеркалӧ.
— А тайӧ коді?
Ме водзын куйліс открытка, коді петкӧдліс ме кодь жӧ пилоткаа дзик на томиник зонмӧс.
Сылӧн ӧшаліс кобура, а киас кутіс труба.
— Кыдзи коді?
Сигналист!
Тані сідзи и гижӧма.
— Тайӧ тэ!
— зеркалӧсӧ меным йӧткыштіг радліс Славка.
— Но, видзӧдлы, дзик тэ кодь!
Ме кор первойысь тэнӧ аддзи — код вылӧ, думайта, сійӧ мунӧ?
Но, дерт, тэ!
Со ныр...
со и пельясыд неуна чошвидзӧны.
Босьт!
— открыткасӧ перйиг шуис сійӧ.
— Татшӧмыс менам кык, тэнад шуд вылӧ.
Босьт, босьт да радлы!
Кыв ни джын шутӧг ме босьті Славкалысь пӧдаркисӧ.
Видзчысьӧмӧн гартышті да пукті аслам бумажникӧ.
Ми петім дворӧ.
Морт судта быдмисны сэні лапкоръяс, а налӧн вуджӧр улын котралісны ичӧтик курӧгпиян.
— Славка, — видзчысьӧмӧн юалі ме, — а кыдзи тэнад кокыд?
Тэнсьыд сійӧс сэсся дзикӧдз бурдӧдасны?
— Бурдӧдасны!
— синсӧ читкыраліг да шондіысь мӧдарлань бергӧдчиг вочавидзис Славка.
— Но, кытчӧ, йӧюк?
Мый горзан?
— сійӧ кватитіс ылалӧм курӧгпиӧс да видзчысьӧмӧн лэдзис лапкоръяс пӧвстӧ.
— Сэтчӧ мун.
Со тэнад компанияыд.
— Сійӧ пыркнитіс кияссӧ, щёлкнитіс кывнас да содтіс: — Кокыд — тайӧ лёк.
Но нинӧм, ог пропадит.
Абу ми сэтшӧм йӧз!
— Коді миыс?
— Но, ми...
ставным...
— Коді ставнымыс?
Тэ, папаыд, мамаыд?
— Ми йӧз, — упрямӧя шуис Славка да гӧгӧрвотӧма видзӧдліс меным синмӧ.
— Но, йӧз!..
Сӧветскӧй йӧз!
А тэ коді?
Банкир али мый?
Ме бергӧдчи.
Ме перйи зептысь складнӧй пурт.
Тайӧ вӧлі чукля бур пурт, ён стальысь, полируйтӧм дубӧвӧй воропа да югъялысь карабинчика.
Ме тӧді, мый Славкалы сійӧ ёна кажитчӧ.
— Босьт, — шуи ме.
— Сета на память.
Да босьт, босьт!
Тэ меным сигналисттӧ пӧдаритін, и ме босьті!
— Но сійӧ — пустяк, — шуис Славка.
— Менам эм на, а тэнад мӧд пуртыд абу!
— Всё равно босьт!
— чорыда шуи ме.
— Ме кӧ пӧдариті, то ӧні ӧбидитча, шыбита, но бӧр ог босьт.
— Ладнӧ, ме босьта, — сӧгласитчис Славка.
— Аттьӧ.
Сӧмын сигналистыд счётӧ оз пыр.
Но менам эм куим биа — еджыд, гӧрд да турунвиж — карманнӧй фонарик.
И тэ сійӧс босьтан жӧ...
— Сійӧ думайтыштіс.
— Сӧмын вот мый: сійӧ абу тані, а мам дорын.
Куим лун мысти бать нуӧдас менӧ сэтчӧ сы дорӧ сиктӧ, а ачыс сійӧ жӧ луннас бӧр локтас.
Ме сійӧс батьлы сета, бать сетас баблы, а сійӧ тэныд.
Сет честнӧй кыв, мый тэ пыралан да босьтан!
Ме сеті.
— Сідзкӧ тэ мунан?
— жалитышті ме.
— Ылӧ?
Дыр кежлӧ?
— Дыр кежлӧ, гожӧм помӧдз, мама дінӧ.
Но тайӧ абу ылын.
Тасянь пароходӧн Десна катыд верст сизимдас кымын, а сэті пристаньсянь километр дас кымын вӧрті.
Но мунам бабӧ дінӧ кухняӧ.
— Бабушка, — шуис Славка югъялысь чукля пурт сылы мыччиг.
— Со, меным пӧдаритісны.
Бур пуртыс!
Лэчыд.
— Шыбит, Славушка!
— сӧветуйтіс старука.
— Мыйла тэныд сэтшӧм страшнӧйторсӧ?
Ещӧ вундысян.
— Тэ пӧрысь нин, — ӧбидитчис Славка, — и нинӧм пуртъяс кузя он гӧгӧрво.
Вай ме мыйкӧ вӧлышта.
Вай кӧть эсійӧ быглясянтӧ.
Ага, он сет!
Сідзкӧ, ачыд аддзан, мый пуртыс бур!
Бабушка, ме папакӧд ыста фонарь.
Но, тӧдан, ме тэнӧ курӧг видзанінад ещӧ повзьӧдлі?
И тэ сетан сійӧс со тайӧ детинкаыслы.
Видзӧдлы сы вылӧ, он вунӧд?
— Да ог вунӧд, ог вунӧд, — пызьӧсь кинас старука кватитіс Славкаӧс да треситыштіс.
— Ті тані сулалӧй, энӧ мунӧй, а ме пырысь-пыр тіянӧс верда.
— Сӧмын эн менӧ!
— повзи ме.
— Сійӧс...
Ме сёйи нин...
— Ладнӧ, ладнӧ!
— ӧдзӧслань чеччыштіг сӧгласитчис Славка, и дзик порог дорсянь нин сійӧ гораа горӧдіс: — Сӧмын ме гречневӧй роктӧ сёйны ог <ns>кут-т-т</ns>!
— Пӧръясян, пӧръясян!
Ставсӧ кутан сёйны, — акнитіс баб да, ва чужӧмсӧ партукнас чышкиг, нориника содтіс: — Тэнӧ кӧ эськӧ, донаӧй, ероплансяньыд эз йӧткыштны, ме эськӧ босьті ньӧр да петкӧдлі, кутшӧм сійӧ лоӧ «ог кутыс»!
Славка колльӧдіс менӧ калиткаӧдз, тані ми сыкӧд прӧщайтчим, сы вӧсна мый локтан кык луннас сійӧ должен принимайтны клиникаын кутшӧмкӧ ваннаяс да площадка вылӧ эз кӧсйысь локны.
Ӧні, кор ме тӧдмалі, мый Славка мунӧ, меным ещӧ ёнджыка окота лои мунны Одессаӧ.
Дядь эз вӧв гортын.
Ме пукси пызан сайӧ восьса ӧшинь дорӧ, рази дядьлысь походнӧй чернила дозсьыс вевтсӧ, кыскышті ас дінӧ бумага лист да заводиті сочиняйтны стих.
Тайӧ вӧлӧма абу нин сэтшӧм сьӧкыд, кыдзи висьталіс меным дядь.
Со, часджын мысти нин артмис:
<rus>Из Одессы капитан</rus>
<rus>Уплывает в океан.</rus>
<rus>На борту стоят матросы,</rus>
<rus>Лихо курят папиросы.</rus>
<rus>На брегу стоят девицы.</rus>
<rus>Опечалены их лица,</rus>
<rus>Потому что, налетая.</rus>
<rus>Всем покоя не давая,</rus>
<rus>Ветер гнал за валом вал</rus>
<rus>И сурово завывал</rus>.
Артмис ньӧти эз лёка.
Ме кӧсйи нин водзӧ гижны отважнӧй корабльлысь судьбасӧ, кыдзи менӧ чукӧстіс старука.
Ме скӧра сюйи юрӧс ӧшиньӧ, вештышті орешниклысь увъяссӧ да вежливӧя юалі, мый сылы колӧ.
Сійӧ тшӧктіс пыравны менӧ кӧбрегӧ да кӧдзыдінӧ пуктыны шомйӧв кринча, дядь воигкежлӧ.
Ме чукыртчылі, но пыр жӧ петі да пыри кӧбрегӧ.
Локтӧм бӧрын ме заводиті водзӧ гижны ассьым стихӧс, но, буракӧ, сыысь, мый уль, пемыд кӧбрегын ме зураси плешкӧн подпоркаас, — вдохновениеӧй быри, и нинӧм менам водзӧ эз артмы.
Ме решиті выльпӧв гижны сійӧс, мый вӧчӧма, да пуктыны стихсӧ дядь пызан вылӧ, медым сійӧ шензьыштас менам выль талант вылӧ.
Но бур бумагаыс пызан вылын сэсся эз вӧв.
Сэки меным дум вылӧ уси, мый дядь матрац улын газетаӧ гартыштӧма быдса пачка.
Пачкасӧ ме рази, босьті некымын лист да куті выльпӧв гижны.
Сӧмын на удиті ме гижны джынсӧ, кыдзи менӧ бара корис старука.
Ме чургӧдчи ӧшиньӧд да ӧні грубӧя нин юалі, мый сылы месянь колӧ.
Сійӧ тшӧктіс менӧ пыравны кӧбрегӧ да петкӧдны вит кольк, сы вӧсна мый сылы колӧ пуктыны теста блин пӧжалӧм вылӧ, кодӧс, дерт, дядь окотитас сёйыштны шомйӧлӧн.
Ме сьӧлышті.
Петі.
Пыри кӧбрегӧ.
Дыр нокси, пемыдас корси кӧрзинасӧ да локтӧм бӧрын чорыда шуи старука корӧм вылӧ сэсся не шыасьны.
Пукси пызан сайӧ.
Мый татшӧмыс?
Менам стихъясӧй пызан вылын эз вӧвны.
Ме чуйми да весиг скӧрми, видзӧдлі пызан улӧ, крӧвать улӧ...
Восьті коридор ӧдзӧс.
Абу!
И ме решиті, мый, буракӧ, менам ветлігкості комнатаӧ пыралӧмаӧсь миян кык йӧй каньпи да, чеччаліг да патурликасиг, кыдзкӧ уськӧдӧмаӧсь листоксӧ ӧшинь улӧ, садйӧ.
Ме ышловзи да босьтчи выльпӧв гижны.
Гижи джынйӧдзыс, ылалі ӧшинь пӧдушка вывті чеччалысь пышкай дінӧ да думыштчи.
«Вот, — думайті ме, — кокыштас, чеччыштас, видзӧдлас, бара кокыштас, бара видзӧдлас...
Но мый, йӧй, видзӧдан?
Мый тэ миян морт олӧмысь гӧгӧрвоан?
Кӧсъян?
Кывзы!»
Ме нюжӧдчи листок дорӧ да, веськыда шуны, йӧйми.
Сӧмын на меӧн гижӧм первойя нёль строкаыс бумага вылас эз вӧв.
А витӧдыс, сійӧ, кӧні висьтавсис берег вылын сулалысь нывъяс йылысь, ӧдйӧ сыліс менам син водзын, быттьӧ йи, да эз коль тайӧ кӧлдуйтӧм бумага вылас ни чут, ни визь.
Крепыд ки лэччис меным пельпом вылӧ, и аддзи гусьӧн матыстчысь дядьӧс да муртса улӧс вывсьыс эг усь.
— Тэ мый тайӧ, негодяй, вӧчан?
— надзӧникӧн да скӧра юаліс сійӧ.
— Тайӧ мый татшӧмыс?
Ме чеччи, шӧйӧвошӧм да скӧр, сы вӧсна мый некыдз эг вермы гӧгӧрвоны, мыйла тайӧ менам стихъяс вермисны сэтшӧма скӧрмӧдны дядьӧс.
— Тэ кытысь босьтін бумагасӧ?
— Сэтысь, — и ме инді крӧвать вылӧ.
— Сэтысь, сэтысь!
А коді тэнӧ, дряньӧс, тшӧктіс сэтчӧ пырны?
Сійӧ кватитіс листъяссӧ, тшӧтш и найӧс, кытчӧ вӧлі заводитӧма гижны отважнӧй капитан йылысь стих, видзчысьӧмӧн шыльӧдіс найӧс да бӧр пуктіс матрац улас, папкаас.
Но сэки ме скӧрми сылӧн гӧгӧрвотӧм видчӧмысь да горшлунысь, сьӧлышті джоджӧ да чеччышті пороглань.
— Мый тіянлы месянь колӧ?
— горӧді ме.
— Мый ті менӧ мучитанныд?
Ме и сідзи тіянкӧд ола, а мыйла — нинӧм ог тӧд!
Тіянлы куим бумага листыд жаль, а кор вагонъясад...
йӧзыслӧн тіянлы абу жаль!
Мый ме тіянлысь гусялі, грабиті?
Но мыйысь ті ӧні ме вылӧ уськӧдчинныд?
Ме котӧрті садйӧ, муні йӧзтӧм эрд вылӧ да сунгыси-воді турун пытшкӧ.
Буракӧ, дядьлы регыд и аслыс эз ло лӧсьыд.
— Кывзы, другӧ, — кылі ме ас весьтысь сылысь гӧлӧссӧ.
— Дерт, ме лишнӧй пузьылі, и бумагаыд меным абу жаль.
Но, висьтав, пӧжалуйста...
— Гӧлӧсыс бара лои скӧр, — кыдзи гӧгӧрвоны тэнсьыд став тайӧ фокусъястӧ?
Ме гӧгӧрвотӧма бергӧдчи да аддзи, мый дядь индӧ чуньнас кытчӧкӧ кынӧмас.
— Но, дядь, — нурбыльті ме, — честнӧй кыв...
ме сэсся нинӧм...
— Бур «нинӧм»!
Ме муні асывнас вежны гачӧс, видзӧда — и подтяжкиясас, да и уліас, — ни ӧти кизь!
Кыдзи тайӧс ставсӧ гӧгӧрвоны?
— Но, дядь, — лэптышті ме пельпомъясӧс, — мыйла меным тіян гач кизьясныд?
Ӧд тайӧ абу деньга, абу бумага да весиг абу кампет.
А сідз...
дрянь!
Меным и кывзынысӧ тіянӧс весиг абу гӧгӧрвоана.
— Гм, абу гӧгӧрвоана?!
А ме, чайтан, гӧгӧрвоа?
Мый нӧ, тэ ногӧн, найӧ асьныс сылісны?
Да кӧть шуам ӧти, кык, а то дзик ставыс!
— Тайӧ старука орйӧдлӧма, — неуна думыштӧм бӧрын шуи ме.
— Тайӧ сылӧн киподтуйыс.
Сійӧ, дядь, век локтӧ тіян комнатаӧ, менӧ вӧтлӧ, а ачыс пыр мыйкӧ корсьӧ, корсьӧ...
Неважӧн ме ачым аддзылі, кыдзи сійӧ тіянлысь кутшӧмкӧ кӧрӧбка аслыс зептас сюйис.
Ме весиг кӧсйи тіянлы висьтавны да вунӧді.
— Кутшӧм ещӧ кӧрӧбка?
— повзис дядь.
— Менам, буракӧ, некутшӧм кӧрӧбка...
Ак!
abu
— кватитчис дядь.
— Тайӧ сійӧ менсьым бритчан мыльнӧй порошок гусялӧма!
А месӧ корси, корси, став комната пасьта корси!
Йӧй, йӧй!
Ме, дерт, гӧгӧрвоа: судьба вежсьӧм, пӧрысьлун...
Но тэ кор аддзан сійӧс миян комнатаысь, вӧтлы.
— Ог, дядь, — ӧткажитчи ме, — ме ог вӧтлы.
Ме ачым сыысь пола.
Сійӧ менӧ то Стёпкаӧн, то Антипкаӧн чуксалӧ, а муртса кӧ мыйкӧ — бедьнас шенасьӧ.
Ті бурджык сылы асьныд висьталӧй.
Да со сійӧ клумба дорын цветъяс исалӧ!
Колӧкӧ, ме ӧні сійӧс чукӧста?
— Энлы!
Энлы!
— сувтӧдіс менӧ дядь.
— Ме бурджык мӧдысь висьтала...
Дӧзми!
Тэ ӧні висьтав, мый Славкаясад вӧчин.
Ме висьталі дядьлы, кыдзи Славкаясын кадсӧ коллялі, кыдзи сійӧ меным сигналистӧс пӧдаритіс, да жалиті, мый куим лун мысти батьыс Славкаӧс мамыс дорӧ нуӧдас.
Дядь друг кутіс волнуйтчыны.
Сійӧ чеччис, кутліс менӧ да малыштіс юрӧд.
— Тэ бур детинка, — ошкыштіс менӧ дядь.
— Первойя минутасяньыс жӧ, кыдзи сӧмын ме тэнӧ аддзи, ме пыр жӧ гӧгӧрвои:
«Вот бур, тӧлка детинка,
и ме кута зільны вӧчны сыысь настӧящӧй мортӧс».
Ге!
Ӧні ме аддза, мый ме эг ылав.
Да, эг ылав.
Регыд нин ми мунам Одессаӧ.
Мичманскӧй школасьыс начальникыс — менам друг.
Учебнӧй часть кузя отсасьысьыс — сідзжӧ друг.
Тэныд сэні лоӧ лӧсьыд.
Да, лӧсьыд.
Дерт, унатор...
гм...
мыйсюрӧ ӧні тэныд кажитчӧ гӧгӧрвотӧмӧн, но ставторйыс, мый ме вӧча, тайӧ сӧмын сы ради...
да вообщӧ, бур вылӧ...
Тӧдан, кыдзи Некрасовлӧн: «Быдман кор, Саша, тӧдмалан».
— Дядь, — думайтігтыр юалі ме, — а ті абу изобретатель?
— Тсс...
— чуньсӧ вомдорас пуктӧмӧн мудера мигнитіс меным да надзӧник вочавидзис дядь.
— Та йылысь пока ог кутӧй сёрнитны!
Дядь лои мелі да бур.
Сійӧ сетіс меным дас вит чӧлкӧвӧй, медым ме сійӧс видзи, мый вылӧ меным колӧ.
Тапкӧдыштіс веськыд пельпомӧ, сэсся шуйгаӧ, надзӧник тувкис кулакнас бокӧ да, эновтны позьтӧм уджъяс вылӧ ыстысьӧмӧн, пырысь-пыр жӧ муніс.
Коли куим лун.
Славкакӧд меным сідзи и эз удайтчы аддзысьны — паркӧ сэсся сійӧ эз нин волы.
Луннас кар кузя котралігӧн ме сувтовкери писчебумажнӧй магазинса витрина дорын да дыр сулалі ыджыд географическӧй карта дорын.
Со сійӧ и Одессаыс!
Орччӧн каръяс Херсон, Николаев, Тирасполь, шуйгавылас — румынъясӧн захватитӧм Бессарабия страна, веськыдвылас — дзоридзалысь да жар Крым, а уліас, ылын, Кавказӧдз, Турцияӧдз, Болгарияӧдз, — шылькнитчӧма Чёрнӧй море...
<rus>И волны бушуют вдали...</rus>
<rus>Товарищ, мы едем далеко,</rus>
<rus>Далеко от здешней земли</rus>.
Ме сэсся эг нин кут вермыны терпитны.
Ме пыралі лавкаӧ да ньӧби компас.
abu
abu
Петі да бара витрина дорӧ сувті.
А со сійӧ и войвыв!
Кольскӧй полуостров.
Белӧй море.
Зумыш, кӧдзыд, йи кодь море.
Кӧнкӧ тані, канал вылын, уджалӧ менам батьӧй.
Медбӧръяысь сійӧ гижис кутшӧмкӧ Сорокасянь.
Сорока...
Сорока!
Со сійӧ и Сорока.
Веськыда кӧ шуны, бать гижліс этша и шоча.
Но бӧръясьыс сійӧ мӧдӧдӧма кузь письмӧ, кытысь, веськыда кӧ шуны, ме этшатор гӧгӧрвои.
И ме кӧ эськӧ эг тӧд, мый бать менам уджалӧ лагерьясын, кӧні винаӧн оз вузасьны, ме эськӧ думышті, мый письмӧ гижигас сійӧ вӧлӧма неуна кодкодь.
Ӧти-кӧ, письмӧыс эз вӧв йиджтысьӧма шогӧн, кыдзи войдӧр, а первойя строкаясас жӧ сійӧ видӧма менӧ математика кузя «бӧжъясысь».
Мӧд-кӧ, сійӧ гижис, мый кутшӧмкӧ взрывӧн сылысь чуньджынсӧ нӧбӧдіс да юрсӧ дойдіс, но гижис та йылысь сідзи, быттьӧ сэні бой да сы бӧрын эм мыйӧн ошйысьны.
Коймӧд-кӧ, дзик виччысьтӧг сійӧ менӧ быттьӧ убеждайтіс, мый олӧмыс водзын на и мед ме ог лыддьы сійӧс йӧйӧн либӧ пропадитӧм мортӧн.
И тайӧ менӧ сэки чуймӧдіс, сы вӧсна мый ме эг вӧв синтӧм да некор эг чайт, мый олӧмыс коли нин.
А думайті кӧ нин, то тадзи: мый олӧмыс сӧмын на заводитчӧ.
Таысь кындзи, ме некор эг лыддьыв батьӧс йӧйӧн да пропадитӧм мортӧн.
Мӧдарӧ, ме лыдди сійӧс тӧлка да бур мортӧн, но сӧмын эз кӧ видз эськӧ сійӧ Валентина вылӧ казеннӧй деньга, то вӧлі эськӧ, дерт, ёна бурджык!
И ме решиті, мый кыдзи сӧмын пыра мичманскӧй школаӧ, пырысь-пыр жӧ гижа батьлы.
А мый тайӧ збыль тадзи лоӧ — ме ӧні крепыда эски.
Ме нюмъялігтыр сулалі дзирдалысь витрина дорын и друг кылі, мый кодкӧ менӧ чуксалӧ:
— Детинка, лок татчӧ!
Ме бергӧдчи.
Пӧшти орччӧн, пельӧсас, рычаг дорын, коді веськӧдлӧ светофор биясӧн, сулаліс милиционер да еджыд перчаткиа кинас корис менӧ ас дорас.
«ГО‒48‒64!» — дрӧгниті ме.
И дрӧгниті ме зэв ёна, быттьӧ кодкӧ ветлысь-мунысьяс пӧвстысь пуктіс биа чигарка помсӧ меным сьылі вылӧ.
Первой ме кӧсйи пышйыны.
Но пӧдӧшваяс быттьӧ сибдісны пӧсь асфальтас, и ме шатовмуні да кутчыси магазин витринаводзса югъялысь порученьӧ.
«Да, — повзьӧмӧн думышті ме, — пышйыны сёр нин!
Со и шеді!»
— Детинка!
— выльысь чукӧстіс милиционер.
— Мый нӧ тэ сувтін?
Лок ӧдйӧджык.
Сэки ньӧжйӧник да веськыда, милиционерлы синмас веськыда видзӧдіг, ме матыстчи.
— Да, — шуи ме зэв нор гӧлӧсӧн.
— Да, ме тіянӧс кывза!..
— Детинка, — шуис милиционер да зэв тэрыба вежис рычагсӧ, и виж би пыдди ломзис турунвиж, — вӧч буртор, вудж уличасӧ да ворота дорын личкы дворниклы кнопкасӧ.
Меным колӧ минута кежлӧ ветлыны, а ме ог вермы.
Сійӧ тайӧс висьталіс ещӧ ӧтчыд, и сӧмын сэки ме сійӧс гӧгӧрвои.
Ме ог помнит, кыдзи вуджи уличасӧ, лички кнопкасӧ да надзӧникӧн мӧдӧдчылі аслам туйӧд, но чувствуйті, мый мунны ог вермы, да крута кежи первойя воротаӧ.
Гырысь синва войтъяс визувтісны менам пӧсь банбокъяс кузя, голяӧй дрӧжжитіс, и ме крепыда кутчыси водосточнӧй трубаӧ.
— Мед жӧ ставсӧ лоӧ ёрӧма!
— скӧрысь горӧді ме да чужйи руд каменнӧй стенаӧ.
— Мед лоӧ ёрӧма, — бротки ме, — татшӧм олӧмсӧ, кор мортлы лоӧ быдторйысь повны кроликлы моз, кӧчлы моз, руд шырпилы моз!
Ме ог кӧсйы тадзи!
Ме кӧсъя овны, кыдзи ставыс олӧны, кыдзи Славка олӧ, коді вермӧ спокойнӧя личкавны став кнопкаяс, вочавидзны став вопросъяс вылӧ да видзӧдны йӧз синмӧ веськыда, а не повзьыны да усьны налӧн быд виччысьтӧм кывйысь да вӧрасысь.
Сідзи сулалі ме да сыркъялі; синва визувтіс известкаӧссьӧм сандали вылӧ, и бӧрдӧм бӧрын меным лои кокньыдджык.
Кодкӧ вӧрзьӧдіс менӧ киӧд.
— Детинка, — юаліс менсьым том тӧдтӧм нывбаба, — тэ мый бӧрдан?
Тэнӧ ӧбидитісны?
— Эз, — синваӧс чышкиг вочавидзи ме, — ме ачым ачымӧс ӧбидиті.
Нывбаба нюммуніс да босьтіс менӧ киӧд.
— Но вермӧ ӧмӧй морт асьсӧ ӧбидитны?
Тэ, гашкӧ, доймин, усин?
Ме довкйӧдлышті юрӧн, синвасорӧн нюммуні, кутлі сылысь кисӧ да петі улича вылӧ.
Код тӧдас мыйла, меным кажитчис, мый шудӧй менам абу нин ылын...
И тайӧ луннас ме вӧлі крепыд.
Менӧ чардби эз ви, и ме эг усь, эг горӧд и эг бӧрддзы шогӧйла, кор пӧкатӧд лэччӧм бӧрын ме пыри заборса розьӧд да аддзи миян садйысь пеж старик Яковӧс.
Сійӧ пукаліс меным мышкӧн, и найӧ дядькӧд мый йылысь кӧ кыпыда сёрнитісны.
abu
Ме тювкниті кустъяс сайӧ да бокӧн, бокӧн, беседка колясъяс пӧлӧн петі кильчӧ дорӧ да кайи выліӧ.
Вот ме и аслам комнатаын.
Кватиті графин, юышті помсяньыс.
Тшӧкмуні.
Тупки кичышкӧдӧн вомӧс, надзӧник кызышті.
Видзӧдлі гӧгӧрбок.
Буракӧ, старик Яков локтӧма татчӧ неважӧн на.
Кичышкӧдыс вӧлі ва, абу на косьмӧма.
Ӧшинь пӧдушка вылын туплясис сӧмын ӧти чигарка пом, а старик Яков, кор эз лэдзчысь висьысь улӧ, куритіс помасьлытӧг.
Крӧвать вылын туплясисны дядьлӧн кепкаыс да чабралӧм газета.
Вот и ставыс!
Абу, абу ставыс.
Пӧдушка увсяньыс тыдаліс портфель пом.
Ме видзӧдлі ӧшинь пыр.
Льӧм пу коръяс костӧд ме аддзи, мый кык друг пыр на сёрнитісны.
Ме восьті портфельсӧ.
Салфетка, дӧрӧм, кык галстук, помазок, бритва, носки кутан резинкаяс.
Кофе улысь картон кӧрӧбка.
Пытшкас мыйкӧ эм.
Восьті.
Трудӧвӧй Знамя орден, Краснӧй Звезда орден, МОПР значок, емъяс, сунис тюрикъяс, валерианӧвӧй капляяса пузырёк.
Ещӧ носки, носки...
А тайӧ?
И ме видзчысьӧмӧн кыски портфель пельӧсысь сьӧд браунинг.
Ме надзӧникӧн ойӧсті.
Тайӧ вӧлі буретш сійӧ браунингыс, коді вӧлі Валентина верӧслӧн да куйліс ящикын, кодӧс ме жугӧді.
Но, да!..
Со сійӧ вушйыштӧм воропыс.
Кыски обоймасӧ.
Сідзи и эм: квайт патрон, и ӧти абу.
Ме пукті браунингсӧ портфельӧ, игналі да сюйи пӧдушка улӧ.
«Мый нӧ вӧчны?
А мый ӧні гортын вӧчсьӧ?
Дерт, мый налы жугалӧм ящикӧдз, вузалӧм горжеткаӧдз!
Шог да ёна лёк, кӧнкӧ, ӧні Валентиналӧн том верӧслы.
Вермасны видны да прӧститны мортӧс воштӧм документысь.
Вермасны бергӧдны воштӧм деньга.
Но некор оз прӧститны да оз вунӧдны мортлы боевӧй оружие воштӧмысь!
Сійӧ оз вузавсьы и оз ньӧбсьы.
Сійӧс, документӧс моз, оз позь подделайтны да вӧчны фальшивӧй деньгаӧс моз.
Сійӧ век суровӧй, грознӧй да настӧящӧй».
Кань моз чеччышті ме террасалань да шумтӧг бергӧді ключсӧ, сы вӧсна мый пос кузя кодкӧ кайис.
Но тайӧ эз вӧв Яков и эз вӧв дядь — найӧ пыр на пукалісны садйын.
Ме пидзикокаси да куті видзӧдны ӧдзӧс костӧд.
Пырис старука.
Чужӧмыс сылӧн кажитчис меным зэв нин долыдӧн да банйӧмаӧн.
Ӧти киас сылӧн вӧлі цветъясысь букет, мӧдас — лакируйтӧм бедь.
Цветъяссӧ сійӧ пуктіс ва тыра стӧканӧ.
Сэсся босьтіс тумбочка вывсьыс дядьлысь зеркалӧсӧ.
Видзӧдчыштіс, нюммуніс.
Сэсся, буракӧ, зеркалӧас сылы мыйкӧ эз кажитчы.
Сійӧ мыччыліс кывсӧ, сьӧлыштіс.
Думайтыштіс.
Босьтіс стенын ӧшалысь кичышкӧд да джоджсьыс дульсӧ чышкис.
«Ак тэ, пӧрысь выжыв!
— скӧрми ме.
— А ме сійӧ кичышкӧднас чужӧмӧс чышка!»
Сэсся старука мерайтіс еджыд кепка.
Корсьысис дядь зептысь.
Судзӧдіс содзтырыс посни деньга.
Торйӧдіс ӧти монетка — ме эг аддзыв, гривенник али кык кӧпейкаа, — дзебис аслас зептӧ.
Кывзысьыштіс.
Босьтіс портфель.
Корсьысьыштіс, кыскис старик Яковлысь ӧти гӧрд мужскӧй носки резинка.
Кутыштіс сійӧс, думайтыштіс да тшӧтш зептас сюйис.
Сэсся сійӧ пуктіс портфельсӧ местаас да кокни, йӧктысь походкаӧн петіс комнатаысь.
Ме пыр жӧ сы бӧрын пыри комнатаӧ.
Перйи портфельсӧ, кыски браунингсӧ да дзеби зептӧ.
Сюйи питшӧгӧ и кольӧм гӧрд резинкасӧ.
Шыбиті крӧвать вылӧ дядьлысь орйӧдлӧм кизьяса гачсӧ.
Пызан дорышӧ пукті цвета стӧкансӧ, босьті пӧдушка, кисьті салфетка вылӧ одеколон да ӧшинь пыр чеччышті садйӧ.
Кор ме вои мыльк сайӧ, ме кайи жугалӧм беседка дорӧ.
Нетшышті лапкор лист, гартышті браунингсӧ да сюйи сійӧс потасӧ.
Лэччи.
Петі розьӧд.
Муні забор гӧгӧр да сувті калитка водзӧ.
Тані ме ышловзи, чышки чужӧмӧс, перйи зептысь компас да, «По военной дороге» сьылігтыр, восьті калиткасӧ.
Дядь да старик Яков пыр жӧ бергӧдчисны.
Ме быттьӧ чуйми, кор аддзи старик Яковӧс, да здук кежлӧ дугдылі сьывны, но пыр жӧ, сӧмын надзӧнджык, бӧр заводиті.
Матыстчи, здоровайтчи да петкӧдлі компас.
— Дядь, — шуи ме, — видзӧдлӧй компас вылас.
Кӧні тасянь Одессаыд?
— Моряк!
Лаперузо!
Капитан Грантлӧн пи!
— ошкыштіс менӧ дядь да, буракӧ, вӧлі дӧвӧлен, мый ме эг зумыштчы да эг шензьы, кор аддзи татысь старик Яковӧс, коді ӧні вӧлі кушӧдз бритчӧма — устӧм, диагоналевӧй гимнастёркатӧм, а паськыд парусинӧвӧй костюма да идзас шляпаа.
— Со эстӧні Одесса.
Талун ми колльӧдам старик Яковӧс пристаньӧ пароход вылӧ: сійӧ мунӧ Черниговӧ аслас висьысь баб дінӧ, а сэк кості ме нуӧда тэнӧ Одессаӧ.
Тайӧ вӧлі мыйкӧ выльтор.
Но ме нинӧм эг петкӧдлы да чӧла довкниті юрӧн.
— Тэ терпитышт, — шуис дядь.
— Терпение — моряклӧн свойство.
Помнита, кыдзкӧ кывтім ми ӧтчыд руа кадӧ...
Да, висьтала мӧдысь.
Тэ кӧні котралін?
Мыйла плешкыд ва?
— Гортӧ тэрмаси, — висьталі ме.
— Думайті, мед эськӧ ӧбед кежлӧ не сёрмыны.
— Миянӧс талун старик Яков гӧститӧдӧ, — юӧртіс дядь.
— Збыль ӧд, бур морт, тэ талун бумажниктӧ пыркӧдыштан?
Тэ, Сергей, неуна виччысьышт, а ми комнатаӧ пыралам.
Сэні сійӧ туй бӧрад пыркӧдчыштас, весасьыштас, и сэки мунам ресторанӧ.
Ме колльӧді найӧс на вылӧ видзӧдӧмӧн, пукси скамья вылӧ да, компас вылӧ видзӧдлывліг, куті рисуйтны лыа вылӧ светса странаяс.
Эз коль и куим минута, кыдзи пос кузя кыліс камӧдӧм, да туй вылӧ лэбыштіс-петіс дядь, а сы бӧрся, пинжактӧг, тшайпода сандалиа, старик Яков.
— Сергей!
— горӧдіс сійӧ.
— Эн-ӧ аддзыв тэ татысь старукасӧ?
— А сійӧ, дядь, дворын гулюясӧс вердӧ.
Со, кыланныд, кыдзи найӧс сійӧ чуксалӧ?
«Гули, гули!»
— «Гули, гули»!
— скӧрысь ырӧстіс старик Яков.
— Ме вот сылы петкӧдла «гули, гули!»
— Сӧмын меліа!
Сӧмын меліа!
— ӧлӧдіс мунігас дядь.
— Сэки ми пыр жӧ...
Ми сійӧс пыр жӧ...
Гулюяс шумӧн жбыркнитісны вевт вылӧ, а старука полігтырйи видзӧдліс сы дінӧ матыстчысь мужчинаяс вылӧ.
— Сӧмын надзӧнджык!
Сӧмын меліа!
— орӧдіс дядь старик Яковӧс, коді калитка дорсянь нин заводитіс видчыны.
— Бур лун, бур поводдя!
— тэрыба заводитіс дядь.
— Лэбач-гулю — енмӧн сетӧмтор.
Кывзӧй, мамаша, ті миянлы ӧні вайинныд комнатаӧ быдсямапӧлӧс...
цветъяс, василёкъяс, лютикъяс?..
— Аслам другъяслы, — заводитліс старука, — бур йӧзлы...
Ай-ай!
Мый сійӧ ме вылӧ сідзи видзӧдӧ?
— Бурӧн кора, йӧй, сет!
— друг горӧдіс старик Яков.
— Тэныд жӧ лёкджык лоӧ!
— Сӧмын меліа!
Сӧмын меліа!
— горӧдіс Яков вылӧ дядь.
— Кывзӧй, донаӧй: вайӧй бӧр, мый ті миянлысь босьтінныд.
Но, мый вылӧ тіянлы сійӧ?
Ті гӧгӧрвоысь нывбаба (ланьт, Яков!) , пӧрысь морт...
Но, мый ті, салдат, али мый?
Вот аддзанныд, ме кора тіянӧс...
Но, видзӧдӧй, ме сувті тіян водзӧ ӧти пидзӧс вылӧ...
Да, пӧдлав, Яков, калиткасӧ!
Кодӧс ещӧ чӧртыс вайӧдӧ?!
Но пӧдлавны вӧлі сёр нин: сэні сулаліс старукалӧн тошка пиыс да чуймӧмӧн видзӧдіс паськӧдӧм синма старука вылӧ да пидзикокасьӧм дядь вылӧ.
Дядь чеччыштіс мач моз да кутіс висьтавны, мыйын делӧыс.
— Мама, сетӧй,
— стрӧга шуис сылӧн пиыс.
— Мыйла ті тайӧс вӧчинныд?
— Но на память!
— нориника корис старука.
— Ме сӧмын кӧсйи бур, дона память вылӧ!
— На память!
— скӧрысла горӧдіс дядь.
— Кватитӧй сійӧс!
Босьтӧй!..
Со сійӧ сылӧн зептас!
— На!
Джагалӧй!
— друг дзик спокойнӧй да скӧр гӧлӧсӧн горӧдіс старука да шыбитіс турун вылӧ гӧрд резинӧвӧй кӧртӧд.
— Тайӧ менам кӧртӧдыс!
— торжественнӧя шуис старик Яков.
— Ачым лун-мӧд сайын ньӧблі Гомельысь.
Вай водзӧ перъяв!
Старука шыбитіс сылы кок улас кык кӧпейка да гугӧдіс зепсӧ.
Сэсся зептас сылӧн нинӧм нин эз вӧв.
Кык час чӧж куим мужик ноксисны старукакӧд, грӧзитісны, уговаривайтісны, корисны, кланяйтчисны...
Но сійӧ сӧмын сьӧласис, пинясис да весиг кыдзкӧ кучкис бедьнас старик Яковлы балябӧжас.
Черниговскӧй пароход вешйытӧдз кадыс этша нин коли,
и сэки дядь да Яков, кодъяс вӧлі зэв ёна скӧрмӧмаӧсь да сибдӧм гӧлӧсаӧсь, пырисны пасьтасьны.
Старик Яков вежис пӧсялӧм вӧсна кӧтасьӧм дӧрӧмсӧ.
Ме чуймӧмӧн видзӧді сылӧн ён пельпомъяс вылӧ; сылӧн вӧлі гожъялӧм, гӧна телӧ, и мышцаясыс кучик улас ворсісны да вешъясисны быттьӧ кӧрт шаръяс.
«Да, тайӧ чукля кока дубыд шумитыштас на, — думышті ме.
— А ӧд сійӧ кор пасьтасяс, нюгыльтчас, кутас кызны да сьӧлӧм бердас кутчысяс, но кыдзи он шу, мый тайӧ и збыль висьысь, пиньтӧм старик!»
Пристань вылӧ мунтӧдз матыстчис старукалӧн пиыс да висьталіс, мый уборнӧйын плавъялӧ мӧд гӧрд носки резинка.
Сэки ставныс ышловзисны да решитісны, мый йӧй старукаыс сэтчӧ жӧ вӧйтіс браунингсӧ...
Но вӧчны вӧлі нинӧм!
Гуӧ пырны, дерт, некодлы эз вӧв окота, а тайӧ пемыд делӧас бокӧвӧйӧс некод эз кӧсйы корны.
Ме видзӧді жугалӧм беседкаа мыльк вылӧ, думайті ассьым дум да, дерт, чӧв олі.
Пристаньӧ ми локтім водз.
Сӧмын на объявитісны посадка, а пароход вешйытӧдзыс вӧлі на дзонь час.
Старик Яков ӧдйӧ пырис каютаас и сэсся ни ӧтчыд нин эз петав.
Ми дядькӧд шӧйтім палуба кузя, и ме чувствуйті, мый дядь мыйыськӧ тӧждысьӧ.
Сійӧ ӧтарӧ кольліс менӧ ӧтнамӧс, шулывліс, либӧ сылы колӧ то мыссянінӧ, то буфетӧ, то киоскӧ, то старик Яков дінӧ.
Медбӧрын сійӧ воис зэв рад да чургӧдіс меным китырыс еджыд черешня.
— Ба!
— чуймӧмӧн горӧдіс сійӧ.
— Видзӧдлы!
А со локтӧ тэнад Славка другыд!
— Тэныд ӧмӧй эсылань мунны?
— юалі ме Славка дорӧ уськӧдчиг.
— Ме ӧд тэныд висьтавлі, мый катыд, — вочавидзис Славка.
— Видзӧдлы, кысянь ваыс визувтӧ?..
А тэ татчӧ?
Черниговӧдз?
— Ог, Славка!
Ми сӧмын ӧти тӧдсаӧс колльӧдам.
— Жаль!
А то кыкӧнлы эськӧ гажаджык вӧлі.
А батьлӧн бинокльыс ён, восьмикратнӧй.
— Видзӧдӧй, — сувтӧдіс миянӧс дядь.
— Со и ва вылас кутшӧм комедия!
Ичӧтик скӧр пароход, коді сьӧдӧдӧма тшынсьыс, зэв ёна кучкаліс ваӧ кӧлесаяснас да кыскис ас бӧрсяыс ыджыд баржа.
Друг ме казялі, мый миян сувтсьӧма буретш сійӧ каюта ӧшинь дорӧ, кытчӧ пырис старик Яков, и ӧні сэтысянь, занавес костӧдыс, видзӧдісны сылӧн прӧтивнӧй быльсвидзысь синъясыс.
«Пукалан, сюзь, а югыдсьыс полан», — думышті ме да кыски Славкаӧс мӧдлаӧ.
Пароход мӧдысь тутӧстіс.
Дядь муніс Яков дінӧ, а ме прӧщайтчи Славкакӧд.
— Эн вунӧд пӧнарлаыд пыравны, — казьтыштіс сійӧ.
— Бать аски быть бӧр локтас.
— Ладнӧ, пырала!
Прӧщай, Славка!
Ло шуда!
— И тэ сідз жӧ!
Гей, папа!
Ме тані!
— горӧдіс сійӧ да уськӧдчис батьыслань, коді, киас бинокль кутігтыр, петіс палуба вылӧ.
Водзджык, арестуйттӧдзыс, менам батьлӧн вӧлі наган, и ме нин тӧді, мый быд оружиелӧн эм аслас номер и, кӧні кӧть сійӧ эз ло, тайӧ номер сертиыс пыр корсясны сылысь кӧзяинсӧ.
Асывнас ме кисьті панера кӧрӧбкаысь печенье, сюялі газетнӧй бумага, пукті сэтчӧ браунинг, гартышті кӧрӧбкасӧ, зэлыда кӧрталі бечёвкаӧн да дядьысь гусьӧн петі ывла вылӧ.
Ме юалі паныдасьысь мортлысь, кӧні тані Киевын <rus>«стол находок»</rus>.
Москваын татшӧм «столсьыс» Валентина пӧлучитіс трамвайӧ вунӧдӧм прӧшви тубрас.
«Киев, — думайті ме, — сідзжӧ ыджыд кар, и сідзкӧ и тані уна буртор вошталӧны йӧзыс».
Меным висьталісны туйсӧ.
Ме думайті, мый тайӧ «столас» сюя тубрассӧ ӧшинь пырыс.
«Вот, — шуа, — видзӧдлӧй, мыйкӧ аддзи, а меным некор».
И пырысь-пыр жӧ пета.
Мед найӧ кыдзи кӧсйӧны, сідзи и разбирайтчӧны.
Но первой, мый меным эз кажитчы — сійӧ, мый «столыс» вӧлӧма милиция управление бердын.
Падъялыштӧм бӧрын век жӧ пыри.
Дежурнӧй висьталіс комнатаыслысь номерсӧ.
Некутшӧм ӧшинь сэні эз вӧв.
Паськыд барьер сайын пукаліс милицейскӧй формаа морт, а сы водзын пызан вылын куйлісны быдсямапӧлӧс бумагаясыс да сэн жӧ зэв ыджыд размера югъялысь колоши.
Ме водзын ӧчередьын сулалісны кыкӧн.
— Сідз, — юасис милиционер ёсь ныра да гӧрд уска мортлысь, — тіян нимныд — Павло Фёдоров Павлюченко.
Адресыд: Большой Красноармейскӧй, нелямын.
Тайӧ колошисӧ, дас нёльӧд номер, шуйга кокӧ, ті аддзӧмныд ворота дорысь, кор мунӧмныд нелямын квайтӧд номера пивнӧй лавкаӧ.
Сідзи-ӧ ме гижи?
— Сідз, — вочавидзис гӧрд уска морт.
— Ме тӧрыт вӧлі юӧма, и, сідзкӧ, талун пыри, медым бара... эсійӧс...
— Сійӧ факт дорас оз относитчы, — торкис сійӧс милиционер.
— Пӧлучитӧй квиток да кырымасьӧй.
— Ме кырымася, — мыйла нӧ!
Видзӧда ме...
<rus>Мать честная</rus>!
Куйлӧ сійӧ, колошиыс...
дзирдалӧ.
Ме корси, корси — мӧдыс абу.
Ме честнӧй морт, меным йӧзыдлӧн оз ков.
Шуам ещӧ кыкнанныс кӧ, а то ӧтиыс.
Вай, думайта, нуа!
Гашкӧ, воштіс сійӧс ми вок кодь жӧ труженик.
— Ӧти!
— сурова шуис милиционер.
— Кӧть и кык, всё равно вайны колӧ.
Кутшӧм ті йӧйӧсь.
Сідзкӧ, татчӧ колӧ вайны, мый аслыд оз ков?
Водзӧ коді?
— Ме честнӧй морт, — квитанциясӧ дзебиг броткис сійӧ.
— Ме кӧть эг сӧмын кыкӧс...
куимӧс аддзи, и то эськӧ вайи.
Да кутшӧм сэтшӧм дас нёльӧд номера кок?
Со менам кокӧй...
буретш...
ӧкуратнӧй.
А тайӧ мый?
Сюръялы кӧм?..
Шатласигтыр сійӧ мӧдӧдчис петанінлань, а сы бӧрся тювкниті и ме.
«Ог, — думайті ме, — ӧти колош вӧсна кӧ тадзи юасьӧны, то менам добраӧн дыр он мын».
Шогсигтыр ме локті гортӧ да дзеби браунингсӧ важ местаас.
Колӧ вӧлі мыйкӧ мӧдтор думыштны.
Рытланьыс ме котӧрті Славка баб дорӧ.
— Эз лок батьыс!
— шуис сійӧ.
— И то куимысь управлениесянь звӧнитісны да кыкысь заводсянь...
Но, со, кылан?
Бара звӧнитӧны!
— И сійӧ вештіс дзожгысь скӧвӧрӧдасӧ да катласьӧмӧн муніс телефон дорӧ.
— Дзик мат!
— локтігмозыс ышловзис сійӧ.
— Но, задержитчис, но, эз удит пароход вылас...
Оз ӧд сетны мортыдлы гӧтырыскӧд да мамыскӧд олыштны!
Аски волы, донаӧй!
Да кытчӧ нӧ тэ?..
Сёй котлет, пирожок!
Ме гӧтӧвиті, а сёйнысӧ некодлы.
Ме аттьӧалі бур старукаӧс, но сёйны ӧткажитчи.
Площадь вылӧ мунігӧн ме аддзи справочнӧй бюролысь киоск.
Матыстчи матӧджык да лыдди, мый, мукӧдпӧлӧс кындзи, тані сетсьӧны быд учебнӧй заведениеӧ пыран условиеяс йылысь справкаяс да доныс сыысь пӧлтинник.
Сэки ме заполниті Одесса карса мичманскӧй школа вылӧ бланк.
Ӧтветысла тшӧктісны локны часджын мысти.
Виччысигмоз ме муні шӧйтны орчча уличаясті, пыравлі лавкаясӧ, магазинъясӧ да видзӧдлывлі прӧстӧ йӧз ӧшиньясӧ.
Медбӧрын прӧйдитіс часджын!
Тӧвзьышті киоск дорӧ.
Кватиті меным чургӧдӧм бумага.
...Некутшӧм мичманскӧй школа Одессаын абу и абу вӧвлӧма.
Ме шатовмуні.
Шогӧй менам вӧлі сэтшӧм ыджыд, мый ме весиг бӧрддзынысӧ эг вермы,
abu
и меным сэки окота вӧлі, медым тайӧ дядьсӧ чардбиӧн виис либӧ мед сійӧ вильснитіс да увлань юрӧн кыр йывсянь Днепрӧ уси.
Сьӧлӧм вылын вӧлі тыртӧм да кӧдзыд.
Нинӧм ӧні водзын эз югвидз, эз сет и эз шонты.
Гортӧ мунны эз вӧв окота, но мунны меным сэсся вӧлі некытчӧ.
И сэки ме решиті, мый аски жӧ гусяла дядьлысь сё либӧ кыксё шайт да муна кытчӧ синъяс видзӧдӧны.
Гашкӧ, воӧдча море дорӧдз да медася пароход вылӧ.
А гашкӧ, дзебся трюмас, — восьса мореад ӧд матросъясыд оз шыбитны...
abu
Гашкӧ, и шыбитасны...
йӧйталӧм!
Ставыс юрын гудыртчис.
Локті гортӧ и пыр жӧ узьны воді.
Кор воис дядь, ме эг кывлы.
Войнас дядь тракнитіс менӧ соскӧд.
— Тэ мый равзан?
Вод, кыдзи колӧ, а то паськӧдчӧма!
И колӧ жӧ тэныд лунтыр шонді водзын шӧйтны!
Ме бергӧдчи и быттьӧ бара кытчӧкӧ вӧйи.
Садьми.
Шондіа.
abu
Юрӧй пӧсь.
Дядь эз нин вӧв.
Заводитлі йӧв юны да булки сёйны — абу чӧскыд.
Сэки дум вылӧ уси тӧрытъя кӧсйӧмӧй да дышпырысь, неосторожнӧя куті корсьысьны чемоданъясысь.
Деньга эг аддзы.
Буракӧ, дядь новлӧдліс сьӧрсьыс.
Петі да думайтігтыр мӧдӧдчи кытчӧкӧ.
Банбокъясӧй ӧзйисны, и вом пытшкӧсын вӧлі кос.
Некымынысь сувтлі киоскъяс дорӧ да горша юи йиа ва.
Медбӧрын мудзи да пукси шойччыны сук каштан улӧ.
Меным ставыс нин вӧлі дзик веськодь, и ме эг нин думайт ни дядь йылысь, ни старик Яков йылысь.
Ме водзын вирдыштавлісны разнӧй серпасъяс.
Му, видз, ю.
Тиль-тиль, тирлюли!
И менам бара дум вылын: бать да ме.
Сійӧ сьылӧ.
<rus>Между небом и землёй</rus>
<rus>Жаворонок вьётся</rus>...
«Папа, — шуа ме сылы, — тайӧ зэв бур песня.
Но ӧд тайӧ абу салдатскӧй!» — «Кыдзи абу салдатскӧй?
— и сійӧ зумыштчӧ.
— Но, со тулыс, кылӧ шоныд му дук.
Медбӧрын оз лымъяв, оз зэр, а шонтӧ шинель пыр жар шонді.
Со цепыс водіс...
Бойыс абу на.
А сійӧ вылісяньыс: тиль-тиль, тирлюли, тирлюли!..
Гӧгӧрбок спокойнӧ, чӧв-лӧнь...
И со тэныд кажитчӧ: ме куйла винтовкаӧн.
А ӧд кодкӧ уськӧдас тӧдвылас и менӧ да гусьӧникӧн ышловзяс.
Кыдзи нӧ абу салдатскӧй?
Но, мый? Ӧні гӧгӧрвоин?»
— «Да, да! Гӧгӧрвои!»
Кодкӧ вӧрзьӧдіс менӧ пельпомӧд.
Дышиника ме восьті синмӧс да повзьӧм вӧсна бӧр куни.
Ме водзын сулаліс буретш сійӧ олӧма мортыс, кодӧс ми вагонын грабитім.
Менам юрӧй вӧлі бритӧма, пилоткатӧм, чужӧмӧй гожъялӧма, плешкӧй ва; сійӧ вӧлі мыйыськӧ расстроитчӧма да эз тӧд менӧ.
— Детинка, — калитка вылӧ индіг юаліс сійӧ менсьым, — тэ эн аддзыв, важӧн-ӧ муніс кӧзяйкаыс тайӧ керкасьыс?
Ме чӧла довкниті юрӧн.
— Э!
Да тэ, вӧлӧмыд, вокӧ, дзик узян!
— дӧсадапырысь шуис сійӧ, мыйкӧ горӧдіс шофёрыслы, чеччыштіс машинаас да муніс.
Ме видзӧдлі гӧгӧрбок да сӧмын ӧні гӧгӧрвои, мый важӧн нин пукала Славка керкадорса скамейка вылын и мый тайӧ мортыс сӧмын на игӧдчис пӧдса калиткаас.
Тэрыба видзӧдлі ме улича ним да керка номер вылас.
Коркӧ ме гижа Славкалы письмӧ.
Мыйкӧ ставыс тешкодь да гӧгӧрвотӧм.
Кватиті карандаш да тэрыба куті корсьны чистӧй бумага тор, медым гижны адрес.
Сюри!
Стоп!
Карандаш кутіс тіравны да уси изъяс вылӧ, а ме, ӧградаӧ кутчысигтыр, бӧр лэдзчыси скамья вылӧ.
Тайӧ бумага торсӧ паркын прӧщайтчигӧн меным сетіс Нина.
Сэтчӧ вӧлі гижӧма телефон.
Тайӧ вӧлі буретш сійӧ телефон номерыс, кодысь ме биысь моз полі:
«Г 0‒48‒64»
Сідзкӧ, корсис менӧ эз милиция!
Но коді нӧ?
Мыйла?
Но, гашкӧ, ме ӧшибитчи, и газетаын телефон номерыс дзик абу тайӧ?
Колӧ вӧлі прӧверитны.
Ӧдйӧджык!
Ӧні жӧ!
Ме сэсся эг нин чувствуйт ни мудзӧм, ни юр висьӧм.
Котӧрті пельӧсӧдз, а кежигас зураси Славка бабкӧд.
abu
Ме сувті да висьталі сылы, мый сыла сӧмын на машина воліс.
— Машина?
— надзӧникӧн юаліс сійӧ, и вомдоръясыс кутісны тіравны.
— Ак, мый меным машинаыд!
Ме и ачым нин ставсӧ тӧда.
Ме видзӧдлі сы вылӧ да повзи: синъясыс сылӧн вӧйӧмаӧсь, чужӧмыс вижӧдӧма.
И дрӧжжитан гӧлӧсӧн сійӧ висьталіс меным, мый вӧрті бӧрсӧ локтігӧн Славка батьлы кодкӧ сутшкӧма пуртӧн спинаас и ӧні сійӧ куйлӧ больничаын куланвыйын.
Грознӧй да скӧр подозрениеяс топӧдісны менсьым сьӧлӧмӧс.
Плешкӧй менам доналіс.
И, быттьӧ доддявлытӧм вӧв, ме уськӧдчи котӧртны гортӧ, медым тӧдмавны став правдасӧ.
Гортын пызан вылысь ме аддзи записка.
Дядь стрӧга тшӧктӧма менӧ некытчӧ не мунны, сы вӧсна мый талун ми мунам Одессаӧ.
Пызан пасьтаыс вӧлі шыблалӧма чигарка помъяс, крӧвать вылын куйліс тӧдса идзас шляпа.
Черниговысь «висьысь бабыс» дорысь старик Яков воис мыйкӧ зэв регыд.
— Морт виысьяс!
— кын вомдоръясӧн нурбыльті ме.
— Ті шыбитанныд менӧ поезд кӧлеса улӧ, и мун-ветлы сэки капитан ылі Индияӧ...
Сідзкӧ со мыйла ме тіянлы вӧлі кола!
«Мун, тӧдмась, — дум вылӧ уси меным паркын сёрни, — сійӧ детинкаыс, тыдалӧ, бур».
Бандитъяс, — гӧгӧрвои ме, — а гашкӧ, и шпионъяс!
Пидзӧсъяс менам дрӧгнитісны, и ме куті чувствуйтны, мый не ас вӧляысь пукся джоджӧ.
Ӧдва вои крӧватьӧдз.
Судзӧдчи графинӧдз.
Горша юи.
«Г 0‒48‒64»
Перйи газета.
Да, номерыс сійӧ жӧ!
Воді.
Куйлі.
Узьӧм — абу узьӧм.
Вугралӧм.
«Эк, йӧй ме, йӧй!
Сідзкӧ со и татшӧм шпионъяс овлӧны, бурӧсь!..
«Сёй калбас, булки»...
«Гӧгӧрбок аромат, цветъяс, природа».
А праздник — гажа Первой май?
А Краснӧй Армиялӧн гым шы да йиркакылӧм?
А, эг жӧ ті вӧсна, мед ті чергӧдчанныд, бӧрді ме, кор аддзылі киноысь, кыдзи куліс гыяс пӧвстын Чапаев!..»
Ме чеччышті, уськӧдчи бусӧсь телефон дорӧ да звӧниті.
— Вайӧй меным: Арбат 0‒48‒64.
— Но сійӧ Москваын, а тайӧ Киев, — вочавидзис меным чуймӧм гӧлӧс.
— Сета тіянлы междугороднӧй.
Бара гӧлӧс:
— Междугороднӧй кывзӧ!
— Вайӧй меным: Арбат 0‒48‒64, — век сэтшӧм жӧ мудз да настойчивӧй гӧлӧсӧн кори ме.
— Москва занят, — сьылӧмӧнмоз вочавидзис телефон.
— Миян лимитным ещӧ комын минута.
Ӧчередь вылын куим сёрни.
Кадыс кӧ коляс, ме тіянӧс кора.
Повторитӧй номертӧ.
Нинӧм ме эг гӧгӧрво.
Повториті да сутшкыси юрӧн пӧдушкаӧ.
Унмовси сразу.
Капитан сулаліс мостик вылын да корис юны.
Но ваыс вӧлі кос да бумага моз шаракыліс.
Бара звӧнок.
Кузь-кузь.
Вои садьӧ и пыр жӧ телефон дорӧ.
Гӧлӧс.
Куим минута мысти тіянкӧд кутас сёрнитны Москва.
Сёрнитӧ энӧ нюжӧдӧй: тіянлы сетсьӧ вит минута.
Лои кокньыдджык.
И друг — пос вылын кок шыяс.
Локтісны кыкӧн.
Ставыс воши!
Но кытысь чужис пельклуныс да выныс?
Ме чеччышті ӧшинь пӧдушка вомӧн да, карниз тшупӧдӧ мыджсьӧмӧн, ляскыси стен бердӧ.
Дядьлӧн гӧлӧс.
А детинкаыс век абу.
Вот проклятӧй детинка!
Яков.
Чӧрт сыкӧд!
Колӧ эськӧ тэрмасьны.
Дядь (ёрччӧ).
Ог, неуна виччысьыштам.
Детинкатӧг оз позь.
Сійӧс пыр жӧ босьтасны, и сійӧ миянӧс вузалас.
Яков (ёрччӧ).
Вот ещӧ тӧлктӧм дьявӧлыд!
(Ёрччӧм, ещӧ и ещӧ ёрччӧм.)
Телефоннӧй звӧнок.
Ме кынми места вылӧ.
ков.
Эн матыстчы!
Дядь.
Мыйла нӧ?
(Трубкаӧ.)
Да?
(Чуймӧмӧн.)
Кутшӧм Москва?
Ті, донаӧй, ӧшибитчинныд, ми Москваӧс эг корлӧй.
(Трубка ӧшӧдісны.)
Чӧртыс сійӧс тӧдӧ мый: «Ӧні тіянкӧд кутас сёрнитны Москва!»
Бара звӧнок.
Дядь.
Да эг, эг корлӧй!
Кыдзи ті онӧ ӧшибайтчӧй?
Кодкӧд ті сӧмын на сёрнитінныд?
А ме тіянлы шуа, мый лунтыр пукалам комнатаын и некод эз матыстчыв телефон дорас.
Кыдзи ті лысьтанныд шуны, мый ме хулиганита?..
(Трубка шыбитісны.
Тэрыба.)
Тайӧ мыйкӧ абу сійӧ!
abu
Вай лӧсьӧдчы, старик Яков!
«Найӧ ӧні мунасны!
— гӧгӧрвои ме.
— Ӧні найӧ петасны и менӧ аддзасны».
Ме чеччышті эжа вылӧ, кайи мыльк вылӧ да воді каменнӧй беседка развалинаяс шӧрӧ. Кайигӧн ме ёна петшӧраси.
«Ӧні лӧсьыд!
Мед мунасны тайӧ страшнӧй йӧзыс.
Меным найӧ оз ковны...
Мунӧй зэв ылӧ!
Ме ӧтнам!
Ме ачым!»
«Кыдзи мунасны?
— стрӧга юаліс менсьым кодкӧ пытшкӧсын.
— А позьӧ ӧмӧй, медым бандитъяс, шпионъяс тэнад син водзын мунісны кытчӧ налы колӧ?»
Ме шӧйӧвошӧмӧн видзӧдлі гӧгӧрбок да изъяс костысь аддзи вижӧдӧм лапкор, кытчӧ вӧлі гартыштӧма браунинг.
«Веськӧдчы, барабанщик!
— повторитіс меным сійӧ жӧ гӧлӧсыс.
— Веськӧдчы, пока абу на сёр».
— Ладнӧ!
Ме ӧні, ме пырысь-пыр, — мыжапырысь нурбыльті ме.
Но веськӧдчыны меным эз вӧв окота.
Меным тані вӧлі лӧсьыд — васӧд, кӧдзыд изъяс сайын.
Со найӧ петісны.
Чемоданъяс шыбитӧмаӧсь, пельпомъяс сайын сӧмын сумкаяс.
Мыйкӧ горзӧны старукалы...
Сійӧ ӧшинь пыр петкӧдлӧ налы кывсӧ.
Сувтісны...
Мӧдӧдчисны.
Найӧ оз кӧсйыны мунны мыйлакӧ калитка пыр — улича пыр, а веськӧдчӧны мелань, медым беседка дорті, заборса розьті, петны йӧзтӧм трӧпа вылӧ.
Ме куни синмӧс.
Зэв ясыда сувтіс менам син водзӧ сотчысь самолёт, и, быттьӧ шыбитӧм из, лэбӧ сэтысь омӧлик еджгов Славка — менам ёртӧй.
Ме восьті синмӧс да нюжӧдчи браунинглань.
И муртса на ме инмӧдчи сыӧдз, кыдзи лои лӧнь.
Воздухыс кынмис.
И кыліс шы, яснӧй, рӧвнӧй, кыдз быттьӧ кодкӧ инмӧдчис сьылысь кыз струнаӧ и сійӧ радысла, важӧн нин некодӧн вӧрзьӧдлытӧм, кутіс дрӧжжитны, зильгыны, чуймӧдіс став мирсӧ аслас тонлӧн шензьӧдана сӧстӧмлунӧн.
Звукыс пыр содіс и крепаммис, а сыкӧд тшӧтш быдми да крепамми тшӧтш и ме.
«Сувт, барабанщик!
— меліа нин шуис меным сійӧ жӧ гӧлӧсыс.
— Сувт и эн нюжмась!
Воис кад!»
И ме кабырті браунинг.
Сувті да веськӧдчи.
Быттьӧ лыа туй вомӧн лои ыджыд пропасть — ӧтпырйӧ сувтісны кык чуймӧм морт.
Но тайӧ кыссис сӧмын секунда.
И налӧн скӧрысь горӧдӧмыс петкӧдліс, мый ни меысь, ни менам оружиеысь найӧ ньӧти оз повны.
Сідзи и эм!
Зывӧкысла да лӧгысла векыштчӧм чужӧмӧн найӧ локтісны веськыда ме вылӧ.
Сэки ме лыйи ӧтчыд, мӧдысь, коймӧдысь...
Старик Яков друг сувтіс да бӧрыньтчыштіс.
Но кытысь меным вӧлі венласьны мӧд лёк кӧинкӧд, опаснӧй да беспощаднӧй снайперкӧд!
И мӧд здукӧ нин пуля, кодӧс лэдзис сійӧ, кодӧс ме неважӧн на шуи дядьӧн, крепыда тупкис менсьым вомӧс.
Но весиг усигӧн ме век на кылі пыр сійӧ чистӧй да яснӧй звуксӧ, кодӧс эз вермы торкны садйын кылысь лыйсьӧм шыяс, ни неылын бомбалӧн сьӧкыда взрывитчӧмыс.
Лыйыштіс гым-чард, а кымӧръяс, быттьӧ лэбачьяс, горзігтыр лэбисны тӧв паныд.
И нелямын радӧн сувтісны салдатъяс, медым видзны штыкъясӧн барабанщиклысь телӧсӧ, коді шатовмуні да уси му вылӧ.
Гым-чард муніс небесаті, и кымӧръяс, лэбачьяс моз, горзігтыр лэбисны тӧв паныд.
А зэв ён тӧв, сійӧ, коді пыр нюгльӧдлӧ пуяс да лэптӧ гыяс, эз вермы писькӧдчыны ӧшинь пыр да освежитны садьсӧ воштӧм мортлысь юрсӧ да горшсӧ.
И сэки, быттьӧ ру пӧвстсянь, кодкӧ командуйтіс: «Вайӧй йи!
(Уна-уна, ыджыд йи пласт!)
Восьтӧй ӧшиньяс!
(Паськыда-паськыда, сідзи, медым эз коль ни стена, ни вевт!)
Ӧдйӧ лӧсьӧдӧй шприц!
Ӧні спокойнӧйджыка!..»
Гым-чард лӧнис.
Кымӧръяс сувтісны.
И тӧв сибӧдчис, медбӧрын, горш дінӧдз.
Дыр-ӧ тайӧ ставыс кыссис, ме, дерт, сэки эг тӧд.
Кор ме вои ас садьӧ, то аддзи сӧмын ас весьтысь еджыд пӧтӧлӧк, и ме думайті: «Со пӧтӧлӧк — еджыд».
Сэсся, юр бергӧдтӧг, кӧсӧйтчӧмӧн ӧшинь пыр аддзи гӧлубӧй небеса да думайті: «Со небеса — гӧлубӧй».
Сэсся ме весьтын сулаліс халата морт, халат увсьыс тыдалісны военнӧй петлицаяс, и ме думайті: «Со халата военнӧй морт».
И став йывсьыс ме думайті сӧмын тадзи, а сэсся некыдз эг думайт.
Но, буракӧ, кыссис тайӧ дыр, сы вӧсна мый, кор ӧти асылӧ садьми, ме аддзи шондіа ӧшинь пӧдушка вылысь, лӧз василёкъяса букет дорысь, блюдтыр кисьмӧм гӧрд ӧмидз.
И ме чуйми, кор дум вылӧ уськӧді, мый неважӧн на кутшӧмкӧ садйын (кутшӧмын?) ӧмидзыс вӧлі зэв на посни да абу на кисьмӧма.
Ме нюлышті вомдорӧс да надзӧникӧн мезді пельпомӧс кокни покрывала улысь.
И менсьым тайӧ первойя вӧрзьӧмӧс казялісны.
Ме водзӧ пыр жӧ сувтіс халата ныв да юаліс:
— Но, мый?
Колӧ ӧмидзыс?
Ме довкниті юрӧн.
Сійӧ босьтіс блюдсӧ, пуксис вольпась дорышӧ да видзчысьӧмӧн кутіс лэдзавны меным вомӧ ӧти ягӧдӧн.
— Ме кӧні?
— юалі ме.
— Тайӧ кутшӧм кар?
— Тайӧ абу кар.
Тайӧ Ирпень!
— И сы вӧсна мый ме эг гӧгӧрво, сійӧ ӧдйӧ выльпӧв шуис: — Тайӧ Ирпень — Киевсянь неылын дачнӧй места.
— А, Киевсянь?
И меным ставыс уси тӧдвылӧ.
Коли ещӧ недель.
Петкӧдісны садйӧ креслӧ-качай, и ӧні ме дзонь лунъясӧн пукалі липа улын.
Пуляӧн розьӧдӧм горшӧй бурдіс.
Но сёрнитны ме верми сӧмын джын гӧлӧсӧн на.
Кыкысь воліс ме дорӧ военнӧй формаа морт.
И тані жӧ, садйын, ми сыкӧд тэрмасьтӧг сёрнитім.
Ставсӧ висьталі ме сылы аслам олӧмысь, нинӧм эг дзеб.
Мукӧддырйиыс сійӧ прӧстӧ кывзіс, корсюрӧ мыйкӧ гижыштавліс.
Ӧтчыд ме юалі сылысь, коді сэтшӧмыс вӧлі Юркаыс.
— Юрка?..
Тайӧ вӧлі ичӧтик мошенник.
— А эсійӧ...
артистыс?..
Но, коді Серпуховын поездысь чеччис?
— Тайӧ вӧлі ыджыд вӧр.
— А старик Яков?
— Сійӧ эз вӧв старик, а прӧстӧ важся бандит.
— А сійӧ...
но, коді вӧлі дядьӧн?
— Шпион, — дженьыдика вочавидзис военнӧй.
— Кодлӧн?
Морт шпыньмуніс.
Сійӧ нинӧм эз вочавидз, кыскыштіс тшынсӧ аслас чукля трубкаысь, сьӧлыштіс турун вылӧ да надзӧник индіс кинас сылань, кытчӧ плавнӧя лэччис ӧні гӧрд рытъя шондіыс.
— Но, вот аддзан?
Сідзи, тшупӧдысь тшупӧдӧ, и со кытчӧдз тэ воӧдчин.
Ӧні тэныд ставыс гӧгӧрвоана?
Тайӧ меным чушис.
— Воӧдчин!
Сідзкӧ нӧ коді, тіян ногӧн, ме?
— Кор: ӧні али водзті?
Ӧні тэ тӧлкаджык лоин.
Кыдз не сідз!..
А водзті тэ вӧлін на водзын дзик йӧй морт.
Но эн скӧрав, эн букышась.
Тэ детинка на, а тайӧ кӧинъясыд и эз сэтшӧмъясӧс, кыдзи тэ, обрабатывайтлыны.
Сійӧ перйис папкасьыс фотоснимок.
— Он тӧд?
Кыдз нӧ!
Со сійӧ, вичко, скамья.
Со сійӧ, — видзӧдтӧ, кыдзи нюмъялӧ, — дядь.
А со сійӧ синсӧ паськӧдӧма — старик Яков.
— Сідзкӧ ті Москваын на босьтінныд Валентина ящикысь кассетаяссӧ да проявитінныд найӧс?
— Да, ми важӧн нин став йывсьыс дӧгадывайтчим.
Но ставсӧ корсьны эз вӧв кокни.
Ӧні сійӧ кыскис бумага лист, мудера видзӧдліс ме вылӧ да декламируйтіс:
<rus>На брегу стоят девицы,</rus>
<rus>Опечалены их лица</rus>.
— Тайӧс тэ сочинитін?
— Да, — висьтаси ме.
— Но висьталӧй, кутшӧм тайӧ листъяс?
И ещӧ висьталӧй: кутшӧм склянкаяс сійӧ вӧліны...
и мыйла сэтшӧм частӧ кыліс лекарство дук?
— Детинка, — вочавидзис сійӧ, — тэ менсьым нинӧм эн юась!
Ме тэныд ог вермы и ог кут ӧтвечайтны.
— Ладнӧ, — сӧгласитчи ме.
— Но ме нин и ачым дӧгадывайтча: тайӧ, кӧнкӧ, вӧлі бумагалы кутшӧмкӧ секретнӧй состав.
— А та йылысь ачыд нин дӧгадывайтчы, мыйта тэныд колӧ.
— Ладнӧ, — шуи ме.
— Ме нинӧм ог кут юасьны.
Сӧмын ӧтитор: Славкалӧн батьыс кулі?
— Ловъя, ловъя!
— окотапырысь вочавидзис сійӧ.
— Ме и вунӧді, мый сійӧ тэныд тшӧктіс аттьӧ висьтавны.
— Мыйысь?
— чуйми ме.
— Мыйысь?
Гм...
гм...
— Сійӧ видзӧдліс часі вылас.
— Но, прӧщай, бурдӧдчы!
Сэсся ме ог лок.
Да, — сійӧ сувтіс да нюммуніс.
— Ог, — и сійӧ бара нюммуніс.
— Ог, ог!
Регыд ставсӧ ачыд тӧдмалан.
...Менам кокъяс дорын куйліс лилияясӧн тырӧм ты.
Лэбачьяслӧн вуджӧръясыс, кодъяс лэбзьывлісны сад весьтті, шумтӧг кывтісны сылӧн пемыд веркӧсті.
Ичӧтик корабль моз, кодӧс вӧтлӧ тӧв, котӧртіс код тӧдас кытчӧ лёльӧӧн йирӧм либӧ лэбачӧн кокыштӧм да пу вылысь водз усьӧм кор.
Омӧлика тыдалісны пыдӧссяньыс турунвижов пырыстыдалана водоросльяс.
Тані ме верми пукавны часъясӧн да лоны спокойнӧйӧн.
Но сулалӧ вӧлі меным лэптыны юрӧс — и кор ме водзӧ шылькнитчылісны вежӧдысь муяс, кор муяс сайын, горизонтын, тыдалісны сиктъяс, вӧръяс, расъяс, кор ме аддзылі, мый мирыс паськыд, ыджыд да меным ещӧ гӧгӧрвотӧм, сэки кажитчис, мый тайӧ ичӧтик садйын меным оз тырмы воздухыс.
Ме восьтылі вомӧс да зіли частӧджык да пыдісяньджык лолавны, и сэки менӧ шымыртліс помтӧм шог.
Друг локтіс ме дінӧ Славка.
Ме сійӧс тӧді, кор сійӧ вӧлі чеччӧ легкӧвӧй машинаысь.
Ме шай-паймунӧмӧн видзӧдлі гӧгӧрбок.
Но первойя кывъяссяньыс жӧ сійӧ менӧ торкис, ӧвтыштіс кияснас да серӧктіс.
— Ме ставсӧ тӧда!
Ме тэысь унджык тӧда!
Тэ куйлан, а ме вӧля вылын.
Папа ыстӧ тэныд привет!
Тайӧ сійӧ меным сетіс ассьыс машинасӧ.
Но тэ ньӧти нин абу сэтшӧм омӧль да кельыд, кыдзи висьталіс Герчаков.
— Коді?
— Герчаков!
Но, НКВД-ысь майор, коді тэкӧд сёрнитіс!
Сійӧ волывліс миянӧ частӧ.
Тэ тӧдан, сылӧн несчастье: муніс Днепрын купайтчыны — бултых ваӧ!
А часі-секундомерсӧ — кисьыс абу пӧрччӧма.
Сылӧн бур часіыс — сылы кызь нёльӧд воын удж вылас пӧдаритӧмаӧсь.
Часіыс и сувтӧма.
Нуис — пӧчинитісны.
Бара сувтіс.
И сійӧ муртса оз бӧрд.
Тайӧ, шуӧ, ме тіянлысь делӧтӧ распутывайті, вывті лишнӧй уджавсис...
Вот тэныд и чеччыштіс!..
Кывзы!
Вот тэныд вая фонарик.
Менам кывйыд чорыд.
— Славка, — настойчивӧя юалі ме, — мыйла найӧ тэнсьыд батьтӧ вины кӧсйисны?
Славка думыштчис.
— Кор ті...
— тані Славка гӧрдӧдіс да ӧдйӧ веськӧдіс, — кор найӧ вагонын гусялісны батьлӧн отсасьысьлысь сумкасӧ, то нинӧм коланасӧ найӧ, дерт, эз аддзыны...
Но, найӧ скӧрмисны...
— Славка, — упрямӧйджыка шуи ме, — но, эз аддзыны, но мыйла найӧ кӧсйисны вины тэнсьыд батьтӧ?
— Сійӧ, буракӧ, уджалӧ кутшӧмкӧ важнӧй военнӧй машина вӧчӧм вылын...
Но, а налы тайӧ оз вӧлі ков.
Да, да!
Водзӧ тэ менсьым сэсся эн юась!
Ме тожӧ ӧтчыд юалі батьлысь: мый сяма машина?
Вот пуксьӧдіс сійӧ менӧ аскӧдыс орччӧн, босьтіс карандаш да висьталіс, висьталіс, объясняйтіс, объясняйтіс...
Со тані винт, тані вороп, тані шарниръяс, тані шарикоподшипник.
Бергалігас артмӧ ыджыд центробежнӧй вын.
А тані сэтшӧм металлическӧй сосуд...
Ме ставсӧ кывзі, кывзі — да друг кыдзи горӧда: «Папа!
Мый тэ ылӧдчан?
Тайӧ жӧ тэ меным объясняйтан, кыдзи устроитӧма йӧв сепаратор, коді эм сиктын менам баблӧн!»
Сэки сійӧ сераліс, сераліс, а сэсся ме куті серавны.
И сійӧ кадсяньыс ме сылысь нинӧм нин ог юась.
Оз позь!
— ышловзис Славка.
— Абу на пока тайӧ менам делӧ.
— Найӧс пуксьӧдісны?
— зумыша юалі ме.
— Кодӧс найӧс?
— Но, найӧс, коді вӧлі менам дядьнас, — да Яковсӧ.
— Но тэ ӧд...
тэ ӧд виин Яковсӧ, — нурбыльтіс Славка да, буракӧ, ачыс повзис, эз-ӧ висьтав сійӧ меным лишнӧйтор.
— Збыль ӧмӧй?
— Но да!
— ӧдйӧ шуис Славка, кор аддзис, мый ме весиг эг дрӧгнит.
— Тэ сувтӧмыд, и тэ лыйӧмыд.
Но керкасӧ ӧд вӧлі кытшалӧма нин и калитка дорсянь и забор дорсянь — найӧс кыйӧдісны нин.
Тэ кӧ эськӧ кык-куим минута виччысин, найӧс всё равно эськӧ босьтісны!
— Со мый!
Сідзкӧ, артмӧ, мый ме лыйи весьшӧрӧ!
— Нинӧм оз артмы!
— шуис Славка.
— Тэ ӧд сійӧс эн тӧд.
Да, да!
Ставыс артмӧ, мый нинӧм абу весьшӧрӧ.
Да!
— и Славка яндысьӧмпырысь лэптыштліс пельпомъяссӧ да нюжӧдіс меным салфеткаӧ гартыштӧм тубрас, кытысь вит шаг сайсянь кыліс пӧсь плюшки да ватрушки дук.
— Тайӧс тэныд баб мӧдӧдіс.
Ме ог вӧлі босьт.
Ме ӧтказывайтчи: «Мый вылӧ сылы?
Сэні и сідзи вердӧны».
Но сійӧ ӧмӧй кывзас!
«Да тэ босьт, босьт!
Тадзи салфетканас и босьт».
Аддзӧма тай, салфетка!
Знамя али мый нӧ?
Ми прӧщайтчим.
Век на неуна чотігтыр сійӧ ӧдйӧ котӧртіс машина дорӧдз да ӧвтыштіс меным кинас.
Славка муніс.
Дыр ме пукалі.
И нюмъялі миянлысь сёрнинымӧс дум вылӧ уськӧдӧм бӧрын.
Но лэптыны синмӧс паськыд горизонтлань эг лысьт.
abu
Кыдзкӧ пукалі ме терраса вылын да думайтігтыр видзӧді, кыдзи гӧна ыджыд чушканзі упрямӧя зільӧ лэбзьыны югыд ӧшинь стеклӧ пыр.
И вӧлі гӧгӧрвотӧм, мыйла сы мында вын видзӧ сійӧ тайӧ нинӧмтор вылас, кор дзик орччӧн ӧшиньыслӧн мӧд джынйыс восьса гурйыв.
Ме дорті, кыдзкӧ тешкодя ме вылӧ видзӧдліг, садсянь тэрыба котӧртіс терраса вомӧн нянька.
Регыд дежуркаысь локтіс садйӧ доктор.
Бара няня петкӧдчис; сійӧ волнуйтчис.
— Но, со и ладнӧ!
Но, со и бур!
— эз вермы терпитнысӧ да шӧпнитіс сійӧ.
— Вот и тэла, донаӧй, гортсяньыд локтісны.
Кыдзи гортсянь?..
Валентина?
Вот тайӧ выльтор!
Ме павтырті халатӧс да петі кильчӧ вылӧ.
Гораа горӧдсис менам бурдтӧм на горшӧн.
Ме уськӧдчи водзӧ да сэки жӧ шатовмуні, тшӧкмуні, кватитчи перилӧӧ.
Кашельӧй джагӧдіс менӧ, горшӧй доймис.
Ме педзи места вылын, довкйӧдлі юрӧн да лэдзчыси пос тшупӧд вылӧ.
Лыа туй кузя локтіс доктор, а сыкӧд орччӧн — менам бать.
Меным сетісны ва тыра чашка йиӧн, валерианкаӧн, мятаӧн; сэки медбӧрын дугдіс кызӧдны.
— Но позьӧ ӧмӧй тадзи горзыны?
— кӧритыштіс менӧ доктор.
— Тэ мед надзӧник, шӧпнитӧмӧн горӧдін...
Горшыд тэнад слаб на.
Со ми и орччӧн.
Ме куйла.
Плешкӧй менам пӧсялӧма.
Ме ог на тӧд, шуда ме али абу.
Сюся видзӧда ме бать вылӧ, нюмъяла.
Но ме зэв видзчысьысь, ме нинӧмлы на ог эскы.
И ме сылы шуа:
— Тайӧ тэ?
— Да, ме!
Гӧлӧсыс сылӧн.
Чужӧмыс сылӧн.
Кӧсичаяс вылас, быттьӧ чераньвез, юрсиыс дзормӧма.
Сьӧд гимнастёрка, галифе, сапӧг.
Да, тайӧ сійӧ!
И ме осторожнӧя юала:
— Но ӧд тэнӧ...
Сійӧ сразу гӧгӧрвоӧ, сы вӧсна мый нюмъёвтӧ — вот сідзи, ас ногыс, кыдзи некод, а сӧмын сійӧ — вом веськыд пельӧснас, — вочавидзӧ:
— Да!
Ме вӧлі мыжа!
Ме ылавлі.
Но ме взрывайті му, ме уна думайті да ёна уджалі.
И вот менӧ лэдзисны...
— И ӧні тэ...
— И ӧні ме дзик свободнӧй.
— И тэнӧ сроксьыд сэтшӧм водз лэдзисны?
— шуала ме.
— Ме взрывайті му, — настойчивӧя выльпӧв шуӧ бать.
— Вернӧ!
Ме вӧвлӧм командир, сапёр.
Ме дас нёльӧд восянь вӧлі германскӧй война вылын и дас кӧкъямысӧдсянь гражданскӧй война вылын.
Вернӧ!
Но, тайӧ кык вонас ме буриті, тэчалі взрывчатка да взорвиті мусӧ сійӧ став кӧкъямыс во сертиыс унджык.
(Со, ме аддза,
сійӧ бара нюмъялӧ, паськыдджыка и паськыдджыка.
Ӧні, дерт, инмӧдчас кинас щӧкаас.
Эм!)
— И помалӧ:
— Но и сійӧ меным, муыс, мыйсюрӧ юрӧ крепыда сюйис!
Ме видзӧда сылӧн шуйга ки вылӧ: певйыс джынйӧдзыс абу.
Видзӧда юр вылас: шуйгалабокас кӧсичасьыс вылынджык шрам.
Водзті сійӧ эз жӧ вӧв.
Ме юала:
— Тайӧ мый?
Сійӧ вӧрӧдӧ менӧ пельпомӧд.
— Тайӧ ва локтіс миян вылӧ атакаӧн, а ми динамитӧн тшӧктім сійӧс кежны мӧдлаӧ.
— И тэ вӧлін...
— А ме вӧлі подрывнӧй бригадаын бригадирӧн.
...Вот и ставыс!
Абу, абу ставыс.
Ӧні менам ӧчередь.
Ӧні ме должен висьтавны.
Ставсӧ уськӧдны тӧдвылӧ да объяснитны, ылісянь, дзик первойсяньыс.
Но бать пыр жӧ менӧ торкӧ:
— Тэ нин чӧв ов!
Ме ставсӧ ачым тӧда.
Шуд!
Со сійӧ, мортлӧн ыджыд шудыс, кор нинӧм оз ков объясняйтны, дорйысьны и кор йӧзыс асьныс нин ставсӧ тӧдӧны да ставсӧ гӧгӧрвоӧны.
Ме сьӧлӧмсянь топӧді сылысь кисӧ, и меным окота сійӧс окыштны.
Но сійӧ надзӧник нетшыштӧ кисӧ да топӧдлӧ менсьым киӧс.
Тайӧ делӧяс йылысь ми сэсся ӧта-мӧдлысь ог нин юасьӧй.
Пом.
Кольӧма.
Олӧма.
Крест.
Кӧсичаясын стучитыштӧ.
И друг ме дӧгадывайтча да пӧшти горза:
— Папа,
а коді менӧ газета пырыс корсис?
— Коді?
Да, дерт, первой Платон Половцев, а сэсся ме.
abu
abu
abu
abu
abu
— Арбат 0‒48‒64?
Сідзкӧ тайӧ ті менӧ корсинныд? Ӧтвылысь?
Со сійӧ кытысь загадочнӧй московскӧй телефоныс!
— Да.
Ме локті тэнад мунӧм бӧрын буретш недель мысти.
Ме вешта сылысь кисӧ да кыпӧда пӧдушка вылысь юрӧс.
— Тэ лэдз, папа.
Ме чечча.
Меным зэв лӧсьыд!
Ми самолётынӧсь, лэбам Москваӧ.
Сэні миянӧс телеграмма серти должен встретитны Нина.
Дерт, сійӧ лоас батьыскӧд.
Паськыдӧсь муяс.
Мирыс паськыд.
Олӧмыс сӧмын заводитчӧ.
И мый ӧні абу на гӧгӧрвоана, ставыс сэсся лоӧ гӧгӧрвоана.
Моторыс жургӧ, а меным долыд.
Ме тувкӧда батьлы гырддзаӧн и, медым сійӧ менӧ кыліс, гораа горӧда:
— Папа, а век жӧ «Колипкайыд» — абу салдатскӧй песня!
Сійӧ, дерт, пыр жӧ думыштчӧ.
— А кутшӧм нӧ?
— Да сідз!
Прӧстӧ человеческӧй!
— Но и мый, человеческӧй!
А салдатыс абу морт али мый?
Сійӧ упрямӧй.
Ме тӧда, мый сылы Краснӧй Знамяысь святӧйджыкыс нинӧм абу, и та вӧсна ставыс, мый свет вылас эм бурторйыс, тайӧ сылӧн — салдатскӧй.
А гашкӧ, сійӧ и прав!
Колясны вояс.
Оз лоны миян ни рабочӧйяс, ни крестьяна.
Ставныс дзик быдторйын лоӧны равнӧйӧсь.
Но Краснӧй Армия коляс ещӧ дыр кежлӧ.
И сӧмын кор революциялӧн гыясыс чышкыштасны став границаяссӧ, а накӧд тшӧтш пӧгибнитас и медбӧръя провокаторыс, медбӧръя шпионыс да шуда народлӧн врагыс, сэки и песняясыс оз лоны кодлӧнкӧ, а лоасны прӧстӧ — человеческӧйӧн.
Ми матыстчам Москвалань рӧмдігас.
Волнуйтчӧмӧн видзӧда ме тайӧ ыджыд карыслӧн муртса тӧдчысь мыгӧрыс вылӧ.
Дзонь пачкаясӧн нин ломзялӧны бияс.
И друг меным окота лои тасянь, вылісянь, аддзыны шахтаса пӧнарлысь сійӧ бисӧ, коді югдӧдліс войяснас миян несчастнӧй квартиралысь ӧшиньяссӧ, кӧні ӧні олӧ Валентина да кысянь чужис да мӧдӧдчис миян бӧрся миян шогным.
Ме висьтала та йылысь батьлы.
Сійӧ видзӧдӧ ӧшинь пыр.
Но быд здукӧ биыс ломзьӧ пыр унджык и унджык.
Найӧ ломзьӧны ӧти помсянь мӧдӧдзыс веськыд аллеяясӧн, чукльӧдлысь визьясӧн, паськыд кытшъясӧн.
И вот найӧ ӧзйисны уліас, быттьӧ ыпъялысь би.
Биыс уна, дзонь миллионъяс!
А пемыдыслы паныд найӧ писькӧдчисны выль тысячаясӧн.
И корсьны на пӧвстысь кутшӧмкӧ ӧти ичӧтик пӧнар оз вӧлі позь...
Да и оз ков!
Самолёт пуксис муӧ. Кияснас кутчысьӧмӧн найӧ петісны да сувтісны, читкыралісны синъяссӧ прожектор биысь.
И сійӧ йӧзыс, кодъяс найӧс встречайтісны, аддзисны да гӧгӧрвоисны, мый тайӧ кык мортыс — бать да пи — крепыда кутасны дружитны нэм чӧжыс.
Налӧн мудз чужӧм вылӧ водіс спокойнӧй мужестволӧн пас.
И, дерт, эз кӧ вӧв эськӧ прожекторлӧн яръюгыд биыс, то ставныслы синмас видзӧдісны эськӧ найӧ веськыда, честнӧя да восьса сьӧлӧмӧн.
И сэки сійӧ йӧзыс, кодъяс найӧс встретитісны, дружескӧя нюммунісны налы да меліа шуисны:
— Видза оланныд!
{Горбатов Борис (комиӧдісны Митрук Як, Ивӧ Ёгор) @ Пӧкӧритчытӧмъяс @ повесть @ Борис Горбатов. Пӧкӧритчытӧмъяс (Тараслӧн семья) @ 1945 @ Лб. 3–136.}
Горбатов Борис Леонтьевич
Пӧкӧртчытӧмъяс
Повесьт
ПЕРВОЙ ЧАСТЬ
1
Ставыс асыввылӧ, ставыс асыввылӧ...
Кӧть эськӧ мед ӧти машина рытыввылӧ!
Мунісны обозъяс, тыртӧм патроннӧй ящикъяса да турун тыра повозкаяс, санитарнӧй двуколкаяс, радиостанцияясӧн квадратнӧй ичӧтик керкаяс; сьӧкыда восьлалісны омӧльтчӧм вӧвъяс; пушкаяслӧн лафетъясӧ кутчысьӧмӧн восьлалісны бусысла да шогысла руд йӧз, — ставыс асыввылӧ ставыс асыввылӧ, Острӧй Могила пӧлӧнті, Краснодонлань, Каменсклань, Северный Донец сайӧ...
Мунлісны и вошлісны, ас бӧрсьыныс некутшӧм туй кольтӧг, быттьӧкӧ найӧс ньылаліс руд лёк бусыс.
А ставыс гӧгӧр вӧлі шымыртӧма тревогаӧн, тырӧма горзӧмӧн да раненӧйяс ружтӧмӧн-ойзӧмӧн, кӧлесаяс дзуртӧмӧн, кӧрт дзажӧдчӧмӧн, челядь бӧрдӧмӧн, и, кажитчис, ачыс туйыс кӧлесаяс улын дзуртӧ да ойзӧ, повзьӧмӧн нӧйтчӧ мылькъяс костын...
Сӧмын ӧти морт Острӧй Могила дорын 1942 вося тайӧ июльскӧй лунӧ видзӧднысӧ вӧлі спокойнӧй — пӧрысь Тарас Яценко.
Сійӧ сулаліс, бедь вылӧ сьӧкыда лэдзчысьӧмӧн, да зумыш, вӧрзьывтӧм синъясӧн видзӧдіс ставтор вылас, мый вӧлі вӧчсьӧ гӧгӧрын.
Лун чӧжӧн сійӧ эз шу ни ӧти кыв.
Дзормӧм, ӧшӧдчыштӧм синкымъяс увсянь сійӧ видзӧдіс чусмӧм синъяснас, кыдзи тревогаын йӧжгылясьӧ да нӧйтчӧ туйыс.
И бокысянь кажитчис — тайӧ из кодь мортыс вӧлі дзик бокӧвӧйӧн ставыслы, мый вӧчсис.
Но, колӧ чайтны, туй кузя став кыссьысьяс пӧвстын эз вӧв морт, кодлӧн эськӧ сэтшӧм ёна пессис, доймис да бӧрдіс душаыс, кыдзи Тараслӧн.
«Мый нӧ тайӧ?
Мый нӧ тайӧ, ёртъяс?
— думайтіс сійӧ.
— А ме?
Кыдз нӧ ме?
Кытчӧ нӧ ме бабаясыскӧд да посни внучатакӧд?»
Сы дінті тшын-бус пиын муналісны машинаяс, — ставыс асыввылӧ, ставыс асыввылӧ, — и бусыс пуксис омӧлик топольяс вылӧ, да найӧ лоины рудӧсь да сьӧкыдӧсь.
«Мый нӧ меным вӧчны?
Сувтны туй вылӧ да горзыны кияс шевгӧдӧмӧн: — Сувтлӧй, кытчӧ нӧ ті?
Кытчӧ нӧ ті мунанныд?
— Уськӧдчыны пидзӧс вылӧ туй шӧрӧ, бусас, окавны боецъяслысь сапӧгъяссӧ, кевмысьны налы: — Энӧ мунӧй!
Он лысьтӧй ті мунны, кор ми, старикъяс да посни челядь, кольччам татчӧ...»
А обозъяс век мунісны и мунісны, — ставыс асыввылӧ, ставыс асыввылӧ — буса туй кузя, Краснодонлань, Каменсклань, Северный Донец сайӧ, Дон сайӧ, Волга сайӧ.
Но кытчӧдз кыссис буса туй кузя вӧсньыдик кузь гез моз обозъяслӧн визьыс, пӧрысь Тарас пытшкын век вӧлі, век кутсис надежда.
Друг тайӧ йӧз потокыслы паныд кысянькӧ асыввывсянь, бус кымӧрысь, мыччысясны колоннаяс, да бравӧй том зонъяс ён танкъясын шутёвтасны рытыввылӧ, асланыс туй вылын ставсӧ жуглігтырйи.
Сӧмын эськӧ мед оравлытӧг кыссисны обозъяс, сӧмын эськӧ мед эз помасьны...
Но гезйыс век вӧсняммис и вӧсняммис.
Вот сійӧ дзикӧдз орас, и сэки...
Но сы йылысь, мый лоӧ сэки, Тарас поліс и мӧвпавны.
Тані, ӧтар берег вылас, кольӧ Тарас слаб бабаяскӧд да внучатакӧд, а кӧнкӧ, мӧдар берег вылас — Россия, да пиян, кодъяс армияынӧсь, да ставыс, мыйӧн оліс да мый вӧсна кузь квайтымын восӧ оліс сійӧ, Тарас.
Но та йылысь бурджык не мӧвпавны.
Не мӧвпавны, не кывны, не сёрнитны.
Рӧмдігӧн нин Тарас бӧр локтіс ас ордас Каменнӧй: Бродӧ.
Сійӧ прӧйдитіс дзоньнас кар пырыс и эз тӧд сійӧс.
Карыс тыртӧммӧма да чӧв-лӧньӧма.
Сійӧ ӧні вӧлі эновтӧм квартира кодь, кытысь тэрмасьӧмӧн ставыс мунӧмаӧсь.
Оръялӧм сутугаяс ӧшалісны телеграфнӧй столбъяс вылын.
Уна жуглӧм стеклӧтор вӧлі уличаяс вылын.
Нырӧ кучкис сотчӧм дук, и воздухас кымӧрӧн плавайтіс сотӧм бумагаяслӧн пӧим да пуксис керка вевтъяс вылӧ.
Но Каменнӧй Бродын вӧлі лӧнь.
Сӧмын хатаяслӧн идзас вевтъясыс шуштӧма дзорвидзисны.
Дворъясын гезъяс вылын ӧшаліс бельё.
Еджыд дӧрӧмъяс вылын лэччысь шонділӧн югӧръясыс кажитчисны вирӧн.
Суседыслӧн кильчӧ вылын пӧлялісны самӧвар, и воздухын, коді вӧлі тырӧма сотчӧм да порок дукӧн, друг страннӧя да чӧскыда ӧвтыштіс самӧвар тшын дук.
Быттьӧ эз Острӧй Могиласянь, а удж вывсянь, заводсянь локтӧ вӧлі пӧрысь Тарас.
Палисадникъясын, рӧмыдлы паныд, паськӧдчисны маттиолаяс, цветъяс, кодъяс ассьыныс запахсӧ лэдзӧны сӧмын рытыв, рабочӧй йӧзлӧн цветъяс.
И, тайӧ ичӧт дырсянь тӧдса запахъяссӧ ас пытшкас лолыштӧмӧн, Тарас друг мӧвпыштіс, ёся да немвиччысьтӧг:
«А овны колӧ!..
Колӧ овны!» — и пырис аслас керкаӧ.
Сылы паныд нинӧм шутӧг уськӧдчис став семьяыс.
Сійӧ видзӧдліс на вылӧ став вылас ӧтпырйӧ — став вылас, пӧрысь гӧтыр Ефросинья Карповнасянь ичӧтик внучка Марийкаӧдз, да гӧгӧрвоис: некод ӧні абу, некод ӧні налӧн абу му вылын, сыысь кындзи, пӧрысь дедысь кындзи; сійӧ ӧтнас кывкутӧ мир да йӧз водзас аслас став фамилия вӧснаыс, на пиысь быдӧн вӧсна, найӧ олӧм вӧсна и найӧ душаяс вӧсна.
Сійӧ сувтӧдіс бедьсӧ пельӧсӧ сійӧ местаӧ, кытчӧ век сувтӧдлывлӧ, да шуис кыдз вермис бодрӧйджыка:
— Нинӧм!
Нинӧм!
Кутам овны.
Кыдзкӧ-мыйкӧ...
— да тшӧктіс запаситны ва, пӧдлавны ӧшинь ставеньяс да игнавны ӧдзӧсъяс.
Сэсся видзӧдліс дас куим арӧса внукыс вылӧ, Лёнька вылӧ да стрӧга содтіс:
— И медым некод-некод!
— эз петав ывлаӧ юасьтӧг!
Войнас заводитчис канонада.
Сійӧ кыссис уна час чӧж, да став тайӧ кад чӧжыс Каменнӧй Бродын ичӧтик керка сырмис, быттьӧ йирмӧг дырйи.
Слабиника сяркӧдчис кӧрт крыша да нора зильгисны стенаяс.
Сэсся канонада помасис, да пуксис медся страшнӧйторйыс — чӧвлун.
Кытысянькӧ ывласянь шапкатӧг пырис Лёнька да повзьӧмӧн горӧдіс:
— Ой, дедӧ!
Карын немецъяс!
Но Тарас, бабаяслысь горзӧмъяс да бӧрдӧмъяс предупреждайтӧмӧн, стрӧга горӧдіс сы вылӧ:
— Тсс!
— да грӧзитіс чуньнас.
— Миянлы тайӧ оз касайтчы!
2
— Миянлы тайӧ оз касайтчы.
Ӧдзӧсъяс вӧліны иганаӧсь, ӧшинь ставеньяс топыда пӧдлалӧмаӧсь.
Лунъюгыдыс муртса писькӧдчис костъясӧдыс да дзӧрис джоджын.
Му вылас нинӧм эз вӧв — ни война, ни немецъяс.
Шыръяслӧн дук чуланын, няньшом дук кухняын, кӧрт да пожӧм стружки дук Тарас комнатаын.
Маслӧ экономитӧм могысь Ефросинья ӧбразъяс водзӧ лампада ӧзтывліс сӧмын пемдігӧн да быд ӧзтывлігӧн ышлолавліс: «Тэ нин прӧстит, господьӧ!» Зэв важся ходики-часі, кытчӧ вӧлі рисуйтӧма вӧв вылын генерал Скобелевӧс, надзӧникӧн тічкӧдіс кад да, кыдзи и войдӧр, суткинас борӧ кольӧ вӧлі часджын.
Асывъясӧ Тарас чуньнас вештывліс стрелкаяссӧ.
Ставыс вӧлі важсякодь, — ни война, ни немецъяс.
Но дзоньнас керка пытшкӧсыс вӧлі тырӧма тревожнӧй дзуртӧмъясӧн, ышлолалӧмӧн, таркӧдчӧмӧн.
Быд пельӧссянь Тараслы кылісны гуся шӧпкӧм да сыркъялӧмӧн бӧрдӧм.
Тайӧ Лёнька вайлывліс ывлаысь юӧръяс да пельӧсъясын шӧпкӧдчис нывбабаяскӧд, медым дедыс эз кыв.
И Тарас вӧчис вид, мый сійӧ нинӧм оз кыв.
Сійӧ кӧсйис нинӧм не кывны, но не кывны эз вермы.
Важ керка быд щель пыр локтӧ вӧлі сійӧ пельясӧ:
лыйлісны...
мучитісны...
вӧтлісны...
И сэки сійӧ терпениесьыс петлі, тыдовтчывліс кухняын да, дульнас пызйигтыр, горзіс:
— Ланьтӧй ті, чӧртовскӧй бабаяс!
Кодӧс виисны?
Кодӧс лыйлісны?
Эз ӧд миянӧс.
Миянлы тайӧ оз касайтчы.
— И, ӧдзӧсӧн хлопнитӧмӧн, мунлывліс аслас оланінӧ.
Быдса лунъяс сійӧ ӧні коллявліс ӧтнас, аслас вежӧсын: стружитіс, пилитіс, клеитіс.
Сійӧ нэм чӧжӧн велалӧма вӧчавны вещьяс, — паровознӧй кӧлесаяс либӧ ротнӧй миномётъяс, всё равно.
Сійӧ эз вермы овны уджтӧг, кыдзи мукӧд оз вермыны овны табактӧг.
Уджыс вӧлі сійӧ душалӧн потребностьӧн, велалӧмторйӧн, страстьӧн.
Но ӧні некодлы оз ковны вӧлі Тараслӧн зарни киясыс, некодлы вӧлі мастеритны кӧлесаяссӧ да миномётъяссӧ, а ковтӧм вещьяс сійӧ вӧчавны эз куж.
И сэки сійӧ мӧдіс вӧчавны мундштукъяс, сынанъяс, зажигалкаяс, емъяс, — старукаыс вежлаліс найӧс рынок вылын сю вылӧ.
Ни пӧжалӧм нянь, ни пызь карын эз вӧв.
Базар вылын вузавсьывліс сӧмын сю, стӧканъясӧн, кыдзи войдӧр вузавлывлісны семечки.
И тайӧ сюсӧ изны пӧвйысь, шестерняысь да валйысь Тарас вӧчис ручнӧй мельнича.
«Агрегат!
— ассьыс творениесӧ видлалӧм бӧрын курыда серӧктіс сійӧ.
— Видзӧдлін кӧ эськӧ ме вылӧ, инженер Кучай ёрт, видзӧдлін кӧ эськӧ, бӧрдыштім эськӧ ӧтлаын, мый вылӧ менам пӧрысьлунӧй да талантӧй мунӧны».
Сійӧ сетіс мельничасӧ старукаыслы да та дырйи шуис:
— Видз!
Бӧр локтасны миян йӧз — петкӧдлам.
Музейӧ сдайтам.
Пещераясын олан нэм петкӧдлан отделениеӧ.
Нач ӧтитор, мый вӧчис сійӧ страстьӧн да вдохновениеӧн, тайӧ вӧліны томанъяс да засовъяс.
Быд лун сійӧ мастеритліс выльысь выль, сюсьджыка вӧчӧм да надежнӧйджык запоръяс ӧшинь ставенъяс вылӧ, цепьяс, томанъяс да ӧдзӧсӧ иганъяс.
Босьтлывліс воддза лунся вӧчӧмъяссӧ, на местаӧ пуктывліс выльясӧс, пробуйтлывліс, сомневайтчис, выльӧс изобретайтліс.
Ассьыс иган системасӧ сійӧ совершенствуйтліс, кыдзи боецъяс окопъясын совершенствуйтӧны оборона, — быд лун.
Старука чукӧртлывліс важмӧм томанъяссӧ да нуліс базар вылӧ.
Ньӧблывлісны мырддьысьӧмӧн.
Кӧинъяслӧн кодь вӧлі олӧмыс, и быдӧн кӧсйис аслас гуын надежнӧйджыка игнасьны.
И кор ӧти рытӧ Тарас ордӧ игӧдчис соседыс, Тарас дыр да стрӧга ӧдзӧс пыр юасис, мыйсяма морт локтіс да кутшӧм делӧӧн, да сэсся сы бӧрын нин коркӧ неокотапырысь заводитіс восьтыны: дзуртігтыр воссисны томанъяс, зиля-зёля усисны цепьяс, клёнӧдчигтыр вешйисны засовъяс.
— Дот!
— пырӧм мыстиыс иганъяс вылӧ видзӧдлӧм бӧрын шуис соседыс.
— Но нач жӧ нин дот, а абу квартира тэнад, Тарас.
— Сэсся пырис комнатаясӧ, видзаасис нывбабаяскӧд.
— И гарнизоныс сурьёзнӧй.
А тайӧ, — индіс Лёнька вылӧ, — гарнизонас главнӧй воиныс?
Тайӧ соседсӧ эз радейтлыв Тарас.
Нелямын во олісны орччӧн, нелямын во пинясисны, эз лӧсявны.
Тарас серти сійӧ вӧлі вывті боевӧй, тэрыб, шума да уна сёрнитысь.
Тарас радейтіс ньӧжмыд йӧзӧс, степеннӧйясӧс.
А ӧні и вӧвсьӧ некутшӧм йӧз сылы оз ков.
Мый йылысь ӧні тӧлкуйтны?
Сійӧ ышловзис да лӧсьӧдчис кывзыны.
Но соседыс чӧв-лӧнь пуксис пызан дорӧ.
Тыдалӧ, и сійӧс личкис, и сійӧ лӧнис.
— Оборона займитін, Тарас?
— медбӧрын юаліс сійӧ.
Тарас кыв шутӧг лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Но-но!
Тадзи и кутан пукавны хатаын?
— Тадзи и кута.
— Но-но!
Сідзи тэ и ловъя немецӧс эн аддзыв, Тарас?
— Эг.
Эг аддзыв.
— Ме аддзылі.
Ен мед видзас и на вылӧ видзӧдӧмсьыс!
— сійӧ ӧвтыштіс кинас да бара ланьтіс.
Пукаліс, качайтіс юрнас, сульсис.
— Полицейскӧйясӧн тырӧма карыс, — друг шуис сійӧ.
— Кытысь сӧмын найӧ и босьтчисны!
Ставныс — тӧдтӧм йӧз.
Ми татшӧмъяссӧ эг и аддзывлӧй.
— Миянлы тайӧ оз касайтчы, — нурбыльтіс Тарас.
— Да...
Ме сӧмын шуа: подлӧй йӧз тыдовтчисны уна.
— Мӧвпалӧны, кыдз эськӧ ассьыныс олӧмсӧ спаситны, а колӧ эськӧ думайтны, кыдзи душа спаситны.
— Да...
И бара кыкнанныс дыр чӧв олісны.
И кыкнанныс думайтісны ӧтитор йылысь: кыдз жӧ овны?
Мый вӧчны?
Мый лоӧ?
— Йӧз больгӧны, — ньӧж да дышпырйӧ шуис соседыс, — немецъяс завод восстанавливайтны кутасны...
— Кутшӧм завод?
— повзьӧмӧн юаліс Тарас.
— Миянлысь?
— Дерт жӧ миянлысь...
Кутшӧм завод нӧ сэсся!
— Тайӧ оз вермы лоны!
Кысь нӧ немец уджалысьяссӧ босьтас?
— Тэнӧ заставитас.
— Менӧ?
— Тарас ньӧжйӧникӧн качайтіс юрнас.
— Менам киясӧн завод стрӧитчис, менам киясӧн жугӧдлыссис, медым оз сюр немецлы.
Оз кутны уджавны менам киясӧй тайӧ удж.
Бурджык мед косьмасны.
— Вермасны заставитны, — ньӧжйӧникӧн паныд сувтіс соседыс.
Сійӧ чеччис места вывсьыс, мышкыртчӧм, пӧрысь, заводитіс прӧщайтчыны.
— Но, ов, Тарас.
Ов.
Пукав.
Гарнизон тэнад сурьёзнӧй, — нориника шутитыштіс сійӧ порог дорын нин.
Тарас бура игналіс сы бӧрся ӧдзӧссӧ — став иганъяснас, став томанъяснас.
«Миянлы тайӧ оз касайтчы!» — шуис сійӧ аслыс.
Но тайӧ эз вӧв сідз.
Юӧрыс, кодӧс вайис соседыс, вывті матӧ касайтчис сыӧдз.
Ӧдзӧстӧ игнавны позьӧ, душатӧ кыдзи игналан?
Семья да завод — со мыйын вӧлі олӧмыс Тараслӧн.
Нинӧм таысь кындзи эз вӧв.
Семья да завод.
Мый нӧ коли?
Семья?
Кӧні найӧ, менам пиянӧй, менам подмастерьеясӧй?
Пиянӧй абуӧсь.
Ӧти бабаяс колины.
Сурьёзнӧй гарнизон.
Завод?
Кӧні сійӧ, заводыс, цехъясыс менам, менам тшӧтшъяяс?
Заводыс абу.
Развалинаяс.
Рака позъяс.
Мый нӧ коли?
Ӧти вера сӧмын коли.
Менам киясӧн стрӧитчыліс, менам киясӧн жугласис, менам киясӧн и выльысь ловзяс.
Немецъяс, кыдзи сьӧкыд висьӧмъяс, кыдзи лёк вояс, йӧзӧс мучитасны и бырасны.
Тайӧ, временнӧйтор.
А ӧні первойысь ужасӧн мӧвпыштіс Тарас: «А мый, тайӧ кӧ дыр кежлӧ?» И пыр жӧ эновтіс тайӧ мӧвпсӧ.
«Сійӧ оз вермы лоны!» Но сійӧ назойливӧя пырӧ вӧлі душаас: «А мый, тайӧ кӧ век кежлӧ?
И заводысь мӧдас тшын петны, кыдзи войдӧр?
И, гашкӧ, нӧшта Гартман лоас либӧ сылӧн наследникъясыс?
И дзик быттьӧ нинӧм эз вӧв, ни Клим, ни Пархоменко, ни Острӧй Могила, ни дас кӧкъямысӧд вося эшелоннӧй война, ни кызь ӧтикӧд волӧн тшыг ярлуныс, ни штурмӧвӧй войясыс комын ӧтикӧдлӧн?» Сійӧ ветлӧдліс комната кузя, век ӧти и сійӧ жӧ тор йылысь думайтігтыр: «Неужели тайӧ век кежлӧ?
Неужели подлӧй кияс сюрасны?» И вочавидзліс аслыс: «Гашкӧ, аддзысясны, да оз менам кияс!
Пиян менам оборонаын эз вермыны помӧдз сулавны.
Ме сулала.
Ме помӧдз виччыся».
И сійӧ век ветлӧдліс да ветлӧдліс комната кузя, и важмӧм джодж плакаяс надзӧникӧн дзуртісны сійӧ сьӧкыд кокъяс улын.
А древньӧй часі циферблат вывсянь, генерал Скобелевлӧн вӧв кок увсянь, сьӧкыда кучкӧмӧн вечностьӧ усялісны секундаяс, капля бӧрся капля, капля бӧрся капля...
3
Капля бӧрся капля, капля бӧрся капля...
Стӧч квайт час асылын пель косявмӧн чорыда Тарас комнатаын звӧнитіс будильник да садьмӧдліс сійӧс.
Старик тэрмасьӧмӧн чеччыштліс, но дум вылас усьлі: тэрмасьны некытчӧ.
Но сійӧ чеччывліс да медся войдӧр сверяйтліс часісӧ да чуньнас водзӧ вештывліс стрелкаяссӧ ходикилысь, коді кольччывліс часджынйӧн.
Заводитчывліс лун, а сыкӧд ӧтлаын и тревогаяс.
И быд выль лун вайліс выль тревогаяс.
Немецъяс объявитісны, мый вӧвлӧм городскӧй учреждениеясса став работникъяс обязанӧсь дзик пыр жӧ петны удж вылӧ асланыс местаӧ.
Антонина, шӧркост пиыслӧн Андрейлӧн гӧтырыс, висьталіс та йылысь Тараслы.
Но сійӧ сӧмын шеныштіс кинас:
— Миянлы тайӧ оз касайтчы!
— Но меным касайтчӧ...
— полӧмӧн воча шуис сійӧ.
Немецъяс вотӧдз сійӧ вӧлі жилотделса бухгалтерӧн.
— Оз касайтчы, оз касайтчы!
— скӧрысь горӧдіс сы вылӧ Тарас да водзӧ эз кут кывзыны та йылысь.
Кымынкӧ лун мысти Антонина получитіс повестка.
Городскӧй управа стрӧга предлагайтіс сылы явитчыны удж вылӧ:
«Заводитчис!
— сьӧлӧмсӧ сотыштіс Тараслысь.
— Подлӧй кияс корсьысьӧны!» Сійӧ босьтіс Антонина ордысь повесткасӧ, чукраліс сійӧс да шыбитіс.
— Оз кут менам фамилия служитны немецлы!
Оз кут!
— горзіс сійӧ Антонина вылӧ, быттьӧкӧ сійӧ ставсьыс вӧлі мыжа.
— И ачым ог кут уджавны и тэнӧ ог лэдз.
Сідзи и тӧд!
А нӧшта кымынкӧ лун мысти сырмыны мӧдіс ӧдзӧсӧ кучкалӧмысь Каменнӧй Бродын ичӧтик керка.
Локтіс полиция.
Тараслӧн иганъясыс эз отсавны — лои восьтыны.
Найӧ пырисны сійӧ керкаӧ, кыдзи асланыс хатаӧ, веськыда комнатаясӧ, шапкааӧсь, сьӧд шинеляӧсь.
Тарас вылӧ эз и видзӧдлыны.
Пуксисны юасьтӧг.»
— Коді Антонина Яценко?
— Ме, — став телӧнас дрӧжжитігтыр шыасис Антонина.
— Паспорттӧ!
Сійӧ сетіс паспортсӧ.
Рыжӧй, синпӧла полицейскӧй, босьтіс паспорт да сюйис сійӧс зептас.
Сэсся нинӧм шутӧг чеччис да муніс ӧдзӧс дорӧ.
— А паспортыс?
— уськӧдчис сы дінӧ Антонина.
Биржа вылын получитан.
Тарас, скӧрмӧмысла муртса асьсӧ кутны вермӧмӧн, мӧдліс дорйысьны:
— Ог тӧд, кыдзи тіянӧс ыдждӧдлыны, господин...
Но полицейскӧй сы вылӧ веськӧдіс нач ӧти синпӧвсӧ:
— Тэ татчӧ эн касайтчы, старик.
Тэнад ӧчередьыд воас.
Тэ ме ордын пасйӧма!
— сэсся сідзи дернитіс ӧдзӧссӧ, мый томанъяс да цепьяс зиль-зёльмунісны.
— Ӧд кутшӧмӧсь, ещӧ игнасьӧны властьысь!
— и петіс.
Вит минута кыссис тайӧ сценаыс, а Тараслы кажитчис быттьӧкӧ кызь вит во.
Быттьӧкӧ шыбитіс сійӧс кызь вит во сайӧ бӧрӧ, и бара войся стучитчӧмъяс Каменнӧй Бродын, ӧдзӧс пыр чирӧм гӧлӧсъяс: «Телеграмма!» — да сапӧгъясӧ шашкаяслӧн швачкӧдӧм...
— А ме чайті, — паръяссӧ вежыньтӧмӧн да юрсӧ качайтӧмӧн шуис сійӧ, — мый сідзи и кула, «полиция» кыв водзӧ некор кывлытӧг...
Асывнас Антонина муніс биржа труда вылӧ паспортла да бӧр локтіс сӧмын рыт кежлӧ.
Тарас видзӧдліс сы вылӧ да нинӧм йылысь эз юав.
Юасьнысӧ вӧлі нинӧм.
Антонина чӧла пуксис лабич вылӧ да быттьӧкӧ кынмис.
Тадзи пукаліс сійӧ пемыд кухняын, кияссӧ ӧшӧдӧмӧн, да чӧв оліс.
Бабка Ефросинья пуксис сы дорӧ.
— Нӧйтісны?
— шӧпкӧдӧмӧн юаліс сійӧ.
— Сӧмын эз нӧйтны! А то сыысь кындзи ставыс вӧлі, — шыасис Антонина.
— Став олӧм чӧж кежлӧ пидзӧсчаньӧн кыскаси...
— Мездысин?
— Германияысь мездыси, а служба вылӧ — мунны.
— Мунны?
— кияснас шеныштчис бабка.
— Старик мый шуас?
Да тэ мед налы, пежъяслы, рожааныс сьӧвзин...
— Сьӧвзян!
Кыдз нӧ!
Вирӧн сьӧлалӧны тайӧ биржа вылас йӧзыс.
Ачым аддзылі.
Абу, мама, абу героиня ме.
Ме пидзӧс вылын кыскаси.
Тайӧ войӧ сійӧ омӧля узис.
Век ӧтарӧ стена сайын сылы чудитчисны Тараслӧн сьӧкыд воськовъяс.
«Ветлӧдлӧ и ветлӧдлӧ.
Ветлӧдлӧ и ветлӧдлӧ, — мучитчис сійӧ,
— Менӧ ёрӧ».
А сэсся вӧтассьӧ вӧлі Андрей, ставнас вирӧсь, сійӧ эз видзӧд Антонина вылӧ, а кытчӧкӧ сы пыр, быттьӧкӧ сійӧ вӧлі тыртӧм да пырыс тыдалана.
Сійӧ уськӧдчыліс пидзӧс вылас Андрей водзын.
«Некор ме тэныд эг изменяйтлы, Андрей, ни делӧӧн, ни думъясӧн».
Но сійӧ век видзӧдіс сы пыр да нинӧм эз шуав, быттьӧкӧ сійӧ эз вӧв.
А ӧдзӧс сайын век кылісны Тараслӧн воськовъясыс, да кодлӧнкӧ сералысь гӧлӧс дразнитіс: «Измена тэнад гарнизонын, Тарас!
Измена!»
Асывнас, служба вылӧ мӧдӧдчигӧн, сійӧ зілис не паныдасьлыны синъяснас Тараскӧд, но став кучикнас чувствуйтіс, кыдзи сійӧ следитӧ сы бӧрся.
Следитӧ чӧла, зумыш видзӧдласӧн.
— некытчӧ сыысь не дзебсьыны.
И, мунігас нин, ӧдзӧс вугйӧ кинас кутчысьӧм бӧрын нин, Антонина кевмысяна шуис:
— Эн осудитӧ менӧ, Тарас Андреевич!
Ме... ме ог вермы, кор нӧйтӧны...
4
«Ме ог вермы, кор нӧйтӧны».
Сійӧ оліс ӧні пыр полігтыр да нӧйтӧм виччысигтыр.
Быд гораджык горӧктӧмысь сійӧ мышку кузя котраліс кӧдзыд.
Мышкуыс сылӧн ӧні вӧлі телӧлӧн медся чувствительнӧй юкӧнӧн.
Сы пытшкын ставыс ныжмис да пу кодь лои.
Сӧмын мышкуыс ловъя вӧлі.
Биржа труда вылын лун сӧмын оглушитіс да кок улас таляліс сійӧс, став мукӧдторйыс воис бӧрынджык.
Управа жилотделын служба первойсӧ успокоитліс сійӧс.
Уджавны некод эз кӧсйы.
Пукалісны да семечки сёйисны.
Кышсӧ сьӧлалісны письменнӧй пызанъяс тыртӧм ящикъясӧ.
— Сьӧлалӧй, нывъяс, сьӧлалӧй, — налы шуліс Зоя Яковлевна, отделса главбух.
— Сӧмын убедительнӧя кора тіянӧс, кор немец пырас, петкӧдлӧй, мый ті быттьӧ уджаланныд.
Петкӧдлӧй, убедительнӧя кора тіянӧс.
Но волывліс комендант.
Колӧ волі чеччывны да копрасьны сылы да виччысьны, кытчӧдз немец оз ӧтветит юрнас довкнитӧмӧн.
Немец ӧтветнас нюжӧдлывліс.
Сійӧ нарошнӧ нюжӧдлывліс.
Скӧр, мисьтӧм синъяснас видзӧдлывліс мышъяс вылӧ, виччысьліс, кытчӧдз ещӧ улӧдзджык оз копыртчыны.
— Улӧдзджык, улӧдзджык!
— Антониналы шӧпкӧдісны пӧдругаяс.
Сійӧ эз куж копрасьны, сійӧ некор тадзи эз копрасьлыв.
Да мышкыс сылӧн заводитлывліс дзӧрны кучкӧм виччысиг.
Старик-архитекторлӧн вӧлі одышка.
Кор сійӧ поклон сетігӧн копыртчывліс, вирыс волывліс сійӧ чукырӧсь банбокъясӧ, да сійӧс заводитлывліс мучитны кызӧм.
Сійӧс пӧдтыліс кызӧмыс да нӧшта на улӧджык копыртчывліс.
«Коркӧ ме тадзи и кула!» — думайтіс сійӧ та дырйи.
Медбӧрын комендант юрнас небрежнӧя довкнитӧмӧн вочавидзліс да прӧйдитліс водзӧ, ас ордас.
Антонина зілис не видзӧдны пӧдругаяс вылас, пӧдругаяс эз видзӧдны сы вылӧ.
Старик-архитектор сьӧкыда лэдзчывліс стул вылӧ да заводитліс дыр да мучительнӧя кызны.
Антонина вочасӧн успокаивайтчис, сӧмын ӧдзӧсӧн быд стукнитігӧн мышкуыс кӧдзавліс.
«Сӧмын эськӧ мед эз нӧйтны!
Сӧмын мед эз нӧйтны!» Пӧдругаясыс успокаивайтісны сійӧс: «Йӧй тэ, коді нӧ мӧдас миянӧс нӧйтны?
Ми жӧ городскӧй управаса служащӧйяс».
Городскӧй управа налы кажитчис дзебсянінӧн.
Но ӧтчыд асылын жилотделӧ пырис скӧрлунысла лӧзӧдӧм немецкӧй лейтенант.
Дульнас резсигтыр сійӧ горзіс мыйкӧ гӧгӧрвотӧмтор да помтӧг ӧтарӧ чутйӧдліс чуньнас аслас часіӧ.
Инженер Марицкий мӧдліс сёрнитны сыкӧд.
Став телӧӧн дрӧжжитігтыр сійӧ шуаліс, мый часджын мысти, сӧмын часджын мысти, рабочӧйяс локтасны господин лейтенант квартираӧ да тэчасны пач.
Сійӧ ачыс, инженер, локтас да, колӧ кӧ, ачыс ставсӧ вӧчас.
Сійӧ кӧ часджын и сёрмис — сӧмын часджын, господин лейтенант, — то тайӧ сӧмын сы вӧсна, мый господин полковник прикажитіс ыстыны йӧзӧс сійӧ квартираӧ, а уджалан ки абу, да кӧть и ми объяснитім господин полковниклы, мый господин лейтенант...
Лейтенант кывзіс сылысь оправдывайтчӧмсӧ да ньӧжйӧникӧн пӧрччаліс ассьыс вӧнясян ременьсӧ.
«Мый сійӧ кӧсйӧ вӧчны?
— дивуйтчис Антонина.
— Мыйла сійӧ пӧрччалӧ ременьсӧ?» — и друг кыліс воздухын ременьлысь швичнитӧм да горӧдӧм.
И сэки сійӧ ачыс ёна повзьӧмысла горӧдіс да кияснас вевттис чужӧмсӧ.
Сылӧн мышкуыс мучительнӧя доймис, быттьӧ сійӧс нӧйтісны.
А воздухын век швичйӧдліс да швичйӧдліс ремень и сьӧкыда усьліс мый вылӧ кӧ небыд вылӧ.
Ставӧн, кодъяс вӧліны комнатаын, боклань бергӧдчисны либӧ синъяссӧ увлань лэдзисны, медым не аддзыны, кыдзи нӧйтӧны ременьӧн ыджыд, верстьӧ мортӧс, карын ставлы тӧдсаӧс.
Вӧлі яндзим...
он вермы видзӧдны...
И сӧмын томиник Ниночка, счетовод, дивуйтчӧмла да ёна повзьӧмысла синъяссӧ паськыда восьтӧмӧн, видзӧдіс тайӧ сцена вылас.
Нэм вылас первойысь сійӧ аддзис, кыдзи нӧйтӧны мортӧс.
А немец век ӧтарӧ ременьӧн нӧйтіс Марицкийӧс, да ӧні эз нин воддзамоз лёкысь, а методическӧя, делӧвитӧя, кыдзи машина, сійӧ чужӧм, пельпомъяс да мышку кузя.
Инженер сулаліс сы водзладорын копыртчыштӧмӧн, ыджыд тушаа, паськыд пельпомъяса.
Сійӧ эз мездысь ременьӧн кучкӧмъясысь, эз горзы, эз бӧрд.
Сійӧ сӧмын вӧйтыштіс юрсӧ пельпомас, йӧжгыльтчыштіс да зілис кияснас вевттьыны чужӧмсӧ.
Пельпомъясыс сылӧн дзӧрыштісны.
Тешкодь чӧвлун пукаліс комнатаын.
Чӧв олісны йӧз асланыс пызанъяс дорын.
Нинӧм шуавтӧг нӧйтіс немец, нинӧм шуавтӧг ударъяссӧ принимайтіс инженер.
Вӧлі страшнӧ и быдӧнлы яндзим чӧв олӧмысь.
Сэсся немец спокойнӧя да тэрмасьтӧг ременясис, лӧсьӧдыштіс мундирсӧ да петіс.
Ставӧн воддзамоз нинӧм шуавтӧг сулалісны асланыс пызанъяс дорын.
Антонина бӧрдіс.
Марицкий шӧйӧвошӧмӧн лэптіс синъяссӧ.
Сійӧ зільліс нюмъёвтны, медым дзебны шӧйӧвошӧмсӧ да доймӧмсӧ, но сійӧ чужӧмса мускулъяс судорожнӧя дрӧгнитісны, эз выдержитны, да нюмъёвтӧм местаӧ артмис ыджыд дой петкӧдлысь чукыртчылӧм.
Сійӧ вевттис кияснас чужӧмсӧ да став йӧз дырйиыс гораа бӧрддзис.
Тасянь и мӧдіс дрӧгнитлывлыны Антониналӧн мышкуыс быд гораджык горӧдігӧн, ӧдзӧсӧ быд йиркнитігӧн, пос вылын шпораяслӧн зяткысигӧн.
Ӧні сійӧ эз ветлӧдлы ывлаті, а гусьӧникӧн уйкнитлывліс.
Топӧдчывлывліс стенъяс бердӧ.
Повліс туй крестасянінъясысь.
Ӧні сійӧ быдӧнысь поліс, весиг Тарасысь.
Сылы ӧні страшнӧ вӧлі карас, тӧрыт на нӧшта, немецъясӧдз, рӧднӧй да гажа карас.
Сылы страшнӧ вӧлі гортас, тӧрыт на нӧшта, немецъяс вотӧдз, пельк да муса гортас.
Сылы страшнӧ вӧлі му вылас.
Ӧні сійӧ бӧрдіс тшӧкыда да быдтор вӧсна.
Бӧрдіс служба вылас, бӧрдіс гортас, Марийка вылӧ, нылыс вылӧ, видзӧдіг, бӧрдіс вольпась вылас, Тараслысь воськовъяссӧ кыліг.
Сійӧ омӧльтчис да пӧрысьмис бӧрдӧмысла.
Поліс видзӧдлыны зеркалаӧ.
«Оз позь бӧрдны!
— убеждайтіс сійӧ асьсӧ.
— Ме лоа дзик пӧрысьӧн.
Кыдзи ме петкӧдча Андрейлы, кор сійӧ локтас?» Но Андрей йылысь казьтыштіг бара пондыліс бӧрдны.
А стен сайын войбыд дугдывтӧг восьлаліс Тарас.
Сылӧн воськовъясыс гораа кылісны лӧнь керка пытшкӧсын.
«Век ветлӧдлӧ и ветлӧдлӧ.
Век ветлӧдлӧ и ветлӧдлӧ.
Менӧ ёрӧ».
Но Тарас шоча ӧні думайтлывліс сы йылысь.
5
Сійӧ думайтіс ӧні Настя йылысь, ныв йывсьыс.
Сійӧ следитіс сы бӧрся гусьӧникӧн, синкым увсяньыс, ёсь, внимательнӧй видзӧдласъясӧн.
Настя дивуйтчиг юавліс:
— Ті нӧ мый, батьӧй?
— Нинӧм, — вочавидзліс сійӧ да сьӧкыда ышловзьыліс.
Но кутшӧмкӧ гуся мӧвп мучитіс сійӧс, эз сетлыв спокой.
Ӧтчыд сійӧ юаліс гӧтырыслысь, чужӧмсӧ недовольнӧя чукрӧдлӧмӧн:
— Ог гӧгӧрво ме, мам.
Миян Настьканым быттьӧ мичаджык лои?
А?
— Мича, — гордӧя вочавидзис Ефросинья.
— И ошкыштны абу грек, — мича ныв.
— <ns>Д-да</ns>...
— курыда ышловзис Тарас.
— И ме видзӧда...
Мӧдпӧрйӧ сійӧ юаліс:
— А кымын арӧс сылы... миян Настькалы?
— Дас кӧкъямыс, бать.
Неужели вунӧдін?
И бара сійӧ сьӧкыда ышловзис:
— Да, дас кӧкъямыс, кыдзи вунӧдны, помнита.
Ох-хо-хо!
Водзджыксӧ Тарас и эз казявлы Настяӧс мукӧд челядь пӧвстысь, кодъяс вӧліны керкатыр.
Асланыс и йӧзлӧн челядь шумитлісны да ворслісны быд пельӧсын, сійӧ видзӧдіс сӧмын, медым сылысь инструментъяссӧ эз вӧрзьӧдны.
Став мукӧднас занимайтчылісны школаяс да комсомолъяс.
Челядь быдмисны, кисьтывлісны сапӧгъяс, асьныс аддзылісны ассьыныс шудлун.
А ӧні некод эз вӧв — ни комсомол, ни школаяс.
Сійӧ вӧлі ӧтнас, Тарас — фамилиялӧн глава.
И судья, и учитель.
Сійӧ ӧтнас ӧтвечайтіс челядь душа вӧсна.
Шог вылӧ, ковтӧг, не кадӧ, тайӧ шог тулысас Настя друг лои мича да ён.
Телӧыс пӧльтчис тувсовъя сокӧн, лои зэлыдӧн да жаднӧйӧн.
Вояс сылӧн кад радейтны, страдайтны, виччысьны ассьыс ныв шудлунсӧ.
Кутшӧм шудлун?
Тараслысь сьӧлӧмсӧ йирис, кор сійӧ видзӧдіс Настя вылӧ.
Сійӧ гортаныс оз вӧлі тыдав ни оз кывсьы.
Сійӧ и ветлӧдліс ньӧжйӧникӧн, и уджаліс ньӧжйӧникӧн, и сёрнитіс ньӧжйӧникӧн, унджык кадсӧ чӧв оліс.
Пуксяс ӧшинь дорӧ лабичӧ да — чӧв олӧ.
Пукалӧ и чӧв олӧ.
«Мыйла чӧв олӧ?» — мучитчис сійӧ.
Пукалӧ и чӧв олӧ.
Пукалӧ и чӧв олӧ.
И тешкодя сідз, сьӧкыда чӧв олӧ, аслас йылысь думайтӧ.
Мый йылысь?
Кутшӧм шуд йылысь мӧвпалӧ?
Век чӧв олӧ...
Тарас видзӧдіс сійӧ быд воськов бӧрся.
— Эн пет ывлаӧ, — стрӧга шулывліс сійӧ сылы, кор казявліс, мый Настя кӧрталӧ юрас чышъян.
— Бур, — кывзысяна вочавидзлывліс сійӧ, ӧкуратнӧя тубравлывліс чышъянсӧ да пуксьывліс ӧшинь дорӧ лабич вылӧ.
А Тарас ветлӧдліс сьӧкыд воськовъясӧн керка кузя да мучитчис.
Сэсся волывліс ныв вылас:
— Тэ мый век ӧтарӧ пукалан?
Мун, ветлӧдлышт.
Да важиник платье пасьтав, мыйла не кад серти вӧччыныс!
И сійӧ пасьтавліс важ паськӧм, юрас кӧртавліс киссьӧм чышъян, кӧмавліс важ туфли.
Но и тайӧ важ новлӧм паськӧм увсьыс, ставтор вылӧ видзӧдтӧг, ортсыӧ петӧ вӧлі нывлӧн том мичлуныс.
И Тарас тӧждысьӧмӧн ышлолаліс: «Вот кытчӧдз олі!
Рӧднӧй ныв мичлун вылӧ абу рад!»
Но душаыс нылыслӧн сылы кольлі загадкаӧн.
«И мыйсяма племя тайӧяс, мыйсяма народ тайӧ томйӧзыс, ӧнія томйӧзыс?» Дзик эз тӧд найӧс сійӧ.
Тӧдтӧм племя.
Но и тӧдтӧгыс сійӧ сомневайтчис наын.
«Кысь нин налы!
Бать деньга вылӧ велӧдчисны, шоглун эз аддзывны, Александр Яковлевич Пархоменкокӧд походӧ эз ветлывны, ӧти кывйӧн, гыж йыв мында сьӧкыдлунсӧ оз тӧдны».
И ӧні сійӧ проклинайтӧ асьсӧ, мый водзджык челядьыскӧд эз занимайтчыв, да кыдзи накӧд сёрнитны — оз тӧд, и кыдзи найӧ душаӧ пырны — оз тӧд, а кывкутны на вӧсна йӧз да мир водзас лоӧ сылы.
— Тэ мый чӧв олан?
Мый век чӧв олан?
— горӧдіс сійӧ ӧтчыд ныв вылас.
Но Настя дивуйтчӧмӧн лэптіс синъяссӧ да, пельпомъяснас топӧдлыштӧмӧн, вочавидзис:
— А мый меным сёрнитнысӧ, папа?
Ті юасьӧй.
А сійӧ и эз тӧд, мый йылысь да кыдзи сылысь юавны.
Сійӧ видзӧдіс Настя пӧдругаяс вылӧ стрӧга да придирчивӧя.
Быдсямаыс вӧліны, буръясыс и омӧльясыс.
Но ӧтикӧс сійӧ вывті ёна эз радейт, Лизкаӧс.
Но-да, сійӧ асьсӧ шуӧ нин вӧлі Луизаӧн.
Кор первойяысь Тарас аддзис да видзӧдліс тайӧ йӧйсяма существосӧ, дивуйтчӧмысла сылӧн весиг вомыс паськаліс.
И паськӧмыс Луиза вылын вӧлі кутшӧмкӧ уна сера, тешкодь, и юбкаыс пидзӧссьыс вылӧдзджык, и причёскаыс кутшӧмкӧ не роч — еджыд юрсисӧ кыдзкӧ тешкодя да мисьтӧма кудритӧма плеш вылас — и ставыс сыын вӧлі и не роч, и не немецкӧй, а кутшӧмкӧ обезьяналӧн кодь.
— Тэ кодлӧн татшӧмыс?
— юаліс сылысь Тарас.
— Антон Лукичлӧн ныв...
Луиза, — збоя вочавидзис Лизка.
— Цыц, каналья!
— горӧдіс Тарас.
— Вот ме тэнад батьлы, пӧрысь дураклы, шуа, медым сійӧ тэнсьыд вылыссьыд кучиктӧ кулис.
— Но пыр жӧ асьсӧ киӧ босьтіс да гусьӧникӧн, мыжапырысь видзӧдліс Настя вылӧ.
Настя чӧв оліс.
Тарас клопнитіс ӧдзӧсӧн да петіс.
Но, Луиза воддзамоз волывліс Тарас ордӧ.
Первойсӧ сійӧ старикысь полыштіс, бергаліс кӧнкӧ кухняын, порог дорын матынджык, нывбабаяскӧд сёрнитіс шӧпкӧдчӧмӧн да век полӧмӧн видзӧдлывліс Тарас ӧдзӧс вылӧ, — яндысьыштӧкодь на вӧлі аслас паськӧмысь да кудритӧм юрсисьыс, — бӧрынджык сійӧ збоймис да весиг эз мӧд яндысьны.
А ӧтчыд весиг сэтшӧма збоймӧдчис да уськӧдчис Тарас вылӧ:
— Ті нӧ мый, Тарас Андреевич, Настятӧ ывлаӧ он лэдзлывлӧ?
Сійӧ том морт, гуляйтны сылы колӧ.
Тарасӧс скӧрмӧмысла муртса удар эз кучкы.
Но сійӧ кутчысис.
Матыстчис Настя дорӧ да сы вылӧ видзӧдліс шогысь-шог, кузь видзӧдласӧн.
— Тэныд гуляйтны окота, нылӧ?
— юаліс сійӧ меліа, сэтшӧм меліа, кутшӧма сійӧ некор эз сёрнитлыв сыкӧд, да гӧлӧсыс сылӧн дрӧгнитіс.
Настя дивуйтчӧмӧн видзӧдліс батьыс вылӧ да пыр жӧ синъяссӧ бӧр увлань лэдзис.
— Абу, папа.
— Кылан?
— шыасис Лиза дінӧ Тарас.
— Абу окота сылы гуляйтны.
Абу сэтшӧм, Лиза, кадыс, медым гуляйтны.
— Измена!
— нырсӧ лэптыштіс Лизка.
— Измена, — сідз жӧ лӧня да серьёзнӧя вочавидзис Тарас.
— Изменасьыс омӧльджык.
Вот, шуам, кулі тэнад батьыд, гортад ыджыд шоглун, мунін эськӧ тэ сэки гуляйтны?
А миян ӧні быд керкаын шоглун.
Не гуляйтӧмъясӧдз.
Оз прӧститны миянлы ас йӧз, гуляйтны кӧ тані ми кутам.
— Война ставсӧ киритас!
— Оз.
— убеждённӧя довъёвтіс юрнас Тарас.
— Оз, сӧран, Лиза.
Оз кирит.
Ставсӧ гижас война.
Нинӧм оз прӧстит, нинӧм оз вунӧд.
Тӧд тайӧс, нывка!
Бӧр воасны миян йӧз, сувтӧдасны миянӧс ас водзаныс да асланыс сӧдз синъяснаныс миян душаӧ видзӧдласны.
Самӧй душаӧ.
И ставсӧ аддзасны: коді виччысис, коді эскис, а коді — вунӧдіс, вузаліс.
— А кор нӧ найӧ воасны?
— Ог вермы висьтавны, нывка.
Но воасны.
И тӧд — обязательнӧ воасны.
— А томлунным кольӧ!
— ышловзис Лизка.
— Медбур пӧраным кольӧ.
Миян локтасны и миян вылӧ, старухаяс вылӧ, и видзӧднысӧ оз кутны.
Оз, — юрси пратьяснас тракнитіс Лиза, — бурджык кӧть кыдз-нибудь, а гуляйтыштны...
А Настя чӧв оліс.
Кыськӧ пемыдсьыс петіс Лёнька — Тарас гарнизонысь главнӧй воиныс — да, озорнӧя сералігтыр, шуис:
— Дедушка!
Со татшӧмъяс йывсьыс — синнас индіс Лизка вылӧ, — сьыланкыв лӧсьӧдӧма, ставӧн карас сьылӧны.
Ме дзоньнас тӧда.
— Кутшӧм сьыланкыв?
— Шусьӧ «Позор нывлы, коді гуляйтӧ немецкӧд».
Сійӧ лӧсьӧдчыштіс да челядьлӧн кодь лэчыд гӧлӧсӧн заводитіс сьывны:
<rus>Молодая девушка немцу улыбается.</rus>.
<rus>Позабыла девушка о своих друзьях.</rus>.
<rus>Только лишь родителям горя прибавляется,</rus>.
<rus>Горько плачут бедные о милых сыновьях.</rus>.
<rus>Молодая девушка, скоро позабыла ты,</rus>.
<rus>Что когда за родину длился тяжкий бой,</rus>.
<rus>Что за вас, за девушек, в первом же сражении</rus>.
<rus>Кровь пролил горячую парень молодой.</rus>.
<rus>Где-то там над речкою, над широкой Волгою,</rus>.
<rus>Был убит за родину молодой герой.</rus>.
<rus>Только ветер волосы развевает русые,</rus>.
<rus>Словно их любимая теребит рукой.</rus>.
<rus>Вымоет старательно дождик кости белые,</rus>.
<rus>И засыплет медленно мать сыра-земля.</rus>.
<rus>Так погибли юные, так погибли смелые,</rus>.
<rus>Что дрались за родину, жизни не щадя.</rus>.
<rus>Лейтенанту-лётчику молодая девушка</rus>.
<rus>Со слезами верности весною поклялась,</rus>.
<rus>Но в пору тяжёлую сокола забыла ты</rus>.
<rus>И за пайку хлеба немцу продалась.</rus>.
<rus>Под немецких куколок причёску ты сделала,</rus>.
<rus>Красками накрасилась, вертишься иглой.</rus>.
<rus>Но не нужны соколам краски твои, локоны.</rus>.
<rus>И пройдёт с презреньем парень молодой.</rus>.
<rus>Да, вернутся соколы, смелые, отважные,</rus>.
<rus>Как тогда ты выйдешь молодца встречать?</rus>.
<rus>Ведь торговлю ласками и торговлю чувствами</rus>.
<rus>Невозможно, девушка, будет оправдать</rus>.
Тайӧ сьыланкывсӧ кывзігӧн бабка Ефросинья сьӧкыда ышлолаліс.
Антонина ньӧжйӧникӧн бӧрдіс, Лиза гӧрдӧдіс да йӧжгыльтчис, а сэсся друг ачыс горӧн бӧрддзис да котӧртіс ывлаӧ.
А Настя бледӧдіс да шуис:
— Абу став нывъяс татшӧмӧсь.
И мӧдпӧлӧсъяс овлӧны.
Сэсся сійӧ нинӧм эз шу.
И бара Тарас эз вермы гӧгӧрвоны, мый тайӧ кывъяс улас дзеблассьӧ, кыдзи эз вермы гӧгӧрвоны войдӧр, мый дзеблассьӧ сійӧ чӧв олӧмын.
Мый йылысь Настя думайтӧ, мый йылысь чӧв олӧ, мый виччысьӧ?
«Ох-хо-хо!
— ышлолаліс Тарас.
— Видзӧдлывлыны сы бӧрся колӧ, видзӧдлывлыны!»
Да кыдз нӧ на бӧрся кыйӧдчан!
Весиг бабка Ефросинья асывнас гусьӧн кытчӧкӧ муніс да бӧр воис сӧмын ӧбед кежлӧ, скӧр, лунтыр сьӧласис да грымӧдчис гырничьясӧн.
— Тэ мый сьӧласян, мый сьӧласян?
— водзӧ чӧв кывзыны вермытӧг юаліс Тарас.
— Тэ кӧні асывбыдсӧ вӧлін?
— Вичкоын.
— Но?
— Тьфу!
— Мый нӧ тэныд ен крамыс сьӧлӧм вылад эз во?
— серӧктіс Тарас.
— Тэныд, безбожниклы, ставыс ӧткодь.
Но быдлаӧ удитлысь Лёнька суитчис и тані:
— Сылы, дедушка, попыс сьӧлӧм вылас абу воӧма.
— Попыс?
Кутшӧм поп?
— А немецъяс ассьыныс попӧс пуктӧмаӧсь.
— Кытысь нӧ сійӧс босьтӧмаӧсь?
— Садйысь.
Костя, коді биллиарднӧйын шаръяссӧ сетавліс, ӧні немецкӧй поп.
— Костя?
Тайӧ пӧрысь пьянчугаыс — поп?
— шензис Тарас да видзӧдліс гӧтырыс вылӧ.
Ефросинья нинӧм шуавтӧг йӧткаліс пачӧ гырничьяс.
Тарас скӧрмис:
— Тэ вылын немецъяс издевайтчӧны, дура.
Тэнад ен вылын, тэнад крам вылын да тэнад вера вылын, а тэ ветлан.
Юрбит гортын, ёна кӧ нин колӧ, а немецкӧй поп дорӧ эн мун!
Кылан?
Мӧдысь, рытын, синва кисьтігтыр, локтіс Антонина.
Вӧлӧма кино вылын.
Ветлӧма пӧдругаяскӧд, мед гортӧ не локны.
Тайӧ рытнас сійӧ торйӧн нин поліс Тарасысь: сійӧс мучитісны Тараслӧн воськовъясыс стен сайын.
Киноын петкӧдлӧмаӧсь немецкӧй военнӧй хроника.
Фанфарнӧй маршъяс пель сьӧдӧдысь шы улын экран вывті мунісны немецкӧй танкъяс, лыйлісны немецкӧй пушкаяс.
Зал быд пельӧсын пукалісны сьӧд шинеля полицейскӧйяс да сюся, варышъяс моз, следитісны публика бӧрся: полісны демонстрация кыптӧмысь.
Но некод эз горзы, эз шутьляв, эз кишйӧдлы.
Артмис мӧдтор, страннӧйтор: зал заводитіс бӧрдны.
И кымын гораджыка лыйлісны пушкаяс, сымын гораджыка ырзіс зал.
Немецъяс некыдз эз вермыны гӧгӧрвоны, мыйла роч нывбабаяс бӧрдӧны, кор экран вылас сэтшӧм гажа, быттьӧкӧ абу война вылын, лыйлӧны пушкаяс.
Офицеръяс скӧрмисны роч нывбабаяс вылӧ, а роч нывбабаяс бӧрдісны век гораджыка и гораджыка.
Быдӧнлы кажитчис, мый тайӧ сійӧ верӧслы, пилы, воклы лыйлӧ немецкӧй пушкаыс.
И быдӧн бӧрдіс аслас матыса дона морт вӧсна.
Горзыны оз вӧлі позь — найӧ бӧрдісны.
Гестапоса офицер эз выдержит, чеччис да кутіс горзыны:
— Дугӧдны синва кисьтӧм!
Тані оз покойникӧс дзебны!
Нюмъялӧй!
Нюмъялӧй, роч порсьяс!
Залын ӧзтісны би.
Став пельӧсъясысь петісны полицейскӧйяс.
Офицер, стэкӧн ӧвтчигтыр, горзіс:
— Нюмъялӧй, но!
Нюмъялӧй, порсьяс!
А нывбабаяс водзӧ бӧрдісны...
— Мый нӧ тэ эн нюмъяв?
— Антониналысь висьтсӧ кывзӧм бӧрын пӧлӧстчӧмӧн серӧктіс Тарас.
— Мунін кӧ нин немецкӧй кино вылӧ — нюмъяв!
А аслад синванад пукав гортын.
Он ӧмӧй аддзы, немецъяс издевайтчӧны тэнад синва вылын!
Найӧ став вылын издевайтчӧны — Ефросинья эскӧм вылын, и Антонина шоглун вылын, и Лиза-Луиза томлун вылын, и сылӧн юрси вылын; найӧ ставсӧ кок уланыс талялӧны; найӧ и Настяӧс таляласны, он кӧ видз, и Лёнькаӧс, и ичӧтик Марийкаӧс, — личкасны душатӧ асланыс кӧрта каблукъясӧн и мунасны...
Кыдзи видзны, кыдзи видзны найӧс?
— Быд морт думайтӧ, кыдзи эськӧ спаситны ассьыс олӧмсӧ, а колӧ эськӧ думайтны, кыдзи спаситны ассьыд душатӧ.
6
Быд морт думайтӧ, кыдзи эськӧ спаситны ассьыс олӧмсӧ, а колӧ эськӧ думайтны, кыдзи спаситны ассьыд душатӧ...
Тарас «спасайтчис» аслас керкаын.
Сійӧ воддзамоз ӧтарӧ пукаліс гортын, пӧдлалӧм ставеньяс сайын.
Мый вӧчсис карын, — тайӧс сійӧ эз тӧд.
Но кар зэв ёна кыскис сійӧс, чуксаліс, мучитіс: тэ аддзылін менӧ мичанас да бурнас, видзӧдышт — со менӧ дорисны крест вылӧ.
Инмӧдчыв менам ранаясӧ, Тарас.
Босьтышт ас вылад тшӧтш менсьым мучитчӧмъясӧс.
Тарас эз вермы сэсся пукавны иган сайын, босьтіс бедь да муніс.
И вот воссис сы водзладорын мылькъяс вылын кар, мирса став каръясысь аслыссяма, но сэтшӧм, кутшӧм вӧвлі век: крышаяс да трубаяс, крышаяс да трубаяс; сійӧ жӧ уличаясыс, кодъяс кар бокъяссянь лэччӧны увлань, кар шӧрӧ; сійӧ жӧ керкаяс, кӧртӧн да черепицаӧн вевттьӧм керкаяс; карса садйын сійӧ жӧ акацияяс.
И сідз жӧ, индӧм кадӧ, топольяс вылысь лэбзьӧ кыпыд да кокньыдик пух, бергалӧ уличаяс весьтын да усьӧ крышаяс вылӧ.
Кыдзи лым.
Кыдзи шоныд розӧвӧй лым.
— Ставыс, кыдзи вӧвлі!
— Тарас шогпырысь довкйӧдліс юрнас.
— Ставыс, кыдзи вӧвлі.
А кӧзяиныс карын — немец!
Оскорбитӧм да шогпырысь кар кузя муніс Тарас.
«Мыйсяма тайӧ йӧз?
Мыйсяма тайӧ йӧз?» — скӧр сьӧлӧмӧн думайтіс сійӧ и сӧмын ӧні казяліс, мый йӧзыс уличаяс вылас абу.
Тыртӧм да чӧв-лӧнь.
Сэтшӧм лӧнь, быттьӧ абу карын сійӧ, а кладбище вылын.
Быттьӧкӧ карыслысь нетшыштӧмаӧсь кывсӧ, и оз вермы сійӧ ни горзыны, ни сьывны, ни серавны, а сӧмын ньӧжйӧник ымзӧ, быттьӧ глухонемӧй, кодлы аслас немӧйлун вӧсна вывті сьӧкыд.
Кутшӧмкӧ вуджӧръяс мелькайтӧны заборъяс пӧлӧн, тэрыба котӧртӧмӧн вуджалӧны туй крестасянінъяссӧ, дзебсясьӧны ворота сайясӧ.
Кӧнкӧ тупкӧм ставеньяс сайын вӧрӧ, бергӧдчӧ олӧм, но ни гора гӧлӧс, ни сьыланкыв, ни бӧрдӧм оз кывны щельяс пырыс.
Весиг пачьясысь петысь тшыныс — кос да блед; гашкӧ, сійӧн, мый ломтынысӧ нинӧмӧн, гашкӧ, сійӧн, мый пунысӧ нинӧм.
Вӧсньыдик тшын кайӧ вывлань, дзӧрыштӧ небесаын и ӧдйӧ да полӧмӧнмоз вошӧ.
Тарас дінті котӧртісны некымын тӧдса; сійӧ чукӧстіс найӧс мыйлакӧ шӧпкӧмӧн, быттьӧкӧ и сы вылӧ нин действуйтіс уличалӧн дзуртысь, шоглунӧн тырӧм чӧвлуныс, и сійӧ сёрнитіс нин шӧпкӧмӧн аслас рӧднӧй карын, — найӧ эз кывны сійӧс и эз бергӧдчыны.
Йӧз кыдзкӧ тешкодя бергӧдлывлісны юрнысӧ, татшӧмыс некор на эз вӧвлыв: тэрыба, полӧмӧн.
Тайӧ пӧрис привычкаӧ сы вӧсна, мый налы ковмыліс век видзӧдны гӧгӧрбок.
Йӧз полісны ёрта-ёрткӧд паныдасьлӧмъясысь.
Сотчӧм городскӧй театр дорын Тарас воча зурасис доктор Фишманкӧд, коді лечитліс сылысь став челядьсӧ и внукъяссӧ.
Тарас важ привычкаӧн пӧрччис картузсӧ, медым, кыдзи век, видзаасьны, но Фишман соскысь аддзис виж кӧртӧд квайт пельӧса сьӧд звездаӧн — еврейлысь клеймӧ — да копыртчис улӧдз-улӧдз, кыдзи эз копрасьлывлы некор.
Тайӧ копыртчӧмыс повзьӧдіс врачӧс.
Сійӧ вешйыштіс бокӧ да инстинктивнӧя чужӧмсӧ вевттис кинас.
Тарас чӧв-чӧв сулаліс сы водзладорын.
— Тайӧ ті меным... меным копыртчинныд?
— медбӧрын шӧпкӧмӧн юаліс врач.
— Тіянлы, Арон Давыдович, — вочавидзис Тарас.
— Тіянлы да тіян мучитчӧмъяслы.
— А... да... да... — шӧйӧвошӧмӧн боргис Фишман.
— Видза оланныд... <rus>Моё почтение</rus>... Кутшӧма оланныд?
Ме ничево ола...
— Но мыйкӧ друг сылысь голясӧ топӧдіс, сійӧ ӧвтыштіс кинас да горӧдіс: — Аттьӧ тіянлы, морт!
— да, бӧрас видзӧдлытӧг, кытчӧкӧ пышйис.
Тарас дыр видзӧдіс сы бӧрся.
Тыртӧм улича вылын дыр тыдаліс докторлӧн гӧрбыльтчӧм мышкуыс, дзӧрис.
А гӧгӧрыс, кыдза век: крышаяс да трубаяс, крышаяс да трубаяс; сійӧ жӧ керкаяс, кӧртӧн да черепицаӧн вевттьӧм керкаяс; и уличаяс, кар доргӧгӧрсянь увлань, кар шӧрӧ лэччысь уличаяс, и карса садйын акацияяс.
И сідз жӧ, кыдзи и век, индӧм кадӧ топольяс вылысь лэбзьӧ кыпыд да кокньыдик пух, бергалӧ уличаяс весьтын да усьӧ крышаяс вылӧ, кыдзи лым.
«Кытчӧ жӧ нӧшта тэныд мунны, Тарас?
Мый вылӧ нӧшта тэныд видзӧдыштны?
Эн-ӧ тырмымӧнъя нин аддзыв?» Но сійӧ век муніс да муніс карлӧн кулӧм уличаяс кузя, кар кузя, кодлысь нетшыштӧмаӧсь гажа ловъя душасӧ.
Нетшыштӧмаӧсь и кок уланыс талялӧмаӧсь.
И абу сэсся сійӧ, нинӧм абу.
Карыс лоӧма глухонемӧйяслӧн да корысьяслӧн карӧн.
Ӧтнас сӧмын Тарас мунӧ, и сійӧ бедьлӧн тротуар изйӧ гора колскӧдӧмыс садьмӧдӧ да чуксалӧ вӧвлӧмтор йылысь казьтылӧмъяс.
Найӧ, кыдзи йӧла, локтӧны сы дорӧ быд боксянь, быд изсянь, быд керкасянь, быд перекрестоксянь.
Тані сійӧ чужліс.
Тані гӧтрасьліс.
Тані пӧрысьмис.
Вӧвлывлі, тані, площадь вылын, ызгывлісны митингъяс.
Клим сёрнитлывліс кияснас треситігтыр.
Пархоменко тасянь муніс бессмертиеӧ.
Комсомолецъяс сьывлісны «Паровоз» и паровозъяс вӧчалісны.
И лунын, и войын кар весьтын ӧшаліс кӧртлӧн триньгӧм шы, сьыланкыв ю сайын, и детскӧй серам садйын.
Ӧні ставыс лӧнис: пӧдтісны сьыланкывйӧс, лыйлісны серам.
Вӧвлӧмтор йылысь казьтылӧм — нач ӧти ловъятор, мый коли тані.
Тарас эз и гӧгӧрволы, кыдзи аслас тӧдлытӧг пырис базар вылӧ.
Вӧвлывлі, дзуртісны тані додьяс да ноксисны, ёрта-ёртсӧ йӧтлалісны йӧз; сера арбузъяслӧн башняяс вылӧдз кыпӧдчывлісны шоныд, руалысь на яй гӧраяскӧд орччӧн; гырничьяс вузаланінын югъялісны гырничьяслӧн да мукӧд дозмуклӧн радъяс; детскӧй игрушкаясӧн вузасьысь быдногыс чипсасис аслас чипсанъясӧн; тайӧ прӧстӧй музыкаыс ӧтувтчывліс базарнӧй шумкӧд, да, ставпӧлӧс шумъяс, гӧлӧсъяс, шутьлялӧмъяс да дзуртӧмъяс вевттигтыр, юръявліс птичьей радсянь петукъяслӧн помтӧм радуйтчана гӧлӧс, — петуктӧг абу и базарыс.
И кӧть Тарас вӧлі заводскӧй морт, — базаръяс сійӧ радейтліс.
Сійӧ радейтліс вӧскресеньеӧ, пӧлучка бӧрын, локны татчӧ гӧтырыскӧд да важнӧя ветлӧдлыны радъяс пӧлӧныс, вузалӧм вылӧ мичаа тэчӧм став вещьяслӧн кӧзяинӧн асьсӧ чувствуйтӧмӧн.
Сійӧ ставсӧ вермис ньӧбны.
Базар вӧлі озыр, но озыр вӧлі и Тарас-мастер.
Ӧні ньӧбнысӧ вӧлі нинӧм и нинӧм вылӧ.
Шочиник додьяс дорын сулалісны зумыштчӧм очередьяс: пӧлӧссьӧм туфлияса пӧрысьмӧм, омӧльтчӧм нывбабаяс, дзор тшӧтьӧн тырӧм чужӧмбана бритчытӧм мужчинаяс.
Лотокъяс вылын ӧткӧн-ӧткӧн куйлісны старуха чужӧмъяс кодь чукыртчӧм картупельяс да руш морковкаяс, кодъяс недоступнӧйӧсь, кыдзи моресайса апельсин.
Тані сю вузалісны стӧканъясӧн, картупель — штукаӧн, сахар — торъясӧн, — сир курыд корысьлун мераӧн.
Рӧзӧритӧм сиктъяслӧн корысьлуныс воис татчӧ, базар вылӧ, да паныдасис распинайтӧм карлӧн тшыг корысьлункӧд.
Корысьлун петкӧдіс базар вылӧ ставторсӧ, мый нӧшта позьӧ вӧлі куравны заветнӧй сундук пыдӧсъясысь.
Быгалӧм цветъяса венечув платье, нафталин эзысь мишураӧн киськалӧм кацавейка, важмӧм коврик, гӧлубӧй ленточкаяса детскӧй одеяло, вылыссьыс медбӧръя дӧрӧм.
А найӧ, кодъяслӧн тайӧторъяс эз вӧвны, вайисны рынок вылӧ дзик ковтӧм вещи: важысла сімӧм да вижӧдӧм подсвечникъяс, куснясьӧм бокъяса самӧваръяс, челядь чачаяс — кутшӧмкӧ вушйӧм плюшевӧй кӧч либӧ шудаа нюмъялысь кукла.
Тайӧ некодлы ковтӧм вещилӧн кӧзяеваыс и асьныс гӧгӧрволісны найӧ вещияслысь ковтӧмлунсӧ да весиг эз и вӧзйывны вузаланторнысӧ ньӧбасьысьяслы.
Чӧв-чӧв найӧ лунтыр сулалісны рынок вылын, ас водзладораныс вижӧдӧм подсвечникнысӧ сувтӧдӧмӧн да кевмысяна шоглунӧн видзӧдісны прӧйдитысьяс вылӧ.
И кажитчис, быд вещь горзӧ аслас кӧзяин пыдди: «Ньӧбӧй!
Тайӧ медбӧръятор, мый сылӧн эм.
Аски сійӧ кулӧ тшыгйысь».
Гӧльлунлӧн страшнӧй кыв!
Тарас син водзын быттьӧ гугнас бергӧдісны карсӧ, кодӧс нинӧмӧдз вайӧдӧма тшыглун да отчаяние судорогаӧн.
Тарас тӧдмавліс йӧзсӧ и вещисӧ, йӧзлысь вуджӧръяссӧ, вещилысь торпыригсӧ.
Тайӧ самӧваръяссӧ Тарас коркӧ аддзыліс палисадникъясын чайнӧй пызанъяс вылысь, чӧв олысь акацияяс улысь; субботаясӧ, мирнӧй, шуда кадӧ, чай юӧмъяс!
Сійӧ тӧдмаліс и коврикъяс, комодвывса безделушкаяс, камчатнӧй скатертьяс, Мосторгса фарфорӧвӧй статуэткаяс, патефоннӧй пластинкаяс — прӧстӧй, пӧт шудлунлысь символъяс.
Сійӧ тӧдіс, мый тайӧ символъяс сайӧ дзебсьӧма: дзонь поколениелӧн частнӧй олӧм.
Ӧні тайӧ китыр сюысь вузавсьӧ рынок вылын.
Корысь ньӧбасьӧ корысьлысь, тшыгъялысь вежласьӧ тшыгъялыськӧд.
Тайӧс найӧ вӧчӧны сёрниттӧг.
Толкучка вылын оз кыв вӧвлӧм шумыс, абу гажа ноксьӧмыс.
Отчаяниелӧн чӧвлун.
Кутшӧмкӧ олӧма морт пенснеа да тыртӧм кӧшӧля дыр сулалӧ картошка тыра лоток дорын, сэсся надзӧникӧн ас вылыссьыс пӧрччӧ пинжаксӧ, бергӧдлӧ сійӧс кияс, мыйлакӧ пыркнитӧ да сетӧ вузасьысьлы.
Тарас тӧдмалӧ пенснеа мортсӧ да бокӧ бергӧдчӧ.
Тайӧ директор сійӧ техникумысь, кӧні велӧдчис Никифор.
Тарас тані паныдалӧ уна тӧдсаӧс, — курыд аддзысьлӧмъяс!
Йӧз оз тӧдны ёрта-ёртнысӧ, быдӧнлы яндзим да зывӧк.
Литейнӧй цехса знаменитӧй мастер вузалӧ ассьыс премиясӧ — патефонсӧ.
Заводскӧй лабораторияса химик вузасьӧ ас вӧчӧм истӧгӧн.
Кӧнкӧ тані и Ефросинья, вежлалӧ нянь вылӧ Тараслысь томанъяссӧ.
Сэні жӧ базар вылын, ловъя йӧз кокъяс улын, кӧнкӧ тротуар бокын, йӧжгыльтчӧмӧн куйлӧны кулӧмаяс.
Ловъяяс виччысьӧмӧн кытшовтӧны найӧс да бокӧ бергӧдчӧны, зільӧны не видзӧдны, — кулӧмаяслӧн стекляннӧй синъясын налы тыдалӧ асланыс аския луныс.
Карын велалісны кулӧмаяс дінӧ.
Дзугсьӧм юрсиа, няйт разнӧй рӧма чышъяна цыганкаяс дӧзмӧдчӧны: вай гадайта!
Мужчинаяс шогпырысь бокӧ бергӧдчӧны.
Бабаяс сӧгласитчӧны.
Гӧгӧр видзӧдӧмӧн, абу-ӧ матігӧгӧрын немец либӧ полицейскӧй, гадалкаяс страстнӧй убеждённӧй шӧпкӧмӧн нурбылялӧны:
— Тэнад сӧкӧлыд ловъя, голубушка.
Виччысь, бӧр локтас.
Ёна мучитчис сійӧ.
Ваӧ вӧйлі — эз пӧд, биӧ сюрлі — эз сотчы, враг сійӧс эз ви, и пуля эз босьт ловсӧ, и бомба сы дінті лэбзис, — эз вӧрзьӧд.
Бӧр локтас сійӧ, голубушка, первой лым усьӧм бӧрын, вӧла туйӧн, тэ надейтчы...
— Енмӧй сет!
— ышловзьӧны да пернапасасьӧны бабаяс.
Мылькъя букваяса книга серти гадайтысь синтӧм дорын торъя унаӧн бабаяс.
Синтӧм новлӧдлӧ чуньяснас тыдавтӧм букваяс вывті да пророчествуйтӧ.
Бабаяс полігтырйи кывзӧны.
— Вир юяс визувтасны, — ӧтсяма гӧлӧсӧн лыддьӧ синтӧм, — и сійӧ юясас пӧдас морт рӧдлӧн врагыс.
И тайӧ лоӧ...
— сійӧ став вынысь малалӧ букваяссӧ, а бабаяс, полӧмысла да виччысьӧмысла места вылас кынмӧмаӧсь, виччысьӧны вочакыв.
Базар весьтын, кыдзи и кар весьтын, ӧшалӧ сьӧкыд, вынтӧм чӧвлун: гӧлӧсъяслы да шыяслы оз тырмы вын, быттьӧкӧ тані оз йӧз шӧйтны, а вуджӧръяс.
И сӧмын итальянскӧй салдатъяс вузасьӧны шумаа да гажаа.
Найӧ, борд перӧяса шапкаа королевскӧй мушкетёръясыс, вывті лӧсьыдӧсь, кор, нывбабаяслысь трапйӧсӧ да барахлосӧ гӧгӧрныс ӧшлӧмӧн, найӧ пуӧны, азартнӧя вузасьӧны, вузавлӧны ассьыныс и гусявлӧмторъяс, вежлалӧны, ньӧбалӧны да сэні жӧ вузалӧны ньӧбӧмторсӧ.
Но друг дзугсьӧ, потӧ базарвывса чӧвлун.
Кодкӧ лёкгоршӧн горӧдіс: — Облава!
— и гӧгӧр ставыс мӧдіс шуксьыны.
Тарас дінті котӧртісны йӧз.
Сійӧ аддзис вывті ёна повзьӧмла мисьтӧма вежсьӧм чужӧмъяс.
Сійӧ кыліс лыйӧмъяс да горӧдӧмъяс.
Кодӧскӧ юрнас нӧйтісны мостӧвӧйӧ.
Страшнӧя горзіс поткӧдӧм плеша нывбаба, сук вирнас ӧтлаӧ лемасьӧма сылӧн сьӧд юрсиыс.
Базар весьтті уліті да тревожнӧя лэбалісны чавканъяс.
Автоматчикъясӧн кутӧм том зон нӧйтчис найӧ кӧрт кодь киясын; сійӧ эз на верит, мый сійӧс кутісны.
Сійӧ нетшкысис чорыд киясысь горзытӧг, став вынсьыс, дзуртіс пиньяснас, эз кӧсйы прӧста горзӧм вылӧ воштыны вын, но дзоньнас сылӧн ыджыд тушаыс горзіс, омляліс мездлун понда да нетшкысис пленысь.
Сійӧс лёкысь нӧйтісны, а сійӧ век нетшкысис, век эз верит, мый тайӧ пом.
И друг вынтӧммис, нярмис да ланьтіс.
Медбӧръяысь том зон шоглунӧн тырӧм синъяснас нуӧдіс аслас томлунлысь вӧльнӧй мирсӧ.
Сылы вӧлі ставыс помасьӧма.
Ӧні — Германия, катарга да, тӧдӧмысь, смерть.
А Тарас дінті век котӧртісны да котӧртісны вывті ёна повзьӧм йӧз.
Найӧ котӧртісны, ас сайысь мыж тӧдтӧг.
Став мыжыс налӧн вӧлі сыын, мый найӧ — йӧз, а тайӧ йӧз вылын кыйсьӧм.
И Тарас вӧлі морт, и сы бӧрся кыйсисны, и сійӧ котӧртіс, кашкиг да пӧдігтырйи, да виччысьӧмӧн, мый вот-вот потӧ, оз выдержит сьӧлӧмыс.
Сійӧ котӧртіс кутшӧмкӧ ворота сайӧ да сэні ыджыда лолыштіс.
Сы дінті тӧвзис став свораыс да кӧнкӧ ылын лӧнис.
Ворота дорын да йӧр пытшкын гызисны уна йӧз.
Ставныс найӧ «сьӧкыда лолалісны.
Вирӧн сьӧлалігтыр кодкӧ шуис:
— Автоматъяс эськӧ миянлы!
Автоматъяс!
— Нинӧм!
— шыасис Тарас.
— И черъяс туясны.
Туй вывті муніс немецкӧй патруль, и ставӧн ланьтісны.
Чӧвлунын вӧлі кылӧ, кыдзи зёльскӧны тротуар изйӧ немецъяслӧн кӧрта каблукъясыс.
Кажитчис, изъясыс ойзӧны сапӧгъяс уланыс, изъясыс горзӧны.
Ӧшиньяссянь, щельясті, воротаясті немецъяс бӧрся видзӧдӧны ӧзъян, ненавидитысь ёсь синъяс...
Немецъяс мунӧны кулӧм уличаясӧд.
Тыртӧмӧсь площадьяс.
Чӧв олӧ глухонемӧй кар.
Страшнӧй чӧвлун ӧшалӧ сы весьтын, — ас пытшкас ненависть дзеблалысь чӧвлун.
Тайӧ чӧвлунас, — кыдз ёрӧм, кыдз кошмар, кыдз бред, — кӧрта каблукъяслӧн изйӧ зяткӧм.
И, тайӧ зяткӧмсӧ кылӧм бӧрын, — войын-ӧ тайӧ, лунын-ӧ, — повзьӧмӧн ланьтӧ олӧм, став ловъя лолыс дзебсьӧ, ланьтӧны челядь, пӧгребъясӧ дзебсьӧны нывбабаяс.
Мужчинаяс чабыртӧны кулакъяснысӧ: оз-ӧ мела?
Абу-ӧ менам ӧчередьыс?
Тайӧ ненавистнӧй сапӧгъясыслысь сьӧкыд зяткӧмсӧ водзӧ кывзыны оз нин позь.
Водзӧ аддзыны немецӧс абу нин выносимӧй...
Весиг нывбаба, коді нянь кусӧк вӧсна оліс немецкӧд, пӧдӧ ёна ненавидитӧмысь.
Сійӧ ужасӧн видзӧдӧ немецлӧн рыжӧй, гӧна морӧс вылӧ да кывзӧ сылысь храпитӧмсӧ, да пӧдӧ сійӧ дукысь.
Став кар весьтын ӧшалӧ тайӧ страшнӧй салдатскӧй дукыс, — дука немецкӧй табаклӧн да казармалӧн дукыс.
Овны вӧлі позьтӧм.
7
Овны вӧлі позьтӧм.
Тарас семья вылӧ нӧшта эз на усь немецъяслӧн черыс.
Матысаясысь некодӧс эз вины.
Некодӧс эз мучитны.
Эз вӧтлыны Германияӧ.
Эз грабитны.
Нӧшта ни ӧти немец на эз волы Каменнӧй Бродӧ важ керкаӧ.
А овны вӧлі позьтӧм.
Оз вӧлі позь лолавны тайӧ, немец дукӧн тшыкӧдӧм, воздухнас.
Эз вины, но любӧй здукӧ вермисны вины.
Вермисны уськӧдчыны войын, вермисны кватитны луншӧр лунӧ ывлаын.
Вермисны йӧткыштны вагонӧ да вӧтлыны Германияӧ.
Вермисны мыжтӧг да судтӧг сувтӧдны стен бердӧ;
вермисны лыйлыны, а вермисны и лэдзны, сы вылын сералыштӧмӧн, кыдзи морт дзормӧ син водзын.
Бур немецкӧй шутка!
Найӧ быдторсӧ вермисны вӧчны.
Вермисны, — и тайӧ вӧлі омӧльджык нин виӧм дорысь.
Тарас керка весьтын, кыдзи и карвывса став керкаяс весьтын, сьӧд вуджӧрӧн ӧшӧдчис да пластнитчис полӧм.
Законъяс эз вӧвны.
Эз вӧв суд, право, порядок, некутшӧм строй.
Вӧліны сӧмын приказъяс.
Быд приказ грӧзитіс.
Быд приказ запрещайтіс.
Приказъяс стӧча определяйтісны, кутшӧм правоясысь лишитӧма карса олысь.
Тайӧ вӧлі мортӧс правоясысь лишитан конституция.
Морт олӧм лои донтӧмджык бумажкаысь, кытчӧ и вӧлі печатайтӧма: карайтчӧ смертьӧн.
Керка сэсся эз нин вӧв мортлӧн дзебсянінӧн.
Томанъяс эз видзны ни сылысь ловсӧ, ни сылысь овмӧссӧ.
Йӧз шоча олісны либӧ узьлісны керкаясын.
Найӧ дзебсясисны пӧгребъясын да сарайясын.
Немецъяслысь сапӧгӧн колскӧдчӧм кылӧм бӧрын найӧ дзебсьывлісны гуясӧ.
Вӧліны кӧ эськӧ карын пещераяс, йӧз мунісны эськӧ пещераясӧ да пырисны гуясӧ, сӧмын мед не овны «выль порядок» улын.
Обывательлӧн став олӧмыс ӧні вӧлі сыын, медым дзебсьыны.
Дзебсьыны немецысь, ылыстчыны, кор сійӧ восьлалӧ уличӧд, дзебсьыны, кор сійӧ локтӧ тэнад керкаӧ, не сюрӧдчыны, кор сійӧ тэнӧ корсьӧ.
А немец восьлаліс и восьлаліс кар кузя, морӧссӧ водзӧ чургӧдӧмӧн, цапля моз кокъяссӧ нюжӧдӧмӧн, векни плеш вылас каскасӧ лэдзӧмӧн, восьлаліс автоматлӧн тупӧй воодушевлениеӧн и ставторсӧ личкис, песіс, таляліс, — овны, вӧлі позьтӧм.
Овны вӧлі позьтӧм, но колӧ вӧлі овны.
Кыдз овны?
Тайӧ вопроссьыс оз вӧлі позь бокӧ бергӧдчыны.
Оз позь вӧлі шуны аслыд: «Миянлы тайӧ оз касайтчы».
Карын быд морт водзладорын сувтіс тайӧ вопросыс: кыдз овны, мый вӧчны?
И быд морт должен вӧлі ачыс сійӧс решитны аслыс и аслас сӧвестьлы.
Ӧні частӧ рытъясын Тарас ордӧ волывліс соседыс, Назар Иванович.
Нелямын во олісны орччӧн, нелямын во пинясисны.
А ӧні ӧтувъя шудтӧмлун матыстіс найӧс, — став рытъяссӧ пукалісны ӧтлаын, куритісны, сьӧкыда лолалісны...
Пырджык сёрнисӧ заводитлывліс Назар.
Беспокойнӧй морт, сійӧ быдса лунъясӧн шӧйтіс кар кузя.
— Ме муна талун уличӧд, — висьталіс сійӧ, — аддза, моски починитӧны.
Сьӧлӧмӧй менам сідзи и уси.
Господьӧй енмӧй, мӧвпала, неужели нэм кежлӧ, пыр кежлӧ миян карӧ кольӧ немец?
— Тайӧ лоны оз вермы.
Москияс!
— фыркнитіс Тарас.
— Москияс — аддзантор.
Москияссӧ найӧ вермасны переделайтны, а менсьым душаӧс переделайтны вермасны?
Вермасны-ӧ найӧ менӧ либӧ тэнӧ немецӧ пӧртны?
Паметьӧс менсьым найӧ талявны вермасны?
Оз!
— сійӧ вынвылысь довкйӧдліс юрнас.
— Оз, абу найӧ кӧзяева миян карын, — воӧм йӧз.
Кыдз воисны, сідзи и мунасны.
Назар пельпомъяссӧ топӧдліс.
— Важӧн и лыйсьӧм оз кывлыв, и миян самолётъяс оз тыдавны.
Кӧть мед бомбитыштісны эськӧ миянӧс, ли мый ли, век жӧ сьӧлӧмыдлы долыдджык лои.
Ылӧ фронтыс вошйис, ок, ылӧ!
Волга дорӧдз.
— Фронт вешйис, фронт и бӧр воас.
Веритны колӧ.
— Ок, веритны, веритны!
Махорка тшын вольсасис пӧтӧлӧк бердті, люкасис ставеньясӧ...
— Кыдз овны, Тарас Андреич?
— шогпырысь юаліс Назар.
— Энлы, тэ меным висьтав: кыдз овны.
Мый вӧчны?
— А тайӧс быдӧн решайт, кыдз сӧвестьыд тшӧктӧ, — вочавидзис Тарас.
— Сӧвесть тышкасьны тшӧктӧ!
А мыйӧн тышкасьны?
Оружиетӧмӧсь ми тэкӧд старикъяс, Тарас.
— Чер эм, вернӧй стариковскӧй оружие,
— думайтігтыр юрнас качайтіс Тарас.
— Партизанъяс дорӧ туй аддзыны эськӧ!
Кӧть и пӧрысьӧсь ми тэкӧд, Назар, а век жӧ отсалыштім эськӧ!
— Сійӧ пӧлыньтчыштіс Назарлань да шӧпкӧдіс: — Душалы колӧ петан туй сетны, ой, колӧ!
Терпитны, Назар, менам вын абу.
И быд морт карын сы йылысь жӧ думайтіс: кыдз овны, господьӧй-енмӧй, кыдз нӧ овны, мый вӧчны?
8
— Ме кӧ веськыда гӧгӧрвоа политическӧй обстановкасӧ, — шуис аслас гӧтырлы Старчаков Яков Васильевич, трестса вӧвлӧм завхоз, — ӧні воис меным кад, коммерция кад.
Ми восьтам комиссионнӧй магазин!
Гӧтырсӧ тайӧ эз шензьӧд.
Сійӧ тӧдіс, мый сійӧ верӧс кӧч туша пытшкын олӧ тигрлӧн душаыс.
Вермас лоны, и збыльвылӧ воис Старчаковъяслӧн кадыс, — частнӧй коммерциялӧн зарни кад?
Местнӧй газетаын тыдовтчис объявление: «Немецкӧй командование разрешитӧм серти господин Старчаков восьтӧ комиссионнӧй магазин».
Объявлениесӧ вӧлі наберитӧма жирнӧй шрифтӧн.
Ковёръяс да подсвечникъяс вежисны ассьыныс маршрут, найӧ мунісны ӧні не рынок вылӧ, а Старчаков магазинӧ.
Найӧ мунісны чукӧрӧн, кыдзи ыджыд ва дырйи ю вылын кер.
Старчаков эз удитлыв гижавны квитанцияяс.
Сійӧ ёна радліс.
Сійӧ принимайтіс, видлаліс, малаліс, донъяліс вещьяссӧ.
Сылы кажитчис, мый тайӧ став вещыс сылӧн.
Сылы вӧлі нин дзескыд тайӧ ичӧт карас.
Сійӧ мӧвпаліс нин Берлинын Унтер-ден-линден вылын магазин йылысь.
Вещьяс дзикӧдз тыртісны ичӧтик магазинсӧ.
Старчаков объявитіс, мый комиссия вылӧ вещьяс примитӧм дугӧдӧма.
Ӧні сійӧ виччысис ньӧбасьысьясӧс.
Ньӧбасьысьяс эз вӧвны.
Сійӧ ветлӧдліс аслас магазинті, витрина вылӧ тэчис вещьяс, виччысис.
Сійӧ виччысис ньӧбасьысьясӧс.
Ньӧбасьысьяс эз вӧвны.
Тшыг карын коммерция эз паськав.
Комиссионерлы век частӧджык кутіс волыны дум: босьтны да ӧшӧдчыны антикварнӧй люстра вылын, текинскӧй ковёръяс костын, кодъясӧс ставыс кӧсйӧны вузавны, а ньӧбны некод оз вермы.
Местнӧй газетаын тыдовтчис выль объявление: «Немецкӧй командование разрешение серти господин Старчаков тупкӧ ассьыс комиссионнӧй магазинсӧ.
Корӧ ставнысӧ найӧс, кодъяс сдайтісны вещьяснысӧ, получитны бӧр».
Объявлениесӧ вӧлі наберитӧма блед петитӧн.
Тайӧ кык объявление костас коли да шумитіс первой поднемецкӧй коммерсантлӧн став дженьыдик карьераыс: сылӧн став величиеыс и усьӧмыс.
Кор вещьяслӧн кӧзяинъясыс, кодъяс сдайтлісны комиссия вылӧ, локтісны асланыс вещьясла, найӧ аддзисны: магазиныс вӧлі тыртӧм.
Немецъяс «конфискуйтісны» вещьяссӧ; ковтӧмторъяссӧ жуглісны.
Кок улын дзуртісны фарфор торъяс.
Стенын, ӧти крук вылын качайтчис пуртӧн вундӧм картина: «Острӧй Могила дорын бой».
Тайӧ картинасӧ рисуйтіс местнӧй художник.
Сійӧ важысянь оліс да уджаліс тані.
Уна культура дворецъясын, клубъясын да школаясын ӧшалісны сылӧн панноясыс.
Быд воскресеньеӧ сійӧ ветлывліс на дінӧ свидание вылӧ.
Сійӧ пасьтавліс праздничнӧй пинжак да шляпа.
«Ме муна аслам челядь дінӧ свидание вылӧ», — шулывліс сійӧ.
Найӧ олісны ӧні асланыс олӧмӧн — сылӧн картинаясыс, сылӧн челядьыс.
Быдӧнлӧн вӧлі аслас арлыд, аслас характер, аслас биография.
Ӧтияс артмисны сылӧн ӧдйӧ, мӧдъяс чужигас мучитісны сійӧс.
Сійӧ радейтіс найӧс не ӧтсяма радейтӧмӧн — ӧтиясӧс ёнджыка, мӧдъясӧс омӧльджыка.
Вӧліны радейтанторъяс и вӧліны урӧдъяс.
Но ставыс найӧ вӧліны донаӧсь сылы.
Кор немецъяс овмӧдчисны карын, сійӧ кӧсйис тӧдмавны, мый лои сійӧ челядькӧд.
И сійӧ найӧс аддзис.
Кок улын талялӧмаӧсь, няйтӧссьӧмаӧсь, пежӧссьӧмаӧсь, рамаясысь нетшыштӧмаӧсь, найӧ чукрасисны да ёг чукӧрын кулалісны; сылы коли сӧмын бӧрдны найӧ шойяс вылын.
Сійӧ кӧсйис кувны тайӧ вояс, — сійӧс спаситісны матысаясыс.
Кодкӧ чорыда шуис сылы.
— Ті долженӧсь овны, медым петкӧдлыны сійӧс, мый аддзылінныд.
Потомокъяслы ті долженӧсь рисуйтны страшнӧй картина.
— Да... да...
— боргис сійӧ.
— Колӧ овны...
Колӧ овны...
Сійӧ эз кув.
Сійӧ коли овны, медым аддзывны да паметяс босьтны.
Сійӧ шӧйтіс уличаяс кузя, кладбищеяс вывті, пустырьясті да аддзыліс страшнӧй картинаяс.
Но ӧні сійӧ эз вермы рисуйтны: сылӧн киясыс вӧліны пленын, сылӧн телӧыс вӧлі пленын, и сӧмын художниклӧн пӧсь, честнӧй паметьыс вӧлі свободнӧй да ёрис цепьясӧн дорӧм кияссӧ.
Медым не кувны тшыгла, сійӧ уна рӧмӧн рисуйталіс акварелькаяс, кодъяс петкӧдлісны украинскӧй пейзажсӧ сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн сійӧ некор эз вӧвлыв, но сӧмын тайӧс и ньӧбалісны итальянскӧй салдатъяс.
Налы кажитчисны акварелькаясыс, художникӧн мазитӧмторъясыс.
Найӧ ысталісны тайӧясӧс Италияӧ: со муыс, кодӧс завоюйтіс тіян пиныд.
Механическӧя фабрикуйтіс художник тайӧ мельничаяссӧ, юяссӧ да хатаяссӧ, а воскресеньеясӧ базар вылын вузавліс найӧс поштучнӧ и чукӧрӧн, кыдзи вузалӧны капуста.
Колӧ овны, колӧ овны, шуаліс сійӧ аслыс.
Колӧ овны, медым аддзывны да запомнитны.
Ӧтчыд сійӧс корисны гестапоӧ.
— Миянлы колӧны бур художникъяс, — шуисны сылы сэні.
— Рисуйтӧй миянлы плакатъяс, и ми лӧсьӧдам тэныд пӧтӧса олӧм.
Сійӧ серӧктіс:
— Ме ог куж рисуйтны плакатъяс.
Сӧмын акварелькаяс...
юяс...
хатаяс...
— Жаль.
Ті эськӧ пӧтӧн верминныд лоны.
— Ме пӧт, — сьӧкыдпырысь вочавидзис сійӧ.
— Ме голяӧдз пӧт.
— И тӧдвылас уськӧдіс ассьыс картинаяссӧ, кодъясӧс вӧлі вожӧдалӧма немецкӧй пуртӧн.
Сійӧ локтіс гортас мастерскӧйӧ да сэні, ӧтнас, тыртӧм комнатаын дыр бӧрдіс.
Плакатъяс?
Да, ме кужа рисуйтны плакатъяс.
Ме кута рисуйтны плакатъяс.
Ме ачым кута ӧшӧдавны найӧс площадьяс вылӧ.
Ме ачым дась ӧшавны накӧд орччӧн.
Страшнӧй плакатъяс ме кута рисуйтавны!
Распинайтӧм, вирӧн киськалӧм кар.
Вокзал, кодӧ мыськалӧма синваӧн.
Мамъяслӧн лӧзӧдӧм кияс.
Решёткаяс виж вагонъяс.
Сьӧд топольяс, бӧрдысьӧсь, кыдзи дӧваяс.
И нывъяс, кодъяс прӧщайтчӧны отчизнаныскӧд, том лунныскӧд, вӧлякӧд.
«Полонянкаяслӧн бӧрдӧм» — вот кыдз кутас шусьыны тайӧ картинаыс.
Сійӧ кутас тайӧс рисуйтны пыр жӧ.
Сійӧ оз вермы сэсся не рисуйтны.
Полонянкаяслӧн бӧрдӧм.
Тайӧ кылӧ сійӧ пельясын.
Тайӧ нӧйтчӧ сійӧ сьӧлӧмын.
Став Украина весьтын юръялӧ нывъяслӧн тайӧ сир курыд лёк горшӧн горзӧмыс.
Мамъяслӧн дӧва бӧрдӧмыс.
Полонянкаяслӧн курыд горзӧмыс.
Век частӧджык и частӧджык рытыввылӧ мунӧны невольничӧй эшелонъяс.
Век тыртӧмджык и тыртӧмджык лоӧ кар.
Дасӧд класс «Б»-ысь, кӧні немецъяс вотӧдз велӧдчис Настя, квайт ныв нин прӧститчисны рӧдинаныскӧд.
Найӧс нуӧны ӧні решёткаяса вагонъясын.
Мый виччысьӧ найӧс неволяын?
Мый виччысьӧ Настяӧс?
Мый виччысьӧ найӧс ставнысӧ, дасӧд «Б»-са нывъясӧс?
Найӧ вӧліны вит пӧдруга, боевӧй пятёрка: Настя, Лариса, Лиза, Галя, Мария.
Тайӧ тулысӧ найӧ долженӧсь вӧлі помавны школа.
Найӧ ветлӧдлісны кутчысьӧмӧн парк кузя да мечтайтісны.
Олӧмыс кажитчис налы веськыдӧн, кыдзи паркса аллея, небесаыс — матысаӧн да судзӧдны позянаӧн, кыдзи тайӧ топольыслӧн йылыс, будущӧйыс — гажаӧн да кудриаӧн, кыдзи тайӧ кыддзыс.
Воисны немецъяс.
Танкъяс сьӧкыд гусеницаяс улын дзуркмунісны ныв мечтаяс да надеяяс.
Дасӧд «Б» класса нывъяс эз удитны весиг чукӧртны осколокъяссӧ.
«Прӧщайтӧй, нывъяс!
— туйсянь гижис Галя.
— Бордъяс нетшыштӧмаӧсь, кияс дорӧмаӧсь, надеяяс абуӧсь.
Прӧщай, олӧм, прӧщай, томлун, прӧщай, рӧдина!»
Кодлӧн аски ӧчередьыс?
Лариса, медым сійӧс эз вӧтлыны Германияӧ, поступитіс «Кабаре» театрӧ, кодӧс восьтісны немецъяс.
Сійӧ век лӧсьӧдчывліс лоны актрисаӧн.
Сылӧн вӧлі нежнӧй ныв гӧлӧс.
Сійӧ сьыліс нор сьыланкывъяс да век, кор сьыліс, бӧрдлывліс.
И сылӧн пӧдругаясыс сідзжӧ бӧрдлывлісны.
Но Ларисалы ньӧтчыд на эз удайтчыв ассьыс сьыланкывсӧ помӧдз сьывлывны театрын, — немецкӧй салдатъяс, кышкӧмӧн да шутьлялӧмӧн, вӧтлывлісны сійӧс сцена вылысь.
Налы эз ковны сылӧн сьыланкывъясыс.
Налы колӧны вӧлі лядьвейяс.
Найӧ аплодируйтлісны сӧмын лядьвейяслы.
Кӧдзыд сцена вылын шогпырысь йӧктісны кынмӧмла турдӧм нывъяс.
Немецъяс недовольнӧя горзісны:
«Тэрыбджыка! Тэрыбджыка, кӧбылаяс!»
Офицер щёлкайтіс стэкнас, кыдзи вӧв вӧтлысь плетьӧн.
Нывъяс тэрыбджыка вӧрӧдлісны лӧз кокъяснаныс.
Сӧмын эськӧ мед эз вӧтлыны Германияӧ!
Кулисы сайын век ӧтарӧ толпитчисны немецкӧй да итальянскӧй офицеръяс.
Кулисыяс кажитчисны налы <ns>кӧвӧй</ns> конюшняӧн.
Найӧ ньӧти яндысьтӧг клопайтісны нывъяслы мышкӧ да корисны нывъясӧс ужинайтны.
— Порсьяс, порсьяс!
О, енмӧй, кутшӧмӧсь тайӧ порсьяс!
— зывӧкпырысь да ёна полӧмӧн шуаліс Лариса Настялы.
— Ме кула, кӧть ӧти татшӧм кӧ матыстчас ме дінӧдз.
Бурджык пекляӧ!
Лиза-Луиза дугдіс волывны Настяяс ордӧ.
Немецкӧй офицер пӧдаритіс сылы кофточка.
Гӧлубӧй ангорскӧй шерстьысь вӧчӧм зэв бур кофточка; карын некодлӧн эз вӧв татшӧмыс.
Кор Лиза-Луиза прӧгуливайтчис главнӧй улич вылӧд, сы вылӧ ставӧн видзӧдісны.
Кутшӧмкӧ нывбаба дугдывтӧг вӧтчис сы бӧрся быдса куим квартал да синсӧ эз вештыв кофточка вылысь.
Тайӧ нывбабаыслӧн вӧліны йӧйлӧн кодь, шоглунӧн тыр, сьӧд синъяс.
Лиза-Луиза возмутитчис.
Тайӧ вӧлі нахальство — вӧтчыны сы бӧрся да видзӧдны!
Вывті унаӧн йӧйяс лоисны карас.
— Ті мый ме вылӧ видзӧданныд?
— сійӧ горӧдіс нывбаба вылӧ.
— Тіян мича кофточкаыд, нывка.
— Но?
А тіянлы мый?
— Нинӧм, — шӧйӧвошыштӧмӧн нюммуніс нывбаба.
— Новлӧй.
Новлӧй.
Тайӧ вӧлі менам кофточкаыс.
Меным коркӧ сійӧс пӧдаритліс верӧсӧй.
Сэсся сійӧс виисны, и ме дугді новлыны.
Ми ордӧ локтіс немец да босьтіс сійӧс.
И мукӧд кӧлуй сідзжӧ босьтіс.
Менам нылукӧй Ирочка, йӧюкыд, бӧрддзис, и немец виис сійӧс.
Но тайӧ нинӧм, нинӧм...
Ті новлӧй кофточкасӧ.
Сійӧ мича.
Сы вылын Ирочкалӧн вир войтысь пятнояс, ме сы вӧсна и видзӧда.
Тайӧ зэв мича — гӧлубӧй вылын гӧрд...
Луиза ужасӧн шатовтчис нывбаба дінысь да пышйис.
«Тайӧ зэв мича — гӧлубӧй вылын гӧрд!» — сылы бӧрсьыс горзіс нывбаба.
Луиза котӧрӧн локтіс гортас да горӧн бӧрддзис.
Сійӧ дыр эз вермы ланьтны.
Кофточкасӧ сійӧ пӧрччис.
Но сылы кажитчис ӧні, мый и юбка вылын, и чулкияс вылын, и ботинкияс вылас — вирлӧн сьӧд пятнояс.
И паръяс вылас абу помада, а вир.
И гыжъяс вылас абу лак, а вир.
Став телӧ вылас — вир войтъяс, вир...
— Мый нӧ пӧдругаясыд тэнад эз кутны пыравлыны ми ордӧ?
— коркӧ Настялысь сералӧм могысь юаліс Тарас.
— Весиг лӧнь лои.
Тыдалӧ, устроитчисны?
— Да...
— вочавидзис Настя.
— Устроитчисны.
Сійӧ жӧ ме и ог аддзыв — вошины найӧ.
Кытчӧ нӧ найӧ устроитчисны, тэнад Катькаясыд, Машкаясыд?
— Галяӧс Германияӧ вӧтлісны.
— А-а!
— А Мария тані устроитчис быдӧнысь бурджыка.
— Настя шога серӧктіс.
— Немецъяс ордын ӧні сійӧ ставнас гӧтӧвӧй вылын.
Казеннӧй сёян-юан вылын.
— Тюрьмаын?
— шензис Тарас.
— Мыйысь нӧ татшӧм нывкасӧ тюрьмаас пуксьӧдісны?
— Ог тӧд...
Шуӧны, листовкаясысь...
— неокотапырысь вочавидзис Настя да бокӧ бергӧдчис.
Тарас зілис тӧдвылас уськӧдны Марияӧс.
Тӧдвылас воис кутшӧмкӧ чангыля ныра, беринӧсь, озорнӧй...
А гашкӧ, немец сорсис?
Унаӧн найӧ тані, кӧмтӧм кокаяс, котравлісны.
«Тюрьмаын!
— шуис сійӧ аслыс.
— Со ӧд!» Медводдзаысь сійӧ уважениеӧн мӧвпыштіс тӧдтӧм том племя йылысь.
А Настя?
Кутшӧм туй бӧръяс сійӧ, кутшӧм туйӧд мунас?
Галя туйӧд, Луиза туйӧд, али Мария туйӧд?
Сійӧ чӧв оліс.
Воддзамоз чӧв оліс: душаыс сизим томан сайын.
Но Тарас аддзис: сійӧ бӧрйис нин ассьыс туйсӧ.
Сӧмын сійӧ эз тӧд кутшӧмӧс.
Карын быд морт корсис ассьыс туй аслыс да аслас сӧвестьлы.
— Кыдз овны, кыдз овны, Тарас Андреевич?
— шогпырысь юасис Назар соседыс.
— Вот тэ меным висьтав: кыдз овны, мый вӧчны?
Терпитны?
— Не пӧкӧритчыны!
— вочавидзліс Тарас, и сы водзладорын век югнитлывліс кодлӧнкӧ чангыль ныра, беринӧсь, озорнӧй чужӧмыс.
— Не пӧкӧритчыны!
9
Не пӧкӧритчыны!
Немецкӧй чер ӧшйис и Тарас семья весьтын, — старикӧс корисны биржа труда вылӧ.
Сійӧ эз мун.
Ме ог кӧсйы уджавны, — сійӧ шуис сыла воысь полицейскӧйлы.
Аслас нэм вылын первойяысь сійӧ шуис тайӧ кывъяссӧ: ме ог кӧсйы уджавны.
Сылӧн киясыс гажтӧмчӧны вӧлі напильник вӧсна.
Сійӧ тыяслы колӧ вӧлі цехса кӧрт воздух, сійӧ пельяслы — кузнечаын мӧлӧтъяслӧн гажа звӧн, сійӧ душалы — удж.
Но сійӧ шуис полицейскӧйлы: ме ог кӧсйы, ме ог кут уджавны.
Ӧні удж вӧлі изменаӧн.
Ӧні тшыгъявны — сідзкӧ не пӧкӧритчыны.
Сыкӧд вӧчисны сідз жӧ, кыдзи и став мукӧдъяскӧд: сійӧс заставитісны локны биржа труда вылӧ.
Немецъяс кужӧны мирнӧй кывъяс тыртны ужасӧн.
Сӧмын немецъяс кужӧны ставсӧ пӧртны застенокӧ.
Застенокӧн, кӧні пытайтісны челядь душаяс, вӧлі школа.
Застенокӧн, кӧні немецкӧй врачьяс роч раненӧйяс вылын видлалісны ассьыныс ядъяс, вӧлі больнича.
Застенокӧн вӧлі военнопленнӧйяслы лагерь.
Застенокӧн вӧліны театр, вичко, улича.
Но рабочӧй карын, кӧн оліс Тарас, медся ужаснӧй застенокӧн вӧлі биржа труда — невольничӧй туйлӧн медводдза этапыс.
Татчӧ некод эз волы аслас бур вӧляысь.
Татчӧ кыскывлісны облаваяс дырйи кутӧмъясӧс, улич вылысь кыйӧмъясӧс, пӧгребъясысь да пӧдвалъясысь перйӧмаясӧс.
Нӧшта час сайын на тайӧ йӧзыслӧн вӧліны ним, семья, керка, надеяяс.
Нӧшта час сайын на тайӧ детинкаыс ворсіс ёртъясыскӧд, тайӧ нывкаыс топӧдчывліс мамыслӧн шоныд пидзӧсъяс бердӧ.
Ӧні ставторйыс помасяс налы.
Ним пыддиыс — бирка, керка пыддиыс — решеткаяса вагон, семья пыддиыс — йӧз му.
Сӧмын надея кольӧ раблӧн.
Надея да ненависть.
Тані, биржа вылын, йӧзлӧн муніс вӧлякӧд торйӧдчӧм, — судорогаын да тышын.
Йӧзлы кажитчис, мый тані, невольничӧй туй вӧрӧтаын, позьӧ на пыксьыны, татысь позьӧ на петны.
Позьӧ кевмыны аслыд вӧля, пидзӧс вылын сулаліг, пиньясӧн мынтӧдчиг.
Найӧ ужасӧн йӧткалісны асланыс голя вылысь ярмосӧ.
Найӧ горзісны асланыс морт право йылысь, петкӧдлісны чукрасьӧм да бесполезнӧй справкаяс, корисны, доказывайтісны, грӧзитісны да бӧрдісны.
Весьшӧрӧ.
Тась оз вӧлі позь мездысьны.
Тані пӧкӧритчытӧм сьыліяс кусньӧдлісны, пӧкӧритчытӧм душасӧ ортсӧ вӧтлісны.
Тарасӧс заставитісны виччысьны ӧчередь.
Сійӧс нӧшта эз на нӧйтны, но сылӧн душаыс дзоньнас нин вӧлі тырӧма дойясӧн.
Сійӧ аддзыліс вирӧсь стенаяс, сійӧ кыліс ойзӧмъяс да гораа бӧрдӧмъяс.
Нӧбасьысь нывбаба, водзӧ чургӧдчӧм ёсь рушкуа, туплясис чиновник кок улын да кевмысис, корис не босьтны ӧтка писӧ.
Сы дорын сулаліс сылӧн пиыс, дас нёль арӧса блед детинка, да шуаліс:
— Чеччы, мам!
Чеччы!
Оз ков!
— Сы паръяс вывті визувтіс вир, сійӧ чышкыштавліс тайӧ вирсӧ соснас да бара кевмысис и требуйтіс: — Чеччы, чеччы, мам!
Оз ков!
Чиновниклысь сійӧ немтор йылысь эз кор.
Друг чиновник чилӧстіс:
— Кычанъясӧс плӧдитанныд, а великӧй Германиялы жалитанныд?
Падаль!
— да сапӧгнас чужйис нывбабалы рушкуас.
Лёка горӧдіс нывбаба да кутчысис рушкуас.
Сылӧн горӧдӧм шыыс зурасис комната нёльнан стенӧ, ӧшинь стеклӧясӧ, пӧтӧлӧкӧ и ланьтіс.
И бара сійӧ кыссис джодж кузя, кинас виччысьӧмӧн кынӧмсӧ кутіг, чиновник сапӧг дорӧ, сійӧ дубӧвӧй пызан кокъяс дорӧ, кевмысьны, корны, бӧрдны.
Сӧмын смерть вермис эськӧ сійӧс заставитны ӧткажитчыны пиыс вӧсна тышысь.
А чиновник водзладорын сулаліс нин том гозъя.
Верӧсыс сёрнитіс, гӧтырыс бӧрдіс.
Верӧсыс орӧдлывліс сёрнисӧ да зілис бурӧдны гӧтырсӧ: «Мый нӧ тэ бӧрдан, Катя?
Тайӧ ӧд ӧшибка, дзик пыр ставсӧ выяснитам», — тыдалӧ, гӧтырыслӧн синваыс мучитіс сійӧс да мешайтіс сылы ладӧн сёрнитны.
— Тані ӧшибка, господин начальник, — убеждённӧя доказывайтіс сійӧ.
— Ми законнӧй верӧс да гӧтыр.
Со документъяс.
Ми законнӧйӧсь...
Кыдз нӧ миянӧс позьӧ торйӧдны?
Ми сӧгласитчам мунны.
Но кыдз нӧ торйӧн?
Ӧд ми законнӧйӧсь...
Ӧд и тіян ен и миян ен ӧтмоз сулалӧны гӧтрасян закон вӧсна...
Ми корам ӧтитор: эн торйӧдӧ миянӧс!
Но тайӧ корӧмыс мыйлакӧ зэв серам петкӧдланаӧн вӧлі чиновниклы.
— Тешкодь, тешкодь, <deu>майн готт</deu>!
— сераліс сійӧ.
— Но мый нӧ тіянлы ӧтлаас вӧчны публичнӧй домас?
— И сійӧ гораа сераліс, аслас бокъясас шлапкӧдігтыр, да, сералӧм вӧсна вынсьыс петӧмӧн, зурасьлывліс рушкунас пызан вылӧ.
Воссис биржаса комендант кабинетлӧн ӧдзӧсыс, и сэсянь шыбитісны виръяй комӧк.
Комӧкыс шлёпмуні джоджӧ.
Ставӧн ужасын вешйыштісны.
А комӧкыс чукрасис джоджын да ружтіс:
— Сӧран!
Сӧран, ог пӧкӧритчы!
И Тарас, киын ассьыс увйӧсь бедьсӧ топыдджыка чабыртӧмӧн, ас кежысь решитіс?
«Ме ачымӧс нӧйтны ог лэдз!
Бурджык — кувны».
Но сійӧс эз и лӧсьӧдчыны нӧйтны.
Сійӧс, медбӧрын, корисны комендант кабинетӧ, да биржаса комендант ачыс вежливӧя кыпӧдчис сылы паныд.
Тарас тӧдіс, мый комендантыс местнӧй немец Штейн.
— Пуксьӧй, господин Яценко,
— корис комендант.
Тарас думыштіс и пуксис.
Бедьсӧ сійӧ пуктіс пидзӧсъяс костас да мыджсис сы вылӧ.
Штейн меліа нюммуніс сылы:
— Тіянлы лои виччысьыштны, Тарас Андреевич?
Извинитӧй менӧ.
Вывті уна уджыс!
— Нинӧм!
— нурбыльтіс Тарас.
— Ті миянлы коланныд, господин Яценко.
Та вӧсна заводита веськыда делӧсяньыс.
Немецкӧй командование решитіс восстановитны заводсӧ.
Тарас дрӧгнитіс.
— Тайӧ вывті ыджыд стрӧительнӧй мог.
Ми тіянкӧд йӧз абу томӧсь, ми бокӧ вештам политика.
Мастерлы политика абу, эм делӧ.
Ми вӧзъям тіянлы удж, мастер.
Ті лоанныд пӧтӧсь, тіян семья лоӧ обеспечитӧма...
— Ме абу мастер, — ньӧжйӧ вочавидзис Тарас.
— Ме чёрнӧй рабочӧй...
— Мый?
— Штейн дивуйтчӧмӧн синъяссӧ сувтӧдіс сы вылӧ и гораа серӧктіс.
— А, бур шутка!
Ме гӧгӧрвоа.
Мастерлӧн шутка.
— Ме чёрнӧй рабочӧй!
— стрӧга шуис Тарас.
Штейн видзӧдліс сы вылӧ да аддзис вом гӧгӧрсьыс упрямӧй, сурӧвӧй стариковскӧй чукыръяс да ёсь тшӧка, кодӧн лэдзчысьӧма бедь вылӧ.
— Киястӧ!
— сійӧ друг горӧдіс лёкысь.
— Петкӧдлы киястӧ, порсь!
Тарас сералігтыр мыччис сылы ассьыс кияссӧ.
Вына, сӧнӧд, чорзьӧм гадьяса кипыдӧсъяс, кодъяс нэм чӧж кежлӧ сьӧдасьӧмаӧсь кӧрт бусӧн да машиннӧй маслӧӧн.
— Тайӧ чернорабочӧйлӧн киясыс?
— горӧдіс Штейн.
— Тайӧ мастерлӧн кияс, господин Яценко.
Тайӧ зарни кияс.
Налы доныс абу.
Германия кужӧ донъявны татшӧм кияссӧ.
— Ме чёрнӧй рабочӧй!
— бара шуис Тарас да, бедь вылӧ лэдзчысьӧмӧн, чеччис.
Штейн сідзжӧ чеччис.
Налӧн синъясыс вочаасисны.
Штейн вӧлі татчӧс немец.
Сійӧ бура гӧгӧрвоис не сӧмын роч кыв, но и роч видзӧдлас.
— Бур!
— пӧдӧмӧн моз горӧдіс сійӧ.
— Чернорабочӧй?
Зэв бур.
Миянлы колӧны и чернорабочӧйяс.
Мунан чернорабочӧйӧн.
Он мун — нуасны.
Кутан пыксьыны — ловйӧн гуалам муӧ.
Штейн кывсӧ эз веж.
Ӧні быд асыв Тарас ордӧ пыравлывліс полицейскӧй вӧтлыны сійӧс удж вылӧ.
Тарас пасьтавлывліс кутшӧмкӧ лёк паськӧм, босьтліс бедь да петліс.
Ни ӧтчыд сійӧ эз пасьтавлы ассьыс спецовкасӧ.
— Ме ассьым рабочӧй мундирӧс ог янӧд!
— Полицейскӧй кытшовтліс нӧшта кымынкӧ квартира, кытчӧдз эз чукӧрмыв заводскӧй пӧкӧритчытӧм старикъяслӧн партия.
Тадзи, конвой улын, найӧс вӧтлывлісны кар пыр.
Тадзи, конвой улын, вайӧдлісны заводӧ.
Найӧ пырлывлісны важ, тӧдса заводскӧй воротаӧд.
На водзладорын куйліс заводлӧн шойыс.
Куснясьӧм, саӧн сьӧдасьӧм кӧрт.
Жугласьӧм гырысь из чукӧръяс.
Старикъяс мунӧны завод кузя...
Джуджыд турун быдмӧма туй вылӧ.
Цехъясса стенъясын мыччысьӧма лягуша нитш.
Стрӧпилӧясын сьӧд рака позъяс.
Букыш, розьӧсь небеса.
Рыжӧй бурьян бушуйтӧ сэні, кӧн коркӧ бушуйтліс доналӧм кӧрт.
Друг усьӧ сімӧм балка; мыджӧдъяс сісьмӧмаӧсь и тупкысисны.
Руд бус кымӧръяс кыптӧны руинаяс весьтын.
Повзьӧмӧн лэбзьӧны ракаяс.
Чирӧм гӧлӧсӧн тӧждысьӧмпырысь горзӧны.
Нималӧны бордъяснаныс стрӧпилӧясӧ.
И дыр-дыр нӧшта лэбалӧны да гӧгралӧны цехъяслӧн развалинаяс весьтын, кыдзи шой весьтын.
Мастеръяс мунӧны конвой улын завод кладбище вывті, асьныс скелет кодьӧсь.
Ставныс ӧшӧдӧмаӧсь юрнысӧ, страшнӧ видзӧдны развалинаяс вылӧ.
Гӧгӧрын туплясьысь кӧртлӧн дук, сьӧкыд чӧвлун.
Сӧмын сімӧм плитаяс вылын кокъяслӧн шаркӧдчӧм.
Пӧкӧритчытӧм старикъясӧс вӧтлӧмӧн вайӧдӧны жуглӧм-пылльӧм электростанция дорӧ.
Найӧс заставляйтӧны разбирайтны джынвыйӧ киссьӧм стенаяс да весавны площадка.
Но, мый нӧ!
Жуглыны стенаяс найӧ кутасны, стрӧитны — некор оз.
Найӧ тэчӧны изъяссӧ ӧти местаысь мӧдлаӧ.
Найӧ вӧчӧны тайӧс ньӧжйӧ да серам вылӧ.
Немец-надсмотрщик скӧралӧ: роч оз куж уджавны!
Роч эм дыш осёл!
Тарас сералӧ: видзӧдлін эськӧ тэ, немец, кыдз роч «лентяй» шуруйтліс тані, кор вӧлі ачыс ас вылас кӧзяинӧн, кыдзи уджавліс сьӧкыд мӧлӧтӧн Пётр Лиходид, кутшӧм азарт пуис тані, кутшӧм пӧсь вӧлі дӧрӧмъяс вылын...
Кор немец мунӧ, старикъяс пыр жӧ эновтӧны «удж».
Ружтігтыр пуксялӧны изъяс вылӧ.
Куритчӧны.
Знаменитӧй мастеръяс пукалӧны тані развалинаяс вылын.
Найӧ стрӧитлісны тайӧ цехъяссӧ.
Найӧ тайӧ цехъяссӧ и жуглісны.
Кодлы на пиысь удайтчас выльысь ловзьӧдны?
— Кымын арӧс тэныд, Тарас?
— юасьӧ старик Артамонов, пенсионер.
— Квайтымын, Пал Петрович, — почтительнӧя вочавидзӧ Тарас.
— Том на!
— ышлолалӧ Артамонов.
— Ён.
Тэ олан выльысь стрӧитӧмӧдзыс.
И ставныс завидуйтӧмӧн видзӧдӧны паськыд лыяса зумыд Тарас вылӧ.
Да, овны, овны эськӧ!
Виччысьны!
Гашкӧ, лунъяс, вежонъяс колины мездытӧдз, но старикъяслӧн быд час — медбӧръя.
— Ог олӧй!
— шога юрнас качайтігтыр, шуалӧ Назар.
— Ставным скелетъяс лоим, ставным скелетъяс.
Видзӧда ме да дивуйтча: мыйӧн сӧмын йӧзыс олӧны?
— Надеяӧн олӧны, Назар, — стрӧга шуис Тарас, — надеяӧн.
— Заводтӧ позьӧ регыд удж вылӧ лэдзны!
— шуалӧ старик Артамонов.
— Ме эськӧ первой...
— И сійӧ заводитӧ висьтавны аслас проект йылысь.
Быд стариклӧн эм аслас проект.
Продумайтӧм, выстраданнӧй, дыр новлӧдлӧм, кыдзи мечта.
Завод восстановитӧмсӧ быдӧн эськӧ заводитіс аслас цехсянь.
Найӧ доказывайтӧны ёрта-ёртныслы, мый тадз бурджык.
Найӧ споритӧны, горячитчӧны, скӧралӧны.
И ставныс — мечтайтӧны.
Овны.
Овны эськӧ сэтчӧдз!
Аддзывны, кыдзи кыпӧдчас силӧвӧй весьтын первой нэр вижоват тшын...
Кывны, кыдзи кузнечаын грымкнитас первойя мӧлӧт...
Но некод на пиысь эз вермы терпитны эськӧ, мӧдіс кӧ заводыс тшынасьны немецъяслы вылӧ.
Оз, тайӧс допуститны оз позь.
Бурджык аддзыны рӧднӧй заводсӧ шойӧн, сійӧс рабӧн аддзӧм дорысь.
Медым лучшӧ кад вотӧдз куйлӧ кулӧмӧн.
Сійӧс унизитны ог сетӧй.
Видчигтыр бӧр волывліс немец-надсмотрщик.
Старикъяс босьтчывлісны уджӧ.
Ньӧжйӧ разисны стен.
Ружтігтыр кыскывлісны изъяс.
Тэчлісны ӧтилаысь мӧдлаӧ кирпич.
Жугласьӧм кирпич.
Киссьӧм стена.
Кулӧм изъяс, могильнӧй плитаяс.
10
Кулӧм изъяс, могильнӧй плитаяс.
Кулі старик Артамонов: кыскӧ вӧлі из, уси да сэсся эз нин и чеччыв.
Сідзи и мӧдіс куйлыны, пӧрысь кияснас изсӧ кутӧмӧн.
Артамоновӧс гуалісны чӧв-лӧнь, тэрмасьӧмӧн, не сідзи, кыдзи дзебисны эськӧ заводын.
Немецъяс гусялісны пӧрысь мастерлысь не сӧмын почётнӧй олӧмсӧ, но и почётнӧй кулӧмсӧ.
Сӧмын ӧкмыс старик мунісны сійӧ горт бӧрся.
Кладбище вылӧ мунігӧн тӧждысьысь Назар висьтавліс страшнӧй юӧръяс: Свердлов шахтаын немецъяс лыйлӧмаӧсь сизим сё мортӧс шахтёръясӧс, налысь гӧтыръяссӧ, старикъясӧс да челядьӧс.
— Став шурфъяссӧ шойясӧн тыртӧмаӧсь.
Сэтшӧм лёк дук, шуӧны, шахта весьтын кылӧ — беда!
— Да, юрсӧ качайтігтыр, предсказывайтіс: — Ставнымӧс бырӧдасны немецъяс, помнитӧй менсьым кывъясӧс, ставнымӧс.
И миӧдз воасны!
Первой еврейясӧс бырӧдасны, сэсся и миянӧс.
Артмӧ вӧлі, мый сылӧн кывъясыс збыльмӧны.
Ӧтчыд асылын Тарас аддзис, кыдзи улич кузя вӧтлӧны еврейяслысь зэв ыджыд чукӧр.
Найӧ мунӧны, ёсь штык йывъясӧн кытшалӧм, повзьӧм, личкӧм йӧз.
Найӧ оз тӧдны, кытчӧ да мыйла найӧс нуӧны: смерть вылӧ, пытка вылӧ, катаргаӧ?
Но, обречённӧйяс, найӧ сьӧкыда кокнысӧ кыскӧны сэтчӧ, кытчӧ найӧс вӧтлӧны.
Оз кывны ни горзӧмъяс, ни бӧрдӧмъяс.
Васӧд, кӧдзыд тӧв швачӧдӧ йӧзӧс.
Зэр, быттьӧ плеть, нӧйтӧ йӧз пельпомъяс да мышку кузя.
Нывбабаяс, ва изъясӧ джӧмдалігтыр, нуӧны ки вылын висьысь челядьнысӧ.
Старикъяс да калекаяс дзӧбыльтӧны колонна бӧжын да полӧны, мед оз кольны да ӧткӧн веськавны конвоир штык улӧ.
Уси старука да припадокын мӧдіс нӧйтчыны мостӧвӧй вылын, но горзыны да отсӧг корны оз лысьт.
Нинӧм шуавтӧг сійӧ нӧйтчӧ ва булыжник вылын, судорожнӧя кияснас куталӧ воздухсӧ, а сы бокті кыссьӧны и кыссьӧны обречённӧй йӧз.
Кӧтасьӧм нопъяс сьӧкта улын кусыньтчӧмаӧсь.
Кыскӧны овмӧсторнысӧ.
Ставсӧ эновтӧма — рӧднӧй керканысӧ, очагнысӧ, став овмӧснысӧ.
Ыджыд, уна воясӧн чӧжӧм олӧмсьыныс сӧмын и кольӧма — жалкӧй ноптор.
Но йӧзлы шуисны явитчыны вещьясӧн, и найӧ радӧсь лоины.
Сідзкӧ, абу смерть.
Сідзкӧ, абу на смерть.
И найӧ кутчысьӧны асланыс нопъясӧ, кыдзи асланыс олӧмӧ, кыдзи олӧмлӧн тэрыб да шоныд образӧ.
Сӧмын ӧти морт мунӧ вещитӧг, овмӧстортӧг, став земнӧй суетаысь отрешитчӧмӧн, — пӧрысь доктор Фишман.
Нинӧм сылӧн абу сьӧрсьыс, важ докторскӧй саквояжысь кындзи.
Быттьӧкӧ оз смерть вылӧ, а висьысьяс дінӧ асъя обход вылӧ сійӧ мунӧ.
Сы гӧгӧрын мунӧны, вещьяс сьӧкта улын кашкигтыр, сылӧн соплеменникъясыс.
Найӧ оз тӧдны и оз веритны, мый тайӧ налӧн медбӧръя час, кар вылын медбӧръя ру, крышаяс вылын медбӧръя зэр.
И найӧ тӧждысьӧны асланыс ёкмыльяс йылысь, эшкынъяс йылысь, прӧстудитчӧм нывкалы пукӧвӧй шаль йылысь.
А сійӧ тӧдіс.
Сійӧ тӧдіс, мый сылӧн тайӧ медбӧръя туй.
Медбӧръяысь муніс сійӧ кар кузя, кӧні чужис да быдмис.
И сьӧлӧм доймымӧн дона сылы сьӧд топольясас тайӧ васӧд роч тӧлыс, и вижӧдӧм коръясӧн вевттьысьӧм роч мулӧн кӧрыс, и роч кӧтасьӧм крышаясыс, и роч арся зэрыс, коді киссьӧ вӧлі кар вылӧ.
Тарас дыр видзӧдіс сы бӧрся.
Чӧв-чӧв вӧрис йӧз чукӧр, весиг челядь ланьтӧмаӧсь.
Равнодушнӧя, сёрниттӧг мунісны полицейскӧйяс да автоматчикъяс...
Ывлаыс лои руа, и зэрыс, быттьӧ плеть, швичйӧдліс да швичйӧдліс уличасӧ...
— Прӧщай, доктор Арон Давидович!
— шӧпкӧдіс Тарас.
— Эн дивит: нинӧмӧн ме тэнӧ мездыны ог вермы.
Асьным виччысям казнитӧм.
Еврейясӧс лыйлісны кӧнкӧ кар сайын.
Чудесаӧн ловйӧн кольӧм ӧткымын морт дзебсясисны роч семьяяс ордын.
Роч йӧз окотапырысь, повтӧг, дзеблалісны мученикъясӧс: тайӧ вӧлі сӧвестьлӧн долг.
Уличаыс, кӧні оліс Тарас, дзеблаліс квайт арӧса нывкаӧс.
Полицейскӧйяс кыдзкӧ тӧдмалісны сы йылысь да яра корсьысисны.
Тайӧс весиг Тарас гӧгӧрвонысӧ эз вермы.
«Неужели, — сераліс Тарас, — германскӧй государство киссяс, кутас кӧ му вылын овны квайт арӧса нывкаыс?» Но полицейскӧйяс водзӧ пондісны корсьны сійӧс керкаясысь.
Налӧн чужис кыйсян азарт.
Найӧ, кыдзи понъяс, исалісны туйяссӧ.
Улича эз сетчыв.
Быд рыт нывкаӧс, пемыд рӧма шальӧ тубралӧмӧн, нулывлісны выль местаӧ, сосед ордсянь сосед ордӧ.
Быд керкаын сылы вӧлі ректӧм сундук да сы пытшкын вольпасьтор.
Нывка и оліс, и сёйис, и узьліс сундукын; тревогаяс дырйи сундук вевтсӧ клопнитлывлісны-пӧдлавлісны.
Кага велаліс аслас дзебсянінъясӧ, сійӧ эз нин сылы кут кажитчыны гортйӧн.
Нывка дінысь ӧні кыліс нафталин да бакшасьӧм дук, кыдзи ёна пӧрысь старука дінысь.
Марийка пӧдругаяссяньыс тӧдмаліс тайӧ нывка йылысь: сы йылысь челядь сёрнитісны вашкӧдчӧмӧн.
Кор нывкаӧс вайисны Тарас керкаӧ, Марийка, нимкодьысла шӧйӧвошӧмӧн, юаліс дедыслысь: «Тайӧ сундукса нывкаыс?» — и Тарас эз тӧд, мый шуны сылы.
Сундукын олысь нывка вӧлі кельыдіник да нэр.
Сылӧн гырысь сьӧд синъясын вӧлі полӧм.
Вояс ковмасны, медым успокоитны да гажмӧдны татшӧм синъяссӧ!
Марийка друг кутіс нывкаӧс да лэдзчысис сы дінӧ.
Сьӧдіник да еджыдіник юръяс ӧтлаасисны.
— Мӧдам аканьӧн ворсны, — шуис Марийка да видзӧдліс Тарас вылӧ.
— Позяс?
Ми сундук пытшкас кутам аканьӧн ворсны!
— тэрмасьӧмӧн содтіс сійӧ, и Тарас бокӧ бергӧдчис, медым чышкыны синдоръясас сӧдзӧдчысь синвасӧ.
Войнас Тарас ордӧ пырисны полицейскӧйяс.
Найӧ шобисны став комнатаяссӧ да чуланъяссӧ, аддзисны да жугӧдісны сундуксӧ.
Нывка узис.
Сійӧ весиг сэки эз садьмы, кор нин вӧлі полицейскӧй киын, нинӧм тӧдтӧг ун йывсьыс нюмъяліс да чопкӧдчис паръяснас.
Грубӧя вӧрзьӧдыштӧм садьмӧдіс сійӧс.
Сійӧ аддзис тӧдтӧм страшнӧй чужӧмъяс да сьӧд шинельяс.
Сійӧ горӧдіс, сідз горӧдіс, мый Тарас эз вермы кутчысьны да уськӧдчис полицейскӧй вылӧ.
Кор вир пытшкын Тарас чеччис джоджысь, сійӧ медпервой тӧдвылас уськӧдіс нывка йылысь, еджыд нывка йылысь, аслас Марийка йылысь.
Сійӧ видзӧдліс сы вылӧ да аддзис сылысь синъяссӧ.
Зэв ыджыдӧсь, лӧз синъяс, вӧлі тырӧмаӧсь ужасӧн.
«Мый нӧ тайӧ?
Мый нӧ тайӧ, дедушка?
Мыйысь?» — юасисны сылӧн синъясыс.
Но синва наын эз вӧв.
Синва эз вӧв.
Челядь велалісны не бӧрдны.
Найӧ дугдісны серавны да велалісны не бӧрдны.
11
Челядь пӧрысьмисны.
Син водзын найӧ пӧрины ичӧтик старикъясӧ да старукаясӧ.
Мукӧд дырйи Тараслы кажитчис, мый Марийкакӧд найӧ ӧттшӧтшъяӧсь.
Кыдзи ичӧтик старука, ичӧтик плешсӧ чукрӧдлӧмӧн да мӧвпалігтыр, рушку вылас кияссӧ кресталӧмӧн, Марийка кӧнкӧ пельӧсын пукаліс да мӧвпаліс.
abu
abu
— Дедушка, — юаліс сійӧ ӧтчыд, — а регыд рочьяс локтасны?
— А тэ нӧ коді, абу роч?
— дӧзмис Тарас.
— Абу.
Немецкӧйяс ми ӧні.
Да?
— Абу!
Роч тэ!
И муыс тайӧ роч.
И карным миян вӧвлі и лоас роч.
Колӧ тадзи, Марийка, сёрнитны: миян йӧз локтасны!
Миян йӧз регыд локтасны!
Миян йӧз немецъясӧс вӧтласны.
Тарас велӧдіс сійӧс тайӧ кывъясас, кыдзи молитваӧ.
И сійӧ тӧдіс нин, мый тайӧ кывъяссӧ колӧ видзны сьӧлӧм дорын, немец найӧс не должен кывны.
Школаӧ сійӧ эз ветлы.
Сэні сійӧ вӧлі сӧмын ӧтчыд да бӧрсӧ локтіс гажтӧм, бӧрдӧм синъяса.
— Мый нӧ тэ?
— тӧждысьӧмӧн юаліс дед.
— Ме сэсся... ог мун... школаас... —
вомгорулас сійӧ сэтшӧм курыда шуаліс, мый весиг Тарас дрӧгнитіс.
Быдса во Марийка мӧвпаліс сы йылысь, кыдзи первойысьсӧ мунас школаӧ, кыдзи сэні ставыс лоӧ.
Гырысьджык нывкаяс унатор висьтавлісны сылы школа йылысь, но паметяс пырис да мечтаӧн лои сӧмын ӧтитор: школаын челядь сьылӧны хорӧн.
А ӧні воис Марийка школаӧ, быдса урок пукаліс, а песняяс эз вермы виччысьны.
Перемена дырйи нывкаяс асьныс пондісны сьывны, учительница котӧртіс да на вылӧ ӧвтіс кияснас.
«Тшш! тшш!
Сьывны оз позь»
— и школаыс пемдіс Марийкалы.
— А тэ сьыв ӧтнад,
— шуаліс сылы Тарас.
— Ог, — довкйӧдліс сійӧ юрнас, дзик быттьӧ ичӧтик старука.
— Оз позь.
Немец кылас.
Сӧмын унмовсьӧм водзвылын вольпасяс сійӧ ас кежас асьсӧ унмовсьӧдіс песняӧн, кодӧс ачыс жӧ и лӧсьӧдіс:
«Воасны ми-и-ян...
Челядь мунасны <ns>шко-о-лаӧ</ns>...
Кутам песня <ns>сьы-ы-вны</ns>...»
И бара выльысь и унапӧв:
— «Воасны <ns>ми-и-ян</ns>...
Челядь мунасны <ns>шко-о-лаӧ</ns>...
Кутам песня <ns>сьы-ы-вны</ns>...»
Лёнькалы тожӧ школаыс эз кажитчы.
Бӧрсӧ сійӧ сэтысь локтіс зумыш, дыр кытшлаліс дед гӧгӧрыс, эз тӧд, мыйсянь заводитны.
Медбӧрын, шуис:
— Ӧні, дедушка, школаыс платнӧй лои.
Нӧб пес быд вежон, кык ведра шом да нӧшта деньгаӧн...
Тарас зумыштчис, сяркӧдіс чуньяснас пызанӧ.
— А кор нӧ ме наука вылӧ тіянлы средствояс жалитлі?
— юаліс сійӧ ӧбӧдитчӧмӧн.
Лёнька нӧшта педзыштіс ӧти места вылын да, джоджӧ видзӧдігтыр, шуис:
— Сӧмын ме, дедушка, всё равно тайӧ школаӧ ветлыны ог кут.
Сэні ми вылӧ видзӧдӧны, кыдзи одноклеточнӧйяс вылӧ.
Либӧ кыдзи скӧтина вылӧ.
Велӧдны кутасны сӧмын лыддьысьны, гижны да артавны.
Со и став наукаыс, кодӧс миянлы мӧдасны сетны.
— А кутшӧм наука нӧ нӧшта тэныд колӧ ?
— скӧрысь шыасис бабушка Ефросинья.
Лёнька видзӧдліс сы вылӧ да вочавидзис:
— А меным, бабушка, уна наукаяс колӧны.
Меным окота изучитны асланым страна йылысь география, а сідзжӧ история да физика.
Сӧмын таӧ миянӧс немецъяс велӧдны оз кутны,
— сійӧ бара бергӧдчис дедыслань да кевмысьӧмӧн нин юаліс: — Сідзкӧ ме тайӧ школаас, дедушка, ветлыны ог кут?
Меным...
— сійӧ дзугсис, кӧсйис шуны: «Меным ӧбиднӧ», а шуис:
— Меным яндзим.
— Эн ветлы!
— дженьыдика вочавидзис Тарас.
Тайӧн и помасис Лёнькалӧн да Марийкалӧн велӧдчӧмыс, — челядь душаӧ нӧшта содіс ӧти курыд тшупӧд.
Немецъяс ӧні тшӧкыда волывлісны Тарас ордӧ.
Кар пыр, фронт вылӧ, Сталинград дорӧ, оравлытӧм потокӧн мунісны колоннаяс.
Сувтлывлісны регыдик кежлӧ шойччыны, вой кежлӧ, корсюрӧ лун кежлӧ.
Немецъяс вӧліны зумышӧсь, лӧгӧсь.
Найӧ полісны степысь.
Найӧ полісны «Сталинград» кывсьыс да шуавлісны сійӧс неокотапырысь, шоча.
Войяснас найӧ вздыхайтісны, бергалісны, унйывсьыныс сӧрисны.
Ӧтчыд Тарас кыліс весиг, кыдзи немец бӧрдіс.
Роч йӧз раздражайтісны найӧс, торйӧн нин челядь.
Тарас важӧн нин велаліс не шензьыны немецъяс вылӧ, но челядьӧс наӧн радейттӧмыс шензьӧдіс весиг сійӧс.
Нӧшта позьӧ на вӧлі аддзывны нывъяс водзын шпыннялысь немецӧс; челядьлы шпыннялысь немецӧс Тараслы аддзывны сідзи эз и удайтчыв.
Пӧрысь немец-ӧ, том немец-ӧ, найӧ ӧткодя звермылісны роч челядь аддзигӧн.
Найӧ вӧтлывлісны сійӧс ылӧджык комнатаысь, нӧйтлісны, кор челядь веськавлісны найӧ ки улӧ, вермисны вины, сійӧ кӧ бӧрдіс войын, унйылысь.
Челядь чувствуйтісны и немецъясӧс водзӧссӧ ненавидитісны инстинктивнӧй несознательнӧй, но миритчытӧм ненавистьӧн.
Тарас кутіс повны Лёнька вӧсна, — ичӧтсяньыд быдторсӧ позьӧ вӧлі виччысьны.
Не ӧтчыд Тарас казявліс детинка видзӧдласысь ыпнитлывлысь лӧглун и стрӧга грӧзитліс сылы чуньнас; ӧні быд вой кежлӧ кухняысь Тарас босьтлывліс чер да дзеблывліс аслас комнатаын, пуртъяссӧ дзеблывліс томан сайӧ.
Да, ӧтчыд немец шпыньмуніс Марийкалы.
Тайӧ вӧлі рыжӧй, ортсысянь бур сьӧлӧма, кыз немец, — сійӧс эз вӧтлыны Сталинград дорӧ.
Сійӧ пукаліс пызан сайын да сёйис, а Марийка, пельӧсӧ йӧжгыльтчӧмӧн, наблюдайтіс.
Сійӧ тӧдіс, мый матыстчыны немец дорӧ оз позь, но немец сёйис сэтшӧм чӧскыдторъяс, мый сійӧ эз вермы терпитны, матыстчис матӧджык.
Немец сёйис калбас да вый!
Сэтшӧм важӧн нин эз аддзыв Марийка тайӧторъяссӧ.
Сійӧ вунӧдіс весиг, мый свет вылын эмӧсь сэтшӧм бур, чӧскыд торъяс.
Сійӧ сулаліс немецсянь кык воськов сайын да видзӧдіс, кыдзи сійӧ чӧскыда да азыма сёйӧ.
Сылы весиг и юрас эз волы корны немецлысь калбас тор, сійӧ сӧмын видзӧдіс.
Немец казяліс сылысь видзӧдлассӧ да нюммуніс.
Сэсся босьтіс пурт да ньӧжйӧникӧн вундіс кыз еджыд нянь шӧрӧм.
Сэсся сэтшӧм жӧ надзӧн мавтіс сійӧс выйӧн.
Сэсся вундіс госа калбас тор да пуктіс нянь вылӧ.
Сэсся видзӧдліс Марийка вылӧ да бара нюммуніс сылы.
И... шыбитіс бутербродсӧ кок улын няргысь каньлы.
И вак-вакӧн серӧктіс.
Сійӧ сераліс дыр да азыма, — сылӧн рыжӧй тшӧг чужӧмыс ӧтарӧ дернитчывліс сералӧмысла.
Сійӧ весиг ёртсӧ садьмӧдіс, медым ваксьыны ӧтвылысь.
Марийка ньӧжйӧникӧн вешйис аслас пельӧсӧ.
Сійӧ эз горӧд, эз бӧрддзы.
Сійӧ пуксис аслас ичӧтик улӧс вылӧ да, кулакъяснас тшӧкаӧ пыксьӧмӧн, мӧдіс думайтны.
Ичӧтик Марийкалӧн душаыс дзоньнас ӧні вӧлі тырӧма вир прутъясӧн.
Войясын сылӧн вӧвлывлісны тешкодь припадокъяс, — полӧмысь припадокъяс.
Сійӧ заводитлывліс горзыны, бӧрдны, пессьыны вольпась вылас, сылы кажитчисны ужасъяс, вир, сундукса нывка...
Сійӧ лӧньлывліс сӧмын Тарас киын.
Тарас ӧтнас вермывліс лӧньӧдны сійӧс, быттьӧкӧ сысянь петлывліс кутшӧмкӧ спокойнӧй, увереннӧй вын.
Марийка топӧдчывліс старик морӧс бердӧ да, сійӧс пельпомӧдыс топыда кутӧмӧн, унмовсьлывліс.
Тарас надзӧникӧн водтӧдліс сійӧс вольпасьӧ, пуктывліс орччӧн улӧс вылӧ да тадз пукавлывліс быдса часъясӧн.
Ставторсӧ позьӧ лечитны, дзоньтавны, восстановитны, думайтліс сійӧ, нывлӧн топалӧм висьлӧс чужӧм вылӧ видзӧдігӧн.
Война помасяс, и став ранаяс лечмасны, став заводъяс выльысь стрӧитсясны, дзоньнас олӧмыс выльмас.
Но мыйӧн лечитан челядьлысь вирӧн ойдӧдӧм, искалечитӧм, оскорбитӧм душасӧ?
— Кӧнӧсь ті, пиянӧй менам?
Кӧнӧсь ті?
МӦД ЧАСТЬ
1
«Кӧнӧсь ті, пиянӧй менам, кӧнӧсь ті?»
Вӧлі Тараслӧн куим пи, — абуӧсь юӧръяс ни ӧтисянь.
Ловъяӧсь-ӧ найӧ?
Сійӧ старайтчис думайтны, мый ловъяӧсь.
Сійӧ виччысис найӧс.
Тайӧ вӧлі ыджыд виччысьӧм, сэні срокъяс абуӧсь, — тайӧ вӧлі вера!
Ловъя миян армия, ловъяӧсь и менам челядь.
Воас бӧр армия, а сыкӧд воасны и пиян.
Воасны пиян, а накӧд и армия.
Армиятӧг найӧ эз вермыны воны.
Торйӧн сійӧ и эз виччысь найӧс.
Но Андрей воис ӧтнас.
Сійӧ воис арын, сёр рытын, омӧль, тошка, сьӧд, — сійӧс и эз тӧдны первой.
И паськӧмыс сы вылын вӧлі йӧзлӧн — кутшӧмкӧ серӧй крестьянскӧй дукӧс, сэтшӧмсӧ ӧні и оз новлыны; и бусыс сійӧ чужӧм, тош да лапти вылын — йӧзлӧн, абу татысь, енмыс тӧдӧ, кутшӧм туйяс вылысь; и ставнас сійӧ вӧлі бокӧвӧй, тӧдтӧм, курыд.
Син улас лӧз гуранъясын, ёсь виж нисьӧ лӧз банбокъясын, вом дорас скӧр чукыръясын овмӧдчис сӧмын сылы ӧтнаслы тӧдса разочарованиеясысь да мукаясысь курыд.
— Но, видза олад!
— шуис сійӧ, шога нюмъёвтӧмӧн, да, шапкасӧ пӧрччӧмӧн, осторожнӧя кутіс пыркӧдны сы вылысь бус, кыдзи гӧсть.
Страшнӧя горӧдіс Антонина, уськӧдчис верӧслы сьылі вылас.
Бӧрддзис бабка Ефросинья.
Гызисны челядь.
Шӧйӧвошӧмӧн Тарас сідзи и кынмис порог вылын киас дзузган лампаӧн.
— Тайӧ коді?
— повзьӧмӧн юаліс Марийка Лёнькалысь.
— Тайӧ тэнад папка.
— Кутшӧм абу папка кодь!
— шога шуис Марийка да недоверчивӧя матыстчис бать дорӧ.
Андрейӧс нуӧдісны комнатаӧ, пуксьӧдісны пызан сайӧ.
Сы гӧгӧр чукӧртчис став семья.
Полӧмӧн топӧдчис не аслас кодь бать бердӧ Марийка.
То бӧрдіс, то сераліс Антонина, суетитчис верӧс дорын да, медбӧрын, сійӧ пидзӧс вылӧ лэччысьӧмӧн, успокоитчис да лӧнис.
Пач да пызан дорын ноксис бабка Ефросинья.
Андрей пукаліс пыр нӧшта бокӧвӧй, не татчӧс, нерешительнӧя шыльӧдіс Антониналысь юрсисӧ, кужтӧг топӧдліс ас бердас Марийкаӧс, мыйкӧ сёрнитіс, горӧдліс не делӧ серти да не местаӧ, кыдзи горӧдлісны ӧні ставӧн, да новлӧдліс шӧйӧвошӧм, но жаднӧй синъяссӧ комната кузя, быттьӧ юаліс ассьыс: збыль-ӧ, гортын-ӧ ме, эз-ӧ кажитчы?
И медводз воисны сылы челядьдырсянь тӧдса дукъяс: чуланын шыръяслӧн, кухняын няньшомлӧн. Тарас комнатаын кӧртлӧн да пожӧм стружкилӧн дук.
Сэсся сійӧ аддзас семейнӧй карточкаяс ракушкаясысь вӧчӧм рамкаясын, часі-ходики вӧв вылын генерал Скобелевӧн, глечикъяс да серпаса тарелкаяс шкапысь, енджадж водзысь виж ыргӧн цепь йылысь лампадка.
Ставыс места вылын, ни ӧти пятно стенын.
— А тіян ставыс, кыдзи вӧлі!
— шуис сійӧ не то дивуйтчӧмӧн, не то радлӧмӧн.
Ставыс колебайтчис сы гӧгӧр, ставыс вӧлі слаб, невернӧй, шатайтчысь, и асьсӧ Андрейӧс шыблаліс олӧм да кулӧм костын; кажитчис сылы, новлӧдлӧ сійӧ ас пытшкас быдса мир, коді дрӧжжитӧ да вирӧссьӧма, а вӧлӧмкӧ — сӧмын тайӧ комнатасӧ новлӧдліс сійӧ аслас душаас.
Сӧмын ӧти сы йылысь мӧвпаліс.
Сӧмын ӧти сы дінӧ зілис.
Медым со тадзи пукавны пызан дорын, а гӧгӧр — тӧдса стенъяс, тӧдса дукъяс, тӧдса, дона чужӧмъяс, семья...
Сійӧ и ачыс эз тӧд, мый сэтшӧма радейтӧ ассьыс керка, лӧнь югӧрсӧ лампадаяслысь.
Ставыс прӧйдитас, — и война, и мирлӧн колебайтчӧм.
Сӧмын тайӧ вечнӧ: стенын семейнӧй карточкаяс, кухняын няньшом дук, ӧбразъяс водзын лӧнь би.
Сійӧ шудаа, кокниа серӧктіс, воча зырыштіс кияссӧ да первойысь чувствуйтіс асьсӧ гортын.
— Папка локтіс, сідзкӧ миян карынӧсь?
— шӧпкӧмӧн юаліс Марийка Лёнькалысь.
— Абу, тайӧ сӧмын тэнад папкаыд воис.
Тарас ни ӧти кыв нӧшта эз шу сэсянь, кыдзи воис Андрей.
Сьӧкыд видзӧдласӧн следитіс сійӧ пиыслӧн быд вӧрзьыштӧм бӧрся, и кор сійӧ пукаліс пызан дорын, и кор кутіс мыссьыны, пӧсь валы радуйтчӧмӧн да дивуйтчӧмӧн, кутшӧм ӧдйӧ сійӧ гудыртчис няйтысь, и кор муртса эз бӧрддзы, Антонина ордысь бельё — ассьыс, сійӧс виччысьысь, крахмалӧн, гортӧн, сундукӧн, тӧждысьысь нывбаба киясӧн пахнитысь бельё — примитіг...
И сӧмын кор мыссьӧм, вежсьӧм да тыр шудысь югъялысь Андрей пуксис бара пызан сайӧ, — Тарас, медбӧрын, торкис ассьыс сьӧкыд чӧв олӧмсӧ.
— Тэ нӧ кытысь усин, Андрей?
— ньӧжйӧ юаліс сійӧ.
Андрей дрӧгнитіс.
Тарас настойчивӧя юаліс выльысь.
— Пленысь...
— муртса кывмӧн вочавидзис Андрей.
И друг кутіс тэрыба висьтавлыны плен йылысь.
Антонина топӧдіс сылысь кисӧ, став семья ланьтіс.
А сійӧ, век ёнджыка и ёнджыка возбуждайтчӧмӧн, висьталіс сы йылысь, мый терпитіс пленын, да ачыс ӧні дивуйтчис, кыдзи сійӧ ставсӧ тайӧс терпитіс да эз пӧгибнит.
Но батьыс торкис сійӧс:
— Кыдзи нӧ тэ пленас веськалін, Андрей?
— Кыдзи?
— гажтӧма нюмъёвтіс пиыс.
— Кыдзи ставныс веськавлӧны.
Веськалім кытшӧ...
Уськӧдчисны немецъяс...
Ме винтовка вылӧ видзӧдлі: мый сыкӧд вӧчны?
Тӧлктӧм оружие!..
Ме сійӧс шыбиті и сдайтчи...
— Сдайтчин?
— горӧдіс Тарас.
— Сдайтчин, сукин сын?
Андрей кельдӧдіс.
Пуксис сьӧкыд чӧв-лӧнь.
— Эх, дядя!
— дӧзмӧмӧн шуис Лёнька, синсӧ Андрей вылысь вештӧмӧн.
— Кыдзи нӧ тайӧ тэ?
Ме эськӧ нинӧмысь эг сдайтчы.
И сэки Андрей скӧрмис:
— Эн сдайтчы эськӧ?
Тэ!
Понпи!
Вояка!
Ставныд ті тані, видзӧда да, воякаяс!
Смертьсӧ энӧ дукыштлӧй, немецӧс энӧ аддзылӧй, а сэн жӧ... рассуждайтанныд.
Мый нӧ ме ӧтнам немецлы паныд?
Найӧ — вын...
А ме?
— А кувныс тэнад сӧвестьыд эз вӧв?
— горӧдіс Тарас.
— Кувны?
— горӧдіс Антонина да кыкнан кинас кутчысис Андрейӧ.
Быттьӧ сійӧс нетшыштісны нин сы дінысь да нуисны смерть вылӧ.
— Кувны?..
— чукыртчӧмӧн нюмъёвтіс Андрей.
— Кокниа ті шуанныд, батьӧ...
Кувны ме, дерт, верми...
Тайӧ абу сьӧкыд...
— сійӧ мисьтӧма видзӧдліс став семья вылӧ да содтіс:
— Гашкӧ и збыль, бурджык вӧлі меным кувны!
Ставӧн чӧв олісны.
Сӧмын Антонина нӧшта топыдджыка кутчысис Андрей киясӧ.
— Видзӧдтӧ!
— бара гажтӧма нюмъёвтіс сійӧ.
— Пленысь локті... бордъяс вылын... чайті, гортын виччысьӧны.
Чайті, радлун гортӧ вая.
А, видзӧдтӧ, вайи... неудобство.
— Ми тэнӧ эгӧ татшӧмӧн виччысьӧй, — шуис, юрнас довкйӧдлӧмӧн, Тарас.
— Абу справедливӧйӧсь ті, Тарас Андреевич!
— друг синваысь дрӧжжитысь гӧлӧсӧн шуис Антонина.
— Ті став дінӧ несправедливӧйӧсь.
Пыр.
Мый нӧ, сійӧ ӧтнас став пыдди кувны должен?
Бур, мый ловйӧн воис, — и сійӧ видзӧдліс нывбабаяс вылӧ, налысь поддержка корсьӧмӧн.
Бабка Ефросинья, кыдзи и пыр, гӧгӧрвотӧма лайкйӧдліс юрнас.
Настя чӧв оліс.
— Котсьысь!
— зывӧктӧмӧн шуис Тарас.
— Тэ эськӧ бурджык челядьтӧ кӧ водтӧдін...
Мый оз узьны?
— горӧдіс сійӧ, ва вылӧ ассьыс отчаяниесӧ лэдзӧмӧн.
— Но, воис!
Но, ловъя!
Представление помалӧма!
Узьны!
Бабка Ефросинья да Антонина заводитісны водтӧдны челядьӧс.
Марийка водіс вольпасьӧ пыр жӧ,
— сійӧ вӧлі повзьӧма да мудзӧма не ас кодьыс бать воӧмӧн, Лёнька нӧшта дыр бушуйтіс да споруйтіс — эз кӧсйы узьны.
Андрей чӧла пукаліс пызан дорын, гӧгльӧдліс нянь шарикъяс...
Со сійӧ и гортын, а гортыс абу.
Тарас сьӧкыд воськовъясӧн ветлӧдліс комната кузя.
— Кыдзи нӧ тэ пленсьыс мунін?
— друг юаліс пыр чӧв олысь Настя.
— Сідзкӧ, мунны позьӧ?
— Мый?
— садьмис Андрей да дӧзмӧмӧн вӧрзьӧдыштіс пельпомъяссӧ.
Настя юаліс выльысь.
Матыстчис Антонина да пуксис Андрей дорӧ.
Босьтіс сылысь кисӧ асласӧ.
— Бабаяс мездісны... — неокотапырысь объяснитіс сійӧ.
— Бабаяс жалитісны миянӧс...
Бокӧвӧй бабаяс жалитісны миянӧс!
— повторитіс сійӧ батьыслы упрёкӧн.
— Дзик тӧдтӧм, пемыд бабаяс, а жалитісны...
— Но сэн жӧ вспомнитіс, кыдзи найӧс жалитісны бабаяс: «шудтӧмъясӧн» шулісны найӧс бабаяс, и тайӧ вӧлі ас, но тӧлктӧм мужикъясӧс курыда, зывӧктӧмӧн жалитӧм.
А найӧ мунісны сиктъяс пыр мучитчӧм, шогсьысь чукӧрӧн, и видыс налӧн эз вӧв мужикъяслӧн да салдатъяслӧн, а — пленнӧйяслӧн.
Чӧртыс тӧдӧ, кытысь лоӧ пленнӧй мортлӧн тайӧ видыс — шинель клястиктӧм, тасматӧм, видзӧдлас синкым увті, кияс мышку сайын, кыдзи каторжаналӧн.
Тадзи найӧ мунісны безоружнӧй йӧз чукӧрӧн сиктъяс пыр.
Буретш сійӧ сиктъястіыс, кодъяс пыр нӧшта тӧлысь сайын прӧйдитлісны стрӧйнӧй да грознӧй воинствоӧн.
Сэки найӧс сідзжӧ жалитлісны бабаяс, колльӧдісны сикт помӧдз, бӧрдісны гусьӧник.
Сӧмын шудтӧмъясӧн найӧс эз шулыны сэки, эз!
Друг сійӧ шува батьыслы:
— Чайтан, меным тайӧ пленыс кокниа сетчис?
Ме, гашкӧ, ачым ачымӧс сёысь прокляниті сыысь, мый эг кув бойын.
Кувны кокниджык.
Вӧтлісны миянӧс паськыд туй кузя...
Муртса кольччан, — нӧйтӧны прикладъясӧн.
И кокъясыд вирӧсь, и чужӧмыд вирӧсь, вирӧн мыссян.
Унаӧн кулісны миян кодьыс туй вылын.
Коді ачыс кувны эз вермы, сійӧс немецъяс помалісны...
Сэсся вӧтлісны миянӧс лагерӧ.
Миллерово дорӧ.
Прӧстӧ кушин кытшалӧма колючӧй проволокаӧн — со и став лагерыс.
Зэр кӧ киссьӧ — сідзкӧ зэр улын олан.
Кӧдзыд кӧ — сідзкӧ кӧдзыдын.
Узьлім уль му вылын.
Сёйим... — сійӧ шеныштіс кинас.
— Сёйны эз сетлыны.
Сійӧ, мый шыбитасны проволока сайӧ бабаяс, сійӧ и ладнӧ.
Тышкасим ас костаным кусок вӧсна.
Кыдзи зверьяс.
И бара сэні унаӧн миян кодьыс куліны.
А ме, видзӧд, лёк вылад — ловйӧн коли...
Сійӧ висьтавліс ӧні пӧся да ӧдйӧ, и сы водзын сувтлісны лагерлӧн страшнӧй картинаяс, и бара сылӧн пельясас — ёртъяслӧн кулӧм водзын ымзӧм, и плетьлӧн шутьлялӧм, и тӧв вылын колючӧй проволокалӧн гуалігӧн моз звӧнитӧм.
— А лагерь гӧгӧр пукалісны бабаяс...
И лунын пукалісны.
И войын.
Ассьыныс мужикъяссӧ видзӧдісны.
И бӧрдісны жӧ найӧ, бабаясыс, ок, страшнӧя бӧрдісны!
Омлялісны!
И ми заводитлім омлявны.
Коді овны кӧсйис, сійӧ омляліс.
А вӧліны сэтшӧмъяс — кулісны чӧла.
И тайӧ медся страшнӧй.
А ме омлялі.
Кыдзи кӧин омлялӧ.
И пыр меным кажитчис горт... и Антонина... и Марийка...
И кымын курыдджык лоліс, кымын смерть матынджык — сымын ёнджыка ме овны кӧсйи.
И олі.
А кыдзи олі, мыйӧн, — ӧні и объявитны ог вермы.
— Но кыдзи тэ век жӧ пленсьыс мунін, Андрей?
— бара страннӧй настойчивостьӧн повторитіс ассьыс юалӧмсӧ Настя.
— Бабаяс и мездісны.
Немецъяслӧн, видзӧдтӧ, политикаыс хитрӧй.
Ми кодьыс тайӧ лагерьясас кулісны тысячаясӧн, — тайӧ некодлы оз тыдав.
А найӧ ӧтиӧс лэдзасны, сійӧ, кор гортӧдзыс воас, — та йылысь звӧныс, звӧныс!
Вот найӧ и распорядитчисны, мый бабаяс вермасны, пленнӧйяс пӧвстысь кӧ ассьыныс верӧссӧ либӧ воксӧ аддзасны, — босьтны сійӧс ас ордас, вӧля вылӧ.
Но, справка, дерт, колӧ старостасянь.
Да тайӧ кокни делӧыс!
Эмӧсь бабаяс, кодъяс разнӧй лагерьясысь сё «верӧсӧдз» вот тадзсӧ мездісны.
— Сійӧ серӧктіс.
— Но, а менӧ коді мездас?
Гортсаяс матын абуӧсь.
А вӧля вылӧ, вӧля вылӧ окота!..
Чувствуйта, кула ме тані, кыдзи синтӧм понпи, и некод оз казьтышт.
И колючӧй проволокаыс менӧ сэтшӧма мучитіс, быттьӧ сійӧ меным душаӧ пырис, ёсьяснас душаӧс нетшкӧ вирӧдз.
Но вот...
Ме и шыбиті бабаяслы проволока сайӧ записка.
Мездӧй, мися, бур душа кӧ аддзысяс!
И ассьым нимӧс, овӧс, фамилияӧс, кытысь рӧдӧн...
— сійӧ ланьтліс минута кежлӧ, думыштчис, да друг ньӧжйӧ, ласковӧя нюмъёвтіс.
— Аддзысис бур душа, Лукерья Павловна...
Луша...
Мездіс...
Босьтіс менӧ ас ордас, овмӧсас...
Сылӧн верӧстӧгыс ставыс пӧлӧстчис, пӧрис...
— Сійӧ джӧмдіс, гӧрдӧдіс, сэсся помаліс:
— Тэ менӧ, Антонина, кыдзи колӧ судит, сӧмын ме сійӧ нывбабаыскӧд олі...
кыдзи гӧтыркӧд...
Антонина дрӧгнитіс, повзьӧмӧн да кыдзкӧ зэв беспомощнӧя видзӧдліс верӧс вылас да невольнӧ нетшыштіс ассьыс кисӧ сійӧ киысь.
— Ме ӧд...
— шуыштіс Андрей.
— Ме ӧд эг тӧд, ловъяӧсь-ӧ?
Танӧсь-ӧ?..
Ставыс ӧні му вылас шатовтчис, мӧдӧдчис кӧсӧйтчӧмӧн...
— Нинӧм!
Нинӧм!
— лёкысь серӧктіс Тарас.
— Мый, другӧ, гӧтырыдкӧд стесняйтчыны!
Россиялы кӧ изменитін, мый нин сэн гӧтырыд?
Сӧмын со мый ме тэныд висьтала, Андрей.
Гӧтырыд прӧститас, сійӧ кывтӧм существо, лӧнь.
Прӧститас-ӧ Россия?
— А Россия водзын менам мыж абу...
— ньӧжйӧ шуис Андрей.
— Пӧръялан!
Пӧръялан!
— горӧдіс сы вылӧ Тарас.
— Ставсӧ тэ ылӧдлін!
И Россияӧс, и гӧтыртӧ, и менӧ, пӧрысь дуракӧс, и менсьым виччысьӧмӧс,
— сійӧ крута бергӧдчис да муніс ас ордас, ас бӧрсяыс ӧдзӧс ёна крапкӧмӧн.
Лоис лӧнь.
Шога пукаліс, юрсӧ кияс вылӧ лэдзӧмӧн, Антонина.
Чӧв оліс Настя.
Топӧдчис ёкмыльӧ кывшутӧм бабка Ефросинья, курыда довкйӧдліс юрнас.
И, медым кыдзкӧ разӧдны тайӧ терпитны вермытӧм чӧв олӧмсӧ, Андрей юаліс:
— Но, а ті кыдзи тані оланныд?
Сылы некод эз вочавидз.
Сӧмын Настя вӧрзьӧдыштіс пельпомъяссӧ.
Андрей видзӧдліс гӧтырыслӧн копыртӧм юр вылӧ и друг аддзис: сылӧн юрыс дзор.
Сійӧ эз эскы.
Нӧшта ӧтчыд видзӧдліс: дзузганлӧн би югӧр улын рӧмыда югнитісны эзысь сияс.
«Енмӧй!
— повзис Андрей.
— Мый нӧ сыкӧд вӧчисны?» Сійӧ повзьӧмӧн видзӧдліс гӧгӧр.
Чӧв оліс Настя.
Мыйкӧ вомгорулас бормочитіс аслыс мамыс.
Молитва?
Со горт — и абу гортыс!
Сійӧ жӧ бушковъяс да бедаяс, кодъяс шутьлялісны сы весьтын, Андрей весьтын, жуглісны, куснялісны сылысь телӧсӧ да душасӧ, шумитісны и Каменнӧй Бродын лӧнь керка весьтын, Антонинаӧс пӧрысьмӧдісны, Тарасӧс скӧрӧн вӧчисны.
Ставыс вид вылас тані колис воддзаыс, и пемыд стеклӧяс улын карточкаяс, и лампадкаяслӧн лӧнь югыд, а воддза олӧмыс абу.
И гортыс абу.
И спокой абу.
И шуд абу, быттьӧ эз вӧв.
Андрейлы друг окота лои нюжӧдчыны гӧтыр дінас, кутлыны сійӧс, босьтны ласкӧвӧй киясӧ сылысь коньӧр, мудзӧм, дзор юрсӧ, топӧдны аслас морӧс бердӧ, бӧрддзыны ӧтлаын:
«Но, мый вӧлі — вӧлі!
Нинӧм!
Нинӧм, Тоня!
Ӧні ме тані, ӧні тэкӧд.
Олам кыдзкӧ!
Виччысям война пом, не нэм кежлӧ жӧ».
Но сійӧ эз вӧч тайӧс.
Мыйла?
И ачыс сійӧ аслас кывъясӧ оз эскы, и Тоня эз эскы.
Неправда сылӧн кывъясыс.
Эз, эз нетшыштчы сійӧ пленысь!
Со сійӧ — колючӧй проволокаыс.
Воддзамозыс и сійӧ пленын, и семьяыс пленын, и став карыс пленын немецъяс ордын.
Сылӧн душаыс пленын.
Ставсӧ гартлӧма колючӧй проволокаӧн.
Колючкаяс пырисны душаас.
А стариклӧн, батьыслӧн, душаыс свободнӧй.
Сійӧс цепӧн он дор.
Сійӧс колючӧй проволокаӧн он гартлы, Тараслысь бессмертнӧй, скӧрмӧм душасӧ.
И пиыс друг курыда завидуйтіс батьыслы.
Тайӧ войнас Каменнӧй Бродын омӧлик керкаын некод эз узь...
2
Тайӧ войнас Каменнӧй Бродын омӧлик керкаын некод эз узь...
Кутшӧм кӧть водз эз чеччы Андрей, унаӧн чеччисны нӧшта водзджык.
Дзуртісны джодж плакаяс, став пельӧсъясысь кылісны кышӧдчӧмъяс.
Андрей чеччис да пасьтасис.
Антонина вӧчис вид, мый узьӧ.
Андрей видзӧдліс сы вылӧ да ышловзис.
Со и торъявлӧм бӧрын коли сылӧн первой вой гортас...
Не сідзи коли, кыдзи мечтайтіс...
Но, мый нӧ!
Ставыс ӧні му вылын абу сідз...
Сійӧ петіс мыссьыны посводзӧ.
Сэні мошкоритчис нин мам.
Ас вӧчӧм ручнӧй мельничаӧ сійӧ кисьталіс сю да изіс.
Шестерняяс шога дзуртісны.
— Тайӧс батьыд вӧчис, — объяснитіс мам, казялӧмӧн, мый пи дыр видзӧдӧ сійӧ удж вылӧ.
— И ним талы сетіс: агрегат.
А ме ногӧн, миян шог тайӧ, а абу агрегат.
Ӧти шог, сэсся нинӧм абу...
Ӧшиньяс вӧлі нӧшта ставеняӧсь на.
Щельясті писькӧдчис омӧлик да быттьӧ чукрӧдлӧм асъя югыд.
— Восьтны ӧшиньяссӧ, али мый?
— шыасис Андрей.
— Пемыд, кыдзи гуын.
— Тадзи и олам!
— шыасис мам.
— Видзӧдныс нинӧм вылӧ.
Ӧні, асылын, ставыс гортын кажитчис Андрейлы не сэтшӧмӧн, кутшӧм вӧлі войдӧр.
Сы вылӧ друг видзӧдліс нуждалӧн страшнӧй чужӧм, тӧрыт сійӧ тайӧс эз казяв.
Сійӧ и ачыс эз куж эськӧ объяснитны, мыйын сійӧс аддзис, — Тарас агрегатын-ӧ, шома сӧчӧнъясын-ӧ, кодъяс вежисны нянь, либӧ сыын, мый самӧвар бусӧссьӧ пельӧсын.
(«Сідзкӧ, абу гортын ни сахар, ни чай.
Кыдзи нӧ мам чайтӧгыс олӧ, чаевница?»), — но нужда кӧзяйничайтіс тані, тайӧс сійӧ аддзис бура да примитіс мыйлакӧ кыдзи аслыс упрёк.
Быттьӧ сійӧ, Андрей, вӧлі мыжа сыысь, мый война, да немецъяс карын, да абу нянь.
Ньӧжйӧндзи пызан дорӧ кутіс чукӧртчыны семья, — ставныс пемыдӧсь, чӧлӧсь.
Весиг Лёнька видзӧдіс дядь вылӧ синкым увтіыс, явӧ лёкысь.
Медся дыр эз пет Антонина.
А кор петіс, медбӧрын, да, страннӧя волнуйтчӧмӧн, матыстчис верӧс дорас, сійӧ гӧгӧрвоис, мыйла задержитчис сійӧ: пудритчис.
Но и пудра эз вермы дзебны, кутшӧма пӧрысьмис да ротмуніс Антонина.
Торйӧн пӧрысьмисны сылӧн синъясыс, лоисны пемыдӧсь, полысьӧсь.
«Бӧрдӧ уна», — гӧгӧрвоис Андрей да бергӧдчис.
Завтрак муніс ӧдйӧ да гажтӧма.
Ставӧн чӧв олісны.
Сӧмын ичӧтик Марийка тольгис да ластитчис Андрей дінӧ.
— Тэ школаӧ ветлан?
— юаліс сійӧ.
— Ог...
— дивуйтчӧмӧн вочавидзис Марийка.
— Ӧні жӧ немецъяс!
— Да, да...
— шуыштіс сійӧ.
— Ме эг думышт.
Сійӧ и тайӧс примитіс кыдзи аслыс упрёк: быттьӧ сійӧ мыжа, мый ӧні оз позь Марийкалы ветлыны школаӧ.
— Но, ме тэкӧд ӧні ачым занимайтчыны кута!
— тэрыба кӧсйысис сійӧ нылыслы.
Завтрак бӧрын Тарас кутіс мӧдӧдчыны заводӧ.
Торжественнӧя кыскис ассьыс ротӧссӧ, кутіс пасьтасьны.
— Мый, бать заводын уджалӧ?
— дивуйтчӧмӧн юаліс Андрей чойыслысь.
— Да... быттьӧ...
— серӧктіс сійӧ.
— Конвойӧн дедушкаӧс новлӧдлӧны заводӧ!
— горӧдіс Лёнька.
— Вот!
А конвойтӧг сійӧ оз мун.
Сылысь гӧлӧссӧ кыліс и Тарас аслас комнатаын.
— Да, да!
— шыасис сійӧ сэсянь.
— Почёт!
Почёт меным пӧрысьӧ-нэмӧ немецъяссянь менам непокорствоысь.
Кыдзи губернаторӧс, менӧ нуӧдӧны заводӧ.
Конвойӧн!
— И тэ служитан?
— юаліс Андрей Настялысь.
— Ме?
Ог!
— А мый нӧ вӧчан?
— Ме дзебсяся.
— Дзебсясян?
Кодысь нӧ?
— Ставсьыс.
Германияысь.
Службаысь.
Немецкӧй синмысь.
— Кыдзи нӧ тэ... дзебсясян?
— А сідз...
Сайлася, ог мыччась.
Менам ӧні став олӧмӧй сыын, медым дзебсясьны, — загадочнӧя серӧктіс сійӧ.
И Андрей дивуйтчӧмӧн да весиг завидьтӧмӧн думыштіс: «А найӧ тані ассьыныс война немецъяслы паныд нуӧдӧны, дерт, ичӧт война, но, видзӧдтӧ, кутшӧм миритчытӧмӧс».
— Мыйкӧ менам полицай сёрмӧ!
— шуис Тарас, аслас комнатаысь петӧмӧн да часі вылӧ видзӧдӧмӧн.
Пасьтасьӧма вӧлі Тарас висьтавны позьтӧм ротӧсӧн, — кысь сӧмын шедӧдіс татшӧмсӧ!
И Андрей гӧгӧрвоис: тайӧс старик нарошнӧ.
— Сёрмӧ полицай!
— сералӧмӧн повторитіс Тарас.
— Непорядок!
Дерт, извинитны позьӧ — полицейскӧй кияс ӧні налы оз тырмы.
Пӧкӧритчытӧм народын уна, оз управляйтчыны!
Сійӧ видзӧдліс пиыс вылӧ да юаліс, быттьӧ тӧдлытӧг, небрежнӧя:
— Тэ ӧні полицияӧ служитны мунан, Андрей, а?
Андрей кельдӧдіс.
— Кыдзи ті ме йылысь думайтанныд, бать!
— броткис сійӧ ӧбӧдитчӧмӧн.
— Весиг тешкодь!
— А кытчӧ нӧ тэныд нӧшта мунныс?
— пӧщадатӧг водзӧ нуӧдіс старик.
— Тэ аслыд туй бӧрйин.
Тэ ӧні — паса...
— сійӧ скӧра фыркнитіс усъясас.
— Тайӧ меным та вылӧ ӧбижайтчыны колӧ, тэныд ме вылӧ ӧбижайтчыны нинӧм.
Андрей пытшкын друг ыпнитіс лёк.
Мый тайӧ батьыс збыльысьсӧ?
«Эз преникъяс сетавны меным немецъяс, — плеть...
Ті и вӧтӧн сійӧс энӧ аддзылӧй, мый ме терпиті!»
Сылы друг уси тӧдвылас лагерь.
Тайӧс некор не вунӧдны!
Таысь некор не мынтысьны!
Сылы окота лои ставсӧ тайӧс лёкысь да яра шыбитны батьыслы чужӧмас:
«Но, вай, вай, старик, артасям, кодлӧн душаыс крутджыка заваритӧма лёкӧн, вай!» Но сэки друг кыліс ӧдзӧсӧ прикладӧн камгӧм да гӧлӧс: «Эй!
Пет!»
— А-а!
Воис жӧ!
— серӧктіс Тарас да пуктіс юрас картуз.
— Но, локта!
Видзӧдлы и тэ, Андрей, кутшӧм ӧні старикъяслы почёт!
Лок, лок!
— горӧдіс сійӧ пиыс вылӧ, аддзӧмӧн, мый сійӧ кольччис места вылас.
— Тэныд та вылӧ видзӧдлыны колӧ.
Андрей кывзысьӧмӧн петіс бать бӧрсяыс кильчӧ вылӧ.
Ывлаын сулалісны нин старикъяс, бедьяс вылӧ лэччысьӧмӧн.
«Быттьӧ пленнӧйяс», — мӧвпаліс Андрей.
Сійӧ тӧдмаліс ставнысӧ.
Кыдзи не тӧдны!
Мастеръяс!
Сёрнитчытӧм старикъяс, уна найӧ вир портитісны сылысь важ кадӧ, кор сійӧ ачыс лоис том мастерӧн на дорын.
Найӧ пыр вӧліны сылы старикъясӧн.
Найӧ пыр шулісны сылы «тэ», сійӧ налы «ті».
Кыдзи не тӧдны!
Найӧс тӧдісны ставӧн.
Академикъяс накӧд сӧветуйтчылісны.
Директоръяс наысь повлісны.
Выль директор представляйтчыліс первой налы, сэсся обкомлы.
Найӧс позьӧ вӧлі убедитны, гежӧдджыка — уговоритны, прикажитны налы оз позь вӧлі.
Тарас займитіс ассьыс местасӧ радын, полицейскӧй шеныштіс кинас, и старикъяс мӧдӧдчисны.
Найӧ мунісны, бедьяс вылӧ крепыда мыджсьӧмӧн.
И ӧні вӧлі тыдалӧ Андрейлы, кутшӧма пӧрысьмисны, кусыньтчисны, слабмисны мастеръяс.
И батьыс слабмис, на пӧвстын медся том.
Киссьӧм пальто шевъяліс сылӧн кос пельпомъяс вылын сэтшӧм эбӧстӧма, сэтшӧм стариковскӧя...
Но быдӧн кутіс юрсӧ вылын да веськыда.
Тыдалӧ, медбӧръя вынъясысь, непокорствоысь, коді вынсьыс крепыдджык, старайтчисны найӧ мунны гордӧя да достойнӧя.
Быттьӧ и збыльысь вӧлі тайӧ конвойыс налы почётӧн.
«Абу, тайӧ абу пленнӧйяс, — невольнӧя думыштіс Андрей.
— Тайӧ... тайӧ — пӧкӧритчытӧмъяс».
Тарас, кыдзи и пыр, муніс орччӧн Назаркӧд.
— Мый, Тарас, — пыр жӧ юаліс Назар, таысь и поліс Тарас.
— Эг-ӧ Андрейӧс ме кильчӧ вывсьыс аддзыв?
— Сійӧс!
— буркнитіс Тарас.
— А-а...
Сідзкӧ, гӧстьӧн тэнӧ, Тарас!
Пиӧн!
Важ кад серти кӧ эськӧ магарыч...
— Нинӧмысь!
— Да, да...
Тайӧ сідз... дерт...
Но, и мый висьтавлӧ Андрей?
Кыдзи?
Кӧні миян армия?
— Ӧні кутшӧм висьтъяс!
— Но, да...
А век жӧ...
Тайӧ сідз...
— эз ланьт Назар.
— Сійӧ кысянь воис, Андрейыд?
— Кытшысь, — пӧръяліс Тарас.
«Плен» кыв сійӧ эськӧ шуны эз вермы.
— А!
Но, да... да...
Ӧні унаӧн кытшысь петӧны.
Со и ми воюйтлім гражданскӧйӧ, а татшӧм кывсӧ мыйкӧ ог помнит, эг кывлы: «кытш».
А?
Али вунӧді?
Водзӧ мунісны чӧла.
— Да... — мӧвпалігтыр шуис Назар.
— Пышйисны миян коді кытчӧ...
Кытш.
Да юӧртӧг — неизвестнӧйяс...
Гашкӧ, и армияыс миян сэсся абу, а, Тарас?
Миян ӧти мечтаяс?
Гашкӧ, ставнас сійӧ кыдзи и тэнад пиукыд, котӧртіс кытшъясӧ да гортъясӧ...
А?
А ми виччысям?
Тарас ачыс та йылысь мӧвпаліс сійӧ кадсянь, кыдзи Андрей воис, но ӧні нинӧм эз вочавидз Назарлы.
Мунісны чӧла.
— Эй!
Э!
— горӧдіс друг первой радын мунысь старик Булыга.
— Эй, полицай, тэ он сійӧ туйӧдыс нуӧд!
Кылан-ӧ!
— <rus>Молчать</rus>!
— ракӧстіс сы вылӧ полицейскӧй да грӧзитіс сылы автоматӧн.
Старикъяс кутісны волнуйтчыны.
— Тайӧ кытчӧ нӧ миянӧс нуӧдӧны?
— беспокоитчис Назар.
— Оз-ӧ нин тюрьмаӧ?
— Дзик ӧткодь!
— шыасис Тарас.
— Да абу...
Век жӧ...
— Лыйлыны кӧ, — друг шуис литейщик Омельченко, Захар Иванович, — сэк ме аттьӧ висьтала.
Век жӧ нин не овны миянлы югыд лунӧдз.
А тадзи олӧм дорысь...
— сійӧ шеныштіс кинас.
Но вайӧдісны найӧс эз тюрьмаӧ и эз лыйлыны, а ичӧтик ремонтнӧй заводӧ.
Тайӧ вӧлі ичӧтик, пӧшти кустарнӧй заводишко, сійӧс эвакуация дырйи эз и разрушайтны.
Ӧні сылӧн дзик ӧти трубаысь кайис блед виж тшын.
Полицейскӧй муніс кытчӧкӧ, шӧйӧвошӧм старикъяс колины ӧтнаныс.
Цехысь друг котӧрӧн петіс на дінӧ немецкӧй спецовкаа кутшӧмкӧ морт, кодын Тарас аддзис вид сертиыс русскӧй мастерӧвӧйӧс.
— А-а!
— радлӧмӧн горӧдіс сійӧ, старикъясӧс аддзӧмӧн.
— Смена воис...
— Энлы!
— стрӧга дугӧдіс сійӧс старик Булыга.
— Тэ коді тані?
— Месӧ?
— серӧктіс морт
— Ме мастер тані.
— Мастер!
— буркнитіс Тарас.
— Сукин сын тэ, а не мастер...
Иуда!
— Энлы!
— бара властнӧя орӧдіс Булыга.
— А миянӧс татчӧ мыйла?
— Дӧгадывайтча: сійӧн жӧ...
Мастеръяс?
— Но, мастеръяс, шуам.
— Но, вот!
Гӧгӧрвоа сідз: уджавны кутанныд!
Срочнӧй удж эм...
— Ми уджавны огӧ кутӧй!
— шуис Назар.
— Кутанныд!
Заставитасны!
Военнӧй заказ!
Сэні сёрни дженьыд, — ышловзис друг немецкӧй спецовкаа мастер.
— Аддзанныд-ӧ, вайисны кысянькӧ пропасть жуглӧм танкъяс...
— Немецкӧйясӧс?
— Дерт!
Кодлӧн нӧ?
abu
Сы мында, ме и дзоньяссӧ немецъяслысь сы мындасӧ эг аддзыв.
Но, а асланыс киясыс налӧн, тыдалӧ, оз судзсьы.
Кутшӧм танкъяс омӧльджыка жуглӧма, найӧс, дерт, асланыс мастерскӧйясын лӧсьӧдлӧны.
А тайӧ — но, дзик искусство произведениеяс, честнӧй кыв, сэтшӧма жуглӧма!
Сідзкӧ, найӧс миянлы ремонтӧ...
— Энлы, энлы!
— дугӧдіс сійӧс дивуйтчиг Тарас.
— Жуглӧм танкъяс!
Кодӧн жӧ жугӧдлӧма?
— Но, ог вермы висьтавны, кодӧн,
— серӧктіс татчӧс мастер.
— Дӧгадывайтча, дерт: мастеръясӧн жуглӧма!
Но, наӧн, кодъяскӧд война мунӧ!
— Сійӧ видзӧдліс гӧгӧр.
— Но, кыдзи шуны?
Противникӧн.
Цехысь старикъяс дінӧ тэрыба петіс важнӧй да кыз немец пенснеа да военнӧй формаа.
— А!
— гажаа горӧдіс сійӧ.
— <ns>Карашо</ns>!
Ті эмӧсь роч мастеръяс?
О!
Да!
Видза оланныд, роч мастеръяс!
Старикъяс негораа броткисны:
— Видза оланныд!
— Лоам тӧдсаӧсь!
— шуис гажа немец.
— Ме эм инженер.
Ті эм роч <ns>майстеръяс</ns>.
Зэв бур!
И эм ӧти удж...
О!
Великӧй удж!
Колӧ <ns>ремонтирт</ns> танкъяс...
Ӧдйӧ!
Кыдз сійӧ?
А, да — срочнӧ!
Кык вежон!
Он — лыйлам.
— Колӧ уджсӧ видзӧдлыны, — негораа шуис Тарас.
— Мый?
А?
Тайӧ эм справедливӧ!
<ns>Майстер</ns> должен аддзывны удж.
— Инженерлы кажитчис, мый сійӧ кужӧ бура сёрнитны рочӧн роч мастеръяскӧд.
— Ті аддзанныд удж.
<deu>Битте</deu>!
Старикъясӧс пыртӧдісны цехӧ.
Найӧ аддзисны жуглӧм, кусньӧдлӧм, пазӧдлӧм немецкӧй машинаяслысь кузь рад.
Тайӧ вӧліны нин не сійӧ танкъяс, кодъяс повзьӧдлісны найӧс карса площадьяс вылын.
Тайӧ вӧлі беспомощнӧй, вынтӧм, кулӧм кӧрт.
— <deu>Дас ист</deu> есть, — торжественнӧя шуис гажа инженер.
— Кыдзи тайӧ?
<ns>Могучественнӧй</ns> немецкӧй техника.
Сійӧ эм ӧні висьысь.
Ми тіянкӧд эм докторъяс.
А?
— серӧктіс сійӧ аслас шуткалы.
— Ӧкуратнӧй удж!
— восхищайтчӧмӧн шуис Тарас, броняын розьяс видлалӧмӧн.
— Нинӧм он шу!
Чистӧя!
Тайӧ кӧні найӧс тадзсӧ, коньӧръясӧс?
Сталинград дорын?
— Не тіян делӧ!
— горӧдіс инженер, и сылӧн чужӧмыс лои гӧрд.
<ns>— Молчайт!</ns>
<ns>Молчайт!</ns>
<ns>Молчайт!</ns>
— Ме чӧв ола, — Тарас вӧрзьӧдіс пельпомъяссӧ.
— <ns>Молчайт</ns>!
— нӧшта ӧтчыд, но ньӧжйӧджык нин горӧдіс инженер.
Сэсся сійӧ уськӧдіс тӧдвылас, мый сійӧ кужӧ сёрнитны рочӧн роч мастеръяскӧд, да шуис спокойнӧя нин:
— Тайӧ танкъяс должен регыд мунны бойӧ.
Оз — лыйлам.
— Ми тайӧ уджсӧ вӧчны огӧ вермӧй, — негораа шуис старик Булыга.
— Вас?
— горӧдіс инженер.
— Мый?
Кыдзи сійӧ... огӧ вермӧй?
— Ог вермӧй ми!
— шуисны ӧні ставӧн.
Немец удивлённӧя видзӧдліс на вылӧ.
Сійӧ эз виччысь ӧтказ.
Сійӧ весиг пенснесӧ босьтіс да мыйлакӧ бергӧдліс киас.
Друг сійӧ гӧгӧрвоана нюмъёвтіс:
— А, да-да!
Ме понимайт.
Тайӧ эм справедливӧ...
<ns>Майстер</ns> должен кушайт...
Ті, — сійӧ чуткис чуньнас омӧль Булыгаӧ, — ті эм скелет...
Но<ns>майстерӧс</ns> ме кута вердны!
Тайӧ эм справедливӧ... — Сійӧ кык кыв шуліс торйӧн чӧскыда: «справедливӧ» да «лыйлам».
— Вердны?
— серӧктіс Булыга, — он, миянӧс он нин верд...
Пӧтӧсь!..
— Ми тайӧ уджсӧ вӧчны огӧ вермӧй, — чорыда шуис Тарас, — ми абу мастеръяс.
— Кыдзи абу <ns>майстеръяс</ns>?
— удивитчӧмӧн горӧдіс инженер.
— Ми чёрнӧй рабочӧйяс.
— Кыдзи чёрнӧй рабочӧй?
— равӧстіс немец.
— Меным шуисны: <ns>майстеръяс</ns>!
— сійӧ видзӧдліс немецкӧй спецовкаа мастер вылӧ, но сійӧ, зэв ёна кельдӧдӧмӧн да пӧсялӧмӧн, бергӧдчис.
— Абу мастеръяс ми!
— небыда шуис Назар, немецлы веськыда синмас видзӧдӧмӧн.
— Самоучкаяс...
Невежество...
Чёрнӧй рабочӧйяс...
И сэсся, босьтӧй тӧд вылӧ, господин, — кутшӧм ми работникъяс ӧні?
Старикъяс!
Шкелетъяс!
И вердныс миянӧс нинӧмла нин, сӧмын кӧрым таргайтӧм...
Сідзи и олам, смертьсянь пӧвестка виччысям.
Уволитӧй миянӧс.
Кутшӧм ми мастеръяс.
Немец шӧйӧвошӧмӧн кывзіс сійӧс, кытшовтіс синнас ставнысӧ.
— Ставныд чёрнӧй рабочӧй?
— юаліс сійӧ.
— Ставным!
— хорӧн подтвердитісны старикъяс.
Немец видзӧдліс на вылӧ вериттӧг да весиг ӧбӧдитчӧмӧн.
— Ме кута <ns>карашо</ns> вердны!
— нерешительнӧя шуис сійӧ.
Мастеръяс эз вӧрзьыны.
Найӧ воддзамозыс сулалісны чӧла да покорнӧя, юръяссӧ копыртӧмӧн да нинӧмын пӧкӧритчытӧг, — и тайӧ ёнджыка, найӧ кывъяс дорысь, убедитіс немецӧс, мый тайӧ рабочӧйясыс уджавны оз кутны.
— Марш!
— горӧдіс сійӧ сэки лёкысь да шеныштіс кинас, быттьӧ кӧсйис кучкыны.
Сэсся крута бергӧдчис да муніс ас ордас.
Старикъяс вӧрзьӧдчытӧг сулалісны места вылын.
— Мый нӧ меным вӧчны ӧні тіянкӧд?
— скӧрмис полицейскӧй.
— Но, ёна жӧ ті, старикъяс, вреднӧйӧсь, шуа ме тіянлы!
И кувны некыдз он кулӧй!
Кытчӧ меным ӧні тіянӧс нуӧдны?
— Сійӧ думайтчис да шеныштіс кинас.
— Ладнӧ, мунӧй ӧні гортад.
А ме господин комендантлы доложита ті йылысь, мед распорядитчас.
Лыйлыны тіянӧс ставнытӧ колӧ, мӧд выход абу.
— Аттьӧ бур кывйысь, господин полицейскӧй!
— небыда шыасис Булыга.
Заводскӧй ворота дорын нин Тарасӧс суӧдіс немецкӧй спецовкаа мастер.
Сійӧ вӧлі блед.
— Извинитӧй менӧ, — шӧпнитіс сійӧ Тарасӧс соскӧдыс кутӧмӧн.
— Менӧ ті извинитӧй нин менам ичӧт душаысь.
Эг куж ме ӧткажитчыны тайӧ ремонтсьыс, да и эг думышт.
А ӧні сёр нин...
Сӧмын кӧть сійӧс тӧдвылӧ босьтӧй, — тэрмасьӧмӧн содтіс сійӧ, — мый ме тіянӧс эг выдайт.
Учтитӧй тайӧс кӧть!..
Ме ӧд тӧда, кутшӧм ті мастеръяс.
— Ме абу поп и абу судья,
— Тарас миритчытӧма довкнитіс юрнас.
— Быд морт олӧ аслас сӧвесть серти.
Гортас Тарас суис сӧмын Андрейӧс, нывбабаяс эз вӧвны.
— Тэ меным и колан!
— шуис Тарас пиыслы.
— Пуксьы!
Сійӧ пуксис.
— Тэ, Андрей, — заводитіс Тарас, — кӧть кутшӧм, а век жӧ морт военнӧй...
Сідз?
— Но, сідз...
— вочавидзис пиыс да шогсьӧмӧн думыштіс: «Дыр сійӧ ме вылын издевайтчыны кутас?
Али тайӧ ӧні век кежлӧ?»
— Абу вояка, дерт, та йылысь сёрнитны ог кутӧй, — водзӧ нуӧдіс Тарас, — а век жӧ мыйсюрӧӧ тэнӧ велӧдлісны.
Сідз?
— Но, сідз.
— Вот тэ меным висьтав, ылысянь-ӧ колӧ граната шыбитны сідз, медым танк взорвитны?
— А мыйла тіянлы?
— серӧктіс Андрей.
— Гранатаяс шыблавны кӧсъянныд?
— А гашкӧ, и кӧсъя!
Вӧлі кӧ эськӧ томджык — шыблалі эськӧ.
Пленӧ эськӧ эг сдайтчы, дерт.
— Вит, дас метр ылнасянь медся вернӧй...
— лёкысь вочавидзис Андрей.
— Сэтшӧм матысянь?
— удивитчис Тарас.
— Тайӧ мый нӧ, сідзкӧ: виччысь, кор тэ вылӧ танкыс кыссяс?
Сідз, али мый?
— Да, пӧшти сідз...
— Ыджыд смелость татшӧм подвиг вылас колӧ.
Сэні кӧрт душа имейтны колӧ!
— Да-а...
Гӧгӧрвоана...
— И мый жӧ, — юаліс сійӧ бара, — аддзысьӧны сэтшӧм смел йӧзыс, а?
— Эмӧсь, дерт...
Да тіянлы мыйла?
— насторожитчис пиыс.
— <ns>Д-да</ns>...
Эмӧсь...
— ышловзис старик.
— Шудаӧсь найӧ батьяс, кодъяслӧн сэтшӧмӧсь челядьыс!
Но, ладнӧ!
Ӧні мӧд вопрос: а броня?
Танклысь бронясӧ гранатанад ӧд он босьт?
Сідзкӧ, тані пушкаӧн колӧ босьтны?
А?
— Но, пушкаӧн...
— И не быд пушкаӧн!
Тяжёлӧй танк лёгкӧй пушкаӧн он босьт?
— Дерт.
— Сідзкӧ, долженӧсь тяжёлӧй пушкаяс, мощнӧйӧсь лоны?
Сідз?
— Но, сідз...
— Сідзкӧ, и пушкаяс эмӧсь.
Сідзкӧ, эмӧсь!
Эмӧсь!
— гажмӧмӧн горӧдіс старик да кучкис кипыдӧснас пызанӧ.
— Эм, чӧрт пи тэ, миян армия!
А ме тэ вӧсна тӧкӧтьӧ вераысь эг лишитчы!
— Кывзӧй!
— Андрей беситчӧмӧн чеччыштіс.
— Энлы!
— орӧдіс сійӧс батьыс.
— Ӧні тэ менӧ кывзы.
Менсьым приказ.
— Сійӧ чеччис пызан сайысь Андрей водзӧ, сылы сьӧд чукыля чуньӧн грӧзитӧмӧн.
— Сталинград дорын либӧ кӧнкӧ мӧд местаын, тайӧс ме ог тӧд, жуглӧма уна немецкӧй танкъяс.
Немецъяс татчӧ найӧс вайисны.
Вӧчны.
Подлӧй кияс корсьӧны.
И сідз вот тэныд менам медбӧръя висьт, Андрей.
Тэ мый кӧсъян аскӧдыд верман вӧчны, кӧть полицияӧ мун служитны.
Меным тэӧдз делӧ абу!
Ме тэнӧ аслам душаысь керышті.
Но заводӧ...
Кылан?
Заводӧ...
— сійӧ ланьтіс, кызӧмысь пӧдӧмӧн.
Бледӧдӧм Андрей чӧла сулаліс батьыс водзын.
— Ме тэнӧ челядьӧн, — водзӧ висьталіс бать, — заводӧ вайӧді, аслам верстак дорӧ сувтӧді.
Ме тэныд, чӧрт пи тэ, ассьым напильникӧс сеті да петкӧдлі, кыдзи кутны сійӧс киад колӧ.
И объясниті ме тэныд, чӧрт пи тэ, кутшӧм напильник кытчӧ, — кутшӧм драчёвӧй, кутшӧм личнӧй, кутшӧм бархатнӧй.
Сідз?
И ӧні кӧ тэ бать напильникӧн лысьтан...
Лысьтан...
Ме тэнӧ ачым, аслам киясӧн!
А мукӧдторйын, — мудзӧмӧн шеныштіс сійӧ кинас, — ов, кыдзи ачыд кужан.
Мый кӧсъян вӧч!
3
— Мый кӧсъян вӧч!
— шуис сылы батьыс, а Андрей и эз тӧд, мый сылы аскӧдыс вӧчны.
Ачыс, став человеческӧй правоясысь лишитӧм, сійӧ эз вермы лоны семьялы ни дорйысьӧн, ни вердысьӧн.
Сійӧ вӧлі лишнӧй вом, сэсся нинӧм.
Сылӧн олӧмыс ӧні эз имейт ни смысл, ни оправдание, ни весиг цель.
Мыйла тэ олан му вылас, Андрей?
Та вылӧ вочавидзны сылы вӧлі нинӧм.
Весиг пленын сылӧн вӧлі олӧмлӧн цель: мынтӧдчыны, нетшыштчыны колючӧй проволока сайысь.
Мыніс!
Лукерья ордын олігӧн сійӧ лелькуйтіс выль цель: воӧдчыны мыйӧ кӧть сійӧ оз сувт семья дорӧ!
Воис!
И ӧшйис семья сьылі вылӧ сьӧкыд грузӧн.
Водзӧ мый?
Сійӧ эз тӧд, мый водзӧ...
Батьыс сылӧн, Тарас, оліс да терпитіс мука, да видзис семья сы могысь, медым виччысьны ас йӧзлысь воӧм.
Виччысьны, нинӧмын враглы пӧкӧритчытӧм — со мый вӧсна оліс, пиньяссӧ топӧдӧмӧн, пӧрысь Тарас.
Андрей эз имейт право виччысьны.
Виччысьны, медым тэнӧ — военнӧй арлыда здоровӧй мортӧс — воасны да мездасны?
Кутшӧм синъясӧн петан мездысьяс дінӧ?
Да и виччысьныс вӧлі терпитны позьтӧм: тшыгъялӧм ӧшйис семья весьтын.
Андрей жугліс юрсӧ сы вылын, кыдзи отсавны семьялы, но думайтны нинӧм ээ вермы.
Мунны удж вылӧ?
Кытчӧ?
Да и немецъяс вылӧ удж оз верд, а косьтӧ.
Не полицияӧ жӧ мунны служитны, збыльысь!
Полицейскӧйяс тӧдмалісны Андрей воӧм йылысь.
Дыр бергӧдлісны сылысь бумагаяссӧ кианыс.
Придирайтчисны.
Требуйтісны, медым сувтіс учёт вылӧ, индысис местаӧ.
Андрей ыстысис висьӧм вылӧ.
Требуйтісны врачсянь справка, но намекнитісны, мый позьӧ бергӧдчыны и «бура» — взяткаӧн.
Но взятка сетны вӧлі нинӧмысь.
Андрей сетіс полицейскӧйлы зажигалка, кодӧс нинӧм вӧчтӧмла мастеритіс аслыс.
Полицейскӧй босьтіс.
«Лукерья дінӧ сиктӧ мунны, али мый, шедӧдны семьялы нянь?» — думыштіс ӧтчыд Андрей да дыр сэсся ветліс тайӧ мӧвпнас.
Но гӧтырыслы поліс висьтавны.
Ни ӧти кыв эз шу сэки Антонина сылӧн висьтасьӧм вылӧ и водзӧ эз шулы некор, но Андрей чувствуйтіс: сёрнитны та йылысь оз ков, оз позь.
Лукерья Павловна ачыс локтіс Тарас керкаӧ.
Виччысьтӧг.
Луншӧрын, кор гортын вӧліны сӧмын бабка Ефросинья да Антонина.
Лукерья полӧмӧн восьтіс ӧдзӧс.
— Мый, Андрей Тарасович Яценко тані олӧ?
— яндысьӧмпырысь юаліс сійӧ Антониналысь.
— <ns>Д-да</ns>...
— удивитчӧмӧн шыасис сійӧ да кутіс видзӧдны тӧдтӧм гӧстяӧс: сылысь сиктса паськӧмсӧ, кисьыс нопторсӧ.
— А сійӧс аддзывны... позьӧ?
— Сійӧ абу гортын.
Но сійӧ регыд воас.
Ті виччысьыштӧй.
— А ті коді лоанныд?
— полӧмӧн юаліс нывбаба.
— Гӧтыр?
Мыйкӧ сійӧ гӧлӧсын заставитіс Антонинаӧс вочавидзны:
— <ns>А-абу</ns>...
Чой.
— А!
— гажмыштіс нывбаба да кокниа ышловзис.
— Сідзкӧ, воис сійӧ?
Ловъя?
— и сійӧ серӧктіс рада.
Найӧ пыр нӧшта сулалісны ворота дорын.
— Ті Лукерья Павловна?
— ньӧжйӧ юаліс Антонина да друг чувствуйтіс, мый сылӧн став чужӧмыс гӧрдӧдӧ.
— Да!
— удивитчӧмӧн вочавидзис гӧстья.
— А мый, тіянлы ме йылысь висьтавліс Андрей Тарасович?
— Да...
Висьтавліс...
— сы вылӧ видзӧдтӧг да фартук помсӧ чукралӧмӧн шуис Антонина.
— Да мый нӧ ті сулаланныд тані?
— вӧрзьӧдчис сійӧ друг.
— Ті пырӧй, пырӧй комнатаӧ...
— Ог, нинӧм.
Ті энӧ беспокоитчӧй!
Ме и тані виччыся.
Сідзкӧ ловъя?
— выльысь повторитіс сійӧ да бара рада ышловзис.
Антонина пыртӧдіс сійӧс комнатаӧ, пуксьӧдіс пызан сайӧ.
Лукерья Павловна виччысигтыр видзӧдліс синъяснас гӧгӧр.
— А кӧні нӧ гӧтырыс?..
— юаліс сійӧ, кывъяссӧ сьӧкыда шуӧмӧн.
— Мый, аддзис гӧтырсӧ Андрей Тарасович?
— <ns>Э-эз</ns>...
— мытшасьлӧмӧн вочавидзис Антонина.
— Гӧтырыс сылӧн абу.
— Кыдзи абу?
Сійӧ висьтавліс, гӧтыр эм.
— <ns>Д-да</ns>...
Но сійӧ муніс...
Эвакуируйтчис.
Воши тӧдтӧг...
Сідзи и абу юӧръяс...
— А!
— довкнитіс юрнас Лукерья.
— А сійӧ вийсис на вӧсна кутшӧма, гӧтыр вӧсна да ныв вӧсна.
Сійӧ, ӧд тӧданныд, кутшӧм,
— яндысьӧмӧн нюмъёвтіс сійӧ.
— Сійӧ ӧд нервнӧй...
— Да, тӧда...
— Сідзкӧ, ловъя!
— коймӧдысь повторитіс сійӧ да бара лӧня, шудаа нюмъёвтіс.
Тайӧ кадас и пырис Андрей.
Лукерьяӧс гӧтырыскӧд орччӧн аддзӧмӧн, сійӧ повзьӧмӧн шатовтчис.
Сэсся матыстчис...
Лукерья радлӧмӧн кыпӧдчис сылы паныд, гӧрдӧдӧмӧн да кисӧ горш бердас топӧдӧмӧн, и друг, Антонина вылӧ случайнӧ видзӧдлӧмӧн, сувтіс.
Мыйкӧ, — сійӧ и ачыс эз тӧд, мый, — заставитіс сійӧс гӧгӧрвоны, мый Антонина абу чой Андрейлы...
Сійӧ пуксис улӧс вылӧ, повзис да ставнас топӧдчис ёкмыльӧ.
— Ті извинитӧй нин...
— шуис сійӧ, болезненнӧй нюмъёвтӧмӧн.
— Дерт, быд бабалы аслас шуд колӧ... кӧть ылӧсас...
— Нинӧм!
— шога ышловзьӧмӧн, шыасис Антонина.
— Шогыс миян общӧй.
«Кутшӧм мисьтӧма артмис!»
— думыштіс Андрей пуксьӧмӧн.
— Зэв мисьтӧм!
Мисьтӧм!
А коді мыжа?
Ме ӧтнам, али кадыс нин сэтшӧм... лёк кад, война?»
Виччысьтӧг воис Тарас.
Сылы, тыдалӧ, бабка висьталіс нин гӧстя йылысь.
Сійӧ веськыда воськовтіс сы дінӧ да улӧдз-улӧдз сылы копыртчыліс.
— Аттьӧ тэныд, нывбаба!
— шуис сійӧ, и гӧлӧсыс сылӧн дрӧгнитіс.
— Тэнад душаысь аттьӧ!
Тэнад морт ногысь!
Сӧмын не сійӧ мортӧс тэ спаситін.
Оз сулав тайӧ мортыс сійӧ...
— сійӧ зывӧктӧмӧн видзӧдліс пиыс вылӧ да петіс.
Ставлы лои нӧшта лӧсьыдтӧмджык.
— Скӧр миян дед...
— извиняйтчӧмӧн шуис Антонина.
— Принципиальнӧй...
Ті нин эн дивитӧй.
Сэтшӧм сійӧ...
— О, ме нинӧм...
Нинӧм... — тэрмасьӧмӧн шуис Лукерья.
— Ме нӧ мый?
Ме ӧд сӧмын видзӧдлыны пыралі, убедитчыны: ловъя-ӧ.
А ӧні ме муна, — тэрмасис сійӧ.
— Кытчӧ нӧ ті?
— повзис Антонина.
— Кольччӧй миянӧ.
Узьӧй.
Гӧститыштӧй.
Кыдз нӧ сідз?
Сідз оз позь,
— и сійӧ видзӧдліс верӧс вылас.
Сійӧ сулаліс чӧла, зумыштчӧмӧн.
— Ог, ог, аттьӧ, энӧ беспокоитчӧй...
— кутіс суетитчыны Лукерья.
— Ме тані рӧдня ордын.
— Сійӧ чеччис да кӧсйис мунны, но эз тӧд, мый вӧчны сылы нопторйӧн, коді пыр куйліс сылӧн пидзӧс вылас.
— Извинитӧй, — нерешительнӧя шуис сійӧ, ноптор кыпӧдӧмӧн.
— Тайӧс ме... пӧдарки,
— сійӧ видзӧдліс Андрей вылӧ, сэсся Антонина вылӧ да мыччис ноптор сылы.
— Оз, оз, оз ков, мый ті!
— шатовтчис сійӧ да кутіс шенасьны сы вылӧ кияснас.
— Энӧ ӧбижайтӧй!
— ньӧжйӧ шуис Лукерья.
Андрей муніс колльӧдны сійӧс.
Антонина чӧла видзӧдіс кильчӧ вывсянь, кыдзи мунісны найӧ орччӧн.
Сійӧ ышловзис да пуксис кильчӧ лабичас...
— Кутшӧм бур нывбаба!
— небыда шуис бабка Ефросинья ноптор разигтыр.
— Со, думыштіс миян йылысь.
Гӧстинеч лӧсьӧдіс.
А семьялы — отсӧг.
Тарас кыліс тайӧс да котӧрӧн петіс аслас комнатаысь яндзимла гӧрдӧдӧмӧн.
— Суӧд!
— горӧдіс сійӧ скӧра.
— Сет!
Мый нӧ ми, корысьясӧн нин лоим?
Милӧстина босьтам?
— Но сэки сійӧ аддзис Марийкаӧс: нывка шуда синъясӧн, кыдзи чудо вылӧ, видзӧдіс колькъяс вылӧ.
Тарас шеныштіс кинас да петіс ывлаӧ.
«Корысьяс?
Корысьясысь омӧльджыкӧсь!»
— думыштіс сійӧ да, юрнас довкнитӧмӧн, видзӧдліс керкасӧ да овмӧссӧ.
Ставыс пӧлӧстчис...
Сарай, кыдзи старик, гӧрбыльтчис, керка муртса лолалӧ,
колӧ эськӧ вӧчны, да кысь нин!
«Мортӧс шог сёйӧ, металлӧс — сім, а пуӧс — номыръяс.
Сідз нин лӧсьӧдӧма.
Ставыс тӧлктӧг муніс.
Кад став фамилиялы гортъяс лӧсьӧдны.
Да и гортъяс вылӧ, — курыда нюмъёвтіс сійӧ, — вӧрыс абу.
Ставыс куим пожӧм пӧв и эм овмӧсын».
4
Куим пожӧм пӧв...
Сэтысь весиг горттӧ он вӧч!
Но Тарас и эз кӧсйы вӧчны аслыс горт.
Сійӧ нӧшта эз кӧсйы кувны, сійӧ нӧшта эз лишитчы вераысь.
Пожӧм пӧвъясысь сійӧ тувъяліс ящик.
Лӧсьӧдіс сэтчӧ кӧлеса.
Тувъяліс воропъяс.
Артмис тачка.
Бабка Ефросинья тревожнӧя видзӧдіс верӧс удж вылӧ.
— Мунны лӧсьӧдчин, Тарас?
Сійӧ эз вочавидз.
— Гашкӧ, сідзи бергӧдчам?
— нерешительнӧя шуис Ефросинья.
Тарас дӧзмӧмӧн дернитіс пельпомъяснас:
— Э!
Пустӧй кывъяс!
— Ачыд мунан?
— А коді нӧ?
Сэсся мунны некодлы.
— Гашкӧ, Андрей?
— осторожнӧя юаліс сійӧ.
— Андрей миянӧдз оз касайтчы!
— зумыштчӧмӧн шеныштчис Тарас.
Бабка Ефросинья шога довкнитіс дзор юрнас.
— Не сійӧ вояс тэнад, медым мунны, Тарас...
— ышловзис сійӧ.
— Да, — чукыртчӧмӧн нюмъёвтіс Тарас.
— Не татшӧм пӧрысьлун меным воӧ менам уджысь му вылын.
Но да мый тӧлкуйтны!
Эгӧ кужӧй ассьыным право дорйыны, эгӧ кужӧй ассьыным пиянӧс воспитайтны, — ӧні ӧбижайтчыны некод вылӧ.
Рытнас бабка Ефросинья да Настя лӧсьӧдісны Тарасӧс ылі туйӧ.
Кыскалісны заветнӧй сундукъясысь платьеяс, костюмъяс, бельё, пыркӧдісны нафталин, видлалісны кӧлуйсӧ югыд вылын: босьтасны-ӧ сиктын, мый сетасны на вылӧ?
Сундукысь перйӧм быд кӧлуй йылысь бабка Ефросинья вермис эськӧ висьтавны быдса история: кыдзи торйӧдсьыліс получкаысь сьӧм, кутшӧм дыр сӧветуйтчисны став нывбабаяс гортын, кыдзи сэсся став семьяӧн мунлісны ньӧбны.
Но та йылысь бурджык вӧлі не казьтывны.
Бабка Ефросинья и эз казьтыв, а сӧмын ышлолаліс Тарасысь гусьӧн, тачкаӧ кӧлуй тэчиг.
Но ӧти сундук сійӧ дыр эз кӧсйы восьтыны.
Пыр кытшовтліс сійӧс да бӧр воліс сы дорӧ.
— Тані Настюшкалӧн приданӧй,
— шуис сійӧ медбӧрын.
— Вот кыдз!
— удивитчис Настя.
— А менам и приданӧй вӧлі!
А кыдз нӧ?
— ӧбӧдитчис мам.
— Не омӧльджык бур йӧзлӧн дорысь.
— А ме и эг тӧд!
— серӧктіс Настя.
— Но, восьтӧй, мама!
Жӧникъяс абу жӧ а.
Оз локны жӧникъяс, задержитчисны Дон сайын.
Восьтӧй!
Ефросинья Карповна восьтіс сундук да, кӧлуй вылӧ уськӧдчӧмӧн, бӧрддзис.
Настюшкалӧн приданӧй сідзжӧ муніс тачкаӧ.
Войын пӧжалісны Тараслы сӧчӧнъяс медбӧръя пызьысь.
— Тэ югдігӧн мунан, Тарас?
— надзӧник юаліс гӧтырыс.
— А мый?
— насторожитчис Тарас.
Сійӧ и ачыс думайтіс петны югдігӧн.
— Лунын, ме думайта, оз ло мича тачкаӧн мӧдӧдчыны...
Йӧзыс миянлысь гӧльлун аддзасны.
— А меным яндысьны нинӧм!
— горӧдіс Тарас.
— Войдӧр тэ гӧльлунысь стесняйтчылін...
— Войдӧр!
— шуис сійӧ.
— Войдӧр сійӧ гӧль вӧлі, коді уджавны эз кӧсйы.
А ӧні меным яндысьны нинӧмысь.
Лунын муна!
— горӧдіс сійӧ бешенӧя.
— Дзик луншӧрын.
Мед ставӧн менсьым тачкаӧс аддзасны.
— И сійӧ, семьяыскӧд прӧститчӧмӧн да Андрей вылӧ весиг видзӧдлытӧг, петіс гортсьыс стӧч луншӧрын.
Юрсӧ вылӧ кыпӧдӧмӧн да дзор усъясас пӧлялӧмӧн, мӧдӧдчис сійӧ, тачка тойлаліг, став Каменнӧй Брод кузя, став кар кузя, медся уна йӧза уличаяс кузя.
Тӧдсаяс чӧла видзӧдісны сы бӧрся.
А сійӧ муніс некод вылӧ видзӧдтӧг.
Торжественнӧй да шог, ставнас сьӧд шогысла, коді сотіс сійӧс.
Тадзи прӧйдитіс сійӧ став кар кузя да петіс ыджыд туй вылӧ.
Туй крестасянінын сійӧ сувтіс, медым веськӧдны мышкусӧ.
Но сійӧ ставыс, мый аддзис сійӧ туй вылысь, заставитіс сійӧс вунӧдны ставторсӧ.
Тачкаяс, тачкаяс, тачкаяс, кытчӧдз судзис син, — ӧти тачкаяс да на весьтын копыртчӧм мышкуяс.
Мышкуяс да тачкаяс, — сэсся нинӧм эз вӧв, быттьӧ тайӧ вӧлі каторжникъяслӧн туй.
Дзуртӧмӧн да зильгӧмӧн гӧгыльтчисны тачкаяс изъяс кузя да кыскисны ас бӧрсяыс йӧзӧс, кодъяс мучитчӧмаӧсь, пӧсялӧмаӧсь, сьӧдӧсь бусысь.
Кажитчис, тайӧ оз йӧз мунны, а асьныс тачкаяс на дінӧ дорӧм морт киясӧн.
Быттьӧ му вылын некор эз вӧвны ни кӧрттуйяс, ни автомобильяс, ни пар, ни электричество, и морт эз на нӧшта киӧ велӧд вӧлӧс; быттьӧ некор эз вӧвны му вылын магазинъяс, и йӧз пыр шӧйтлісны няньла сэтчӧ, кӧні сійӧс кӧдзӧны, быттьӧ некор нинӧм эз вӧв му вылын — сӧмын тачкаяс, да гӧрба мышкуяс, да буса туй водзын...
Тачкаяс дорын мудзӧмӧн да надеятӧг мунісны йӧз.
Старикъяс, нывбабаяс.
Мунісны семьяясӧн.
Верӧс и гӧтыр ӧчередьӧн тойлалісны тачка.
Кӧкъямыс арӧса ныв нуис киас ичӧтик воксӧ да топӧдліс сійӧс ас бердас бережнӧя да радейтӧмӧн, кыдзи мам.
Тачкаын пукаліс ичӧтик кага да дугдывтӧг бӧрдіс, бусысь пыктӧм синъяссӧ чуньяснас ниртіг.
Нинӧм нин эз вӧв му вылын тайӧ семьяыслӧн, — ни рӧднӧй кар, ни керка, ни аслас вевтув.
Налы эз вӧв ни джуджыд небеса, ни сэні бордъя кымӧръяс, ни пуяслӧн веж йывъяс.
Буса туйлӧн юкӧн водзаныс — со и ставыс.
И найӧ ёрисны туйсӧ.
Найӧ кылісны шондісӧ сӧмын балябӧжнаныс, сьӧлӧмтӧм, лёк шонді, — и найӧ ёрисны шондісӧ.
Налӧн пельпомъясыс дрӧжжитісны да йӧжгыльтчисны виччысьтӧм зэръяс улын, — и найӧ ёрисны зэрсӧ.
Налӧн вирӧссьӧм, зыртчӧм киясыс эз нин вермыны тойлавны тачка, — и найӧ ёрисны кияснысӧ.
Но сійӧс, коді вӧлі найӧ шудтӧмлунлӧн дзик ӧти мыжаӧн, оз позь вӧлі ёрны гораа.
И найӧ, туйысь да тачкаысь мучитчӧмъяс, ёрисны немецъясӧс мудзӧм морӧслӧн быд лолыштӧмӧн, жарӧн да бусӧн косьтӧм вомлӧн быд сьӧлыштӧмӧн, кагалӧн быд ойгӧмӧн...
Тарас сулаліс туй крестасянінын да шӧйӧвошӧмӧн видзӧдіс туй вылӧ.
«Енмӧй!
Енмӧй!» — повторяйтіс сійӧ, юрнас качайтӧмӧн.
Сійӧ эз и представляйт войдӧр народнӧй шоглысь размеръяс.
«Енмӧй тэ менам!
Енмӧй тэ менам!» И народнӧй шоглӧн тайӧ океан водзас аслас шогыс кажитчис сылы ичӧтӧн и ничтожнӧйӧн.
И кыдзи шор, кысянь кӧть сійӧ эз котӧрт, медбӧрын век усьӧ мореӧ, сідзи и пӧрысь Тарас ӧтлаасис народнӧй шоглӧн океанӧ — да сыліс сэні...
Мортъяслӧн поток примитіс сійӧс, гартыштіс, кусыньтіс тачка весьтӧ да нуис.
Ӧні и сылӧн вӧлі сӧмын тачка да туй юкӧн водзын.
И сылы эз нин вӧв ни джуджыд небеса, ни вӧр.
Став народ муніс, тачка бердӧ дорӧмӧн, муніс и пӧрысь Тарас.
Некымын час мысти сійӧ чувствуйтіс, мый мудзис.
Коскыс терпитны вермытӧма ёнтіс, тачка воропысь гаддялӧм киясыс доймисны.
«Эг на велав», — нюмъёвтіс Тарас да кежис туй вылысь.
Канаваын шойччисны йӧз.
Кутшӧмкӧ тэрыб, гажа синъяса дзоркодь морт пыр жӧ юаліс Тараслысь:
— Кытысь?
Тарас висьталіс.
— Кытчӧ нӧ ті мунанныд?
— збой морт дивуйтчӧмӧн шеныштіс кияснас.
— Кыдзи кытчӧ?
— Тарас лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Днепропетровщинаӧ...
— А мыйла?
Тарасӧс скӧрмӧдіс тайӧ юалӧмыс, сійӧ эз вочавидз.
— Ті кӧ мунанныд сэтчӧ няньла, — тэрыба шуис збой морт, — сідзкӧ ме тіянӧс ог гӧгӧрво!
Ме ачым Днепропетровск карысь.
Честь имейта, Петушков, Яков Иванович, парикмахер.
Вӧвлінныд кӧ миян карын, то обязательнӧ бритчылінныд ме ордын.
Тӧданныд, Краснӧй Крестлӧн парикмахерскӧй...
— Эг, эг вӧвлы!
— Да?
Жаль!
И ті мунанныд Днепропетровскӧ?
— парикмахер клопнитіс кияснас.
— Ме локта сэсянь.
Сійӧ — корысь область!
Тарас эскытӧма лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Ті меным онӧ веритӧй?
— ӧбӧдитчӧмӧн горӧдіс Петушков.
— Ті сомневайтчанныд, кыдзи татшӧм областьыс вермис лоны корысьӧн?
Сідзкӧ ме тіянлы висьтала!
— Но сэки сійӧ друг казяліс да полӧмӧн видзӧдліс гӧгӧр.
— Ог, ме тіянлы нинӧм ог висьтав.
Мунӧй!
Мунӧй!
— Тіян карыд важӧн... э... фюрер... э... власть улын?
— кыліс друг канаваысь гӧлӧс, и сэтысь кыйӧдчис пенснеа олӧма морт.
— Миян?
— выльысь юаліс Тарас:
— Нёль тӧлысь.
— А-а!
— загадочнӧя серӧктіс пенснеа морт.
— А ми стӧч во нин...
Тарас гӧгӧрвоис да лэччысис аслас тачкакӧд орччӧн.
Пенснеа морт да парикмахер сочувственнӧя видзӧдісны сы вылӧ.
— А ті кытчӧ мунанныд?
— юаліс сійӧ глухӧя.
— Донлань, — вочавидзис парикмахер.
— Сэні нӧшта должен лоны рай.
— Рай!
Э... — серӧктіс пенснеа морт.
— Меным тырмымӧн и тыра амбар.
— Рай!
— горӧдіс яростнӧя Петушков.
— Меным менам продукты обязательнӧ колӧ рай!
Ичӧтджык вылӧ ог миритчы.
Тараслы вӧлі дзик веськодь, кытчӧ мунны, — Днепрлань, либӧ Донлань.
Сійӧ кыскис тачкасӧ туй вылӧ да, неуна думайтӧмӧн, кутіс восьлавны асыввылӧ.
Ӧні шонді вӧлі сылӧн балябӧжас.
Водзын маячитіс парикмахерлӧн тэрыба вӧрысь мышку, бӧрвылас сьӧкыда лолаліс, чушкис да кызіс пенснеа морт, кодӧс шуисны Петр Петровичӧн.
Рыт суис найӧс Донец сайын му вылын.
— Тані узьны кутанныд?
— юаліс парикмахер.
— Колӧ эськӧ сиктӧ...
— нерешительнӧя шуис Тарас.
— Сиктӧ?
Э, оз!
Сэтчӧ ми воклы... э... брӧдягалы, войын ход абу...
Запрет.
— Кодлӧн?
— Кодлӧн нӧ?
Налӧн!
— Партизанъясысь полӧны...
— гусьӧн висьталіс парикмахер да ньӧжйӧ серӧктіс.
Му вылын кӧнсюрӧ тшынасисны нин тачечникъяслӧн кӧстеръяс и, налысь мирнӧй тшын аддзӧмӧн, туй вылысь кутісны кежны йӧз.
Бӧрйылісны аслыныс места му вылын, сувтӧдлісны тачка да уськӧдчылісны сы дорӧ вынъястӧг.
Му важӧн вӧлі талялӧма.
Сійӧ лёк гожӧмнас сы кузя не ӧтчыд гӧгыльтчылісны армияяс да народъяс.
Быдлаын вӧлі тӧдчӧны бойяслӧн следъяс да кочуйтӧмлӧн следъяс: сотӧм турун, юкалӧм пуяс, окопъяс, воронкаяс, пӧим, кӧстеръяслӧн сьӧд колясъяс...
Мунісны тайӧ му кузяыс беженецъяс да разалісны му чужӧм пасьта.
Сӧмын туй дорын усьӧм вӧвъяслӧн шойяс да телегаяслӧн следъяс колисны, джуджыдӧсь да курыдӧсь, кыдзи чукыръяс.
Мунісны тайӧ му кузяыс армияяс, талялісны сійӧс тыш дырйи, гуалісны покойникъясӧс, чукӧртісны раненӧйясӧс да мунісны водзӧ, тайӧ мусӧ вунӧдӧмӧн.
Сӧмын раненӧйяс помнитӧны: налӧн вирыс тайӧ сьӧд турун вылас...
И вот паськаліс ӧні тані дивӧ кодь лагерь тачечникъяслӧн.
Баба ас вывсьыс пӧрччӧма ситец ковта да мыськалӧ сійӧс гӧптын.
Ваыс сіма кодь.
Шуӧны, сёйӧд почваысь.
А гашкӧ, и вирысь ?
Челядь узьӧны окопъясын.
Важ кӧстеръяслӧн колясъяс вылын пӧльтсьӧны выльяс.
И кайӧ ниа небесалань курыд, сиротскӧй тшын...
Кусӧ рытъя кыа, аддзывтӧм, сьӧд-гӧрд, быттьӧ сійӧ кыскис став вирсӧ да мулысь став шогсӧ, сійӧ битваяслысь би да сійӧ кӧстеръяслысь тшын.
А туй вылысь локтӧны тачкаа йӧзлӧн пыр выль и выль чукӧръяс.
Дзескыд нин му вылас.
Канаваясын нин узьӧны йӧз.
Топӧдчӧны ӧти мӧд дінӧ Харьковысь, Полтаваысь, Донбассысь, Запорожьеысь.
Артемовецъяс тачкаын сов мешӧкӧн, кременчужецъяс фабрикаысь гусялӧм табакӧн, рубежана краска банкаясӧн.
Быттьӧ Украинаса став каръяс чукӧртчисны тайӧ му вылас.
Быттьӧ став народ мӧдӧдчис кочуйтны тачкаӧн, корсьны нянь...
Нянь!
«Украина тэ менам, Украина!
— Тарас шога качайтіс юрнас.
— Коньӧръяс ми тэкӧд!»
Сэк кості парикмахер пестіс кӧстер да ӧні любуйтчӧмӧн видзӧдіс, кыдзи пашкыртчӧ да кудритчӧ би, быттьӧ тайӧ вӧлі сыӧн вӧчӧм медбур причёска.
Быд боксянь билань нюжалісны кияс.
Клетчатӧй пальтоа да небыд шляпаа морт, коді пукаліс бокын, сідзжӧ невольнӧя нюжӧдчис билань, но эз вӧрзьы, эз матыстчы.
— А ті, гражданин, кысянь мунанныд?
— любезнӧя горӧдіс сылы быдӧн дорӧ сибалысь Петушков, кыдз быттьӧ би дорӧ да беседа вылӧ приглашайтӧмӧн.
— Прӧститӧй... гм...
— глухӧя шыасис небыд шляпаа морт.
— Ме ывла вылын... гм... ог сёрнит,
— и дзебис чужӧмсӧ пальто воротникӧ.
— Интеллигент!
— ӧбӧдитчӧмӧн шуис Тараслы Петушков.
— Высшӧй образованиеа интеллигент! А тэ кӧ интеллигент, — горӧдіс сійӧ яростнӧя, — сідзкӧ пукав гортад, нинӧмла туй вылӧ петны!
— Прӧститӧй... гм... — шуис шляпаа морт, — ме аддза, ті энӧ гӧгӧрвоӧй...
Ме — сьылысь... Гм...
Ме должен горшӧс видзны...
Тані уль руа...
Петушков серӧктіс:
— Но, гӧлӧстӧ колӧ вӧлі гортад видзны!
— Меным бӧрйысьны оз ковмы, — небыда воча шуис актёр.
— Да, бӧрйысьны оз ковмы, — ышловзис Петр Петрович.
— Ме кӧ эськӧ кык во сайын вӧтаси, мый ме, олӧма морт, бухгалтер Востриков, лоа... э... брӧдягаӧн, — ме думышті эськӧ: видзӧд, кутшӧм лёк вӧт!
А со... э... збыльмис.
Да ті матыстчӧй, матыстчӧй!
— горӧдіс сійӧ актерлы.
— Би — дон босьттӧг.
— Благодарствуйтӧй,
— вочавидзис сійӧ, шляпасӧ кыпӧдлӧмӧн, да пуксис матӧджык би дорӧ.
— Мый нӧ ті тадзи?
— нюмъялӧмӧн юаліс сылысь Тарас.
— Шуӧны, немецъяс артистъясӧс радейтӧны.
— Но ме... гм... немецъясӧс ог радейт. Прӧститӧй. Грешнӧй морт. Роч.
— Кутшӧм компания!
— любуйтчӧмӧн шуис парикмахер.
— Кутшӧм общество чукӧрмис миян би дорӧ!
А, Петр Петрович?
И бур кадӧ не быдлун чукӧртан татшӧм обществосӧ!
— Да...
— мечтательнӧя крякнитіс бухгалтер, — тайӧ обществоыслы да графинчик эськӧ...
Лимоннӧй корочкаӧн!..
— Апельсиннӧйӧн...
— ньӧжйӧндзи содтіс актёр.
— Мыйла нӧ апельсиннӧйӧн?
Примитӧма ставӧн лимоннӧйӧн.
Дедъяссянь.
— Апельсиннӧй небыдджык.
Мӧдногӧн ог вермы...
Прӧститӧй... гм... гӧлӧс.
Парикмахер шыбитіс увъяс кӧстерӧ.
Уль вӧсна найӧ чушкисны биын, кыдзи змейяслӧн чукӧр, да чукыртчисны.
— Яичница помидорӧн, — шуис парикмахер, — со менам радейтана блюдо, колӧ кӧ тӧдны.
Сылы некод эз вочавидз.
Сійӧ бара шыбитіс увторъяс биӧ.
— А тайӧ бураксӧ позьӧ пуны, — кыліс друг полысь нывбаба гӧлӧс.
— Мый?
— парикмахер бергӧдчис.
Билань бокӧн, аслас тачка вылӧ юрсӧ пуктӧмӧн, пукаліс нывбаба.
Сійӧ повторитіс:
— Ме шуа... со бурак му вылас... сійӧс позьӧ пуны.
— Энлӧй!
— пыркнитчис актёр.
— Но тайӧ кормӧвӧй бурак.
Тайӧ кӧрым порсьяслы...
— Э, другӧ!
— шуис воча бухгалтер.
— Мыйӧн нӧ йӧзыс омӧльджыкӧсь порсьяссьыс?
Ми ӧд порсь яйсӧ сёям?
— Сёйлім, — поправитіс Тарас.
— Но, сёйлім!
Сідзкӧ...
— Сӧмын йӧзыс, тыдалӧ, став бураксӧ нин нетшкӧмаӧсь,
— шога шуис нывбаба.
— А вот ми корсям!
— горӧдіс парикмахер да уськӧдчис му вылӧ.
Сійӧ регыд бӧр воис, пӧсялӧма да дзугсьӧм юрсиа.
— Да...
— шуис сійӧ, нывбаба водзӧ ставсӧ пуктӧмӧн, мый чукӧртіс.
— Бурак вӧсна и сійӧ тыш.
Зверь лои народыд.
— Тшыг...
— А мыйын жӧ пуныс?
— юаліс нывбаба.
— Да, мыйын жӧ пуны?
Ме эг и думышт, — парикмахер беспомощнӧя видзӧдліс ас гӧгӧрыс.
Вӧлі пемыд, но кӧстеръясысь му вылӧ ,усины би пятнаяс.
— Э!
Вот!
— сійӧ копыртчис да кыпӧдіс мыйкӧ муысь.
— Каска!
— сійӧ сетіс сійӧс нывбабалы.
— Пу таын.
Нывбаба бергӧдлыштіс каска киас да друг бӧрддзис.
— Мый ті?
— шызисны ставӧн.
— Писькӧдӧма...
— сійӧ петкӧдліс каска, и ставӧн аддзисны сьӧд розь звездаын.
Кӧстер дорын лои лӧнь.
— Ме мӧдӧс аддза!
— нервнӧя серӧктіс парикмахер да кутіс новлӧдлыны кинас турунын.
— Гашкӧ, тайӧ менам верӧслӧн каскаыс...
— ньӧжйӧ бӧрддзис нывбаба.
— Котёлок аддзи!
— горӧдіс парикмахер.
— Кажитчӧ, дзонь...
Регыд бурак пусис.
Тарас перйис сӧчӧнджын, мукӧдъяс — кодлӧн мый вӧлі.
— Видзӧдӧй!
— удивитчӧмӧн шуис парикмахер.
— Чӧскыд бурак!
— Тшыг — медбур кулинар.
Э... тайӧ тӧдса...
— серӧктіс Петр Петрович.
— Ме ог возражайт тшыглы паныд!
— друг волнуйтчӧмӧн шуис актёр.
— Артист должен лоны неуна тшыг, мӧдногӧн сьылӧ кынӧмыд, а должен сьывны душаыд.
Но ме ог вермы сьывны, кор йӧз жӧритӧны!
— горӧдіс сійӧ.
— Чавкайтӧны!
Ме служитлі харьковскӧй операын...
Бур, мед немецъяс.
Ме тӧда немецъясӧс.
Налӧн вӧлі Вагнер.
Но тайӧ... тайӧ — абу немецъяс.
Абу! Энӧ вензьӧй мекӧд!
Найӧ заставляйтлісны менӧ сьывны найӧ ужинъяс дырйи... и чавкайтісны... и горзісны: чӧрту Вагнерӧс!
И требуйтісны месянь песенкаяс, кодъясӧс сьылӧны налӧн бордельясын.
— Сійӧ друг ланьтіс, куччысис кинас горшас да кынмигӧн моз вӧрӧдыштіс пельпомъяснас.
— Прӧститӧй...
Гм... ме не должен волнуйтчыны.
Гӧлӧс.
Должен видзны.
Ме нӧшта надейтча сьывны Вагнерӧс...
Ӧтчыд олӧмын!.. Кор...
— сійӧ эз помав, но ставӧн гӧгӧрвоисны да ышловзисны.
— Тіянлы уль кольк колӧ сёйны...
— сочувственнӧя шуис парикмахер.
— Быд лун уль колькъяс.
Ме искусство дінӧ матыса морт, ме гӧгӧрвоа...
— Да, сійӧ бур... кольк...
— слабмӧмӧн шуис актёр.
— Ми аддзам озыр сикт!
— кыпыда шуис парикмахер.
— Ми аддзам сэтшӧм места, кӧні эм нӧшта кольк!..
И нянь тыра амбаръяс!..
И миянӧс встретитасны, кыдзи виччысян гӧстьясӧс... и...
— Абуӧсь сэтшӧм сиктъясыс, Яков Иваныч, — бухгалтер довкйӧдліс юрнас.
— Эм!
— горӧдіс Петушков.
— Долженӧсь лоны!
Менам продуктлы меным колӧ озыр сикт, рӧзӧриттӧм, гажа...
— А кутшӧм продукт тіян?
— юаліс Тарас.
— О!
Менам продукт психологическӧй!
— уклончивӧя вочавидзис парикмахер.
— Кӧкъямысдас нёль картупель да сё дас сизим пань пызь, — друг ньӧжйӧ шӧпнитіс нывбаба.
— Мый?
— шызисны ставӧн да видзӧдлісны сы вылӧ.
Нывбаба шӧйӧвоши.
Сійӧ эз казяв, мый шуис тайӧс гораа.
— Энлӧй,
— кӧвъясис сы дінӧ ланьтлыштӧм Петушков.
— Ті шуинныд мыйкӧ картупель йылысь?
И сійӧ тӧдмаліс став историясӧ.
Нывбабалӧн — сійӧс Матренаӧн шуисны — шахтаын кык нывка колис.
Ыджыдыслы — дас, ичӧтыслы — вит.
Сійӧ колис налы неуна пызь да картупель, лыдӧн.
Да прикажитіс босьтны лунӧн куим картупель да пуктыны супӧ куим пань пызь.
Ыджыдыс, Любаша, клянитчис, мый оз видз унджык.
Ӧні налӧн коли сё дас сизим пань пызь да кӧкъямысдас нёль картупель...
— А ме нӧшта и джын туйсӧ эг мун,
— ышловзис шахтёрка.
— Да, и миянӧс гортын виччысьӧны тшыгӧсь...
— глухӧя шуис бухгалтер.
— Дыр нин ми ветлам тэкӧд, Яков Иванович...
— Да ӧд оз тыртӧм киаясӧс виччысьны, няньӧн.
Мый ми налы няньтӧгыд?
Колӧ аддзыны озыр сикт, рӧзӧриттӧмӧс, медым вежим ми ассьыным барахло пӧльзаӧн...
Кытысь нӧ сэтшӧм сиктсӧ аддзан?
— ышловзис бухгалтер.
— И аддзам-ӧ?
— Аддзам!
— увереннӧя вочавидзис парикмахер.
— Но-но!
И онялысь кӧстер дорын узьӧм бӧрын найӧ югдігӧн, ставӧн ӧтлаын, мӧдӧдчисны корсьны рӧзӧриттӧм му...
5
Рӧзӧриттӧм му корсьӧм...
Некор Тарас и думыштны эз вермы, мый миян му сэтшӧм ыджыд да помтӧм, мый сы мында сэні сиктъяс да станицаяс, хуторъяс коричневӧй вишня пуяс пӧвстын, ӧтка вӧрса керкаяс, сы мында туйяс.
И паськыдъяс, кыдзи бульваръяс, грейдернӧйяс, кык ряда акацияясӧн; и важ, турунӧн тырӧм чумацкӧй шляхъяс; и выль стрӧгӧй профилировкаяс ва тыра бӧрӧздаясӧн; и гӧрба миртуйяс нэм кежлӧ няйтын измӧм телега туйясӧн; и гажа, зарни идзасӧн, кыдзи казацкӧй лампасъясӧн, подпушитӧм муясвывса туйяс; и бойкӧй, гуранъяса да гӧпъяса, няйт дырйи ветлыны позьтӧм туйяс, и полысь, путанӧй степнӧй трӧпаяс; и, стрела кодь, зэлыд, веськыд прӧсекъяс вӧрын...
Уна туйяс.
Став тайӧ туйяс кузя мунісны Тарас да сылӧн ёртъясыс, а пыр нӧшта эз аддзыны рӧзӧриттӧм му.
Шогсьытӧм Петушков нуӧдіс найӧс да пыр кӧсйысис шуда му водзысь.
Но эз вӧв сійӧ муыс горизонт вылын.
Сотчисны сиктъяс, баксісны немецъясӧн вӧтлан стадояс, бӧрдісны бабаяс, качайтчисны туйяс дорын ӧшӧдӧмъяс, лӧз кӧмтӧм кокъяс эз судзны турунӧдз.
И тшӧкыда ӧні тачечникъяслӧн кӧстер дорӧ волісны корсьны узянін бабаяс челядькӧд сотӧм сиктъясысь.
— Лэдзӧй шонтысьыштны, бур йӧз!
Нинӧм ӧні миян абу.
Абу керка, абу эмбур.
Ӧти душа коли.
— Квайтымын квайт картупель да ӧкмысдас ӧкмыс пань пызь...
— шӧпкис Матрена, сотчӧм йӧзлӧн челядь вылӧ видзӧдӧмӧн.
Петушков ӧні тшӧкыда юасис паныдасьлысь тачечникъяслысь муяс йылысь, кытысь найӧ локтӧны.
— Но, кыдзи сэні, а?
Вежлалӧны?...
— Да, вежлалӧны... — дыша вочавидзисны йӧз.
— Христа ради вежлалӧны...
Асланыс нинӧм абу...
— Кыдзи сідз абу?
— дивуйтчис Петушков.
— Кытчӧ нӧ лои?
— Кытчӧ, кытчӧ!
Тӧдса, кытчӧ лоӧ...
— И вошлісны туйвывса бусын, надеятӧг кинаныс шеныштӧмӧн.
Татшӧм сёрнияс бӧрас вӧлі нӧшта сьӧкыдджык мунны да эскыны, мый эм свет вылын рӧзӧриттӧм му.
— Абу сійӧ, абу!
— шуаліс Петр Петрович, но муніс, кыдзи и ставӧн...
— Должен лоны!
— горзіс парикмахер.
— Оз жӧ вермыны немецъяс татшӧм сыла мусӧ вильӧдны, кыдзи лытор...
— Немецъяс ставсӧ вермасны!
— Тарас качайтіс юрнас.
— Квайтымын картупель да ӧкмысдас куим пань пызь, — шӧпкис ышлолалӧмӧн Матрена.
Тшынасис кӧстер...
Онялісны важ, усьӧм коръяс...
И эз вӧв рӧзӧриттӧм му.
Тарас сьӧдасис бусысь, омӧльтчис да лоис дзик чӧв.
Кымын унджык йӧзлысь шог аддзис ас гӧгӧрыс, сымын ичӧтджыкӧн кажитчис аслас.
Сылы вӧлі дзик веськодь, кытчӧ мунны.
Сылы вӧлі дзик веськодь, мый сёйны, — бурак, вӧрса ягӧд, тшак, ну кырсь.
Сылӧн мышкыс гӧрбыльтчис тачка весьтын, киын вир гадьяс чорзисны.
Сійӧ муніс мечтайтысь Петушков бӧрся да ачыс эз тӧд, эскӧ-ӧ, мый эм рӧзӧриттӧм му, али оз нин эскы...
Войясын кӧстер дорын Петушков вдохновеннӧя висьтавліс госа, вӧрзьӧдлытӧм му йылысь, колі виччысьӧ найӧс водзын.
Тарас чӧв оліс, бухгалтер вензис.
Актёр ачыс ӧзйыліс мечтаӧн.
— Да, да!
— шуліс сійӧ.
— Тайӧ прекраснӧ!
— и тревогаӧн видзӧдліс парикмахер синмӧ.
— Но воам-ӧ, воам-ӧ?
— Сылӧн пальтоыс зыртчис туйын, ӧшйисны йӧн юръяс да колючкаяс; небыд шляпа, кодӧн сійӧ узьліс, важӧн воштіс формасӧ.
Сійӧ вӧлі бритчытӧм, омӧль да пӧрысь морт, ыджыд кадыка; некод эськӧ эз тӧд сыын нималана харьковскӧй баритонӧс.
— Воам!
— убеждённӧя вочавидзис парикмахер.
— Дон сайын му озыр,
— и сійӧ заводитліс висьтавлыны тайӧ му йывсьыс.
Кымын дырджык эз вӧвны сиктъяс найӧ туй вылын, сымын яркӧйджыкӧсь да фантастичнӧйджыкӧсь вӧліны сылӧн висьтъяс.
— Татшӧм сиктъясыс абу да некор эз вӧвны!
— вензис сыкӧд бухгалтер.
— Вӧліны!
— дорйис актёр.
— Ми сетім ӧтчыд концерт, и ме помнита вишняяс улысь пызанъяс...
Чӧскыд дука еджыд нянь гӧраяс.
Йӧв тыра кувшинъяс.
Зӧлӧтистӧй ма югыд чашкаясын...
Яичницаяс, кыдзи рытъя кыа...
— Да, овлісны, овлісны!
— ышлолаліс Тарас.
А Петр Петрович пыр некыдз эз вермы уськӧдны тӧдвылас, мыйла сійӧ вӧлі войдӧр недоволен олӧмӧн.
— Бура помнита, — гӧгӧрвотӧг шуліс сійӧ, — ме вӧлі недӧвӧлен.
А мыйӧн, мыйла — кӧть ви, ог помнит!
И сідзжӧ некыдз эз вермы помнитны, мый вӧсна эз лӧсяв аслас директорыскӧд.
— Ме сы вӧсна и эг эвакуируйтчы...
Ог, шуа, ог мун!
Меным бурджык немецъяскӧд овны, тіянкӧд дорысь, директор.
А мыйысь вензим?
Э... ог помнит!
Бура помнита: хам сійӧ вӧлі, скӧтина.
А ӧні, мед паныдасьны удайтчас... э... окалі эськӧ ме сійӧс, хамӧс!
Честнӧй кыв, окалі эськӧ!
— Да, овлім, овлім...
— Ветымын нёль картупель да кӧкъямысдас сизим пань пызь.
А рӧзӧриттӧм му век эз вӧв.
Найӧ пырисны нин донскӧй степьясӧ.
«Ӧні регыд, регыд!» — шуаліс Петушков.
Сійӧ гажмис.
Мукӧд дырйиыс, тачка весьтӧ гӧрбыльтчӧмӧн, сійӧ шутьляліс весиг.
Найӧ мунісны ӧні госа, сьӧд, бур му кузя.
Рытъясын сы весьтын кыптыліс сэтшӧм сук да пӧтӧса ру, мый Петушков эскӧдліс, мый сійӧс позьӧ мавтны нянь вылӧ, кыдзи вый.
Но налӧн эз вӧв няньыс.
Найӧ, кыдзи воробейяс, сёйисны киссьӧм нянь.
На гӧгӧр сё верстъяс вылӧ киссисны да сісьмисны шобді муяс, — тачечникъяс чукӧртісны да сёйисны сись нянь.
«Ӧні регыд, регыд!» — эскӧдіс Петушков.
Сійӧ веськыда коддзис госа мулӧн, клеверлӧн да гречишнӧй малӧн дукъясысь.
Сійӧ быдторйын аддзис да угадывайтіс шуда мулысь приметаяс, кыдзи моряк моревывса руын угадывайтӧ матыса береглысь приметаяс.
— Видзӧд, кутшӧм станицаяс воисны!
— шуліс сійӧ.
— Гырысьӧсь, хозяйственнӧйӧсь...
— и сійӧ индыліс колхознӧй дворъяслӧн да тракторнӧй станцияяслӧн колясъяс вылӧ, кӧрт да черепица улын гажа вевтъяс вылӧ, шоныд, вевта скӧтнӧй дворъяс вылӧ.
Сійӧс смущайтіс, правда, мый сэні оз кыв ни стадолӧн баксӧм, ни пӧткалӧн котсьӧм.
— Водзын, водзын ставыс лоӧ!
— убеждайтіс сійӧ.
И ставӧн ӧні эскисны сылы.
Гречишнӧй малӧн да сісьмысь шобділӧн дук раздражайтіс налысь жаднӧй ныр розьяссӧ...
Донскӧй туйяс вылын миян тачечникъяс паныдасисны Россиясянь потоккӧд.
Тыдовтчисны йӧз Курскысь, Белгородысь, воронежскӧй каръясысь.
Россия паныдасис Украинакӧд, сувтӧдісны орччӧн тачкаяс, пуксисны, куритісны чигарка кольӧм вося кос турунысь, кодӧс сэн жӧ тачкаысь вирӧсь кипыдӧсъясын посньӧдлісны.
— Гырысь станицаясӧ энӧ мунӧй, — сӧветуйтісны найӧ ӧта-мӧдыслы, — сэні немецкӧй гарнизонъяс сулалӧны...
И шедӧдны нинӧм онӧ шедӧдӧй, да нӧшта и медбӧръясӧ немецъяс мырддясны.
— Да, на бӧрти ветлӧдлыны нинӧм нин...
Ӧкуратнӧя сёйӧны...
Кыдзи саранча...
— Но, кыдзи тіян?
— юасис Тарас Курскса йӧзлысь.
Найӧ вочакыв пыдди сӧмын кияснаныс шеныштісны:
— Да кыдзи и тіян!
Ошйысьны нинӧмӧн...
— Лютуйтӧны?
— Та йылысь огӧ нин кутӧй сёрнитны...
И Тарас думыштчыліс, ассьыс тачкасӧ тойлаліг: эм-ӧ мера йӧз шоглы, эмӧсь-ӧ срокъяс?
— Нелямын кӧкъямыс картупель да кӧкъямысдас ӧти пань пызь, — тревожнӧя шӧпчитіс Матрена.
— Енмӧй тэ менам, енмӧй!..
А рӧзӧриттӧм му пыр эз вӧв.
Мӧд лунӧ Петушков петкӧдіс найӧс прӧстӧй туй вылысь автомобильнӧй туй вылӧ.
— Ӧні регыд!
— юӧртіс сійӧ, быттьӧ сетӧма сылы вӧлі, кыдзи пророклы, аддзыны ру пыр.
— Ӧні регыд!
Найӧ кыскисны ассьыныс тачкаяссӧ грейдерлӧн крепыд, кос, топалӧм грунт вылӧ да медводз, мый сэні аддзисны, — вӧлі пласьткысьӧм нывбаба.
Сійӧ куйліс туй бокын, аслас тачка дорын, увлань чужӧмӧн, рытыввылӧ...
— Кулӧма!..
— удивлённӧя шуис бухгалтер.
Найӧ чукӧртчисны сы дорӧ, шӧйӧвошӧмӧн да шогсьӧмӧн.
Нывбабалӧн турдӧм кияс сатшкысьӧмаӧсь нянь кульӧ...
Мешӧк усьӧма тачкаысь да потӧма.
Сэтысь киссьӧма муӧ нянь, и кажитчис, нывбабалӧн кулӧм кияс зільӧны чукӧртны сійӧс да чукӧртныс оз вермыны.
— Эз во!..
— ньӧжйӧ шӧпнитіс Матрена.
Осторожнӧя, медым не вӧрзьӧдны кулӧмаӧс кӧлесаясӧн, кытшовтісны тачечникъяс шой да чӧла мӧдӧдчисны водзӧ.
И бара вӧлі на водзын бусысь рыжӧй туй.
Тайӧ войнас кӧдзыд зэр заставитіс найӧс дзебсьыны турун зорӧдъясын.
Куим васӧд зорӧд дорӧ чукӧрмисны зэв уна тачечникъяс.
Найӧ кытшалісны найӧс быттьӧ гутъяс, пырисны турунӧ, топӧдчисны ӧта-мӧд бердас — ӧткодя кӧтасьӧмаяс да дрӧжжитысьяс.
Зорӧдъяс весьтын кыліс дугдывтӧг кызӧм, кирган, висьысь...
Некод эз вермы унмовсьны.
А зэр киссис и киссис...
Заводитчис арся зэръяслӧн кад, а век эз вӧв рӧзӧриттӧм му...
И Петушков друг мӧвпыштіс: «А гашкӧ, сійӧ и дзик абу?
Ӧти мечта?»
и пыр жӧ уськӧдчис тачка дорӧ.
«Кӧтасяс продукт!»
да водіс тачка вылӧ став тушанас.
А бухгалтер Петр Петрович пӧдіс кызӧмысь да думайтіс: «Ог во!
Менам арлыдӧн ӧмӧй брӧдяжитны?» Сійӧ пӧдіс кызӧмысь да сьӧлаліс сук, везъялысь кракӧть.
Войбыд кажитчис Матреналы кулӧм нывбаба, кыдзи куйліс сійӧ, турдӧм чуньясӧн мусӧ парсаліг, и пыр зілис чукӧртны нянь да эз вермы чукӧртны...
«А гортас, кӧнкӧ, кыдзи и менам, тшыг вомъяс виччысьӧны.
Ӧні и оз вермыны виччысьны».
Актёр гораа кызышталіс: «Гм!
Гм!» Сійӧ кӧсйис убедитчыны, мый эм нӧшта сылӧн гӧлӧс.
Сійӧ весиг горӧдіс мыйкӧ чирӧм, прӧстудитчӧм гӧлӧсӧн...
А струйкаяс пыр кыссисны сійӧ телӧ кузя.
И войбыд сулаліс Тарас водзын кулӧм нывбаба.
Сулаліс веськыда, сылань, кыдзи судья дінӧ, кисӧ нюжӧдӧмӧн.
«Определит, Тарас, менам мучитчӧмысь мера!» И сійӧ вочавидзис сылы: «Сэтшӧм мераыс, нывбаба, абу».
Асылын зэр помасис, петіс шонді, гежӧда овлан том да гажа.
Петушков гажмис.
— Ме войбыд эг узь, думайті, — тэрыба юӧртіс сійӧ.
— И, тӧданныд-ӧ, ме аддзи, мыйла миянлы оз везит!
Ставӧн чӧла видзӧдісны сы вылӧ.
— Ми пыр бергалам гырысь туяс гӧгӧр.
Но, гӧгӧрвоана, сэні немецъяс.
На бӧрын нинӧм корсьны.
А миянлы колӧ кулигаӧ!
— горӧдіс сійӧ.
— Кулигаӧ!
Кытчӧ кок эз тувччыв!
Сійӧ сёрнитіс уна да пӧся, и сылы бара эскисны да мунісны сы бӧрся.
Найӧ вешйисны ыджыд туй вылысь да кутісны писькӧдчыны веськыда Донлань.
Петушков нуӧдіс найӧс.
Биависьӧмӧн моз шымыртӧм мечтаӧн, коді сотіс сійӧс яр биӧн, сійӧ тэрмӧдліс найӧс, скӧраліс, горзіс: «Кулигаӧ!
Кулигаӧ!» И найӧ кыссисны сы бӧрся, пыктӧмъяс, висьысьяс, — джӧмдалісны, усьлісны да кыссисны.
— И вот ӧтчыд луншӧрын мучитчӧм тачечникъяс друг кылісны сійӧ, мый важӧн нин эз кывлыны: горзісны петукъяс.
— Кывзӧй!
радлӧмӧн горӧдіс Петушков да, юр весьтас кисӧ лэптӧмӧн, ланьтіс.
Но ставӧн нин кылісны.
И сувтісны.
И сідзжӧ ланьтісны, сылы эскытӧг, мый кылӧны.
Горзісны петукъяс.
Горзісны сэтшӧм гораа, сэтшӧм гажаа, сэтшӧм яростнӧя, мый став чужӧмъяс вылын тӧдлытӧг лоис пӧсь, яндысян нюмъёвтӧм, и быдӧн друг уськӧдіс тӧдвылас медся бурсӧ, медся шудасӧ, мый вӧлі сійӧ олӧмын: коді челядьдырсӧ, коді свадьба, коді первой удача.
Карса йӧз, найӧ уськӧдісны тӧдвылас быдӧн ассьыс.
Петушков сулаліс кок чунь вылас, радысла ланьтӧмӧн, сійӧ чужӧм вылын вӧлі гижӧма шуд да гордость.
Матрена кресталіс кияссӧ морӧс вылас, кыдзи молитва водзын.
Актёр босьтіс шляпасӧ.
Тадзи сулалісны найӧ чӧла да благоговейнӧя.
И вот тшем вӧрысь петіс на дінӧ шуда му...
Пӧрысь, дзор волъяс ньӧжйӧ кыскисны сьӧкыд додьяс да видзӧдісны мир вылӧ эскытӧма, синкым увтіыс.
А додьяс вылын кыптісны еджыд капуста гӧраяс; бубен кодь зэлыд арбузъяс глухӧя брунгисны ӧта-мӧдас инмалігӧн; гырысь мешӧкъяс вӧлі тырӧмаӧсь картупельӧн; помидоръяс вӧліны гӧрдӧсь; клеткаясын чеччалісны ланьтлытӧм петукъяс, солиднӧя крякайтісны уткаяс; розӧвӧй порсьпиян тупӧя дивуйтчӧмӧн видзӧдісны мир вылӧ; чӧв олысь мужикъяс кузь ньӧръясӧн скӧра кучкалісны волъясӧс; а додьяс дорын ньӧжйӧ да дыша восьлалісны немецкӧй салдатъяс да дугдывтӧг сёйисны.
Обоз кыссис ньӧжйӧ да дыр.
Тачечникъяс дорті пыр мунісны и мунісны джуджыд додьяс, мунісны шог, пӧкӧрнӧй синъяса мӧсъяс, зарниа шобдіӧн бестаркаяс; зумыштчӧм мужикъяс, бӧрдысь нывбабаяс, сёйысь немецъяс...
Мунісны да вошисны ылын.
Со и медбӧръя додь воши вӧрын.
Муніс, шумитіс да сылі шуда му.
Актёр ньӧжйӧ лэччысис тачка вылӧ да, шляпаас сайӧдчӧмӧн, бӧрддзис.
— Кутшӧма ме найӧс ненавидита!
Кутшӧма ме найӧс ненавидита!
— пыдысянь шӧпкӧмӧн шуис Петушков да кабыртіс кулакъяссӧ.
— Ме найӧс и бритны эг вермы.
Банбоксӧ брита — нинӧм.
А кыдзи воас голяӧдзыс...
— Комын куим картупель да квайтымын квайт пань кызь, — шӧпкис Матрена да бӧрддзис.
— Енмӧй тэ менам!
Водзӧ некод нинӧм эз шу.
Матрена друг чеччис, чышкыштіс соснас синъяссӧ да улӧдз копыртчыліс Петушковлы, сэсся мукӧдъяслы.
— Аттьӧ тіянлы, ёртъяс, компанияысь, тіян бурлунысь.
Ыджыд аттьӧ!
— Тэ мый?
— повзьӧмӧн юаліс сылысь Петушков.
— Оз позь меным!
— стрӧга шуис Матрена.
— Бӧр муна.
Менам медбӧръя запасъяс сёйӧны.
— А... а няньыд кыдзи?
Мый ваян гортад?
— Мый эм.
Вежа кӧнкӧ либӧ кора христа ради.
— Но, мун!
— ньӧжйӧ шуис Петушков да нерешительнӧя видзӧдліс мукӧдъяс вылӧ.
— А ми нӧшта мунам... неуна...
Матрена босьтчис тачкаӧ да петкӧдіс сійӧс туй вылӧ.
— Гашкӧ, покойникъяслы нянь вая...
— шуис сійӧ, — а век жӧ мунны колӧ.
— Прӧщайт, Матрена!
— ньӧжйӧндзи шуис Тарас.
— Тэныд колӧ воны.
— Гашкӧ воа!
— ышловзис шахтёрка.
Тачечникъяс дыр видзӧдісны сы борся.
Со сійӧ саялі...
— Но!
— кыдз позьӧ гажаджыка шуис парикмахер да друг аддзис актёрлысь чужӧмсӧ.
Сійӧ пукаліс, синъяссӧ куньӧмӧн; сылӧн чукырӧсь тшӧкаыс ӧшаліс да дрӧжжитіс тэрыба да посниа.
«А сійӧ оз во!
— повзьӧмӧн думыштіс парикмахер.
— Сійӧ некытчӧ оз во».
— Тіянлы мый, сьӧкыд?
— сочувствуйтӧмӧн юаліс сійӧ, осторожнӧя сылысь пельпомсӧ вӧрзьӧдӧмӧн.
— А?
Да...
Извенитӧй...
Слабми...
— сознайтчис актёр.
Сійӧ зілис, кыдзи и пыр, нюмъёвтны, но нюмъёвтӧм эз артмы.
Сійӧ мыжаа шеныштіс кияснас.
— Со ӧд кутшӧм подлость!
А?
Извинитӧй...
Сійӧ извиняйтчис аслас вынтӧмлунысь, а Петушков друг первойысь чувствуйтіс ассьыс мыж сы водзын да став водзын.
«Мый нӧ ме кыска найӧс, пӧрысь йӧзӧс, ог тӧд кытчӧ?
Гашкӧ, и абу свет вылас рӧзӧриттӧм сиктъяс?»
«А кутшӧм бур мечта вӧлі!
Мича!» — жалитіс сійӧ да ышловзьӧмӧн шуис:
— Но, мый нӧ!
Пырам матыса сиктӧ.
Видзӧдлам!
Матыса сикт окажитчис ыджыд джынвыйӧ тыртӧм станицаӧн.
Уна хатаяс вӧлі тувъявлӧма дӧскаясӧн крестӧн-крестӧн, нӧшта унджык вӧліны вевттӧмӧсь да ӧдзӧстӧмӧсь, быттьӧ куйлісны сиктын гуавтӧм шойяс.
Парикмахер бӧрйис озырджык хата да стучитіс ӧшиньӧ.
Мыччысис нывбаба, бур да висьысь чужӧма.
Тачечникъясӧс аддзӧмӧн, сійӧ шога качнитіс юрнас.
— Пырны позьӧ?
— вежливӧя юаліс парикмахер.
— Да позьӧ!
— вочавидзис нывбаба да восьтіс ворота.
Найӧ гӧгыльтісны ассьыныс тачкаяс паськыд да тыртӧм дворӧ, кодӧс вӧлі ставнас тыртӧма важ листъясӧн, кыдзи ковёрӧн.
— Но, вот!
— гажаа шуис парикмахер.
— Принимайт купечьясӧс, кӧзяйка!
— Купечьяс воисны, а ньӧбасьысьяссӧ чӧрт сёйис!
— шога вочавидзис нывбаба.
— Энлы, тэ тӧварсӧ видзӧдлы, тӧварсӧ!
— горӧдіс Петушков.
— Но, вайӧ!
— и бергӧдчис актёрлань.
Сійӧ вынтӧммӧмӧн лэччысис тачка вылӧ.
— Мый нӧ ті?
— шӧпкӧмӧн юаліс сылысь парикмахер.
— Вайӧ!
Актёр сӧмын надеятӧг шеныштіс кинас воча.
— Но, вайлӧй сідзкӧ ме... петкӧдла тіянлысь...
— Петушков видзӧдліс актёр тачкаӧ да перйис сэтысь нопъяс.
— Прӧстӧ разявны кутанныд, беспокоитчыны...
— шуис нывбаба.
— Нинӧм миян абу, извинитӧй.
— Энлӧй, ті видзӧдлӧй!
— эз ланьт Петушков да, ноп разьӧмӧн, паськыда шеныштӧмӧн восьтіс нывбаба водзын сылысь став озырлунсӧ.
Сэні вӧліны актёрлӧн костюмъяс, бурӧсь, щегольскӧйӧсь, кодъяс пыр жӧ кыпӧдісны ставлӧн паметьын сійӧ ылі войнаӧдзся кадсӧ, кор и найӧ, тачечникъяс, кыдзи йӧз, ветлісны концертъяс вылӧ, ньӧблісны обновкаяс, обсуждайтісны портнӧйкӧд костюм йылысь, кыдзи мирлысь судьбаяс.
— Озыра ветлінныд!
Чистӧя!
— почтительнӧя шуис нывбаба да уважениеӧн видліс костюмлысь сукно.
— Тайӧ менам концертнӧй фрак...
— слаб гӧлӧсӧн шуис актёр да бергӧдчис.
— Ті тӧданныд коді тайӧ ?
— шӧпнитіс Петушков, казачкалань копыртчӧмӧн.
— Тайӧ артист!
Сійӧс став мир тӧдӧ.
Сійӧ ачыс тайӧ костюмъяссӧ новліс.
Тайӧс ӧд сӧмын донъявны колӧ!
— Сочувствуйта, — шуис нывбаба.
— Став душаӧн сочувствуйта...
— сійӧ шога видзӧдліс костюмъяс вылӧ да бара видліс сукно.
— Сӧмын абу миян нинӧм, эскӧй!
Ставсӧ босьтісны...
Актёр дрӧжжитіс ӧні, быттьӧ кынмис.
Сійӧ лэптіс пальто воротниксӧ да кыпӧдіс пельпомъяссӧ.
Но сійӧс треситіс да шатайтіс слабмӧмысь, пӧрысьмӧмысь да тшыгысь.
Тшӧкаыс ӧні йӧктіс, и актёр эз вермы справитчыны сыкӧд.
Казачка повзьӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ.
— Висьӧ сійӧ?
— юаліс сійӧ шӧпнитӧмӧн.
Петушков сӧмын курыда шеныштіс кинас.
Нывбаба друг уськӧдчис хатаӧ да пыр жӧ петіс сэтысь, нянь чӧлпан, кувшин да вӧсниа вундалӧм салӧ тыра тарелка петкӧдӧмӧн.
Сійӧ пуктіс ставсӧ тайӧс актёр водзӧ.
Сійӧ повзьӧмӧн вешйис.
— Сёйӧй, лоӧй сэтшӧм бурӧсь!
— казачка копыртчис сылы.
— Энӧ брезгуйтӧй.
Мӧс босьтісны, сӧмын кӧза...
извинитӧй нин...
— Ог, ог!
— актёр шеныштіс сы вылӧ кияснас.
— Ме ог вермы прӧстӧ...
Мый ті?
— А деньга ме ог босьт...
— ньӧжйӧ шуис казачка.
Петушков жаднӧя видзӧдліс сёян вылӧ.
Важӧн, важӧн эз сёйлыны найӧ пӧжалӧм нянь!
Сійӧ ньылыштіс дульсӧ да матыстчис актёр дінӧ.
— Сёйӧй!
— убеждённӧя шуис сійӧ.
— Нинӧм!
Сёйӧй!
Актёр чужӧм вылын кыптісны гӧрд пятнаяс.
— Но кыдзи нӧ?..
— шӧпнитіс сійӧ.
— Ме — артист...
Менӧ тӧдӧны...
Ме — гордӧй...
Ме ог вермы милӧстина...
Аттьӧ, но...
Сійӧ видзӧдліс нывбаба вылӧ.
Сійӧ сулаліс сы водзын, юрсӧ улӧ лэдзӧмӧн, да вӧрӧдіс кияснас фартуксӧ.
Актёр ньӧжйӧндзи кыпӧдчис тачка вылысь, пӧрччис шляпасӧ, видзӧдліс кытчӧкӧ вывлань, лӧз, кӧдзыд арся небесаӧ, топӧдіс шляпасӧ морӧс бердас да друг — заводитіс сьывны.
Сійӧ горшысь петісны слаб, сибдӧм, дойман звукъяс, но сійӧ эз казяв тайӧс да сьыліс водзӧ.
И Тарас дивуйтчӧмӧн аддзис, кыдзи сійӧ синъяс водзын томмӧ морт, гӧлӧс заводитӧ крепаммыны, со юргӧ нин металлӧн.
А гашкӧ, сӧмын кажитчис сылы?
Казачка благоговейнӧя кынмис места вылас да, кияссӧ морӧс вылас кресталӧмӧн, видзӧдіс веськыда актёр чужӧмӧ, мигниттӧг.
Потшӧс дорӧ заводитісны чукӧртчыны соседъяс — мужчинаяс и бабаяс.
Пырисны дворӧ.
Бабаяс бӧрдісны нин, нывъяс чышкалісны синъяссӧ косынкаясӧн, старикъяс лэдзисны юръяссӧ бедьяс вылӧ да пӧрччисны шапкаяссӧ...
А актёр пыр сьыліс, ас водзас шляпасӧ чургӧдӧмӧн, — арияяс да песняяс, — ставсӧ подряд.
Сійӧ благодаритіс казачкаӧс.
И не сылӧн дӧва няньысь, — бур душаысь.
Сійӧ ставнысӧ благодаритіс аслас сьыланкывйӧн.
Ставнысӧ, коді кывзіс сійӧс, пӧрысь, висьысь, русскӧй артистӧс, коді прӧщайтіс сылы прӧстудитчӧм горш да сыкӧд ӧтлаын бӧрдіс сійӧ сьыланкывъясысь, кыдзи сӧмын русскӧй йӧз кужӧны бӧрдны...
Сійӧ помаліс да вынтӧммӧмӧн лэччысис тачка вылӧ.
Ставӧн чӧв олісны.
Сӧмын бабаяс пыр нӧшта сыркъялісны да чышкалісны синъяссӧ косынка пельӧсъясӧн.
Йӧз чукӧрысь друг петіс пӧрысь дед да стрӧга видзӧдліс став вылӧ.
— Тайӧ мортыс коді?
— юаліс сійӧ, актёрлань чуньнас зургӧмӧн.
Сэсся качнитіс юрнас.
— Тайӧ мортыс, граждана, артист.
Со коді тайӧ мортыс.
Оз ошкы миянӧс власть, ми кӧ татшӧм мортсӧ огӧ видзӧй.
Сідз ме сёрнита, га?
— Сійӧ бара стрӧга видзӧдліс аслас сиктсаяс вылӧ, сэсся бергӧдчис актёрлань.
— Ті миянӧ кольччӧй, кора ме тіянӧс.
Эм кӧ вын, нӧшта сьыланныд, а ми бӧрдыштам.
А абу-кӧ, — олӧй сідз...
Га?
— Олӧй!
— шуис актёрлы кӧзяйка-казачка.
— Но?
— сералӧмӧн юаліс Петр Петрович, кор, актёркӧд прӧститчӧмӧн, тачечникъяс петісны сиктысь.
— Но, а ми?
Гашкӧ, э... керкаясӧд мунам?
А?
Чургӧдӧм киӧн?..
— Сійӧ видзӧдліс Петушков вылӧ.
Парикмахер друг скӧрмис.
— Меным мый?
— горӧдіс сійӧ вӧсни, петук гӧлӧсӧн.
— Ме код вӧсна старайтча?
Менсьым продукт любӧй сиктын бабаяс кикӧд тшӧтш нетшыштасны.
И лоӧй уверенӧсь, тырвыйӧ мераӧн мынтысясны...
— Кутшӧм нӧ сійӧ продукт?
— эскытӧма юаліс Тарас.
Парикмахер ньӧжйӧндзи серӧктіс да мигнитіс ставлы.
— Пудра, — шӧпнитӧмӧн шуис сійӧ, — пудра, колӧ кӧ тӧдны.
— Пудра?
— шӧйӧвошис Тарас.
— Мый?
А?
Сюся лэдзӧма?
— радліс Петушков.
— А-а!
То-то!
Психологическӧй продукт!
Ті шуанныд: война.
А ме вочавидза: нывбаба.
Нывбаба пыр кольӧ нывбабаӧн, сылы пыр пудра колӧ,
— сійӧ нежнӧя видзӧдліс аслас тачка вылӧ.
— Кияскӧд тшӧтш нетшыштасны!
— Да-а...
— шуис бухгалтер.
— Продукт — первой сорт.
Сӧмын... э... кытчӧ жӧ водзӧ мунны?
Водзӧ... э... некытчӧ.
Збыльысь, водзӧ вӧлі некытчӧ.
Найӧ став мусӧ прӧйдитісны Днепрсянь Донӧдз, — эз вӧвны рӧзӧриттӧм сиктъяс.
Водзӧ заводитчис сотчӧм прифронтӧвӧй полоса.
Мунны вӧлі некытчӧ.
Ӧні и Петушков гӧгӧрвоис тайӧс.
Но сійӧ нӧшта эз кӧсйы торйӧдчыны мечтакӧд.
— Рыт кежлӧ, — загадочнӧя шуис сійӧ, — ми, медбӧрын, воам.
Пӧпутчикъяс эскытӧма видзӧдлісны сы вылӧ, но мунісны.
Рытланьӧ найӧ пырисны станицаӧ.
Сійӧ вӧлі, кыдзи и уна сё мукӧдъяс, кодъяс колисны бӧрвылын, сэтшӧм жӧ джынвыйӧ кулӧм, узьысь, тыртӧм, шога сулалысь керкаясӧн, вевт вылын ва идзасӧн, трубаясысь кизьӧр тшынӧн, но Петушков вӧчис вид, мый тайӧ и эм сійӧ, мый найӧ корсисны.
— Но, вот!
— радлӧмӧн горӧдіс сійӧ, гусьӧн пӧпутчикъяс вылӧ видзӧдлӧмӧн.
— Со сійӧ, со сійӧ, буретш сійӧ!
Найӧ притворитчисны, мый эскӧны и сійӧ кывъяслы, и сійӧ радлунлы.
Сӧмын нин мед пом, водзӧ мунны некытчӧ.
— А но, локтӧй, локтӧй!
— гажаа горӧдіс Петушков бабаяслы колхознӧй двор дорын.
— Кора внимание!
Имейта предложитны мича нывъяслы, а сідзжӧ том ичмоньяслы мичлунлысь да нэмӧвӧйся томлунлысь секрет.
Со!
— сійӧ ловкӧя нетшыштіс тачкаысь ассьыс мешӧксӧ.
— А но, локтӧй!
Сійӧс пыр жӧ кытшалісны нывъяс да бабаяс, гажа морт вылӧ радуйтчӧмӧн.
— Мый тайӧ, мый?
— тольгисны найӧ.
— Тайӧ — пудра!
— аслас тыяслӧн став вынысь горӧдіс Петушков.
Лои лӧнь.
Том чышъянтӧм юра казачка, коді медся матын сулаліс Петушков дорын, эскытӧма кӧсӧя видзӧдліс мешӧк вылӧ.
— Пудра?
— Юсь пух!
— вочавидзис Петушков.
— Тайӧ нӧ мый?
— ньӧжйӧ юаліс казачка.
— Серам вылӧ?
— Ог, мыйла нӧ?
— шӧйӧвоши парикмахер,
— ме став душаӧн.
— Миян дӧва шог вылын серавны воин?
— казачка довкнитіс юрнас.
— Ай-яй-яй-яй, яндзим тэныд, олӧма морт тэ!
— Энлы, тэ висьтав, кодлы миянлы пудритчыныс?
— лёкысь горӧдіс мӧд да нетшыштіс юр вывсьыс чышъянсӧ.
— И пудратӧг едждӧдім миян шогысь!
Ӧні кутісны шумитны ставӧн:
— Тэ миянлысь мужикъясӧс вай, а сэки — пудра...
— Тэ миянлы воддза олӧмсӧ вай!
— Кодлы миян пудритчыны, немецъяслы?
Найӧ матыстчисны сы дорӧ ярджыка, пӧщадатӧмӧсь, кыдзи вӧрзьӧдӧм чушканъяс, — сійӧ шогсӧ налысь вӧрзьӧдіс.
Петушков шенасис наысь кыкнан кинас да шуаліс:
— Карын нетшкӧмӧн босьтлісны...
— Шлюхаяс босьтлісны!
— горӧдіс чышъянтӧм юра казачка.
— А ми закон тӧдам, бесстыдник тэ, срамник!
— Ачыд пудритчы!
А миян — шуд абу!
Тарас да бухгалтер кватитісны парикмахерӧс да муртса не кияс вылын петкӧдісны сійӧс йӧз чукӧрысь.
На бӧрся лэбзисны няйт да сёй комӧкъяс...
— Сідз!
— шуаліс Тарас, кор комӧк шняпкысьліс на дорӧ.
— Правильнӧ, бабаяс!
Няйтӧн миянӧс, няйтӧн!
Ми тіянлы няйт вайим, и ті миянӧс — няйтӧн.
Сідз!
Петушков копыртчӧмӧн кыссис аслас тачка бӧрся...
— Но?
— кыдзи пыр сералӧмӧн заводитіс Петр Петрович, но, Петушков вылӧ видзӧдліг, сӧмын шеныштіс кинас.
Узисны ыджыд туй вылын...
Кӧнкӧ, быттьӧ ылыс гым, грымгисны орудиеяс.
Тарас пӧрччис шапкасӧ, кывзысис.
Сійӧ чужӧм кузя прӧйдитіс кокни, шуда ру...
— Кӧть гӧлӧссӧ кылі!
— шуис сійӧ.
— Со и эг прӧстӧ мун.
Кутшӧмкӧ морт сысянь неылын уговаривайтіс йӧзӧс:
— А ті слухъяслы вера эн сетӧй.
Сталинград кыдзи сулаліс, сідзи и сулалӧ, и сулавны кутас.
— А тіянлы кытысь тӧдса?
— юаліс ехиднӧй гӧлӧс пемыдысь.
— Ме мый тӧда, сійӧс висьтала!
— спокойнӧя вочавидзис морт, и Тарас кутіс кывзысьны сійӧ гӧлӧсӧ.
— Немецъяслӧн Сталинград дорын неустойка артмис.
Крепыд ӧрекыс, не пиньяс серти!
Тарас бергӧдчис Петр Петрович дінӧ да ньӧжйӧ корис сійӧс:
— Сійӧ мортыслы, коді сёрнитӧ, висьталӧй — мед ме дінӧ матыстчас.
Петр Петрович дивуйтчӧмӧн видзӧдліс Тарас вылӧ.
— Убедительнӧя кора!
— ньӧжйӧ, но волнуйтчӧмӧн содтіс Тарас.
Бухгалтер муніс да пыр жӧ бӧр локтіс сыкӧд, кодӧс корис Тарас.
Пемыдын сылӧн чужӧмыс эз тыдав.
— Коді менӧ корис?
— шуис морт пемыдас.
— Мыйла?
— Ме кори,
— ньӧжйӧндзи вочавидзис Тарас.
— Олан-вылан, Степан.
— А-а!
— секунда вӧлі чӧв.
Сэсся морт шуис сідзжӧ ньӧжйӧндзи:
— Оланныд-выланныд, бать!
Тайӧ вӧлі Тараслӧн ыджыдджык пиыс, Степан.
6
Да, тайӧ вӧлі Тараслӧн ыджыдджык пиыс, Степан.
— Но, олан-вылан, бать!
— бара дивуйтчӧмӧн повторитіс сійӧ.
— Мый нӧ тэ тан вӧчан... туй вылас?
— Корся рӧзӧриттӧм му...
— серӧктіс Тарас ас улас.
— А!
И эн аддзы?
— Эг.
Отчаяниеӧ вои.
— Да-да...
А рӧзӧриттӧм му неылын...
Волга сайын.
— Неылын, а туйыс сэтчӧ абу.
Найӧ пуксисны йӧзысь бокӧ — Тарас мыр вылӧ, Степан веськыда сідз, турун вылӧ.
— Тэ йылысь ог юав... — шуис Тарас.
— Ме рӧзӧриттӧм му корся, а тэ тан, аддза, рӧзӧриттӧм душаяс корсян?
— Да, — серӧктіс Степан.
— Пӧжалуй, сідз.
— И аддзан?
— Уна.
— Уна?
— эскытӧг нюжӧдіс батьыс.
— Ме эг паныдасьлы...
— Сідзкӧ, омӧля корсян...
— Ме и ог корсь!
— шеныштчис старик.
— Быдӧн аслас сӧвесть серти олӧ.
Ме аслам душа йылысь тӧда, а йӧзӧдз — меным делӧ абу.
— Вот сійӧ и артмӧ: став помкаыс — ставӧн ми чистӧйӧсь...
Тарас эз вочавидз.
Найӧ чӧв олыштісны неуна.
— А ме тэнӧ армияысь лыдди, — шуис батьыс.
— А тэ, вӧлӧмкӧ, со кӧні...
— Да...
Сідз артмис...
— А меным шулін: армияӧ муна!
— Но, бать, ставсӧ висьтавны оз позь вӧлі...
— Степан лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Сійӧ мыйла нӧ?
— дӧзмӧмӧн юаліс старик.
— Да ӧд делӧыс менам...
— вочавидзис Степан, гӧгӧр видзӧдлӧмӧн, — секретнӧй... партийнӧй...
Сідз друг и он висьтав.
— А тайӧ делӧас беспартийнӧйяс абуӧсь!
— скӧра шуыштіс старик.
— Вермин и висьтавны.
Не йӧзлы.
Ӧні ставӧн партийнӧйяс!
Немецъяс велӧдісны...
— Да, — серӧктіс пиыс.
— Ӧні ме эськӧ ачым висьталі...
И менӧ мый сюрӧӧ велӧдісны.
— Но, а Валя кӧні?
Эвакуируйтін?
— Эг...
Тані...
— Кӧн тані?
— удивитчис старик.
— Но, вообще тані...
Сідз жӧ, кыдзи и ме, ветлӧдлӧ,
— сійӧ копыртчис матӧджык да шӧпнитіс:
— Ӧні сійӧ сэн... рӧзӧритчӧм му вылын...
Миян йӧз дорын...
Ме сылы воча муна...
Долженӧсь паныдасьны.
— Видзӧдтӧ!
— нюжӧдіс Тарас.
— Вот тэныд и Валя!
Да ӧд сійӧ жӧ... нывбаба!
— Вот, кыдз аддзан!
— И абу томиник!
— Ме ачым шулі сылы...
Но сідз жӧ, кыдзи и тэ, вочавидзис: ӧні беспартийнӧйяс абуӧсь.
Сідзи и ветлӧ.
— Ветлӧ!
— горӧдіс Тарас да кучкис аслыс пидзӧсъясас.
— А!
Висьтав пӧжалуйста!
А меным кӧть ӧти кыв, кӧть намёк...
пон пиян ті!..
Ог прӧстит!
Степан нюмъёвтіс, нинӧм эз шу.
— Мый нӧ тэ пи йывсьыд он юав?
— шуис старик.
— И батьтӧ вунӧдін, и питӧ?
Со кутшӧмӧсь ті...
— Да ме тӧда сы йылысь... неуна...
Ловъя ӧд Лёнька, здоров?
— Но, здоров,
— вочавидзис Тарас да друг кватитчис.
— Энлы, энлы!
Да кодсянь тэ тӧдан?
— Но, Настясянь...
— неокотапырысь шуыштіс пиыс.
— Гижӧ сійӧ меным... мукӧд дырйиыс...
Йӧз вайӧны...
— <ns>Сі-ідз</ns>...
— Тарас курыда довкнитіс юрнас.
— Заговорщикъяс!
Но, Степан, нэм ме тэныд ог прӧстит.
Ог прӧстит, ог!
А Настяӧс — локта — нӧйта!
— Да ӧд ме ассьым ӧшыбкаӧс признайті,
— серӧктіс пиыс.
— Аддзан со, ог дзебсьы.
— Ог дзебсьы!
Нӧшта эськӧ рӧднӧй батьысь дзебсясьны.
Да коді тэнӧ мортнас вӧчис?
Да ме, кӧсъян кӧ тӧдны, ме тэнӧ и большевикас петкӧді!
— Тсс!
— Вернӧ ӧд?
— гусьӧн юаліс пыр на нӧшта скӧр Тарас.
— Вернӧ, бать, вернӧ.
Ставыс вернӧ!
— Абу меным пиянысь радлун, чӧрт пиян ті!
— шуис сійӧ.
— Ӧтиыс пленӧ веськаліс, муртса нетшыштчис.
Мӧдыс батьысь дзебсясьӧ.
Коймӧдсянь юӧръяс абуӧсь.
Ӧтнам ме, кыдзи мыр, пӧрысь дурак, свет кузя ветла.
Сійӧ бара видзӧдліс пиыс вылӧ.
Пемыдын вӧлі муртса тыдалӧ сылӧн чужӧмыс, сӧмын синъясыс югъялісны.
— Но, вай!
— дрӧгнитӧм гӧлӧсӧн шуис старик.
— Вай, кыдзи йӧз, кӧть окасям.
— Сійӧ кутіс пиыслысь юрсӧ, кыскис ас дінас да шӧпнитіс веськыда пеляс:
— Аттьӧ, пи!
Аттьӧ, мый эн пӧръяв...
Ме тэ вылӧ надейтчи став дорысь ёнджыка...
Аттьӧ!
— и сійӧ окаліс сійӧс.
Сэсся кокньыдика тойыштіс да бура шуыштіс:
— Ӧд, кутшӧм тошка!
Сӧмын гӧлӧс сертиыд тэнӧ и тӧді.
Гӧлӧс — менам.
Но, мунам!
— шуис сійӧ, кыпӧдчӧмӧн.
— Петкӧдла ме тэныд ассьым пӧпутчикъясӧс.
Найӧ матыстчисны кӧстер дорӧ, и Тарас представитіс Степанӧс.
— Со, землякӧс встретиті.
— А-а!
— равнодушнӧ-радуйтчӧмӧн шыасис Петр Петрович.
— Но, пуксьӧй, шонтысьӧй!
Петушков видзӧдліс Степан чужӧм вылӧ неопределённӧя да пыр жӧ вунӧдіс сы йылысь.
Юрсӧ кинас топӧдӧмӧн, сійӧ качайтчис би весьтын ышлолаліс, бормочитіс мыйкӧ.
— Ті мый, висянныд?
— вежливӧя юаліс Степан.
— А?
Да, да...
Вися... вися ме...
— бормочитіс парикмахер.
— Пӧрысь, ичӧтик, йӧй морт...
Тайӧ ме...
Пӧжалуйста...
И меным нинӧм оз ков му вылын.
Нинӧм...
Сӧмын граната.
Ӧти граната.
Водзӧ ме нинӧм ог висьтав.
Степан нюмъёвтіс.
Ыджыд туй вылын став сёрнияс помасьлісны граната йылысь мечтаӧн, тайӧс сійӧ бура тӧдіс.
Сійӧ сы вӧсна и радейтіс ыджыд туй, мый тані йӧз сёрнитісны вӧльнӧя, дзебсясьтӧг, не сідз кыдзи каръясын да сиктъясын, кӧні видзӧдӧны тӧдтӧм морт вылӧ эскытӧг да водзвыв полӧны и сыысь, мый сійӧ шуас, и сыысь, мый йылысь сійӧ чӧв олас.
Ыджыд туй вылын пыр сёрнитӧны гранатаяс йылысь, и Степан не ӧтчыд думайтліс, мый немецъясӧс быд ненавидитысь русскӧй сьӧлӧм кӧ эськӧ шыбитіс врагӧ ӧти граната — сӧмын ӧтиӧс, — немецкӧй армияысь уль места эз коль эськӧ.
Но куш ненависть оз шыблав гранатаяс, тайӧс сійӧ сідзжӧ тӧдіс.
Гранатаяс шыблалӧ мужество.
Степан куйліс ӧні кӧстер дорын, видзӧдіс биӧ, и сы водзын, шумитӧмӧн, мунісны тышлӧн да мукаяс кузя ветлӧмлӧн став сійӧ тӧлысьясыс.
7
Мукаяс кузя ветлӧм?
Оз, тадзи оз ло правильнӧ шуны.
Вӧліны, вӧліны мукаяс.
И сомнениеяс вӧліны, кӧдзыдӧсь, ёсьӧсь.
Вӧлі кабыртлас голяті и отчаяние.
Ставыс вӧлі!
Но сы пыдди вӧліны восторг, вӧвлытӧм, тыр шудлӧн минутаяс, кор друг кӧнкӧ туй вылын, пемыдын, встретитан тӧдтӧм, но рӧднӧй мортӧс, и сійӧ восьтас тэ водзын, дӧверитчӧмӧн, аслас душалысь, пӧкӧриттӧм, мича, русскӧй душалысь став озырлунъяссӧ да юалас:
«Кыдзи нӧ лоны, ёрт?
Велӧд, мый вӧчан?»
— и тэ пуктан сылӧн тӧскуйтысь киӧ оружие.
Абу, абу мукаяс кузя ветлӧм.
Старик-бать бура шуис: «рӧзӧриттӧм душаяс корсьӧм».
Да, корсьӧм...
Кор июльын сулалісны найӧ гӧтырыскӧд туй вылын да на дорті, бусӧн тырӧмӧн, мунісны асыввылӧ медбӧръя обозъясыс, сійӧ друг чувствуйтіс минута кежлӧ, — но кузь вӧлі тайӧ минутаыс, — кыдзи сійӧ кок улысь ньӧжйӧ да кутны позьтӧма мунӧ муыс...
— Валя!
— шуис сійӧ, гӧтыр вылас видзӧдтӧг.
— Тэныд нӧшта абу сёр!
А?
Сійӧ ньӧжйӧ серӧктіс.
— Мыйла ті ставныд, мужикъяс, татшӧмӧсь?
Збыльысь, омӧльджыкӧсь мамысь.
Мам благословитіс эськӧ...
А сійӧ чувствуйтіс, кыдзи мунӧ, мунӧ кок улысь му, код вылын вӧлі сэтшӧм кокни да велалӧма овны.
— Тэ эськӧ мунін, Валя, а?
И тэтӧг ставыс вӧчсяс.
— А ме ог кӧсйы, мед метӧг!
— шуис сійӧ дӧзмӧмӧн.
— Ӧні беспартийнӧйяс абуӧсь...
Сійӧ кутліс гӧтырсӧ пельпомъясӧдыс да шыльӧдіс сылысь дзормысь юрсисӧ.
Медбӧръя обозъяс мунісны асыввылӧ да вошисны бусын...
Сійӧ рытнас Степан да Валя Яценкояс мунісны подпольеӧ, тайӧ вӧлі кыдзи мӧд мирӧ переселение.
Степанлы сійӧ сетчис ёна сьӧкыдджыка, Валялы дорысь.
Сійӧ эз пыр жӧ гӧгӧрво, мый лоис.
Нӧшта тӧрыт ветлӧдліс сійӧ, Степан Яценко, му кузя топыда, увереннӧя, властнӧя, — талун должен ветлыны гусьӧн.
Ас му кузя!
Тайӧ муыс...
Сійӧ тӧдіс сійӧс ставнас, сё верстъяс гӧгӧр, сылысь чукыръяс, сылысь тшупӧдъяс да рубецъяс, сылысь ставлы тыдалана озырлунъяс да сылы сӧмын ӧтнаслы тӧдса висьӧмъяс да нуждаяс...
Сійӧ сувтӧдліс сы вылын каръяс, писькӧдліс выль шахтаяс, сійӧ планируйтіс, кӧні да мый рӧдитны муяслы, и сулаліс сы весьтын нежнӧй, кыдзи верӧс, да заботливӧя кыдзи строитель.
И таысь му сетіс сылы власть ас вылас да йӧз вылын, кодъяс олісны сы вылын, да шуис кӧзяинӧн.
Сійӧ вӧлі беспокойнӧй да стрӧг кӧзяинӧн.
Сійӧ радейтіс быдторйӧ пырны аслыс.
Сійӧ нинӧм эз прӧщайт ни аслыс, ни йӧзлы.
Тшӧкыда сувтӧдліс сійӧ машинасӧ веськыда туй вылӧ, петліс сэтысь да горзіс: «Не сідзи гӧранныд!
Не сідзи поссӧ стрӧитанныд!
Не сідзи туй вӧчанныд!
Вӧчӧй сідз да сідз.
Ме дырйи!
Медым ме аддзи».
И йӧз эз юавны, кутшӧм право серти приказывайтӧ налы тайӧ тӧдтӧм ён мортыс.
Сылӧн ыджыд могучӧй телӧысь петіс властьлӧн ток.
Сылӧн кыз да ыджыд гӧлӧсын вӧлі власть.
Сылӧн ёсь, пӧсь синъясын вӧлі власть.
И йӧз послушнӧя сылы пӧкӧряйтчисны.
А ӧні Степанлы колӧ кусыньтны ассьыс ыджыд телӧсӧ.
Колӧ лоны тӧдчытӧмӧн.
Велӧдчыны сёрнитны гусьӧн.
Чӧв овны, мед кӧть тэнад душаыд горзіс да бӧрдіс,
кусӧдны синъяс, дзебны покорнӧй телӧын ассьыд непокорнӧй душа.
Сӧмын ӧтнас Степан тӧдӧ, кутшӧм трудъяс да мукаяс сылы тайӧ сувтіс.
Да Валя тӧдӧ.
Семейнӧй олӧмлӧн кузь вояс чӧж некор эз вӧвны найӧ сэтшӧм матынӧсь, кыдзи ӧні.
Валя ставсӧ аддзис, ставсӧ гӧгӧрвоис.
— Мыйсянь жӧ ми заводитам, Валя?
— юаліс сійӧ налӧн подпольнӧй олӧмлӧн первой лунӧ жӧ.
Юаліс сідз, небрежнӧя, быттьӧ и не сылысь, ачыс ассьыс, гораа, а сійӧ кыліс да гӧгӧрвоис: шӧйӧвошис Степан, оз тӧд... мучитчӧ...
Да, шӧйӧвошис...
Войдӧр сійӧ пыр тӧдіс, мыйсянь колӧ заводитны, кыдзи лэдзны ходӧ аслас аппаратлысь ыджыд, громоздкӧй машина.
И лун, и вой дрӧжжитіс кильчӧ дорын бусӧссьӧм, няйтӧн резсьӧм «гӧлубӧй экспресслӧн» мотор.
Дрӧжжитісны барышняяс телефоннӧй станцияын.
Уна сё йӧз вӧліны ки улын, виччысисны приказаниеяс.
А ӧні Степан вӧлі ӧтнас.
Сійӧ да Валя.
Ичӧтик, жебиник нывбаба.
Да кӧнкӧ сэн, пемыд войын, нӧшта дасӧн кымын сэтшӧмъяс, кыдзи сійӧ, пукалӧны, щельӧ пырӧмӧн, виччысьӧны: воас морт, коді висьталас, кыдзи заводитны делӧ.
Найӧ оз тӧдны, коді сійӧ мортыс.
Найӧ сӧмын тӧдӧны: сійӧ должен локны.
Тайӧ мортыс сійӧ — Степан.
Сылы паныд — враг вына да пӧщадатӧм.
Сылӧн, а не Степанлӧн, власть.
Сылӧн, а не Степанлӧн, му.
Сылӧн, а не Степанлӧн, армия.
— Вот мый, Валя,
— нерешительнӧя шуис сійӧ.
— Пӧжалуй, вӧчам сідз...
Тэ кольччы татчӧ... кыдзи центр...
А ме муна йӧз дінӧ.
— Но, мый нӧ!
— шуис сійӧ, сы вылӧ внимательнӧя видзӧдӧмӧн.
— Мун.
Тайӧ правильнӧ.
Найӧ пукалісны асылӧдз, орччӧн, быттьӧ тайӧ вӧлі налӧн первой вой.
Но радейтӧм йылысь найӧ эз сёрнитны.
Найӧ вообще сёрнитісны этша, но кыкнанныс тӧдісны, мый йылысь думайтӧ да мый йылысь чӧв олӧ мӧдыс, да мый йылысь старайтчӧ не думайтны.
И кывъясысь, кодъясӧс вӧлі висьталӧма сійӧ войнас, неуна коли Степан паметьын, — да и эз вӧвны найӧ, тӧдчана кывъясыс!
— но нэм кежлӧ запомнитчис Валялӧн ки, пӧсь да спокойнӧй; кыдзи куйліс тайӧ киыс сійӧ пельпом вылын да успокаивайтіс, и бодритіс, и благословляйтіс: мун.
Асылын сійӧ мӧдӧдчис, а Валя кольччис татчӧ, хуторӧ, аслас старикъяс дорӧ.
Прӧщайтчӧмӧн, сійӧ шуис сылы:
— Тэ дінӧ татчӧ йӧз кутасны локны...
Тэ найӧс принимайт... сёрнит...
— Бур!
— шуис сійӧ.
Ставсӧ тайӧс сійӧ висьталіс и войын раз дас.
Сійӧ сулыштіс нӧшта порог вылын.
— Но, прӧщай, кӧзяйка!
— Мун!
Сійӧ мӧдӧдчис бергӧдчывтӧг.
Но и бергӧдчывтӧг тӧдіс сійӧ: сулалӧ гӧтырыс порог вылын, кисӧ лэптӧмӧн.
Сійӧ муніс да думайтіс тайӧ ки йывсьыс.
Сылы оз ков вӧлі юасьны туй йылысь, — сійӧ муніс ас му кузя.
Некор эз эновтлы сійӧс.
Вӧлі сыкӧд и пиръяс дырйи, и страда дырйи.
Со сійӧ сыкӧд и сылӧн шог лунъясӧ.
Водзӧ эз вӧв сійӧ сылы кӧзяинӧн, — мый нӧ колис сылы вернӧй пиӧн.
И му вочавидзис сылы пӧсь да лӧнь ласкаӧн.
Быттьӧ ышловзьӧм, кыпӧдчис сы весьтын асъя ру да сылі, и сэки воссис Степан водзын став степь помтӧм да дортӧм.
И звенитіс сійӧ, и сьыліс, и ластитчис сійӧ кокъяс дінӧ.
И муніс сійӧ серебристӧй ковыльяс пыр да жаднӧя лолаліс сылысь дуксӧ — сук, везъялысь, пӧсь.
Курыд полынь сорлассис медӧвӧй клеверкӧд, кладбищевывса чебрец нежнӧй мятакӧд, госа, сьӧд, уль мулӧн дукыс степнӧй тӧвлӧн пӧсь лолалӧмкӧд.
А горизонтын лӧзалісны гӧраяслӧн ылыс ёсь конусъяс, сэсянь воис ломалысь изшомлӧн дук.
Став челядьдыр таын, тайӧ дукас, став олӧм сыын — тшына донецкӧй му вылын чужӧм мортлы.
Сійӧ и шогын мича, рӧднӧй му!
Шогын сійӧс бережнӧйджыка радейтан.
— <deu>Хальт!</deu>
<deu>Хальт</deu>!
Степан сувтіс.
Сы дінӧ матыстчисны кык немец.
— Кытысь мунан?
— Окопъясысь локта...
Окопъяс кодйи...
— вочавидзис сійӧ.
— <deu>Папер</deu>?
— Сійӧ мыччис бумагаяс.
Сылӧн вӧліны бур, надёжнӧй справкаяс.
Сійӧ эз пов патрульясысь.
Немецъяс кутісны бергӧдлыны бумажкаяс.
Степан чӧла виччысис.
«Со найӧ, немецъяс!»
Наысь петіс донтӧм табаклӧн да пӧсялӧм, няйт бельёлӧн дук.
«Дукаӧсь».
— Сапӧгъяс!
— шуис друг немец.
Степан эз гӧгӧрво.
— Эй!
Пӧрччы!
— терпитны вермытӧма горӧдіс салдат.
Степан пӧрччис сапӧг.
Немец, сійӧ, коді вӧлі ыджыдджык, мерайтіс найӧс.
Найӧ вӧліны неуна ыджыдӧсь сылы, но сійӧ рада шуис: «Гут!» да шляпкис кинас гӧленяс.
«Со тадзи найӧ и миян муӧ пырисны, кыдзи менам сапӧгъясӧ, — нахальнӧя!
— шогсьӧмӧн думыштіс Степан да кабыртіс кулакъяссӧ.
— Кватитны со тайӧс, дукасӧ, горшӧдыс да пӧдтыны.
Кӧть ӧтисӧ наысь!
Кӧть ӧтисӧ!»
Но сэки сійӧ уськӧдіс тӧдвылас Валялысь ки да быттьӧ чувствуйтіс аслас пельпом вылысь сылысь шоныд, спокойнӧй чуньяссӧ.
Сійӧ гӧрбыльтчис да мӧдӧдчис.
Немецъяс подозрительнӧя видзӧдісны сы бӧрся.
Сылы нӧшта колӧ велӧдчыны ветлыны.
Коймӧд лун помасигкежлӧ сійӧ воис, медбӧрын, Свердлов нима шахтаӧ — аслас маршрутлӧн первой пунктӧ.
Сійӧ мӧдӧдчис посёлок кузя — тані сійӧс тӧдісны.
Площадь вылын сы вылӧ друг уси виселицалӧн зэв ыджыд, шуштӧм вуджӧр.
Сійӧ невольнӧя горӧдіс да кыпӧдіс синъяссӧ.
Виселица вылын ӧшалісны шойяс, и на лыдын морт, код дінӧ сійӧ локтіс: Вася Пчелинцев, кудриа юрсиа комсомольскӧй вожак.
— А вайӧ сьылыштамӧй, ёртъяс!
— шулывліс сійӧ заседаниеяс вылын, кор ставӧн унзільмӧмӧн копрасисны мудзӧмысь, а делӧяслӧн чукӧр век эз помась.
— Ӧд кыдзи сійӧ шусьӧ: «Песня стрӧитны и заседайтны отсалӧ».
Но?
— и, солиднӧй ёртъяслӧн ошкытӧм видзӧдласъяс вылӧ внимание сеттӧг, первой заводитіс песня.
Со сійӧ ӧшалӧ, кудриа Вася Пчелинцев, йӧжгыльтчӧма, лӧз, абу ас кодьыс...
— Кыдзи сійӧ сюри?
— юаліс Степан старик Пчелинцевлысь, кодӧс сійӧ жӧ рытын аддзис:
— Выдайтісны...
— глухӧя вочавидзис старик.
— Коді выдайтіс?
— Предполагайта, Филиков.
— Кыдзи, Филиков?
— муртса эз горӧд Степан.
— Сэсся некодлы.
Филиков налы ӧні служитӧ.
— Немецъяслы?
Филиков?
Степанлы кажитчис, мый шатовтчис мирыс...
Филиков!
Предшахткома!
Нӧшта тошкыс сылӧн зыр кодь.
Кор, вӧлі, Вася заводитас сьывны, Филиков первой подтягивайтліс добродушнӧй, звӧнитысь басӧн.
Со Пчелинцев ӧшалӧ, а Филинов служитӧ немецъяслы...
Тайӧ вӧлі первой виселица, кодӧс аддзис Степан, да первой измена, код йылысь сійӧ кывліс.
Сэсся татшӧмыс вӧлі уна.
Став туй кузя качайтчисны виселицаяс вылын сылӧн ёртъяс, видзӧдісны сы вылӧ стекляннӧй синъясӧн...
— Эн вунӧд, Степан, эн вунӧд!
— дзуртісны виселицаяс.
— Отомстит!
— Ог вунӧд!
— вочавидзис сійӧ аслас душаын.
— И чужӧмъяс, и нимъяс... ог вунӧд!
Сылы висьтавлісны изменникъяс йылысь, на йылысь, коді отрекитчис партияысь да народысь, выдайтіс ёртъяссӧ, муніс служитны немецъяслы...
Сійӧ лэдзліс синкымъяссӧ да юавліс выльысь:
— Кыдзи фамилияыс?
— да повторяйтіс нимсӧ ас кежас.
— Ог вунӧд!
— Ті машинисткаӧс миян рикысь помнитанныд?
Клава Пряхинаӧс?
— Сійӧ, тӧдвылас уськӧдіг, чукыртіс плешсӧ.
Помнитсис мыйкӧ лӧнь, раминик...
Збыльысь, кор воліс сійӧ тайӧ рикас... кутшӧмкӧ ныв вӧліс...
Сійӧ кывліс, кыдзи сійӧ стучитӧ аслас «Ундервуд» вылын.
Гӧлӧссӧ сылысь сійӧ эз кывлы некор.
— Кор сійӧс ӧшӧдісны, — висьтавлісны сылы, — сійӧ горзіс:
«Не вины, сьӧд гадъяс ті, миянлысь правда.
Народ бессмертнӧй!»
— Клава Пряхина?..
— дивуйтчӧмӧн шӧпчитіс Степан.
А сійӧ и тӧдвылас уськӧдны оз вермы сійӧс.
— А Никита Богатырёв...
— Мый, мый Никита?
— беспокойнӧя юаліс сійӧ.
Никитаӧс сійӧ тӧдіс.
Ыджыд, серӧй пыльника балахонӧн, сапӧга, кодысь пыр кыліс дьӧгӧдь дук, сійӧ, вӧлі, шумитлывлӧ Степан кабинетын: «Ог пов ме тэысь, секретарь, некодысь ог пов!
А кыдзи правда-маткатӧ орӧдлі, сідзи и кута орӧдны».
Степан предполагайтіс пуктыны Никитаӧс партизанскӧй отрядса командирӧн.
— Кор Никитаӧс кыскисны гестапоӧ, — висьтавліс, ӧчки чышкалӧмӧн, тамышоват Устин Михалыч, коді уджаліс райкомын учет кузя заведующӧйӧн, — сійӧ джоджті уяліс, офицерлысь сапӧгсӧ окаліс, бӧрдіс...
— Никита?..
Сідзкӧ, омӧля тэ йӧзӧс тӧдін, Степан Яценко.
А ӧд олін накӧд, сёйин, юин, уджалін...
И пӧвадкаяссӧ налысь тӧдін, и характеръяссӧ, и капризъяссӧ, и коді кутшӧм табак радейтӧ.
А главнӧйсӧ наын эн тӧд — налысь душаяссӧ.
А гашкӧ, найӧ и асьныс ас йывсьыныс главнӧйсӧ эз тӧдны?
Клава лыддис асьсӧ полысь, лӧнь мортӧн, а Никита Богатырёв — повтӧм боецӧн.
Сійӧ миян властьысь эз пов — сыысь повны нинӧм!
— а враг водзын дрӧгнитіс...
А Клава поліс председательскӧй видзӧдласысь, — а врагысь эз повзьы, сьӧлыштіс сылы чужӧмас...
— Йӧзлы великӧй прӧверка мунӧ!
— Устин Михалыч качайтіс юрнас.
— Биӧн великӧй весалӧм!
— Мый Цыпляков?
abu
— Цыпляков йылысь ог тӧд!
— осторожнӧя шуис Устин Михалыч.
— Цыпляков торйӧн олӧ.
— Тэ дінӧ оз волывлы?
— Сійӧ некод дінӧ оз ветлы...
Игнасьӧмӧн пукалӧ...
Сійӧ жӧ рытнас Степан муніс Цыпляков ордӧ да дыр игӧдчис ӧшинь ставеньясӧ да ӧдзӧсӧ.
— Коді?
Коді?
— полӧмӧн юаліс Цыпляков ӧдзӧс пыр.
— Ме тайӧ.
Ме!
Восьт!
— Коді — ме?
Ме некодӧс ог тӧд.
— Да ме тайӧ, Степан.
— Кутшӧм Степан?
Некутшӧм Степанӧс ог тӧд!
Мунӧй!
— Да восьт!
— яра пӧдӧм гӧлӧсӧн горӧдіс Степан да кыліс, кыдзи повзьӧмӧн зилькнитісны да усины иганъяс.
— Тэ?
Тайӧ тэ!
— Цыпляков бӧрыньтчис Степанӧс аддзӧмӧн, и сійӧ киясын сись дрӧжжитіс...
Степан ньӧжйӧ пырис комнатаӧ.
— Мый нӧ неласкӧвӧя встречайтан?
— курыда нюмъялӧмӧн, юаліс сійӧ.
— Гӧстьлы абу рад?
— Тэ мыйла?..
Тэ мыйла локтін?
— няргис Цыпляков, юрас кутчысьӧмӧн.
— Тэнад душала локті, Матвей,
— сурӧвӧя шуис Степан.
— Тэнад душала.
Эм нӧшта тэнад душаыд?
— Нинӧм абу, нинӧм абу!..
— истерическӧя горӧдіс Цыпляков да, диван вылӧ уськӧдчӧмӧн, бӧрддзис.
Степан зывӧктӧмӧн чукыртчис:
— Мый нӧ тэ бӧрдан, Матвей?
Ме муна.
— Да, да...
Мун, кора тэнӧ...
— шыбласис Цыпляков.
— Ставыс пӧгибнитіс, ачыд аддзан.
Корнаковӧс ӧшӧдісны...
Бондаренкоӧс замучитісны...
А ме Корнаковлы шулі, шулі: вын идзас чегӧ.
Мый дзебсясян?
Мун, мун гестапоӧ!
Висьтась!
Прӧститасны.
И тэныд, Степан, шуа, — бормочитіс сійӧ, — кыдзи друглы...
Сы вӧсна мый радейта тэнӧ...
Коді на дінӧ ачыс локтӧ аслас вӧляӧн да сувтӧ учёт вылӧ, сійӧс найӧ оз вӧрӧдны.
Ме сувті жӧ...
Партбилет гуалі, а ачым сувті... учёт вылӧ...
И тэ гуав, кора тэнӧ... пыр жӧ...
Спасайтчы, Степан!
— Энлы, энлы!
— Степан зывӧктӧмӧн тойыштіс сійӧс.
— А мыйла нӧ тэ партбилетсӧ гуалін?
Отрекитчин кӧ, сідзкӧ косявлы, косявлы сійӧс, сот...
Цыпляков лэдзис юрсӧ.
— А-а!
— лёкысь серӧктіс Степан.
— Видзӧдлӧй!
Да тэ и миянлы, и немецъяслы он эскы.
Он эскы, мый вермасны овны найӧ миян му вылын!
Сідзкӧ кодлы нӧ тэ эскан, Каин?
— А кодлы эскыны, кодлы эскыны?
— лявӧстіс Цыпляков.
— Миян армия отступайтӧ.
Кӧні сійӧ?
Дон сайын?
Немецъяс ӧшӧдалӧны.
А народ чӧв олӧ.
Но, ӧшӧдаласны ставнымӧс миянӧс, а пользаыс мый?
А ме овны кӧсъя!
— горӧдіс сійӧ да сапкысис Степан пельпомӧ, сылы чужӧмас пӧся лолалӧмӧн.
— Ме ӧд некодӧс эг выдайт, эг изменит... — шӧпкис сійӧ, Степанлысь синсӧ корсьӧмӧн.
— И служитны ме на ордын ог кут...
— Ме кӧсъя сӧмын, гӧгӧрво менӧ, ловйӧн кольны!
Ловйӧн кольны!
Виччысьны!
 Подлюка!
— Степан кучкис сылы кулакнас морӧсас.
Цыпляков уси диван вылӧ.
— Мый виччысьны?
А-а!
Виччысьны, кор миян бӧр воасны!
И сэки тэ перъян партбилет, сы вылысь градвыв няйтсӧ весалан да петан, миян пыдди, ӧшӧдӧмъяс пыдди, встречайтны Краснӧй Армияӧс?
Пӧръясян, подлюка!
Ми виселицаяс вылысь локтам, тэ йылысь народлы висьталам...
Сійӧ муніс, ас бӧрсяыс ӧдзӧсӧн ёна крапкӧмӧн, да сійӧ жӧ войнас вӧлі ылын нин посёлоксянь.
Кӧнкӧ водзын и сылы нин вӧлі лӧсьӧдӧма майтӧгалӧм гез, и сылы нин сувтӧдісны виселица.
Но мый нӧ!
Виселицаысь сійӧ эз пышъяв.
Но пельясас пыр кыліс Цыпляковлӧн шӧпкӧм: «Ӧшӧдаласны миянӧс пӧльзатӧг; а мыйӧ эскыныс?»
Сійӧ муніс истерзайтӧм Украинаса туйясӧд да трӧпаясӧд да аддзыліс: доддялісны немецъяс мужикъясӧс ярмоӧ да гӧрӧны на вылын.
А народ чӧв олӧ, сӧмын сьылісӧ зэлыда бергӧдлывлӧ.
Вӧтлӧны туй кузя тысячаясӧн киссьӧм, мучитчӧм пленнӧйясӧс, — усялӧны кулӧмаяс, а ловъяяс кыссьӧны асланыс ёртъяс трупъяс кузя водзӧ, катарга вылӧ.
Бӧрдӧны полонянкаяс решёткаа вагонъясын, бӧрдӧны сідз, мый душа орласьӧ, — а мунӧны.
Чӧв олӧ народ.
Виселицаяс вылын качайтчӧны медбур йӧз...
Гашкӧ пӧльзатӧг?
Сійӧ муніс ӧні Донбердса степьясті.
Тайӧ вӧлі сійӧ округса медся севернӧй пельӧс.
Тані Украина паныдасьліс Россиякӧд, граница оз вӧлі тыдав ни степнӧй ковыльясын, кодъяс ӧткодь серебристӧйӧсь ӧтар и мӧдар бокас, ни йӧзын...
Но сыӧдз, кыдзи бергӧдчыны рытыввылӧ, область кытшті, Степан, нюмъёвтӧмӧн, решитіс видлыны нӧшта ӧти тӧдса мортӧс.
Тані, ыджыд туйясысь бокын, сук да лӧнь логын дзебсис дед Панаслӧн пасека, и Степан, тайӧ крайясас волывлӧмӧн, обязательнӧ кежавліс татчӧ, медым сёйыштны душистӧй ма, валяйтчыштны чӧскыд дука турун вылын, кывлыны чӧв-лӧньсӧ, лолалыштны вӧрса дукъясӧн да шойччыштны, душаӧн и телӧӧн, тӧждысьӧмъясысь.
А ӧні колӧ вӧлі шойччыштны Степанлы — вӧччӧмысь вечнӧ полӧмысь, кузь пода туйысь.
Веськӧдны мыш.
Куйлыштны джуджыд небеса улын.
Думайтыштны аслас сомнениеяс да тревогаяс йылысь.
А гашкӧ, и не думайтны на йылысь, прӧстӧ сёйыштны пасекаын зарни ма.
— Да эм-ӧ нин пасекаыс?
— сомневайтчис сійӧ, лог дорӧ нин матыстчиг.
Но пасека вӧлі.
И душистӧй турун вӧлі, куйліс юръясын.
И кыдзи пыр, юмола кыліс тані вӧрлӧн, липӧвӧй цветлӧн, мяталӧн да мыйлакӧ кваситӧм грушалӧн морӧс топӧдысь дук, кыдзи челядь дырйи, — али кажитчис тайӧ Степанлы?
А гӧгӧр дрӧжжитіс вӧсни, югыд чӧв-лӧнь, сӧмын мазіяс дзужгисны дружнӧя да деловитӧя.
И, кыдзи пыр, гӧстьӧс казялӧмӧн, водзӧ котӧртіс пон, Серко, а сы бӧрся омӧль, еджыд, ичӧт дед Панас полотно дӧрӧма пельпом да лопаткаяс вылас гӧлубӧй дӧмасъясӧн.
— А!
Бур лун!
— горӧдіс сійӧ мазі дзузгӧм кодь вӧсни гӧлӧсӧн.
— Локтӧй!
Локтӧй!
Важӧн энӧ вӧлӧй миянын!
Ӧбижайтанныд!
И пуктіс гӧсть водзӧ ма тыра тарелка да вӧрса ягӧд тыра пож.
— Татчӧ нӧшта тіян бутылка кольліс, — тэрыба содтіс сійӧ.
— Быдса бутылка чимпанскӧй.
Ті энӧ сомневайтчӧй, — быдса.
— А-а!
— шога нюмъёвтіс Степан.
— Но, бутылкасӧ вай!
Старик вайис чаркаяс да бутылка, вайигас сы вылысь соснас бус чышкаліг.
— Но, мед бӧр лоас миян бур олӧм, да став воинъяс бергӧдчасны гортӧ здоровӧйӧсь!
— шуис дед, Степан киысь быдса чарка осторожнӧя босьтіг.
Синъяссӧ куньӧмӧн юис, нюліс чарка да кызӧктіс.
— Ок, чӧскыд!
Найӧ юисны кыкӧн быдса бутылка, и дед Панас висьталіс Степанлы, мый таво гожӧм пуксис озыр, быдторйын урожайнӧй — и мазіын, и ягӧдын, а немецъяс татчӧ, пасекаӧ, нӧшта эз на волыны.
Ен видзӧ, да и туйсӧ оз тӧдны.
А Степан думайтіс ассьыс.
— Вот мый, дед, — шуис сійӧ друг.
— Ме тані бумага гижа, тайӧ бутылкаас пуктам да гуалам.
— Сідз, сідз!.. — нинӧм гӧгӧрвотӧг, сӧгласитчис дед.
— А кор миян бӧр воасны, тэ налы тайӧ бутылкасӧ и сет.
— А!
Бур, бур...
«Да, гижны колӧ!
— думыштіс Степан, зепсьыс карандаш да тетрадь перйиг.
— Мед кӧть юӧр миян йӧзӧдз воас сы йылысь, кыдзи ми тані... кулім.
А то и следыс оз коль.
Цыпляковъяс миянлысь следсӧ чышкасны».
И сійӧ заводитіс гижны.
Сійӧ старайтчис гижны сдержаннӧя да коса, медым эз казявны сійӧ строкаясысь и сомнениеяслысь след, эз примитны эськӧ шог паника пыдди, эз качайтны эськӧ нюмъялӧмӧн юрпас сылӧн тревогаяс вылын.
Налы ставыс кажитчас тані мӧдногаӧн, кор найӧ бӧр воасны.
А сыын, мый найӧ бӧр воасны, ни ӧти минута эз сомневайтчы сійӧ.
«Гашкӧ, и лыяснымӧс миянлысь рӧвъясысь оз аддзыны, а воасны!» И сійӧ гижис налы стрӧга да сдержаннӧя, кыдзи воин воинъяслы, сы йылысь, кыдзи кулісны застенокъясын да виселицаяс вылын медбур йӧз, враглы чужӧмас сьӧлалӧмӧн, кыдзи уялісны немецъяс водзын трусъяс, кыдзи выдавайтісны, проваливайтісны подполье изменникъяс да кыдзи чӧв оліс народ.
Ненавидитіс, но чӧв оліс.
И сійӧ письмӧлӧн быд строка вӧлі завещаниеӧн.
«И энӧ вунӧдӧй, ёртъяс, — гижис сійӧ, — кора тіянӧс, энӧ вунӧдӧй сувтӧдны памятникъяс комсомолец Василий Пчелинцевлы да шахтёр-старик Онисим Беспаловлы, и лӧнь ныв Клавдия Пряхиналы, и менам друглы, партия горкомса секретарь Алексей Тихонович Шульженколы, — найӧ кулісны, кыдзи геройяс.
И нӧшта кора ме тіянсянь, мед ті победаысь радлунын да строительнӧй делӧяслӧн суетаын энӧ вунӧдӧй карайтны изменникъясӧс — Михаил Филиковӧс, Никита Богатырёвӧс да ставнысӧ найӧс, кодъяс йылысь ме вылынджык гижи.
И локтас кӧ ті дорӧ партийнӧй билетӧн Матвей Цыпляков, — энӧ эскӧй сылӧн партбилетлы, сійӧс няйтӧн да миян вирӧн пачкайтӧма».
Колӧ вӧлі нӧшта содтыны, мӧвпыштіс Степан, и на йылысь, коді, асьсӧ жалиттӧг, сетліс приют сылы, подпольщиклы, да вердіс сійӧс, да ышлолаліс сы вылын, кор сійӧ унмовсьліс дженьыд да чуткӧй узьӧмӧн, а сідзжӧ на йылысь, коді пӧдлавліс сы водзын ӧдзӧссӧ, вӧтліс сійӧс аслас порог дорысь, грӧзитіс лэдзны понъясӧс.
Но ставсӧ он гиж.
Сійӧ думайтчис да содтіс: «Сёрнитны кӧ ме йылысь, то ме водзӧ пӧрта олӧмӧ ме вылӧ пуктӧм задание».
Сылы окота лоис друг содтыны нӧшта некымын кыв, пӧсьӧс, кыдзи клятва, мый оз пов сійӧ ни виселицаысь, ни смертьысь, мый эскӧ сійӧ миян победаӧ да рад сы вӧсна сетны олӧмсӧ...
Но сэк жӧ думыштіс, мый тайӧс гижны оз ков.
Тайӧс и сідз сы йылысь ставӧн тӧдӧны.
Сійӧ кырымасис, таргыштіс письмӧсӧ трубкаӧ да сюйис бутылкаӧ.
— Но, вот, — нюмъялӧмӧн шуис сійӧ. — Вечностьӧ послание.
Вай зыр, дед...
Найӧ гуалісны бутылкасӧ коймӧд улей улӧ, том нин пу дорӧ.
— Помнитан местасӧ, старик?
— А кыдза нӧ?
Меным тані став местаясыс тӧдсаӧсь...
Асылын, югдігӧн, Степан прӧститчис пасечниккӧд.
— Бур тэнад маыд, дед, — шуис сійӧ да мӧдӧдчис аслас ӧтка гибельлы воча, аслас виселицалы паныд.
Тайӧ войсӧ сійӧ решитіс коллявны сиктын, Ольховаткаын, аслас ылыс родственник дядька Савка ордын.
Савка, тэрыб, дзугсьӧм юрсиа, збой мужик, пыр гордитчис аслас знатнӧй родственникӧн.
И ӧні кор пемдігӧн воис сы ордӧ Степан, дядька Савка радліс, суетитчис да кутіс ачыс ваявны пызан вылӧ пачысь ставсӧ, быттьӧ воддзамоз почётнӧй гӧстьӧн вӧлі сылы воӧм Степан.
Но найӧ и пуксьыны пызан сайӧ эз вевъявны, кыдзи стучитчытӧг воссис ӧдзӧс да хатаӧ пырис олӧма кузь мужик дзорман тошка да ёсь да тӧлка синъяса.
— Видза оланныд!
— шуис сійӧ, Степан вылӧ веськыда видзӧдіг.
Степан чеччис.
— Тайӧ коді?
— ньӧжйӧ юаліс сійӧ Савкалысь.
— Старӧста...
— шӧпнитіс сійӧ.
— Видза оланныд, Яценко ёрт!
— серӧктӧмӧн шуис старӧста да воськовтіс пызанлань.
Степан кельдӧдіс.
— Смела ті сикт кузя ветланныд!
Ме ӧшиньті аддзи, тӧді.
Но, нӧшта ӧтчыд видза оланныд, Яценко ёрт!
— и старӧста дзебис тешитчан нюмъёвтӧмсӧ вомгорулас.
«Со и ставыс!
— думышті Степан.
— Со и виселица.»
— Но сійӧ воддзамоз спокойнӧя, вӧрзьытӧг, сулаліс пызан дорын.
Старӧста грузнӧя лэччысис ӧбразъясувса лабич вылӧ, пуктіс пызан вылӧ сьӧд чуньяса ыджыд кисӧ, видзӧдліс Степан вылӧ.
— Пуксьӧй!
— шуис сійӧ, нюмъёвтӧмӧн.
— Мыйла сулавны?
Кокъясын правда абу.
Степан недыр думайтіс да пуксис.
— Сідз, — шуис старӧста
— А ті менӧ энӧ тӧдӧй?
Степан видзӧдліс сы вылӧ.
«Кыськӧ аддзылі, дерт, — югнитіс паметяс.
— Тыдалӧ, раскулачитлі ме сійӧс...
Ог помнит».
— Да кысь нӧ!
— серӧктіс старӧста.
— Ми, мужикъяс, унаӧн, а ті — ӧтнаныд.
Кыдзи сюын шепъяс.
А ті весиг беседа мекӧд имейтлінныд, правда, опчествоын, — казьтыштіс сійӧ, — ӧткӧн эз удайтчыв.
Агитируйтінныд менӧ колхозӧ.
Квайт во менӧ агитируйтісны.
А ме квайт во эг пыр.
Абу сӧгласен ме — шуа — и ставыс сэн.
Сы вӧсна менӧ сэсянь Игнат Несогласнӧйӧн и шуӧны.
Савка збояпырысь серӧктыштіс.
Степан ӧні уськӧдіс тӧдвылас тайӧ мужиксӧ.
Биаиз.
— Абу сӧгласен ме!
— водзӧ висьталіс старӧста.
— Тайӧ сідз.
А сизимӧд во вылӧ ме ачым локті колхозӧ.
Мыйла вои?
Га?
— Но, агитируйтісны, сідзкӧ... — Степан кыпӧдыштліс пельпомъяссӧ.
— Э-эз!
— Игнат довкнитіс юрнас.
— Менӧ агитируйтны тӧлктӧм.
Убедитчи ме, сійӧн и вои.
Ачым убедитчи.
И сідз артышті, и тадзи вӧчи — артмӧ, колхозын выгоднӧджык.
И ме сӧгласитчи, локті.
Степан эз гӧгӧрво, кытчӧ вайӧдӧ ассьыс сёрнисӧ старӧста, да терпитны вермытӧма вӧрис лабич вылын.
«Кутасны сиктті нуӧдны — пышъя, нетшыштча.
Кияс кӧртавны ог сет».
— Ӧні немец миянлы листокъяс шыблалӧ, — водзӧ сёрнитіс старӧста, — кӧсйӧ му сетны вечнӧй единоличнӧй пользованиеӧ.
Кыдзи думайтан, — читкыртчис, — сетас?
— Оз сет...
— вочавидзис Степан.
— Оз сет?
Гм... — Игнат нюмъёвтіс вомгорулас.
— И ме сідз думайта: оз сет!
Пӧръялас.
Аслас помещикъяслы сетас.
Но, а гашкӧ кодлысюрӧ и сетас, га?
Мода вылас?
Но, старательнӧй мужикъяслы...
Бара жӧ старӧстаяслы...
Сетас, а?
— Но, сэтшӧмлы, кыдзи тэ, сетас,
— вочавидзис Степан скӧрмӧмӧн.
— Усердиеысь.
— Сетас?
Ага!
— подхватитіс Игнат, вид вӧчӧмӧн, мый Степанлысь тонсӧ эз гӧгӧрво.
— И ме сідзи артала: сэтшӧмлы, кыдзи ме, сетас.
А ме ог босьт!
— Друг торжествующӧя горӧдіс сійӧ да клопнитіс кипыдӧснас пызанӧ.
— Ог босьт ме!
Га?
Степан шӧйӧвошӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ.
— Ог босьт!
Тэ тайӧс гӧгӧрвоны верман?
Э, — сійӧ друг шеныштіс кинас, — кысь тэныд гӧгӧрвоны.
Тэ, ёрт, карса морт.
А ме — мужик.
Ме тайӧ муас вужъясӧн, душаӧн быдми.
Менам висьӧм тайӧ муыс.
— И став олӧмӧй менам сэн жӧ.
И менам батьяслӧн, и дедъяслӧн, и прадедъяслӧн.
Меным мутӧг оз позь!
А сӧмын, — виччысьтӧг успокоитчӧмӧн, помаліс сійӧ, — единоличнӧй му меным оз ков.
Абу выгоднӧ меным.
Оз лӧсяв.
Ылӧдлӧм.
И <ns>мачтабыс</ns> абу сійӧ.
Менам кӧзяйскӧй душалы колхозтӧг ӧні олӧм абу.
— Энлы!
— нинӧм гӧгӧрвотӧг, шуис Степан.
— Энлы, тэ сулавлы!
Тэ нӧ мый вӧсна сулалан?
— Ме колхоз вӧсна сулала!
— чорыда вочавидзис старӧста.
Но, сідзкӧ, и сӧветъяс вӧсна?
Миян власть вӧсна?
Игнат друг лукавӧя читкыртчыліс, видзӧдліс Савка вылӧ, мигнитіс Степанлы да шуис, вомгорулас нюмъялӧмӧн:
— Но, абу кӧ му вылын мӧд власть, коді сӧгласен колхозъяс вылӧ, миянысь, сӧветскӧйысь кындзи, — сідзкӧ и меным мӧд власть абу.
Степан нюмъёвтіс да кокниа ышловзис.
— Тэ кыдз, — ньӧжйӧ юаліс, сылань копыртчӧмӧн, Игнат, — ачыд ассяньыд ветлан?
Спасайтчан?
Али уполномоченнӧй?
— Уполномоченнӧй,
— вочавидзис Степан, нюмъялӧмӧн.
— Тэнад бумагаясыд меным оз ковны!
— Игнат шеныштіс кинас.
— Тӧда тэнӧ.
Но, тэ кӧ миян властьсянь уполномоченнӧй, верма тэныд висьтавны, а тэ передайт: колхоз миян, висьтав властьлы, олӧ!
Кыдзи эськӧ сійӧс шуны?
Подпольнӧ олӧ.
Эм миян и председатель.
Воддзаыс.
Орденоносец.
Замаскируйтӧма миянӧн.
И счетовод эм, книгаяс нуӧдӧ.
Книгаяссӧ верма петкӧдлыны тэныд.
И став колхознӧй эмбурсӧ дзебӧма.
Со кӧть родственникыдлысь юав.
Сідз, Савка?
— Сідз, сідз, истиннӧ!
— радостнӧя удивляйтчӧмӧн, подтвердитіс дядька Савка.
— Сюся вӧчӧма!
Государственнӧя.
— А немецъяс миян сиктысь ни ӧти тусь эз босьтны!
— горӧдіс Игнат.
— Мый асьныс грабитісны, сійӧ и эм.
А ми налы ни ӧти тусь эгӧ сетӧй.
А кыдзи?
Сы йылысь менам мышкӧй тӧдӧ.
— Сійӧ думайтчис, юрсӧ ӧшӧдӧмӧн.
Барабанитіс сьӧд чуньяснас пызанӧ.
Сылӧн дзор усъясӧн тупкӧм паръясыс нюмъёвтісны.
— Старӧста!
Немецкӧй старӧста ме пӧрысьӧ-нэмӧ...
Позор!
Старӧстаяс ставнас зверьяс да мироедъяс.
Кулакъяс.
И ме землякъяслы шулі: уважитӧй!
Менсьым пӧрысьлунӧс уважитӧй!
Менам челядь Краснӧй Армияын.
Эз сӧгласитчыны мекӧд мужикъяс, корисны.
— Став мирӧн корисны, — ышловзис Савка.
— Эз мирӧн,
— стрӧга поправитіс сійӧс Игнат.
— Колхозӧн корисны менӧ.
Тэнад, шуӧны, Игнат, душаыд пӧкӧритчытӧм, неправдакӧд абу сӧгласен.
Сулав став вӧсна.
И со — сулала.
Немецъяс меным горзӧны: кӧні нянь, старӧста?
А ме шуа: абу няньыс.
А мыйла сю киссьӧ, старӧста?
Нинӧмӧн идравныс!
А мыйла сёрӧмъяс сулалӧны, зэр улын сісьмӧны, старӧста?
Нинӧмӧн вартны!
Ми тэныд машина сетам, старӧста.
Йӧзыс, шуа, абу, кӧть виӧй!
Но и нӧйтӧны!
Нӧйтӧны старӧстаӧс лёкысь, а нянь век абу.
— Оз вермыны найӧ сылысь душасӧ пӧкӧритны, вот мый!
— сьӧлӧмсяньыс, синва сорӧн шуис Степанлы Савка.
— Мый душа!
— нюмъёвтіс Игнат.
— Мышкӧс менсьым, и сійӧс пӧкӧритны найӧ оз вермыны.
Пӧкӧритчытӧм менам мышкӧй!
— шуис сійӧ, веськӧдчӧмӧн.
— Нинӧм, терпитас.
— Аттьӧ тэныд, Игнат!
— волнуйтчӧмӧн шуис Степан, лабич вылысь кыпӧдчӧмӧн да кисӧ нюжӧдӧмӧн.
— И прӧстит тэ менӧ, ради бога, прӧстит.
— Мыйысь нӧ прӧщайтныс?
— удивитчис Игнат.
— Лёктор ме тэ йылысь думайті...
И не ӧти тэ йылысь...
Но, вообще — прӧстит, а мыйысь — ме ачым тӧда.
— Но, ен прӧститас!
— нюмъёвтіс Игнат да ласкӧвӧя кутліс Степанӧс, кыдзи пиӧс.
Югдігӧн старӧста ачыс колльӧдіс подпольщикӧс сикт помӧдз.
Тані сулалыштісны неуна, куритчисны.
— Миян властьлы кӧ, — ньӧжйӧ шуис Игнат, — либӧ партизанъяслы нянь колӧ, сет юӧртор — нянь сетам.
— Бур.
Аттьӧ.
— Не меным аттьӧ.
Няньыс абу менам.
Колхознӧй.
Расписка босьтам.
— Бур.
— Но, мун...
Степан нюжӧдіс сылы кисӧ,
Игнат босьтіс сійӧс да крепыда топӧдіс асласын.
— Нӧшта со мый юала тэнсьыд... — шӧпнитіс сійӧ.
Степанлы синмас видзӧдлӧмӧн.
— Висьтав — миян йӧз воасны?
Ог юав тэнсьыд, регыд-ӧ да кор, сійӧн мый тэ и ачыд он тӧд.
Юала сӧмын: воасны-ӧ?
Правда висьтав!
— и сійӧ сатшкысис сылӧн синъясӧ.
— Воасны!
— волнуйтчӧмӧн вочавидзис Степан.
— Воасны, Игнат, и регыд!
— Но вот!
— кокниа лолыштіс старӧста.
— А мышку менам выдержитас, эн сомневайтчы!
— и сійӧ серӧктіс, Степанлысь кисӧ медбӧръяысь топӧдлӧмӧн.
Степан муніс мувывса туйті, киссьысь ольховатскӧй сю пӧвстті, да туй чӧжыс гажаа видіс асьсӧ:
«Чиновник тэ!
Цыпляковлы эскин, а народын сомневайтчин, чернильнӧй тэнад душаыд?
Со сійӧ, народыс — непокорнӧй, могучӧй.
Бюрократ тэ, киссьӧм креслӧ!
Оз чӧв ов сійӧ, — звенитӧ!
Кыдзи кос пу, звенитӧ ненавистьӧн, бикиньысь тӧскуйтӧ.
А тэнӧ, бумажнӧй тэнад душа, истӧгӧн и сувтӧдісны.
Да эз, эз истӧгӧн!
Истӧг чиркнитіс и кусі.
Биаизйӧн.
Биаизйӧн должен тэ лоны, Степан Яценко, чӧртлӧн тэнад душа!
Мед тэысь бикиньяс лэбисны да паськаліс народнӧй местьлӧн би».
Став та йылысь и висьталіс Степан Валялы, кор найӧ, медбӧрын, паныдасисны.
Найӧ сёрнитісны войбыд.
Валялӧн сідзкӧ вӧлі юӧръяс чукӧр Степанлы.
— Максимсянь воліс морт, — шуис сійӧ.
— Максимсянь?
— радліс сійӧ.
Максимӧс, кыдзи и сійӧс, вӧлі кольӧма обкомӧн подпольеын уджалӧм вылӧ.
— Но, мый Максим?
— Ловъя на!
— нюмъёвтіс Валя.
— Гырысь делӧяс сылӧн.
Некымын шахтёрскӧй отряд...
Куим комсомольскӧй...
— Вот кыдз!
— весиг завидуйтіс Степан.
— Тайӧ бур.
— Волісны Иван Петровичсянь...
— Но, но?
— Тӧлкӧн нинӧм эз висьтавны.
Тыдалӧ, меысь ӧпасайтчӧны.
Но явка сетісны.
Иван Петрович корӧ передайтны: сылӧн овмӧсын урожай <ns>сам-семь</ns>...
— А-а!
— нюмъёвтіс Степан,
— Иван Петрович пыр вӧлі агротехническӧй мужик.
Видзӧд, кыдзи решитчис!
— Но, тайӧ ставыс тэныд тӧдса йӧзсянь юӧръяс.
А эмӧсь и тӧдтӧмъяссянь.
Некодлы тӧдтӧмъяссянь.
Степан эз гӧгӧрво.
— Кыдзи сійӧ?
— Бельскын кодкӧ парашютнӧй вышка вылӧ краснӧй флаг лэптіс.
Быдса лун ӧшаліс.
Немецъяс полісны — минируйтӧма.
Тайӧ флаг йывсьыс сӧмын и сёрнитӧны гӧгӧр!
— Коді нӧ флагсӧ лэптіс?
— Некод оз тӧд!
Ме жӧ тэныд шуа: некодлы тӧдтӧм йӧз.
— Тайӧ тӧдтӧмъяссӧ колӧ аддзыны.
— Немецъяс корсьӧны жӧ...
— Но, немецъяс вермасны и не аддзыны, — серӧктіс Степан, — а миянлы ассьыным йӧзӧс не аддзыны — яндзим.
— Сэсся миян — миян карын — сідзкӧ событие, — водзӧ висьталіс Валя.
— Мый миян?
— юаліс Степан.
Сійӧ радейтіс ассьыс кар, гордитчис сыӧн да сы йылысь быд юӧр встречайтіс ревнивӧя.
— Немецъяс Главнӧй улича вылын быд лун сводка ӧшӧдӧны.
Народ лыддьӧ, коді эскӧ, коді оз, но ставлӧн — гажтӧмлун.
И вог кутіс быд лун немецкӧй сводка улын петны мӧд.
Гӧгӧрвоан?
Гижӧма челядь почеркӧн.
Школьнӧй тетрадь листок вылын.
Чернилаӧн.
И весиг, — нюмъёвтіс сійӧ, — кляксаясӧн...
— Мый нӧ сійӧ листокъясас?
— гӧгӧрвотӧг юаліс Степан.
— Опровержение!
Кутшӧмкӧ малыш быд лун, — гӧгӧрвоан, быд лун!
— опровергайтӧ Гитлерӧс.
«Энӧ эскӧй Гитлерлы!
Ставсӧ сӧбакаыд пӧръявлӧ.
Ме кывзі радио.
Миян эз сетны Сталинград.
Миян эз сетны Баку».
Немецъяс нетшкӧны тайӧ листокъяссӧ, корсьӧны мыжаӧс, а нинӧм вӧчны оз вермыны.
Малыш опровергайтӧ Гитлерӧс быд лун, и Гитлер сыкӧд справитчыны оз вермы!
Та йылысь став карыс сёрнитӧ.
— Коді нӧ сійӧ?
— волнуйтчӧмӧн юаліс Степан.
— Некод оз тӧд!
Гашкӧ, кодкӧ менам малышъясысь...
Степан дивуйтчӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ, эз гӧгӧрво.
Сэсся гӧгӧрвоис, мый сійӧ сёрнитӧ аслас школьникъяс йылысь.
Сійӧ пыр вунӧдліс сылӧн педагогическӧй удж йылысь!
— Да, вермас лоны, кодкӧ тэнад детинкаясысь...
— шуис сійӧ, аслас вунӧдчӧмысь извиняйтчӧмӧн.
— И ме пыр думайта: коді?
— водзӧ висьталіс Валя, васӧд синъяснас дзирдалӧмӧн.
— Кодкӧ миян радиолюбительясысь.
Но сизимӧд классын став зон челядь увлекайтчӧны радиоӧн.
И ме ог тӧд — коді.
Мукӧд дырйиыс меным кажитчӧ, мый тайӧ — Миша...
А мукӧд дырйиыс, мый тайӧ — Серёжа...
Степан чӧла кывзіс сійӧс.
— Мыйтаӧн найӧ татшӧмъясыс!
— мӧвпалігтырйи сійӧ висьталіс водзӧ, — зонъяс, нывъяс, старикъяс, кодъяс кыпӧдчӧны ӧткӧн.
Асланыс сӧвесть приказ серти.
— Аддзам!
— пӧся шуис Степан.
— Ми кутам стрӧитны, Валя, миянлысь подполье, кыдзи стрӧитӧны порохӧвӧй пӧгреб — осторожнӧя да основательнӧя.
И сійӧ кутіс стрӧитны подполье, кыдзи порохӧвӧй пӧгреб.
Лоисны йитӧдъяс, отрядъяс, явкаяс, йӧз, йӧзлӧн цепочка, кодъяс тӧдісны сӧмын веськыдвывса да шуйгавывса соседсӧ.
Степан тӧдіс найӧс ставнысӧ, и му, коді кажитчис сылы миян войска мунӧм бӧрын кулӧмаӧн, пӧдтӧмаӧн, ӧні ловзис, овмӧдчис йӧзӧн, кодъяс дасьӧсь тышӧ.
Степан дорӧ тшӧкыда волісны связнӧйяс партизанъяссянь, подпольнӧй группаяссянь; волісны и Ыджыд Му вывсянь, — тшӧкыдджыка нывъяс.
— И ті онӧ полӧй, нывъяс?
— юавліс сійӧ, искренньӧя дивуйтчӧмӧн.
Ӧткымынъяс ӧбижайтчисны.
Мукӧдъяс задорнӧя ӧтвечайтісны:
— А мыйысь повныс асланым му вылын?
Кутісны действуйтны Максимлӧн отрядъяс.
Ӧзйисны немецкӧй казармаяс, лэбзисны чой горув поездъяс.
Лӧнь войяс югдылісны тылын ичӧт, но чорыд битваяслӧн биӧн.
Немецъяс вочавидзисны виселицаясӧн.
Кӧнкӧ виччысис виселица и Степанӧс.
Сы йылысь тӧдісны нин.
Сійӧс корсисны.
Но сійӧ эз мӧвпав ӧні смерть йылысь.
Сійӧ бара чувствуйтіс асьсӧ аслас му вылын кӧзяинӧн.
Да, сійӧ тані вӧлі кӧзяинӧн, а эз бургомистръяс да гаулейтеръяс.
Сылы сетісны ассьыныс душаяссӧ йӧз, сылӧн приказъяслы кывзысисны, весиг и сійӧс тӧдтӧг.
И сійӧ чувствуйтіс ӧні асьсӧ, кыдзи и войдӧр, кӧзяинӧн, военачальникӧн, вожакӧн, а медся тшӧкыда — народнӧй душалӧн приказчикӧн.
Душеприказчикӧн.
Сылы кулӧмаяс завещайтісны ненависть.
Сылы ловъяяс сетісны ассьыныс надеяяссӧ.
Виселицаяс вылын кынмӧм ёртъяс поручайтісны сылы мститны наысь.
Сылӧн вӧлі ӧні ыджыд «овмӧс», воддза дорысь ёна озырджык да сложнӧйджык, — став тайӧ овмӧссӧ колӧ вӧлі кутны паметьын, бумагалы нинӧм дӧверяйттӧг.
Сійӧ должен вӧлі помнитны нимъяс да адресъяс, датаяс да срокъяс, поступокъяс да планъяс, йӧзлысь чужӧмъяс да характеръяслысь свойствояс, опасность минутаӧ быд мортлӧн синлысь выражение.
Сійӧ должен вӧлі тӧдны, кодлы позьӧ веритны, кыдзи аслыд, кодлы — джынвыйӧ, а кодлы оз позь веритны ньӧти.
Кодӧс колӧ ышӧдны, кодӧс видны, кодӧс обнадежитны, кодкӧд мечтайтыштны ӧтлаын, а кодӧс первой случай дырйи жӧ бырӧдны, кыдзи Иудаӧс.
Аслас ветлан туйяс вылын — а брӧдитіс сійӧ пыр, то ӧтнас, то Валякӧд — сылы паныдасьлісны тысячаясӧн йӧз.
Случайнӧй кӧстеръяс дорын йӧз сёрнитӧны откровеннӧя.
Сійӧ кывзысис.
Старикъяс гажтӧмчисны оружиеысь.
Том зонъяс, кодъяс пышйисны невольничӧй пленысь, восьсӧн юасисны партизанъяс дорӧ туй.
Сійӧ видзӧдіс найӧс.
Ӧтияслы вочавидзис, пельпомъяссӧ лэптыштлӧмӧн:
— Да коді сійӧс тӧдӧ!
Ме кӧ эськӧ тӧді, то ачым эськӧ муні...
Мукӧдъясӧс нуӧдліс бокӧ, сетліс безобиднӧй адрестор — кузь цепочкалысь первой да прӧстӧй звено.
Сэсся сійӧ тӧдмавліс отрядъясын ассьыс крестникъясӧс.
— Но, кыдзи?
— юавліс сійӧ.
— Да нинӧм!
Воюйтам!
— бравӧя вочавидзисны хлопецъяс.
Партизанскӧй отрядын войяс вӧліны Степанлы шудӧн и шойччӧгӧн.
Тані сійӧ вӧлі ас йӧз ордын.
Тані, ичӧт сӧветскӧй му вылын, либӧ — кыдзи шахтёръяслӧн — весиг му улын, вунӧдӧм шахтаын, сійӧ чувствуйтіс асьсӧ кокниа да вӧльнӧя.
Позьӧ вӧлі мышку веськӧдны.
Позьӧ вӧлі маска шыбитны.
Позьӧ вӧлі вӧльнӧя серӧктыны, шуны мортӧс дона нимӧн: ёрт!
Но пукавны дыр тані сылы вӧлі оз позь.
Сійӧс виччысис ойзысь, коньӧралысь му, — сытӧг сійӧ кольліс сиротаӧн.
— Гашкӧ, делӧ вылӧ менӧ босьтанныд?
— вӧзйысис сійӧ партизанскӧй отрядса командирлы.
— Мый нӧ тайӧ ме?
И пос эг взорвит, и граната эг шыбит.
Воасны миян йӧз, и ошйысьны нинӧмӧн.
— Мун, мун!
— добродушнӧя ворчитіс воча отрядса командир бурильщик Прохор.
— Мун, ассьыд делӧтӧ вӧч!
Тэтӧг тані справитчам.
Тэ ассьыд гранатаястӧ шыблав!
И сійӧ мунліс да шыблаліс ассьыс гранатаяс — листовкаяс, кодъясӧс ёсьтӧма зэв ыджыд, взрывчатӧй вынӧн — правдаӧн.
Найӧс лыддисны жаднӧя, кыдзи лолалӧны му улын — лихорадочнӧй глӧтокъясӧн.
Коді лыддис — висьтавліс соседъяслы, а коді лыддьыны эз вевъяв — висьтавліс ассьыс, мый йылысь аслыс мечтайтсис.
Кыдзи гранаталӧн осколокъяс, лэбзисны став му пасьта фактъяслӧн, лозунгъяслӧн, идеяяслӧн торъяс, но и найӧ поражайтісны закабалитӧм народлысь медся страшнӧй врагӧс — эскытӧмӧс.
— Листовка йылысь кывлін?
Ага!
Сідзкӧ, ловъя миян правда, абу талялӧма!
Сідзкӧ, эмӧсь кӧнкӧ йӧз!
Сідзкӧ, эм налӧн кодкӧдкӧ йитӧд!
Сідзкӧ, и армия миян сулалӧ, жугӧдны позьтӧм, регыд локтас мездыны.
Ковмыліс, и Степанлы ветлӧдлігас лыддьывны ассьыс листовкаяс.
Сійӧ лыддис найӧс сідз, быттьӧ первойысь аддзис, — жаднӧя, кыдзи ставӧн.
Заборӧ клеитӧм листовка кыпӧдліс сыын вералысь выльысь содӧм.
И сійӧ корсис сэн строкаяс костысь, кодъясӧс гижӧма сыӧн жӧ, выль сылы тӧдтӧм фактъяс.
Смертьысь сійӧ эз пов.
Сійӧ и эз думайт сы йылысь ӧні, быттьӧ сійӧ и эз вӧв дзик, быттьӧ сійӧс йӧз, кыдзи и енмӧс, выдумайтісны асьнысӧ повзьӧдлӧм вылӧ.
Сійӧ эз пов, мый сійӧс тӧдасны ыджыд туй вылын.
Дзор, тошка, омӧль паськӧма мужикын ӧні не тӧдны Степан Яценкоӧс.
Вермасны выдайтны?
Но, и мый нӧ!
Сідзкӧ омӧля подбирайтӧма вӧлі ас йӧзӧс, омӧля воспитайтӧма, мыжавны некодӧс.
Сійӧ ӧні гежӧда воліс аслас штабӧ, оліс ыджыд туй вылын, йӧз дорын, тачечникъяс да брӧдягаяс пӧвстын, виччысьтӧг воліс шахтаясӧ да посёлокъясӧ, сідзжӧ виччысьтӧг вошліс.
Мукӧд дырйиыс вернӧй йӧзлы сійӧ назначайтліс встречаяс туй вылын да свидание вылӧ пыр воліс ас кадӧ.
— А ми полицмейстерӧс виим!
— докладывайтіс сылы кудриа юрсиа том зон, коді вӧлі дзик Вася Пчелинцев кодь.
— Виинныд?
Но, молодецъяс, молодецъяс!
— Миянлы эськӧ ӧні, дядя Степан, — восторгысь пӧдӧмӧн, висьтавліс зон, — миянлы эськӧ партизанъяскӧд йитчыны.
Сэтшӧм налёт позьӧ вӧчны!..
— Тайӧс думыштны колӧ, — вочавидзліс, банбоксӧ гыжъялӧмӧн, Степан.
— Сідзкӧ полицмейстерӧс виинныд?
— Виим.
Наповал.
— Бур. Бур.
Ӧні, Василёк, тэныд ковмас мунны служитны полицияӧ.
— Меным?
— кельдӧдліс зон да шӧйӧвошӧмӧн нюмъяліс.
— Ті шутитанныд?
— Ог, Василёк, ог шутит.
Серьёзнӧ, — вочавидзліс сійӧ да нежнӧя видзӧдіс зон вылӧ.
— Да ӧд, менӧ... Менӧ жӧ ставӧн виасны.
Менӧ и бать проклянитас!
— А тайӧс терпитны ковмас.
— А миян йӧз воасны, мый ме налы висьтала?
— муртса не бӧрдӧмӧн шуліс юноша.
— Ставӧн партизанъяс, а ме — полицейскӧй...
— А тайӧс ме ас вылӧ босьта.
— Да ӧд, дядя Степан...
— шӧпкӧмӧн водзӧ нуӧдіс Вася, — виасны ӧд!
— А смертьыд, Вася, абу.
Сійӧс выдумайтісны.
Эм капут трусъяслы да бессмертие геройяслы, шӧрыс абу.
— Сійӧ кутліс пельпомъясӧдыс Васяӧс да матыстліс ас дінас.
— Жаль тэ меным, Василей!
— ньӧжйӧ шуліс Степан юношалы,
— жаль!
А мунны полицияӧ колӧ, водзӧ некодлы.
Тэ десятилетка помалін, немецкӧй кыв неуна тӧдан.
Колӧ мунны.
Колӧ!
И Василёк муніс служитны полицияӧ.
Ӧні Степанлӧн быдлаын вӧліны ас йӧз; найӧ юӧртлісны сылы немецкӧй планъяс йылысь, мездылісны подпольщикъясӧс, отсалісны партизанъяслы.
Олӧма слесарь докладывайтіс Степанлы депо йылысь.
Пукалісны сэн жӧ, туй дорын, посёлокысь бокын.
— Немец лэдзис уджӧ депо!
— шогсьӧмӧн ышлолаліс слесарь.
— Со ӧд кыдз!
— Да... неудачнӧ тайӧ...
— Ӧні мастеръясӧс корсьӧ.
Паровозъяс воисны, быдса кладбище.
А мастеръяс абуӧсь.
— Да...
— Но, миян мастеръяс оз мунны.
Ме налы сідзи и шуим, и томъяслы и старикъяслы: кутшӧмкӧ сука кӧ мунас уджавны депоӧ, то проклянитам жалиттӧг!
— И оз мунны?
— Оз мунны!
— радостнӧ-удивлённӧя подхватывайтіс слесарь.
— Видзӧд жӧ, а?
Ни ӧти морт!
— Бур.
Зэв бур, — Степан гыжъяліс банбоксӧ.
— А тэ, Антон Петрович, мунан!
— Ме?
— шӧйӧвошӧмӧн нюмъяліс слесарь.
— Ог, мыйла нӧ?
Ӧбижайтанныд...
И ме ог мун...
— Мунан!
Уджавны кутан.
И паровозъяс босьтчан ремонтируйтны.
А гӧтӧвӧйяссӧ кутан калечитны.
— Гӧгӧрвоа...
— бледӧдӧмӧн вочавидзліс слесарь.
— Гӧгӧрвоа ме.
Тэнад воля, Степан ёрт, муна.
Виасны менӧ мастеръяс тайӧ делӧсьыс, а муна.
Гӧгӧрвоа.
И некод йӧзысь, кодъясӧн веськӧдліс Степан, эз юав ни сылысь, ни ассьыс, кутшӧм право серти распоряжайтчӧ наӧн тайӧ тошка, брӧдяга кодь мортыс.
Найӧ тӧдісны, коді сулалӧ сы сайын.
Рӧдина?
Оз, рӧдина сулаліс став сайын.
Но сӧмын сы сайын сулаліс партия.
Партия сетіс сылы власть найӧ душа вылын.
Йӧзлы Степанӧс представляйтӧмӧн, подпольнӧй сходкаса председатель висьталіс:
«Тайӧ мортыс воис миян дінӧ партиясянь»,
— и ставӧн кыпӧдлісны синъяссӧ Степан вылӧ.
Тайӧ мортыс локтіс на дінӧ партиясянь, сідзкӧ — Сталинсянь.
Сійӧ кыдзи Сталинлӧн посланец муніс тайӧ кыпӧдӧм, лӧгӧн тырӧм му кузяыс, — сылы эскисны.
— Кытчӧ тэ ӧні мунан, Степан?
— Тарас юаліс пиыслысь.
Кӧстер кусі, сӧмын ӧти гӧлӧвня пыр ломаліс, тупкысис лӧзоват пӧимӧн да, кыдзи синмӧн, видзӧдіс пӧимысь.
Ва плащӧ гартчӧмӧн да йӧжгыльтчӧмӧн, узис Петр Петрович.
Парикмахер бергаліс узигас да ружтіс.
— Муна Валялы паныд, — вочавидзис Степан, и сійӧ чужӧм вылын, кыдзи и пыр, кор сійӧ думайтіс гӧтыр йывсьыс, лоис пӧсь, гажа нюмъёвтӧм.
Сійӧ торйӧдчис Валякӧд сизим лун сайын сэні, дзик фронт линия дорын.
«Но, мун!»
— шуис сійӧ прӧстӧ.
Ӧні найӧ век тадзи прӧщайтчисны.
Сӧмын тайӧ кык кывйыс сы бӧрся, коді муніс, — и тайӧ кывъясас вӧлі ставыс.
Му вылӧ лэччысьӧмӧн, Степан видзӧдіс, кыдзи кыссис Валя колючӧй кустарникті.
Со сэні, тайӧ вӧр ді саяс, — Ыджыд Му, миян йӧз.
Сійӧ следитіс гӧтырыслӧн пемыд силуэт бӧрся тревогаӧн да... завидьтӧмӧн.
Прӧйдитас ӧні сійӧ кустарниксӧ, сэсся шор, бара кустъяс, и... миян йӧз.
Сійӧ уськӧдчас на дінӧ...
Алӧй звездаяс шапка вылын...
Кӧть эськӧ ӧтчыд аддзывны!
Но сійӧ тӧдӧ: сылы оз позь.
Тайӧ дезертирство лоӧ.
И сійӧ нин абу лӧсьыд, мый муніс колльӧдны Валяӧс тайӧ кустъяс дорӧдзыс.
Сылӧн местаыс абу тані.
Сылӧн местаыс сэні, шогӧн да скӧрӧн тырӧм му вылын, фронтбердса сиктъясын.
— Но, пиук, — шуис Тарас, — мый водзӧ лоӧ?
— Водзӧ?
— серӧктіс Степан.
— Водзӧ миян локтасны.
Регыд.
Но Тарас друг скӧрмис сы вылӧ.
— Ме тэнӧ эг та йылысь юав!
Тайӧс ме и тэтӧг тӧда!
И тэ менӧ эн велӧд!
— горӧдіс сійӧ.
— Тэ нӧшта том менӧ вераӧ велӧдны.
Ме тэнӧ ачым велӧдыштны верма, кыдзи ассьыд душатӧ чистӧя видзны.
Ме тэнсьыд мӧдтор йылысь юала.
Мыйӧн ми ассьыным йӧзӧс встретитам?
— Кыдзи мыйӧн?
— Найӧ ми дорӧ вир пыр локтӧны.
А ми мыйӧн петам?
Степанлӧн друг радысла топаліс горшыс.
«Кутшӧм менам бать!
Кутшӧм старик!» Сійӧ любовнӧй гордостьӧн видзӧдіс батьыс вылӧ да чувствуйтіс асьсӧ сылӧн пиӧн, да кыліс, кыдзи пыдіын тайӧ му вылас шумитӧны сійӧ рӧдлӧн вужъясыс.
— Бур рӧдысь ми тэкӧд, батьӧ!
— гажаа серӧктіс сійӧ.
— Казацкӧйысь!
Старик дивуйтчӧмӧн видзӧдліс пиыс вылӧ.
— Ми абу казацкӧйысь, кытысь тэ босьтін?
Абу казацкӧйысь — рабочӧйысь.
И прадедыд тэнад рабочӧй вӧлі, и дедыд, и дядьясыд.
Миян став фамилия рабочӧй.
Но Степан гажапырысь кутліс сійӧс пельпомӧдыс:
— Казацкӧйысь, казацкӧйысь!
Тэ эн вензьы, бать!
— сійӧ копыртчис дзик матӧдз сы дорӧ да шуис серьёзнӧя нин:
— Ме висьтала тэныд, мый вӧчны, бать.
Гортӧ мун!
Туй кузяыс менам адресъяс кузя пыралан, нуан поручениеяс.
А воан гортӧ — копыртчыв мамлы, окав Лёнькаӧс, а Настялы висьтав, мый прикажиті ме тэнӧ нуӧдны вернӧй йӧз дорӧ.
Настя нуӧдас.
— Настя?
— скӧра горӧдіс старик.
— Да, Настя!
— нюмъёвтіс Степан.
Тарас шыльӧдіс усъяссӧ.
— Бур!
— шуис сійӧ.
— Сӧмын первой ме сійӧс нӧйтышта.
Позьӧ?
А сэсся нин, ладнӧ, шуа: нуӧд, мися, менӧ, старикӧс, кытчӧ колӧ, Настя!
8
Настя дорӧ, кашкӧмӧн, котӧртіс сылӧн школьнӧй пӧдруга Зинаида.
— Ой, Настя!
— горӧдіс сійӧ порог вывсянь.
— Павлик воис!
Настя друг чувствуйтіс, кыдзи сьӧлӧмыс сылӧн ори да гӧгыльтчис... гӧгыльтчис...
Но сійӧ весиг места вывсьыс эз чеччы да юаліс спокойнӧя, пӧшти равнодушнӧя:
— Павлик?
Кӧні нӧ сійӧ?
Пӧдругаыс видзӧдіс сы вылӧ жаднӧй да откровеннӧй любопытствоӧн.
— Ой, Настька!
— тшӧкыда горӧдліс сійӧ.
Настялӧн равнодушие сійӧс шӧйӧвоштіс да весиг ӧбӧдитіс мыйлакӧ.
— Ох, бесчувственнӧй тэ, Настька!
— шуис сійӧ, паръяссӧ топӧдӧмӧн.
— Тэнӧ некод оз кут радейтны.
Ме Павликӧс ывла вылын встретиті
— содтіс сійӧ нарошнӧ небрежнӧя.
— Верми и не встретитны.
Кутшӧм ӧд!
— Но сійӧ эз выдержит тонсӧ да горӧдіс восторгӧн:
— Ой, Настька!
Сійӧ тэныд записка мӧдӧдіс.
— Вай.
Сійӧ босьтіс запискасӧ да чувствуйтіс, мый банбокъясыс сылӧн сотчӧны.
«Настя!
Кута виччысьны тэнӧ вит часын школа дорын.
Тэ ачыд тӧдан кӧні.
Павел».
— Кутшӧм сійӧ... лои?
— ньӧжйӧ юаліс сійӧ.
— Ой, Настя, ставнас сьӧд!
Страшнӧй...
Настя кӧсйис представитны аслыс страшнӧй Павликӧс да эз вермы.
Сійӧ усьлі тӧдвылас сылы лӧз синъяса, шыльыд зонмӧн став чужӧм пасьтаыс румянецӧн.
Тайӧ нежнӧй, девичӧй румянецсьыс да, — дасӧд «Б» класс мнение серти, — поэзия дінӧ мужчинаяслы постыднӧй страстьысь детинкаяс нимтісны сійӧс «барышняӧн».
Сійӧс некод эз шулы Павелӧн, ставӧн Павликӧн, — и гортсаясыс, и ёртъясыс, и учительяс.
Вӧлі дас минутатӧм вит час, кор сійӧ матысмис школа дорӧ.
Павлик эз на вӧв.
Настя аддзис аслас класслысь ӧшиньяс да жугалӧм стеклӧ пыр видзӧдліс сэтчӧ.
Сы вылӧ ӧвтыштіс тыртӧм, эновтӧм зданиелӧн кӧдзыдӧн да уль дукӧн.
Стен дорын сьӧд чукӧрӧн сулалісны жугӧдлӧм партаяс.
И сылӧн партаыс сэні.
Сылӧн и Павликлӧн.
Налӧн паруснӧй пыжыс, кодӧн кывтісны найӧ ӧтлаын олӧмӧ.
Тайӧ вӧлі Павлик стихъясын.
Парусӧн сійӧ шуис мечта.
Настя дыр сулаліс ӧшинь дорын.
Вӧлі шог да гажтӧм, кыдзи пыр овлӧ рӧднӧй керка развалинаяс дорын, кӧні тэ олін ассьыд олӧмтӧ, — ыджыдӧс либӧ ичӧтӧс, дзик ӧткодь.
Медбӧрын сійӧ вешйис ӧшинь дорысь да мӧдӧдчис школа фасад пӧлӧн.
Параднӧй ӧдзӧс дорын сулаліс школьнӧй музейысь скелет да петкӧдліс Настялы пиньяссӧ.
«Коді нӧ сійӧс кыскис татчӧ?
— удивитчис Настя.
— Тыдалӧ, немецъяс...
Мыйла?» Сійӧ мӧдӧдчис школьнӧй сад забор пӧлӧн.
Пуяс сулалісны кушӧсь, сьӧдӧсь, бӧрддзӧмӧн, кыдзи дӧваяс.
Васӧд арся тӧв качайтіс найӧс.
Дзуртӧмӧн, найӧ ньӧжйӧ пӧлӧстчисны бокӧдз да усины.
Со ӧти уси, со мӧд...
Настя повзьӧмӧн, нинӧм гӧгӧрвотӧг, видзӧдліс забор пыр да аддзис: немецкӧй салдатъяс, курткаяссӧ пӧрччӧмӧн, кералісны школьнӧй сад.
— Настя!
— друг кыліс сійӧ мышку сайсьыс ньӧжйӧ горӧдӧм.
Сійӧ бергӧдчис.
Сы водзын сулаліс Павлик да нюжӧдіс кияссӧ.
Сійӧ видзӧдліс сы вылӧ да шатовтчис.
Енмӧй тэ менам, мый найӧ сыкӧд вӧчисны!
Павлик вӧлі омӧль, сьӧд, киссьӧм паськӧма.
Кӧні нӧ тэнад лӧз, гажа синъясыд, Павлик?
— муртса эз горӧд сійӧ.
Сыысь кыліс пӧсь да курыд махорка дук.
Павлик восхищайтчӧмӧн видзӧдіс сы вылӧ.
— Со тэ кутшӧм лоин!
— шӧйӧвошӧмӧн шуис сійӧ да почтительнӧя лэдзис кияссӧ.
— А тэ... со тэ кутшӧм!
Павлик сӧмын ӧні казяліс сійӧ синъясысь ужас да лэдзис юрсӧ.
— Кутшӧм?
— юаліс сійӧ, муӧ видзӧдӧмӧн.
— Страшнӧй?
— Да-а...
Страшнӧй.
Ставнад сьӧд.
Сійӧ серӧктіс друг да курыда.
— Сійӧ бур, мый страшнӧй, — нюмъялӧмӧн шуис Настя да пуктіс сылы кияссӧ пельпомъяс вылас.
— Страшнӧй, сідзкӧ честнӧй.
— Да!
— пӧся вочавидзис Павлик да жаднӧя босьтіс сылысь кияссӧ.
— Ме тэ водзын чистӧй да честнӧй, Настя.
— А став водзын?
— осторожнӧя юаліс сійӧ.
— И став водзын.
Сійӧ радлӧмӧн серӧктіс.
— А ме?
Страшнӧй ме?
— Тэ?
— восхищайтчӧмӧн горӧдіс Павлик.
— Тэ лоин ыджыд...
Мича...
— Но ме сідзжӧ... честнӧй,
— шӧпнитіс сійӧ синъяссӧ лэдзӧмӧн.
— Став водзын?
— И тэ водзын сідзжӧ.
Павлик ньӧжйӧ, благодарнӧя топӧдіс сылысь кисӧ асласын.
Ӧні найӧ сулалісны чӧла, ӧта-мӧд вылас видзӧдтӧг.
Сьӧкыда ружтыштӧмӧн уси пу садйын.
— Мый тайӧ?
— дрӧгнитіс Павлик.
— Немецъяс сад кералӧны...
— вочавидзис Настя.
Сылӧн чужӧмыс друг гӧрдӧдіс.
Сійӧ сідзжӧ гӧрдӧдіс.
— Миянлысь сад?
— шӧпнитіс сійӧ.
— Помнитан?
— Помнита,
— муртса кывмӧн вочавидзис Настя.
Сійӧ эз кыв ӧтвет, а чувствуйтіс сійӧс паръяснас, кыдзи сійӧ первой да дзик ӧти окасьӧмсӧ садйын.
— Сэні нӧшта пу вӧлі...
— пӧдӧмӧн шуис сійӧ.
— Помнитан?
— Помнита.
— Ме пуртӧн гижи сэтчӧ букваяс: П. да Н.
— И сьӧлӧм.
— Помнитан?
— Помнита.
Бара дзижгис пила, лёкысь, яра.
— Со ӧні найӧ сійӧ сьӧлӧм кузяыс... пилитӧны...
— нервнӧя шуис Павлик.
— Чӧрт!
Ог вермы ме тайӧ звуксӧ кывзыны!
Мунам, Настя!
Найӧ мунісны водзӧ забор пӧлӧн да сувтісны нин пу улын ыджыд из дорын.
Тайӧ вӧлі найӧ важ встречаяслӧн места, 8-ӧд классянь.
Настя пуксис из вылӧ.
Павлик лэччысис сы дорӧ, косьмӧм турун вылӧ.
Кыкнанныс чӧв олісны.
Муртса, быттьӧ гут шы, кыліс татчӧдз пилалӧн сьылӧм.
Настя видзӧдіс веськыда ас водзас тыртӧм места вылӧ.
Сійӧ пыр кӧсйис юавны, кӧні вӧлі Павлик, мый вӧчис, но мыйкӧ мешайтіс сылы юавны, сійӧ и эз тӧд — мый.
— Но, а кӧні миян йӧз?..
Ставнас дасӧд «Б»?
— юаліс Павлик.
— Коді кӧні...
— Да...
Разалісны, торъялісны.
Кӧні Фёдор?
Помнитан, сійӧ пыр мечтайтіс конструкторӧн лоны?
Изобретитны вечнӧй двигатель.
Тешкодь Фёдор!
— Сійӧ армияын.
Юӧръяс сысянь абу.
Гашкӧ, и виӧма.
— Шуда!
— Мый виӧма — шуда?
— серӧктіс Настя.
— Абу, мый сійӧ сэні, — шуда.
А кӧть и виӧма, век шудаджык миянысь.
Ми всё ровно кулам...
Сгинитам, кыдзи лёк турун...
Настя нинӧм эз вочавидз.
— Но, а пӧдругаясыд тэнад кӧнӧсь?
Маруся?
— Тюрьмаын...
— Галя?
— Германияын..
— Лиза?
— Ӧні сійӧ Луиза.
— Немецъяслы вузасис?
— серӧктіс Павлик.
— Эз.
Ӧні сійӧ итальянецъяскӧд.
Шуӧ, немецъяс — порсьяс, а найӧ — ничево...
— Стерва!
Ӧні кӧнкӧ матын кылісны черъяс да шумӧн уси пу.
Забор кутіс дрӧжжитны.
На вылӧ киссисны васӧд коръяс да чагъяс.
— Кералӧны!
Кералӧны!
— нервнӧя шуис Павлик.
— Миянлысь став поколение кералӧны вуж выйӧныс...
— Оз вермыны керавны — ньӧжйӧ шуис Настя.
— Вермас лоны, — сійӧ скӧра лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Но калечитасны — ставсӧ, — сійӧ чеччис да пыркнитіс брюки вывсьыс коръяс.
— Мунам, ветлӧдлыштам?
Найӧ мӧдӧдчисны тыртӧм местаті.
— Тэ, Павлик, курыд лоин... лёк...
— шуис сійӧ тревожнӧя да друг юаліс воськовсӧ ньӧжмӧдӧмӧн:
— Кӧні нӧ тэ вӧлін, Павлик, мый вӧчин?
Сійӧ нюмъёвтіс да сувтіс.
— Тайӧ кузь висьт, Настенька, — шуис сійӧ, юрнас качайтӧмӧн.
— И ме тэныд сійӧс висьтавлі унаысь-унаысь...
— Меным?
— удивитчис Настя.
— Да.
Думӧн, — серӧктіс Павлик.
— Локті татчӧ и туй чӧж висьтавлі, висьтавлі тэныд...
А вои — и ог тӧд, мыйсянь заводитны.
— Газетаын заметкасянь, — ньӧжйӧ, сы вылӧ видзӧдтӧг, шуис Настя.
Павлик дрӧгнитіс.
— Тэ лыддин?
— Да.
— И проклянитін?
— Эг.
Жалиті...
Сійӧ страдайтӧмӧн читкыртіс челядь синкымъяссӧ.
— Сійӧ оз ков.
Сійӧ мыйла?
Оз ков вӧлі жалитны.
Тайӧ меным ӧбиднӧ.
Колӧ вӧлі гӧгӧрвоны.
— А кыдзи нӧ сійӧс гӧгӧрвоны?
— шуис Настя муртса кывмӧн.
— Ме зіли...
— Гӧгӧрвоан?
— пӧся шуис сійӧ да кватитіс сылысь кисӧ.
— Гӧгӧрвоан, ставыс артмис, кыдзи лёк вӧтын... толчокъясӧн...
Вот вӧліны миян йӧз...
вот найӧ абуӧсь...
и вот — немецъяс...
Ме шӧйӧвоши...
Ме нинӧм эг вевъяв думыштны.
Мый вӧчны аскӧд, кыдзи овны?
И друг — повестка...
Сэтшӧм виччысьтӧг...
Корӧны найӧ газета редакцияӧ.
Но мыйла менӧ?
Сэсся ме тӧдмалі сотрудникъяслысь, мый корисны ставнысӧ, коді уджавліс «<rus>Большевистская правда</rus>»-ын.
Но ӧд сэні ме эг уджав...
Ме сӧмын печатайтлі сэні гежӧдика стихъяс.
Помнитан?
Сійӧ довкнитіс юрнас да гӧрдӧдіс.
Сійӧ уськӧдіс тӧдвылас школа да парус йылысь стихъяс.
Найӧс вӧлі сиӧма сылы.
Газетаын сідз и сулаліс:
«Посвящайтсьӧ Н.»
Сӧмын ӧти буква, но дасӧд «Б»-ын ставӧн тӧдісны пыр жӧ.
Настя скӧрмис Павлик вылӧ.
Найӧ эз сёрнитны сэки куим лун.
— Тайӧ Иверский, чотысь чӧрт, менӧ путайтіс!
— водзӧ висьталіс Павлик.
— Бездарнӧй поэт...
Гӧгӧрвоан, сэтшӧм бездарнӧй сволочь!
А немецъяс ордын сійӧ лои редакцияса главнӧй фигураӧн.
Сійӧ и путайтіс миянӧс ставнымӧс.
Сійӧ и списоксӧ составитіс.
Но, вот.
Мый вӧлі вӧчны мем?
Мый вӧлі вӧчны?
Сійӧ умоляйтӧмӧн видзӧдліс Настя вылӧ.
Настя чӧв оліс.
— Да...
— шуис Павлик задумчивӧя.
— Оз ков вӧлі мунны.
Прӧстӧ не мунны Но, гӧгӧрвоан, ме сэтшӧма шӧйӧвоши...
И мам, — сійӧ курыда нюмъёвтіс, — мам ӧшйис меӧ, бӧрдӧ: мун и мун, виасны!
Но и... ме муні.
Муні, медым ӧткажитчыны, объяснитны, мый тані ӧшибка мый ме абу газетнӧй работник...
Но менӧ и кывзыны некод эз кӧсйы.
Редакцияын пукаліс гестапоысь офицер.
Ставӧн ветлісны кок чунь йылын.
Иверский сюйис меным заметка да шуис:
«Обработайтӧй!»
Но, ме и... обработайті.
Безобиднӧй заметка, пустӧй...
Вит страка...
И кырымавны сэтшӧмъяссӧ абу примитӧма, а Иверский босьтіс да нарошнӧ кырымаліс менсьым нимӧс да фамилиясӧ ставнас.
Кор ме аддзи тайӧс газетаысь, — шуис сійӧ, паръяссӧ курччалӧмӧн, — ме пыр жӧ думышті тэ йылысь, Настя...
Павлик лэдзис юрсӧ, синва кутны зільӧмӧн.
Настя чӧв оліс.
— Тадз менӧ клеймитісны, — водзӧ висьталіс сійӧ.
— И Иверский шуис меным, мый ӧні ме должен гижны стих — миян карӧ немецъясӧн воӧм вылӧ ода.
Ме вочавидзи, мый ог куж гижны одаяс.
Сійӧ вочавидзис: «Видлӧй!» Ме шуи, мый ӧдйӧ вообще ог куж гижны.
Сійӧ сетіс меным куим лун срок да лэдзис гортӧ.
И вот ме коли ӧтнам... гортын...
Ме шыбласи сійӧ лунъясӧ, Настя, шыбласи сідз, мый передайтны тэныд сійӧс ог вермы.
Бумагаӧ ме эг и кутчысьлы.
Ме тӧді, мый сэтшӧм стихъяс ме гижны ог вермы.
Со ме ставнам тэ водзын, Настя, — шуис сійӧ, аслас висьталігӧн сылы чужӧмас первойысь видзӧдлӧмӧн.
— Ме ставсӧ висьтала, мый вӧлі, кӧть и шог тайӧ меным...
Заметка, нӧшта ӧти заметка ме, гашкӧ, эськӧ и гижи... но стихъяс! стихъяс!
Найӧ ӧд сьӧлӧмӧн гижсьӧны, тэ тӧдан.
— Но?
— ньӧжйӧ юаліс Настя.
— И сэки ме решитчи пышйыны.
Пышйыны карысь.
И пышйи.
— Ме тӧда...
а то ме эськӧ эг лок...
— Да?
— нюмъёвтіс сійӧ.
— Ме сідзи и думайті...
— Тэнӧ корсисны...
— Да...
Мам висьталіс меным...
Но вот.
Ме решиті писькӧдчыны миян йӧз дінӧ.
Но Дон дорын менӧ кутісны немецъяс, нӧйтісны да шыбитісны вагонӧ.
А сэсся нуисны.
Кытчӧ — эг тӧд ме.
Гашкӧ, лагерьясӧ.
Гашкӧ, Германияӧ.
Сӧмын ылын Днепр сайын ме пышйи эшелонысь да коли ӧтнам йӧз муын...
Сійӧ нуӧдіс кинас плештіыс.
Настя чӧв оліс.
— Меным тӧдтӧм местаяс!
— водзӧ висьталіс Павлик.
— Сэні важӧн нин и войнаыс абу.
И немецъяс каръясын, кыдзи гортаныс.
Киевын уличаяс кузя кадетъяс котралӧны.
Народӧс замучитӧма, забитӧма.
Ме муні став тайӧ пыр, кыдзи вой пыр, да думайті:
а меным кытчӧ мунны, мый вӧчны?
Коді ме сэтшӧмыс, Павел Бажанов?
— Кыдзи коді сэтшӧмыс?
— шуис Настя.
— Тэ — комсомолец.
— Да?
— нюмъёвтіс сійӧ да шога качнитіс юрнас.
— Тайӧ нӧшта абу тӧдса...
Настя дивуйтчӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ.
— А тэ думайтлін коркӧ, Настя, мыйла, мыйла тэ, ме, миян ребята дасӧд «Б»-ысь — комсомолецъяс?
Думайтлін?
И ме — эг.
А сэки думайтчи.
И ёна.
— Ог гӧгӧрво ме...
— мучительнӧя ышловзис Настя.
— А тэ юав асьтӧ:
«Мыйла ме комсомолка?»
Ӧд и тэ, и ме, и ставӧн сідз прӧстӧ пырим комсомолӧ, мучениеястӧг, корсьысьӧмъястӧг, бӧрйысьтӧг, а унаӧн — и думайттӧг.
— А колӧ... мучитчыны?
— Колӧ!
— убеждённӧя шуис сійӧ.
— Морт прӧйдитӧ мучитчӧм пыр, кыдзи сталь би пыр, и сэки лоӧ мортӧн.
А ми первой ӧшӧдім гӧрд галстукъяс, сэсся комсомольскӧй значокъяс.
Зэв прӧстӧ.
И кутім мечтайтны олӧм йылысь.
И сэтшӧма ми сы йылысь пӧтӧса мечтайтім, мый весиг тӧдвылӧ уськӧдны яндзим.
А сэні, — грубӧя торкис сійӧ ачыс асьсӧ, — сэні кӧин олӧм лои ме водзын.
А ме ӧтнам.
Некод абу.
Гӧгӧрвоан?
— Тайӧс ме гӧгӧрвоа...
— шӧпнитіс Настя.
— Ми ставӧн колим ӧтнаным, быдӧн асланым сӧвестькӧд ӧткӧн.
И быдӧн ачыс аслыс должен вӧлі олӧмын ассьыс туй бӧрйыны.
— Быдӧн думайтӧ, кыдзи эськӧ ассьыс олӧмсӧ спаситны, а колӧ эськӧ думайтны, кыдзи спаситны душа, — шуис Настя.
— Мый?
— Тайӧ менам бать тадзи шуӧ.
— Душа!
— серӧктіс сійӧ.
— Миян дасӧд «Б»-ын сы йылысь и эз казьтыштлыны.
Ме и эг тӧдлы, эм-ӧ менам сійӧ, душаыс, либӧ сідз — пар...
А кыдзи йиджтысис сійӧ вирӧн, — сэки ме сійӧс и кылі.
— Мый нӧ кылін?
Сійӧ эз вочавидз.
Сійӧ сулаліс, сьылісӧ нюжӧдӧмӧн, да кывзіс мыйкӧ.
— Бара пила?
— юаліс сійӧ неувереннӧя.
— Али меным кажитчӧ?
— Тэныд кажитчис..
— Да?
— сійӧ нервнӧя да яндысьӧмӧн серӧктіс.
— Ӧні кутас пила!
А сэні Днепр сайын меным пыр воськовъяс кажитчисны...
пыр кажитчис меным: менам мышку сайын — воськовъяс...
Да, мый йылысь нӧ ме?
— сійӧ чукыртіс плешсӧ.
— Тэ пӧрысьмин, Павлик!
— друг казяліс сійӧ.
— Тэ ӧні зэв пӧрысь...
— Да, дас кӧкъямыс арӧс.
— Унджык!
Тэныд унджык.
— Да, унджык, — сӧгласитчис сійӧ.
— Дас сизим арӧс да джын да воджын немец улын.
Да, мый вылын нӧ ме сувті?
Да!
Коли ӧтнам.
Ӧтнам, аслам душакӧд,
— сійӧ нюмъёвтіс.
— Ӧтнам!
А ме войдӧр ӧтнам некор эг вӧвлы.
Киноӧ и то ми ветлім коллективнӧ, помнитан?
— Помнита.
— А сэні ме — ӧтнам, и уна туйяс ме водзын.
Да абу туйяс — мед трӧпаяс, сымын сьӧкыдджык бӧрйыны.
И ме должен вӧлі ачым бӧрйыны.
— Бӧрйыны?
— юаліс Настя.
— Да, бӧрйыны.
А мый?
— Нинӧм...
Тэ висьтав.
— Аддзан, сэні, Днепр сайын, журналъяс петӧны.
Рочӧн и украинскӧй кыв вылын.
Брошюраяс.
Газетаяс.
Сэні расписывайтсьӧ ставсикас рӧмъясӧн Германияын райскӧй олӧм.
Германия шусьӧ Европаӧн, а ті пӧ, рочьяс — азиатъяс, и ті Европа энӧ аддзылӧй и онӧ тӧдӧй.
И онӧ лысьтӧй сёрнитны сы йылысь.
И быд лун тайӧ газетаясас сьӧлавсис медся святӧйыс, мый вӧлі миян тэкӧд...
И ме лыддьылі...
Гӧгӧрвоан?
Настя чӧв оліс да внимательнӧя видзӧдіс сы вылӧ.
— Ме ставсӧ лыдди.
Ӧти бӧрся мӧдӧс.
Ме ньылалі тайӧс, кыдзи яд, да шуалі: видлы, отравит менсьым душаӧс!
Но?
И, ньылыштӧмӧн, шыбитлі бокӧ.
Абу яд — восӧдантор.
Восӧдӧ, — сійӧ сьӧлыштіс.
— Но вӧліны и мукӧд брошюркаас.
Хитрӧйджыкӧсь.
Найӧӧ вӧлі гижӧма...
кыдзи эськӧ тэныд объяснитны?..
шӧпкӧмӧн.
Гӧгӧрвоан?
Сэтшӧм гуся шӧпкӧмӧн, веськыда пельӧ...
Найӧ и социализм йилысь шӧпкисны.
Зэв туманнӧй, муртса кывмӧн, но век жӧ!
И медся уна культура йылысь.
Заманчивӧй кыв!
Да?
Либӧ украинскӧй нация йылысь.
Либӧ томйӧзлӧн миссия йылысь.
И тайӧ брошюраясас ми воклы, русскӧй том мортлы, весиг льститісны.
И тайӧс ме лыдди.
И та вылын ачым, ӧтнам думайті...
Ме эг дзормы?
— друг юаліс сійӧ.
— Эн...
Оз тыдав...
— И мам шуӧ: «Эн!
Тайӧ тэнад юрсиыд шонді водзын едждіс».
Но бӧрддзис век жӧ...
Да, сідз журналъяс йылысь.
Нӧшта вӧліны литературнӧй журналъяс.
Сэтчӧ вӧлі позьӧ тиснитны и не политическӧй теш вылӧ стихъяс.
А сідз, нинӧм йылысь.
Гӧгӧрвоан?
— Ог, — шуис Настя.
Сійӧ серӧктіс.
— И ме ог гӧгӧрво.
Но, шуӧны, позьӧ.
Но, лӧз небеса йылысь, гӧлубӧй синъяс йылысь.
Нинӧм йылысь.
Ӧткымынъяс гижлісны тадз.
И сёйисны.
А ме тшыгъялі.
Зверскӧя тшыгъялі, Настя, и висьтавныс весиг сьӧкыд, кыдзи!
Картупель кыш меным вӧлі пирӧн.
А помӧй гу...
Тӧдан, Настя, ме ӧні уважайта помӧй гу.
Парижлӧн чрево!
А стенъяссянь меным горзісны плакатъяс:
«Том морт!
Тэнӧ виччысьӧ Германия!»
А петлюровскӧй клубъяс восьтлісны ӧдзӧсъяссӧ:
«Том морт!
Лок гажӧдчы, танцуйт да вунӧд, мый тэнад душаыд вирӧсь!!
А кынӧм гургис:
«Гиж стихъяс журналъясӧ, но, кӧть нинӧм йылысь, да сёй!»
— А душаыд?
— ньӧжйӧ юаліс Настя.
— Мый душа?
— А душаыд мый висьталіс тэныд?
— Душа йылысь бӧрынджык.
Ме кӧсъя висьтавны сӧмын, мый колӧ вӧлі бӧрйыны.
И ме бӧрйи.
Ме, кыдзи вӧжжи, босьті киӧ став тайӧ туйяссӧ, трӧпаяссӧ — да куті разбирайтчыны.
Кытчӧ меным менсьым вӧлӧс дернитны.
И друг окажитчис, мый туйыс сӧмын кык.
Трӧпаяс, тупикъяс уна, а туйыс, Настя, сӧмын кык.
Немецъяс — либӧ Россия.
И ме, — шуис сійӧ ньӧжйӧ, — ме бӧрйи.
— Мый нӧ тэ бӧрйин, Павлик?
— шӧпнитіс сійӧ.
— Ме висьтала...
Но первой тэ уськӧд тӧдвылад: ме вӧлі ӧтнам.
И ме гӧгӧр кӧин олӧм.
И зверскӧя тшыгъялі ме.
И душа, и рожа вирӧсь.
И воськовъяс мышку сайын.
И ставыс, мый ме лыдди святӧйӧн, сьӧлавсис быд лун.
И кӧнкӧ ылын-ылын Краснӧй Армия, и весиг абу тӧдса, эм-ӧ нӧшта сійӧ, либӧ абу...
И ме бӧрйи, — шуис сійӧ, Настя вылӧ видзӧдтӧг, ньӧжйӧ да пыдысянь: — большевизм, Россия, комсомол.
Настя друг шудаа да кокниа ышловзис.
— Павлик!
— горӧдіс сійӧ.
— Кутшӧм ӧд тэ подлӧй. Павлик!
Позьӧ ӧмӧй тадзи висьтавлыны?
Ме, енмыс тӧдӧ, мый думайті тэ йылысь.
— Сӧмын ме ӧні, — тэрыба шуис сійӧ, — не сэтшӧм комсомолец, кутшӧмӧн войдӧр вӧлі.
Ме ӧні сэтшӧм комсомолец, коді аслас убеждениеяс вӧсна кувны он повзьы.
Тэ гӧгӧрвоин, да?
— Да.
— И ӧні кӧ эськӧ менӧ повесткаӧн пригласитісны найӧ редакцияӧ, — нюмъёвтіс сійӧ, — ме эськӧ тӧді, мый вӧчны.
Сійӧ босьтіс Настялысь кияссӧ асласӧ да видзӧдліс синъясас.
— Со тэныд, Настя, и став висьтыс менам ветлӧмъяс йылысь.
А тэ?
Ӧні тэ висьтав.
Мыйӧн тэ мучитчин, кыдзи тэ бӧрйин, корсин?
— А меным и висьтавныс нинӧм, — нюмъёвтіс Настя.
— Кысь меным татшӧмтор йылысь думайтны!
Тайӧ тэ миян классын медся тӧлка вӧлін, нӧшта нывкаяс тэнӧ философӧн нимтывлісны.
А ме обыкновеннӧй ныв.
Ме прӧстӧ ола, кыдзи сӧвесть тшӧктӧ.
— Сӧвесть!
Мича кыв, — шуис сійӧ да нюмъёвтіс.
— Жаль, миянлы гежӧда шулісны сійӧс.
— А мыйла шуны сійӧс?
Сӧвесть колӧ имейтны, а сёрнитны сы йылысь оз ков...
Павлик видзӧдліс сы вылӧ нежнӧя, внимательнӧя.
— А тэ сідзжӧ лоин олӧмаджык, Настя, — шуис сійӧ.
— Пӧрысь!
— Абу.
Но тэ пыр вӧлін девочка.
А ӧні девочкаяс абуӧсь...
— Да, абу...
— Ме тэныд уна нежнӧй кывъяс вайи, Настенька!
— ньӧжйӧ шуис сійӧ.
— Мыйта эм кывйын — сы мында вайи, да нӧшта ачым выдумайті.
— Оз ков!
— повзьӧмӧн шуис сійӧ.
— Ме найӧс сэтшӧм бережнӧя вайи, медым не кисьтны, не уськӧдны туйын.
— Оз ков!
— бара шуис сійӧ да тупкис чужӧмсӧ кияснас.
— Оз ков?
— шога нюмъёвтіс сійӧ.
— Бур, ме ог кут,
— и сійӧ покорнӧя лэдзис кияссӧ.
— Ӧні аслад шуд йылысь оз ков думайтны...
— шӧпнитіс Настя.
— Яндзим.
— А радейтӧм йылысь?
— И радейтӧм йылысь...
Оз ков.
Ме и сідз тӧда.
— А ме?
— И тэ тӧдан.
— Настя!
— уськӧдчис сійӧ сылань.
— Оз ков!
— стрӧга сувтӧдіс Настя
— ӧні оз ков.
Мӧдысь.
— Мӧдысь?
— курыда серӧктіс Павлик.
— Да лоӧ-ӧ сійӧ миянлы, тайӧ «мӧдысьыс».
— Лоӧ!
Лоӧ, Павлик!
— Бур!
— шуис сійӧ ӧбӧдитчӧмӧн.
— Ме ог кут.
Ме ӧд сӧмын сы вӧсна и кӧсйи висьтавны тэныд... радейтӧм йылысь, мый тайӧ встречаыс миян: здравствуй и прӧщай.
Муна ме.
— Мунан?
— Да.
Аски.
Сійӧ нинӧм эз юав, сӧмын сьӧлӧмсӧ друг топӧдіс...
— Ме миян йӧз дінӧ решиті писькӧдчыны, Настя, — ньӧжйӧ шуис сійӧ.
— Меным дас кӧкъямыс, ме верма нин тышкасьны.
Гордостьӧн ӧзйӧмӧн, сійӧ видзӧдліс Настя вылӧ да юаліс:
— Правильнӧ?
— <ns>Д-да</ns>... — нерешительнӧя вочавидзис сійӧ.
— Правильнӧ...
Сідз кокниджык.
— Кокниджык?
— удивитчис сійӧ.
Сійӧ эз татшӧм ӧтвет виччысь.
— Да, кокниджык.
Сэні тышкасьӧны восьсӧн, а кулӧны кӧ — ас йӧз пӧвстын.
Сійӧ скӧрмис:
— А кыдзи мӧдногыс?
Мӧдногыс кыдзи?
— Кыдзи ми тышкасям, — ньӧжйӧ вочавидзис Настя.
— Коді — ті?
— Подпольщикъяс, — ньӧжйӧ шӧпнитіс сійӧ.
Сійӧ дивуйтчӧмӧн видзӧдліс Настя вылӧ.
— А подполье эм?
Эм?
— юаліс сійӧ гусьӧн.
— Эм, — сійӧ лэптыштліс пельпомъяссӧ да, сы вылӧ видзӧдлӧмӧн, качнитіс юрнас.
— А тэ, Павлик, став Украинаті мунін и ни партизанъясӧс, ни подпольщикъясӧс эн аддзыв?
Сійӧ лэдзис юрсӧ.
— Ме ӧд висьтавлі тэныд... — шуис сійӧ оправдывайтчӧмӧн.
— Ме корси, мучитчи, бӧрйи...
— А найӧ тышкасисны да кулісны, — ньӧжйӧ помаліс Настя.
Да ышловзис.
— Эх, Павлик!
Сійӧ чӧв оліс, юрсӧ кыпӧдтӧг.
Сэсся сійӧ юаліс осторожнӧя да ньӧжйӧ пыр сідзжӧ Настя вылӧ видзӧдтӧг:
— А меным тіян дінӧ... позьӧ?
Сійӧ радлӧмӧн нюмъёвтіс.
— Дерт жӧ, Павлик!
— Тэ эскан меным?
— Кыдзи нӧ не эскыны?
— прӧстӧя шуис сійӧ.
Ме ӧд тэныд висьталі: радейта...
9
Тарас бӧр локтіс рӧднӧй карӧ...
Сійӧ тэрмасис.
Куим тӧлысь эз вӧв сійӧ гортас, и юӧръяс сэсянь эз вӧвны.
Ловъяӧсь-ӧ нӧшта гортсаяс, дзоньӧсь-ӧ?
Кӧнкӧ туйын и выль, нелямын коймӧд во встретитіс.
Кыа петіс алӧй, вира...
«Вира лоӧ во!
— Тарас качайтыштіс юрнас.
— Вирӧн пӧкӧритӧмаӧсь, вирӧн и мездысям».
Сьӧкыдӧсь ӧні лоисны туйяс, кодъяс кузя сійӧ муніс.
Настоящӧй лым пыр на эз вӧв, и арся няйт кынмис чорыд вутшъясӧн, мунны вӧлі сьӧкыд.
Бур, мый вежласьӧм вылӧ босьтіс сьӧрас мехӧвӧй пинджак, вежны эз слӧймы, но сы пыдди аслыс гӧдитчис.
Тарас тэрмасис.
Кыскис сійӧ семьяыслы мешӧк нянь да неуна картупель, — ставыс, мый кужис судзӧдны рӧзӧритӧм сиктъясын.
Но главнӧйыс — вайис сійӧ радостнӧй юӧръяс гортас.
Гашкӧ, тӧдӧны найӧ асьныс, а гашкӧ, и оз тӧдны.
Пӧдласьӧмӧн олӧны...
Вот сійӧ и висьталас налы, торжественнӧя да тэрмасьтӧг, мый немецъяслӧн Сталинград дорын неустойка артмис.
Сёрнитӧны: кучкисны миян йӧз Дон вылын.
Крепыда кучкисны.
Сійӧ тӧдмаліс та йылысь ыджыд туй вылын йӧзсянь, тані юӧръяс паськалӧны ӧдйӧ.
Подтвердитісны и найӧ, код дінӧ пыраліс сійӧ Степанлӧн адресъяс серти.
Да и аслас Тараслӧн синъяс эмӧсь.
Ыджыд туй, кыдзи восьса карта, сійӧс сӧмын колӧ кужны лыддьыны.
«Видзӧд, шыбласьны кутісны немецъяс, котравны кутісны!..» — лёкысь радлӧмӧн пасйис Тарас.
Ӧтчыд, сиктын узигӧн, кыліс сійӧ ывлаысь гӧлӧсъяс да суетитчӧм.
Чеччис, петіс.
Двор вӧлі тырӧма полицейскӧйясӧн.
Найӧ суетитчисны да шумитісны бричкаяс дорын, и Тарас дӧгадайтчис: пышйӧны.
Сійӧ кывзысис.
«Господа, господа!
— лёкысь горзіс ӧти.
— Колӧ начальникӧс виччысьны».
Сійӧ прикажитас».
— «Да мый сэні!
— горзіс мӧд.
— Ог, господа, мунамӧй!»
— «Да оз жӧ позь, господа!»
Сӧмын и кылӧ вӧлі став ладъяс вылӧ:
«Господа! Господа!»
— и Тарас эз вермы терпитны — серӧктіс...
— Господаыд, господа,
— шуис сійӧ, лукавӧя читкыртчӧмӧн.
— А тӧварышъяс... суӧдӧны!
А?
Тайӧ юӧрсӧ и нуис сійӧ гортас, кыдзи медся донасӧ: миян вӧтлӧны немецъясӧс.
Вот воас сійӧ гортас, чукӧртас гортсаяссӧ да шуас налы: «Поздравляйта тіянӧс, семья менам!
Миян йӧз локтӧны!» И видзӧдлас Андрей вылӧ.
Обязательнӧ видзӧдлас.
Нинӧ оз шу, а видзӧдлас.
Мед лэдзас юрсӧ пиыс.
А сэсся корас ас дінас Настяӧс.
Первой нӧйтас...
Но, тайӧ сідз, кыв вылӧ шуӧма.
Нӧйтны сійӧ, дерт, оз кут, а видны — видас.
«Батьсьыд, — шуас сылы, — нинӧм оз позь дзебны: ни жӧникӧс, ни делӧ».
А видӧмӧн, шуас стрӧга: «Прикажитіс тэныд, Настя, миян славнӧй партийнӧй секретарь, а менам пи, а тэныд — сійӧ вок, Степан Яценко, кыв шутӧг прикажитіс тэныд нуӧдны менӧ вернӧй йӧз дінӧ, кодъяс йылысь тэныд тӧдса.
Но, нуӧд!»
И сэсся нин кытшовтас старикъясӧс.
Ставнысӧ, коді ловъя нӧшта, коді лолалӧ нӧшта.
Быдӧнкӧд сёрнитас торйӧн, осторожнӧя, кыдзи велӧдіс Степан.
Но кывъяс быдӧнлы висьталас ассьыс.
Висьталас: «Ӧтнанымтӧ ставӧн ми честнӧйӧсь...
Сӧмын ассьыным честностьнымӧс сундукын видзам, кыдзи невеста приданӧйсӧ.
Эн, тэ ассьыд честностьсӧ пызан вылӧ пукты, тышӧ шыбит!»
Со и кар нин абу ылын...
Сійӧ оз на тыдав, сійӧ тупкысьӧма руӧн, но сьӧлӧм кылӧ нин сійӧс, тэрмӧдлӧ...
Со и заводскӧй трубаяс тыдовтчисны.
Тарас сувтіс да босьтіс шапкасӧ.
Уна трубаа кар, кыдзи ыджыд корабль.
Трубаяс, трубаяс, трубаяс...
Ӧні вайӧ кулӧмаӧсь, и тшын оз гыав ни ӧти весьтын, а вӧвліс, Тарас торйӧдліс быд тшын, тӧдіс быд гудок гӧлӧс сертиыс...
— Ола!
— шуис сійӧ, кулакъяссӧ кабыртӧмӧн.
— Ола!
Кутасны тшынасьны, кыдзи войдӧр.
Нинӧм.
Ола!
И сійӧ тойыштіс ассьыс тачкасӧ водзлань.
Паськалісны Тарас водзын окраинаяс, котӧртісны улӧ, центрлань, уличаяс.
Быд из тані тӧдса Тараслы.
Быд вевт.
Сійӧ нормӧмӧн видзӧдӧ тӧдса уличаяс вылӧ.
— Ставыс кыдзи вӧлі!
— радлӧмӧн нюмъялӧ сійӧ.
— Ставыс кыдзи вӧлі!
Кыдзи оз вермы йӧз муса миянлысь душанымӧс вежны, сідзи оз вермы и миянлысь каръяс да миянлысь обычай вӧчны асласног!
Ставыс кыдзи вӧлі...
И сӧмын тайӧ эз вӧв — виселицаясыс...
Тарас невольнӧ сувтіс.
Уна виселица вӧлі сійӧ туй вылын, вермис эськӧ и велавны.
Но виселица дінӧ велавны оз позь.
Тайӧ виселица вылас ӧшаліс ныв.
Вӧсньыдик, омӧлик, быттьӧ подросток.
Сылӧн выв юрыс беспомощнӧя пӧлӧстчӧма пельпом вылас да турдӧма.
Тарас Воськовтіс матӧджык, видзӧдліс да друг горӧдіс сэтшӧм страшнӧя, мый мостӧвӧйысь изъяс долженӧсь эськӧ вӧлі дрӧгнитны.
— Настя!
— и пласьткысис мостӧвӧй вылӧ садьтӧг.
... Сійӧ садьӧ воис гортас вольпасьын, сы весьтӧ копыртчис гӧтырыслӧн бӧрдӧм, чукырӧсь чужӧмыс.
— Мам!
— ньӧжйӧ чукӧстіс сійӧ.
— Мый нӧ тэ нывтӧ?.. Нывтӧ?..
— Гӧтырыс копыртчис сійӧ морӧс вылӧ да бӧрддзис.
Тарас нуӧдіс кинас сійӧ дзор юрси кузяыс.
— Ланьт, мам, ланьт!
— шуис сійӧ муртса кывмӧн.
— Настялы синва оз ков!
— и бӧрддзис ачыс.
Павлик сулаліс ӧдзӧс дорын, юрсӧ копыртӧмӧн, — бӧрдны сійӧ эз нин вермы.
Тайӧ сійӧ аддзис да вайис тачкаӧн Тарасӧс.
Сійӧ тӧдмаліс сійӧс лёкысь горӧдӧм серти: «Настя!» Сійӧ и ачыс первой лунас горзіс тадзи.
А бӧрдны сійӧ эз нин вермы.
Кык лун сулаліс сійӧ виселица дорын, Настя бердын.
Сійӧс некод эз вӧтлы, немецъяслы ӧні вӧлі не сыӧдз.
Сійӧ видзӧдіс Настялӧн лӧз чужӧмӧ, вӧсньыдик куӧн тупкысьӧм синъяс вылӧ, и кажитчис сылы: Настя сыкӧд сёрнитӧ.
Сійӧ пыр вӧлі чӧв олысь.
Сійӧ пыр кужис сёрнитны чӧв олӧмӧн.
«Тэ отомститан ме вӧсна, Павлик, правда?» — юаліс сійӧ.
«Правда»
— шӧпкис Павлик.
— Велӧд, кыдзи отомститны тэысь, медым тэ дӧвӧлен вӧлін?» Сійӧ чӧв оліс.
Сӧмын неуна нюмъёвтӧмӧн пӧлӧстчис сылӧн шогсьысь вомыс.
Сійӧ встретитіс смерть гордӧя.
Сійӧ сераліс палачьяслы чужӧмас, а Павликлы кажитчис: тайӧ сійӧ сылӧн беспомощность вылын сералӧ.
«Сӧмын эн стихъясӧн, Павлик.
Стихъяс оз ковны!»
— Нылӧй!
Нылӧй менам!
— шуаліс бабка Ефросинья.
— Мыйысь нӧ тэнӧ найӧ, мыжтӧмӧс!..
Эн гусяв, эн ӧбӧдит...
— Ланьт, мам, ланьт,
— ньӧжйӧ шӧпкис Тарас.
— Настяӧс эн ӧбижайт.
— Мед кӧть дзебны сетісны!
— бӧрдіс Ефросинья.
— Окыштны сылысь лӧз синъяссӧ...
Мыськыны...
— Ланьт, мам, ланьт!
Не татшӧм казьтылӧмъяс Настялы колӧ.
— Ставсьыс отомститасны,
— ньӧжйӧ шуис Павлик.
— Сӧмын велӧдӧй кыдзи, медым сійӧ дӧвӧлен вӧлі.
— Тайӧ коді?
— юаліс Тарас, Павлик вылӧ индӧмӧн.
— Тайӧ Настялӧн ёрт, — шуис Антонина.
— Сійӧ и вайис тіянӧс гортӧ.
— Меным менам олӧм абу жаль,
— волнуйтчӧмӧн шуис Павлик.
— Сӧмын мый кӧть ог бӧрйы,
— ставыс Настялы этша.
Сійӧ ӧд сэтшӧм вӧлі... сэтшӧм...
— Сыысь менам пиян отомститасны!
— шуис Тарас.
— И народ отомститас, оз вунӧд!
— Сійӧ друг мыйкӧ уськӧдіс тӧдвылас да видзӧдліс вольпась дорӧ чукӧртчӧм йӧз вылӧ, быттьӧ кодӧскӧ корсис.
— Кӧні нӧ Андрей?
— юаліс сійӧ, синкымъяссӧ лэдзӧмӧн.
— Мыйла сійӧ миян шог дырйи абу?
— Андрей?
Андрей абу...
— шӧпнитіс Антонина да друг бӧрддзис.
— А кӧні сійӧ?
— Муніс Андрей...
Регыд тіян бӧрти и муніс.
— Кытчӧ?
— Эз висьтав.
Сӧмын прикажитіс:
висьталӧй батьлы: сійӧ ме йылысь нӧшта кывлас.
— <ns>Сі-ідз</ns>!
— шуис Тарас.
— Ӧтнам ме!
— Сійӧ видзӧдліс бӧрдысь нывбабаяс вылӧ.
— Мый нӧ ті менӧ вольпасьӧ водтӧдінныд?
Меным ӧні куйлыны оз позь.
Лэдзӧй.
Сійӧ чеччис да ньӧжйӧ веськӧдіс мышкусӧ.
— Менсьым беддьӧс вайӧй...
— пыдысянь шуис сійӧ.
— Меным ӧні бедьтӧг... сьӧкыд лоӧ...
Сылы сетісны бедь и, сы вылӧ мыджсьӧмӧн, сійӧ муніс комната кузя Павлик дорӧ.
— Кыдзи тэнӧ шуӧны?
— юаліс сійӧ сы водзӧ сувтӧмӧн.
— Павел.
Тарас дыр чӧв олӧмӧн видзӧдіс сы вылӧ.
Сэсся ньӧжйӧ шуис:
— Нуӧдан менӧ вернӧй йӧз дінӧ...
Настя абу, тэ менӧ нуӧдан.
Нинӧм.
Вирӧн пӧкӧритӧма миянӧс, вирӧн и мститам.
Нинӧм.
Нинӧм...
Мӧд лунас Тарас муніс Назар дорӧ.
Сійӧ аддзис сійӧс ӧбразъяс улысь еджыд дӧрӧмӧн куйлысьӧс.
— Тэ тайӧ мый, Назар?
— повзьӧмӧн юаліс сійӧ.
Сосед ньӧжйӧ бергӧдіс сылань чужӧмсӧ.
— А-а, Тарас!
— бледа нюмъёвтіс сійӧ.
— Ас кадӧ!
Суин.
Тарас пуксис вольпась дорӧ да осторожнӧя видзӧдліс Назар вылӧ.
Лӧнь да сӧстӧм вӧлі ӧні соседыс, быттьӧ лэбзис нин сы дорысь став мувывсаыс да эновтіс сійӧс обычнӧй суетитчӧмыс да варовлуныс.
Сійӧ прӧщайтчис нин мукӧд.
Делӧяс тані сылӧн эз кольны.
— Абу лӧсьыд, Назар!
— Тарас дивитана качайтіс юрнас.
— Омӧля тэ кадсӧ бӧрйин.
— Эг ме бӧрйы.
Смерть мела повестка ыстіс.
— А тэ эн мун!
Эн пӧкӧритчы!
— Смертьыд абу немец, сылы не пӧкӧритчыны оз позь, — ньӧжйӧ вочавидзис Тарас да ышловзис.
— Тэнад шог йылысь кывлі, сосед.
Ставӧс казнитасны, супостатъяс.
Кодӧс дженьыд мукаӧн казнитасны, а вот миянӧс — ньӧжйӧ...
— Оз позь тэныд кувны, Назар!
— бара шуис Тарас.
— Ме тэ дорӧ делӧӧн локті.
— Ме став делӧяс помалі, — ньӧжйӧ шӧпнитіс Назар.
— Таын прӧстит менӧ, сосед.
Найӧ кыкнанныс ланьтісны да задумайтчисны.
«Со и олӧма му вылын дыр, — дивуйтчӧмӧн думайтіс Тарас, — и вужъяс лэдзӧма, а видзӧд — мунӧ морт му вылысь кокниа, быттьӧ и эз овлы.
Мый нӧ сійӧ, смерть?
Мый нӧ сыысь повны?
Кувны кокни, — овныс, артмӧ, сьӧкыдджык!»
— Мыйын грешнӧй ме тэ водзын, сосед, — лӧнь торжественностьӧн шуис Назар, — мыйын ӧбӧдиті либӧ дӧзмӧді — прӧстит, христа ради, эн мыжав!
— Ен прӧститас!
— вочавидзис Тарас.
— А менам тэ вылӧ, сосед, сьӧлӧм вылын нинӧм абу.
— Сыысь аттьӧ!
Найӧ бара чӧв олыштісны.
— Ен?
— шуис Назар.
— Сы водзын, сійӧ кӧ эм, менам грекъяс уна.
Ӧшйис, му вывті ветлігӧн, кыдзи кӧлесаӧ няйт.
Но, сы йылысь ме сылы ачым ӧтвет сета.
Эм кӧ сійӧ.
А абу кӧ — номыръяс оз взыщитны, прӧститасны...
— сійӧ лолыштіс.
— Лӧсявтӧм вӧлі, горш, наян.
Закон эг соблюдайт, сыын мед и баба менам менӧ прӧститас, и йӧз...
— сійӧ бара лолыштіс да помаліс: — А рӧднӧй му водзын грех ме вылын абу.
— Абу, Назар, — шуис Тарас, — тайӧс став йӧзыс тӧдӧны.
— Локтасны миян...
Тэ налы висьтав, Тарас.
— Висьтала!
Висьтала!
— Сідзи и висьтав: оліс Назар Горовой пӧкӧритчытӧм и куліс пӧкӧритчытӧг.
— Висьтала, сусед.
Тайӧс висьтала!
— А мый гранатаяс ме немецъясӧ эг шыблав, — шуис сійӧ ньӧжйӧ, мыжаа, — сыын мед прӧститасны меным...
Пӧрысь...
Да и гранатаясыс менам эз вӧвны...
Друг страшнӧй вына взрыв вӧрзьӧдіс керкасӧ.
Дзиньгисны стеклӧяс.
Киссис штукатурка пӧтӧлӧкысь.
— И кувныд оз сетны спокойнӧя, — шогсьӧмӧн ышловзис Назар.
Взрывъяс кылісны ӧні ӧти бӧрся мӧд.
Назарлӧн керка дзуртіс да ойзіс став гӧлӧсъясӧн, сэні став дӧскаяс дрӧжжитісны...
Котӧрӧн пырис кашкысь Лёнька да горӧдіс:
— Тэ тані, дедушка?
Немецъяс кар взрывайтӧны!
— Мый сэтшӧмыс?
— эз гӧгӧрво Тарас.
— Взрывайтӧны карсӧ немецъяс!
— горӧдіс Лёнька.
— Мунӧны!
— Кыдзи мунӧны?
Тарас кватитіс бедьсӧ да уськӧдчис Лёнька бӧрся.
— А не сетны налы мунныс!
— горзіс сійӧ котӧртӧмӧн.
Сійӧ котӧртіс улича кузя, барабанитіс ӧшинь ставеньясӧ да горзіс:
— Эй, пет, народ!
Эй, немецъяс мунӧны!
Огӧ жӧ сетӧй налы мунны!
Эй, петӧй, мужчинаяс!
Сы гӧгӧр чукӧрмисны нин йӧз.
— Да мед мунӧны!
— горӧдіс кодкӧ йӧз чукӧрысь.
— Ми найӧс эг корлӧй!
Но, и чӧрт накӧд, и слава богу!
— Мый тэ кӧсъян, Тарас?
— Ог сетӧй мунны немецъяслы!
— горзіс сійӧ.
— Виалам найӧс тані!
— Миянтӧг виаласны, Тарас!...
Ми жӧ абу военнӧй йӧз.
Миянлы тайӧ оз касайтчы.
— Кыдзи оз касайтчы?
— горӧдіс Тарас.
— Кыдзи сійӧ оз касайтчы?
А кодлы нӧ?
Немецъяс дзоньӧн мунасны — сэки бара воасны миянӧс талявны, миянлысь челядьӧс ӧшлыны!
Ог сетӧй немецлы мунны!
Муӧ найӧс!
Муӧ!
Сійӧ котӧртіс, бедьнас ӧвтчӧмӧн, карӧ, Лёнька сыкӧд орччӧн.
Быдласянь котӧртісны нин рабочӧйяс, унаӧн оружиеӧн, коді енмыс тӧдӧ кысь налы веськаліс.
Киас автоматӧн да гранатаясӧн котӧртіс и Павлик.
Виселица дорті котӧртігӧн сійӧ видзӧдліс Настя вылӧ.
Пемыдын оз тыдав вӧлі сылӧн чужӧмыс, сӧмын шог силуэт лӧзаліс пӧжаръяс би югӧрын, но Павлик тӧдіс ӧні, мый Настя благословляйтӧ сійӧс бой да смерть вылӧ.
— Эх, жаль, ружьеыс менам абу!
— горӧдіс котӧртігӧн Тарас.
— Эх, ружьеыс, жаль, абу, Лёнька!
Найӧ котӧртісны кар центрӧ, площадь вылӧ, коді тшынасис на взрывъяс бӧрын, и тшын да са пыр, кирпич бус кымӧр пыр, изъяссӧ жаднӧя нюлысь сьӧд би пыр аддзис Тарас ассьыс карсӧ...
Керкаяс пӧрӧмаӧсь ужасын, кусыньтчӧмаӧсь, смертельнӧ ранитчӧмаӧсь, найӧс шымыртӧма пӧжарӧн, киссисны сійӧ синъяс водзын сьӧд из чукӧрӧн...
Тарас сувтіс, выль шогӧ усьӧмӧн, тревожитчӧмӧн.
— О-о-о!
— ойӧстіс сійӧ, кинас сьӧлӧмӧ кутчысьӧмӧн.
Мый найӧ вӧчисны карыскӧд!
Мый найӧ вӧчисны, варваръяс, Тарас сьӧлӧмӧн!
Тӧрыт сійӧ аддзис виселица вылысь аслас нывлысь лӧз шой, ӧні кӧстер вылын чукрасис сы водзын сылӧн карыс...
А тшын пыр гусьӧн, кыдзи вӧръяс, мунісны отступайтысь немецъяс.
Налӧн машинаяс чукӧрмисны уличавывса развалинаяс пӧвстын, кайисны ӧта-мӧд вылас, паникаын котралісны механикъяс да салдатъяс, кабинаясысь мыччасисны офицеръяс да грӧзитісны кодлыкӧ пистолетъясӧн...
Тарас аддзис найӧс.
— Со найӧ!
— горӧдіс сійӧ, чуньнас немецъяс вылӧ индӧмӧн.
— Со найӧ!
Йӧз, аддзанныд найӧс?
Нӧйтӧй жӧ!
Нӧйтӧй найӧс!
И сійӧ кыпӧдіс юр весьтас увъя стариковскӧй бедьсӧ.
Вӧлі страшнӧй сійӧ ӧні, грознӧй киас тайӧ бедьнас, дзор, шапкатӧм, сотчысь кар биӧн югдӧдӧм...
— Дедушка!
— кыліс сійӧ Лёнькалысь гӧлӧс.
— Со оружие, дедушка!
Босьт!
Тарас бергӧдчис гӧлӧс вылӧ.
Лёнька копыртчӧма мый вылын кӧ.
— Лок, дедушка, босьт!
Тарас котӧртіс да аддзис немецлысь шой да сы дорысь оружие.
— Коді сійӧс?
— чирӧм гӧлӧсӧн юаліс Тарас.
— Кодкӧ миян пиысь... заводскӧйясысь...
Ӧні котӧртісны таті.
Кылан, дедушка, — лыйсьӧны!
— Ага!
— Тарас лёкысь серӧктіс.
— Сідз, сідз!
Вай и ми, Лёнька, кыдзи йӧз!
Вай, — сійӧ копыртчис, кыпӧдіс автомат да гранатнӧй сумка.
— А!
— шуис сійӧ дӧсадаӧн.
— Жаль, эг велӧдчы ме, кыдзи сійӧс, чӧртӧс, шыблалӧны — гранатасӧ...
— Ме тӧда, дедушка!
— тэрыба шыасис Лёнька.
— Вай, петкӧдла!
— На, Лёнька, шыблав!
Шыблав, внучек!
Шыблав, кора ме тэнӧ!
А ме найӧс автоматысь.
Лёнька шеныштчис, кунис синъяссӧ да шыбитіс граната немецкӧй машинаяс чукӧрӧ.
Кыліс взрыв, и сэсся пыр жӧ ойзӧмъяс, горзӧм, торъя лыйӧмъяс...
— Шыблав, внучек, шыблав!
Омлялӧны?
Шыблав, ме тэныд шуа!
— но сэки сійӧ чувствуйтіс, кыдзи сійӧс мыйкӧ кучкис бокас, сотіс.
— О-о-о!
— ньӧжйӧ ойӧстіс сійӧ да уси му вылӧ...
— Дедушка!
— Лёнька уськӧдчис сы дорӧ.
— Нинӧм... нинӧм... ранитіс...
Тэ шыблав, Лёнька!
Шыблав, кора ме тэнӧ!..
А гортын, Каменнӧй Бродын, блед нывбабаяс пукалісны игналӧм ставеньяс сайын да быд взрыв дырйи дрӧгнитлісны да пернапасасьлісны.
— Господи, господи!
— шӧпчитіс Ефросинья.
— Видз пӧрысьӧс и томӧс, смертьысь дзеб...
— И Андрейӧс!
И Андрейӧс сідзжӧ!
— корис Антонина.
— Кӧні кӧть сійӧ эз вӧв, мый кӧть эз вӧч, спасит, господи, тэнсьыд раб Андрейӧс да сылысь грекъяссӧ прӧстит...
10
Андрей локтіс гортас.
Сійӧ бара локтіс гортас, но ӧні эз полӧмӧн, ичӧт трӧпаті, эз крестьянскӧй паськӧмӧн, эз гусьӧн, кыдзи пышъялысь, — а бойяслӧн да наступлениеяслӧн паськыд туйті, армейскӧй шинельӧн.
Кӧнкӧ Богучар дорын воис сійӧ, медбӧрын, миян войскаӧдз да пыр жӧ шуис командирлы, мый кӧсйӧ бара тышкасьны.
Сійӧ шуис нӧшта, мый вӧлі пленын да мый сылы колӧ исправитны ассьыс мыжсӧ бать да армия водзын да тайӧ мыжсӧ сійӧ ачыс тӧдӧ.
Сійӧ кӧсйис нӧшта содтыны, мый эз куш киӧн во на дорӧ, мый, татчӧ писькӧдчӧмӧн, сійӧ и ӧтнас и ёртъясыскӧд не ӧтчыд уськӧдчыліс отступайтысь немецъяслӧн обозъяс вылӧ да вӧйтіс найӧс, и не этша виис.
Но, командирлӧн сурӧвӧй, бойысь сьӧд саӧн вевттьысьӧм чужӧм вылӧ видзӧдлӧмӧн, нинӧм эз шу.
Мый шуны налы, кодъяс сулалісны кулӧм вылӧ Сталинград дорын, мыйӧн сылы на водзын ошйысьны?
Сійӧ эськӧ должен лоны ӧні, кыдзи найӧ, ставнас вирӧсь да сьӧд, и мед полушубокысь ру петіс, и дӧрӧм вылын сов тӧдчис салдатскӧй уджысь да пӧсьысь, и сапӧгъяс вылын вӧліны лым да няйт став туйяс вылысь, Волгасянь Донӧдз.
Мый жӧ сійӧ, сӧстӧм, сулалӧ на водзын, воинъяс водзын?
Сылы, пышйӧм салдатлы, на водзын яндзим.
Андрейӧс дыр да стрӧга допрашивайтісны особӧй отделын, но не сатшӧм стрӧга, кыдзи сійӧ ачыс унаысь допрашивайтліс асьсӧ.
Сійӧ эськӧ тадзи юаліс: — Мыйын мыжыд тэнад, Андрей, рӧдина водзын?
— Сыын мыж менам, мый ме смертьысь повзи.
— А нӧшта мыйын?
— А нӧшта сыын, мый ме вера вошті.
— А мыйла нӧ сідз артмис, Андрей?
— Сы вӧсна, мый душаӧй менам вӧлі гӧль...
— А ӧні он пов смертьысь?
— А ӧні ог пов.
— Кӧні нӧ тэ смертнӧй страхсьыс лишитчан, Андрей?
— Рабствоын.
Рабство курыдджык смертьысь.
— И тэ сэні жӧ вера аддзин?
— Эг.
Аддзи ненависть.
Сійӧ ёнджык вераысь.
— Мый тэ кӧсъян ӧні, Андрей?
— Оружие кора.
И места стройын, ёртъяс.
— Мыйла тэныд оружиеыс?
Медым батьлысь прощение заслужитны?
— Меным сылӧн прощениеыс этша.
— Мед ассьыд мыжтӧ рӧдина водзын вештыны?
— Меным и сійӧ этша.
Та могысь ӧти бой тырмас.
А ме ті дінӧ став бойяс вылас вои.
— Медым ассьыд ненавистьтӧ пӧткӧдны?
— Сійӧс пӧткӧдны оз позь.
Сійӧ — смертнӧй.
Мыйла нӧ тэныд оружиеыс, Андрей?
— Медым помӧдз тышкасьны!
Победаӧдз!
Ичӧтджык вылӧ ме ог миритчы.
Тадзи сійӧс эз допрашивайтны особӧй отделын.
А гашкӧ, и юасисны, во мукӧд кывъясӧн да, сы вылӧ бура видзӧдлӧмӧн, — сідз, быттьӧ душаас видзӧдлісны, — веритісны да мӧдӧдісны стройӧ.
Сэні сылы сетісны оружие.
Сійӧ босьтіс винтовка.
Сійӧ вӧлі дзик сэтшӧм жӧ, кыдзи и сійӧ, кодӧс шыбитіс сійӧ кукурузаӧ, кор сдайтчис немецъяслы, — обыкновеннӧй, русскӧй, трёхлинейнӧй, зӧлӧтистӧй ложаа да грана штыка.
Мыйла нӧ войдӧр сійӧ вӧлі Андрейлы некытчӧ шогмытӧм беддьӧн, а ӧні кажитчис грознӧй вынӧн?
Андрейӧс сувтӧдісны стройӧ.
Но пополнение биӧ нуӧдтӧдз, ротаса командир петкӧдіс выльясӧс тӧрытъя бой поле вылӧ да шуис:
— Видзӧдӧй!
И найӧ видзӧдлісны!..
Сьӧд лымйӧн вӧлі вевттьӧма мусӧ, ставсӧ талялӧма да нетшкӧма, порохлӧн юмовкодь дук нӧшта кыліс сы весьтын.
А быдлаын, кыдзи кулӧм вӧвъяс, туплясисны сотчӧм да исковеркайтӧм немецкӧй танкъяс; немецкӧй пушкаяс покорнӧя кыпӧдісны вывлань стволъяссӧ, кыдзи пленнӧйяс кыпӧдӧны кияссӧ; кусыньтчӧмӧн да кынмӧмӧн куйлісны ӧкӧлейтӧм немецъяс, няйт рыжӧй юрсиясыс кынмисны нин му бердӧ, лямӧдӧм каскаясын кынмис йи.
Став мусьыс, кодӧс гӧрӧма война тракторӧн, муӧ вольсалӧм вражескӧй кӧртысь, миян танкъяс гусеницаяслӧн могучӧй следъясын петіс победалӧн сук да васӧд дук, и, сійӧс тыр морӧсӧн глӧтнитіг, Андрей думыштіс завидьтӧмӧн: «А ме тані эг вӧв!»
Сійӧ завидуйтіс ӧні сійӧ тӧдтӧм салдатъясыслы, — гашкӧ, землякъясыслы, — кодъяс мунісны тані тӧрыт славаӧн, Дон вылын немецъясӧс грӧмитӧмӧн, найӧс рытыввылӧ вӧтлӧмӧн.
— Видзӧдӧй!
— стрӧга шуис командир.
— Видзӧдӧй, кыдзи миян йӧз тышкасьӧны!
Кыдзи рочьяс немецӧс вӧйтӧны.
— Мый нӧ!
— вочавидзис Андрей, парсӧ курччалӧмӧн.
— Сетӧй и миянлы тышкасьыштны.
— Тыш корам!
Тыш!
— терпитны вермытӧма горзісны новичокъяс.
Найӧс ышӧдіс победнӧй мулӧн вид да дук, налӧн вирыс ӧзйис победа биӧн.
— Лоӧ тіянлы тыш!
— серӧктӧмӧн шуис командир.
Югдігӧн найӧ мунісны бойӧ.
Найӧ ӧтлаасисны миян войскалӧн великӧй потокӧ, кодъяс наступайтісны враг вылӧ, и Андрейлы уси шуд участвуйтны сійӧ знаменитӧй тӧвся маршын Волгасянь Днепрӧдз, код йылысь нӧшта кутасны гижны историкъяс.
Найӧ мунісны рытыввылӧ...
Воча сюрлісны пленнӧй немецъяслӧн кузь, шог колоннаяс.
Немецъяс мунісны орйӧдлӧм хлястикъяса виж шинельясын, ременьястӧг; абу нин мужикъяс и абу нин салдатъяс — пленнӧйяс, и Андрей лёкысь нюмъяліс, на вылӧ видзӧдӧмӧн: «Ага!
Со ті, непобедимӧйяс, но-но!»
И сійӧ ярджыка усьласис бойӧ.
Бывалӧй боецъяс велӧдісны сійӧс воинлӧн ремеслоӧ.
Найӧ тӧдісны ӧні сійӧс, мый эз тӧд Андрей да эз вермы тӧдны, — сійӧ вӧлі пленын, а вайӧ бойясын.
Бой — медбур академия.
Сы пыдди сійӧ вермис велӧдны найӧс ненавистьӧ.
Сійӧ висьтавліс враг сапӧг улын ойзысь каръяс йылысь.
Сійӧ висьтавліс налы:
— Ті кӧ эськӧ тӧдінныд, кутшӧм шогӧн да эскӧмӧн виччысьӧны миянӧс сэні, ті тышкасинныд эськӧ нӧшта скӧрджыка!
Кор Миллерово вӧлі босьтӧма дивизияӧн, кӧні вӧлі Андрей, да гӧгӧрыс сиктъяс весассисны немецъясысь, Андрей петкӧдліс ёртъясыслы:
— Со тані вӧлі смерть лагерь!
Сійӧ сулаліс, бойын палитчӧмӧн, победаӧн бордъяссьӧм, и видзӧдіс тайӧ тыртӧм места вылас.
Бовъяліс нӧшта сімӧм колючӧй проволока...
Лым куйліс сы вылын.
Сійӧ видзӧдіс сы вылӧ да кыліс, кыдзи бара пузьӧ сы пытшкын мститны кӧсйӧм.
Сійӧс нинӧмӧн не пӧткӧдны.
Сӧветскӧй войска личкӧм улын ӧти бӧрся мӧд мездыссисны каръяс, но Андрейлы пыр вӧлі этша.
Сійӧ нетшкысис гортас, рӧднӧй карӧ.
Сійӧ тӧдіс: сэні миянӧс виччысьӧны.
Смертнӧй тоскаӧн виччысьӧны.
Гашкӧ, Андрей йылысь и оз думайтны: бать проклянитіс, гӧтыр эз прӧстит.
Виччысьӧны роч штыкӧс.
Но вот штык Андрей киясын.
Виччысьӧны кӧть оз сійӧс, — тайӧ сійӧ вайӧ налы свобода.
Тайӧ сійӧ тшын да вир пыр нетшкысьӧ гортас.
Гашкӧ ловйӧн и оз во.
Сійӧ оз пов смертьысь.
Сійӧ эз пышъяв сыысь.
Отделениеса командирлы, сержант Власовлы, сійӧ шуис первой лунас жӧ:
— Виасны кӧ, юӧртӧй гортсаяслы.
Адресыс — со сійӧ!
Но сійӧ тӧдіс: ӧні и кулӧм бӧрын сійӧ воас гортас.
Сылы везитіс.
Сійӧ воис гортас ловйӧн.
Водз асылын — пемыд нӧшта вӧлі, и кар вӧлі вӧйтчӧма руд пемыдын, — уськӧдчис сійӧ первойясысь ӧтиӧн карӧ.
Тӧдса, рӧднӧй уличаяс вылын сутшйӧдліс сійӧ медбӧръя немецъясӧс.
Сылы разрешитісны пыравны гортас.
Сійӧ эз стучитчы ӧшиньӧ, пырис тэрыба ӧдзӧс нетшыштӧмӧн.
— Андрей!
— горӧдіс Антонина да уськӧдчис сы дорӧ.
Сійӧ осторожнӧя кутліс сійӧс.
Сійӧ поліс лоны нежнӧйӧн.
Бойлӧн би ӧзйис сылӧн сьӧд банбокъяс вылын.
— Папка воис!
— радлӧмӧн горӧдіс Марийка.
— Миян папка дзикӧдз воис!
— Эг дзикӧдз, нылук!
— вочавидзис сійӧ.
— Меным нӧшта ылӧдз мунны.
Сійӧ видзӧдліс семья вылӧ жаднӧй, терпитны вермытӧм видзӧдласӧн, но батьсӧ эз аддзы.
— Кӧні бать?
— чирӧм гӧлӧсӧн юаліс сійӧ.
— Сійӧ ас ордас куйлӧ.
Раненӧй, — тэрыба вочавидзис Антонина.
Андрей пырис бать дінас.
Тарас куйліс вольпасьын да Андрей вылӧ видзӧдліс, кыдзи сылы кажитчис, сераліг.
— А-а, Андрей!
— сералігтыр нюжӧдіс старик.
Андрей лёкысь нетшыштіс мыйкӧ морӧссьыс да, кулакас топӧдӧмӧн, шуис батьыслы:
— Видза олан, бать!
И прӧщайтӧй!
А тайӧс, — сійӧ шыбитіс мыйкӧ пызан вылӧ, тусклӧй тиньгыштіс сійӧ, кыдзи пӧлтинник, — ловъя лоа либӧ пӧгибнита — видзӧй!
— и котӧрӧн петіс.
Тарас слаб гӧлӧсӧн чукӧстіс гӧтырсӧ.
— Петкӧдлы, мый сійӧ сэтчӧ шыбитіс!
Бабка Ефросинья сетіс сылы медаль.
— <rus>«За отвагу»</rus>,
— лыддис Тарас да бара нюмъёвтіс.
— Пышйис?
Гордӧй чӧртыд, менам вирыс!
Котӧрӧн пырис Лёнька, кыдзи и пыр, кашкӧмӧн, кыдзи и пыр, новостьӧн.
— Дедушка!
— горӧдіс сійӧ.
— Миян локтӧны и локтӧны!..
Картыр войска!
И танкъяс!
— Эх!
— слаб гӧлӧсӧн шуис Тарас.
— Вот беда, ог вермы ме чеччыны!
Раненӧй...
А то петкӧді эськӧ ме ассьым став семействоӧс боецъяс водзӧ да медся ыджыд командирлы эськӧ шуи: «Верма тэныд, командир, веськыда синмад видзӧдны и тэнад став воинъяслы.
Менам фамилиялӧн рӧдина водзын душаыс чистӧй...»
— А Настя абу!..
— ышловзис бабка Ефросинья.
— И Никифорсянь кымын тӧлысь нин юӧръяс эз вӧвны.
Никифор, Тараслӧн медся ичӧт пи, нӧшта арын на вӧлі ранитчӧма Сталинград дорын.
Сійӧс нуисны госпитальӧ Волга сайӧ.
Сійӧс оперируйтысь врач шуис:
— Овны ті кутанныд, а воюйтны он нин — оз ковмы.
Никифор гажтӧммис да юаліс врачлысь:
— А мый нӧ ме ӧні кута вӧчны?
— Мый войнаӧдзыс вӧчлінныд?
— Рабочӧй ме.
Металлист.
Монтажник, — вочавидзис Никифор.
— Домнаяс ме стрӧитлі, например...
— Но и зэв бур!
— радуйтчис врач.
— Кутанныд домнаяс стрӧитны!
Никифоркӧд орччӧн палатаын куйлісны уна боецъяс.
Орчча койка вылын вӧлі примечательнӧй морт, сержант Алексей Куликов, рӧднас пензенскӧй.
— Ме, вокӧ, — шуис сійӧ Никифорлы, — средньӧй ремонтын не первойысь.
Вӧчасны — и бара муна.
Менам рана ӧдйӧ бурдӧ.
И збыльысь: дивуйтчымӧн ӧдйӧ бурдлісны сылӧн ранаясыс, весиг врачьяс дивуйтчисны.
А Куликов нюмъяліс:
— Миян, Куликовъяслӧн, куыс ён, бурдӧдны лӧсьыд.
Дедъяс дохтуръястӧг овлісны, асьныс ранаяссӧ бурдӧдлісны.
А менам кутшӧм ранаяс?
Сідз, ранениеяс!..
Никифорлы пыр вӧлі нелӧсьыд, мый сыкӧд тані сідзи няньчитчӧны.
Вуштісны сы вылысь окопнӧй няйт, киськалісны сійӧс, едждӧдісны да пуктісны чистӧй прӧстыняясӧ, лӧньӧс да сӧстӧмӧс.
Некор да некод эз тӧждысьлы тадз сылӧн телӧ йылысь.
Тайӧ телӧсӧ радейтліс мам, да, вӧвліс, ласкайтлісны бабаяс, и ачыс сійӧ кызь сизим во кыскаліс сійӧс грешнӧй му кузя; ӧні, розьӧсь, осколокъясӧн ставнас жуглӧм, сійӧ веськаліс бокӧвӧй йӧзлы — врачьяслы да сестраяслы.
И со, видзӧдтӧ, — найӧ ухаживайтӧны сы бӧрся сідз, быттьӧ сійӧ — драгоценнӧй сосуд.
Весиг яндзим.
Сыысь веськыдвылын куйліс китӧм боец.
Тайӧ пыр вӧлі ворчитӧ, ставыс сылы эз кажитчы: и сёян, и врачьяс, и палата.
Алексей Куликов кывзіс-кывзіс, да и юаліс ӧтчыд:
— Мый тэ, бур мортӧй, шорник ачыд?
— Тайӧ мыйла нӧ шорник?
— шӧйӧвошис мӧдыс.
— Али сапожник?
— юасис Куликов.
— Кутшӧм мортлӧн пукалан ремеслӧ, сійӧ ворчитыштны радейтӧ.
Удж скучнӧй, ӧтка, — сійӧ и гажӧдӧ ачыс асьсӧ.
— Ложечник ме!
— скӧра горӧдіс ворчун.
— Паньяс вӧчалі!
Со коді ме, тӧдны кӧ кӧсъян!
Гашкӧ, ме первой ложечник вӧлі став Горьковскӧй областьын.
Гашкӧ, менам паньӧн став Россия шыд сёйис!
А ӧні менӧ ачымӧс паньысь вердӧны, ки абу.
— Код киыд абу?
Веськыдыд, али мый?
— юаліс Никифор.
— А кӧть эськӧ и шуйгаыс!
Бурджык эськӧ менсьым герман кыкнан кокӧс кӧ нетшыштіс.
Мый вылӧ меным кокъясыс?
Абу йӧктысь!
А китӧг — кытчӧ нӧ ме?
— Вӧлі мед веськыдыс...
— утешительнӧя шуис Куликов.
— А шуйгатӧг и приспособитчыны позьӧ.
Но китӧм вылӧ бур кывъяс действуйтісны этша, ворчитіс сійӧ воддзамозыс.
— Мый менӧ лечитанныд?
— бурчитіс сійӧ врачьяс вылӧ.
— Менӧ лечитны тӧлктӧм.
Воюйтсис менам.
Ті Куликовӧс лечитӧй, сійӧ нӧшта шогмӧ бой вылӧ.
— Но, мый нӧ!
— вочавидзисны врачьяс
— Куликовӧс лечитам бой вылӧ, а тэнӧ — олӧм вылӧ.
Тайӧ кывъясыс шӧйӧвоштісны Никифорӧс, сійӧ кыліс найӧс.
И Куликовӧс, тыдалӧ, шӧйӧвоштісны найӧ.
Рытнас Куликов локтіс сосед дорӧ да копыртчис сы весьтӧ.
— Овны тэнӧ лечитӧны!
— шуис сійӧ.
— Кылан, сосед, кывъясыс кутшӧмӧсь?
Овны!
Бур кывъяс!
Босьт, пример вылӧ, машина, трактор.
Жуглы тэ сылысь гусеницаяссӧ, дифер, кузов, — мый артмас?
Лом.
Оз машина сійӧ ло, а корт лом.
Ставыс сӧмын.
А мортлысь кисӧ орӧд, кокъяссӧ нетшышт, — сійӧ морт вӧлі, мортӧн и коли.
Кылан?
Сы вӧсна мый сылӧн душа эм, разум, — сійӧ дзик матӧдз копыртчис сосед дінӧ да лолаліс сылы чужӧмас.
— Эн расстраивайтчы, земляк, кылан?
Ов!
Ёна ме тэнӧ кора.
Ов олӧм вылӧ.
И тайӧ кывъяссӧ кылӧмӧн, думыштчис олӧм йылысь и Никифор.
Курыд вӧлі сылы, мый оз ло сылы водзӧ куритны другъяскӧд махорка блиндажын, не котӧртны сылы ӧтлаын, орччӧн атакаӧ, кор смертельнӧ-гажаа грымгӧ артиллерийскӧй гым да смерть пӧся лолалӧ чужӧмӧ, и сійӧ лолалӧмысь и шуштӧм, и гажа, и буйнӧ душаын...
Сійӧ ӧні тӧдіс, мыйла колис сійӧ ловйӧн му вылӧ да мыйла кутас овны дыр да плодоноснӧй: ыджыд олӧм вылӧ коли сійӧ овны, уджавны.
Госпитальысь петігӧн, сійӧ дыр треситіс Куликовлысь кисӧ.
— Гортад мунан?
— юаліс сержант.
— Быттьӧ гортӧ, — нюмъялӧмӧн вочавидзис Никифор.
— Збыльысьсӧ, гортыс кӧнкӧ нӧшта немец улын.
Но думайта сідз: мездасны!
А?
Кыдз думайтан?
— Мездасны!
— увереннӧя вочавидзис Куликов.
— Но, мун.
А ме нӧшта пуляла ветла.
Ме нӧшта тышкасьны эг помав.
— И ме эськӧ... муні...
— яндысьыштӧмӧн шуис Никифор.
— Да вот кӧстыльяс оз лэдзны...
— Нинӧм, нинӧм!
Мун гортад!
Тэтӧг справитчам, — сійӧ бара треситыштіс Никифорлысь кисӧ.
— Гортад мунан?
Святӧй делӧ, другӧ!
Ставӧн ми война помасьӧм бӧрын гортӧ мунам.
Тайӧ лунъясас миян армия, Дон вылын немецъясӧс жугӧдӧмӧн, вӧтліс найӧс донскӧй степьясті.
— Менам горт вылӧ направление миян кутӧны!
— горӧдліс Никифор.
— Дзик менам керка вылӧ, курс серти...
И сійӧ решитіс мунны гортас наступайтысь армия бӧрся.
Попутнӧй машинаяс радпырысь босьтлісны сійӧс.
— Вай нуӧдыштам!
Ылӧдз?
— юалісны сылысь шоферъяс.
— Сійӧ и ылӧдз, и матӧдз, — вочавидзліс пельпомъяссӧ лэптыштлӧмӧн Никифор.
— Вообщесӧ сійӧ матын, а кыдзи абу миян киясын да, — ылын.
Но, думайта, кор кӧстыльяс вылын дзурликта, босьтасны, а?
— Водзджык босьтасны!
— вочавидзлісны гажа шоферъяс.
— И ме думайта, водзджык.
Тэрмасьны колӧ.
Сійӧ тэрмасис.
Сійӧ муніс подӧн и машинаӧн мездӧм му кузя, узьліс мездӧм сиктъясын.
Сійӧс быдлаын встречайтісны рада, сылы сетлісны медбур места.
— Тайӧ абу меным, — дӧгадывайтчис сійӧ, — тайӧ — менам кӧстыльяслы.
Тайӧ менам кисьтӧм вирлы почёт.
И сійӧ тӧдіс, мый таысь благодаритны абу лӧсьыд, оз позь; благодарность пыдди сійӧ висьтавліс кӧзяевалы Сталинград йылысь.
Сійӧ висьтавліс Сталинград йылысь и шоферъяслы, кодъяс нуӧдыштлісны сійӧс, и боецъяслы, кодъяс вердісны асланыс котелокъясысь.
— Сійӧс кывзісны охотнӧя, — и сійӧ, и сылӧн кӧстыльяс принадлежитісны нин историялы.
Но кымын ылӧджык муніс рытыввылӧ Никифор мездӧм му кузя, сымын пыр ёнджыка босьтлісны сійӧс мукӧд тӧждысьӧмъяс да думъяс.
Сійӧ аддзис: сувтіс му пӧимысь, пӧкӧриттӧм му, помавны позьтӧм олӧм.
Посёлокъясын бабаяс гӧлубӧй краскаӧн мавтісны ассьыныс хатаяс.
— Эй!
— горзіс сійӧ налы.
— Вывті водз, бабаяс.
Пасхаӧдз ылын.
— Чӧрт сыкӧд!
— сералӧмӧн вочавидзисны бабаяс.
— Гибельштрассе мавтам...
— И найӧ петкӧдлісны сылы немецкӧй гижӧдъяс стенысь: «Геббельсштрассе», «Герингштрассе»...
— Бабаяс яра мавтісны немецкӧй следъяс.
Сиктъясын тӧждысьысь мужикъяс лым улысь кодйисны колхознӧй эмбур, гуся гуясысь перйисны кӧйдыс, — лӧсьӧдчисны кӧдза кежлӧ.
Хмурӧй мужик кӧзяйскӧя лӧсьӧдіс потшӧсӧ ворота пыдди ӧдзӧс немецкӧй автомобильысь.
— Тэ нӧ мый тайӧ?
— сераліс Никифор.
— Трофей лӧсьӧдін овмӧсад?
— А мый нӧ?
— мужик спокойнӧ лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Найӧ менсьым ставсӧ рӧзӧритісны...
Вельскын Никифор аддзис первой тӧргуйтысь магазин — книжнӧй.
Став зданиеяс гӧгӧр вӧлі сотӧма да кисьтӧма немецъясӧн, книжнӧй магазин коли чудоӧн.
Витринаын дзик эз вӧв стеклӧыс, но книгаяс куйлісны аккуратнӧй стопочкаясӧн.
— Да гусяласны жӧ!
Гусяласны!
— шуис вузасьысьлы Никифор.
— Оз гусявны!
— убеждённӧя вочавидзис вузасьысь.
— Народ немец улын оліс, найӧ кӧсйысьӧмъяс вылӧ эз эскы.
Мый нӧ ӧні сійӧс сомнениеӧн ӧбижайтны?
Миян народлы эскыны позьӧ!
Кыдзи праздник вылӧ, петісны йӧз стрӧитны посъяс да туйяс; найӧ гажтӧмчисны вӧльнӧй уджысь, кыдзи няньысь.
Палитчӧм заводскӧй корпусъяс дорын чукӧртчисны рабочӧйяс.
Шахтаясын приказ виччысьтӧг качайтісны ва.
Мастеръяс суетитчисны паровозъяслӧн кладбищеяс вылын.
Лукйысисны лымйын, кӧзяйскӧя ӧктісны болтъяс да гайкаяс.
Нывбабаяс новлісны школаясӧ мебель.
Вӧръясысь локтісны партизанъяс.
Ставсӧ вӧлі шымыртӧма восстановитны кӧсйӧмӧн.
Му кыпӧдчис пӧимысь.
Йӧз эз кӧсйыны виччысьны, эз вермыны виччысьны — му вылӧ, кӧні тӧрыт муніс бой, талун петісны колхозникъяс.
Никифор чувствуйтіс, кыдзи сылӧн заводитӧны терпитны вермытӧма юкавны киясыс.
«Эх, уджыс мыйта!
Уджыс!» — жаднӧя думайтіс сійӧ, кулӧм цехъяс вылӧ видзӧдӧмӧн.
Тайӧ эз мудзӧм, висьысь салдат лок фронт вывсянь, — тайӧ локтіс строитель.
Жаднӧй.
Терпитны вермытӧм.
Сы водзын куйліс му, кыдзи и сійӧ — сьӧкыда ранитчӧм.
Шахтаяс весьтын копыртчисны разрушитӧм коперъяс.
Кӧрт посъяс кавшасисны пу кӧстыльяс вылӧ.
Быдлаын вирӧн войталісны ранаяс.
— Нинӧм!
— шуаліс Никифор.
— Нинӧм, другӧ, олам!
Эх, уджыс мыйта!
Уджыс!
А кӧстыльяс — мый нӧ?
Кӧстыльяс регыд долой!
И тшынасям, лоӧй любезнӧйӧсь!
Сы вӧсна мый сэтшӧм олӧмыс: ранаяс бурдӧны.
Найӧ бурдӧны...
1943
{Валентин Катаев (комиӧдіс Зезегов Д. И.) @ Дӧлалӧ ӧтка еджыд парус @ повесьт @ Валентин Катаев. Дӧлалӧ ӧтка еджыд парус @ 1940 @ Лб. 3‒321.}
Валентин Катаев
Дӧлалӧ ӧтка еджыд парус
I
ПРӦЩАЙТЧӦМ
Вит час кымын асылын экономия вывса скӧтнӧй дворын кыліс трубалӧн тутӧстӧм шы.
Тайӧ шыыс вӧлі сквӧзь писькӧдана, пель косялана, кыдз быттьӧ сійӧс зэв уна лыда музыкальнӧй сияс вылӧ пельгӧдлӧма, паськаліс абрикосӧвӧй сад пыр, лэбзис тыртӧм степӧ, море дорӧ и дыр гажтӧма кыліс надзӧникӧн кусан йӧлӧга шыясӧн обрывъяс пӧвсын.
Тайӧ вӧлі дилижанс мӧдӧдчӧм йылысь первой сигнал.
Ставыс вӧлі помасьӧма.
Воис прӧщайтчан шог час.
Шуны кӧ веськыда, прӧщайтчынысӧ вӧлі некодкӧд.
Неуна лыда дачникъяс, лоӧм событиеясысь повзьӧмла, кутісны мунавны гожӧм шӧрнас на.
Ӧні дачникъяс пиысь фермаын коли сӧмын одессаса учитель Бачейлӧн семья — бать да кык детина: куим арӧса да джынъя, и кӧкъямыс арӧса да джынъя.
Ыджыдджыксӧ шуисны Петяӧн, а ичӧтсӧ — Павликӧн.
Но и найӧ талун вӧлі эновтӧны дачасӧ.
Тайӧ налы тутсіс трубаыс, налы вылӧ петкӧдісны гидняысь гырысь воронӧй вӧвъясӧс.
Петя садьмис ёна водзджык труба тутӧсттӧдз.
Сійӧ узис тревожнӧя.
Сійӧс садьмӧдіс лэбачьяслӧн чиргӧмыс.
Сійӧ пасьтасис да петіс ывла вылӧ.
Сад, степь, двор — ставыс вӧлі ыркыд вуджӧрын.
Шондіыс вӧлі петӧ мореысь, но джуджыд кырйыс нӧшта сайӧдіс на сійӧс.
Петя вылын вӧлі карса праздничнӧй костюм, код серти сійӧ гожӧм чӧжӧн ёна быдмис: шерстянӧй лӧз матроска воротник вомӧныс вурӧм еджыд тесемкаясӧн, дженьыдик гач, фильдикосовӧй кузь чулки, кизьяса башмакъяс да паськыд доръяса гӧгрӧс идзас шляпа.
Кӧдзыдысла ёжгылясигтырйи, Петя ньӧжйӧник кытшовтіс экономиясӧ, став местаясыскӧд прӧщайтчигмоз, кӧні сійӧ сэтшӧм бура колляліс гожӧмсӧ.
Гожӧмбыд Петя котраліс пӧшти пасьтӧг.
Сійӧ гожъяліс, кыдзи индеец, велаліс ветлыны кӧмтӧг сутшласян туруна местаясті, луннас куимысь купайтчис.
Берег вылас сійӧ коксяньыс да юрӧдзыс мавтчыліс мореса гӧрд сёйӧн, морӧсас рисуйтліс узоръяс, мый вӧсна и збыльысь вӧлі ёна мунӧ краснокожӧй вылӧ, торйӧн нин сэк, кор сійӧ сутшкывліс юрсиясас лӧзов-голубӧй тыв- бордъяс сійӧ мойд вылын кодь шензьӧдана мича лэбачьяслысь, кодъяс вӧчлісны позъяссӧ обрывъясын.
Ӧні, став татшӧм вӧля бӧрас, став тайӧ свобода бӧрас, колӧ ветлыны дзескыд шерстянӧй матроскаын, гильӧдчан чулкиясӧн, зэвтан ботинкиясӧн, ыджыд идзас шляпаӧн, кодлӧн резинкаыс ниртӧ пельтӧ да личкӧ горштӧ!
Петя пӧрччис шляпасӧ да шыбытіс сійӧ пельпом сайӧ.
Ӧні сійӧ мовкъяліс мышку саяс, кыдзи кӧрзинка.
Прӧйдитісны кык кыз утка, варова сёрнитігтырйи, вӧччӧм детинка вылӧ, кыдзи бокӧвӧй вылӧ, лӧг пырысь видзӧдлісны да суныштісны ӧти-мӧд бӧрся забор улӧ.
Вӧлі-ӧ тайӧ прӧстӧ демонстрация, либӧ найӧ збыльысь эз тӧдны сійӧс, но Петялы друг лои сьӧкыд да гажтӧм, мый сійӧ вӧлі гӧтов бӧрддзыны.
Сійӧ став сьӧлӧмнас пондіс чувствуйтны асьсӧ дзик бокӧвӧйӧн тайӧ водз асывса кӧдзыд да тыртӧм мирас.
Весиг огород пельӧсса гу, чудеснӧй джуджыд гу, код пыдӧсын вӧлі сэтшӧм интереснӧ да сэтшӧм таинственнӧ пӧжавны бипур вылын картупель, — и тайӧ ӧні кажитчис кутшӧмкӧ аслыс сямаӧн, тӧдтӧмӧн.
Шондіыс пондіс кыптыны пыр вылӧджык.
Кӧть эськӧ дворыс да садйыс пыр на вӧліны шонді сайынӧсь, но водз асывса лучьясыс яръюгыда да кӧдзыда зарниалісны розовӧй, виж да гӧлубӧй тыкваясӧс, кодъясӧс вӧлі тэчӧма сійӧ мазанкаса камышевӧй вевт вылӧ, кӧні олісны сторожъяс да кухарка.
Клетка сера ас кыӧм юбкаа да посньыдик сьӧд да гӧрд крестъясӧн вышивайтӧм дӧра сорочкаа, шыльӧдтӧм юрсиас кӧрт гребёнкаа унзіль чужӧма кухарка пыркӧдӧ вӧлі порогас самоварысь тӧрытъя шомъяссӧ.
Петя сулалыштіс кухарка дінын, видзӧдыштіс, кыдзи чеччалӧны сійӧ пӧрысь да чукырӧсь сьылі вылын сикӧтшъясыс.
— Мунанныд? — юаліс сійӧ равнодушнӧя.
— Мунам, — вочавидзис детинка здрӧгнитӧм гӧлӧсӧн.
— Бур туй.
Сійӧ матыстчис ва кыскалан бӧчка дінӧ, гаровтыштіс кисӧ клетка сера юбка подолнас да перйис бӧчкаысь тувсӧ.
Кыз струя мегырӧн моз кучкис муас.
Му кузяыс пондісны тюрны дзирдалан гӧгрӧс войтъяс, рудіник бус порошки пиӧ гартчӧмӧн.
Кухарка сувтӧдіс самӧварсӧ ва струя улӧ, свежӧй сьӧкыд ваӧн тыригӧн самӧварыс шыаліс.
Эз, веськыда некод эз сочувствуйт детинкалы.
Крокетнӧй площадка вылын, лужайка вылын, беседкаын — быдлаын сэтшӧм жӧ лӧгалысь чӧвлун, сідз жӧ йӧзтӧм.
А ӧд кутшӧм гажа, кутшӧм праздничнӧй лун вӧлі тані дзик на неважӧн!
Кымын мичаник нывкаяс да озорнӧй детинкаяс!
Мыйтӧм вӧліны дурӧмъяс, скандалъяс, ворсӧмъяс, косясьӧмъяс, миритчӧмъяс, окасьӧмъяс, дружитчӧмъяс!
Кутшӧм гажа праздник вӧчліс экономияса кӧзяин Рудольф Карлович дачникъяслы аслас Луиза Францевна гӧтырыс нимлунӧ!
Петя некор оз вунӧд тайӧ праздниксӧ.
Асывводзын абрикосъяс улын вӧлі лӧсьӧдӧма сёян-юанъясӧн зэв ыджыд пызан, гӧгӧр тэчӧма полевывса дзоридзьясысь вӧчалӧм букетъясӧн.
Пызан шӧрас куйліс крендель, ыджданас велосипед кодь.
Сахарнӧй пудраӧн сука киськалӧм бура ловзьӧм няньӧ вӧлі сутшкӧма комын вит ломтысян сись; тайӧ петкӧдліс именицалысь арлыдсӧ.
Став дачникъяссӧ вӧлі корӧма асывъя чай кежлӧ абрикосъяс улӧ.
Луныс, коді заводитчис татшӧм торжественнӧя, муніс сэтшӧм жӧ гажаа да помасис челядьлы организуйтӧм костюмированнӧй рытӧн, кӧні вӧлі и музыка и фейерверкъяс.
Став челядьыс пасьтасисны водзвыв вурӧм маскараднӧй костюмъясӧ.
Нывкаяс вӧччисны русалкаясӧ да цыганкаясӧ, а детинкаяс — индеецъясӧ, разбойникъясӧ, китайскӧй мандаринъясӧ, матросъясӧ.
Ставныслӧн вӧлі зэв мичаа дзирдалан, календарысь либӧ бумагаысь вурӧм уна рӧма костюмъяс.
Шумитісны юбкаяслӧн да плащьяслӧн папироснӧй бумагаяс, качайтчисны сутуга идзьяс вылын ас вӧчӧм розаяс, гартчисны бубныясын шӧвк лентаяс.
Но медся бур костюмыс, дерт жӧ, вӧлі Петялӧн.
Батьыс аслас кинас мастеритіс сійӧс кык лун чӧж, кодлӧн вӧчигас быд здукын вӧлі усьлӧ пенснеыс.
Сійӧ тамыш синъяснас омӧля аддзӧм вӧсна пӧрлӧдліс гуммиарабик доз, рӧпчитіс аслас тош пиын страшнӧй проклятиеяс «тайӧ безобразиесӧ» вӧчысьяс адрес кузя да быд ногыс петкӧдліс ассьыс лӧгалӧмсӧ тайӧ «глупӧй затея» дінӧ.
Но, дерт, сійӧ мудеритіс.
Сійӧ збыльысьсӧ сӧмын поліс срамитчӧмысь, мый костюмыс артмас лёк.
Кутшӧма сійӧ старайтчис!
Но сы пыдди костюмыс, кӧть мый мед сэні эз сёрнитны, артмис замечательнӧй.
Тайӧ вӧлі ёлкавывса зарни да эзысь бумагаясысь зэв искуснӧя клеитӧм, сутугаа каркас вылӧ зэвтӧм настоящӧй рыцарскӧй доспехъяс;
шлемыс, кодӧс вӧлі мичмӧдӧма зэв мича султанӧн, вӧлі дзик жӧ сэтшӧм, кыдзи Вальтер Скоттса рыцарьяслӧн.
Весиг забралоыс вӧлі лэптыссьӧ да лэдзсьӧ.
Ставыс тайӧ вӧлі сэтшӧм мича, мый Петяӧс сувтӧдісны мӧд параас орччӧн Зоякӧд, дачавывса медся мича нывкакӧд, коді вӧлі пасьтасьӧма розовӧй костюма феяӧн.
Сойбордӧд кутчысьӧмӧн найӧ кытшовтісны сад гӧгӧр, кытчӧ вӧлі гӧгӧр ӧшлӧма китайскӧй пӧнаръяс.
Вывті яръюгыда тыдалысь кустъяс да пуяс, кодъясӧс вӧлі вевттьӧма бенгальскӧй би виж да гӧрд кымӧръясӧн, ыпъялісны садпытшса гуся пемыдын, то сэні, то тані.
Беседкаын, стеклӧ колпакувса сисьяс югӧръяс улын, ужнайтісны гырысьяс.
Войся бобувъяс югӧр вылӧ лэбзисны быд боксянь да сотчӧм бӧрын гылалісны скатерт вылас.
Нёль ракета чушкӧм сорӧн петісны бенгальскӧй тшын пытшкысь да сьӧкыдпырысь кыпӧдчисны гӧраӧ.
Но нӧшта кӧнкӧ свет вылас вӧлі тӧлысь.
Сійӧс казялісны сӧмын сэки, кор Петя да Зоя веськалісны садса медылыс юкӧнӧ.
Пу коръяс костӧд писькӧдчис сэтшӧм югыд да сэтшӧм волшебнӧй тӧлысь югӧр, весиг нывкалӧн син еджыдъясыс дзирдыштісны калитӧм лӧз рӧмӧн, и сэтшӧм жӧ лӧз рӧмӧн югнитіс пӧрысь абрикосувса пельсаын пемыд ваыс, кӧні плавайтіс кодлӧнкӧ ворсан пыжыс.
Сэні и детинкаыд да нывкаыд асланыс тӧдлытӧг окасисны, а мыйӧн окасисны, лои сэтшӧм яндзим, мый тӧдчымӧнъя гораа горзӧмӧн котӧртісны, кытчӧ синъясыс видзӧдӧны, котӧртісны сэтчӧдз, кытчӧдз эз веськавны керкасайса дворӧ.
Сэні гажӧдчӧны вӧлі кӧзяйкаӧс поздравитны локтысь батракъяс.
Слуга-казакъяс олан кухняысь ывлаӧ петкӧдӧм пожӧм пызан вылын сулалісны: неыджыд сур бӧчка, кык штоф казёнка вина, жаритӧм чери тыра тасьті да шобді кӧлач.
Оборкаяса выль ситеч ковтаа коддзӧм кухарка скӧрпырысь сеталіс гажӧдчысь батракъяслы чери порцияяс да кисьталіс кружкаяс.
Кизьяссӧ разялӧм тужуркаа гудӧкасьысь пидзӧсъяссӧ паськӧдӧмӧн качайтчис улӧс вылын да ӧктіс чуньяснас басовӧй клапанъяссӧ пӧдан шыяса гудӧклысь.
Веськодь чужӧмъяса кык зон, мӧда-мӧднысӧ бокъясӧдныс кутӧмӧн, бергӧдлісны каблукъясӧн, йӧктісны полька.
Дзик на мыськавлытӧм выль чышъянъяса кымынкӧ батрачка, кодъяс, кокетничайтӧм могысь да чужӧм кучик рӧм небзьӧдӧм могысь, вӧлі мавтӧмаӧсь тшӧкаяссӧ помидор рӧсолӧн, вӧліны кузь гӧльӧня зэлыд башмакаӧсь да сулалісны мӧда-мӧд дінас кутчысьӧмӧн.
Рудольф Карлович да Луиза Францовна бӧрыньтчисны на вылӧ наступайтысь батракысь.
Батракыс вӧлі садьтӧм код.
Кымынкӧ морт кутісны сійӧс киясӧдыс.
Сійӧ нетшкысис.
Чери рӧсов визувтіс нырсьыс шӧри косялӧм праздничнӧй дӧрӧм вылас.
Сійӧ видчис страшнӧй кывъясӧн.
Лёкысь бӧрдӧмнас да ёна скӧралӧмнас виньдалӧмӧн, сійӧ горзіс, герчкис пиньяснас, быттьӧ унйывсьыс:
— Куим шайт да ветымын ур каторжнӧй кык тӧлысьысь!..
У, чужӧмыд тэнад яндысьтӧм!..
Лэдзӧй менӧ тайӧ сволоч дінас!
Лоӧй йӧзъясӧн, лэдзлӧй менӧ сы дінӧ: ме сылысь ловсӧ нетшышта!
Вайлӧ меным изтӧг, лэдзлӧй менӧ идзас дінӧдзыс, ме налы ӧні жӧ нимлун вӧча.
Ох, абу тай тэ вылӧ, змей вылӧ, Гришка Котовскийыс!
Тӧлысь югӧр дзирдаліс сы былялӧм синъясын.
— Но, но, но... — бӧрыньтчигмозыс бормочитіс кӧзяин. — Тэ, смотри, Гаврила, вывтісӧ эн горзы, а то, тӧдан, тайӧ кывъяссьыд ӧні и ӧшӧдны вермасны.
— На, на!
Ӧшӧд! — горзіс пӧдан гӧлӧсӧн батрак. — Мый нӧ тэ он ӧшӧд?
На, ю вирсӧ!
Ю!..
Тайӧ вӧлі сэтшӧм страшнӧй, сэтшӧм гӧгӧрвотӧм, а медсясӧ — сэтшӧма эз йитчы став тайӧ чудеснӧй праздникыскӧд, мый челядь бӧр уськӧдчисны котӧртны да пондісны горзыны, мый Гаврила кӧсйӧ вины Рудольф Карловичӧс да сотны экономиясӧ.
Сьӧкыд гӧгӧрвоны, кутшӧм полошитчӧм кыптіс дача вылын.
Бать-мамъясыс нуӧдалісны челядьӧс комнатаясӧ.
Быдлаын игналісны ӧдзӧсъяс да ӧшиньяс, кыдзи гымалӧм водзвылын.
Земскӧй начальник Чувяков, коді воис гӧститны семья дінас некымын лун кежлӧ, прӧйдитіс крокетнӧй площадка вомӧн, путкыляліс кокъяснас ичӧтик мегыръяссӧ, чужъяліс туй вывсьыс шаръяссӧ да мӧлӧтъяссӧ.
Сійӧ кутіс чургӧдӧм киясас кык ствола пищаль.
Весьшӧрӧ Рудольф Карлович чуксаліс олысьяссӧ успокоитчыны.
Весьшӧрӧ сійӧ эскӧдіс, мый некутшӧм опасность абу: Гаврилаӧс кӧрталӧма да пуксьӧдӧма пӧгребӧ, а аски сыла воас урядник.
Ӧтчыд войын ылын степь весьтын тыдаліс пӧжарлӧн би югӧр.
Асывнас паськалісны сёрнияс, мый сотчӧма орчча экономия.
Сёрнитісны, мый сійӧс сотӧмаӧсь батракъяс.
Одессасянь воысьяс висьтавлісны, мый карын беспорядокъяс.
Ветлісны сёрнияс, мый портын сотчӧ эстакадаыс.
Праздник бӧрас, югдан кадӧ, воліс урядник.
Сійӧ нуӧдіс Гаврилаӧс.
Асъя ун пыр Петя весиг кывліс урядник тройкалысь кӧлӧкӧльчик шыяссӧ.
Дачникъяс кутісны мунавны.
Регыдӧн экономияыс дзикӧдз тыртӧммис.
Петя сулаліс пӧрысь абрикосувса заветнӧй пельса водзын, кучкаліс ньӧрйӧн ваас.
Абу!
И пельсаыс вӧлі не сійӧ, и ваыс не сійӧ, и пӧрысь абрикосыс абу сійӧ.
Ставыс, гӧгӧр дзик ставыс вӧлі бокӧвӧй; ставыс воштісны мичлунсӧ, ставыс видзӧдіс Петя вылӧ быттьӧкӧ ылӧ кольӧм кадсянь.
Неужели жӧ и мореыс встретитас Петяӧс медбӧръясьыс сідз жӧ кӧдзыда да равнодушнӧя?
Петя котӧртіс береглань.
II
МОРЕ
Улын ӧшалан шонді ёрмӧн кучкис синъясӧ.
Сы улын мореыс став пасьтанас ӧзйис, кыдзи магний.
Степыс сэт вӧлі друг орӧма.
Пуан сынӧдӧн кытшалӧм дикӧй маслиналӧн эзысь кустъясыс дрӧжжитісны пропасть весьтын.
Чукыльӧсь да крутӧй трӧпа лэччӧдіс увлань.
Петя вӧлі велалӧма котравны сэт кӧмтӧг.
Ботинкиясыс мешайтісны детиналы.
Пӧдметкиясыс вильдӧдлісны.
Кокъясыс асьныс котӧртісны увлань.
Найӧс сувтӧдны эз вӧв позянлуныс.
Первойя чукыльӧдзыс детинка кыдзкӧ нӧшта вермасис на муӧн кыскан выныскӧд.
Сійӧ мыджсьыліс каблукъяс вылас да кватайтчис туй весьтын ӧшалысь косьмӧм вужъясӧ.
Но сісьмӧм вужъяс оръясисны.
Каблукъяс улысь сёйыс киссис.
Детинкаӧс кытшаліс вӧсньыдик какао порошки кодь коричневӧй бус кымӧрӧн.
Бусыс пырис нырӧ, гильӧдіс горшсӧ.
Петялы дышӧдіс тайӧ.
Э, мый лоас, мед лоӧ.
Сійӧ горӧдіс мыйвынсьыс, шеныштіс кияснас да юртӧг-садьтӧг уськӧдчис увлань.
Тӧлӧн тырӧм шляпа шлёчкӧдчис мыш саяс.
Матросскӧй воротникыс дӧлаліс.
Бытшласян турунъяс сатшкысьлісны чулкиас.
И детинка, природаӧн артмӧдӧм пос кодь гырысь тшупӧдъяс кузя гырыся чеччалӧмъяс вӧчалӧмӧн, став ӧддзӧм вынсьыс друг лэбыштіс шондіӧн шонтыны вевъявтӧм кос да кӧдзыд берегдорса лыа вылӧ.
Лыаыс тайӧ вӧлі шензьӧдана еджыд да посни.
Сибдалана да джуджыд лыа, паськалӧм да форматӧм тӧрытъя коктуйясӧн ставсӧ тшупӧдӧсьтӧм веркӧса лыа, коді зэв ёна мунӧ первой сорт маннӧй шыдӧс вылӧ.
Сійӧ ньывкӧса, пӧшти тӧдчытӧма вӧлі лэччӧ валань.
Лыалӧн меддорса визьыс, кодӧс быд здукӧ вевттьыліс еджыд быг паськыд кывъясӧн, вӧлі васӧд, лиловӧй, шыльыд, чорыд и ветлыны сэт кокни.
Став мирас нималана чудеснӧй пляж, коді сё верст кузьтаӧн нюжӧдчӧма бужӧдъяс улын Каролина-Бугазсянь Дунай ю вомӧдз, Румынияса сэкся границаӧдз, кажитчис тайӧ водз асывнас дикӧйӧн да дзик йӧзтӧмӧн.
Ӧтка чувство выль вынӧн шымыртіс детинкаӧс.
Но ӧні вӧлі тайӧ дзик мӧд, некодӧн овтӧм ді вылын Робинзонлӧн гордӧй да мужественнӧй ӧткалунын олан чувство кодь.
Петя первой делӧӧн кутіс видзӧдавны коктуйяс.
Сылӧн вӧлі приключениеяс корсьысьлӧн кодь опытнӧй да сюсь синвидзӧдлас.
Сійӧс вӧлі кытшалӧма коктуйясӧн.
Сійӧ лыддис найӧс, кыдзи Майн-Ридӧс.
Бужӧд стенас сьӧд пятна да руд шомъяс висьталісны сы йылысь, мый войнас берегдорас сувтлӧмаӧсь пыжӧн туземецъяс да пуӧмаӧсь бипур вылын сёян.
Каляяслӧн югӧр модаа коктуйясыс висьталісны штиль йылысь да берег дорӧ уна посни чери кайӧм йылысь.
Французскӧй клеймаа кузь пробка да ваас едждӧдӧм лимон шӧрӧм, кодъясӧс шыбытӧма лыа вылас гыӧн, эз кольны некутшӧм эскытӧмлун сы йылысь, мый некымын лун сайын восьса мореӧд мунӧма заграничнӧй корабль.
Сэк шондіыс нӧшта неуна кыпӧдчыштіс горизонт весьтын.
Ӧні мореыс дзирдаліс не ставнас нин, а сӧмын кык местаті: кузь визьӧгӧн дзик горизонт визяс да надзӧникӧн лыа вылӧ водысь гыяс рӧмпӧштанын переменаӧн ӧзйылісны уна дас лыда син ёрысь кодзувъясӧн.
Став ӧстальнӧй пасьтаыс мореыслӧн югъяліс сэтшӧм небыдик да август тӧлысся штильысь сэтшӧм шогӧдан голубӧй рӧмӧн, мый оз вӧлі позь не казьтыштны:
Белеет парус одинокий
В тумане моря голубом...
кӧть эськӧ парусыс некытӧн оз вӧлі тыдав, да и мореыс некутшӧма эз кажитчы руаӧн.
Петя кутіс любуйтчыны моренас.
Кӧть мый дыра он видзӧд море вылӧ — сыысь некор он дӧзмы.
Сійӧ пыр разнӧй, выль, мыйкӧ аддзывтӧм.
Сійӧ вежласьӧ син водзад быд часын.
То сійӧ лӧнь кельыдлӧз, некымынлаті пӧшти вевттьысьӧма штиль вӧсна еджыд туйясӧн.
То сійӧ югыдлӧз, ыпъялан би рӧма, дзирдалана.
То сійӧ ворсӧ сявкъялан гыясӧн.
То, свежӧй тӧв улын лоӧ друг сьӧдоват индиговӧй рӧма, быттьӧ шерстянӧй, кыдз быттьӧ сійӧс шыльӧдӧны гӧн паныдыс.
Кор уськӧдчас бушков, сійӧ лоӧ зэв грознӧй.
Штормовӧй тӧв ветлӧ качайтчан гырысь гыясӧн.
Грифельнӧй рӧма енэж кузя лэбалӧны горзігтырйи каляяс.
Помӧдз дурмӧм гыяс кыскӧны да кучкалӧны берег пӧлӧн югъялан шыльыд шойсӧ кулӧм дельфинлысь.
Чорыда торъялан виж рӧма горизонтыс сулалӧ штормлӧн руд кымӧръяс весьтын пиньӧсь дора стенаӧн.
Малахитовӧй дӧскаяс модаа гыяс, кодъясӧс быттьӧкӧ паськыда серпасалӧма быгъяс чукыльӧсь визьясӧн, пушкаысь лыйлӧм шыӧн кучкасьӧны берегас.
Йӧлӧгаыс триньгӧ бронза шыӧн глушитӧм сынӧдас.
Резсян ваысь артмӧм кизьӧр руыс ӧшалӧ кисеяӧн гыясысь тіралысь, джуджыдысь-джуджыд бужӧдъяс став судтаын.
Но морелӧн медся ыджыд мичлуныс вӧлі кутшӧмкӧ тайнаын, кодӧс сійӧ пыр дзебӧмӧн видзӧ аслас пространствоясын.
Эз ӧмӧй вӧв тайнаӧн морелӧн фосфорическӧя югъялӧмыс, кор июльса тӧлысьтӧм войӧ, сьӧд шоныд ваӧ лэдзӧм киыд, друг югдылӧ, быттьӧ сійӧс ставнас киськалӧма голубӧй киньясӧн?
Либӧ мунысь биясыс тыдавтӧм суднояслӧн да ньӧжйӧникӧн кельыдіника ыпнитлӧмъяс тыдавтӧм маяклӧн?
Либӧ лыа чир лыдыс, кодӧс морт вежӧрлы некор не артыштны.
Эз ӧмӧй вӧв тыр тайнаӧн бунтуйтчӧм броненосецӧс аддзылӧм, коді ӧтчыд тыдовтчыліс мореас зэв ылын?
Сійӧ тыдовтчылӧм водзвылын вӧлі пӧжар Одесса портын.
Югӧрыс вӧлі тыдалӧ нелямын верст сайӧдз!
Пырысь-пыр жӧ паськалісны сёрнияс, мый тайӧ сотчӧ эстакада.
Сэсся пондісны шуавны «Потемкин» кыв.
Некымын пӧрйӧ таинственнӧй да ӧтка петкӧдчывліс сійӧ мятежнӧй броненосецыс горизонт вылын бессарабскӧй берегъяс весьтын.
Батракъяс шыблалісны фермаяс вылын уджъяс да петлісны кыркӧтш йылӧ, зілисны аддзывны ылын тыдалысь тшынторсӧ.
Корсюрӧ налы кажитчис, мый найӧ аддзӧны сійӧс.
Сэки найӧ нетшыштлісны ас вывсьыныс фуражкаяснысӧ, дӧрӧмъяснысӧ да, яра макайтчӧмӧн, чолӧмалісны инсургентъясӧс.
Но Петя, кӧть эськӧ кыдзи синъяссӧ эз чомрӧдлы, кӧть кыдзи эз зэвтлы синвидзӧдлассӧ, веськыда кӧ шуны, нинӧм эз аддзы моревывса пустыняысь.
Сӧмын ӧтчыд подзорнӧй труба пыр, кодӧс сылы удайтчис корлыны здук кежлӧ ӧти детинкалысь, сійӧ аддзыліс югыдвиж мыгӧрсӧ куим трубаа броненосецлысь; мачта вылас вӧлі гӧрд флаг.
Корабльыс ӧдйӧ муніс рытыввыв Румыниялань.
А мӧд лунас горизонтыс друг вевттьысис улын ӧшалан рудов тшынӧн.
Тайӧ черноморскӧй эскадра ставнас вӧтчис «Потемкин» бӧрся.
Дунай устьеысь асланыс гырысь сьӧд пыжъяс вылын воысь черикыйысьяс вайисны сьӧрсьыныс юӧр, мый «Потемкин» муніс Констанцыӧ, кӧні сылы ковмис сдайтчыны румынскӧй правительстволы.
Командаыс петӧма берегӧ да разӧдчӧма код кытчӧ веськалӧ.
Коли нӧшта кымынкӧ тревожнӧй лун.
И вот югдан кадын горизонтыс бара вевттьысис тшынӧн.
Тайӧ локтӧ вӧлі бӧр Констанцысянь Севастопольӧ черноморскӧй эскадра, кыскис буксир вылын, кыдзи пекля йылын, мятежник-корабльӧс.
Тыртӧм, командатӧм, ваӧн тырӧм машинаясӧн, восстаниеӧн кыптылӧм лэччӧм флагӧн, ёсь гыяс костӧ сьӧкыда сунласьӧмӧн, «Потемкин» муніс водзӧ надзӧник, тшын дзескыд конвойӧн гӧгӧр кытшалӧмӧн.
Сійӧ дыр муніс Бессарабияса джуджыд бужӧдъяс пӧлӧн, кысянь чӧв видзӧдісны сы бӧрся экономияса рабочӧйяс, пограничнӧй странаса салдатъяс, черикыйысьяс, батракъяс...
Видзӧдісны, кытчӧдз эскадраыс ставнас эз саяв на син водзысь.
И бара лои мореыс сэтшӧм мелі да лӧнь, быттьӧ сійӧс кисьтісны лӧз маслӧӧн.
И сэк жӧ степвывса туйяс вылын явитчисны вӧла стражникъяслӧн отрядъяс, кодъясӧс вӧлі мӧдӧдӧма Румыния граница дорӧ, пышйысь потемкинецъясӧс куталӧм могысь.
Петя решитіс прӧщайтчӧм могысь регыдджык купайтчыштны.
Но муртса на сӧмын детинка котӧртӧмӧн бузгысис мореас да кутіс варччыны бок вылас, ыркыд васӧ коричневӧй атласнӧй рӧма ичӧтик пельпомнас поткӧдӧмӧн, кыдзи пыр жӧ вунӧдіс свет вывсьыс ставсӧ.
Берег дорса джуджыдінсӧ варччӧмӧн, Петя воӧдчис медводдза ляпкыдінӧдз.
Сійӧ кайис сы вылӧ да кутіс келавны пидзӧсӧдз ваын, пырыс тыдалана ва слӧй пырыс пондіс видзӧдны чери сьӧм моз югъялан лыа пыдӧссӧ.
Первойысь видзӧдлӧмӧн вермис кажитчыны, мый пыдӧсас некод оз ов.
Но сулалӧ сӧмын бурджыка видзӧдлыны, кыдзи лыа чукӧръясас тыдовччасны олысьяс.
Сэні вешъялісны, то мыччысьлісны, то лыа пиӧ дзебсьылісны рак-отшельниклӧн зэв посньыдик кувшинчикъяс.
Петя судзӧдіс пыдӧссьыс ӧти татшӧм кувшинчик да пелька нетшыштіс сы пытшкысь моллюсклысь сак сяма тушасӧ, весиг вӧліны сэн зэв посньыдик клещияс.
Нывкаяс радейтлісны пысавны тайӧ раковинаяссӧ кыз сунис йылӧ.
Артмылісны зэв мича сикӧтшъяс.
Но тайӧ эз вӧв мужскӧй делӧ.
Сэсся детинка аддзис васьыс медузаӧс да вӧтчис сы бӧрся.
Медуза ӧшаліс пырыс тыдалана абажур моз, кистя щупальцыясыс вӧліны сэтшӧм жӧ пырыс тыдаланаӧсь.
Кажитчӧ вӧлі, быттьӧ сійӧ ӧшалӧ вӧрзьӧдчытӧг.
Но тайӧ сӧмын кажитчис.
Кыз шмакыслӧн вӧсни дорышъясыс сылӧн лолалісны, вӧрӧшитчисны лӧз желатиновӧй каймаӧн, кыдзи парашютлӧн дорыс.
Щупальцыясыс вӧрисны.
Сійӧ кӧсӧя вешйис пыдлань, кыдз быттьӧ казяліс матыстчысь опасность.
Но Петя суис сійӧс.
Виччысьӧмӧн — медым не инмӧдчыны ядовитӧй каймаас, коді сотӧ петшӧр моз жӧ, — детинка кыкнан кинас кватитіс медузасӧ шмакӧдыс да кыскис сылысь вель сьӧкыд, но рӧшкыд тушасӧ ваысь,
вынӧн шыбытіс пемӧсӧс берегӧ.
Оръясьӧм щупальцыяссӧ лэбигас гылӧдӧмӧн, медуза шлёпкысис васӧд лыа вылӧ.
Медуза нильӧг ульӧмын шондіыс пыр жӧ ӧзйис эзысь кодзувъясӧн.
Петя рад пырысь горӧдіс да, ляпкыдінсянь джуджыдінӧ шыбытчӧмӧн, босьтчис аслас радейтан делӧ дінӧ — кутіс сунавны восьса синмӧн.
Кутшӧм тайӧ вӧлі лӧсьыд!
Ва пытшкын детинка шензян восьса син водзын чужис ваувса царстволӧн шензьӧдана мирыс.
Ва слӧй пырыс, кыдзи лупа пыр, ыдждӧдӧмӧн вӧлі мичаа тӧдчӧны уна рӧма посньыдик галя изъяс.
Найӧ вевттьӧны пыдӧссӧ, кыдзи изйӧн вольсалӧм моски.
Вапытшса быдмӧгъяслӧн изъясыс артмӧдісны мойдвывса кодь вӧр, кодӧс вылыссяньыс шымыртӧма гудыр- виж тӧлысьлӧн кодь кельыд шонді югӧръясӧн.
Вужъяс пӧвсын, страшнӧй клещияссӧ сюръясӧс моз чургӧдӧмӧн, тэрыба кыссис бок вылас ыджыд пӧрысь краб.
Сійӧ нуис аслас черань кодь кокъяс вылас мышкуыслысь польтчӧм кӧрӧбкасӧ, коді вӧлі вевттьысьӧма извеска зӧръяс кодь моллюскъясӧн.
Петя некутшӧма сыысь эз повзьы.
Сійӧ бура тӧдіс, кыдзи колӧ вӧдитчыны крабъяскӧд.
Найӧс колӧ смела кватитны кык чуньӧн вылыссяньыс мышкуӧдыс.
Сэки краб некыдз оз вермы чепӧльтны.
Но колӧ шуны, краб эз интересуйт детинкаӧс.
Мед мунас аслас туйӧд: абу ӧд тайӧ аддзывлытӧм тор.
Став пляжыс вӧлі тырӧма косьмӧм клещиясӧн да краб мышса багрӧвӧй кышъясӧн.
Ёна интереснӧйджык кажитчисны морскӧй вӧвъяс.
Сэки ӧкурат налӧн неыджыд стада тыдовччис вапытшса быдмӧгъяс пӧвсын.
Тӧчитӧм ныра да морӧса — дзик быттьӧ шахматнӧй вӧв, но сӧмын водзлань кусыньтчӧм бӧжа, — найӧ варччисны сувтсаӧн, веськыда Петя вылӧ, ва пытшса драконъяслӧн кодь посньыдик перепонкаа бордъяссӧ паськӧдӧмӧн.
Тыдалӧ, найӧ дзик эз чайтны, мый вермасны татшӧм водз асылын паныдасьны кыйсьыськӧд.
Детиналӧн радысла кутіс чеччавны сьӧлӧмыс.
Сылӧн коллекцияын вӧлі сӧмын ӧти морскӧй вӧв, да и то кутшӧмкӧ чукырӧсь, сісьмӧм кодь.
А тайӧяс вӧліны гырысьӧсь, мичаӧсь, ӧти мӧдыскӧд дзик ӧткодьӧсь.
Вӧлі эськӧ йӧйталӧмӧн сідз кольны татшӧм шоча овлан случайсӧ.
Петя кыпӧдчис ва веркӧсӧ, медым босьтны унджык сынӧд да ӧдйӧджык заводитны кыйсьыны морскӧй вӧвъяс бӧрся.
Но друг сійӧ аддзис кыркӧтш йывсьыс батьсӧ.
Батьыс шенасис идзас шляпанас да мыйкӧ горзіс.
Ӧти кӧ, бужӧдыс вӧлі сэтшӧм джуджыд да гӧлӧсыс сэтшӧм гораа йӧлӧгааліс бужӧдас, мый Петя дінӧдз воис сӧмын пыр водзӧ нюжалана:
— Дяй-дяй-дяй-дяй!...
Но Петя зэв бура гӧгӧрвоис тайӧ, «дяй-дяй-дяй-дяй»- лысь значениесӧ.
Сійӧс вӧлі колӧ гӧгӧрвоны сідзи:
— Кытчӧ тэ вошин пеж детинка?
Ме тэнӧ корся став дача пасьтаысь?
Дилижанс виччысьӧ!
Тэ кӧсъян, медым ми тэ вӧсна сёрмим пароход вылӧ?
Пырысь-пыр жӧ кай васьыс, негодяй!
Батьыслӧн гӧлӧсыс бӧр вайӧдіс Петяӧс торйӧдчӧм йылысь шог чувствоӧ, кутшӧм чувствоӧн сійӧ талун садьмис.
И детина горӧдіс сэтшӧм лёк гора гӧлӧсӧн, мый сылӧн аслас пеляс кутіс тіньгыны:
— Сейчас локта!
Сейчас!
А бужӧд доръясысь кыліс нюжалана йӧлӧга:
— ... Айс-айс-айс..
Петя ӧдйӧ пасьталіс костюмсӧ веськыда ва яй вылас (мый, колӧ шуны, вӧлі зэв приятнӧ!) да кутіс кавшасьны вывлань.
III
СТЕПЫН
Дилижанс сулалӧ нин вӧлі туй вылас ворота весьтын.
Ямщикыс, кӧлеса вылас сувтӧмӧн, кӧртавліс мунысь дачникъяслысь ёкмыльтсян парусинӧвӧй крӧватьяс да лӧз баклажанаяс тыра гӧгрӧс кӧрзинкаяс, кодъясӧс, случайӧн пользуйтчӧмӧн, мӧдӧдлісны Аккерманӧ.
Ичӧтик Павлик, кодӧс вӧлі пасьтӧдӧма путешествуйтан случай кузя голубӧй выль фартукӧн, топыда крахмалитӧм пикейнӧй шляпаӧн, коді вӧлі мунӧ желе вӧчан форма вылӧ, сулаліс вӧвъясӧн дойдны позьтӧм ылнаын, вӧв доддялан ногӧн пыдысяньджык тӧдмасис.
Сійӧс ёна чуймӧдіс, мый тайӧ упряжыс — настоящӧй ловъя вӧвъяслӧн упряжыс, некутшӧма оз мун сылӧн мича картоннӧй вӧв Кудлатка упряжка вылӧ.
(Кудлаткаӧс эз босьтны сьӧрсьыс дача вылӧ, ӧні сійӧ виччысис ассьыс кӧзяинсӧ Одессаын).
Тӧдӧмысь, Кудлаткаӧс вузалысь приказчикыс мыйкӧ дзугӧма!
Но век жӧ, ковмас не вунӧдны гортӧ воӧм бӧрын, пырысь-пыр жӧ тшӧктыны батьыслы вундыны мыйыськӧ да вурыштны Кудлатка синъяс весьтӧ тайӧ сьӧд да зэв мича вевттьӧдсӧ — но сӧмын эз тӧд, кыдзи сійӧ шусьӧ.
Татшӧм ногӧн Кудлатка йылысь казьтыштӧмӧн, Павлик пондіс чувствуйтны шӧйӧвошӧм.
Кыдзи сійӧ сэні сытӧг олӧ чуланын?
Сетлӧ-ӧ сылы тётяыс зӧр да турун?
Эз-ӧ сёйны сылысь бӧжсӧ шыръяс?
Збыльысь кӧть бӧжыс сылӧн коли этшаник нин — кык-куим си да обой тувъялан кӧрттув, но век жӧ...
Терпеньесӧ воштӧмӧн, Павлик чургӧдіс кывсӧ боквыв да котӧртіс керкалань, медым тэрмӧдлыны батьсӧ да Петяӧс.
Но, кӧть кыдзи эськӧ сійӧс эз мучит Кудлатка йылысь мӧвпыс, век жӧ сійӧ ни ӧти здук кежлӧ эз вунӧдлы аслас дорожнӧй выль сумка йылысь, коді ӧшаліс пельпом вомӧныс мича кӧв йылын.
Сійӧ топыда кутіс сійӧс кыкнан кинас.
Сэні, шоколад плитка да «Капитэн» гижӧда некымын сола галетысь кындзи, куйліс сылӧн главнӧй донаторйыс: «Какао Эйнем» банкаысь вӧчӧм копилка.
Сэні видзис деньга, кодъясӧс Павлик чукӧртіс велосипед ньӧбӧм вылӧ.
Деньгаыс вӧлі нин вель уна: комын кӧкъямыс-комын ӧкмыс ур.
Батьыс да Петя, пӧсь мӧсвӧра йӧлӧн да серӧй шобді няньӧн закуситыштӧм бӧрын, вӧлі локтӧны нин дилижанс дінӧ.
Петя виччысьӧм пырысь нуис киняулас ассьыс донаторъяссӧ: спиртуйтӧм морскӧй емъяс тыра банка да бобувъяслысь, жукъяслысь, ракпаньяслысь да крабъяслысь коллекцияяс.
Ставныс, куимнанныс, сьӧлӧмсянь прӧщайтчисны ворота дінӧ найӧс колльӧдны петысь кӧзяевакӧд, сӧлісны дилижансӧ да мӧдӧдчисны.
Туйыс муніс ферма гӧгӧр кытшовтӧмӧн.
Кӧрталӧм ведраӧн триньӧдчӧмӧн дилижанс муніс фруктӧвӧй сад пӧлӧн, беседка пӧлӧн, скӧт да пӧткаяс видзан двор пӧлӧн.
Медбӧрын, дилижанс лои гумла весьтын, мӧдног кӧ шуны, сійӧ рӧвнӧй да бура топӧдӧм площадка весьтын, код вылын вартӧны да тӧлӧдӧны нянь.
Шӧр Россияын татшӧм площадкаыс шусьӧ токӧн, а Бессарабияын — гарманӧн.
Туй вал сайын, коді вӧлі эжсьӧма бусысь рудӧдӧм да алӧйвиж рӧма зэв уна кузьмӧс ягӧдъяса дерезаӧн, пыр жӧ заводитчис идзасӧн тырӧм мирыс гарманлӧн.
Важ да выль идзас стӧгъяс, гырысьӧсь да джуджыдӧсь, кыдзи керкаяс, артмӧдісны дзонь кар.
Тані вӧліны настоящӧй уличаяс, переулокъяс и тупикъяс.
Кӧн-сюрӧ, слӧйӧсь сера зэв важся да пӧшти сьӧдӧдӧм идзас стенаяс улын чугун кодь топыд муысь писькӧдчисны шобді петасъяс, ӧзйисны изумруднӧй фитильяс и вӧліны чистӧйӧсь да дзирдаланаӧсь.
Парӧвӧй двигатель трубаысь пуркйис улӧ лэччан сук тшын.
Вӧлі кылӧ омлялан шы вартан машиналӧн, но ачыс эз тыдав.
Посньыдик тушаа нывбабаяс вилаясӧн ветлісны выльӧн тэчӧм сёрӧм вывті, пидзӧсӧдзыс шобді пиӧ вӧйласьӧмӧн.
Вила йылын новлан кольтаяслӧн вуджӧръясыс лэбалісны шонді югӧр балкаясӧн розьӧдлӧм жуг кымӧръяс вывті.
Тыдовтчылісны мешӧкъяс, вески, гираяс.
Сэсся синводзті югнитіс брезентӧн вевттьӧм, муртса на вартӧм няньлӧн джуджыд нӧрыс.
И дилижанс петіс восьса степь вылӧ.
Некымын кылӧн кӧ висьтавны, первойсӧ вӧлі ставыс сэтшӧм жӧ, кыдзи и колян воясӧ.
Дас верстъясӧн паськӧдчӧм гӧгӧр восьса да тыртӧм вундӧм муяс.
Ӧтка курган.
Лилӧвӧй иммортельяслӧн слюда моз югъялӧм.
Аслас поз дінын пукалысь суслик.
Лямӧдӧм змей модаа гезпом...
Но друг водзын тыдовччис бус, и дилижанс пӧлӧн гырыся рӧдтӧмӧн скачитіс вӧла стражникъяслӧн неыджыд отряд.
— Стой!
Дилижанс сувтіс.
Вӧла йӧз пиысь ӧти матыстчис дилижанс дінӧ.
Карабиныслӧн дженьыд стволыс чеччаліс цифраа виж погон весьтас.
Рӧдтіс боквыв шапкаалӧм бусӧсь фуражкаыс.
Дзуртіс да пӧся ӧлыняліс кучик дукӧн седлӧыс.
Вӧвлӧн корскан нырыс сувтіс восьса ӧшинь весьтӧ.
Гырысь пиньясыс йирисны кӧртвомыслысь еджыд кӧртсӧ.
Турунвиж рӧма быг войталіс резина кодь сьӧд паръяссьыс.
Яй рӧма розовӧй да нежнӧй ныр розьяссьыс пуркйис пӧсь ловруыс, койыштіс дилижансын пукалысьясӧс пӧсь руӧн.
Сьӧд паръясыс вӧвлӧн нюжӧдчисны Петя идзас шляпа дінӧ.
— Кодӧс нуан? — кыліс кӧнкӧ вылын солдатскӧй гӧлӧс.
— Дачникъясӧс пароход вылӧ, — вочавидзис ямщиклӧн вежсьӧм гора вӧсньыдик, тэрмасян да кутшӧмкӧ угодитны кӧсъян гӧлӧсыс. — Найӧ Аккерманӧ мунӧны, а сэсянь веськыда пароход вылӧ — и Одессаӧ.
Найӧ тані экономияас гожӧм чӧж олісны,
июль тӧлысь заводитчӧмсянь.
Ӧні найӧ мунӧны бӧр гортаныс...
— А ноко, вай, петкӧдлы!
Тайӧ кывъяссӧ шуӧм бӧрын ӧшиньӧ чургӧдчис виж усъяса да виж синкымъяса бритӧм тшӧкаа салдатскӧй гӧрд чужӧм, фуражкаса виж кант вылас вӧлі кузьмӧскодь кокарда.
— Кодъяс лоанныд?
— Дачникъяс, — шуис нюмдӧм пырысь бать.
Салдатлы, тыдалӧ, эз кажитчы тайӧ нюмдӧмыс да вывті вӧльнӧй «дачникъяс» кылыс, коді кажитчис сылы сійӧс серам вылӧ лэптан кылӧн.
— Ме аддза, мый дачникъяс, — недӧвӧльнӧй пырысь да грубӧя шуис сійӧ. — Сійӧ этша, мый дачникъяс.
А кодъяс сэтшӧм дачникъясыс?
Улысса черлыыс Павлик батьлӧн дрӧгмуні, тошкыс кутіс тіравны.
Скӧрмӧмысла кельдӧдӧмӧн, тіралан чуньяснас сійӧ кизяліс став кизьяссӧ гожся пальтосьыс, лӧсьӧдыштіс пенснесӧ да лэчыд гӧлӧсӧн горӧдіс:
— Кыдз тэ лысьтан мекӧд сёрнитны татшӧм тонӧн?
Ме — шӧр школаясын велӧдысь, коллежскӧй сӧветник Бачей, а тайӧяс менам челядь — Петр да Павел.
Ми мунам Одессаӧ.
Плешкас Павлик батьлӧн кыптісны розовӧй пятнаяс.
— Виноват, <rus>ваше высокоблагородие</rus>, — збоя шуис салдат, еджыд синъяссӧ паськыда паськӧдӧмӧн да нагайкаа кисӧ вайӧдліс кӧзырек дінас. — Обознайтчи!
Тыдалӧ, сійӧ зэв ёна повзис, кор кыліс, кӧть и тӧдтӧм, но сэтшӧм грознӧй штатскӧй чин — «коллежскӧй сӧветник».
Но, сійӧс!
Нӧшта веськалан лёктор вылӧ.
Нӧшта пиньяс кузяыд сэсся козьныштасны.
Сійӧ зургис вӧвсӧ шпоръяснас да скачитіс.
— Дурак, — шуис Петя, кор салдатъяс вӧліны ылынӧсь нин.
Батьыс бара пузис:
— Ланьт!
Кымынысь ме тэныд висьтавлі, медым тэ эн лысьт водзӧ шуны тайӧ кывсӧ!
Сійӧ, коді частӧ шуӧ «дурак», унджыкысьсӧ ачыс овлӧ... не вывті сюсь морт.
Тшуп тайӧс аслыд нырад.
Мукӧд кадӧ кӧ Петя, дерт, сюйсис эськӧ спорӧ, но ӧні сійӧ ланьтіс.
Сійӧ зэв бура гӧгӧрвоис батьыслысь нервничайтӧмсӧ.
Бать, коді пыр кезйӧдлан лӧглунӧн сёрнитліс чинъяс да орденъяс йылысь, коді некор эз новлывлы форменнӧй вицмундирсӧ да некор эз ӧшӧдлы ассьыс «коймӧд степеня Анна орденсӧ», сійӧ эз признайтлывлы некутшӧм сословнӧй привилегияяс да шулывліс, мый Россияса став олысьяс — сӧмын «гражданаяс» и друг, скӧрмӧм йывсьыд висьталіс енмыс тӧдӧ мый
да кодлы жӧ висьталіс?
Первойя паныдасьысь салдатлы.
«Шӧр школаясын велӧдысь»...
«Коллежскӧй сӧветник»...
«Кыдзи тэ лысьтан сёрнитны татшӧм тонӧн»...
«Тьфу, кутшӧм ерунда! — вӧлі висьталӧ батьыслӧн яндзимӧн тырӧм чужӧмыс. — Фу, кутшӧм яндзим!»
Сэк ямщикыс, кыдзи сійӧ овлӧ пыр вӧлӧн мунігӧн кузь туйын, тайӧ суматокаыс дырйи удитіс нин воштыны плеть кучиксӧ, шарӧдіс плеть пунас, бусысла дзормӧм туй бокын быдмысь полынь кустъяссӧ.
Медбӧрын, сійӧ аддзис сійӧс да кӧрталіс, зэлӧдіс гӧрӧдсӧ пиньнас.
— А мед му пырыс мунасны!
— шуис дилижанс дорӧ матыстчигӧн.
— Ветлӧны тайӧ стражникъясыс быд туйяс кузя, сӧмын йӧзсӧ повзьӧдлӧны.
— Мый ветлӧны? — юаліс бать.
— Код найӧс тӧдас мыйла.
Корсьӧны, тӧдӧмысь, кодӧскӧ.
Сэні войдӧрлун, верст комын сайын, помещик Балабановлысь экономиясӧ сотӧмаӧсь.
Висьталӧны, кутшӧмкӧ «Потемкин» вывса пышъялысь матрос пӧ ӧзтӧма.
Сійӧн ӧні найӧ быдлаті ветлӧны да корсьӧны сійӧс, пышъялысь матроссӧ.
Сійӧ, висьталӧны, кӧнкӧ тані степь вылас дзебсясьӧ.
Татшӧм со делӧясыс.
Мый нӧ, мунам водзӧ?
Тайӧ кывъяссӧ висьталӧм бӧрын ямщик кайис вылӧ аслас местаӧ, лӧсьӧдіс вӧжжияссӧ, дилижанс мӧдӧдчис водзӧ.
Ӧти кӧ, кӧть кутшӧм эськӧ эз вӧв мича талунъя асылыс, настроениеныс ставныслӧн вӧлі тшыкӧма нин.
Тыдалӧ, еджыд бурысьяса кымӧръяс дикӧй табунъясӧн вевттьысьӧм тайӧ пемыд лӧз небесаа чудеснӧй мирас, лилӧвӧй вуджӧръясӧн тырӧм мирас, кодъяс гыалӧмӧн котӧртӧны ӧти кургансянь мӧдӧ степнӧй турунъяс вывті, кодъяс пӧвсысь оз-оз дай тыдыштлас вӧв юр лы либӧ воллӧн сюрыс, тыдалӧ, тайӧ мирас, кодӧс вӧлі лӧсьӧдӧма, кажитчӧ, сӧмын мортлы нимкодясьӧм да шуд вылӧ, — тайӧ мирас эз вӧв ставыс гӧгӧр лючки.
И та йылысь мӧвпалісны дилижансын ставныс: и бать, и ямщик, и Петя.
Сӧмын Павликлӧн ӧтнаслӧн вӧліны аслас торъя сикас мӧвпъяс.
Кремӧвӧй рӧма гӧгрӧс плешсӧ крепыда чукрӧдлӧмӧн, код вылӧ вӧлі ӧшӧдчӧмаӧсь шляпа увсьыс ӧкуратнӧя тшӧтшӧдӧм юрсиясыс, пукаліс сійӧ да сюся видзӧдіс карӧй синъяснас ӧшиньӧ.
— Папа, — шуис сійӧ друг, ӧшинь вылысь синъяссӧ вештывтӧг, — папа, а коді царыс?
— Кыдз сійӧ — коді?
— Но — коді царь?
— Гм...
Морт.
— Да абу жӧ.
Ме ачым тӧда, мый морт.
Кутшӧм тэ?
Абу морт, а коді?
Гӧгӧрвоан, коді?
Ог гӧгӧрво, мый тэ кӧсъян.
— Ме тэнсьыд юала: коді?
— Вот ей-богу...
Коді да коді...
Но, кӧсъян кӧ нин сідз, помазанник.
— Мыйӧн помазанник?
— Мы-ый!
Батьыс скӧрысь видзӧдліс пиыс вылӧ.
— Но — кыдзи: помазанник кӧ, то мыйӧн?
Гӧгӧрвоан — мыйӧн?
— Эн сӧр!
И батьыс скӧрысь бергӧдчис мӧдарӧ.
IV
ВӦВЪЯСӦС ЮКТАЛӦМ
Час дас асылын пырисны джынвыйӧ молдаванскӧй, джынвыйӧ украинскӧй сиктӧ юктавны вӧвъясӧс.
Батьыс кутіс Павликӧс киӧдыс, да найӧ мӧдӧдчисны дыняяс ньӧбны.
Петя жӧ кольччис вӧвъяс дінӧ сы могысь, медым видзӧдны вӧвъясӧс юкталӧм.
Дилижанслысь ыджыд вагонсӧ ас бӧрсяньыс кыскысь вӧвъясӧс ямщик вайӧдіс вор дорӧ.
Тайӧ вӧлі, сідз шусяна «тури» юкмӧс.
Ямщик сюйис плетьсӧ гӧлень костас да кутчысис веськыда ӧшалан зэв кузь зібйӧ, код помӧ вӧлі дорӧма чеп йылӧ дубӧвӧй сьӧкыд ведра.
Сійӧ кутіс кияснас зіб кузя ӧктыны, лэдзны сійӧс юкмӧсӧ.
«Тури» дзуртыштіс.
Зэв ыджыд карнанлӧн ӧти помыс кутіс копыртчыны, быттьӧкӧ кӧсйис видзӧдлыны юкмӧс пытшкас, кор мӧд помыс, — кытчӧ сьӧктасӧ содтӧм могысь вӧлі кӧрталӧма ыджыд из — кокниа кыпӧдчис вывлань.
Петя лэччысис морӧснас юкмӧс дорӧ да видзӧдліс сэтчӧ, кыдзи подзорнӧй трубаӧ.
Изъясӧн струбйӧм гӧгрӧс шахта юкмӧслӧн, коді вевттьысьӧма вӧлі веркӧссяньыс пемыд, сьӧдов-коричневӧй бархат кодь бакӧн, пырис зэв пыдӧдз.
И сэні, кӧдзыд пемыдас, югъяліс валӧн ичӧтик кытш, фотографическӧй аппаратын моз жӧ стӧча сэні тыдаліс Петялӧн шляпаыс.
Детинка горӧдіс, и юкмӧсыс, кыдзи сёй гырнич, тыри юрган йӧлӧгаӧн.
Ведраыс зэв дыр лэччис увлань, лои зэв ичӧтикӧн, а век на ещӧ эз вермы воны ваӧдзыс.
Дыр мысти сэсся кыліс плеснитчӧм шы.
Ведра пырис ваӧ, тыри да мӧдӧдчис бӧр вывлань.
Сьӧкыд войтъяс гылалісны ваӧ.
Найӧ лыйлісны, кыдзи пистонъяс.
Дыр кыпӧдчис уна киясӧн стекло кодя ниртӧм зібйыс, кытчӧдз, сэсся, эз мыччысь кӧтасьӧм чептыс.
«Тури» дзуртыштіс медбӧръяысь.
Ямщик вына киясӧн кватитіс пудъя ведрасӧ да кисьтіс изйысь вӧчӧм ворйӧ.
Но кисьттӧдзыс войдӧр юис первой ачыс.
Ямщик бӧрын юис Петя.
Дзик таын и вӧлі вӧв юкталанінлӧн главнӧй мичлуныс да лӧсьыдлуныс.
Детинка сюйліс нырсӧ да тшӧкасӧ дзик югыд да йи кодь кӧдзыд ваӧ.
Черпняыс пытшкӧссяньыс вевттьысьӧма вӧлі тош мода виж нюйтӧн.
Мыйкӧ повзьӧдчана, пӧшти колдовскӧй вӧлі тайӧ черпняас да тайӧ нюйтас.
Челядь вежӧрысь вӧрзьӧдіс мыйкӧ зэв важся вӧрса олӧмысь серпас, коді вӧлі чуйдӧ челядьӧс думайтны ва мельнича йылысь, мельник-кӧлдун йылысь, джуджыд омут йылысь да лягушка-царевна йылысь,
Йиа ва юӧмысь пыр жӧ пондіс юкавны плешсӧ.
Но луныс вӧлі жар
и Петя тӧдіс, мый тайӧ регыд прӧйдитас.
Петя сідзжӧ зэв бура тӧдіс, мый ковмас лэптыны ведра кӧкъямыс ли дас, медым юктавны вӧвъясӧс.
Та вылӧ мунас этша вылӧ час джын.
Сідзкӧ, позьӧ гуляйтыштны.
Детинка видзчысьӧм пырысь вуджис юктасянінса вакса кодь сьӧд няйт вомӧн, кодӧс вӧлі быдлаӧд розьӧдлӧма порсь кок гыжъясӧн.
Сэсся муніс ва лэдзан бӧрӧзда пӧлӧн, дзодзӧг гоньясӧн вевттьысьӧм эжа вывті.
Ва визувтан бӧрӧзда вайӧдіс сійӧс нюр дінӧ, коді вӧлі дорвыв вевттьысьӧма джуджыд камыш вӧрӧн, эжӧрӧн, да ёгтурунъясӧн.
Тані весиг луншӧрся медся жар кадас вӧлі пемыд и ыркыд.
Юр кольмӧдан уна сикас дук друг кучкис сылы нырас.
Эжӧрлӧн зэв лэчыд дукыс сорласис тӧзьлӧн кутшӧмкӧ юмов кӧра орехӧвӧй дуккӧд, кодысь збыльвылӧ заводитчис висьны юр.
Ёсь листъяса дурманлӧн кустъясыс, кодъяс вӧлі вевттьысьӧмаӧсь кыз вуждіна да колючкаяса сьӧдоввиж кӧрӧбкаясӧн, вывті нежнӧй, вывті ыджыд да вывті дука кузь дзоридзьясӧн, быдмисны орччӧн пасленкӧд, беленакӧд да таинственнӧй сяма узян-турункӧд.
Туй вылын синъяссӧ куньӧмӧн пукаліс ыджыд лягуша, быттьӧкӧ сійӧс кӧлдуйтӧма, и Петя мыйвынсьыс зілис сы вылӧ не видзӧдны, медым друг не аддзыны сы юр вылысь ичӧтик зарни корона.
Веськыда кӧ шуны, тайӧ местаас ставыс кажитчис кӧлдуйтӧмаӧн, кыдзи мойдвывса вӧрын.
Оз-ӧ тані кӧнкӧ матын ветлы ыджыд синъяса косіник нывка Аленушка аслас Иванушка вокыс вӧсна дугдывтӧг бӧрдӧмӧн?..
Друг кӧ эськӧ ӧні котӧрӧн вӧрсьыс петіс еджыд мегӧ да бакӧстіс вӧсньыдик челядь гӧлӧсӧн, то збыльысь эськӧ, повзьӧмысла Петя воштіс садьсӧ.
Детинка решитіс не думайтны мегӧ йылысь.
Но кымын ёнджыка сійӧ зілис не думайтны, сымын ёнджыка думайтсис.
А кымын ёнджыка думайтіс, сымын ёнджыка сійӧ кутіс повны сулавны ӧткӧн тайӧ сьӧдвиж рӧма проклятӧй местаас.
Сійӧ мыйвынсьыс кунис синъяссӧ, медым не горӧдны да уськӧдчис пышйыны тайӧ ядовитӧй заросльсьыс.
Сійӧ пыр котӧртіс, кытчӧдз эз веськав неыджыд овмӧс карта сайӧ.
Ньӧрйысь кыӧм ӧграда сайсьыс, код вылын чурвидзисны зэв уна сёй гырничьяс, Петя аддзис лӧсьыдіник гумла.
Гумла шӧрвыйын, кодӧс вӧлі вольсалӧма му вылысь муртса на ваялӧм шобдіӧн, сулаліс верстьӧ нывбаба чышъянӧн синмӧдзыс кӧртасьӧм нывка, уборкияса кузь юбкаа, мича сосвомдора дженьыдик ситеч ковтаа; сылы вӧлі ар дас ӧти кымын.
Гырддзанас шондіысь сайӧдчӧмӧн да кӧмтӧм кокъяснас тувччалӧмӧн, сійӧ вӧтліс кузь гез йылын кытш кузя ветлысь кык вӧлӧс, кодъясӧс вӧлі доддялӧма эз орччӧн, а ӧти-мӧд бӧрсяыс.
Небыдика кок гыжъяснас идзассӧ шыблалӧмӧн моз, вӧвъяс тувччалісны да тюрӧдісны ас бӧрсяныс дзирдалан шобді кыз слӧй вывті тшупӧдӧсь каменнӧй вал.
Валыс зумыда да шытӧг чеччаліс.
Каменнӧй вал бӧрся кыссис водзсяньыс лямпаӧс моз кусыньтӧм вель кузь паськыд пӧв.
Петя вӧлі тӧдӧ, мый тайӧ пӧв улысла дорас крепиталӧма зэв уна лыда янтарнӧй ёсь биаизъяс, кодъяс зэв лӧсьыда гылӧдӧны шепъяссьыс тусьяссӧ.
Тайӧ ӧдйӧ исковтысь пӧв вылас, ыджыд вынӧн аслас тушалысь равновесиесӧ кутӧмӧн, зэв збоя, кыдзи даддьын, сулаліс вушйӧм дӧрӧма восьса морӧса да кӧзырокнас боквыв картузасьӧм детина, коді вӧлі Петя арлыда жӧ кымын.
Еджыд юрсияса ичӧтик нывка, кыкнан кинас мыйвынсьыс вокыслы гачас кутчысьӧмӧн, пукаліс тетюритчӧмӧн, кыдзи шыр.
Кытш гӧгӧрыс котраліс старик, сійӧ пу вилаӧн бергӧдліс шобдісӧ да вӧв кок увланьыс сійӧс шыблаліс.
Пӧрысь пӧч шыльӧдаліс бедь йылӧ тувъялӧм кузь пӧвйӧн паськалысь да ассьыс формасӧ воштысь кытшсӧ.
Неуна ылынджык, сёрӧмъяс дорас, гожъялӧмысла сьӧд да мужиклӧн кодь сӧнӧсь кияса нывбаба зэвтчӧмӧн бергӧдліс тӧлӧдчан машиналысь шарманкасӧ.
Барабанса гӧгрӧс розьті тыдалісны, кыдз вуджрасьӧны сылӧн гӧрд лопастьясыс.
Тӧлӧдчан машинаысь тӧлыс петкӧдіс жуг-ёгсӧ дзирдалан кымӧрӧн.
Сійӧ кокньыдика, сынӧд моз кокньыдика, быттьӧ кисея, пуксис му вылӧ, йӧн турунъяс вылӧ, лэбис весиг ӧградаӧдзыс, кӧні дзикӧдз нин воӧма вижовгӧрд степнӧй помидоръяс косьмӧм коръяс весьтын чурвидзис полӧкалӧ, сійӧ вӧлі сыри-лепестки паськӧма да гӧрд дорыша косясьлӧм дворянскӧй фуражкаа.
Тані, тайӧ ичӧтик гумла вылас, тыдалӧ уджаліс крестьянскӧй семья ставнас, кӧзяинсьыс ӧтдор.
Кӧзяиныс, дерт, вӧлі война вылын, Манчжурияын, гашкӧ, тайӧ кадас пукаліс гаоляын, а японецъяс лыйлісны сылы шимозаясӧн.
Тайӧ гӧлиник да ноксьӧм пырысь тайӧ вартӧмыс некутшӧма вӧлі оз мун ыджыд шума, уна йӧза озыр имениеын вартӧм вылӧ, кодӧс аддзывліс Петя экономияысь.
Но и тайӧ омӧлиник вартӧмас Петя сідзжӧ аддзис мыйкӧ лӧсьыдтор.
Сылы эськӧ, зэв окота вӧлі катайтчыштны биа изъяса пӧв вылас либӧ весиг кӧть нин бергӧдлыштны тӧлӧдчан машиналысь воропсӧ.
Мукӧд кадӧ кӧ, сійӧ эськӧ непременнӧ корис детинаӧс босьтны сійӧс аскӧдыс пӧв вылас, но ӧні сылы колӧ вӧлі тэрмасьны.
Петя мӧдӧдчис бӧр.
Сылы нэм кежлас пырисны паметяс крестьянскӧй уджлӧн сьӧлӧмтӧ вӧрзьӧдан став прӧстӧй подробностьясыс: выльӧн вартӧм идзьяслӧн дзирдалӧмыс, сёйысь вӧчӧм керкалӧн сӧстӧма белитӧм пыдыс стенъясыс, сы улын — трапичаясысь вӧчӧм аканьяс да посньыдик косьтӧм тыкваяс, сідз шусяна «таракуцкаяс», кодъяс служитӧны крестьянскӧй челядьлы медся бур ворсанторъясӧн, а камышысь вӧчӧм керка вевт сигӧрыс вылын аслас кыдз-сюрӧ вӧчӧм ыджыд поз дінын ӧти кок йылас сулалӧ аист.
Торъя нин колис паметяс пикейнӧй жилеткаӧ да дженьыдик пинджакӧ моз пасьтӧдӧм тушаыс сылӧн, гӧрд бедь кодь кокыс (кусыньтӧм мӧд кокыс сылӧн дзик оз тыдав) да кузь гӧрд нырыс, коді шлочкӧдчис пуӧ кучкалӧм шыӧн, кыдзи кучкавлӧ войся стӧрӧж колотушкаӧн.
Лӧз вывескаа «волостнӧй правление» керка водзын сулалісны кильчӧ сюръяясӧ домалӧм кавалерийскӧй седлояса куим вӧв.
Шапкасӧ пидзӧс костас пуктӧмӧн бусӧсь сапӧгъяса салдат пукаліс шонді сайын пос тшупӧдъяс вылас да куритіс газетнӧй бумагаӧн гартовтӧм махоркаысь чигарка.
— Кывзы, мый ті тані вӧчанныд? — юаліс Петя.
Салдат дыш пырысь видзӧдліс карса детинаӧс кок увсяньыс юрӧдзыс, чилснитіс пинь пырыс ылӧ бокӧ виж дульлысь кузь вӧжжи да веськодь пырысь шуис:
— Матросӧс кыям.
«Мыйся нӧ тайӧ таинственнӧй, страшнӧй матрос, коді дзебсясьӧ степын, кӧнкӧ тані матын, коді соталӧ экономияяс да кодӧс кыйӧны салдатъяс?
— мӧвпаліс Петя жар, тыртӧм улича кузя юкмӧслань лэччигӧн.
— Колӧкӧ тайӧ страшнӧй рӧзбойникыс усьласьӧ тшӧтш и дилижансъяс вылӧ?»
Дерт, Петя нинӧм эз висьтав аслас полӧмъяс йылысь батьыслы да вокыслы.
Мыйла прӧста волнуйтны йӧзӧс?
Но сійӧ ачыс лыддис коланаӧн овны видзчысьӧмӧнджык и, лючки ставсӧ артыштӧм бӧрын, сюйис ассьыс коллекцияяссӧ скамья улас, стен бердас матӧджык.
Муртса на дилижансыс вӧрзис да кутіс кайны чой паныд, детинка сюйсис ӧшиньӧ да пондіс ӧшинь дінысь орӧдчывтӧг видзӧдны туй бокъясас, оз-ӧ тыдовтчы туй чукыль сайысь рӧзбойник.
Сійӧ чорыда решитіс карӧ вотӧдз не вешйывны ӧшинь дорысь.
Сэки сылӧн батьыс да Павлик, кодъяс тыдалӧ эз и гӧгӧрволыны опасность йывсьыд, босьтчисны ноксьыны дыняясӧн.
Коркӧ нёльнан пельӧсӧдыс дзоридз букет серӧн вышивайтлӧм суровӧй полотноысь вурӧм наволочка пиын, коді ӧні вӧлі вушйыштӧма нин, куйлісны кӧпейкаӧн ньӧбӧм дас кымын дыня.
Батьыс перйис рудвиж рӧма топыдіник канталупка, коді вӧлі вевттьысьӧма потласьӧм вӧсньыдик сеткаӧн да шуис: «А <ns>но-ко</ns>, видлам тайӧ знаменитӧй дыняяссӧ», и аккуратнӧя вундіс сійӧс кузьмӧс ногыс да паськӧдіс, кыдзи восьтлӧны книга.
Зэв чӧскыд дукӧн тыри дилижанс пытшкӧсыс.
Батьыс вундіс дынялысь пытшкӧссӧ перочиннӧй пуртӧн, пелька да вына шеныштчӧмӧн койыштіс найӧс ӧшинь пырыс.
Сэсся юкліс дынясӧ вӧсньыдик аппетитнӧй чӧланъяс вылӧ да, сӧстӧм носӧвӧй чышъян вылӧ пуктӧм бӧрын, шуис:
— Тыдалӧ, абу омӧль дыня:
Павлик, коді пукаліс нин места вылас ӧшйытӧг, пыр жӧ кватитіс кыкнан кинас медся ыджыд кусӧксӧ да пырӧдчис сэтчӧ пельӧдзыс.
Сійӧ весиг пондіс чушкыны нырнас вывті чӧскыдысла, и дынялӧн сӧкыс гудыр войтъясӧн ӧшӧдчис сы тшӧка вылын.
Батьыс жӧ ӧкуратнӧя сюйис вомас неыджыд кусӧк, курччаліс сійӧс, чӧскыда куньліс синъяссӧ да шуис:
— Збыльысь, замечательнӧй дыня.
— Зэв чӧскыд, — батьыс бӧрся шуис Павлик.
Сэки Петя, код мышку сайын вӧчсисны став тайӧ терпитны вермытӧм торъясыс, эз вермы кутчысьны водзӧ и, опасность йылысь вунӧдчӧмӧн, уськӧдчис дыняяс дінӧ.
V
ПЫШЪЯЛЫСЬ
Аккерманӧ вотӧдз верст дас сайсянь заводитчисны виноградникъяс.
Дыняяс важӧн нин вӧлі сёйӧма и коркаяссӧ ӧшинь пыр шыбытӧма.
Кутіс лоны гажтӧм.
Кадыс матысмис луншӧр кадлань.
Кокньыдик асъя тӧв, коді аслас ыркыдлунӧн казьтыліс, мый делӧыс век жӧ катовтӧ арлань нин, ӧні дзикӧдз лӧнис.
Шондіыс сотіс кыдзи и июль тӧлысь шӧрын, весиг быттьӧкӧ жарджыка, косджыка да ёнджыка.
Вӧвъяс сьӧкыд пырысь кыскисны ыджыд дилижанссӧ этша вылӧ куим весьт судта лыа вывті.
Воддза посньыдик кӧлесаясыс вӧйлісны лыаас трубкаӧдзыс,
а гырысьджык бӧр кӧлесаясыс надзӧник шатласисны, лыа вылысь веськалӧм мидияяслысь лӧз раковинаяссӧ варснитӧмӧн гораа лязлісны.
Посньыдик пызь рӧма бусыс пӧдтан тшынӧн кытшаліс путешественникъясӧс.
Синкымъяс да синлапъяс рудӧдісны,
бусыс кажакыліс пиньяс вылын.
Павлик паськыда восьтіс югыд шоколаднӧй рӧмпӧштан рӧма синъяссӧ да ӧтарӧ несъяліс.
Ямщикыс лои мельник кодь.
А гӧгӧр помтӧг кыссисны виноградникъяс.
Важ лозаяслӧн гӧрӧдӧсь заясыс шахматнӧй сер моз порядокӧн вевттисны кос да бусысла рудӧдӧм му веркӧссӧ.
Виноградникъяс кажитчисны, быттьӧ найӧс чукыртӧма ревматизмӧн.
Найӧ эськӧ вермисны кажитчыны безобразнӧйӧн, весиг отвратительнӧйӧн, природаыс кӧ эз тӧждысь мичмӧдны найӧс благороднӧй, античнӧй серпасъяс сера зэв мича коръясӧн.
Ёся вундӧм доръяса, ёна чукыльӧсь да вылӧ кыпалан узор сера сӧнъяса, купорос рӧма бирюзовӧй чутъяса тайӧ листъясыс луншӧрса шонді лучьясын югъялісны ма сяма вежлунӧн.
Лозаяслӧн том петасъяс крутӧя гартчисны джуджыд бедьяс гӧгӧр.
Важджыкъясыс вӧлі кусыньтчӧмаӧсь плодъяс розъяс сьӧкта улын.
Колӧ вӧлі лоны сюсь син, медым казявны тайӧ коръяс пиӧ дзебсьӧм розъяссӧ.
Тӧдтӧм морт вермис эськӧ кытшовтны дзонь десятина и не казявны ни ӧти роз, кор быд куст вӧлі веськыда тырӧма виноградӧн и найӧ асьныс горзісны:
«Да танӧсь жӧ ми, чудак-морт!
Тэ гӧгӧрын ми ӧшалам пуд дас кымын.
Босьт миянӧс да сёй!
Эх, тэ, паськыд вом!» И друг сэк эськӧ паськыд вом казяліс дзик ныр увсьыс ӧти роз, сэсся мӧдӧс, сэсся коймӧдӧс...
Кытчӧдз виноградникыс ставнас оз кут ӧзйыны виноград розъясӧн, быттьӧкӧ волшебство вынӧн найӧ друг ӧні сӧмын на мыччысисны.
Но Петя вӧлі тӧдса морт тайӧ делӧясын.
Винограднӧй розъяс воссьылісны сы син водзын сразу жӧ.
Сійӧ не сӧмын сразу казявліс найӧс, но весиг рӧзьнитіс дилижанс мунігӧн налысь сортъяссӧ.
Вӧліны тані виноградъяслӧн зэв уна сорт.
Кыз кучик пырыс тыдалана гудыр косточкаяса, югыдвиж рӧма гырысь «чаусъяс» ӧшалісны кык-куим пунта кузь пирамида розъясӧн.
Опытнӧй син некыдзи эз вермы эськӧ соравны найӧс, шуам, «дамскӧй пальчикъяскӧд», кодъяс вӧліны сідзжӧ югыдвиж рӧмаӧсь, но сӧмын ёнджыка кузьмӧсджыкӧсь да глянцевӧйӧсь.
Нежнӧй лечебнӧй «шашла» пӧшти нинӧмӧн эз торъяв «розовӧй мускатысь», но кутшӧм збыльысь ыджыд вӧлі на костын торъялӧмыс!
«шашлалӧн» гӧгрӧс плодъясыс, кодъяс вӧлі топалӧмаӧсь розъясас сэтшӧм топыда, мый воштылісны формасӧ да пӧрлісны пӧшти кубик формаӧ, и яръюгыда отражайтлісны асланыс вижов-розӧвӧй пузырокъясын шонді югӧръяссӧ, а «розӧвӧй мускатлӧн» вотӧсъясыс вӧлі вевттьысьӧмаӧсь быттьӧкӧ аметистовӧй гудыр бусӧн да шонді югӧръяс улын эз дзирдавны.
Но ставныс найӧ — и лӧзовсьӧд «изабелла», и «чаус», и «шашла», и «мускат» — асланыс пырыс тыдалана да воӧм плодъяснас вӧліны сэтшӧм веж петкӧданаӧсь, мый весиг мичлунын лючки разбирайтчысь бобувъяс пуксьылісны на вылӧ, кыдзи дзоридзьяс вылӧ, и налӧн усъясыс сэк сорсьылісны виноград виж усъяскӧд.
Кор-сюрӧ лозаяс пӧвсын паныдасьліс шалаш.
Сыкӧд орччӧн пӧшти пыр сулавліс купорос тыра пельса, кодӧс вӧлі чутӧсьтӧма пырыс тыдалана яблоняысь либӧ абрикосысь усян лазурнӧй вуджӧрӧн.
Петя завидь пырысь видзӧдіс лӧсьыдіник идзас чом вылӧ.
Сійӧ бура тӧдіс, кутшӧм овлӧ лӧсьыд жар лунӧ пукавны татшӧм чомйын, шоналӧм, кос идзас вылын ӧбӧд бӧрын, ыркыд вуджӧрын.
Некутшӧма вӧрзьыштӧм дука да жар сынӧдыс тырӧма чебрец да тмин чӧскыд дукъясӧн.
Муртса кывмӧн потласьӧны шыранькытшлӧн косьмысь пуртӧсъясыс.
Ак, лӧсьыд ӧд!
Пӧсь сынӧд стеклӧӧн шымыртӧм виноград кустъяс дрӧгнитчыштласны да кокньыдика вуджрасьыштӧны.
И став вылас та весьтын кельыда лӧзӧдіс жарысла рӧмсӧ воштӧм степвыв буса енэж.
Но и мича!
И друг сэк лоис виччысьтӧм событие, сэтшӧм ӧдйӧ да аслыссяма, мый сьӧкыд вӧлі весиг и думыштнысӧ, мый лои первойсӧ да мый лои бӧрынас.
Первой кыліс лыйӧм шы.
Но тайӧ эз вӧв Петялы тӧдса да омӧля повзьӧдана дробовикысь лыйӧм шы, коді кывлӧ сэтшӧм тшӧкыда виноградникъяс весьтын.
Эз, тайӧ вӧлі зэв гораа шковӧптысь, лёктуналысь лыйӧм шы — казеннӧй образеца трехлинейнӧй винтовкаысь лыйӧм.
Такӧд тшӧтш туй вылын тыдовтчис вӧла стражник, киас кутіс карабин.
Сійӧ нӧшта кыпӧдіс ружьесӧ, метитчис виноградникъяс пӧвсӧ, но, тыдалӧ, мӧвпыштіс да эз лый сэсся.
Сійӧ пуктіс карабинсӧ седлӧ вомӧныс, зургис вӧвсӧ шпоръяснас, ляпкӧдчис да чеччыштіс джуджыд вал вомӧныс веськыда виноградникас.
Фуражкасӧ кутыштӧмӧн, сійӧ скачитіс веськыда винограднӧй кустъяссӧ чегъялӧмӧн да регыд саяліс.
Дилижанс муніс пыр водзӧ.
Мыйкӧ-дыра кад маті гӧгӧрын вӧлі чӧв.
Друг дилижанс бӧрвылын, виноградник вал вылын, ӧти местаын кутіс вӧрны туруныс.
Кодкӧ чеччыштіс джуджыд бӧрӧздаӧ, сэсся кыссис бӧрӧздасьыс туй вылас.
Сук бус кымӧрӧн сайӧдӧм кутшӧмкӧ морт уськӧдчис вӧтчыны дилижанс бӧрся.
Тыдалӧ, ямщикыс вылысяньыд казяліс сійӧс медвойдӧр.
Но, медым сувтӧдны вӧвъясӧс, сійӧ мӧдарӧ, сувтіс кӧзла вылӧ да мыйвынсьыс кутіс шенасьны плетьнас, кисӧ юр весьтас кыпӧдӧмӧн.
Вӧвъяс мӧдӧдчисны скачӧн.
Но тӧдтӧм морт удитіс нин чеччыштны дилижанс пос вылӧ да, бӧрладорса ӧдзӧссӧ восьтӧмӧн, видзӧдліс дилижанс пытшкӧсас.
Сійӧ лолаліс зэв сьӧкыда, пӧшти вӧлі пӧдан выйын.
Тайӧ вӧлі повзьӧмысла кельдӧдӧм чужӧма, повзьӧм синъяса да топыд туша статя том морт; карӧй синъясыс сылӧн вӧліны либӧ гажаӧсь, либӧ зэв ёна повзьӧмаӧсь.
Ёжӧн шырӧм ыджыд гӧгрӧс юр вылас сылӧн неногӧн пукаліс кизя да вылькодь на люстриновӧй картуз, сэтшӧм сяма, кутшӧмӧс новлӧны праздникъясӧ мастеровӧйяс.
Но сэк жӧ сійӧ дзескыд пинжак улын тыдаліс вышивайтӧм батрацкӧй дӧрӧм, тайӧ петкӧдліс быттьӧкӧ сійӧ вӧлі тшӧтш и батракӧн.
Но, гвардейскӧй кыз сукноысь вурӧм гачыс, коді вӧлі бусысла бархат кодь, некыдз нин эз мун ни мастерӧвӧйлы, ни батраклы.
Ӧти гачкокыс вӧлі орӧма да сы улысь тыдаліс кык пӧвса вурыса грубӧй флотскӧй сапӧглӧн гӧрд гӧльӧньыс.
«Матрос!» югнитіс Петя юрын страшнӧй мӧвп и сэк жӧ тӧдтӧм морт кулак мышкысь, кодӧс вӧлі пуктӧма ӧдзӧс вуг вылӧ, повзьӧм детина зэв яснӧя аддзис татуированнӧй гӧлубӧй якорь.
Тӧдтӧм мортыд, тыдалӧ, вӧлі дилижансса пассажиръяс дорысь не этшаджык ачыс смутитчӧма аслас немвиччысьтӧг пырӧмыс вӧсна.
Пенснеа да чуймӧмысла бӧбмӧм господинӧс и повзьӧм кык детинаӧс аддзӧм бӧрын, сійӧ шытӧг пондіс вӧрӧшитны паръяссӧ, быттьӧкӧ кӧсйис здоровайтчыны либӧ извинитчыны.
Но, яндысьыштӧм пырысь вежыня нюмдӧм кындзи, сылӧн немтор эз артмы.
Сійӧ сэсся шеныштіс кинас да лӧсьӧдчӧ нин вӧлі бӧр чеччыштны подножка вывсянь туй вылас, но сэки друг водзын тыдовччис разъезд.
Тӧдтӧм морт видзчысьӧм пырысь кыйкнитліс дилижанс кузов сайсянь, аддзис буса туй вылысь салдатъясӧс, сэсся ӧдйӧ чеччыштіс карета пытшкас да клопнитіс ас бӧрсьыс ӧдзӧссӧ.
Сійӧ кевмысян синъясӧн видзӧдліс пассажиръяс вылӧ, сэсся, кыв шутӧг, бауасис да, Петя повзьӧм вылӧ видзӧдтӧг, кыссис скамья улас, веськыда сэтчӧ, кытчӧ вӧлі дзебӧма сылӧн коллекцияяс.
Детинка повзьӧм пырысь видзӧдліс батьыс вылӧ, но сійӧ тошсӧ зэв решительнӧя водзвыв чургӧдӧмӧн пукаліс дзик вӧрзьӧдчытӧг спокойнӧй чужӧмӧн, сӧмын вӧлі неуна бледджык.
Кияссӧ рушку вылас воча пуктӧмӧн, сійӧ бергӧдліс ӧти певсӧ мӧд пев гӧгӧрыс.
Сылӧн став видыс и чужӧмыс висьталіс, мый немтор эз ло, нинӧмтор йылысь оз ков юасьны, а колӧ пукавны местаясын, быттьӧкӧ нинӧм эз и вӧв, да мунны водзӧ.
Не сӧмын Петя, но весиг и ичӧтик Павлик сразу гӧгӧрвоисны батьнысӧ.
Татшӧм положениеын тайӧ вӧлі медся прӧстӧй да медся бур — нинӧм не аддзыны.
Сёрнитны кӧ нин ямщик йылысь, то сы йылысь нинӧм вӧлі и сёрнитнысӧ.
Сійӧ тӧдіс сӧмын вӧвъяс швачӧдӧм, весиг бӧрвылас эз видзӧдлыв.
Некымын кылӧн кӧ шуны, тайӧ вӧлі кутшӧмкӧ зэв аслыссяма ланьтӧмӧн олӧм ӧтувъя заговор.
Разъезд вочаасис дилижанскӧд.
Некымын салдатлӧн чужӧмъясыс видзӧдлісны ӧшинь пыр.
Но матрос куйліс пыдын нин, скамейка улын.
Сійӧ вӧлі некутшӧма оз тыдав.
Тыдалӧ салдатъясыд немтор эз аддзыны подозрительнӧйсӧ тайӧ челядь тыра да баклажан тыра мирнӧй дилижансысь.
Найӧ сувтлытӧг мунісны водзӧ.
Этша вылӧ часджын чӧж на кыссис ӧтувъя чӧв олӧм.
Матрос вӧрзьӧдчывтӧг куйліс скамья улын.
Гӧгӧр ставыс вӧлі спокойнӧ.
Медбӧрын водзын, акацияяс кизер виж рӧм вылын, тыдовтчисны карса меддор керкаяслӧн черепичнӧй вевтъясыс.
Сэки медводз батьыс торкис чӧвлунсӧ.
Спокойнӧя ӧшиняс видзӧдӧмӧн, сійӧ шуис быттьӧкӧ аслыс, но зэв яснӧя да гораа:
— О-о!
Кажитчӧ, ми матысмам.
Аккерман тыдалӧ нин.
Но и жар!
А туй вылас ни ӧти морт абу.
Петя пыр жӧ гӧгӧрвоис батьыслысь мудеритӧмсӧ:
— Матысмам!
Матысмам! — горӧдіс сійӧ:
Сійӧ кватитіс Павликӧс пельпомӧдыс да кутіс тойлавны сійӧс ӧшинь дорӧ да пондіс наросьнӧ зэв фальшивӧя да кыпыда горзыны:
— Видзӧд, Павлик, видзӧд, кутшӧм мича пӧтка лэбзьӧ!
— Кӧні лэбзьӧ пӧткаыс? — юаліс Павлик, радысла кывсӧ нюжӧдӧмӧн.
— Ах, господи, кутшӧм тэ йӧй!
То жӧ сійӧ, то.
— Ме ог аддзы.
— Сідз кӧ тэ синтӧм.
Тайӧ кадас бӧрвыланыс кыліс шарӧдчӧм шы, да пырысь-пыр жӧ клопмуні дилижанс ӧдзӧсыс.
Петя ӧдйӧ бергӧдчыліс.
Но гӧгӧр вӧлі ставыс важ мозыс тыртӧм.
Сӧмын скамья увсьыс оз нин вӧлі чурвидз матрослӧн сапӧгыс.
Тревожитчӧм пырысь Петя видзӧдліс скамья улӧ: абу-ӧ вошӧма коллекцияясыс.
Коллекцияясыс вӧліны дзоньвидзаӧсь,
ставыс пӧрядокын.
А Павлик пыр ноксис ӧшинь дорын, зілис аддзыны пӧткаӧс.
— Кӧн нӧ пӧткаыс? — шлюпкис сійӧ вомсӧ вежыньтӧмӧн. — Петкӧдлӧй пӧткасӧ.
Пе-е-етька, кӧн пӧ-ӧ-т-каыс?
— Эн няргы! — ӧлӧдіс Петя. — Абу нин пӧткаыс.
Лебзис.
Мый ме дінӧ лемасин?
Павлик сьӧкыда лолыштіс да, гӧгӧрвоис, мый сійӧс чорыда ылӧдісны и кутіс шензьӧм пырысь видзӧдны скамья улас.
Сэні некод нин эз вӧв.
— Папа, — бӧръявылыс шуис сійӧ дрӧжжитан гӧлӧсӧн, — а кӧн нӧ дядяыс?
Кытчӧ воши?
— Эн сӧр! — скӧрысь ӧлӧдіс сійӧс батьыс.
И Павлик шог пырысь ланьтіс да пондіс думайтны пӧткалӧн таинственнӧя вошӧм йылысь, и сэтшӧм жӧ таинственнӧя бокӧвӧй дядя вошӧм йылысь.
Кӧлесаяс кутісны йиркӧдны изйӧн вольсалӧм улича кузя.
Дилижанс пырис акацияясӧн садитӧм вуджӧрӧ дзебсьӧм улича вылӧ.
Ӧдйӧ бӧрӧ колисны телеграфнӧй столбъяслӧн чукыльӧсь да руд стволъясыс, черепичнӧй гӧрд да гӧлубӧй рӧма кӧрт керка вевтъяс; ылын дзик здук кежлӧ тыдовтчыліс лиманлӧн гажтӧм ваыс.
Шонді вуджӧрті прӧйдитіс малиновӧй дӧрӧма мороженӧй вузалысь, ассьыс пельсасӧ нуис юр вылас.
Шонді серти кӧ, кадыс нин вӧлі час дорысь унджык.
А «Тургенев» пароход вӧлі мунӧ кык часын.
Батьыс тшӧктіс гостиница дінӧ сувтлытӧг гӧнитны веськыда пристань вылӧ, кысянь буретш сійӧ кадас кыліс пароходлӧн зэв кузя да кыза тутӧстӧм.
VI
«ТУРГЕНЕВ» ПАРОХОД.
Оз ков вунӧдны, мый тайӧ книгаын вайӧдӧм событиеяс мунлісны во комын сайысь унджык.
А «Тургенев» пароход лыддьыссьыліс весиг сэкся кадӧ нин вель ёна важ пароходӧн.
Тайӧ вӧлі кык трубаа, вель кузь, но векньыдик, кык кӧлесаа пароход, кодлӧн гӧрд лопастьясыс тыдалісны гӧгрӧс кожух розьясӧдыс; ичӧт пароход дорысь сійӧ ёнджыка муніс ыджыд катер вылӧ.
Но Петялы сійӧ пыр кажитчыліс корабльяс стрӧитӧм делӧын чудесаӧн, а Одессасянь Аккерманӧдз сы вылын мунӧмыс сылы кажитчыліс этша вылӧ Атлантическӧй океан вомӧн путешествуйтӧм кодьӧн жӧ.
Мӧд классын билет сулаліс вель дона: ӧти шайт да дас ур.
Ньӧблісны векджык кык билет.
Павлик ветлывліс билеттӧг.
Но век жӧ пароход вылын мунны вӧлі ёна донтӧмджык, а медсясӧ вӧлі приятнӧйджык комын верст пӧдтан бус пиын сідз шусяна «овидиполецын» кыссьӧм дорысь.
Овидиополецӧн шусьыліс ёна сярган еврейскӧй телега, кодӧн веськӧдлывліс деревенскӧй киссьӧм лапсердака да ямщикъяслӧн кодь гӧрд кушакӧн зэлыда вӧнясьӧм ямщик.
Вит чӧлкӧвӧй дон босьтӧм бӧрын да сійӧс пиньнас видлалӧм бӧрын, пыр висяна гӧрд синъяса, рыжӧй юрсиа ямщик туйын бырӧдліс пассажиръяслысь став терпениесӧ: сійӧ быд кык верст прӧйдитӧм бӧрын пыр сувтӧдліс зӧрйӧн вердны пӧрысьысла джынвыйӧ ловъя вӧвъяссӧ.
Муртса на займитісны местасӧ да меститісны кӧлуйсӧ мӧд класса общӧй каютаӧ, жарысла да туйысла мудзӧм Павлик кутіс вугравны.
Сійӧс пыр жӧ лои узьны водтӧдны нёль пельӧса ӧшиньяс пыр шондіӧн калитӧм сьӧд клеёнкаа койка вылӧ.
Кӧть эськӧ тайӧ ӧшиньяссӧ вӧлі дорӧма дзирдалан выйӧдз весалӧм ыргӧнӧн, но век жӧ найӧ ёна тшыкӧдлісны настроениетӧ.
Кыдзи быдӧнлы тӧдса, пароход вылын быть колӧ лоны гӧгрӧс иллюминаторъяс (ӧшиньяс), кодъясӧс шторм дырйи колӧ «задраивайтны».
Та боксянь ёна бурджык вӧлі пароход нырса коймӧд класс каютаын, кӧні вӧліны настоящӧй иллюминаторъяс, кӧть эськӧ эз вӧвны сэні диванъясыс, а сӧмын конка вылын моз прӧстӧй пу лабичьяс.
Но коймӧд классын ветлыны лыддьысьліс «неприличнӧйӧн», а первой классын ветлӧм сьӧм боксянь «курччасьліс».
Аслас общественнӧй положение серти Одессаса учитель Бачейлӧн семьяыс ӧкурат пырліс пассажиръяс шӧр категорияӧ, мӧд класса пассажиръяс лыдӧ.
Ӧти случайын кӧ тайӧ вӧлі приятнӧй да удобнӧй, а мӧд случайын нин эз вӧв удобнӧ да вӧлі зэв увтыртана.
Ставыс вӧлі сы сайын, кутшӧм классын мунӧны тӧдсаясныс.
Та вӧсна господин Бачей быдногыс пыксьыліс мунны дача вылысь озыр суседъяскӧд ӧттшӧтш. Медым не испытывайтны ас вылын лишнӧй увтыртӧм чувство.
Вӧлі буретш сезон помидоръяслӧн да виноградлӧн.
Грузитчӧмыс муніс зэв дыр.
Петя некымынысь петаліс палуба вылӧ, медым тӧдмавны, дыр-ӧ нин, сэсся оз вӧрзьӧдчыны.
Но быд разын кажитчыліс, мый делӧыс ньӧти водзӧ оз мун.
Грузчикъяс ветлісны трап кузя ӧти-мӧд бӧрся орлытӧг, пыртлісны пельпом выланыс ящикъяс да кӧрзинаяс, а пристань вылын грузыс кажитчӧ век эз и чинлы.
Детинка матыстчис капитан помощник дінӧ, коді следитіс грузитчӧм бӧрся, и пондіс ниртчыны сы гӧгӧрын, сувтліс орччӧн, видзӧдлывліс вылысянь трюмӧ, кытчӧ зэв видзчысьӧмӧн лэдзалісны вина бӧчкаяс — ӧтпырйӧ куим, нёль бӧчкаӧдз ӧтлаӧ кӧрталӧмӧн.
Кор-сюрӧ сійӧ быттьӧ не нарошнӧ инмӧдчывліс капитан помощниклы гырддзанас.
А збыльысьсӧ, медым сійӧ видзӧдлас сы вылӧ.
— Детинка, эн мешайтчы кок улас, — шуліс капитанлӧн помощник, быттьӧкӧ веськодь пырысь и дӧзмӧм пырысь.
Но Петя сы вылӧ эз ӧбидитчы.
Петялы медтыкӧ кыдзкӧ вӧлі панны сыкӧд сёрни.
— Кывзы, висьтав, пӧжалуйста: регыд ми мӧдӧдчам?
— Регыд.
— А дыр мысти-ӧ?
— Кыдзи грузитсяс, сэк и мунам.
abu
abu
Петя серам петтӧгыс серӧктіс, медым помощник дінын ластитчыштны.
— Висьтав збыльысь: дыр-ӧ ог мӧдӧдчӧй?
— Детинка, вешйы кок увсьыс!
Петя вешйис збоя да нинӧм петкӧдлытӧм видӧн, быттьӧкӧ на костын некутшӧм неприятностьяс и эз вӧвны, а прӧста сідзи — сёрнитыштісны да янсӧдчисны,
Тшӧкасӧ перила вылӧ пуктӧмӧн, сійӧ бара заводитіс видзӧдны лӧгпеттӧдз дӧзман пристань вылӧ.
«Тургенев» кындзи, тані грузитчисны нӧшта зэв уна мукӧд баржаяс.
Став пристаньыс вӧлі тырӧма шобді тыра телегаясӧн.
Кос да шӧвк шыӧн визувтіс шобді пу жӧлӧбъяс кузя трюмса квадратнӧй люкъясӧ.
Еджыд да сотысь шонді некутшӧм пӧщадатӧг гажтӧма ыджыдаліс тайӧ буса площадка вылас, кӧні эз вӧв ни ӧти войт поэзия ни мичлун.
Ставыс, дзик ставыс тані кажитчис мудзтӧданаӧн да безобразнӧйӧн.
Мичаысь-мича помидоръяс, кодъяс сэтшӧм пӧся да чӧскыда дзирдавлісны градвывъясын ӧшӧдчӧм коръяс увса шонді вуджӧрын, тані вӧлі найӧс упакуйтӧма сюрсъяс лыда ӧти сикас решеткаа ящикъясӧ.
Виноградлӧн медся бур сортъясыс, кодъяс виноградник вылын ӧшалігӧн быд раз кажитчылісны <rus>искусства</rus> произведениеӧн, тані вӧлі найӧс лёкысь сӧвтӧма баддьысь кыӧм лёкиник кӧрзинаясӧ да тэрмасьӧм пырысь вурӧмаӧсь дерюгаӧн, кодӧ клеитӧма клестерӧн мавтӧм ярлыкъяс.
Сэтшӧм ыджыд трудӧн быдтӧм да идралӧм шобді — янтарнӧй гырысь туся шобді, кодын кылӧ на вӧлі пӧсь мулӧн став дукъясыс, — ӧні куйліс няйт брезент вылын, сы вывті ветлісны сапӧгъясӧн.
Мешӧкъяс, ящикъяс да бӧчкаяс костын пӧкаживайтіс аккерманскӧй городовӧй чӧртӧвӧй кожаысь вурӧм еджыд кителя, сьӧд сьылі вылас оранжевӧй рӧма револьвернӧй шнура да ыджыд шляпаа.
Юр весьтын вӧрзьытӧг ӧшалан жар вӧсна, бус вӧсна да надзӧн грузитчан шуштӧм вӧсна, но медся нин помасьлытӧм шыяс вӧсна, Петяӧс кутіс унмыс личкыны.
Детинка нӧшта ӧтчыд матыстчыліс старшӧй помощник дінӧ тӧдмавны, дыр-ӧ нин сэсся оз вӧрзьыны и нӧшта ӧтчыд пӧлучитіс сэтшӧм жӧ вочакыв, мый кыдз сӧмын грузитсяс, сэки и вӧрзясны, а кор вӧрзясны, сэк грузитчӧмыс помасяс.
Очсаліг дырйи да унйывті моз сы йылысь мӧвпалӧмӧн, мый, тыдалӧ, свет вылас ставыс — тӧвар: и помидоръяс — тӧвар, и баржаяс — тӧвар, и берег вывса керкаяс — тӧвар, и керка дінса лимон кодь виж рӧма сійӧ сёрӧмъясыс — тӧвар, и, вермас лоны, мый весиг и грузчикъясыс — тӧвар, сэсся Петя ньӧжйӧникӧн муніс каютаӧ да водіс Павлик дінӧ.
Сійӧ весиг эз казявлы, кыдзи унмовссьӧма, а кор садьмис — пароходыс вӧлі нин мунӧ.
Каюталӧн положениеыс кыдзкӧ гӧгӧрвотӧма вежсьӧма.
Сэні лоӧма тӧдчымӧн югыдджык.
Пӧтӧлӧк кузяыс котралісны гыяссянь инман кӧчьяс.
Машинаыс вӧлі уджалӧ.
Кыліс кӧлесаяслӧн клопайтан шум.
Петя эз тӧдлы медся интереснӧйторсӧ: вӧрзьӧдчан кадсӧ, эз тӧдлы коймӧд гудоксӧ, капитанлысь командуйтӧмсӧ, трап идралӧмсӧ, снасть пом сетӧмсӧ...
Тайӧ вӧлі сымын ёнджыка ӧбиднӧ, мый батьыс ни Павлик каютаын эз вӧвны.
Сідзкӧ, найӧ аддзылісны ставсӧ.
— Мыйла нӧ ті менӧ энӧ садьмӧдӧй? — горӧдіс Петя, и чувствуйтіс сідз, мый узиг костіыс быттьӧ сійӧс грабитісны.
Сэсся котӧрӧн петіс каютаысь палуба вылӧ и вель ёна дойдіс коксӧ лэчыд дора ыргӧн порогас.
Но весиг пыдди эз пукты татшӧм пустяктӧ.
— Ӧкаяннӧйяс, ӧкаяннӧйяс!
Колӧ шуны, мый Петя дзик прӧста сідзи волнуйтчис.
Пароходыс кӧть эськӧ и збыльысь нин вӧлі вешйӧма пристаньысь, век жӧ оз на вӧлі мун веськыд курсӧн, а сӧмын на бергӧдчӧ.
Сідз кӧ, медся интереснӧйыс эз на прӧйдит.
Колӧ на вӧлі нӧшта лоны «ичӧт ход водзӧ», «медся ичӧт ход водзӧ», «стоп», <rus>«задний ход»</rus>, «медся ичӧт <rus>задний ход</rus>», да нӧшта унаысь-уна интереснӧйторъяс, кодъяс вӧліны тырвыйӧ тӧдсаӧсь детинкалы.
Пристаньыс ылысмис, пыр лои ичӧтджыкӧн да мӧдарӧ бергӧдчис.
Пассажиръяс, кодъяс друг лоины пароход тырыс, валитчисны ӧтар борт дорас.
Найӧ шенасисны чышъянъясӧн да шляпаясӧн сэтшӧм ёна, быттьӧкӧ мӧдӧдчисны енмыс тӧдӧ кытчӧ, быттьӧкӧ свет мӧдар помас, кор збыльысьсӧ найӧ мунлісны веськыд визь кузя стӧч арталӧмӧн комын верст сайӧ.
Но сэтшӧм нин вӧлі морскӧй путешествиеясын традицияыс да лунвывса олысьяслӧн пӧсь темпераментыс.
Медсясӧ тані вӧліны коймӧд класса да сідз шусяна «палубнӧй» пассажиръяс, кодъяс мунісны трюм весьтса улыс палуба вылын.
Налы оз позь вӧлі кайны вылысса палуба вылӧ, кодӧс индӧма первой да второй классъясса «чистӧй» публикалы.
Петя аддзис батьсӧ да Павликӧс вылысса палуба вылысь.
Найӧ мыйвынсьыс шенасисны шляпаяснас.
Сэн жӧ вӧліны капитан да корабльлӧн став экипажыс: старшӧй помощник да кӧмтӧм кык матрос.
Став команда пиысь сӧмын капитан да ӧти матрос занимайтчисны пароходӧн веськӧдлан настоящӧй уджӧн.
Старшӧй помощникыс да мӧд матросыс вузавлісны билетъяс.
Уна рӧма бумага рулонъяса виж сутуга кассаӧн, дзик жӧ сэтшӧм, кутшӧм тшӧкыда овлӧ пекарняясын, найӧ ветлісны пассажиръяс пӧвстті, кодъяс эз удитны ньӧбны билетсӧ пристань вылын.
Капитан сеталіс командасӧ палуба вомӧныс — пароход бордъяс вывса кык мост костӧд пӧкажывайтӧмӧн.
Тайӧ кадас — чуймӧм пассажиръяс син водзын матрос видзӧдіс ыджыд компаса ыргӧн пӧртйӧ да бергӧдліс штурвал кӧлесасӧ, а кор-сюрӧ отсавліс аслыс кӧмтӧм кокъяснас.
Штурвалыс зэв ёна дзуртіс, рулевӧй чепъясыс йиркӧдчӧмӧн кыссисны борт пӧлӧныс бӧрӧ да водзӧ, кодъяс вӧлі быд здукӧ дасьӧсь нетшыштны виччысьтӧмджык дамаяслысь шлейфъяссӧ.
Пароход муніс бӧрӧн, надзӧникӧн бергӧдчис.
— Веськыд борт вывлань компассӧ! — почтительнӧя кытшалысь пассажиръясӧс пыдди пуктытӧг горзіс рулевӧйлы капитан обжоралӧн да грубиянлӧн кодь дзуртан, горчичнӧй гӧлӧсӧн.
— Веськыд борт вывлань!
Нӧшта веськыдвыв!
Нӧшта неуна!
Нӧшта ичӧтик!
Ладнӧ.
Тадзи кут!
Сійӧ вуджис веськыдвывса мостик вылас, восьтіс рупор вевтсӧ, кодлысь трубасӧ вӧлі нуӧдӧма увлань да кокнас тальччис педаль вылӧ.
Пекетбот пытшкӧсын кыліс кӧлӧкӧльчик шы.
Пассажиръяс ыджыд уважениеӧн кыпӧдісны синкымъяссӧ да ланьтӧмӧн видзӧдлісны ӧта-мӧд вылӧ.
Найӧ гӧгӧрвоисны, мый капитан звӧнитіс машиннӧй отделениеӧ.
Мый вӧчны?
Котӧртны мостик вылас видзӧдны, кыдзи кутас сёрнитны капитаныс рупор пыр, либӧ кольччыны матрос да компас дінӧ?
Петя вӧлі дась шӧри орӧдчыны.
Но рупорыд веніс.
Детина кватитіс Павликӧс киӧдыс да кыскис сійӧс мостик дінӧ гораа горзӧмӧн, медым ошйысьны морскӧй делӧын аслас тӧдӧмлунӧн сэні сулалысь тӧдтӧм, но зэв мичаник кык нывка водзын.
— Видзӧд, Павлик, видзӧд ӧні кутас шуавны рупорас: «<rus>Передний ход</rus>».
— <rus>Самый тихий задний ход</rus>! — шуис трубаӧ капитан.
И пыр жӧ улын кыліс кӧлӧкӧльчик шы.
Тайӧ висьталіс, мый командасӧ примитӧма.
VII
ФОТОГРАФИЧЕСКӦЙ КАРТОЧКА
Но вот и Аккерман саяліс син водзысь.
Эз кут тыдавны важ турецкӧй крепостьлӧн развалинаясыс.
А пароход пыр муніс зэв паськыд днестровскӧй лиман кузя, да кажитчӧ вӧлі, мый и помыс оз волы шонді озысь югӧръясӧн киськалӧм копей рӧма мисьтӧм валы.
Ваыс вӧлі сэтшӧм гудыр, мый сы вылын пароходыслӧн вуджӧрыс куйліс, кыдзи сёй вылын.
Путешествуйтӧмыс век на быттьӧкӧ эз и заводитчыв.
Лиманӧн мучитчӧм йӧз, ставныс виччысисны мореӧ петӧм.
Медбӧрын, часӧн джынйӧн мысти пароход пондіс петны лиман вомысь.
Петя топӧдчис борт дорас, поліс медым тайӧ торжественнӧй минутаас не кольны аддзывтӧг ни ӧти подробность.
Ваыс тӧдчымӧнъя лои югыдджык, кӧть эськӧ няйтыс пыр на вӧлі тырмымӧн.
Гыясыс лоины гырысьджыкӧсь да джуджыдджыкӧсь.
Буёкъяслӧн гӧрд бедьясыс, кодъяс петкӧдлісны фарватерсӧ, чурвидзисны васьыс ёсь йыла тшак кодь шляпаяснас да ёна катласисны.
Кор-сюрӧ буёкъяс прӧйдитісны сэтшӧм маті, мый Петя мичаа аддзис решетка тшак шӧрысь кӧрт клетка, кытчӧ войнас пуктыссьӧ пӧнар.
«Тургенев» панйис кымынкӧ черикыян сьӧд пыж да ёна пӧльтчӧм сьӧд парусъяса кык дубка.
Пыжъяс пондісны качайтчыны пароходӧн кольӧм гыяс вылын, то кыптысьласны, то лэччысьласны.
Каролино-Бугаз дінса лыа кӧса дінті, кӧні вӧлі казарма да мачтаа кордон, паськыд ва туйыс, кодӧс вӧлі тані пасъялӧма кык рада буёкъясӧн, заводитчис петны мореӧ.
Капитан быд здукӧ видзӧдлывліс компас вылӧ, и ачыс пыр индаліс туйсӧ рулевӧйлы.
Делӧыс, тыдалӧ, эз вӧв шуточнӧй.
Ваыс лои нӧшта югыдджык.
Ӧні сійӧс вӧлі тӧдчымӧнъя кизертӧма голубӧй рӧма сӧстӧм морскӧй ваӧн.
— <rus>Средний ход</rus>! — шуис капитан рупорӧ.
Водзын, лиманса виж ваысь крута торъялӧмӧн куйліс гыа морелӧн пемыдлӧз визьӧгыс.
— <rus>Тихий ход</rus>!
Сэсянь пӧльтіс свежӧй тӧвру.
— <rus>Самый тихий ход</rus>!
Машинаыс пӧшти дугдіс лолалӧмысь.
Кӧлеса лопастьясыс ӧдва-ӧдва шлёпкисны ваын.
Ньывкӧс берегыс матыстчис сэтшӧм матӧдз, и, кажитчӧ вӧлі нинӧм оз сулав сэтчӧ мунны келӧмӧн.
Кордонлӧн синъёрмӧн еджыд рӧма ичӧтик маяк, сылӧн джуджыд мачтаыс, кодӧс мичаа вӧлі вӧччӧдӧма ён бризӧн ӧтарӧ боквыв вештӧм уна рӧма морскӧй флагъясысь вӧчӧм гирляндъясӧн; камышъяс пӧвсын пыдӧдз вӧйтчӧм канонерка, хрустальнӧй ваын дӧрӧм-гач мыськалысь пограничнӧй стражаса салдатъяслӧн ичӧтик фигураясысь, — ставыс тайӧ, кодъясӧс вӧлі дорвыв югзьӧдӧма шондіӧн, переводнӧй картинкаын моз вӧлі стӧча тыдалӧ да пӧшти шытӧг вешйис пароход пӧлӧн.
Море матысмӧм бӧр сетіс мирыслы ыркыдлун да сӧстӧмлун, быттьӧкӧ ӧтпырйӧ пӧльыштіс пароход вылысь да пассажиръяс вылысь став буссӧ.
Весиг ящикъяс да кӧрзинаяс, кодъяс ӧнӧдз вӧліны шогмытӧм-гажтӧм тӧваръясӧн, надзӧникӧн кутісны пӧрны грузӧ да морелань матыстчӧм серти, кыдзи тайӧ и пӧлагайтчӧ грузлы, кутісны гортӧминика дзуртыштавны.
— <rus>Средний ход</rus>!
Кордон вӧлі бӧрвылын нин, бергӧдчис да пондіс ылысмыны.
Сьӧдов лӧз чистӧй да джуджыд ва кытшаліс пароходсӧ.
Муртса на сійӧ петіс мореӧ, кыдзи пыржӧ сійӧс кутіс качайтны, пыр жӧ кучкис ён тӧлӧн кыпӧдӧм ва бусӧн.
— <rus>Полный ход</rus>!
Сьӧд са сора сук тшын пондіс валитны чушкӧмӧн трубаясысь.
Кӧсӧй вуджӧр водіс пароход бӧжса тент вылӧ.
Тыдалӧ, не сэтшӧм нин кокни вӧлі вермасьны старука-машиналы восьса мореса ён гыяскӧд.
Сійӧ пондіс упкыны сьӧкыдджык пырысь.
Тӧдчымӧнъя кутіс дзуртны важмӧм обшивкаыс.
Бушприт увса якӧр копрасис гыяслы.
Тӧлыс удитіс нин нетшыштны кодлыськӧ идзас шляпасӧ, и сійӧ колис пароход бӧрвылӧ, пондіс качайтчыны быг паськыд полоса вылын.
Лӧз ӧчкияса нёль синтӧм еврей ӧта-мӧд бӧрся кайисны трап кузя, кияснас шапкаяссӧ кутыштӧмӧн.
Вылысса палуба вывса скамья вылӧ пуксьӧм бӧрын найӧ кутісны ворсны скрипкаяс вылын.
<rus>«На сопках Манчжурии»</rus> маршлӧн пелькосялана фальшивӧй шыясыс пыр жӧ сорасисны важмӧм машина сьӧкыда лолалӧм шыяскӧд.
Сійӧ жӧ трап кузяыс котӧртіс вывлань пароход вывса кык официант пиысь ӧтикыс; сійӧ вӧлі сунисысь кыӧм еджыд перчаткияса, фрак бӧжыс шевъяліс тӧв вылын.
Фокусник моз пелька сійӧ шенасис ичӧтик подносӧн, код вылын вӧлі <rus>«лимонад-газес»</rus> тыра руалысь бутылка.
Тадзи заводитчис море.
Петя удитіс нин пароходсӧ кытшовтны ставнас.
Сійӧ тӧдмаліс, мый подходящӧй арлыда челядьяс абуӧсь и тӧдмасьны пӧшти некодкӧд.
Первойсӧ вӧлі сылӧн неыджыд надея сійӧ нывкаяс вылас, кодъяс водзын Петя сэтшӧм неудачнӧя заводитліс петкӧдлыны море вылын путешествиеясысь ассьыс тӧдӧмлунсӧ.
Но тайӧ надейтчӧмыс весь воши.
Ӧтикӧ, нывкаяс мунісны первой классын да пыр жӧ сетісны тӧдны, кор пондісны сёрнитны гувернанткаыскӧд французскӧй кыв вылын, да шуисны, мый тайӧ детинаыс второй классысь — абу налы тӧварыш.
Сэсся на пиысь ӧтисӧ пыр жӧ море вылӧ петӧм бӧрын качайтӧмысла шогӧдіс да сійӧ — Петя аддзыліс сійӧс восьса ӧдзӧсӧдыс — куйліс первой класса зэв гажа каютаын бархатнӧй диван вылын да нёняліс лимон; тайӧ вӧлі видзӧднысӧ зэв прӧтивнӧ.
А палуба вылӧ кольӧм нывкаыс, аслас збыль мичлун да элегантность вылӧ видзӧдтӧг (сы вылын вӧлі якӧръяса да зарни кизьяса дженьыдик пальто да французскӧй гӧрд помпонаа матросскӧй шапкаа), вӧлӧмкӧ, зэв капризнӧй да бӧрдысь.
Сійӧ дугдывтӧг вензис батьыскӧд, ыджыд тушаа, бакенбардъяса да крылаткаа зэв флегматичнӧй господинкӧд.
Сійӧ вӧлі зэв ёна мунӧ «Капитан Грантлӧн челядь» книгаса лорд Гленарван вылӧ.
Бать да ныв костын дугдывтӧг муніс татшӧм сёрни:
— Папа, меным окота юыштны.
— Колӧ, дугдас ковны, терпитышт, — флегматичнӧя вочавидзис лорд Гленарван, а ачыс морскӧй бинокльысь оз торйӧдчыв.
Нывка капризнӧя зымӧдіс кокнас да скӧрысь шуаліс:
— Меным колӧ юны.
— Колӧ, дугдас ковны, терпитышт, — нӧшта спокойнӧйджыка шуис батьыс.
Аслас кывъясӧ пыксьӧмӧн, нывка водзӧ скӧрысь горзіс:
— Папа, меным колӧ юны.
Папа, меным колӧ юны.
Папа, меным колӧ юны.
Дулльыс пуис скӧрмӧм паръяс вылас.
Сійӧ ланьтлытӧг зиньгис сэтшӧм гӧлӧсӧн, мый вермис эськӧ любӧй мортлысь бырӧдны терпеньесӧ.
— <ns>Па-а-апа, ме-е-ем</ns> колӧ <ns>ю-у-уны</ns>.
А лорд Гленарван пыр вочавидзліс тэрмасьтӧг, пыдди пуктытӧг и гӧлӧссӧ лэптытӧг:
— Колӧ, дугдас ковны, терпитышт.
Тайӧ вӧлі кык итыль мортлӧн паныдасьӧм, коді пансис нӧшта чуть ли эз Аккерманын на.
Та бӧрын, тӧдӧмысь, тӧдмасьӧм йылысь некутшӧм сёрни эз и вермы лоны.
Сэки Петя аддзис зэв интереснӧй занятие: сійӧ кутіс дугдывтӧг вӧтлысьны ӧти пассажир бӧрся.
Кытчӧ пассажир — сэтчӧ и Петя.
Тайӧ вӧлі зэв интереснӧ, медся нин сы вӧсна, мый пассажирыс торъяліс аслыссяма поведениенас да паськӧмнас.
Гашкӧ, мукӧд пассажиръяс нинӧм эз казявны.
Но Петялы шыбытчис синмас ӧтитор, коді ёна чуймӧдіс сійӧс.
Делӧыс сыын, мый пассажирыс муніс билеттӧг.
А старшӧй помощникыс та йылысь зэв бура тӧдіс.
Но сійӧ мыйлакӧ не сӧмын нинӧм эз шулы тайӧ тешкодь пассажирыслы, но весиг разрешитіс сылы ветлыны кыт сійӧ окотитас, весиг первой класса каютаӧ.
Петя бура аддзыліс, мый лои, кор старшӧй помощникыс матыстчис сійӧ пассажир дінас аслас сутуга кассаӧн.
— Тіян билетыд эм, — шуис старшӧй помощник.
Пассажир мыйкӧ вашнитіс сылы пеляс.
Старшӧй помощник копыртліс юрсӧ да шуис:
— Пӧжалуйста.
Та бӧрын некод нин сэсся эз тревожитлы тайӧ аслыссяма пассажирсӧ.
А сійӧ кутіс ветлыны став пароход пасьтаыс, нырсӧ сюйліс быдлаӧ: каютаясӧ, машиннӧй отделениеӧ, буфетӧ, уборнӧйӧ, трюмӧ.
Код жӧ сійӧ вӧлі?
Помещик?
Эз.
Помещикъяс оз тадз пасьтасьны и оз тадз кутлыны асьнысӧ.
Бессарабскӧй помещиклӧн непременнӧ эськӧ вӧлі парусинӧвӧй плащ да чуньтуйяс тӧдчана кӧзырека картуз.
Сэсся степнӧй кукуруза рӧма усъяс да ӧшалан томана неыджыд кыӧм кӧрзина, кӧні непременнӧ эськӧ вӧліны коптитӧм скумбрия тыра ичӧтик ящик, помидоръяс, брынза да кык-куим стӧкан еджыд свежӧй вина, коді непременнӧ турунвиж штофкаын.
Помещикъяс ветлывлісны экономитӧм вӧсна второй классын, овлісны пыр ӧтлаын, каютаысь эз петавлыны, пыр сёйлісны либӧ ворслісны картіӧн.
Петя эз аддзыв найӧ компаниеысь тайӧ аслыссяма пассажирсӧ.
Сы юрын эськӧ сідз жӧ вӧлі гожся картуз, но эз вӧв плащыс, ни кӧрзинкаыс.
Эз, дерт жӧ тайӧ эз вӧв помещик.
Гашкӧ сійӧ — кутшӧмкӧ почтӧвӧй чиновник либӧ учитель?
Но, ӧдвакӧ.
Кӧть эськӧ сылӧн и вӧлі пинджак улас торъя воротника чесучевӧй дӧрӧм да галстук пыддиыс ӧшаліс помпончика шнур, но сы пыдди некутшӧма эз мун помещик вылӧ вывлань читкыртчӧм да вакса кодь сьӧд усъясыс да бритӧм тшӧкаыс.
И сідз жӧ некутшӧма эз мун пассажиръяс некутшӧм категория вылӧ зэв ыджыд дымчатӧй пенснеыс, коді ӧшаліс кыз яя, страсть мисьтӧм ныр вылас, кодлӧн розьясыс вӧлі тырӧмаӧсь гӧнъясӧн.
Сэсся сылӧн посни визьяса гачыс да скороходовскӧй сандалиыс, кодӧс вӧлі кӧмалӧма еджыд, кыз да кутшӧмкӧ казеннӧй чулки вылӧ.
Кӧть мый, а тані, тӧдӧмысь, мыйкӧ вӧлі неладнӧ.
Зепъясас кияссӧ сюйӧмӧн, — а колӧ шуны, тайӧ вӧчны сылы вӧлі чорыда запретитӧма, — Петя свободнӧя ветліс аслыссяма пассажир бӧрся быдлаті.
Первойсӧ аслыссяма пассажирыс сулаліс машиннӧй отделение да кухня костса векни проходын.
Кухнясянь ӧвтіс пусян чадӧн, а машиннӧй отделениеса восьса отдушинаясӧд пӧльтіс пӧсь парӧн, кӧрт, пуӧм ва да маслӧ дукӧн сорласьӧм пӧсь тӧлӧн.
Люклӧн стекляннӧй рамаыс вӧлі лэптӧма.
Позьӧ вӧлі вылысяньыс видзӧдлыны машиннӧй отделениеӧ и Петя рад пырысь видзӧдлывліс сэтчӧ.
Сійӧ тӧдіс тайӧ машинасӧ, кыдзи ассьыс витнан чуньсӧ.
И быд разын сійӧ кыпӧдліс сылысь ыджыд интерес.
Детинка дась вӧлі видзӧдны машина бӧрся часъясӧн.
Кӧть эськӧ быдӧнлы вӧлі тӧдса, мый машинаыс важмӧма нин, некытчӧ шогмытӧм да сідз водзӧ, но весиг и сэтшӧмыс сійӧс чуймӧдліс эскыны позьтӧм ыджыд вынӧн.
Зэлыд виж маслӧӧн мавтӧм стальнӧй шатунъяс ветлісны ӧтарӧ-мӧдарӧ шензьӧдмӧн кокниа, кӧть сьӧктаыс налӧн вӧлі сё пуд гӧгӧр.
Пӧся шаркйисны поршеньяс.
Ӧдйӧ ветлісны кисьтӧм кривошипъяс.
Эксцентрикъяслӧн ыргӧн дискъясыс ӧдйӧ да тіралӧмӧн ниртчисны ӧта-мӧд дінас да сетісны кутшӧмкӧ таинственнӧй влияние скромнӧй, но зэв важнӧй значение кутысь, пӧшти тӧдчытӧг, дугдывтӧг уджалысь зӧлӧтникъяс вылӧ.
И став тайӧ юрбергӧдчан хаос вылас ыджыдаліс зэв ыджыд маховик, коді бергаліс первойысь видзӧдлігӧн быттьӧкӧ надзӧникӧн, а видзӧдны кӧ бурджыка, то бергаліс чудовищнӧй ӧдъясӧн, да кыпӧдіс сэтшӧм рӧвнӧйиник пӧсь тӧвру.
Страк вӧлі и видзӧднысӧ, кыдзи ветліс став тайӧ дугдывтӧг вӧрысь суставъяс костас машинистыс да копыртчылӧмӧн инмӧдчывліс на дінӧ кузь сюра маслёнканас.
Но медся шензьӧданаыс машиннӧй отделение пасьтаын вӧлі став пароход вылас дзик ӧти электрическӧй лампа.
Сійӧ ӧшаліс жӧсьт тарелка кодь улын, кыз сутугаысь вӧчӧм намордник пытшкын.
(Кутшӧма сійӧ вӧлі оз мун ӧнія кадся син ёрмӧн югыд полуваттнӧй электрическӧй лампаяс вылӧ!)
Сьӧдӧдӧм лампа стеклӧ пытшкын слабиника ломтысис гӧрдӧдз калитчӧм сутуга пекля и ёна тіраліс пароход сыркалӧмысь.
Но сійӧ кажитчис шензьӧдан чудесаӧн.
Сійӧ вӧлі йитчӧма «Эдиссон» волшебнӧй кывкӧд, коді вӧлі детинка вежӧрын важӧн нин воштӧма значениесӧ, мый тайӧ — мортлӧн фамилия и кутіс Петя юрын природнӧй явлениеяс пиын кутшӧмкӧ таинственнӧй значение, кыдзи, шуасны, «магнетизм» либӧ «электричество».
Страннӧй морт сэсся тэрмасьтӧг кытшовтіс улыс палубаяссӧ.
Детинкалы кажитчис, мый тӧдтӧм морт вывті сюся видзӧдалӧ пассажиръясӧс, кодъяс вӧлі пуксялӧмаӧсь асланыс ёкмыльяс да кӧрзинаяс вылӧ мачта гӧгӧрыс, борт доръясас да грузъяс костӧ.
Петя дась вӧлі заклад вартны, но колӧ шуны, мый заклад вартны сылы сідз жӧ вӧлі чорыда запретитӧма, — мый тайӧ мортыс гусьӧникӧн кодӧскӧ корсьӧ.
Тӧдтӧм морт пӧшти некутшӧма яндысьтӧг восьлаліс узьысь молдаванецъяс вомӧн.
Сійӧ сюйсьӧмӧн прӧйдитліс еврей чукӧръяс пӧвстті, кодъяс вӧлі ӧбӧдайтӧны маслинаясӧн.
Сійӧ гусьӧникӧн пешкыльтлывліс помидор ящикъяс вевттьӧм брезентлысь доръяссӧ.
Кутшӧмкӧ морт вӧлі узьӧ палуба вылас, пӧвъяс вылын, чужӧм боксӧ картузнас вевттьӧмӧн да кӧвйысь вӧчӧм сійӧ юрлӧсӧ чужӧмнас топӧдчӧмӧн, кодӧс лэдзлӧны бортсяньыс, медым небыдджыка пароходыс зурасяс пристань дінӧ.
Сійӧ куйліс ун йывсьыс кияссӧ шевгӧдӧмӧн да дзик челядьяс моз кокъяссӧ кусыньтӧмӧн.
Друг детинка видзӧдліс тайӧ орӧм гачпома кокъяс вылас да бӧбмис: узьысьлӧн кокас вӧліны Петялы зэв бура тӧдса гӧрд гӧленьяса флотскӧй сапӧгъяс.
Эз коль некутшӧм сомнение, мый дзик тайӧ сапӧгъяссӧ Петя аддзыліс талун дилижанс скамья улысь.
Но весиг кӧть тайӧ вӧлі и прӧста пӧръяссьӧм, то некутшӧма эз вермы лоны мӧдторйын пӧръяссьӧм: узьысь киын буретш пев да водз чунь увсьыс ки мышсьыс Петя зэв лӧсьыда аддзис татуированнӧй ичӧтик голубӧй якӧр.
Детинка чуть эз горӧд виччысьтӧмтор аддзӧмысла.
Но кутсис: сійӧ казяліс, мый ыджыд уска пассажирыд сідз жӧ ёна кутіс видзӧдны узьысь вылӧ.
Уска морт некымын пӧв прӧйдитіс узьысь дінті да зілис видзӧдлыны картузӧн вевттьӧм чужӧмсӧ.
Но, тайӧ сылы некыдз эз удайтчы.
Сэки сійӧ, сы дінті прӧйдитіг мозыс быттьӧ не нарошнӧ, тальччис узьысьлы ки вылас.
— Виноват.
Узьысь здрӧгмуні.
Сійӧ пуксис да пондіс дзоргыны ун йывсьыс чеччӧм нинӧм гӧгӧрвотӧм синъясӧн видзӧдӧмӧн.
— А! Мый лои?
Кытчӧ! — нинӧм гӧгӧрвотӧг сӧрис сійӧ да ниртіс кулакнас чужӧмсӧ, кӧні тӧдчис канат бердӧ чужӧмнас топӧдчӧмӧн узьӧмысь коралловӧй рубеч.
Тайӧ вӧлі сійӧ, буретш сійӧ матросыс.
Петя дзебсис трюм тшупӧд сайӧ да, ловшысӧ дзебӧмӧн, кутіс видзӧдны, мый лоӧ водзӧ.
Но тайӧ разын нинӧм торъя сэтшӧмыс эз ло.
Нӧшта ӧтчыдысь извинитчӧм бӧрын, уска мортыд мӧдӧдчис водзӧ, а матрос бергӧдчис мӧд бок вылас, но эз нин узь, а видзӧдлывліс ӧтарӧ-мӧдарӧ, кутшӧмкӧ тревогаӧн, и кыдзи кажитчис Петялы, кутшӧмкӧ дӧсадаӧн.
Мый вӧчны?
Котӧртны, гашкӧ, бать дінӧ?
Висьтавны, гашкӧ, ставсӧ старшӧй помощниклы?
Оз позь, оз позь!
Петялы бура помнитчис дилижансын батьыслӧн поведениеыс.
Тыдалӧ, став тайӧ происшествиеас вӧлі мыйкӧ сэтшӧм, мый йылысь некодлы оз ков висьтавны, некодлысь оз позь юасьны, а овны чӧв, сідз; быттьӧ нинӧм эз аддзыв.
Сэки детинка решитіс корсьлыны уска мортӧс да видзӧдлыны, мый сійӧ вӧчӧ.
Петя аддзис сійӧс первой класса пӧшти йӧзтӧм палуба вылысь.
Сійӧ сулаліс шнура брезентӧн бура гартыштӧм спасательнӧй пыж дінӧ лэччысьӧмӧн.
Рубка улас шумитіс тыдавтӧм кӧлеса, коді кучкаліс аслас лопастьяснас быгсера гырысь прӧшвиясӧн вевттьысьӧм сьӧд ваӧ.
Шумыс вӧлі мельнича вылын кодь жӧ.
Пароходлӧн вель кузь вуджӧрыс ӧдйӧ исковтіс дзирдалан гыяс кузя, кодъяс кымын ылысмисны пароходсяньыс, сымын ёнджыка кажитчисны лӧзӧн.
Пароход бӧжас дӧлаліс шондіӧн югзьӧм еджыд-лӧз- гӧрд тӧргӧвӧй флаг.
Пароход бӧрын, пыр паськалӧмӧн да водзынсӧ сэсся сылӧмӧн, ылӧдз нюжаліс паськыд да мичаа весалӧм, быттьӧ масленица дырся вӧла туй.
Шуйгаладорсянь заводитчис нин Новороссиялӧн джуджыд вой берегыс.
А уска морт кутіс киас да гусьӧникӧн мыйкӧ видлаліс.
Петя тӧдлытӧг матыстчис бӧрсяньыс, сувтліс кокчунь йылас да аддзис.
Тайӧ вӧлі неыджыд, сідз шусяна визитнӧй формата, тыр формаа, боквыв шапкаалӧм кӧзыртӧм фуражкаа матросскӧй фотографическӧй карточка, а шапка лента вылас гижӧма:
«КНЯЗЬ ПОТЕМКИН ТАВРИЧЕСКИЙ»
Матросыс вӧлі буретш сійӧ мортыс, кодлӧн киас вӧлі рисуйтӧма якӧрыд.
И сэк жӧ, кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм мӧвпъяс воӧм вӧсна, Петя друг лючки гӧгӧрвоис, мый тайӧ аслыссяма уска мортыс, сідз жӧ, кыдзи и сійӧ якӧра киа мортыс, вӧлі пасьтасьӧма йӧз паськӧмӧн.
VIII
«БОРТ САЙЫН МОРТ!»
Пӧльтіс попутнӧй ыркыдіник тӧв.
Медым отсавны машиналы да бӧр суӧдны воштӧм кадсӧ, кодӧс лои воштӧма дыр нюжалан грузитчӧм вӧсна, капитан тшӧктіс сувтӧдны парус.
Некутшӧм праздник, некутшӧм пӧдарки эськӧ эз кыпӧд Петялысь сэтшӧм нимкодясьӧм, кыдзи тайӧ безделицаыс.
Веськыда кӧ шуны, бур и безделица!
Ӧтпырйӧ, ӧти пароход вылын, ӧти кадӧ — и машина, и парус.
Ӧтпырйӧ и пакетбот и фрегат!
Ме чайта, мый эськӧ и ті, ёртъяс, пондінныд радлыны, друг кӧ тіянлы эськӧ уси шуд мунны море вывті настоящӧй пароход вылын да, сыысь кындзи, нӧшта парусӧн.
Весиг и сійӧ кадас нин паруссӧ лэптывлісны сӧмын медся важ пароходъяс вылын, и то нин вывті шоча.
Ӧні жӧ татшӧмторъясыд некор нин оз паныдасьлыны.
Вот мыйла кокни гӧгӧрвоны, кыдзи переживайтіс тайӧ событиесӧ Петя.
Тӧдӧмысь, детина пыр жӧ вунӧдіс и уска морт йылысь, и пышъялысь морт йылысь.
Сійӧ, кыдзи кӧлдуйтӧм морт, сулаліс нин пароход нырас, и эз вештыв синъяссӧ кӧмтӧм матрос вылысь, коді дышиник пырысь ноксис люк водзын, кыскаліс мичаа тэчӧм парус.
Петя зэв бура тӧдіс, мый тайӧ кливер.
Но век жӧ сійӧ матыстчис старшӧй помощник дінӧ, коді вӧлі отсасьӧ сувтӧдны паруссӧ мукӧд матросъяс абутӧм вӧсна.
— Кывзы, висьтав, пӧжалуйста, тайӧ кливер?
— Кливер, — зэв неокота пырысь вочавидзис старшӧй помощник.
Но Петя сы вылӧ некутшӧма эз лӧгась.
Сійӧ зэв бура вӧлі гӧгӧрвоӧ, мый настоящӧй морскӧй кӧинлы пыр колӧ лоны неуна грубӧйӧн.
Мӧд ног нӧ, кутшӧм сійӧ моряк?
Йӧз дорысь унджык тӧдысь морт моз нюмдыштӧмӧн видзӧдліс Петя пассажиръяс вылӧ да неуна кутсьытӧм пырысь, кыдз быттьӧ аскоддем дінӧ, шыасис старшӧй помощниклы:
— А, висьтав, пӧжалуйста, кутшӧмӧсь нӧшта овлӧны парусъясыс?
Кажитчӧ грот да фок?
— Детинка, эн мешайтчы кок улас, — шуис помощник сэтшӧм сямӧн, быттьӧкӧ сылӧн друг висьмисны пиньясыс, — мун татысь ради бога каютаад, аслад мам дінӧ.
— Менам мамӧй кулӧма, — шогиник пырысь, но гордӧя вочавидзис Петя грубиянлы. — Ми мунам батькӧд.
Но старшӧй помощник та вылӧ нинӧм эз шу и сёрниыс помасис.
Медбӧрын сувтӧдісны кливерсӧ.
Пароход кутіс мунны нӧшта ӧдйӧнджык.
Вӧлі тӧдчӧ, мый матысмӧ Одесса.
Водзын тыдаліс Кос лиманлӧн еджыд кӧсаыс.
Сылӧн ляпкыда пукалан ваыс вӧлі сэтшӧм сук да лӧз рӧма, мый весиг кажитчӧ югъяліс гӧрд рӧмӧн.
Сэсся тыдовтчисны немецкӧй колония Люсдорфлӧн шифернӧй вевтъясыс, киркалӧн грубӧя вӧчӧм джуджыд шпильыс да шпильйывса флюгерыс.
А водзынджык нин заводитчисны дачаяс, садъяс, градъяс, купальняяс, башняяс, маякъяс...
Первой тыдовтчис Ковалевскийлӧн знаменитӧй башняыс, код йылысь вӧлі ветлӧ весиг легенда.
Ӧти озыр морт, господин Ковалевский, решитіс аслас риск вылӧ стрӧитны карлы водопровод.
Тайӧ эськӧ вайис сылы лыдтӧм-тшӧттӧм барышъяс.
Шутка шуны!
Быд вомтыр ваысь йӧзыслы ковмис эськӧ мынтыны Ковалевскийлы сы мында, мыйдта сійӧ корас.
Делӧыс сыын, мый господин Ковалевский имение вылын вӧлі юны шогман ваа ключ, татшӧмыс сэсся Одесса гӧгӧрын некӧн эз вӧв.
Но, ваыс вӧлі зэв пыдын.
Медым сійӧс судзӧдны, колӧ вӧлі стрӧитны зэв ыджыд водокачка.
Татшӧм предприятиесӧ сьӧкыд стрӧитны ӧтилы.
Но господин Ковалевский некодкӧд эз кӧсйы юкны барышъяссӧ.
Сійӧ заводитіс стрӧитны башнясӧ ӧтнасӧн.
Стрӧитӧмыс, вӧлӧмкӧ, сувтӧ ёна донаджык сы серти, мыйтӧм сійӧ артавліс аслас смета серти.
Рӧдняясыс пондісны кевмысьны, медым сійӧ ӧткажитчас тайӧ тӧлктӧм уджсьыс, но сійӧ пуктіс нин тайӧ предприятиеас вывті уна сьӧм, бӧрыньтчыны вӧлі сёр.
Сійӧ пыр водзӧ стрӧитіс.
Сійӧ лэптіс башнясӧ куим нёльӧд юкӧн судтаӧдз и сылӧн водзӧ эз ло сьӧмыс.
Сэки сійӧ заложитіс ассьыс став керкаяссӧ да муяссӧ, и сылы удайтчис эштӧдны башнясӧ.
Тайӧ вӧлі ыджыдысь-ыджыд стрӧйба, коді вӧлі мунӧ чудовищнӧй ыджда шахматнӧй тура вылӧ,
одессаса йӧз вӧскресенньеясӧ волывлісны дзонь семьяясӧн видзӧдлыны тайӧ диковинка вылас.
Но ӧти башняыд, тӧдӧмысь, вӧлі этша.
Колӧ вӧлі судзӧдны заграницаысь машинаяс розьӧдны мусӧ, нюжӧдны трубаяс.
Господин Ковалевский пикӧ воӧм бӧрад шыӧдчис сьӧмла одессаса негоцинъяс да банкиръяс дінӧ.
Сійӧ кӧсйысьліс налы кывлытӧм прӧчентъяс.
Сійӧ кӧсйысьліс вӧвлытӧм барышъяс.
Сійӧ кевмысис, унижайтіс асьсӧ, бӧрдіс.
Богачьяс эз вермыны прӧститны сылы, мый сійӧ водзынсӧ эз кӧсйы босьтны найӧс компаниеӧ, и ӧні найӧ вӧліны беспӧщаднӧйӧсь.
Некод эз сет сылы ни ӧти кӧпейка.
Сійӧ вӧлі дзикӧдз рӧзӧритчӧма, усьӧма, лямалӧма.
Водопроводыс сылӧн лои некор эновтлытӧм идеяӧн.
Дзонь лунъясӧн сійӧ йӧй морт моз кытшлаліс башня гӧгӧрыс, коді ньылыштіс сылысь став эмбурсӧ, и жугліс юрсӧ — кысь эськӧ судзӧдны сьӧм.
Ньӧжйӧникӧн сійӧ кутіс йӧймыны.
Помасис ставыс сыӧн, мый ӧтчыд сійӧ кайис тайӧ проклятӧй башня вылас да шыбытчис увланьюрӧн.
Тайӧ вӧлі во ветымын сайын, но дыр сулалӧмысла тайӧ сьӧдӧдӧм башняыс ӧнӧдз на чурвидзӧ море дорын, озыр тӧргӧвӧй карсянь неылын, и вӧлі мортлысь пӧтлытӧм горшлун петкӧдлысь страшнӧй памятникӧн.
Сэсся тыдовтчис выль ыджыд маяк, а сы бӧрын — эновтӧм важ маяк.
Дачаяс вывса акацияяс зарни бус пиӧ лэччысь шонді розовӧй югӧръясӧн югдӧдӧм вӧсна, найӧ кыкнаныс кажитчисны сэтшӧм яснӧя, сэтшӧм матын да тӧдса предмет моз сулалісны бужӧд йылас, мый Петя вӧлі дась мыйвынсьыс пӧльтны кливерас, медым эськӧ ӧдйӧджык нин воны.
Сэні берегыслӧн быд места вӧлі сылы тӧдса, быд посни торъясӧдз.
«Ыджыд Фонтан», «Шӧр Фонтан», «Ичӧт Фонтан», дерезаӧн, лежнӧгӧн, сиреньӧн, боярышникӧн эжсьӧм джуджыд кыркӧтшъяс.
Берег улас — скалаяс, найӧ нюйтысла джынвыйӧ вижӧдӧмаӧсь, а тайӧ скалаяс вылас — бамбуковӧй вугыр шатьяса вуграсьысьяс да купайтчысьяс.
А со и «Аркадия» — ресторан сваяяс вылын, оркестрлӧн пукалан места ылысяньыс кажитчӧ ичӧтикӧн, суфлерскӧй буткаысь неыджыдджык, уна рӧмъяса зонтикъяс, скатертьяс, кодъяс кузя котралӧ свежӧй тӧв.
Став тайӧ подробностьясыс чужисны детинка син водзын, ставныс мӧда-мӧдсьыс интереснӧйӧсь.
Найӧс Петя эз на вунӧд.
Эз!
Найӧс нинӧм вылӧ оз вӧлі позь вунӧдны, кыдзи оз позь вунӧдны ассьыд нимтӧ.
Найӧ сӧмын кыдзи быттьӧ исковтлісны кад кежлӧ паметьсьыс.
Ӧні найӧ друг котӧртісны бӧр, быттьӧ аснаукӧн ветлӧм бӧрын котӧртісны бӧр гортӧ.
Найӧ котӧртісны мӧда-мӧд бӧрся.
Найӧ локтісны пыр унджык да унджык.
Найӧ панйисны мӧда-мӧдсӧ.
Кажитчис, быттьӧ найӧ дугдывтӧг горзисны детинкалы
— Чолӧм, Петька!
Воин жӧ!
А ми тэтӧг сэтшӧма гажтӧмтчим!
Неужели тэ миянӧс он тӧд?
Видзӧдлы бурджыка: тайӧ жӧ ме, Маразли, — тэнад радейтана дачаыд.
Тэ сэтшӧма радейтлін ветлыны тшӧтшыда шырӧм менам изумруднӧй газонъяс кузя, кӧть эськӧ тэныд тайӧ вӧчны вӧлі чорыда запретитӧма!
Тэ сэтшӧма радейтлін видзӧдны менсьым мраморнӧй статуяяс, кодъяс кузя ветлісны нёль сюра гырысь лёльӧяс, сідз шусяна «Гаврик- Павликъяс», кодъяс ас бӧрсяыс кольлісны слюдянӧй кодь туйяс!
Видзӧдлы, кутшӧма ме быдми гожӧм чӧжнас!
Видзӧдлы, кутшӧм пашкыраӧсь лоины менам каштанъясӧй!
Кутшӧм мича георгинъяс да пионъяс дзордзалӧны менам клумбаясын!
Кутшӧм мича августовскӧй бобувъяс пуксьылӧны менам аллеяясса пемыд вуджӧрӧ!
— А тайӧ ме: «Отрада!»
Оз вермы лоны, мый тэ вунӧдін менсьым купальняясӧс, менсьым тирӧс да менсьым когельбанӧс!
Видзӧдлы жӧ: тэнад ветліг кості, тані сувтӧдісны пыжъяса да вӧвъяса зэв бур карусель.
Тан жӧ неылын олӧ тэнад Гаврик другыд да ёртыд.
Сійӧ виччысьнысӧ оз вермы, кор тэ воан.
Ӧдйӧнджык жӧ, ӧдйӧнджык!
— А вот и ме!
Чолӧм, Петька!
Эн тӧд ли мый «Ланджеронӧс»?
Видзӧдлы, кымын тшӧтшыд пыдӧса шаланда куйлӧ менам берег вылын, мыйдта сэні чери кыян тывйыс косьмӧ кӧзлаясӧн сувтӧдлӧм пелысъяс вылын!
Ӧд буретш менам лыа пиысь тэ колян во аддзин кык ур да сэсся юин — кӧть тэ пытшкӧ вӧлі оз нин тӧр — нырад кучкан да кывтӧ чеплялан няньысь пуӧм нёль кружка шома ырӧш.
Неужели тэ эн тӧд ырӧш вузалысьыслысь тайӧ будкасӧ?
Да вот жӧ сійӧ, то, сулалӧ гожӧм чӧжӧн ёг турунӧн быдмӧм кыркӧтш вылын!
Сэні весиг и бинокльыд оз ков.
— А вот и ме!
И ме!
Чолӧм Петя!
Ок, тэнад ветліг коста Одессаын мыйыс и эз вӧв!
Чолӧм, чолӧм!
Кымын ёнджыка матысмисны карлань, сымын тӧлыс лои лӧньджык да шоныдджык.
Шондіыс вӧлі дзик нин оз тыдав, сӧмын флюгерлӧн ичӧтик гӧрд колпака мачта йылыс нӧшта югъяліс на дзик сэзь да розӧвӧй енэжын.
Кливерсӧ идралісны.
Пароходса машиналӧн шумитӧмыс гораа юргис скалаясын да берегса вуджӧръясын.
Мачта кузя вывлань кыссис кельыдвиж би.
Петялӧн став мӧвпъясыс вӧліны сэні, берег вылас, Одессаын.
Сійӧ эськӧ нинӧм вылӧ ӧні эз верит, сылы кӧ висьталісны, мый дзик-дзик на неважӧн, сӧмын талун асывнас на, сійӧ муртса эз бӧрд экономиякӧд прӧщайтчигӧн.
Кутшӧм экономия?
Кутшӧм нӧ сійӧ экономия?
Сійӧ вунӧдіс нин сы йылысь.
Сійӧ эз нин кажитчӧ вӧв и свет вылас... мӧд во гожӧмӧдз!
Ӧдйӧнджык, ӧдйӧнджык мунны каютаӧ да тэрмӧдлыны батьӧс чукӧртны кӧлуйяс!
Петя бергӧдчис, медым котӧртны, да друг бӧбмис шензьӧмысла.
Якӧр рисуйтӧм киа матросыс буретш пукаліс нырса трап тшупӧдъяс вылын, а уска морт веськыда матыстчӧ вӧлі сы дінӧ, пенснетӧм, кияссӧ зепъясас сюялӧма, гораа дзуртіс сандалинас.
Сійӧ матыстчис сы дінӧ дзик бердӧдзыс, копыртчис да юаліс гортӧмыника, но кывмӧн.
— Жуков?
— Мыйся Жуков? — гортӧминика, но быттьӧкӧ ыджыд вын пуктӧмӧн, шуис матрос, сэсся тӧдчымӧнъя кельдӧдіс да сувтіс трап тшупӧд вывсьыс.
— Пуксьы.
Эн увгы.
Пуксьы, ме тэныд шуа.
Матрос пыр сулаліс.
Муртса тӧдчана нюмъялӧм тіраліс сылӧн рудӧдыштӧм паръяс дорас.
Уска морт зумыштчис.
— «Потемкин» вылысь?
Чолӧм, сідз-кӧ.
Тэ кӧть мед нин сапӧгтӧ вежин.
А ми тіянӧс виччысим, виччысим, виччысим...
Но, мый шуан, Радион Жуков?
Воин?
Тайӧс шуӧм бӧрын уска морт топыда кутіс сійӧс соскӧдыс.
Матрослӧн чужӧмыс дзоньнас вежсис.
— Эн вӧрӧд! — горӧдіс сійӧ страшнӧй гӧлӧсӧн, нетшыштчис да мый вынсьыс зургис кулакнас уска мортӧс морӧсас. — Эн вӧрӧд висьысь мортӧс, <ns>мор-рда</ns>!
Соскыс дзажмуні.
— Стой!
Но вӧлі нин сёр.
Матрос нетшыштчис да котӧртіс палуба кузя кӧрзинаяс, ящикъяс да йӧзъяс костті пескылясьӧмӧн да куснясьӧмӧн.
Сы бӧрся котӧртіс уска морт.
Бокысянь на вылӧ видзӧдігӧн позьӧ вӧлі думыштны, мый тайӧ кык верстьӧ мортыс ворсӧны сыркиӧн.
Найӧ ӧти-мӧд бӧрся сунгысисны машиннӧй отделениеса ӧдзӧсӧ.
Сэсся бӧр петісны мӧдар боксяньыс.
Котӧртісны трап кузя вывлань, пӧдӧшвананыс тэрыба камӧдчӧмӧн, ыргӧн тшупӧдъяс вывті вильдалӧмӧн.
— Стой, кутӧй! — горзіс уска морт, лов тырӧмысла ёна пошиктӧмӧн.
Матрослӧн киас друг лои кыськӧ котӧртігас нетшыштӧм рейка.
— Кутӧй, <ns>ку-у-утӧй</ns>!
Пассажиръяс повзьӧм пырысь да ыджыд любопытствоӧн чукӧртчисны палуба вылӧ.
Кодкӧ гораа тюрӧстіс полицейскӧй свистокӧн.
Матрос мыйвынсьыс чеччыштіс люк джуджыд вевт вомӧн.
Сійӧ песовтчис боксяньыс вочаалысь уска мортысь, зэв пелька кусыньтчыліс, чеччыштіс бӧр люк вомӧныс да чеччыштіс скамья вылӧ.
Скамейка вывсяньыс чеччыштіс борт перилӧ вылӧ, кутчысис пароход бӧжса флаг пуӧ, мыйвынсьыс сетыштіс уска мортлы рейкаӧн чужӧмас да чеччыштіс мореӧ.
Пароход бӧж весьтын кыпавлісны резыштчӧмысь ва войтъяс.
— Ах!
Пассажиръяс ставӧн сетчисны бӧрвыв, быттьӧ на вылӧ пӧльтыштіс тӧв ныр.
Уска морт котраліс борт дорын, кияснас чужӧмас куччысьӧмӧн да кирган гӧлӧсӧн горзіс:
— Кутӧй, пышъяс!
Кутӧй, пышъяс!
Старшӧй помощник кайис трап кузя вывлань куим тшупӧдӧн восьлалӧмӧн, киас кутіс спасательнӧй кытш.
— Борт сайын морт!
Пассажиръяс водзлань уськӧдчисны, борт дінӧ, быттьӧкӧ на вылӧ пӧльыштіс ӧні бӧрсяньыс.
Петя сюйсис борт дінас.
Пароход дінсяньыс вель ылын нин, пессьысь еджыд быг пӧвсын, гы вылас качайтчис пробка моз варччысь мортлӧн юрыс.
Но сӧмын сійӧ варччис эз пароходлань, а мӧдарӧ, мыйвынсьыс уджаліс кияснас и кокъяснас.
Быд куим-нёльысь курыштчӧм бӧрын сійӧ бергӧдліс бӧрвыв скӧр да пӧльтчӧм чужӧмсӧ.
Старшӧй помощник аддзис, мый бортсайса морт, тыдалӧ, некутшӧма оз кӧсйы лоны «спаситӧмаӧн».
Сійӧ явӧ зілис мунны кыдз мый позьӧ ылӧджык спаситысьяссьыс.
Сыысь кындзи, сійӧ зэв бура варччис, а берегӧдзыс эз нин вӧв зэв ылын.
Сідз кӧ, ставыс бур.
Нинӧмла прӧста волнуйтчыны.
Дзик весьшӧрӧ уска морт нетшкис старшӧй помощникӧс соскӧдыс да, синъяссӧ зверь моз сувтӧдӧмӧн, корис сувтӧдны пароходсӧ да лэдзны шлюпка.
— Тайӧ политическӧй преступник.
Тэныд ковмас кывкутны.
Помощник лыбӧдліс пельпомъяссӧ:
— Абу менам делӧ.
Меным абу приказыс.
Шыӧдчы капитан дінӧ.
Капитан сідз жӧ шеныштіс кияснас.
И сідз нин сёрмам.
Кыдз нӧ, батюшка, сувтан!
Зэв ёна и колӧ.
Вот часджын мысти сувтам, сэки и кутӧй пӧжалуйста ассьыныд политическӧйнытӧ.
А миян пароходство коммерческӧй да частнӧй.
Сійӧ политикаӧн оз занимайтчы; миян сы кузя абу некутшӧм инструкцияяс.
Сэки вирӧсь нырвома уска морт, пинь пырыс шуасигтырйи, чеччыны лӧсьӧдчысь коймӧд класса пассажиръяс чукӧрті пондіс кыссьыны сійӧ местаас, кытчӧ колӧ вӧлі лэдзны трапсӧ.
Сійӧ скӧрысь тойлаліс повзьӧм йӧзсӧ, тувччаліс йӧзлы кок выланыс, лёкысь йӧтлаліс кӧрзинаяс да коркӧ воис борт дорас, медым медводдза мортӧн чеччыштны пристань вылӧ, кыдз сӧмын матысмас пароходыс.
А сэк матрослӧн юрыс ӧдва-ӧдва нин тыдыштіс гыяс костын, чери кыян тывъяс да переметъяс весьтын качайтчысь посньыдик флагъяс дінын.
IX
ОДЕССАЫН ВОЙНАС.
Берегвыв ӧдйӧ пондіс пемдыны, кутіс лоны гӧлубӧйӧн, лӧзӧн, лилӧвӧйӧн.
Берег вылӧ лэччис нин рыт.
Море вылын жӧ нӧшта вӧлі югыд на.
Дзирдалан морелӧн кокньыдика гыалан веркӧсыс отражайтіс ас пиас сӧстӧм енэжсӧ.
Но век жӧ рытыс вӧлі и тані нин чувствуйтчӧ.
Пароход бордъяс вылын ӧзтӧм сигнальнӧй пӧнаръяслӧн мылькъя стеклӧясыс, кодъяс вӧліны сэтшӧм сьӧдӧсь да кызӧсь, мый луннас весиг он вӧлі вермы тӧдны налысь рӧмсӧ, — ӧні кутісны югъявны вижӧн да гӧрдӧн, да кӧть эськӧ эз на югзьӧдны, но тӧдчымӧнъя нин югъялісны.
Лӧз кар, купол сяма карса театр вевтӧн да Воронцовскӧй дворец колоннадаӧн, чужис кыдзкӧ друг да вевттис горизонт джынсӧ.
Портса пӧнаръяслӧн васӧд сяма кодзувъясыс кизера тӧдчисны югыд да дзик вӧртӧм гаваньса ты весьтын.
Сэтчӧ и кутіс кежны «Тургенев», кӧлӧкӧла да поска кыз стенъяса, но неыджыд маяк дінті кытшовтӧмӧн.
Машиннӧй отделениеын медбӧръяысь триньӧбтіс капитанскӧй звонок.
<rus>— Тихий ход!</rus>.
<rus>— Самый тихий ход!</rus>
Ӧдйӧ да пӧшти некутшӧм шумтӧг исковтіс векньыдик пароход «Тургенев» добровольнӧй флотса куим судта ныръяса океанскӧй пароходъяс дінті, кодъясӧс вӧлі сувтӧдӧма радӧн бреквартер пытшкӧсладор бокас.
Медым любуйтчыны тайӧ чудовищнӧй якӧръясӧн, Петялы ковмис чатӧртлыны юрсӧ.
Вот тайӧ и пароходъяс!
— Стоп!
Тыр чӧвлунӧн да ӧддзӧмысла мунан ӧдсӧ чинтытӧг, «Тургенев» муніс гавань вомӧн, — вот-вот зурасяс пристаняс.
abu
Борт бокъясӧ слабиника жургис ва.
Матысмысь карсянь ӧвтіс жарӧн, кыдзи пачсянь.
Друг Петя аддзис рӧмпӧштан кодь шыльыд ва веркӧсысь чурвидзысь труба да кык мачта.
Найӧ прӧйдитісны на борт дінті зэв маті и вӧліны сьӧдӧсь, страшнӧйӧсь, кулӧмаӧсь...
Борт дорӧ чукӧрмӧм пассажиръяс сідзи и акнитісны.
— Пароход вӧйтӧмаӧсь, — шуис кодкӧ надзӧникӧн.
«Код нӧ вӧйтӧма?» кӧсйис юавны шӧйӧвошӧм детинка.
Но сэк жӧ сійӧ аддзис нӧшта на гажтӧмджык серпас: сьӧдасьӧм причал дінӧ пӧлыньтчӧмӧн сулаліс сотчӧм пароходлӧн кӧрт скелетыс.
— Сотӧмаӧсь, — нӧшта на надзӧнджык шуис сійӧ жӧ гӧлӧсыс.
Сэки матысмис пристань.
<rus>— Задний ход!</rus>
Ланьтлӧм кӧлесаяс вӧрзисны ызӧбтӧмӧн, кутісны бергавны мӧдарланьӧ.
Ва кузя котӧртісны воронкаяс.
Пристаньыс кутіс ылысмыны, кыдзкӧ гӧгӧрвотӧг кутіс сійӧ вуджны мӧдар бокас, сэсся бара матыстчис зэв ньӧжйӧникӧн, но мӧдар бортнас нин.
Лэбигас разсигтырйи пассажиръяс юрвомӧн лэбис канат ёкмыль.
Петя кыліс, кыдзи небыдика зурасис пароходыс пристаньӧ, гезйысь вӧчӧм пӧдушка небзьӧдіс тайӧ зурасьӧмсӧ.
Пристаньсянь сетісны трап.
Сы кузя медпервой мортӧн котӧртіс уска морт да йӧз пиас пыр жӧ воши.
Ассьыныс ӧчередсӧ виччысьӧм бӧрын, регыд и миян путешественникъяс петісны пристаньса мостовӧй вылӧ.
Детинкаӧс шензьӧдіс, мый трап дінас сулалісны городӧвӧй да некымын штатскӧй паськӧма морт.
Найӧ зэв сюся видзӧдісны пароход вылысь петысь быд морт бӧрся.
Ёна видзӧдісны найӧ сідз жӧ и Петя бать вылӧ.
Сэки господин Бачей аслас тӧдлытӧг, машинальнӧя кутіс кизясьны, дрӧжжитан тошсӧ чургӧдіс водзӧ.
Сійӧ крепыда кутіс кисӧ Павликлысь, и чужӧмас сылӧн кайис сэтшӧм жӧ неприятнӧй выражение, кутшӧм вӧлі сылӧн асывнас дилижансын, салдаткӧд сёрнитігӧн.
Найӧ медалісны извозчикӧс, — Павликӧс пуксьӧдісны водзвывса босьтсяна скамья вылӧ, а Петя дзик ыджыд морт моз пуксис главнӧй пуклӧс вылас батьыскӧд орччӧн, — и мӧдӧдчисны.
Агентство дінысь петігӧн ворота дорас сулаліс винтовкаа да подсумока часӧвӧй.
Водзсӧ тайӧ некор эз вӧвлы.
— Папа, мыйла сулалӧ часӧвӧйыс? — вашкӧдӧмӧн юаліс детинка.
— Ах, боже мой! — сьылісӧ нюжӧдӧмӧн скӧрысь шуис батьыс. — Мыйла да мыйла!
А ме нӧ тӧда мыйла?
Сулалӧ и сулалӧ.
А тэ пукав.
Петя гӧгӧрвоис, мый юасьны оз ков, но сідз жӧ оз ков и лӧгасьны батьыс скӧрмӧм вылӧ.
Но кор кӧрттуй вомӧн вуджигӧн детинка аддзис дзикӧдз сотчӧм эстакада, шомӧдз сотчӧм шпал гӧраяс, сынӧдын чурвидзысь рельсъяс, пӧрӧм вагонъяслысь кӧлесаяссӧ да став тайӧ хаоссӧ, сійӧ виньдалан гӧлӧсӧн горӧдіс:
— Ой, мый нӧ тайӧ?
Видзӧдлӧй жӧ!
Кывзы, извозчик, мый тайӧ?
— Сотісны, — таинственнӧя моз шуис извозчик да кутіс копрӧдлыны чорыд касторовӧй шляпаа юрсӧ, не то ошкӧм могысь, не то дивитӧм могысь.
Прӧйдитісны одессаса знаменитӧй пос дінті.
Сійӧ треугольник вылысын, ӧткодь кругджын кодь дворецъяс вуджӧр костын, войся енэж югыд фон вылын сулаліс морелань чургӧдӧм античнӧй киа дюк де Ришельелӧн ичӧтик фигураыс.
Дзирдалісны бульварвывса куим киа пӧнаръяс.
Восьса ресторан экспланадасянь вӧлі кылӧ музыка шы.
Бульварса каштанъяс да гравий вылын кельыда дрӧжжитіс первойя кодзув.
Петя тӧдіс, мый буретш сэні, вылысас, Николаевскӧй бульвар сайын, дзирдаліс да шумитіс сійӧ вывті вежпеткӧдлана да недоступнӧй мирыс, код йылысь Бачей семьяын сёрнитлісны кутшӧмкӧ лӧгалан радейтӧмӧн да шулісны сійӧс «центрӧн».
Центрын олісны «озыръяс», мӧдног кӧ шуны, сійӧ сикас йӧзъясыс, кодъяс ветлісны первой классын, быдлун вермисны ветлывны театрӧ, ӧбӧдайтлісны мыйлакӧ сизим час рытын, кухарка пыдди видзлісны пӧварӧс, кага видзысь пыдди — боннаӧс и унджыкысьсӧ налӧн весиг вӧвліны асланыс гуляйтан вӧвъяс, тайӧ нин вӧлі радовӧй морт вежӧрлы дзик кыдзкӧ гӧгӧрвотӧмтор.
Колӧ шуны, мый Бачейяс олісны эз «центрын».
Изйӧн вольсалӧм туй кузя зӧркӧдӧмӧн, найӧ мунісны улысӧдыс, Карантиннӧй улича кузя, сэсся, веськыдвыв кежисны да кутісны кайны карлань.
Гожӧм чӧжӧн Петя вунӧдіс нин карса олӧмсӧ.
Детинкалысь пельсӧ чунӧдіс би киньяс петавтӧдз вӧв подковъясӧн мостовӧй изйӧ клопайтӧм, кӧлесаяслӧн йиркӧдчӧм, конкаяслӧн тиньӧдчӧм, кӧмъясӧн дзуртӧм да лӧз лава плитаясӧн вольсалӧм моски кузя ветлысьяслӧн бедьнаныс чорыда котшкӧдчӧм.
Экономияын, вундӧм муяс пӧвсын, паськыда восьса степь вылын, поводдяыс важӧн нин ыркыдмис да гажтӧминика зарниасис ар.
Тані, карас, пыр на сулаліс сук да гажа гожӧм.
Войся пемыдын жарыс вӧрзьытӧг ӧшаліс акацияясӧн тырӧм, лолавтӧм уличаяс сынӧдын.
Посньыдик лавкаяс восьса ӧдзӧсъясын вижӧдісны карасиновӧй лампаяслӧн пемыд биясыс, кодъяс югзьӧдыштісны уна рӧма леденцыяс тыра банкаяс.
Веськыда моски вылас, акацияяс улын, куйлісны чукӧръясӧн арбуз чукӧръяс — восковӧй кодь куш рӧмӧн лӧсталысь пемыдвиж «туманъяс» и югыд рӧма да кузьмӧс ногыс визя сера кузьмӧс формаа «монастырскӧй» арбузъяс.
Кор-сюрӧ пельӧсын тыдовтчыліс югъялан вуджӧрыс фруктӧвӧй лавкалӧн.
Сэні персъяс, сӧмын на неважӧн лӧсьӧдӧм калильнӧй лампаяс терпитны позьтӧм югӧръяс улын, гартлісны папироснӧй бумагаысь вӧчӧм шумитысь султанъясӧ крымса чӧскыд фруктъяс — бирюзовӧй бусӧн вевттьысьӧм да лиловӧй рӧма гырысь сливаяс, и нежнӧй да коричневӧй рӧма зэв дона «бер Александр» грушаяс.
Дикӧй виноградъясӧн гартчӧм кӧрт решеткаяс пыр тыдалісны особнякса ӧшиньясысь усян югӧръясысь югзьӧдӧм палисадникъясса клумбаяс.
Мичаысь-мичаа быдмысь георгинъяс, бегонияяс, настурцияяс весьтын шпорӧдчисны ыджыд да кыз тушаа войся бобувъяс — бражникъяс.
Вокзалсянь кыліс паровикъяслӧн тутсӧм.
Прӧйдитісны тӧдса аптека дінті.
Ыджыд зарни шыпасъяса ӧтторъя ыджыд ӧшинь сайын дзирдалісны груша формаӧн хрустальысь вӧчӧм кык бутылка; найӧс вӧлі тыртӧма фиолетовӧй да виж рӧма дзирдалан жидкостьясӧн — Петя чайтӧм серти — ядӧн.
Тайӧ аптекасьыс вайлывлісны кулысь мамыслы страшнӧй кислороднӧй пӧдушкаяс.
Ок, кутшӧм ужаснӧя найӧ киргисны лекарствоясысла сьӧдӧдӧм мамыс паръяс дінын!
Павлик дзикӧдз унмовсис.
Батьыс сійӧс босьтіс киас.
Кагалӧн юрыс мовкъяліс да чеччаліс.
Сьӧкыдкодь кӧмтӧм кокъясыс исковтісны батьыс пидзӧс вылысь.
Но чуньясыс крепыда кутісны сумкасӧ, кӧні вӧлі сылӧн заветнӧй копилкаыс.
Сідзи сійӧс и сетісны киысь киӧ кухарка Дунялы, коді виччысис господаӧс улича вылын, кор, медбӧрти, извозчик сувтіс вундӧмӧн вӧчӧм шыпаса омӧлиника югзьӧдан куим пельӧса пемыд пӧнара ворота дінӧ.
<rus>— С приездом!</rus>
<rus>С приездом!</rus>
Кокувсьыс пыр на быттьӧкӧ катласьысь палубасӧ чувствуйтӧмӧн, Петя котӧртіс параднӧй ӧдзӧсӧд.
Кутшӧм ыджыд да тыртӧм вӧлі поскыс!
Дзирдавмӧн югыд да зэв гора.
Кымын лампа!
Быд пос судтаын стенас чугуннӧй кронштейнӧ крепитӧм лампа,
и быд лампа весьтын унзіля качайтчӧ югӧръяс кытшын лампа абажур.
Ӧдзӧсъяс вылын дзирдавмӧн весалӧм ыргӧн табличкаяс.
Кок чышкӧм вылӧ кокосовӧй рӧгӧжаяс.
Детскӧй коляска.
Став тайӧ вунӧдӧмторъясыс друг чужисны Петялӧн чуймӧм синъяс водзын асланыс первобытнӧй выльлунӧн.
На дінӧ бара ковмас привыкайтны.
Вот кӧнкӧ вылын, гораа став пос пасьтаас юралӧмӧн гольснитіс ключ, клопнитіс ӧдзӧс, кылісны тэрыба сёрнитан гӧлӧсъяс.
Быд горӧдӧм вӧлі, кыдзи пистолетысь лыйӧм шы.
Кылісны рояльлӧн стенӧн сайӧдӧм вӧсна кокньыдик да бравурнӧй шыяс.
Тайӧ музыкаыслӧн аккордъясыс казьтыштісны детинкалы, мый сійӧ ӧні гортас.
И сэсся кывсис: «Боже мой!
Коді тайӧ?»
Ӧдзӧсысь котӧрӧн петіс вунӧдӧм, но зэв тӧдса морт, прӧшви воротника да прӧшви манжетъяса, лӧз шӧвк платтьӧа дама.
Синва петӧмла синъясыс сылӧн вӧліны гӧрдӧсь, кыпыдӧсь, радӧсь, паръясыс сералӧмысла вежыньтчӧмаӧсь.
Сылӧн тшӧкаяс дрӧжжитісны не то сералӧмысла, не то бӧрдӧмысла.
— Павлик!
Сійӧ нетшыштіс кухарка киысь Павликӧс.
— Боже мой, кутшӧм лоӧма сьӧкыд!
Павлик восьтліс узьӧмысла дзик сьӧд синъяссӧ да веськодь пырысь, но неуна шензьӧмӧн шуис:
— О? Тетя!
И бӧр унмовсис.
Но да, дерт жӧ, дерт жӧ, тайӧ тетя!
Зэв бура тӧдса, радейтана, рӧднӧй, но сӧмын неуна вунӧдыштӧм тетя.
Кыдз позьӧ вунӧдны?
— Петя?
abu
Кутшӧм лоӧма ыджыд!
— Тетя, тэ тӧдан, мый вӧлі миянкӧд? — пыр жӧ заводитіс Петя. — Тетя, тэ нинӧм он тӧд!
Тетя!
Тэ кывзы, мый сӧмын миянкӧд эз и вӧв.
Тетя, да тэ жӧ он кывзы!
Тетя, тэ кывзы!
— Ладнӧ, ладнӧ, сӧмын не ставсӧ ӧтпырйӧ.
Мун комнатаясӧ.
А кӧн нӧ Василей Петровичыс?
— Тані, тані...
Пос кузя кайӧ вӧлі батьыс.
— Но, вот и ми.
Чолӧм, Татьяна Ивановна!
<rus>— С приездом, с приездом</rus>.
Пожалуйста пыр.
Эз-ӧ качайт тіянӧс?
— Некутшӧма эз.
Зэв бура воим.
Абу-ӧ тэнад посни деньга,
извозчиклӧн куим шайтысь сдачаыс оз ладмы.
— Пырысь-пыр.
Тэ эн беспокоитчы.
Петя, да эн жӧ гартчы кок улас...
Бӧрын висьталан.
Дуня, гӧлубушка, котӧртлы улӧ — лэччӧд извозчиклы...
Босьт деньгасӧ менам туалет вылысь...
Петя пырис передньӧй вежӧсӧ, коді кажитчис ӧні сылы зэв ыджыдӧн, пемыдӧн да сэтшӧм тӧдтӧмӧн, мый весиг сійӧ идзас шляпаа ыджыд сьӧд детинкасӧ, коді друг тыдовтчис вунӧдӧм, но зэв тӧдса ореховӧй рамаӧн крепитӧм рӧмпӧштанын, кодӧс вӧлі югзьӧдӧма вунӧдӧм, но сідз жӧ зэв тӧдса лампаӧн, эз сразу и тӧд.
А сійӧс эськӧ, кажитчӧ, Петя вермис нин тӧдны зэв кокниа, сы вӧсна, мый сійӧ вӧлі ачыс.
X
ГОРТЫН
Сэні, экономияын, вӧлі сӧстӧма белитӧм ичӧтик комната да марсельскӧй эшкынъясӧн вевттьӧм куим гожся парусиновӧй крӧвать.
Кӧрт мыссяндоз.
Пожӧм пызан.
Улӧс,
стекляннӧй колпака сись.
Решеткаа вит ставни-жалузьяс.
Кузя мыськалӧмысь ёна кодь вушйӧм краситӧм джодж.
Кутшӧм лӧсьыд да ыркыд вӧлі узьны море свежӧй шум улын шобді нянь да шома йӧв сёйӧм бӧрын тайӧ тыртӧм да гажтӧминик комнатаас!
А тані вӧлі дзик мӧд.
Тайӧ вӧлі веж бумажнӧй шпалеръясӧн клеитӧм да чехолъясӧн вевттьӧм мебельяса тыртӧм да ыджыд квартира.
Быд комнатаын шпалеръясыс вӧліны мӧд рӧмаӧсь, мебельыс мӧд сикас.
Шляпервывса букетъяс да ромбъяс вӧчисны комнатаяссӧ ичӧтджыкӧн.
Мебельыс, коді шусьыліс «обстановкаӧн» глушитліс тувтчалӧм шыяс, гӧлӧс шыяс.
Комнатаысь-комнатаӧ вуджӧдалісны лампаяс.
Гӧстиннӧйын сулалісны чорыд да воск рӧмӧн лӧсталысь коръяса фикусъяс.
Налӧн выль петасъясыс чурвидзисны ёсь пуртӧсъяс моз, быттьӧкӧ гартыштчӧмаӧсь сафьяннӧй чехолъясӧн.
Вешталан лампаяслӧн югӧрыс ветліс ӧти рӧмпӧштансянь мӧдӧ.
Пианино вевт вылын дрӧжжитіс ваза тайӧ улича вывті телегаа вӧла прӧйдитӧмысь.
Кӧлесаяслӧн йиркӧдчӧм йитіс карсӧ керкаыскӧд.
Петялы страсть вӧлі окота ӧдйӧджык тшай юыштны, котӧртлыны кӧть здук кежлӧ ывлаӧ — тӧдмавны, кыдзи сэні да мый, аддзысьлыны челядь-ёртъясыскӧд.
Но вӧлі зэв нин сёр: дасӧд час.
Став челядьыс, кӧнкӧ, важӧн нин узьӧны.
Окота лои ӧдйӧджык висьтавны тетялы либӧ нин кӧть Дунялы пышъялысь матрос йылысь.
Но ставныс вӧлі тырӧмаӧсь уджӧн: вольсалісны вольпасьяс, лӧсьӧдісны пӧдушкаяс, перъялісны камодысь сьӧкыд да шлювгысь прӧстыняяс, новлӧдлісны комнатаысь комнатаӧ лампаяс.
Петя ветліс тётяыс бӧрся, шлейф вылас сылы тувччалӧмӧн да няргис:
— Тётя, мыйла нӧ тэ менсьым он кывзы?
Кывзы!
— Тэ аддзан, ме ог эшты.
— Тетя, но мый нӧ тэныд сулалӧ кывзынысӧ!
— Аски висьталан.
— Ой, збыльысь кутшӧм тэ!
Висьтавнытӧ он лэдз.
Но, тетя!
— Эн гартчы кок улас.
Дунялы висьтав.
Петя шог пырысь довгис кухняӧ, кӧні ӧшинь вылын, пу ящикын, быдмис веж лук.
Дуня тэрмасьӧмӧн гладитіс солдатскӧй сукноӧн эжӧм пӧв вылын наволочка.
Утюг увсьыс кайис ру.
— Дуня, кывзы, мый миянкӧд вӧлі, — заводитіс Петя нора гӧлӧсӧн, зэвтчӧм да глянцевӧй кучика сӧн сера восьса гырддза вылӧ Дунялы видзӧдӧмӧн.
— Панич, вешйы, а то утюгнас сотчан.
— Да тэ сӧмын кывзы!
— Мун да тётяыдлы висьтав.
— Тетя оз кывзы.
Ме тэныд висьтала.
Ду-уня, кывзы- жӧ!
— Мун, баринлы висьтав.
— Ой, боже мой, кутшӧм тэ гӧгӧрвотӧм!
Папа жӧ тайӧ ачыс тӧдӧ.
— Аски, панич, аски висьталан.
— А меным окота талун...
— Вешйы гырддза увсьыс.
Этша ӧмӧй тэныд комнатаясыс, а тэ нӧшта кухняӧ кыссян?
— Ме, Дунечка, висьтала да пыр жӧ и муна, честнӧй благороднӧй кыв, святӧй истиннӧй крест!
— Вот наказаньеыд тайӧ детинкакӧд!
Воис менам юр вылӧ...
Дуня чорыда пуктіс утюгсӧ кампорка вылӧ.
Кватитіс гладитӧм наволочкасӧ да уськӧдчис комнатаясӧ сэтшӧм ӧдйӧ, мый кухняас лыбліс тӧвру.
Петя шог пырысь ниртыштіс кулакъяснас синъяссӧ, да друг сійӧ пондіс сэтшӧма очсавны, мый муртса вермис кыссьыны аслас крӧвать дінӧдз. Сійӧ эз нин вермы восьтны синъяссӧ да кутіс синтӧм морт моз пӧрччыны матроскасӧ.
Муртса на детинка инмӧдчис пӧсь чужӧмнас пӧдушка дінӧ, кыдзи пыр жӧ унмовсис сэтшӧм чорыда, мый весиг эз кывлы батьыслысь тошсӧ, коді, кыдзи и пыр, воліс сійӧс окавны вой кежлӧ.
А висьтавны кӧ Павлик йылысь, то сыкӧд вель ёна на ковмис ноксьыны.
Сійӧ сэтшӧма унзільмис вӧлӧн локтігас, мый батьыс да тётяыс кыкӧн пӧрччӧдісны да дыр ноксисны сы дінын.
Но муртса на сійӧс водтӧдісны вольпась вылӧ, кыдзи детинка восьтіс дзик свежӧй синъяссӧ да чуймӧм пырысь видзӧдлӧмӧн шуис:
— Ми мунам на?
Тетяыс пӧся окыштіс сійӧс пунцовӧй пӧсь чужӧмас.
— Он, воинныд нин.
Узь, пиук.
Но, вӧлӧмкӧ, Павликлӧн унмыс веськалӧма нин да окота вӧлі сёрнитыштны.
— Тетя, тайӧ тэ?
— Ме, дитюк.
Узь.
Павлик дыр куйліс видзӧдіс паськыда восьтӧм, сюся видзӧдан сьӧд синъяснас да кывзысис карса квартираса тӧдтӧм шыясӧ.
— Тетя, мый тайӧ шумитӧ? — дыр мысти юаліс сійӧ, полӧм пырысь вашкӧдӧмӧн.
— Кӧні шумитӧ?
— Сэні.
Корскӧ.
— Тайӧ, дитяӧй, кранын ва шумитӧ.
— Сійӧ зырымсӧ сульӧ?
— Сульӧ, сульӧ.
Узь.
— А мый тайӧ тутсӧ?
— Тайӧ паровоз тутсӧ.
— А кӧні?
— Тэ ӧмӧй вунӧдін?
Вокзал вылын.
Сэні, миянкӧд воча вокзал.
Узь.
— А мыйла музыкаыс?
— Тайӧ вылын ворсӧны рояль вылын.
Тэ ӧмӧй вунӧдін нин, кыдзи ворсӧны рояль вылын?
Павлик дыр кодь чӧв оліс.
Позьӧ вӧлі чайтны, мый сійӧ узьӧ.
Но камод вылын сулалысь войся би вижов югӧр улын сылӧн синъясыс зэв яснӧя дзирдалісны.
Сійӧ полӧм пырысь видзӧдіс кузь югӧръяс бӧрся, кодъяс ветлісны ӧтарӧ-мӧдарӧ пӧтӧлӧк кузя.
— Тетя, тайӧ мый?
— Извозчикъяс пӧнарӧн ветлӧны.
Кунь синтӧ.
— А тайӧ мый?
Зэв ыджыд бобув «кулӧм юр» дзизгӧмӧн шпорӧдчис пӧтӧлӧк пельӧсын.
— Бобув.
Узь.
— А сійӧ оз курччась?
— Оз, оз курччась.
Узь.
— Меным абу окота узьнысӧ.
Ме пола.
— Мыйысь нӧ тэ полан?
Эн сӧр.
Татшӧм ыджыд детинка.
Ай-яй-яй!
Павлик дрӧжжитӧм сорӧн пыдысянь да чӧскыда ышловзис.
Кватитіс пӧсь кияснас тетяыслысь кисӧ да вашкӧдіс:
— Чиганӧс аддзылін?
— Эг, эг аддзыв.
— Кӧинӧс аддзылін?
— Эг аддзыв.
Узь.
— Труба весалысьӧс аддзылін?
— Труба весалысьӧс эг аддзыв.
Верман узьны спокойнӧя.
Детинка нӧшта ӧтчыдысь пыдысянь да чӧскыда ышловзис. бергӧдчис мӧдар бок вылас. Пуктіс чужӧм улас кипыдӧсъяссӧ да синсӧ кунигмоз шуис:
— Тетя, вай ганька.
— Вот кыдз.
А ме думайта, мый тэ ганькатӧ важӧн нин вунӧдін.
«Ганькаӧн» шусьыліс нарошнӧ лӧсьӧдӧм ичӧтик сӧстӧм чышъян, кодӧс Павлик велалӧма вӧлі нёнявны вольпась вылӧ водӧм мысти да кодтӧг некыдзи эз вермыв унмовсьны.
— <ns>Га-анька</ns> вай... — горӧдіс детинка да капризничайтӧм вӧсна пондіс чушкыны.
Но тетя эз сет сылы ганька.
Ыджыд детинка.
Кад нин эновтчыны ганькаысь.
Сэки Павлик, пыр водзӧ капризничайтӧмӧн, кыскис вомас пӧдушка пельӧссӧ, дулльӧсьтіс сійӧс, муртса тӧдчымӧнъя нюмдіс варенье моз клеитчӧм синъяснас.
И друг сылы сэк уси думвылас копилкаыс: а мый, сійӧс кӧ гусялісны вӧръяс?
Но та йылысь тӧждысьӧм вылӧ эз нин тырмы сылӧн выныс.
И детинка унмовсис.
XI
ГАВРИК
Сійӧ жӧ луннас мӧд детинка, Гаврик, — буретш сійӧ, код йылысь ми казьтыштлім одесскӧй берегъяс йылысь гижигӧн, — садьмис югдандор ёна кынмӧмысла.
Сійӧ узис берег вылын, шаланга дінын, юр улас шыльыд морскӧй из пуктӧмӧн да чужӧмсӧ дедыс важ пинджакӧн вевттьӧмӧн.
Коксӧ шебравны пинжак эз судз.
Войыс вӧлі шоныд, но асывланьыс лои ыркыд.
Кӧмтӧм кокъяс кутісны кынмыны.
Унйывсьыс Гаврик кыскис пинджаксӧ юр вывсьыс да гартыштіс кокъяссӧ.
Сэки юрыс кутіс кынмыны.
Гаврикӧс кутіс дрӧжжитӧдны, но сійӧ эз кӧсйы сетчыны.
Кӧсйис венны кӧдзыдсӧ.
Но, век жӧ, унмовсьны водзӧ эз нин вермы.
Нинӧм он вӧч, но и чӧрту, колӧ чеччыны.
Гаврик дыш пырысь восьтіс синъяссӧ.
Сійӧ аддзис глянцевӧй лимоннӧй море да дзик сӧстӧм рудов енэж вылысь сьӧдовгӧрд рӧмыд кыа.
Луныс эськӧ лоӧ жар.
Но кытчӧдз оз кыпӧдчы шонді, шонтысьӧм йылысь нинӧм и думайтны.
Дерт, Гаврик вермис эськӧ узьны дедыскӧд керкаас.
Сэні вӧлі шоныд и небыд.
Но кутшӧм детинка нӧ ӧткажитчас восьса енэж улын море берег вылын лишнӧй раз узьӧмысь?
Шочиника локтысь гыяс надзӧникӧн, муртса кывмӧн шлёпкӧдчӧны берегас.
Шлёпнитасны да мунасны бӧр, кыскӧны ас бӧрсяыс дышиника посньыдик галя изъяссӧ.
Виччысяс, виччысяс да бӧр ваяс изъяссӧ да выльысь шлёпнитас.
Эзысь рӧма сьӧдоват енэж дорвыв коялӧма август тӧлысся кодзувъясӧн.
Млечнӧй туйлӧн вожалӧм соскыс ӧшалӧ юр весьтын, быттьӧкӧ енэжса ю.
Став енэжыс мореас тӧдчӧ сэтшӧм бура да сэтшӧм мичаа, мый шоныд галька вылын чатӧрӧн куйлігӧн некыдзи он гӧгӧрво, кӧні вылысыс да кӧні улысыс.
Быттьӧкӧ ачыд ӧшалан кодзувъяс костса пыдӧстӧм тыртӧминас.
Быд бокӧ ыпнитӧмӧн исковтӧны усьысь кодзувъяс.
Буръян пӧвсын чирзгӧны сверчокъяс.
Кӧнкӧ зэв ылын, кыркӧтш вылас, увтӧны понъяс.
Первой видзӧдлігӧн позьӧ думыштны, мый кодзувъясыс оз вӧрны.
Но абу сідз.
Дырджык кӧ видзӧдан, аддзан, мый енэж сводыс ставнас надзӧникӧн бергӧдчӧ.
Ӧти сикас кодзувъяс лэччӧны дачаяс сайӧ, мӧдъяс, выльяс, петӧны моресьыс.
Шоныд тӧв ыркыдмӧ.
Енэжыс лоӧ югыдджык, еджыдджык.
Море веркӧсыс ёнджыка пемдӧ.
Асывъя кодзув тӧдчӧ пемыд ваын, кыдзи быттьӧ ичӧтик тӧлысь.
Дачаяс вылын унзіль пырысь коймӧдысь чукӧстчӧны петукъяс,
заводитӧ югдыны.
Кыдз жӧ позьӧ узьны татшӧм войӧ вевт улын?
Гаврик чеччис, чӧскыда нёдзовтчис, пуджис гачсӧ да, очсалігтырйи, пырис кок шегйӧдзыс ваӧ.
Йӧймис сійӧ ли мый?
Кокъясыс и сідз нин кынмисны лӧзӧдтӧдзыс, а сійӧ нӧшта пырӧ мореӧ, код вылӧ сӧмын ӧти видзӧдлӧмсьыс босьтӧ йирмӧг.
Но, детинка бура тӧдіс, мый сійӧ вӧчӧ.
Ваыс кажитчис кӧдзыдӧн сӧмын видзӧднысӧ.
Збыльысьсӧ сійӧ вӧлі зэв шоныд, ёна шоныдджык сынӧд дорысь.
Детинка келіс ваӧ, кокъяссӧ сэні шонтӧм могысь.
Сэсся сійӧ мыссис да сэтшӧм гораа сульсис мореас, мый некымын гырысь юра чери пиян, кодъяс чӧскыда узисны берег улас, чеччыштісны быд бокӧ, визьнитісны да вошины джуджыдінӧ.
Очсалігтыр да петысь шонді вылӧ синсӧ читкыралігтыр, Гаврик косӧдз чышкис дӧрӧмнас том картупель моз кульсьӧм да лиловӧй гӧрд нырйыла ичӧтик чужӧмсӧ.
— Ох-ох-ох... — шуис сійӧ дзик ыджыд морт моз, надзӧникӧн пернапасаліс вомсӧ, кӧні ӧнӧдз на вӧлі оз судзсьы кык водз пиньыс, босьтіс пинжаксӧ да мӧдӧдчис одессаса черикыйысь моз катласян походкаӧн.
Сійӧ кыссис сука да гырыся быдмӧм бурьян турунъяс пӧвсӧд, коді тыртіс сылысь васӧд кокъяссӧ виж порошкиӧн.
Хибаркаыс налӧн сулаліс берегсяньыс воськов комын сайын, гӧрд сёй нӧрыс йылын, коді дзирдаліс сланец кристаллъясӧн.
Збыльысьсӧ, тайӧ вӧлі неыджыд сарай, кодӧс тэчӧма да тувъявлӧма быд сикас пу шыбласъясысь: краситӧм пыж пӧвъясысь, ящикъясысь, фанераысь, мачтаясысь.
Тшӧтшыд вевтсӧ вӧлі вевттьӧма сёйӧн, и сы вылын быдмисны бурьянъяс да помидоръяс.
Кор нӧшта вӧлі ловъя на бабыс, сійӧ во пиын кыкысь пасха да спас кежлӧ — век белитліс хибаркасӧ мелӧн, медым кӧть кыдзкӧ мичмӧдыштны йӧз син водзас хибаркалысь корысьлӧн кодь видсӧ.
Но бабыс кувсис, и вот во куим нин сійӧс некод эз мавтлы.
Сылӧн стенъясыс вӧлі сьӧдӧдӧмаӧсь, потласьӧмаӧсь.
Но век жӧ кӧнкӧ да кӧнкӧ кольӧма на вӧлі пуас йиджӧм мел туйясыс.
Найӧ пыр казьтылісны Гавриклы бабыс йылысь да сы олӧм йылысь, коді вӧлі весиг мел дорысь нӧшта на нерджык.
Гаврик вӧлі сирота.
Ассьыс батьсӧ сійӧ ньӧти оз помнит.
Мамсӧ помнитыштіс, но муртса-муртса: кутшӧмкӧ пӧжсьӧм да руалан вор, гӧрд кияс, пыктӧм да нилег чуньяс вылас вӧлі сылӧн киевскӧй печатнӧй чунькытш да ӧшкамӧшка кодь рӧма лыдтӧм-тшӧттӧм майтӧг быгъяс, кодъяс лэбалісны сы кӧрт гребенка гӧгӧрын.
Дедыс вӧлі чеччӧма нин.
Сійӧ ветлӧдліс ичӧтик град йӧрын, коді вӧлі тырӧма бурьянӧн да ёг шыбласъясӧн, кӧні рӧмзьыштісны тыквалӧн сёрмӧм некымын дзоридз — оранжевӧйӧсь, кызӧсь, гӧнаӧсь, а югъялан дзоридз чашка пыдӧсас юмов ва.
Дедыс чукӧртіс помидоръяс дӧрӧм водзас, коді вӧлі вывті унаысь мыськалӧмысла ассьыс рӧмсӧ дзикӧдз нин воштӧма, но петан шонді югӧръяс улын ӧні кажитчис розӧвӧйӧн.
Пешкыльтӧм дӧрӧм да мешӧк моз ӧшалысь гач косттіыс тыдаліс омӧлиник да рудӧдӧм кучика кынӧмыс и тыдаліс гӧгйыслӧн сьӧд гураныс.
Градъяс вылын помидоръяс колины нин зэв этша.
Сёйисны пӧшти ставсӧ.
Дедлы удайтчис чукӧртны кӧкъямыс кымын ичӧтик да виж помидор.
Сэсся эз коль.
Старик ветлӧдліс дзор юрсӧ ӧшӧдӧмӧн.
Салдатлӧн моз бритӧм тшӧкасӧ топӧдӧмӧн, сійӧ вешталіс кӧмтӧм кокнас бурьян кустъяссӧ — оз-ӧ сюр сэсь <ns>мый-нибудь</ns>?
Но водзӧ нинӧм сэсся эз сюр.
Ыджыдкодь нин чипан, кокас сылы вӧлі рузумтор кӧрталӧма, котраліс дед бӧрся, шочиника кокыштлывліс мусӧ, сы вӧсна сы весьтын здрӧгнитлісны укроплӧн зонтикъясыс.
Дед да Гаврик эз здоровайтчыны, эз чолӧмавны мӧда-мӧднысӧ бур асылӧн.
Но тайӧ оз на вӧлі висьтав, мый найӧ спорынӧсь.
Мӧдарӧ,
найӧ вӧліны зэв бур приятельяс.
Веськыда кӧ шуны заводитчан асылыс эз тунав нинӧмтор, сьӧкыд удж да тӧждысьӧм кындзи.
Сы вӧсна эз вӧв некутшӧм подув ылӧдлыны асьнысӧ нинӧм висьтавтӧм чолӧмалӧмъясӧн.
— Ставсӧ сёйим да нинӧм эз коль, — мургис дед, быттьӧкӧ тӧрытся сёрнисӧ водзӧ нуӧдіс. — Мый тэ шуан!
Кӧкъямыс помидор — кытчӧ тайӧ згӧдитчӧ?
Сӧмын курӧгъяслы серам вылӧ.
— Ветлам али мый? — юаліс Гаврик да видзӧдліс шонді вылӧ ки увсяньыс.
— Колӧ ветлыны, — шуис дед да петіс град вылысь.
Найӧ пырисны хибаркаӧ да лабутнӧя юисны ведраысь, кодӧс вӧлі ӧкуратнӧя вевттьӧма сӧстӧминик пӧвйӧн.
Старик кызӧктіс, и Гаврик кызӧктіс.
Дед зэлӧдіс гач вӧньсӧ, и детинка вӧчис сідз жӧ.
Сэсся дедыс судзӧдіс джаджйысь тӧрытъя кольӧм нянь кусӧк да кӧрталіс сійӧс помидоръяскӧд ӧтлаӧ сьӧд чутъяса ситеч чышъян пиӧ.
Сыысь кындзи, сійӧ босьтіс киня улас ва тыра ичӧтик кузьмӧс бӧчка, петіс хибаркаысь да ӧшӧдіс ӧдзӧсас томан.
Дерт, томаныс вӧлі дзик лишнӧй.
Ӧти-кӧ, гусявнысӧ вӧлі нинӧм, а, мӧд-кӧ, кодлӧн эськӧ тырмис сӧвестьыс гусявны корысьяслысь?
Гаврик босьтіс хибарка вевт вывсьыс пелысъяс да пуктіс найӧс ичӧтик, но крепыд пельпомъяс вылас.
Талун дед да детинка водзын вӧлі уна удж.
Куим лун сайын бушуйтчис мореын шторм.
Гыыс орйӧдліс переметъяссӧ.
Чериыс эз лок.
Чериыс эз шедлы ньӧти.
Сьӧм эз коль весиг ӧти кӧпейка.
Тӧрыт мореыс лӧнис, да вой кежлас вӧйтісны переметъяс.
Талун сійӧс колӧ вӧлі кыйны удитны, нуны черисӧ рынок вылӧ, самавны переметсӧ да рытнас сійӧс быть вӧйтны, медым не воштыны бур кадсӧ.
Найӧ зэвтчӧмӧн кыскисны шаландасӧ галька кузя ва дорӧ да виччысьӧм пырысь тойыштісны гыяс вылӧ.
идзӧсӧдзыс ва пиын сулалӧмӧн, Гаврик пуктіс шаланда бӧжас чери садӧк — вевта да ичӧтик розьӧсь пыжтор, став вынсьыс йӧткыштіс шаландасӧ, котӧртыштіс да водіс кынӧмнас борт вылӧ, исковтан ва вылын кокъяснас шенасьӧмӧн, кодъясысь гылалісны дзирдалан войтъяс.
И сӧмын сэк, кор нин шаландаыс ылысмис берегсянь сажень куим-нёль сайӧ, детинка кавшасис сэтчӧ да пуксис сынны дедыскӧд орччӧн.
Кыкнанныс уджалісны морт ӧти пелысӧн.
Тайӧ вӧлі кокни и гажа: коді кодӧс венас?
Но кыкнанныс найӧ сынісны спокойнӧя да сӧмын ружтыштлывлісны.
Гавриклӧн кипыдӧсъясыс приятнӧя сотчисны.
Югыд виж ва пиӧ лэдзӧм пелыс кажитчис чегӧмаӧн.
Сылӧн векньыдик лоптыс зэлыда ветліс ва увті да бӧрвыв вӧтліс воронкаяс.
Шаланда исковтіс водзлань ёна нетшкысьӧмӧн то веськыдвыв, то шуйгавыв бергӧдчыштлӧмӧн.
То дед зэлӧдыштлас, то детинка зэлӧдыштлас.
— Эх-х! — ружӧктыштас дедыс мыйвынсьыс.
Сэк шаланда ӧдӧптӧмӧн кежыштас шуйгавыв.
— Эх-х-х! — нӧшта гораджыка мурӧстас Гаврик.
Сэк пыжыс ӧдӧптӧмӧн бӧр веськавлӧ да кежыштас веськыдвыв.
Дедыс пыксьыліс кусыня певъя кӧмтӧм кокнас водзса банкаӧ да тэрыба дергайтіс пелысӧн.
Но и детинка эз кольччыв.
Сійӧ мыджсьыліс кыкнан кокнас да курччывліс паръяссӧ.
— А вот он вермы венны, дедӧ, — мурч курччӧм пиньяс костӧд сысйыштӧмӧн шулывліс Гаврик, аслас пӧсьыс вӧлі киссьӧ шор моз.
— А вот вена, — сьӧкыда лолалӧмӧн мурӧстліс дедыс.
— Ей богу, он вермы венны!
— Видзӧдлам!
— Видзӧдлам!
Но кӧть мед кыдз дедыс эз зэвтчыв, нинӧм сылӧн эз артмыв.
Кольӧмаӧсь нин сылӧн том воясыс.
Да и детинаыс быдмис подходящӧй вына.
Ичӧтик-ичӧтик, а видзӧд кутшӧм асныра!
Аслас дедыскӧд вензьыны оз пов.
Дедыс стрӧга зумыштчыліс, дзор синкым увсянь син бӧжнас видзӧдлывліс детинка вылӧ, коді пошиктӧмӧн сынліс сыкӧд орччӧн.
И сылӧн пӧрысь да васӧд синъясас югъявліс гажа шензьӧм.
Сідзи, мӧда мӧдӧс вентӧг, найӧ ылыстчисны берегсянь этша вылӧ верст мында.
Сэні гыяс пӧвсын пробкаяс вылын качайтчисны переметъяслӧн флагъяс, кодъяслӧн рӧмыс вӧлі вушйӧма нин.
Сэк став мореыс нин вевттьысис черикыйысьяс шаландаясӧн, кодъяс сідз жӧ петісны кыйсьыны.
Вылӧ чеччалӧмӧн да тшӧтшыд рубчатӧй пыдӧснас, кодлӧн вӧлі коймӧд пайыс чургӧдчӧма ва веркӧсас, ӧд вывсьыс гыас шлёпайтчӧмӧн, муніс тыр парус улын выль лӧз шаланда: красавица «Надя да Вера».
Шаланда бӧжас лэччысьӧмӧн, куйліс Гавриклы бура тӧдса Ичӧт фонтанвывса черикыйысь Федя, кодлӧн вӧлі паръяс ӧшйӧма сьӧд семечки.
Якӧра кизьяса лӧз фуражкаа клеенчатӧй кӧзырок увсяньыс дыша видзӧдісны зэв мича сьӧд синъяс, кодъясӧс вӧлі пӧшти вевттьӧма коялан ванас кӧтасьӧм плешводзса сьӧд юрсияснас.
Крута бергӧдӧм румпельсӧ из кодь зумыд мышкунас топӧдӧм Федя весиг эз видзӧдлы коньӧр кодь дед шаланда вылӧ.
Но Федялӧн вокыс, Вася, коді вӧлі пасьталӧма дженьыд сосъяса визя дӧрӧм, Гаврикӧс аддзӧм бӧрын дугдіс самодур кӧвъяссӧ лӧсьӧдлӧмысь, шондіысь сайсьӧм могысь вевттис кинас синъяссӧ, мый вӧсна киня увсьыс тыдовтчисны сьӧд гӧнъяс, — удитіс горӧдны.
— Эй, Гаврюха, нинӧмысь эн пов!
Кутчысь ваас — он вӧй!
«Надя да Вера» тӧвзис на дінті, дедӧс да детинкаӧс резыштӧм ванас фонтанысь моз койыштӧмӧн.
Дерт, тані некутшӧм ӧбида эз вӧв.
Тайӧ сӧмын пыр овлан дружескӧй шутка.
Но дед век жӧ вӧчис сідз, мый быттьӧкӧ нинӧм эз кывлы.
Но кӧнкӧ, сьӧлӧм пытшкас сылӧн коли ӧбида.
Ӧд и сылӧн, дедлӧн, вӧлі коркӧ мичаысь-мича ён парусъяса выль шаланда.
Кыйліс сы вылын самодуръясӧн скумбрияясӧс.
Да нӧшта кутшӧма кыйліс!
Мукӧд лунъясас кыксёӧн, куимсёӧн кыскыліс покойнича бабушка рынок вылӧ.
Но олӧмыс прӧйдитӧма...
Колины дедлӧн сӧмын корысьлӧн кодь хибаркаыс да парустӧм важ шаландаыс.
А кор висьмис бабыс, паруссӧ лечитӧм вылӧ вузалісны.
Вузалӧма лои дзик прӧста: век жӧ кувсис сійӧ.
Ӧні сэтшӧм парустӧ сэсся некор нин он вермы лӧсьӧдны.
А парустӧг нӧ кутшӧм кыйсьӧм?
Курӧгъяслы серам!
Зэв нин бычокъясӧс переметӧн кыйны.
Шог!
Гаврик зэв бура гӧгӧрвоис, мый йылысь мӧвпалӧ дедыс.
Но збыльысьсӧ быттьӧкӧ эз и казявлы,
а, мӧдарӧ, медым кыдзкӧ ылӧдны старикӧс шог мӧвпъясысь, сійӧ кутіс делӧвӧя ноксьыны перемет дінын: кутіс лэптыны медводдза флагсӧ.
Дедыс пыр жӧ вуджис банкаяс вомӧн, сувтіс детинкакӧд орччӧн да найӧ кутісны нёль киӧн лэптыны переметлысь кӧтасьӧм помсӧ.
Регыд и воны кутісны вугыръяс.
Но вугыръясын бычокъясыд вӧлі зэв этша, да и зэв посньыдикӧсь.
Гаврик крепыда босьтліс ыджыд юра тіралысь чериясӧс нильӧг нёкчимъясӧдыс, пелька перъяліс вугыръяссӧ чери вомысь да шыблаліс найӧс мореӧ лэдзӧм садокӧ.
Но дас вугыр пиысь муртса куимӧ шедлі настоящӧй чериыс — мукӧдъясас вӧліны сӧмын вӧсньыдик глосикъяс либӧ крабъяс.
— Оз шед креветка вылад, — шог пырысь ропкыштіс дед. — Но мый шуан!
Сӧмын посни чери.
Колӧ яйӧн самавны.
Яй вылад кутчысьӧ.
А кысь сійӧс яйсӧ босьтан, кор рынок вылын дас ӧти ур сулалӧ пунтыс!
Веськыда курӧгъяслы серам.
Но сэки друг валитчис мыйкӧ зэв ыджыд, да тшыналіс руда.
Лэбзисны ва веркӧсті кык кӧсӧй вуджӧр.
Зэв лёкысь кутіс ызгыны ваыс...
Шаландасянь дзик маті прӧйдитіс пароход, кӧлесаса гӧрд лопастьяснас югъялӧмӧн.
Пыжсӧ кыпӧдліс, сэсся шыбытіс, сэсся бара кыпӧдіс.
Перемет флагъяс кутісны чеччавны пӧшти кӧлесаяс дінын...
Нӧшта кӧ неуна, и найӧс эськӧ чирсыштіс чагъясӧдз.
— Эй, ті, «Тургенев» вывсаяс! — горӧдіс дед не аслас шыӧн да чургӧдіс кияссӧ, быттьӧкӧ кӧсйис сувтӧдны вӧлӧс. — Кӧн тіян синъясныд?
Он ӧмӧй аддзӧй переметъяссӧ!
Паршивӧй сволочьяс!
Но пароход немтор жугӧдтӧг прӧйдитіс нин.
Сійӧ шумӧн ылыстчис, колис ас бӧрсьыс сӧстӧм пемыд виж ва веркӧссӧ — пароход бӧжас тыдаліс куим рӧма флаг, спасательнӧй кытшъяс, шлюпкаяс, пассажиръяс, изшом ломтаслӧн руд тшын.
Сідзкӧ, вӧлі нин сизим час асыв.
«Тургенев» черикыйысьяслы вӧлі часі пыдди.
Кӧкъямыс час рытын сійӧ бӧр прӧйдитліс Аккермансянь Одессаӧ.
Колӧ вӧлі тэрмасьны, медым не сёрмыны нуны бычокъясӧс рынок вылӧ.
Дед да детинка тэрмасьӧмӧн завтракайтісны помидорӧн да няньӧн, юисны ва, коді вӧлі удитӧма нин шонавны бӧчкаас да лоны дуб пу кӧраӧн.
Сэсся найӧ тэрыба босьтчисны перемет дінӧ.
ХII
«ОГ БЫТТЬӦ ТӦД, ВӦВ!»
Час ӧкмыс гӧгӧрын Гаврик восьлаліс нин карлань.
Сійӧ нуис пельпом вылас бычокъяс тыра садок.
Позьӧ вӧлі, дерт, пуктыны найӧс кӧрзинкаӧ, но садокыдлӧн видыс солиднӧйджык.
Сійӧ петкӧдліс, мый чериыс дзик свежӧй, ловъя, сӧмын на муртса найӧс лэптӧма мореысь.
Дедыс колис гортас перемет дзоньтавны.
Кӧть эськӧ Гавриклы муртса на тыри ӧкмыс ар, дедыс кокниа сылы дӧверяйтліс сэтшӧм важнӧй тор, кыдзи чери вузалӧм.
Сійӧ тырвыйӧ надейтчис внукыс вылӧ.
Сійӧ ӧд гӧгӧрвоӧ нин.
Абу нин ичӧт.
А код вылӧ жӧ стариклы нӧшта вӧлі надейтчынысӧ, не кӧ аслас внукыс вылӧ?
Тшӧктӧм уджлысь коланлунсӧ тырвыйӧ гӧгӧрвоӧмӧн, Гаврик делӧвӧя да неуна зумыш пырысь тувччаліс пӧсялӧм туй вывті, бурьянъяс пӧвстті, коляліс туй бус вылӧ став витнан чуньяснас печатайтӧм, яснӧя тӧдчана посни коктуйяс.
Сылӧн зумыштчӧм да солиднӧй видыс быттьӧкӧ висьталіс: «Ті сэні купайтчӧй мореын, туплясьӧй лыа вылын, ветлӧй велосипед вылын, юӧй будка дінын сельтерскӧй ва, — а менам делӧ рыбачитны — кыйны переметӧн бычокъясӧс да вузавлыны найӧс рынок вылын, мукӧдтор меным оз касайтчы».
Купальня дінті мунігӧн, кӧні касса ӧшинь вылас ӧшаліс сьӧд пӧв, кытчӧ вӧлі гижӧма мелӧн: 18°, Гаврик весиг зывӧктӧм пырысь серӧктіс: сэтшӧмӧдз прӧтивнӧ лои видзӧдны сылы еджыд кыз яя морт вылӧ, кодлӧн куш юрсӧ вӧлі кӧрталӧма ичӧтик чышъянӧн.
Кыз морт, чуньяснас нырсӧ да пельяссӧ тупкалӧмӧн, уськӧдчис берег дорса гудыр ваӧ, и некутшӧма эз лысьт ылыстчыны спасательнӧй канат дінысь, коді вӧлі тошсялӧма нюйт виж тошкӧн.
Кыркӧтш вылас кайны позьӧ вӧлі кыклаті: либӧ куимысь кытшовтана ньывкӧс кузь туй кузя либӧ крутӧй, пӧшти сувтса сісьмӧм тшупӧдъяса пу пос кузя.
Нинӧм дерт и сёрнитны: Гаврик пондіс кайны поскӧдыс.
Паръяссӧ топӧдӧмӧн, детинка ӧдйӧ пондіс уджавны кокъяснас.
Котӧртіс сійӧ шойччыны сувтлытӧг вылысӧдзыс.
Буса, но вуджӧра переулок петкӧдіс сійӧс «Пӧсь морскӧй ваннаяс заведение» дінті юнкерскӧй училище дінӧ.
Тані нин вӧлі пӧшти заводитчӧ карыс.
Французскӧй бульвар кузя, пятнаӧсь рӧма платанъяс увті, кыссис «Аркадиялань» восьса гонка.
Шонділадор боксяньыс сійӧс вӧлі занавескаалӧма парусинаӧн.
Бӧрладорса площадкасяньыс чурвидзисны бамбуковӧй вугыр шать йывъяс, джынвыйӧ гӧрд, джынвыйӧ лӧз табъясаӧсь.
Куим вӧв шлёдйӧдчисны посни изъя туй вывті подкова кокъяснаныс.
Дзужгис да дзуртыштліс туй чукыльясын тормозыс.
Ырӧш вузалысьлӧн будкаыс торъя нин ёна кыскис ас дінас детинкалысь синвидзӧдлассӧ.
Тайӧ вӧлі посньыдик кык столб йылӧ вӧчӧм кык ската вевта рундук.
Ортсысяньыс сійӧс вӧлі краситӧма маслянӧй виж краскаӧн, а пытшкӧссӧ — сэтшӧм жӧ сук да югъялан еджыд краскаӧн.
Ачыс ырӧш вузалысьыс вӧлі сэтшӧм праздничнӧй мичлуна, мый вӧсна Гаврик быд разын, кор сійӧс аддзывліс, эз вермыв, медым не сувтлыны пельӧсас да видзӧдны нимкодясьӧм да завидь пырысь.
Гаврик некор эз думыштлы сы йылысь, кыдзи кутас сійӧ овны, кор сійӧ быдмас да лоӧ верстьӧ мортӧн.
Торъя бӧрйысьны нинӧмӧн.
Но бӧрйыны кӧ нин, то, тӧдӧмысь, эськӧ сійӧ окотитіс лоны ырӧш вузалысьӧн.
Одессаса став ырӧш вузалысьясыс вӧліны вӧччӧмаӧсь да мичаӧсь, быттьӧкӧ картина вывсаяс.
А тайӧ нин торъя мича,
настоящӧй Ванька-ключник.
И збыльысь.
Вӧсни лӧз сукноысь вурӧм джуджыд купеческӧй картуз, русӧй кудрияс, бутылка-сапӧг.
А дӧрӧмыс!
Господи, да татшӧм дӧрӧмсӧ жӧ позьӧ пасьтавны сӧмын пасха лунӧ: югъялӧ, кумачевӧй, кузь, дзик пидзӧсӧдзыс, лыдтӧм тшӧттӧм стекляннӧй лӧз кизьяса, соскыс гаддялӧма.
А дӧрӧм вылас — сьӧд суконнӧй жылетка, а сэні эзысь часі чеп, кодӧс пекляас пысалӧма эзысь таскодьӧн.
Сы ӧзъян дӧрӧмлӧн ӧти видыс кыпӧдӧ морт пытшкын кӧсйӧм — кӧдзыд ырӧш юыштны колӧм.
Ок, кыдзи сійӧ уджалӧ!
Пелька, тэрыба, чистӧя...
Со матыстчӧ ньӧбасьысь.
— Кисьт меным ӧти стӧкан.
— Кутшӧмӧс прикажитанныд?
Шомаӧс, юмовӧс?
Юмов — ӧтик ур кружка, шомаыс — ӧтик ур вылӧ кык кружка.
— Вай шомасӧ.
— Пӧжалуйста!
И сэк жӧ, вуджӧр моз, ӧти киыс тэрыба кыпӧдӧ кольчаӧдыс рундуклысь гӧгрӧс вевтсӧ да пырӧ джуджыд йиа пемыдінас бутылкала, а сійӧ кадас мӧд кинас чышкӧ рузумӧн сытӧг нин еджыд да кос прилавоксӧ, пожъялӧ ведраын жульническӧя вӧчӧм кыз пыдӧса кисьтӧм ыджыд кружка, зэв щегольскӧя бергӧдӧ сійӧ кружкасӧ да камкнитӧмӧн пуктӧ ньӧбасьысь водзӧ.
Ичӧтик штопор сатшкысьӧ пробкаӧ.
Сапӧгъяс костӧ топӧдӧм бутылка лыйӧ.
Гӧрд быг петӧ бутылка вомысь гырысь ёкмыльясӧн.
Молодецкӧя пӧрӧдӧ бутылкасӧ кружка вылӧ, нёльӧд юкӧнсӧ тыртӧ вижов лимоннӧй ырӧшӧн, а куим нёльӧд юкӧнсӧ быгйӧн.
Ырӧш юысь горша пӧльтӧ быгсӧ да юӧ, юӧ, юӧ...
а Ванька-ключник бара тэрыба чышкӧ стойкасӧ да шыбытӧ орела бока кӧтасьӧм кӧпейка Крахмальников вокъяс фабрикаса монпансьеувса жӧсьт кӧрӧбӧ.
Вот тайӧ морт!
Вот тайӧ олӧм!
Дерт, Гавриклы, зэв окота вӧлі юыштны, но эз вӧв сьӧмыс.
Гашкӧ удайтчас бӧр локтігӧн, но, ӧдвакӧ, и сэки удайтчас.
Делӧыс сыын, мый кӧть эськӧ садокас бычокъясыс вӧліны сё кык, но торговкаыслы, кодлы пыр вузавлісны кыйӧм черисӧ, дедыс вӧлі уна уджйӧза.
Сійӧ босьтіс колян вежонас сылысь куим шайт пробкаяс да перемет крукъяс вылӧ, а бӧр сетліс сӧмын ӧти шайт да нелямын вит ур.
Сідзкӧ коли чӧлкӧвӧйӧн джынйӧнысь на унджык уджйӧз — ыджыд сьӧм.
Зэв бур, торговкаыс кӧ сӧгласитчас косӧдны не ставсӧ ӧтпырйӧ.
А ставсӧ кӧ?
Сэки, кӧть сам яй вылӧ да нянь вылӧ мед кыдзкӧ кольыштас, а ырӧш йывсьыд нинӧм и думайтны.
Гаврик сьӧлыштіс дзик жӧ сідзи, кыдзи сійӧс вӧчлӧны гырысь черикыйысьяс, кор найӧ мый йылысь кӧ тӧждысьлісны.
Сійӧ вежис садоксӧ ӧти пельпом вывсьыс мӧдас да мӧдӧдчис водзӧ, юрас век на вӧлі Ванька-ключниклӧн образыс да шома ырӧшлӧн чӧскыд дука ыркыдлуныс, кодӧс сідзи эз и удайтчы видлыны.
Водзын вӧлі нин настоящӧй кар, джуджыд керкаяс, лавкаяс, складъяс, воротаяс.
Ставсӧ вӧлі сайӧдалӧма пырыс тыдалана акацияяс вуджӧрӧн, кодъяслӧн коръясыс югъялісны виноградникъяс моз.
Изйӧн вольсалӧм мостовӧй кузя зӧркӧдіс фургон.
Сера вуджӧр уси вылысянь уліӧ джуджыд немецкӧй сийӧсъяса вӧвъяс вылӧ, кучер вылӧ, «искусственнӧй йи вӧчан завод» гижӧда еджыд стенъяс вылӧ.
Мунісны кӧрзинаа кухаркаяс.
На кузя сідз жӧ исковтіс вуджӧр.
Нюжӧдӧм кывъяса понъяс котӧртлісны пу стволъясӧ тувъявлӧм жӧсьт банкаяс дінӧ.
Бӧжнысӧ калачӧн чургӧдӧмӧн, найӧ лакисны шоныд васӧ, и вӧліны зэв дӧвӧльнӧйӧсь Одесса карса управаӧн, коді тӧждысис сы йылысь, медым понъясыс эз мучитчыны жарысла.
Тайӧ ставыс вӧлі зэв бура тӧдса и зэв неинтереснӧ.
Но медсясӧ шензьӧдіс Петяӧс — пониӧ доддялӧм телега.
Татшӧм ичӧтик вӧвсӧ Гаврик нӧшта некор на эз аддзывлы.
Куканьысь весиг тушанас абу ыджыдджык и век жӧ, кыдз верстьӧ вӧв.
Вӧсни кокъяса, ыджыдкодь рушкуа, шоколад рӧма бурыся, ичӧтик, но кузиник бӧжа, идзас шляпаа, а пельяс весьтас розьяс, гӧна синкымсӧ кыпӧдӧмӧн, чӧла да скромнӧя сулаліс сійӧ ворота дінын, кыдзи благовоспитаннӧй нывка.
Вӧвсӧ кытшалісны челядьяс.
Гаврик матыстчис да дыр чӧв сулаліс, эз тӧд, мый думайтны да шуны та серти.
Кыв шутӧг, тайӧ вӧлыс сылы кажитчис.
Но сыкӧд тшӧтш сійӧ сідз жӧ кыпӧдіс кутшӧмкӧ дӧзмӧдан чувство.
Сійӧ кытшовтіс да видзӧдіс вӧвсӧ быд боксянь.
Вӧв, кыдзи вӧв: гыж, бурси, пиньяс.
Но кутшӧм ичӧт!
Весиг зывӧк видзӧднысӧ.
— Татшӧм вӧлыд! — шуис сійӧ зывӧктӧм пырысь да чукыртліс нырсӧ.
— Тайӧ абу вӧв, тайӧ абу вӧв — ӧдйӧ зэв пондіс сёрнитны кык кӧсаа ичӧтик нывка, ачыс радысла быдсӧн ляпкӧдчыліс да воча кипыдӧс кучкаліс. — Тайӧ абу вӧв, а сӧмын поня.
— А вот и вӧв, — стрӧга моз шуис Гаврик да пыр жӧ ӧшӧдіс льӧбсӧ яндзимысла, мый эз кут асьсӧ да пансис сёрниӧ бантикъяса татшӧм ичӧтик нывкакӧд.
— А вот поня, а вот поня!
— Циркысь, — сибдӧм басӧн шуис Гаврик, некод дінӧ торъя урчиттӧг. — Обыкновеннӧй циркса вӧв.
— А вот и абу циркысь, а вот и абу циркысь!
Поня!
Сы вылын кыскалӧны Нобельлысь карасин, поня вылас.
Аддзан додьяссӧ.
Збыльысь, телегаас сулалісны карасин тыра сӧстӧминик бидонъяс.
Гавриклы тайӧ вӧлі виччысьтӧмтор.
Быдӧнлы тӧдса, мый карасин вузассьӧ лавкаын аслад дозӧн кӧпейкаӧн кварта.
Но медым новлӧдлыны керкаысь керкаӧ телегаын, да нӧшта кутшӧмкӧ вӧччӧдӧм пониӧс доддялӧмӧн, — тайӧ вӧлі нин мыйкӧ вывті!
— Прӧстӧй вӧв, — скӧрысь шуис Гаврик да мӧдӧдчис мунны.
— А вот поня!
А вот поня!
А вот поня! — горзіс сылы нывка, кыдзи попугай да копрасьӧмӧн кучкаліс воча кипыдӧс.
— «Ачыд тэ поня», мӧвпыштіс Гаврик, но, жаль, мый эз вӧв сылӧн кадыс ыджыд спорӧ пансьӧм вылӧ.
Вокзал дінса сквер кытшовтігӧн, код чугуннӧй решетка сайысь пӧся да коса ӧвтіс мирта да чорыд кольяса туя дукӧн, детинка сувтыштліс, чатӧртіс юрсӧ да вель дыр видзӧдіс вокзалса часі циферблат вылӧ.
Дзик на неважӧн дыр мырсьӧм бӧрын, сійӧ велӧдчис тӧдмавны часі серти кадсӧ.
Ӧні сійӧ оз вӧлі вермы прӧйдитны часі дінті, медым не сувтлыны да не лыддьыны.
Сійӧ нӧшта чунь серти на вӧлі лыддьӧ римскӧй цифраяса тайӧ аслыссяма бедькодьяссӧ, кодъяс вӧлі некутшӧма оз мунны арифметикаса прӧстӧй цифраяс вылӧ.
Сійӧ сӧмын тӧдіс, мый медся вылысыс — дас кык час да сэсянь и колӧ заводитны лыддьынысӧ.
Гаврик пуктіс кок дінас садоксӧ, кутіс вӧрӧдны паръяссӧ да чуньяссӧ топыда куснявны.
— Ӧти, кык, куим, нёль... — вашкӧдіс сійӧ, плешсӧ чукыртӧмӧн.
Ичӧт стрелкаыс сулаліс ӧкмыс вылын, а ыджыдыс квайт вылын.
— Ӧкмыс да джын, — нимкодя ышловзьӧмӧн шуис детинка да ныр вывсьыс пӧсьсӧ дӧрӧмас чышкыштіс.
Кажитчӧ, мый тадзи.
Но век жӧ эз эськӧ мешайт кодлыськӧ юавны.
— Дядя, уна-ӧ кадыс?
Чесучевӧй пинжака да «чолӧм да прӧщайӧн» шусян люфӧвӧй шлема господин пуктіс римскӧй ныр вылас пенсне, чургӧдіс дзор тошсӧ, ӧдйӧ видзӧдліс циферблат вылӧ да тэрыба шуис:
<rus>— Половина десятого</rus>.
Гаврик бӧбмис шензьӧмысла.
— Дядя, а кыдз жӧ сэні ӧд гижӧма — ӧкмыс да джын?
— Сідзкӧ, час джын дасӧд вылӧ, — скӧрысь шуис господин, детинка вылӧ видзӧдлытӧг, пуксис извозчик вылӧ, пуктіс лы воропа бедьсӧ пидзӧс костас да муніс.
Тырмытӧм пиньяса вомсӧ джынвыйӧ восьтӧмӧн, Гаврик сулаліс мыйкӧ-дыра кад да зілис гӧгӧрвоны, шутитіс-ӧ бариныс сы вылын али збыльысь сідзи и эм.
Сэсся лэптіс пельпом вылас садоксӧ, лэптыштіс гачсӧ да муніс водзӧ, юрсӧ бергӧдлӧмӧн да эскытӧм пырысь нюмъялӧмӧн.
Вӧлӧмкӧ, ӧкмыс да джынйыс да дас час вылӧ комын минут дзик ӧти.
Вот дивӧыд!
Дивӧ и эм!
Но век жӧ оз мешайт эськӧ нӧшта юавны кодлыськӧ тӧдысьлысьджык.
ХIII
МАДАМ СТОРОЖЕНКО
 Ракъяс!
Ракъяс!
Ракъяс!
Ракъяс!
— Камбала!
Камбала!
Камбала!
— Ловъя скумбрия!
Скумбрия, скумбрия!
— Барбунька!
Барбунька!
— Мидия!
Мидия!
Мидия!
Мидия!
— Бычки!
Бычки!
Бычки!
Рынокса став торговкаяс пиысь медся лэчыд да медся гора гӧлӧсъясӧн нимавлісны чери вузалысь радса торговкаяс.
Колӧ вӧлі кутны збыльысь Одессаса кӧзяйкаяс да кухаркаяслӧн кодь повтӧмлун, медым тэрмасьтӧг прӧйдитны морскӧй черияс, раковинаяс да ракъяс грудаясӧн тыртӧм пызанъяс, кӧрзинаяс да рундукъяс радъяс дінті.
Парусиновӧй гырысь зонтикъяс да пӧвйысь вӧчӧм лэбувъяс улын чеччалӧмӧн да югъялӧмӧн куйлісны петкӧдлӧм вылӧ кисьтӧм ловъя озырлунъяс Чернӧй морелӧн.
Кутшӧм уна сикас формаясыс, рӧмъясыс, ыджданыс!
Природа пуктӧма став вынъяссӧ, медым видзны да дӧзьӧритны бырӧмысь ассьыс замечательнӧй быдтасъяссӧ.
Сійӧ зільӧма вӧчны найӧс морт синлы кыдз мый позьӧ омӧльджыка тӧдчанаӧн.
Сійӧ краситӧма найӧс мореса став рӧмъясӧн.
Босьтам пример пыдди благороднӧй да дона чери скумбрияӧс, Чернӧй мореса царицаӧс.
Сылӧн зумыд тушаыс — веськыд да шыльыд, кыдзи чӧрс, краситӧма сійӧс нежнӧйысь-нежнӧй муаровӧй рӧмъясӧн, югыд лӧзсянь пемыдлӧзӧдз.
Гаврик тӧдіс, мый буретш татшӧм — морелӧн кодь голубӧй лӧз посньыдик гы сер рӧма — овлӧ мореыс берег дінсяньыс ыліті, сэті, кӧні медсясӧ ветлӧны чукӧръясӧн скумбрияяс.
Аддзан кутшӧм сюсьӧсь скумбрияясыд.
Кӧть эськӧ Гаврик быд лун аддзывліс чериястӧ, сы дінӧ привыкнитіс, кужис верстджын сайсянь казявны скумбрияяслысь стадаяссӧ море вылысь, но век жӧ сійӧ быд разын помтӧма нимкодясьліс на мичлунӧн да сюсьлунӧн.
Либӧ бычокъясӧс босьтны пример вылӧ.
Найӧ олӧны берег дорын, скалаяс пӧвсын, а сідз жӧ лыа вылын, джуджыдджык местаясын.
Сы вӧсна и краситӧма найӧс скалаяс кодь руд рӧмӧн либӧ лыа кодь вижов рӧмӧн.
Вот ӧд кутшӧм!
Плавкӧс да гырысь камбалаяс, кодъяс велалӧмаӧсь овны лӧнь бухтаясса няйт пыдӧсын, чуймӧдлісны асланыс кыз кучикъяснас да сьӧдоввиж рӧмнас, кодъяс вылын чурвидзисны ракушка сяма плавкӧс лы шипъяс.
Сылӧн кыкнан синмыс вылысас, мый вӧсна найӧ ёна мунӧны челядьясӧн ӧградаяс вылӧ шомӧн рисуйтӧм серпас вылӧ, кӧні юрыс рисуйтӧма бок ног сертиыс, но тыдалӧ кыкнан синмыс.
Кӧть кынӧмыс камбалалӧн порсьлӧн кодь восковӧй рӧма, но ӧд тайӧ чериыс рушкусӧ некор оз мыччӧдлы, а пыр куйлӧ ва пыдӧсын, лыаас топыда ляскысьӧмӧн.
Детинка нимкодясис камбала сюсьлунӧн.
Вӧліны нӧшта барбунькаяс, кыдз быттьӧ вирӧсь сьӧма, ичӧтик гӧрдовсьӧд гӧрба черияс.
Дзик жӧ татшӧм розовӧй гырысь ракпиян югъялӧны медся чистӧй ваа бухтаясын.
Эзысь тюлькаяслӧн стадаяс пуӧны море веркӧсас, берег дорас, асъя эзысь шонді пуӧмкӧд сорласьӧмӧн.
Кыв шутӧг, природаыд сюсь.
Но Гаврик тӧдіс, мый мортыд нӧшта на сюсьджык.
Мортыд кыдз вӧйталас тывъяс да переметъяс, кыдзи шыбытас югыд вугыр кӧвсӧ, кыдзи дзирдыштас самодур табӧн да сійӧ сера бордъясӧн, и вот став тайӧ чериясыс, кодъяс сэтшӧм тӧдчытӧмӧсь мореас, кутасны зэв бура дзирдавны асланыс став волшебнӧй рӧмъясӧн кӧрзинаясын да рынокса стойкаяс вылын!
Мед сӧмын вӧлі сьӧм бур снасть вылӧ.
Детинка муніс дзирдалан югыдвиж ловъя ракъяс тыра кӧрзинаяс дінті да корсис тӧдса торговкаӧс.
Ракъяс шарӧдчӧмӧн чургӧдлісны ножич моз паськӧдӧм клещияссӧ.
Тюлькаяс дзирдалісны эзысь сьӧм кодь чукӧръясӧн.
Пружинаа креветкаяс шлёчкӧдчисны кӧтасьӧм сеткаяс улын да лыйлісны гӧгӧр солӧн.
Слюда кодь чери сьӧмъяс сибдалісны кӧмтӧм кокъясӧ.
Коклябӧръясыд вильсъялісны чери сювъяс вылын.
Нетшкысьӧм гӧнъяса базарнӧй каньяс сувтса синъясӧн, пельяссӧ топӧдӧмӧн да лӧпаткаяссӧ водзвыв чургӧдӧмӧн, кыссисны му бердтіыс добычала.
Тыв моз кыӧм мешӧкъяса кӧзяйкаяс, кодъяс сумкаясын чурвидзисны морковьяс, кыпӧдлісны кипыдӧс выланыс кералӧм камбалалысь кыз кусӧкъяс.
Шондіыс сотіс.
Черияс унмовсялісны.
Тӧдса торговка пукаліс челядьлы кодь лӧсьӧдӧм ичӧтик скамья вылын, зэв ыджыд парусиннӧй зонтик улын, гӧгӧр вӧлі кытшалӧма тӧвар тыра кӧрзинкаясӧн.
Сійӧ вӧлі зэв ыджыд тушаа нывбаба, кызь градус жар вылӧ видзӧдтӧг, вӧлі тӧвся жакетка пасьталӧма, а пельпом вомӧныс вель ыджыд кӧшелёк; сійӧ ӧкурат вӧлі сэки донъясьӧ ньӧбасьыськӧд.
Гаврик почтительнӧя сувтіс ылӧ кодь да пондіс виччысьны сылысь прӧстмӧмсӧ.
Сійӧ зэв бура гӧгӧрвоис, мый найӧ дедыскӧд зэв ёна кӧртасьӧмаӧсь тайӧ нывбаба дінас.
Сідзкӧ, колӧ лоны сы дінын, кыдз мый позьӧ рамджыкӧн да вежливӧйӧн.
Сійӧ эськӧ непременнӧ пӧрччыліс шапкасӧ, вӧлі кӧ эськӧ сылӧн шапкаыс.
Но шапкаыс эз вӧв.
Детинка надзӧникӧн пуктіс садӧксӧ, ӧшӧдіс кияссӧ да видзӧдліс аслас кокъяс вылӧ, кокыс шегйӧдзыс вӧлі эжсьӧма бусӧн.
Кӧть эськӧ делӧыс муніс сӧмын кык десятка бычок йылысь, но ньӧбасьысь донъясис зэв дыр.
Ньӧбасьысьыс дасысь вешйыліс да дасысь жӧ бӧр косаліс.
Дасысь торговка босьтчыліс вески ыргӧн чашка дінӧ, кодъясӧ вӧлі клеитчӧма чери сьӧмъясыс, да дасысь жӧ шыбытліс сійӧс бӧр камбала тыра кӧрзинкаӧ.
Сійӧ ӧдйӧ шенасис кыз яя кияснас, кодъяс вӧліны сунисысь кыӧм вундӧм чуньяса сьӧд перчаткиаӧсь, сӧмын чальысь мичаа торъяліс, сійӧ вӧлі вундытӧм.
Сійӧ чышкаліс соснас лилӧвӧй гӧрд югъялан чужӧмсӧ, кӧні вӧлі сьӧд устор да тшӧка йылас дзор сияс.
Сійӧ скӧрысь сюяліс лӧз юрсиясас гырысь кӧрт шпилькияс и горзіс сибдӧм гӧлӧсӧн:
— Мадам, мый йылысь жӧ вермас лоны сёрниыс?
Татшӧм бычкияс тэ сэсся некысь он аддзы!
Разве тайӧ бычкияс!
Тайӧ жӧ зарни!
— Посни, — шуаліс ньӧбасьысь дӧзмӧм пырысь вешйӧмӧн, — нинӧм тась жаритны.
— Мадам бергӧдчыв!
Тайӧ черисӧ кӧ тэ шуан, мый нинӧм жаритны, то ме ог тӧд, кодлысь тэ аддзан гырысьджыксӧ!
Вермас лоны, жыдъяслысь!
Сідз кӧ, мун жыдъяс дорӧ!
Тэ жӧ менӧ бура тӧдан.
Ме некор ог мырдӧн тувъяв ме ордысь пыр ньӧбасьысьлы посни чери!
— Татшӧм бычкияс — дас ур десятка?
Некор оз вермы лоны!
Медся уна кӧкъямыс ур.
— Босьт кык десятка дас ӧкмыс урыс.
— Лучше ме ньӧба сы мында сьӧм вылас кодлыськӧ чирус.
— Мадам, медбӧръя дон — дас кӧкъямыс ур.
Он кӧсйы, тэнад вӧля.
Мадам, кытчӧ жӧ тэ мунан?
Кузяӧн донъяссис да черисӧ сетӧм бӧрын, торговка сюйис кӧшелёкас сьӧмсӧ.
Гаврик терпитӧм пырысь виччысис, кор сійӧс аддзас торговка.
Но торговкаыс, кӧть эськӧ важӧн нин аддзис детинкаӧс, кутіс асьсӧ сідзи, мый сійӧс быттьӧ эз на аддзыв.
Татшӧм вӧлі базарнӧй обычай.
Кодлы колӧ сьӧм, сійӧ мед и виччысьӧ.
Нинӧм.
Оз кув сулалӧмысла.
— Кодлы свежӧй чери?
Ловъя бычкияс!
Камбала! камбала!
— горӧдіс торговка шойччыштӧм бӧрын и друг, весиг Гаврик вылӧ видзӧдлытӧг, шуис:
— Ноко, петкӧдлы!
Детинка восьтіс садӧк вевтсӧ да вештіс сійӧс торговка дінӧ.
— Бычки, — почтительнӧя шуис Гаврик.
Торговка сюйсис витнан чуньнас садокӧ да тэрыба кыскис некымын бычки; видзӧдліс на вылӧ синбӧжнас да сувтӧдіс Гаврик вылӧ «изабелла» виноград кодь сьӧдоват лӧз гӧгрӧс синъяссӧ.
— Но?
Кӧн нӧ бычкиыд?
Гаврик чӧв оліс.
— Ме тэнсьыд юала: кӧні бычкиясыд?
Детинка шог пырысь тувччаліс ӧти кок вылысь мӧдас да, ненога сёрнисӧ шуткаӧ бергӧдны зільӧмӧн, серӧктіс:
— Да со жӧ бычкияс, тётя.
Тэнад киын.
Мый тэ, он ӧмӧй аддзы?
— Кӧні бычкиясыс? — горӧдіс друг торговка да скӧрмӧмысла лои свекла кодь гӧрд — кӧні бычкиясыс?
Петкӧдлы меным, кӧні?
Ме ог аддзы.
Гашкӧ, вот тайӧ, мый ме кута киясын.
Но тайӧ абу бычкияс, а тойяс!
Тані разве эм, мый жаритны?
Тані весиг абу, мый жаритнысӧ!
Мый ті ставныд ваяланныд меным посниысь-посниӧс?
Нуӧй жыдъяслы поснисӧ!
Гаврик чӧв оліс.
Дерт, оз позь вӧлі шуны, мый бычкияс вӧліны гырысьӧсь, но век жӧ эз вӧвны сэтшӧм посниӧсь, кыдзи горзіс торговка.
Но, вензьыны эз позь.
Горзӧмысь дугдӧм бӧрын, торговка дзик спокойнӧя кутіс тэчны бычкияссӧ садӧкысь аслас кӧрзинаӧ, пелька арталіс десяткаяс.
Сылӧн киясыс уджалісны сэтшӧм ӧдйӧ, мый Гаврик эз вермы следитны лыд бӧрсяыс,
сылы кажитчис, мый сійӧ кӧсйӧ сійӧс пӧръявны.
Но эз вӧв некутшӧм позянлун прӧверитны.
Сы кӧрзинаын куйлісны тшӧтш и мукӧд бычкияс.
Вот сэсся и рӧзберитчы!
Гаврик зэв ёна повзис!
Сійӧ весиг пӧсяліс волнуйтчӧмысла.
— Рӧвнӧй тшӧт — кыксё да джын, — шуис торговка да вевттис кӧрзинасӧ рӧгӧзаӧн. — Босьт садӧктӧ.
Мӧдысь аддзысьлытӧдз.
Висьтав дедыдлы, мый сысянь коли на нӧшта кӧкъямысдас ур.
Мед сійӧ оз вунӧд.
Да медым водзӧ оз мӧдӧд посниӧс, а то ог кут ньӧбны!
Детинка бӧбмис.
Сійӧ кӧсйис эськӧ мыйкӧ шуны, но горшас сатшкысис колана кылыс.
А торговка горзіс нин ассьыс, некутшӧма сійӧс пыдди эз пукты.
— Камбала! Камбала! Камбала!
Бычки! Бычки! Бычки!
— Мадам Стороженко, — ыджыд вын пуктӧмӧн дыр мысти шуис детинка, — Мадам Стороженко...
Сійӧ друг бергӧдчис:
— Тэ нӧшта тані на?
Но!
— Мадам Стороженко, уна-ӧ жӧ тэ сетан сё вылас?
— Комын ур сё вылӧ, ставыссӧ сизимдас вит ур; ті меным вӧлінныд долгаӧсь ӧти шайт ветымын вит ур, сідзкӧ, нӧшта тіянсянь кӧкъямысдас ур.
Сідз и висьталан дедыдлы.
Мӧдысь аддзысьлытӧдз.
— Комын ур сотня!
Гавриклы окота вӧлі горзыны ӧбида вӧснаыс да скӧрысла.
Сетыштны сылы став вынысь кулакнас нырвомас сідзи, медым гырд мӧдӧдчис.
Збыль, медым вир чепӧсъяс.
Либӧ курччыны...
Но сы пыдди сійӧ друг меліа нюмйыштіс да бӧрда гӧлӧсӧн моз шуис:
— Мадам Стороженко, тэ же пыр сетлывлін водз нелямын вит.
— Шу аттьӧ, мый сета татшӧм дрянь вылас комын урӧн.
Мун, ен тэкӧд!
— Мадам Стороженко...
Тэ жӧ ачыд вузалан кӧкъямысдас урӧн...
— Мун, мун, эн сьӧдмӧд пельӧс!
Тӧвар аслам.
Мыйӧн колӧ, сійӧн и вузала.
Тэ верман меным не указывайтны.
Камбала! Камбала! Камбала!
Гаврик видзӧдліс мадам Стороженко вылӧ.
Сійӧ пуналіс аслас ичӧтик скамья вылын — ыджыдысь-ыджыд, некодӧн пӧкӧриттӧм, каменнӧй.
Сійӧ эськӧ вермис шуны, мый налӧн дедыскӧд дзик абу сьӧмныс, мый налы быть колӧ ньӧбны нянь да сам вылӧ яй, мый колӧ налы уна пыдди нин дас вит-кызь ур, — но сулалӧ-ӧ унижайтчыны сы водзын?
Детинкаын друг вӧрзис чери кыйысьлӧн гордость.
Сійӧ чышкис соснас синвасӧ, коді вӧлі сотыштӧ кульсьӧм нырйывсӧ, сульсис кык чуньӧн бусас, лэптіс пельпом вылас садӧксӧ да муніс водзӧ, аслас зумыд, черноморскӧй походкаӧн.
Сійӧ муніс и мӧвпаліс, кысь эськӧ аддзыны яй да нянь.
ХIV
«НИЖНЕЙ ЧИНЪЯС»
Кыдз ми аддзам, кӧть Гавриклӧн олӧмыс вӧлі тырӧма уджӧн да тӧждысьӧмӧн, дзик жӧ кыдзи верстьӧ мортлӧн, но век жӧ оз ков вунӧдны, мый сійӧ вӧлі сӧмын ӧкмыс арӧса детинка.
Сылӧн вӧліны другъяс да тӧдсаяс, кодъяскӧд сійӧ окота пырысь ворсліс, котравліс, косясьліс, кыйліс воробейясӧс, лыйсьыліс рогаткаысь, занимайтчыліс став сійӧ торъясӧн, мыйӧн занимайтчылісны гӧлиник семьяясса одессаса став детинаясыс.
Сійӧ лыддьыссьыліс «уличвывса детинаяс» категорияын, а сы вӧсна сылӧн тӧдсаясыс вӧліны зэв уна.
Некод эз мешайтлы сылы ветлыны любӧй дворъясын.
Сійӧ вӧлі свободнӧй пӧтка.
Карыс ставнас вӧлі аспом, позис ворсны любӧй уличаяс вылын.
Но ӧд и медся свободнӧй пӧткалӧн эм аслас торъя радейтана местаяс.
Гаврик овліс медсясӧ моредорса Отрада да Ичӧт Фонтан уличьяс гӧгӧрын.
Тані сійӧ ыджыдаліс мукӧд челядь вылын, кодъяс полӧм пырысь да радлӧм пырысь видзӧдлісны сылӧн аскежъя олӧм вылӧ.
Тӧдсаясыс Гавриклӧн вӧліны унаӧн, а настоящӧй Другъясыс ставыссӧ ӧти — Петя.
Медся бур эськӧ вӧлі мунны Петя дінӧ да сӧветуйтчыны нянь да яй йылысь.
Дерт, Петялӧн сьӧмыс эз вӧв, торйӧн нин сы мындаыс, кыдзи дас вит ур.
Сы йылысь нинӧм вӧлі и мӧвпавны.
Но Петя эськӧ вермис гусявны кухнясьыс яй кусӧк да буфетсьыс судзӧдны нянь.
Гаврик воліс Петя ордӧ ӧтчыд колян рӧштво дырйи гӧститны да бура тӧдіс, мый налӧн эм буфет, кӧні куйлӧ няньыс зэв уна, код вылӧ некод весиг оз видзӧдлы.
И нинӧм оз сулав петкӧдны кӧть тупӧсьджын.
Сэні налӧн няньӧн оз артасьны.
Став бедаыс вӧлі сыын, мый сійӧ эз тӧд, воис-ӧ эз на Петяыс экономияысь.
Пӧра нин эськӧ, кажитчӧ, воны.
Некымынысь гожӧм чӧжӧн Гаврик пыравліс Петя дворӧ тӧдмавны, кыдзи делӧясыс.
Но Петяыс век на эз вӧв.
Медбӧръясьыс волігӧн налӧн кухаркаыс, Дуня, шуис, мый регыд воасны.
Тайӧ вӧлі лун вит сайын.
Колӧкӧ и воисны нин?
Базар вывсянь Гаврик мӧдӧдчис Петяяс дворӧ.
Ладнӧ, мый абу ылын: веськыда вокзал водзас — Куликово поле, Канатнӧй уличалӧн пельӧс, штабкӧд орчча кык параднӧя нёль судтаа ыджыд керка. Тайӧ вӧлі зэв бур керка, кодӧс бура стрӧитӧма лӧсьыда олӧм вылӧ.
Ӧти-кӧ, уличнӧй косьяс дырйи таысь бур местаыс эз вӧв, сы вӧсна, мый сэні вӧлі кык ворота.
Ӧти воротаыс петліс Куликово поле вылӧ, либӧ, мӧдног кӧ шуны, Куличка вылӧ, а мӧдыс — кустъяса, тарантул гуяса пустырь вылӧ, тайӧ пустырыс кӧть вӧлі ичӧтик, но сы пыдди зэв озыр помойнӧй гуясӧн.
Сэні, бурджыка кӧ луасьны, любӧй кадӧ позьӧ вӧлі чукӧртны помтӧм уна коланаторъяс — аптекарскӧй пузыроксянь крыса шойӧдз.
Петялы овнытӧ лӧсьыд.
Не быд детинкалӧн овлӧ керкаыскӧд орччӧн татшӧм помойнӧй гуясыс!
Мӧд-кӧ, керка дортіыс котралісны кукушка-паровоза негырысь дачнӧй поездъяс.
Сы вӧсна, медым пуктыны кӧлеса улас кӧрттор либӧ из, оз нин ков вӧлі мунны кытчӧкӧ ылӧдз.
Коймӧд-кӧ, штабкӧд орчча.
Сэні, ичӧтик кушинӧ петан джуджыд каменнӧй стена сайын, вӧлі лун и вой часӧвӧйясӧн видзан таинственнӧй мир.
Сэні шумитісны штабнӧй типографиялӧн машинаясыс.
Тӧлыс шыблавліс ӧграда вомӧныс зэв интереснӧй бумагаторпыриг: лентаяс, полоскаяс, бумажнӧй лапша.
Тыртӧм кушинас жӧ петісны писарскӧй квартираяслӧн ӧшиньясыс.
Из вылӧ кайӧмӧн, позьӧ вӧлі решетка пырыс видзӧдлыны, кыдзи олӧны писарьясыс, — офицерскӧй кузь гачьяса, но салдатскӧй погонъяса зэв мича, важнӧй да молодцоватӧй тайӧ том йӧзыс.
Писарьяс йылысь тырмымӧн вӧлі тӧдса, мый найӧ самӧй прӧстӧй «<rus>нижней</rus> чинъяс», мӧд ногӧн кӧ шуны, сэтшӧм жӧ салдатъяс.
Но кутшӧм ыджыд вӧлі торъялӧмыс найӧ да салдатъяс костын!
Вермас лоны, мый ырӧш вузалысьясысь кындзи, писарьяс вӧліны кар пасьтаас медся элегантнӧйӧсь, вӧччӧмаӧсь да мичаӧсь.
Орчча керкаясса горничнӧйяс писарьяскӧд паныдасьлігъясын дрӧжжитлісны да кельдӧдлісны, вӧліны быд здукӧ дасьӧсь воштыны садьнысӧ.
Найӧ немжалиттӧг сотлісны ассьыныс юрсияснысӧ щипцыясӧн, пудритлісны нырнысӧ зубнӧй порошкиӧн да краситлісны чужӧмбансӧ кампет бумагаясӧн.
Но писарьяс на вылӧ весиг эз видзӧдлывны.
Одессаса любӧй салдатлы кӧ горничнӧйясыд вӧліны матӧ сибавтӧм высшӧй существоясӧн, то писарьяслы найӧ вӧліны, кыдзи прӧстӧй «деревенщинаӧн» и не унджык, кодъяс вылӧ весиг и видзӧдлынысӧ оз сулав.
Писарьяс ӧткӧн-ӧткӧн да жугыля пукавлісны кӧрт койкаяс вылын решетка сайса ас оланінаныс да, мундиръяссӧ пӧрччӧмӧн, надзӧникӧн ворслісны гитара вылын.
Найӧ вӧліны стеганнӧй джуджыд гӧрд корсажаӧсь, кузь гачьясаӧсь, сьӧд офицерскӧй галстукаӧсь, сӧстӧм дӧрӧмъясаӧсь.
Воскресенняӧ рытын кӧ писарь петавліс улича вомӧн, то непременнӧ джуджыд прическаяса кык модисткаӧс подручку кутӧмӧн.
Писарьяс вӧліны кывлытӧм озырӧсь.
Гаврик аслас синмӧн аддзыліс, кыдзи ӧтчыд ӧти писарь муніс извозчик вылын.
И век жӧ, кӧть эськӧ кутшӧма сійӧ оз лӧсяв, писарьяс вӧліны сӧмын «<rus>нижней</rus> чинъясӧн».
Да и Гаврик аслас синъясӧн аддзыліс, кыдзи ӧтчыд Пироговскӧй да Куликово поле пельӧсын эзысь погонъяса генерал кучкаліс писарӧс пинь кузяыс да лёк гӧлӧсӧн горзіс:
— Кыдзи сулалан, каналья?
Кыдзи <ns>с-с-сулалан</ns>?
А писарыд, нюжӧдчӧмӧн да юрсӧ пыркӧдӧмӧн, прӧстӧй салдатлӧн кодь югъялан крестьянскӧй синъяссӧ паськӧдӧмӧн, бормочитіс:
— Мыжа, ваше превосходительство!
Водзӧ сэсся оз ло!
Вот тайӧ двойственнӧй положениеыс и вӧчис писарьясӧс аслыс сикас мичаысь-мича существоясӧн, но сыкӧд тшӧтш вӧліны коньӧръяс кодьӧсь, кыдзи небесасянь му вылӧ вӧтлӧм — усьӧм ангелъяс.
Вӧлі сідз жӧ зэв интереснӧй олӧмыс и прӧстӧй караульнӧй салдатъяслӧн, кодъяс олісны писарьяскӧд орччӧн.
Салдатъяс сідз жӧ вӧліны кык пытшкӧсса йӧзӧн.
Ӧтикыс — кор найӧ сулалӧны штабса алебастровӧй подъезд дінын параясӧн, тыр караульнӧй формаын, подсумкаӧсь, и быд здукӧ збоя дзодзгӧдчылӧны да вӧчӧны ефрейтор моз <rus>«на-краул»</rus>, мӧд ног кӧ шуны, госӧн бура мавтӧм штыксӧ боквыв неуна вештылӧны, кор пырӧны либӧ петӧны офицеръяс.
А мӧд пытшкӧсыс налӧн вӧлі прӧстӧй, гортса, крестьянскӧй, сэки, кор найӧ пукавлісны казармаын да вурлісны кизьяс, весалісны ваксаӧн сапӧгъяс либӧ ворсісны шашкиӧн, а на ног — «дамкаӧн».
Налӧн ӧшинь вывъясас пыр вӧлі пуктӧма косьтыны тасьтіяс, пу паньяс, тыр туплясьлісны салдатскӧй сьӧд нянь кусӧкъяс, кодъясӧс найӧ окота пырысь сетавлісны корысьяслы.
Детинкаяскӧд найӧ сёрнитлісны сідз жӧ окота пырысь, но сетавлісны сэтшӧм юасьӧмъяс да висьтавлісны сэтшӧм кывъяс, мый детинкаяслӧн ӧзйылісны банъясыс и ӧдйӧнджык пышйывлісны.
Асфальтӧн вевттьӧм кыкнан дворыс вӧлі зэв бур «классъясӧн» ворсӧм вылӧ.
Асфальт вылӧ позьӧ вӧлі зэв бура чертитны шомӧн да мелӧн цифраясса клеткаяс.
Шыльыд морскӧй изъяс зэв лӧсьыда тюрисны асфальт веркӧсті.
Челядь горзӧмӧн пышйылісны терпеньеысь петӧм дворник кӧ вӧтлыліс ворсысьясӧс роскӧн, и зэв вӧлі удобнӧ пыр жӧ вуджны мӧд дворас.
Сыысь кындзи, керкаас вӧліны пес тыра зэв бур да таинственнӧй пӧдвалъяс.
Дзебсьыны тайӧ пӧдвалъясас пес да мукӧд шыбласъяс костӧ, буса да кос пемыдінӧ вӧлі зэв лӧсьыд, торъя нин сэк, кор ывлаас вӧлі мича, югыд лун.
Некымын кылӧн кӧ шуны, керкаыс, кӧні оліс Петя, быд боксянь вӧлі зэв бур.
Гаврик пырис дворас да сувтіс Петяяс квартира ӧшиньяс весьтӧ; квартираыс вӧлі коймӧд судтаас.
Дворыс, кодӧс вомӧнӧн вундіс луншӧрся зэв тӧдчана вуджӧрӧн, вӧлі дзик тыртӧм.
Ни ӧти детинка эз вӧв!
Дерт, тыдалӧ, ставныс либӧ деревняынӧсь, либӧ море вылынӧсь.
Унджык ӧшиньяссӧ тупкалӧма ставниясӧн.
Луншӧр кадся жар, дыш чӧвлун.
Некутшӧм шы.
Сӧмын кысянькӧ ылысянь — вермас лоны весиг Ботаническӧй улича вывсянь — кыліс доналӧм рачлӧн дзижгӧм, шлёчкӧдчӧм.
Дук сертиыс кӧ, тӧдӧмысь, кӧнкӧ вӧлі жаритӧны подсолнух выйын кефаль.
— Петя! — кияссӧ вом дорас пуктӧмӧн горӧдіс Гаврик вывлань.
Некод эз вочавидз.
— <ns>Пе-еть-ка</ns>!
Ставняяс пыр на колины пӧдсаӧн.
— <ns>Пе-е-е-етька-а</ns>!
Воссис кухнясьыс форточкаыс, да тыдовччис еджыд чышъянӧн кӧрталӧм юрыс кухарка Дунялӧн.
— Эз на воны, — шуис сійӧ зэв ӧдйӧ, кыдзи пыр сійӧ вӧчлывліс.
— А кор воасны?
— Виччысям талун рыт.
Детинка сьӧлыштіс, чышкис кокнас да чӧв уси.
— Кывзы, тётя, кыдз сӧмын сійӧ воас, висьтав, мый Гаврик воліс.
— Кывза, ваше благородие.
— Висьтав, мый ме аски асывнас пырала.
— Верман не пыравны.
Миянлысь Петятӧ ӧні гимназияӧ сетасны.
Сідзкӧ — прӧщай тіян став кикимеритчӧмъяслы.
— Ладнӧ — зумыш пырысь шуис Гаврик, — тэ сӧмын висьтав.
Висьталан?
— Висьтала, эн бӧрд.
— Аддзысьлытӧдз, тётя.
— Аддзысьлытӧдз, мича детинка.
Тыдалӧ, аслыс Дуняыслы сэтшӧмӧдз нин вӧлі дышӧдӧма гожся немуджтӧм олӧмыс, мый сійӧ весиг сёрнитіс кӧмтӧм ичӧтик детинкакӧд шутитӧм пырысь.
Гаврик лэптыштіс гачсӧ да петіс дворысь.
Омӧль делӧыс!
Мый жӧ сэсся вӧчны?
Позьӧ вӧлі, дерт, ветлыны ыджыдджык вок Терентий дінӧ Матысса Мельничаясӧ.
Но, ӧти-кӧ, сійӧ Матысса Мельничаясыс енмыс тӧдӧ вӧлі мый ылнаын — ӧтарӧ да мӧдарӧ ветлӧм вылӧ колӧ нёль часысь не этшаджык.
А мӧд-кӧ беспӧрядокъяс бӧрад, код тӧдас на, гортас абу Терентийыд.
Вермас лоны, мый <ns>кӧн-нибудь</ns> дзебсясьӧ либӧ ачыс «пукалӧ дикофт вылын, мӧд ног кӧ, — аслыс немтор сёйнысӧ.
Мыйла нӧ прӧстӧ мудзтыны кокъяс — абу ӧд найӧ казеннӧйӧсь!
Детинка петіс кушинӧ да керка пӧлӧныс мунігӧн видзӧдліс салдатъяс ӧшиньӧ.
Салдатъяс вӧлі муртса сӧмын ӧбӧдайтӧмаӧсь да мыськалӧны ӧшинь вылас паньяссӧ.
Дзонь чукӧр кольӧм няньторъяс косьмисны жар шонді водзын.
Гутъяс визлалісны гырысь синма каштановӧй рӧма, видзӧднысӧ весиг шома сьӧд коркаяс кузя.
Гаврик сувтіс ӧшинь улас да пондіс шензьыны тайӧ судзсяналун вылас.
Сійӧ сулыштіс чӧв и друг, весиг ачыс эз тӧдлы, кыдз кыз гӧлӧсӧн шусис:
— Дядя, вайышт няньтӧ!
Но сэк жӧ казяліс, лэптіс садӧксӧ да мӧдӧдчис водзӧ, ачыс салдатъяс вылӧ яндысьӧм пырысь нюмъёвтіс.
— Да ог, ме сідзи!
Оз ков.
Но салдатъяс чукӧртчисны ӧшинь дінӧ да пондісны горзыны да шутлявны детинкалы:
— Эй!
Пон!
Кытчӧ пышйин?
Бергӧдчы бӧр!
Найӧ чургӧдалісны сылы решетка пырыс нянь кусӧкъяс:
— Босьт!
Эн пов!
Сійӧ нерешительнӧя сувтіс.
— Лӧсьӧд дӧрӧм водзтӧ!
Найӧ горзӧмын да шутитӧмын вӧлі сы мында гажа мелілуныс, мый Гаврик гӧгӧрвоис: оз ло нинӧм омӧльыс да яндысянаыс, сійӧ кӧ босьтыштас налысь няньсӧ.
Сійӧ матыстчис да лӧсьӧдіс дӧрӧм водзсӧ.
Лэбзисны нянь кусӧкъяс.
— Нинӧм, сёйышт миянлысь салдатскӧй, казеннӧй няньсӧ!
Велӧдчы!
Нянь кындзи, кодӧс салдатъяс шыблалісны пунт вит кымын, салдатъяс сетісны нӧшта вель уна тӧрытъя рок.
Детинка ӧкуратнӧя тэчис тайӧ ставсӧ садокӧ да мӧдӧдчис гортас отсасьны дедыслы перемет дзоньталӧмын.
Салдатъяс коллялісны сійӧс чорыд шуткаясӧн сы йылысь, кыдзи кутас действуйтны салдатскӧй нянь сы кынӧм вылӧ.
Рытнас найӧ дедыскӧд бара петісны море вылӧ.
ХV
ШАЛАНДА МОРЕЫН
Кор аддзис, мый пароходыс эз сувт да оз лэдзны шлюпка, а пыр мунӧ водзӧ важ курснас, матрос неуна успокоитчис да воис ас садьӧ.
Медвойдӧр сійӧ зілис шыбытны паськӧмсӧ, код мешайтчис варччынысӧ.
Мездысьны пинжакысь вӧлі медся кокни.
Некымын пӧв турбыльтчӧмӧн да сола-курыд ваысь сьӧласьӧмӧн, матрос куим приёмӧн пӧрччис пинжаксӧ, коді кӧтасьӧмысла вӧлі чугун кодь сьӧкыд.
Сосъяссӧ паськӧдӧмӧн, пинжакыс вӧтчис дыр на матрос бӧрся, кыдзи ловъя, коді оз кӧсйы торйӧдчыны кӧзяиныскӧд да зілис гартыштчыны сы кокъяс гӧгӧр.
Матрос некымынысь чужйис сійӧс, пинжакыс кольччис да ньӧжйӧник качайтчӧмӧн да ӧти слӧйсянь мӧд ва слӧйӧ вуджӧмӧн кутіс вӧйны, кытчӧдз эз вош ва пыдӧсас, кытчӧ омӧля пырисны рытся югыдлӧн гудыр югӧръясыс.
Медся ёна лои ноксьыны сапӧгъясӧн.
Найӧ вӧлі сибдӧмаӧсь, быттьӧ найӧс клейӧн клеитӧма.
Матрос мыйвынсьыс кокъяснас мӧда-мӧд дінас ниртӧмӧн зілис пӧрччыны тайӧ гӧрд гӧльӧна флотскӧй грубӧй сапӧгъяссӧ, кодъяс вермисны сійӧс выдайтны.
Кияснас курасьӧмӧн, сійӧ йӧктіс ваас, то юрнас дзоньнас вошлӧмӧн, то гыяс пӧвсысь пельпом выйӧныс мыччысьлӧмӧн.
Сапӧгъяс некыдз эз сюрны.
Сэки сійӧ чукӧртіс ас пытшкас унджык сынӧд да сапӧгсӧ кватитіс кияснас.
Ва пиас ставнас вӧйтчӧмӧн, сійӧ нетшкис сапӧгсӧ вильыд каблукӧдыс, ас думсьыс видчис медомӧль кывъяснас да проклинайтіс ставсӧ свет вывсьыс.
Медбӧрын удайтчис сылы кыскыны проклятӧй сапӧгсӧ.
Мӧдыс шеді кокньыдджыка.
Но, кор кыкнан сапӧгсӧ да гачсӧ вӧлі пӧрччӧма да шыбытӧма, кокнялӧмкӧд ӧттшӧтш Родион пондіс чувствуйтны, мый сійӧ зэв ёна мудзис.
Горшсӧ сотіс море ваыс, кодӧс сійӧ, аслас став зільӧм вылӧ видзӧдтӧг, ньылаліс вель уна.
Сыысь кындзи, пароход вывсянь чеччыштігӧн сійӧ ёна доймис ваас кучкыссьӧмла.
Сійӧ пӧшти кык сутки нин эз узьлы, муніс подӧн верст нелямын либӧ ветымын да пыр ёна волнуйтчис.
Синъясыс кутісны пемдыны.
Вермас лоны и сы вӧсна, мый ӧдйӧ матысмис рытыс.
Ваыс воштіс ассьыс лунся рӧмсӧ да вылысӧдыс кӧть и лои кутшӧмкӧ глянцевӧй, югыд гелиотроповӧй рӧма, но пыдӧсӧдыс вӧлі зэв страшнӧй — пӧшти сьӧд.
Улысянь, море веркӧссяньыс, берегъясыс сӧвсем вӧлі оз тыдавны.
Горизонтыс тыдаліс зэв векниа.
Сӧмын сӧстӧм енэжыс дорсяньыс югъяліс шонді лэччан вижлунӧн, кӧні муртса тӧдчымӧнъя югъяліс кодзув.
Сідзкӧ, сыланьын берег, сэтчӧ и колӧ варччыны.
Матрос вылын колины сӧмын дӧрӧм да улыс гачыс.
Найӧ пӧшти оз вӧлі мешайтчыны.
Но юрыс бергӧдчис, киясыс да кокъясыс йӧктісны суставъясӧдыс, варччынысӧ кутіс лоны пыр сьӧкыдджык.
Корсюрӧ сылы кажитчыліс, мый воштӧ садьсӧ.
Корсюрӧ сійӧс заводитліс восӧдны.
А то друг сійӧс шымыртліс недыр кежлӧ полӧм.
Ӧтка луныс да морелӧн джуджтаыс повзьӧдлісны сійӧс.
Водзынджык сыкӧд татшӧмтор эз вӧвлы.
Тыдалӧ, сійӧ висьмис.
Кӧтасьӧм да дженьыд юрсиясыс кажитчисны косӧн, пӧсьӧн да сэтшӧм чорыдӧн, мый сутшйӧдлісны юр кучиксӧ.
Матігӧгӧрын эз вӧв ни ӧти ловъя лов.
Вылыті, рытъя тыртӧм сынӧдті, лэбис кузь да кыз бордъяса мартын, а ачыс вӧлі кань кодь.
Крукыля йыла кузь нырас сійӧ кутіс ичӧтик чериӧс.
Бара полӧм шымыртіс матросӧс.
Вот-вот потӧ кӧ сьӧлӧмыс, сійӧ лэччас ва пыдӧсас.
Сійӧ кӧсйис горӧдны, но эз вермы восьтны вомсӧ.
Друг сійӧ кыліс пелысъясӧн кокньыдика шлёпӧдчӧм и недыр мысти аддзис шаландалысь сьӧд вуджӧр.
Сійӧ чукӧртіс став вынъяссӧ да уськӧдчис шаланда бӧрся, мый вынсьыс васӧ кокъяснас йӧткалӧмӧн.
Вот суӧдіс сійӧс да удитіс кутчысьны вылӧ чургӧдчӧм бӧжас.
Кияснас кватитчӧмӧн кыдзкӧ кыссис шаланда бокӧдзыс, кыті вӧлі ляпкыдджык, ӧдӧптіс да видзӧдліс шаланда пытшкас.
— А но, эн балуйт! — горӧдіс Гаврик скӧр басӧн, кор аддзис катовтчӧм пыж бокысь кӧтасьӧм юр.
Тайӧ юрыслӧн явитчӧмыс некутшӧма эз чуймӧд детинкаӧс.
Одесса славитчыліс аслас варччысьясӧн.
На пиысь код-сюрӧяс варччывлісны берег дорсяньыс верст куим-нёль сайӧ да волісны бӧрсӧ сёр рытын.
Дерт тайӧ на пиысь жӧ кодкӧ.
— Тэ кӧ нин сэтшӧм герой, то эн кутчысь йӧз шаландаӧ да эн шойччы, а ачыд варччы.
А тані йӧзыс и тэтӧг мудзӧмаӧсь, муртса на удж вывсянь.
— А но, эн балуйт, лэччысь!
А то кыдз сетышта пелыснас!..
И повзьӧдӧм могысь детинка петкӧдліс, быттьӧ шедӧдӧ уключинасьыс пелыссӧ, дзик жӧ сідзи, кыдзи вӧчлывліс татшӧм случайяс дырйи сылӧн дедыс.
— Ме... вися... — сьӧкыда лолалӧмӧн шуис варччысь.
Сэк борт сайсьыс чургӧдчис яй дінас ляскысьӧм вышивайтӧм дӧрӧм соска дрӧжжитан киыс сылӧн.
Гаврик пыр жӧ казяліс, мый тайӧ абу варччысь: варччысьяс вышивайтӧм дӧрӧмӧн мореын оз купайтчыны.
— Мый нӧ тэ, вӧйлін?
Но матрос чӧв оліс.
Сылӧн киясыс да юрыс вӧрзьытӧг ӧшалісны шаланда пытшкӧсладорас, сэки кор кокъясыс кыссисны ортсыладорас, ваті..
Сійӧ вӧлі садьтӧм.
Гаврик да пӧль эновтісны пелысъяссӧ да сьӧкыд пырысь кыскисны эбӧстӧм, но зэв сьӧкыд тушасӧ шаландаӧ.
— Ок тэ, кутшӧм пӧсь! — шуис сьӧкыда лолыштӧм бӧрын дед.
Збыльысь, матросыд кӧть эськӧ и вӧлі кӧтасьӧма да дрӧжжитӧ, но ставнас сідзи и ӧзйис висян кос жарӧн.
— Дядя, юны окотитан? — юаліс Гаврик.
Матрос эз вочавидз.
Сійӧ сӧмын чӧвтыштліс нинӧм гӧгӧрвотӧм синъяснас да тяпкӧдіс пӧся ӧзъян вомнас.
Детинка сетіс сылы ва тыра ичӧтик дубӧвӧй бӧчка.
Матрос вештіс сійӧс слабитӧм кинас, зывӧктӧмпырысь ньылыштіс дульсӧ, да сэн жӧ сійӧс и восӧдіс.
Юрыс уси да камгысис пуклӧсас.
Сэсся матрос нюжӧдчис бӧчка дінӧ, кималасаліс сійӧс пемыдас да, кыдзи синтӧм морт, дубовӧй стенас пиньяснас зурасьлӧмӧн, кыдзкӧ юыштіс.
Дед пыркӧдыштіс юрнас:
История!..
— Дядя кытысь тэ? — юаліс детинка.
Матрос бара ньылыштіс дульсӧ, кӧсйис висьтавны, но сӧмын вермис индыны ылілань кияснас да пыр жӧ усины найӧ дзик вынтӧг.
— Ой, но сійӧс чӧрту! — бормочитіс сійӧ гӧгӧрвоны вермытӧм ӧдйӧ висьталӧмӧн. — Энӧ петкӧдлӧй менӧ йӧзлы...
Ме матрос... дзебӧй кытчӧ-нибудь... а то ӧшӧдасны...
Ей богу, збыль... святӧй истиннӧй...
Сійӧ кӧсйис, тыдалӧ, пернапасасьны, но эз вермы кыпӧдны кисӧ.
Кӧсйис нюмдыштны — дивитыштны ассьыс слаблунсӧ, но нюмдӧм пыдди сылӧн синводзыс вевттьысис руӧн.
Сійӧ бара воштіс садьсӧ.
Дед да внук видзӧдлісны мӧда-мӧд выланыс, но эз шуны мӧда-мӧдыслы ни ӧти кыв.
Кадыс вӧлі сэтшӧм, мый медся бур — тӧдан кӧ, чӧв ов.
Найӧ виччысьӧм пырысь водтӧдісны матросӧс решеткаа пыж пыдӧсӧ, клеткаяс улас больӧдчис коявтӧм ваыс, сюйыштісны сы юр улӧ бӧчкасӧ да пуксисны сынны.
Сынісны найӧ надзӧник, эз тэрмасьны, сідз, медым воны берегас, кор нин дзикӧдз пемдас.
Кымын пемыд, сымын бурджык.
Найӧ весиг, берег дорӧ сувттӧдз, нарошнӧ кытшлалісны тӧдса скалаяс дінті.
На шуд вылӧ, берегын некод эз вӧв.
Сулаліс сверчокъясӧн да кодзувъясӧн югзьӧдыштӧм дзурс пемыд, шоныд вой.
Дед да внук кыскисны шаландасӧ берегас.
Кыдзкӧ таинственнӧя шарӧдчисны галя изъяс.
Дедыс кольччис видзны висьысьӧс, а Гаврик котӧртліс видзӧдлыны, оз-ӧ кодкӧ ветлӧдлы матігӧгӧрын.
Сійӧ регыд бӧр локтіс кокшытӧг.
Кок шыяс сертиыс дед гӧгӧрвоис, мый ставыс лючки.
Найӧ ыджыд вынӧн, но виччысьӧм пырысь кыскисны матросӧс шаландаысь да сувтӧдісны сійӧс кок йылас, кыкнан боксяньыс сійӧс кутӧмӧн.
Матрос кутіс Гаврикӧс сьылі гӧгӧрӧдыс да топӧдіс косьмыны нин вевъялӧм, но зэв жар туша бердас.
Сійӧ сьӧкыд пырысь лэччысис детинка вылӧ, и ӧдвакӧ ачыс мыйкӧ гӧгӧрвоис.
Гаврик сувтіс зумыдджыка да вашнитіс:
— Муннысӧ верман?
Матрос нинӧм эз шу, но шатласьӧм пырысь вӧчис некымын воськов, кыдзи лунатик.
— Надзӧник, надзӧник, — вашнитіс дедыс да кутыштіс матросӧс мышсяньыс.
— Тані, дядя, неылын... кык воськов...
Найӧ, медбӧрын, кайисны кыркӧтш вылас.
Найӧс некод эз аддзыв.
А весиг кӧть эськӧ и аддзылісны, то ӧдвакӧ, пондісны интересуйтчыны старикӧн да детинкаӧн кыскан еджыд фигураӧн.
Тӧдса серпас.
Коддзӧм черикыйысьӧс рӧдняясыс нуӧдӧны гортас.
А мый черикыйысьыс оз увгы да оз горзы сьыланкывъяс, то сійӧ сы вӧсна, мый вывті нин уна юӧма винасӧ.
Муртса на пыртӧдісны матросӧс дука да пемыдӧн тырӧм хибаркаӧ, сійӧ пыр жӧ ляскысис пӧвъясысь вӧчӧм крӧвать вылӧ.
Дед вевттис ӧшиньсӧ фанераторйӧн да топыда пӧдлаліс ӧдзӧссӧ.
Сӧмын та бӧрын сійӧ ӧзтіс стеклӧтӧм ичӧтик лампа, бисӧ вӧчис кыдз мый позьӧ ичӧтджыка.
Лампаыс сулаліс пельӧсын, важ газетӧн вольсалӧм джадж вылын.
Сэні жӧ вӧліны и, мед оз косьмы, кӧтӧдӧм рузумӧн гартовтӧм салдатскӧй нянь, консервнӧй банкаысь вӧчӧм кружка, салдатскӧй рок тыра кӧрт тасьті, кык пу пань, мидия ыджыд лӧз раковинаӧ пуктӧм неуна гырысь сера сов, — шуны кӧ веськыда, ставыс тайӧ вӧлі корысь эмбур кодь, но зэв ӧкуратнӧй овмӧс.
Св.
Николай-чудотворецлӧн — черикыйысьясӧс видзысьлӧн — важ да сьӧдӧдз нин тшынасьӧм ӧбраз, кодӧс вӧлі тувъялӧма джаджвыв пельӧсас, видзӧдіс важмӧм чужӧма кофей рӧма кузьмӧс пятнаӧн да киевса гижысьяс мастерствоӧн вӧчӧм повзьӧдчан синъясӧн.
Ӧні тайӧ векӧвӧйя чужӧм кузяыс кайис увсянь вылӧ лампалӧн тшыныс да югыдыс.
Чужӧмыс кажитчис, мый сійӧ ловъя да лолалӧ...
Важӧн нин дед эз веритлы ни енмӧс, ни чӧртӧс.
На помысь сійӧ ас нэм чӧжнас эз аддзыв ни бур, ни лёк.
А Николай-чудотворецлы веритліс.
Да и кыдз жӧ не веритны мортлы ӧпаснӧй ремеслоын отсасьысь святӧйлы?
Ӧд дед олӧмын чери кыян ремеслӧысь важнӧйыс немтор эз и вӧв.
Но, веськыда кӧ шуны, бӧръя кадас чудотворец кутіс мыйкӧ слабитны.
Кор дед вӧлі томджык, да вӧлі сылӧн бур снасть, парус, вынйӧрыс, нинӧм шуны, отсавліс.
Чудотворецсянь сэк овмӧсын вӧлі кутшӧм-сюрӧ тӧлк.
Но кымын пӧрысьджык кутіс лоны дед, сӧмын этшаджык кутіс лоны тӧлкыс святӧйсянь.
Дерт, чери кыян овмӧсын кӧ абу парусыд, стариклӧн кӧ лунысь-лун чинӧ выныс, сьӧмыс кӧ оз судзсьы сам вылӧ яй ньӧбӧм вылӧ, то ло кӧть тэ чудотворецысь-чудотворецӧн — чериыд кутас шедны посни, некытчӧ туйтӧм...
И нинӧм сэсся сыысь унасӧ виччысьны.
Тыдалӧ, и чудотворецлы абу кокни мунны пӧрысьлунлы да гӧльлунлы паныд.
Век жӧ стариклы кор-сюрӧ лолывліс курыд да ӧбиднӧ видзӧдны стрӧг, но некутшӧм пӧльзатӧм святӧй вылӧ.
Дерт, сёйны да юны сійӧ эз кор, ӧшаліс пельӧсын чӧв.
Но, да мед нин ӧшалас: колӧкӧ коркӧ и отсалас.
Стариклӧн кузяӧн пырис привычкаӧ: сійӧ чудотворец дінӧ кутіс относитчыны небыдджыка, быттьӧкӧ неуна сералыштӧмӧн.
Кыйсянінысь хибаркаӧ воӧм бӧрын, — а кыйсьӧмыс ӧні унджыкысьсӧ мунліс шогмытӧма, — чудотворец вылӧ букышӧн видзӧдлӧмӧн дед ропчитлывліс.
Но мый, пӧрысь хрен, бара ми тэкӧд пуксим?
Сэтшӧм посни чери вайим, мый яндзим и базар вылас нуны.
Абу бычкияс, а тойяс.
Но сэк жӧ бур сьӧлӧмӧн содтыліс, медым дзикӧдз не увтыртны угодникӧс:
— Да нинӧм и сёрнитнысӧ?
Настоящӧй бычкиясыд ӧмӧй шедасны кревета самнад?
Настоящӧй, пӧт бычкиясыд креветка вылад и сьӧлыштны оз кӧсйыны.
Настоящӧй, пӧт бычокыдлы колӧ яй.
А кысь ми сійӧс, яйсӧ, босьтам тэкӧд?
Сійӧс чудоӧн он ньӧб!
Вот, то-то!
Но, ӧні стариклы вӧлі не угодникӧдз.
Сійӧс ёна беспокоитіс матрос.
И не сэтшӧма сылӧн жарыс да садьсӧ воштӧмыс, кутшӧма сійӧ ыджыд опасностьыс, коді грӧзитіс сылы, код тӧдас кысянь.
Дерт мый-сюрӧ дед гӧгӧрвоис и, мый-сюрӧ йылысь дӧгадайтчис.
Но век жӧ, мед отсавны мортлы, колӧ эськӧ вӧлі тӧдны унджык.
А матросыд, быттьӧ грек вылӧ, куйліс садьтӧг, жарысла лоскутнӧй одеяло вылӧ шевгӧдчӧмӧн, да видзӧдіс восьса, но нинӧм гӧгӧрвотӧм синъясӧн.
Сылӧн ӧти киыс ӧшаліс, а мӧдыс куйліс морӧс вылас.
Ки вывсьыс дед аддзис рисуйтӧм голубӧй якӧр.
Кадысь-кадӧ матрос зільліс чеччыштны, ружтіс да пӧсьын купайтчис; сійӧ нинӧм гӧгӧрвотӧг курччаліс кисӧ, быттьӧкӧ зілис йирыштны сэсь якӧрсӧ, сы могысь, мый эз кӧ вӧв сійӧ якӧрыс, сылы эськӧ пыр жӧ лои кокньыдджык.
Пӧль ыджыд вынӧн бӧр водтӧдліс сійӧс, чышкаліс сылысь плешсӧ да шуаліс:
— Но вод...
Вод, ме тэныд шуа...
Да узь, эн пов...
Узь!
Гаврик градас вылын пузьӧдіс пӧртйын ва, медым юктавны висьысьӧс тшайӧн.
Веськыда кӧ шуны, не тшайӧн, а сійӧ дука турунъяснас, кодӧс дедыс чукӧртліс май тӧлысьын хибарка гӧгӧрса нӧрысъясысь, косьтыліс да вӧдитчыліс тшай пыдди.
ХVI
«БАШЕННӦЙ, БИ!»
Войыс коли зэв тревожнӧя.
Матрос нетшкис морӧс вывсьыс дӧрӧмсӧ.
Сійӧс вӧлі пӧдтӧ.
Дед кусӧдіс лампасӧ да восьтіс ӧдзӧссӧ, медым лэдзны свежӧй сынӧд.
Матрос аддзис кодзулӧсь енэжсӧ да эз гӧгӧрво, мый сійӧ сэтшӧмыс.
Войся тӧвруыс пырис хибаркаӧ да пальӧдыштіс сылысь юрсӧ.
Гаврик водіс ӧдзӧс водзас бурьян пӧвсӧ, да кывзысис быд шыясӧ.
Асылӧдзыс детинка эз куньлы синъяссӧ.
Мудзисны гырддзаясыс.
Дедыс водіс хибарка му джоджас да сідзжӧ эз узь, кывзіс сверчокъяслысь тачкӧм, гыяслысь шумсӧ да висьысьлысь ружтӧмсӧ, коді кадысь-кадӧ повзьӧм пырысь друг чеччыштліс, слабиник гӧлӧсӧн горзіс:
— Башеннӧй, <rus>огонь</rus>!
 Кошуба!
Лый башеннӧйсянь!..
И мукӧд сикас чепуха.
Сэки дед крепыда босьтліс сійӧс пельпомъясӧдыс, виччысьӧм пырысь пыркӧдіс и дзик жарӧн ыпъян вом дінас вашкӧдӧмӧн шуаліс:
— Вод, эн горзы.
Ради бога эн бузуйт.
Вод да чӧв ов.
Наказанье!
И матрос надзӧникӧн ланьтліс, кокньыдика пиньяснас герчкӧдчӧмӧн.
Код жӧ вӧлі тайӧ страннӧй висьысьыс?
Сизимсё матрос лыдын, кодъяс чеччисны броненосец «Потемкин» вылысь румынскӧй берег вылӧ, вӧлі и Родион Жуков.
Нинӧмӧн сэтшӧмӧн сійӧ эз торъявлы мятежнӧй корабльвывса мукӧд матросъясысь.
Восстание кыптӧм медводдза минутсяньыс, самӧй сійӧ здуксяньыс, кор броненосец вывса командирыс бӧбмӧмӧн да пикӧвоӧм пырысь уськӧдчис пидзӧсчань вылын команда водзын, кор кылісны медводдза винтовочнӧй залпъяс да офицеръяслӧн шойясыс лэбзисны корабль борт сайӧ, кор матрос Матюшенко шумӧн жугӧдіс ӧдзӧссӧ адмиралскӧй каютаысь, самӧй сійӧ каютаысь, код дінті ӧнӧдз на вӧлі страшнӧ прӧйдитнысӧ, — самӧй сійӧ здуксянь Родион Жуков оліс, мӧвпаліс да действуйтіс сідз жӧ, кыдзи и унджык мукӧд матросъясыс, — вӧлі быттьӧ кокнидик ру пиын, радлан выйын, жарын, — кытчӧдз эз ло сдайтчыны румынъяслы да чеччыны Констанцыӧ.
Некор на ӧнӧдз Родионлӧн кокыс эз тувччыв йӧз му вылӧ.
А йӧзлӧн му, кыдзи некутшӧм пӧльзатӧм вӧля, паськыд и курыд.
«Потемкин» сулаліс пристаньсяньыс дзик матын.
Куим трубаа да руд броненосец сулаліс фелюгаяс да грузӧвӧй пароходъяс костын, руд яликъясӧн, яхтаясӧн да катеръясӧн кытшалӧмӧн, жебиник румынскӧй крейсеркӧд орччӧн, и сійӧ вӧлі кажитчӧ зэв ыджыдӧн.
Вылын, орудийнӧй башняяс, шлюпкаяс, реяяс вылын кӧсӧя гӧлубӧй крестӧн визьнитӧм пакет моз пыр на ӧшаліс андреевскӧй еджыд флаг.
Но вот флагыс дрӧгмуні, топалі да тшӧкыда сувталӧмӧн кутіс лэччыны увлань.
Кыкнан кинас сэки Родион пӧрччис кӧзыроктӧм шапкасӧ да копыртчыліс сэтшӧм улӧдз, мый георгиевскӧй выль лентаяслӧн помъясыс небыда водісны бусас, кыдзи чернобрицалӧн оранжевӧй сьӧд дзоридзьяс.
— Прӧстӧ срам...
Веськыд срам!
Ӧрудиеяс дас кык дюймовӧйӧсь, боевӧй патронъясыс помтӧм, наводчикъяс ӧти-мӧдысь бурджыкӧсь.
Дзик прӧстӧ Кошубалысь эг кывзӧй.
Дорофей Кошуба правильнӧ висьтавліс: кондукторъясӧс, паршивӧй кучикъясӧс, колӧ, — борт сайӧ!
«Георгий Победоносецӧс» — вӧйтны.
Мунны Одессаӧ да десант высадитны.
Став одесскӧй гарнизонсӧ эськӧ кыпӧдім, став рабочӧйяссӧ, ставнас Чернӧй моресӧ!
Эх, Кошуба, Кошуба, колӧма жӧ тэнсьыд кывзыны...
А то кутшӧм ерунда артмис!
Медбӧръяысь Родион копыртчыліс аслас рӧднӧй корабльлы.
— Ладнӧ, — шуис сійӧ пинь пырыс, — ладнӧ.
Миян сайын оз вош.
Сёровно Россиясӧ ставнас кыпӧдам.
Некымын лун мысти медбӧръя сьӧм вылас ньӧбис вӧльнӧй паськӧм, сійӧ жӧ войнас вуджис Дунай устье вомӧн Вилково дінті Россияладор берегӧ.
Планыс сылӧн вӧлі татшӧм: степьяс пыр писькӧдчыны Аккерманӧдз, сэсянь баржа вылын либӧ пароходӧн Одессаӧ;
Одессасянь рӧднӧй Нерубайскӧй сиктӧдз — кинад нин судзан.
А сэні — кыдзи артмас...
Ӧтитор сӧмын Родион тӧдіс бура: мый важӧ косны сылы став туйыс тупкӧса, мый сылысь важ олӧмсӧ да розовӧй мальваяс костса лӧз ӧшиньяса голубӧй мазанкаын сьӧкыд рӧднӧй крестьянскӧй олӧмсӧ торйӧдӧма сыысь нэм кежлас.
Ӧні — либӧ виселица вылӧ, либӧ дзебсясьны, кыпӧдны восстание, сотны помещикъяслысь имениеяс, мунны карӧ да корсьны комитет.
Сійӧ пондіс чувствуйтны асьсӧ слабитӧмӧн туй вылас на.
Но сувтны вӧлі оз нин позь.
Сійӧ муніс висигтырйи.
И вот ӧні.
Мый сыкӧд вӧчсьӧ?
Кӧні сійӧ куйлӧ?
Мыйла ӧдзӧсас качайтчӧны кодзувъяс?
А кодзувъяс-ӧ тайӧ?
Сьӧд море моз шымыртіс Родионӧс вой.
Кодзувъясыс сукмисны, ӧзйисны да водісны син водзас карантиннӧй увтас биясӧн.
Шызис карыс, ӧзйис портын эстакада, котӧртісны йӧзыс бунтуйтысь би вӧсна торксялӧмӧн.
Кузь рельсъясӧн усисны мостӧвӧйяс пӧлӧн винтовочнӧй залпъяс.
Катовтчыліс войыс корабль палуба моз.
Прожекторлӧн рӧмпӧштан кодь кытшыс котӧртіс гыа берег пӧлӧн, керка пельӧсъяссӧ еджыдӧдз калитӧмӧн, стеклӧясын ӧзъялӧмӧн, дзурс пемыдсьыс нетшыштліс котӧртысь салдатъясӧс, флагъяслысь гӧрд лӧскутъяссӧ, заряднӧй ящикъяс, лафетъяс, улича вомӧн пӧрӧдӧм конкаяс.
И со аддзӧ асьсӧ орудийнӧй башняысь.
Наводчик синнас топӧдчӧма дальномер дінӧ.
Башняыс бергӧдчӧ ачыс, ас кежас, пытшкӧссяньыс рӧмпӧштан кодь дзирдалан нарезъяса тыртӧм дулосӧ кар вылӧ веськӧдӧмӧн.
Стоп!
Буретш карса театр лӧз купол вевтӧ видзӧдӧ пушка вомыс, кӧні кыз зобъя генерал нуӧдӧ мятежникъяслы паныд военнӧй сӧвет.
Башняын зильгӧ вӧсньыдика телефоннӧй звонок.
А колӧкӧ тайӧ сверчокъяс тачкакылӧны стенас?
Абу сверчокъяс, тайӧ телефон.
Электрическӧй подъёмник надзӧник гольӧдчигтырйи петкӧдӧ пӧгребсянь снаряд — сійӧ катласьӧ чепъяс вылын — и локтӧ веськыда Родион киӧ.
А гашкӧ тайӧ абу снаряд, а кӧдзыдіник дыня?
Ах, кутшӧм бур эськӧ вӧлі юыштны!
Но абу, абу, тайӧ снаряд.
— Башеннӧй, <rus>огонь</rus>!
И сійӧ жӧ минутас тиньгыны мӧдіс пельясас, быттьӧ кучкисны ортсысяньыс башня броняас, кыдзи бубенӧ.
Ыпнитіс би да койыштіс сотӧм гребенка дукӧн.
Дрӧгмунлі рейдыс став пасьтанас.
Кутісны катласьны рейд вылын шлюпкаяс.
Броненосец да кар костын водіс кӧрт визьӧг.
Перелёт.
Ӧзйисны Родионлӧн киясыс.
Но вот сверчокъяс бара хрустальнӧй шорӧн кыссьӧны тшӧкыд кодзувъяс да бурьянъяс пӧвсӧд.
А гашкӧ, тайӧ телефон тиньгӧ?
И мӧд снаряд ачыс пырӧ подъёмник вывсянь матрос киӧ.
Помалам генералсӧ, энлы!
— Башеннӧй, би!
 Башеннӧй, би!
— Вод, эн горзы...
Гашкӧ тэныд юны колӧ?
Вод ньӧжйӧнджык...
И мӧд кӧрт визьӧг водіс бухта вомӧн.
Бара перелёт.
Нинӧм, коймӧдысяс колӧкӧ промах ог вӧчӧ!
Нинӧм повны, снарядыд тырмас.
Пӧгребъяс тырӧсь.
Кажитчӧ гӧнысь кокньыдджыка и такӧд тшӧтш керкаысь сьӧкыдджыка водіс слабитӧм кипыдӧс вылӧ коймӧд снаряд.
Сӧмын эськӧ лэдзны снарядсӧ ӧдйӧнджык.
Сӧмын мед эськӧ тшыныс ӧдйӧджык пуркнитас лӧз куполсьыс.
А сэні сэсся мӧдӧдчас и мӧдӧдчас!..
Но, мыйлакӧ эз кут триньгыны телефоныс, дугдісны дзуртны сверчокъяс...
Куліны сэні выліас ставныс, али мый?
Али тайӧ асылыс локтӧ татшӧм лӧнь да татшӧм розовӧй?
Башняыс быттьӧ ачыс пондіс бергӧдчыны мӧдарӧ.
«Отбой!» — и снарядыс лэччысьӧм киясысь исковтӧмӧн лэччӧ бӧр пӧгребӧ, подъёмник чепъясӧн грымӧдчигтыр.
Абу, абу сідз, тайӧ кружка мыні чуньяссьыс да небыдика сяльгӧ ваыс койка вывсянь джоджас.
И бара гӧгӧр чӧв-лӧнь.
«Да мый нӧ тайӧ татшӧмыс?
Эх, вузалісны, вузалісны вӧлясӧ чӧрт кучикъясыд!
Повзисны.
А лыйлыны кӧ, то лыйлыны нин помӧдз!
Медым из вылӧ из эз коль!
Лыйлы, башеннӧй, лыйлы»!
— Ох, господи, господи, святӧй Николай-чудотворец!
Вод, юышт нӧшта васӧ.
Вот несчастьеыд!
Асывлӧн муртса тӧдчана розовӧй лӧньлуныс меліа да ланьтӧдана водіс Родионлы ӧзъян чужӧм вылас.
Ылын, зарни моз дзирдалан кыркӧтш вылын, чуксасисны петукъяс.
ХVII
ТИРСА КӦЗЯИН
Дед да внук тӧлкуйтісны да решитісны, мый висьысьӧс ӧні некодлы оз ков петкӧдлыны.
Сідз жӧ оз позь мӧдӧдны сійӧс карса больничаӧ, кӧні непременнӧ юаласны паспорт.
Дед думайтіс, мый матрослӧн прӧстӧй, весиг не сэтшӧм чорыд горячка, коді регыдӧн прӧйдитас.
А сэки медым нин ачыс ас йывсьыс думайтас.
А сэк дзикӧдз нин югдіс, и колӧ вӧлі бара петны мореӧ.
Висьысь эз узь.
Войся жарсьыс слабитӧмла, сійӧ вӧрзьӧдчытӧг куйліс мыш вылас, гӧгӧрвоана синъяснас видзӧдіс чудотворец образ вылӧ, кытчӧ вӧлі дыр олӧмысла пинёвтчӧм пӧв костас сюйыштӧма дзоридз чукӧр.
— Гӧгӧрвоан? — юаліс дед висьысь дінӧ матыстчӧмӧн.
Сійӧ слабиника вӧрзьӧдыштіс паръяссӧ, быттьӧкӧ кӧсйис шуны: «гӧгӧрвоа».
— Кокниджык лои?
Висьысь сӧгласитчӧм пырысь куньліс синъяссӧ.
— Гашкӧ тэныд сёйыштны колӧ?
Дед доровтчыліс нянь да рок тыра джадж вылӧ.
Матрос слабиника пыркнитіс юрнас: «оз».
— Но, кыдз окота.
Кывзы, пиӧ...
Миянлы колӧ петны мореӧ, бычкияс кыйны, гӧгӧрвоан?
Ми тэнӧ татчӧ колям ӧтнадтӧ да игналам томан сайӧ.
Верман миянлы тырвыйӧ веритчыны.
Ми дзик сэтшӧм жӧ, кутшӧм и тэ, — черноморскӧй йӧз.
Гӧгӧрвоан?
Тэ тані чӧв куйлы да шойччы.
А кодкӧ кӧ таркӧдчас, тэ прӧстӧ эн шыась, и ставыс.
Ми Гавриккӧд ӧти здукӧн эштӧдам да регыд бӧр воам.
Ме тэныд татчӧ кружкаын ва коля: ковмас кӧ, ю.
И немтор йылысь эн мӧвпав, верман тэ тырвыйӧ надейтчыны.
Тэ гӧгӧрвоан?
Старик сёрнитіс висьыськӧд, кыдзи нинӧм гӧгӧрвотӧм челядькӧд, быд кык кыв бӧрын содтыліс «гӧгӧрвоан?»
Матрос видзӧдіс сы вылӧ зэв сьӧкыда нюмъялан синъясӧн да шочиника куньліс найӧс, быттьӧкӧ кӧсйис шуны эн тӧждысь, гӧгӧрвоа, аттьӧ.
Матросӧс игналӧм бӧрын, черикыйысьяс мӧдӧдчисны прӧмышляйтны и бӧр воисны час нёль мысти да аддзисны гортсьыс тыр пӧрядок.
Висьысь вӧлі узьӧ.
Талун налы удайтчис.
Найӧ перйисны переметысь куимсё да джын гӧгӧр зэв мича, гырысь бычкияс.
Дед мелі пырысь видзӧдліс чудотворец вылӧ да чукырӧсь паръяссӧ тяпкӧдыштӧмӧн шуис:
— Нинӧм.
Талун нинӧм.
Кӧть и креветка вылӧ, а быдсӧн гырысь чери.
Мед ен сетас тэныд дзоньвидзалун.
Но чудотворец, ассьыс вынсӧ тырвыйӧ гӧгӧрвоӧмӧн видзӧдіс дед вылӧ скӧра да весиг высокомернӧя, быттьӧкӧ кӧсйис шуны: «А тэ нӧшта эн эскыв меным, хренӧн нимтылін.
Ачыд тэ хрен».
Дед решитіс ачыс нуны бычкияс базар вылӧ.
Веськыда кӧ шуны, колӧ вӧлі тӧдмавны мадам Стороженкокӧд отношениеяс йылысь.
А то мый жӧ тайӧ артмӧ: кӧть мыйта он нулы тӧвар — пыр кольӧ уджйӧз, а ловъя сьӧмыс оз тыдав!
Тадзтӧ и кыйсьынысӧ абу интереснӧ.
Сы могысь талун лӧсяліс медся бур случай.
И абу яндзим тӧвар петкӧдлыны.
Бычкияс — гырысьысь-гырысьӧсь.
Гавриклы, дерт, сідз жӧ вӧлі окота ветлыны талун базар вылӧ, медым бӧр локтігас аддзысьлыны Петякӧд и, сэсся, юыштны улича пельӧсысь ырӧш.
Но ӧпаснӧ вӧлі кольны матросӧс ӧтнасӧн, сы вӧсна, мый талун вӧлі вӧскресення: тӧдӧмысь, берег вылӧ тыр воасны карса йӧз.
Дед лэптіс пельпом вылас ва садӧксӧ да мӧдӧдчис базар вылӧ, а Гаврик вежис кружкаысь васӧ, вевттис матрослысь кокъяссӧ, медым эз курччавны гутъяс да, ӧдзӧсӧ томан ӧшӧдӧм бӧрын, мӧдӧдчис гуляйтыштны.
Сэні, дзик неылын, берег вылас, вӧліны уна сикас гажӧдчан заведениеяс: садъя да кегельбана ресторан, тир, карусель, сельтерскӧй ваясӧн да асыввывса чӧсмасянторъясӧн вузасян будкаяс, вын мерайтан автоматъяс, — позьӧ шуны, вӧлі ичӧтик ярмарка кодь.
Ветлӧдлыштны сэт да видзӧдавны найӧс детинкалы вӧлі зэв окота.
Ӧбӧдняяс нӧшта абу на вӧлі помасьӧмаӧсь.
Вылын, кыркӧтш йылас, брунгисны моребердса вичкояс джыннянъяслӧн шыяс.
Тӧлыс, коді вӧлі некутшӧма оз тӧдчы уліас, кор-сюрӧ плавнӧя вайліс енэжті лымкодь еджыд кымӧр, сэтшӧм жӧ гӧгрӧс да тӧдчанаӧс, кыдзи тайӧ звӧныс.
Гуляйтӧмыс, збыльвылас, нӧшта эз на заводитчы, но мичаа вӧччӧм некымын горожана шӧйтісны нин карусель дінын, виччысисны, кор жӧ, медбӧрын, восьтасны сы вылысь парусиновӧй чехолсӧ.
Кегельбансянь кыліс векни пӧв кузя лэдзӧм сьӧкыд шарлӧн надзӧникӧн чугун шыӧн гримӧдчӧм.
Шарыс гӧгыльтчис зэв дыр, сылӧн шумыс пыр слабмис да слабмис, сэсся, недыр кежлӧ ланьтлӧм бӧрын, друг кывсис виж акацияӧн тырӧм ӧграда сайсянь разалан кегльяслӧн музыкальнӧй шыӧн шлёчкӧдчӧмыс.
Тирын кодкӧ шочиника лыйсис.
Кор-сюрӧ слабиник трачмунан лыйӧм шы бӧрын кывліс жугалӧм бутылкалӧн гольгысьӧм, либӧ заводитліс шумитны вӧран мишеньяслӧн механизмыс.
Тир вӧлі кыскӧ ас дінас.
Гаврик матыстчис балаган дінӧ да сувтіс ӧдзӧс дорас, пороклысь нинӧмӧн сравнитны позьтӧм кутшӧмкӧ лӧзов свинеч кодь дуксӧ горша лолалӧмӧн.
Лыйлӧмлӧн аслыс сикас да шомакодь дукыс кылӧ вӧлі весиг кыв вылад.
О, тайӧ ружьеясыс, кодъясӧс вӧлі сувтӧдлӧма нарошнӧ стойка вылӧ сэтшӧм мичаа!
Посньыдик, быттьӧ кисьтӧм прикладъяс, кодъясӧс зэв чистӧя вӧчӧма кӧрт кодь сьӧкыд пуысь да вундалӧма лэчыд сеткаясӧн сійӧ местаӧдыс, кытчӧ колӧ пуктыны китӧ, медым эз вильсъяв.
Кыз, но граненнӧй кузь ствол, кодӧс вӧчӧма лӧз вороненнӧй стальысь да ичӧтик анькытш ыджда ичӧтик дуло розь,
лӧзіник стальнӧй мушка.
И сэтшӧм кокниа да прӧстӧ кыпавлан затвор рамка.
Весиг медся озыр детинкаясыс мечтайтлісны татшӧм ружье йылысь.
«Монтекристо» кыв, — ружьелысь нимсӧ, шулывлісны сьӧлӧм типкӧмӧн.
Сыын кажитчӧ вӧлі ставыс — мойдкылын моз озырлун, шуд, слава да мужество.
Имеитны монтекристо вӧлі весиг ыджыдджык на велосипед имеитӧм дорысь.
Сійӧ детинкаясыс, кодъяслӧн вӧлі монтекристо, вӧліны тӧдсаӧсь ылӧдз асланыс квартал сайӧдз.
На йылысь сідзи и шулывлісны:
«Сійӧ Ришельевскӧй улича вылын олысь Володька, кодлӧн эм монтекристо».
Дерт, Гаврик эз лысьтлы весиг мӧвпыштнысӧ монтекристо йылысь.
Сійӧ весиг эз лысьтлы думыштны монтекристоысь лыйӧм йылысь, сы вӧсна, мый лыйӧмыс вӧлі вывті дона: вит ур.
Лоны стрелокӧн вермис сӧмын зэв озыр морт.
Гаврик лысьтліс мӧвпавны сӧмын ружьеӧн тыртӧг метитчӧм йылысь.
Тирса кӧзяин кор-сюрӧ козьнавліс сійӧс тайӧ шуднас.
Но ӧні тирын вӧлі бокӧвӧй морт, мый метитчӧм йылысь немтор вӧлі и думайтны.
Вермас лоны, кор мунас лыйсьысьыс, Гаврик корлас кӧзяиныслысь, да сэки...
Но бокӧвӧй морт эз тэрмась мунны.
Сійӧ сулаліс паськыда кокъяснас тувччӧмӧн, кӧні вӧліны скороходовскӧй сандалияс, и не сэтшӧма лыйсис, кутшӧма сёрнитіс тирса кӧзяиныскӧд.
Гаврик виччысис здук, кор кӧзяиныс видзӧдлас сы вылӧ да меліа здоровайтчис:
— Бог помощь, дядя.
<rus>С праздником</rus>.
Надзӧникӧн юрнас довкнитӧмӧн, кӧзяин ыджыд достоинствоӧн вочавидзис детинкалы, кыдзи и вӧлі колӧ вӧчны татшӧм бур предприятиеса кӧзяинлы.
Тайӧ вӧлі бур признак.
Сідз кӧ, кӧзяиныс бур настроениеын да, вермас лоны, сетлас видлыны ассьыс монтекристосӧ.
Детинка лыддис позянаӧн матыстчыны да весиг сувтны тир порог вылас.
Сійӧ ёна нимкодясьӧм пырысь видзӧдаліс прилавок вылысь пистолетъяссӧ, мыджсьӧмӧн лыйсьӧм вылӧ лӧсьӧдӧм вожӧс подставкасӧ, заводнӧй механизма мишеньясӧ, кодъяс пиысь ӧтик медся нин ёна кажитчис детинкалы.
Тайӧ вӧлі виж рӧмӧн краситӧм жӧстьысь вӧчӧм море гыяс пӧвсын сулалысь японскӧй броненосец, пушкаяса да флагъяса.
Моресьыс чурвидзис бедьтор йылын ичӧтик кытштор.
Колӧ вӧлі веськавны сійӧ кытшас, а веськалан кӧ — броненосецыс ыджыд шумӧн шӧри потас да вӧяс, а сы местаын кыптас жӧстьысь вӧчӧм веер, коді петкӧдлӧ взрыв.
Дерт, барабанӧ троньӧдчысь кӧчьяс, балеринаяс, вугыр йылӧ ӧшӧдӧм ботинкиа черикыйысьяс да сулеяяс пӧвсын, кодъяс бергалісны мӧда-мӧд бӧрся помтӧм лента вылын, японскӧй броненосецыс аслас тешкодьлуннас да мичлуннас вӧлі медся интереснӧй.
Кӧть эськӧ вӧлі быдӧнлы нин тӧдса, мый японецъяс дзик на неважӧн Цусима улын вӧйтісны русскӧй флотсӧ ставнас, но век жӧ лыйсьысьяс пӧвсын непременнӧ сюрліны японецъяслы водзӧс мынтыны окотитысьяс.
Тирын вӧлі нӧшта и настоящӧй фонтан.
Сійӧс лэдзлісны торъя заказ серти.
Кӧзяиныс пуктыліс ва струя вылас целлулоидысь вӧчӧм ичӧтик шар.
Ваыс кыпйӧдліс сійӧс, бергӧдліс. То друг лэччылас, то кыпӧдчылас.
Тайӧ вӧлі настоящӧй чудеса, природалӧн тайна.
Веськавны тайӧ шарас вӧлі вывті сьӧкыд.
Любительяс, азартӧн шымыртӧм бӧрад, лыйлісны дасысь-дас витысь подряд, но унджыкысьсӧ помасьліс неудачнӧя.
Но кодкӧ кӧ инмыліс шарас, то сыысь сылы полагайтчӧ вӧлі дон босьттӧг лыйны лишнӧйысь.
— Сідзкӧ, нинӧм сэтшӧмыс тіян тӧрыт рыт эз вӧв? — водзӧ нуӧдіс сёрнисӧ лыйсьысь, и ыджыд лапаясас песіс зэв ичӧтикӧн кажитчан да зэв мича бельгийскӧй ружье.
— Быттьӧкӧ нинӧм сэтшӧмыс эз вӧв.
— Сідз...
Стрелок корсис синъяснас, мыйӧ эськӧ сылы метитчыны.
Сійӧ босьтіс лӧз пенснесӧ, мый вӧсна сійӧ кыз яя ныр вылын кутісны тӧдчыны коралловӧй кык тшупӧд и метитчис барабана кӧчӧ.
Но сэсся мӧвпыштіс да лэдзис ружьесӧ.
— И татчӧс черикыйысьяс нинӧм сэтшӧмсӧ эз висьтавлыны?
— Эз висьтавлыны?
— Гм...
Бокӧвӧй морт бара кутліс метитчыны да бара лыйтӧг лэдзис монтекристосӧ.
— А ме кывлі, мый тӧрыт рытнас татчӧ берег дорас «Тургенев» вывсянь кутшӧмкӧ морт усьӧма.
Нинӧм эн кывлы?
— Нинӧм.
Гавриклӧн сразу сьӧктаммис лов шыыс, быттьӧ сійӧс друг койыштісны дзонь ведра йиа ваӧн.
Сьӧлӧмыс сэтшӧма топавліс, мый сійӧ эз кут кывны.
Кокъясыс слабитісны.
Детинка поліс вӧрзьӧдчыны.
— А ме кывлі, быттьӧкӧ пӧ чеччыштӧма пароход вывсянь ӧти морт, кодӧс корсьӧ полиция.
Вот тані тайӧ берег весьтас.
Он тӧд?
— Тэсянь медводдза мортлысь кыла.
Кыдзи вӧлі тыдалӧ, тирса кӧзяин важӧн нин дӧзмис тайӧ кузь уска болтунсьыс.
Кутсян достоинствоӧн кӧзяиныс бергӧдліс киас бельгийскӧй патрон тыра виж кӧрӧбка да пӧшти очсаліс.
Сійӧ дзик правильнӧя думайтіс ас кежас, мый тэ кӧ локтін лыйсьыны, то и лыйсьы.
Тэныд кӧ окота сёрнитны морткӧд, то — мый сайын жӧ? — позьӧ и сёрнитыштны лыйӧмъяс костад.
Но сӧмын колӧ сёрнитны кутшӧмкӧ интереснӧйджык тема вылӧ: например, циклодромвывса велосипеднӧй гонкаяс йылысь либӧ русско-японскӧй война йылысь.
Кутшӧмкӧ гуся страстьясӧн мучитчӧм да неудачливӧй чужӧмас сылӧн петкӧдчис мудзӧм да шог.
Гавриклы сійӧ лои жаль.
Сійӧ, кыдзи и мукӧд став челядьыс, мыйлакӧ зэв ёна радейтліс тайӧ кӧсӧя шырӧм бакъяса мортсӧ, таксалӧн кодь чукля кокъяса, сетчатӧй дӧрӧм пырыс тӧдчан сук гӧна морӧса мортсӧ.
Гаврик тӧдіс, мый гырысь нажетка вылас видзӧдтӧг, тирса кӧзяинлӧн некор эз овлы ни ӧти ур аслас ловсаяс.
Пыр сійӧ вӧвлі кодлыкӧ да уджйӧза, пыр мыйкӧ вӧсна лоліс сылы тӧждысьны.
Ветлісны сёрнияс, мый коркӧ сійӧ вӧвлӧма знаменитӧй циркӧвӧй наездникӧн, но ӧтчыд, кутшӧмкӧ подлость вӧчӧмысь, кучкӧма циркса кӧзяиныслы чужӧмас плетьӧн.
Сійӧс вӧтлісны, мырддисны сылысь нянь кусӧк, сетісны кӧин билет.
Сійӧ пондіс ворсны бегъяс вылын и тайӧ ворсӧмыс пӧгубитіс сійӧс.
Ӧні сійӧ ворсіс быд сикас ворсӧмъясын, эз брезгуйтлы весиг кӧпейкаясысь ворсны челядьяскӧд «пӧжарысь».
Страшнӧй азартыс пыр мучитліс сійӧс.
Вӧлі быдӧнлы тӧдса, мый корсюрӧ сійӧ ворслывліс «ас вывсьыс» ставсӧ.
Например, штиблетъясыс, кодъяс вӧліны сы кокын, эз вӧв аслас.
Сійӧ ворссис найӧс нӧшта гожӧм заводитчигас на <rus>«двадцать одно»</rus>-ысь ворсігӧн да ӧні, вой кежлас заведениесӧ пӧдлалӧм бӧрын, пӧрччывліс найӧс да гортас мунліс кӧмтӧгыс, и босьтліс киня улас ружье да пистолетъяс тыра ящиксӧ, кодъясӧс, медым не ворссьыны, сетлывліс асылӧдзыс видзӧм вылӧ Малӧй Арнаутскӧй уличавывса ӧти тӧдса дворниклы.
Ӧтчыд Гаврик син водзын тирса кӧзяин заклад вартіс пӧлтинникысь берег вывті гуляйтысь кутшӧмкӧ господинкӧд, мый сійӧ монтекристоысь лыйӧмӧн веськалас лэбзьысь воробейлы.
Тӧдӧмысь, эз веськав.
Гавриклы синва петмӧныс вӧлі жаль видзӧдны, кутшӧм дыр сійӧ яндысьӧм пырысь да шензьӧмӧн видлаліс ассьыс ружьесӧ, лэпталіс пельпомъяссӧ и сэсся пырис кытчӧкӧ аслас дӧмасӧсь пинжак увтыс костас.
Сійӧ кыскис сэсь пӧлтинник да кельдӧдӧм чужӧмӧн сетіс баринлы.
Барин пондыліс эськӧ пыксьыны, мый сійӧ заклад вартіс шуткаӧн.
Но тирса кӧзяин видзӧдліс друг сы вылӧ йӧймӧм мортлӧн кодь жаль петкӧдан, но сыкӧд тшӧтш скӧрысла гырдмӧм синъясӧн, мый барин ӧдйӧджык босьтіс пӧлтинниксӧ да яндысьӧмпырысь дзебис сійӧс чесучевӧй пинжак зептас.
Тайӧ луннас тирса кӧзяин эз пӧдлавлы весиг ассьыс заведениесӧ ӧбед кежлӧ.
— ... Ме тэныд сӧветуйта, господин, лыйны балеринаӧ.
Аддзан, кутшӧм пикантнӧя сійӧ лэптыштлас кокъяссӧ, — польскӧй акцентӧн шуис кӧзяин, медым помавны дӧзмӧдан сёрнисӧ да матыстны мортсӧ лыйсьӧм делӧ дінӧ.
— Тешкодь делӧыд, мый некод нинӧм оз тӧд, — шуис бокӧвӧй морт да друг аддзис сэк Гаврикӧс.
Сійӧ ӧдйӧ видзӧдліс детинкаӧс коксяньыс юрӧдзыс.
— Детинка, тэ татчӧс?
— Татчӧс, — немвиччысьтӧг вӧсни гӧлӧсӧн шуис детинка.
— Черикыйысьлӧн?
— Черикыйысьлӧн.
— Мый нӧ тэ полан?
Лок, эн пов.
Гаврик видзӧдіс ёна читкыльтӧм, вакса кодь сьӧд чорыд усъяс вылӧ, чужӧмбан кузяыс клеитӧм кузь пластырь вылӧ да, ас кӧсйытӧгыс кокъяснас тувччалӧмӧн, полӧм пырысь матыстчис господин дінӧ.
ХVIII
ЮАСЬӦМЪЯС ДА ВОЧАКЫВЪЯС.
abu
— Тэнад эм батьыд да мамыд?
— Абу.
— Кодкӧд нӧ тэ олан?
— Дедкӧд.
— А дедыд коді?
— Старик.
— Гӧгӧрвоана, мый старик, а абу том.
А мый сійӧ вӧчӧ?
— Чери кыйӧ.
— Сідз кӧ, черикыйысь?
— Но, черикыйысь.
— А тэ мый?
— Детинка.
— Тайӧ гӧгӧрвоана, мый детинка, а абу нывка.
Ме тэнсьыд юала, мый тэ вӧчлывлан?
— Нинӧм.
Дедлы отсася.
— Сідз кӧ, ӧтвылысь кыйсянныд?
— Но да.
— Сідз.
Гӧгӧрвоана.
Кыдз жӧ ті кыйсянныд?
— А прӧстӧ.
Вой кежлас вӧйтлам перемет, а сэсся асывнас петалам да бычкиясӧс кыям.
— Сідзкӧ, море вылӧ петавланныд шаланда вылын?
— Но, да.
— Быд лун?
— Кыдз сійӧ?
Мый тэ юалан дядя?
Ме ог гӧгӧрво.
— Эк тэ, дурень!
Ме тэнсьыд юала: быд лун-ӧ петавланныд мореӧ шаланда вылын?
— А кыдз жӧ?
— Асывнас и рытнас?
— Огӧй.
— Кыдз онӧй?
— Сӧмын асывнас.
— А рытнас?
— И рытнас сідз жӧ.
— Но, кыдз жӧ тэ висьталан, мый сӧмын асывнас, кор и рытнас тшӧтш петавланныд?
— Огӧй.
Ми рытнас сӧмын переметсӧ вӧйтам.
А бычкиясысла петавлам асывнас.
— Гӧгӧрвоа.
Сідз кӧ рытнас сідз жӧ петавланныд?
— Огӧй, рытнас сӧмын перемет вӧйталам.
— Ой, господи боже!
Но ӧд сы могысь, медым вӧйтны перемет, колӧ тіянлы первой петавны море вылӧ?
— А кыдз жӧ!
— Сідзкӧ, рытнас сідз жӧ петавланныд?
— Огӧй.
Рытнас бычкиясысла ог петавлӧй.
Петалам сӧмын асывнас.
— А рытнас петавлад вӧйтавны?
— Да.
abu
— Но, вот аддзан, кутшӧм тэ дурень!
Тэкӧд колӧ сёрнитны водзвыв бура анькытш сёйӧмӧн.
Тэ мыйла татшӧм дурень?
— Ме ичӧт на.
Уска господин видзӧдліс Гаврик вылӧ вылысянь улӧдз явӧ сералӧм пырысь да кокньыдика, но, колӧ шуны, вель тӧдчана печиктіс сылы юрас.
— Эк, тэ, черикыйысь!
Но детинка вовсе эз вӧв сэтшӧм дурень.
Сійӧ пыр жӧ гӧгӧрвоис уска мортысь наян да опаснӧй врагӧс.
Ветлӧ берег кузя, юасьӧ матрос йылысь.
Сӧмын йӧзлы видзӧдны локтӧма лыйсьӧм могӧн.
А збыльысьсӧ, код сійӧс тӧдас, мый сылӧн дум вылас.
Тӧдӧмысь, сыскнӧй отделениеысь кутшӧмкӧ морт.
Нӧшта, лёк вылад, сійӧ <ns>кыдз-нибудь</ns> тӧдмалас, мый пышъялысь матросыд збыль дзебсясьӧ найӧ хибаркаын.
Гашкӧ и кыйӧдіс нин!
Гаврик пыр жӧ решитіс петкӧдлыны асьсӧ ичӧтик дуреньӧн.
Дураксяньыд унатӧ он тӧдмав.
Детинка сэк жӧ вӧчис йӧй чужӧм, кутшӧм, сы чайтӧм серти, колӧ вӧлі лоны ичӧтик дуреньлӧн, паськӧдіс синъяссӧ да кутіс нарошнӧ ёнджыка полӧм пырысь катласьны ӧти кок вывсьыс мӧдас, пар вывсьыс лӧмсӧ кинас гудйыны.
Уска морт, кор аддзис, мый сёрнитӧ сійӧ нинӧм гӧгӧрвотӧм детинкакӧд и решитіс первой дружитчыны, а сэсся нин юасьны быдтор йылысь.
Сійӧ эз прӧстӧ думышт, мый челядьыд любопытнӧй да бура наблюдайтысь йӧз, и тӧдӧны гырысьясысь бурджыка, мый вӧчсьӧ маті гӧгӧрын.
— А кыдзи тэнӧ шуӧны, детинка?
— Гаврик.
abu
— Сідзкӧ, тэ, Гаврюха?
— Да, Гаврюха.
— Но вот мый, Гаврюха, окотитан лыйны?
Весиг пельясыс детиналӧн тшӧтш вевттьысисны пӧсь краскаӧн.
Но, сійӧ пыр жӧ босьтіс асьсӧ киас да, водзӧ дуракӧс петкӧдлыны зільӧмӧн, висьталіс вӧсньыдик гӧлӧсӧн:
— А менам, дяденька, <ns>пять копеек</ns>ыд абу.
— Ме тайӧ гӧгӧрвоа, мый тэнад абу капиталыд.
Нинӧм.
Ӧтчыдысь верман лыйны, ме мынта.
— Дяденька, а тэ ме вылын он серав?
— Он веритчы?
Но ладнӧ...
Вот!
И тайӧ кывъяс бӧрас уска морт пуктіс прилавок вылӧ ыджыд да дзик на выль витура деньга.
— Лый!
Гаврик, шудысла ловшыыс мыджсьӧмла, полӧм пырысь видзӧдліс тирса кӧзяин вылӧ.
Но сылӧн нин ӧні чужӧмыс вӧлі официальнӧй да стрӧг, код серти ӧні оз нин позь вӧлі надейтчыны, мый сыкӧд позяс дружескӧя мигайтчыны синъясӧн.
Сійӧ видзӧдліс детинка вылӧ, кыдзи тӧдтӧм морт вылӧ да, прилавок вылас вежливӧя лэччысьӧмӧн, юаліс:
— Мыйысь тэ окотитан лыйны, том морт: пистолетысь али ружьеысь?
Сэки Гаврик и збыльысь пондіс чувствуйтны асьсӧ дуракӧн, — сэтшӧмӧдз сійӧ шӧйӧвоши татшӧм виччысьтӧм шуд вӧсна.
Сійӧ бӧбмӧм пырысь нюммуні да пӧшти мыкталӧмӧн шуис:
— Монтекристоысь.
Кӧзяин элегантнӧя зарадитіс ружьесӧ да мыччис сійӧс детинкалы.
Нырнас сільгӧмӧн Гаврик лэччысис прилавок дінӧ да кутіс метитчыны сулеяӧ.
Дерт, сылы вӧлі окота лыйны японскӧй броненосецӧ.
Но сійӧ поліс, мый оз веськав, а сулеяыс вӧлі ыджыд.
Детинка зілис кыдз мый позьӧ дырджык нюжӧдны метитчан кадсӧ — тайӧ наслаждениесӧ.
Сулеяӧ недыр метитчӧм бӧрын, сійӧ кутіс метитчыны кӧчӧ, сэсся броненосецӧ, сэсся бара сулеяӧ.
Сійӧ вешталіс мушкасӧ ӧти кытшысь мӧдӧ, ньылаліс дульсӧ да полӧм пырысь мӧвпаліс, мый вот сійӧ гымӧптас — и став тайӧ ыджыд удовольствиеыс помасяс.
Гаврик сьӧкыда ышловзис, пуктіс ружьесӧ да, кӧзяин вылас мыжа морт моз видзӧдлӧмӧн, шуис уска мортлы:
— Тӧдан мый, дядя: ме лучше ог лый, ме метитчи нин, а тэ менӧ лучше гӧститӧд будкаын сельтерскӧй сиропӧн.
Тэныд жӧ донтӧмджыка сувтас.
Уска морт сӧгласитчис.
Найӧ видзӧдлісны кӧзяин вылӧ, сыӧн лӧгӧн тырӧм да сэк жӧ сералан-кӧдзыд чужӧм вылӧ, и мӧдӧдчисны будка дорӧ.
Тані уска морт петкӧдліс сэтшӧм лышкыдлун, мый Гаврик весиг акнитіс.
Сиропа ва пыдди, коді вӧлі сулалӧ кык ур, уска господиныд ньӧбис дзонь бутылка «фиалка» ва, коді вӧлі сулалӧ дзонь кӧкъямыс ур.
Детинка весиг эз верит аслас синъяслы, кор будочникыс судзӧдіс фиолетовӧй бумагаа еджыд сулея да разис вӧсньыдик сутугасӧ, кодӧн вӧлі гартыштӧма пробкасӧ.
Сулеяыс лыйис, но эз грубӧя, кыдзи лыйӧ ырӧш, а вӧсньыдик шыӧн трачнитӧмӧн, деликатнӧя.
И сійӧ жӧ здукас пырыс тыдалана ваыс пузис, а сулея вомсьыс кутіс кайны кокньыдик тшынтор и збыльысь кывсис самӧй настоящӧй фиалкалӧн нежнӧй ароматыс.
Гаврик виччысьӧм пырысь босьтіс кыкнан кинас, кыдз зарниӧс, кӧдзыд да пуысь стӧкансӧ да, шонді паныдысла синъяссӧ читкыртӧмӧн, кутіс юны, и чувствуйтіс, кыдзи чӧскыд дука газыс пуркйӧ горшас и нырас.
Детинка ньылаліс озыръясӧн юан тайӧ волшебнӧй юанторсӧ, да сылы кажитчис, мый сы триумф вылӧ видзӧдӧ став мирыс: шондіыс, кымӧръясыс, мореыс, йӧзыс, понъяс, велосипедистъяс, карусельса пу вӧвъясыс, карса купальняса кассирша...
И ставныс найӧ шуалӧны: «Видзӧдлӧй, видзӧдлӧй, тайӧ детинкаыс юӧ «фиалка» ва».
Весиг бирюзовӧй рӧма ичӧтик дзодзув, коді сэк петіс буретш турун пиысь шонтыштны шонді водзас бисернӧй мышкусӧ, да лапанас кутчысьӧмӧн ӧшйис из бокӧ, и сійӧ, кор аддзис синсӧ читкыртӧмӧн юысь детинкаӧс, быттьӧкӧ сідз жӧ шуаліс: «Видзӧдӧй тайӧ шуда детинка вылас: сійӧ юӧ «фиалка» ва».
Гаврик юис да юигас мӧвпаліс, кыдзи сійӧ кутас мездысьны уска мортысь, сійӧ кӧ бара кутас юасьны матрос йылысь.
Детинкалӧн та серти чужис весиг дзонь план.
— Но мый, Гаврюха, кажитчис тэныд «фиалка» ваыс?
— Аттьӧ, дядя, нэмын на татшӧм чӧскыдсӧ эг юлы.
— Ме тӧда.
А висьтав меным ӧні: петалінныд ті тӧрыт рытнас мореӧ?
— Петалім.
— «Тургенев» пароходсӧ аддзылінныд?
— А кыдз жӧ?
Сійӧ кӧльӧсаяснас муртса став переметнымӧс миянлысь эз жуглы.
— А пароход вывсяньыс некод эз чеччышт?
Уска морт синнас веськыда сёйӧмӧн видзӧдіс детинка вылӧ гӧна синъяснас.
Гаврик сьӧкыд пырысь серӧктіс да, нарошнӧ аслас гӧлӧсӧ кыпыдлун содтӧмӧн, висьталіс:
— А, ей-богу, чеччыштіс!
Мед ме кула!
Сійӧ кыдзи чеччыштас, а ваыс гӧгӧр кыдзи брызнитіс!
И кыдз сійӧ кутіс шенасьӧмӧн варччыны!
— Энлы, энлы!
Да тэ он ылӧдчы?
Кодарланьӧ жӧ сійӧ варччис?
— Ей-богу, ог ылӧдчы, святӧй истиннӧй крест!
Сэки Гаврик, кӧть и тӧдіс, мый грек пӧръясиг и божитчыны, но нёльысь помся тэрыба пернапасасис.
— Кыдзи варччис, ок, кыдзи варччис!..
И детинка кияснас шенасьӧмӧн кутіс петкӧдлыны, кыдзи варччис матрос.
— Кодарланьӧ жӧ?
— Сэтчӧ! — детинка шеныштіс кинас морелань.
— А кытчӧ жӧ сэсся сійӧ воштысис?
— Сэсся, сійӧс кутшӧмкӧ шаланда босьтіс.
— Шаланда?
Кутшӧм?
— Сэтшӧм, тӧдан, ыджыд шаланда — паруса шаланда, зэв ыджыд очаковскӧй шаланда.
— Татчӧс?
— Абу.
— А кытысь но?
— Ыджыд Фонтанысь...
А вермас лоны, мый и Люстдорфысь.
Сэтшӧм дзоньнас зэв лӧз да джынвыйӧдзыс гӧрд, зэв ыджыд.
Сійӧ кыдзи лэптіс сійӧс ваысь, пыр жӧ веськыда муніс Люстдорфлань.
Святӧй истиннӧй крест...
— Пыжыслысь нимсӧ эн приметит?
— Кыдз жӧ, аддзылі: «Соня».
— «Соня»?
Зэв бур.
Да тэ он ылӧдчы?
— Святӧй истиннӧй крест, мед мен нэм чӧж шуд не аддзывны, либӧ «Соня» либӧ «Вера».
— «Соня» либӧ «Вера»?
— Либӧ «Соня», либӧ «Вера»... либӧ «Надя».
— А тэ ылӧдлан кӧ, смотри...
Сэки, мынтысьӧм пыдди, уска морт вашнитіс будочникыслы пеляс мыйкӧ сэтшӧмтор, мыйысь будочниклӧн чужӧмыс пыр жӧ лои шома кодь.
Сэсся сійӧ довкнитіс юрнас детинкалы да тэрмасьӧмӧн котӧртіс карӧ каян пос дінӧ: Гаврик гӧгӧрвоис, мый сійӧ котӧртіс дачнӧй поезд вылӧ.
Гаврик сӧмын тайӧс и виччысис.
ХIX
ПУНТӦН ДЖЫНЙӦН РУДЗӦГ НЯНЬ.
Колӧ ӧдйӧнджык висьтавны матрослы.
Но Гаврик вӧлі детинка тӧлка да видзчысьысь.
Гортас мунӧм водзвылын, сійӧ вӧтчыліс уска морт бӧрся, ылысянь сы бӧрысь кыйӧдчӧмӧн, кытчӧдз аслас синъясӧн эз аддзыв, мый сійӧ збыльысь кайис вылӧ да саяліс переулокӧ.
Сӧмын сэки детинка котӧртіс хибаркаӧ.
Матрос вӧлі узьӧ.
Но муртса сӧмын трачнитіс томаныс, сійӧ чеччыштіс да пуксис койка вылӧ, бергӧдіс ӧдзӧсланьыс дзирдалан да повзьӧм синъяса чужӧмбансӧ.
— Эн пов, дядя, тайӧ ме.
Вод.
Висьысь водіс.
Детинка дыр ноксис пельӧсын, быттьӧкӧ сійӧ видлалӧ гӧгрӧс бадь кӧрзинаӧ «бухтаӧн» тэчӧм перемет крукъяс.
Сійӧ оз вӧлі тӧд, кыдзи босьтчыны делӧ дінӧ, медым эськӧ вывті ёна не повзьӧдны висьысьӧс.
Медбӧрын, матыстчис койка дінӧ да мыйкӧ-дыра кад сулаліс нерешительнӧя, ӧти кокнас ниртіс мӧд коксӧ.
— Тэныд кокньыдджык, дядя?
— Кокньыдджык.
— Гӧгӧрвоан мыйкӧ?
— Гӧгӧрвоа.
— Сёйны вайны тэныд колӧ?
Весиг татшӧм дженьыдик сёрнинас эбӧссьыс усьӧмӧн висьысь пыркнитіс юрсӧ да кунис синъяссӧ.
Детинка сетіс сылы шойччыштны.
— Дядя, — шуис сійӧ недыр мысти ньӧжйӧникӧн да мелі пырысь, — тайӧ тэ тӧрыт чеччыштін «Тургенев» пароход вывсьыс?
Висьысь восьтіс синъяссӧ сюся да зэвтчӧм пырысь видзӧдліс детинка вылӧ увсянь вылӧдз, но немтор воча эз шу.
— Дядя, кывзы, мый ме тэныд висьтала, — вашкӧдіс Гаврик да пуксис сы дінӧ койка вылӧ. — Сӧмын тэ эн понды нетшкысьны, а куйлы лӧня.
И детинкаыд кыдз мый позьӧ видзчысьӧм пырысьджык висьталіс уска морткӧд аслас тӧдмасьӧм йылысь.
Висьысь бара звиркнитіс да пуксис койка вылас, и кияснас чорыда кутчысис койка пӧвъясӧ.
Сійӧ эз лэдзлы детинка вылысь паськыда восьтӧм, вӧрзьытӧм синъяссӧ.
Сылӧн плешыс лои ва.
Но сійӧ пыр чӧв оліс.
Сӧмын ӧтчыд сійӧ торкліс чӧвлунсӧ, буретш сэки, кор Гаврик шуис, мый уска мортлӧн банас клеитӧма пластырь.
Тайӧс висьталігӧн висьысьлӧн синъясын югнитлісны кутшӧмкӧ дикӧй да украинскӧй гажа лукавствоӧн, и сійӧ сибдӧм гӧлӧсӧн шуис пинь пырыс:
— Сійӧс, кӧнкӧ, кань парсаліс.
Сэсся сійӧ друг пондіс ноксьыны да, стенас кутчысьӧмӧн, сувтіс дрӧжжитан кокъяс вылас.
— Вай, — быд бокӧ тӧлктӧг нетшкысьӧмӧн кутіс бормочитны сійӧ, — вай <ns>кытчӧ-нибудь</ns>...
Ради Христа...
— Дядя, вод.
Тэ жӧ висян.
— Вай!.. Вай!..
Вай менсьым паськӧмӧс...
Кӧн менам кӧлуйыс?
Сійӧ, тыдалӧ, вунӧдіс, мый вылысса паськӧмсӧ шыбитліс мореӧ, и ӧні беспомощнӧй морт моз шарӧдіс омӧльтчӧм кияснас койка вывті. Сійӧ вӧлі бритчытӧм, страшнӧй и еджыд дӧрӧмнас да улыс гачнас кажитчис йӧймӧм морт кодь.
Сылӧн чужӧмыс вӧлі сэтшӧм коньӧр кодь да сыкӧд тшӧтш сэтшӧм скӧр, мый повзьӧмысла Гаврик вӧлі дась котӧртны, кытчӧ синъясыс видзӧдӧны.
Но, полӧмсӧ венӧмӧн, век жӧ сійӧ став вынсьыс кватитіс висьысьӧс кияснас тушаӧдыс да зілис бӧр водтӧдны койка вылӧ.
Детинка чуть эз бӧрд.
— Дядя, жалитышт асьтӧ, вод!
— Лэдз.
Ме пыр жӧ муна.
— Кытчӧ нӧ тэ мунан улыс гач кежсьыд?
— Вай паськӧмсӧ...
— Мый тэ сӧран, дядя?
Кутшӧм паськӧм?
Вод бӧр.
Тэ вылын некутшӧм паськӧм эз вӧв.
— Лэдз.
Муна...
— Вот меным тэкӧд наказание, мед кӧть эськӧ тайӧ гӧгӧрвоан, дядя!
Быттьӧкӧ ичӧт!
Вод, ме тэныд шуа! — терпеньесӧ воштӧмӧн друг скӧрысь горӧдіс детинка. — Мый ме тан кута тэкӧд лелькуйтчыны, кыдзи кагакӧд!
Висьысь кывзӧм пырысь водіс, и Гаврик аддзис, мый сылӧн синъясыс жарысла бара лоины гудырӧсь.
Матрос чукыртчыліс, нюжмыштчис, ньӧжйӧникӧн ымӧстіс.
— Христа ради...
Мед менӧ <ns>код-нибудь</ns> дзебас...
Лэдзӧй менӧ комитетӧ...
Тэ он тӧд, кӧні тан одесскӧй комитетыс?..
Эн лыйсьӧй, но тіянӧс чӧрт ки вылӧ, а то став виноградсӧ лыйланныд...
И пондіс сійӧ сӧрны.
«Делӧыс омӧль», мӧвпыштіс Гаврик.
Сэк ывлаын кывсисны кок шыяс.
Бурьянъяс пӧвстті, кустъяссӧ шумӧн чегъялӧмӧн, кодкӧ локтіс веськыда хибарка дінӧ.
Детинка ставнас сідзи топӧдчис, весиг дугдыліс лолавны.
Зэв уна и медся повзьӧдчан мӧвпъясыс прӧйдитісны сы юрті.
Но друг сійӧ кыліс тӧдса кызӧктӧм.
Хибаркаӧ пырис дедыс.
Сы серти, кыдзи старик шыбытіс порог дорас тыртӧм садӧксӧ, кыдзи сульсис да скӧр пырысь дыр пернапасасис чудотворец вылӧ, Гаврик лючки гӧгӧрвоис, мый дедыс юыштӧма.
Стариккӧд татшӧмтор овлывліс вывті шоча и непременнӧ кутшӧмкӧ вывті нин тӧдчана событие бӧрын, ӧткодь — кӧть гажа, кӧть шог событие бӧрын.
Талун жӧ, Николай угодник вылӧ видзӧдлӧм сертиыс, колӧ вӧлі чайтны, мый лоӧма шог случай.
— Но, мый, дедӧ, ньӧбин яйтӧ сам вылад?
— Сам вылӧ яй?
Старик вазьӧм синъясӧн видзӧдліс Гаврик вылӧ да чургӧдіс сылы дзик ныр дінас пига.
— На яйыс!
Самав!
И висьтав аттьӧ миян хрен-чудотворецлы.
Юрбит сылы, пӧрысь дуреньлы, мед сійӧ потӧ!
Отсавны кыйны гырысь бычокъяс — сійӧ вермӧ, а скодитана дон лӧсьӧдны базар вылын оз вермы!
Мый ті шуанныд, господа!
Сэтшӧм бычкияс и комын ур сотня!
Кысь нӧ сэсся аддзан татшӧм дивӧсӧ?
— Комын урӧн! — акнитіс детинка.
— Ей-богу, комынӧн, мед меным не вӧрзьывны тайӧ местаысь!
Ме сылы шуа: «Татшӧм тӧвар вылӧ комын урӧн?
Сӧвеститчышт кӧть енсьыс, мадам Стороженко!» А сійӧ меным шуӧ: «Енмыд миян базарса донъясӧдз оз касайтчы.
Миян асланым донъяс, а енлӧн аслас жӧ.
А тэн кӧ оз кажитчы, то верман мунны жыдъяс дінӧ, гашкӧ, найӧ кымынкӧ урӧн и унджык сетасны, сӧмын войдӧр мынты меным ассьыд уджйӧзтӧ кӧкъямысдас ур».
abu
abu
И сідз, гӧгӧрвоанныд, господа, мый ме сідзи и сьӧлышті.
Став базар водзас эг яндысь да корсниті!
Истиннӧй крест!
Сьӧлалі сылы син тырыс.
Сэки дед тэрмасьӧмӧн кутіс божитчыны да пернапасасьны.
Но сійӧ, тӧдӧмысь, ылӧдчис.
Некодлы синмас, дерт, сійӧ эз сьӧлышт.
Сійӧ сӧмын пондіс тіравны, кельдӧдіс, пондіс, кӧнкӧ, ноксьыны да ропчитігтырйи заводитіс шыблавны черисӧ садоксьыс мадам Стороженко кӧрзинаӧ:
«Босьт и, виньды.
Мед тэнад тайӧ бычкиясысь сювйыд бергӧдчас!»
Мадам Стороженко жӧ немтор некутшӧма пыдди пуктытӧг, лыддис кӧнкӧ черисӧ да чургӧдіс дедлы сибдалан ыргӧнъясӧн дас кык ур, да дженьыдика шуыштіс:
«Рӧщӧтынӧсь».
Пӧль босьтіс сьӧмсӧ да, нинӧм вӧчны вермытӧм скӧрысла, муніс монополкаӧ, ньӧбис квайт ур вылӧ гӧрд юра гӧлубӧй рӧма шкалик.
Сійӧ гылӧдіс сургучсӧ юан заведениедінса акацияӧ нарошнӧ тувъялӧм тертука кодьӧ, дрӧжжитан кинас кутӧмӧн перйис вӧсньыдик бумагаӧн гартыштӧм пробкасӧ.
Сійӧ ӧти здукӧн кисьтіс винасӧ вомас да «закуска пыдди» пасьнитіс мостовӧй вылӧ сулеясӧ, кӧть эськӧ та вылӧ вермис сійӧ бӧр босьтны ӧти ур залогсӧ.
Сэсся мӧдӧдчис гортас, локтіг мозыс ньӧбис внукыслы кӧпейка дон пожӧм жель йылӧ крепитӧм леденцовӧй гӧрд петук.
Сылы пыр на кажитчис, мый Гаврик дзик ичӧтик детинка, — а сідзжӧ ньӧбис висьысь матрослы вылӧ монастырскӧй кык бублик, кодъяс вӧліны зэв еджыдӧсь да зэв шомаӧсь.
Коляс сьӧмсӧ сійӧ видзис пунтӧн джынйӧн рудзӧг нянь ньӧбӧм вылӧ.
Туй вылас сійӧс шымыртліс сэтшӧм скӧрлун, мый сійӧ раз дасысь сувтліс да скӧрысь сьӧлаліс, кытчӧ веськалӧ, аслыс кажитчис, мый сійӧ сьӧлалӧ мадам Стороженколы пеж синъясас.
— Святӧй истиннӧй крест! — шуаліс сійӧ Гавриклы веськыда чужӧмас юмовкодь вина дукӧн лолалӧмӧн да сылы леденцы петук киас сюйыштӧмӧн. — Кодлысь кӧть юав базар вылын, — базарыс ставнас аддзыліс, кыдзи ме сьӧлалі сылы пеж синъясас!
А тэ, пиук, сёй петуксӧ, нинӧм.
Сійӧ дзик жӧ преник кодь.
Сэки стариклы дум вылас уси висьысьыд да кутіс вӧзйыны сылы бубликъяс:
— Эн вӧрӧд сійӧс, дедӧ.
Сійӧ муртса сӧмын на унмовсис.
Мед шойччас.
Дед виччысьӧм пырысь пуктіс бубликъяссӧ пӧдушка вылас матрос юркӧд орччӧн да вашкӧдӧмӧн шуис:
— Ссс!
Ссс!
Мед ӧні шойччӧ.
А сэсся, кор садьмас, кутас сёйны.
Рудзӧг няньтӧ сылы оз позь: сылӧн ӧні сювъясыс зэв на слабӧсь, бубликъястӧ позьӧ, сэсь немтор.
Бубликъясӧн да висьысьӧн любуйтчӧмӧн, старик довкйӧдлыштіс юрнас да меліа шуис:
— Узьӧ да нинӧм оз и гӧгӧрво.
Эх, матрос, матрос, абу бур тэнад делӧыд!
Сійӧ аслыс вольсаліс пельӧсӧ пинжаксӧ да водіс шойччыны.
Гаврик петіс хибаркаысь, видзӧдліс гӧгӧрбок да топыда пӧдлаліс ас бӧрсяыс ӧдзӧссӧ.
Сійӧ мӧвпыштіс: ни ӧти минута воштытӧг мунны Матысса Мельничаяс вылӧ ыджыдджык вокыс дінӧ, Терентий дінӧ.
Тайӧ мӧвпыс чужис сійӧ жӧ минутаас, кор детинка кыліс, кыдзи висьысьыс би йывсьыс шуис «комитет» кыв.
Гаврик эз тӧд бурасӧ, мый сійӧ комитетыс.
Но ӧтчыд сійӧ кывліс нин, кыдзи тайӧ кывсӧ шуліс Терентий вокыс.
XX
АСЫВВОДЗ
Петя садьмис да чуймис, кор аддзис асьсӧ карса комнатаысь, гожӧм чӧжӧн дзикӧдз нин вунӧдӧм мебельяс да обойяс пӧвсысь.
Ӧшинь ставни костӧд пырысь шонділӧн кос югӧрыс орӧдіс комнатасӧ.
Буса сынӧдсӧ вӧлі быттьӧкӧ кӧсӧйногӧн пилитӧма вылысянь уліӧдз.
Сынӧдын яр югыда ӧзъян пилипызьясыс — бусторъяс, сунисторъяс, ситоръяс, вӧрисны и сыкӧд тшӧтш вӧрзьытӧг ӧшалісны ӧти местаын да вӧчисны стенсӧ джынвыйӧ пырыстыдаланаӧн.
Сы вомӧн лэбзис арся ыджыд гут, друг быттьӧкӧ ыпнитліс да пыр жӧ бӧр кусі.
Оз вӧлі кыв ни качкалӧн дзуртӧм, ни керка сайын колькъялысь курӧглӧн лёкысь чирзӧмыс, ни индюкъяслӧн йӧйсяма больгӧмыс, ни воробейяслӧн чирксӧмыс, коді качайтчӧ мегырӧ кусыньтчӧм шелковица вӧсньыдик уввожӧ ӧшйӧмӧн, чуть ли не дзик ӧшиняд.
Дзик мӧд сикас шыяс, карса шыяс, кылісны ортсысянь и патера пытшкӧссянь.
Столӧвӧйын кокньыдика камӧдчисны венскӧй улӧсъясӧн.
Музыкальнӧя шыаліс пожъясян доз, кӧні мыськавлісны стӧканъяс,
кор-сюрӧ кывліс, кыдз сійӧ ачыс шулывліс, батьыслӧн «тошка» гӧлӧсыс, мужественнӧй да карса кодь бокӧвӧй гӧлӧс.
Электрическӧй звонок тыртліс коридорсӧ.
Клопайтісны ӧдзӧсъяс то параднӧй, то кухня ӧдзӧс, и Петя пыр жӧ тӧдмавліс шы сертиыс, кутшӧм ӧдзӧс на пиысь клопнитіс.
А сэк жӧ ывласяньыс, дворлань воссян ӧшиня кутшӧмкӧ комната пыр, — ах, да! Тётя комната пыр, весиг ни ӧти здук кежлӧ ланьтлытӧг кывсисны разносчикъяслӧн гӧлӧсъясыс.
Тайӧяс, кыдзи дворовӧй гастролеръяс, волісны мӧда-мӧд бӧрсяыс, да быдӧн сьылісны ассьыныс дженьыдик ариясӧ:
— <ns>Шо-о-ом!</ns>
<ns>Шо-ом</ns>! — кысянькӧ ылысянь сьыліс роч тенор, быттьӧкӧ ассьыс важ удальствосӧ, ассьыс лэбзьӧм шудсӧ казьтыліс.
— <ns>Шо-о-ом</ns>!
Сы бӧрын кывсьыліс комическӧй кыз бас тӧчитчысьлӧн:
— Тӧчитны пуртъяс, ножичьяс, бритваяс!
Тӧчитны <ns>пу-уртъяс, бри-ит-ваяс!</ns>
<ns>Пу-уртъяс</ns>...
Бритваяс!
Тӧчитчысь бӧрся воліс спояйтчысь да став дворсӧ тыртліс бархатнӧй баритона мужественнӧй гӧлӧсӧн:
— Спояйтны, дзоньтыны ведраяс, кастрюляяс!
Спояйтны, дзоньтыны ведраяс, кастрюляяс!
Сы бӧрын котӧрӧн дворӧ пыравліс сибдӧм гӧлӧса торговка, тыртліс карса асывлысь жар сынӧдсӧ эркайтан, пыскыльтан гӧлӧсӧн:
<ns>— Груш, яблук, помидоррр!</ns>
<ns>Груш, яблук, помидоррр</ns>!
Шог гӧлӧса старьевщик сьывліс еврейскӧй куплетъяс:
— Важ кӧлуй, важ кӧлуй!
<ns>Важж</ns> кӧлуй...
<ns>Важж</ns> кӧлуй!..
Медбӧрын, став тайӧ концертсӧ зэв мича неаполитанскӧй концонеттаӧн помавліс «Нечада» фирмаӧн вӧчӧм дзик выль шарманка, да юргыліс гора гӧлӧсыс улича вывса певицалӧн:
...
— Шом, <ns>шо-о-ом</ns>!
— горӧдіс роч тенор пыр жӧ сы бӧрын, кор шарманкаыс муніс.
И концертыс заводитчыліс выльпӧв.
Сэк жӧ улича вывсяньыс кылісны телега шыяс, дачнӧй поездлӧн шум да военнӧй музыка.
И друг став тайӧ шум пӧвстас кыліс кутшӧмкӧ зэв тӧдса чушкӧм, мыйкӧ трачмуні, заводитчис, и ӧта-мӧд бӧрся яснӧя кучкалісны, быттьӧкӧ мыйкӧ лыддьӧдлан пружиннӧй шыяс!
Мый нӧ тайӧ?
Энлӧй, да тайӧ жӧ часы!
Самӧй сійӧ знаменитӧй часыыс, кодӧс, кыдзи сёрнитлісны семья пытшкын, батьыс волӧма аллегри-лотереяӧн, кор на нӧшта сійӧ вӧлӧма Петя мамалӧн жӧникӧн.
Кыдз нӧ Петя вермис вунӧдны сы йылысь!
Но да, дерт жӧ, тайӧ часы.
Часы кучкаліс час лыд!
Но детинка эз удит лыддьыны кымынӧс.
Но век жӧ час лыдыс вӧлі мыйкӧ унакодь: не то дас, не то дас ӧти.
Боже мой!
Дача вылын ӧд Петя чеччывліс сизим часын...
Сійӧ звирк чеччис, ӧдйӧджык пасьтасис, мыссис ваннаын и петіс столӧвӧйӧ, да читкыртліс синъяссӧ доналӧм пластъясӧн джоджас куйлысь шонді югӧръяс вӧсна.
— Ай, кыдзи абу яндзим! — юрсӧ катлӧдлігтыръя да сыкӧд ӧттшӧтш ёна быдмӧм да сэтшӧма гожъялӧм племянниклы рад пырысь нюмъялігтырйи, горӧдіс тётяыс. — Дас ӧти час.
Ми тэнӧ нарошнӧ эг садьмӧдӧй.
Кӧсйим тӧдмавны, дыр-ӧ тэ кутан туплясьны, деревняса лентяй.
Но да немтор!
Туй бӧрын позьӧ.
Регыдджык пуксьы.
Тэныд йӧлӧн али йӧвтӧг?
Стӧкан али ассьыд чашкатӧ?
Ах!
Кыдз сійӧ вермис вунӧдны?
«Аслас чашка» йылысь.
Но да ӧд сылӧн вӧлі «аслас чашка», фарфорӧвӧй, дзоридз серъяса да зарни гижӧда: Чужан лун кузя», кодӧс колян во пӧдаритліс Дуня.
Энлӧй, батюшки, да тайӧ, — миян самӧвар!
Вӧлӧмкӧ сійӧ и сы йылысь сідз жӧ вунӧдӧма.
И булкияс шоналӧны, самӧвар воропъясӧ ӧшӧдӧмӧн!
И груша формаа еджыд металлысь вӧчӧм сахарница, и цапля сяма щипцы!
Энлӧй, а ӧшалан лампа улын шнур йылын ӧшалан жӧлудь кодь звонокыс...
Да и ачыс лампаыс: еджыд колпак вылын дрӧбтусьяса шар!
Энлӧй, а мый тайӧ батьыс киын?
А, газета!
Вот нин, веськыда кӧ шуны, дзикӧдз вунӧдліс, мый свет вылас эмӧсь газетъяс!
Поездъяс расписание вылын тшыналысь паровоза да пароходъяс расписание вылын тшыналысь парохода «Одесскӧй листок».
И корсета дама со сэні газетса объявлениеяс костын!
Э, э!..
«Нива!»,
<rus>«Задушевное слово!»</rus>
Вот мыйдта бандероль чукӧрмӧма гожӧм чӧжнад!
Некымын кылӧн кӧ шуны, Петя син улын гӧгӧр тыдовччисны унаысь-уна важысь-важ выльторъяс, мый весиг сылӧн синъясыс кутісны бергавны.
А Павлик вокыс жӧ чеччис муртса на вӧлі югдӧ да тырвыйӧ нин тӧдмасис выль обстановканас.
Сійӧ важӧн нин юис йӧв да ӧні вӧлі доддялӧ Кудлаткаӧс улӧсъясысь вӧчӧм дилижансӧ.
Кор-сюрӧ сійӧ тӧждысьӧм пырысь котӧртліс комнатаясті да тутсіс трубаӧн, ас думсьыс пассажиръясӧс чуксаліс.
Сэки Петялы уси дум вылас тӧрытъя событиеясыс, мый понда весиг звирк чеччис пызан сайысь.
— Ой тётя!
Ме жӧ тэныд тӧрыт сідзи и эг удит висьтавны!
Ах, мый сӧмын эз и вӧв миянкӧд, тэ весиг думыштнытӧ сы йылысь он куж!
Пыр жӧ ме тэныд висьтала, сӧмын тэ, Павлик, пӧжалуйста, эн торкав...
— Да, тӧда нин, тӧда.
Петя весиг неуна кельдӧдіс чужӧм вылас.
— И дилижанс йылысь тӧдан?
— Тӧда, тӧда.
— И пароход йылысь тӧдан?
— И пароход йылысь тӧда.
— И кыдзи сійӧ веськыда мореас чеччыштіс?
— Ставсӧ тӧда.
— Код нӧ тэныд висьталіс?
— Василий Петрович.
— Но и папа! — пикӧ воӧм гӧлӧсӧн горӧдіс Петя и весиг кыкнан кокнас грымкнитіс. — Но код нӧ тэныд тшӧктіс висьтавлыны, кор ме тэ дорысь бурджыка кужа висьтавны!
Вот аддзан, тэ ӧні менсьым ставсӧ тшыкӧдін!
Петя муртса эз бӧрд.
Сійӧ весиг вунӧдіс, мый сійӧ ыджыд нин да аски лӧсьӧдчӧ мунны велӧдчыны гимназияӧ.
Сійӧ кутіс лӧвтны:
— Тетя, ме тэныд нӧшта ӧтчыдысь висьтала, менам висьталӧмыд лоас ёна интереснӧйджык.
Но тетяыслӧн друг гӧрдӧдіс нырыс, синъясыс тырисны синваӧн и, чуньяснас кӧсичаяс бокас пыксьӧмӧн, зэв страдайтӧм пырысь шуис сійӧ:
— Ради бога, ради бога, оз ков!
Ог вермы ме нӧшта ӧтчыд кывзыны сійӧс сьӧлӧм вӧрзьӧдана висьтсӧ.
Кыдз сӧмын йӧзыслӧн, кодъяс асьнысӧ нимтӧны христианаӧн, тырмӧ сӧвестьныс сідзи мучитны мӧда-мӧднысӧ.
— Сійӧ бергӧдчис, чышкис нырсӧ прӧшвиа дора ичӧтик чышъянӧн.
Петя повзьӧм пырысь видзӧдліс батьыс вылӧ.
Батьыс пукаліс зэв серьёзнӧя да вӧрзьывтӧг видзӧдіс ӧшинь пыр.
Детинкалы кажитчис, мый сы синъясын сідз жӧ югъялӧ синва.
Петя немтор эз гӧгӧрво, сӧмын гӧгӧрвоис сійӧс, мый висьтавны тані тӧрытъя историясӧ ӧдвакӧ удайтчас.
Сійӧ тэрмасьӧмӧн юис тшай да мӧдӧдчис корсьны кывзысьясӧс дворӧ.
Дворникыс кывзіс сылысь висьталӧмсӧ зэв кӧдзыда да шуис:
— Но мый жӧ, вермас лоны.
Овлӧны и не татшӧмторъяс на.
А водзӧ висьтавлыны вӧлі дзик некодлы.
Нюся Коган, тайӧ жӧ керкаса лавочниклӧн пи, быттьӧ нарошнӧ, мунӧма гӧститны Куяльницкӧй лиман вылын олысь дядьыс ордӧ.
Володька Дыбский мунӧма кытчӧкӧ мӧд патераӧ.
А мукӧдъясыс нӧшта эз на вӧвны воӧмаӧсь дачаяс вылысь.
Гаврик висьталӧма Дуня пыр, мый талун сійӧ пыралас, но сійӧ век на эз лок.
Вот сылы эськӧ висьтавны!
А оз-ӧ ков аслыс ветлыны Гаврик дінӧ, берег вылӧ?
Петялы вӧлі чорыда стрӧжитӧма, медым ӧтнасӧн эз мун море дорӧ, но искушениеыс вӧлі вывті ыджыд.
Петя сюйис кияссӧ зепъясас, бергалыштіс ӧшинь улын, медым эз вӧв некутшӧм подозрение, петіс улича вылӧ, ветлыштіс, медым петкӧдлыны, мый сійӧ гуляйтӧ керка дорын, сэсся кежис пельӧс сайӧ да котӧрӧн мӧдӧдчис море дорлань.
Но пӧсь морскӧй ваннаяса улича шӧрвыйын паныдасис кӧмтӧм детинкакӧд.
Детинкаын вӧлі мыйкӧ зэв тӧдса...
Код нӧ тайӧ?
А! Да тайӧ жӧ Гаврик!
ХXI
ЧЕСТНӦЙ БЛАГОРОДНӦЙ КЫВ
— О, Гаврик!
— О, Петька!
Тайӧ чуймӧм да радлан кык горӧдӧмнас, веськыда кӧ шуны, и помасис зэв бур другъяслӧн паныдасян медводдза здукыс.
Детинкаяс эз кутчысьлыны, эз топӧдлыны мӧда-мӧдыслысь кияснысӧ, эз видзӧдлыны мӧда-мӧд синъясӧ, кыдзи на местаын кӧ вӧчисны эськӧ нывкаяс.
Найӧ эз юасьны мӧда-мӧдлысь дзоньвидзалун йылысь, эз петкӧдлыны гораа радлӧм, эз ноксьыны.
Найӧ паныдасисны, кыдзи колӧ вӧлі мужчинаяслы, черноморецъяслы: петкӧдлісны ассьыныс чувствояссӧ дженьыдик да кутсяна горӧдӧмъясӧн и пыр жӧ вуджисны делӧ дінӧ, быттьӧкӧ тӧрыт на сӧмын и торъявлісны.
— Кытчӧ тэ мунан?
— Море дорӧ.
— А тэ?
— Матысса Мельничаясӧ, вок дінӧ.
— Мыйла?
— Колӧ.
Ветлан тшӧтш?
— Матысса Мельничаяс вылӧ?
— А мый нӧ?
— Матысса Мельничаяс...
Петя некор на эз вӧвлы Матысса Мельничаясын.
Сійӧ сӧмын тӧдіс, мый тайӧ зэв ылын, «чӧрт ки вылас».
Матысса Мельничаяс Петя чайтӧм серти вӧліны дӧваяслӧн да корысьяслӧн оланін.
Матысса Мельничаяс пыр нимавлісны кутшӧмкӧ несчастьеясӧн.
«Матысса Мельничаяс» йылысь гӧгӧрвоӧмыс унджыкысьсӧ йитсьыліс <ns>кодлӧн-нибудь</ns> друг кувсьӧмкӧд.
Сёрнитлісны сы йылысь тадзи: «Тэ кывлін, кутшӧм несчастье?
Анжелика Ивановналӧн друг кулӧма мужикыс да кольӧма сійӧс нинӧм абунас.
Сійӧ Моразлиевӧй улича вылысь вуджис Матысса Мельничаясӧ».
Сэсь бӧр локтан туйыс вӧлі тӧдса.
Сэсянь мортыс кӧть и волывліс, но сӧмын вуджӧр кодь омӧликӧн, да и то недыр кежлӧ, — часысь не дырджык кежлӧ.
Сёрнитлісны: «Тӧрыт миянӧ Матысса Мельничаясысь воліс Анжелика Ивановна, кодлӧн мужикыс кувсис друг, и пукаліс час, — не дырджык.
Сійӧс ӧні сьӧкыд тӧднысӧ.
Дзик вуджӧр кодь».
Ӧтчыд Петя вӧлі батьыскӧд ӧти друг кувсьӧм учительӧс дзебанінын да кывліс горт дінас поп вомысь шензьӧдана да повзьӧдчана кывъяс, — кутшӧмкӧ «праведнӧйяс селение да <rus>идеже упокоятса</rus>» либӧ нӧшта мыйкӧ татшӧмторъяс йылысь.
Петя некутшӧма эз сомневайтчы, мый «праведнӧйяслӧн селениеыс» — дзик сійӧ Матысса Мельничаясыс и эм, кӧні сэсся «упокоитчӧны» кулысьлӧн рӧдвужыс.
Петя синводзас моз аддзис зэв уна лыда ветрянка мельничаяса тайӧ гажтӧм сиктсӧ, кӧні «упокоитчӧны» вуджӧр кодь сьӧд чышъяна дӧваяс да дӧмасӧсь платтьӧа сиротаяс.
Гӧгӧрвоана, мунны юасьтӧг Матысса Мельничаясӧ вӧлі зэв омӧль поступок вӧчӧм.
Тайӧ вӧлі, дерт, ёна омӧльджык буфетӧ вареньела пыралӧм дорысь, либӧ кулӧм крыса шой питшӧгын вайӧм дорысь.
Тайӧ вӧлі настоящӧй мыж вӧчӧм.
Кӧть эськӧ Петялы зэв окота вӧлі ветлыны Гавриккӧд гажтӧм мельничаяса волшебнӧй странаӧ да аслас синмӧн аддзывны дӧваяслысь вуджӧръяссӧ, но век жӧ сійӧ решитчис эз сразу.
Минут дас кымын сійӧс мучитіс аслас сӧвестьыс.
Сійӧ падъяліс на.
Но, колӧ шуны, тайӧ ньӧти эз мешайт сылы кузякодь нин восьлавны кар кузяыс Гавриккӧд орччӧн да виньдалӧмӧн моз висьтавлыны аслас туйвывса приключениеяс йылысь.
Тадзи, аслас сӧвестькӧд кузя вермасьӧм бӧрын, кор победаыс век жӧ кольлі Петя сайын, а сӧвесть мучитӧмысь вӧлі сӧвсем нин мездысьӧма, тыдовтчис, мый детинкаяс мунісны нин вель ылӧ.
Сідз шусяна бур тонлӧн правилӧяс тшӧктылісны черноморскӧй детинкаяслы свет вывса быд лоӧмтор дінӧ относитчыны, кыдз мый позьӧ равнодушнӧя.
Но Петялӧн висьталӧмыс, весиг ачыс тадзи эз думайтлы, Гаврик вылӧ вӧчис зэв ыджыд впечатление.
Гаврик ни ӧтчыд эз сьӧлыштлы скӧрысь пельпом вомӧныс и ни ӧтчыдысь, эз шулы: «пӧръялан».
Петялы весиг кажитчис, мый Гаврик повзис.
Но Петя пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый тайӧ ставыс лои сы вӧсна, мый сійӧ зэв бура кужӧ висьтавлыны.
Сійӧ гӧрдӧдіс чужӧм вылас да горзіс став улича тырнас и висьтавліс страшнӧй сценаяс:
— Сэки сійӧ <ns>кы-ыдзи</ns> тай сетыштас сылы нырвомас кӧрттувъя пӧвйӧн!
Честнӧй благороднӧй кыв!
А мӧдыс <ns>кы-ыдзи</ns> горӧдіс став «Тургенев» пароход тырнас: «Стой, <ns>сто-о-ой</ns>!»
Верман тэ мен синмӧ сьӧлыштны, пӧръяла кӧ тайӧ.
А сэки сійӧ ачыс кыдзи чеччыштіс перила вылас да кыдз уськӧдчис мореас — бух!
Сӧмын ваыс прыснитіс вылӧдз, нёльӧд судта вылнаӧдз, пӧръялі кӧ, мед ме му пырыс муна, святӧй истиннӧй крест!..
Петя сэтшӧма кутіс шенасьны кияснас да сэтшӧма чеччавны, мый весиг пӧрӧдіс кутшӧмкӧ лавка дінын рожокъяс тыра кӧрзина, и детинкаяслы ковмис кывсӧ нюжӧдӧмӧн кык квартал пышйыны кӧзяинсьыс.
— А сійӧ кутшӧм вӧлі? — юаліс Гаврик. — Якӧра кияса али абу?
— Но да!
Яснӧ! — кыпыда горзіс Петя сьӧкыда лолалӧм пырысь.
— Вот тані якӧрыс?
— Яснӧ.
А тэ кытысь тӧдан?
— Эг быттьӧ ме аддзыв матросъястӧ! — шуис Гаврик да сьӧлыштіс дзик ыджыд морт моз.
Петя завидь пырысь видзӧдіс аслас ёртыс вылӧ да сідз жӧ сьӧлыштіс.
Но сьӧлыштӧмыс артмис не сэтшӧм бура.
Сы пыдди, медым лэбны ылӧ, дулльыс шлёпкысис аслас пидзӧс вылӧ, и ковмис чышкавны соснас.
Сэки Петя босьтіс тӧдвылӧ, мый сылы колӧ неуна велӧдчыштны сьӧласьнысӧ, да став туй чӧжыс сэтшӧм зіля практикуйтчис сьӧласьны, мый мӧд луннас сылӧн потласисны паръясыс и ёна доймисны дыня сёйигӧн.
— А мӧдыс, — юаліс Гаврик, — мӧдыс вӧлі сандалиа да ӧчкиа?
— Пенснеа.
— Но мед шуам пенснеа.
— А тэ кысь тӧдан?
— Быттьӧ ме эг аддзывлы сыскнӧй отделениеса агентъястӧ!
Ассьыс историясӧ помалӧм бӧрын, Петя тэрыба нюлыштіс паръяссӧ да пыр жӧ ланьтлытӧг кутіс висьтавлыны сійӧс выльысь дзик первой помсяньыс.
Сьӧкыд висьтавны сійӧ мукасӧ, кодӧс лои терпитны Гавриклы.
Сы дінын, мый сійӧ тӧдіс, Петялӧн приключениеясыс эз сулавны весиг и грӧш дон!
Гавриклы вӧлі сулалӧ сӧмын висьтавны кыв-мӧдӧн, мый сійӧ таинственнӧй матросыс ӧні олӧ найӧ хибаркаын, кыдзи Петялӧн быри эськӧ став фасоныс.
Но быть лои овны ланьтӧмӧн да мӧдпӧв кывзыны Петялысь больгӧмсӧ.
А тайӧ нин вӧлі терпитны зэв сьӧкыд.
А, гашкӧ, висьтавны сылы?
Сідзи сӧмын, ӧти кылӧн?
Оз позь, оз, нинӧм вылӧ оз позь!
Петька пыр жӧ болтайтас.
А босьтны кӧ сысянь честнӧй благороднӧй кыв?
Оз позь, оз, сійӧ висьталас кодлыкӧ.
А тшӧктыны кӧ пасъясьны вичко вылӧ?
Пӧжалуй, тшӧктыны кӧ пасъясьны вичко вылӧ, сэк некодлы оз висьтав.
Веськыда кӧ шуны, Гаврикӧс мучитіс тайӧ.
Кылыс сэтшӧма лудіс, мый корсюрӧ медым не заводитны больгыны, детинка вынӧн топӧдліс чуньяснас ассьыс паръяссӧ.
Но, нинӧм эз вермы отсавны.
Тайна висьтавны лои пыр окота ёнджыка да ёнджыка.
А сэк Петя кыпыд пырысь висьтавліс водзӧ, петкӧдліс, кыдзи мунӧ вӧлі дилижансыс, кыдзи виноградникысь чеччыштіс страшнӧй матрос да уськӧдчис ямщик вылӧ, кыдзи Петя горӧдіс сы вылӧ да кыдзи сійӧ дзебсис скамья улас.
Тайӧ нин вӧлі терпение вывті.
Гаврик водзӧ эз вермы кутны асьсӧ:
— Сет честнӧй благороднӧй кыв, мый некодлы он висьтав!
— Честнӧй благороднӧй кыв, — синсӧ лапнитлытӧг зэв ӧдйӧ шуис Петя.
— Божитчы!
— Ей-богу, святӧй истиннӧй крест!
А мый?
— Ме тэныд мыйкӧ висьтала.
— Но?
— Сӧмын тэ некодлы он висьтав?..
— Мед ме ог вермы вӧрзьыны тайӧ местасьыс!
— Божитчи аслад шудӧн!
— Мед меным аслам нэм чӧжӧн не аддзывны аслым чассьӧ: зэв дась пырысь шуис Петя да ёнджыка эскӧдӧм могысь ӧдйӧ содтіс: — мед менам потасны синъясӧй!
Но?
Гаврик мыйкӧ-мында кад муніс ланьтӧмӧн, ныр пырыс гораа лолалӧмӧн да сьӧласьӧмӧн.
Сы пытшкын век на муніс искушениекӧд вермасьӧм.
Но искушениеыс вӧлі вынаджык.
— Петька, — шуис Гаврик сибдӧм гӧлӧсӧн, — пасъясь вичко вылас.
Петя, коді вӧлі места вылас оз ӧшйы, медым ӧдйӧджык тӧдмавны секретсӧ, пондіс синъяснас корсьны вичко.
Буретш сэк детинкаяс вӧлі прӧйдитӧны важ кладбище дорті.
Известнякысь вӧчӧм стена сайын, код пӧлӧн сулалісны венокъясӧн да памятникъясӧн тӧргуйтысьяс, тыдалісны важ акацияяслӧн йывъясыс да шогсьысь ангелъяслӧн мраморнӧй бордъясыс.
(Сідзкӧ, и збыльысь Матысса Мельничаясыд вӧліны смертьыскӧд топыд йитӧдын, кор сэтчӧ туйыс муніс кладбище дінті).
Акацияяс да ангелъяс сайын, югыд-сиреневӧй буса енэжын ӧшаліс кладбище вичколӧн голубӧй куполыс.
Петя збыль пырысь пернапасасис зарни крест вылӧ да зэв збыльысь шуис:
— Святӧй истиннӧй крест, мый некодлы немтор ог висьтав.
Но?
— Кывзы, Петька...
Гаврик курччаліс паръяссӧ да йирис ассьыс кисӧ.
Сылӧн синъясас доршасис синва.
— Кывзы, Петя...
Сёй мусӧ, мый он висьтав!
Петя сюся видзӧдліс маті гӧгӧрас да стен увсьыс аддзис вель сӧстӧм, подходящӧй му.
Сійӧ парсыштіс гыжнас чайнӧй калбас рӧма му чепӧль, нюжӧдіс свежӧй да розовӧй кывсӧ и пуктіс сы вылӧ мусӧ.
Та бӧрын сійӧ паськыда восьтӧм юасян синъяссӧ бергӧдіс Гавриклань
— Сёй! — зумыша шуис Гаврик.
Петя кунис синъяссӧ да кутіс зіля аклявны мусӧ.
Но тайӧ здукас туй вылас кыліс аслыссяма небыдика зымӧдчӧм шы.
Конвойнӧй командаса сьӧд погонъяса кык салдат, шашкаяссӧ кыскӧмӧн, нуӧдісны кандалъясӧ дорӧм арестантӧс.
Коймӧд салдат, револьвера да мраморнӧй переплета кыз разноснӧй книгаа, тувччаліс бӧрвылас.
Арестантыс вӧлі салдатскӧй сукноысь вурӧм ермолкаа да сэтшӧм жӧ халата, код улысь тыдаліс рудоват улыс гачыс, муніс юрсӧ ӧшӧдӧмӧн.
Кокас кандалъясыс оз вӧлі тыдавны, — найӧ гольскисны улыс гач улас, но киса кандалъяслӧн кузь чептыс ӧшаліс водзвылас да триньгӧмӧн кучкаліс пидзӧс кузяыс.
Арестант, кыдзи няйт вомӧн вуджысь поп, дугдывтӧг кутышталіс сійӧс.
Сійӧ вӧлі бритӧм да серӧй чужӧма и зэв ёна муніс салдат вылӧ либӧ матрос вылӧ.
Вӧлі тӧдчӧ, мый сылы зэв яндзим мунны луншӧра- лунӧ улич кузя татшӧм видӧн.
Сійӧ зілис не видзӧдны бокъясас.
Салдатъяслы, тыдалӧ, сідз жӧ вӧлі яндзим.
Но найӧ скӧр пырысь видзӧдісны вылӧ, сэтшӧм ногӧн, медым не паныдасьны ветлысьяс синвидзӧдласкӧд.
Детинкаяс сувтісны да вомнысӧ паськӧдӧмӧн видзӧдісны салдатъяслысь кӧсӧя шапкаалӧм кӧзыртӧм фуражкаяссӧ, револьвернӧй лӧз шнуръяссӧ да киясыскӧд ӧттшӧтш мовкъялысь шашкаясыслысь еджыд ножнаяссӧ, кодъяс помын син ёрмӧн ыпъяліс шонді югӧрыс.
— Прӧйдитӧй, энӧй сувталӧй, — детинкаяс вылӧ видзӧдтӧг скӧрысь шуис книгаа салдат. — Оз пӧлагайтчы видзӧдны.
Арестантӧс нуӧдісны.
Петя чышкис кывсӧ соснас да шуис:
— Но?
— Мый?
— Но, ӧні висьтав.
Гаврик друг скӧр пырысь видзӧдліс ёртыс вылӧ да лёкысь чургӧдліс дӧмасӧсь соса гырддзасӧ Петялы дзик нырулас:
— На!
Нёняв!
Петя аслас синъяслы эз верит.
Паръясыс сылӧн здрӧгнитісны.
— Ме жӧ му сёйи! — шуис сійӧ и муртса эз бӧрддзы.
Гавриклӧн синъясыс дзирдыштісны кутшӧмкӧ дикӧй наянлунӧн, и сійӧ тетюритчис да кутіс бергавны дурпоп моз да эльтчан гӧлӧсӧн пондіс горзыны:
— Пӧръялісны, дуракӧс, коньӧрӧс, нёль кулакысь; виччысь витӧд кулак вылӧ, коньӧрӧй, мед он нин ылав!
— Петя гӧгӧрвоис, мый сійӧ пӧръяссис: Гавриклӧн, тӧдӧмысь, некутшӧм тайна эз вӧв, а сійӧ сӧмын кӧсйис сералыштны сы вылын — тшӧктыны му сёйны!
Тайӧ, дерт, ӧбиднӧ, но не сэтшӧм нин ёна.
Мӧдысь сійӧ ачыс петкӧдлас Гавриклы сэтшӧм штука, мый и сійӧ оз ло рад.
Видзӧдлам!
— Немтор, сволоч, помнитлан! — достоинство кутӧмӧн шуис Петя, и ёртъяс кутісны мунны водзӧ, быттьӧ на костын нинӧм эз вӧвлы.
Сӧмын Гаврик кор-сюрӧ друг заводитліс тэрыба йӧктыны, кӧмтӧм кок бӧрлянас тапӧдны муас да сьывны:
Пӧръялісны дуракӧс.
Коньӧрӧс, нёль кулакысь;
Виччысь, витӧд кулак вылӧ,
Коньӧрӧй, мед он нин ылав!
XXII
МАТЫССА МЕЛЬНИЧАЯС
Мунны вӧлі зэв гажа да интереснӧ.
Петя некор эз чайтлы, мый карыс татшӧм ыджыд.
Тӧдтӧм уличаясыс пыр кутісны лоны гӧльджыкӧсь и гӧльджыкӧсь.
Кор-сюрӧ паныдасьлісны магазинъяс, кӧні тӧварсӧ вӧлі паськӧдӧма веськыда мостки вылас.
Акацияяс улын сулалісны донтӧминик кӧрт крӧватьяс, визя сера матрацъяс, кухоннӧй табуреткаяс.
Вӧлі тэчӧма гӧрд эжӧда гырысь юрлӧсъяс, проса корӧсьяс, швабраяс, мебель пружинаяс.
Быдтор уна, ставыс гырысьӧсь, выльӧсь, тыдалӧ донтӧмӧсь.
Кладбище сайын заводитчисны пес складъяс, кодъясысь ӧвтіс шензьӧдана чӧскыд, пӧсь, но неуна шома кӧра дубитчӧм дук.
Сэсся заводитчисны зӧр, турун, ӧтруб вузалан лабазъяс, кӧні кӧрт чеп йылын ӧшалісны зэв гырысь вескияс.
Сэн жӧ сулалісны циркын кодь жӧ зэв гырысь гираяс.
Сэсся косьман тьӧсъяс тыра вӧр видзан складъяс.
Тані сідз жӧ ӧвтіс пилитӧм пу дукӧн.
Но сы вӧсна, мый тані вӧлі пожӧм вӧр, эз вӧв шома дук; а, мӧдарӧ, ӧвтіс кос, ароматнӧй, скипидарнӧй дукӧн.
Пыр жӧ шыбытчыліс синъясӧ, мый Матысса Мельничаяс дінӧ матысмӧм мысти, мирыс пыр кутіс лоны грубӧйджык да мисьтӧмджык.
Кытчӧ вошины дзирдалан никелированнӧй вертушкаяса уна сикас сиропъясӧн вузасян, «искусственнӧй минеральнӧй ваясӧн нимтӧм» буфетъясыс?
Найӧс ӧні вежисны вилки йылӧ сатшкӧм селедка рисуйтӧм лӧз вывескаяса сёянӧн вузасян лавкаяс да трактиръяс, кодъяс восьса ӧдзӧс пыр тыдалісны гӧгрӧс еджыд чайникъяс тыра джаджъяс, кодъяс вылӧ вӧлі рисуйталӧма ёнджыка пуктасъяс вылӧ мунан мисьтӧм дзоридзьяс.
Щӧгӧль извозчикъяс пыдди лёк изъя туй кузяыс коді вӧлі киськасьӧма турунӧн да ӧтрубъясӧн, грымгисны-ветлісны ломовӧй извозчикъяс.
Сёрнитны кӧ муысь сюран торъяс йылысь, то кар тайӧ юкӧнас вӧліны найӧ унджык, налы тӧдса местаясын дорысь.
Он и тӧдлы, кыдз бус пиын югнитас подков, либӧ гайка, либӧ папирос кӧрӧбка.
Находка аддзӧм бӧрын, детинкаяс уськӧдчылісны сы дінӧ панласьӧмӧн, мӧда-мӧдсӧ тойлалӧмӧн да не ас гӧлӧсӧн горӧдлісны:
— Чур, юксьытӧг!
Либӧ:
— Чур, юксьӧмӧн!
Сы серти, кодыс водзджык удитліс горӧдны, сюрӧм торйыс лыддьыссьыліс тыр собственностьӧн либӧ жӧ ӧтувъяӧн.!
Сюранторъясыс вӧлі сы мында, мый, тыртӧм папирос кӧрӧбка кындзи, детинкаяс бӧрынас эз нин кутны немтор ӧктыны.
Кӧрӧбкаясыс вӧлі колӧны «картоннӧй» ворсӧм вылӧ.
Быд кӧрӧбка кутліс ассьыс дон сы серти, мый сэтчӧ вӧлі рисуйтӧма.
Морт фигура артавсьыліс вит туйӧ, пемӧс — ӧти туйӧ, керка — ветымын туйӧ.
Одессаса быд детинкалӧн зептас вӧлі татшӧм папирос кӧрӧбка вевтъяссьыс дзонь колода.
Ворслісны сідз жӧ и кампет бумагаясӧн, но медсясӧ нывкаяс да зэв посни детинкаяс, вит арӧсысь не гырысьджыкъяс.
Шуны кӧ нин Гаврик да Петя йылысь, то найӧ тӧдӧмысь, кампет кышъяс дінӧ важӧн нин видзӧдісны брезгуйтӧм пырысь да ворсісны сӧмын «картонкаясӧн».
Моребердса районъясын мыйлакӧ куритлісны сӧмын «Цыганка» да «Ласточка» нима папиросъяс.
Мый бурсӧ аддзылісны моребердса куритчысьяс сійӧ папиросъяссьыс, оз позь вӧлі тӧдны.
Омӧлик папиросъяс!
Ӧти сикас кӧрӧбкаяс вылын югъялан лакӧвӧй портрет сьӧд синма цыганкалӧн: сылӧн коралловӧй вомас тшыналысь папироска, а сы лӧз юрсиясын роза...
«Цыганка» мунліс уна вылӧ нин вит туйӧ, и то сьӧкыд пырысь, сы вӧсна, мый цыганкалӧн тушаыс вӧлі сӧмын кос выйӧныс.
Мӧд сикас папирос вылас вӧлі коньӧр кодь куим чикыш.
Найӧ сулавлісны и воддза дорсьыс на донтӧмджыка: мунлісны сӧмын куим туйӧ.
Мукӧд чудакъяс куритліс ны «Зефир» кӧні весиг эз вӧв некутшӧм серпас, а сӧмын куш гижӧд, мый вӧсна татшӧм картонкатӧ вӧрсігъясын и пыдди эз пуктывлыны.
И буретш тайӧ папиросъясыс, кӧть эськӧ кутшӧма тайӧ эз шензьӧдлы, лавкаясын вӧліны медся донаӧсь.
Колӧ вӧлі лоны нем гӧгӧрвотӧм дуракӧн, медым ньӧбны татшӧм дрянь:
детинкаяс весиг сьӧласьлісны, кор налы веськавліс «Зефир» кӧрӧбка.
Петя да Гаврик эз вермыны виччысьны, а зілисны быдмыны ӧдйӧджык да лоны куритчысьясӧн.
Найӧ нин эськӧ оз кутны йӧйтавны, а пондасны куритны сӧмын «Керчь» — бурысь бур папирос, кӧні вевт вылын вӧлі дзонь картина: моребердса кар да зэв уна лыда пароходъяса гавань.
Картонӧн ворсӧм делӧясын медся бур специалистъяс — и найӧ весиг стӧча эз тӧдлыны, кыдзи артавны «Керчсӧ», сы вӧсна, мый найӧ мунлісны парохода картина донӧн.
Но век жӧ, рӧвнӧй щӧт нуӧдӧм могысь уличвывса биржа вылын «Керчь» мунліс витсё туйӧ.
Детинкаяс вӧліны талун шудаӧсь.
Позьӧ вӧлі весиг думыштны, мый кладбище гӧгӧрса став куритчысьясыс сувтӧдӧмаӧсь ас водзаныс могӧн нарошнӧ озырмӧдны Петяӧс да Гаврикӧс; найӧ куритлісны сӧмын «Керчь».
Детинкаяс, вывті унаысла, ӧдва удитісны ӧктыны тайӧ дона кӧрӧбкаяссӧ.
Первойсӧ найӧ эз эскывны асланыс синъяслы.
Тайӧ вӧлі дзик вӧтын моз, кор мунан туй кузя да быд куим воськов вӧчӧм бӧрын аддзан куим шайта деньга.
Регыдӧн налӧн зепъясыс дзикӧдз тырисны.
Озырлуныс вӧлі сэтшӧм уна, мый эз нин ло нимкодясьӧмыс.
А сэсся найӧ, кыдз шуасны, дзикӧдз пӧтісны.
Кутшӧмкӧ фабрика джуджыд да векни стена дінын, кӧні тшынысла сьӧдасьӧм кирпичьяс вылас вӧлі гижӧма сэтшӧм гырысь печатнӧй шыпасъяс, мый матысяньыс оз вӧлі позь лыддьынысӧ, детинкаяс ворсісны некымын скон, картонкаяссӧ шыбытласны вывлань да видзӧдісны, кутшӧм бокӧн найӧ усьӧны.
Ӧти-кӧ, ворсӧмыс муніс некутшӧм интерестӧг.
Вывті нин уна вӧлі кыкнанныслӧн картонкаясыс.
И абу жаль ворссьыны.
А сытӧг нӧ ворсӧмад кутшӧм интерес?
И сэк карыс пыр водзӧ и водзӧ нюжаліс, быд минутаӧ водзысь-водзӧ вежис ассьыс видсӧ да характерсӧ.
Первойсӧ вӧлі кладбищенскӧй да тюремнӧй вид.
Сэсся заводитчисны кутшӧмкӧ «оптовӧй» да сыкӧд ӧттшӧтш трактирнӧй видъяс.
Сэсся — фабричнӧй.
Ӧні став пейзажсӧ вевттис кӧрттуй.
Мӧдӧдчисны пакгаузъяс, блокпостъяс, семафоръяс...
Сэсся туйсӧ вомӧналіс — дзик на ныр улын пӧдлассис визя сера шлагбаум.
Будкасьыс петіс ичӧтик виж флага стрелочник.
Кыліс тутӧстӧм шы.
Пуяс сайсянь вылӧ шыбытчис парлӧн лым кодь еджыд кымӧр, и радысла бӧбмӧм детинкаяс дінті бӧрӧн котӧртіс настоящӧй ыджыд локомотив, ас водзас йӧткис тендер.
О, кутшӧм лӧсьыд серпас!
Сӧмын ӧти та вӧсна позьӧ вӧлі мунны гортысь юасьтӧг.
Кутшӧм зіля да ӧдйӧ шковӧдчисны шатунъясыс, кыдзи сьылісны рельсъясыс, кутшӧм кутсьыны вермытӧм, волшебнӧй вынӧн кыскисны ас дінаныс юр бергӧдчымӧн ӧдйӧ бергаліс кӧлесаясыс, кодъясӧс вӧлі шымыртӧма топыд да пырыс тыдалана парӧн!
Ёна нимкодясьысь мортыдлӧн сьӧлӧмыд овлӧ шымыртӧма дурмӧм порывӧн и кыскӧ сійӧс машиналӧн кутны вермытӧм движениеыс, сэки, кор кӧлеса улӧ шыбытчӧм сьӧлӧмлӧн ӧти здук кежлӧ эновтлӧм тушаыд став выннас прӧтивитчӧ тайӧ искушениеыслы паныд, мыджсьӧ да кынмӧ повзьӧмысла!
Детинкаяс сулалісны кулакъяссӧ чорыда гӧрддзалӧмӧн да паськыд коквожӧн тувччӧмӧн; найӧ вӧліны кельыдӧсь, ичӧтикӧсь, дзирдалана синъясаӧсь и кылісны ас юр вылысь кӧдзалӧм юрсияссӧ.
О, кутшӧм вӧлі тайӧ страшнӧ и сэк жӧ гажа!
Гавриклы, дерт, тайӧ чувствоыс вӧлі тӧдса нин, но Петялы тайӧ вӧлі первойысь на.
Первойсӧ сійӧ весиг эз пыдди пукты, мый кузьмӧс ӧшиньӧдыс машинист пыдди видзӧдӧ гӧрд дорыша кӧзыртӧм фуражкаа салдат, а тендер вылас сулаліс сідз жӧ подсумокъяса да винтовкаа салдат.
Муртса на локомотивыс саяліс туй чукыль сайӧ, кыдзи детинкаяс уськӧдчисны насыпь вылӧ, топӧдчисны пельяснаныс еджыдӧдз ниртчӧм, пӧсь да оркестр моз гримгысь рельсъяс дінӧ.
Разве эз сулав пышйывны гортысь юасьтӧг да бӧрас сэсся нуны кӧть любӧй сикас наказание тайӧ рельсъяс дінӧ топӧдчылӧм шуд вӧснаыс, код кузя сӧмын на ӧні, тайӧ здукас, муніс настоящӧй локомотив?
— Мыйла сы вылын машинист пыддиыс салдат? — юаліс Петя, кор найӧ, рельсъяслысь шумсӧ кывзӧм бӧрын да баластсьыс мича изъяс ӧктӧм бӧрын, мӧдӧдчисны водзӧ.
— Тыдалӧ, кӧрттуйвывса уджалысьясыс бара бастуйтӧны, — неокота пырысь вочавидзис Гаврик.
— Мый нӧ сійӧ лоӧ бастуйтӧмыс?
— Бастуйтӧны — сідзкӧ бастуйтӧны, — нӧшта зумышджык пырысь шуис Гаврик. — Оз петны удж вылӧ.
Сэки, овлӧ, на пыдди салдатъяс новлӧдлӧны поездъяссӧ.
— А салдатъясыс оз бастуйтны?
— Салдатъясыд оз бастуйтны.
Бастуйтны праваяс налӧн абу.
Найӧс сыысь — о-о! — арестанскӧй ротаӧ.
abu
— А то эськӧ и найӧ бастуйтісны?
— Юасян.
— А тэнад Терентий вокыд бастуйтӧ жӧ?
— Кор кыдзи...
— А мыйла нӧ сійӧ бастуйтӧ?
— Сы вӧсна, мый сы вӧсна...
Эн йӧйтӧдлы.
Видзӧд, со — «Одесса-Тӧварнӧй».
А вот сэні Матысса Мельничаясыд.
Дзик прӧста Петя нюжйӧдліс сьылісӧ, видзӧдіс ыліӧ.
Решительнӧ некӧн некутшӧм мельничаяс эз вӧвны: ни ветрянка мельничаяс, ни ваӧн бергалан мельничаяс.
Тыдалісны: водокачка, Одесскӧй Тӧварнӧй станция дворлӧн виж ӧградаыс, гӧрд вагонъяс, краснӧй креста флага санитарнӧй поезд, брезентӧн вевттьӧм груз штабельяс, часӧвӧйяс...
— Кӧн нӧ мельничаясыс?
Кӧні?
— Со жӧ, веськыда вагоннӧй мастерскӧйяс саяс, чудило!
Петя ланьтіс, медым выльысь кыдзкӧ не веськавны дуракӧ.
Сійӧ сэтшӧм зіля бергӧдліс юрсӧ быд бокӧ, мый весиг ниртіс воротникнас сьылісӧ, но мельничаяссӧ некысь сідзи эз и аддзыв.
Тешкодь!
И Гаврик эз петкӧдлы некутшӧм шензьӧм мельничаяс тыдавтӧм серти.
Сійӧ збоя восьлаліс векньыдик трӧпа кузя тшынасьӧм кузь стена пӧлӧн, зэв уна жугласьӧм торъяса гырысьысь-гырысь клетчатӧй ӧшиньяс дінті.
Петя, коді тӧдчымӧн нин мудзис, кыссис сы бӧрся, бусысла да тшынасьӧмысла сьӧдасьӧм турун кузяыс мунігӧн башмакъяснас шаркйӧдлӧмӧн.
Кор-сюрӧ кокуланыс трачмунліны кӧрт стружкияс, кодъясӧс, тыдалӧ, шыбытӧмаӧсь ӧшинь пырыс.
Гаврик сувтіс кокчунь йылас да видзӧдліс ӧшинь пырыс.
Видзӧд, Петька, вагоннӧй мастерскӧйяс.
Тані миян Терентий уджалӧ.
Некор эн аддзыв?
Лок татчӧ.
Петя сувтіс Гавриккӧд орччӧн кокчунь йылас да видзӧдліс жугалӧм ӧшинь пырыс.
Сійӧ аддзис зэв ыджыд рӧмыд сынӧд да мӧдарбокса ӧшиньясыслысь муртса тӧдчана посньыдик квадратикъяссӧ.
Ӧшалісны паськыд тасмаяс, быдлаын сулалісны кутшӧмкӧ гырысь, ӧтлаӧ чукӧртӧм кӧлесаяса кӧрта кӧлуйяс...
Ставсӧ вӧлі ёгӧсьтӧма кӧрт стружкиясӧн.
Бусӧссьӧм стеклӧ пырыс пыран шонді югӧръяс куйлісны муртавны позьтӧм ыджыд джодж пасьтаын клетка сера кельыд визьӧгъясӧн.
Да тайӧ ыджыдысь-ыджыд пространствоас оз вӧлі тыдав ни ӧти ловъя морт.
Вылысяньыс улысӧдзыс сулаліс сэтшӧм чӧвлун, сэтшӧм чӧвлун, мый Петялы лои страшнӧ, да сійӧ муртса кывмӧн вашнитіс:
— Некод абу...
А Гаврик, сы вашкӧдӧмлы вочавидзӧмӧн шуис нӧшта на гортӧма, сӧмын ӧти паръяснас:
— Тыдалӧ, бара бастуйтӧны.
— А ноко, эн балуйтӧй сэні ӧшиньулас! — друг кыліс детинкаяс юр водзын скӧр гӧлӧс.
Найӧ здрӧгнитісны да бергӧдчисны,
накӧд орччӧн сулаліс салдат, сійӧ вӧлі пельпом вомӧныс сюйӧм гартӧм шинеля да винтовкаа салдат.
Сійӧ сулаліс сэтшӧм матын, мый Петя бура кыліс салдатскӧй шыдлысь да ваксалысь страшнӧй дуксӧ.
Югыдвиж кучик сумкаыс сьӧкыдіника дзуртышталіс, тӧдӧмысь, тыр вӧлі сэні боевӧй патронъяс, — повзьӧдчана да матын чурвидзисны детинкаяс водзын, а салдатыс ставнас кажитчис сэтшӧм ыджыдӧн, мый ыргӧн кизьяслӧн кык радыс кайис улысянь вывлань юр бергӧдчан вылнаӧдз, дзик небесаӧдзыс.
«Пропадиті!» зэв ёна повзьӧм пырысь мӧвпыштіс Петя да чувствуйтіс, мый сыкӧд лоӧ кутшӧмкӧ пакӧсьт да неприятность, кыдзи векджык овлывлӧ посни челядькӧд ёна повзьӧмла.
— Пышйы! — горӧдіс Гаврик вӧсни гӧлӧсӧн да, салдат дінті уйкнитӧмӧн, уськӧдчис пышйыны.
Ас увсьыс кокъяссӧ вунӧдӧмӧн, Петя уськӧдчис ёртыс бӧрся.
Сылы кажитчис, мый сы бӧрвылын шлёпкӧны салдатскӧй сапӧгъяс.
Сійӧ нӧшта ӧддзӧдчис, мыйта судзсис выныс.
Сапӧг шыяс оз ылысмыны.
Синъясыс сылӧн нинӧм эз аддзыны, Гавриклысь вуджрасян пемыдгӧрд коклябӧръяссӧ кындзи.
Сьӧлӧмыс типкӧдчис гораа да тэрыба.
Салдат век на эз кольччы.
Тӧлыс шумитіс пельясас.
И сӧмын, этша вылӧ верст котӧртӧм бӧрын, Петя казяліс, мый тайӧ абу салдатскӧй сапӧг шы, а шлёпӧдчӧ мыш вылас ӧшӧдчӧм идзас шляпаыс.
Детинкаяслы ӧдва лолыс сюри.
Кӧсичаяс кузяыс визувтісны ньылӧдӧмысла пӧсялӧм шоръяс, тшӧка уланыс сюлькъялісны пӧсь войтъяс.
Но муртса на детинкаяс казялісны, мый матігӧгӧрын салдатыд абу, кыдзи пыр жӧ вӧчисны дзик веськодь чужӧмъяс да, сідз-тадз зепъясас киныссӧ сюйӧмӧн, тэрмасьтӧг пондісны восьлавны водзӧ.
Найӧ петкӧдлісны мӧда-мӧд водзас сідз, быттьӧкӧ решительнӧ немтор эз и вӧв, а мыйкӧ кӧ и вӧлі, то сэтшӧм пустяк, мый сы йылысь и сёрнитнысӧ оз сулав.
Ӧні найӧ важӧн нин восьлалісны изъявтӧм паськыд улича кузя.
Кӧть эськӧ ӧградаса ӧдзӧс сюръяясас да керкаясас ӧшалісны номеръяса карса пӧнаръяс да вӧліны лавкаяслӧн да мастерскӧйяслӧн вывескаяс, а ӧти пельӧсын весиг сулаліс уна рӧма графинъяса да зарни орёла аптека, век жӧ тайӧ уличаыс вӧлі не карса улича кодь, а ёнджыка муніс сиктса улича вылӧ.
— Но, кӧн нӧ тэнад Матысса Мельничаясыд? — юаліс дӧзмӧм пырысь Петя.
— А тайӧ нӧ тэнад мый?
Шуан, абу мельничаяс али мый?
— Кӧні?
— Кыдзи — кӧні?
Тані.
— Кӧн нӧ танісӧ?
— Кыті ми мунам.
— А мельничаясыс?
— Тешкодь тэ морт! — гӧлӧссӧ небзьӧдӧм пырысь шуис Гаврик. — А кысь тэ аддзылін Фонтан вылысь фонтансӧ?
Дзик жӧ тэ ичӧт кодь!
Юасян, а ачыд он тӧд, мый юалан?
Петя нинӧм эз воча шу.
Гаврик вӧлі прав.
Збыльысь ӧд, Ичӧт Фонтан, Шӧр Фонтан, Ыджыд Фонтан.
А фонтанъясыс сэні некутшӧм эз вӧвны.
Прӧста сідз шусьылісны.
Шусьӧны мельничаясӧн, а збыльвылӧ некутшӧм мельничаяс эз вӧвны.
Но мельничаясыд тайӧ, — веськыда кӧ шуны, — пустяк.
А вот кӧнӧсь ас выланыс скодиттӧм дӧваясыслӧн вуджӧръясыс, да дӧмасӧсь паськӧма посньыдик да блед чужӧма сиротаясыс?
Кӧні серӧй, призрачнӧй небесаыс да бӧрдысь бадьясыс?
Кӧні мойдкылын кодь шог странаыс, кысянь оз овлы бӧр локтан туйыс?
Гавриклысь та йылысь нинӧм и вӧлі юасьнысӧ!
Петя эз аддзы сэсь ни дӧваясӧс, ни бӧрдысь бадьясӧс, ни руд енэж.
А вӧлі дзик мӧдарӧ.
Енэжыс зэв жар, тӧла, синька кодь дзирдалана.
Дворъясас югъялісны шелковицаяс да акацияяс.
Градъяс вылын югъялісны тыкваяслӧн сёрмӧм дзоридзьясыс.
Кудриа турунъяс кузя, ассьыныс йӧй юръяссӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ бергӧдлӧмӧн, тапикасисны дзодзӧгъяс, сідз жӧ, кыдзи и Куликово поле вылын ветлӧдлывлісны салдатъяс.
Кузнечаын триньгис мӧлӧт шы да кыліс мехъяслӧн тӧв моз жургӧм.
Дерт, тайӧ ставыс асногныс вӧліны сідз жӧ зэв интереснӧйӧсь.
Но сьӧкыд вӧлі торйӧдчыны Петялы призрачнӧй мир йылысь мӧвпъяскӧд, кӧні сэтшӧм таинственнӧя «упокоитчӧны» друг кулӧм мужикъяслӧн рӧдвужыс.
И дыр на нӧшта Петя юрын вермасисны мельничаяслӧн призрачнӧй серпасъясыс, кӧні «упокоитчӧны», Матысса Мельничаяслӧн кӧрттуйдінса слободкаса ловъя, уна рӧма серпасъяс, и кӧні оліс Гавриклӧн Терентий вокыс.
XXIII
ДЯДЯ ГАВРИК
— Тані!
Гаврик йӧткыштіс кокнас калитка ӧдзӧссӧ, и детинкаяс пырисны лиловӧй рӧма петушокъясӧн кытшалӧм кос палисадникӧ.
Детинкаяс вылӧ пыр жӧ уськӧдчис гӧна синкымъяса ыджыд пон.
— Цыц, Рудько! — горӧдіс Гаврик. — Эн тӧд али мый?
Пон исыштіс, тӧдіс да яндысьӧм пырысь нюмдіс.
Дзик прӧста лои асьсӧ беспокоитӧма.
Пон лыбӧдіс кузь гӧна бӧжсӧ, крукыльтіс калачӧн, ӧшӧдіс кывсӧ да, тшӧкыда да коса лолалӧмӧн, котӧртіс двор пыдыс юкӧнӧ, ас бӧрсяыс кыскис вывті вылӧ зэвтӧм сутуга кузя исковтан чепсӧ.
Слӧбӧдаса мазанка пу кильчӧ водзысь кыйкнитліс повзьӧм нывбаба.
Сійӧ аддзис детинкаясӧс да, ситеч водздӧранас кияссӧ чышкыштіг моз, бергӧдчӧмӧн шуис:
— Нинӧм.
Тайӧ тэ дінӧ вокыд локтӧма.
Нывбаба мышку сайысь тыдовтчис ыджыд тушаа мужичӧй, сы вылын вӧлі матроскӧй визя улыс дӧрӧм, кодлысь сосъяссӧ вундӧма дзик пельпом выйӧныс и тыдаліс борецлӧн кодь кыз сойясыс да пельпомъясыс.
Неуна шӧйӧвошӧм да пятна серӧсь чужӧмыс, коді вӧлі вевттьысьӧма ставнас пӧсьӧн, некутшӧма эз ладмы атлетическӧй фигураыскӧд.
Кутшӧм вӧлі сылӧн ён да грознӧй фигураыс, сымын ёнджыка кажитчис сылӧн чужӧмыс рамджыкӧн да нывбабалӧн кодьӧн.
Гач тасмасӧ зэлӧдыштӧм бӧрын, сійӧ матыстчис детинкаяс дінӧ.
— Тайӧ Петька, Канатнӧй вылысь, Куликово поле пельӧсысь, — шуис Гаврик ёрт вылас юрнас довкнитӧмӧн. — Учительлӧн пи.
Нинӧм.
Терентий чӧвтліс синсӧ Петя вылӧ да веськӧдіс ичӧтик да гажа синъяссӧ Гаврик вылӧ.
— Но, кӧнӧсь нӧ сійӧ башмакъясыд, кодӧс ме вӧчлі пасха кежлӧ?
Мый тэ ветлан Дюковскӧй садса босяк моз?
Гаврик шог пырысь да кузя шутёвтіс.
— Эге-э-э, кӧні сійӧ башмакъясыс...
— Босяк тэ, босяк!
Терентий довкйӧдлыштіс юрнас да мӧдӧдчис керка саяс, кытчӧ тшӧтш вӧтчисны и детинкаяс.
Ёна шензьӧм Петялы уси син улас: шелковичнӧй пу улын, важиник кухоннӧй пызан вылын, вӧлі лӧсьӧдӧма слесарно-механическӧй мастерскӧй.
Весиг шумитіс сэні спояйтчан лампа.
Дженьыдик стволсьыс, кыдзи пушкаысь, нетшкысьӧмӧн ыпйис ыджыд вына лазурнӧй би.
Сы серти, мый пу дінас вӧлі пӧрӧдӧма вывлань пыдӧсӧн челядьӧс мыськалан цинковӧй ванна да мый Терентийлӧн киас вӧлі спояйтчан мӧлӧт, позьӧ вӧлі шуны, мый кӧзяиныс уджалӧ.
— Мастеритан? — юаліс Гаврик да дзик ыджыд моз сьӧлыштіс.
— Да.
— А мастерскӧйясыд сулалӧны?
Терентий, быттьӧкӧ эз кывлы юалӧмсӧ, сюйис мӧлӧтсӧ спояйтчан биӧ да кутіс сюся видзӧдны, кыдзи сійӧ доналӧ.
Сэки сійӧ бормочитӧмӧн моз шуис:
— Нинӧм, миян вӧсна ті эн тӧждысьӧй.
Ми аслыным нянь кусӧк вылад пыр мастеритам...
Гаврик пуксис табуретка вылӧ да кусыньтіс муӧдзыс судзтӧм кӧмтӧм кокъяссӧ.
Сійӧ мыджсис кияснас пидзӧсъясас да, надзӧникӧн качайтчӧмӧн, лабутнӧя нуӧдіс сёрни ыджыд вокыскӧд.
Кульсьӧм кучика нырсӧ кӧрыштлӧмӧн да шондіӧн да сола ваӧн дзикӧдз рӧмсӧ вежӧм синкымъяссӧ зумыштӧмӧн, Гаврик висьталіс поклон дедсяньыс, висьталіс бычкияс вылӧ донсӧ, скӧрысь видіс мадам Стороженкоӧс, коді — «сэтшӧм стерво, — кутӧ пыр голяӧдыс да оз сет йӧзыслы лолавны», и уна мукӧд татшӧмтор.
Терентий дакайтіс да видзчысьӧм пырысь новлӧдліс доналӧм мӧлӧт нырнас озысь слиток кузя, коді мӧлӧтӧн инмӧдчӧмысь сыліс, кыдзи вый.
Первойысь видзӧдлӧмӧн нинӧм торъя сэтшӧм шензянаыс эз вӧв, мый вок локтіс гӧститны вокыс ордӧ да сёрнитӧ сыкӧд аслас делӧяс йылысь.
Но, пыдди кӧ пуктыны Гавриклысь тӧждысян син видзӧдлассӧ, а сідзжӧ и сійӧ ылнасӧ, кодӧс ковмис сылы вӧчны сы могысь, медым сёрнитыштны вокыскӧд, эз вӧв сьӧкыд казявны, мый Гавриклӧн вӧліны важнӧй делӧяс.
Некымынысь Терентий юасян син видзӧдласӧн видзӧдліс вокыс вылӧ, но Гаврик гусьӧник мигнитліс синъяснас Петя вылӧ да водзӧ нуӧдліс сёрнисӧ, быттьӧкӧ нинӧм эз и вӧв.
Петя жӧ спояйтчан делӧ видзӧдӧмӧ ылалӧмӧн, вунӧдіс свет вывсьыс ставсӧ.
Сійӧ синсӧ лапнитлытӧг видзӧдіс ыджыд ножичьяс бӧрся, кодъяс вундісны кыз цинк листъяс бумагаӧс моз.
Одессаса детинкаяслӧн ӧти медся увлекательнӧй занятиеӧн вӧлі сулавны двор шӧрын спояйтчысь дорын да видзӧдны сылысь волшебнӧй сяма искусствосӧ.
Но сэні вӧлі тӧдтӧм морт, гастролёр, сценавывса фокусник; ӧдйӧ да пелька вӧчліс ассьыс делӧсӧ — спояйтас чайник, шыбытас пельпом вылас трубкаӧ гартӧм жӧсть торъяссӧ, кватитас жаровнясӧ и мунас дворсьыс горзігтыръя: «Спояйтам, дзоньталам!»
А тані вӧлі тӧдса морт, ёртыслӧн вокыс, артист, коді петкӧдлӧ ассьыс искусствосӧ гортас, бӧрйӧм йӧзлы.
Любӧй кадӧ вӧлі позьӧ юавны сылысь: «кывзы, а мый тэнад тані кӧрт банкаас — кислота, али мый?» И оз шу татшӧм скӧр вочакыв: «Мун детинка, кысь локтін.
Эн мешайтчы мортыслы уджавнысӧ».
Тайӧ дзик мӧд делӧ.
Нимкодьысла Петя весиг нюжӧдіс кывсӧ, кӧть тайӧ дзик нин оз вӧлі ладмы сы арлыда детинкалы.
Колӧ чайтны, мый сійӧ эськӧ сідзи и эз вешйыв пызан дорсьыс, сійӧ кӧ друг эз аддзы киас кага кутысь нывкаӧс, коді сэк матыстчис шелковица улӧ.
Нывка эз зэв кокни пырысь кыпӧд арӧса кымын кызіник кагаӧс, кодлӧн вӧлі тыдалӧ коралловӧй вомас зэв еджыд кык пинь, и вайӧдіс сійӧ Гаврик дінӧ.
— Видзӧдлы, код локтіс, агу!
Гаврик локтіс, агу!
Шу дядя Гаврикыдлы «Здравствуй, дядя Гаврик!
Агу!»
Гаврик зэв серьёзнӧя пыраліс питшӧгас да, Петя шензьӧм вылӧ, кыскис сэсь жельтор йылӧ крепитӧм леденцовӧй гӧрд петук.
Куим час чӧж новлӧдлыны сьӧрсьыд татшӧм чӧсмасянтор да не сӧмын не видлыны сійӧс, но весиг некодлы не петкӧдлыны — тайӧс вермас вӧчны сӧмын зэв крепыд вӧляа морт!
Гаврик чургӧдіс петуксӧ кагалы:
— На!
— Босьт, Женечка, — пондіс нокошитчыны нывка и кагасӧ вайӧдіс дзик леденцы дінас. — Босьт кинад.
Аддзан, кутшӧм гӧснеч вайӧма дядя Гаврикыд.
Босьт петуксӧ кинад.
Вот тадз, вот тадз.
Шу ӧні: «Пасибӧ, дядечка!» Но висьтав: «Пасибӧ, дядечка!»
Кага крепыда кутіс сьӧдасьӧм кияснас жельторсӧ, код йылын вӧлі югъялан леденцы-петук да пондіс лэдзавны быгъяс и немтор гӧгӧрвотӧг гӧлубӧй синъяснас видзӧдіс дядяыс вылӧ.
— Аддзанныд, со сійӧ шуалӧ: «Пасибӧ, дядя» — ноксис нывка, а ачыс гӧснеч вылысь эз лэдзлы завидьтан синъяссӧ. — Кытчӧ жӧ тэ сразу кыскан вомад?
Виччысьышт, ворсышт первой.
Первой колӧ роктор сёйыштны, а сы бӧрын нин позьӧ и петуксӧ сёйыштны, — шуаліс сійӧ ыджыд морт моз тӧлкуйтӧмӧн, а ачыс пыр видзӧдлывліс кизьяса выль башмака да идзас шляпаа тӧдтӧм мича детинка вылӧ.
— Тайӧ Петя, Канатнӧй улича вылысь, Куликово поле вылын олӧ, — шуис Гаврик. — Мун ворсышт сыкӧд, Мотя.
Нывка шӧйӧвошӧмысла весиг кельдӧдіс.
Ас дінас кагасӧ топӧдӧмӧн, сійӧ пондіс бӧрыньтчыны синкым увсяньыс Петя вылӧ видзӧдӧмӧн, и бӧрыньтчис сэтчӧдз, кытчӧдз эз зурась мышнас батьыс кокӧ.
Терентий тапкӧдыштіс нывкасӧ пельпомӧдыс, лӧсьӧдыштіс кушӧдз шырӧм юр вывсьыс сылысь уборкаяса еджыд чепчиксӧ да шуис:
— Мун, Мотя, ворсышт детинкаыскӧд, петкӧдлы сылы ассьыд русско-японскӧй картинаястӧ, кодӧс ме ньӧблі, кор тэ висян вӧлі да куйлін.
Мун, ворс, а Женечкатӧ мамыслы сет.
Мотя ниртчис батьыс кок дінӧ да кыпӧдіс чужӧмсӧ вывлань, коді яндысьӧмысла дзикӧдз гӧрдӧдіс.
Сы синъясын дзулькъяліс синва, да пельясас тіралісны зэв посньыдик бирюзовӧй исергаяс.
Петя казяліс, мый татшӧм исергаясыс унджыкысьсӧ овлӧ йӧлӧн вузасьысьяслӧн.
— Нинӧм, нылук, детинкаыс оз кут косясьны, эн пов.
Мотя пыртіс кагасӧ керкаас да локтіс бӧр, и вӧлі ӧні дзик веськыд, кыдзи бедь, зэвтчӧм чужӧмбанъяса и зэв серьёзнӧй.
Сійӧ сувтіс Петя дінсянь воськов нёль сайӧ да, кыдзи позьӧ ыджыдджыка ышловзьӧмӧн, неуна мыкталӧм пырысь да кӧсӧя видзӧдӧмӧн, зэв вӧсньыдик гӧлӧсӧн шуис:
— Детинка, кӧсъян, ме петкӧдла тэныд русско-японскӧй картинаяс?
— Петкӧдлы, — шуис Петя сэтшӧм сибдӧм тӧждысьтӧм гӧлӧсӧн, кутшӧмӧн приличие правилӧяс серти колӧ вӧлі сёрнитны нывкаяскӧд.
И сэки сійӧ зэв ёна старайтчӧмӧн вель удачнӧя сьӧлыштіс пельпом вывтіыс.
— Мунам, детинка.
Нывка неуна тшап пырысь бергӧдчис Петялань мышнас да, тшӧкыда кодь пельпомъяссӧ лэптыштӧмӧн, муніс чеччалігтырйи двор пыдыс юкӧнлань, пӧгреб сайлань, кӧні вӧлі лӧсьӧдӧма сылӧн аканьӧн ворсан овмӧсыс.
Петя катласян походкаӧн вӧтчис сы бӧрся.
Сійӧ видзӧдіс нывкалы косіник да гурана сьылі вылас и чувствуйтіс сэтшӧм волнение, мый сылӧн весиг пондісны куснясьны кокъясыс.
abu
abu
XXIV
РАДЕЙТӦМ
Шуны кӧ веськыда, аслас нэм чӧжнас Петя радейтліс унаӧс нин.
Ӧти-кӧ, сійӧ радейтліс сійӧ ичӧтик сьӧд нывкасӧ — кажитчӧ, Верочкаӧс — кодкӧд тӧдмасьліс колян во ёлка вылын батьыскӧд ӧтлаын служитысь ӧти морт ордын.
Сійӧ радейтіс сійӧс рытывбыд, пукаліс сыкӧд орччӧн пызан сайын, сэсся кыссис пемыдінас кусӧдӧм ёлка увті гылалӧм лыс емъяс вӧснаыс вильыд джодж кузя.
Сійӧ кутіс радейтны сійӧс первойысь видзӧдлӧмсяньыс да дзикӧдз пикӧволіс, кор кӧкъямыс час да джынйын нывкасӧ кутісны нуӧдны гортас.
Сійӧ весиг пондыліс ыдждавны да шлюпкыны, кор аддзис, кыдз сылӧн кӧсаясыс да бантикъясыс саялӧны капор улас да пась улас.
Сійӧ сэн жӧ ас мӧвпнас клянитчис радейтны сійӧс кувтӧдзыс да пӧдаритіс сылы прӧщайтчигас ёлка вылын сетӧм картонысь вӧчӧм мандолина да нёль ӧрӧшки; куимыс вӧлі зарни, а нёльӧдыс эзысь.
Но, кык лун мысти тайӧ радейтӧмысь и эз коль нинӧмыс, немдумайттӧг сетӧм мандолина вӧсна каитчӧмысь ӧтдор.
Сэсся, дерт, радейтліс сійӧ дача вылын феяӧн пасьтасьӧм розовӧй чулкиа Зояӧс, кодкӧд весиг окасис абрикос увса ва тыра пельса дорын.
Но тайӧ радейтӧмыс вӧлӧма прӧстӧй ӧшыбка, сы вӧсна, мый мӧд луннас жӧ Зояыс сэтшӧм наяна пондіс мошенничайтны крокетӧн ворсігӧн, мый сылы лои вель бура лӧсыштны кок кузяыс крокет мӧлӧтӧн, код бӧрын, дерт, некутшӧм радейтчӧм йылысь и сёрниыс эз вермы лоны водзӧ.
Сэсся муртса чужлӧм радейтан чувство пароход вывса сійӧ мича нывкаыс дінӧ, коді мунӧ вӧлі первой классын да туй чӧжыс вензис аслас батькӧд, лорд Гленарванкӧд.
Но тайӧ ставсӧ, тӧдӧмысь, оз позь пыдди пуктыны.
Код вывті эз мунлы татшӧм сямтӧм увлечениеясыд!
А сёрнитны кӧ нин Мотя йылысь, то тайӧ дзик мӧд делӧ.
Сыысь кындзи, мый сійӧ вӧлі нывка, сыысь кындзи, мый сылӧн пельясас мовкъялісны гӧлубӧй исергаяс, сыысь кындзи, мый сійӧ сэтшӧм ёна кельдӧдліс да гӧрдӧдліс, да сэтшӧм лӧсьыда лэптавліс косӧдіник лопаткаяссӧ, — таысь кындзи, сійӧ вӧлі нӧшта ёртлӧн чой.
Дерт, абу дзик чой, а племянница.
Но Гаврик арлыд серти — дзик чой!
Ёртлӧн чой!
А вермас ӧмӧй лоны нывкаын <ns>мый-нибудь</ns> нӧшта бурджыкыс да нежнӧйыс сы дорысь, мый сійӧ ёртлӧн чой?
Оз ӧмӧй овлы таын медсясӧ радейтӧмлӧн подулыс?
Петя пыр жӧ казяліс асьсӧ побежденнӧйӧн.
А погреб дорӧ воигӧн нин сійӧ сполнӧя влюбитчис.
Но, медым Мотя кыдзкӧ сы йылысь эз гӧгӧрво, детинка пондіс петкӧдлыны асьсӧ вылӧ пуктысьӧн да быдтор дінӧ веськодя видзӧдысьӧн.
Муртса на Мотя кутіс петкӧдлыны сылы ассьыс аканьяссӧ, кодъясӧс вӧлі ӧкуратнӧя водтӧдалӧма крӧватьясӧ да ичӧт плитка, коді вӧлі дзик настоящӧй кодь, но сӧмын кӧстрюляясыс зэв посньыдикӧсь, кодъясӧс вӧчліс батьыс цинк торъясысь, Петялы, веськыда кӧ шуны, тайӧ збыльысь зэв ёна кажитчис, но кыдзи детинка, сійӧ зывӧктӧм пырысь сьӧлыштіс пинь пырыс да шмонитан гӧлӧсӧн юаліс:
— Мотька, а мыйла тэнӧ тадзи шырӧма?
— Менам вӧлі тиф, — ӧбидитчӧмысла вӧсньыдик гӧлӧсӧн шуис Мотя да сэтшӧм пыдысянь ышловзис, мый горшас сылӧн мыйкӧ чипӧстіс, кыдзи пӧткалӧн. — Окотитан видзӧдлыны картинкаяс?
Петя сӧгласитчис милӧсть вӧчӧм моз.
Найӧ орччӧн пуксисны му вылас да пондісны видлавны патриотическӧй содержаниеа лубочнӧй литографическӧй карточкаяс, медсясӧ морскӧй сражениеяс йылысь.
Прожекторъяслӧн векньыдик лучьясыс вомӧналӧмаӧсь быд бокъяссянь пемыдлӧз енэжсӧ.
Гылалӧны японскӧй флагъяса чегӧм мачтаяс.
Ёсь гыяс вылысь лэбзьӧны вывлань взрывъяслӧн еджыд фонтанъяс.
Сынӧдас кодзувъяс моз потласьӧны шимозаяс.
Ёсь нырсӧ вывлань чургӧдӧмӧн вӧлі вӧйӧ японскӧй крейсер, сійӧс гӧгӧр шымыртӧма вижовгӧрд биӧн.
Пуан ваас гылалӧны виж чужӧмъяса ичӧтик тушаа мортъяс.
— Япончикъяс! — нимкодь пырысь вашкӧдіс нывка да кыскасис картина водзын пидзӧсъяс вылас.
— Абу япончикъяс, а япошкаяс, — стрӧг гӧлӧсӧн веськӧдіс политикаын неуна тӧлк тӧдысь Петя.
Мӧд картина вылын гӧрд лампасъяса, боквыв шапкаалӧм сьӧд папахаа збой казак сӧмын на муртса керыштӧма сопка сайсянь мыччысьӧм японецлысь нырсӧ.
Японец нырысь вирыс резіс мегыр кодь кыз струяӧн.
А кык сьӧд ныр розьяса оранжевӧй рӧма чангыль нырыс туплясис сопка вылас дзик бокын, коді кыпӧдіс челядьлысь кутсьыны вермытӧм серам.
— Эн суитчы, эн суитчы! — горзіс Петя, а ачыс сераліс да кучкаліс кипыдӧсъяснас кос муас, кодӧс вӧлі звезда серъясӧн пятнаӧсьтӧмаӧсь чипанъяс.
— Эн сюйсьы! — пыр шуаліс Мотя, видзӧдлывліс пельпом вывтіыс мича детинка вылӧ да кӧрыштліс ёсь косіник нырсӧ, нырыс сылӧн Гавриклӧн кодь жӧ вӧлі сера.
Коймӧд картинаыс петкӧдліс сійӧ жӧ казаксӧ да сійӧ жӧ сопкасӧ.
Ӧні сопка сайын тыдалісны пышйысь японецлӧн гетрыа кокъясыс.
Улысас вӧлі гижӧма:
Генерал японскӧй Ноги,
Батюшки,
Муртса нуис ассьыс коксӧ,
Матушки!
— Эн сюйсьы, эн сюйсьы! — зэв веритчӧмӧн Петя дінӧ топӧдчӧмӧн шуаліс Мотя. — Сідз ӧд, мед оз сюйсьы!
Петя зумыштчис да чорыда гӧрдӧдіс и оліс ланьтӧмӧн, зілис не видзӧдны нывкалы косіник куш ки вылас, кӧні гырддзасьыс вылынджык вӧлі облатка кодь небыдик да лӧсталан кык писти туй.
Но вӧлі сёр нин.
Сійӧ вӧлі любитчӧма нин, кыдз шуасны, пельӧдзыс.
Кор жӧ тыдовтчис, мый Мотялӧн русско-японскӧй война йылысь картинаясысь ӧтдор эмӧсь нӧшта зэв мича биа изъяс «<rus>корольӧн ди принц</rus>ӧн» ворсӧм вылӧ ӧрешкияс, кампет бумагаяс да весиг картонкаяс, Петялӧн радейтӧм кыптіс медся вылыс тшупӧдӧдзыс.
Ах, кутшӧм вӧлі тайӧ шуда, замечательнӧй, шоча овлан лун!
Петя нэм чӧжыс оз вунӧд тайӧс.
Петялы окота лои тӧдмавны, кутшӧм ногӧн пельясас ӧшйӧны исергаясыс и нывка петкӧдліс сылы пельсьыс дзик на неважӧн розьӧдӧм посньыдик розьяссӧ.
Петя весиг кинас инмӧдчыліс нежнӧй да мандарин тор моз польдыштӧм Мотя пель дінӧ.
Сэсся найӧ ворсісны картонкаясӧн, кор Петя дзик ставсӧ воис нывкалысь.
Но нывкалӧн лои сэтшӧм шог чужӧмыс, мый сылы лои жаль, да сійӧ сетіс не сӧмын став воӧм картонкаяссӧ, но весиг рад пырысь пӧдаритіс ассьыс став картонкаяссӧ.
Мед помнитас!
Сэсся чукӧртісны кос бурьян, чагъяс да ломтісны аканьяслысь плитасӧ.
Тшыныс вӧлі уна, а биыс эз артмы.
Тайӧс эновтісны да кутісны ворсны «дыр-дыраӧн», мӧд ног кӧ шуны — дзебсясьӧмӧн.
Мӧда-мӧдысь дзебсясьӧмӧн, найӧ писькӧдчылісны медся ылыс да йӧзтӧм местаясӧ, кӧні ӧткӧн пукавны вӧлі весиг страшнӧ.
Но сы пыдди, кутшӧм сьӧкыд вӧлі кывзыны корсьысьлысь муртса кылана матыстчан кокшыяссӧ, кор пукалан дзебсьӧминын да кыкнан кинад тупкан ныртӧ да вомтӧ, медым не серӧктыны.
Кутшӧм тэрыба типкӧдчӧ сьӧлӧмыд, кутшӧм звӧн шы кылӧ пельясад.
И друг пельӧс сайсянь надзӧник-надзӧник мыччысяс плӧть топӧдӧм паръяса, волнуйтчӧмысла кельдӧдыштӧм нывкалӧн кузьмӧс чужӧмбанджынйыс.
Со сылӧн кульсьӧм кучика нырыс, гӧгрӧс синъясыс, ёсь тшӧкаыс, уборкаяса чепчикыс...
Сэсся синъясыс друг паныдасясны.
Кыкнанныс сэтшӧма повзьӧмаӧсь, мый вот-вот усьӧны садьтӧгныс.
И друг кывсяс радлӧмлӧн да победалӧн пельтӧ косялан гора горӧдӧм:
— Петька!
Дыр-дыра!
И кыкнанныс котӧртӧны мыйвынсьыс, — кодныс воасны регыдджык сійӧ местаас, кӧні куйлӧ палочка-стукалочка.
— Дыр-дыра!
— Дыр-дыра!
Ӧтчыд нывкаыс дзебсис сэтшӧм ылӧ, мый детинка корсис сійӧс час джын дорысь не этшаджык, кытчӧдз эз гӧгӧрво петны плетень-потшӧс саяс да котӧртлыны пӧскӧтина вылӧ.
Мотя пукалӧ вӧлі лажгӧдчӧмӧн быдмысь бадьясӧн тырӧм гуын, ачыс полӧмысла муртса лолаліс.
Гыжнаясӧн тырӧм пидзӧс вылас косіник тшӧкасӧ пуктӧмӧн, сійӧ видзӧдіс синкым увтіыс вывлань, енэжлань, кыті вӧлі кывтӧ рытъя кымӧр пласт.
Гӧгӧр чиргисны сверчокъяс да ветлісны мӧсъяс.
Вӧлі нывкалы зэв повзьӧдчана.
Петя видзӧдліс гуӧ.
Челядь дыр видзӧдісны мӧда- мӧдныслы син-син воча гӧгӧрвотӧм, сотан да яндысян синвидзӧдласӧн, тайӧ вӧлі некутшӧма оз мун ворсӧмкӧд йитсьӧм яндысьӧмкӧд.
«Дыр-дыра, Мотька!» кӧсйис горӧдны детинка, но эз вермы шуны весиг ни ӧти кыв.
Эз, тайӧ, тӧдӧмысь, эз нин вӧв ворсӧм, а мыйкӧ дзик мӧдтор.
Мотя видзчысьӧм пырысь петіс гуысь, и найӧ яндысьӧм пырысь мӧдӧдчисны дворӧ, быттьӧкӧ нинӧм эз и вӧв, мӧда-мӧдныссӧ пельпомъяснаныс йӧтлалыштісны, но воча ки кутчысьны эз решитчыны.
Кымӧрлӧн вуджӧрыс ыркыда исковтіс карса пӧскӧтина вылын быдлаысь бессмертникъяс вывті.
Но, муртса на найӧ бӧр вуджисны плетень-потшӧс вомӧныс, Петя помнитіс ворсӧмсӧ.
— Дыр-дыра! — друг равӧстіс наян детинка да уськӧдчис палочка-стукалочка дорӧ, медым ӧдйӧнджык «дыркайтны» вунӧдчӧм нывкаӧс.
Некымын кылӧн кӧ шуны, ставыс вӧлі сэтшӧм гажа, сэтшӧм лӧсьыд, мый Петя весиг эз аддзы Гаврикӧс, коді матыстчис на дінӧ буретш ворсӧм ӧддзӧм кадас.
— Петька, кыдз шуӧны сійӧ матроссӧ? — тӧждысьӧм пырысь юаліс Гаврик.
— Кутшӧм матросӧс?
— Коді чеччыштіс «Тургенев» вывсянь.
— Ог тӧд...
— Тэ жӧ висьтавлін, мый сійӧс пароход вылас кыдзкӧ шуліс нимнас сійӧ сыскнӧй отделениеса уска чӧртыс.
— Но да...
Ах, да!..
Жуков. Родион Жуков.
Эн мешайт, ми ворсам.
Гаврик муніс думайтчӧм пырысь, а Петя, коді вӧлі тырӧма ӧні выль сикас радейтӧмӧн, пыр жӧ и вунӧдіс сы йылысь.
Регыд локтіс Мотялӧн мамыс ужнайтны корны.
— Мотя, кор ассьыд кавалертӧ кулеш сёйны, а то, тӧдӧмысь, сійӧ тшыг.
Мотя ёна гӧрдӧдіс, сэсся кельдӧдіс и лои бара бедь кодь веськыд, да шуис пыдыс гӧлӧс шыясӧн:
— Детинка, окотитан миянкӧд кулеш сёйны?
Сӧмын ӧні Петя пондіс чувствуйтны, мый сійӧ тшыг.
Ӧд сійӧ талун эз на ӧбӧдайтлы!
Ок, нэм чӧжыс на некор сійӧ эз сёйлы татшӧм чӧскыдторсӧ, чорыдіник, тшынасьыштӧм картупеля да порсь госысь посньыдик кубикъяса чӧскыд сук кулешсӧ!
Свежӧй сынӧд вылын, сійӧ жӧ шелковица пу улас татшӧм лӧсьыдысь-лӧсьыд ужин бӧрын, детинкаяс мӧдӧдчисны гортаныс.
Накӧд жӧ мӧдӧдчис карӧ и Терентий.
Сійӧ здук кежлӧ пыраліс керкаас да петіс сэсь дженьыдик пинжака да кизьяса люстриновӧй картуза, киас вӧлі зонтикысь вӧсньыдик бедь, дзик жӧ сэтшӧм, кутшӧмӧн пыр петавлӧны гуляйтны праздникъяс дырйи одессаса мастерӧвӧйяс.
— Тереша, эн мун, сёр нин, — кевмысьӧм пырысь шуис калитка дорӧдз колльӧдысь гӧтырыс.
Сійӧ видзӧдліс сы вылӧ сэтшӧм полӧм пырысь, мый Петялы мыйлакӧ лои не лӧсьыд.
— Пукав лучше гортын!
Он тӧд мый...
— Делӧ эм...
— Кыдз аслыд окота, — кывзысьӧм пырысь шуис гӧтырыс.
Терентий долыда мигнитіс:
— Нинӧм.
— Эн мун тӧварнӧй дорті.
— Юасян!
— Бура ветлыны.
— Тэныд сідзжӧ.
Терентий да детинкаяс мӧдӧдчисны карӧ.
Но, найӧ мунісны сӧвсем мӧд туйті, а эз сэті, кыті локтісны татчӧ.
Терентий нуӧдіс найӧс кутшӧмкӧ пустырьяс, переулокъяс, градъяс кузя.
Тайӧ туйыс вӧлӧмкӧ ёна дженьыдджык да йӧзтӧмджык.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
И немвиччысьтӧг найӧ петісны тӧдса Сеннӧй площадь вылӧ.
Сэк Терентий шуис Гавриклы:
— Ме нӧшта талун пырала на тіянӧ.
Сэсся довкнитіс юрнас да воши йӧз чукӧрӧ.
Шондіыс саяліс нин.
Лавкаясын кӧн-сюрӧ ӧзталӧны вӧлі нин лампаяс.
Петя вӧлисти повзис: мый лоӧ гортас!
Шудыс помасис.
Воис ӧні мынтысян кад.
Петя зілис сы йылысь не думайтны, но не думайтны вӧлі оз позь.
Боже мой, кутшӧмӧсь вӧліны сылӧн выль башмакъясыс!
А чулкиясыс!
Кысь лоины пидзӧс вылас тайӧ гырысь гӧгрӧс розьясыс?
Асывнас найӧ эз вӧвны.
Кияс йылысь, дерт, немтор и сёрнитныс — киясыс вӧліны сапожниклӧн кодь.
Чужӧмбанас дӧгӧдь туйяс.
Боже мой!
Да, тӧдӧмысь, гортас лоӧ мыйкӧ зэв страшнӧйтор.
Но мед нин кӧть нӧйтасны.
Но ӧд сыын и омӧльыс, мый нӧйтнысӧ нинӧмвылӧ оз кутны.
Кутасны лӧвтны, окайтны, висьтавлыны сьӧлӧмтӧ орйӧдлан курыд кывъяс, видӧмъяс, но дзик веськыда видан кывъяс.
А батьыс нӧшта кватитас пельпомъясӧдыс да кутас мыйвынсьыс тракйыны да горзыны: «Негодяй, кӧні тэ шляйтчин?
Тэ кӧсъян сюйны менӧ гуӧ ловъя вылысь», а тайӧ даспӧв лёкджык весиг медся лёкысь нӧйтӧм дорысь.
Тайӧ да татшӧм сикас гажтӧм мӧвпъясыс вайӧдісны детинкаӧс тырвыйӧ шогӧ усьӧмӧ, и та дінӧ нӧшта содтӧдӧн сійӧ жаль пырысь казьтыштіс картонкаяс йылысь, кодъясӧс сэтшӧм йӧй сямӧн лои сетӧма паныдасьысь медводдза нывкалы,
XXV
«МЕНӦ ГУСЯЛІСНЫ»
Кажитчӧ, мирас некутшӧм вын эз вермы спаситны Петяӧс некор кывлытӧм ыджыд скандалысь.
Ӧд, эз вӧв прӧста сылӧн юрас ӧти чут, кыдзи унджык детинкаыслӧн, а кык чут, а тайӧ вӧлі шуда мортлӧн признак...
Судьба ыстіс Петялы дзик виччысьтӧм мездлун.
Позьӧ вӧлі виччысьны быдтор, но сӧмын не тайӧ.
Сійӧ аддзис: Сеннӧй площадьсянь неылысь Старопортофранковскӧй улича кузя джӧмдалӧмӧн котӧртысь Павликӧс.
Павлик вӧлі дзик ӧтнасӧн.
Сылӧн няйтчӧм чужӧм кузяыс, кыдзи песовтӧм рузумысь, тюрис синва.
Восьса квадратнӧй вомас шог пырысь тіраліс ичӧтик кывйыс.
Нырсьыс лэччис небыдик зырым.
Сійӧ ланьтлытӧг лӧвтіс «а» шыпас шуалӧмӧн, но сы вӧсна, мый сэки сійӧ дугдывтӧг пыр котӧртіс, то плавнӧй «а-а-а-а» пыдди артмыліс мыкталан да чеччалан: «а! а! а! а!»
— Павлик!!!
Кор детинка аддзис Петяӧс, мый вынсьыс уськӧдчис сы дінӧ да кыкнан кинас шарашитчӧмӧн кутчысис вокыс матроскаӧ.
— Петя, Петя! — горзіс сійӧ дрӧжжитӧмӧн да виньдалӧмӧн. — Петечка!
— Мый тэ тані вӧчан, омӧлик детинка? — скӧрысь юаліс Петя.
Лючки висьталӧм пыдди, кага пондіс сутшыктӧдлыны, кывсӧ шуны эз вермы.
— Ме тэнсьыд юала: мый тэ тані вӧчан?
Но?
Негодяй, кӧні тэ шляйтчин?
Тэ, тыдалӧ, кӧсъян воштыны менӧ гуӧдз.
Вот... сетӧбта тэныд нырвомад, сэк тӧдны кутан.
Петя кватитіс Павликӧс пельпомӧдыс да кутіс тракйыны сэтчӧдз, кытчӧдз сійӧ эз бӧрддзы да эз кут мыктавны.
— Менӧ... и!
Менӧ <ns>гу...</ns> гусялісны.
И бара кутіс синваӧн мыссьыны.
Мый жӧ сыкӧд лои?
Вӧлӧмкӧ, не сӧмын ӧтнаслы Петялы воӧма юрас гортӧ воӧм бӧрын мӧд луннас жӧ ас кежысь гуляйтӧм йылысь шуда мӧвпыс.
Павлик сідз жӧ важӧн нин мӧвпавліс сы йылысь.
Сійӧ, дерт, эз лӧсьӧдчы ветлыны сэтшӧм ылӧдз, кыдзи Петя.
Сы планъясӧ пырис сӧмын волыны помой кисьталанінӧ да, медылӧ пыдди нин, ветлыны пельӧс сайӧ видзӧдлыны, кыдзи штаб подъезд дінын ружьеа салдатъяс сетӧны честь.
Но лёк вылад буретш сійӧ кадас дворас локтіс «Ванька-Рутютю», мӧд ног кӧ шуны — Петрушка.
Мукӧд челядькӧд ӧтлаын, Павлик видзӧдіс став представлениесӧ, коді кажитчис вывті дженьыдик.
Сэк жӧ, кодкӧ паськӧдіс сёрни, мый мӧд дворын кутасны петкӧдлыны кузьджыка.
Челядьяс вӧтчисны Ванька-Рутютю бӧрся мӧд дворӧ.
Но сэні представлениеыс вӧлі нӧшта на дженьыдджык.
Сійӧ помасис сыӧн, мый Ванька-Рутютю — паралеча мортлӧн кодь пу сьыліа, гӧрд переч пуртӧс кодь колпака, кузь ныра акань — виис зорйӧн кучкӧмӧн городӧвӧйӧс.
А унджыкыслы вӧлі тӧдса, мый сы бӧрын колӧ вӧлі непременнӧ явитчыны страшнӧй чудовищелы — виж гӧна утка нисьӧ крокодил кодь зверлы — да Ванька-Рутютюӧс пиньяснас юрӧдыс кватитӧмӧн кыскыны сійӧс адӧ.
Но буретш тайӧс и эз петкӧдлыны.
Вермас лоны сы вӧсна, мый вывті этша чӧвталісны ӧшиньяс пыр ыргӧн деньгаяс.
Эз вӧв некутшӧма сомневайтчӧм, мый мӧд дворын делӧыс мӧдӧдчас бурджыка.
Кыӧм кӧрзина вылӧ зэв горша видзӧдлывлӧмӧн, кытчӧ вӧлі дзебӧма таинственнӧй аканьясӧс, челядьыд эз и тӧдлыны, кыдзи вуджисны ӧти дворсянь мӧдӧ, мыш вылас шарманка нуысь сера паськӧма нывбаба да киня улас ширмаяс новлӧдлысь шапкатӧм мужик бӧрся вӧтлысьӧмӧн.
Нинӧмӧн венны позьтӧм любопытствоӧн тырӧм Павлик тапиктіс аслас крепыдіник кокъяс вылас мукӧд челядьяс чукӧрын,
кывсӧ нюжӧдӧмӧн да ыджыд сьӧд аканьяслӧн кодь еджгов шоколаднӧй рӧма синъяссӧ паськыда паськӧдӧмӧн, детинкаыд вунӧдіс свет вывсьыс ставсӧ: и тетяӧс, и папаӧс, и весиг Кудлаткасӧ тшӧтш, кодӧс эз удит йӧртны гидняӧ да бура вердны зӧрйӧн да турунӧн.
Детинка воштіс кад йылысь артыштӧм да кватитчис сӧмын сэки, кор казяліс, мый ывлаын рыт нин, а сійӧ мунӧ шарманка бӧрся дзик тӧдтӧм улича кузя.
Став челядьыс важӧн нин кольччӧмаӧсь да разӧдчӧмаӧсь.
Сійӧ лои дзик ӧтнасӧн.
Сера паськӧма нывбаба да ширма кыскалысь мужичӧй мунісны ӧдйӧ, тыдалӧ тэрмасисны гортаныс.
Павлик ӧдва и вермис вӧтчыны на бӧрся.
Карыс пыр кутіс лоны тӧдтӧмджык да подозрительнӧйджык.
Павликлы кажитчис, мый мужичӧйыс да нывбабаыс мый йылысь кӧ зэв аслыс сямӧн вашкӧдчӧны.
Пельӧс сайӧ кежигӧн, найӧ кыкнанныс друг бергӧдчылісны и Павлик повзис, кор аддзис нывбаба вомысь папироска.
Детинка зэв ёна повзис.
Сылы друг воис юрас мӧвп, кодысь сійӧ кутіс дрӧжжитны.
Ӧд вӧлі решительнӧ быд челядьлы тӧдса, мый шарманщикъяс ылӧдлӧны посни челядьӧс, гусялӧны найӧс, чегъялӧны кияссӧ да кокъяссӧ, а сэсся вузалӧны акробатъяслы балаганъясӧ.
Ой, кыдзи нӧ вермис сійӧ вунӧдны та йылысь!
Тайӧ вӧлі сідз жӧ быдӧнлы тӧдса, кыдзи, шуам, вӧлі тӧдса, мый «Крахмальников вокъяс» фабрикаса кампетъясӧн верман отравитчыны либӧ сэтшӧмтор, мый мороженӧй вузалысьяс вӧчӧны мороженнӧйсӧ сэтшӧм йӧлысь, кӧні купайтӧны висьысьясӧс.
Эскытӧмтор тані немтор эз вӧв.
Сӧмын чиганкаяс да челядьӧс гусявлысь нывбабаяс куритӧны папиростӧ.
Вот, ӧні жӧ сійӧс кватитасны, тупкасны вомсӧ рузумӧн да нуасны кытчӧкӧ Романовка слободкаӧ, кӧні кутасны бертлыны кияссӧ да кокъяссӧ да пӧртасны сійӧс ичӧтик акробатӧ.
Гораа равӧстӧмӧн Петя уськӧдчис пышйыны да пыр котӧртіс, кытчӧдз эз зурась Петякӧд.
Ичӧтик воксӧ вель ёна чиршӧдлӧм бӧрын, Петя зэв торжественнӧя кыскис сійӧс киӧдыс гортӧдзыс, кӧні нин вӧлі кыптӧма тыр паника.
Каленкорӧвӧй юбканас шаркъялӧмӧн, Дуня котраліс сусед дворъясті.
Тетяыс ниртіс нин кӧсича бокъяссӧ мигреневӧй карандашӧн.
Батьыс вӧлі пасьталӧма нин гожся пальтосӧ, медым мунны участокӧ да явитны челядь вошӧм йылысь.
Кор Павликӧс аддзис дзоньвидзаӧн, тетяыс уськӧдчис сы дінӧ, и ачыс эз тӧд, мый вӧчны — бӧрдны либӧ серавны.
Сійӧ ӧттшӧтш и бӧрдіс и сераліс.
Сэсся дась пӧсь вывсьыс буракодь шлёпӧдіс пышъялысьӧс.
Сэсся окаліс сылысь бӧрдӧм чужӧмсӧ.
Сэсся бара шлёпӧдыштіс.
И сӧмын та бӧрын бергӧдіс скӧр чужӧмсӧ Петялань.
— А тэ, муса пиӧй менам?
— А тэ кӧн шляйтчин, рӧзбойник? — горӧдіс батьыс да пельпомӧдыс кватитіс детинкаӧс.
— Корси Павликӧс, — лабутнӧя шуис Петя. — Став кар пасьтаыс котралі, кытчӧдз эг аддзы.
Висьталӧй пасибӧ.
Не кӧ ме, сійӧс эськӧ важӧн нин гусялісны.
И Петя сэн жӧ висьталіс зэв шыльыда думайтӧм история, кыдзи сійӧ вӧтчис шарманщик бӧрся, кыдзи шарманщик пышъяліс проходнӧй дворъясӧд, и кыдзи сійӧ, медбӧрын, кватитіс сійӧс дӧрӧм юрйывтіыс да кутіс горзыны городӧвӧйӧс.
Сэки шарманщик повзис да сетіс Павликӧс, а ачыс сідзи и пышйис.
— Не кӧ эськӧ пышйӧмыс, ме сійӧс непременнӧ участокӧ пуксьӧді, святӧй истиннӧй крест!
Кӧть эськӧ Петялӧн висьталӧмыс эз кыпӧд некодын весиг некутшӧм шензьӧм, а батьыс весиг зывӧктӧм пырысь куньтыртліс синъяссӧ да шуис: «Кыдзи абу яндзим тэныд кывнад изны...
Ӧд пель сьӧдмӧ!» — но нинӧм он вӧч: эз мӧд, а именнӧ Петя вайӧдіс гортас вошлӧм Павликӧс.
Та вӧсна и Петя, кыдз шуасны, ваысь петіс дзик косӧн, и мездысис кывлытӧм скандалысь.
Эз ӧд весьшӧрӧ сійӧ вӧв кык юр чута шуда мортӧн!
Сэк и Гаврик воис хибаркаас, кӧні суис дедсӧ да матросӧс ыджыд волнениеын.
Вӧлӧмкӧ, дзик на неважӧн, ӧні на муртса, на ордӧ пыралӧма кутшӧмкӧ комиссия, быттьӧкӧ карса управасянь прӧверяйтны чери кыйӧм вылӧ разрешение.
Бумагаясыс вӧлі ставыс лючки.
— А тайӧ тэ ордын коді куйлӧ? — юаліс друг портфеля господин матросӧс аддзӧм бӧрын.
Дедыс шӧйӧвоши.
— Висьӧ ли мый?
Висьӧ кӧ, мыйла тэ он нуӧд сійӧс больничаӧ?
— Оз, — шуис дедыс долыда да веськодь пырысь, — абу висьысь, а сӧмын код.
— А, код!
Пи ли мый?
— Абу.
— Бокӧвӧй?
— Ме жӧ висьтала тіянлы, ваше благородие: код морт!
— Ме гӧгӧрвоа, мый код морт, но мыйла сійӧ тэ ордын?
— Кыдз мыйла? — кутіс ропкыны дед, выжыв улӧ лэччӧмӧн. — Но код морт и код морт, коді код мортсӧ оз тӧд.
Туплясьӧ вӧлі бурьянын да ме и иналі!
Господин сюся видзӧдліс матрос вылӧ.
— Мый нӧ сійӧ, тадзи и туплясьӧ бурьянын улыс гач кежсьыс?
— Тадзи и туплясис.
— Эй тэ, <ns>но ко</ns> лолышт! — дзик бердӧдзыс копыртчис матрос дінӧ да шуис портфеля господин.
Жуков вӧчис сідз, мый нинӧм оз кыв да бергӧдчис стенлань чужӧмӧн, юрсӧ сюйис пӧдушка улас.
— Код, а вина дукыс оз кыв, — шуис господин да, скӧрысь дед вылӧ видзӧдлӧмӧн, содтіс: — смотри.
Та кежысь и бӧр муніс комиссияыс.
Гавриклы тайӧ эз во сьӧлӧм вылас.
Ресторан дінті прӧйдитігӧн, сійӧ аддзис пызан сайсьыс околоточнӧй надзирательӧс, кодӧс татчӧс черикыйысьясыс шулісны, эз околоточнӧйӧн, а «окололодочнӧйӧн».
Сійӧ юис сур, «Санценбахерлӧн сур» гижӧда прессуйтӧм картонысь вӧчӧм кытш вылӧ кружкасӧ пуктӧмӧн,
и не сы мында юис, кутшӧм частӧ видзӧдлывліс эзысь часі вылас.
Матрос чувствуйтіс асьсӧ ёна бурджыка.
Тыдалӧ, кризисыс вӧлі прӧйдитӧма нин.
Жарыс эз вӧв.
Сійӧ пукаліс койка вылын, ниртіс сутшкасьысь тшӧкасӧ да шуаліс:
— Ме думысь, колӧ пыр жӧ дзебсьыны.
Кытчӧ жӧ тэ мунан гачтӧгыд?
— шог пырысь шуис дед.
— Кытчӧдз оз рӧмды, — колӧ керкаын пукавны.
abu
Гаврик, сёйны окотитан?
— Ме Терентий ордын ужнайті.
Дедыс вылӧ лэптіс синкымъяссӧ.
Вот сійӧ мый.
Сідзкӧ, внукыс удитӧма нин волыны Терентий ордӧ.
Но и но!
— Кыдз сэні делӧясыс?
— Кӧсйысьӧ талун пыравны миянӧ.
Старик тяпкӧдыштіс вомдоръяссӧ да нӧшта вылӧ лэптіс синкымъяссӧ и шензис, кутшӧм сылӧн сюсь быдмӧ внукыс: быдтор гӧгӧрвоӧ верстьӧ морт дорысь бурджыка.
Да, медсясӧ, наян!..
У кутшӧм наян!..
Аслас ӧкмыс ар да джын вылӧ видзӧдтӧг, олӧм торъя случайясын Гаврик разбирайтчыліс мукӧд дырйиыс гырысьяс дорысь збыльысь унджык.
Да и нинӧм сэні абу шензянаыс:
детинка ичӧт арлыдсянь оліс черикыйысьяс пӧвсын.
А одессаса черикыйысьяс, збыльысьсӧ, омӧля торъялісны матросъясысь, кочегаръясысь, докса рабочӧйясысь, портса грузчикъясысь, мӧд ногӧн кӧ шуны, карса йӧзъяс пӧвсын найӧ вӧліны медся гӧль да вӧля радейтысь юкӧнысь.
Став тайӧ йӧзыс асланыс нэм чӧжӧн тырмымӧн тӧдлісны шогсӧ да асланыс кучик вылын испытайтлісны, «дона-ӧ пунтыс лёк олӧмлӧн» — и гырысьяс, и челядьяс.
Вермас лоны гырысьясыслы дорысь челядьыслы вӧлі весиг нӧшта на лёкджык.
Вӧлі локтӧ сюрс ӧкмыссё витӧд во, первой русскӧй революциялӧн во.
Став корысьясыс, увтыртӧмъясыс, праватӧмъясыс кыпӧдчылісны царизмлы паныд кось вылӧ.
Черикыйысьяс на пӧвсын вӧліны не бӧръя местаын.
А косьыс пансис чорыд: не олӧм вылӧ, а кулӧм вылӧ.
Косьыс велӧдіс хитростьясӧ, видзчысьӧмӧ, сюсьлунӧ, повтӧмлунӧ.
Став тайӧ качествоясыс кыдзкӧ тӧдлытӧг аскежсьыс быдмисны да развивайтчисны ичӧтик черикыйысьын.
Гавриклӧн вокыс, Терентий, сідз жӧ первойсӧ чери кыйліс, но сэсся гӧтрасис да муніс уджавны вагоннӧй мастерскӧйясӧ.
Уна признакъяс серти Гаврик эз вермы не казявны, мый сылӧн ыджыд вокыс кутӧ кутшӧмкӧ йитӧд сы дінӧ, мый сійӧ кадъясӧ шусьыліс гусьӧникӧн да ыджыд тӧдчанлунӧн — «движение».
Терентий ордын Матысса Мельничаяс вылын гӧститігъясын Гаврик унаысь кывлывліс, кыдзи вокыс шулывліс татшӧм кывъяс: «комитет», «фракция», «явка» да с. в.
Кӧть эськӧ пытшкӧссӧ тайӧ кывъясыслысь Гаврик эз гӧгӧрволы, но чувствуйтліс, мый тайӧ кывъясыс йитчӧмаӧсь быдӧнлы тӧдса мукӧд кывъяскӧд: «забастовка», «сыскнӧй», «листовка».
Торйӧн нин бура вӧлі тӧдса Гавриклы, мый лоӧны листовкаясыс — тайӧ посньыдик серӧй печатя лёкиник бумага листбокъяс.
Ӧтчыд, Терентий тшӧктӧм серти, Гаврик весиг разӧдіс найӧс войнас берег кузя да пукталіс, гусьӧникӧн, мед некод эз аддзыв, черикыйысьяс шаландаясӧ.
Сэки Терентий шуліс:
— А кодкӧ кӧ аддзас — веськыда шыбыт тайӧясӧс ваас да пышйы.
А кутасны кӧ тэнӧ, висьтав, мый аддзин найӧс бурьян пӧвсысь.
Но ставыс сэк прӧйдитіс лючки.
Вот мый вӧсна Гаврик медвойдӧр решитіс висьтавны матрос йылысь аслас Терентий вокыслы.
Детинка тӧдіс, мый Терентий ставсӧ вӧчас.
Ӧти-кӧ, сійӧ гӧгӧрвоис, мый колӧ нӧшта кодсюрӧкӧд сӧветуйтчыны, кытчӧ сюрӧ волыны, вермас лоны буретш сійӧ «комитетас».
Сідзкӧ, ӧні колӧ виччысьлыны на.
Но виччысьны кутіс лоны ӧпаснӧ.
Некымынысь матрос восьтыштліс ӧдзӧссӧ да видзчысьӧм пырысь видзӧдліс ортсыӧ.
Кӧть эськӧ гӧгӧр нин вӧлі вель пемыдкодь, век жӧ не сэтшӧм пемыд, медым позьӧ вӧлі петны улыс гач кежысь да йӧз казявлытӧг, нӧшта нин сы вӧсна, мый берег вылас йӧзыс вӧлі зэв на уна дай море вывсяньыс вӧлі кылӧ пыжӧн гуляйтысьяслӧн сьылӧм шыяс.
Матрос бӧр пуксьыліс койка вылас да, старикысь да Гаврикысь видзчысьтӧг нин, гораа шуаліс:
— Драконъяс... шкураяс...
Но, мед сӧмын найӧ коркӧ веськавлӧны менам киподулӧ!
Ме накӧд ог тӧд мый вӧча!..
Юрӧс пукта, а вӧча... — и надзӧник кучкаліс кисьтӧм кодь чорыд кулакнас койка кузя.
XXVI
ВӦТЧӦМ
Вӧлі пемдӧ нин, кор хибарка ӧдзӧсыс немвиччысьтӧг воссис да пырис ыджыд морт, здук кежлӧ аснас кодзувъяссӧ сайӧдлӧмӧн.
Матрос звирк чеччис кок йылас.
— Нинӧм, дядя, пукав, тайӧ миян Терентий, — шуис Гаврик.
Матрос пуксис да зілис пемыд пырыс видзӧдлыны пырысь вылӧ.
— Бур рыт, — шуис Терентий. — Коді тані эм, некодӧс ог аддзы.
Мыйла лампасӧ онӧ ӧзтӧй, карасинныд абу ли мый?
— Неуна эм на, — ружтан гӧлӧсӧн шуис дед да ӧзтіс лампасӧ.
— Чолӧм, дед, кыдзи делӧясыд?
А ме петі талун карӧ да вай, мися, пырала аслам рӧдвуж дорӧ.
Э, да ме аддза, тіян хатаад нӧшта на кодкӧ эм!
Чолӧм.
Терентий ӧдйӧ, но зэв сюся видзӧдліс матросӧс стеклӧтӧм лампа слабыник югӧръяс улын.
— Миян вӧйлӧм морт, — долыд пырысь серӧктӧмӧн висьталіс дед.
— Кывлі.
Матрос шога да эскытӧм пырысь видзӧдіс Терентий вылӧ и чӧв оліс.
— Родион Жуков? — юаліс Терентий пӧшти долыд пырысь.
Матрос здрӧгнитіс, но босьтіс асьсӧ киӧ.
Сійӧ нӧшта чорыда мыджсис кулакъяснас койкаас да, синъяссӧ векньӧдӧмӧн, шуис скӧрысь нюмдӧмӧн:
— Но, шуам, Жуков.
А тэ коді сэтшӧмыс, мый ме обязан тіянлы отвечайтны?
Ме, колӧкӧ, обязан ӧтвечайтны сӧмын комитет водзын.
Серамыс воши Терентийлӧн беринӧсь чужӧм вывсьыс.
Гаврик некор эз аддзыв воксӧ татшӧм серьёзнӧйӧн.
— Верман менӧ лыддьыны комитет пыдди, — недыр думайтыштӧм бӧрын шуис Терентий да пуксис матроскӧд орччӧн койка вылӧ.
— Мыйӧн ті докажитанныд? — скӧрысь шуис матрос и товарищескӧй «тэ» сылысь эз примит да вешйыштіс Терентий дінысь.
— Колӧ первой, медым ті докажитінныд, — вочавидзис Терентий.
— Кажитчӧ, менам фактъясыс зэв яснӧйӧсь. — И матрос скӧрысь индіс синъяснас улыс гач кежся кокъяс вылас.
— Тайӧ этша!
Терентий матыстчис ӧдзӧс дорас да щель костӧдыс гортӧминика шуис:
— Илья Борисович, пырав здук кежлӧ.
Пыр жӧ кутіс шаркӧдчыны бурьяныс, да хибаркаӧ пырис ичӧтик, но зумыд тушаа зэв том морт, пенснеа да пель саяс сьӧд тесемкаа.
Кизявтӧм важ тужурка увсьыс тыдаліс сьӧд сатинысь вурӧм косоворотка-дӧрӧм, кодӧс вӧлі вӧнялӧма тасмаӧн.
Кузь юрсиа юр вылас пукаліс ляскысьӧм фуражка техниклӧн.
Матрослы кажитчис, мый сійӧ кыськӧ аддзывліс нин тайӧ студентсӧ.
Том морт сувтіс бокӧн, лӧсьӧдіс пенснесӧ да видзӧдліс матрос вылӧ ӧти синнас.
— Но? — юаліс Терентий.
— Ме аддзылі тайӧ ёртсӧ июнь дас витӧд лун асылӧ Платоновскӧй мол вылысь, матрос Вакулинчук шой дінын караул вылын, кодӧс зверскӧя виисны офицеръяс, — ӧдйӧ да ланьтлытӧг висьталіс том морт. — Тэ, ёрт, вӧлін ӧд сэні?
— Факт!
— Аддзан.
Сідзкӧ, ме эг ӧшибитчы.
Сэки Терентий кыв шутӧг кыскис пинжак увсьыс ёкмыль да пуктіс матрослы пидзӧс вылас.
— Гач, тасма, тужурка, зэв жаль, мый ботинки эг вермӧй судзӧдны, ӧні ветлыштан сідзи, а сэсся ньӧбан; некутшӧма кад воштытӧг пасьтась, ми вермам мӧдарӧ бергӧдчывны, — сідз жӧ ӧдйӧ да некутшӧм костъяс вӧчавтӧг висьталіс том морт, и содтіс: — а то меным кажитчӧ, мый тайӧ керка бӧрсяыс мунӧ слежка.
Терентий мигнитіс:
— А ноко, Гаврик.
Детинка пыр жӧ гӧгӧрвоис да надзӧникӧн петіс хибаркаысь пемыдас.
Сійӧ сувтіс.
Кывзысис.
Сылы кажитчис мый град вылас шаркӧдчӧны кос картупельлӧн коръясыс.
Сійӧ кутіс видзӧдны, некымынысь воськовтіс да друг пемыдінас привыкнитӧм бӧрын, мичаа аддзис град шӧрсьыс вӧртӧм кык фигура.
Детинкалӧн лолыс мытшасьліс.
Пельясас сэтшӧма кутіс шумитны, мый сійӧ весиг дугдіс кывны морелысь шысӧ.
Став вынсьыс паръяссӧ топӧдӧмӧн, Гаврик дзик шытӧг кыссис хибарка саяс сы могысь, медым видзӧдлыны, эм абу кодкӧ трӧпа вылас.
Трӧпа вылын сулалісны нӧшта кыкӧн; на пиысь ӧтикыс вӧлі еджыд кителя.
Гаврик кыссис гӧраланьыс да аддзис сэсь некымын городӧвӧйӧс.
Сійӧ пыр жӧ тӧдіс найӧс еджыд кительяс сертиыс.
Хибаркасӧ вӧлі кытшалӧма.
Детинка кӧсйис уськӧдчыны, медым бӧр котӧртны, кыдзи друг кыліс ыджыд пӧсь ки, коді крепыда кватитіс сійӧс шошаӧдыс.
Сійӧ нетшыштчис, но сэк жӧ конъялісны да уси чужӧмнас бурьян пӧвсӧ.
Ён кияс кватитісны сійӧс.
Сійӧ песовтчис да чуймис: дзик-дзик ныр воча сулаліс сійӧ тӧдса уска мортыс; сылӧн восьса вомсьыс кылӧ вӧлі яя шыд дук, чорыд пожӧм пӧв кодь вӧлі сылӧн салдатскӧй щӧкаыс.
— Дяденька! — нарошнӧ ёсь гӧлӧсӧн бӧрддзис Гаврик.
— Ланьт шкура! — скӧрысь вашнитіс уска морт.
— <ns>Лэ-эдз</ns>!
— А но, горзы нӧшта менам, сволоч, — пинь пырыс шуис уска морт да кутіс кӧрт кодь чорыд чуньяснас детинкалысь пельсӧ.
Гаврик топӧдчис да чужӧмнас хибаркалань бергӧдчӧмӧн лёк горшӧн горӧдіс:
— Пышйӧй!
— Ланьт, виа!
Уска морт сэтшӧма нетшыштіс пельӧдыс, мый сійӧ быдсӧн кутіс трачкакывны.
Кажитчӧ, мый поті юрыс.
Нинӧмӧн сравнитны позьтӧм дойӧн зэв ёна сотыштіс юрвемсӧ.
Сыкӧд ӧттшӧтш Гаврик чувствуйтіс, мый содӧ сылӧн лӧглун да скӧрлун, мый вӧсна весиг сылӧн пемдісны синъясыс.
— Пышйӧй! — нӧшта ӧтчыд, сійӧ горӧдіс став гӧлӧс тырнас, а ачыс доймӧмысла йӧжгыльтчис.
Уска морт валитчис Гаврик вылӧ, ӧти киас мыйвынсьыс пельӧдыс нетшкис, а мӧднас вомсӧ тупкис.
Но детинка туплясис му вывтіыс, курччаліс сылысь пӧсялӧм да синмӧн видзӧдны вермытӧм кисӧ и бӧрдігтыр горзіс мыйвынсьыс:
— Пышйӧй!
Пышйӧй!
<ns>Пышйӧ-ӧ-ӧ</ns>!
Уска морт зверь моз шыбытіс детинкаӧс да уськӧдчис хибарка дінӧ.
Кыліс полицейскӧйлӧн кузя тюрӧстӧм шы.
Гаврик чеччис кок йылас да пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый сылысь горӧдӧмсӧ кылісны: куим фигура — кык ыджыд да ӧти ичӧтик — чепӧсйисны хибаркаысь да джӧмдалӧмӧн котӧртісны градъяс вомӧн.
Кык еджыд кителя морт потшисны налы туйсӧ.
Пышйысьяс кӧсйисны нин бергӧдчыны, но аддзисны, мый найӧс кытшалӧмаӧсь.
— Стой! — горӧдіс пемыдас тӧдтӧм гӧлӧс.
— Илья Борисович, лый! — кыліс Гаврик Терентийлысь пикӧвоӧм гӧлӧссӧ.
Сійӧ жӧ здукас югнитісны бияс да кывсис помся револьверысь куимысь лыйӧм шы, кодъяс мунісны плетьӧн шлёчкӧм шы вылӧ.
Горзӧмъяс да ноксьӧм сертиыс Гаврик гӧгӧрвоис, мый пемыдас мунӧ косясьӧм.
Неужели найӧс кутасны?
И шӧйӧвошӧмысла нинӧм гӧгӧрвотӧг, Гаврик уськӧдчис водзӧ, быттьӧкӧ сійӧ вермис мыйӧнкӧ отсавны.
Эз удит на сійӧ котӧртны дас воськов, кыдзи аддзис, мый мездысисны ставныс, куимнанныс — кык ыджыд да ӧти ичӧт — уськӧдчисны бужӧдлань да вошины пемыдас.
— Кутӧй!
Кутӧй!
Ыпнитліс гӧрд би кольта.
Грымкнитіс полицейскӧй смит-вессонысь чорыда лыйӧм.
Буджӧд вылысас пондісны помся тюрзыны горӧдӧвӧйяслӧн свистокъяс.
Тыдалӧ, вӧлі босьтӧма кытшӧ берегсӧ ставнас.
Детинка пикӧвоӧмӧн кывзысис вӧтчан шум бӧрся.
Сійӧ некутшӧма вӧлі оз гӧгӧрво, мыйла Терентий пышйыныссӧ бӧрйис тайӧ направлениесӧ.
Колӧ вӧлі лоны дзик вежӧртӧмӧн, медым кавшасьны бужӧд вылӧ: сэні, тӧдӧмысь, засада, и непременнӧ сэні найӧс кутасны.
Бурджык вӧлі эськӧ пышйыны берег пӧлӧныс.
Гаврик котӧртыштіс нӧшта неуна, да сылы кажитчис мый сійӧ аддзӧ, кыдзи крутӧй, пӧшти сувтса бужӧдас кавшасьӧны куим фигура.
Дзик вернӧй гибель!
— Ой, Терентий, кытчӧ жӧ ті кавшасянныд? — пикӧвоӧм пырысь вашкӧдіс детинка, и медым не бӧрддзыны, кияссӧ курччаліс, а сола синваясыс гильӧдісны нырсӧ да пуисны горшас.
И друг, ӧти здукӧн, детинка гӧгӧрвоис, мыйла ковмис налы кыссьыны бужӧд вылас.
Сійӧ дзикӧдз вунӧдліс...
А ӧд сійӧ сэтшӧм прӧстӧйтор!
Делӧыс сыын, мый...
Но тайӧ кадӧ уска морт уськӧдчис Гаврик вылӧ, кватитіс сійӧс киняулас да, сы вылысь дӧрӧмсӧ орйӧдлӧмӧн, пондіс кыскыны сійӧс гортланьыс.
Сійӧ тойыштіс детинкаӧс хибаркаӧ.
Хибарка дінын сулалісны нин кык городӧвӧй.
Гаврик чорыда зурасис куричас да уси пельӧсӧ дедыс вылӧ, коді вӧлі пукалӧ муас.
— Пышъясны кӧ — юрнытӧ орӧда!
— горӧдіс уска морт горӧдӧвӧйяслы да бӧр котӧртіс.
Гаврик пуксис дедыскӧд орччӧн, дзик жӧ сы моз кокъяссӧ сюркнялӧмӧн;
найӧ пукалісны чӧв, кывзысисны ылын кылысь горзӧмъяс да тюрзӧм шыясӧ, кодъяс надзӧникӧн кутісны лӧньны.
Медбӧрын, шумыс дзик эз кут кывны.
Сэки Гаврик пондіс кывны пельдоймӧмсӧ, код йылысь вунӧдліс нин.
Пельыс висис зэв ёна.
abu
Сы дінӧдз вӧлі страшнӧ инмӧдчыны.
— У, дракон, веськыда пельӧс ставнас нетшыштіс, — шуис Гаврик, быттьӧкӧ веськодь пырысь, а ачыс мыйвынсьыс кутіс синвасӧ.
Дедыс син бӧжнас видзӧдліс сы вылӧ.
Стариклӧн синъясыс вӧліны вӧртӧмӧсь, джуджыда вӧйӧм гуранас страшнӧйӧсь.
Паръясыс небыдика рӧмидзтісны.
Сійӧ дыр оліс ланьтӧмӧн.
Сэсся довкнитіс юрнас да кӧритан гӧлӧсӧн шуис:
— Аддзылінныд ті, господа, сэтшӧм делӧ, медым челядьлысь пельяс нетшкыны?
Разве тайӧ пӧлагайтчӧ?
Сійӧ сьӧкыда лолыштіс да бара пондіс тяпкӧдчыны паръяснас!
И друг копыртчис Гаврик дінӧ, повзьӧм синъясӧн видзӧдліс ӧдзӧс вылӧ — оз-ӧ кывзысь кодкӧ — да вашнитіс:
— Нинӧм эн кывлы, пышйисны найӧ али кольччисны?
— Найӧ бужӧд вылас кайисны, — ӧдйӧ да гусьӧник шуис детинка. — Терентий найӧс нуӧдіс катакомбаясӧ.
Найӧс кӧ туй вылас оз лыйлыны, непременнӧ удитасны.
Дед бергӧдіс чужӧмсӧ чудотворецлань, кунис синъяссӧ надзӧникӧн да паськыда шенасьӧмӧн пернапасасис, топӧдліс ыджыд вынӧн чепельӧ чукӧртӧм чуньяссӧ плеш дінас, кыкнан пельпомас.
Зэв ичӧтик да муртса тӧдчана синва войт исковтіс чужӧмбан кузяыс и воши чужӧм чукыръясас.
XXVII
ДЕД
Свет вылын уна каръяс улын эмӧсь катакомбаяс.
Катакомбаяс эмӧсь Римын, Неапольын, Константинопольын, Александрияын, Парижын, Одессаын.
Коркӧ, во ветымын сайын кымын, Одессаса катакомбаяс вӧліны карса каменоломняясӧн, кысь стрӧительство вылӧ пилитавлісны известняк.
Ӧні найӧ нюжӧдчисны дзугсьӧм лабиринтъясӧн став кар увтіыс, весиг вӧліны некымын петанінъяс кар саяс.
Одессаса олысьяс, дерт, тӧдлісны катакомбаяс йылысь, но этшаӧн на пиысь <ns>лэтчывлісны</ns> сэтчӧ, и нӧшта нин омӧльджыка тӧдлісны налысь расположениесӧ.
Катакомбаясыс вӧліны быттьӧкӧ карса тайнаӧн, карса легендаӧн.
Эз жӧ прӧста Терентий вӧвлы черикыйысьӧн.
Сійӧ зэв бура тӧдіс Одесса дорса берегсӧ да лючки тӧдліс катакомбалысь море дорӧ петанінъяссӧ.
Татшӧм петанінъяс пиысь ӧти вӧлі буретш хибарка бӧрвылас воськов сё сайын, бужӧд шӧрвыяс.
Тайӧ вӧлі скалаас векньыдик щель, коді тырӧма нин быдмысь жельнӧг кустъясӧн да бересклетӧн.
Ичӧтик шортор кодь визувтіс щельсьыс да котӧртіс бужӧд кузяыс увлань, бурьянсӧ да гартчан турунъяссӧ вӧрӧдышталӧмӧн.
Городӧвӧйяс да сыщикъяс первойя нападениеысь мездысьӧм бӧрын, Терентий нуӧдіс ёртъяссӧ веськыда тӧдса потас дінӧ.
Вӧтчысьяс немтор эз тӧдны катакомба йылысь.
Найӧ мӧвпалісны, мый пышйысьяс кӧсйӧны дачаяс пыр воӧдчыны карас.
Полицейскӧйяслы тайӧ и вӧлі колӧ.
Став дачаяссӧ вӧлі полицияӧн кытшалӧма.
Пышйысьяслы быть колӧ вӧлі веськавны засадаӧ.
Та вӧсна ӧтчыдысь лыйӧм бӧрын жӧ городӧвӧйяслы вӧлі тшӧктӧма водзӧ не лыйлыны.
Но, берег улын дас вит минут виччысьӧм бӧрын, Александровскӧй частьса пристав, коді ачыс веськӧдліс облава операциянас, мӧдӧдіс околоточнӧй надзирательӧс тӧдмавны, кутісны-ӧ эз преступникъясӧс.
Околоточнӧй мӧдӧдчис удобнӧйджык туйті кытшовтӧмӧн да бӧрсӧ воис нӧшта дас вит минут мысти, и юӧртіс, мый пышйысьяс выліас абу явитчылӧмаӧсь.
Найӧ эз вӧвны ни вылын, ни улын.
Кӧнӧсь жӧ найӧ?
Тайӧ вӧлі дзик эскытӧмтор, медым найӧ пукалісны кӧнкӧ сэн бужӧд шӧрас, кустъясын, да виччысисны, кор найӧс кутасны.
Но век жӧ пристав тшӧктіс кайны аслас молодчикъяслы бужӧд вылас да шобны быд куст.
Лёкысь видчӧмӧн да быд здукын турун да сёй кузяыс лакированнӧй сапӧгнас вильдалӧмӧн, сійӧ ачыс кавшасис бужӧд вылас, водзӧ эз дӧверяйт «тайӧ болванъясыслы».
Найӧ шобисны пемыдас бужӧдсӧ ставнас вылысянь уліӧдзыс да нинӧм эз аддзыны.
Тайӧ вӧлі мыйкӧ чудеса кодь.
Ӧд пышйысьясыд, збыльысь кӧ шуны, эз жӧ мунны му пырыс!
— Ваше благородие! — друг кыліс вылысяньыс повзьӧм гӧлӧс. — Волы татчӧ!
— Мый сэні сэтшӧмыс?
— Ваше благородие, тані катакомба.
Пристав шарашитчис еджыд перчаткияснас сутшкасьысь вожъясӧ.
Сэк жӧ сійӧс кватитісны зумыд киясӧн да лэптісны площадка вылӧ.
Уска морт биаліс истӧг бӧрся истӧг.
Истӧг би югӧр улын позьӧ вӧлі аддзыны скаласьыс кустъясӧн вевттьысьӧм векньыдик сьӧд потас.
Пристав пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый делӧсӧ проиграйтӧма.
Удитіс татшӧм добыча!
Сійӧ кутіс дрӧжжитны скӧрмӧмысла, зымӧдны муас векньыдик сапӧгъяснас да еджыд перчаткиа кулакъяснас зурӧдіс шуйгавыв и веськыдвыв, кытчӧ веськалӧ, нырвомъясӧ, чужӧмбанъясӧ, зурӧдіс и горзіс ёна чирзӧмысла сибдӧм гӧлӧсӧн:
— Мый жӧ ті сулаланныд болванъяс!
Водзӧ!
Шобны став катакомбаяссӧ!
Юрнытӧ орӧда, нырвомнытӧ разя <rus>чортовой матери</rus>!
Мед негодяйясӧс вӧлі кутӧма и пом!
Марш!
Но сійӧ ачыс гӧгӧрвоис, мый ӧні нин нинӧм оз артмы.
Медым шобны став катакомбаяссӧ, колӧ этша вылӧ недель кык.
Да и сійӧ дзик весьшӧрӧ, сы вӧсна, мый кадыс прӧйдитіс нин часджын дорысь унджык и пышйысьяс, тӧдӧмысь, важӧн нин кар мӧдар помынӧсь.
Некымын городӧвӧй неокота пырысь пырисны потасӧд да, дугдывтӧг изтӧгтув биалӧмӧн, тойтісны ӧти местаын, пыранінсяньыс неылын да видзӧдісны пемыдінас вошан му увса коридорлысь известняковӧй серей стенъяссӧ.
Пристав сьӧлыштіс мыйвынсьыс да, шпораяснас дробнӧя триньӧдчӧмӧн, котӧртіс улӧ.
Скӧрлуныс пӧдтіс сійӧс.
Сійӧ нетшыштіс пикейнӧй кительлысь крахмальнӧй воротниксӧ сэтшӧм вынӧн, мый чеччыштісны весиг кизьясыс.
Тратшкакылан бурьян пӧвстті гырыся восьлалӧмӧн, сійӧ матыстчис хибарка дінӧ да зэв лёкысь нетшыштіс ӧдзӧссӧ.
Городӧвӧйяс бӧбмӧмысла дзодзгӧдчисны.
Пристав пырис хибаркаӧ, сувтіс кокъяссӧ паськӧдӧмӧн, а лёкысь тіралан чуньяссӧ дзебис мышку саяс, и кынмис места вылас.
Пристав бӧрся пыр жӧ ӧдзӧсӧд пырис уска морт.
— Ваше благородие, разрешитӧй доложитны, — гусьӧн вашкӧдіс сійӧ гӧгрӧс синъяснас дед вылӧ индӧмӧн: — конспиративнӧй квартираса кӧзяин, а тайӧ сылӧн пиыс.
Уска морт вылӧ видзӧдлытӧг, пристав нюжӧдіс сы дінӧ кисӧ, кималаснас корсьӧмӧн габыртіс сійӧс чурвидзан еджыд витнан чуньнас пӧсялӧм нырвомӧдыс да лёкысь ойыштіс:
— Тэнӧ, болван, оз юавны,
ачым тӧда.
Гаврик зэв ёна повзис.
Сійӧ чайтіс, мый ӧні лоӧ мыйкӧ страшнӧйтор.
Пыктӧм да гӧрдӧдӧм пеля, кельдӧдӧм чужӧма ичӧтик детинка синъяссӧ лапнитлытӧг видзӧдіс гӧлубӧй гача да пельпом вомӧныс сьӧд лакированнӧй портупеяа паськыдіник пельпома стройнӧй офицер вылӧ.
Татшӧм ногӧн минута дорысь не этшаджык сулалӧм бӧрын, коді детинкалы кажитчис дзонь час кузьтаӧн, пристав пуксис бокногӧн койка вылӧ.
Дед вылысь синсӧ лэдзлытӧг, сійӧ чургӧдіс лакированнӧй сапӧгсӧ, кыскис дзескыд зепсьыс эзысь папиросница да кутіс куритны виж папироска.
«Асмолов фабрикаысь папиросыс», мӧвпыштіс аскежас Гаврик.
Пристав лэдзис ныр пырыс тшынсӧ, тшын лэдзиг мозыс шуис: «<ns>Н-нусс</ns>» — да друг равӧстіс горштырнас сэтшӧма, мый быдсӧн пельясын пондіс звӧнитны.
— Сувт, мерзавец, кор офицер тэ дінын!
Дед тэрмасьӧмӧн чеччис.
Сьӧд кӧмтӧм кокъяссӧ чукыльтыштӧмӧн да омӧлиник яй вывсьыс дӧрӧмсӧ лӧсьӧдыштӧмӧн, старик кутіс видзӧдны пристав вылӧ нинӧм гӧгӧрвотӧм салдатскӧй синъясӧн.
Гаврик видзӧдіс, кыдзи тіраліс дедыслӧн нюжӧдӧм сьыліыс и кыдзи кык вӧжжи моз зэвтчис важ рубеч туя тшӧкаувса кос кучикыс.
— Нелегальнӧйясӧс дзеблалан? — кӧдзыд гӧлӧсӧн шуис пристав.
— Некор ог, — вашкӧдіс дед,
— Висьтав, коді тэ ордын вӧлі?
— Ог тӧд.
— Ах, тэ он тӧд! — и офицер надзӧникӧн сувтіс.
Паръяссӧ топӧдӧмӧн, сійӧ дженьыдика да стӧча шеныштчӧмӧн кучкис стариклы пеляс сэтшӧма, мый сійӧ лэбовтіс да став туша вынсьыс зурасис стенас.
— Висьтав, коді вӧлі?
— Ог вермы тӧдны, — банлыяснас тіралӧмӧн чорыда шуис старик.
Бара югнитіс еджыд перчаткиа кулак.
Дед нырысь кутісны визувтны слабиник вир визьӧгъяс.
Старик йӧжгыльтчис, кыскыштіс юрсӧ пельпомъясас да бӧрддзис:
— Мыйысь нӧ тэ нӧйтан, ваше благородие? — гортӧминика, но стрӧга шуис дед, сэсся чышкыштіс ныр увсӧ да гырдӧссьӧм кисӧ приставлань чургӧдіс.
— Ланьт! — равӧстіс офицер да кельдӧдіс.
Сылӧн гипсӧвӧй сера чужӧм вылас тыдаліс бархатнӧй рӧма ыджыд пудпас.
Сійӧ лӧг пырысь видзӧдліс аслас портитчӧм перчатки вылас.
— Висьтав, коді вӧлі?
— Ог вермы тӧдны...
Старик удитіс сайӧдны чужӧмсӧ кияснас да бергӧдчис стенлань.
Кучкӧмыс инмис юрас.
Стариклӧн уси гачыс пидзӧсӧдзыс и ачыс кутіс надзӧникӧн исковтны увлань.
— Дядя, эн нӧйт сійӧс, сійӧ — старик! — бӧрдӧм сорӧн горӧдіс Гаврик да шыбытчис пристав дінӧ.
Но пристав вӧлі петӧ нин хибаркасьыс да горзіс:
— Босьтны мерзавецӧс!
Нуӧдӧй!
Городӧвӧйяс уськӧдчисны старик дінӧ да кватитісны сійӧс сойяссӧ песлӧдлӧмӧн.
Найӧ кыскисны сійӧс хибаркаысь, кыдзи идзас кулльӧс.
Гаврик пуксис джоджас да, кулакъяссӧ куртчалӧмӧн, ырӧстіс да пондіс лёкысь бӧрдны.
Мыйкӧ-дыра кад сійӧ пукаліс вӧрзьӧдчывтӧг, ӧти пельнас шумъясас да войся шаркӧдчӧмъясас кывзысьӧмӧн.
Мӧд пельыс вӧлі дзикӧдз тупкысьӧма.
Кор-сюрӧ детинка нарошнӧ тупкыліс дзоньвидза пельсӧ.
Сэки быд боксянь сійӧс шымыртліс джуджыд, немӧй чӧвлун.
И лолі страшнӧ, быттьӧкӧ сійӧ чӧвлунас ланьтӧмӧн виччысис сійӧс кутшӧмкӧ опасность.
Сійӧ восьтліс пельсӧ, быттьӧкӧ игналӧм шыяссӧ вӧля вылӧ лэдзӧм могысь.
Но ӧти пельыс эз вермы меститны ас пытшкас став шыяссӧ.
То кывлісны морелӧн шочиник, но чорыда лолыштӧм шыяс и сэсся немтор.
То заводитчыліс сверчокъяслӧн хрустальнӧй сяма музыка, и сэки ланьтліс морелӧн шумыс.
То шоныд тӧв котӧртліс бурьянъяс пӧвстті, тыртліс войсӧ шарӧдчӧм шыясӧн да вевттьывліс сверчокъяслысь да морелысь шысӧ.
То кыліс сӧмын лампалӧн трачкӧдчӧмыс, кӧні вӧлі бырӧма нин карасиныс.
Друг детинка лючки гӧгӧрвоис ассьыс став ӧткалунсӧ.
Сійӧ тэрмасьӧмӧн пӧльыштіс бисӧ да уськӧдчис дедыс бӧрся.
Август тӧлысся мича вой ӧшаліс мир весьтас.
Дзирдалан сьӧд енэжыс киськаліс котӧртысь детинкаӧс кодзувъясӧн.
Сверчокъяслӧн звӧныс быттьӧ кыпаліс дзик Млечнӧй путьӧдз.
Но кутшӧм нӧ делӧ мучитӧм да оскорбитӧм кагалы тайӧ равнодушнӧй мичлунӧдзыс, кодлӧн эз вӧв некутшӧм власть вӧчны сійӧс шуда мортӧн?
Гаврик котӧртіс мыйвынсьыс.
Сійӧ суӧдіс дедсӧ карас нин, Старопортофранковскӧй улича вылын, самӧй участок дінас.
Кык городӧвӧй — ӧтиыс пукаліс, а мӧдыс сулаліс — нуисны дедсӧ извозчик вылын.
Старик куйліс пуклӧс вывсьыс исковтӧмӧн городӧвӧй кок улын, телега вомӧн ногыс.
Сылӧн юрыс чеччаліс да кучкасис коляска дорышас.
Бусысла да вирысла няйтчӧм чужӧм кузяыс котӧртіс газӧвӧй пӧнаръяслӧн югӧрыс.
Гаврик уськӧдчис телега дорас, но телегаыс сувтіс нин участокса ворота дорӧ.
Городӧвӧйяс кыскисны джӧмдалысь старикӧс воротаас.
— Дедӧ! — горӧдіс детинка.
Городӧвӧй кокньыдика кучкис Гавриклы шашка пуртӧснас сьылі кузяыс.
Воротаыс пӧдласис.
Детинка коли ӧтнасӧн.
XXVIII
УПРЯМӦЙ ТЬӦТКА
Воис Петялы зэв ыджыд торжестволӧн да шудлӧн здук.
Эз на вӧв и луншӧр бӧрын час, а сійӧ кытшовтіс нин керкасьыс став тӧдсаяссӧ да петкӧдліс ассьыс гимназическӧй выль фуражкасӧ да кыпыда висьтавліс, кыдз сійӧ муртса на ӧні экзаменуйтчис.
Веськыда кӧ шуны, висьтавлынысӧ вӧлі пӧшти немтор.
Некутшӧм экзамен збыльысьсӧ эз вӧв — вӧлі кокньыдик приемнӧй испытание, коді кыссис дас вит минут.
Испытаниеыс заводитчис дас час да джынйын, а даскыкӧд вылӧ вит минутын гимназиякӧд орчча магазинса приказчикыс нин вежливӧя нюмъялӧмӧн сетіс детинкалы бумагаӧ ёкмыльтӧм сылысь важ идзас шляпасӧ.
Фуражкасӧ, кыдз шапкааліс Петя магазинын рӧмпӧштан водзын, сідзи нин и эз пӧрччыв сійӧс дзик рытӧдзыс.
— Аттӧ, кутшӧм бура ме сдайті экзаментӧ! — рад пырысь шуаліс Петя да восьлаліс улича кузя тэрыба.
Сійӧ видзӧдаліс быд стеклӧӧ, медым нӧшта аддзывны асьсӧ выль фуражкаӧн.
— Дона, пиукӧй менам — шуліс тётяыс, кодлӧн серамысла тіраліс тшӧкаыс, — успокоитчы.
Тайӧ эз вӧв экзамен, а сӧмын испытание.
— Но, тётя!
Кыдз тэ верман сідз сёрнитны? — скӧрмӧмысла гӧрдӧдӧмӧн да кокъяснас зымӧдӧмӧн, став улич тырнас горзіс Петя, и ӧбидаысла вӧлі дась бӧрддзыны. — Ӧд тоже эн аддзыв, а шуан!
Тайӧ вӧлі самӧй настоящӧй экзамен, а тэ сійӧ кадас пукалін приемнӧяс и он имеит права сідзи шуны!
Ме тэныд шуа, мый тайӧ вӧлі экзамен!
— Дерт.
Ме йӧй, а тэ сюсь!
Вӧлі испытание, а эз экзамен.
— А вот и экзамен!
— Ме сылы шуа, мый бритӧма, а сійӧ меным мырдысьӧн висьталӧ, мый шырӧма.
Тайӧ кывъяснас тётяыс зэв гӧгӧрвоана казьтыштіс ӧти омӧль да итыль морт йылысь важ украинскӧй анекдот, кӧні ӧти морт вензис аслас гӧтырыскӧд: шырӧма али бритӧма вӧлӧстнӧй писарлӧн тошкыс.
Итыль мортыд, кӧть эськӧ вӧлі дзик нин ставыс яснӧй, пыр горзіс «шырӧма» сэтчӧдз, кытчӧдз ку письыс петмӧн скӧрмӧм гӧтырыс эз йӧткы сійӧс юӧ.
Вӧйигас нин сійӧ пыр водзӧ нуӧдіс ассьыс мӧвпсӧ, ва вылас чургӧдӧм чуньяснас петкӧдліс, мый шырӧма.
Но Петя весиг пыдди эз пукты сійӧс да бӧрдӧм гӧлӧсӧн шуаліс:
— А вот и экзамен, а вот экзамен.
Тётяыслӧн вӧлі бур сьӧлӧм.
Сылы лои жаль мырддьыны племянникыслысь сійӧ радлӧмысь медся дона здуксӧ.
«Экзамен» — тайӧ ӧти кылыс мый сулалӧ!
Мед жӧ детинка радлас.
Оз позь сійӧс дӧзмӧдны татшӧм нимкодясян лунӧ.
Сэки тьӧтка решитіс весиг неуна ылӧдыштны сійӧс.
— Ог тӧд, — шуис сійӧ нюмъялігтыръя, — ме, тыдалӧ, ӧшибитчы кажитчӧ,
тайӧ вӧлі збыльысь экзамен.
Петя ӧзйис:
— Дерт жӧ, да нӧшта кутшӧм экзамен!
Но Петялӧн сьӧлӧм вылас пукаліс кутшӧмкӧ эскытӧмлун.
Ставыс муніс кыдзкӧ вывті нин ӧдйӧ да кокньыда «экзамен» дорысь.
Правда, челядьясӧс сувтӧдісны параясӧн да нуӧдісны «классӧ».
Правда, вӧлі лӧз сукноӧн вевттьӧм кузь пызан.
Правда, пукалісны лӧз мундиръяса, зарни ӧчкияса, зарни кизьяса, орденъяса, кышкодь чорыд крахмальнӧй манишкаяса да зёлькакылан манжетъяса скӧр преподавательяс.
На пӧвсын торъяліс поплӧн муровӧй рясаыс да нывбабалӧн кодь кудриыс.
Петялӧн пӧсялісны кокъясыс. Кӧдзыд пӧсь пычкысис кӧсича бокъяссьыс.
Ставыс вӧлі сідз, кыдз эз вӧвлі нэмнас.
Но ачыс экзаменыс...
Ӧні Петя мичаа гӧгӧрвоис, мый тайӧ вӧлі сӧмын испытание.
Кыдз сӧмын детинкаяс пуксялісны партаяс сайӧ, преподавательяс пиысь ӧти пыр жӧ лэдзис нырсӧ пызан вылын куйлысь ыджыд бумагаӧ да быд кыв тырвыйӧ шуалӧмӧн мичаа да яснӧя заводитіс:
— Мый нӧ, заводитам.
Александров Борис, лександров Николай, Бачей Петр.
Пӧжалуйста татчӧ.
Ассьыс нимсӧ да овсӧ кылӧм бӧрын, коді шыаліс тайӧ гора да юркыд тыртӧм классас сэтшӧм тӧдтӧма да сыкӧд ӧттшӧтш сэтшӧм сотан вынӧн, Петя чувствуйтіс, мый быттьӧкӧ сылы кучкисны кулакӧн морӧс паняс.
Сійӧ некыдзи эз чайтлы, мый тайӧ страшнӧй минутаыс воас татшӧм ӧдйӧ.
Тайӧ чукӧстӧмыс детинкаӧс суис шӧйӧвошӧм выйын.
Сійӧ ёна гӧрдӧдіс да пӧшти садьсӧ воштӧмӧн, матыстчис вильыд джодж кузя пызан дінӧ.
Куим детинка веськалісны куим преподаватель дінӧ.
Петя веськаліс поплы.
— Ну-с, — шуис ыджыд тушаа старик, подрасник паськыд соссӧ пуджигмозыс.
Сэсся сійӧ сюйыштіс векньыдик морӧсас эзысь чеп йывса крестлысь ёсь помсӧ.
Цепыс вӧлі плавкӧс пластинкаясысь, а розьясыс, кыдзи кофейнӧй кӧйдысъяс:
— Матӧджык лок, отрок.
Кыдз тэнӧ шуӧны?
— Петя.
— Петр, дона пиӧй, Петр.
Петяыд гортад коли.
Овыд кыдзи?
— Бачей.
— Василий Петровичлӧн пи?
Десятникъяс школаса ремесленнӧй училищеса преподавательлӧн?
— Да.
Поп лэччысис улӧс бӧр вылас куритчысь морт позаӧн.
Сійӧ читкыртіс синъяссӧ Петя вылӧ да детинкалы гӧгӧрвотӧм серамӧн шуис:
— Тӧда, кыдз жӧ.
Либеральнӧй господин.
Ну-с... — Поп нӧшта ёна лэччысис бӧрвыв.
Ӧні ичӧтик улӧсыс качайтчис кык бӧр кок вылас.
— Кутшӧм молитваяс тӧдан?
<rus>«Верую»</rus> сямман лыддьыны?
— Сямма.
— Лыддьы.
Петя вом тырыс кыскис сынӧдсӧ да кутіс сяркӧдны некутшӧма сувтлытӧг, кӧсйис ставнас молитвасӧ ӧти лолыштӧм костын висьтавны.
<rus>— Верую во единаго бога отца вседержителя творца неба и земли видимым же всем и невидимым и воединого господа Исуса Христа сына...</rus>
Сэки лолыс тыри да Петя сувтіс.
Тэрмасьӧмӧн, медым попыд эз думышт, мый сійӧ вунӧдіс, детинка пушнитӧмӧн кыскис ас пытшкас свежӧй сынӧдсӧ, но поп повзьӧм пырысь шеныштіс кинас:
— Тырмас, тырмас.
Мун водзӧ.
И сэк детинка вешйис математик дінӧ.
— Кымынӧдз кужан лыддьыны?
— Кымынӧдз кӧть окота, — шуис Петя збоя, закон божий кузя триумфӧн босьтчӧдӧм бӧрад.
— Зэв бур.
Лыддьы миллионӧдз.
Петялы кажитчис, мый сійӧ вӧйи юкмӧсӧ; сійӧ весиг дзик кӧсйытӧг вӧчис вомнас сэтшӧм шы, быттьӧкӧ пӧді.
Пикӧ воӧм пырысь видзӧдліс гӧгӧр, быттьӧкӧ отсӧг корсис.
Но гӧгӧрыс быдӧн вӧліны занятӧсь, а математикыс видзӧдіс ӧчки пырыс бокӧ, ӧчки стеклӧясын мылькйӧн да зэв стӧча тӧдчисны класслӧн кык ӧшинь, гимназическӧй садса вежӧдыс, Пантелеевскӧй подворьеса лӧз куполъяс и весиг Александровскӧй участокса каланча, кодъяс вылын ӧшалісны кык сьӧд шар, кодъяс петкӧдлісны, мый мӧдар бокас — пӧжар.
Лыддьыны миллионӧдз...
Петя тыдалӧ пропадитіс!
— Ӧтик, кык, куим, нёль, вит, квайт, сизим... — зіля заводитіс детинка, гусьӧникӧн чуньяссӧ кусньӧдлӧмӧн да шог пырысь нюмъялӧмӧн. — Кӧкъямыс, ӧкмыс, дас, дас ӧти...
Математик синъяссӧ вештывтӧг видзӧдіс ӧшинь вылӧ.
Кор шогӧвоӧм детинка шуис «сизимдас ӧкмыс», учитель шуис:
— Тырмас.
<rus>Таблица умножения</rus> велӧдлін?
— <rus>Одинажды один-один, одинажды два — два, одинажды три — три</rus>, — и ӧдйӧ да гораа пондіс полӧмӧн лыддьӧдлыны, медым сійӧс эз торкны, но преподаватель довкнитіс юрнас:
— Тырмас.
— Ме нӧшта тӧда <rus>сложение, вычитание, умножение, деление</rus>!
— Тырмас.
Мун водзӧ.
Мый нӧ тайӧ татшӧмыс, вомтӧ восьтны оз лэдзлыны?
Весиг ӧбиднӧ!
Петя вешйис мӧд преподаватель дінӧ, кодлӧн гежӧдиник тош улас югъяліс орден.
— Лыддьы вот татчӧдз.
Петя ыджыд уважениеӧн босьтіс мраморнӧй переплета книга да видзӧдліс кыз виж гыж вылӧ, коді куйліс гырысь шыпаса «Лев да пон» нима заголовок вылын.
«Лев да пон:
— заводитіс Петя вель тэрыба, кӧть эськӧ и мытшасьлывліс волнуйтчӧмысла,
— Лев да пон.
Ӧти зверинецын оліс лев.
Сійӧ вӧлі зэв кровожаднӧй,
стӧрӧжъясыс полісны сыысь.
Лев сёйліс зэв уна яй.
Зверинецса кӧзяиныс оз вӧлі тӧд, мый сыкӧд вӧчны».
— Тырмас.
Петя чуть эз бӧрддзы.
Весиг нӧшта помӧдзыс на эз во, а сійӧ нин — «тырмас»...
— Кутшӧмкӧ стихотворение наизусть тӧдан?
О! Тайӧ здуксӧ Петя виччысис гусьӧн радлан кыпыдлунӧн.
Вот тані сійӧ петкӧдлас нин асьсӧ тырвыйӧ!
— Тӧда М. Ю. Лермонтовлысь стихотворение «Парус»
— Но, лыддьы.
— Лыддьыны выразительнӧя?
— Лыддьы выразительнӧя?
— Пыр жӧ.
Петя ӧдйӧ торйӧдіс коксӧ, коді вӧлі быть колана условиеӧн, медым лыддьыны выразительнӧя да гордӧя кыпӧдіс юрсӧ.
— «Парус» стихотворение М. Ю. Лермонтовлӧн! — висьталіс сійӧ неуна лӧвтыштан гӧлӧсӧн:
..
Кыкнан кинас шеныштӧмӧн, шензян да юасян пас вӧчӧмӧн, сійӧ заводитіс висьтавны водзӧ, кытчӧдз эз дугӧдны да эз висьтавны, мый позьӧ мунны.
...
Петя тэрмасьӧм пырысь шеныштіс кинас <rus>«увы»</rus> кывсӧ тӧдчӧдӧмӧн, но преподаватель удитіс нин шеныштны кинас:
— Тырмас.
— Ме пырысь-пыр помала, коли зэв нин этша — шуис детинка нора гӧлӧсӧн.
...
— Тырмас, тырмас.
Мун гортад.
— А сэсся нинӧм оз ков?
Ме нӧшта тӧда А. С. Пушкинлысь стихотворение: <rus>«Как ныне сбирается вещий Олег»</rus>.
— Нинӧм сэсся оз ков.
Верман висьтавны мам-батьыдлы, мый тэнӧ примитӧма.
Вот и ставыс.
Петя бӧбмис.
Сійӧ минут-мӧд сулаліс класс шӧрас, эз тӧд мый жӧ сэсся вӧчны.
Кажитчис дзик эскыны позьтӧмӧн, мый тайӧ страшнӧй да загадочнӧй событиеыс, код кежлӧ сійӧ лӧсьӧдчис гожӧмчӧж, эштіс нин.
Медбӧрын, детинка кыдзкӧ аслыс ногӧн шаркнитіс кокнас, вильдіс да уськӧдчис классысь.
Но здук мысти, кыдзи дурмӧм, котӧртіс бӧр да волнуйтчӧмысла оръясян гӧлӧсӧн юаліс:
— Гимназическӧй фуражкасӧ позьӧ нин ньӧбны?
— Позьӧ, позьӧ.
Мун.
Петя уськӧдчис приемнӧйӧ, кӧні зӧлӧтитӧм улӧс вылын, Ломоносов гипсовӧй бьюст улын, пукаліс вуаля гожся шляпаа да кузь перчаткиа тётяыс сылӧн.
Сійӧ горӧдіс сэтшӧм гораа, мый сылысь горӧдӧмсӧ тӧдӧмысь, кывлісны улича вылын извозчикъяс:
— Тётя!
Мунам ӧдйӧнджык!
Найӧ шуисны, мый колӧ нин ньӧбны гимназическӧй фуражка!
XXIX
АЛЕКСАНДРОВСКӦЙ УЧАСТОК
Ах, мыйтӧм вӧлі нимкодьлуныс — ньӧбны фуражка!
Первой фуражкасӧ дыркодь мерайтісны, сэсся донъясисны, сэсся бӧрйисны герб, мичаысь-мича эзысь герб.
Гербыс вӧлі татшӧм: сутшласьысь быдмӧглӧн крестӧн пуктӧм кык вож, а шӧрас гижӧма «О. 5. Г» — Одессаса витӧд гимназиялӧн вензель.
Гербсӧ бӧрйисны медся ыджыдсӧ да медся донтӧмсӧ, дас вит урысь.
Приказчикыс шылаӧн писькӧдіс лӧз касторовӧй фуражкаса чорыд дорышас кык розь да сюйис сэтчӧ гербсӧ, пытшкӧсладорсяньыс кусыньтіс латуневӧй лапаяссӧ.
Гортас герба фуражкаыд кыпӧдіс ставлысь радлӧм.
Быдӧн зілисны видлыны сійӧс.
Но Петя эз сет.
Любуйтчыны — пӧжалуйста, любуйтчӧй, а киясӧн кватлайтны оз позь!
Батьыс, Дуня, Павлик — мӧда-мӧдсӧ торкалӧмӧн юасисны: «Уна-ӧ сулалӧ?», быттьӧ сыын вӧлі став делӧыс.
Петя чорыда вочавидзліс быдӧнлы:
— Ӧти шайт да нелямын вит ур фуражкаыс да дас вит ур гербыс, но сійӧ нӧ мый?
Вот, эськӧ, ті кӧ аддзылінныд, кыдзи ме сдайті экзаменсӧ, сэки эськӧ ті!..
Фуражка вылӧ видзӧдӧмӧн, Павлик завидь пырысь кӧсӧйтлывліс синъяссӧ да сільгис нырнас, быд здукӧ вӧлі дась бӧрддзыны.
Сэсся Петя котӧртіс фуражкасӧ петкӧдлыны уліӧ, лавкаӧ, Нюся Коганлы.
Нюся Коган бара вӧлі гӧститӧ лиманын.
Наказанье!
— Но сы пыдди зэв ёна интересуйтчис выль фуражкаӧн Нюсялӧн батьыс, старик Коган, лавочник, прозвище сертиыс «Борис — крыса семья».
Ӧчкиасьӧмӧн сійӧ видлаліс фуражкасӧ быд боксянь, шлёчйӧдліс кывнас — «ц-ц-ц» — и, медбӧрын, юаліс:
— Уна-ӧ сулалӧ?
Ӧти керкаын олысь став тӧдсаяс ордӧ волӧм бӧрын, Петя мӧдӧдчис полянка вылӧ да петкӧдліс фуражкасӧ салдатъяслы.
Салдатъяс сідз жӧ юалісны, уна-ӧ сулалӧ.
Водзӧ петкӧдлыны вӧлі некодлы, а кадыс вӧлі сӧмын на луншӧр гӧгӧр!
Петя пикӧвоис.
Друг Петя аддзис Гаврикӧс, коді вӧлі мунӧ рӧдильнӧй приют ӧграда увті.
Петя уськӧдчис ёрт дінас, аслас горзӧмӧн сынӧдсӧ шызьӧдіс да фуражканас пондіс шенасьны.
— Боже мой! — мый нӧ лоӧма Гаврикыскӧд?
Сылӧн синъясыс вӧлі пемыдгӧрд кытш пиын.
Найӧ нора да скӧрысь дзирдалісны мыськывлытӧм чужӧм вылас.
Дӧрӧмыс вӧлі косяссьӧма.
Ӧти пельыс вӧлі лиловӧй-гӧрд да пыктӧма, пыр жӧ уси Петялы син улас аслас мисьтӧм да неногалуннас.
«Ах, кутшӧм бура ме сдайті экзамен!» Кӧсйис эськӧ горӧдны Петя, но сылӧн тайӧ кывъясыс сибдісны горшас:
Сійӧ вашнитіс:
— Ой!
Кодкӧд нӧ тэ косясин?
Код тэнӧ нӧйтіс?
Гаврик синсӧ лэдзис увлань да зумыш пырысь нюмдіс:
— Ноко петкӧдлы, — шуис сійӧ вочакыв пыдди да нюжӧдіс кисӧ фуражка дінӧ. — Уна-ӧ сулалӧ?
Кӧть эськӧ фуражкасӧ йӧз киӧ сетны вӧлі жаль, но век жӧ Петя — дерт, сьӧлӧм доймымӧн жалитӧм пырысь — сетіс Гавриклы видлыны фуражкасӧ.
— Сӧмын тэ эн тшыкӧд!
— Эн пов.
Детинкаяс пуксисны помӧй гу дінса куст улӧ да пондісны видлавны быд боксянь фуражкасӧ.
Гаврик пыр жӧ аддзис сэсь зэв уна тайнаяс да мукӧд позянлунъяс, кодъясӧс эз казявлыны Петялӧн синъясыс.
Ӧти-кӧ, лои тӧдмалӧма, мый перйыссьӧ пыдӧссӧ зэвтысь вӧсньыдик стальнӧй кытшыс.
Кытшсӧ вӧлі клеитӧма сімӧм бумагаӧн и перйыны кӧ сійӧс фуражкасьыс, и ачыс сэк сійӧ лоӧ, кыдзи донатор.
Сыысь позьӧ вӧлі чегъявны посньыдик стальнӧй пластинкаяс, кодъяс зэв бура згӧдитчисны кӧть нин сы вылӧ, медым пуктывны дачнӧй поезд увса рельсъяс вылӧ — интереснӧ, мый накӧд лоӧ!
Мӧд-кӧ, фуражкалӧн вӧлі сьӧд сатин увтыс, кытчӧ вӧлі печатайтӧма зарни гижӧдӧн: «Гуральник вокъяс».
Сійӧс кӧ неуна розьӧдыштны, сы костӧ позьӧ дзебны унасикас посньыдик торъяс — нинӧм вылӧ некод сэсь оз аддзы!
Коймӧд-кӧ, кучик кӧзыроксӧ, кодӧс вылысяньыс вевттьӧма сьӧд лакӧн, позьӧ вӧлі вӧчны нӧшта на югъяланӧн; сійӧс кӧ бура ниртны виж пуын быдмысь пуртӧсъясӧн, кодӧс детинкаяс шуӧны «лакӧвӧй» пуӧн.
А шуны кӧ герб йылысь, то сійӧс пыр жӧ колӧ кусыньтыштны мода серти и весиг неуна вундыштны йывъяссӧ.
Детинкаяс зіля босьтчисны уджӧ да ноксисны фуражка дінын сэтчӧдз, кытчӧдз эз шедӧдны фуражкасьыс став удовольствиесӧ, кутшӧмӧс позьӧ вӧлі сэсь шедӧдны.
Тайӧ неуна кыпӧдыштіс Гаврикӧс.
Но, кор фуражкаыс дзикӧдз воштіс ассьыс чужӧмсӧ, Гаврикӧс дышӧдіс да бара эз ло варов.
— Кывзы, Петька, петкӧд нянь кусок да кык кусок сакар, — шуис сійӧ друг нарошнӧ стрӧгджык пырысь — нуны колӧ дедлы.
— Кытчӧ?
— Участокӧ.
Петя видзӧдліс ёртыс вылӧ паськыда восьтӧм, нинӧм гӧгӧрвотӧм синъясӧн.
Гаврик шог пырысь нюмдіс да сьӧлыштіс кок улас.
— Но, мый видзӧдан?
Он гӧгӧрво ли мый?
Ичӧтик?
Миянлысь дедӧс тӧрыт участокӧ нуисны.
Колӧ сёянтор нуыштны.
Петя и водзӧ на немтор эз гӧгӧрво.
Сійӧ унаысь кывліс, мый участокӧ йӧртӧны пьянникъясӧс, косясьысьясӧс, вӧръясӧс, босякъясӧс.
Но — Гавриклысь дедсӧ?
Тайӧ вӧлі зэв гӧгӧрвотӧм.
Петя зэв бура вӧлі тӧдӧ старикӧс: детинка частӧ волывліс берег вылӧ Гаврик дінӧ гӧститны.
Кымынысь сійӧ босьтліс Гавриккӧд ӧттшӧтш сійӧс море вылӧ бычкиясӧс кыйны!
Кымынысь сійӧ гӧститӧдліс аслыс сикас, дука да тшын кӧра тшайӧн, но пыр извиняйтчыліс, мый «сӧмын сакар абу!»
Кымынысь сійӧ лӧсьӧдліс Петялы вугырас грузилӧ да велӧдліс, кыдзи колӧ кӧртавны вугыр кӧвсӧ!..
А кутшӧм тешкодь украинскӧй поговоркаяс вӧлі заптӧма сылӧн олӧм быд случай кежлӧ, мыйтӧм вӧлі тӧдӧ турецкӧй кампания кадся историяяс, кутшӧм уна тӧдліс салдатскӧй анекдотъяс!
Ачыс пукалӧ турок моз, ас улас кокъяссӧ сюркнялӧмӧн, дӧмлӧ тывсӧ пуысь вӧчӧм емӧн и висьтавлӧ и висьтавлӧ.
Кочкавтӧдзыд сералан.
И сы йылысь, кыдзи салдат черысь рок пулӧма, и райӧ веськалӧм бомбардир йылысь, и денщик йылысь, коді сэтшӧм сюся ылӧдӧма код офицерӧс...
Нэм чӧжыс Петя эз аддзыв татшӧм бур да гостеприимнӧй мортсӧ.
Ачыс висьтавлӧ окота пырысь, но и мукӧдъяслысь кывзӧ рад пырысь.
Заводитас вӧлі Петя мыйкӧ висьтавлыны, ачыс ылалас, шенасьӧ кияснас, ылӧдлыны кутас сэтшӧма, мый пельыд гӧрдӧдлӧ, а дедлы нинӧм — пукалӧ да серьёзнӧя довкйӧдлӧ юрнас:
— А мый тэ думайтан, зэв вермас лоны!
И татшӧм мортӧс пуксьӧдӧмны участокӧ!
Веритнысӧ оз позь!
— Да мыйысь жӧ, мыйысь?
— А вот дзик сыысь!
Гаврик ыджыд морт моз сьӧкыда ышловзис, недыр оліс ланьтӧмӧн да друг ёртыс дінӧ пельпомнас лэччысьӧмӧн гусьӧник вашнитіс:
— Кывзы...
И сійӧ висьталіс Петялы, мый лои войнас.
Дерт, сійӧ висьталіс эз ставсӧ.
Сійӧ ни ӧти кыв эз висьтав ни матрос йылысь, ни Терентий йылысь.
Сійӧ висьталіс, мый войнас найӧ хибаркаӧ локтісны кодъяскӧ куимӧн, кодъяс дзебсясьӧны вӧлӧм городӧвӧйясысь.
А водзӧ сэсся висьталіс стӧча, кыдзи збыльысь вӧлі.
— Сэки самӧй сійӧ драконыс кыдзи кутіс песлӧдлыны менсьым пельясӧс.
— Ме эськӧ сылы сетышті, сідз сетышті!.. — синъяснас дзирдыштӧмӧн скӧрысь горӧдіс Петя. — Сійӧ эськӧ сэки тӧдліс гаж!..
— Ланьт, — зумыша шуис Гаврик, да Петя фуражка кӧзырӧ кутчысьлӧмӧн лэдзис сійӧс Петя чужӧм шӧрвыйӧдз сідзи, мый пельясыс пондісны чурвидзны.
Тайӧс вӧчӧм бӧрын, Гаврик висьталіс водзӧ.
Петя кывзіс сійӧс полӧмӧн.
— Кодъяс нӧ вӧліны найӧ? — юаліс сійӧ, кор Гаврик помаліс висьталӧмсӧ. — Грабительяс?
— Мыйла?
Ме жӧ висьтала тэныд, кодъяс: прӧстӧй йӧзъяс, комитетчикъяс.
Петя эз гӧгӧрво.
— Кутшӧм?
— Но, тэкӧд сёрнитны заводиттӧдз рудзӧг нянь тупӧсь колӧ первой сёйны.
Ме жӧ висьтала тэныд — комитетчикъяс.
Сідзкӧ, комитетсянь.
Гаврик копыртчис дзик Петя дінӧдз да вашкӧдіс сылы дзик вом дінас, лук дукӧн сы вылӧ лолалӧмӧн:
— Кодъяс вӧчӧны забастовкаяс.
Партияысь.
Гӧгӧрвоан?
— Мыйла нӧ дедтӧ нӧйтісны да нуисны участокӧ?
Гаврик зывӧктӧм пырысь серӧктіс:
— Ме сылы висьтала сё, а сійӧ меным шуӧ кыксё.
Сы вӧсна, мый сійӧ дзеблаліс найӧс.
Юр!
Менӧ эськӧ тшӧтш жӧ нуисны, сӧмын праваясныс абу: ме ичӧт на.
Тӧдан, мыйдыра колӧ пукавны налы, кодъяс дзеблалӧны?
О-о!
Сӧмын, гӧгӧрвоан...
Гаврик нӧшта ёна гортӧммӧдіс гӧлӧссӧ да вашкӧдіс муртса кывмӧн, а ачыс гӧгӧрбок видзӧдлывліс:
— Сӧмын, гӧгӧрвоан, сійӧ вежонсӧ оз пукав.
Найӧ ставныс регыд прӧйдитасны Одесса кузя да жугласны полицейскӧй участокъяс.
Драконъясӧс ӧтитӧг шыблаласны Чернӧй мореӧ,
пӧръяла кӧ, мед ме нэмӧн ог аддзыв шуд.
Святӧй истиннӧй крест!
Гаврик бара сьӧлыштіс кок улас да дзик нин мӧд гӧлӧсӧн делӧвӧй тонӧн шуис:
— Мый, петкӧдан-ӧ он?
Петя котӧртліс гортас да минута-мӧд мысти локтіс бӧр. Вайис зептас квайт кусӧк сакар да матроска питшӧгас еджыд нянь тупӧсьджын.
— Тырмас, — шуис Гаврик, кор лыддис сакарсӧ да кипыдӧс вылас веситіс сьӧктасӧ няньлысь. — Ветлан мекӧд участокӧ?
Кӧть эськӧ участокыс вӧлі неылын, но, тӧдӧмысь, сэтчӧ ветлыны, дерт жӧ, вӧлі запретитӧма.
Петялы жӧ, быттьӧ нарошнӧ, збыльысь сэтшӧм окота лои ветлыны участокӧ.
Детинка вежӧрын бара заводитчис чорыда вермасьӧм аслас сӧвестькӧд, и тайӧ вермасьӧмыс муніс став туй чӧжыс, участокӧ вотӧдз.
Кор жӧ, медбӧрын, сӧвестьыс веніс сійӧс, то вӧлі сёр нин: детинкаяс сэк воисны нин участокӧ.
Гаврик дырйи став гӧгӧрвоӧмторъясыс да вещьясыс пыр жӧ воштылісны ассьыныс привычнӧй обстановкасӧ да эрдӧдлісны унаысь-уна выль качествояс, кодъясӧс сійӧ кадӧдзыс Петя эз казявлы, шуам, Матысса Мельничаясса дӧваяслӧн да сирӧтаяслӧн шог оланіныс пӧрліс палисадникъяса да лиловӧй петушокъяса рабочӧй слӧбӧдаӧ; фуражкаысь сюрліс стальнӧй кытш.
И вот ӧні сідз жӧ лои участоккӧд.
Мый сійӧ вӧлі ӧнӧдз Петя чайтӧм серти?
Ришельевскӧй да Новорыбнӧй пельӧсса Пантелеймонскӧй подворьелы паныда вель ыджыд казеннӧй зданиеӧн.
Кымынысь сы дінті прӧйдитліс Петя конка вылын!..
Тайӧ зданиеас медся главнӧйнас вӧлі нёль пельӧса джуджыд каланча да выліас ичӧтик пӧжарнӧй.
Лун и вой ветліс ыж ку пася морт перекладинаа мачта гӧгӧр, балкон вывті, да карсӧ гӧгӧрбок видзӧдіс сэсянь.
Тайӧ мачтаыс пыр мыйлакӧ казьтыштліс Петялы вески либӧ трапеция.
Сы вылын пыр ӧшавлісны лёк туналан некымын сьӧд шарикъяс, кодъяс асланыс лыдӧн петкӧдлісны, карса кутшӧм юкӧдын лоӧма пӧжарыс.
Карыс жӧ вӧлі сэтшӧм ыджыд, мый непременнӧ кӧнкӧ да вӧлі пӧжар.
Каланча увдорас вӧлі Одессаса пӧжарнӧй командалӧн депо.
Сэні вель уна дорӧм гырысь воротаяс.
Мукӧддырйи сэсь пельчунӧдан труба шыясӧн чепӧсйылісны ӧти-мӧд бӧрся лым кодь еджыд бурысьяса да бӧжъяса четверкаӧ доддялӧм вӧвъяс.
Гӧрд пӧжарнӧй обозыс вӧлі кажитчӧ лёктор туналысьӧн и сыкӧд ӧттшӧтш кажитчис кутшӧмкӧ ворсанторйӧн и муніс улича кузя помся кӧлӧкӧлӧ кучкалӧм шыясӧн колльӧдӧмӧн да сынӧдас ас бӧрсьыс факелъясысь торъялӧм оранжевӧй би кывъяс кольӧмӧн.
Биыс ыпъяліс ыргӧн каскаясас.
Суӧм бедалӧн призракыс ӧшйыліс тӧждысьтӧм кар вылын.
Таысь кындзи, Петя син водзын участокыд нинӧмӧн сэсся эз торъявлы.
Но сулалӧ вӧлі Гавриклы сӧмын матыстчыны сы дінӧ — и участокыс пӧрис, кыдзи волшебнӧй беддьӧн инмӧдчылӧмысь, векньыдик переулокӧ, кытчӧ вӧлі петӧны решеткаа ӧшиньясыс арестантскӧй домлӧн.
Участокыс, вӧлӧмкӧ, прӧстӧ тюрьмаӧн.
— Сулавлы тані, — шуис Гаврик.
Сійӧ котӧртіс няйт улича вомӧныс да некодӧн аддзывтӧг юркнитіс городӧвӧй дінті участок воротаас.
Тыдалӧ, и тані нин Гаврик вӧлі ас мортӧн.
Петя коли ӧтнасӧн участок дінын сулалысь неыджыд йӧз чукӧрын.
Тайӧяс вӧлісны арестованнӧйяслӧн рӧдвужыс.
Найӧ сёрнитісны улича вомӧныс арестованнӧйяскӧд.
Петя некыдз эз чайтлы, мый участокын вермасны «пукавны» та мында йӧз,
— найӧ вӧліны сё дорысь не этшаджыкӧн.
Но, найӧ некутшӧма эз пукавны.
Найӧ сулалісны ӧшинь вылас, восьса ӧшиньяс решеткаӧ кутчысьӧмӧн; мукӧдъясыс видзӧдісны найӧ мыш сайсянь кияснаныс шенасьӧмӧн; мукӧдъяс чеччыштлісны, медым юръяс да пельпомъяс вомӧн улича вывсӧ аддзывны.
Петя шензис, мый тані эз вӧвны ни воръяс, ни код йӧзъяс, ни босякъяс.
А вӧліны обыкновеннӧй, прӧстӧй, тырвыйӧ приличнӧй йӧз, сэтшӧм йӧзъяс пиысь, кутшӧмъясӧс позьӧ вӧлі аддзывны быд лун вокзал дінысь, Александровскӧй паркысь, конка вылысь...
Вӧліны весиг некымын студентъяс.
А ӧтик на пиысь ёна торъяліс кавказскӧй сьӧд бурканас, кодӧс вӧлі чӧвтӧма зарни кизьяса еджыд китель вылӧ.
Аслас косіник щӧка дінас кипыдӧсъяссӧ пуктӧмӧн, сійӧ кыдзкӧ горзіс йӧз чукӧрас зэв гора гӧлӧсӧн:
— Висьталӧй, пӧжалуйста, землячествоӧ, мый колян вой Лордкипанидзе, Красиков да Буревой ёртъясӧс нуӧдісны тюрьмасьыс кӧлуйяснас.
Мӧдысь висьтала: Лордкипанидзеӧс, Красиковӧс да Буревойӧс!
Талун войнас!
Организуйтӧй общественнӧй протест!
Чолӧм ёртъяслы!
Кизявтӧм косовороткаа да пинжака морт, коді вӧлі ёна мунӧ Терентий вылӧ, горзіс мӧд ӧшиньсянь:
— Мед Серёжа ветлас контораӧ менам пӧлучкала!
Помся кывсисны мӧда-мӧдсӧ вевттян гӧлӧсъяс:
— Энӧ дӧверяйтӧй Афанасьевлы!
Кыланныд, Афанасьевлы энӧ дӧверяйтӧй!
— Колька пукалӧ Бульварнӧйын!
— Павел Иванович ордын ящикас, шкап саяс!
— Медся сёр срок — середаӧ!
Рӧдняясыс сідз жӧ горзісны, юр выланыс ноп ёкмыльяссӧ да челядьяссӧ кыпӧдлӧмӧн.
Ӧти нывбаба вӧлі кутӧ киас дзик жӧ Мотялӧн кодь исергаяса нывкаӧс.
Сійӧ горзіс:
— Миян вӧсна эн тӧждысь!
Миянӧс йӧзыс оз эновтны!
Миян эм, мый сёйны.
Видзӧд, кутшӧм Верочкаыд миян дзоньвидза!
Кор-сюрӧ йӧз чукӧр дінӧ матыстчыліс городӧвӧй, кыкнан кияснас шашка пуртӧсас кутчысьӧмӧн.
— Господа, тіянӧс бурӧн корӧны не сувтны ӧшинь водзас да не пансьыны кутӧм йӧзкӧд сёрниӧ.
Но ӧшиньяссяньыс сэк кывлісны пель чунӧдана гора шутьлалӧмъяс, зэв ёна увгӧм, горзӧм.
Городӧвӧй вылӧ лэблісны арбуз коркаяс, кукурузнӧй кочерыжкаяс, огурецъяс.
— Дракон!
— Фараон!
— Мун, нӧйт японецъясӧс!
И городӧвӧй, шашкасӧ киняулас босьтӧмӧн, надзӧникӧн бӧр мунліс ворота дінӧ, сідз, быттьӧкӧ немтор сэтшӧмыс эз и вӧвлы.
Эз, дзик эз вӧв свет вылас ставыс сэтшӧм лючки, кыдзи сійӧ кажитчис первойысь видзӧдлӧмӧн!
Гаврик бӧр локтіс и вӧлі шог да скӧр.
— Но, мый, аддзылін дедтӧ?
Гаврик эз шу воча ни ӧти кыв.
Детинкаяс бӧр мунісны.
Вокзал весьтын Гаврик сувтіс.
— Найӧ сійӧс быд лун нӧйтӧны,
— скӧрысь шуис сійӧ, киссьӧм дӧрӧм соснас чужӧмсӧ чышкаліг моз.
— Аддзысьлам на!
И Гаврик муніс водзӧ.
— Кытчӧ?
— Матысса Мельничаясӧ.
Куликово поле вомӧн Петя довгис гортас.
Тӧлыс вӧтліс кос, гажтӧм бус кымӧръяс.
Детинкалӧн сьӧлӧм вылас вӧлі сэтшӧм сьӧкыд, мый весиг ляскалӧм винтовочнӧй патрон, кодӧс сійӧ аддзис мунігас, некутшӧма эз радуйт сійӧс.
XXX
ПРИГОТОВИТЕЛЬНӦЙЫН
Воис ар.
Петя ветлӧдліс нин гимназияӧ.
Фильдекосовӧй чулкияса, кузь кокъяса, гожъялӧм ыджыд детинкаысь сійӧ, формасӧ пасьталӧм бӧрын, пӧрис нулевӧй номера машинкаӧн шырӧм юра, шевгӧдчӧм пельяса ичӧтик приготовишкаӧ, гимназическӧй кыв вылын кӧ — «мартыханӧ».
Суконнӧй кузь гачьясыс да форменнӧй курткаыс, кодъясӧс вӧлі ньӧбӧма Ландесманлӧн гӧтӧвӧй платтьӧӧн вузасян конфекционысь комын квайт шайтысь, пукалісны мешӧк моз.
Грубӧй воротникыс ниртіс нежнӧйиник сьылісӧ, коді вӧлі велалӧма ыджыд дӧрӧм юрйыла матроска дінӧ.
Весиг тасмаыс, мельхиоровӧй бляхаа настоящӧй гимназическӧй тасмаыс, код йылысь фуражка бӧрын водзынджыксӧ ёна мӧвпавліс Петя, эз могмӧд сылысь чайтӧмъяссӧ.
Сійӧ пыр ӧшӧдчыліс увлань, бляхаыс вешйис боквыв, кыв моз ӧшӧдчывліс тасма помыс.
Тасмаыс Петя фигуралы немтор мужественностьсӧ эз сет, кӧть сы вылӧ ёна надейтчыліс детинкаыд, и вӧлі сӧмын дугдывтӧг ноксянторйӧн, коді вӧлі кыпӧдӧ гырысьяслысь дзик ковтӧм серам.
Но сы пыдди мыйтӧм дзик виччысьтӧм долыдлун вайисны Петялы тетрадьяс, учебникъяс, гижсян принадлежностьяс ньӧбалӧм!
Кутшӧм омӧля вӧлі мунӧ лӧнь книжнӧй магазиныд мукӧд магазинъяс вылӧ, детинкалы тӧдса Ришельевскӧй уличавывса либӧ Пассажса магазинъяс вылӧ!
Пӧжалуй, тайӧ магазиныс весиг вӧлі серьёзнӧйджыкӧн кажитчӧ аптекаысь, сыысь интеллигентнӧйджыкӧн.
Сылӧн нин сӧмын ӧти векньыдик да омӧлиника синмӧ шыбытан вывескаыс
ОБРАЗОВАНИЕ
кыпӧдліс ёна радейтан чувство.
Вӧлі арся пемыд рыт, кор Петя мӧдӧдчис батьыскӧд «Образование» магазинӧ.
Магазиныс вӧлі книга коркаяслӧн узян царство, кодъясӧс югзьӧдӧма виж рӧмӧн, университетъясын моз жӧ газӧвӧй рожокъясӧн, а на весьтын ӧшалісны краситӧм юръяса человеческӧй нёль расалӧн представительяс: гӧрд, виж, сьӧд да еджыд расалӧн представительяс.
Первойя куим представительыслӧн юръясыс зэв стӧча вӧлі мунӧны асланыс расаяс вылӧ.
Индеец вӧлі дзик гӧрд.
Китаец лимон кодь виж;
негр — сир дорысь сьӧдджык;
господствующӧй расаса представительӧс вӧлі вӧчӧма не сідзи, кыдзи пӧлагайтчӧ: ариецыс эз вӧв дзик еджыд, а нежнӧй розовӧй да русӧй тошка.
Петя нимкодясьӧмысла вунӧдчӧмӧн видзӧдаліс ыргӧн меридианъяса кельыдлӧз глобусъяс вылӧ, кодзувъяса енэж сьӧд картаяс вылӧ, повзьӧдчана да сыкӧд тшӧтш шензьӧдмӧн югъялан рӧма анатомическӧй таблицаяс вылӧ.
Тайӧ магазинас чукӧртӧм вселеннӧйлӧн мудростьыс, кажитчӧ, йиджтысис ньӧбасьысьяслы ставнас.
Конка вылын гортас локтігӧн Петя чувствуйтіс нин асьсӧ вывті образованнӧйӧн.
А магазинас ӧд олісны дас минутысь не унджык да ньӧбисны сӧмын вит книга, кодъяс пиысь медся кызыс вӧлі сулалӧ нелямын кык ур.
Сэсся вӧлі ньӧбӧма кукань кучикысь вывлань гӧнӧн вурӧм настоящӧй ранец да ичӧтик кӧрзинка завтрак новлӧдлӧм вылӧ.
Сэсся бӧрйисны мичаысь-мича пенал, вешъялан лакированнӧй вевт вылас вӧлі переводнӧй картинка.
Зэлыд вевтыс вӧлі дзуртӧ, кыдзи пу писанка.
Пеналлысь став юкӧнъяссӧ Петя ыджыд кужӧмлунӧн да зільӧмӧн тырталіс сэтӧн новлӧдлыны индӧм предметъясӧн, торйӧн нин тӧждысис, медым ни ӧти юкӧн сэн эз пустуйт.
Вӧлі пукталӧма разнӧй сикас перӧяс: куим розя лӧз перӧяс, «коссодо», «рондо», «кӧкъямысдас квайт номера перӧ», «Пушкин» — знаменитӧй писательлӧн кудриа юрсиа юра перӧ да уна мукӧдъяс.
Сэсся — слӧнӧс серпасалӧм резинка, липка, растушовка, кык карандаш — ӧтикыс гижсьӧм вылӧ, мӧдыс рисуйтчӧм вылӧ, перламутрӧвӧй воропа перочиннӧй пурт, кызь ура ручка, уна рӧма облаткаяс, кнопкаяс, булавкаяс, картинкаяс.
И ставыс тайӧяс вӧліны лакуйтӧмаӧсь, вылиникӧсь, чӧскыд дукаӧсь посньыдик да мичаник велӧдчан кӧлуйяс!
Рытывбыд Петя старайтчӧм пырысь кышис учебникъяссӧ да тетрадьяссӧ торъя лӧз бумагаӧн да крепиталіс найӧс облаткаясӧн.
Сійӧ клеиталіс промокательнӧй бумага пельӧсъясӧ прӧшви сяма картинкаяс.
Лакируйтӧм букетъяс да ангелъяс крепыда топӧдлісны шӧвк лентаяссӧ.
Став тетрадьясас вӧлі ӧкуратнӧя гижалӧма:
ТЕТРАДЬ
О. 5. Г приготовительнӧй класса велӧдчысь
ПЕТР БАЧЕЙЛӦН
Петя муртса вермис виччысьны асывсӧ.
Ывлаын вӧлі пӧшти пемыд на, а керкаын ӧзйис лампа, кор детинка котӧртіс гимназияӧ.
Ӧні нин ни ӧти наука оз вермы сувтны Петялы паныд!
Куим вежон чӧж детинка зэв ыджыд терпеньеӧн — гимназияас и гортас — занимайтчис ассьыс научнӧй багажсӧ бурмӧдӧм вылын.
Сійӧ пӧшти помся выльысь клеиталіс картинкаяс, выльысь кышліс учебникъяссӧ, вежлаліс пеналысь перӧяссӧ, зілис, медым сійӧ вӧлі кыдз мый позьӧ мичаджык да лӧсьыдджык.
А кор вӧлі тётяыс шуас:
— Бурджык эськӧ вӧлі, тэ кӧ уроктӧ велӧдан...
Петя лёкысь чирӧстліс:
— Ой, тётя, мый нӧ тэ висьталан быд сикас глупостьяссӧ!
Кыдз жӧ ме верма велӧдны урокъяс, кор менам нинӧм на абу гӧтов?
Веськыда кӧ шуны, ставыс вӧлі мунӧ лючки.
Ӧтитор сӧмын пемдӧдліс велӧдчӧмлысь долыдлунсӧ: Петяӧс нӧшта ни ӧтчыд на эз юавлыны, ни ӧти отметка нӧшта эз на вӧв пуктӧма сы записнӧй тетрадьӧ.
Классын пӧшти быд детинкалӧн нин вӧліны отметкаяс, а Петялӧн эз вӧв.
Быд субӧтаӧ сійӧ шог пырысь вайліс ассьыс тыртӧм записнӧй тетрадьсӧ, кодӧс вӧлі зэв мичаа гартыштӧма зарни да эзысь кодзувъясӧн, орденъясӧн, уна рӧма закладкаясӧн мичмӧдӧм розовӧй бумагаӧн.
Но вот ӧтчыд субӧтаӧ Петя пӧрччысьтӧгыс котӧрӧн пырис столовӧйӧ, радысла гӧрдӧдӧма, югъялан, волнуйтчан чужӧма.
Сійӧ шенасис мича записнӧй тетрадьӧн, став квартира тырнас горзіс:
— Тётя!
Павлик!
Дуня!
Волӧй ӧдйӧнджык татчӧ!
Видзӧдӧй, меным пуктісны отметкаяс!
Ок, кутшӧм жаль, мый папа урокъяс вылын, а абу гортын!
И зэв торжественнӧя шыбытіс тетрадьсӧ пызан вылӧ, тшапа, но рампырысь вешйис бокӧ, медым не мешайтны отметкаяссӧ йӧзыслы видзӧдны.
— А ноко, ноко! — киас выкройка кутӧмӧн столовӧйӧ котӧрӧн пыриг мозыс горӧдіс тётяыс. — Петкӧдлы ассьыд отметкаястӧ.
Сійӧ босьтіс пызан вылысь тетрадьсӧ да ӧдйӧ котӧртіс сы кузя синъяснас.
<rus>Закон божий</rus> — два, <rus>русский</rus> — два, арифметика — два, внимание — три, <rus>прилежание</rus> — три, — шензьӧм пырысь да дивитӧм пырысь юрнас катлӧдлӧмӧн шуис тётяыс. — Ог гӧгӧрво, мый вылӧ тэ радлан?
Ӧд ставыс двойкаяс!
Петя лӧгасьӧмысла весиг зымнитіс кокнас:
— Вот ме сідзи и тӧді! — горӧдіс сійӧ и скӧрмӧмысла муртса оз бӧрд. — Кыдзи тэ, тётя, он гӧгӧрво?
Ӧд важнӧ, мый отметкаяс эмӧсь!
Гӧгӧрвоан: от-мет-ка-яс!
А тэ сійӧс он кӧсйы гӧгӧрвоны...
Пыр тэнад тадзи!..
И Петя скӧрысь кватитіс ассьыс знаменитӧй тетрадьсӧ да котӧртіс дворӧ челядьяслы отметкаяссӧ петкӧдлӧм могысь.
Та вылын и помасис Петя велӧдчӧмлӧн первойя нимкодясян да праздничнӧй кадыс.
Сы бӧрын воисны гажтӧм, прӧстӧй да радӧвӧй лунъяс, урокъяс зубритан гажтӧм лунъяс.
Гаврик водзӧ эз тыдовтчывлы и Петя сійӧс пӧшти вунӧдіс сы вӧсна, мый ставнас вӧлі тырӧма гимназия уджъясӧн.
Мыйкӧ-дыра кад кежлӧ вунӧдліс Петя йылысь и Гаврик.
Ӧні сійӧ оліс Матысса Мельничаясын, Терентий ордын.
Дедсӧ век на эз лэдзны.
Сійӧ пукаліс то Александровскӧй участокын, то охранаын, кытчӧ сійӧс частӧ нулывлісны войясын извозчик вылын.
Но, кыдзи тыдалӧ, старик кужис кутны кывсӧ пинь саяс сы вӧсна, мый ӧнӧдз на Терентийӧс эз вӧрзьӧдлыны.
А кытчӧ воштысис матрос, Гаврик оз вӧлі тӧд.
Юавны жӧ Терентийлысь сійӧ эз лыддьы коланаӧн.
Но, колӧ вӧлі чайтны ӧттор-мӧдторъяс серти, мый матрос вӧля вылын да олӧ кӧнкӧ матігӧгӧрын.
Этша ӧмӧй вӧлі Матысса Мельничаясын трущобаясыс да закоулокъясыс, кӧні мортыд вермас пропадитны, вошны, саймовтчыны?
Этша ӧмӧй вӧліны Матысса Мельничаяс районын колана кадӧдз сэтшӧм вошӧм йӧзъясыс?
Эз вӧв Гавриклӧн привычкаыс сюйны йӧз делӧясӧ ассьыс нырсӧ.
Сылӧн и аслас делӧясыс вӧліны тырмымӧн.
Терентийлы аслас семьяыскӧд вӧлі сьӧкыд бергӧдчыны.
Кӧрттуйыс бастуйтіс пӧшти дугдытӧг.
Терентий нажӧвитчис посньыдик слесарнӧй уджъясӧн, кодӧс вӧчліс гортас.
Но, ӧти-кӧ, уджыс вӧлі этша, а, мӧд-кӧ, уна кад босьтлісны сійӧ эновтны позьтӧм делӧясыс, кодъяс йылысь семья пытшкын вӧлі сёрнитӧны сӧмын ылӧсас казьтыштӧмӧн.
Терентий быттьӧкӧ эз вӧв ас вылас ачыс ыджыдӧн.
Вӧвліны сідзи, мый сыла волісны войын, и сійӧ, ни ӧти кыв шутӧг, пасьтасьліс да мунліс, а кор-сюрӧ вошлі весиг суткияс кежлӧ.
На ордын пыр вӧліны кутшӧмкӧ воӧм йӧз, кодъяслы колӧ вӧлі гӧтӧвитны кулеш, пузьӧдны чай.
Посводзысь эз косьмыв арся няйтыс, комнатаыс пыр вӧлі тырӧма махорка тшынӧн.
Детинкалӧн эз тырмы сӧвестьыс пуксьыны семьяӧн тырӧм вокыс сьылі вылӧ, и ковмыліс перйыны кынӧмпӧтсӧ аслыс.
Абу ӧд нин ичӧт!
Колӧ вӧлі новлыны участокӧ дедыслы передачаяс.
Чери кыйӧм йылысь, дерт, дедыстӧг и сёрниыс эз вермы лоны.
Да и поводдяыс вӧлі лёк — быд лун костын штормъяс.
Гаврик ветліс берег вылӧ, кыскис пыжсӧ суседъяс дінӧ да игналіс хибаркасӧ томан сайӧ.
Ӧні сійӧ Терентийлысь важ сапӧгсӧ кӧмалӧмӧн дзонь лунъясӧн довъяліс, корсис аслыс сёян-юан.
Дерт, медся выгоднӧ вӧлі корны.
Но Гаврик регыдджык сӧгласитчис эськӧ тшыглы кувны, ветлысь-мунысьяс дінӧ милӧстинала кисӧ чургӧдӧм дорысь.
Сылӧн, черикыйысьлӧн, став вирыс пузьыліс корӧм йылысь думыштӧмысла.
Оз!
Сійӧ велалӧма вӧлі шедӧдны нянь аслас удж помысь.
Сійӧ кыскавліс кухаркаяслы кык урысь базарсянь гортӧдзныс кӧрзинкаяс.
Сійӧ отсасьліс грузчикъяслы Одесса-Товарная станция вылын.
Извозчикъяслы, кодъяс штрафысь полӧм вӧсна эз лысьтлыны вешйывны вӧвъяс дінсьыс, сійӧ котравліс монополькаӧ вина шкаликъясла.
А уджыс кӧ эз сюрлы, а сёйнысӧ вӧлі колӧ, сійӧ мӧдӧдчыліс кладбище вичкоӧ да виччысьліс покойникӧс, медым пӧлучитны китыр колево, — гуаланінын сетан сійӧ сёянторсӧ, кодӧс вӧчӧма пуӧм рисысь, киськалӧма сахарнӧй пудраӧн да кытчӧ пуктӧма лиловӧй мармелад.
Гуалігӧн непременнӧ колӧ юклыны, разӧдны колево — татшӧм вӧлі Одессаын обычай.
Тайӧ обычайнас паськыда пӧльзуйтчылісны кладбище дінса корысьяс.
Код-сюрӧяс на пиысь колево помсьыс нажӧвитлісны аслыныс вель паськыд чужӧмъяс.
Но сы вӧсна, мый колевосӧ сёйлісны не сӧмын корысьяс, но и дзебанінӧ волысь став йӧзыс, то Гаврик эз лыддьы дивитанаӧн, медым пользуйтчыны тайӧ зэв удобнӧй обычайнас.
Нӧшта нин и сы вӧсна, мый колевоысь сюрӧм мармеладъяссӧ позьӧ вӧлі нуны Терентий челядьлы гӧснеч пыдди, кодтӧг Гавриклы не лӧсьыд вӧлі узьны мунны на ордӧ.
Кор-сюрӧ Терентий мӧдӧдліс сійӧс нуны <ns>кутшӧм-нибудь</ns> ёкмыль сэтшӧм адрес кузя, кодӧс быть колӧ вӧлі велӧдны наизусть и некутшӧм ногӧн оз вӧлі позь гижны бумага вылӧ.
Гавриклы зэв вӧлі кажитчӧны тайӧ поручениеясыс, кодъяс, тӧдӧмысь, кутісны кутшӧмкӧ йитӧд сійӧ делӧяскӧд, кодъясӧн пыр вӧлі ноксьӧ Терентийыс.
Ёкмыльяссӧ — унджыкысьсӧ вӧвліны сэні бумагаяс — Гаврик сюйліс пыдӧ зептас да вылісяньыс шыльӧдліс, медым эз чурвидз.
Сійӧ вӧлі тӧдӧ: «мыйкӧ кӧ лоӧ» колӧ висьтавны, мый ёкмыльсӧ сійӧ аддзис ывлаысь.
Корсян мортсӧ аддзӧм бӧрын, быть вӧлі войдӧр колӧ шуны: «Чолӧм, дядя, тіянлы кланяйтчӧ Софья Ивановна».
Мортыс вочавидзис: «Кутшӧм дзоньвидзалуныс Софья Ивановналӧн?» И сӧмын сы бӧрын позьӧ вӧлі сетны ёкмыльсӧ, но не водзджык!
Зэв тшӧкыда ёкмыль босьтысь мортыс сетлывліс «конка вылӧ» дзонь гривенник.
Ох, кутшӧм страшнӧ и сыкӧд тшӧтш долыд вӧлі мунны татшӧм поручениеяснас!
Медбӧрын, Гаврик шедӧдліс сьӧмсӧ ушкиясӧн ворсӧмӧн.
Тайӧ ворсӧмыс сӧмын на вӧлі пырӧма модаӧ.
Сыӧн балуйтчылісны не сӧмын челядь, но и гырысьяс.
Ушкиясӧн шусьылісны уна сикас ведомствояслӧн пытшкӧсас крепитӧм пыса форменнӧй кизьяс.
Некымын кылӧн кӧ висьтавны, ворсӧмыс вӧлі сэтшӧм: ворсысьясыс пуктылісны ушкияссӧ кон вылӧ, а сэсся черӧдӧн лыйлісны на кузя нарошнӧ вӧчӧм биток-ушкиӧн, найӧс орелнас вывлань бергӧдны зільӧмӧн.
Татшӧм ногӧн бергӧдӧм быд ушка лыддьыссьыліс воӧмаӧн.
Ушкиӧн ворсӧм эз вӧв сьӧкыдджык либӧ интереснӧйджык уличвывся мукӧд ворсанторъясысь, но сыын вӧлі торъя интереснӧйыс сійӧ: ушкиясыс вӧлі сулалӧны сьӧм.
Найӧс пыр вӧлі позьӧ ньӧбны и вузавны.
Найӧ котируйтчылісны уличвывса биржа вылын торъя курс серти.
Гаврик зэв бура ворсліс ушкиӧн:
сылӧн вӧлі крепыд, ён кучкӧм да зэв бура метитчысь син.
Регыдъя кадӧн сійӧ нажӧвитіс аслыс чемпионлысь слава.
Сылӧн мешӧкыс пыр вӧлі тыр зэв мича, дона кизьясӧн.
Кор сылӧн делӧясыс омӧльтчылісны, сійӧ вузавліс аслас запасысь мыйкӧ-мында юкӧн.
Но сылӧн мешӧкыс некор эз тыртӧммыв.
Мӧд лунас жӧ Гаврик волывліс нӧшта унджык ушкияс, воддза луннас вузалӧм дорсьыс.
Татшӧм ногӧн, мый мукӧдъяслы вӧлі прӧстӧ ворсанторйӧн, детинкалы тайӧ вӧлі выгоднӧй профессияӧн.
Нинӧм он вӧч, колӧ ӧд кыдзкӧ кынӧмтӧ вердны.
XXXI
ЛАФЕТ ВЫЛЫН ЯЩИК
Матысмисны событиеяс.
Кажитчӧ, найӧ локтӧны зэв ньӧжйӧн.
Збыльвылӧсӧ найӧ матысмӧны курьерскӧй поезд ӧдъясӧн.
Кутшӧм бура вӧлі тӧдса Матысса Мельничаясын олысьлы, Гавриклы, тайӧ лэбысь поездсӧ виччысян чувствоыс!
Поездыс нӧшта ылын на кӧнкӧ, сійӧ нӧшта ачыс оз на тыдав ни оз кыв, но Одессаса-Тӧварнӧй станция вылын кузя триньӧдчӧмыс сетӧ нин тӧдвылӧ сы матыстчӧм йылысь.
Туйыс восьса.
Семафорыс восьса.
Рельсъясыс оз вӧрзьыны, югъялӧны.
Матігӧгӧрас чӧв-лӧнь.
Но быдӧн нин тӧдӧны, мый поездыс локтӧ, некутшӧм вын оз вермы сійӧс сувтӧдны.
Надзӧник лэччӧ крестасян туй вылын шлагбаум.
Детинкаяс тэрмасьӧны кайны станционнӧй забор вылӧ.
Пӧткаяслӧн чукӧръяс повзьӧм пырысь кыпӧдчӧны пуясысь да кытшлалӧны водокачка весьтын.
Найӧ вылысяньыс, тӧдӧмысь, аддзӧны нин поездсӧ.
Ылысянь кылӧ стрелочниклӧн муртса кылан рожок шы.
И вот, дзик тӧдлытӧг чӧвлунас сорасьӧ ичӧтик шум.
Весиг абу на тайӧ шум.
Тайӧ быттьӧкӧ шум йывсьыс водзвыв юӧртӧм, рельсъяс муртса-муртса тіралыштӧны кывтӧм шыясӧн.
Но тайӧ век жӧ тіралӧм, тайӧ — шыяс, тайӧ — шум.
Ӧні сійӧ бура нин кылӧ: парлӧн ньӧжйӧник ышлолалӧмыс, быд разын водзӧ лолыштӧм воддза дорсьыс кыланаджык.
И век на нӧшта оз веритсьы, мый здук мысти лэбзьӧмӧн воас курьерскӧй поезд.
Но вот друг водзын тӧдлытӧг тыдовтчӧ пар кымӧрӧн шымыртӧм поезд.
Кажитчӧ, мый сійӧ сулалӧ веж пуяса аллея помын вӧрзьытӧг.
Да, тӧдӧмысь, сійӧ сулалӧ.
Но мыйла нӧ сійӧ татшӧм ӧдйӧ ыдждӧ быд здукын.
Но эз нин коль кадыс, медым сувтӧдны ас водзад татшӧм юасьӧм.
Ӧтар-мӧдар бокъясас пар ёкмыльяс шыблалӧмӧн, таркнитӧ курьерскӧй поезд ӧшиньясӧн, плӧщадкаясӧн, бандажъясӧн, тамбуръясӧн, буферъясӧн; кӧлесаясыс юр бергӧдчан бушколӧн шуркйӧны...
Кар кузя дзонь лунъясӧн довъялігӧн, Гаврик эз вермы не казявны событиеяслысь матыстчӧмсӧ.
Найӧ вӧліны нӧшта кӧнкӧ туй вылын — гашкӧ Одесса да Санкт-Петербург кост джын туйын, — но виччысян чӧвлунас сорласис нин не сымында кылана, мыйта казялана шумысь сувтӧдны вермытӧм движениелӧн.
Уличаяс кузя, выль кӧстыльяс вылын катласьӧмӧн, ветлісны тошсялӧм раненӧй салдатъяс; на вылын вӧлі маньчжурскӧй гӧна сьӧд папахаяс да шынель морӧсас георгиевскӧй крестъяс.
Центральнӧй Россиясянь воысь мастерӧвӧйяс вайлісны юӧръяс всеобщӧй стачка йылысь.
Участок дінӧ чукӧртчӧм йӧз чукӧръясын сёрнитлісны насилие йылысь.
Университет дінын да нывбабаяслӧн высшӧй курсъяс дінса йӧз чукӧръясын сёрнитлісны свобода йылысь.
Ген завод дінын йӧз чукӧрыс сёрнитліс вооруженнӧй восстание йылысь.
Ӧтчыд сентябрь тӧлысь помын портӧ воис ыджыд еджыд пароход генерал Кондратенко шойӧн, кодӧс вӧлі виӧма Порт-Артурын.
Пӧшти дзонь во странствуйтіс квайтымын пудъя зэв ыджыд свинеч гортъя ящик йӧз муяс да мореяс кузя, кытчӧдз, медбӧрын, эз во рӧдинаӧдзыс.
Тані, портас, сійӧс пуктісны да нуисны Одессаса уличаясвывса паськыд аллеяяс кузя вокзал дінӧ.
Гаврик аддзыліс сентябрса гӧль шондіӧн югзьӧдӧм шуштӧм да торжественнӧй процессиясӧ: попъяслысь ризыяс, кавалерия, еджыд перчаткияса городовӧйяс, уличавывса газӧвӧй пӧнаръяс вылысь креповӧй бантикъяс.
Зарни галунъясӧн вурлӧм треуголка-шляпаяса мортусъяснуисны бедьяс йылын блед бияса стекляннӧй пӧнаръяс, кодъяс муртса вӧлі тӧдчӧны лун югыдас.
Дугдывтӧг, но зэв ньӧжйӧ ворсісны военнӧй оркестръяс, кодъяслӧн шыыс сорласьліс архиерейскӧй певчӧйяс сьылӧм шыяскӧд.
Терпитны позьтӧм ёсь, пӧшти омлялан, но сыкӧд ӧттшӧтш зэв стройнӧй челядь гӧлӧсъяс кыпалісны-разалісны вывлань, нэрмӧм акацияяс свод улын дрӧжжитӧмӧн.
Слабиник шонді югӧръяс сквӧзь прӧйдитісны сиреневӧй рӧма ладан тшын пыр.
Ньӧжйӧник-ньӧжйӧник кыссис вокзаллань войскаӧн кытшалӧм Пушкинскӧй улича шӧрӧд лафет, код вылӧ вӧлі пуктӧма венокъясӧн да лентаясӧн тыртӧм зэв ыджыд сьӧд ящик.
Кор процессияыс воис вокзальнӧй сквер весьтӧ, ӧграда чугуннӧй решетка вылӧ кайис студент,
сійӧ шеныштіс кузь юрсиа юр весьтас еджыдӧдз нин чусмӧм гӧлубӧй дӧра студенческӧй фуражканас да горӧдіс:
— Тӧварышъяс!
Тайӧ чӧв ланьтӧм йӧз ыджыд чукӧрын сылӧн гӧлӧсыс кажитчис зэв слабиникӧн, муртса кыланаӧн.
Но кывйыс, кодӧс сійӧ горӧдіс, — «тӧварышъяс» — вӧлі сэтшӧм эскыны позьтӧм, пельяслы непривычнӧй, да вызывающӧй кылӧн, мый сійӧс кылісны ставӧн, и став юръясыс, мыйта сэні эз вӧвны, бергӧдчисны скверса ыджыд ӧградаын ӧшалысь ичӧтик фигуралань.
— Тӧварышъяс!
Помнитӧй Порт-Артур йылысь, помнитӧй Цусима йылысь!
Помнитӧй вир кисьтана январь ӧкмысӧд лун йылысь!
Царь да сылӧн опричникъясыс вайӧдісны Россияӧс некор кывлытӧм позорӧдз, некор кывлытӧм рӧзӧрениеӧдз да корысьлунӧдз!
Но великӧй русскӧй народ олӧ и кутас водзӧ овны!
Долой самодержавие!
Городовӧйяс вӧлі кыскӧны нин студентӧс.
Но сійӧ, ӧградаас кокъяснас крукасьлӧмӧн да фуражканас шенасьӧмӧн, горзіс ӧдйӧ, тэрмасьӧмӧн, кӧть кыдзи, а зілис вайӧдны ассьыс речьсӧ помӧдз.
— Долой самодержавие!
Мед олас свобода!
Мед олас ре...
Гаврик аддзыліс, кыдзи сійӧс кыскисны да, киясӧдыс кутӧмӧн, нуӧдісны.
Шойӧс колльӧдан звӧн ӧшаліс кар весьтын.
Щолсйӧдчисны конницалӧн подковъясыс.
Генерал Кондратенко шой тыра гортсӧ пуктісны санкт-петербургскӧй поездса траурнӧй вагонӧ.
Медбӧръяысь заводитісны ворсны оркестръяс.
— <ns>На-а-а! кра-а-а! ул!</ns>
Поезд вӧрзис.
Траурнӧй вагоныс надзӧник мӧдіс кывтны струна моз веськыда чургӧдӧм штыкъяс югъялан ӧграда сайӧ, нуны креста вевта сьӧд ящиксӧ Одессаса-Тӧварнӧй дінті, вӧртӧм йӧз чукӧръясӧн тырӧм предместьеяс дінті, чӧв-лӧнь станцияяс да полустанокъяс дінті — став Россия вомӧн войвывлань, Петербургӧ.
Проиграйтӧм войналӧн призракыс муніс Россия кузя тайӧ шог поездыскӧд ӧттшӧтш.
Петялы тайӧ некымын лунъясас кажитчис, мый керкаын — покойник.
Ветлісны надзӧник.
Сёрнитісны этша.
Тётяыслӧн туалетнӧй пызан вылас пыр куйліс турбылялӧм носовӧй чышъян.
Ӧбед бӧрын пыр жӧ батьыс вевттьыліс лампасӧ виж абажурӧн да сёр войӧдз исправляйтліс тетрадьяс, и пыр сылӧн усьлі пенснеыс да чышкавліс сійӧс сюртук увтыснас.
Петя раммис.
Сійӧ рисуйтіс нарошнӧ «рисуйтчан тетрадьӧ» рисуйтны тшӧктӧм шаръяс да конусъяс пыдди Тюренченувса бой да ёсь ныра «Ретвизан» крейсер, кодӧс вӧлі кытшалӧма взрывайтчан японскӧй минаяс фонтанъясӧн.
Сӧмын мудзлытӧм Павлик дугдывтӧг доддявліс Кудлаткасӧ пӧрӧдӧм улӧсӧ да, краситӧм жӧсть трубаӧ дугдывтӧг пӧльтӧмӧн, новлӧдліс сійӧс коридор кузя, петкӧдліс «Кондратенкоӧс дзебӧм».
Ӧтчыд, узьны водігӧн, Петя кыліс столовӧйысь батьыслысь да тётяыслысь гӧлӧсъяссӧ:
— Оз позь, оз позь овны, — шуаліс тётяыс ныр пырыс, быттьӧ сылӧн вӧлі насмӧка.
А детинка зэв бура тӧдіс, мый сійӧ дзоньвидза.
Петя кутіс кывзысьны.
— Дзик нинӧмӧн лолавны, — водзӧ нуӧдіс тётяыс бӧрдӧм гӧлӧсӧн. — Неужели тэ тайӧс он чувствуйт, Василий Петрович?
Меным эськӧ, на местаын кӧ, сӧвестнӧ вӧлі йӧзыслы синмас видзӧдлыны, а найӧ — боже мой! — быттьӧкӧ сійӧ сідзи и колӧ.
Муна Французскӧй бульвар кузя да аслам синъяслы ог эскы.
Сера яблокъяса рысакъяс, ландо, кӧзла вылас еджыд перчаткияса салдат-кучер, шум, блеск...
Гӧрд крестъяса, еджыд косынка-чышъянъяса кык дама, бархатнӧй да соболинӧй ротондааӧсь, чуньяс выланыс вот татшӧм брильянтъяс, лорнетъяс, синкымъяссӧ мавтӧмаӧсь, синъясныс югъялӧны белладоннаӧн, а накӧд воча — дзирдалан зеркала кодь сабляяса шикарнӧй кык адъютант, еджыд пиньясаныс папироскаяс.
Сералӧны, гажӧдчӧны...
И кыдз эськӧ тэ думайтан, кодъяс?
Мадам Каульбарс нылыскӧд да другъясыскӧд, мунӧны «Аркадияӧ», кор Россияыс веськыда пӧдӧ вирын да синва пиын!
Но, мый тэ татчӧ шуан?
Тэ сӧмын думышт, — вот татшӧм брильянтъяс!
А кытысь?
Вӧруйтісны, грабитісны, зепъяснысӧ сӧвтісны...
Ох, кутшӧма ставнысӧ ненавидита — прӧстит менӧ веськыда шуӧмысь — тайӧ сволочьяссӧ!
Страналӧн куим нёльӧд юкӧныс тшыгъялӧ...
Кулалӧны дзонь уездъясӧн.
Ме водзӧ ог вермы терпитны, абу менам водзӧ вынъяс, гӧгӧрвоан тайӧс!
Петя кыліс сэсся бӧрдӧм шы.
— Ради бога, Татьяна Ивановна...
Но мый нӧ вӧчнысӧ?
Мый вӧчнысӧ?
— Ах, мыйӧн нӧ ме тӧда, мый вӧчны!
Протестуйтны, корны, горзыны, петны улича вылӧ...
— Кевмысьӧмӧн кора тэнӧ...
Ме гӧгӧрвоа...
Но висьтав, мый ми вермам вӧчны?
— Мый ми вермам? — друг горӧдіс тётя ёсь да чистӧй гӧлӧсӧн. — Ми быдтор вермам, быдтор!
Окотитам кӧ да ог повзьӧй.
Ми вермам мерзавецлы шуны синмас, мый сійӧ мерзавец, вӧрлы — мый сійӧ вӧр, труслы — мый сійӧ трус...
А ми сы пыдди пукалам гортын да чӧв олам!
Боже мой, боже мой, страшнӧ думыштнысӧ, мый выйӧдз воис несчастнӧй Россия!
Бездарнӧй генералъяс, бездарнӧй министръяс, бездарнӧй царь вӧсна...
— Ради бога, Татьяна Ивановна, челядь кыласны!
— И зэв бур, мый кыласны.
Мед пондасны тӧдны, кутшӧм странаын найӧ олӧны.
Сэсся миянлы жӧ пасибӧ висьталасны.
Мед тӧдасны, мый налӧн царыс — дурак да пьянник, сыысь кындзи нӧшта и юр кузяыс бамбуковӧй беддьӧн сійӧс нӧйтӧма...
Выродок!
А странаса медся бур йӧзъясыс, медся честнӧй, медся образованнӧй, медся сюсь йӧзыс сісьмӧны тюрьмаясын, каторгаяс вылын...
Батьыс Петялӧн надзӧникӧн пырис детскӧйӧ, видзӧдліс, узьӧны-ӧ челядьыс.
Петя кунис синсӧ да кутіс лолавны пыдысянь да рӧвнӧя, медым петкӧдлыны, мый сійӧ збыльысь узьӧ.
Батьыс копыртчис сы дінӧ, окаліс дрӧжжитан паръяснас чужӧмсӧ да петіс кокчунь йылас, ас бӧрсяыс ӧдзӧссӧ пӧдлаліс топыдджыка.
Но дыр на нӧшта кылісны столӧвӧйысь гӧлӧсъяс.
Петя эз узь.
Пӧтӧлӧк кузяыс ӧтарӧ-мӧдарӧ ветлісны войся бияслӧн югӧръяс.
Щолсйӧдчисны подковъяс.
Надзӧник тіралісны стеклӧяс.
Детинкалы кажитчис, мый ӧшинь увтіыс тайӧ дугдывтӧг ветлӧ бӧрӧ да водзӧ дзирдалан ландоыс мадам Каульбарслӧн, коді гусяліс казнаысь (казнасӧ сійӧ вӧлі чайтӧ кӧлесаяс вылын кыскалан дорӧм ящикӧн) унаысь-уна сьӧм да брильянтъяс.
XXXII
ТУМАН
Тайӧ рытнас Петя син водзын воссис уна сэтшӧмтор, мыйяс йылысь водзсӧ сійӧ весиг эз кужлы думыштнысӧ.
Водзсӧ вӧвліны быдӧнлы тӧдса сэтшӧм понятиеяс, мый на йылысь некор весиг и мӧвпыштнысӧ эз ковмыв.
Босьтны кӧть Россияӧс.
Водзынсӧ пыр вӧлі дзик гӧгӧрвоана да зэв яснӧй, мый Россия — мирас медся бур, медся ён да медся мича страна.
Мӧднога кӧ вӧлі, мыйла эськӧ найӧ олӧны Россияын?
Сэсся батьыс.
Батьыс — медся сюсь, медся шань, медся мужественнӧй да образованнӧй морт свет вылас.
Сэсся царь.
Царь йылысь, дерт, нинӧм и сёрнитнысӧ.
Царь — сійӧ царь.
Медся мудрӧй, медся вына, медся, озыр.
Да и кыдз нӧ вермис лоны мӧдногӧн: ӧд Россияыс принадлежитӧ именнӧ сылы, а не <ns>кутшӧм-нибудь</ns> мӧд царлы либӧ корольлы, шуам французскӧй корольлы?
Но, а ен йылысь, дерт, нинӧм и сёрнитны, — ставыс гӧгӧрвоана.
И друг, мый жӧ тыдовтчис?
Тыдовтчис, мый Россия — несчастнӧй, мый и батьсьыс кындзи эмӧсь на нӧшта кутшӧмкӧ бурысь-бур йӧз, кодъяс сісьмӧны каторгаясын, мый царь — дурак и пьянник да нӧшта юрас сылы бамбуковӧй беддьӧн кучкалӧмаӧсь.
Сыысь кындзи, министръясыс — бездарнӧйӧсь, генералъясыс — бездарнӧйӧсь, и, вӧлӧмкӧ, абу Россия нӧйтӧма Японияӧс, а мӧдарӧ — Япония вермӧма Россияӧс.
И медся главнӧйыс сійӧ — мый та йылысь сёрнитісны батьыс да тётяыс.
Колӧ шуны, мый-сюрӧ йылысь вӧлі гӧгӧрвоӧ нин Петя и ачыс.
Участокын пукалісны приличнӧй, вина ютӧм йӧз, весиг сэтшӧм замечательнӧй старик, кыдзи Гавриклӧн дедыс, кодӧс, сыысь кындзи, нӧшта и нӧйтӧны.
Матрос чеччыштіс пароход вывсянь.
Салдатъяс сувтӧдлісны налысь дилижанссӧ.
Портын сулалісны часӧвӧйяс.
Сотчис эстакада.
Броненосецсянь лыйлісны кар кузя.
Вӧлі дзик гӧгӧрвоана, мый олӧмыд — совсем абу сэтшӧм гажа, бур да тӧждысьтӧм, кутшӧмӧн кажитчыліс сійӧ дзик на неважӧн.
Петялы зэв окота вӧлі юавны тётяыслысь, кыдзи сійӧ да коді кучкаліс царлы юр кузяыс беддьӧн.
И мыйла непременнӧ бамбуковӧй беддьӧн?
Но детинка гӧгӧрволіс нин, мый эмӧсь сэтшӧмторъяс, кодъяс йылысь бурджык нинӧм не сёрнитны, а овны ланьтӧмӧн да петкӧдлыны, быттьӧ нинӧм он тӧд.
Медся нин сы вӧсна, мый тётяыс пыр вӧлі сэтшӧм жӧ приветливӧй, серамбана, деловитӧй тётяӧн, кутшӧмӧн вӧвлі и войдӧр, нинӧмӧн эз петкӧдлы ассьыс чувствояссӧ, кодъясӧс сэтшӧм чорыда петкӧдліс сӧмын ӧтчыдысь, ӧти рытӧ.
Вӧлі матысмӧ нин октябрь.
Акцияясысь киссисны коръяс.
Море вылын бушуйтчисны штормъяс.
Асывъясын чеччылісны да пасьтасьлісны лампа югӧръяс улын.
Вежон чӧжъясӧн кар весьтын ӧшаліс туман.
Йӧзъясыс и пуясыс вӧліны быттьӧ рисуйтӧмаӧсь сы вылын, кыдзи матовӧй стеклӧ вылын.
Лампаяс, кодъясӧс кусӧдлісны ӧкмыс час асылын, бӧр ӧзтавлісны вит час рытын.
Буситіс зэр.
Кор-сюрӧ зэрыс дугдывліс.
Тӧлыс нуліс тумансӧ.
Сэки пелысь рӧма кыаыс дыр ӧзйыліс йи кодь сӧстӧм енэжас, вокзал сайын, базар сайын, ӧграда кӧстыльяс сайын, кушмӧм пу увъяс сайын, кодъясын тырыс вӧліны манчжурскӧй папаха кодь гырысь да сьӧд рака позъяс.
Кияс вӧлі кынмӧны перчаткитӧг.
Муыс кутіс лоны зумыдӧн.
Страшнӧй чӧвлун, тыртӧмлун сулалісны чардакъяс весьтын.
abu
Карсӧ вӧлі торйӧдӧма Куликово поле дінысь сійӧ пырыс тӧдчан стенаӧн.
Сійӧ помтӧг ылысмис аслас став тревожнӧй сёрнияснас, тайнаяснас, событиеяс виччысьӧмнас.
Сійӧ вӧлі тыдалӧ яснӧя, пӧшти резкӧя, да сыкӧд тшӧтш страшнӧ ылын, быттьӧкӧ бинокльӧн мӧдар помсяньыс видзӧдігӧн.
Но кор тшыклі поводдяыс, енэжыс пемдыліс, моресянь локтіс сук туман.
Кык воськов сайысь нинӧм вӧлі он аддзы.
Сувтліс зэв пемыд рыт, сэсся — вой.
Море вывсяньыс пӧльтіс сквӧзь босьтан тӧв.
Портсянь кывліс сиреналӧн страк кыпӧдан повзьӧдчан гӧлӧсыс.
Сійӧ заводитчыліс улысса басовӧй нотаяссянь да друг, юр бергӧдчан ӧдӧн, кыпаліс вывлань хроматическӧй гаммаӧн, пель чунӧдан да не морт гӧлӧс кодь ёсь да мрачнӧй небыд омлялан шыӧн.
Быттьӧкӧ места вылад кынтан шыясӧн омлялӧм да смерть вайысь снаряд нетшыштчис да мунӧ омӧлиник поводдяӧн тырӧм пемыдас.
Татшӧм рытъясас Петялы вӧлі весиг страк матыстчывны ӧшинь дорас да ӧшинь ставнияс восьтӧмӧн видзӧдны улича вылӧ.
Куликово полевывса ыджыдысь-ыджыд да дикӧй пространствоын дзик немтор оз вӧлі тыдав.
Руа пемыдыс топыда йитліс сійӧс карыскӧд.
Тайнаясыс вӧліны ӧтувъяӧн.
Кажитчӧ, мый найӧ некодӧн аддзытӧг разалӧны руӧн пӧдтӧм ӧти пӧнарсянь мӧд пӧнар дінӧ кыссьӧмӧн.
Исковтісны вуджӧръяс шочиника ӧтарӧ-мӧдарӧ ветлысь прохожӧйяслӧн.
Кор-сюрӧ пемыдас кывліс кузь да слабиник полицейскӧй свисток.
Штаб дінын сулаліс усиленнӧй караул.
Кылісны чорыд кокшыяс керка дінті прӧйдитысь патрульлӧн.
Быд пельӧс сайын вермис <ns>код-нибудь</ns> дзебсясьны, быд здукӧ вермис лоны мыйкӧ немвиччысьтӧм да ужаснӧйтор.
И збыльысь ӧтчыд лои татшӧмтор.
Рытнас дас час гӧгӧрын столовӧйӧ котӧрӧн чышъянсӧ пӧрччытӧг пырис Дуня, коді ветліс лавкаӧ карасинла, да висьталіс, мый вит минут сайын пустырь вылын, штаб стена дінын, лыйсис часӧвӧйыс.
Сійӧ висьталіс страшнӧй подробностьясӧн: салдат пӧрччӧма сапӧгсӧ, сюйӧма винтовка дуло помсӧ вомас да кӧмтӧм кокса ыджыд чуньнас педздӧдӧма куроксӧ.
Сылысь нуӧма юрбӧрсӧ дзоньнас.
Дуня сулаліс кулӧма кодь блед, лӧзӧдӧм паръяса, висьталіг чӧжыс бахромаа шоныд чышъяныслысь пельӧсъяссӧ то кӧртавліс да разьліс.
— Главнӧй делӧыс, висьталӧны, весиг некутшӧм записка абу кольӧма, — шуис сійӧ медбӧрын... — Тыдалӧ, неграмотнӧй.
Петялӧн тётя мыйвынсьыс топӧдіс кулак рӧчьяснас ассьыс кӧсича бокъяссӧ.
— Ах, да кутшӧм нин сэні записка! — горӧдіс сійӧ синва да дӧсада пыр, и пуктіс юрсӧ пызан дӧра вылӧ, чай тыра блюд дінас, кӧні зэв стӧча тӧдчис да катласис пызан вывса еджыд абажура лампаыс. — Кутшӧм нин сэні записка!
И сідзи ставыс зэв гӧгӧрвоана...
Пустырлань видзӧдысь кухня ӧшинь пыр Петя аддзыліс скорӧй помощь кареталысь тыдыштан пӧнаръяссӧ да йӧзъяслысь вуджрасьӧмсӧ.
Полӧмысла да кӧдзыдысла дрӧжжитӧмӧн, детинка пукаліс тыртӧм кухняса йи кодь кӧдзыд ӧшинь вылын, зэрӧн коялан стеклӧ дінӧ ляскысьӧмӧн, и эз вермы синъяссӧ торйӧдны пемыд ывласьыс, кӧні кажитчӧ нӧшта кыліс на смертьлӧн ветлӧмыс.
Петя дыр эз вермы унмовсьны тайӧ вояс, став кад чӧжыс сійӧ мӧвпаліс полнӧй караульнӧй формаа, жугӧдӧм юрбӧра да загадочнӧя кынмӧм лӧз чужӧмбана кӧмтӧм салдат шой йылысь.
Век жӧ мӧдлун асывнас, аслас полӧмыс вылӧ видзӧдтӧг, сійӧ эз вермы кутсьыны, медым не ветлыны сійӧ страшнӧй местаас.
Кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм вын вӧлі кыскӧ сійӧс пустырь вылӧ.
Гимназияӧ мунігас сійӧ кежис сэтчӧ вичкоын моз видзчысьӧмӧн, кокчунь йылас, матыстчис зэрысла да руысла нильзьӧм-сісьмӧм турун кузя сійӧ местаас, кӧні сулалӧны нин вӧлі некымын морт.
Штаб стена дінысь детинка аддзис уль мусьыс морт юр ыджда гӧгрӧс гуран.
Сійӧ вӧлі тырӧма зэр ваӧн, коді вӧлі вирыскӧд сорласьӧма кельыдгӧрд рӧмӧн.
Тайӧ местаас кулӧм салдатыс, тыдалӧ, и камгысьӧма юрбӧрнас.
Тайӧ вӧлі ставыс, мый кольӧма войся происшествиеысь.
Петя лэптіс гимназическӧй шинельыслысь воротниксӧ да, кӧдзыдысла дрӧжжитӧмӧн, мыйкӧ-дыра кад сулаліс гу дінас.
И сэки детинка кок увсьыс казяліс кутшӧмкӧ неыджыд круг кодьӧс.
Сійӧ лэптіс сійӧс да кутіс тіравны радысла.
Тайӧ вӧлі вит ура деньга, сьӧдасьӧма да пятнаассьӧма, орёл пыддиыс бирюзовӧй бакӧн вевттьысьӧма.
Тӧдӧмысь, сюрӧмторйыс вӧлі случайнӧй, тайӧ происшествие дінас некутшӧм йитӧд эз кут.
Медся веритана, мый вит ура сьӧмыс куйлӧма тані гожӧмсяньыс, гашкӧ, воштісны орлянаӧн ворсысь мастеровӧйяс либӧ уськӧдіс куст улас узьысь корысь.
Тайӧ деньгаыс детинка чайтӧм серти кутіс кутшӧмкӧ волшебнӧй значение да и таысь кындзи сійӧ вӧлі дзонь озырлун: вит ур!
Батьыс некор эз сетлывлы Петялы аслас киӧ сьӧмсӧ.
Сійӧ лыддьыліс, мый сьӧмыд кокниа вермас тшыкӧдны детинкаӧс.
Вит ура сьӧм аддзӧм бӧрын Петя радысла вӧлі ку пиас оз тӧр.
Став тайӧ луныс пӧрис детинкалы ӧтырышъя праздникӧ.
Классын пятакыс ветліс киысь киӧ.
Ёртъяс пӧвсын вӧліны татшӧм сикас делӧясас кузя опытнӧй йӧзъяс.
Найӧ божитчисны Пантелеймоновскӧй подворйӧса куполъяс вылӧ пернапасасьӧмӧн, мый, тӧдӧмысь, тайӧ дзик сійӧ вежны позьтӧм пятакыс, мойдкывса вежны позьтӧм шайтлӧн ичӧт вокыс.
Мый тайӧ ваяс Петялы некор кывлытӧм озырлун.
Ӧти детинка весиг вӧзйис тайӧ талисман вылас завтрак тыра кӧрзинка да содтӧд пыдди нӧшта перочиннӧй пурт.
Но, тӧдӧмысь, Петя сералӧмӧн ӧткажитчис.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Сӧмын немгӧгӧрвотӧм дурак сӧгласитчис эськӧ татшӧмтор вежӧм вылӧ!
Пошиктігтыр Петя котӧртіс гимназияысь гортас.
abu
abu
Вӧлі быть колӧ кыдз мый позьӧ ӧдйӧнджык петкӧдлыны аддзӧмторсӧ гортсаяслы да дворса ёртъяслы.
Кутшӧм жӧ сійӧ лои долыд, кор сійӧ аддзис асланыс дворысь Гаврикӧс!
Гаврик сулаліс пидзӧсчанясьӧмӧн, тетюритчӧмӧн сулалысь челядьяс кытшын.
Сійӧ велӧдіс найӧс ворсны ушкиӧн.
Петя нӧшта весиг эз на кыдз следуйтӧ здоровайтчы ёртыскӧд, кодкӧд эз аддзысьлыны сы мында кад, кыдзи вӧлі шымыртӧма нин ворсан азартӧн.
Найӧ ворсісны видлӧм могысь ӧти партия Гаврик ушкиясӧн.
Но тайӧ нӧшта ёна босьтчӧдіс Петяӧс.
— Гаврик, вайлы заводитчӧм вылӧ дасӧс, — шуис Петя да чургӧдіс терпитны вермытӧмысла дрӧжжитан кисӧ. — Ме, кыдзи сӧмын воа, сідзи и сета, святӧй истиннӧй крест!
— Эн лапайтчы, он ньӧб, — стрӧгпырысь шуис Гаврик да кисьтіс ушкияссӧ руд байкӧвӧй мешӧкӧ да сійӧс ӧкуратнӧя кӧрталіс шпагатӧн. — Ушкиыд тэныд абу картонкаясыд.
Найӧ сьӧм сулалӧны.
Окотитан кӧ, верма вузавны.
Петя некутшӧма эз ӧбидитчы Гаврик вылӧ и эз лӧгась.
Сійӧ зэв бура тӧдіс, мый дружбаыд — дружбаӧн, а быд ворсӧмлӧн эм аслас торкны позьтӧм правилӧяс.
Раз ушкиясыс сулалӧны сьӧм, сідзкӧ, на вылӧ колӧ мынтысьны сьӧмӧн, и некутшӧм дружба сэні оз отсав.
Татшӧмӧсь уличвывса железнӧй законлӧн правилӧяс.
Но кыдз жӧ вӧчны?
Ворсны вӧлі зэв окота.
Дзонь бушков прӧйдитіс детинка сьӧлӧмын.
Сійӧ падъяліс минута кымын, пырис зептас да чургӧдіс Гавриклы знаменитӧй пятаксӧ.
Гаврик быд боксянь сюся видлаліс подозрительнӧй деньгасӧ да кутіс довкйӧдлыны юрнас:
— Тайӧс некод оз босьт.
— А вот босьтасны!
— А вот оз босьтны.
— Дурак!
— Сэтшӧм дураксянь и кыла.
Мун лавкаӧ да веж.
— Мун тэ веж.
— Мыйла ме муна,
— тэнад пятакыд.
— Тэнад ушкиыд.
— Он кӧ кӧсйы — оз и ков.
— Оз ков.
Гаврик спокойнӧя сюйис мешӧксӧ зептас да веськодь пырысь сьӧлыштіс пинь пырыс ылӧ бокӧ.
Сэки Петя котӧртіс лавкаӧ да корис вежны ассьыс пятаксӧ.
Кор «Борис — крыса семья» матыстіс подозрительнӧй деньгасӧ висян синъяс дорас, детинка чувствуйтіс ас вылас зэв увтыртана чувствояс, кодъяс пиын медся ыджыд места босьтліс гусясьысьлӧн моз терпенье воштӧм, коді иналӧ ассьыс гусялӧмторсӧ.
Петя, пӧжалуй, эз эськӧ сэтшӧма чуймы, сійӧ здукас кӧ лавкаӧ пырисны шашкаяса городовӧйяс да нуӧдісны сійӧс извозчик вылын участокӧ, кутшӧмкӧ гуся да омӧлиник преступлениеын участвуйтӧмысь.
Медбӧрын, «Борис — крыса семья» шыбытіс пятаксӧ; ящикас да веськодь пырысь шыбытіс вески чашка вылӧ вит ура посни деньгаясӧн.
Петя котӧртіс дворас, кӧні Гаврик вузавлӧ нин вӧлі ушкияссӧ мукӧд детинкаяслы.
Петя ньӧбис сылысь став сьӧм вылас разнӧй донӧн некымын кизь.
Найӧ заводитісны ворсны.
Петя вунӧдіс ставсӧ свет вывсьыс.
Дворас лои нин дзик пемыд, кор Петялӧн эз коль ни ӧти ушки.
Тайӧ вӧлі нӧшта нин ӧбиднӧ сы вӧсна, мый первойсӧ сылы зэв ёна везитіс, воӧм ушкиясыс вӧлі оз нин тӧрны зептас.
А ӧні, ни сьӧм, ни ушки.
Петя чуть эз бӧрд.
Сійӧ оз вӧлі тӧд, мый вӧчны.
Гаврик жалитчис ёрт вылас.
Сійӧ сетіс сылы водзӧсӧн; кык ушки.
Но Петя вӧлі вывті азартнӧй да терпеньетӧм морт — сійӧ вит минут чӧжӧн бара ставсӧ ворссис.
Гавриккӧд сьӧкыд вӧлі ворсны.
Гаврик кыдз-сюрӧ тэчис ассьыс зэв уна воӧм ушкияссӧ мешӧкӧ да мӧдӧдчис гортас, мунігас шуис, мый аски бара пыралас.
XXXIII
УШКИЯС
О, кутшӧм уна вӧлі ушкиясыс!..
— Накладнӧй орёлъяса польдыштӧм модаа студенческӧй кизьяс.
Чеканитӧм орёлъяса офицерскӧй зарни кизьяс.
Меркурий жезлӧн да плутовскӧй крылатка-шапкаӧн серпасалӧм пемыдгӧрд рӧма коммерческӧй училищелӧн кизьяс, а Меркурий жезл гӧгӧрыс гартчӧмны змейяс.
Кресталӧм якӧръяса морякъяслӧн югъялан кизьяс.
Почтовотелеграфнӧй служащӧйяслӧн вижӧдӧм гымньӧлӧн да рожокъясӧн серпасалӧм кизьяс.
Пушкаясӧн серпасалӧм кизьяс артиллеристъяслӧн.
Судейскӧйяслӧн кизьяс закон чукӧръясӧн.
Геральдическӧй левъясӧн мичмӧдӧм да пӧлтинник гырся ливрейнӧй ыргӧн кизьяс.
Чиновникъяс вицмундиръясысь кыз кизьяс.
Вундымӧн лэчыд доръяса кизьяс, кодъяс ворсігад дзик ном дзизгӧм моз шыалӧны и зэв вӧсниӧсь — тайӧ «писарскӧй лимончикъяс».
Гимназическӧй шинельясас кыз кизьяс, кодъясӧс шӧрӧдыс серпасалӧма гӧрдӧдз ниртӧм эзысь чашкаӧн.
Мойд вывса озырлун! Российскӧй империяса став геральдикаыс ӧти шуда здук кежлӧ чукӧрмыліс Петя киӧ.
Детинка кипыдӧсъясын пыр на вӧлі кылӧны ушкияслӧн уна сикас формаясыс да налӧн сьӧктаыс.
А ӧні, сійӧс вӧлі дзикӧдз нин рӧзӧритӧма, кушӧдз куштӧма, лэдзӧма тӧв йылӧ.
Вот тэныд и волшебнӧй пятак!
Детинка думайтіс ушкияс йылысь, сӧмын ушкияс йылысь.
Найӧ пыр сулалісны сы син водзын вӧтӧн аддзылӧм озырлун моз.
Сійӧ ылалӧм синъясӧн ӧбед дырйи видзӧдіс шыд тыра тарелкаӧ, сэні гос войтъясын тӧдчис столовӧй лампалӧн этша вылӧ поснидысь-посни куимсё абажурӧдз, но найӧ сылы кажитчисны зарни орёлъяса дзирдалан куимсё ушкиӧн.
Сійӧ лӧг пырысь видзӧдіс бать сюртук кизьяс вылӧ, кодъясӧс вӧлі эжӧма сукноӧн да эз вӧв наын некутшӧм ценность.
Колӧ шуны, мый сійӧ сӧмын талун казяліс, мый збыльысь олӧ корысь семьяын, кӧні став керка пасьтаас абу весиг ни ӧти бурджык кизь.
Тетяыс пыр жӧ казяліс детинкалысь шӧйӧвошӧмсӧ.
— Мый сэтшӧмыс талун тэкӧд? — юаліс сійӧ Петялы шоча овлан татшӧм чужӧм вылӧ сюся видзӧдлӧмӧн, — гашкӧ, тэнӧ дворын детинкаяс нӧйтісны?
Петя скӧрысь пыркнитіс юрсӧ.
— Гашкӧ, бара двойкаястӧ нажӧвитін?
Тэ веськыда висьтав, сідз пукалӧмысь да мучитчӧм дорысь.
— Да эз жӧ!
Но, мый нӧ тэ ме дінӧ сирассин, ме ог гӧгӧрво!
— А тэ он вись?
— Ой, боже мой!..
Петя весиг люскӧбтіс тайӧ юасьӧмсьыс.
— Но, кыдз тэныд колӧ.
Он кӧсйы висьтавны — оз ков.
Страдайтышт.
Петя збыльысь страдайтіс, юрсӧ жугліс, кысь эськӧ судзӧдны сьӧм аски ворсіг кежлӧ.
Сійӧ весиг омӧля узис, мучитчис мӧвпъяснас, кыдз эськӧ ӧдйӧджык бӧр воны ворссьӧм торсӧ.
Асывнас сійӧ решитчис вӧчны ӧти хитрость.
Сійӧ дыр да меліа ниртчис батьыс дінын, сюйліс юрсӧ сы гырддза улӧ, окавліс чукырӧсь гӧрд сьылісӧ, кысь вӧлі кылӧ неважӧн мыссьӧм дук.
Батьыс шыльӧдіс сутшласьысь юрсиа юрсӧ ичӧтик гимназистлысь да топӧдліс сійӧс лӧг петкӧдан кизьяса сюртук дінас.
— Но мый нӧ, Петюшка, но мый дзолюкӧй?
Детинка сӧмын тайӧ и виччысис, бать гӧлӧсын тайӧ меліа дрӧжжитӧмсӧ, коді вӧлі петкӧдлӧ, мый батьыс ӧні немтор оз ӧткажит, кӧть мый он кор.
— Папа! — шуис детинка бать дінас гартчӧмӧн да нарошнӧ быттьӧ яндысьӧм пырысь тасмасӧ лӧсьӧдыштӧмӧн. — Папа, вай меным вит ур.
— Мыйла? — юаліс бать, коді некор, весиг мелі здукъясас, эз вунӧдлы воспитаниелысь чорыд принципъяссӧ.
— Меным зэв ёна колӧ.
— А тэ висьтав, мыйла?
— А тэ первой вай.
— Ог, тэ висьтав.
Меным колӧ тӧдны, мый вылӧ тэ кӧсъян видзны тайӧ деньгасӧ.
Дельнӧй, пӧлезнӧй тор вылӧ ме сета сьӧмтӧ рад пырысь, а лёктор вылӧ ог сет.
Сідз вот тэ меным и висьтав: мый вылӧ колӧ тэныд сьӧмыс?
Кыдзи Петя вермис висьтавны батьлы, мый сьӧмыс сылы колӧ азартнӧй ворсӧм вылӧ?
Тӧдӧмысь, тайӧ вӧлі висьтавны позьтӧмтор.
Сэки Петя вӧчис бура воспитайтӧм детинкалӧн кодь рам чужӧм, кодлы колӧ неуна чӧсмасьыштны.
— Ме аслым ньӧба шоколад, — гортӧминика шуис сійӧ.
— Шоколад?
Зэв бур!
Талы паныд сьӧкыд мыйкӧ шуны.
Петя сідзи и ӧзйис.
Но сэки батьыс кыв шутӧг матыстчис письменнӧй пызан дінӧ, восьтіс сійӧс да сетіс дзикӧдз бӧбмӧм детинкалы конвертӧс моз виж сургуч чутӧн печатайтӧм шоколад плитка, вевт вылас вӧлі вешъялан серпас.
Синваӧн доршасян синъясӧн Петя босьтіс шоколадсӧ и вомгорулас шуыштіс:
— Аттьӧ, папочка.
Усьӧм сьӧлӧмӧн сійӧ мӧдӧдчис гимназияӧ.
Но нинӧмабу дорысь век жӧ тайӧ вӧлі бурджык.
Шоколадсӧ позьӧ вӧлі видлыны вежны ушкияс вылӧ.
Но тайӧ лунас Петялы эз удайтчы ворснысӧ.
Муртса на детинка Куликово полесӧ прӧйдитӧм бӧрын петіс Новорыбнӧй улича вылӧ, кӧні вӧлі налӧн гимназияыс, сійӧ пыр жӧ казяліс, мый карас мунӧ мыйкӧ зэв важнӧй, торжественнӧй да вывті гажа событие.
Кӧть ывлаас вӧлі водз асыв, уличаясыс вӧліны тырӧмаӧсь йӧзӧн.
Ставыс чужӧм вылас вӧліны кыпыдӧсь да делӧвитӧйӧсь, кӧть эськӧ некод некытчӧ эз тэрмась.
Кызвын йӧзыс сулалісны чукӧръясӧн воротаяс водзын да чукӧртчывлісны пельӧсъясын, киоскъяс гӧгӧрын.
Быдлаын лыддисны газетаяс, кодъяс буситан зэр улын пыр жӧ лоины нӧшта на рудджыкӧсь.
Быд ворота весьтӧ вӧлі ӧшӧдӧма национальнӧй еджыдлӧзгӧрд флаг.
На серти донъявсьыліс керкаса кӧзяин озырлун йылысь.
Вӧліны негырысь, вушйӧм, дженьыдик бедь йылын флагъяс, кодъясӧс ӧдва-ӧдва кӧртыштӧма ворота дінас.
Вӧліны и дзик выль зэв гырысь, доръясӧдыс куим рӧма шнурӧн кытшалӧм да пӧшти муӧдзыс ӧшалан зэв мича куим рӧма тугъясӧн мичмӧдӧм флагъяс.
Тӧлыс сьӧкыд пырысь вӧрӧшитіс сьӧкыд пӧлӧтнищеяссӧ, кодъясысь вӧлі вель ёна на кылӧ кӧтасьӧм каленкорлӧн краска дукыс.
Гимназияыс, вӧлӧмкӧ, пӧдса.
Паныдӧн сылы котӧртісны долыд гимназистъяс.
Тӧвся барашковӧй воротника пальто вывтіыс еджыд фартук пасьталӧмӧн, гимназияса дворник вӧлі нюжӧдӧ фасад пӧлӧныс, пуяс костӧд, вӧсньыдик сутуга.
Сідз кӧ, рытнас лоӧ иллюминация!
Иллюминация ӧзтывлісны табельнӧй лунъясӧ.
Например, государь император тезоименитство лунъясӧ.
Тайӧ магическӧй куим кывъясыс — иллюминация, табель да тезоименитство, — вӧлі детиналы быттьӧкӧ стекляннӧй подвескалӧн куим грань.
Вичкоса люстраясысь босьтӧм татшӧм подвескаясыс зэв вӧлі кажитчӧны донаӧн одессаса детинаяс пӧвсын.
Сулалӧ вӧлі сӧмын матыстны син дорад тайӧ ичӧтик призмасӧ, кыдзи мирыс пыр жӧ ӧзйыліс «царскӧй лунся» патриотическӧй ӧшкамӧшкаӧн.
Но талун ӧмӧй царскӧй лун?
Абу.
Царскӧй лун йылысь векджык известно водзвыв, календаръясысь.
Талун жӧ батьыс отрывнӧй календарын цифраыс вӧлі сьӧд, коді вӧлі оз висьтав ни иллюминацияяс йылысь, ни табель йылысь, ни тезоименитство йылысь.
Мый жӧ лоӧма?
Неужели царлӧн бара, кыдзи и колян во, чужис наследник?
Эз, эз.
Оз вермы лоны, медым быд во чужны детиналы!
Тӧдӧмысь, мыйкӧ мӧдтор.
Но, сідзкӧ, мый?
— Кывзы, — юаліс Петя дворниклысь, — мый талун?
— Свобода, — вочавидзис дворник, кыдзи детиналы кажитчис, висьталіс несерьёзнӧя.
— Висьтав збыльысь, эн шутит.
— Кутшӧм вермас лоны шуткаяс?
Висьтала жӧ, мися свобода.
— Кыдз сійӧ свобода?
— А сідзи ачыс, мый тэ талун свободнӧя верман мунны гортад, сы вӧсна, мый урокъяс оз лоны.
abu
Петя ӧбидитчис:
— Кывзы, дворник, ме тэнсьыд серьёзнӧя юала, — скӧрысь шуис детинка, став вынсьыс одессаса витӧд гимназияса гимназистлысь достоинство кутны зільӧмӧн.
— А ме тэныд серьёзнӧя висьтала, мый мун гортад мам-бать дінад, кодъяс тэнӧ виччысьнысӧ оз вермыны, водзӧ сэсся эн гартчы уджалысь морт кок улын.
Петя лӧг пырысь лэптыштліс пельпомъяссӧ да вешйис дворник дінысь, коді вӧлі велалӧма омӧлиник привычкаӧ — сёрнитны гимназистъяскӧд класснӧй наставник тонӧн.
Городовӧй, код дінӧ решитчис шыасьны Петя аслас вопросӧн, кыдзи власть представитель дінӧ, видзӧдліс сьӧд юрсияса детинка вылӧ вылысянь улӧ, тэрмасьтӧг шыльӧдыштіс гӧрд усъяссӧ,
сэсся друг чукыртчис еврейяс моз да чегйӧдлан кылӧн шуис:
— <ns>Швабода</ns>!
Дзикӧдз ӧбидитчӧм детинка довгис гортас.
Йӧзыс улича вылас пыр содісны да содісны.
Вуджрасисны студенческӧй фуражкаяс, курсисткаяслӧн каракулевӧй муфтаяс, вольнодумецъяслӧн паськыд лэбъяса шляпаяс.
Некымынысь Петя кывліс тырвыйӧ гӧгӧрвотӧм кыв «свобода».
Медбӧрын, Канатнӧй пельӧсын сійӧ аддзис неыджыд йӧз чукӧр, кодъяс вӧлі сулалӧны пес склад дінса пӧв ӧградаӧ клеитӧм бумага дінын.
Петя сюйсис да лыддис татшӧм тор:
<rus>ВЫСОЧАЙШИЙ МАНИФЕСТ</rus>
<rus>Божьей милостью, Мы Николай Второй, Император и Самодержец Всероссийский, Царь Польский, Великий Князь Финляндский, и прочая, и прочая, и прочая.</rus>
<rus>Смуты и волнения в столицах и во многих местностях Империи Нашей великою и тяжкою скорбью преисполняет сердце Наше.</rus>
<rus>Благо Российского Государя неразрывно с благом народным, и печаль народная — Его печаль.</rus>
<rus>От волнений, ныне возникших, может явиться глубокое нестроение народное и угроза целости и единству Державы Нашей.</rus>
<rus>Великий обет царского служения повелевает Нам всеми силами разума и власти Нашей стремиться к скорейшему прекращению столь опасной для Государства смуты...</rus>
Петя вель сьӧкыд пырысь лыддис тайӧ местаӧдзыс, сэтшӧм сьӧкыд да гӧгӧрвотӧм кывъясас, кыдзи <rus>«преисполняют», «ныне возникших», «повелевают», «скорейшему прекращению»</rus>, мытшасьлӧмӧн да зэв уна гырысь шыпасъяс вылӧ шензьӧмӧн, кодъяс вӧлі чурвидзӧны строчкаясас дзик виччысьтӧм местаясын, правописание став правилӧяслы паныд мунӧмӧн, да сулалісны, кыдзи сотчӧм мыръяс пӧжар местаын.
Детинка немтор эз гӧгӧрво сыысь кындзи, мый царлы, тӧдӧмысь, мыйыськӧ лоӧма сьӧкыд, и сійӧ корӧ сылы отсавны, код мыйӧн вермас.
Колӧ шуны, детинка морӧсын весиг чужи коньӧр царӧс неуна жалитыштӧм, торйӧн нин сэк, кор сылы уси дум вылас, мый царлы кучкалӧмаӧсь юрас бамбуковӧй беддьӧн.
Но мыйла жӧ быдлаын радлӧны да ӧшлӧны флагъяс — тайӧ вӧлі зэв гӧгӧрвотӧм.
Гашкӧ мыйкӧ и гажатор гижӧма водзынсӧ?
Ӧти-кӧ, детинкалӧн эз тырмы терпеньеыс лыддьыны помӧдзыс тайӧ шог царскӧй бумагасӧ.
Сэк жӧ детинка казяліс, мый афиша дінӧ пӧшти быд выль матыстчысь первойя делӧӧн корсьліс сэсь, шӧрсьыс, сійӧ местасӧ, коді мыйлакӧ быдӧнлы вӧлі ёнджыка кажитчӧ.
Тайӧ местасӧ непременнӧ быдӧн лыддьылісны гораа да радлӧм пырысь и, мукӧдъяс дінӧ бергӧдчӧмӧн, шулісны:
— Эге! Збыльысь сьӧдӧн еджыд вылӧ гижӧма: сетсьӧ <rus>неприкосновенность личности, сетсьӧ свобода совести, свобода собраний, свобода союзов</rus>.
А кодсюрӧяс, некутшӧма яндысьтӧг, мый найӧ ывла вылынӧсь, горзісны «ура» да окасьлісны, кыдзи пасха дырйи.
Сэн жӧ детинка вӧлі свидетельӧн сэтшӧмтор дырйи, коді вӧрзьӧдіс и сылысь тшӧтш сьӧлӧмсӧ.
Йӧз чукӧр дінас сувтіс вӧла телега, кытысь збоя чеччыштіс дзик на выль, но лямалӧм котелок-шляпаа господин, ныр вылас пенсне пуктӧмӧн тэрыба лыддис знаменитӧй местасӧ, сэсся куимысь окаліс бӧбмӧм извозчиклысь ыргӧн кодь гӧрд тошсӧ, шыбытчис телегаӧ, став улич тырнас горӧдіс:
«Пӧлтинник вина вылӧ!
Вӧтлы, скӧтина»!
И воши син водзысь сэтшӧм жӧ ӧдйӧ, кыдзи и воліс.
Веськыда кӧ шуны, тайӧ вӧлі быд боксянь аслыссяма лун.
Кымӧръяс шочмисны.
Дугдіс зэрны.
Кымӧр костъясӧдыс югъяліс перламутровӧй шонді.
Дворын зэв важнӧя аслас сьӧд гимназическӧй куртканас, кизьяс пыдди кӧні вӧлі кручкияс, а фуражкаыс вӧлі гербтӧм, пӧкаживайтіс Нюся Коган да мӧвпаліс, кыдзи сійӧ ӧні вероисповедание кузя свобода петӧм бӧрын, пырас гимназияӧ, и кутшӧм мича герб лоӧ сылӧн фуражка вылас.
Петя дыр ворсіс сыкӧд «классъясӧн» и, быд чеччыштӧм бӧрын сувтыштлӧмӧн, висьтавліс гимназия йылысь страшнӧй торъяс.
Сійӧ повзьӧдліс Коганӧс:
— А сэсся сійӧ кыдзи тэнӧ чукӧстас, да кыдзи кутас юасьны, а тэ он кут нинӧм тӧдны, а сэки сійӧ тэныд кыдзи шуас: «Верман мунны места вылад, пуксьы», — и кыдзи пуктас тэныд кол, вот сэки кутан тӧдны!
Та вылӧ вежӧра Нюся воча шуліс, неуна нюмъялӧмӧн:
— Мыйла?
А ме кӧ кута бура велӧдны урокъясӧс?
И лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Всё ровно, — кыв вылӧ сетчытӧг шуаліс Петя, ачыс чеччаліс ӧти кок пӧв вылас да кок нырнас зілис клеткасьыс чужйыны изсӧ ортсӧ. — Всё ровно!
Кыдзи шлёчкас тэныд кол!
Сэсся Петя гӧститӧдіс Нюсяӧс шоколадӧн, а Нюся котӧртліс лавкаӧ да вайис «сы ыджда кишмиш ёкмыль»!
Сэсся Петяӧс чукӧстісны завтракайтны.
Петя корис гортас Нюсяӧс.
Батьыс вӧлі гортас нин.
— А! — горӧдіс сійӧ долыда, кор аддзис Нюсяӧс. — Колӧ чайтны, мый ӧні ми регыд кутам имеитны удовольствие аддзыны тэнӧ гимназистӧн, том морт!
Поздравляйта, поздравляйта...
Нюся вежливӧя да важнӧя шаркнитіс кокнас:
— Мыйла нӧ оз? — шуис сійӧ яндысьыштӧмӧн да синъяссӧ лэдзӧмӧн и ёна гӧрдӧдіс радысла.
Петялӧн чужӧмыс югъяліс.
Батьыслӧн сідз жӧ югъяліс,
Павлик грымӧдчис коридорын, ворсіс «свободаӧн», пӧрлӧдлӧм да радӧн пукталӧм улӧсъяссӧ сійӧ мыйлакӧ вевттьыліс ковёрӧн да ачыс кыскасис сы увті, и пель чунӧдмӧн тюрзіс трубаӧн, кодтӧг эз кольлы ни ӧти ворсӧм.
Но талун детинкаӧс некод эз дугӧд и сійӧ ноксис мыйтӧм сылы вӧлі колӧ.
Быд здукын дворсянь котӧрӧн пыравліс Дуня да волнуйтчӧм пырысь висьтавліс карысь свежӧй выльторъяс.
То вокзал дорысь аддзылӧмаӧсь «он удит!» гижӧда гӧрд флага йӧз чукӧр,
то Ришельевскӧй вылын качайтӧмаӧсь салдатӧс, — «сійӧ коньӧр сідзи и лэблас, сідзи и кыпавлас!» То йӧзыс быд боксянь котӧртлісны участок дінӧ, кӧні, кыдз сёрнитісны, лэдзалӧны пӧ арестованнӧйясӧс.
«Ӧти нывбаба котӧртӧ киас кага босьтӧмӧн, а аслас синваыс сідзи и тюрӧ, сідз и тюрӧ.
Штаб водзӧ сувтӧдӧмны караулсӧ юнкеръясысь, и некодӧс бокӧвӧйясӧс штабнӧй салдатъяс дінӧ оз лэдзны, весиг ӧшинь дінсьыс вӧтлалӧны.
А ӧтик вӧльнӧй век жӧ удитӧма котӧртлыны ӧшинь дорас, сувтӧма из вылӧ да горӧдӧма: «Мед олас свобода!» А салдатъясыс сылы ӧшиньяссянь вочавидзӧмаӧсь: «Мед олас свобода!»
— А мый полицияыс?
— А мый сійӧ?
— А мый сійӧ?
— А мый найӧ?
— А мый Греческӧй вылас?
Кор-сюрӧ восьтылісны балконсӧ да, кӧдзыд вылӧ видзӧдтӧг, петавлісны видзӧдны, мый вӧчсьӧ улича вылас.
Куликово поле помысь позьӧ вӧлі аддзыны йӧз чукӧръяс да гӧрд флаг.
Рытнас локтісны гӧстьяс, кодъяс важӧн нин эз вӧвлыны: батьыскӧд ӧтлаын служитысьяс, тётялӧн тӧдса курсисткаяс.
Переднейса вешалка вевттьысис сьӧд пальтоясӧн, мантильяясӧн, паськыд лэбъяса шляпаясӧн, пирожкияса каракулевӧй шапкаясӧн.
Петя аддзыліс, кыдзи кухняын вундалісны чайнӧй колбаса, зэв бур ветчина да нянь батонъяс.
И, тайӧ зэв мудзтӧдана, но гажа лун бӧрас унмовсигӧн, детинка кыліс столовӧйсянь кылан тӧдтӧм гӧлӧсъяс, серамъяс да паньясысь триньгӧм.
Столовӧйсянь лампа югӧръяскӧд ӧттшӧтш детскӧйӧ йиджтысьліс папиросъяслӧн лӧзов тшыныс, коді вӧлі пыртӧ свежӧй да шоныд сынӧдас мыйкӧ вӧвлытӧм мужскӧйӧс да свободнӧйӧс, коді войдӧрсӧ керкаас эз вӧвлы, сы вӧсна, мый батьыс оз вӧлі куритчы.
Ӧшинь сайын вӧлі мукӧд лунся серти ёна югыдджык; уличвывса пӧнаръяс слаб югӧр дінӧ сорласьлісны иллюминациялӧн уна рӧма желатиновӧй линейкаяс.
Петя тӧдіс, мый ӧні флагъяс пыдди став кар пасьтаас пуяс костын сутуга йылӧ ӧшлӧма сотчан сисьяссянь доналӧм да калитчӧм стеклӧяса квайт пельӧса пӧнаръяс.
Ӧти сикас бияслӧн кык рада везъясыс кыссьӧны одессаса веськыд да кузь уличаяс пыдыс юкӧнӧдз.
Найӧ кыссьӧны пыр ылӧджык да ылӧджык тӧдны вермытӧм карса таинственнӧй местаясӧ, ӧти улича вывсянь мӧдӧ, быттьӧ кӧсйысьӧны, мый кӧнкӧ дзик матын, вот сэні пельӧс саяс, кӧсйӧны петкӧдлыны кутшӧмкӧ вӧвлытӧм мичлуна да дзирдалана уна рӧмъяса замечательнӧй зрелище.
Но пельӧс саяс вӧлі сэтшӧм жӧ кузь улича, пыр сійӧ жӧ пӧнаръяслӧн ӧти сикас, кӧть эськӧ и уна рӧмъяса везъяс, кодъяс сідз жӧ сотчисны мудзӧм пырысь, кыдзи и на дінті гуляйтысь мортъяс.
Гӧрд, виж, лиловӧй, турунвиж да лӧз югӧръяс, руас бергалӧмӧн, усьӧны ветлысь-мунысьяс вылӧ, исковтӧны фасадъяс кузя, ылӧдлӧны асланыс кӧсйысьӧмъясӧн петкӧдлыны пельӧс сайысь мыйкӧ ёнджыка мичаджыкӧс да выльджыкӧс.
И став тайӧ мудзтӧдана разнообразиеыс, коді пыр шусьыліс «тезоименитствоӧн», «табельӧн», «царскӧй лунӧн», талун шусьӧ сэтшӧм жӧ уна рӧма кылӧн — «конституцияӧн».
«Конституция» кылыс сідзи и шыаліс столовӧйын тӧдтӧм басъяс гажа сёрни костын да чайнӧй паньяс триньгӧм шыяс костын.
Петя унмовсис гӧстьяс шумитӧм улӧ, кодъяс разӧдчисны зэв сёрӧн, — тӧдӧмысь, дас кыкӧд часын.
XXXIV
ПӦДВАЛЫН
Муртса на паськаліс Матысса Мельничаяс вылын сёрни, мый лэдзалӧны арестованнӧйясӧс, Гаврик пыр жӧ котӧртіс участок дінӧ.
Терентий, коді бӧръя вежонас эз узьлы гортас и код тӧдас кысянь локтіс водз асывнас, колльӧдіс Гаврикӧс пельӧсӧдзыс. Сійӧ вӧлі зумыш да шатласис мудзӧмысла.
— Тэ, Гаврик, стариктӧ встречайт, сӧмын, не дай бог, эн вайӧд сійӧс татчӧ.
А то татшӧм свободанад, мед лоас сійӧ куим пӧв проклят, участок дінас, тӧдӧмысь, тыр драконъясыс.
Вайӧданныд ас бӧрсяныд кутшӧмкӧ Яковӧс, и сэсся эрдӧданныд миянлысь квартиранымӧс, прӧста йӧзсӧ гуӧ сюянныд.
Гӧгӧрвоан?
Гаврик довкнитіс юрнас:
— Гӧгӧрвоа.
Матысса Мельничаясын олігӧн детинка велаліс унатор гӧгӧрвоны да унатор тӧдмаліс.
Сылы эз нин вӧв гусяторйӧн, мый Терентий квартираын чукӧртчывлӧ стачечнӧй комитет.
Кымынысь Гавриклы ковмыліс пукавлыны ӧграда ӧдзӧс дорса скамья вылын дзонь войясӧн да гортӧмыника шутьлавны, кор керка дінас матыстчылісны тӧдтӧм йӧз.
Некымынысь сійӧ аддзыліс весиг матросӧс, коді волывліс кыськӧ югдігас да ӧдйӧ бӧр вошлывліс.
Но ӧні матросӧс пӧшти он вӧлі вермы тӧдны.
Сійӧ лӧсьӧдіс аслыс приличнӧй драповӧй пальто, мӧлӧтъяс серпаса медаля фуражка, а медсясӧ — неыджыд франтоватӧй устор да тош, кодъяс вӧчисны сійӧс дзик тӧдтӧмӧн, мый детинкалӧн синъясыс кажитчӧ эз эскыны, мый сійӧ збыль сійӧ мортыс, кодӧс найӧ дедыскӧд лэптісны мореысь.
Но, сулалӧ вӧлі сӧмын бурджыка видзӧдлыны сійӧ карӧй да сералан синъясӧ, сійӧ наян нюмдӧм вылӧ, киса якӧр татуировка вылӧ, кыдзи пыр жӧ вошліны быд сикас сомнениеяс.
Матысса Мельничаяслӧн гижтӧм, но чорыд закон серти — некор нинӧм вылӧ эн шензьы, некор некодӧс эн зіль тӧдмавны да куж кутны кывтӧ пинь саяд — матроскӧд паныдасигъясын Гаврик петкӧдліс сідз, мый сійӧс аддзӧ первойысь на.
Дзик жӧ сідзи и ачыс вӧчліс матрос Гавриккӧд паныдасьлігӧн.
Сӧмын ӧтчыд прӧйдитігӧн Жуков копыртліс юрсӧ, кыдзи бур тӧдсалы, мигнитіс да пельпом кузяыс, дзик ыджыдӧс моз тапнитӧмӧн, кутіс сьывны:
<rus>— Ты не плачь, Маруся, будешь ты моя</rus>!
И юрсӧ копыртӧмӧн воськовтіс пемыд посводзас.
А сэк жӧ Гаврик гӧгӧрволіс, мый став йӧзъяс пиысь, кодъяс волывлісны Терентий ордӧ, Ген заводса, Вайнштейнлӧн пызь изан фабрикаса, докъясса, Бродскӧй фабрикаса да уна-уна мукӧд представительяс, на пӧвсын матрос вӧлі медся старшӧй, медся ӧпаснӧй гӧстьӧн.
Эз вӧв некутшӧм эскытӧмлун сы йылысь, мый сійӧ вӧлі членӧн сійӧ славнӧй да таинственнӧй «боевӧй организациясьыс», код йылысь сэтшӧм уна вӧлі сёрниыс бӧръя кадӧ не сӧмын Матысса Мельничаяс вылын, но и став кар пасьтаас.
— Гӧгӧрвоа, — шуис Гаврик. — Сӧмын кытчӧ жӧ ме стариксӧ нуӧда татшӧм кӧдзыд дырйиыс, не кӧ Матысса Мельничаясӧ?
Терентий думайтчис.
— Кывзы, — шуис сійӧ дыркодь мысти. — Тэ сійӧс первой нуӧд море дінса хибаркаӧ.
Тіян бӧрся кӧ <ns>код-нибудь</ns> и вӧтчас, то мед аддзас, кытчӧ ті мунінныд.
Виччысьлӧ сійӧ хибаркаас рытӧдзыс, а кыдзи сӧмын рӧмдас, ньӧжйӧникӧн мунӧй веськыда татшӧм адрес кузя; ме тэныд ӧні висьтала, а тэ бура помнит: Малӧй Арнаутскӧй, дас витӧд номера дом,
пыран дворник ордас да юалан Иосиф Карловичӧс.
Сылы висьталан со мый, бура помнит: «Чолӧм Иосиф Карлович, мӧдӧдіс Софья Петровна тӧдмавны, получитін-ӧ тэ письмӧсӧ Николаевсянь».
Сэки сійӧ тэныд вочавидзас: «Кык тӧлысь нин абу письмӧыс».
Гӧгӧрвоана?
— Гӧгӧрвоа.
— Висьтавны кужан?
— Верма.
— А но, висьтав.
Гаврик чукӧртіс плешкас чукыръяс, кӧрыштліс нырсӧ да экзамен вылын моз стӧча висьталіс:
— Малӧй Арнаутскӧй, дас витӧд номера керка, юавны дворниклысь Иосиф Карловичӧс, шуны:
«Чолӧм, Иосиф Карлович, мӧдӧдіс тэ дінӧ Софья Петровна тӧдмавны, эн-ӧ тэ пӧлучитлы письмӧ Николаевсянь».
Сэки сійӧ вочавидзас меным: «Кык тӧлысь чӧж нин абу письмӧыс ».
— Вернӧ.
Сэки тэ сылы смела верман висьтавны, мый мӧдӧдіс Терентий, медым сійӧ миянлысь старикӧс босьтлас ӧні кежлӧ ас дорас да вердас сійӧс, а сэки сэсся кутас тыдавны.
Ме сэтчӧ пырала...
Гӧгӧрвоан?
— Гӧгӧрвоа.
— Но, сідз кӧ, ло дзоньвидзаӧн.
Терентий бергӧдчис гортланьыс, а Гаврик котӧртіс участок дінӧ.
Сійӧ котӧртіс мыйвынсьыс, йӧз пӧвсӧдыс писькӧдчӧмӧн, кодъяс вокзаллань матысмигӧн пыр лоины унджык.
Сеннӧй площадьсянь заводитӧмӧн сылы кутісны паныдасьны участокысь лэдзӧм арестованнӧйяс.
Найӧ мунісны подӧн либӧ извозчик вылын, кӧрзинаясӧн да сумка-нопъясӧн, кыдзи быттьӧ локтісны вокзалсянь, шенасисны шапкаясӧн, найӧс колльӧдісны тӧдсаясыс да ёртъясыс.
Туй кузя найӧс колльӧдісны котӧртысь йӧз чукӧръяс да помся горзісны:
— Мед олас свобода!
Мед олас свобода!
Александровскӧй участок водзын, кодӧс вӧлі кытшалӧма усиленнӧй вӧла да пода полиция нарядъясӧн, сулаліс йӧзыс сы мында да сук чукӧръясӧн, мый весиг Гавриклы эз удайтчы прӧйдитны сы пыр.
Сэні кокниа позьӧ вӧлі падвеж лоны дедыскӧд.
Сӧмын ӧти мӧвпсьыс, мый найӧ кӧ збыльысь падвеж лоӧны, дедыс вермас вайӧдны ас бӧрсяыс Матысса Мельничаяс вылӧ кутшӧмкӧ «Яковӧс», детинка дзикӧдз пӧсяліс.
Типкӧдчан сьӧлӧмӧн сійӧ уськӧдчис переулокӧ сы могысь, медым <ns>кыдз-нибудь</ns> кытшовтны йӧз чукӧрсӧ и кӧть мед кыдзи писькӧдчыны участок дінӧ да аддзыны дедсӧ.
И друг сійӧ аддзис дедсӧ ас дінсяньыс кык воськов сайысь.
Боже мой, мый лоӧма дедыскӧд!
Гаврик весиг сразу эз и тӧд сійӧс.
Детинкалы паныд керкаяс дінын матынджык кутсьӧмӧн, быттьӧкӧ ватакодь кокъяс вылын катласьӧмӧн, изъяс кузяыс киссьӧм сапӧгъяснас сьӧкыда шаркайтӧмӧн да быд куим воськов бӧрын сувтлӧмӧн, тувччаліс эзысь тош тшӧтинаа зэв пӧрысь старик; кельыдлӧз синъясыс сылӧн вӧлі синваӧн тырӧма, а пиньястӧм вом гураныс вӧлі зэв пыдӧ вӧйӧма.
Не кӧ сумка-нопйыс, коді ӧшаліс стариклӧн тіралан киын, Гаврик эськӧ нинӧм вылӧ эз вермы тӧдны дедсӧ.
Но тайӧ бура тӧдса тростниковӧй сумка-нопйыс, кодӧс вӧлі эжӧма няйт дӧраӧн, пыр жӧ уси сылы син улас, и детинкалӧн быдсӧн топавліс сьӧлӧмыс зэв ёна дойман ранаӧн.
— Дедӧ! — повзьӧм пырысь горӧдіс сійӧ. — Дедӧ, тайӧ тэ?
Старик весиг эз повзьы тайӧ виччысьтӧм чукӧстӧмысь.
Сійӧ надзӧникӧн сувтіс да сідз жӧ надзӧникӧн бергӧдіс Гавриклань веськодя рӧмидзтан паръяса чужӧмсӧ, коді вӧлі оз петкӧдлы ни долыдлун, ни волнуйтчӧм, — дзик немтор, пӧкӧритчӧм да виччысян спокойствие кындзи.
Позьӧ вӧлі чайтны, мый сійӧ оз аддзы внуксӧ, — сэтшӧм вӧртӧмӧсь вӧліны сылӧн синваӧн тырӧм синъясыс.
— Дедӧ, кытчӧ тэ мунан? — юаліс Гаврик гораа, кыдзи пельтӧм морт дінӧ шыасьӧмӧн.
Старик дыр тяпкӧдіс паръяснас и надзӧникӧн, но гӧгӧрвоана шуис медбӧрын:
— Матысса Мельничаясӧ.
— Сэтчӧ оз позь, — вашкӧдӧмӧн шуис виччысьӧм пырысь Гаврик, да ӧтар-мӧдарӧ видзӧдліс. — Терентий шуис, медым Матысса Мельничаяс вылӧ, ради бога, он лок.
Старик сідз жӧ видзӧдліс гӧгӧрбок, но кыдзкӧ зэв надзӧник, веськодь пырысь, машинальнӧя.
— Мунам, дедушка, ӧні гортӧ, а сэні нин аддзам.
Дедыс кывзысьӧм пырысь жӧдзыштіс ӧти местаын, бергӧдчис мӧдарӧ да, ни ӧти кыв шулытӧг, кутіс бӧр тапиктыны зэв сьӧкыд пырысь кокъяссӧ лэпталӧмӧн.
Гаврик лӧсьӧдіс стариклы пельпомсӧ, кытчӧ сійӧ чорыда кутчысис.
Найӧ надзӧникӧн мӧдӧдчисны ӧзйӧм-кыптӧм кар вомӧн морелань, кыдзи синтӧм морт да нуӧдысь: детинка водзас, а дедыс неуна бӧрынджык.
Зэв тшӧкыда старик сувтліс да шойччыліс.
Найӧ мунісны участоксянь берег дорӧдз час кык.
Тайӧ туйсӧ Гаврик ӧтнасӧн ветлывліс дас вит минутӧн.
Куснясьӧм да сімӧм томаныс туплясис пемыдгӧрд бурьянын, хибарка водзас.
Ӧдзӧсыс кӧсӧя ӧшаліс ӧти вылысса дзир вылас, тӧлысла катласис да дзуртіс.
Арся зэръяс мыськӧмаӧсь сьӧдасьӧм пӧвъяс вылысь пӧчӧн мавтӧм меллысь медбӧръя колясъяссӧ.
Вевт вылас пасьтала вӧлі сатшйӧдлӧма йӧн турунъяс — тыдалӧ, тані кӧзяйничайтӧмаӧсь лэбач кыйысьяс, а тыртӧм хибаркаыс вӧлӧм кыйӧдчанін пыдди.
Хибарка пытшкас ставсӧ вӧлі путкыльтӧма вывлань кокӧн.
Лоскутнӧй ӧдеялӧыс да пӧдушкаыс — кодъяс вӧлі кӧтасьӧмаӧсь да сёйӧн няйтӧссьӧмаӧсь — туплясисны пельӧсас.
Но сундукыс вӧрзьӧдлытӧг сулаліс аслас местаын.
Старик тэрмасьтӧг пырис аслас керкаӧ да пуксис койка дорыш вылӧ.
Сійӧ пуктіс пидзӧс вылас сумка-нопсӧ да веськодя кутіс видзӧдны пельӧсӧ, некутшӧма эз пыдди пукты керка пытшкас вӧчӧм разгромсӧ.
Кажитчӧ, мый сійӧ пырис татчӧ шойччыны: вот пукалыштас минут-мӧд, прӧйдитыштас сылӧн лов тырӧмыс да мӧдӧдчас надзӧникӧн водзӧ аслас туйӧд.
Жугалӧм ӧшинь пырыс пӧльтіс зэв лэчыд, кӧдзыд тӧв, коді вӧлі йиджтысьӧма прибойысь кыптӧм ва бусӧн.
Штормыс пуис тыртӧм берег пӧлӧныс.
Каляяслӧн да быгъяслӧн еджыд торпыригъясыс лэбалісны тӧв вылын зычитан скалаяс весьтын.
Гыяслӧн кучкасьӧм шыясыс гораа кылісны берегса пещераясын.
— Мый нӧ тэ пукалан, дедушка?
Тэ вод.
Дед кывзӧм пырысь водіс.
Гаврик сетіс сылы пӧдушка да вевттис сійӧс шебрасӧн.
Старик йӧжгыльтіс кокъяссӧ.
Сійӧс вӧлі кынтӧ.
— Нинӧм, дедӧ.
Кывзы.
Кыдзи пемдыштас, ми татысь мунам ӧти местаӧ.
А ӧні куйлы.
Дедыс чӧв оліс, аслас став видӧн петкӧдліс веськодьлун да пӧкӧритчӧм.
Друг сійӧ бергӧдіс Гавриклань ӧшӧдчӧм, быттьӧкӧ гугӧдӧм синъяссӧ, дыр тяпкӧдіс пыдӧ пырӧм паръяссӧ да медбӧрын, шуис:
— Шаландатӧ оз ну?
Гаврик тэрыба успокоитіс сійӧс, висьталіс, мый шаландаыс надежнӧй местаын, суседъяс ордын.
Старик ошкӧм пырысь дӧвкнитіс юрнас да ланьтіс.
Час мысти сійӧ ружтӧм пырысь бергӧдчис мӧдар бок вылас да надзӧникӧн ойӧстіс.
— Дедӧ, кыт нӧ тэнад висьӧ?
— Нӧйтісны... — шуис сійӧ да мыжа морт моз нюмдіс, петкӧдліс пиньтӧм гӧрд <ns>пиньансӧ</ns>. — Веськыда став мусъясӧс пыркӧдісны...
Гаврик бергӧдчис.
Дзик рытӧдзыс сэсся старик эз шулы ни ӧти кыв.
Кыдзи сӧмын пемдыштіс, детинка шуис:
— Мунам, дедӧ.
Старик чеччис, босьтіс ассьыс сумка-нопсӧ, да найӧ мунісны тувъялӧм ӧшиньяса дачаяс пӧлӧн, пӧдлалӧм тир да ресторан дінті карӧ, Малӧй Арнаутскӧй вылӧ, дас витӧд номера керка дінӧ.
Дворниклысь юалӧм бӧрын Гаврик регыд аддзис пемыд пӧдвалысь Иосиф Карловичлысь квартирасӧ да пондіс йиркӧдчыны ӧдзӧсас, кодӧс вӧлі эжӧма киссьӧм войлокӧн.
— Коді сэні? — кыліс гӧлӧс, коді кажитчис тӧдсаӧн.
— Тані Иосиф Карловичлӧн квартираыс?
— А мый колӧ?
— Восьты, дядя.
Ме тіян дінӧ Софья Петровнасянь.
Ӧдзӧсыс пыр жӧ воссис, и чуймӧм детинка аддзис порог вывсьыс тирса кӧзяинӧс, коді кутіс киас карасин лампа.
Сійӧ видзӧдліс стрӧга и неуна быттьӧкӧ тшапа детинка вылӧ и, места вывсьыс вӧрзьӧдчывтӧг, шуис:
— Ме — Иосиф Карлович.
Но, а мый водзӧ?
— Чолӧм, Иосиф Карлович, — шуис детинка стӧча, кыдзи бура велӧдӧм урок. — Мӧдӧдіс менӧ тэ дінӧ Софья Петровна тӧдмавны, кор тэ получитін письмӧ Николаевсянь.
Сійӧ шензьӧм пырысь видзӧдліс детинка вылӧ кок увсяньыс да юр вылӧдзыс, мый вылӧ муніс этша вылӧ минут кык, кӧть эськӧ детинкаыс вӧлі зэв ичӧтик и, медбӧрын, тирса кӧзяин шуис нӧшта ёна тшапджыка:
— Кык тӧлысь нин абу письмӧыс.
Сійӧ сэсся чӧв олыштіс да гажтӧм пырысь юрсӧ копрӧдлӧмӧн содтіс:
— Кутшӧм неӧкуратнӧй дама!
Ай-яй-яй!
И друг вӧчис польскӧй магнатлӧн кодь долыд чужӧм, быттьӧкӧ сійӧ ӧні принимайтӧ аслас имениеын папалысь нунцияӧс.
Но тайӧ, дерт, мӧдарӧкӧ некутшӧма оз вӧлі ладмы сы дінӧ, сы вӧсна, мый сійӧ вӧлі кӧмтӧм, а пинжак улас и дӧрӧмыс весиг сылӧн эз вӧв.
— Милости просим, том морт.
Тэ кажитчӧ, кор-сюрӧ волывлін менам заведениеӧ?
Кутшӧм приятнӧй случай!
А тайӧ старикыс, ог кӧ ӧшыбайтчы, — тэнад дедыд?
Пырӧй комнатаас.
Дед да внук веськалісны сэтшӧм лёк комнатаӧ, коді шензьӧдіс аслас гӧльлунӧн весиг Гаврикӧс.
О, дзик эз татшӧмӧн чайтлы Гаврик олӧмсӧ тайӧ ыджыдысь-ыджыд вына, озырысь-озыр мортлысь, тирса кӧзяинлысь.
И шутка ли? — нёль монтекристоӧн владейтысь кӧзяинлысь.
Детинка шензьӧм пырысь видзӧдаліс тыртӧм да кӧтасьӧмысла вижӧдӧм стенъяссӧ.
Сійӧ чайтіс аддзыны сэсь ӧшалан ружьеяс да пистолетъяс.
Но сы пыдди сійӧ аддзис сӧмын ӧти кӧрттув, код вылын вӧлі ӧшалӧ няйтысла сьӧдӧдӧм подтяжки, коді вӧлі ёнджыка мунӧ вӧжжи вылӧ.
— Дядя, а кӧнӧсь нӧ тэнад ружьеясыд? — пӧшти повзьӧм гӧлӧсӧн юаліс Гаврик.
Иосиф Карлович вӧчис сідзи, быттьӧкӧ эз кыв тайӧ юалӧмсӧ.
Сійӧ ыджыда шеныштӧмӧн тшӧктіс пуксьыны улӧс вылӧ да ачыс пельӧсланьыс вешйӧмӧн гортӧмыника шуис:
— Тіян эм мыйкӧ меным висьтавны?
Гаврик вок нимсяньыс корис мыйкӧ-дыра кежлӧ кольлыны сы ордӧ дедсӧ.
— Висьтав вокыдлы, мый ставсӧ лоӧ вӧчӧма, мед оз пов, — тэрыба шуис Иосиф Карлович. — Менам эм карас кутшӧм-сюрӧ йитӧдъяс.
Ме думысь, меным удайтчас медбӧрын устроитны сійӧс войся стӧрӧжӧн.
Гаврик колис дедсӧ Иосиф Карлович ордӧ, кӧсйысис пыравлыны да петіс.
Ӧдзӧс дорас суӧдіс сійӧс кӧзяиныс.
— Висьтав Терентийыдлы, — шуис сійӧ вашкӧдӧмӧн, — мый Софья Ивановна тшӧктіс висьтавны: сылӧн эм вель ыджыд запас ӧрехъяс, но жаль, мый абу вывті гырысьӧсь.
Абу грецкӧй ӧрехъяс.
Сійӧ гӧгӧрвоас.
Абу грецкӧй ӧрехъяс.
Мед лӧсьӧдас транспортсӧ.
Тэ гӧгӧрвоин?
— Гӧгӧрвои, — шуис Гаврик, коді вӧлі велалӧма нин татшӧм поручениеяс вылад. — Абу грецкӧй ӧрехъяс, и медым ачыс нала мӧдӧдлас.
— Вернӧ.
Иосиф Карлович пырис аслас омӧльысь-омӧль пинжак увтыс улас, корсьысис да сетіс Гавриклы гривенник.
— Босьт тайӧс аслыд кампет вылӧ.
Зэв жаль, но унджыксӧ сэсся нинӧм тэныд ог вермы сетны.
Ме тэныд, клянитча аслам честьӧн, рад пырысь, эськӧ пӧдариті монтекристо, но...
Иосиф Карлович шог пырысь шеныштіс кияснас, и страстьясӧн тшыкӧдӧм чужӧмыс сылӧн здрӧгнитіс:
— Но, жаль, мый менам шудтӧм характер вӧсна ме ӧні ог нин имеит ни ӧти ружье.
Гаврик серьёзнӧя, но зэв прӧстӧя босьтіс гривенниксӧ, аттьӧаліс да петіс улича вылӧ, кодӧс вӧлі югзьӧдӧма иллюминацияяс тревожнӧй югӧръясӧн.
XXXV
ЧЕСТЬЛӦН ДОЛГ
Асывнас Петя нуис чулансьыс кык гоз кучик сандалияс да, гимназияас муніг моз, вузаліс сійӧс старьевщиклы нёль урысь.
Кор луннас воис Гаврик, детинаяс пыр жӧ заводитісны ушкиӧн ворсны.
Петя ворссис ставсӧ, кодъясӧс муртса на ньӧбис Гавриклысь, ворссис первойя дорсьыс на регыдджык.
Да и гӧгӧрвоана: налӧн вынъясыс вӧліны не ӧткодьӧсь.
Приморскӧй районса пӧшти став ушкиясыс куйлісны Гаврик мешӧкъясын.
Сылы позьӧ вӧлі ёна рискуйтны, кор Петялы лоис донъявны быд двойкаӧн да вӧчавны корысь кодь сконъяс, а сійӧ, пыр вайӧдӧ ӧдйӧн ворссьӧмӧ.
Мӧд луннас Петя, коді воштіс нин быд сикас кутсьӧм, гусьӧникӧн босьтіс дас квайт ур — сдача, кодӧс Дуня кольліс буфет вылӧ.
Сэки сійӧ решитіс асьсӧ кутны сюсьджыка да видзчысьӧмӧнджык.
Медвойдӧр, удачнӧй ворсӧм вылӧ колӧ вӧлі настӧящӧй, бур биток.
Петялӧн битокыс, — ыджыд да зэв мича геральдическӧй левӧн серпасалӧм да графскӧй коронаа ливрейнӧй кизь, — аслас став мичлуннас некытчӧ вӧлі оз шогмы: сійӧ вӧлі вывті кокни.
Колӧ вӧлі сійӧс сьӧктаммӧдны.
Петя мӧдӧдчис вокзал вылӧ, кыссис депо сайса запаснӧй туйяс ылыс пунктӧ да полӧмысла муртса садьсӧ эз вошты, вундіс тӧварнӧй вагонысь свинеч пломбасӧ.
Гортас сійӧ тувъяліс свинеч пломбасӧ биток чашкаас, сэсся петіс Куликов поле вылӧ да пуктіс битоксӧ дачнӧй поезд улӧ.
Сійӧ босьтіс бӧр рельсъяс вылысь, вӧлі сійӧ зэв бура лямалӧма, пӧсь да сьӧкыд.
Ӧні сійӧ оз вӧлі уступайт Гаврик медся бур битокъяслы.
Регыд локтіс Гаврик да заводитчис ворсӧм.
Детинаяс ворсісны дыр да зэв чорыда.
Но тыдовтчис, мый имеитны бур биток — тайӧ нӧшта этша на.
Колӧ вӧлі лоны бур мастерӧн!
Бӧръявылыс Петя ворссис не сӧмын ставсӧ, мый сылӧн вӧлі, но нӧшта коли уджйӧзӧн.
Гаврик кӧсйысис аски волыны уджйӧзысла.
Петялы воис кад, коді вӧлі лёк вӧт кодь.
— Буфет вылын вӧлі куйлӧ сдача, дас квайт ур, — спокойнӧя шуис рытнас батьыс ӧбӧд бӧрын. — Тэ сійӧс случайнӧ эн босьтлы?
Вирыс ыльӧбтыліс Петя сьӧлӧмӧ да пыр жӧ бӧр разаліс.
— Эг, — шуис сійӧ, кыдзи мый позьӧ веськодь пырысьджык.
— А видзӧдлы менам син вылӧ.
Батьыс босьтіс детинаӧс тшӧкаӧдыс да бергӧдіс сылысь чужӧмсӧ асланьыс.
— Честнӧй благороднӧй кыв, — шуис Петя став вынсьыс бать синмас веськыда видзӧдны зільӧмӧн.
— Святӧй истиннӧй крест.
Полӧмысла тіралӧмӧн, детина пасъясис ӧбраз вылӧ.
Сійӧ виччысис, мый тайӧ жӧ здукнас воссяс пӧтӧлӧкыс да сійӧс виас гымбиӧн.
Ӧд, тӧдӧмысь, енмыс должен накажитны татшӧм наглӧя клянитчӧмсьыс.
Но ставыс гӧгӧр вӧлі лӧнь.
— Тайӧ зэв тешкодь, — лабутнӧя шуис батьыс. — Сідзкӧ, миян керкаын овмӧдчис вӧр.
Меным да тётяыдлы, гӧгӧрвоана, абу некутшӧм коланлун гусьӧн босьтны буфетысь сьӧм.
Павлик — лунтыр гырысьяс синводзын да сідз жӧ эз вермы сійӧс вӧчны.
Тэ сетін честнӧй кыв.
Сідзкӧ колӧ чайтны, мый сійӧс вӧчис Дуня, коді миянын служитӧ вит во нин.
Тайӧ кадас Дуня вӧлі переднейын лӧсьӧдӧ лампа.
Сійӧ пыр жӧ пуктіс рӧмпӧштан пызан вылӧ стеклӧсӧ да ветьӧксӧ и сувтіс ӧдзӧс порог вылӧ.
Сылӧн не только сьыліыс, но весиг гырддзаӧдзыс восьса сосъясыс лоины гӧрдӧсь.
Ыджыд да раминик чужӧмыс вӧлі вевттьысьӧма пятнаясӧн.
— Мед менам нэм чӧж эз вӧв некутшӧм шуд, — горӧдіс сійӧ, — базарсьыс вайӧм сійӧ сдачасӧ кӧ паныч эз ворссьы ушкиӧн Гавриклы!
Батьыс видзӧдліс Петя вылӧ.
Детина гӧгӧрвоис, мый сылы колӧ пырысь-пыр жӧ, тайӧ жӧ здукас, шуны мыйкӧ благороднӧйӧс, гордӧйӧс, справедливӧйӧс, страшнӧйӧс, коді эськӧ мед пыр жӧ вештіс сы вылысь быдсикас подозрениеяс.
Минут сайын кӧ на нӧшта вермис эськӧ, пӧжалуй, висьтавны.
То ӧні, кор делӧыс воис ушкиясӧдз, — нинӧмысь оз висьтав!
— Тэ он имеит права сідзи шуны! — равӧстіс Петя сибдӧм гӧлӧсӧн, да сы чужӧм вылын кыптіс лӧжнӧй скӧралӧмлӧн зэв гӧрд вирпас. — Тэ пӧръясян!
Но и тайӧ кажитчис сылы этша.
— Тэ... тэ, тӧдӧмысь, ачыд... вӧровка! — кокъяснас зымкнитӧмӧн горӧдіс Петя.
Батьыс шог пырысь да кӧритӧм пырысь довкнитіс юрнас, эз гӧгӧрво, мый вӧчсьӧ детина сьӧлӧм вылын.
Кор Дуня пондіс тӧлктӧг ноксьыны кухняын, чукӧртавны кӧлуйяс да рӧщӧт корны, Петя котӧртіс детскӧйӧ да сэтшӧм чорыда крапнитіс ӧдзӧссӧ, мый крӧвать мышкын ӧшалысь ангел-хранительлӧн ичӧтик эмалевӧй образыс быдӧн пондіс шатласьны.
Детина дзикӧдз ӧткажитчис корны Дунялысь прӧща...
Сійӧ водіс крӧватьӧ да лэччысис, мый сылӧн обморок.
Сійӧс колисны ас кежас.
Батьыс рытнас эз окав сійӧс вой кежас.
Петя кывліс, кыдзи тётяыс кевмысьӧ Дуня водзын, мед сійӧ кольччас и кыдзи сійӧ, бӧрдӧм пырысь, дыр мысти, сӧгласитчис кольччыны.
Вой чӧжнас Петя тшӧкыда садьмыліс, шензис аслас мыж вӧчӧм вылӧ.
Сійӧ вӧлі дась котӧртны кухняӧ да окавны Дунялысь кокъяссӧ да прӧща корны.
Но нӧшта на ыджыдджык волнуйтчӧм шымыртліс детинаӧс Гаврик йылысь мӧвпыштігӧн, коді аски локтас уджйӧз корны.
Асывнас, стрӧка кыйӧдӧм бӧрын, кор батьыс Павликӧс нуӧдіс ваннӧй комнатаӧ мыссьыны, Петя кыскис шкафсьыс батьыслысь важ вицмундир.
Семья пытшкын та йылысь сёрнитісны, мый тайӧ вицмундирсӧ вӧлі вурӧдӧма батьыслӧн университет помалӧм бӧрын да пасьтавлӧма нэм чӧжнас сӧмын ӧтчыдысь, мамыслӧн чопорнӧй рӧдвуж тшӧктӧм серти, кодъяс тшӧктӧмаӧсь пасьтавны, кор батьыс венчайтчӧма мамыскӧд, медым ставыс вӧлі сідзи, кыдзи йӧзлӧн.
Сійӧ кадсянь вицмундирыс ӧшаліс шкапын быдсӧнӧн вунӧдӧмӧн.
Ушкиясыс сэні вӧлі зэв уна, но зэв жаль, мый унджыкыс на пиысь вӧліны вывті посньыдикӧсь, ворсны эз шогмыны.
Гырысьыс вӧлі сӧмын нёль, да и найӧ эз могмӧдны детинкалысь чайтӧмъяс.
Тайӧ вӧліны донтӧминикӧсь, кызӧсь, еджыдӧсь.
Колян нэмса зэв старательнӧй одесскӧй портнӧйӧн вӧсни сукно дінӧ бура вурӧм кизьяс оз вӧлі сетчыны ножич улӧ.
Петя терпенньӧ воштӧмӧн пиньнас нетшкис найӧс материенас.
Сулалӧ ли уна сёрнитны сы йылысь, мый и та бӧрын ворсігас Петяӧс суис бара тыр неудача?
Сылӧн уджйӧзыс Гавриклы содіс зэв уна.
Петя дзикӧдз дзугсис.
Гаврик видзӧдлывліс аслас ёрт вылӧ шога да жалитӧм пырысь, но нинӧм буртор сыын эз тыдав.
— Но Петька, кыдз жӧ водзӧ? — юаліс сійӧ стрӧга.
Тайӧ кывъяссӧ зэв кокниа позьӧ вӧлі гӧгӧрвоны.
Вот кыдзи сійӧс колӧ гӧгӧрвоны:
«мый нӧ тайӧ тэ, вокӧ?
Босьталін уджйӧзӧн ушкияс да он сет?
Омӧльтор,
ковмас нырвомад кучкавны.
Дружба — дружбаӧн, но немтор он вӧч.
Сідзи полагайтчӧ.
Ачыд гӧгӧрвоан.
Ушкиыд — тайӧ тэныд абу картонкаясыд,
найӧ сьӧм сулалӧны.
Лӧгась кӧть эн сэсся тэ ме вылӧ».
Петя эз скӧрав.
Сійӧ вӧлі гӧгӧрвоӧ, мый Гаврик прав.
Сійӧ сӧмын сьӧкыда лолыштіс да корис нӧшта неуна виччысьыштны.
Гаврик сӧгласитчис.
Петя мучитчис рытывбыд.
Вывті чорыда мӧвпалӧмысла пельясыс сылӧн сэтшӧма шоналісны, мый лампа водзас найӧ югъялісны рубиновӧй рӧмӧн.
Детина, гашкӧ, тысечаног думыштліс, кыдзи ӧдйӧнджык озырмыны, но ставыс тайӧ вӧлі вывті фантастическӧйӧсь, либӧ вывті преступнӧйӧсь.
Бӧръявылас, сылы юрас воис шензьымӧнъя прӧстӧй да замечательнӧй мӧвп.
Ӧд покойник дедыс, мамыслӧн батьыс, вӧлі майор!
Кыдз сійӧ вермис вунӧдны тайӧс!
Кад воштытӧг Петя косяліс арифметическӧй тетрадьысь бумага лист да босьтчис гижны бабушкаыслы, мамыс мамлы, письмӧ Екатеринославӧ.
Бабушкасӧ быд сикас мелі кывъясӧн да нимъясӧн тыртӧмӧн да гимназияса аслас бур успехъяс йылысь гижӧм бӧрын — кодӧс, веськыда кӧ шуны, вӧлі ёна содтӧма, — Петя корис мӧдӧдны сылы на память — кыдз позьӧ ӧдйӧнджык — дона дедушкоыслысь майорскӧй вицмундирсӧ.
Наян детина бура гӧгӧрвоис, кутшӧм сам вылӧ медся кокниа позьӧ кыйны бабушкасӧ, коді зэв ёна радейтліс да и бура казьтыліс дедушкоыслысь, турецкӧй кампаниеса геройлысь, паметьсӧ, но сэтшӧм жӧ ёна радейтліс и Петяӧс, ассьыс ыджыд внуксӧ.
Детина юӧртіс сылы водзӧ, мый герой-дедушкоыс пример серти сійӧ ачыс чорыда решитіс лоны геройӧн, сы вӧсна бӧрйис военнӧй карьера, а мундирыс колӧ сылы воинственнӧй дух кутӧм могысь...
Петя надейтчис, мый майорскӧй мундирыд тыр ушкиясӧн — штук кызь, абу кӧ комын, и ставыс чеканитӧм орёлъяса зэв бур офицерскӧй пятакъяс.
Сӧмын тайӧ ӧтитор вермис отсавны мездысьны уджйӧзысь да, колӧкӧ, весиг и воны на.
Петя арталӧм серти посылкаыс колӧ вӧлі воны вежон мысти, и некыдз не сёрӧнджык.
Петя висьталіс Гавриклы ставсӧ.
Гаврик тырвыйӧ ошкис.
Детинаяс ӧтвылысь, кокчунь йылӧ сувтӧмӧн, лэдзисны письмӧсӧ ыджыд виж ящикӧ, кытчӧ вӧлі рисуйтӧма вит сургуч печатя заказнӧй пакет да кресталӧм кык почтовӧй рожок.
Ӧні коли спокойнӧя виччысьны.
Помтӧм озырлун виччысян кадӧ Гаврик восьтіс Петялы выль кредит...
Петя некутшӧма тӧждысьтӧг ворссис тшӧтш наследствосӧ нин дедушкаыслысь.
XXXVI
СЬӦКЫД РАНЕЦ
Колис вежон, мӧд, а бабушкасянь посылкаыс век на эз вӧв.
Царӧн явитӧм «свобода» вылӧ видзӧдтӧг, беспорядокъясыс содлісны.
Почта уджаліс лёка.
Батьыс дугдіс пӧлучайтны Москваысь <rus>«Русские ведомости»</rus> газета да пукаліс рытъяснас чӧв, расстроитчӧмӧн, эз тӧд, мый вӧчсьӧ свет вылас да кыдзи гӧгӧрвоны событиеяссӧ.
Гимназияын приготовительнӧй класс лэдзалісны урчиттӧм кад коласт кежлӧ.
Петя дзонь лунъясӧн довъявліс уджтӧг.
Тайӧ кад чӧжнас сійӧ удитіс ворссьыны Гавриклы уджйӧзӧн сы мында, мый страшнӧ вӧлі весиг думыштнысӧ.
Ӧтчыд локтіс Гаврик да лёк туналӧм пырысь нюмъялӧмӧн шуис:
— Но, ӧні тэ эн виччысь сэтшӧм регыд ассьыд ушкиястӧ.
Тайӧ лунъяссянь заводитчас всеобщӧй...
Вермас лоны, тӧлысь сайын кӧ войдӧр Петя эськӧ эз гӧгӧрво Гавриклысь, мый йылысь сійӧ висьталӧ.
Но ӧні вӧлі тырвыйӧ гӧгӧрвоана: раз «всеобщӧй» — сідзкӧ, «забастовка».
Но не эскыны Гаврикӧн висьталӧм сведениеяс збыльлунӧ оз вӧлі позь.
Петя важӧн нин гӧгӧрволіс, мый Матысса Мельничаяс вылын быдтор тӧдӧны мыйлакӧ ёна водзджык, карын дорысь.
Тайӧ вӧлі Петялы сьӧлӧмӧ пурт сатшкӧм кодь.
— А гашкӧ удитас воны?
— Ӧдвакӧ.
Петя весиг кельдӧдіс.
— Кыдз жӧ уджйӧзыд? — юаліс Гаврик корӧм могысь.
Ворсны заводитӧмсӧ виччысьны вермытӧмла дрӧжжитӧмӧн, Петя тэрыба сетіс честнӧй благороднӧй кыв да святӧй истиннӧй крест, мый аски, кӧть кыдзи, а непременнӧ мынтысяс.
— Смотри!
А то — тӧдан... — шуис Гаврик лиловӧй, сиротскӧй рӧма бобриковӧй паськыд гачьяса кокъяссӧ матрос моз паськыда пуктӧмӧн.
Сійӧ жӧ рытнас Петя зэв видзчысьӧм пырысь гусяліс Павликлысь знаменитӧй копилкасӧ.
Ваннӧйӧ игнасьӧмӧн, сійӧ столовӧй пуртӧн перйис кӧрӧбкасьыс став сьӧмсӧ — ыргӧнӧн да эзысьӧн нелямын куим ур.
Тайӧ сложнӧй операциясӧ шензьымӧн пелька да ӧдйӧ вӧчӧм бӧрын, детинка тэчис тыртӧмӧн кӧрӧбкаӧ уна сикас гольӧдчан кламъяс: кӧрттувъяс, пломбаяс, лы кизьяс, кӧртторъяс.
Тайӧ вӧлі быть колана сы вӧсна, мый бережливӧй да ӧкуратнӧй Павлик обязательнӧ луннас кыкысь — асывнас да рытнас — прӧверайтліс кассасӧ: сійӧ матыстліс банкасӧ пель дорас да, кывсӧ нюжӧдӧмӧн, зёльӧдліс кӧпейкаяссӧ, аслас сокровище сьӧкталунӧн да шыӧн нимкодясьӧмӧн.
Позьӧ гӧгӧрвоны, кутшӧм равзӧм эськӧ лэптіс сійӧ, казяліс кӧ гусялӧмсӧ!
Но ставыс прӧйдитіс лючки.
Узьны водігӧн, Павлик зёльӧдчис банканас, кодӧс вӧлі тыртӧма кламӧн, и аддзис, мый кассаыс тыр пӧрядокын.
Шуны кӧ веськыда, преступлениеӧн шедӧдӧм озырлунъяс оз мунны мортлы бур вылӧ.
Куим лунӧн Петя ворссис и Павликлысь сьӧмсӧ.
Дедушкоыслысь мундир регыдӧн пӧлучитӧм вылӧ надеяыс эз вӧв.
Гаврик бара кутіс корны уджйӧзсӧ.
Быд лун ӧшинь вылын пукалӧмӧн Петя виччысис Гаврикӧс.
Сійӧ полӧмӧн думыштіс сійӧ страшнӧй лун йывсьыс, кор ставыс воссяс: и ушкиясыс, и сандалиясыс, и вицмундирыс, и Павликлӧн копилкаыс.
— А ӧд тайӧ непременнӧ — водз либӧ сёр эрдіасяс.
Ок, сэки лоӧ мыйкӧ зэв страшнӧйтор.
Но детинка зілис та йылысь не думайтны, сійӧс мучитіс пыр ӧти да немтор сеттӧм мӧвп, ворссьӧм мортлӧн мӧвп, — воны водзӧсӧ аслыс!
Ветлыны уличаяс вывті вӧлі ӧпаснӧ, но Гаврик век жӧ явитчыліс да, двор шӧрӧ сувтӧмӧн, сюйліс вомас кык чунь.
Кывліс зэв гораа шутёвтӧм шы.
Петя тэрыба мигнитліс аслас ёртыслы ӧшинь пырыс да котӧртліс увлань чернӧй ходӧд.
— Пӧлучитін ушкиястӧ? — юавліс Гаврик.
— Честнӧй благороднӧй кыв, аски непременнӧ воасны!
Святӧй истиннӧй крест!
Тайӧ сэсся медбӧръяысь.
Ӧти лунӧ Гаврик шуис, мый виччысьны водзӧ оз кӧсйы.
Тайӧс вӧлі колӧ гӧгӧрвоны, мый талунсянь Петя, кыдзи мынтысьны вермытӧм должник, веськалӧ Гавриклы рабствоӧ сэтчӧдз, кытчӧдз тырвыйӧ оз мынтысь.
Татшӧм вӧлі уличавывса чорыдысь-чорыд, но дзик справедливӧй закон.
Гаврик кокньыдика кучкис Петяӧс пельпом кузяыс, кыдзи странствуйтысь рыцарь, коді пуктӧ ассьыс слугасӧ оруженосецӧ.
— Ӧні тэ пыр кутан мекӧд ветлыны, — шуис сійӧ небыдика да сэсся содтіс стрӧга: — Петкӧд ранецтӧ.
— Мыйла... ранецсӧ?
— Чудак-морт, а ушкитӧ мыйӧн новлӧдлынысӧ?
И Гавриклӧн синъясыс бара югнитісны долыд наянлунӧн.
Веськыда кӧ шуны, Петялы вель ёна кажитчис тайӧ гажа рабствоыс: сылы важысянь нин вӧлі окота шляйтчыштны Гавриккӧд кар кузя.
Но делӧыс сыын, мый Петялы, карын событиеяс заводитчӧм вӧсна, зэв стрӧга вӧлі запретитӧма петны ворота сайӧ.
Ӧні жӧ сылӧн сӧвестьыс вӧлі дзик спокойнӧй: сійӧ ӧд тані абу мыжа, сэтшӧм Гавриклӧн властьыс, кодлы колӧ кывшутӧг подчиняйтчыны.
И рад эськӧ не ветлыны, да оз позь: татшӧм нин правилӧясыс.
Петя котӧртліс гортас да петкӧдіс ранецсӧ.
— Нопъяв, — шуис Гаврик.
Петя зіля нопъяліс.
Гаврик быд боксянь видзӧдаліс коклябӧрӧдзыс шинеля да тыртӧм ранеца ичӧтик гимназистӧс.
Тыдалӧ, сійӧ коли тырвыйӧ дӧвӧлен.
— Гимназическӧй билетыд сьӧрсьыд?
— Эм.
— Петкӧдлы.
Петя кыскис билетсӧ.
Гаврик босьтіс сійӧс да поскладам лыддис первойя кывъяссӧ: «Аслас честьӧн дорожитӧмӧн, гимназист оз вермы не дорожитны аслас учебнӧй заведение честьӧн»...
— Верно, — шуис сійӧ да бӧр сетіс билетсӧ, — дзеб.
Вермас згӧдитчыны.
Сэсся Гаврик бергӧдіс Петяӧс мышнас да тыртіс ранецсӧ ушкияс тыра сьӧкыд мешӧкъясӧн.
— Ӧні ми быдлаті прӧйдитам зэв кокниа, — шуис Гаврик ранецсӧ кизялігӧн, да нимкодь пырысь клопнитіс ранецсӧ кукань кучик вевт кузяыс.
Петя эз тырвыйӧ гӧгӧрво тайӧ кывъяссӧ, но, общӧй уличнӧй законлы подчиняйтчӧмӧн, — мый этшаджык колӧ юасьны да унджык тӧдны, — оліс ланьтӧмӧн.
Детинкаяс видзчысьӧм пырысь петісны дворысь.
Тадзи заводитчисны налӧн ӧтувъя странствуйтӧмъяс кар кузя, кӧні мунісны беспорядокъяс.
Лунысь-лун ветлыны уличаяс кузя лои пыр опаснӧджык.
Но Гаврик эз ӧвсьы нуӧдны таинственнӧй сяма странствуйтысь чемпионлысь олӧм.
А дзик мӧдарӧ:
кымын ёнджыка вӧлі карас неспокойнӧй да страшнӧ, сымын ёнджыка сійӧ сюйсис медся ылыс да опаснӧй местаясас.
Кор-сюрӧ Петялы весиг кутліс кажитчыны, мый Гаврик костын да беспорядокъяс костас эм кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм йитӧд.
Асывсяньыс да рытӧдзыс детинкаяс шляйтчисны кутшӧмкӧ пемыд дворъясті, кӧні Гавриклӧн вӧліны сійӧ дворса детинкаясыскӧд ушкияс ньӧбӧм-вузалӧм да вежлалӧм кузя уна сикас делӧяс.
Ӧти дворъясын сійӧ пӧлучайтіс уджйӧзъяс.
Мӧдъясын — ворсіс.
Коймӧдъясын нуӧдаліс гӧгӧрвотӧм рӧщӧтъяс гырысьяскӧд, кодъяс, Петя чайтӧм серти, тыдалӧ, сэтшӧм жӧ зіля занимайтчисны ушкиясӧн, кыдзи и челядьяс.
Мыш вылас сьӧкыд ранец кыскӧмӧн, Петя кывзысьӧм пырысь вӧтлысис Гаврик бӧрся быдлаті.
И Гавриккӧд ветлігӧн бара карыс волшебнӧй серпасӧн воссьыліс Петя чуймӧм синъяс водзын аслас проходнӧй дворъясӧн, подвалъясӧн, ӧградаса щельясӧн, сарайясӧн, пес складъясӧн, стекляннӧй галлереяясӧн, ассьыс став тайнаяссӧ восьтӧмӧн.
Петя аддзыліс страшнӧй, но сыкӧд ӧттшӧтш живописнӧй гӧльлунсӧ одессаса трущобаясысь, кодъяс йылысь ӧнӧдз сійӧ весиг эз на и кывлы.
Лыйӧмъясысь ворота увъясӧ дзебсьылӧмӧн да туй вылас пӧрӧдӧм конкаясӧс кытшовтӧмӧн, детинкаяс ветлісны кар кузяыс медся ылі юкӧнъясӧдз волӧмӧн.
Петялӧн гимназическӧй форма отсӧгӧн налы кокниа удайтчыліс пырны войскаясӧн да полицияӧн оцепитӧм районъясӧ.
Гаврик велӧдіс Петяӧс матыстчыны заставаса начальник дінӧ да нор гӧлӧсӧн висьтавны:
— Господин офицер, лэдзӧй миянӧс вуджны мӧдар бокас, ми ёрткӧд олам со сійӧ серӧй домас; мама, тӧдӧмысь, ёна беспокоитчӧ, мый ми та дыра эг воӧй.
Форменнӧй шинеля да мыш вылас кукань кучикысь вурӧм ранеца детинкалӧн видыс вӧлі сэтшӧм простодушнӧй да приличнӧй, мый офицерыд, коді вӧлі оз имеит некутшӧм права лэдзны кодӧскӧ подозрительнӧй районӧ, вӧчліс исключение повзьӧм кык детинкалы.
— Мунӧй, сӧмын видзчысьӧмӧн!
Мунӧй стена пӧлӧныс
да мед сэсся ме тіянӧс водзӧ ог аддзы!
Марш!
Татшӧм ногӧн детинкаяс пыр вермисны веськавны карса любӧй районӧ, кытчӧ некутшӧм ногӧн оз вӧлі вермыны веськавны мукӧдъяс.
Некымынысь найӧ вӧліны Малӧй Арнаутскӧй вылын, пытшкӧсса двора важ греческӧй керкаын.
Сэні вӧлі губчатӧй морскӧй изъясысь пирамида сямӧн вӧчӧм, вылысас виж кӧрт цапляа фонтан.
Пӧтка нырысь важся кадъясӧ петліс ва.
Гаврик кольліс Петяӧс дворас, а ачыс котӧртліс кытчӧкӧ увлань, пӧдвалӧ, кысь вайліс зэв уна мешӧкъяс, вӧвлытӧм сьӧкыд мешӧкъяс ушкиясӧн.
Сійӧ тэрыба тыртліс наӧн Петялысь ранецсӧ, да детинкаяс ӧдйӧ котӧртлісны сійӧ дворысь, кодӧс вӧлі кытшалӧма пӧлӧстчӧм важ галлереяясӧн.
Тайӧ жӧ дворсьыс Петя коркӧ ӧтчыд аддзыліс Гавриклысь дедсӧ.
Сійӧ надзӧникӧн муніс кусыньтчӧм кокъяс вылас шыблас тыра ящикъяс дінӧ.
— О, дедушка!
— горӧдіс Петя.
— Кывзы, мый тэ тані вӧчан?
А ме чайтлі, тэ — участокын!
Но дедушка видзӧдліс детинка вылӧ, тыдалӧ, сійӧс эз тӧд.
Сійӧ вежис ӧти кисьыс мӧд киас ведрасӧ да висьталіс гортӧминика:
— Ме тані ӧні...
Стӧрӧжита...
Войся стӧрӧж... да...
И надзӧник муніс водзӧ.
Детинкаяс ветлывлісны портӧ, Чумка вылӧ, Дюковскӧй садйӧ, Пересыпь вылӧ, Ген заводӧ.
Найӧ ветлісны быдлаті, Матысса Мельничаясӧ кындзи.
Матысса Мельничаяс вылӧ Гаврик мунліс лунся удж бӧрын ӧтнасӧн.
Тётяыс и папаыс воштісны эськӧ садьнысӧ, тӧдісны кӧ, кутшӧм местаясын вӧвлі Петя тайӧ кадас.
XXXVII
БОМБА
Но вот ӧтчыд воис пом тайӧ радлан, но неуна страшнӧй бродячӧй олӧмыслы.
Тайӧ памятнӧй луннас Гаврик воис мукӧд лунся дорысь водзджык и детинкаяс пыр жӧ мӧдӧдчисны карӧ.
Гавриклӧн вӧлі руд, некор вӧвлытӧм топалӧм, вӧртӧм чужӧм, кӧдзыдысла серӧсь, паръяссӧ крепыда топӧдӧма.
Гаврик муніс ӧдйӧ да катласьӧмӧн, кияссӧ аслас паськыд бобрик гач зепъясас пыдӧдз сюялӧмӧн, — сійӧ вӧлі ичӧтик, гӧрбыля, решительнӧй.
Сӧмын дедыслӧн кодь дзирдалан сувтса синъясас югнитліс кор-сюрӧ скӧрлунлӧн ыпнитӧм.
Петя ӧдва вермис вӧтчыны аслас другыс бӧрся.
Детинкаяс пӧшти котӧрӧн мунісны вӧтын моз йӧзтӧм улича кузя.
Кутшӧмкӧ немвиччысьтӧмтор быттьӧкӧ ӧшаліс руд сынӧдас.
Тувччӧм шыяс гораа кылісны тротуар плиткаяс вылын.
Кор-сюрӧ каблукъяс улын жугавлісны тыртӧм гӧпторъяс вомӧн зэвтчӧм стеклӧ кодь йияс.
Друг кӧнкӧ ылын, кар шӧрас, кыліс гортӧминика зӧркнитӧм шы.
Позьӧ вӧлі чайтны, мый нуӧны вӧлі ломовик вылын зэв джуджыда тэчӧм тыртӧм ящикъяс да тӧдлытӧг разсисны да пӧрины туй вылас.
Гаврик сувтіс да кутіс кывзысьны слабиник шум йӧлӧгаас.
— Мый тайӧ? — вашкӧдӧмӧн юаліс Петя. — Ящикъяс?
— Бомба, — косіника да тӧдӧм пырысь шуис Гаврик. — Кодӧскӧ тракнитісны.
Кык квартал сайсянь детинкаяслы паныд пельӧс сайсянь котӧртіс кӧрзинкаа нывбаба, кӧрзинкасьыс гылалісны шомъяс да айваяс.
— Ой, господи Исусе Христе, ой, мать пресвятая богородица... — нинӧм гӧгӧрвотӧма сӧрис нывбаба да зілис дрӧжжитан кинас юрсьыс усьӧм чышъянсӧ зэлӧдны. — Ох, господи, мый нӧ тайӧ вӧчсьӧ?
Торпыригӧдз орӧдіс...
— Кӧні?
— Полицейскӧй улича вылын...
Вот тадз ме муна, а вот тадз сійӧ вӧлӧн мунӧ...
Да кыдз зӧркнитас...
Посньыдик торпыригӧдз...
Господи помилуй...
Вӧвъяссӧ виис, экипажсӧ торпыригӧдз жугліс...
— Кодӧс?
— Приставӧс...
Александровскӧй участокысь...
Вот тадз — ме, а вот тадз — сійӧ...
А сійӧ боевикыс — паныда, а сылӧн киас, думыштнытӧ он куж, прӧстӧй пакет, весиг газетӧн ёкмыльтӧма...
— Кутісны?
— Боевиксӧ?
Кутшӧм али кутӧм!
Кыдзи уськӧдчисны ставныс, код кытчӧ веськалӧ — сылӧн и дукыс эз коль... боевикыслӧн...
Висьталӧны, кутшӧмкӧ пӧ йӧз паськӧмӧ пасьтасьӧм матрос...
Нывбабаыс котӧртіс водзӧ.
Аслас став кутӧдлун вылӧ видзӧдтӧг, Гаврик кватитіс Петяӧс пельпомӧдыс да зымкнитіс кокнас.
— Тайӧ виӧмаӧсь буретш сійӧс, коді дедлы нырвомас кулакнас кучкаліс, — тэрыба да пӧся вашкӧдіс сійӧ. — А мед оз сет аслас кияслы вӧля.
Вернӧ?
— Вернӧ, — шуис Петя, кодӧс босьтіс сразу йирмӧг.
Тайӧ луннас детинкаяс кыкысь пыралісны Малӧй Арнаутскӧй улица вылӧ, фонтана да цапляа дворӧ.
Первойысьсӧ, «тӧвар» босьтӧм бӧрын, кыдзи шуис Гаврик, найӧ мӧдӧдчисны Александровскӧй проспект вылӧ, кодӧс вӧлі кытшалӧма войскаӧн.
Найӧс кокньыда лэдзисны сэтчӧ.
Некымын керка кост прӧйдитӧм бӧрын, Гаврик кыскис Петяӧс кутшӧмкӧ воротаӧ.
Детинкаяс мунісны йӧзтӧм зэв ыджыд двор вомӧн, казакъяслӧн вӧв домаланін пӧлӧн, тыртӧм обоймаяс да винтовочнӧй гильзыяс вывті, кодъясӧс вӧлі талялӧма салдатскӧй сапӧгъясӧн кынмӧм топыд муас.
Детинкаяс лэччисны пӧдвалӧ да дыр кодь мунісны уль руа пемыдінті пес сарайяс пӧлӧн, кытчӧдз эз петны мӧд дворӧ.
Тайӧ дворсяньыс кык джуджыд кирпичнӧй сьӧдасьӧм стенъяс костӧд позьӧ вӧлі пырны нӧшта ӧти дворӧ.
Тыдалӧ, Гаврик бура тӧдіс тась став пыран да петанінъяссӧ.
Кирпич стена костыс вӧлі сэтшӧм векни, мый Гаврик бӧрся вотчигӧн, Петя дугдывтӧг ниртіс стенас ассьыс ранецсӧ.
Дыр мысти, найӧ петісны векньыдик, джуджыд да цистерна кодь пемыд коймӧд дворӧ.
Сы серти, кутшӧм дыр лои татчӧ локнысӧ да мыйтӧм вӧчисны бергӧдчӧмъяс да кытшовтӧмъяс, сідзкӧ, тайӧ дворса керкаыс, тӧдӧмысь, вӧлі петӧ кутшӧмкӧ мӧд улича вылӧ.
Став двор пасьтаас вӧлі коялӧма жуглысьӧм стеклӧяс да штукатурка торъяс.
Дворсӧ кытшалысь керкаас став ӧшиньяссӧ вӧлі пӧдлалӧма ставниясӧн.
Кажитчӧ, мый керкаас некод оз ов.
Йӧла кылана чӧвлун сулаліс маті гӧгӧрын.
Но тайӧ чӧвлунас керка мӧдар бокас, тӧдтӧм улича вывсяньыс кӧть не сэтшӧма кыліс, но позьӧ вӧлі чайтны кутшӧмкӧ движениелысь тревожнӧй шум.
Сыысь кындзи, вылысянь, быттьӧкӧ енэжсяньыс, шочиника клопнитлісны гора лыйӧм шыяс, кодъяс тыртлісны дворсӧ юкмӧсын моз юралан шумӧн.
Петя топӧдчис ранецнас стен бердӧ да дрӧжжитӧмӧн кунис синъяссӧ.
Гаврик жӧ, тэрмасьтӧг сюйис вомас кык чунь да шутёвтіс.
Кӧнкӧ выліас кыліс ставни воссьӧм шы да кыліс гӧлӧс:
— Пырысь-пыр!
Минута мысти, коді Петялы кажитчис дзонь часӧн, чернӧй ходӧд петіс мелӧн пачкайтчӧм пинжака, пальтотӧм, гӧрдӧдӧм, пӧсялӧм морт.
Петя аддзис да акнитіс.
Тайӧ вӧлі Терентий.
— Вай, вай, вай! — шуаліс Терентий дӧрӧм соснас пӧсялӧм чужӧмсӧ чышкалігтыр.
Петя вылӧ видзӧдлытӧг, сійӧ уськӧдчис сы ранец дінӧ.
— Вай ӧдйӧнджык!
Пасибӧ, самӧй раз!
А то миян нинӧм мында нин эз коль.
Сійӧ тэрмасьӧмӧн разис ранец тасмасӧ, сьӧкыда лолалӧмӧн пукталіс мешӧкъяссӧ да уськӧдчис бӧр, мунігас горӧдіс:
— Медым Иосиф Карлович пыр жӧ мӧдӧдас нӧшта.
Кыскӧй, мый эм ставсӧ.
А то ог вермӧй кутсьыны.
— Ладнӧ, — шуис Гаврик, — ваям.
Сэки керка вевт улас веськаліс пуля да детинкаяс вылӧ киссис кирпичлӧн гӧрд порошкиыс.
Найӧ тэрыба бӧр мӧдӧдчисны сійӧ жӧ туй кузяыс Малӧй Арнаутскӧй улича вылӧ да босьтісны выль партия «тӧвар».
Ранецыс лои сэтшӧм сьӧкыд, мый Петя сійӧс ӧдва вермис кыскыны.
Ӧні детинка, дерт, бура нин гӧгӧрвоис, кутшӧм ушкияс сійӧ новлӧдлӧ ранецас.
Мукӧд кадӧ кӧ, сійӧ эськӧ шыбытіс ставсӧ да котӧртіс гортас.
Но тайӧ луннас, кор вӧлі шымыртӧма сылысь став сьӧлӧмсӧ ворсан азарт дорысь вынаджык азартӧн, нинӧм вылӧ эськӧ эз сӧгласитчы кольны ёртсӧ ӧтнассӧ.
Сэтчӧ жӧ, сійӧ эз вермы ӧткажитчыны Гаврик славаысь.
Сӧмын сійӧ ӧти мӧвпыс, мый сылӧн эз вӧв некутшӧм права аслас похождениеяс йылысь висьтавлыны мукӧдъяслы, пыр жӧ тшӧктіс сійӧс: вунӧдны став опасностьяссӧ.
Гаврик да Петя бӧр мӧдӧдчисны.
Но кутшӧм ёна вежсис тайӧ каднас карыс!
Ӧні сійӧ пуӧмӧн пуис.
Уличаясыс то тырлісны разнӧйладор бокъясӧ котӧртысь йӧзӧн, то друг син лапнитіг кості тыртӧммылісны, залп кӧрт роскӧн чышкыштӧм вӧсна.
Детинкаяс вӧлі матысмӧны нин застава дорӧ, кыдзи друг Гаврик кватитіс Петяӧс киӧдыс да ӧдйӧ кыскис матысса ворота улӧ:
— Сулав!
— Мый нӧ?
Петялысь кисӧ кутӧмӧн Гаврик гусьӧник видзӧдліс ворота сайсяньыс да пыр жӧ уськӧдчис бӧрвыв, топӧдчис мышнас олысьяс нимовъяса сьӧд пӧвувса стена бердӧ.
— Кывзы, Петь...
Водзӧ ог мунӧй...
Сэні ветлӧ самӧй сійӧ чӧртыс, коді меным песлӧдліс пельясӧс...
Видзӧд...
Петя кокчунь йылас матыстчис ворота дорӧ да видзӧдліс.
Застава дінас, скверса пӧрӧдӧм решеткаяс да козлаясӧ сувтӧдлӧм винтовкаяс пӧлӧн, туй кузяыс ветлӧдліс драповӧй пальтоа да пирожкиа каракулевӧй шляпаа господин.
Сійӧ бергӧдчис, да Петя аддзис сылысь кыз ныра бритӧм грубӧй чужӧмсӧ.
Тайӧ тӧдтӧм чужӧм вылас мыйкӧ вӧлі зэв тӧдса.
Кыськӧ Петя сійӧс аддзыліс нин.
Но кысь?
Мыйкӧ мешайтіс детинкалы уськӧдны тӧдвылас.
Вермас лоны, мешайтіс вылыс парвывса лӧзӧдӧм местаыс?
И друг сійӧ уськӧдіс тӧдвылас.
Дерт жӧ тайӧ вӧлі буретш сійӧ, «Тургенев» вывса уска мортыс, но сӧмын ӧні бритчӧма да усъястӧм.
Сійӧ сэки пырис паметяс нэм кежлас.
Петя тӧдіс эськӧ сійӧс сюрс морт пиысь, весиг бритчӧмнас.
— Ускаыс, — вашнитіс Петя ранецнас стенлань Гавриккӧд орччӧн сувтӧмӧн — тайӧ вӧлі кыйӧ матростӧ.
Сӧмын ӧні сійӧ устӧм.
Помнитан, ме тэныд висьтавлі, а тэ нӧшта сералін.
— Ӧттӧ, бритчӧма, мед эз тӧдны... шкура...
Сійӧ менӧ тӧдӧ, кыдзи ачыс нӧйтліс, — шуис Гаврик ӧбида пырысь.
Нинӧм вылӧ ог вермӧ мунны.
— А колӧкӧ вермам?
— Сералан?
Гаврик видзӧдліс ворота сайсяньыс.
— Пыр ветлӧдлӧ...
Гаврик топӧдіс кулаксӧ да кутіс йирны ки каръяссӧ.
— А найӧ сэні пукалӧны да виччысьӧны...
У, дракон!
Здук кежлӧ восстание тыр да джуджыд чӧвлунын кывлісны ылын лыйсьӧм шыяс.
Налӧн шумыс юргис кӧнкӧ карса керка вевтъяс улын.
— Кывзы, Петька, — друг шуис Гаврик, — гӧгӧрвоан, найӧ сэні пукалӧны да дзик прӧста виччысьӧны... тӧвартӧмӧсь...
найӧс сэні ставныссӧ лыйласны зэв кокниа.
А ме ог вермы мунны сы вӧсна, мый тайӧ чӧртыс непременнӧ сибдас ме дінӧ да кутас.
Скӧр синваяс пузисны Гаврик синъясын.
Сійӧ чорыда кыскыштіс нырнас, сулаліс муас да скӧрысь видзӧдліс Петя синъяс вылӧ.
— Гӧгӧрвоан, мый ме тэныд висьтала?
— Гӧгӧрвоа, — сӧмын куш паръяснас шуис Петя, тайӧ скӧр, дружескӧй, настойчивӧй да сыкӧд тшӧтш кевмысян видзӧдласысь кельдӧдӧмӧн.
— Верман мунны ӧтнадӧн?
он повзьы?
Волнуйтчӧмысла Петя эз вермы шуны ни ӧти кыв?
Сійӧ сьӧкыд пырысь ньылыштіс дульсӧ да довкнитіс юрнас.
Вӧр моз гӧгӧрбок видзӧдлӧмӧн да ворота сайӧ кыйкнитлӧмӧн, Гаврик кутіс тыртны Петялысь зепъяссӧ аслас мешӧкъясӧн.
— Кылан, ставсӧ сет, став тӧварсӧ.
И мый ранецас сетан и мый зепъясад.
А кутасны кӧ, ланьт да ӧтвечайт, мый сюрис улича вылысь и водзӧ сэсся нинӧм он тӧд.
Гӧгӧрвоин?
— Гӧгӧрвои.
— Кыдз сӧмын сетан, сідз и котӧрт татчӧ бӧр, ме кута тані ворота улас виччысьны.
Гӧгӧрвоин?
— Гӧгӧрвои.
Ӧдуянитчӧм зепъясӧн, полӧмысла да волнуйтчӧмысла пӧшти нинӧм гӧгӧрвотӧг, Петя матыстчис застава дорӧ.
— Кытчӧ сюйсян, он аддзы ли мый? — горӧдіс уска морт детинка дінӧ уськӧдчӧмӧн.
— Дяденька, — люскӧбтіс Петя Гаврик моз привышнӧй вӧсни гӧлӧсӧн, — пӧжалуйста, лэдз, ме ола сэні неылын, Александровскӧй проспект вылын, ыджыд руд керкаас, мама, тӧдӧмысь, ёна беспокоитчӧ: кӧнкӧ, думайтӧ, мый менӧ виисны.
И дзик настоящӧй синваяс тюрӧбтісны сы синъясысь польдчӧм да няйтсьӧм чужӧмбанъяс кузяыс.
Уска морт лӧг пырысь видзӧдліс приготовишка ичӧтик туша вылӧ да кутіс Петяӧс ранецӧдыс.
Сійӧ нуӧдіс детинкаӧс мостовӧй бокланьыс да кокньыдика бӧрсяньыс сетыштіс пидзӧснас:
— Котӧрт!
Петя весиг ас увсьыс вунӧдіс кокъяссӧ, кыдзи котӧртіс тӧдса керка дінӧ.
XXXVIII
БОЕВИКЪЯСЛӦН ШТАБ
Детинка друг кежис воротаас да кутіс мунны двор вомӧныс.
Час сайын таті Гавриккӧд мунігӧн Петя эз чувствуйтлы торъя некутшӧм беспокойство.
Сэки сійӧ чувствуйтіс асьсӧ сюсь да опытнӧй ёртыс защита улын.
Аслыс сэк мӧвпавны вӧлі оз ков, сійӧ вӧлі сӧмын кывзысьысь ёртӧн, кодлӧн эз вӧв аслас вӧляыс.
Сы пыдди сэк мӧвпаліс да действуйтіс мӧд морт, ёнджыка вына морт.
Ӧні детинка вӧлі дзик ӧтнасӧн.
Сійӧ вермис ӧні артавны сӧмын ас вылас и сэсся некод вылӧ.
И Гавриктӧгыд пыр жӧ мирыс Петя гӧгӧрын лои грознӧйӧн да зэв ыджыдӧн, коді вӧлі тыр гуся опасностьясӧн.
Опасностьыс, кажитчӧ, дзебсясис пытшкӧсса галлерея каменнӧй аркаясын, лёк туналысь ящикъясын да важ жугласьӧм мебельяс костын.
Опасностьыс вӧрзьӧдчытӧг, кажитчӧ, сулаліс вӧв пиньясӧн йирӧм двор шӧрса шелковицаяс сайын, видзӧдчис быттьӧкӧ ёг ящик сьӧд розьӧдыс.
Детинкалы матігӧгӧрса став предметъясыс кажитчисны мӧдногаӧн.
Зэв гырысь вӧвъясыс казакъяслӧн дзескӧдчисны зырисны Петяӧс зарни-атласнӧй йӧктысь мышъяснаныс.
Гырысьысь-гырысь бӧжъяснаныс швичйӧдлӧмӧн кучкалісны ранец кузяыс.
Гӧрд лампасъяса лӧз гачьяса ӧшӧдчӧм юрсиа казакъяс чеччалісны ӧти кок выланыс, мӧдсӧ вӧлі сюйӧма стремяас.
— <rus>Справа-а по три-и-и</rus>! — горзіс хорунжийлӧн гӧлӧс.
Пуртӧссьыс кыскӧм шашкаыс мегыр кодь рӧмпӧштанӧн ӧшйис сынӧдас боквыв шапкаалӧм лямалӧм казацкӧй фуражкаяс весьтын.
Петя лэччис пӧдвалӧ.
Сійӧ дыр кодь муніс кималаснас дука, но кӧдзыд дука пемыдті, сарайясса буса сынӧдӧн лолалӧмӧн.
Полӧм шымыртліс детинкаӧс быд разын, кор сылӧн синлысъясыс инмылісны черань везъясӧ, кодъяс кажитчисны сылы нярборд бордъясӧн.
Медбӧрын, сійӧ воис мӧд дворас.
Тані вӧлі тыртӧм.
Сӧмын ӧні, тайӧ тыртӧминас, Петя тырвыйӧ гӧгӧрвоис ассьыс ӧткалунсӧ.
Сійӧ дась вӧлі тась бӧр пышйыны, но сюрс верстъяс да сюрс вевся полӧм торйӧдісны сійӧс сійӧ уличаяссьыс, кӧні вӧлі Гаврик ёртыс.
Мӧд да коймӧд дворса щель костын сулаліс сэтшӧм чӧвлун, мый окота вӧлі мыйвынсьыс горзыны, некутшӧма гӧлӧссӧ жалиттӧг.
Горзыны ӧтчаяннӧя страстнӧя, лёк горшӧн, мед эськӧ сӧмын не кывны тайӧ чӧвлунсӧ.
Татшӧм чӧвлуныс овлӧ сӧмын кык лыйӧм шы костын.
Ӧні колӧ вӧлі сюйны вомас чуньяссӧ да шутёвтны.
Но друг Петя гӧгӧрвоис, мый сійӧ оз куж шутлявнысӧ чуньсӧ вомас сюйӧмӧн.
Пинь пырыс сьӧласьны важӧн нин велаліс, а шутлявны эз на.
Та йылысь локтігас эз куж думыштны.
Вунӧдіс.
Детинка зэв неногӧн сюйис вомас чуньяссӧ да пӧльыштіс, но шутёвтӧм шыыс эз артмы.
Сійӧ мӧдысь пӧльыштіс мыйвынсьыс.
Нинӧм.
Сӧмын петіс дулльыс да кыліс чушкӧм.
Сэки Петя чукӧртіс ассьыс став вынсӧ да, синъяссӧ куньӧмӧн, горӧдіс:
— Э-э!
Гӧлӧсыс кыліс зэв гортӧминика.
Но пӧдӧм шыа йӧлӧгаыс пыр жӧ тыртіс цистерна кодь юркыд дворсӧ.
Но некод эз шыась.
Чӧвлуныс лои нӧшта страшнӧйджык.
Выліас сэк мыйкӧ зэв гора трачмуні, да увлань лэбис ва визувтан трубалӧн пидзӧс кодь чукыльыс, ас бӧрсяыс уськӧдіс кирпич торъяс, трубалысь костыльсӧ да извеска торъяс.
— Э-э!
Э-э!
Э-э! — горӧдіс детинка мыйвынсьыс.
Вылын сэк воссьыштіс ӧшинь ставеньыс да видзӧдліс тӧдтӧм чужӧм.
— Мый горзан?
Вайин?
Котӧрт татчӧ вылӧ!
Ӧдйӧнджык!
И тӧдтӧм чужӧмыс бӧр саяліс.
Петя полӧм пырысь гӧгӧр видзӧдліс.
Но сійӧ вӧлі дзик ӧтнасӧн, некодкӧд вӧлі сӧветуйтчыны.
Вылын бара трачмуні да лэбовтіс улӧ штукатуркаыслӧн ыджыд кусӧк, коді пасьмуні дзик Петя кок улын.
Йӧжгыльтчӧмӧн детинка уськӧдчис чернӧй ходса ӧдзӧсӧ.
Вывті кузь, «туша серти вурӧм» шинель пӧлаясас кокъяснас дзугсялӧмӧн, сійӧ кутіс кайны вывлань зэв гораа шыалан кӧрт пос кузя.
— Вай, вай, вай! — горзіс вылысяньыс скӧр гӧлӧс.
Сьӧкыд ранецыс ёна доймӧмӧн кучкаліс мышку кузяыс.
Пӧльтчӧм зепъясыс мешайтісны восьлавнысӧ.
Пыр жӧ лои жар.
Фуражка пытшкӧсас лои пӧсь да ва.
Пӧсьыс киссис синкым вылас, синъясас.
Чужӧмыс кажитчӧ вӧлі ӧзйӧ.
А скӧр да кевмысян гӧлӧсыс пыр водзӧ горзіс да тэрмӧдліс:
— Вай!
Вай жӧ, но тэнӧ чӧртлы выдайтны, ӧдйӧджык!
Муртса на Петя сьӧкыда лолалӧмӧн да, мудзӧмысла весиг кывсӧ нюжӧдӧмӧн, воис нёльӧд судтаса площадка вылӧ, кыдзи сійӧс кватитіс пельпомъясӧдыс бур, но няйтӧссьӧм пальтоа, барашковӧй воротника, шапкатӧм морт, плешыс вӧлі ва да сибдӧмаӧсь сэтчӧ юрсиясыс.
Франтлӧн кодь усъясыс да тошкыс некутшӧма оз вӧлі ладмыны сылӧн ӧзъян да прӧстӧй чангыля ныра да извескаӧн мавтчӧм чужӧм дінӧ.
Ӧтчаяннӧй, долыд да сыкӧд тшӧтш быттьӧкӧ повзьӧм синъясыс пӧся дзирдалісны извескаӧн белитчӧм синкым улас.
Сылӧн вӧлі видыс кутшӧмкӧ зэв сьӧкыд да, главнӧйыс, зэв спешнӧй удж дінын ноксьысь мортлӧн кодь, кодӧс тайӧ удж дінсьыс торкисны.
Сійӧ зэв ёна тэрмасис бӧр мунны.
Сійӧ кватитіс Петяӧс вына кияснас пельпомӧдыс.
Детинкалы кажитчис, мый сійӧс пыр жӧ кутасны пыркӧдны, кыдзи пыркӧдлывлӧ батьыс скӧрмигъясын.
Петя весиг лажгӧдчыштіс повзьӧмысла.
Но тӧдтӧм мортыс меліа видзӧдліс Петя синъяс вылӧ.
— Вайин? — тэрмасьӧмӧн да вашкӧдӧмӧн юаліс сійӧ да, вочакыв виччысьтӧг, кыскис детинкаӧс кутшӧмкӧ тыртӧм кухняӧ, кӧні, кыдзи Петя пыр жӧ гӧгӧрвоис, — вӧчсис мыйкӧ зэв ыджыд да страшнӧйтор, мый квартираясын оз вӧчсьывлы.
Мортыд ӧдйӧ видзӧдліс Петя вылӧ да пыр жӧ, ни ӧти кыв шутӧг, пырис сылӧн жер видзан зепъясӧ.
Сійӧ тэрмасьӧмӧн кутіс сэсь кыскавны посньыдик сьӧкыд мешӧкъяс.
Петя сулаліс сы водзын, кияссӧ паськӧдӧмӧн.
Мыйкӧ вӧлі тайӧ ичӧтик уска да тошка тӧдтӧм мортас зэв тӧдса.
Тӧдӧмысь, Петя кыськӧ аддзыліс нин сійӧс.
Но кӧні и кор?
Детинка мыйвынсьыс думайтіс, зэлӧдліс аслас паметь вылӧ, но некыдзи эз вермы помнитны.
Мыйкӧ сылы мешайтіс, воштіс тӧлк вывсьыс.
Гашкӧ, усъясыс да тошкыс!
А сэк тӧдтӧм мортыд тэрыба кыскис детинка зепъясысь став нёльнан мешӧксӧ.
— Ставыс? — юаліс сійӧ.
— Абу, эм нӧшта ранецын.
— Молодеч детинка! — горӧдіс сійӧ. — Вот и аттьӧ!
А нӧшта гимназист!
Сійӧ ассьыс радлӧмсӧ петкӧдлӧм могысь крепыда кутліс Петя фуражкалысь кӧзыроксӧ да пыдӧдз вӧйтіс сійӧс детинкалы, дзик пельӧдзыс.
И сэки Петя дзик аслас ныр улын аддзис тшынасьӧм да порок дукӧн ӧвтысь кисӧ сылысь, кӧні вӧлі ичӧтик голубӧй якӧра серпас.
— Матрос! — горӧдіс Петя.
Но сійӧ жӧ здукас квартира пыдыс юкӧнас мыйкӧ зӧркнитіс.
Нетшыштчис сынӧдыс.
Джадж вылысь уси кӧструля.
Матрос кань моз небыда тувччалӧмӧн уськӧдчис коридорӧ, сӧмын удитіс горӧдны:
— Пукав сэні!
Здук мысти кӧнкӧ дзик орччӧн кыліс помся квайтысь лыйӧм шы.
Петя ӧдйӧджык шыбытіс ранецсӧ да кутіс дрӧжжитан чуньяснас разявны.
Тайӧ кадас коридорсянь кухняӧ довъялӧмӧн пырис Терентий,
сійӧ вӧлі пинджактӧм, косяссьӧм соска ӧти дӧрӧм кежысь.
Дӧрӧм соснас вӧлі кӧрталӧма сылысь юрсӧ.
Кӧртӧд увсьыс кӧсича кузяыс визувтіс вир.
Веськыд киас сійӧ кутіс револьвер.
Петяӧс аддзӧм бӧрын сійӧ мыйкӧ кӧсйис шуны, но сэсся шеныштіс кинас да кран улӧ чужӧмсӧ сюйлӧмӧн первой юис ва.
— Вайин? — юаліс сійӧ сьӧкыда лолалӧм пырысь васӧ ньылыштӧм костын; ваыс шумӧн кучкаліс сылы зэв ёна кельдӧдӧм чужӧмас.
— Кӧні Гаврикыс?
ловъя?
— Ловъя.
Но, тыдалӧ, юасьнысӧ эз вӧв кадыс.
Чужӧмсьыс васӧ чышкыштӧм бӧрын, Терентий пыр жӧ кутіс перъявны ранецсьыс мешӧкъяссӧ.
— Всё ровно ог вермӧй кутсьыны, — бормочитіс сійӧ, муртса кок йылас сулалӧмӧн. — Кутам керка вевтъяс вывті мунны...
Найӧ сэні пушка лӧсьӧдӧны...
А тэ, детинка, пышйы, а то тэнӧ лыясны...
Пышйы ӧдйӧджык...
Пасибӧ, ло дзоньвидзаӧн.
Терентий пуксис табуретка вылӧ, но пыр жӧ бӧр чеччис да, револьверсӧ пидзӧсас чышкыштӧмӧн, котӧртіс коридор кузя сэтчӧ, кысь вӧлі дугдывтӧг кылӧ лыйсьӧм шы да жуглысян стеклӧяслӧн зёльгӧдчӧм.
Петя кватитіс ректӧм ранецсӧ да уськӧдчис ӧдзӧслань.
Но любопытствоыс век жӧ тшӧктіс сійӧс здук кежлӧ сувтлыны да видзӧдлыны коридор помланьыс.
Дзирйыв восьса ӧдзӧс пыр Петя аддзис жуглысьӧм мебельӧн тыртӧм комната.
Стен шӧрсьыс, кодӧс вӧлі клеитӧма коричневӧй букетъяс сера шпалерӧн, Петя аддзис гылалӧм штукатурка увса дранкаяслысь решеткасӧ да вель ыджыд розь.
Некымын морт, восьтӧм ӧшинь куричьяс дінӧ ляскысьӧмӧн, тшӧкыда лыйлісны револьверысь увлань.
Петя аддзис кӧрталӧм юрсӧ Терентийлысь да барашковӧй воротниксӧ матрослысь.
Вуджрасисны нӧшта кузь гӧнъяса сьӧд бурка да студенческӧй фуражка.
И ставыс тайӧ вӧлі муртса тыдыштӧмӧн кывтӧ лӧз тшын пиын.
Матрос сулаліс ӧти пидзӧс вылас ӧшинь дорын, код вылын вӧлі куйлӧ стальнӧй тумбочка да быд минутаӧ чургӧдліс ортсӧ лыйӧмсьыс тракйысян кисӧ.
Сійӧ лёкысь горзіс:
<rus>— Огонь!</rus>
<rus>Огонь!</rus>
<rus>Огонь!</rus>
И став тайӧ беспорядокас, ноксьӧмас да тшын пӧвсас сӧмын ӧти морт вӧлі дзик спокойнӧй; сылӧн вӧлі чужӧмыс виж, веськодь, восковӧй рӧма, а син вевдорас сьӧд розь.
Сійӧ зэв неногӧн куйліс джоджас комната вомӧн ногыс вывлань чужӧмӧн тыртӧм обоймаяс да патронъяс пӧвсын.
Жугалӧм пенснеыс, кодӧс вӧлі крукалӧма сьӧд шнурокӧн еджыд пель дінас, куйліс орччӧн, известкаӧн пудритӧм паркет вылас.
Сэн жӧ, паркет вылас, ӧкуратнӧя куйліс потӧм кӧзырока важиник техническӧй фуражкаыс.
Петя видзӧдліс тайӧ морт вылас да друг гӧгӧрвоис, мый тайӧ — шой.
Детинка уськӧдчис пышйыны.
Сійӧ ачыс эз тӧдлы, кыдзи петіс да воис ворота улӧдзыс, кӧні сійӧс виччысис Гаврик.
— Но кыдзи, нуин?
— Нуи.
Петя виньдалӧм сорӧн висьтавліс ставсӧ, мый сійӧ аддзыліс страшнӧй квартираысь.
— Найӧ всё ровно оз вермыны кутсьыны...
кутасны пышйыны керка вевтъяс вывті... — вашкӧдіс Петя сьӧкыда лолалӧмӧн:
— сэні налы паныд пушка сувтӧдӧны...
Гаврик кельдӧдіс да пасъясис.
Нэм чӧжнас медводдзаысь Петя аддзыліс ассьыс другсӧ татшӧм повзьӧмаӧн.
Дзик неылын, пӧшти кӧнкӧ орччӧн, гымӧбтіс пушкаысь лыйӧм шы.
Кӧрт шылӧн йӧла шаркнитіс керка вевтъяс вылын.
— Пропадитіс ставыс! — горӧдіс Гаврик пикӧвоӧм морт моз. — Пышйы!
Детинкаяс уськӧдчисны улича вылӧ да кутісны котӧртны кар кузя, коді коймӧд пӧрйӧ нин вежсис тайӧ асывнас.
Ӧні сэні сполнӧя кӧзяйничайтісны казакъяс.
Быдласянь кылісны подковъяслӧн щолсйӧдчӧм шыяс.
Донскӧй казакъяслӧн чубатӧй сотняяс, кодъяс дзебсясисны дворъясын, ньӧв моз уськӧдчылісны воротаясысь да лупитісны нагайкаясӧн ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Наысь дзебсьыны вӧлі некытчӧ; став параднӧйясыс да воротаясыс вӧліны пӧдсаӧсь, найӧс видзисны войскаяс да полициялӧн нарядъяс.
Быд переулок вӧлі налькйӧн.
Разӧдӧм демонстрантъяслӧн колясъясыс котӧртісны разӧдчӧмӧн, кытчӧ синныс видзӧдӧ, спаситчӧм вылӧ некутшӧм надея эз вӧв.
Казакъяс суӧдлісны найӧс да керавлісны ӧткӧн-ӧткӧн.
Малӧй Арнаутскӧй вывті детинкаяс дінті туй шӧрӧдыс котӧртіс чукля кока, паськӧмтӧм да шапкатӧм морт.
Сійӧ кутіс киня улас гӧрд флага бедь.
Тайӧ вӧлі тирса кӧзяин.
Сійӧ котӧртіс чотӧмӧн да ӧтарӧ-мӧдарӧ шыбласьӧмӧн.
Вермас лоны, мукӧд кадӧ кӧ тайӧ вермис серам петкӧдны детинкаяслысь, но ӧні сійӧ кыпӧдіс сӧмын повзьӧм.
Быд дас воськов борын Иосиф Карлович бергӧдліс бӧрвыв зэв ёна кельдӧдӧм да йӧймӧм мортлӧн кодь чужӧмсӧ.
Сы бӧрысь скачӧн вӧтчисны кык казак.
Триньгӧмӧн югъялісны подковъясыс, гранитнӧй мостӧвӧйсьыс лунся югыд вӧснаыс кельыд би киньяс чуктӧдалӧмӧн.
Минута мысти Иосиф Карлович лои нин кык вӧв костын.
Сійӧ песовтчӧмӧн шыбытчис боквыв да кутчысис параднӧй ӧдзӧс вугйӧ.
Ӧдзӧсыс вӧлі игана.
Сійӧ лёкысь пондіс нетшкыны сійӧс, мыйвынсьыс чужъяліс кокнас, йӧткис пельпомнас.
Ӧдзӧсыс эз вӧрзьы.
Казакъяс бергӧдісны вӧвъяссӧ да кайисны тротуар вылӧ.
Иосиф Карлович гӧрбыльтчис, копыртіс юрсӧ да кыкнан кинас топӧдіс морӧс бердас флагсӧ.
Югнитіс шашка.
Мышкуыс дернитчис.
Пинжакыс поті вомӧн ног кӧсӧя.
Тирса кӧзяин нетшыштчис да бергӧдчис.
Ӧти здук кежлӧ тыдовтчыліс сылӧн доймӧмысла векыштчӧм чужӧмысь, банбокас вӧлі кӧсӧя керыштӧм туй.
— Негӧдяйяс!
Сатрапъяс!
Палачьяс! — лёкысь горӧдіс сійӧ став улича тырнас. — Долой самодержавие!
Но сійӧ жӧ здукас зэв крута да пӧшти ӧттшӧтш югнитісны кык шашка.
Сійӧ уси, знамясӧ лӧз татуировкаа, гӧна восьса морӧс дінас пыр ёнджыка топӧдӧмӧн.
Казакъяс пиысь ӧтикыс копыртчыліс сы весьтӧ да мыйкӧ вӧчис.
Минута мысти кыкнан казакыс нин лэбзисны водзӧ, ас бӧрсяныс гез йылын кыскисны виӧм шойсӧ, кодысь руд сера мостовӧй кузя колис кузь да гӧрд, шензьымӧн югыд визь.
Переулокысь сэк ылькнитіс йӧз чукӧр да торйӧдісны детинкаясӧс.
XXXIX
ПОГРОМ
Тайӧ лунас Петя дзикӧдз сорсис каднас.
Кор сійӧ, медбӧрын, воис гортас, сылы кажитчис, мый рӧмдӧ нин, а збыльысьсӧ эз на вӧв весиг и кык час.
Куликово поле да штаб дінын гӧгӧр вӧлі чӧв, шынитӧв.
Карса событиеяс волісны татчӧдз сӧмын сёрниясӧн да ылын кылан лыйсьӧм шыясӧн.
Но сёрнияс да лыйсьӧм шыяс дінӧ важӧн нин вӧлі привыкнитӧма.
Ӧшӧдчӧм да пӧшти сьӧд енэжсянь ӧвтіс матыстчысь лым ыркыдлунӧн.
Татшӧм пӧраӧ рытыс заводитчӧ асывсяньыс на.
Гудыр да лӧз сынӧдас лэбалісны нин зэв посньыдик ӧткымын лым чиръяс.
Но чорыд муыс пыр на вӧлі дзик сьӧдӧн, ни ӧти дзор сер эз на вӧв.
Петя пырис чернӧй ход пыр, шыбытіс тыртӧм ранецсӧ кухняас да надзӧникӧн муніс детскӧйӧ.
Но вӧлі нӧшта сэтшӧм на водз, мый детинка йылысь весиг эз на думыштлыны тӧждысьны.
Петя аддзис лӧнь да спокойнӧй комнатаяс, кыліс вурсян машиналӧн пӧшти шытӧма зудитӧмыс, кыліс пусян шыдлӧн дукыс и друг лои сылы окота шыбытчыны батьыслы сьывъяс, топӧдчыны чужӧмнас сюртук бердас, бӧрддзыны да висьтавны ставсӧ.
Но тайӧ чувствоыс чужліс детинка сьӧлӧмын сӧмын здук кежлӧ и пыр жӧ местасӧ ассьыс сетіс мӧд сикас чувстволы — тайна йылысь кутсьӧмлы да чӧв олӧм йылысь зэв кывкутана чувстволы.
Нэм чӧжнас медводдзаысь на детина прӧстӧ да серьезнӧя став сьӧлӧмнас гӧгӧрвоис, мый олӧмын став сэтшӧмторъяс, кодъяс йылысь оз позь немтор висьтавны весиг медся матысса рӧдвужлы да медся радейтана мортъяслы, колӧ кутны ас кежын да чӧв овны, кӧть тайӧ збыльвылӧ зэв сьӧкыдтор.
Батьыс качайтчіс качалкаын кияссӧ юр саяс пуктӧмӧн, а пенснесӧ вӧлі бокӧ пуктӧма.
Петя пырис да пуксис сыкӧд орччӧн улӧс вылӧ и пуктіс зэв важнӧя пидзӧс вылас кияссӧ.
— Но, мый, пиӧ, гажтӧм, нинӧм вӧчнытӧ?
Немтор гажтӧмтчышт.
Регыд бара ставыс лӧняс, учебнӧй заведениеясын бара кутасны мунны занятиеяс.
Мунан гимназияӧ.
Чукӧртан отметкаястӧ двойкаяс.
И кокньыдджык лоӧ сьӧлӧм вылад.
И сійӧ нюмдіс аслас мелі да тамыш сяма нюмдӧмӧн.
Кухняын клопмуні ӧдзӧсыс, коридор кузя кыліс тэрыб кок шы.
Столӧвӧй порог вылын тыдовтчис Дуня.
Сійӧ эбӧсысь усьӧм морт моз лэччысис ӧдзӧс курич дорӧ да, кияссӧ морӧс дінас топӧдӧмӧн, горӧдіс:
— Ой барин...
Водзӧ сэсся сійӧ эз вермы шуны ни ӧти кыв.
Дуня лолаліс сьӧкыда да частӧ, апаліс сынӧдсӧ восьтӧм вомнас.
Бокӧ вешйӧм чышъян увсьыс некор вӧвлытӧм блед чужӧм вылас вӧлі ӧшӧдчӧма юрси прать да ӧшӧдчӧма шпилькаыс.
Бӧръя кадас велалісны нин сысянь немвиччысьтӧм юӧръясӧ.
Пӧшти быд лун сійӧ вайліс карысь кутшӧмкӧ выльтор.
Но ӧні сылӧн йӧймӧм мортлӧн кодь синъясыс, лёкысь пошиктӧмыс петкӧдлісны, мый лоӧма мыйкӧ вывті нин лёк да ужаснӧйтор.
Сійӧ пыртіс аскӧдыс сэтшӧм пемыд да сэтшӧм лёк туналан чӧвлун, мый быттьӧ часіыс тшӧтш, кажитчӧ, кутіс точкыны дас пӧв гораджыка, а ӧшиньясӧ быттьӧ пуктісны руд стеклӧяс.
Вурсян машиналӧн шумыс друг ори.
Тётяыс котӧрӧн пырис комнатаӧ да пуктіс чуньяссӧ лӧз сӧнъяса кӧсича бердас.
— Мый?
Мый лои?..
Дуня чӧв оліс и шы сеттӧг вӧрзьӧдыштіс паръяссӧ:
— Канатнӧй улича вылын еврейясӧс виалӧны, — медбӧрын висьталіс сійӧ муртса кывмӧн, — погром...
— Оз вермы лоны! — горӧдіс тётя да пуксис улӧс вылӧ, кутчысис сьӧлӧм дінас.
— Мед ме татчӧ сквозь муна!
Став еврейскӧй лавкаяссӧ жуглӧны.
Мӧд судтасянь туй вылас камод шыбытісны.
Минут дас мысти миянӧдз воасны.
Батьыс звирк чеччис кельыд чужӧма, тіралан черлыа, кывзысьтӧм кияснас зілис ӧчкиавны пенснесӧ.
— Да мый жӧ тайӧ, господи?
И сійӧ кыпӧдліс синъяссӧ ӧбраз вылӧ да кыкысь пернапасасис.
Дуня гӧгӧрвоис тайӧс кутшӧмкӧ знак пыдди.
Сійӧ быттьӧкӧ садьмис, кайис улӧс вылӧ да кутіс нетшкысян киясӧн лэдзавны ӧбразъяс.
— Мый тэ вӧчан, Дуня?
Но сійӧ немтор вочавидзтӧг, котраліс нин комнатаясті да чукӧртіс ӧбразъяс и тэрыба сувтӧдліс найӧс ӧшинь вывъясӧ, уличлань банӧн, а на улӧ пукталіс книга чукӧръяс, кӧрӧбкаяс, тшай улысь банкаяс — ставсӧ, мый веськавліс ки улас.
Бать нем гӧгӧрвотӧг видзӧдіс сы бӧрся.
— Ме ог гӧгӧрво, мый тэ вӧчан?..
— Ой, барин да кыдз жӧ? — повзьӧм гӧлӧсӧн шуис сійӧ. — Да кыдз жӧ?
жуглӧны еврейясӧс...
А рочьясӧс оз вӧрзьӧдны...
Кодлӧн ӧшинь вылас ӧбразъясыс, оз пырны.
Друг батьыслӧн чужӧмыс ставнас вежсис.
— Эн лысьт! — горӧдіс сійӧ вӧсньыдик да оръяссян гӧлӧсӧн и кутіс мыйвынсьыс тэрыба кучкавны кулакъяснас пызанӧ. — Эн лысьт...
Ме тіянлы запрещайта!..
Кылан?
Пырысьтӧм пыр жӧ эновтчы...
Ӧбразъяссӧ вӧчӧма абу сы могысь!..
Тайӧ... тайӧ кощунство...
Пырысь-пыр жӧ...
Гӧгрӧс крахмальнӧй манжетъясыс чеччыштісны дӧрӧм сосъяссьыс.
Чужӧмыс лои кулӧмалӧн кодь кельыд, гӧрд пятнаяс лоины сылӧн джуджыд плеш вылас.
Некодыр на нӧшта Петя эз аддзыв батьсӧ татшӧмӧн: сійӧ тіраліс и вӧлі сэтшӧм страшнӧй.
Сійӧ уськӧдчис ӧшинь дорӧ да кватитіс ӧбразсӧ.
Но Дуня крепыда кутіс сійӧс да эз лэдз.
— Барин!..
Мый тэ вӧчан? — пикӧвоӧм морт моз горӧдіс сійӧ. — Найӧ жӧ дзик ставсӧ виалӧны!
атьяна Ивановна!
Ясочка!
Дзик ставсӧ начкӧны!
Нинӧм вылӧ оз видзӧдлыны!..
— Ланьт! — горӧдіс батьыс и плеш вылас сӧнъясыс зэв ёна зэвтчисны. — Ланьт!
Тані ме кӧзяиныс!
Ме ог лэдз аслам керкаын...
Мед локтасны!
Мед виаласны ставсӧ!..
Скӧтъяс!..
Тэ он имеит права...
Тэ он имеит...
Петя дзуртыштӧмӧн песлаліс ассьыс чуньяссӧ.
— Василий Петрович!
Ради бога, успокоитчы!..
Но батьыс сулаліс нин юрнас стенса обой дінас лэччысьӧмӧн да кыкнан кинас чужӧмсӧ тупкӧмӧн.
— Локтӧны! — горӧдіс друг Дуня.
Сувтіс чӧв-лӧнь.
Улича вылын пондіс кывны слабиника стройнӧя сьылӧм.
Позьӧ вӧлі думыштны, мый кӧнкӧ ылын кылӧ крестнӧй ход либӧ кулӧм мортӧс колльӧдӧм.
Петя полӧм пырысь видзӧдліс ӧшиньӧдыс.
Улича вылын оз вӧлі тыдав ни ӧти лов.
Грифель рӧма нӧшта улӧдз лэччӧм пемдӧм енэжыс ӧшаліс йӧзтӧм Куликово поле вылын.
Тӧлӧн чукӧртӧм пух кодь кокни лымлӧн некымын кузьмӧс лымтор куйлісны куш му чукыръясын.
А сэк сьылӧм шыыс кутіс кывны пыр гораджыка.
Петя тырбура аддзис, мый сійӧ зэв улӧ лэччӧм сьӧд кымӧрыс, коді куйліс Куликово поле горизонт весьтын, вокзалсяньыс веськыд вылын, сӧвсем абу кымӧр, а надзӧникӧн матысмысь йӧз чукӧр.
Керкаас кутісны клопайтны форточкаяс.
Кухняын кылісны кодъяслӧнкӧ зэв видзчысяна, гортӧминик гӧлӧсъяс, кокшыяс, юбкаяслӧн шарӧдчӧм и коридорын нэмвиччысьтӧг мыччысис олӧма кодь нывбаба, киӧдыс кутіс рыжӧй юрсиа бӧрдӧм нывкаӧс.
Нывбабаыс вӧлі пасьтасьӧма визит вылӧ моз. Сьӧд муаровӧй юбка, мантилька да фильдикосӧвӧй митенкаяс.
Юр вылас сылӧн неуна пӧлӧстчӧмӧн чурвидзис курӧг тывбордъяса, но джуджыд сьӧд шляпа.
Сы пельпом сайсянь тыдаліс гӧгрӧс кельыд чужӧмыс Нюсялӧн да тыдаліс шляпаыс «Борис — крыса семьялӧн».
Тайӧ вӧлі мадам Коган аслас став семьянас.
Сійӧ эз лысьт комнатаса порог вомӧныс воськовтны и дыр вӧчаліс ӧдзӧсас реверансъяс, ӧти кинас кутыштіс юбкасӧ, а мӧд кисӧ топӧдіс сьӧлӧм бердас.
Сэтшӧм юмов модаа светскӧй да и сыкӧд тшӧтш йӧймӧм мортлӧн кодь нюмъялӧм ворсіс сылӧн дрӧжжитан, чукырӧсь чужӧмас.
— Господин Бачей! — горӧдіс сійӧ пӧткалӧн кодь пель чунӧдана гӧлӧсӧн, дрӧжжитан кияссӧ Петя батьлань чургӧдіс. — Господин Бачей!
Татьяна Ивановна!
Ми пыр вӧвлім бур суседъясӧн!
Разве йӧзыс мыжаӧсь, мый налӧн разнӧй енъяс?..
И друг сійӧ уськӧдчис пидзӧс вылас.
Спаситӧй менсьым челядьӧс! — лёк гӧлӧсӧн горзіс сійӧ да бӧрдіс. — Мед найӧ жугласны ставсӧ, мед оз вины челядьӧс!
— Мама, эн лысьт унижайтчыны, — скӧрысь горӧдіс Нюся и, кияссӧ зептас сюйӧмӧн, бергӧдчис да петкӧдліс ассьыс лӧзов сьылісӧ.
— Наум, ланьтан он тэ сэсся! — скӧрысь вашкӧдіс «Борис — крыса семья». — Али тэ кӧсъян, медым ме тэныд банбокад жвучкӧдышті?
Тэнад мамыд тӧдӧ, мый сійӧ вӧчӧ.
Сійӧ тӧдӧ, мый господин Бачей — интеллигентнӧй морт.
Сійӧ оз сет, медым миянӧс виасны.
— Ради бога, мадам Коган!
Мый тэ вӧчан? — бормочитіс тётя да уськӧдчис лэптыны еврейкаӧс. — Кыдзи тэныд абу яндзим?
Дерт жӧ, дерт!
Ах, господи, локтӧй пырӧй...
Господин Коган...
Нюся...
Дорочка...
Ах, кутшӧм несчастье!
Кор мадам Коган бӧрдігтыр шуаліс помся благодарностьяс, кодысь Петялӧн батьыс да тетяыс яндзимысла кӧть вӧліны дасьӧсь мунны сквӧзь му пырыс, да кор сійӧ иналіс челядьсӧ да мужиксӧ медся пыді комнатаясӧ, сьылӧм шыыс ӧшинь улын кутіс кывны гораджыка, ёнджыка матысмыны.
Куликово поле кузя Петяяс керкалань локтіс неыджыд йӧз чукӧр, коді збыльысь мунӧ вӧлі крестнӧй ход вылӧ.
Водзын тӧвся пальтоаӧсь, но шапкатӧмӧсь кык пӧрысь старик, вышывайтӧм помъяса кузьчышъян вылын нуисны царлысь портретсӧ.
Петя пыр жӧ тӧдіс пельпом вылын нюжӧдӧм тайӧ голубӧй лентасӧ да царлысь жолудь кодь чужӧмсӧ.
Портрет сайын катласисны зібйыв спасъяс, кодъясӧс вӧлі вылӧ кыпӧдӧма кӧдзыд да быттьӧ майтӧг лӧз рӧма сынӧдас.
На сайын тыдалісны мичаа да шоныда пасьтасьӧм мужичӧйяс да нывбабаяс, кодъяс зэв чиннӧя восьлалісны колошиаӧсь, ботинкиаӧсь, сапӧгаӧсь.
Паськыда восьтӧм вомъяссьыныс гартчӧмӧн петіс еджыд ру.
Найӧ сьылісны:
<rus>— Спаси, го-о-споди, лю-у-ди твоя и благослови до-сто-я-а-ние твое</rus>!..
Налӧн вӧлі чужӧмъясыс сэтшӧм мирнӧй да сэтшӧм бур туналана, мый Петя бать чужӧмын ӧти здук кежлӧ лыбис весиг мыйкӧ нюмдӧм модаа.
— Но вот, аддзанныд, — шуис сійӧ: — мунӧны йӧзыс лӧня, мирнӧя, некодӧс оз вӧрзьӧдны, а ті...
Но буретш сійӧ здукнас йӧз чукӧрыс сувтіс керка весьтса улича мӧдар бокас.
Йӧз чукӧрсьыс котӧрӧн петіс зэв ыджыд тушаа, усъяса, крестӧн кӧрталӧм кык чышъяна нывбаба, лӧзов-гӧрд чужӧмъяса.
Сылӧн «изабела» виноград рӧма сьӧд да мылькъя синъясыс вӧлі скӧрысь веськӧдӧма ӧшиньясӧ.
Сійӧ мужикъяс моз паськыда паськӧдіс еджыд войлочнӧй чулкияса кокъяссӧ да пондіс грӧзитны керкалань кулакнас:
— А, жидовскӧй чужӧмъяс! — горӧдіс сійӧ пельчунӧдана базарнӧй гӧлӧсӧн. — Дзебсялінныд?
Нинӧм, ми ставнытӧ пыр жӧ аддзам!
Православнӧйяс, <ns>мытчӧдӧй</ns> образъясныдтӧ!
Тайӧ кывъяссӧ шуӧм бӧрын сійӧ кыпӧдыштіс водзсяньыс юбкасӧ да решительнӧя котӧртіс улича вомӧныс, муніг мозыс босьтіс мостовӧйсӧ ремонтируйтны лӧсьӧдӧм чукӧрысь зэв ыджыд из.
Сы бӧрся йӧз чукӧрысь петісны морт кызь кымын, кузь кияса, кузь юрсиа молодечьяс, пальто вылас налӧн вӧлі куим рӧма бантикъяс да поддевкааӧсь.
Найӧ, тэрмасьтӧг ӧти-мӧд бӧрся вуджисны уличасӧ из чукӧръяс дінті и быдӧн из чукӧр дінтіыс пелька зэв муніг мозныс улӧдз копыртчылісны.
Кор прӧйдитіс медбӧръяыс, из чукӧр местаас муыс коли дзик шыльыд.
Лыбис некысь кывлытӧм чӧвлун.
Ӧні часіяс эз нин трачкӧдчыны, а веськыда лыйлісны, а ӧшиньясӧ быттьӧ вӧлі пуктӧма сьӧд стеклӧяс.
Чӧв-лӧньыс кыссис сэтшӧм дыр, мый Петялӧн батьыс удитіс шуны:
— Ме ог гӧгӧрво...
Кӧні нӧ, медбӧрын, полицияыс?
Мыйла штабсьыс оз мӧдӧдны салдатъяссӧ?..
— Ах, да кутшӧм нин сэні полиция? — горӧдіс тётя лёкысь ӧзйӧмӧн.
И сійӧ тшӧкмуні.
Чӧвлуныс лои нӧшта ужаснӧйджык.
«Борис — крыса семья,» коді вӧлі пукалӧ гӧстиннӧй шӧрын, улӧс пельӧс вылын, видзӧдіс пельӧс сайсянь паськӧдӧм синъяснас кӧсӧя да ньӧти вӧрзьӧдчывтӧг.
Нюся ветлӧдліс бӧрӧ да водзӧ коридор кузя.
Ӧні сійӧ сувтіс да пондіс кияссӧ зепъясас сюйӧмӧн кывзысьны.
Сылӧн кӧдзыд паръясыс вежыньтчисны лӧгпетан да мырдӧнъя нюмдӧмӧн.
Чӧвлуныс кыссис нӧшта ӧти терпитны вермытӧм здук да жугалі.
Кӧнкӧ уліас гольснитіс стеклӧӧ первойя из,
и сэсся быттьӧ зэв ыджыд гы кучкис керка кузяыс.
Тротуар вылас пондісны лэбзьыны стеклӧяс.
Кутіс грымӧдчыны нетшыштӧм вывескалӧн листӧвӧй кӧрт.
Кыліс трачкӧдчӧм шы жугалӧм ӧдзӧсъяслӧн да ящикъяслӧн.
Вӧлі тыдалӧ, кыдзи мостовӧй вылас пондісны быглясьны монпасье тыра банкаяс, бӧчкаяс, консервъяс.
Звермӧм йӧз чукӧрыс ставнас шутлялӧмӧн да горзӧмӧн кытшалісны керкасӧ.
Зарни рамаа да коронкаа портрет кӧсӧя кыпӧдчывліс то сэні, то тані.
Кажитчис сійӧ зібйыв спасӧн кытшалӧм эполетъяса да пельпом вомӧныс гӧлубӧй лентаа офицер кодьӧн, коді быттьӧкӧ пыр нюжӧдчылӧ кокчунь йылас да йӧз юръясыс вомӧн зільӧ видзӧдлыны водзӧ.
— Господин Бачей!
Тэ аддзан, мый вӧчсьӧ? — вашкӧдіс Коган надзӧникӧн да кияссӧ ассьыс песлалӧмӧн. — кыксё шайт дон менам сэн тӧварыс!
— Папа ланьт!
Эн лысьт унижайтны асьтӧ! — горӧдіс Нюся. — Тайӧ сьӧм дінӧ некутшӧма оз относитчы.
Погромыс муніс пыр водзӧ.
— Барин,
заводитӧны квартираясті шобсьыны, еврейясӧс корсьны!
Мадам Коган горӧдіс да сайӧдчис пемыд коридорӧ, кыдзи начкан пурт аддзӧм бӧрын курӧг.
— Дора!
Наум!
Челядь!..
— Барин, кайӧны миян пос кузя...
Пос вывсянь кыліс зэв гора да грубӧй гӧлӧсъяслӧн да сапогъяслӧн шум, коді вӧлі дас пӧв ёнджыка горсяммӧ параднӧй ходса проходын.
Петялӧн батьыс дрӧжжитан чуньясӧн, но некор вӧвлытӧм ӧдӧн, кизясис став кизьяснас да уськӧдчис ӧдзӧслань, кыкнан кинас тош увсьыс крахмальнӧй воротниксӧ нетшкӧмӧн, коді вӧлі зэвтӧ сылысь голясӧ.
Тётя эз на весиг удит ахнитны, кыдзи сійӧ вӧлі нин пос вылын.
— Ради бога, Василий Петрович!
— Барин, эн мун, виасны!
— Папочка! — горӧдіс Петя да уськӧдчис батьыс бӧрся.
Веськыд да кокньыдик тушаа, кынмӧм чужӧма, сьӧд сюртука, манжетъяснас зёльӧдчӧмӧн, сійӧ ӧдйӧ котӧртіс пос кузя увлань.
Сылы паныд, гырыся восьлалӧмӧн, сьӧкыд пырысь кайис еджыд войлочнӧй чулкияса нывбаба.
Сылӧн сунисысь кыӧм да вундӧм чуньяса перчаткиа киыс крепыда кутіс сьӧкыд кодь из.
Но ӧні сылӧн синъясыс вӧліны эз сьӧдӧсь, а лӧзоведжыдӧсь, вевттьысьӧмаӧсь быттьӧкӧ рудов кучикӧн, кутшӧм овлӧ кулӧм ӧшлӧн.
Сы бӧрся кайисны базарвывса бакалейщикъяслӧн кодь лӧз картузъяса пӧсялӧм молодчикъяс.
— Милӧстивӧй государьяс! — неместаӧ горӧдіс бать ёсь гӧлӧсӧн, да сьыліыс сылӧн зэв ёна гӧрдӧдіс. — Коді тіянлы сетіс правосӧ жугӧдчӧмӧн пырны йӧз керкаясӧ?
Тайӧ грабеж!
Ме ог лэдз!
— А тэ тані коді сэтшӧмыс?
Керка кӧзяин?
Нывбаба вежис изсӧ веськыд кисьыс шуйгаас да, Петя бать вылӧ видзӧдтӧг, сетыштіс сылы мыйвынсьыс пеляс.
Петялӧн батьыс катовтчыліс, но эз сетны сылы усьнысӧ: кодлӧнкӧ беринӧсь гӧрд киыс кватитіс сійӧс сюртукса шӧвк лацканӧдыс да нетшыштіс водзвыв.
Важ сукноыс тратшмуні да поті.
— Энӧй нӧйтӧй сійӧс, тайӧ миян бать! — не ас гӧлӧсӧн горӧдіс Петя, кодлӧн тюрӧбӧн чепӧсйис синваыс. — Ті он имеитӧ права!
Дуракъяс!
Кодкӧ мыйвынсьыс, друг да лёкысь нетшыштіс Петялысь батьсӧ соскӧдыс.
Соскыс ори.
Запанкаа гӧгрӧс манжетыс гӧгыльтчис пос кузяыс.
Петя аддзис батьыс ныр вылысь вир пычкысян гыж туй, аддзис сылысь тамыш синъяссӧ, кодъяс вӧліны тырӧмаӧсь синваӧн. Пенснесӧ уськӧдісны. Сылӧн семинарскӧй юрсиыс вӧлі дзугсьӧма да павтыртчӧма ӧтар-мӧдарӧ.
Терпитны вермытӧм дой шымыртіс детиналысь сьӧлӧмсӧ.
Тайӧ минутас сійӧ вӧлі дась кувны, мед эськӧ сӧмын эз лысьтны водзӧ нӧйтны сылысь батьсӧ.
— У, зверьяс!
Скӧтъяс!
Скӧтинаяс! —
пинь пырыс шуаліс батьыс погромщикъясысь бӧрыньтчӧмӧн.
А вывсянь сэк котӧртісны нин киясас ӧбразъяс кутӧмӧн Петялӧн тётяыс да Дуня:
— Мый ті вӧчанныд, господа, енсьыс кӧть полӧй! — бӧрдігтырйи шуаліс тётя.
Дуня кыдз позьӧ вылӧджык лэптіс спасительлысь ӧбразсӧ да зэв скӧрысь горӧдіс:
— Дурминныд али мый?
Православнӧй христианаӧс нин пондінныд нӧйтны!
Ті первой видзӧдлӧй бурджыка, а сэсся заводитӧй.
Мунӧй кысь локтінныд!
Абу тан некутшӧм еврейяс, абу.
Мунӧй ен тікӧд!
Ывла вылас кылісны полицейскӧйяслӧн свистокъяс, кодъяс, кыдзи пыр овлӧ, явитчисны погром бӧрас час джын мысти.
Еджыд чулкиа нывбаба пуктіс изсӧ пос тшупӧд вылас, ӧкуратнӧя чышкыштіс кисӧ юбка бӧждорас да мигнитіс юрнас:
— Но, ӧні кежлӧ тані тырмас.
Бурторсӧ колӧ этшаникӧн.
А то, кыланныд, кыдзи сэні миян городовикъяс тюргӧны.
Айда водзӧ, Малофонтанскӧй вылӧ, Ботаническӧй улича пельӧс дорӧдз.
И сійӧ, юбкабӧжъяссӧ лэптыштӧмӧн, мурзігтыръя кутіс лэччыны поскӧд.
XL
ОФИЦЕРСКӦЙ МУНДИР
Та бӧрын некымын лун чӧж керкаводзса тротуарыс вӧлі тырӧма изъясӧн, жуглысьӧм стеклӧясӧн, ящик пӧвъясӧн, нырсьӧм синька шарикъясӧн, рисӧн, трапьеясӧн да уна сикас керка пытшса кӧлуйясӧн.
Полянка вылын кустъяссьыс позьӧ вӧлі друг аддзыны фотографическӧй карточкаяса альбом, бамбуковӧй, этажерка, лампа либӧ утюг.
Ветлысь-мунысьяс ылі кытшлалісны тайӧ жугласъяс дінтіыс, быттьӧкӧ на дінӧ инмӧдчылӧм вермис вӧчны мортӧс погромын участникӧн да нэм кежлас кӧлавны лёк слава.
Весиг челядь, кодъяс полӧмӧн да любопытнӧя лэччылісны грабитӧм лавкаас, нарошнӧ дзеблісны кияссӧ зепъясас, медым не соблазнитчыны джоджас туплясьысь мятнӧй преникӧн либӧ «керч» папирос лямалӧм кӧрӧбкаӧн.
Батьыс дзонь лунтыръясӧн ветлӧдліс комнататі, сійӧ вӧлі быттьӧкӧ томмыштӧма, скӧр, вӧвлытӧм тэрыб, кӧсичаяс дортіыс тӧдчымӧнъя дзормӧма да скӧрысь водзлань чургӧдліс тшӧкасӧ.
Сюртуксӧ вурисны сэтшӧм бура, мый косяссьӧминыс вӧлі пӧшти оз тӧдчы.
Олӧмыс бӧр воис важ лад вылас.
Уличаяс вылын эз нин лыйсьыны.
Карын вӧлі мирнӧй чӧвлун.
Керка дінті забастовка бӧрын медпервойыс прӧйдитіс трам-карета — ыджыд да ненога сооружение, зэв гырысь бӧр кӧлесаяса карса дилижансъяс модаа.
Вокзалын тутӧстіс паровоз.
Вайисны «Русскӧй ведомостьяс», «Нива», <rus>«Задушевное слово»</rus>.
Ӧтчыд Петя видзӧдліс ӧшиньӧдыс да аддзис подъезд дорсьыс виж почтовӧй карета.
Детинкалысь сьӧлӧмсӧ быттьӧкӧ кисьтісны пӧсь ваӧн и быдсӧн кынмыліс.
Почтальон восьтіс бӧр ӧдзӧссӧ да кыскис каретасьыс посылка.
— Бабушкасянь! — горӧдіс Петя да клопнитіс ӧшинь куричӧ кипыдӧсъяснас.
Ах, да ӧд сійӧ дзикӧдз вунӧдліс сы йылысь!
Но ӧні, виж каретасӧ аддзӧм бӧрын, пыр жӧ усины тӧдвылӧ и ушкиӧн ворсӧм, и дзикӧдз тшыкӧдӧм вицмундир, и вузалӧм сандалий, и Павликлӧн копилкаыс, — некымын кылӧн кӧ шуны, сылы тӧдвылас уси став мыжъясыс, кодъяс вермисны воссьыны быд здукӧ.
Кыліс звонок.
Петя уськӧдчис переднейӧ.
— Эн лысьтӧй вӧрзьӧдны, — горзіс сійӧ кыпыда, — тайӧ меным!
Тайӧ меным!
Збыльысь, ставлы шензьӧм вылӧ, посылка дӧра вылас гырысь лиловӧй шыпасъясӧн вӧлі гижӧма: «Петр Васильевич Бачейлы аслас киӧ.»
Гыжъяссӧ дойдалӧмӧн детинка кулис парусинасӧ, кодӧс вӧлі вурӧма кыз сунисӧн.
Сылӧн эз тырмы терпеньеыс ӧкуратнӧя торйӧдны дзуртысь вевтсӧ, кодъясӧс вӧлі тувъялӧма вӧсньыдик кузь кӧрттувъясӧн.
Петя кватитіс кухняысь секач-пурт да неногӧн жугӧдӧмӧн восьтіс скрипка кодь кокни ящиксӧ.
Сійӧ кыскис мыйкӧ «Русский инвалид» газета зэв важся номерӧ мичаа кӧрталӧм кутшӧмкӧ ёкмыль.
Тайӧ вӧлі офицерскӧй сюртук.
— Дедушколӧн мундирыс! — зэв нимкодь пырысь шуис Петя. — Вот!
Сэсся посылкаас немтор эз вӧв.
— Ме... ог гӧгӧрво... — бормочитіс тётяыс.
— Страннӧй фантазия пырӧма юрас, — мӧдӧдны кагалы кутшӧмкӧ военнӧй реликвияяс, — пельпомъяссӧ лэптылӧмӧн косіника шуис батьыс. — Шензьӧдантор... тайӧ абу педагогично!..
— Ланьтӧй, ті нинӧм он гӧгӧрвоӧй!
Молодеч бабушка! — горӧдіс детинка радысла да уськӧдчис заветнӧй ёкмыльӧн детскӧй комнатаӧ.
Зэв вӧсньыдик шӧвк бумага пиысь югнитісны старайтчӧмӧн ёкмылялӧм зарни кизьяс.
Петя тэрыба кутіс разьны мундирсӧ.
Боже мой, мый нӧ тайӧ?
Кизьясыс вӧліны орёлтӧмӧсь!
Кизьясыс вӧліны дзик шыльыдӧсь да нинӧмӧн эз торъявны медся донтӧм салдатскӧй одинаркаясысь.
Петя лыддис найӧс, лои дас квайт кизь.
Но ставыс вылӧ оз вӧлі позь пӧлучитны куим пять кӧпейкаысь унджык.
Мый нӧ тайӧ?
Бӧрынас нин, уна во мысти, Петя тӧдмаліс, мый Александр Вторӧй император дырйи офицеръяслӧн кизьясыс вӧліны орёлтӧмӧсь.
Но код нӧ вермис тайӧс тӧдны?
Детинкалӧн киясыс ӧшӧдчисны.
Пидзӧс вылас ковтӧм мундирсӧ пуктӧмӧн, сійӧ пукаліс ӧшинь вылын.
Ӧшинь саяс, термометр дінті, лэбзисны лым чиръяс.
Детинка веськодь пырысь видзӧдіс на вылӧ, весиг первойя лым аддзигӧн некутшӧм долыдлун эз кыпӧд.
Сійӧ синводзын чужлісны ӧти-мӧд бӧрся событиеяслӧн серпасъяс, кӧні сійӧ вӧлі участникӧн да свидетельӧн, и сійӧ вӧлі дзик на неважӧн.
Но ӧні ставыс кажитчис детинкалы сэтшӧм важсяӧн, сэтшӧм гудырӧн, некор вӧвлытӧмӧн, кыдзи вӧт.
Быттьӧкӧ ставыс тайӧ вӧлі кӧнкӧ дзик мӧд карын, а гашкӧ и мӧд странаын.
А сэк жӧ Петя тӧдіс, мый тайӧ эз вӧв вӧт.
Сійӧ вӧлі со сэні, дзик неылын, Куликово поле сайын, лымлӧн йӧв кодь тшын саяс, коді лэбалӧ енэжа-муа костас.
Кӧні ӧні Гаврикыс?
Мый лои Терентийкӧд да матроскӧд?
Удайтчис-ӧ налы мунны керка вевтъяс вывті?
Но, тайӧ юасьӧмъяс вылас эз вӧв <ns>вочакылыс</ns>.
А лымйыс пыр уси сукджыка, вевттис Куликово поле вывса сьӧд мусӧ локтысь тӧвлӧн сӧстӧм, гажа да еджыд шебрасыс.
XLІ
КОЗ
Воис рӧштво.
Павлик садьмис югдытӧдзыс на.
Сылы рӧштвоыс вӧлі кык пӧвса праздникӧн: сійӧ луныс жӧ ӧкурат вӧлі Павликлӧн чужан лунӧн.
Гӧгӧрвоанныд, кыдзи виччысис детинка тайӧ кӧть и долыд, но сыкӧд ӧттшӧтш зэв аслыссяма лун воӧмсӧ, кор сылы друг тырӧ нёль арӧс!
Сӧмын на тӧрыт сылы вӧлі куим арӧс, а талун нёль.
Кор жӧ тайӧ удитіс лонысӧ?
Тыдалӧ, войнас.
Павлик думайтіс важӧн нин кыйӧдны тайӧ таинственнӧй здуксӧ, кор челядь лоӧны ӧти арӧсӧн ыджыдджыкӧн;
сійӧ садьмис войнас, паськыда восьтіс синъяссӧ, но нинӧм сэтшӧм торъя тӧдчанасӧ эз казяв.
Ставыс вӧлі важ кодьыс: камод, войся лампа, образ сайын кос пальма вож.
Кымын ар ӧні сылы: куим али нёль?
Детинка кутіс сюся видлавны ассьыс кияссӧ да ӧдеялӧ улас чужъясьыштіс кокъяснас.
Абу, киясыс да кокъясыс сэтшӧмӧсь жӧ, кутшӧмӧсь вӧліны тӧрыт рытнас, водігӧн.
Но, гашкӧ, неуна быдмыштіс юрыс?
Павлик зіля малаліс юрсӧ, чужӧмбансӧ, нырсӧ, пельяссӧ...
Быттьӧкӧ сэтшӧмӧсь жӧ, кутшӧмӧсь вӧліны тӧрыт.
Тешкодь.
— Нӧшта нин тешкодь сы вӧсна, мый асывнас сылы непременнӧ лоас нёль арӧс.
Тайӧ нин непременнӧ тадз.
Кымын ар жӧ сылы ӧні?
Оз вермы лоны, медым ӧнӧдз на сылы куим арӧс.
Но, мӧдарӧкӧ шуны, и нёль арӧсыс кыдзкӧ оз ладмы.
Бур эськӧ вӧлі садьмӧдны папасӧ.
Сійӧ, дерт, тӧдӧ.
Но петны шоныд эшкын улысь да мунны кӧмтӧг кӧдзыд джодж кузя... он ылӧд, пасибӧ!
Бурджык ланьтны, быттьӧ узьӧ, да куньса синъясӧн виччысьны нёль ар тырӧмсӧ.
Павлик кунис синъяссӧ да ачыс эз казявлы, пыр жӧ унмовсис, а кор садьмис, то пыр жӧ аддзис, мый лампаыс важӧн нин кусӧма да ставнияс костӧд пырӧны тӧвся водз асывлӧн лӧзовсьӧд югӧръясыс.
Ӧні эз вӧв некутшӧм эскытӧмтор, мый сылы нёль ар нин.
Квартираас ставӧн на чӧскыда узисны; весиг кухняас оз на вӧлі кыв Дунялӧн ноксьӧмыс.
Нёль арӧса Павлик чеччыштіс крӧвать вывсьыс да «ачыс пасьтасис», мӧдног кӧ шуны, бӧрӧн кышаліс полотно кизьяса лифсӧ да сюйис кӧмтӧм кокъяссӧ башмакӧ.
Ньӧжйӧникӧн да кыкнан кинас дзуртан сьӧкыд ӧдзӧсъяс восьталӧмӧн, сійӧ мӧдӧдчис госьтиннӧйӧ.
Тайӧ вӧлі ыджыд путешествие ичӧтик детинкалӧн тыртӧм квартира кузя.
Сэні, пемыдінас, став комнатасӧ лыс дукӧн тыртӧмӧн, сулаліс джодж шӧрас мыйкӧ зэв ыджыд да гӧгӧрвотӧм, коді вӧлі ӧшӧдӧма дзик джоджӧдзыс бумага чепъясӧн везйӧдлӧм ӧшӧдчӧм лапаяссӧ.
Павлик тӧдіс, мый тайӧ ёлка.
Кор сылӧн синъясыс привыкнитісны рӧмыдас, сійӧ надзӧникӧн кытшовтіс сук да бархатнӧй рӧма пусӧ, коді вӧлі муртса-муртса дзирдалыштӧ эзысь сунисъясӧн.
Детинкалӧн быд воськов юркыда вуджис ёлкаын ӧшалан бумагаясӧ, найӧ кокнида вӧрзьыштлісны да тіралыштісны, картонъяс да хлопушкаяс шаракылісны, стекляннӧй шаръяс небыдика тиньгыштлісны.
Кор Павликлӧн синъясыс велалісны пемыдінас, сэк сійӧ аддзис пельӧссьыс пӧдарки тыра пызан. И пыр жӧ уськӧдчис сы дінӧ, минут кежлӧ ёлка йылысь дзикӧдз вунӧдліс.
Пӧдаркиясыс вӧліны зэв мичаӧсь, ёна бурджыкӧсь сы дорысь, кутшӧмӧс сійӧ виччысис: лук да стрелаяс, бархатнӧй колчан, «Бабушка Татьяналӧн лэбачьяс видзан двор» нима уна рӧма серпасъяса мичаысь-мича книга, ыджыдъяслӧн кодь настоящӧй лото да вӧв; вӧлыс вӧлі нӧшта ыджыд, нӧшта мичаджык, а медсясӧ сійӧ, мый Кудлатка дорысь вӧлі сійӧ выльджык.
Сыысь кындзи, вӧліны сэні «Жорж Берман» гижӧда монпасье тыра жӧсьт банкаяс, вешъялан картинкаяса шоколадъяс да гӧгрӧс кӧрӧбкаын ичӧтик торт.
Павлик некутшӧма эз кужлы виччысьны татшӧм озырлунсӧ.
Пызантыр ворсанторъяс да чӧсмасянторъяс — и ставыс тайӧ сылы, ӧтнаслы.
Но, детинкалы тайӧ кажитчис этша на.
Сійӧ надзӧникӧн кыскаліс детскӧйысь гӧстиннӧйӧ ассьыс став важ чачаяссӧ, на лыдын тшӧтш и оръясьӧм Кудлаткасӧ, да ӧтлааліс найӧс выль чачаяс дінӧ.
Ӧні ворсанторъясыс вӧліны уна, кыдзи магазинын, но и тайӧ на кажитчис сылы тырмытӧмӧн.
Павлик вайис ассьыс знаменитӧй копилкасӧ да пуктіс сійӧс пызан шӧрас, барабан вылӧ, кыдзи аслас озырлунлысь главнӧй пассӧ.
Ворсанторъясысь тайӧ триумфальнӧй башнясӧ вӧчӧмӧн да сыӧн пӧттӧдзыс нимкодясьӧмӧн, детинка бӧр вуджис ёлка дінӧ.
Сылысь важӧн нин вежсӧ петкӧдіс розӧвӧй сакарӧн киськалӧм ӧти зэв ыджыд преник, кодӧс вӧлі ӧшӧдӧма абу зэв вылӧ, гаруснӧй виж сунис вылӧ.
Кодзув сяма розя шӧра преникыслӧн мичлуныс чуйдіс детинкаӧс сёйны сійӧс, кыдз мый позьӧ регыдджык.
Сійӧ эз аддзы сыысь ыджыд лёктор, мый ёлка вылын лоӧ ӧтик преникӧн этшаджык. Павлик мездіс прениксӧ ёлка вожысь да сюйис вомас.
Сійӧ курччис вель ыджыд кусок, и пондіс шензьыны: преникыс вӧлӧм вовсе абу сэтшӧм чӧскыд.
Преникыс вӧлі веськыда шогмытӧм: чорыд, рудзӧг пызьысь, абу юмов, зэв ёна кылӧ патока дук.
А ӧд ортсы боксяньыс позьӧ вӧлі чайтны, мый татшӧм преникъяссӧ сёйӧны лым кодь еджыд рождественскӧй ангелъяс, кодъяс небесаын сьылӧны нотаяс серти.
Павлик зывӧктӧм пырысь ӧшӧдіс бӧр курччӧм прениксӧ.
Вӧлі гӧгӧрвоана, мый тайӧ кутшӧмкӧ недоразумение.
Тӧдӧмысь, магазинас случайнӧя пуктӧмаӧсь шогмытӧм преник.
Сэки Павлик аддзис мӧд преник, нӧшта на мичаджыкӧс, голубӧй сакарӧн киськалӧм преник.
Сійӧ ӧшаліс вель вылын да ковмис сувтӧдлыны улӧс.
Лыс лап йывсьыс мездывтӧг, детинка курччис преник пельӧссӧ да пыр жӧ сьӧлыштіс — сэтшӧм жӧ чӧскыдтӧм кажитчис и тайӧ преникыс.
Но сьӧкыд вӧлі миритчыны татшӧм мӧвпӧн, мый мукӧд став преникъясыс сідз жӧ некытчӧ оз шогмыны.
Павлик решитіс видлавны став преникъяссӧ, мыйта ӧшалісны ёлка вылас.
И сійӧ босьтчис удж дінӧ.
Кывсӧ боквыв чургӧдӧмӧн, ружтӧмӧн да сільгӧмӧн, детинка кыскаліс ёлка гӧгӧр сьӧкыд улӧс, кайліс улӧс вылӧ, курччыліс прениксӧ, и кор тӧдмавліс, мый шогмытӧм, лэччыліс да кыскыліс улӧссӧ водзӧ.
Регыд став преникыс лои видлалӧма, кык преникысь ӧтдор, кодъяс вӧлі ӧшалӧны дзик пӧтӧлӧк бердас да эз вӧв некутшӧм позянлун на дінӧдз судзӧдчывны.
Павлик дыр сулаліс юрсӧ чатӧртӧмӧн да мӧвпаліс.
Преникъяс кыскисны сійӧс асланьыс шензьӧдана да судзӧдны позьтӧм мичлунӧн.
Детинка эз сомневайтчы, мый тайӧ преникъясыс сійӧс оз нин ылӧдны.
Сійӧ мӧвпаліс нин сы йылысь, кыдз эськӧ сувтӧдны улӧс вылӧ мӧд улӧс да сідз заводитлыны судзӧдны.
Но сэк буретш кыліс праздничнӧй платьеӧн шпорӧдчӧм, и нюмъялысь пӧрысь тётяыс пырис гӧстинӧйӧ.
— А, миян именникным чеччӧма медся водз!
Мый тэ тані вӧчан?
— Гуляйта ёлка инті, — скромнӧя вочавидзис Павлик, да тётя вылас пондіс видзӧдны дӧверчивӧй, правдивӧй синъясӧн, кыдзи бура воспитайтӧм кага.
— Ах, тэ, менам зарни чери!
Инті!
Абу инті, а дінті.
abu
Но поздравляйта, поздравляйта!
И детинка лои тётяыс пӧсь да мелі сывтырйын.
А кухнясянь тэрмасис нин яндысьӧмысла гӧрдӧдӧм чужӧмъяса Дуня, ас водзас кутіс вӧсньыдик чашка зарни гижӧдӧн: <rus>«С днем ангела»</rus>.
Тадзи заводитчис тайӧ гажа луныс, кодлы вӧлі сиӧма немвиччысьтӧг помасьны зэв аслыссямӧн.
Рытнас Павлик дінӧ вайӧдісны гӧстьясӧс: детинкаясӧс да нывкаясӧс.
Ставныс найӧ вӧліны сэтшӧм посниӧсь, мый Петя лыддис аслас достоинствоысь улынджыкӧн, непӧштӧ ворсны накӧд, но весиг сёрнитнысӧ.
Сьӧлӧм вылас сылӧн вӧлі гажтӧм да сьӧкыд. Сійӧ пукаліс пемыд детскӧй комната ӧшинь вылын да видзӧдіс мича узоръясӧн кынмӧм ӧшинь вылӧ, кӧні йи папоротникъяс костӧдыс дзирдаліс улич вывса пӧнарлӧн зарни ӧрекыс.
Быттьӧ кутшӧмкӧ беда водзын сьӧлӧмыс сылӧн эз вӧв спокойнӧй.
Гӧстинӧйсьыс йиджтысис ёлкалӧн пӧсь да трачкӧдчан югӧрыс, коді ыпъяліс зэв уна сисьясӧн да зарни зэрӧн.
Кылісны кыпыд шыяс фортепьянолӧн.
Тайӧ Петялӧн батьыс, сюртук пӧлаяссӧ лӧсьӧдыштӧмӧн да крахмальнӧй манжетъяснас сярӧдчӧмӧн, ворсіс семинарскӧй полька.
Челядьяслӧн зумыд кокъясыс тӧлктӧг тапӧдчисны ёлка гӧгӧрын.
— Нинӧм, терпитышт, казак, — Петя дінті прӧйдитіг моз шуис тётяыс. — Эн завидуйт.
И тэнад улича вылын коркӧ лоас праздник.
— А, тётя, тэ дзик нинӧм он гӧгӧрво! — нориника шуис детинка. — Мун, кытчӧ мӧдӧмыд.
Но вот воис ӧрехъяс да преникъяс юклан дыр виччысян кад.
Челядь кытшалісны ёлкасӧ да кокчунь йылас сувтӧмӧн, судзӧдчисны преникъяс дінӧ, кодъяс югъялісны орденъяс моз.
Ёлкаыс кутіс шатласьны, кутісны шарӧдчыны чепъясыс.
И друг кыліс повзьӧм вӧсни гӧлӧс:
— Ой, видзӧдлӧй, менам преникӧй курччӧма!
— Ой, и менам тшӧтш!
— Менам кык, и кыкнаныс пиньтуйӧсь...
— Э! — шуис кодкӧ шог пырысь. — Найӧ нин вӧвсе абу сэтшӧм выльӧсь.
Найӧс ӧтчыдысь сёйлӧмаӧсь нин.
Тётя вӧлі юрси йылӧдзыс гӧрдӧдӧма, сулаліс сы дінӧ быд боксянь чургӧдӧм пиньтуйӧсь преникъяс костын.
Медбӧрын, сылӧн синъясыс сувтісны Павлик вылӧ.
— Тайӧс тэ вӧчин, лёк детинка?
— Ме, тётечка, найӧс кӧсйи чуть-чуть видлыштны, — шуис Павлик скӧрмӧм тётяыс вылӧ паськыда восьтӧм челядь синъясӧн видзӧдӧмӧн. Ёлка бияс водзын синъясыс сылӧн кажитчисны янтарнӧйӧн.
Сэсся ышловзис да содтіс: — Ме чайті найӧ чӧскыдӧсь, а найӧ, вӧлӧмкӧ, сӧмын гӧстьяслы.
— Ланьтан он тэ, сӧрванеч? — горӧдіс тётя кияснас шеныштӧмӧн, да уськӧдчис буфет дінӧ, кӧні, сы шуд вылӧ, вӧлі нӧшта кольӧма на уна чӧсмасянтор.
Став ӧбидитчӧм челядь-гӧстьясӧс пыр жӧ вӧлі бурӧдӧма, скандалсӧ лои вевттьӧма.
Регыд очсалысь гӧстьясӧс кутісны нуӧдавны гортаныс.
Праздник эштіс.
Павлик босьтчис вайӧдны пӧрадокӧ ассьыс пӧдаркияссӧ.
Сэк буретш детскӧй ӧдзӧс дорӧ гусьӧникӧн локтіс Дуня да чукӧстіс Петяӧс.
— Паныч, тэнӧ чернӧй ходса пос вылын виччысьӧ Гаврикыд, — вашнитіс сійӧ гӧгӧр видзӧдлӧмӧн.
Петя уськӧдчис кухняӧ.
Гаврик пукаліс чернӧй ходса джуджыд ӧшинь вылын, пельпомнас гыӧра ӧшинь дінӧ лэччысьӧмӧн, кӧні вӧлі ворсӧны тӧлысьлӧн лӧз югӧръясыс.
Башлык увсьыс югъялісны посньыдик скӧр синъяс.
Детинка сьӧкыда пошиктіс.
Первойсӧ Петя чайтіс, мый Гаврик локтіс долг корны.
Сійӧ лӧсьӧдчыліс нин висьтавны, кутшӧм несчастье суис сійӧс дедыс мундирӧн и кизьясӧн, и сетны честнӧй благороднӧй кыв, мый кык лунысь не сёрӧнджык сійӧ ставсӧ мынтысяс.
Но Гаврик тэрыба кыскис ватнӧй ковта питшӧгсьыс зэв тӧдса нёль мешӧк да чургӧдіс Петялы.
— Дзеб, и лоам тэкӧд рӧщӧтын, — гортӧминика, но чорыда шуис сійӧ. — Иосиф Карловичсяньыд колясыс, <rus>царстве</rus> небеснӧй сылы.
Тайӧс шуигӧн Гаврик лабутнӧя пернапасасис.
— Дзеб да видз, кытчӧдз оз ковмы.
— Дзеба, — вашкӧдӧмӧн вочавидзис Петя.
Гаврик дыр чӧв оліс.
Сэсся кулакнас чышкыштіс нырувсӧ да лэччис ӧшинь вывсьыс.
— Но, Петька, ло дзоньвидза...
— А найӧ — удитісны сэки?
— Удитісны.
Керка вевтъяс вывті пышйисны.
Ӧні найӧс быдлаысь корсьӧны.
Гаврик сэсся думыштіс, эз-ӧ сійӧ <ns>мый-нибудь</ns> висьтав лишнӧйтор, но сэсся матыстчис дзик Петя пель дінӧ да вашкӧдіс:
— Ой, мыйта йӧзӧс босьтісны!
Но найӧс оз вермыны кутны.
Ме тэд висьтала.
Найӧ катакомбаясын дзебсясьӧны.
Налӧн став боевикъясыс сэнӧсь.
Тулыснас бара заводитасны.
А Терентийлысь гӧтырсӧ ичӧтик челядьяснас — Женечкакӧд да Мотякӧд — кӧзяиныс квартирасьыс вӧтлӧ.
Вот кутшӧм делӧыс.
Гаврик тӧждысьӧм пырысь гыжйыштіс синкымсӧ.
— Ог тӧд ӧні, мый меным вӧчны накӧд.
Тыдалӧ, ковмас ставнымлы ӧтвылысь вуджны Матысса Мельничаясысь дед хибаркаӧ.
А дед миян, тӧдан, дзик немортӧдз воис.
Тыдалӧ, регыд кулас.
Тэ миянӧ коркӧ, Петька, век жӧ пырав.
Сӧмын виччысьышт недыр...
Главнӧйыс, мешӧкъяссӧ дзеб бура.
Нинӧм.
Тэ эн бӧрд, Маруся, лоан тэ менам.
Вай китӧ.
Гаврик топыда кутліс кисӧ Петялысь да котӧртіс аслас киссьӧм кӧмнас пос кузяыс грымӧдчӧмӧн.
Петя локтіс бӧр детскӧйӧ да дзебис мешӧкъяссӧ ранецас, книгаяс улӧ.
Но сэки друг сэтшӧм шумӧн камгысьӧмӧн воссис ӧдзӧсыс, да комнатаас друг пырис батьыс, кутіс киас тшыкӧдӧм вицмундирсӧ.
— Мый тайӧ? — юаліс сійӧ сэтшӧм гортӧм гӧлӧсӧн, мый детинка муртса эз вошты садьсӧ.
— Святӧй истиннӧй крест... — бормочитіс Петя, но пернапасасьны сылӧн эз тырмы выныс.
— Мый тайӧ? Кыдз тайӧ гӧгӧрвоны? —
равӧстіс батьыс, кутіс дрӧжжитны да зэв ёна гӧрдӧдіс.
Сійӧ жӧ здукас, быттьӧкӧ батьыслӧн скӧр гӧлӧс вылӧ воча шыӧдчӧмӧн, гӧстинӧйсянь кыліс пель чунӧдана равзӧм Павликлӧн.
Ичӧтик детинка пырис котӧрӧн, повзьӧмысла слабмӧм кокъяс вылас шатласис и кутіс батьсӧ пидзӧсӧдыс.
Сылӧн нёль пельӧса вомыс вӧлі паськӧдӧма сэтшӧм паськыда, мый мичаа тыдаліс равзан горшыс.
Тіраліс ичӧтик кывйыс.
Визувтіс синва.
Польдыштӧм кодь киясас сылӧн чеччаліс восьса копилка, кодӧс вӧлі тыртӧма деньгаяс пыдди быд сикас зёльӧдчан кламӧн.
— <ns>П...па...п...па</ns>! — мыкталӧмӧн ымзіс Павлик. — <ns>Пе-еть-ка</ns> менсьым... <ns>гу-ся-лӧ-ма</ns>!
— Честнӧй благороднӧй... — заводитліс Петя, но батьыс крепыда нин кутіс сійӧс пельпомӧдыс.
— Некытчӧ туйтӧм детинка, сӧрванеч, — горзіс сійӧ, — ме тӧда ставсӧ!
Тэ ворсан азартнӧй ворсӧмъясӧн!
Пӧръячка!
Сійӧ сэтшӧм чорыда кутіс пыркӧдны Петяӧс, быттьӧкӧ кӧсйис детинка пытшкысь пыркнитны ловсӧ.
Улыс черлыыс сылӧн тіраліс, чеччаліс тшӧтш и сьӧд шнур йылын сылӧн пенснеыс, коді вӧлі исковтӧма пӧсялӧм ныр вывсьыс.
— Пырысь пыр жӧ вай татчӧ сійӧ... кыдзи найӧ шусьӧны... <ns>чушки</ns> либӧ <ns>душки</ns>...
— Ушки, — мудера нюмдӧмӧн шуис Петя, зілис делӧсӧ <ns>кыдз-нибудь</ns> шуткаӧн бергӧдны.
Но, пи вомсьыс «ушки» кыв кылӧм бӧрын, батьыс пузис нӧшта ёнджыка.
— Ушки?
Вот и бур...
Кӧні найӧ?
Тайӧ жӧ здукӧ вай найӧс татчӧ.
Кӧні сійӧ улича вывса страмыс?
Кӧнӧсь сійӧ микробъясыс?
Пачӧ!
Плитаӧ!
Мед дукыс эз вӧв!
Сійӧ тэрыба кытшовтіс синъяснас комнатасӧ да уськӧдчис ранец дінӧ.
Петя бӧрдӧмӧн котӧртіс сы бӧрся коридор кузя кухняӧдзыс, кытчӧ батьыс, гырыся да скӧрысь тувччалӧмӧн, ӧдйӧ да зывӧктӧм пырысь, кыдзи кыскылӧны кулӧм кань пиянӧс, нуис мешӧкъясӧ.
— Папочка!
Папочка! — горзіс Петя, кватайтіс сійӧс гырддзаӧдыс. — Папочка!
Батьыс скӧрысь тойыштіс Петяӧс, сэсся ыджыд шумӧн вештіс кастрюля да, манжетъяссӧ саӧн пачкайтӧмӧн, сюйис мешӧкъяссӧ ломтысян плитаӧ.
Детинка места вылас кынмис повзьӧмысла.
— Пышйӧй! — горӧдіс сійӧ не ас гӧлӧснас.
Сійӧ жӧ здукас плитаын кутіс лыйлыны.
Кыліс неыджыд взрыв.
Конфоркасьыс ыпнитіс уна рӧма биӧн.
Пусян лапшаыс лэбис кастрюлясьыс да сибдіс пӧтӧлӧкас.
Плитаыс поті.
Потассьыс кутіс петны зэв курыд тшын, коді ӧти минутаӧн тыртіс став кухнясӧ.
Кор плитасӧ киськалісны ваӧн да куралісны пӧимсӧ — сы пытшкысь аддзисны дзонь чукӧр револьвернӧй патронъяслысь сотчӧм гильзаяс.
Но немтор нин тайӧс Петя эз помнит.
Сійӧ вӧлі садьтӧм.
Сійӧс водтӧдісны вольпасьӧ.
Сійӧ вӧлі дзик ӧзйӧ.
Пуктісны термометр.
Жарыс, вӧлӧмкӧ, <rus>тридцать девять и семь десятых</rus>.
XLII
КУЛИКОВО ПОЛЕ
Муртса на помассис скарлатина — заводитчис <rus>воспаление легких</rus>.
Петя висис тӧв чӧжыс.
Сӧмын ыджыдвидз шӧрын Петя кутіс ветлыны комнатаысь комнатаӧ.
Матысмӧ вӧлі тулыс.
Водз тулыс, муртса-муртса шондӧдан кад.
Но абу нин тӧв, но прамӧй тулысӧдз ылын на.
Недыр кежлӧ усьлан лым, кодӧн детиналы сідзи и эз удайтчы нимкодясьны тайӧ во вылас, важӧн нин сылі.
Сулаліс одессаса мартлӧн косіник руд поводдя.
Слабитӧм кокъяс вылын Петя довъяліс комнатаысь комнатаӧ, кодъяс вольпасьысь чеччӧм бӧрын пыр жӧ пондісны кажитчыны посньыдикӧсь да лайкыдикӧсь.
Сійӧ сувтліс кокчунь йылас рӧмпӧштан водзын пемыд передньӧй вежӧсын да сьӧлӧмсӧ топӧдан жальӧн тырӧм синмӧн видзӧдліс ассьыс нюжалӧм еджыд чужӧмсӧ, аслас чужӧмыс кажитчис кутшӧмкӧ тӧдтӧмӧн, вӧлі повзьӧм да чуймӧм синъясаӧсь.
Первойя лунджынсӧ детина пыр вӧлі квартираын дзик ӧтнасӧн: батьыс ветліс урокъяс вылӧ, тётяыс гуляйтіс Павликкӧд.
Тыртӧм комнатаяс шумысь кокньыдика бергӧдчӧ вӧлі юрыс.
Маятниклӧн лэчыд шыыс повзьӧдліс аслас настойчивӧй да ланьтӧдны вермытӧм помтӧг тічкӧдчӧмӧн.
Петя матыстчис ӧшинь тас дінӧ.
Ӧшиньяс вӧліны тӧвся моз на нӧшта сюялӧмаӧсь вижӧдӧм вата струбича визьӧн да рама костъясас шырӧмӧн киськалӧма гарус.
Детина аддзис руд кос мостовӧйлысь коньӧрлунсӧ, Куликово полелысь чорыд мусӧ, муртса тӧдчана кельыдлӧз васӧд слӧйяса руд енэжсӧ.
Кухня ӧшиньсянь тыдалісны полянка вылысь сиреньлӧн кушмӧм уввожъясыс.
Петя тӧдіс, мый кульыштны кӧ пиньнад сылысь курыд кырсьсӧ, то тыдовтчас шензьымӧнъя виж, фисташкӧвӧй яйыс сиреньлӧн.
Шоча да покойникӧс колльӧдӧм моз басӧн дрӧжжитіс сынӧдас джыннянлӧн ыджыд видз дырся звӧн, коді пыртіс сьӧлӧмӧ весьолан да шог чувство.
И век жӧ тайӧ гӧлиник мирас вӧлі пуктӧма нин — сӧмын виччысисны ассьыныс чассӧ — тулыслӧн ыджыдысь-ыджыд вынъясыс.
Найӧ тӧдчисны быдторйын.
Но медся ёна нин гиацинтъяс луковицаяс серти.
Комнатаясса тулыссӧ нӧшта вӧлі дзебӧма на пемыд чуланӧ.
Сэні, клам костын, гортса кӧлуйяс да шыръяс дук пиын, тётяыс Петялӧн сувтӧдаліс стен пӧлӧныс векньыдик вазончикъяс.
Петя вӧлі тӧдӧ, мый голландскӧй луковицаяслы чужӧм вылӧ колӧ пемыдін.
Чулан пытшса пемыдын муніс голландскӧй луковица чужӧмлӧн да быдмӧмлӧн таинствоыс.
Луковицалӧн косьмӧм да шӧлкӧвӧй кыш пиысь вӧлі мыччысьӧ бледіник, но ньӧв кодь крепыд ныр.
Детина тӧдіс, мый буретш пасха кежлӧ зэв мичаа мыччысясны кыз кокъяс йылын зумыд да кудриа дзоридз чукӧръяс, еджыд да лиловӧй гиацинтъяслӧн.
А такӧд тшӧтш Петялӧн сьӧлӧмыс доймис да гажтӧмтчис тайӧ водз тулысса тыртӧм да рудіник тувсов мирас.
Лунъясыс лоины кузьджыкӧсь и детинкалы нинӧмӧн нин вӧлі тыртны ӧбед да ужин костса зэв кузя кыссян часъяссӧ.
О, кутшӧм вӧліны кузьӧсь да сьӧкыдӧсь водз тулыслӧн лунъясыс!
Найӧ вӧліны кузьӧсьджык Матысса Мельничаяс вылӧ мунан кузь да тыртӧм уличаясысь.
Петялы разрешитісны гуляйтны керка дінын.
Сійӧ ньӧжйӧникӧн ветліс водзӧ да бӧрӧ кос тротуар кузя, вокзал сайӧ лэччысь шонді лучьясысь синъяссӧ читкыралӧмӧн.
Нӧшта во сайын на вокзалыс сылы кажитчыліс кар помӧн.
Вокзал саяс сы ногӧн заводитчыліс нин география.
Ӧні жӧ детинка тӧдіс, мый вокзал саяс пыр на нюжӧдчӧ кар, кыссьӧны предместьеяслӧн кузь да буса уличаясыс.
Сійӧ тӧдіс, мый найӧ нюжалӧны на и водзӧ рытыввывлань.
Сэні гажтӧм кирпичнӧй керкаяслысь паськыд костъяссӧ тыртӧмӧн, ӧшалӧ нэмӧвӧйся гӧрд шонділӧн ыджыдысь-ыджыд кытшыс, кодлӧн кӧть эз вӧвны югӧръясыс, но век жӧ ёрис синтӧ лэчыд да зумыш югӧрӧн.
Пасхаӧдз кык вежон войдӧр биндюжникъяс вайисны Куликово поле вылӧ керъяс.
Воисны плӧтникъяс, му кодйысьяс, десятникъяс.
Му кузяыс быд бокӧ нюжӧдісны рулеткаяс, лентаяс.
Пӧдрядчикъяс, кодъяслӧн морӧс зепъясас вӧліны складнӧй виж аршынъяс, ветлісны поле кузя, мерайталісны участокъяс.
Тайӧ заводитчис пасхальнӧй ярмарка кежлӧ балаганъяс стрӧитӧм.
Петялы эз вӧв таысь ыджыдджык нимкодясяныс, кыдзи Куликово поле кузя, гырысь кӧрттувъяс тыра ящикъяс, черъяс, пилаяс, керъяс, чагъяс костті ветлыны да гадайтны, кытчӧ да мый лоӧ стрӧитӧма.
Сувтӧдӧм столбъяслӧн быд выль рад, быд выль канава, рулеткаӧн мерайтӧм да маег-меткаясӧн пасъялӧм быд участок челядьлысь кыпӧдліс шензьӧм.
Ӧзъян фантазия серпасаліс мойдвывса мичлунсяма балаганъяс, кодъясын лоӧны тыр тайнаяс да чудесаяс, кӧть сэки жӧ воддза опытыс дугдывтӧг висьталіс, мый ставыс лоӧ дзик жӧ сэтшӧм, кутшӧм вӧлі и колян во.
Не омӧльджык и не бурджык.
Но фантазияыс эз вермы миритчыны сыкӧд, Петялӧн фантазия корис мыйкӧ выльтор, вӧвлытӧмтор.
Петя матыстчыліс рабочӧйяс дінӧ, пӧдрядчикъяс дінӧ, ниртчис на гӧгӧрын, зілис <ns>мый-нибудь</ns> унджык тӧдмавны.
— Кывзы, тэ он тӧд, мый лоӧ тані?
— Мый сэн тӧднысӧ, балаган.
— Ме тӧда мый балаган, а кутшӧм?
— Кыдзи кутшӧм?
Пу балаган.
Детинка мырдӧнысь серӧктыліс, зілис ластитчыны.
— Да ме ачым тӧда, мый пу.
Кутшӧм тэ комик!
А мый сэні лоӧ?
Цирк?
— Цирк.
— Кыдз жӧ цирк, кор циркыс гӧгрӧс, а тайӧ абу гӧгрӧс?
— Сідзкӧ, абу цирк.
— Гашкӧ, понопитикум?
— Понопитикум.
— Татшӧм ичӧтик?
— Сідзкӧ абу понопитикум.
— Висьтав збыльысь, мый?
— Нужник.
Неприличнӧй кылысь Петя гӧрдӧдӧ, серӧктӧ нӧшта гораджыка, сійӧ вӧлі дась быд сикас унижение вылӧ, мед сӧмын мыйкӧ кӧть неуна тӧдмавны.
— Ха-ха-ха!
Висьтав збыльысь, мый тані лоӧ?
— Мун детинка, вешйы, тэныд тані абу компание.
Урок вылад сёрман.
— Ме ог на ветлы гимназияӧ.
Ме виси скарлатинаӧн, и вӧлі сэсся воспаление легких.
— Сідзкӧ мун да вод вольпасьӧ, чем тані кок улын гартчыны.
Йӧзсӧ эн ылӧдлы!
И, Петя, мырдӧнысь нюмдӧмӧн, мунліс сэсь, юрсӧ жугліс тӧдмавны вермытӧм вопросъяс вылын.
Но, колӧ шуны, Петялы вӧлі бура тӧдса, мый сэтчӧдз, кытчӧдз балаганъяссӧ вылысяньыс оз зэвтны дӧраӧн да оз ӧшлыны картинаяс, нинӧм он вермы тӧдны.
Тайӧ вӧлі сэтшӧм жӧ, кыдзи, шуам, гадайтны кутшӧм рӧма гиацинт петас пасха первой лун кежлӧ кельыдіник петас кокысь.
Страстнӧй субӧтаӧ балаганъясӧ вайисны таинственнӧй виж ящикъяс да сундукъяс, а сэтчӧ гижӧма: <rus>«Осторожно»</rus>.
Но Одессаын эз вӧв ни ӧти детинка, коді эськӧ эз тӧд, мый збыльысь тайӧ сундукъяс пытшкас.
Позьӧ вӧлі веськыда чайтны, мый тані восковӧй фигураяс, фокусникъяслӧн волшебнӧй пызанъяс либӧ гудыр синъяса да вижӧдӧм жалояса плавкӧс змейяс.
Вӧлі сідз жӧ тӧдса, мый тайӧ сундукъяс пӧвсын ӧтикын эм дамскӧй бюста да кокъяс пыддиыс чери сьӧм сера бӧжа русалка-нывбаба.
Но кыдзи сійӧ олӧ сэні ватӧгыс?
Вермас лоны, гашкӧ, сундукас сюйӧма ванна?
Либӧ русалка-нывбабасӧ упакуйтӧма морскӧй нюйт пиӧ?
Став йылысь та йылысь позьӧ вӧлі сӧмын аскежын думайтны да чайтны.
Терпеньесӧ воштӧмӧн, Петя виччысис ярмарка заводитчӧм.
Сылы кажитчис, мый нинӧм на абу дась, мый став чайтӧмъясыс весь вошӧны, а друг ярмаркаыс таво оз воссьы.
Но тайӧ волӧмъясыс лоины весьшӧрӧ.
Праздник первойя лун кежлӧ ставыс вӧлі гӧтов: ӧшлӧма картинаяс, флагъяслы лӧсьӧдӧм столбъяссӧ белитӧма, площадьсӧ бура киськалӧма кузь виж бӧчкаясын кыскалӧм ваӧн, кодъясӧс праздник рытъясас новлӧдлісны балаганъяс костӧд да сьӧдӧдісны кос мусӧ югъялан ва гуранъясӧн.
Некымын кылӧн кӧ шуны, пасха воис да пондіс дзордзавны буретш сійӧ лунӧ, кор сылы колӧ вӧлі лоны календар серти.
Мудзмӧн брунгисны джыннянъяс, летсьӧм сера кымӧръяс костӧд ловзис свежӧй шонді.
Еджыд прӧшвиа платтьӧӧ вӧччӧм тётя вундаліс ветчина, пешкыльтіс окороклысь револьвернӧй кабура кодь кыз да гӧгрӧс кучиксӧ.
Сахарысь вӧчӧм ыжъяс сулалісны куличьяс вылын.
Розовӧй Христос лэбис сутуга йылын, кыдзи балерина, бумагаысь вӧчӧм зібйыв спас киас кутӧмӧн.
Гӧра кодь виж кресс-салат гӧгӧрын куйлісны лӧставтӧдз мӧс выйӧн мавтӧм да уна рӧмӧн мичӧдӧм чӧсмасян торъяс, кодъясын отражайтчисны мыськалӧм ӧшиньясын, кыдзи зеркалӧын.
Вазонъясын кудриа гиацинтъяс, кодъясӧс вӧлі гартыштӧма складкаясӧн вӧчӧм розовӧй бумагаӧн, ӧвтісны пӧдтымӧнъя-юмов да сыкӧд ӧттшӧтш сійӧ кулӧм мортӧс дзебан кадся аслыс сяма ароматӧн и сэтшӧм сука, мый кажитчис, быттьӧ тайӧ ароматыс руалӧ пасхальнӧй пызан весьтын шонді лучьясас сиреневӧй сиясӧн.
Но буретш пасха первой луныс и вӧлі Петялы торйӧн нин терпитны вермытӧм кузь да гажтӧм.
Делӧыс сыын, мый пасха первой лунӧ вӧлі запретитӧма быд сикас зрелищеяс да гуляниеяс.
Тайӧ лунсӧ полиция сетліс енлы.
Но сы пыдди мӧд лунас дас кыкӧд чассянь — начальство тшӧктӧм серти — йӧзыс заводитісны гажӧдчыны.
Стӧч луншӧр кадӧ кыліс дежурнӧй околоточнӧйлӧн тутӧстӧм шы, и Куликово поле шӧрын белитӧм джуджыд мачта вылын кыптіс-павтыртчис куим рӧма флаг.
И пыр жӧ заводитчис мыйкӧ гӧгӧрвоны вермытӧмтор.
Кучкисны полкӧвӧй оркестрлӧн турецкӧй барабанъяс.
Заводитісны ворсны карусельяслӧн шарманкаяс да ичӧтик органъяс.
Кылісны клоунъяслӧн да фокусникъяслӧн обезьянаяслӧн кодь чирзан гӧлӧсъяс, найӧ гораа чуксалісны публикасӧ балаганса белитӧм москияс вывсянь.
Кутіс бергавны стеклярус, мӧдӧдчисны коляскаяс да вӧвъяс.
Юр бергӧдчӧмӧн моз кымӧр сера енэжас кучкисны качельяслӧн посньыдик корабльясыс.
Быдлаын зэв зіля да ланьтлытӧг кучкалісны негырысь ыргӧн кӧлӧкӧлъяс да треугольникъяс.
Разносчик нуис юр вылас дзирдалан стекляннӧй кувшин краситӧм йиа ваӧн, кӧні плавъялісны лимонлӧн некымын кытш, йи тор да бусӧсь эзысь шонді.
И кузь гӧна сьӧд шапкаа салдат-портартурец, пелька сапӧгъяссӧ пӧрччӧмӧн вӧлі кайӧ нин йӧзӧн кытшалӧм да майтӧгӧн мавтӧм столб кузя, код йылын куйлісны призовӧй бритва и помазок.
Сизим лун чӧж луншӧр кадсянь шонді лэччытӧдз гримгис-шумитіс Куликово полелӧн юр бергӧдчан карусельыс, тыртліс Бачейлысь квартирасӧ гажӧдчыны воӧм предместьеясса йӧзъяс уна гӧлӧсъяса зыкӧн.
Лун чӧж, асывсянь да рытӧдз, Петя ветліс Куликово поле вылын.
Сійӧ мыйла кӧ вӧлі чайтӧ, мый непременнӧ тані паныдасяс Гавриккӧд,
тшӧкыда кор аддзывліс йӧз чукӧрысь лиловӧй бобриковӧй гач, кизьяса да якӧра фуражка, тадз вӧлі пасьтасьӧма Гаврик колян вося пасха дырйи, — Петя уськӧдчыліс йӧзъяссӧ тойлалӧмӧн, но пыр весьшӧрӧ.
Тайӧ прӧстӧй йӧзлӧн гуляниеыс, — кӧні уна мужичӧйяслӧн вӧліны вӧсньыдик кӧрт бедьяс, кыдзи Терентийлӧн да уна нывъяслӧн Мотялӧн моз жӧ бирюзовӧй исергаяс, — мыйӧнкӧ вӧлі казьтыштӧны Матысса Мельничаясса олысьясӧс.
Но виччысьӧмыс пӧръяліс Петяӧс.
Помассис ярмаркалӧн медбӧръя лун.
Оркестръяс ворсісны медбӧръяысь вальс <rus>«Тоска по родине»</rus>.
Ярмарочнӧй флаг лэччис.
Быдладорсянь кылісны полицейскӧйяслӧн тюрзӧмъяс.
Площадьыс кушмис.
Ставыс вӧлі эштӧма мӧд пасхаӧдз.
Гажтӧм рытъя кыаыс дыр на зумыша ӧзйис ёна мичмӧдӧм, но зэв лӧнь балаганъяс сайын, вӧртӧм передвижкаяс кӧрт кӧлесаяс сайын, тыртӧм флагштокъяс сайын.
Сӧмын шогиника прӧйдитӧм праздниклӧн терпитны вермытӧм гажтӧм чӧвлунас кывлісны на левлӧн зэв ёна равзӧмыс да гееналӧн лэчыд серам кодь шыыс.
Асывнас воисны биндюжникъяс, да кык лун мысти ярмаркасьыс эз коль весиг и туйыс.
Куликово поле бара пӧрис сьӧд да гажтӧм площадьӧ, кысянь лунтыр кылісны салдатъясӧс велӧдысь ефрейторъяслӧн сьылан гӧлӧсъясыс:
— <ns>Напра-а-а... ва</ns>! Ать, два!
— <ns>Нале-ее...оп</ns>! Ать, два!
— <ns>Кр-р-ру-...гом</ns>! Ать, два!
А лунъясыс лоины пыр кузьджыкӧсь да гажтӧмджыкӧсь.
И вот ӧтчыд Петя мӧдӧдчис море дінӧ гӧститны Гаврик ордӧ.
XLIII
ПАРУС
Гавриклӧн дедыс вӧлі кулан выйын нин.
И Гаврик, и Мотя, и Мотялӧн мамыс, и Петя, коді ӧні пӧшти став кадсӧ коллявліс море дорын, — ставныс тӧдісны, мый дед регыд нин кулӧ.
Тӧдіс тайӧс и ачыс дедыс.
Асывсяньыс да рытӧдзыс сійӧ куйліс ӧшӧдчӧм кӧрт крӧвать вылын, кодӧс вӧлі петкӧдӧма хибаркасьыс сӧстӧм сынӧд вылӧ, апрельса шонді водзӧ.
Кор Петя первойысь матыстчис сы дінӧ, медым здоровайтчыны, детинкаӧс чуймӧдіс дедлӧн сӧстӧм да пырыс тыдалан чужӧмыс, коді вӧлі югъялӧ гӧрд пӧдушка вылын кучикувса вӧсньыдик лазурӧн.
Кузь да еджыд тошкыс, спокойнӧй да яснӧй тайӧ чужӧмыс шензьӧдіс Петяӧс аслас мичлунӧн да важностьӧн.
Но медся шензьӧданаыс да медся нелӧсьыдыс вӧлі сыын, мый сылӧн быттьӧкӧ эз нин вӧв арлыдыс, а оліс быттьӧкӧ кад сайӧ вешйӧмӧн.
— Здравствуй, дедушка, — шуис Петя.
Старик бергӧдіс виртӧм да фиалковӧй рӧма синлапъяса синъяссӧ, дыр видзӧдіс гимназист вылӧ, но, тыдалӧ, эз тӧд.
— Тайӧ жӧ ме, Петька, Канатнӧй улича вылысь, Куликово поле пельӧсысь.
Дед вӧрзьӧдчытӧг видзӧдіс ылӧ.
— Тэ сылы, дедушка, колян во нӧшта грузилӧ кисьтлін пломбаысь, — тӧдвылас уськӧдіс Гаврик.
— Он помнит?
Важсӧ казьтыштӧмыс кымӧр кодь вуджӧрӧн муніс старик чужӧм вывті.
Сійӧ мичаа да гӧгӧрвоӧмӧн нюмдіс пинянъяссӧ петкӧдлӧмӧн да шуис надзӧник, но торъя зевтчытӧг:
— Грузилӧ.
Да.
Вӧчлі.
Свинечысь.
И меліа видзӧдліс Петя вылӧ да пондіс паръяснас рӧмидзтыны.
— Нинӧм.
Быдмыштӧмыд.
Мун, пиукӧй, мун.
Ворс берег дорас изъяснас.
Ворс.
Сӧмын видзчысь, медым ваас он усь.
Тыдалӧ, Петяыд пыр на кажитчис сылы ичӧтик кагаӧн, правнук Женечкаыс кодьӧн, коді сэн жӧ уяліс одуванчик виж дзоридзьяс пӧвсын.
Кадысь-кадӧ старик кыпӧдліс юрсӧ, медым любуйтчыштны аслас овмӧсӧн.
Терентийлӧн семья воӧм бӧрын тані ставыс лои сідз, мый омӧля позьӧ вӧлі сійӧс тӧдны.
Позьӧ вӧлі чайтны, мый найӧ вайӧмаӧсь аскӧдныс тшӧтш Матысса Мельничаяслысь ичӧтик тор.
Терентийлӧн гӧтырыс пасха кежлӧ мавтіс сёй джоджсӧ, белитіс хибаркасӧ пытшкӧссяньыс и ортсысяньыс.
Томмӧм керка гажаа югъяліс шонді водзас мыськалӧм стеклӧяснас, кодъясӧс вӧлі гӧгӧрыс мавтӧма синькаӧн.
Сы гӧгӧрын быдмисны дзордзавны заводитчан выйын петушокъяс, а петушокъяс вылас вӧлі пуксьӧдалӧма Мотялысь аканьяссӧ, кодъяс петкӧдлісны дача вылӧ локтӧм озыр дамаясӧс.
Гезъяс йылын вӧлі косьмӧны уна рӧма новлан кӧлуйяс.
Детинкалӧн кодь юрсияса Мотя вӧлі киськалӧ градъяс, кыкнан кинас ыджыд лейка кынӧм бердас топӧдӧмӧн.
Кык столб костын проволока йылын гажтӧма югъялӧмӧн котраліс Рудько пон.
Градйӧр водзас тшыналіс сёй пач, кытчӧ труба пыддиыс вӧлі пуктӧма пыдӧстӧм чугун.
Чӧскыда кораліс тшынасьӧм кулеш.
Мотялӧн мамыс оборкаа юбкаӧн сулаліс вор весьтын копыртчӧмӧн.
Сы гӧгӧрын сынӧдас лэбалісны майтӧг быгъяс.
И дедлы кор-сюрӧ кажитчыліс, мый кадыс бергӧдчӧма бӧрланьӧ, мый сылы, дедлы, бара нелямын арӧс.
Покойнича-гӧтырыс муртса на белитӧма хибаркасӧ.
Ӧдуванчик турунъяс кузя уялӧ Терентий внукыс.
Хибарка вевт вылас куйлӧ выль, муртса на ньӧбӧм парусӧн гартовтӧм мачта.
Вот ӧні жӧ дед босьтас пельпом вылас мачта, кватитас киня улас пелысъяс, сурикӧн шпаклюйтӧм пу руль да мӧдӧдчас берег дорӧ шаландасӧ лӧсьӧдны.
Но паметьыс ӧдйӧ бӧр косліс.
Старикӧс друг заводитлісны венны кӧзяйство кузя тӧждысьӧмъяс.
Сійӧ сьӧкыд пырысь кыпӧдчыліс гырддза вылас да чукӧстліс Гаврикӧс.
— Мый тэныд, дедушка?
Старик дыр тяпкӧдіс паръяссӧ да чукӧртіс вынъяссӧ.
— Шаландатӧ эз ну? — юавліс сійӧ дыр мысти, да синкымъясыс сылӧн кыпавлісны шога, чургӧдчӧмӧн.
— Эз ну, дедӧ, эз ну.
Тэ вод, бурджык лоас.
— Сійӧс сиравны колӧ...
— Сирала, дедӧ, эн тӧждысь.
Вод. —
Дедыс кывзысьӧм пырысь водліс, но минута мысти корліс нин Мотяӧс.
— Тэ мый сэні вӧчан, дитяӧй?
— Картупель киськала.
— Умница.
Киськав.
Эн жалит васӧ.
И бурьянсӧ нетшкан?..
— Нетшка, дедӧ.
— А то сійӧ став градсӧ сквӧзь пӧдтас.
Но, мун, дитя, шойччы, ворс аслад аканьясӧн.
Дед бара сьӧкыда водліс мыш вылас.
Но сэки заводитліс увтны Рудько да старик бергӧдліс ӧшӧдчӧм синкымъяса скӧр синъяссӧ.
Сылы кажитчыліс, мый понйыс зэв гораа увтӧ, и кӧзяин моз, горӧдліс балуйтчӧм пон вылӧ: «А ноко, Рудько, цыц!
Вот некрещеннӧйыс!
Мун места вылад!
Цыц!»
А збыльысьсӧ артмыліс муртса кывмӧн:
— <ns>Тсц</ns>, тэ, <ns>тсц</ns>...
Но унджык кадсӧ дед вӧрзьӧдчывтӧг видзӧдліс ыліӧ.
Сэні, берегдорса кык гӧра костын, тыдаліс зэв уна черикыйысь парусъясӧн тырӧм море.
На вылӧ видзӧдӧмӧн старик надзӧник сёрнитліс ачыс аскӧдыс:
— Да, тайӧ збыль.
Тӧв радейтӧ парус.
Парустӧм дорысь паруснад сӧвсем мӧд делӧ.
Паруснад мунан кытчӧ окота.
Окотитан, мун Дофиновкаӧ, окотитан — Люстдорфӧ.
Паруснад позьӧ ветлыны и Очаковӧдз и Херсонӧдз, весиг Евпаторияӧдз.
А парустӧгыд, ӧти пелыс кежсьыд, тайӧ нӧ кутшӧм делӧ: курӧгъяслы серам!
Ыджыд Фонтанӧдз нёль час чӧжӧн он во.
Да бӧрсӧ нёль час.
Тэ кӧ черикыйысь, то тэныд колӧ парус.
А парустӧг, бурджык лоӧ, эн и пет море вылӧ.
Сӧмын ӧти серам.
Парустӧм шаланда дзик жӧ сэтшӧм, кыдзи ловтӧм морт.
Да.
Некор дугдывтӧг дед мӧвпаліс пыр парус йылысь.
Делӧыс сыын, мый кыдзкӧ войын здук кежлӧ пыраліс семьяыскӧд аддзысьлыны Терентий.
Сійӧ вайис челядьыслы гӧснечьяс, колис гӧтырыслы базар кежлӧ куим шайт да шуис, мый тайӧ лунъясас лӧсьӧдас выль парус.
Тайӧ кадсяньыс дед дугдіс гажтӧмтчыны.
Выль парус йылысь мӧвпъяс тыртлісны сылысь мӧвпъяссӧ.
Сійӧ сэтшӧм яснӧя, сэтшӧм лючки аддзӧ сійӧ выль паруссӧ, быттьӧкӧ сійӧ сулаліс нин сы водзын:зэлыд кыз, свежӧй, тӧлысла зэвтчӧма.
Парус йылысь пыр мӧвпалӧмӧн слабитӧм дед усьліс вунӧдчӧмӧ.
Сійӧ дугдыліс гӧгӧрвоны, кӧні сійӧ да мый сыкӧд, сӧмын асьсӧ ачыс чувствуйтіс на.
Вежӧрыс, коді пондіс торйӧдны сійӧс сійӧ ставсьыс, коді вӧлі не сыӧн, надзӧникӧн пыр сыліс.
Сійӧ быттьӧкӧ сыліс сійӧс кытшалан мирас да пӧртчис дукъясӧ, шыясӧ, рӧмъясӧ.
Улӧ да вылӧ шыбласьӧмӧн лэбзис лимоннӧй сӧнсеръяса да кремовӧй бордъяса капуста-бобув.
Дедлы кажитчис, мый сійӧ ачыс вӧлі ӧттшӧтш и бобулӧн и сылӧн лэбзьӧмӧн.
Киссьӧмӧн резісны галькаяс вывті гыяс, — дедлы кажитчыліс, мый сійӧ ачыс и эм гылӧн свежӧй шумыс.
Со, тӧлӧн вайис моресянь ва войт и паръяс вылас лои сола, — дедлы кажитчыліс, мый сійӧ збыльысь ачыс и эм солыс да тӧлыс.
Одуванчикъяс пӧвсын пукалысь кага дедлы кажитчыліс, мый сійӧ ачыс и эм тайӧ кагаыс, да тайӧ курӧг кольквиж рӧма югъялан дзоридзьясыс, кодъяс дінӧ судзӧдчисны кагалӧн киясыс.
Дедлы кажитчис ӧні, мый сійӧ ачыс и эм сійӧ парусыс, шондіыс, мореыс...
Сійӧ вӧлі быдторйӧн.
Но сійӧ сідз эз и вермы виччысьны парустӧ.
Ӧтчыд асывнас Петя воис море дорӧ да эз аддзы хибарка водзсьыс старикӧс.
Сійӧ местаас, кӧні пырджык сулавліс сылӧн крӧватьыс, ӧні вӧлі вӧчӧма кӧзлаяс, а на вылын стружитіс дӧскаяс сьӧд сьылі вылас киевскӧй перна ӧшӧдӧм ыджыд тушаа тӧдтӧм старик.
Кузь стружкиясыс зэлыда гартчӧмӧн, штопорӧн петісны стружсьыс.
Сэн жӧ сулаліс Мотя; сы вылын вӧлі выль, но мисьтӧминик да мыськавлытӧм каленкорӧвӧй платтьӧ да зэлыд ботинки.
— А миян талун дедӧ кулі, — шуис сійӧ детинка дінӧ матӧдз матыстчӧмӧн. — Кӧсъян видзӧдлыны?
Нывка босьтіс Петяӧс киӧдыс аслас кӧдзыд кинас да нуӧдіс хибаркаӧ, зілис не дзуртны ботинкинас.
Дедыс куйліс вылӧ кыптӧм пӧдса синъясӧн да чургӧдчӧм тшӧкаӧн, кодӧс вӧлі кӧрталӧма чышъянӧн, куйліс сійӧ жӧ крӧвать вылас.
Гырысь киясас, кодъясӧс вӧлі пуктӧма морӧс вылас св.
Николай ӧбраз вылӧ, чурвидзис виж сись.
Мыськалӧм ӧшинь стеклӧ пыр вӧлі усьӧны сэтшӧм югыд да жар шонді югӧръяс, мый сиська биыс дзик вӧлі оз тӧдчы.
Воск сылӧм гуран тор вылын тӧдчис сӧмын сись петельлӧн сьӧд крукторйыс, кодӧс вӧлі кытшалӧма катласян сынӧдӧн, и тайӧ петкӧдліс, мый сиськыс ӧзйӧ.
Коймӧд лунас дедсӧ дзебисны.
Войнас дзебан рытнас локтіс Терентий, коді вӧлі нинӧм на оз тӧд дед кувсьӧм йылысь.
Пельпом вылас Терентий кутіс зэв ыджыд, сьӧкыд ёкмыль.
Тайӧ вӧлі кӧсйысьӧм парус.
Терентий чӧвтіс сійӧс пельӧсӧ да мыйкӧ-дыра кад сулаліс дедыс водзын, кодӧс вӧлі пуктӧма нин краситтӧм еджыд гортйӧ.
Сэсся, пернапасасьтӧг, топыда окаліс стариклысь йи кодь чорыд паръяссӧ да кыв шутӧг петіс ывлаӧ.
Гаврик колльӧдіс воксӧ берег пӧлӧныс ичӧт Фонтанӧдз.
Дзебӧм кузяыс кутшӧм-сюрӧ индӧдъяс сетӧм бӧрын, код вылӧ, дерт, сійӧ оз вермы локны, Терентий кутліс ичӧт вокыслысь кисӧ да муніс водзӧ.
...Руд усъяса нёль черикыйысь нуисны дедсӧ пельпом выланыс кокньыдик восьса гортйын.
Водзас, косясьлӧм мундиръяса мортускӧд орччӧн, коді нуис пельпом вылас сьӧкыд крест, муніс сӧстӧма мыссьӧм, ӧкуратнӧя сынасьӧм Гаврик.
Сійӧ кутіс кузь чышъян вылын колево тыра зэв ыджыд сёй гырнич.
Гортсӧ колльӧдісны Мотялӧн мамыс, коді киас кутіс Женечкасӧ, Мотя, Петя да праздничнӧй паськӧма черикыйысь некымын суседъяс, ставыс морт кӧкъямыс.
Но кладбищелань матысмигӧн горт бӧрын йӧзыс лои пыр унджык да унджык.
Полицейскӧй участокын нӧйтӧм пӧрысь черикыйысьлӧн кувсьӧм йылысь юӧрыс гӧгӧрвотӧм ногӧн паськаліс став берег пасьтаас Ланжеронсянь Люстдорфӧдз.
Море дорса переулокъясысь дзонь семьяясӧн да куреньясӧн петалісны черикыйысьяс — ичӧтфонтансаяс, шӧр фонтансаяс, Вальтуха дача дінын олысьяс, аркадияса, зарни берегса йӧз — быдсӧн ӧтлаасисны процессия дінас.
Ӧні гӧлиник горт бӧрся ыджыд чӧвлунӧн восьлалісны нин йӧз чукӧрыс морт куимсё гӧгӧр.
Вӧлі апрельлӧн медбӧръя лун.
Лӧсьӧдчис зэр.
Воробейяс, бордъяссӧ паськӧдӧмӧн, купайтчисны переулокъясса небыд бусын.
Асфальтовӧй руд енэж сулаліс садъяс весьтын.
Садъясын торъя синмӧ шыбытчӧмӧн торъялісны том петасъяс, кодъяс вӧлі нэра копыртчӧмаӧсь да виччысьӧны зэр.
Дворъясын унзіль пырысь чуксасисны петукъяс.
Ни ӧти шонді югӧр оз вӧлі прӧйдит шоныд кымӧръяс пыр кодъяс ӧшалісны дука жар сынӧдын.
Дзик нин кладбище дінас черикыйысьяс дінӧ ӧтлаасисны мастерӧвӧйяс да железнодорожникъяс Чумкиысь, Сахалинчихаысь, Одесса-Тӧварнӧйысь, Молдаванкаысь, Матысса да Ылысса Мельничаясысь.
Кладбищевывса городовӧй повзьӧм пырысь да шензьӧмӧн видзӧдіс воротаӧ валитысь зэв ыджыд йӧз чукӧр вылӧ.
Кладбище вылын, кыдзи и карын, вӧлі главнӧй улича, соборнӧй площадь, центр, бульвар да предместьеяс.
Ачыс смертьыс кажитчӧ вӧлі вынтӧмӧн озырлун власть водзын.
Весиг кувсьӧм бӧрас йӧзыс кольліны озырӧн либӧ гӧльӧн.
Йӧз чукӧрыс чӧв прӧйдитісны кулӧмаяслӧн вуджӧра кар главнӧй улича кузя, мраморнӧй, гранитнӧй, лабрадоровӧй фамильнӧй склепъяс дінті — тайӧ посньыдик роскошнӧй виллаяс дінтіыс, кӧні чугуннӧй ӧградаяс пытшкын, кипарисъяс да мирта сьӧд вежӧдын, бордъяссӧ лэдзӧмӧн, сулалісны каменнӧй ангелъяс.
Тайӧ му участокъясӧн, кодъясӧс ньӧбӧма вӧлі вывті ыджыд дон вылӧ, наследство серти владейтлісны озыръяс.
Йӧз чукӧрыс прӧйдитіс центрсӧ да кежис гӧльджык улича вылӧ, кӧні эз нин вӧвны особнякъясыс да мавзолейясыс.
Кӧрт ӧградаяс сайын куйлісны мраморнӧй плитаяс, кодъясӧс вӧлі кытшалӧма сирень кустъясӧн да виж акацияясӧн.
Зэръяс вӧлі мыськӧмаӧсь тувъявлӧм нимъясысь зарнисӧ, да кладбищевывса посньыдик лёльӧяс вевттьӧмаӧсь дыр кад сулалӧмысла рудӧдӧм мраморнӧй дӧскаяссӧ.
Сэсся водзӧ мӧдісны паныдасьны пу ӧградаяс да эжа нӧрысторъяс.
Сэсся — салдатскӧй гуяс, найӧ вӧліны дзик кушӧсь да крестъясысь сувтӧдлӧм рота кодьӧсь, мӧда-мӧдыскӧд дзик ӧткодьӧсь, кыдзи караулӧ босьтӧм винтовкаяс.
Но весиг и тайӧ юкӧныс кладбищелӧн кажитчис вывті озырӧн дедлы вылӧ.
Дедӧс гуалісны векньыдик эжатор вылӧ, кытчӧ вӧлі шыблалӧма пасха дырся краситӧм колькъяслысь лиловӧй кышъяссӧ, дзик стена дорас, код сайын ветлісны нин вӧла полициялӧн фуражкаясыс.
Йӧзыс топыд кытшӧн шымыртісны гусӧ, кытчӧ надзӧникӧн лэччис кузьчышъянъяс вылын гӧль гортлӧн кокни пыжыс.
Быдладорысь Петя аддзис зумыштчӧм чужӧмъяс да гырысь сьӧд кияс, кодъяс чабралісны ассьыныс фуражкаяс да картузъяс.
Чӧвлуныс вӧлі сэтшӧм вына да гажтӧм, а енэжыс — сэтшӧм пӧдтана жар, мый детинкалы кажитчис: кылас кӧ кӧть ӧні сӧмын кутшӧмкӧ ӧти лэчыд шы, непременнӧ природаас лоас кутшӧмкӧ страшнӧйтор — смерть, бушков либӧ землетрясение...
Но гӧгӧрас вӧлі ставыс кутшӧмкӧ личкан чӧв-лӧнь.
Мотя, кодӧс вӧлі Петяӧс моз жӧ личкӧ тайӧ чӧвлуныс, ӧти кинас кутчысис детинкалы гимназическӧй тасмаас, а мӧднас кутсис мамыс юбкаӧ да вӧрзьӧдчывтӧг видзӧдіс, кыдзи дедыс гу вылын кыптӧ виж рӧма сёй нӧрыс.
Бӧръявылыс, йӧз чукӧрас лыбис кокньыдик, пӧшти шумтӧм движение.
Ӧти-мӧд бӧрся, тэрмасьтӧг да тойласьтӧг, йӧзыс матыстчылісны гу дорас, копыртчылісны коскӧдзныс да сетлісны кинысӧ первой Мотя мамлы, сэсся Гавриклы.
Гаврик жӧ, Петялы мискасӧ кутны сетӧм бӧрын, ӧкуратнӧя да кӧзяйственнӧя зумыштчӧмӧн, торйӧдаліс выль пу паньӧн колевосӧ — быдӧнлы ичӧтикаӧн, медым тырмис ставыслы, да пукталіс сійӧс кӧшӧн моз чургӧдӧм кипыдӧсъяс вылӧ да шапкаясӧ.
Йӧзъясыс видзчысьӧмӧн да уважениеӧн, медым ни ӧти тусь не уськӧдны, кисьталісны колевосӧ воманыс да вешйылісны, медым сетны местасӧ мукӧдъяслы.
Тайӧ вӧлі ставыс, мый вермис сетны дедлӧн семьяыс другъясыслы да тӧдсаясыслы, кодъяс локтісны тшӧтш юксьыны на семьяӧ усьӧм шогнас.
Колевола матыстчысь мукӧд черикыйысьяслы Гаврик шуліс копыртчӧмӧн:
— Чолӧм тіянлы Терентийсянь, сійӧ тшӧктӧ, мед он вунӧдӧй: аски дас кык час гӧгӧрын маёвка асланыд шаландаяс вылын, Аркадия весьтын.
— Локтам.
Медбӧрын, тыртӧммӧм мискаын коли сӧмын лиловӧй нёль мармелад.
Сэки Гаврик лабутнӧя копыртчыліс налы, кодлы эз судзсьы, шуис: «Извинитӧй» да юкис нёль чӧскыд кусӧкъяс Женечка, Мотя да Петя костын, и аслыс кольны, дерт, эз вунӧд.
Петялы мармелад сетігӧн сійӧ шуис:
— Нинӧм.
Сійӧ бур.
Крахмальников вокъяслӧн.
Сёй покойник дедӧс казьтылӧм могысь.
Ветлан аски миянкӧд маёвка вылӧ.
— Ветла, — шуис Петя да копыртчыліс гу вылас коскӧдзыс, дзик жӧ сідзи, кыдзи сійӧс вӧчисны и мукӧдъясыс.
Йӧз чукӧрыс тэрмасьтӧг разӧдчис.
Кладбищеыс лои тыртӧм.
Кӧнкӧ ылын, стен саяс, кыліс ӧтка гӧлӧс, коді горӧдіс сьыланкыв.
Сійӧс сьывны отсалісны артельӧн:
...
Но пыр жӧ кыліс полицейскӧй свистоклӧн тюрӧстӧм.
Сьылӧмыс дугдіс.
Петя кыліс стен сайысь котӧртысьяслысь уна кок шыяс.
Сэсся ставыс ланьтіс.
Некымын войт зэр уси гу вылӧ.
Но зэрыс сӧмын дразнитіс — дугдіс, эз на удитлы и заводитнысӧ.
Лои нӧшта жар, гажтӧмджык.
Мотя да мамыс, Гаврик да Петя медбӧръяысь пернапасасисны да мӧдӧдчисны гортас.
Петя прӧщайтчис другъясыскӧд Куликово поле дінын.
— Сідз, эн вунӧд, — шуис Гаврик.
— Тӧда! — Петя кыпыда копыртліс юрнас.
Сэсся сійӧ, быттьӧкӧ тӧдлытӧг, матыстчис Мотя дінӧ.
Яндысьӧмысла гӧрдӧдӧмӧн, мый сылы лоӧ юасьны нывкалысь, сійӧ тэрыба вашнитіс:
— Кывзы, Мотька, мый сійӧ маёвкаыс?
Мотя вӧчис стрӧг, весиг неуна кослунъя чужӧм да вочавидзис:
— Рабочӧй пасха.
XLIV
МАЁВКА
Войбыд киссис шоныд зэр.
Сійӧ заводитчис апрельын да помасис майын.
Ӧкмыс час асылын тӧлыс нуис медбӧръя зэр войтъяссӧ.
Мореыс тшыналіс пар кодь туманӧн, коді вӧлі йитчӧма весасьны вевъявтӧм енэжыскӧд.
Горизонтыс оз вӧлі тыдав.
Купальняяс ӧшалісны быттьӧкӧ йӧв рӧма сынӧдас.
Сӧмын сваяяслӧн чукыльӧсь да лӧсталан вуджӧръясыс катласисны бутылка рӧма гыяс вылын.
Гаврик да Петя сынісны, рад пырысь пелысъяссӧ лэптылісны да лэдзлісны ва вылӧ.
Первой зэвтчылісны — код коднысӧ венасны.
Но Петялы сьӧкыд вӧлі венласьны Гавриккӧд.
Ичӧтик черикыйысь торъя вын пуктытӧг венліс гимназистӧс, да пыжыс пыр бергаліс.
— А ноко, хлопцы, тырмас дурны! — горӧдлывліс пыж бӧжас пукалысь Терентий. — Шаландасӧ пӧрӧданныд!
Детинкаяс дугдісны венласьӧмысь, но пыр жӧ корсисны мӧд сикас ворсантор — кодныслӧн сынігас омӧльджыка резсьӧ.
Ӧнӧдз ваыс резсьыліс зэв омӧля.
Но муртса сӧмын кутісны зільны, то быттьӧкӧ нарошнӧ, сідзи и кутіс коявны ваыс пелысъяс улысь.
Сэки детинкаяс кутісны тойлавны мӧда-мӧднысӧ пельпомъяснас да гырддзаяснаныс.
— Вешйы, босяк! — горзіс Петя гораа сералӧмӧн.
— Босяксянь жӧ и кыла! — бормочитіс Гаврик паръяссӧ топӧдӧмӧн, и друг тӧдлытӧгыс лэдзис пелыс увсьыс сэтшӧм фонтан, мый Терентий ӧдва удитіс виччысьны ёна кӧтасьӧмысь, пыж пыдӧсас лэччысьлӧмӧн.
Кыкнан детинкаыс пӧдісны серамысла, Петялӧн вомсьыс весиг кутісны петны быгъяс.
— Мый тэ резсян, чӧрт пи?
— А тэ эн горзы, кор эг вӧч нарошнӧ!
Терентий кӧсйис эськӧ прамӧя скӧрмыны, но сэки сійӧс асьсӧ шымыртіс челядьӧс моз кутны вермытӧм гаж.
Сійӧ вӧчис зверлӧн кодь рожа, кутчысис кияснас шаланда кыкнан дорас да кутіс мыйвынсьыс катлӧдлыны шаландасӧ.
Детинкаяс зурасьлісны ӧта-мӧд выланыс и люкасисны юрнаныс, кутісны горзыны мыйвынсьыс.
Сэсся босьтчисны кучкавны пелысъяснас ва веркӧсас — резны Терентийӧс кыкнан боксяньыс.
Терентий эз кольччы уджйӧзаӧн: сійӧ пелька копыртчис ва бердӧ, чужӧмсӧ бергӧдіс мӧдарлань да, кипыдӧсъяснас тэрыба уджалӧмӧн, кутіс коявны детинкаясӧс.
Минута мысти ставныс, куимнанныс, лоины брӧдва коксяньныс юрӧдзныс.
Сэки найӧ сералӧмӧн да упкакылӧмӧн уськӧдчисны пуклӧсъяс вылӧ да кутісны упкыны да ружтыны.
Тӧвру разӧдіс русӧ.
Васяньыс синъяссӧ кучкис шонді, быттьӧкӧ пыж улас друг пуктісны рӧмпӧштан.
Ру пиысь берегыс тыдовтчис, кыдзи переводнӧй картинка.
Майскӧй югыд лун кутіс пӧртмасьны аслас став голубӧй, сиреневӧй да виж краскаясӧн.
— Но, балуйтчим, и тырмас, — стрӧг пырысь шуис Терентий да соснас чышкаліс атласнӧй рубеч туя кӧтасьӧм еджыд плешсӧ. — Мӧдім водзӧ.
Детинкаяс лоисны серьёзнӧйӧсь да босьтчисны пелысъяс дінӧ.
Петя сыніс зіля, кывсӧ нюжӧдӧмӧн.
Веськыда кӧ шуны, сійӧ неуна мудзыштіс.
Но сійӧ нинӧм вылӧ эськӧ эз висьтав та йылысь Гавриклы.
Сыысь кындзи, детинкалы зэв вӧлі окота тӧдны: маёвка нин тайӧ али ещӧ абу на маёвка?
Ӧти-кӧ, сылы эз вӧв окота юасьны, мед бара не веськавны дуракӧ, кыдзи сэки Матысса Мельничаяс йывсьыд юасигӧн.
Мотя висьталіс, мый маёвка — рабочӧйяслӧн пасха.
Но вот найӧ часджын нин мунӧны берег пӧлӧныс, а ӧнӧдз мыйкӧ оз тыдавны ни куличьяс, ни окорокъяс, ни краситӧм колькъяс.
Гашкӧ, тайӧ тадзи и пӧлагайтчӧ да.
Ӧд пасхаыс не прӧстӧ пасха, а рабочӧйяслӧн — пасха.
Но век жӧ, медбӧрын, детинка эз вермы чӧв овны.
— Кывзы, — шуис сійӧ Терентийлы, — тайӧ маёвка нин али абу на?
— Абу на маёвка.
А кор сійӧ лоас?
Регыд?
Тайӧс шуӧм бӧрын Петя содтӧдӧн дасьтіс гажа да леститчан нюмдӧм.
Гырысьяскӧд сёрнитӧмын уна вося опыт подув вылын сійӧ тӧдіс, мый сылы ӧні сідз жӧ вочавидзасны: «кыдзи заводитчас, сідзи и лоӧ — «А кор заводитчас?» — «Кыдзи лоас, сідзи и заводитчас».
Но Петя шензьӧм вылӧ, Терентий вочавидзис сылы дзик верстьӧ мортлы моз:
— Первой мунам Ичӧт Фонтанӧдз — босьтам ӧти мортӧс, а сэки и маёвка заводитам.
Збыльысь, Ичӧт Фонтанын шаландаас чеччыштіс тросточкаа да тыв моз кыӧм сумка-нопъя, мича паськӧма господин.
Сійӧ ӧдӧбтӧм пырысь пуксис орччӧн Терентийкӧд и видзчысьӧм пырысь видзӧдліс берегӧ да шуис:
— Мӧдімӧй.
Сынӧй.
Тайӧ вӧлі матрос.
Но, боже мой, кутшӧма вӧлі сійӧ вӧччӧма!
Детинкаяс видзӧдісны сы вылӧ джынвыйӧ восьтӧм вомъясӧн, нимкодясисны да шензисны сы мичлунӧн.
Найӧ ӧнӧдз весиг эз чайтлыны, мый морт вермас лоны сэтшӧм мичаӧн.
Сійӧ этша на, мый сы вылын вӧлі кремовӧй брюки, виж носкияс да син ёрмӧн еджыд парусиновӧй туфлияс.
Сійӧ этша на, мый лӧз пинжак зепсьыс сылӧн тыдаліс шӧвк чышъян да «павлин син» сера галстукас югъяліс сапфировӧй подков кодь серпас.
Сійӧ этша на, мый морӧсас сылӧн кӧрӧб моз сулаліс крахмальнӧй манишка, да тшӧка улас мыджсис визитнӧй карточкалӧн моз кусыня пельӧсъяса джуджыд крахмальнӧй воротник.
Сійӧ этша на, мый визя лентаа «канотье» чорыд идзас шляпаыс франтлӧн моз пукаліс юрбӧр вылас.
Ставыс тайӧ вӧлі нӧшта этша на.
Кынӧм весьтас сылӧн мовкъяліс уна лыда зёльӧдчанъяса чеп, а мичаа чургӧдӧм чуньяса кияс вылас красуйтчисны матерчатӧй сера перчаткияс.
abu
Ӧнӧдз кӧ детинкаяслӧн эз на вӧв тырвыйӧ решитӧма, коді жӧ свет вылас медся мича — писаръяс али ырӧшӧн вузасьысьяс, то ӧні та йылысь вӧлі водзӧ нинӧм и мӧвпавны.
Позьӧ вӧлі смела, синмӧн видзӧдлытӧг, вежны став ырӧшӧн вузасьысьяссӧ да писаръяссӧ сӧмын матрослӧн ӧти читкыля усъяс вылӧ.
Детинкаяс весиг сынӧмсьыс дугдісны, сы вылӧ видзӧдігӧн вунӧдчылісны.
— Ой, Петька! — горӧдіс Гаврик. — Видзӧд, сылӧн перчаткияс!
Матрос сьӧлыштіс пинь пырыс сэтшӧм ылӧдз, кыдзи детинкаяс весиг вӧтӧн некор эз вермывны сьӧлыштны да, Гаврик вылӧ скӧрысь видзӧдлӧмӧн, шуис:
— А кодлы колӧ мед быдӧн сувтӧдліс синсӧ менам киӧ рисуйтӧм якӧр вылӧ?
Ме сы вылӧ чехол кышалі.
Но, вокъяс, тырмас дуракӧс валяйтны.
Матрос друг дзодзгӧдчис, гартыштіс усъяссӧ, чӧрт моз видзӧдліс Терентий вылӧ, коді вӧлі сьӧмдӧма серамысла, да равӧстіс:
— Эй, ті, катер вывсаяс!
Кывзӧй менсьым команда!
Пелысъяс... ваӧ!
Ать! Ать! — кутіс сійӧ шуавны сьылан гӧлӧсӧн да асьсӧ боцманӧн петкӧдлӧмӧн. — Веськыдвывсянь слабджыка, шуйгаыслы зэвтчыштны!
Ать! Ать!
Детинкаяс зэвтчисны.
Пыжыс бергӧдчис восьса морелань, коді вӧлі ӧзъялӧ лунся эзысь би югӧръясӧн.
Сэні, берегсяньыс верстджын сайын, тыдалісны нин черикыян шаландаяс.
Долыд полӧмлӧн сотан чувство шымыртіс Петяӧс.
Дзик жӧ татшӧм чувствоӧн сійӧ медводдзаысь муніс карті Гавриккӧд арнас, гӧгӧр оцепитӧм кварталъяс кузя.
Но сэки детинкаяс вӧліны ӧтнасӧн.
Ӧні жӧ на дінын вӧліны вынаысь-вына да таинственнӧй верстьӧ йӧзъяс, кодъяс весиг дзик немторйӧн эз петкӧдлыны, мый коркӧ войдӧр аддзылісны Петяӧс.
А детинка ачыс тӧдіс, мый найӧ сійӧс зэв бура тӧдӧны да помнитӧны.
Матрос весиг ӧтчыд мигнитіс Петялы, быттьӧкӧ шуны кӧсйис: нинӧм, вокӧ, олам!
Ассяньыс Петя вӧчис сідз жӧ, мый быттьӧкӧ нэмнас первойысь на аддзӧ матросӧс.
Да тайӧ вӧлі гажа, кӧть эськӧ неуна и шуштӧмджык.
Пыжас быдӧнлӧн настроениеыс вӧлі кыпыд, гажа, кутшӧмкӧ вывті нин долыд.
Регыд шаландаыс лои уна лыда мукӧд черикыян шаландаяс пӧвсын, кодъяс качайтчисны ӧти местаын, Аркадия весьтын, кыдзи сы йылысь вӧлі условитчӧма водзвыв.
Уна рӧма пыжъяслӧн дзонь флотилия кытшаліс покойнӧй дедлысь важ да киссьӧм дозмук кодь пыжсӧ.
Став черикыйысьясыс, кодъяс тӧрыт колльӧдісны стариклысь гортсӧ, — ичӧтфонтансаяс, шӧрфонтансаяс, Вальнуха дачаысь, Аркадияысь, Зарни берегысь — чукӧртчисны талун татчӧ.
Локтӧмаӧсь вӧлі кодсюрӧ ылысса черикыйысьяс — люстдорфскӧйяс да дофиновскӧйяс.
На пиын вӧлі весиг ӧтик очаковскӧй.
Ас костаныс ставныс вӧліны бура тӧдсаяс — другъяс да суседъяс.
Случайӧн пӧльзуйтчӧмӧн, черикыйысьяс сёрниталісны, кияснысӧ да юрсияснысӧ бортсаяс ӧшӧдӧмӧн.
Зыкыс вӧлі базар вылын кодь жӧ.
Быд выль шаланда встречайтісны горзӧмъясӧн, резӧмӧн, пелысъясӧн шлёчкӧдчӧмӧн.
Муртса на пӧльлӧн шаландаыс бортъяснас зурасьлӧмӧн пырис кытшас, кӧні плавъялісны нин «санценбахер» сур улысь некымын тыртӧм бутылкаяс, кыдзи быд боксянь кылісны горзӧмъяс:
— Здорово, Терентий!
— Виччысьӧмӧнджык!
Эн вӧйтӧй миянлысь колошинымӧс асланыд броненосецӧн!
— Эй, босякъяс! лэдзӧй главнӧй политическӧйсӧ!
— Тереха!
дона друг!
Да кысь жӧ тэ кыйин татшӧм том мортсӧ?
Жилет пике, <fra>бламанже, парле франсе</fra>!..
Терентийлӧн пӧльтчисны кузь чужӧмбанъясыс да яндысьыштӧмӧн да важнӧя копрасис гӧгӧрбок, дыр шенасис картузнас.
— Ставныс ӧти вылӧ! — горзіс сійӧ вӧсньыдик гӧлӧсӧн. — Нӧйтӧй кӧть не ӧттшӧтш, а ӧчередӧн.
Здорово, Федя!
Здорово, Степан!
Здорово, дедушка Василий!
О! Мотя!
Ловъя-дзоньвидза!
А ме чайтлі тэнӧ тані важӧн нин ичӧтфонтанса бычкияс сёйисны!
Но, уна-ӧ тіян косьтӧм фунт вылӧ?
Саша!
Пет шуйгавылас!
Важ другъяс-ёртъяс шмонитӧмъяс вылӧ тадзи вочавидзӧмӧн, Терентий, читкыртліс синъяссӧ да сераліс вомсӧ пельӧдзыс паськӧдӧмӧн.
Сійӧ долыд пырысь видзӧдаліс гӧгӧр да гораа лыддис сійӧс кытшалысь пыжъяслысь нимъяссӧ.
— «Соня», нӧшта ӧти «Соня», да нӧшта «Соня» и бара «Соня», и люстдорфса «Соня», да Лапшеронысь нӧшта куим «Соня»!
Вот тайӧ да!
Кӧкъямыс «Соня», а ме ӧтнам!
«Надя», «Вера», «Люба», «Шура», «Мотя»...
Ой, мама-мамочка!
Кытчӧ ми воим?
Ӧдйӧджык бӧр! — горзіс сійӧ, нарошнӧ повзьӧм чужӧм вӧчӧмӧн да картузнас чужӧмсӧ вевттьӧмӧн.
Тайӧ шаландаясыс кындзи, вӧліны нӧшта нёль кымын «Оля», квайт кымын «Наташа», дас кык дорысь не этшаджык «Три святителя» да нӧшта ӧти очаковскӧй ыджыд шаланда неуна тешкодь, но мича нима: «Айда, Пушкин, молодец».
Кор пуксис чӧвлун да порядок, Терентий тойыштіс матросӧс гырддзанас:
— Заводит, Родя.
Матрос тэрмасьтӧг босьтіс шляпасӧ, пуктіс сійӧс пидзӧс вылас да ичӧтик сынанӧн сыныштіс усъяссӧ.
Сэсся сійӧ сувтіс да, медым зумыдджыка сувтны, коквожсӧ паськӧдіс и шуис гораа да яснӧя, сідзи, медым сійӧс кылісны ставӧн:
— Чолӧм, одессаса черикыйысь ёртъяс!
Поздравляйта Первой Майӧн тіянӧс!
Чужӧмыс сылӧн пыр жӧ лои зэвтчӧма, чангыль ныра да решительнӧй.
— Сэн ме кылі, кодлыкӧ вӧлі интереснӧ тӧдмавны, коді ме сэтшӧмыс тіян дінӧ вои, — кутшӧм ме перчаткияса да крахмалкаа, <fra>парле франсеа</fra> господин.
Та вылӧ ме верма вочавидзны тіянлы, мый ме Российскӧй социал-демократическӧй рабочӧй партияысь, большевикъяс фракцияса шлен, мӧдӧдіс менӧ тіян дінӧ Одессаса ӧтувъя комитет.
И ме дзик сэтшӧм жӧ рабочӧй да моряк, кыдзи ті ставныд.
А мый касайтчӧ крахмальнӧй воротникӧдз, жилет пикеӧдз да еджыд пикеӧдз, то тайӧ юалӧм вылас ме сідз жӧ верма зэв бура вочавидзны ӧти вопросӧн?
Вот ті тані ставныд одессаса черикыйысьяс, и, дерт, тӧданныд.
Висьталӧй ті меным, мыйла скумбрия чери новлӧ ас вылас лӧз визьяса, сэтшӧм мича, муаровӧй сяма голубӧй кучик.
Он тӧдӧй?
Сідзкӧ ме верма тіянлы висьтавны.
Медым сійӧ скумбрияыс эз вӧв тӧдчана миян голубӧй Чернӧй море ваын да мед сійӧ не сэтшӧм ӧдйӧн шедіс тіян рыбацкӧй самодуръясӧ.
Гӧгӧрвоана?
Шаландаяс вылын кыліс серам.
Матрос мигнитіс, пыркнитіс юрнас да шуис:
— Сідзи вот ме эм сэтшӧм жӧ чери, коді нарошнӧ пасьталӧ сэтшӧм кучик, мед сійӧс сразу оз казявны.
Шаландаяс вылын кутісны серавны нӧшта ёнджыка.
— Бур чери!
— Дзонь дельфин!
— А абу тэныд страшнӧ веськавны <ns>кор-нибудь</ns> вугыр йылӧ?
Матрос виччысис, кор ланьтасны, да пасйис:
— А ноко, кый менӧ.
Ме вильыд.
Сэсся сійӧ сёрнисӧ нуӧдіс водзӧ:
— Вот ме видзӧда гӧгӧр, ёртъяс, да мӧвпала миян ва да му йылысь.
Шонді югзьӧдӧ.
Мореас тыр быдсикас чериыс.
Муяс вылын тыр шобдіыс.
Садъясын разнӧй фруктъяс: яблокъяс, абрикосъяс, вишня, черешня, груша.
Быдмӧ виноград.
Степ вылын вӧвъяс, волъяс, мӧсъяс, ыжъяс.
Му пиын зарни, эзысь, кӧрт, быд сикас металлъяс.
abu
Кажитчӧ, быдӧн вылӧ судзсьӧ-тырмӧ.
Кажитчӧ, став йӧзыс вӧля пырысь вермасны лоны дӧвӧленӧсь да шудаӧсь.
И мый жӧ ті чайтанныд?
Абу!
Быдлаын непременнӧ эмӧсь озыръяс, кодъяс сӧвсем оз уджавны, а босьтӧны аслыныс ставсӧ, и быдлаын эмӧсь гӧльяс, корысьмӧм йӧз, кодъяс уджалӧны лун и вой, кыдзи проклятӧйяс, но оз имеитны немторсӧ!
Кыдз жӧ тайӧ тадзсӧ артмӧ?
Верма тіянлы та вылӧ вочавидзны: зэв прӧста.
Босьтам черикыйысьӧс.
Мый вӧчӧ сійӧ?
Кыйӧ чери.
Кыяс да нуӧ базар вылӧ.
И мыйта жӧ сылы, например, сетӧны базар вылын сё бычки вылӧ?
Комын-нелямын ур!
Матрос ланьтіс да гӧгӧр видзӧдліс.
— Нӧшта пасибӧ, сетасны кӧ комын урсӧ, — шуис Терентий дед вылӧ мунысь старик, коді вӧлі водӧма «Дельфин» нима зэв сьӧкыд шаланда нырӧ. — Ме войдӧрлун вайи нёль сёӧс, а сійӧ мем кызь вит урӧн сё вылӧ оз кӧсйы мынтыны, кӧть тэ мый сэсся вӧч!
А сэн жӧ ачыс сійӧ вузалӧ кӧкъямысдас урӧн!
Ставӧн шызисны.
Матрос веськаліс медся дойман местаас.
Быдӧн зілисны висьтавны ассьыс шогсӧ.
Коді жалуйтчис, мый парустӧг абу олӧм.
Коді горзіс, мый базарыд кутӧ голяӧд черикыйысьясӧс.
Кор шумитісны гырысьясыс, детинкаясыд сідз жӧ эз зевайтны.
Торъя черикыйысьяс маёвка вылӧ аскӧдныс тшӧтш вӧлі босьтӧмаӧсь челядьяссӧ.
Шаландаясын пукалісны выль калинкор платьеяса шань нывкаяс да кӧмтӧм букыштчӧм детинкаяс, кодъяслӧн абрикосовӧй рӧма чужӧмъяс вылас вӧліны лишайяс.
Детинкаяс вӧліны сатин дӧрӧмаӧсь да якӧра кизьяса черикыйысь фуражкааӧсь.
Дерт, ставныс вӧліны Гавриклӧн другъяс-ёртъяс.
Челядь эз кольччыны гырысьясысь.
Найӧ пыр жӧ, кутісны ёсь кывъясӧн шыбласьны да эз коль на и кык минута, кыдзи лыбис настоящӧй морскӧй бой;
Гавриклы сюрис чужӧм кузяыс сісь бычкиӧн лыйӧм, а Петя уськӧдліс ваас фуражкасӧ, да сійӧ муртса эз вӧй.
Лыбис сэтшӧм ноксьӧм да сэтшӧм резсьӧм, мый Терентийлы ковмис горӧдны:
— А но, тырмас балуйтчыны, а то ставныдлысь пельнытӧ орйӧдла!
А матрос, шумсӧ вевттьыны зільӧмӧн, нуӧдіс сёрнисӧ водзӧ:
— Сідзкӧ, артмӧ, мый черикыйысь уджысь буржуйяс мырддьӧны куим нёльӧд юкӧнсӧ.
А ми мый?
Кыдз сӧмын ми кыпӧдлам юрнымӧс, сэки найӧ пыр жӧ шашкаӧн юр чашка кузяыд.
Нӧйтӧны на нӧшта миянӧс, ёртъяс, ёна нӧйтӧны.
Кыпӧдлім ми гӧрд флаг «Потемкин» вылын — эг вермӧй кутны кианым.
Вӧчим восстание — сідз жӧ лои.
Мыйта миян рабочӧй вирыс киссис став Россия пасьтаыс — страк думыштнысӧ!
Кымынӧн миянкодьясыс пӧгибнитісны виселицаяс вылын, царскӧй тюрьмаясын, охранкаясын!
Висьтавны та йылысь тіянлы оз ков, асьныд тӧданныд.
Тӧрыт ті гуалінныд ассьыныд ӧти бур старикӧс, коді лӧня да тӧдчытӧма сетіс ассьыс олӧмсӧ внукъяс да правнукъяс шуд вӧснаыс.
Дугдіс типкыны сылӧн пӧрысь благороднӧй рабочӧй сьӧлӧмыс.
Муніс миянысь сылӧн миянлы ставнымлы дона лолыс.
Кӧні ӧні сійӧ лолыс?
Абу ӧні сійӧ да некор нин сійӧ оз ло...
А, гашкӧ, ӧні лэбалӧ сійӧ каля моз миян весьтті да радлӧ миян дінын, мый ми огӧ эновтӧй ассьыным делӧнымӧс да лӧсьӧдчам нӧшта да нӧшта ӧтчыд тышкасьны свобода вӧсна, кытчӧдз дзикӧдз ог путкыльтӧй асланым мыш вылысь ненавистнӧй властьсӧ...
Матрос ланьтіс да кутіс чышкавны чышъянӧн плешсӧ.
Тӧлыс ворсіс шӧвк гӧрд лӧскутнас, кыдзи ичӧтик знамяӧн.
Джуджыд чӧвлун сулаліс шаландаяс весьтын.
А берегсяньыс кылісны нин городовӧйяслӧн тревожнӧя тюрзӧмъясыс.
Матрос видзӧдліс сэтчаньӧ да мигнитіс:
— Миян другъясным кутісны беспокоитчыны.
Нинӧм.
Тюрзы, тюрзы.
Гашкӧ <ns>мый-нибудь</ns> и тюрзан, шкура.
Сійӧ скӧрысь кусыньтіс кисӧ да чургӧдіс гырддзасӧ берегланьыс, коді вӧлі тырӧма мичаа зонтикъясӧн да панама-шляпаясӧн.
— На, курччы!
И сэк жӧ мича морт Федя, коді вӧлі лэччысьӧма «Надя да Вера» нима аслас зэв бур шаланда бӧжӧ, кутіс ворсны гудӧкӧн <rus>«Тоска по родине»</rus>.
Кысь и босьтчисны? Став шаландаяс вылын явитчисны краситӧм колькъяс, таранька, нянь, бутылкаяс.
Матрос пырис аслас ноп-сумкаӧ, кыскис закуска да юкис сійӧс пыжын став пукалысьяс костын ӧткодя.
Петялы воис зэв чӧскыд кос таранька, манастырса кык бублик да лиловӧй кольк.
Маёвкаыс и збыльысь вӧлӧм гажа рабочӧй пасхаӧн.
Городӧвӧйяс тюрзӧмӧн котралісны берег кузя.
Шаландаяс кутісны разӧдчыны быдладор бокӧ.
Горизонт сайсянь кыпӧдчисны гипсовӧй кымӧр юръяс.
Федя лэптіс чужӧмсӧ енэжлань, лэдзис кияссӧ борт саяс да горӧдіс сӧстӧм да ён тенорӧн быдӧнлы тӧдса матросскӧй сьыланкыв:
...
Югъялісны пелысъяс.
Сьылӧмыс разаліс ӧтарӧ-мӧдарӧ.
...
Сьылӧмыс вӧлі муртса нин кылӧ.
Сэки матрос командуйтіс детинкаяслы:
— Пелысъяс... ваӧ!
Ать!
А-ать!
Ать!
И Терентийлы мышкуас тапнитӧмӧн, горӧдіс:
...
— Но, босякъяс!
Мый ті он отсалӧй?
И Терентий, и кыкнан детинкаыс гажаа горӧдісны:
...
Еджыд каля вӧртӧма павтыртӧм бордъяс вылын шытӧг исковтіс дзик шаланда весьтын.
Кажитчӧ, мый сійӧ лэбзиг мозыс кватитіс гажа сьыланкывсӧ да нуис сійӧс коралловӧй нырас, кыдз тіралысь эзысь чериӧс.
Детинкаяс дыр видзӧдісны каля бӧрся да мӧвпалісны, мый, гашкӧ, тайӧ дедыслӧн лым кодь еджыд лолыс воліс видзӧдлыны аслас шаланда вылӧ да аслас внукъяс вылӧ.
Маевка помасис.
Но берег дорӧ сувтісны не сразу, — час кык кымын нӧшта бергалісны море вылас, виччысисны удобнӧй кад, медым петны берегӧ.
Первой чеччӧдісны Терентийӧс Зарни берег дорӧ, а сэсся нуисны матросӧс Ланжерон вылӧ.
Берегас чеччӧм водзвылын матрос дыр видзӧдаліс гӧгӧр.
Дыр мысти сійӧ шеныштіс кинас: «Нинӧм.
Авось-небось да <ns>кыдз-нибудь</ns>»... и сюйыштіс киня улас ассьыс вӧв юр модаа мельхиоровӧй воропа мича бедьсӧ да чеччыштіс шаландасьыс берегӧ.
— Аттьӧ, хлопчикъяс! — шуис сійӧ тэрыба, — мӧдысь аддзысьлытӧдз.
И тайӧ кывъяссӧ шуӧм бӧрын саяліс гуляйтысьяс чукӧрӧ.
Петя воис гортас ӧбед кежлӧ, киясыс вӧлі гаддялӧма да гӧрд, чужӧмыс гожъяліс ӧти лунӧн.
XLV
ПӦПУТНӦЙ ТӦВ
Коли вежон.
Тайӧ кад чӧжнас Петя ни ӧтчыд эз ветлы море дорӧ.
Сійӧ вӧлі занят экономияӧ мунны лӧсьӧдчан делӧясӧн.
Ковмыліс то батьыскӧд, то тётяыскӧд ветлывны ньӧбасьны карӧ.
Гӧгӧр ставыс нин вӧлі гожся.
Одессаса май нинӧмӧн оз торъяв июньысь.
Карыс вӧлі унзіль кызь вит градуса жарыс вӧсна.
Балконъяс да магазинъяс весьтын ӧшалісны кӧсӧй визьяса да гӧрд фестонъяса маркизъяс.
На вылын куйліс мича да тӧдчана вуджӧрыс дзордзавны заводитӧм акацияяслӧн.
Понъяс котралісны нюжӧдӧм кывъясӧн, корсисны ва.
Керкаяс костӧд друг воссьыліс биӧн моз ӧзъян море.
«Центрын» виж пызан сайын, полотнянӧй гырысь зонтикъяс улын, пукалісны вежласьысьяс да дзоридзӧн вузасьысьяс.
Каблукъяс вӧйласисны небзьӧм асфальтас.
Адскӧй пӧртъясын быдлаын пусис сир.
О, кутшӧм тайӧ вӧлі лӧсьыд — дзонь лунъясӧн ветлыны магазинъясті да ньӧбавны дачаӧ мунан кӧлуйяс: серсо, сандалияс, бобув кыйӧм вылӧ марляысь вӧчӧм тывъяс, вугыръяс, мачьяс, фейерверк...
И сэсся тешкодь формаа кокньыдик ёкмыльясӧн локны бӧр гортӧ гожся восьса конка вылын!
Петялӧн тушаыс нӧшта мырсис на жар карын, но терпенье воштӧм сьӧлӧмыс ёна водзӧ лэбӧмӧн муніс нин кӧнкӧ пароход вылын, кодӧс вӧлі шымыртӧма сквозь босьтан голубӧй тӧлӧн.
Но ӧтчыд водз асылын дворын кыліс тӧдса шутёвтӧм.
Детинка котӧртіс ӧшинь дорӧ да двор шӧрсьыс аддзис Гаврикӧс.
Минута мысти Петя вӧлі нин сы дінын.
Гавриклӧн чужӧмыс вӧлі зэв тӧждысяна.
Сылӧн рудіник чужӧмыс, зэв решительнӧя топӧдӧм паръясыс да вывті югъялан синъясыс вӧлі висьталӧны сы йылысь, мый лоӧма кутшӧмкӧ несчастье.
Петялӧн сьӧлӧмыс топавліс.
— Но, — юаліс сійӧ немдумайттӧг, гӧлӧссӧ вашкӧм выйӧдз чинтӧмӧн. — Мый?
Гаврик зумыштчис да бергӧдчис.
— Нинӧм.
Кӧсъян ветлыны миянкӧд шаланда вылын?
— Кор?
— Ӧні жӧ.
Ме, Мотя да тэ.
Парусӧн.
— Пӧръялан?
— Пон пӧръясьӧ.
— Парусӧн?
— Сьӧлышт меным синмӧ, пӧръяла кӧ.
— Гуляйтны.
— Мед гуляйтны.
Окотитан?
— Юасян!
— Сідзкӧ — регыдджык!
Гуляйтны шаланда вылын да ещӧ парусӧн!
Нинӧм и сёрнитны, мый Петя весиг эз котӧртлы гортас фуражкаысла.
Дас минута мысти детинкаяс вӧліны нин берег вылын.
Сувтӧдӧм мачтаа да ёкмыльтӧм паруса джынвыйӧдз мореас лэдзӧм шаланда катласис кокньыдик гыяс вылын.
Кӧмтӧм Мотя ноксис пыж пыдӧсас, тэчис пыж бӧжса ящикас ва тыра ичӧтик бӧчка да рудзӧг нянь тупӧсь.
— Петька, отсав! — шуис Гаврик да пельпомнас мыджсис пыж бӧжас.
Детинкаяс зэвтчылісны да, торъя ыджыд вын пуктытӧг, тойыштісны шаландасӧ, чеччыштісны сэтчӧ мунігас нин.
— Мӧдӧдчим!
Гаврик пелька зэв разис да сувтӧдіс нёль пельӧса выль парус.
Неыджыд тӧв надзӧникӧн сійӧс тырвыйӧ зэлӧдіс.
Шаландасӧ кутіс нуны бокӧн.
Бӧжас, пидзӧс вылӧ сувтӧмӧн, Гаврик ёна кодь мырсьӧмӧн сюйис сьӧкыд рульсӧ да тувъяліс сы вылӧ румпельсӧ.
Руль крепитӧм бӧрын шаланда кутіс мунны веськыдджыка.
— Видзчысь!
Петя муртса удитіс тетюритчыны да копыртчыны.
Тӧлӧн бергӧдӧм гик сьӧкыда вуджис дзик юр весьтӧдыс шуйга вывсянь веськыд вылӧ, восьтіс югъялан моресӧ, сёй рӧма берегсӧ дзикӧдз сайӧдіс, кӧні пидзӧсӧдзыс бурьян пиын сулаліс Мотялӧн мамыс, кияссӧ син дінас пуктӧмӧн.
Гаврик личкис румпель вылӧ да лэччысис сы вылӧ мышнас.
Мачтаыс неуна пӧлыньтчис.
Ваыс гораа пондіс сяльгыны борт пӧлӧныс.
Гыяс вывті чеччалӧмӧн да тшӧтшыд пыдӧснас клопайтӧмӧн, шаланда петіс восьса мореӧ и кутіс мунны берег пӧлӧныс.
— Кытчӧ ми мунам? — юаліс Петя.
— Бӧрын аддзан.
— А ылӧдз?
— Ачыд аддзан.
Гаврик синъясын бара тыдовтчис сійӧ жӧ зумыштчӧм да бур туналан югъялӧм.
Петя видзӧдліс Мотя вылӧ.
Нывка пукаліс пыж ныр вылас, кокъяссӧ борт саяс ӧшӧдӧмӧн, да вӧрзьӧдчытӧг видзӧдіс водзӧ.
Сылӧн чужӧмбанъясыс вӧлі стрӧга зэвтчӧмаӧсь, да тӧлыс трепайтіс юрсисӧ, коді вӧлі абу на быдмӧма сы кузя, мед кыны найӧс кӧсаӧ.
Мыйкӧдыра кад ставныс олісны чӧв.
Друг Гаврик сюйис кисӧ зептас да кыскис вель ыджыд часі, коді вӧлі вороненӧй сьӧд стальысь.
Сійӧ важнӧя пуктыліс сійӧс пель дорас, кывзіс, кыдзи точкӧны, да сэсся, ыджыд вын пуктӧмӧн, восьтіс вевтсӧ мраморнӧй гыжнас, кӧні вӧліны зэв уна еджыд чутъяс, кыдзи шуӧны, кодъяс вайӧны мортлы шуд.
Кыскис кӧ эськӧ Гаврик зепсьыс ловъя змейӧс либӧ содз тырыс драгоценнӧй изъяс, то и сэки эськӧ Петя чуймис эз татшӧма.
Аслас карманнӧй часі!
Тайӧ вӧлі пӧшти сэтшӧм жӧ, кыдзи аслас велосипед либӧ аслас монтекристо.
А гашкӧ, колӧкӧ, и унджык на.
Петялӧн лов шыыс мыджсьыліс.
Сійӧ эз эскы аслас синъяслы.
abu
А Гаврик сэк босьтчис серьезнӧя лыддьыны, водз чуньнас индалӧмӧн, сійӧ лыддис аслас вомгорулас шӧпкӧдӧмӧн цифраяссӧ:
— Ӧти час, кык, куим, нёль, вит...
Ӧкмыс да нӧшта.
Нинӧм.
Удитам на.
— Петкӧдлы! — горӧдіс Петя вывті ёна чуймӧмысла.
— Эн лапайт, он босьт.
— Тайӧ тэнад?
— Абу.
И Петяӧс соскӧдыс ас дінас кыскыштӧмӧн, Гаврик гусьӧникӧн вашнитіс сылы:
— Казеннӧй.
Комитетысь.
Гӧгӧрвоан?
— Гӧгӧрвоа, — вашкӧдіс Петя, кӧть эськӧ сылы дзик нинӧм эз вӧв гӧгӧрвоана.
— Кывзы, — водзӧ висьталіс Гаврик син бӧжнас Мотя вылӧ видзӧдлывлӧмӧн. — Миянлысь матростӧ кутісны.
Гӧгӧрвоан?
Ӧні сійӧ пукалӧ тюрьмаын.
Квайтӧд лун нин.
Сійӧс маевка бӧрад пыр жӧ Ланжерон вылын кутісны.
Сӧмын сылӧн, гӧгӧрвоан, документъясыс мӧд ним вылӧ.
Ӧнісӧ нинӧм на.
Но, сӧмын кӧ драконъясыс тӧдмаласны сійӧс, то юрбит енлы, сувтӧд сьӧд крест, — пыр жӧ ӧшӧдасны.
Гӧгӧрвоан?
А найӧ сійӧс вермасны тӧдмавны быд минутаӧ.
Пӧрччасны сы вылысь усъяссӧ.
Аддзасны кутшӧмкӧ Иудаӧс, вӧчасны очнӧй ставка, тӧдмаласны.
Ӧні гӧгӧрвоан, кутшӧм лёк делӧыс?
— Пӧръялан! — повзьӧм пырысь горӧдіс Петя.
— Раз ме тэныд висьтала, сідзкӧ тӧда.
Ӧні кывзы.
Кор сійӧ пукалӧ сэні и оз на сійӧс тӧдны, сылы вӧля вывсянь дасьтӧны пышйыны.
Комитет дасьтӧ.
Талун стӧч дас да джын часын сійӧ кутас пышйыны тюрьмасьыс веськыда Ыджыд Фонтан вылӧ, а сэсянь миян шаланда вылын бӧр Румынияӧ.
Ӧні гӧгӧрвоан, кытчӧ ми мунам?
Ыджыд Фонтан вылӧ.
Шаландасӧ нуам.
А часісӧ мен Терентий комитетсянь вайис, мед эз вӧв сёрмӧм.
Гаврик бара перйис часісӧ да кутіс сы вылӧ зіля видзӧдны.
— Муртса абу дасыс.
Воам стӧч.
— Кыдз жӧ сійӧ пышъяс? — вашкӧдіс Петя. — Сійӧс жӧ сэні стӧрӧжитӧны тюремщикъяс да часӧвӧйяс?
— Мед стӧрӧжитӧны.
Сылӧн ӧкурат дас час да джыннас прогулка.
Гуляйтнысӧ петкӧдлӧны тюрьмаса дворас.
Сылы сӧмын колӧ котӧртны градъяс вомӧныс, а ичӧтфонтанса улича вылын нин сійӧс Терентий извозчиккӧд виччысьӧ.
И — веськыда шаланда дінӧ.
Гӧгӧрвоан?
— Гӧгӧрвоа.
А кыдз жӧ сійӧ петас тюрьма стен пырыс?
Сійӧ жӧ джуджыд.
О, мый судта!
Мӧд судтаӧдз.
Кор сійӧ кутас кайны, найӧ сійӧс винтовкаысь лыясны.
Гавриклӧн чукыртчыліс чужӧмыс.
— Да оз жӧ!
Тэ кывзы.
Мыйла сылы кавшасьны стена вылас, — стенсӧ Терентий взорвитас.
— Кыдзи сійӧ взорвитас?
— Чудак!
Шуа — взорвитас.
Вӧчис сэтчӧ розь.
Войнас сы улӧ комитетсянь ӧти морт <ns>танамид</ns> пуктіс.
А талун дас час да джынйын асылын, ӧкурат кор заводитчас миян матрослӧн прӧгулкаыс, Терентий сійӧ боксяньыс ӧзтас фительсӧ.
И — котӧрӧн извозчик дінӧ.
Кутас виччысьны. <ns>Танамидыс</ns> кыдзи бахнитас...
Петя скӧрысь видзӧдліс Гаврик вылӧ:
— Мый бахнитас?
— <ns>Танамидыс</ns>.
— Кыдзи?
— <ns>Танамид</ns>, — не дзик эскӧм пырысь мӧдысь шуис Гаврик, — коді взрывайтчӧ.
А мый?
— Абу <ns>танамид</ns>, а динамит! — велӧдӧм пырысь шуис Петя.
— Но и мед динамит.
Мед сӧмын стенсӧ жугӧдас-а.
Петя сӧмын ӧні друг тырвыйӧ гӧгӧрвоис Гавриклысь кывъяссӧ.
Сійӧ чувствуйтіс, кыдзи сылӧн мышкуас сувтісны ловгӧнъясыс.
Пемыд гырысь синъяснас сійӧ видзӧдліс ёртыс вылӧ:
— Шу честнӧй благороднӧй кыв, мый тайӧ збыль.
— Честнӧй благороднӧй.
— Пасъясь.
— Святӧй истиннӧй крест.
Гаврик тэрыба пасъясис Ыджыд Фонтанса монастырь вичкоса куполъяс вылӧ.
Но Петя эскис сылы и пернапасасьтӧг.
Пасъясьнысӧ тшӧктіс ёнджыкасӧ порядок кутӧм вӧсна.
Петя аслас став сьӧлӧмӧн чувствуйтіс, мый тайӧ правда.
Гаврик лэдзис паруссӧ.
Шаландаыс зурасис пыжъяслы лӧсьӧдӧм ичӧтик скодни-мостки дінӧ.
Берегыс вӧлі тыртӧм.
— Тэнад чышъяныд абу? — юаліс Гаврик Петялысь.
— Эм.
— Петкӧдлы!
Петя кыскис зепсьыс носовӧй чышъян, кодӧс аддзигӧн тётяыс, тӧдӧмысь, эськӧ уси садьтӧгыс.
Но Гаврик колис зэв доволен.
Сійӧ серьезнӧя да важнӧя довкнитіс юрнас.
— Згӧдитчас.
Дзеб.
Сэсся сійӧ видзӧдліс часі вылӧ.
Вӧлі дас да нӧшта некымын минута.
— Ме кольчча шаландаас, — шуис Гаврик, — а тэ да Мотька котӧртӧй вылӧ да сулалӧй переулокъясас.
Кутанныд найӧс виччысьны.
Кыдзи сӧмын найӧ воасны заводитӧй шенасьны чышъянӧн, медым ме вевъяла кыпӧдны паруссӧ.
Гӧгӧрвоин, Петька?
— Гӧгӧрвои.
А найӧс кӧ часӧвӧйыс лыяс?
— Оз веськав, — эскӧм пырысь шуис Гаврик да стрӧга серӧктіс. — Часӧвӧйыс ӧкурат Дофиновкаысь, тӧдса.
Котӧрт, Петька.
Кыдзи сӧмын казялан, сідз жӧ пыр и кут шенасьны.
Вӧчан?
— Юасян ещӧ!
Петя да Мотя петісны шаландаысь да котӧртісны вылӧ.
Тані, кыдзи и став берег кузяыс Люстдорфсянь да Ланжеронӧдз, челядьлы вӧлі тӧдса быд трӧпа.
Дикӧй сирень дзордзалан кустъяс костӧд кыссьӧмӧн, детинка да нывка кайисны джуджыд кыркӧтш вылӧ и сувтісны переулокӧ кык дача костӧ.
Тасянь вӧлі тыдалӧ шоссеыс и мореыс.
Ылын, уліас, ичӧтик шаланда катласис скодни дорын зэв ичӧтик.
А ачыс Гаврикыс сӧмын муртса вӧлі тыдыштӧ.
— Мотька, кывзы, — шуис Петя гӧгӧрбок видзӧдлӧм бӧрын. — Ме кая шелковица вылас — сэсянь ылӧджык тыдалӧ, — а тэ ветлӧдлы переулок кузяыс да сідз жӧ бура видзӧд.
Коді водзджык аддзас.
Веськыда кӧ шуны, шелковица вылас позьӧ вӧлі и не кайны, сы вӧсна, мый улісянь сідз жӧ вӧлі тыдалӧ зэв бура.
Но Петя чувствуйтіс нин асьсӧ начальникӧн.
Сылы окота вӧлі командуйтны.
Детинка ӧддзӧдчис да, пошкигтырйи, кавшасис пу вылӧ, кайигас пыр жӧ косяліс гач пидзӧссӧ.
Но сійӧ не сӧмын эз смутит сійӧс, а, мӧдарӧ, вӧчис нӧшта на ёна серьезнӧйӧн да гордӧйӧн.
Сійӧ пуксис пу ув вылӧ вожасьӧмӧн да читкыртіс синъяссӧ.
— Но, мый нӧ весь сулалан?
Ветлӧдлы!
— Пырысь-пыр.
Нывка видзӧдліс Петя вылӧ улысянь вылӧ повзьыштӧм да кывзан синъясӧн, кыкнан кинас кыскыштіс юбкасӧ да важнӧя мӧдӧдчис переулок кузя туй вывлань.
— Сулав!
Энлы!
Мотя сувтіс.
— Кывзы.
Кыдзи сӧмын аддзан найӧс, пыр жӧ горӧд меным.
А кыдз сӧмын ме аддза — кута тэныд горзыны.
Вӧчан тадзи?
— Вӧча, — вӧсньыдик гӧлӧсӧн шуис нывка.
— Но, мун.
Мотя бергӧдчис да муніс вижов йӧв рӧма акацияяс сук вуджӧрті, кодъяс вӧліны дасьӧсь нин дзордзавны; сійӧ коляліс бус вылас посньыдик коктуйяс.
Сійӧ ветліс пельӧсӧдзыс, сулалыштіс сэні да бӧр локтіс.
— Оз на локны.
А тэнад кыдзи?
— И менам оз на локны.
Ветлы водзӧ.
Нывка бара ветліс пельӧсӧдзыс да бара локтіс и юӧртіс, мый сылӧн оз на локны.
— И менам оз локны.
Ветлы ещӧ.
Первойсӧ детинкалы зэв кажитчис тайӧ ворсӧмыс.
Вывті лӧсьыд вӧлі пукавны вылын, пу вож вылын, да зэв зіля видзӧдны переулок помас, оз-ӧ тыдовтчы скачитысь извозчикыс.
Кутшӧм яснӧя сійӧ мӧвпаліс ас кежас, кыдзи аддзас сійӧ быгзьӧм вӧлӧс да ямщикӧс, коді помся шенасьӧ швучкан плетьнас!
Экипаж матысмас!
Сэтысь чеччыштасны револьверъясӧн: Терентий да матрос.
На бӧрся вӧтчӧны тюремщикъяс.
Терентий да матрос лыйлӧны.
Тюремщикъяс ӧти-мӧд бӧрся гылалӧны кулӧмаӧсь.
Петя мыйвынсьыс шенасьӧ чышъянӧн, горзӧ, пелька чеччыштӧ пу вылысь да ставсӧ панйӧмӧн котӧртӧ пыж дорӧ — отсавны парус сувтӧдны.
А Мотька сӧмын ӧні на казяліс, мый воисны найӧ.
Нинӧм он вӧч: сійӧ ӧд нывка.
... Но кадыс муніс, а некод эз лок.
Лои гажтӧм.
Петялы дышӧдіс видзӧдны югъялан еджыд шоссе вылӧ, — кыті муніс Евгений Онегин моз пасьтасьӧм английскӧй кучера карета, таркӧдӧмӧн муніс искусственнӧй йи тыра телега.
Сэки лои торйӧн нин жар, и торйӧн нин ёна окота лои юны.
Детинка важӧн нин удитіс тыр бура тӧдмавны дачасӧ: югъялан виж газонъяссӧ, туй вывъяссьыс гравийсӧ, туйяс, статуя, кодӧс вӧлі серӧсьтӧма вуджӧрлӧн лиловӧй чутъясӧн, вазасӧ, кысь вӧлі ӧшӧдчӧма алоэлӧн кузь, ёсь коръясыс да художникӧс, коді вӧлі рисуйтӧ пейзаж.
Читкыля усъяса, эспаньолкаа да бархатнӧй берета художник пукаліс зонтик улын полотноысь вӧчӧм складнӧй улӧс вылын да, бӧрвыв лэччысьӧмӧн, зурӧдліс кузь кистьӧн мольбертвывса дӧра вылӧ.
Зургас да любуйтчыштас, зургас да любуйтчыштас.
Шуйга кисӧ чургӧдӧм пев вылын вӧлі пысалӧма палитра — картина дорсьыс ёна мичаджык гӧгрӧс пӧвтор, код вылӧ вӧлі сорлалӧмӧн крепитӧма волшебнӧй беспорадокӧн став краскаяссӧ, став рӧмъяссӧ морелысь, енэжлысь, сёйлысь, сиреньлысь, турунлысь, кымӧръяслысь, шаландалысь...
А сэк костті важӧн нин воис бусӧн тырӧм извозчик, и переулок кузяыс надзӧникӧн мӧдӧдчисны кык морт.
На водзвылын котӧртіс Мотя и горзіс:
— Менам воисны нин!
Шенась, шенась!
Петя муртса эз усь пу вылысь.
Сійӧ нетшыштіс зепсьыс чышъянсӧ да кутіс мыйвынсьыс шенасьны юр весьтас.
Шаландаыс кутіс катласьны ёнджыка, и Петя аддзис, мый Гаврик чеччалӧ да шенасьӧ кияснас.
Шелковица увті, код вылын вӧлі пукалӧ Петя, прӧйдитісны Терентий да матрос.
Налӧн би кодь гӧрд чужӧмъяс кузя визувтіс пӧсь.
Детинка кыліс налысь сьӧкыда лолалӧм шыяссӧ.
Матрос муніс шапкатӧм, ёна чотіс.
Сылӧн щӧгольскӧй кремовӧй гачыс буретш сійӧ, кодӧс Петя аддзыліс сы вылысь медбӧръяысь аддзылігӧн, маёвка вылын, — вӧлі орӧма да пачкайтчӧма кирпич бусӧн.
Няйт, джынвыйӧ косяссьӧм манишка увсьыс тыдаліс пӧсялӧмысла югъялан морӧсыс.
Чабыртӧм кулакъяссӧ вӧлі быттьӧкӧ гартлӧма сӧнъяс лӧз визьясӧн.
Усъясыс ӧшалісны.
Тошсялӧм чужӧм вылас ёна вӧлі чургӧдчӧма черлыясыс.
Синъясыс коса дзирдалісны.
abu
— Здравствуй, дядя! — горӧдіс Петя.
Терентий да матрос видзӧдлісны детинка вылӧ да серӧктісны.
Петялы весиг кажитчис, мый матросыс мигнитіс сылы.
Но найӧ котӧртісны нин увлань, ас бӧрсяньыс колисны бус кымӧр.
— А ме первой аддзи, ага! — шуис Мотя.
Петя лэччис пу вылысь, вӧчис сідзи, быттьӧкӧ эз кывлы.
Детинка да нывка сулалісны орччӧн, парус лэптысь шаланда вылӧ видзӧдӧмӧн.
Найӧ аддзылісны, кыдзи матрослӧн ичӧтик тушаыс чеччыштіс шаландаӧ.
Парусыс зэвтчис.
Сійӧс кутіс нуны берег дорсьыс, кыдзи дзоридз корйӧс.
Ӧні тыртӧм скодни вылын сулалісны сӧмын Терентий да Гаврик.
Минута мысти Терентий воши.
Гаврик коли ӧтнасӧн.
Сійӧ шеныштіс кинас Петялы да Мотялы да тэрмасьтӧг кутіс кайны бужӧд бокӧдыс.
Шаландаыс, чеччалӧмӧн да гыяссӧ орйӧдлӧмӧн, ӧдйӧ петіс восьса мореӧ, коді лӧза дзирдаліс вель гырысь гыясӧн.
— Муніс ӧтнасӧн, — шуис Петя.
— Нинӧм.
Ми сылы нянь пуктім.
Дзонь тупӧсь.
Да кӧкъямыс таранка.
Регыд Петя да Мотя дінӧ йитчис Гаврик.
— Слава богу, мӧдӧдім, — шуис сійӧ пернапасасьӧмӧн. — А то веськыд наказанье.
— А кыдз нӧ шаландаыд? — юаліс Петя. — Сідз сійӧ и воши?
— Шаланда воши, — гажтӧма кодь шуис Гаврик юрсӧ гыжъялыштӧмӧн.
— Кыдз нӧ ті кутанныд овны шаландатӧгыс?
— Эн пов.
Огӧ пропадитӧй кыдзкӧ.
Тэрмасьны вӧлі некытчӧ.
Челядьяс вуджисны ӧграда вомӧныс да надзӧникӧн сувтісны художник мышку сайӧ.
Ӧні нин пейзажыс пӧшти ставнас вӧлі гӧтов.
Лолалӧмсьыс дугдӧмӧн, найӧ кутісны видзӧдны да шензьыны кыдзи ичӧтик дӧратор вылын чудеснӧя петкӧдчӧ дзонь мир, збыль дорсьыс дзик мӧд сикас, сыкӧд тшӧтш збыль вылас зэв ёна скодитана серпас.
— Мореыс эм, а шаландаыс абу, — вашнитіс Мотя да быттьӧкӧ тӧдлытӧг пуктіс кисӧ Петя пельпом вылӧ и гусьӧникӧн серӧктіс.
Но вот художник босьтіс вӧсньыдик кистьӧн белила войт да дзик картина шӧрас, муртса на рисуйтӧм море югъялан лӧз рӧм вылас пуктіс мылькъя кодь ичӧтик запятая.
— Парус! — нимкодь пырысь ышловзис Мотя.
Ӧні рисуйтӧм моресӧ оз позь вӧлі торйӧдны збыль моресьыс.
Ставыс сэн вӧлі настоящӧй море вылын кодь.
Весиг парус.
И челядь, надзӧникӧн мӧда-мӧднысӧ гырддзаяснаныс тувкӧдыштӧмӧн, дыр видзӧдісны то картинка вылас, то настоящӧй да зэв паськыда восьса море вылӧ, кӧн ру кельыдлӧз рӧм вылас пыр ёнджыка пондіс сывны дед шаландалӧн каля кодь кокни да ичӧтик парусыс.
...
{К. Маркс, Ф. Энгельс (вуджӧдіс Kodko) @ Коммунистическӧй партиялӧн Манифест @ идеол. гижӧд @ Коммунистическӧй партиялӧн манифест @ 1948 @ Лб. 47‒118}
Карл Маркс
Фридрих Энгельс
КОММУНИСТИЧЕСКӦЙ ПАРТИЯЛӦН МАНИФЕСТ
Призрак ветлӧ Европаті — коммунизмлӧн призрак.
Важ Европалӧн став вынъяс ӧтувтчисны тайӧ призраксӧ священнӧя травитӧм вылӧ: папа и царь, Меттерних и Гизо, французскӧй радикалъяс и немецкӧй полицейскӧйяс.
Кӧні сійӧ оппозиционнӧй партияыс, кодӧс власть бердын сулалысь сылӧн прӧтивникъясыс эз нимтыны эськӧ коммунистическӧйӧн?
Кӧні сійӧ оппозиционнӧй партияыс, коді аслас ӧчередьын эз шыблав эськӧ коммунизмын клеймитан обвинение кыдзи оппозициялӧн передӧвӧйджык представительяслы, сідзи и аслас реакционнӧй прӧтивникъяслы?
Кык вывод петӧны тайӧ фактсьыс.
Коммунизм признайтсьӧ нин вынӧн став европейскӧй вынъясӧн.
Кад нин коммунистъяслы став мир водзын восьсӧн висьтавны ассьыныс взглядъяссӧ, ассьыныс пельяссӧ, ассьыныс стремлениеяссӧ да коммунизмлӧн призрак йылысь мойдӧмъяслы противопоставитны самӧй партияыслысь манифест.
Та могысь Лондонын чукӧртчисны медся различнӧй национальностьясса коммунистъяс да составитісны тайӧ «Манифестсӧ», коді йӧзӧдсьӧ английскӧй, французскӧй, немецкӧй, итальянскӧй, фламандскӧй да датскӧй кывъяс вылын.
І. БУРЖУА ДА ПРОЛЕТАРИЙЯС
* Буржуазия улын гӧгӧрвосьӧ класс современнӧй капиталистъяслӧн, общественнӧй производство средствояс вылӧ собственникъяслӧн, кодъяс применяйтӧны наёмнӧй труд.
*Пролетариат улын гӧгӧрвосьӧ класс современнӧй наёмнӧй рабочӧйяслӧн, кодъяс, производстволӧн асланыс собственнӧй средствоясысь лишитӧмаӧн лоӧмӧн, вынужденӧсь, сы могысь медым овны, вузавлыны ассьыныс рабочӧй вын.
(1888 вося английскӧй изданиелы Энгельслӧн примечание).
Ӧнія кадӧдз существуйтлысь став обществояслӧн** история вӧлі классъяс тышлӧн историяӧн.
*Мӧдногӧн кӧ став история, коді воис миянӧдз письменнӧй источникъясын.
1847 воын обществолӧн предистория, общественнӧй организация, коді предшествуйтіс став гижӧм историялы, пӧшти ньӧти на эз вӧв тӧдса.
Сэсянь кольӧм кад чӧжӧн Гакстгаузен восьтіс Россияын му вылӧ общиннӧй собственность, Маурер докажитіс, мый сійӧ вӧлі общественнӧй основаӧн, коді послужитіс исходнӧй пунктӧн став германскӧй племеналӧн историческӧй развитиелы, да вочасӧн выяснитчис, мый сельскӧй община му общӧя владейтӧмӧн являйтчӧ либӧ являйтчис прошлӧйын быдлаын обществолӧн первобытнӧй формаӧн, Индиясянь Ирландияӧдз.
Тайӧ первобытнӧй коммунистическӧй обществолысь внутренньӧй организациясӧ, сылӧн типическӧй формаын, вӧлі выяснитӧма Морганӧн, коді увенчайтіс делӧсӧ рӧдлысь истиннӧй сущность да племяын сылысь положение аслас открытиеӧн.
Тайӧ первобытнӧй общиналӧн разложитчӧмкӧд заводитчӧ обществолӧн расслоение особӧй да медбӧрын антагонистическӧй классъяс вылӧ.
Ме босьтсьылі проследитны разложениелысь тайӧ процессӧ «<deu>Der Ursprung der Familie, des Privateigenthums und des Staats</deu>» уджын, 2-ӧд издание, <deu>Stuttgart 1886</deu>. [Видзӧд Ф. Энгельс. <eng>Происхождение семьи, частной собственности и государства, К. Маркс и Ф. Энгельс. Cоч, т. ХVI, ч. І.</eng>]
(1888 вося английскӧй изданиелы Энгельслӧн примечание.)
Свободнӧй да раб, патриций да плебей, помещик да крепостнӧй, мастер* да подмастерье, дженьыдджыка — угнетайтысь да угнетайтана вӧліны ӧта-мӧд дінас нэмӧвӧйся антагонизмын, нуӧдісны дугдывтӧм, то гуся, то явнӧй тыш, коді пыр помасьлывліс став общественнӧй здание революционнӧя переустроитӧмӧн либӧ тышкасьысь классъяслӧн общӧй гибельӧн.
* Цехӧвӧй мастер — тайӧ цехса полноправнӧй член, цех пытшкын мастер, а не сылӧн старшина.
(1888 вося английскӧй изданиелы. Энгельслӧн примечание.)
Предшествуйтысь историческӧй эпохаясӧ ми аддзам пӧшти быдлаын обществолысь различнӧй сословиеяс вылӧ дзикӧдз торъявлӧм — различнӧй общественнӧй положениеяслысь быдса лестница.
Древньӧй Римын ми встречайтам патрицийясӧс, всадникъясӧс, плебейясӧс, рабъясӧс; шӧр нэмъясӧ — феодальнӧй господаӧс, вассалъясӧс, цехӧвӧй мастеръясӧс, подмастерьеясӧс, крепостнӧйясӧс, да сэк жӧ тайӧ классъяс пытшкысь пӧшти быдӧнын — нӧшта особӧй градацияяс.
Пӧгибнитӧм феодальнӧй общество пытшкӧсысь петӧм современнӧй буржуазнӧй общество эз бырӧд классӧвӧй противоречиеяс.
Сійӧ сӧмын сувтӧдіс выль классъяс, угнетениелысь выль условиеяс да тышлысь выль формаяс важъяслӧн местаӧ.
Но миян эпоха, буржуазиялӧн эпоха, торъялӧ сійӧн, мый сійӧ упроститіс классӧвӧй противоречиеяс: общество пыр ёнджыка и ёнджыка торъялӧ кык ыджыд враждебнӧй лагерь вылӧ, ӧта-мӧдыслы паныд сулалысь кык ыджыд класс вылӧ — буржуазия да пролетариат вылӧ.
Средневековьеса крепостнӧйясысь петіс первой каръяслӧн свободнӧй население; горожаналӧн тайӧ сословиеысь развитчисны буржуазиялӧн первой элементъяс.
Америка восьтӧм да Африка гӧгӧр морскӧй туй восьтӧм создайтіс кыптысь буржуазиялы деятельностьлысь выль поле.
Ост-индскӧй да китайскӧй рынокъяс, Америка колонизируйтӧм, колонияяскӧд обмен, обмен средствояслӧн да вообще тӧваръяслӧн лыд содӧм сетісны сыӧдз кывлытӧм толчок торговлялы, мореплаваниелы, промышленностьлы да самӧй сійӧн кыпӧдісны киссян феодальнӧй обществоын революционнӧй элементлысь ӧдйӧ развивайтчӧм.
Промышленностьлӧн воддза феодальнӧй, либӧ цеховӧй, организация эз вермы сэсся удовлетворитны спрос, коді кыптӧ вӧлі выль рынокъяскӧд тшӧтш.
Сылысь местасӧ займитіс мануфактура.
Цехӧвӧй мастеръясӧс, вӧлі вытеснитӧма промышленнӧй средньӧй сословиеӧн; различнӧй корпорацияяс костын разделение труда бырис, торъя мастерскӧй пытшкын разделение труда лы местасӧ уступитӧмӧн.
Но рынокъяс пыр быдмисны, спрос пыр содіс.
Сійӧс удовлетворитны эз нин вермы и мануфактура.
Сэки пар да машина вӧчисны революция промышленностьын.
Мануфактуралысь местасӧ займитіс современнӧй крупнӧй промышленность, промышленнӧй средньӧй сословиелысь местасӧ займитісны миллионеръяс-промышленникъяс, быдса промышленнӧй армияяслӧн предводительяс, современнӧй буржуа.
Крупнӧй промышленность создайтіс всемирнӧй рынок, кодӧс вӧлі подготовитӧма Америка восьтӧмӧн.
Всемирнӧй рынок кыпӧдіс зэв ыджыд развитие торговлялысь, мореплаваниелысь да сухопутнӧй сообщение средствояслысь.
Тайӧ аслас ӧчередьын вӧчис воздействие промышленность паськалӧм вылӧ, и сэтшӧма жӧ, кыдзи быдмисны промышленность, торговля, мореплавание, кӧрттуйяс, развивайтчис буржуазия, сійӧ ыдждӧдіс ассьыс капиталъяс да оттесняйтіс бӧръя план вылӧ став классъясӧс, кодъяс кольлісны средневековьеысь.
Ми аддзам, татшӧм ногӧн, мый современнӧй буржуазия ачыс являйтчӧ развитие кузь кадся процесслӧн продуктӧн, производство да обмен способын вель уна переворотъяслӧн продуктӧн.
Буржуазия развитиелӧн тайӧ ступеньясысь быдӧн сопровождайтчис тайӧ класслӧн соответствующӧй политическӧй успехӧн.
Феодалъяслӧн господство дырйи угнетённӧй сословие, вооружитчӧм да самоуправляйтчысь ассоциация коммунаын, тані — независимӧй городскӧй республика, сэні — монархиялӧн коймӧд податнӧй сословие, сэсся, мануфактура кадколастӧ, — сословнӧй либӧ абсолютнӧй монархияын дворянстволы противовес да главнӧй основа крупнӧй монархияясӧн вообще, медбӧрын, крупнӧй промышленность да всемирнӧй рынок лӧсьӧдан кадсянь, сійӧ завоюйтіс аслыс исключительнӧй политическӧй господство современнӧй представительнӧй государствоын.
Современнӧй государственнӧй власть — тайӧ сӧмын комитет, коді управляйтӧ буржуазия став класслӧн общӧй делӧясӧн.
*Францияын «коммунаясӧн» шусисны чужысь каръяс весиг сійӧ кадӧдз, кор найӧ отвоюйтісны асланыс феодальнӧй владыкаяслысь да господалысь местнӧй самоуправление да «коймӧд сословиелысь» политическӧй правояс.
Вообще сёрнитӧмӧн, тані, буржуазиялӧн экономическӧя развивайтчӧм кузя типичнӧй страна пыдди босьтӧма Англияӧс, сылӧн политическӧй развитие кузя, типичнӧй страна пыдди — Францияӧс.
(1888 вося английскӧй изданиелы Энгельслӧн примечание.)
Коммуна — тадзи Италияса да Францияса горожана шулісны ассьыныс городскӧй община, сы бӧрын кыдзи найӧ откупитісны либӧ отвоюйтісны асланыс феодальнӧй господалысь самоуправление вылӧ первой правояс.
(1890 вося немецкӧй изданиелы Энгельслӧн примечание.)
* 1888 вося английскӧй изданиеын «независимӧй городскӧй республика» кывъяс бӧрын содтӧма кывъяс: «(кыдзи Италияын да Германияын)», а «монархиялӧн коймӧд податнӧй сословие» кывъяс бӧрын — «(кыдзи Францияын)».
Ред.
Буржуазия ворсіс историяын зэв революционнӧй роль.
Буржуазия, быдлаын, кӧні сійӧ шедӧдіс господство, разрушитіс став феодальнӧй, патриархальнӧй, идиллическӧй отношениеяс.
Жалиттӧг орӧдіс сійӧ унасикас феодальнӧй дзугъяс, кодъяс кӧртавлісны мортӧс сылӧн «естественнӧй повелительяс» бердӧ, да эз коль йӧз костын некутшӧм мӧд йитӧд, голӧй интерес, бессердечнӧй «чистоган» кындзи.
Эгоистическӧй расчётлӧн йиа ваын сійӧ пӧдтіс священнӧй трепетсӧ религиознӧй экстазлысь, рыцарскӧй энтузиазмлысь, мещанскӧй сентиментальностьлысь.
Мортлысь личнӧй достоинствосӧ сійӧ пӧртіс меновӧй стоимостьӧ да сувтӧдіс лыдтӧм пожалованнӧй да благоприобретённӧй свободаяс местаӧ торговлялысь ӧти бессовестнӧй свобода.
Ӧти кывйӧн кӧ, религиознӧй да политическӧй иллюзияясӧн сайӧдӧм эксплуатацияӧ сійӧ вежис восьса, яндысьтӧм, веськыд, чёрствӧй эксплуатацияӧн.
Буржуазия лишитіс священнӧй ореолысь ставпӧлӧс удж, кодъяс сыӧдз лыддьысьлісны почётнӧйясон да кодъяс вылӧ видзӧдлісны благоговейнӧй трепетӧн.
Врачӧс, юристӧс, попӧс, поэтӧс, наукаса мортӧс сійӧ пӧртіс аслас платнӧй наёмнӧй работникъясӧ.
Буржуазия нетшыштіс семейнӧй отношениеяс вылысь налысь трогательно-сентиментальнӧй вевттьӧдсӧ да вайӧдіс найӧс чистӧ денежнӧй отношениеясӧ.
Буржуазия петкӧдліс, мый шӧр нэмъясӧ вынлӧн грубӧя петкӧдчӧмыс, коді кыпӧдліс сэтшӧм восхищение реакционеръяслысь, аддзӧ вӧлі аслыс естественнӧй содтӧд дышлунын да неподвижностьын.
Сійӧ первойысь петкӧдліс, мый вермӧ шедӧдны мортлӧн уджыс.
Сійӧ создайтіс искусстволысь чудеса, но дзик мӧдногаӧс египетскӧй пирамидаяс, римскӧй водопроводъяс да готическӧй соборъяс серти; сійӧ вӧчис дзик мӧдпӧлӧс походъяс, народъяслӧн переселение да крестовӧй походъяс серти.
Буржуазия оз вермы существуйтны производстволӧн орудиеясын постояннӧй переворотъяс нуӧдтӧг, сідзкӧ, производственнӧй отношениеяс, а сідзкӧ, и общественнӧй отношениеяслысь став совокупностьсӧ революционизируйттӧг.
Мӧдарӧ, став воддза промышленнӧй классъяслы существуйтӧм вылӧ первой условиеӧн вӧлі производстволысь важ способ вежтӧг сохранитӧм.
Производствоын дугдывлытӧм переворотъяс, став общественнӧй отношениеяслӧн оръявлытӧм потрясениеяс, вечнӧй неуверенность да движение отличайтӧны буржуазнӧй эпохаӧс став воддзаяссьыс.
Став кынмӧм, сімӧн тупкысьӧм отношениеяс, налы сопутствуйтысь, нэмъясӧн освятитӧм представлениеясӧн да воззрениеясӧн тшӧтш, разрушайтсьӧны, став выльысь лоӧмъясыс оказывайтчӧны важмӧмъясӧн окостенейтны удиттӧдз.
Став сословнӧйыс да застойнӧйыс бырӧ, став священнӧйыс пежавсьӧ, и йӧз воӧны, медбӧрын, коланлунӧ видзӧдлыны садь синъясӧн асланыс олан положение да асланыс взаимнӧй отношениеяс вылӧ.
Продуктъяс пыр содысь сбывайтӧмын потребность вӧтлӧ буржуазияӧс став му шар пасьта.
Быдлаӧ сійӧ должен вужъясьны, быдлаын обоснуйтчыны, быдлаын лӧсьӧдны йитӧдъяс.
Всемирнӧй рынок эксплуатируйтӧм пыр буржуазия став странаяслысь производство да потребление вӧчис космополитическӧйӧн.
Реакционеръяслы ёна дӧзмӧм вылӧ сійӧ нетшыштіс промышленность кок улысь национальнӧй почвасӧ.
Промышленностьлысь нэмӧвӧйся национальнӧй отрасльяс бырӧдӧма да водзӧ бырӧдсьӧны лунысь-лун.
Найӧс вытесняйтӧны промышленностьлӧн выль отрасльяс, кодъясӧс лӧсьӧдӧмыс пондіс лоны олӧмлӧн вопросӧн став цивилизованнӧй нацияяслӧн, — отрасльяс, кодъяс перерабатывайтӧны оз нин местнӧй сырьё, а сырьё, коді вайсьӧ му шарлӧн медся ылі областьясысь, да вырабатывайтӧны фабричнӧй продуктъяс, кодъясӧс потребляйтӧны не сӧмын даннӧй страна пытшкын, но и светлӧн став юкӧнъясын.
Важ потребностьяс пыдди, кодъяс удовлетворяйтсьылісны отечественнӧй продуктъясӧн, чужӧны выльяс, кодъясӧс удовлетворитӧм вылӧ колӧны медся ылі странаясса да медся различнӧй климатъясса продуктъяс.
Важ местнӧй да национальнӧй замкнутостьлы да ас вӧчӧм продуктъяс тшӧт весьтӧ существуйтӧмлы смена вылӧ воӧ нацияяслӧн ӧта-мӧдкӧд всесторонньӧй йитӧд да всесторонньӧй зависимость.
Тайӧ ӧткодя относитчӧ кыдзи материальнӧй, сідзи и духовнӧй производстволы.
Торъя нацияяс духовнӧй деятельностьлӧн плодъясыс лоӧны общӧй достояниеӧн.
Национальнӧй односторонность да ограниченность лоӧны пыр ёнджыка и ёнджыка позьтӧмӧн, и зэв уна национальнӧй да местнӧй литератураясысь артмӧ ӧти всемирнӧй литература.
Производстволысь став орудиеяс ӧдйӧ усовершенствуйтӧмӧн да сообщение средствояс дугдывтӧг кокньӧдӧмӧн буржуазия кыскӧ цивилизацияӧ став, весиг медся варварскӧй, нацияясӧс.
Сійӧ тӧваръяслӧн ичӧт донъяс — со сійӧ тяжёлӧй артиллерияыд код отсӧгӧн сійӧ разрушайтӧ став китайскӧй стенаяссӧ да принуждайтӧ капитулируйтӧмӧ варваръяслысь медся упорнӧй ненавистьсӧ иностранецъяс дінӧ.
Гибельлӧн страх улын сійӧ заставляйтӧ став нацияясӧс примитны производстволысь буржуазнӧй способ, заставляйтӧ найӧс лӧсьӧдны ас орданыс сідз шусяна цивилизация, мӧдногӧн кӧ лоны буржуаӧн.
Ӧти кывйӧн кӧ, сійӧ создавайтӧ аслыс мир аслас образ да подобие серти.
Буржуазия подчинитіс сиктӧс карлӧн господстволы.
Сійӧ лӧсьӧдіс зэв гырысь каръяс, зэв ёна ыдждӧдіс карса населениелысь лыдсӧ сиктса серти да нетшыштіс татшӧм ногӧн населениелысь тӧдчана юкӧнсӧ сиктса олӧмлӧн идиотизмысь.
Сідз жӧ кыдзи сиктсӧ сійӧ вӧчис карсянь зависимӧйӧн, сідзи и варварскӧй да полуварварскӧй странаясӧс сійӧ сувтӧдіс зависимостьӧ цивилизованнӧй странаясысь, крестьянскӧй народъясӧс — буржуазнӧй народъясысь, Асыввылӧс — Рытыввылысь.
Буржуазия пыр ёнджыка и ёнджыка бырӧдӧ производство средствояслысь, собственностьлысь да населениелысь раздробленность.
Сійӧ сгуститіс населениеӧс, централизуйтіс производство средствояс, концентрируйтіс собственность неуна лыд йӧз киын.
Талӧн быть лоана следствиеӧн вӧлі политическӧй централизация.
Независимӧй, пӧшти сӧмын союзнӧй отношениеясӧн йитчӧм областьяс различнӧй интересъясӧн, законъясӧн, правительствоясӧн да таможеннӧй пошлинаясӧн лоины сплотитӧмаӧсь ӧти нацияӧ, ӧти правительствоӧн, ӧти законодательствоӧн, ӧти национальнӧй классӧвӧй интересӧн, ӧти таможеннӧй границаӧн.
Аслас классӧвӧй господствуйтӧмлӧн сё во дорысь этшаджык кад чӧжӧн буржуазия создайтіс уналыдаджык да грандиознӧйджык производительнӧй вынъяс сы серти, мый вӧлі став воддза поколениеяслӧн, найӧс ставнысӧ ӧтлаӧ босьтӧмӧн.
Природалысь вынъяс пӧкӧритӧм, машиннӧй производство, промышленностьын да видзму овмӧсын химия применитӧм, пароходство, кӧрттуйяс, электрическӧй телеграф, земледелие вылӧ светлысь быдса юкӧнъяс освоитӧм, судоходство вылӧ юяс приспособитӧм, населениелӧн быдса массаяс, кодъяс быттьӧ петісны му улысь, — важъя столетиеяс пиысь кутшӧм столетие вермыліс подозревайтны, мый татшӧм производительнӧй вынъяс эмӧсь общественнӧй трудлӧн ведраясын!
И сідз, ми аддзылім, мый производстволысь да обменлысь средствояс, кодъяслӧн основа вылын артмис буржуазия, вӧлі создайтӧма феодальнӧй обществоын.
Производстволӧн да обменлӧн тайӧ средствояс развивайтчан известнӧй ступень вылын отношениеясыс, кодъясын мунлісны феодальнӧй обществолӧн производство да обмен, земледелиелӧн да промышленностьлӧн феодальнӧй организацияыс, ӧти кывйӧн, собственностьлӧн феодальнӧй отношениеясыс, дугдісны нин лӧсявны развитчӧм производительнӧй вынъяслы.
Найӧ тормозитӧны производство, сы пыдди медым развивайтны сійӧс.
Найӧ пӧрисны сылӧн чепъясӧ.
Найӧс колӧ вӧлі жугӧдны, и найӧс вӧлі жугӧдӧма.
Налысь местасӧ займитіс свободнӧй конкуренция, сылы лӧсялысь общественнӧй да политическӧй стройӧн, буржуазия класслӧн экономическӧй да политическӧй господствоӧн.
Татшӧм жӧ движение мунӧ миян синъяс водзын.
Современнӧй буржуазнӧй общество, производстволӧн да обменлӧн сійӧ буржуазнӧй отношениеясӧн, собственностьлӧн буржуазнӧй отношениеясӧн, коді создайтіс кыдз быттьӧ волшебствоӧн производстволысь да обменлысь сэтшӧм могущественнӧй средствояс, мунӧ волшебник вылӧ, коді оз вермы сэсся справитчыны мупытшса вынъяскӧд, кодъясӧс вӧлі чуксалӧма сійӧ заклинаниеясӧн.
Со некымын дас во нин промышленностьлӧн да торговлялӧн историяыс представляйтӧ аснас сӧмын современнӧй производительнӧй вынъяслӧн возмущениелысь история современнӧй производственнӧй отношениеяслы паныд, собственностьӧн сійӧ отношениеяслы паныд, кодъяс являйтчӧны условиеӧн буржуазиялӧн существуйтӧм да сылӧн господство вылӧ.
Тырмымӧн индыны торговӧй кризисъяс вылӧ, кодъяс, периодическӧя выльысь лоӧмӧн, пыр ёнджыка и ёнджыка грознӧя сувтӧдӧны вопрос улӧ став буржуазнӧй обществолысь существуйтӧмсӧ.
Торговӧй кризисъяс дырйи быд раз бырӧдсьӧ тӧдчана юкӧн не сӧмын вӧчӧм продуктъяслӧн, но весиг создайтӧм нин производительнӧй вынъяслӧн.
Кризисъяс дырйи паськалӧ общественнӧй эпидемия, коді став воддза эпохаяслы кажитчис эськӧ нелепостьӧн, — перепроизводстволӧн эпидемия.
Общество друг оказывайтчӧ шыбитӧмаӧн бӧрӧ виччысьтӧг заводитчӧм варварство состояниеӧ, кыдз быттьӧ тшыгъялӧм, всеобщӧй опустошительнӧй война лишитісны сійӧс став олан средствоясысь; кажитчӧ, мый промышленность, торговля бырӧдӧма, — и мыйла?
Сы вӧсна, мый общество обладайтӧ вывті ыджыд цивилизацияӧн, имеитӧ вывті уна олан средствояс, располагайтӧ вывті ыджыд промышленностьӧн да торговляӧн.
Сійӧ распоряжениеын имеитчысь производительнӧй вынъяс оз служитны водзӧ собственностьлӧн буржуазнӧй отношениеяс развивайтӧмлы; мӧдарӧ, найӧ лоисны вывті гырысьӧсь тайӧ отношениеясыслы, буржуазнӧй отношениеяс задерживайтны налысь развитиесӧ; и кор производительнӧй вынъяс заводитӧны венны тайӧ преградаяссӧ, найӧ вайӧдӧны расстройствоӧ став буржуазнӧй обществосӧ, сувтӧдӧны угроза улӧ буржуазнӧй собственностьлысь существуйтӧмсӧ.
Буржуазнӧй отношениеяс лоисны вывті дзескыдӧн, медым торйӧдны наӧн лӧсьӧдӧм озырлун. — Кутшӧм ногӧн венӧ буржуазия кризисъяссӧ?
Ӧтарсянь, производительнӧй вынъяслысь быдса масса вынужденнӧя бырӧдӧмӧн, мӧдарсянь, выль рынокъяс завоюйтӧмӧн да важъяссӧ основательнӧйджыка эксплуатируйтӧмӧн.
Мыйӧн жӧ, сідзкӧ?
Сійӧн, мый сійӧ гӧтӧвитӧ всесторонньӧйджык да сокрушительнӧйджык кризисъяс да чинтӧ налы противодействуйтан средствояс.
Оружиеыс, кодӧн буржуазия путкыльтіс феодализмӧс, веськӧдсьӧ ӧні аслыс буржуазиялы паныд.
Но буржуазия не сӧмын дорис оружие, коді вайӧ сылы смерть; сійӧ чужтіс и йӧзӧс, кодъяс веськӧдасны сылы паныд тайӧ оружиесӧ, — современнӧй рабочӧйясӧс, пролетарийясӧс.
Сійӧ жӧ самӧй степеньын, кутшӧмын развивайтчӧ буржуазия, мӧдногӧн кӧ капитал, развивайтчӧ и пролетариат, современнӧй рабочӧйяслӧн класс, кодъяс сӧмын сэки и вермӧны существуйтны, кор аддзӧны удж, а аддзӧны сійӧс сӧмын сэтчӧдз, кытчӧдз налӧн трудныс содтӧ капитал.
Тайӧ рабочӧйясыс, кодъяс вынужденӧсь вузавлыны асьнысӧ поштучнӧя, представляйтӧны аснаныс сэтшӧм жӧ тӧвар, кыдзи и торговлялӧн став мукӧд предмет, а та вӧсна вермӧны ӧткодя веськавны конкуренциялӧн став случайностьяслы, рыноклӧн став колебайтчӧмъяслы.
Машинаяс да разделение труда применяйтӧмлӧн содӧм вӧсна пролетарийяслӧн трудыс воштіс быдсяма самостоятельнӧй характер, а сыкӧд тшӧтш и рабочӧйлы быдсяма привлекательность.
Рабочӧй лои машиналӧн прӧстӧй придатокӧн, сысянь требуйтсьӧны сӧмын медся прӧстӧй, медся однообразнӧй, медся кокниа усваивайтан приёмъяс.
Рабочӧй вылӧ издержкаяс вайӧдсьӧны та вӧсна пӧшти сӧмын олан средствоясӧ, кодъяс колӧны сійӧс содержитӧм вылӧ да сылысь рӧдсӧ водзӧ нуӧдӧм вылӧ.
Но быд тӧварлӧн, а сідзкӧ и трудлӧн, доныс равнӧй сылӧн производство издержкаяслы.
Та вӧсна сэтшӧма жӧ, кыдзи содӧ трудлӧн непривлекательность, чинӧ удждон.
Таысь на унджык: сэтшӧма жӧ, кыдзи содӧ машинаяс да <rus>разделение труда</rus> применитӧм, содӧ и трудлӧн лыд, либӧ уджалан часъяслысь лыд содтӧм тшӧт весьтӧ, либӧ жӧ трудлысь лыдсӧ содтӧм вӧсна, коді колӧ кадлӧн тайӧ быд промежутокын, машинаяслысь ходсӧ ӧддзӧдӧм вӧсна да с. в.
* 1888 вося английскӧй изданиеын «трудлӧн лыд» кывъяс пыдди печатайтӧма — «трудлӧн сьӧкта».
Ред.
Современнӧй промышленность пӧртіс патриархальнӧй мастерлысь ичӧтик мастерскӧйсӧ промышленнӧй капиталистлӧн ыджыд фабрикаӧ.
Фабрикаясын чукӧрмӧм рабочӧйяслӧн массаяс котыртсьӧны салдатъяс ногӧн.
Кыдзи промышленнӧй армияса рядӧвӧйяс, найӧ сувтӧдсьӧны унтер-офицеръяс да офицеръяс быдса иерархиялӧн надзор улӧ.
Найӧ — рабъяс не сӧмын буржуазия класслӧн, буржуазнӧй государстволӧн, быд лун да быд час порабощайтӧ найӧс машина, надсмотрщик да медводз ачыс торъя буржуа-фабрикант.
Тайӧ деспотияыс сымын мелочнӧйджык, ненавистнӧйджык, сійӧ сымын ёнджыка скӧрмӧдӧ, кымын откровеннӧйджыка сылӧн пельӧн провозглашайтсьӧ нажива.
Кымын этшаджык искусство да вын требуйтӧ ручнӧй труд, мӧдногӧн кӧ кымын ёнджыка развивайтчӧ современнӧй промышленность, сымын ёнджыка мужскӧй труд вытесняйтсьӧ нывбабалӧн да челядьлӧн уджӧн.
Рабочӧй класс дінӧ отношение кузя подлӧй да арлыдлӧн различиеяс воштӧны быдсяма общественнӧй тӧдчанлун.
Существуйтны сӧмын уджалан инструментъяс, кодъяс арлыдысь да полысь зависимостьын требуйтӧны различнӧй издержкаяс.
Кор помасьӧ фабрикантӧн рабочӧйӧс эксплуатируйтӧм да рабочӧй пӧлучайтӧ, медбӧрын, наличнӧйӧн ассьыс удждон, сы вылӧ уськӧдчӧны буржуазиялӧн мукӧд юкӧнъяс — домовладелец, лавочник, ростовщик да мукӧдъяс.
Средньӧй сословиеса низшӧй слӧйяс: посни промышленникъяс, посни торговецъяс да рантье, ремесленникъяс да крестьяна — став тайӧ классъясыс лэччӧны пролетариат радъясӧ, мыйкӧ мындаыс сы вӧсна, мый налӧн ичӧтик капиталыс оз тырмы гырысь промышленнӧй предприятиеяс нуӧдӧм вылӧ да сійӧ оз выдерживайт гырысьджык капиталистъяскӧд конкуренция, мыйкӧ мында сы вӧсна, мый налӧн профессиональнӧй мастерствоыс донтӧммӧдсьӧ производстволӧн выль способъяс вӧсна.
Тадзи рекрутируйтсьӧ пролетариат населениелӧн став классъясысь.
Пролетариат прӧйдитӧ развитиелысь различнӧй ступеньяс.
Буржуазиялы паныд сылӧн тышыс заводитчӧ сійӧ существуйтӧмкӧд тшӧтш.
Первойсӧ тыш нуӧдӧны торъя рабочӧйяс, сэсся ӧти фабрикаса рабочӧйяс, сэсся ӧти местностьын ӧти удж отрасльса рабочӧйяс торъя буржуалы паныд, коді непосредственнӧ найӧс эксплуатируйтӧ.
Рабочӧйяс веськӧдӧны ассьыныс ударъяссӧ не сӧмын буржуазнӧй производственнӧй отношениеяслы паныд, но и производстволӧн самӧй орудиеясыслы паныд; найӧ бырӧдӧны конкурируйтысь иностраннӧй тӧваръяс, жугӧдлӧны машинаяс, ӧзталӧны фабрикаяс, вынӧн зільӧны восстановитны средневекӧвӧй рабочӧйлысь воштӧм положениесӧ.
Тайӧ ступень вылын рабочӧйяс образуйтӧны став страна пасьта конкуренцияӧн разӧдӧм да раздробитӧм массаӧс.
Рабочӧй массаяслӧн сплотитчӧмыс пока являйтчӧ оз на налӧн асланыс ӧтувтчӧмлӧн следствиеӧн, а сӧмын буржуазия ӧтувтчӧмлӧн следствиеӧн, коді ассьыс собственнӧй политическӧй цельяс шедӧдӧм могысь должен, и пока вермӧ на, вайӧдны движениеӧ став пролетариатӧс.
Тайӧ ступень вылын пролетарийяс тышкасьӧны, сідзкӧ, не асланыс врагъяскӧд, а асланыс врагъяслӧн врагъяскӧд — абсолютнӧй монархиялӧн колясъяскӧд, землевладелецъяскӧд, непромышленнӧй буржуакӧд, посни буржуакӧд.
Став историческӧй движениеыс сосредотачивайтсьӧ, татшӧм ногӧн, буржуазия киясын; татшӧм условиеясын шедӧдӧм быд победа являйтчӧ буржуазиялӧн победаӧн.
Но промышленностьлӧн развивайтчӧмкӧд пролетариат не сӧмын быдмӧ лыднас; сійӧ чукӧрмӧ ыджыд массаясӧ, выныс сылӧн содӧ, и сійӧ пыр ёнджыка ощущайтӧ сійӧс.
Пролетариатлӧн интересъяс да олан условиеяс пыр ёнджыка и ёнджыка уравнивайтсьӧны сы серти, кыдзи машинаяс пыр ёнджыка бырӧдӧны различиеяссӧ уджлӧн торъя видъяс костын да пӧшти быдлаын уськӧдӧны удждонсӧ ӧткодь улын уровеньӧдз.
Буржуалӧн ас костас содысь конкуренция да сыӧн кыпӧдӧм торговӧй кризисъяс вайӧдӧны сыӧ, мый рабочӧйяслӧн удждоныс лоӧ пыр неустойчивӧйджык; машинаяслӧн пыр ӧдйӧджык развивайтчысь, дугдывлытӧг совершенствуйтчӧм вӧчӧ пролетарийяслысь олан положениесӧ пыр омӧльджыка обеспеченнӧйӧн; торъя рабочӧй да торъя буржуа костын столкновениеяс пыр ёнджыка босьтӧны кык класс костын столкновениеяслысь характер.
Рабочӧйяс заводитӧны сысянь, мый образуйтӧны буржуалы паныд коалицияяс
найӧ выступайтӧны ӧтвылысь ассьыныс удждон дорйӧм могысь.
Найӧ лӧсьӧдалӧны весиг постояннӧй ассоциацияяс сы могысь, медым обеспечитны асьнысӧ средствоясӧн лоны вермысь столкновениеяс кежлӧ.
Кӧнсюрӧ тышыс вуджӧ восьса восстаниеясӧ.
* 1888 вося английскӧй изданиеын «коалицияяс» кыв бӧрын содтӧма «(профессиональнӧй союзъяс)».
Ред.
Рабочӧйяс кадысь кадӧ побеждайтны, но тайӧ победаясыс сӧмын преходящӧйӧсь.
Найӧ тышлӧн збыль результатӧн являйтчӧ оз непосредственнӧй успех, а рабочӧйяслӧн пыр ёнджыка паськалысь ӧтувтчӧм.
Сылы отсалӧны сообщениелӧн пыр содысь средствояс, кодъясӧс создавайтӧ крупнӧй промышленность да кодъяс лӧсьӧдӧны йитӧд различнӧй местностьясса рабочӧйяс костын.
Сӧмын тайӧ йитӧдыс и колӧ сы могысь, медым централизуйтны тышлысь уна местнӧй очагъяс, кодъяс быдлаын ӧткодь характераӧсь, да ӧтлаавны найӧс ӧти национальнӧй, классӧвӧй тышӧ.
А быдпӧлӧс классӧвӧй тыш эм политическӧй тыш.
И ӧтувтчӧмыс, мый вылӧ средневекӧвӧй горожаналы налӧн просёлочнӧй туйясӧн ковмылісны сё вояс, шедӧдсьӧ современнӧй пролетарийясӧн, кӧрттуйяс вӧсна, неуна вояс чӧжӧн.
Пролетарийяслӧн классӧ, и буретш сійӧн — политическӧй партияӧ тайӧ котыртчӧмыс быд минутаын выльысь разрушайтсьӧ асланыс рабочӧйяс костын конкурируйтӧмӧн.
Но сійӧ чужӧ выльысь и выльысь, быд раз ёнджыкӧн, крепыдджыкӧн, могущественнӧйджыкӧн лоӧмӧн.
Сійӧ заставляйтӧ признайтны рабочӧйяслысь торъя интересъяссӧ законодательнӧй порядокын, та могысь буржуазиялысь торъя слойяс костын раздоръяс используйтӧмӧн.
Например, Англияын дас часа уджалан лун йылысь закон.
Важ общество пытшкын столкновениеясыс вообщесӧ уна отношениеясын отсалӧны пролетариатлӧн развивайтчан процесслы.
Буржуазия нуӧдӧ оръявлытӧм тыш: первойсӧ аристократиялы паныд, сёрӧнджык самӧй буржуазиялӧн жӧ сійӧ юкӧнъяслы паныд, кодъяслӧн интересъясыс воӧны противоречиеӧ промышленностьлӧн прогресскӧд, и постояннӧ — став зарубежнӧй странаясса буржуазиялы паныд.
Став тайӧ битваясын сійӧ вынужден шыӧдчыны пролетариат дінӧ, корны сійӧс отсӧг вылӧ да кыскыны сійӧс татшӧм ногӧн политическӧй движениеӧ.
Сійӧ, сідзкӧ ачыс сетӧ пролетариатлы аслас собственнӧй образованиелысь элементъяс*, мӧдногӧн кӧ аслыс паныд оружие.
* 1888 вося английскӧй изданиеын «аслас собственнӧй образованиелысь элементъяс» кывъяс пыдди печатайтӧма — «аслас собственнӧй политическӧй да общӧй образованиелысь элементъяс».
Ред.
Водзӧ, кыдзи ми аддзылім, промышленностьлӧн прогресс йӧткӧ пролетариатлӧн радъясӧ господствуйтысь класслысь быдса слойяс либӧ, этша пыдди, сувтӧдӧ угроза улӧ налысь олан условиеяссӧ.
Найӧ сідзжӧ вайӧны пролетариатлы образованиелысь уна элементъяс.
Медбӧрын, сійӧ кадколастъясӧ, кор классӧвӧй тыш матысмӧ развязкаӧ, господствуйтысь класс пытшкын, став важ общество пытшкын разложениелӧн процесс босьтӧ сэтшӧм бурнӧй, сэтшӧм резкӧй характер, мый господствуйтысь класслӧн неыджыд юкӧныс отрекайтчӧ сыысь да примыкайтӧ революционнӧй класс дінӧ, сійӧ класс дінӧ, кодлы принадлежитӧ будущӧйыс.
Со мый вӧсна, кыдзи водзті дворянстволӧн юкӧн вуджліс буржуазия дінӧ, сідзи и ӧні буржуазиялӧн юкӧныс вуджӧ пролетариат дінӧ, именнӧ — буржуа-идеологъяслӧн юкӧн, кодъяс кыптісны историческӧй движениелысь став ходсӧ теоретическӧя гӧгӧрвоӧмӧдз.
Став классъясысь, кодъяс ӧні паныд сулалӧны буржуазиялы, сӧмын пролетариат представляйтӧ аснас збыльысь революционнӧй класс.
Став мукӧд классъясыс воӧны упадокӧ да бырӧны крупнӧй промышленностьлӧн развивайтчӧмкӧд тшӧтш, пролетариат жӧ эм сылӧн собственнӧй продукт.
Средньӧй сословиеяс: посни промышленник, посни торговец, ремесленник да крестьянин — ставныс найӧ тышкасьӧны буржуазиякӧд сы могысь, медым спаситны ассьыныс существуйтӧмсӧ гибельысь, кыдзи средньӧй сословиеяслысь.
Найӧ, сідзкӧ, абу революционнӧйӧсь, а консервативнӧйӧсь.
Весиг унджык, найӧ реакционнӧйӧсь: найӧ зільӧны бӧрвыв бергӧдны историялысь кӧлесасӧ.
Найӧ кӧ революционнӧйӧсь, то сӧмын сы мында, мыйта налы предстоитӧ пролетариат радъясӧ вуджӧм, мый мында найӧ дорйӧны оз ассьыныс настоящӧй, а ассьыныс будущӧй интересъяссӧ, мый мында найӧ эновтӧны ассьыныс собственнӧй видзӧдлассӧ сы могысь, медым сувтны пролетариатлӧн видзӧдлас вылӧ.
Люмпен-пролетариат, важ обществоса медся низшӧй слойяс сісьмӧмлӧн тайӧ пассивнӧй продуктыс, кӧнсюрӧ кыскыссьӧ пролетарскӧй революцияӧн движениеӧ, но аслас став олан положение вӧсна сійӧ ёнджыка склонен вузавлыны асьсӧ реакционнӧй козньяс вылӧ.
Важ обществолысь олан условиеяссӧ бырӧдӧма нин пролетариатлӧн олан условиеясын.
Пролетарийлӧн собственность абу; гӧтыр да челядь дінӧ сылӧн отношениеыс нинӧм нин оз имеит общӧйсӧ буржуазнӧй семейнӧй отношениеяскӧд; современнӧй промышленнӧй труд, капиталлӧн современнӧй иго, коді ӧткодь кыдзи Англияын, сідзи и Францияын, кыдзи Америкаын, сідзи и Германияын, бырӧдісны сы вылысь быдсикас национальнӧй характер.
Законъяс, мораль, религия — ставыс тайӧ сылы, эм абу унджык, кыдзи буржуазнӧй предрассудокъяс, кодъяс сайын скрывайтчӧны буржуазнӧй интересъяс.
Став воддза классъяс, аслыныс господство завоюйтӧмӧн, стремитчисны ёнмӧдны олӧмын наӧн шедӧдӧм нин положениесӧ, став обществосӧ сэтшӧм условиеяслы подчинитӧмӧн, кодъяс обеспечивайтӧны присвоениелысь налысь способ.
Пролетарийяс жӧ вермӧны завоюйтны общественнӧй производительнӧй вынъяс, сӧмын присвоениелысь ассьыныс собственнӧй ӧнія способ бырӧдӧмӧн, а буретш сійӧн и ставнас присвоениелысь ӧнӧдз став существуйтлысь способсӧ бырӧдӧмӧн.
Пролетарийяслӧн нинӧм асланыс абу, мый колӧ вӧлі эськӧ налы видзны, найӧ долженӧсь разрушитны ставсӧ, мый ӧнӧдз видзис да обеспечивайтӧ частнӧй собственностьсӧ.
Ӧнӧдз мунлысь став движениеяс вӧліны меньшинстволӧн движениеясӧн либӧ вӧчсьылісны меньшинстволӧн интересъясын.
Пролетарскӧй движение эм ёна ыджыд большинстволӧн самостоятельнӧй движение ёна ыджыд большинстволӧн интересъясын.
Пролетариат, современнӧй обществолӧн медся низшӧй слой, оз вермы кыпӧдчыны, оз вермы веськӧдчыны сытӧг, медым сэки жӧ эз лэбзьы воздухӧ сы вылын кыпалысь став надстройкаыс слӧйясысь, кодъяс образуйтӧны официальнӧй общество.
Не содержание серти кӧ, то форма серти буржуазиялы паныд пролетариатлӧн тышыс являйтчӧ первойсӧ национальнӧй тышӧн.
Быд странаса пролетариат, дерт, должен первойсӧ помавны аслас собственнӧй буржуазиякӧд.
Пролетариат развитиелысь медся общӧй фазаяссӧ описывайтӧмӧн, ми аддзылім ёнджыка ли омӧльджыка сайӧдӧм гражданскӧй война существуйтысь общество пытшкын дзик сійӧ пунктӧдз, кор сійӧ пӧрӧ восьса революцияӧ, и пролетариат лӧсьӧдӧ ассьыс господство буржуазияӧс мырдӧн путкыльтӧм пыр.
Ӧнӧдз существуйтлысь став обществояс основывайтчылісны, кыдзи ми аддзылім, угнетайтысь да угнетайтан классъяс костын антагонизм вылын.
Но, медым позяна вӧлі угнетайтны кутшӧмкӧ классӧс, колӧ обеспечитны условиеяс, кодъяс дырйи сійӧ вермис эськӧ кӧть нин рабскӧя овны.
Крепостнӧй состояние дырйи крепостнӧй воис коммунаса членлӧн положениеӧдз сідзи жӧ, кыдзи мелкӧй буржуа феодальнӧй абсолютизм ярмо улын воис буржуа положениеӧдз.
Мӧдарӧ, современнӧй рабочӧй промышленностьлӧн прогресскӧд оз кыпты, а пыр ёнджыка лэччӧ аслас собственнӧй класслӧн существуйтан условиеясысь улӧ.
Рабочӧй лоӧ пауперӧн, и пауперизм быдмӧ нӧшта ӧдйӧджык население да озырлун дорысь.
Тайӧ яснӧя петкӧдлӧ, мый буржуазия абу способен сэсся кольччыны обществолӧн господствуйтысь классӧн да кӧвъявны став обществолы аслас класслысь существуйтан условиеяс регулируйтысь закон пыдди.
Сійӧ абу способен господствуйтны, сы вӧсна мый абу способен обеспечитны аслас раблы существуйтӧмлысь весиг рабскӧй уровень, сы вӧсна мый вынужден сетны сылы лэччыны сэтшӧм положениеӧдз, кор сійӧ ачыс должен сійӧс вердны, сы пыдди медым вердчыны сылӧн, щӧт весьтӧ.
Общество оз вермы водзӧ овны сылӧн власть улын, мӧдногӧн кӧ сылӧн олӧмыс водзӧ абу совместитана обществокӧд.
Буржуазия класслӧн существуйтӧм да господствуйтӧм вылӧ основнӧй условиеӧн являйтчӧ частнӧй йӧз киясын озырлунлӧн чукӧрмӧм, капиталлӧн образуйтчӧм да ыдждӧм.
Капитал существуйтӧм вылӧ условиеӧн являйтчӧ наёмнӧй труд.
Наёмнӧй труд кутчысьӧ сӧмын ас костаныс рабочӧйяслӧн конкурируйтӧм вылын.
Промышленностьлӧн прогресс, кодлӧн невольнӧй носительӧн являйтчӧ буржуазия, коді вынтӧм сылы сопротивляйтчыны, сувтӧдӧ конкуренцияӧн рабочӧйясӧс разъединяйтӧм местаӧ ассоциация пыр налысь революционнӧя ӧтувтчӧм.
Татшӧм ногӧн, крупнӧй промышленностьлӧн развивайтчӧмкӧд буржуазиялӧн кок увсьыс нетшыштсьӧ самӧй основаыс, код вылын сійӧ вӧчӧ да присваивайтӧ продуктъяс.
Сійӧ вӧчӧ медводз ассьыс собственнӧй могильщикъясӧс.
Сылӧн гибельыс да пролетариатлӧн победаыс ӧткодя неизбежнӧйӧсь.
ІІ.
ПРОЛЕТАРИЙЯС ДА КОММУНИСТЪЯС
Кутшӧм отношениеын сулалӧны коммунистъяс пролетарийяс дінӧ вообще?
Коммунистъяс оз являйтчыны особӧй партияӧн, коді сулалӧ мукӧд рабочӧй партияяслы паныд.
Налӧн абуӧсь некутшӧм интересъяс, кодъяс торъялӧны став пролетариатлӧн дзоньнас интересъясысь.
Найӧ оз сувтӧдны некутшӧм особӧй* принципъяс, кодъяс улӧ найӧ кӧсйисны эськӧ подгонитны пролетарскӧй движениеӧс.
* 1888 вося английскӧй изданиеын «особӧй» лыдди шуӧма «сектантскӧй».
Ред.
Коммунистъяс торъялӧны ӧстальнӧй пролетарскӧй партияясысь сӧмын сійӧн, мый, ӧтарсянь, различнӧй нацияясса пролетарийяслӧн тышын найӧ выделяйтӧны да дорйӧны общӧй, национальностьысь зависиттӧм интересъяс став пролетариатлысь; мӧдарсянь, сійӧн, мый развитиелӧн различнӧй ступеньяс вылын, кодъяс пыр мунӧ буржуазиякӧд пролетариатлӧн тышыс, найӧ пыр являйтчӧны дзоньнас движение интересъясӧн представительясӧн.
Коммунистъяс, сідзкӧ, практика вылын являйтчӧны став странаясса рабочӧй партияяслӧн медся решительнӧй, водзӧ движение вылӧ пыр побуждайтысь юкӧнӧн, а теоретическӧй отношениеын пролетариатлӧн ӧстальнӧй масса водзын налӧн преимуществоыс пролетарскӧй движениелысь условиеяс, мунӧм да общӧй результатъяс гӧгӧрвоӧмын.
Коммунистъяслӧн медматыса цельыс сійӧ жӧ, мый и став ӧстальнӧй пролетарскӧй партияяслӧн: пролетариатӧс классӧ формируйтӧм, буржуазиялысь господство путкыльтӧм, пролетариатӧн политическӧй власть завоюйтӧм.
Коммунистъяслӧн теоретическӧй положениеясыс некутшӧм ногӧн оз основывайтчыны идеяяс, принципъяс вылын, кодъясӧс выдумайтӧма либӧ восьтӧма мирӧс сійӧ либӧ мӧд выльмӧдысьӧн.
Найӧ являйтчӧны мунысь классӧвӧй тыш збыль отношениеяслӧн сӧмын общӧй выражениеӧн, миян синъяс водзын вӧчсьысь историческӧй движениелӧн выражениеӧн.
Собственностьлысь водзті существуйтлысь отношениеяс бырӧдӧм оз являйтчы мыйӧнкӧ исключительнӧ коммунизмлы присущӧйӧн.
Собственностьлӧн став отношениеяс вӧлі подверженӧсь постояннӧй историческӧй сменаӧ, постояннӧй историческӧй вежсьӧмъясӧ.
Например, французскӧй революция отменитіс феодальнӧй собственность, сійӧс буржуазнӧй собственностьӧн вежӧмӧн.
Коммунизмлӧн отличительнӧй чертаӧн являйтчӧ оз вообще собственность отменитӧм, а буржуазнӧй собственность отменитӧм.
Но современнӧй буржуазнӧй частнӧй собственность эм продуктъяс сэтшӧм производстволӧн да присваивайтӧмлӧн медбӧръя да медся полнӧй выражение, коді кутчысьӧ классӧвӧй антагонизмъяс вылын, ӧтиясӧс мӧдъясӧн эксплуатируйтӧм вылын *.
* 1888 вося английскӧй изданиеын «ӧтиясӧс мӧдъясӧн эксплуатируйтӧм» кывъяс пыдди печатайтӧма — «унджыкӧс этшаджыкӧн эксплуатируйтӧма».
Ред.
Тайӧ смыслын коммунистъяс вермӧны выразитны ассьыныс теория ӧти положениеӧн: частнӧй собственность бырӧдӧм.
Миянӧс, коммунистъясӧс, упрекайтлісны сыын, мый ми кӧсъям бырӧдны собственность, кодӧс личнӧ лӧсьӧдӧма, шедӧдӧма ас трудӧн, собственность, коді образуйтӧ быдсикас личнӧй свободалысь, деятельностьлысь да самостоятельностьлысь основа.
Заработайтӧм, благоприобретённӧй, ас трудӧн шедӧдӧм собственность!
Сёрнитанныд-ӧ ті мелкобуржуазнӧй, мелкокрестьянскӧй собственность йылысь, коді предшествуйтіс буржуазнӧй собственностьлы?
Миянлы нинӧм сійӧс бырӧдны, промышленностьлӧн развитиеыс сійӧс бырӧдіс да бырӧдӧ лунысь-лун.
Либӧ, гашкӧ, ті сёрнитанныд современнӧй буржуазнӧй частнӧй собственность йылысь?
Но наёмнӧй труд ӧмӧй, пролетарийлӧн труд, лӧсьӧдӧ сылы собственность?
Некутшӧм ногӧн.
Сійӧ создайтӧ капитал, мӧдногӧн кӧ собственность, коді эксплуатируйтӧ наёмнӧй трудсӧ, собственность, коді вермӧ содны сӧмын условие дырйи, мый сійӧ чужтӧ выль наёмнӧй труд, медым выльысь сійӧс эксплуатируйтны.
Собственность сылӧн современнӧй видын двигайтсьӧ капитал да наёмнӧй труд костын противоположностьын.
Видзӧдламӧй жӧ тайӧ противоположностьыслысь кыкнан боксӧ.
Лоны капиталистӧн — сідзкӧ занимайтны производствоын не сӧмын чистӧ личнӧй, но и общественнӧй положение.
Капитал — сійӧ коллективнӧй продукт да вермас лоны вайӧдӧма движениеӧ сӧмын обществоса уна членъяслӧн ӧтувъя уджӧн, а медбӧрын — сӧмын обществоса став членъяслӧн ӧтувъя уджӧн.
И сідз, капитал — абу личнӧй, а общественнӧй вын.
Сідзкӧ, капиталӧс кӧ лоӧ пӧртӧма коллективнӧй, обществоса став членъяслы принадлежитысь, собственностьӧ, то тайӧ оз ло личнӧй собственность общественнӧйӧ пӧртӧм.
Вежсяс сӧмын собственностьлӧн общественнӧй характерыс.
Сійӧ воштас ассьыс классӧвӧй характерсӧ.
Вуджам наёмнӧй трудӧ.
Наёмнӧй трудлӧн шӧр доныс эм удждонлӧн минимум, мӧдногӧн кӧ олан средствояслӧн сумма, кодъяс колӧны рабочӧйлысь, кыдзи рабочӧйлысь, олӧм сохранитӧм вылӧ.
Сідзкӧ, сійӧ, мый наёмнӧй рабочӧй присваивайтӧ аслас удж результатын, муртса тырмӧ сылысь олӧмсӧ воспроизводитӧм вылӧ.
Ми ньӧти огӧ кӧсйӧй бырӧдны трудлысь продуктъяс тайӧ личнӧй присвоениесӧ, кодъяс колӧны непосредственнӧ олӧм воспроизводитӧм вылӧ, присвоение, коді оз коль некутшӧм избыток, коді вермис эськӧ создайтны йӧз труд вылын власть.
Ми кӧсъям бырӧдны татшӧм присвоениелысь сӧмын жалкӧй характерсӧ, кор рабочӧй олӧ сӧмын сы могысь, медым ыдждӧдны капитал, и олӧ сӧмын сы мында, мый мында сійӧс требуйтӧны господствуйтысь класслӧн интересъяс.
Буржуазнӧй обществоын ловъя труд эм сӧмын средство ыдждӧдны чӧжӧм труд.
Коммунистическӧй обществоын чӧжӧм труд — тайӧ сӧмын средство паськӧдны, озырмӧдны, кокньӧдны рабочӧйяслысь олан процессӧ.
Татшӧм ногӧн, буржуазнӧй обществоын прошлӧйыс господствуйтӧ настоящӧй вылын, коммунистическӧй обществоын — настоящӧйыс прошлӧй вылын.
Буржуазнӧй обществоын капитал обладайтӧ самостоятельностьӧн да индивидуальностьӧн, сэк кор уджалысь индивидуумӧс лишитӧма самостоятельностьысь да обезличитӧма.
И тайӧ отношениеяс бырӧдӧмсӧ буржуазия шуӧ личность да свобода бырӧдӧмӧн!
Сійӧ прав.
Збыльысь, сёрниыс мунӧ буржуазнӧй личность, буржуазнӧй самостоятельность да буржуазнӧй свобода упразднитӧм йылысь.
Свобода улын, ӧнія буржуазнӧй производственнӧй отношениеяс рамкаясын, гӧгӧрвоӧны торговлялысь свобода, ньӧбӧмлысь да вузалӧмлысь свобода.
Но торгашество усьӧмкӧд усьӧ и свободнӧй торгашество.
Свободнӧй торгашество йылысь сёрнияс, кыдзи и свобода йылысь миян буржуалӧн став мукӧд высокопарнӧй речьясыс, имеитӧны вообще смысл сӧмын несвободнӧй торгашество дінӧ, средневековьеса поработитӧм горожанин дінӧ отношение кузя, а не торгашествоӧс, буржуазнӧй производственнӧй отношениеяс да самӧй буржуазиясӧ коммунистическӧя бырӧдӧм дінӧ отношение кузя.
Тіянӧс босьтӧ ужас сыысь, мый ми кӧсъям бырӧдны частнӧй собственность.
Но тіян ӧнія обществоын частнӧй собственность бырӧдӧма сійӧ членъяслӧн ӧкмыс дасӧд юкӧныслы; сійӧ существуйтӧ именнӧ сы вӧсна, мый оз существуйт ӧкмыс дасӧд юкӧныслы.
Ті упрекайтанныд миянӧс, сідзкӧ, сыын, мый ми кӧсъям бырӧдны собственность, коді предполагайтӧ кыдзи быть колана условие обществоса ёна ыджыдджык большинстволысь собственность абутӧм.
Ӧти кывйӧн кӧ, ті упрекайтанныд миянӧс сыын, мый ми кӧсъям бырӧдны тіянлысь собственность.
Да, ми збыльысь кӧсъям тайӧс вӧчны.
Сійӧ кадсянь, кор оз кут сэсся позьны пӧртны трудсӧ капиталӧ, деньгаӧ, земельнӧй рентаӧ, дженьыда — общественнӧй вынӧ, кодӧс позьӧ монополизируйтны, мӧдногӧн кӧ сійӧ кадсянь, кор личнӧй собственность оз вермы сэсся пӧрны буржуазнӧй собственностьӧ, — сійӧ кадсянь, заявляйтанныд ті, личность бырӧдӧма.
Ті сознайтчанныд, сідзкӧ, мый личностьӧн ті онӧ признайтӧй некодӧс, буржуа кындзи, мӧдногӧн кӧ буржуазнӧй собственник кындзи.
Татшӧм личностьсӧ збыльысь должен лоны бырӧдӧма.
Коммунизм некодлысь оз мырддьы общественнӧй продуктъяс присваивайтӧм вылӧ позянлун, сійӧ мырддьӧ сӧмын позянлун тайӧ присвоение пырыс порабощайтны йӧз труд.
Выдвигайтлісны возражение, быттьӧ частнӧй собственность бырӧдӧмӧн тшӧтш дугдас быдпӧлӧс деятельность да пуксяс всеобщӧй дышлун.
Татшӧм случайын буржуазнӧй общество должен вӧлі эськӧ важӧн пӧгибнитны дышлунысла, сы вӧсна мый тані сійӧ, коді трудитчӧ, нинӧм оз приобретайт, а сійӧ, коді приобретайтӧ, оз трудитчы.
Став тайӧ полӧмъясыс вайӧдсьӧны тавтологияӧ, мый абу сэсся наёмнӧй труд, оз кӧ существуйт сэсся капитал.
Став возражениеяс, кодъясӧс веськӧдӧма материальнӧй продуктъяс присвоитӧмлӧн да производстволӧн коммунистическӧй способлы паныд, паськӧдсьӧны сідзжӧ умственнӧй трудлысь продуктъяс присвоитӧм да производство вылӧ.
Стӧч сідз жӧ кыдзи классӧвӧй собственность бырӧдӧм кажитчӧ буржуалы самӧй производствосӧ бырӧдӧмӧн, сідзи и классӧвӧй образование бырӧдӧм сылы ӧткодь вообще образование бырӧдӧмлы.
Образование, кодлысь гибельсӧ сійӧ оплакивайтӧ, ёна ыджыд большинствоыслы являйтчӧ машиналы придатокӧ пӧртӧмӧн.
Но энӧ споруйтӧй миянкӧд, кор донъяланныд та дырйи буржуазнӧй собственность отменитӧм свобода йылысь, образование, право да мукӧдтор йылысь тіян буржуазнӧй представлениеяслӧн видзӧдлас боксянь.
Тіян идеяясныд асьныс являйтчӧны буржуазнӧй производственнӧй отношениеяслӧн да собственность кузя буржуазнӧй отношениеяслӧн продуктӧн, дзик сідз жӧ кыдзи тіян правоныд эм сӧмын тіян класслӧн законӧ возведитӧм воля, воля, кодлӧн содержаниеыс определяйтсьӧ тіян класс олӧмлӧн материальнӧй условиеясӧн.
Тіян пристрастнӧй представлениетӧ, коді заставляйтӧ тіянӧс пӧртны ассьыныд производственнӧй отношениеяс да собственностьлысь отношениеяс производство развитиелӧн процессын преходящӧй историческӧй отношениеясысь природалӧн да разумнӧй вечнӧй законъясӧ, ті разделяйтанныд водзті став господствуйтлысь да пӧгибнитӧм классъяскӧд.
Кор пансьӧ сёрни буржуазнӧй собственность йылысь, ті он лысьтӧй сэсся гӧгӧрвоны сійӧс, мый кажитчӧ тіянлы гӧгӧрвоанаӧн античнӧй либӧ феодальнӧй собственность отношениеын.
Семья бырӧдӧм!
Весиг медся крайньӧй ради кадъяс возмущайтчӧны коммунистъяслӧн тайӧ гнуснӧй намерениенас.
Мый вылын подулалӧма современнӧй, буржуазнӧй семья?
Капитал вылын, частнӧй нажива вылын.
Дзик развитӧй видын сійӧ существуйтӧ сӧмын буржуазиялы; но сійӧ аддзӧ ассьыс дополнение пролетарийяслӧн вынужденнӧя семьятӧмалӧмын да публичнӧй проституцияын.
Буржуазнӧй семья естественнӧ отпадайтӧ сылӧн тайӧ дополнение отпадитӧмкӧд тшӧтш, и кыкнанныс ӧтлаын бырӧны капитал бырӧмкӧд.
Либӧ ті упрекайтанныд миянӧс сыын, мый ми кӧсъям дугӧдны челядьӧс найӧ батьмамӧн эксплуатируйтӧм?
Ми сознайтчам тайӧ преступлениеын.
Но ті утверждайтанныд, мый, гортса воспитание общественнӧйӧн вежӧмӧн, ми кӧсъям бырӧдны мортлы медся дона отношениеяссӧ.
А тіян воспитаниеыд ӧмӧй оз определяйтны обществоӧн?
Сійӧ ӧмӧй оз определяйтны общественнӧй отношениеясӧн, кодъясын ті воспитывайтанныд, оз определяйтны школа пыр да с. в. обществолӧн веськыда либӧ косвеннӧя суитчӧмӧн?
Коммунистъяс оз выдумывайтны воспитание вылӧ обществолысь влияниесӧ; найӧ сӧмын вежӧны воспитаниелысь характер, нетшыштӧны сійӧс господствуйтысь класслӧн влияние улысь.
Семья да воспитание йылысь, батьмам да челядь костын нежнӧй отношениеяс йылысь буржуазнӧй больгӧмъяс внушайтӧны сымын ыджыдджык отвращение, кымын ёнджыка разрушайтсьӧны пролетариат пӧвстын став семейнӧй йитӧдъяс крупнӧй промышленностьлӧн развивайтчӧм вӧсна, кымын ёнджыка челядь пӧрӧны торговлялӧн прӧстӧй предметъясӧ да уджалан инструментъясӧ.
Но ті, коммунистъяс, кӧсъянныд лӧсьӧдны гӧтыръяслысь общность, — ӧтвылысь горзӧ миянлы став буржуазия.
Буржуа видзӧдӧ аслас гӧтыр вылӧ кыдзи производстволӧн прӧстӧй орудие вылӧ.
Сійӧ кылӧ, мый производстволысь орудиеяс предполагайтсьӧ сетны общӧй пользование вылӧ, да, дерт, оз вермы мездысьны мӧвпысь, мый и нывбабаясӧс суас сійӧ жӧ участь.
Сійӧ весиг оз и подозревайт, мый сёрниыс мунӧ буретш нывбабалысь сэтшӧм положениесӧ бырӧдӧм йылысь, кор сійӧ являйтчӧ производстволӧн прӧстӧй орудиеӧн.
Но, нинӧм абу тешкодьджыкыс миян буржуалӧн высокоморальнӧй ужасысь коммунистъяслӧн гӧтыръяс кузя мнимӧй официальнӧй общность йылысь.
Коммунистъяслы абу коланлуныс лӧсьӧдны гӧтыръяслысь общность, сійӧ существуйтліс пӧшти пыр.
Миян буржуа оз довольствуйтчы сійӧн, мый налӧн распоряжениеын находитчӧны найӧ рабочӧйяслӧн гӧтыръясыс да нывъясыс, официальнӧй проституция йылысь нин сёрниттӧг, аддзӧны торъя наслаждение сыын, медым соблазняйтны гӧтыръяснысӧ ӧта-мӧдныслысь.
Буржуазнӧй брак эм збыльысьсӧ гӧтыръяслӧн общность.
Коммунистъяслы позьӧ вӧлі эськӧ вӧчны упрёк гашкӧ сӧмын сыын, быттьӧ найӧ кӧсйӧны лӧсьӧдны гӧтыръяслӧн лицемерно-прикрытӧй общность пыдди официальнӧйӧн восьсаӧс.
Но ӧд ачыс аснас гӧгӧрвосьӧ, мый ӧнія производственнӧй отношениеяс бырӧдӧмкӧд тшӧтш бырӧ и таысь петан общностьыс гӧтыръяслӧн, мӧдногӧн кӧ официальнӧй да неофициальнӧй проституция.
Водзӧ, коммунистъясӧс упрекайтӧны, быттьӧ найӧ кӧсйӧны отменитны отечество, национальность.
Рабочӧйяс оз имеитны отечество.
Налысь оз позь мырддьыны сійӧс, мый налӧн абу.
Сы вӧсна мый пролетариат должен медводз завоюйтны политическӧй господство, кыпӧдчыны национальнӧй класслӧн* положениеӧдз, конституируйтсьыны кыдзи нация, сійӧ ачыс на пока национальнӧй, кӧть ньӧти не сэтшӧм смыслын, кыдзи тайӧс гӧгӧрвоӧ буржуазия.
* 1888 вося английскӧй изданиеын «кыпӧдчыны национальнӧй класслӧн положениеӧдз» кывъяс пыдди печатайтӧма «кыпӧдчыны нациялӧн ведущӧй класслӧн положениеӧдз».
Ред.
Народъяслӧн национальнӧй обособленность да противоположностьяс пыр ёнджыка и ёнджыка бырӧны буржуазиялӧн развивайтчӧмкӧд нин, торговлялӧн свободаӧн, всемирнӧй рынокӧн, промышленнӧй производстволӧн да олӧмлӧн сылы соответствуйтысь условиеяслӧн единообразиеӧн.
Пролетариатлӧн господство нӧшта ёнджыка ӧддзӧдас налысь бырӧмсӧ.
Усилиеяс ӧтлаалӧм, <rus>по крайньӧй мере</rus> цивилизованнӧй странаяслысь, эм пролетариатӧс мездӧм вылӧ первой условиеясысь ӧти.
Сідзи жӧ, кыдзи лоӧ бырӧдӧма ӧти индивидуумӧс мӧдӧн эксплуатируйтӧм, бырӧдӧма лоӧ и ӧти нацияӧс мӧдӧн эксплуатируйтӧм.
Нацияяс пытшкын классъяслӧн антагонизмкӧд тшӧтш бырасны и ас костаныс нацияяслӧн враждебнӧй отношениеяс.
Коммунизмлы паныд обвинениеяс, кодъясӧс выдвигайтӧны религиознӧй, философскӧй да вообще идеологическӧй видзӧдласъяс боксянь, оз заслуживайтны подробнӧя видлалӧм.
Колӧ-ӧ торъя пыдысянь мӧвпалӧм, медым гӧгӧрвоны, мый йӧз олӧмлӧн условиеяскӧд, налӧн общественнӧй отношениеяскӧд, налӧн общественнӧй бытиекӧд тшӧтш вежсьӧны сідзжӧ и налӧн представлениеясыс, взглядъясыс да понятиеясыс, — ӧти кывйӧн кӧ, налӧн сознаниеныс?
Мый жӧ доказывайтӧ идеяяслӧн историяыс, кыдзи не сійӧс, мый духовнӧй производство преобразуйтсьӧ материальнӧйкӧд тшӧтш?
Любӧй кадся господствуйтысь идеяясӧн пыр вӧліны сӧмын господствуйтысь класслӧн идеяяс.
Сёрнитӧны идеяяс йылысь, кодъяс революционизируйтӧны став обществоӧс; тайӧн выражайтӧны сӧмын сійӧ факт, мый важ общество пытшкын лоисны выльлӧн элементъяс, мый олӧмлӧн важ условиеяс разложитчӧмкӧд орччӧн мунӧ и важ идеяяслӧн разложитчӧм.
Кор древньӧй мир мунӧ вӧлі гибельӧ, древньӧй религияясӧс вӧлі победитӧма христианскӧй религияӧн.
Кор XVIII нэмын христианскӧй идеяяс гибнитісны просветительнӧй идеяясӧн удар улын, феодальнӧй общество нуӧдіс ассьыс смертнӧй бой сійӧ кадӧ революционнӧй буржуазиякӧд.
Сӧвесть да религия свободалӧн идеяяс выражайтны знание юкӧнын сӧмын свободнӧй конкуренциялысь господство.
«Но», шуасны миянлы, «религиознӧй, моральнӧй, философскӧй, политическӧй, правовӧй да мукӧд идеяяс, дерт, вежсялісны историческӧй развитие мунігӧн.
Религия жӧ, нравственность, философия, политика, право пыр сохраняйтчылісны тайӧ оръявлытӧм вежсьӧмын.
Сэтчӧ жӧ существуйтны вечнӧй истинаяс, кыдзи свобода, справедливость да с. в., кодъяс общӧйӧсь общественнӧй развитиелӧн став стадияяслы.
Коммунизм жӧ отменяйтӧ вечнӧй истинаяс, сійӧ отменяйтӧ религия, нравственность, сы пыдди медым выльмӧдны найӧс; сідзкӧ, сійӧ противоречиеӧ историческӧй развитиелӧн став воддза мунӧмыслы».
Мыйӧ вайӧдсьӧ тайӧ обвинениеыс?
Ӧнӧдз существуйтлысь став обществояслӧн историяыс мунліс классӧвӧй противоположностьясын, кодъяс разнӧй эпохаясӧ складывайтсьылісны различнӧя.
Но кутшӧм кӧть форма найӧ эз босьтлыны, обществолысь ӧти юкӧнсӧ мӧднас эксплуатируйтӧм являйтчӧ фактӧн, коді общӧй став кольӧм сё вояслы.
Абу дивӧ та вӧсна, мый став нэмъясса общественнӧй сознание, став разнообразие да став различиеяс вылӧ видзӧдтӧг, мунӧ определённӧй общӧй формаясын, сэтшӧм формаясын, — сознаниелӧн формаясын, — кодъяс дзикӧдз бырасны сӧмын классъяслӧн противоположность окончательнӧя бырӧмкӧд.
Коммунистическӧй революция эм прошлӧйысь унаследуйтӧм собственностьлӧн отношениеяскӧд медся решительнӧя орӧдчӧм; абу дивӧ, мый аслас развитие мунӧмын сійӧ медся решительнӧя орӧдӧ идеяяскӧд, кодъясӧс унаследуйтӧма прошлӧйысь.
Но, бокӧ колям коммунизмлы паныд буржуазиялысь возражениеяс.
Ми аддзылім нин вылынджык, мый рабочӧй революцияын первой воськолӧн являйтчӧ пролетариатӧс господствуйтысь классӧ пӧртӧм, демократия завоюйтӧм.
Пролетариат используйтӧ ассьыс политическӧй господствосӧ сы могысь, медым нетшыштны буржуазиялысь воськов бӧрся воськов став капиталсӧ, централизуйтны производстволысь став орудиеяс государство киясын, мӧдногӧн кӧ пролетариат киясын, коді котыртчӧма кыдзи господствуйтысь класс, да кыдз позьӧ ӧдйӧджык содтыны производительнӧй вынъяслысь суммасӧ.
Тайӧ вермас лоны, дерт, первойсӧ сӧмын собственность правоӧ да бужуазнӧй производственнӧй отношениеясӧ деспотическӧя суитчӧм отсӧгӧн, мӧдногӧн кӧ мероприятиеяс отсӧгӧн, кодъяс экономически кажитчӧны тырмытӧмъясӧн да несостоятельнӧйясӧн, но кодъяс движение мунӧмын перерастайтӧны асьныс асьнысӧ да неизбежнӧйӧсь кыдзи средство производстволӧн став способын переворот вылӧ.
Тайӧ мероприятиеясыс лоасны, дерт, различнӧйӧсь различнӧй странаясын.
Но медся передовӧй странаясын пӧшти быдлаын вермас лоны применитӧма татшӧм мераяс:
1) Земельнӧй собственность экспроприируйтӧм да земельнӧй рента государственнӧй рӧскодъяс вевттьӧм вылӧ веськӧдӧм.
2) Ыджыд прогрессивнӧй налог.
3) Наследуйтӧм вылӧ право отменитӧм.
4) Став эмигрантъяслысь да мятежникъяслысь имущество конфискуйтӧм.
5) Национальнӧй банк пыр государство киясын кредит централизуйтӧм государственнӧй капиталӧн да исключительнӧй монополияӧн.
6) Государство киясын став транспорт централизуйтӧм.
7) Государственнӧй фабрикаяслысь, производство орудиеясысь лыд содтӧм, пашня улӧ расчисткаяс да общӧй план серти муяс бурмӧдӧм.
8) Ставлы трудлысь ӧткодь обязательность, промышленнӧй армияяс, торйӧн нин земледелиелы, лӧсьӧдӧм.
9) Земледелиеӧс промышленностькӧд ӧтлаалӧм, кар да сикт костын противоположность* вочасӧн бырӧдӧмлы отсалӧм.
* Водзӧ немецкӧй изданиеясын, 1872 вося изданиесянь заводитӧмӧн, «противоположность» кыв вежӧма «различие» кывйӧн.
Ред.
10) Став челядьӧс общественнӧй да дон босьттӧг воспитайтӧм.
Челядьлысь фабричнӧй труд сылӧн современнӧй формаын бырӧдӧм.
Воспитание материальнӧй производствокӧд йитӧм да с. в. да с. в.
Кор развитие мунӧмын бырӧны классӧвӧй различиеяс да став производство лоӧ сосредоточитӧма индивидъяслӧн ассоциация киясын, сэки публичнӧй власть воштас ассьыс политическӧй характерсӧ.
Политическӧй власть кывлӧн собственнӧй смыслын — тайӧ ӧти класслӧн организованнӧй насилие мӧдӧс пӧдтӧм могысь.
Буржуазиялы паныд тышын кӧ пролетариат быть ӧтувтчӧ классӧ, революция пыр кӧ сійӧ пӧртӧ асьсӧ господствуйтысь классӧ да кыдзи господствуйтысь класс вынӧн бырӧдӧ важ производственнӧй отношениеяс, то тайӧ производственнӧй отношениеяскӧд тшӧтш сійӧ бырӧдӧ классӧвӧй противоположность, ликвидируйтӧ классъяс вообще* существуйтӧмлысь условиеяс, а самӧй сійӧн и ассьыс, кыдзи класслысь, собственнӧй господствосӧ.
Важ буржуазнӧй общество местаӧ сылӧн классъясӧн да классӧвӧй противоположностьясӧн воӧ ассоциация, кодын быдӧнлӧн свободнӧй развитиеыс являйтчӧ ставлӧн свободнӧй развитиелӧн условиеӧн.
ІІІ.
СОЦИАЛИСТИЧЕСКӦЙ ДА КОММУНИСТИЧЕСКӦЙ ЛИТЕРАТУРА
1) РЕАКЦИОННӦЙ СОЦИАЛИЗМ
а) ФЕОДАЛЬНӦЙ СОЦИАЛИЗМ
Французскӧй да английскӧй аристократия аслас историческӧй положение серти призван вӧлі сы вылӧ, медым гижны современнӧй буржуазнӧй обществолы паныд памфлетъяс.
1830 вося июльскӧй французскӧй революцияын да английскӧй движениеын парламентскӧй реформалы пӧльза вылӧ ненавистнӧй выскочка нӧшта ӧтчыд вӧчис сылы поражение.
Серьёзнӧй политическӧй тыш йылысь эз вермы лоны сэсся и сёрни.
Сылы кольліс сӧмын литературнӧй тыш.
Но и литература юкӧнын реставрация* кадъясся важ фразаяс лоисны нин позьтӧмӧн.
Медым кыпӧдны сочувствие, аристократия должен вӧлі вӧчны вид, мый сійӧ оз нин тӧждысь аслас собственнӧй интересъяс йылысь да вӧчӧ ассьыс обвинительнӧй актсӧ буржуазиялы паныд сӧмын эксплуатируйтан рабочӧй класс интересъясын.
Сійӧ вӧчліс аслыс удовлетворение сійӧн, мый сочиняйтліс пасквильяс аслас выль властитель вылӧ да топйӧдліс сылы пеляс ёнджыка ли омӧльджыка зловещӧй пророчествояс.
* Кутсьӧ тӧдвылын не 1660‒1689 воясся английскӧй реставрация, а 1814‒1830 воясся французскӧй реставрация.
(1888 вося английскӧй изданиелы Энгельслӧн примечание.)
Тадз лоис феодальнӧй социализм: джынвыйӧ похороннӧй сьыланкыв — джынвыйӧ пасквиль, джынвыйӧ прошлӧйлӧн отголосок — джынвыйӧ будущӧйлӧн угроза, коді мукӧд дырйиыс поражайтӧ буржуазияӧс самӧй сьӧлӧмас аслас курыд, остроумнӧй, язвительнӧй приговорӧн, но пыр вӧчӧ комическӧй впечатление тырвыйӧ неспособностьӧн гӧгӧрвоны современнӧй историялысь мунӧмсӧ.
Аристократия ӧвтчыліс пролетариатлӧн корысь мешӧкӧн кыдзи знамяӧн, медым нуӧдны ас бӧрсяыс народӧс.
Но быд раз, кор народ мунліс сы бӧрся, сійӧ казявліс сылӧн мыш вывсьыс важ феодальнӧй гербъяс да пышйывліс гора да яндысьтӧма сералӧмӧн.
Тайӧ комедиясӧ разыгрывайтӧмӧн занимайтчис французскӧй легитимистъяслӧн юкӧн да «Том Англия»*.
* Легитимистъяс — дворяналӧн-землевладелецъяслӧн,  Бурбонъяслысь династия восстановитӧм кузя сторонникъяслӧн партия.
«Том Англия» — 1842 воын кымын лоӧм кружок английскӧй аристократъяслӧн, политическӧй деятельясӧн да литераторъяслӧн, кодъяс примыкайтлісны консервативнӧй партия дінӧ.
Виднӧй представительясӧн сылӧн вӧліны Дизраэли, Томас Карлейль да мукӧд.
Ред.
Феодалъяс кӧ доказывайтӧны, мый эксплуатация кузя налӧн способыс вӧлі мӧднога буржуазнӧй эксплуатация серти, то найӧ сӧмын вунӧдӧны, мый найӧ эксплуатируйтлыны дзик мӧд, ӧні отжившӧй нин, обстоятельствояс да условиеяс дырйи.
Найӧ кӧ индӧны, мын налӧн господство дырйи эз существуйтлы современнӧй пролетариат, то вунӧдӧны, мый буретш современнӧй буржуазия вӧлі найӧ общественнӧй стройлӧн быть колана плодӧн.
Но, найӧ сэтшӧм этша дзебӧны асланыс критикалысь реакционнӧй характерсӧ, мый буржуазиялы паныд налӧн главнӧй мыжалӧмыс буретш сыын нэм, мый сылӧн господство дырйи развивайтчӧ класс, коді взорвитас воздух вылӧ став важ общественнӧй порядоксӧ.
Найӧ ёнджыка упрекайтӧны буржуазияӧс сыын, мый сійӧ чужтӧ революционнӧй пролетариатӧс, сы серти дорысь, мый сійӧ чужтӧ пролетариатӧс вообще.
Та вӧсна политическӧй практикаын найӧ принимайтӧны участие рабочӧй класслы паныд став насильственнӧй мероприятиеясын, а быд лунъя олӧмын, асланыс став напыщеннӧй фразеология вылӧ видзӧдтӧг, оз кольлыны случай курыштны зарни яблӧкъяс* да вежны верность, радейтӧм, честь ыж вурунӧн, свекловинаӧн да винаӧн* тӧргуйтӧмысь барыш вылӧ.
* 1888 вося английскӧй изданиеын «зарни яблӧкъяс» кывъяс бӧрын содтӧма — «кодъяс гылалӧны промышленностьлӧн пуысь».
Ред.
* Тайӧ относитчӧ медсясӧ Германиялы, кӧні земельнӧй аристократия да юнкерство нуӧдӧны овмӧснысӧ асланыс унджык муяс вылын асланыс щӧт вылӧ управляющӧйыс пыр да, сэк жӧ являйтчӧны свеклосахарнӧй да винокуреннӧй взводъясса гырысь владелецъясӧн.
Озырджык английскӧй аристократъяс таӧдз эз на воны; но найӧ тӧдӧны жӧ, кыдзи позьӧ возмещайтны ренталысь усьӧмсӧ, ассьыныс нимнысӧ ёнджыка ли омӧльджыка сомнительнӧй акционернӧй кампанияясса учредительяслы сетӧмӧн.
(1888 вося английскӧй изданиелы Энгельслӧн примечание.)
Дзик жӧ сідз, кыдзи поп пыр мунліс орччӧн феодалкӧд, поповскӧй социализм мунӧ орччӧн феодальнӧйкӧд.
Нинӧм абу кокньыдджыкыс, кыдзи сетны христианскӧй аскетизмлы социалистическӧй оттенок.
Христианствоыс ӧмӧй эз жӧ ратуйтлы частнӧй собственностьлы паныд, браклы паныд, государстволы паныд?
Сійӧ ӧмӧй эз проповедуйтлы та пыдди благотворительность да корысялӧм, безбрачие да плӧть виӧм, монастырскӧй олӧм да вичко?
Христианскӧй социализм — тайӧ сӧмын вежа ва, кодӧн поп резӧ аристократлысь скӧралӧмсӧ.
б) МЕЛКОБУРЖУАЗНӦЙ СОЦИАЛИЗМ
Феодальнӧй аристократия — буржуазияӧн абу дзик ӧти путкыльтӧм класс, кодлӧн олан условиеясыс современнӧй буржуазнӧй обществоын омӧльтчисны да отмирайтісны.
Горожаналӧн средневекӧвӧй сословие да посни крестьяналӧн сословие вӧліны современнӧй буржуазиялӧн предшественникъясӧн.
Промышленнӧй да торговӧй отношениеын омӧльджыка развитӧй странаясын тайӧ классыс ӧнӧдз на прозябайтӧ развивайтчысь буржуазиякӧд орччӧн.
Сійӧ странаясын, кӧні развитчис современнӧй цивилизация, образуйтчис — и кыдзи содтӧд юкӧн буржуазнӧй обществолӧн постояннӧ выльысь образуйтчӧ — выль мелкӧй буржуазия, коді колебайтчӧ пролетариат да буржуазия костын.
Но конкуренция постояннӧ йӧткӧ тайӧ класслы принадлежитысь йӧзӧс пролетариат радъясӧ, и найӧ заводитӧны нин аддзыны сійӧ кадыслысь матысмӧмсӧ, кор крупнӧй промышленность развивайтчӧмӧн пашӧ дзикӧдз бырасны кыдзи современнӧй обществолӧн самостоятельнӧй юкӧн и торговляын, промышленностьын да земледелиеын лоӧны вежӧмаӧсь надзирательясӧн да наёмнӧй служащӧйясӧн.
Сэтшӧм странаясын, кыдзи Франция, кӧні крестьянство составляйтӧ став населениелысь джын дорсьыс ёна унджыксӧ, естественнӧ вӧлі писательяслӧн лоӧм, кодъяс, пролетариатладор буржуазиялы паныд сувтӧмӧн, буржуазнӧй стройӧс асланыс критикуйтӧмын пуктылісны сы дінӧ мелкобуржуазнӧй да мелкокрестьянскӧй мерка да дорйисны рабочӧйяслысь делӧ мелкобуржуазнӧй видзӧдлас боксянь.
Тадзи чужис мелкобуржуазнӧй социализм.
Сисмонди юрнуӧдӧ татшӧм нога литературанас не сӧмын Францияын, но и Англияын.
Тайӧ социализмыс зэв бура кужліс подметитны противоречиеяссӧ современнӧй производственнӧй отношениеясын.
Сійӧ разоблачиті экономистъяслысь лицемернӧй апологетикасӧ.
Сійӧ опровергнитны позьтӧма докажитіс машиннӧй производстволысь да разделение трудалысь разрушительнӧй действиесӧ, капиталъяс да землевладение концентрируйтӧм, перепроизводство, кризисъяс, мелкӧй буржуазиялысь да крестьяналысь неизбежнӧй гибель, пролетариатлысь корысялӧм, производстволысь анархия, озырлунъяс юклӧмын вопиющӧй неравенство, нацияяслысь ас костаныс истребительнӧй промышленнӧй война, важ нравъяслысь, важ семейнӧй отношениеяслысь да важ национальностьяслысь разложение.
Но аслас положительнӧй содержание серти тайӧ социализмыс зільӧ либӧ восстановитны производстволысь да обменлысь важ средствояс, а накӧд тшӧтш собственностьлысь важ отношениеяс да важ общество, либӧ — выльысь мырдӧн пыртны производстволысь да обменлысь современнӧй средствояссӧ собственностьлӧн важ отношениеяс рамкаясӧ, отношениеяс, кодъясӧс сыӧн вӧлі нин взорвитӧма да быть долженӧсь вӧлі лоны взорвитӧмаӧн.
Кыкнан случаяс сійӧ ӧттшӧтш и реакционнӧй и утопичнӧй.
Промышленностьлӧн цеховӧй организация да патриархальнӧй видзму овмӧс — со сылӧн медбӧръя кывйыс.
Водзӧ аслас развитиеын тайӧ направлениеыс пӧрис полігтырйи броткӧмӧ*.
* 1888 вося английскӧй изданиеын «Водзӧ аслас развитиеын тайӧ направлениеыс пӧрис полігтырйи броткӧмӧ» кывъяс пыдди печатайтӧма: «Медбӧрын, кор опровергнитны позьтӧм историческӧй фактъяс заставитісны бырны иллюзияяс упоительнӧй действиеяслӧн быдсикас следъяслы, социализмлӧн тайӧ формаыс пӧрис жалкӧй броткӧмӧ».
Ред.
в) НЕМЕЦКӦЙ, ЛИБӦ «ИСТИННӦЙ», СОЦИАЛИЗМ
Францияса социалистическӧй да коммунистическӧй литература, коді чужліс господствуйтысь буржуазиялӧн гнёт улын да вӧлі тайӧ господстволы паныд тышлӧн литературнӧй выражениеӧн, вӧлі вуджӧдӧма Германияӧ сэтшӧм кадӧ, кор сэні буржуазияыс сӧмын на заводитіс ассьыс тышсӧ феодальнӧй абсолютизмлы паныд.
Немецкӧй философъяс, полуфилософъяс да мича фраза радейтысьяс жаднӧй кутчысисны тайӧ литератураас, вунӧдӧмӧн сӧмын, мый Францияысь Германияӧ тайӧ сочинениеяссӧ вуджӧдӧмкӧд сэтчӧ эз вӧв ӧттшӧтш вуджӧдӧма и олӧмлысь французскӧй условиеяссӧ.
Немецкӧй условиеясын французскӧй литература воштіс став непосредственнӧй практическӧй тӧдчанлунсӧ да босьтіс чистӧ литературнӧй течениелысь вид.
Сійӧ должен вӧлі кажитчыны прӧстӧ досужӧй размышлениеӧн истиннӧй общество йылысь*, человеческӧй сущность осуществитӧм йылысь.
Сідз, первой французскӧй революциялӧн требованиеяс XVIII нэмса немецкӧй философъяслы имеитісны смысл сӧмын кыдзи вообще «практическӧй разумлӧн» требованиеяс, а революционнӧй французскӧй буржуазия волялӧн петкӧдчӧмъяс найӧ синъяс водзын имеитісны чистӧй волялӧн законъясысь тӧдчанлун, волялӧн, кутшӧмӧн должен сійӧ лоны, истиннӧ человеческӧй волялӧн.
* Водзӧ изданиеясын 1872 вося немецкӧй изданиесянь заводитӧмӧн, «истиннӧй общество йылысь» кывъяс абуӧсь.
Ред.
Немецкӧй литераторъяслӧн став уджыс вӧлі исключительнӧ сыын, медым примиритны выль французскӧй идеяяс асланыс важ философскӧй сӧвестькӧд либӧ, вернӧджык, сыын, медым усвоитны французскӧй идеяяс асланыс философскӧй видзӧдлас боксянь.
Тайӧ усвоитӧмыс лоис сэтшӧм ногӧн жӧ, кутшӧмӧн вообще усваивайтӧны чужӧй кыв, переводитӧм пыр.
Тӧдса, мый манускриптъяс вылын, кодъяс содержитлыны языческӧй древностьлысь классическӧй произведениеяс, монахъяс текст вывтіыс гижлісны католическӧй святӧйяс олӧм йылысь нелепӧй гижӧдъяс.
Немецкӧй литераторъяс вӧчисны нечестивӧй французскӧй литературакӧд буретш мӧдарӧ.
Французскӧй оригинал улӧ найӧ гижисны ассьыныс философскӧй чепуха.
Например, денежнӧй отношениеяслӧн французскӧй критика улӧ найӧ гижисны «человеческӧй сущность отчудитӧм», буржуазнӧй государстволӧн французскӧй критика улӧ — «Абстрактно-Всеобщӧйлысь господство бырӧдӧм» да с. в.
Французскӧй теорияяс улӧ ассьыныс философскӧй фразеология тайӧ подсовывайтӧмсӧ найӧ шуисны «действиелӧн философияӧн», «истиннӧй социализмӧн», «социализмлӧн немецкӧй наукаӧн», «социализм философскӧя обоснуйтӧмӧн» да с. в.
Французскӧй социалистическо-коммунистическӧй литература вӧлі татшӧм ногӧн дзикӧдз выхолоститӧма.
И сы вӧсна мый немец киын сійӧ дугдіс выражайтны ӧти класслысь мӧдлы паныд тышсӧ, то немец вӧлі убеждён, мый сійӧ кыпӧдчис «французскӧй односторонностьысь» вылӧджык, мый сійӧ дорйӧ, истиннӧй потребностьяс пыдди, истинаын потребность, а пролетариатлысь интересъяс пыдди — человеческӧй сущностьлысь интересъяс, мортлысь интересъяс вообще, мортлысь, коді оз принадлежит некутшӧм класслы да вообще существуйтӧ оз действительностьын, а философскӧй фантазиялӧн туманнӧй небесаын.
Тайӧ немецкӧй социализмыс, коді ассьыс беспомощнӧй схоластическӧй упражнениеяссӧ лыддьыліс сэтшӧм серьёзнӧйясӧн да важнӧйясӧн да сэтшӧма горзӧмӧн найӧс рекламируйтліс, ичӧтикаӧн воштіс ассьыс педантическӧй невинностьсӧ.
Феодалъяслы да абсолютнӧй монархиялы паныд немецкӧй, торйӧн нин прусскӧй, буржуазиялӧн тыш — ӧти кывйӧн кӧ либеральнӧй движение — лоис пыр серьёзнӧйджык.
«Истиннӧй» социализмлы представитчис, татшӧм ногӧн, желаннӧй случай паныд сувтӧдны политическӧй движениелы социалистическӧй требованиеяс, сетны традиционнӧй, анафемаӧ либерализм, представительнӧй государство, буржуазнӧй конкуренция, печатьлысь буржуазнӧй свобода, буржуазнӧй право, буржуазнӧй свобода да равенство да проповедуйтны народнӧй массалы, мый тайӧ буржуазнӧй движениеын сійӧ оз вермы нинӧм выиграйтны, но, мӧдарӧ, рискуйтӧ ставсӧ воштыны.
Немецкӧй социализм ас коланінас вунӧдліс, мый французскӧй критика, кодлӧн жалкӧй отголосокнас сійӧ вӧлі, предполагайтліс современнӧй буржуазнӧй обществоӧс олӧмлӧн сылы лӧсялысь материальнӧй условиеясӧн да соответственнӧй политическӧй конституцияӧн, мӧдногӧн кӧ буретш став сійӧ предпосылкаяссӧ, кодъясӧс завоюйтӧм йылысь Германияын сӧмын на муніс сёрни.
Немецкӧй абсолютнӧй правительствояслы, попъяслӧн, школьнӧй наставникъяслӧн, заскорузлӧй юниоръяслӧн да бюрократъясӧс найӧ свитакӧд, сійӧ служитіс ки улӧ веськалӧм пугалоӧн угрожающӧя наступайтысь буржуазиялы паныд.
Сійӧ вӧлі юмовмӧдӧм содтӧдӧн плетьяслӧн да ружейнӧй пуляяслӧн курыдлун дінӧ, кодъясӧн тайӧ правительствоясыс усмиряйтлісны немецкӧй рабочӧйяслысь восстаниеяс.
«Истиннӧй» социализм кӧ лоны кутіс татшӧм ногӧн правительствояс киын оружиеӧн немецкӧй буржуазиялы паныд, то сійӧ и веськыда служитіс реакционнӧй интересъяс, немецкӧй мещанстволысь* интересъяс выражайтысьӧн.
Германияын вещьяслӧн существуйтысь порядоклысь збыль общественнӧй основасӧ составляйтӧ мелкӧй буржуазия, кодӧс унаследуйтӧма XVI нэмысь да сійӧ кадсяньыс постояннӧ выльысь петкӧдчывлӧ сійӧ либӧ мӧд формаын.
* 1888 вося английскӧй изданиеын «истиннӧй» социализм йылысь разделын «немецкӧй мещанство», «немецкӧй мещанин» выражение пыдди употребитӧма выражениеяс: «немецкӧй филистеръяс», «немецкӧй мелкобуржуазнӧй филистер».
Ред.
Сійӧс сохранитӧмыс ӧткодь Германияын вещьяслысь существуйтысь порядок сохранитӧмкӧд.
Буржуазиялӧн промышленнӧй да политическӧй господствосянь сійӧ полігтырйи виччысьӧ ассьыс вернӧй гибель, капитал концентрируйтӧм вӧсна, ӧтарсянь, революционнӧй пролетариатлӧн быдмӧм вӧсна — мӧдарсянь.
Сылы кажитчыліс, мый «истиннӧй» социализм ӧтчыдысь лыйӧмӧн виӧ кык кӧчӧс.
И «истиннӧй» социализм паськавліс кыдзи зараза.
Умозрительнӧй чераньвезйысь кыӧм, красноречиелӧн мича цветъясӧн вышивайтӧм, слащавӧй умилениелӧн синваӧн пропитайтӧм, тайӧ мистическӧй вевттьӧдыс, кодӧн немецкӧй социалистъяс призывайтлісны ассьыныс пара тӧщӧй «вечнӧй истинасӧ», сӧмын содтыліс тайӧ публика пӧвстын налысь тӧваръяс сбывайтӧм.
Немецкӧй социализм, асладорсяньыс, пыр ёнджыка гӧгӧрволіс ассьыс призваниесӧ лоны тайӧ мещанстволӧн высокопарнӧй представительӧн.
Сійӧ провозгласитіс немецкӧй нацияӧс образцӧвӧй нацияӧн, а немецкӧй мещанинӧс — мортлӧн образецӧн.
Сылӧн быд низостьлы сійӧ сетліс сокровеннӧй, возвышеннӧй социалистическӧй смысл, коді пӧртліс сійӧс мыйӧкӧ сылы дзик противоположнӧйӧ.
Помӧдз последовательнӧй, сійӧ восьсӧн выступайтіс коммунизмлӧн «грубо-разрушительнӧй» направлениелы паныд да юӧртіс, мый сійӧ ачыс аслас величественнӧй беспристрастиеын сулалӧ вылынджык быдсяма классӧвӧй тышысь.
Неыджыд исключениеяс кындзи ставыс, мый ветлӧ Германияын быттьӧ социалистическӧй да коммунистическӧй сочинениеяс пыдди, принадлежитӧ тайӧ няйт, развращайтысь литератураыслы*.
* 1848 вося революционнӧй бушков нуис став тайӧ гнуснӧй направлениесӧ да сійӧс новлӧдлысьяслысь бырӧдіс окота спекулируйтны социализмӧн.
Тайӧ направлениеыслӧн главнӧй представительӧн да классическӧй типӧн являйтчӧ г. Карл Грюн.
(1890 вося немецкӧй изданиелы Энгельслӧн примечание.)
2) КОНСЕРВАТИВНӦЙ, ЛИБӦ БУРЖУА3НӦЙ, СОЦИАЛИЗМ
Буржуазиялӧн известнӧй юкӧн желайтӧ бурдӧдны общественнӧй висьӧмъяссӧ сы могысь, медым ёнмӧдны буржуазнӧй обществолысь существуйтӧмсӧ.
Татчӧ относитчӧны экономистъяс, филантропъяс, гуманностьлӧн поборникъяс, уджалысь классъяслӧн благо йылысь тӧждысьысьяс, благотворительность котыртысьяс, животнӧйяслы покровительствуйтысь обществоясса членъяс, трезвостьлысь общество лӧсьӧдысьяс, медся разнообразнӧй видъяса мелкотравчатӧй реформаторъяс.
Тайӧ буржуазнӧй социализмыс разрабатывайтсьыліс весиг быдса системаясӧ.
Пример пыдди вайӧдам Прудонлысь «<rus>Философия нищеты</rus>».
Буржуа-социалистъяс кӧсйӧны сохранитны современнӧй общество существуйтӧмлысь условиеяс, но тыштӧг да опасностьястӧг, кодъяс неизбежнӧ наысь петӧны.
Найӧ кӧсйӧны сохранитны современнӧй общество, но сійӧ элементъястӧг, кодъяс сійӧс революционизируйтӧны да разлагайтӧны.
Найӧ кӧсйисны эськӧ имеитны буржуазияӧс пролетариаттӧг.
Сійӧ мирыс, кӧні господствуйтӧ буржуазия, дерт, кажитчӧ сылы миръясысь медся бурӧн.
Буржуазнӧй социализм разрабатывайтӧ тайӧ утешительнӧй представлениесӧ ёнджыка либӧ омӧльджыка цельнӧй системаӧ.
Сылысь система лӧсьӧдны да выль Иерусалимӧ пырны пролетариатӧс корӧмӧн, сійӧ збыльысьсӧ требуйтӧ сӧмын, медым пролетариат колис ӧнія обществоын, но шыбитіс ассьыс представление сы йылысь, кыдзи мыйкӧ ненавистнӧй йылысь.
Тайӧ социализмлӧн мӧд, омӧльджыка систематическӧй, но практическӧйджык форма стремитчис сыӧ, медым внушитны рабочӧй класслы быдпӧлӧс революционнӧй движение дінӧ отрицательнӧй отношение, доказывайтӧмӧн, мый сылы вермас лоны полезнӧ не сійӧ либӧ мӧд политическӧй преобразование, а сӧмын олӧмлӧн материальнӧй условиеяс, экономическӧй отношениеяс вежсьӧм.
Но олӧмлӧн материальнӧй условиеяс вежсьӧм улын тайӧ социализмыс гӧгӧрвоӧ ньӧти оз буржуазнӧй производственнӧй отношениеяс бырӧдӧм, кодӧс позьӧ нуӧдны сӧмын революционнӧя, а административнӧй бурмӧдӧмъяс, кодъяс нуӧдсьӧны тайӧ производственнӧй отношениеяс почва вылын, сідзкӧ нинӧм оз вежны капитал да наёмнӧй труд кост отношениеясын, бурджык случайын жӧ — сӧмын чинтӧны буржуазиялы сылӧн господствуйтӧмлысь издержкаяс да упрощайтӧны сылысь государственнӧй овмӧс.
Аслыс медся подходящӧй выражение буржуазнӧй социализм аддзӧ сӧмын сэки, кор пӧртсьӧ сёрнилӧн прӧстӧй ораторскӧй оборотӧ.
Свободнӧй торговля! рабочӧй класслӧн интересъясын; покровительственнӧй пошлинаяс! рабочӧй класслӧн интересъясын; одиночнӧй тюрьмаяс! рабочӧй класслӧн интересъясын — со медбӧръя, нач ӧти серьёзнӧя шуӧм кыв буржуазнӧй социализмлӧн.
Буржуазиялӧн социализм заключайтсьӧ буретш утверждайтӧмын, мый буржуа являйтчӧны буржуаӧн, — рабочӧй класслӧн интересъясын.
3) КРИТИЧЕСКИ-УТОПИЧЕСКӦЙ СОЦИАЛИЗМ ДА КОММУНИЗМ
Ми огӧ сёрнитӧй тані сійӧ литература йылысь, коді выль кадся став великӧй революциялӧн выражайтіс пролетариатлысь требованиеяс (Бабёфлӧн сочинениеяс да с. в.).
Пролетариатлӧн первой босьтчылӧмъяс веськыда пӧртны олӧмӧ ассьыс собственнӧй классӧвӧй интересъяс всеобщӧй возбуждение кадӧ, феодальнӧй общество путкыльтан кадӧ, неизбежнӧ терпитлыны крушение аслас пролетариатыслӧн неразвитость вӧсна, а сідзжӧ сійӧс мездӧм вылӧ материальнӧй условиеяс абутӧм вӧсна, сы вӧсна мый тайӧ условиеясыс являйтчӧны сӧмын буржуазнӧй эпохалӧн продуктӧн.
Революционнӧй литература, коді сопровождайтліс пролетариатлысь тайӧ первой движениеяссӧ, аслас содержание сертиыс неизбежнӧ являйтчӧ реакционнӧйӧн.
Сійӧ проповедуйтӧ всеобщӧй аскетизм да грубӧй уравнительность.
Собственнӧ социалистическӧй да коммунистическӧй системаяс, Сен-Симонлӧн, Фурьелӧн, Оуэнлӧн да мукӧдлӧн системаяс, чужӧны пролетариат да буржуазия костын тышлӧн первой, неразвитӧй кадколастӧ, кодӧс петкӧдлӧма миянӧн вылынджык (видзӧд «Буржуазия да пролетариат»).
Тайӧ системаяссӧ изобретитысьясыс, правда, аддзӧны классъяслысь противоположность, сідз жӧ кыдзи и самӧй господствуйтысь общество пытшкын разрушительнӧй элементъяслысь действие.
Но найӧ оз аддзыны пролетариатладорысь некутшӧм историческӧй самодеятельность, сылы лӧсялысь некутшӧм политическӧй движение.
Сы вӧсна мый классӧвӧй антагонизмлӧн развитие мунӧ орччӧн промышленностьлӧн развивайтчӧмкӧд, то найӧ сідз жӧ дзик оз на вермыны аддзыны пролетариатӧс мездӧм вылӧ материальнӧй условиеяс да корсьӧны сэтшӧм социальнӧй наука, сэтшӧм социальнӧй законъяс, кодъяс создайтісны эськӧ тайӧ условиеяссӧ.
Общественнӧй деятельностьлысь места должен займитны налӧн личнӧй изобретательнӧй деятельность, мездмӧмлӧн историческӧй условиеясысь места — фантастическӧй условиеяс, пролетариатлӧн классӧ вочасӧн водзӧ мунысь котыртчӧмлысь места — наӧн придумайтӧй рецепт серти общество котыртӧм.
Став мирлӧн водзӧ историяыс налы вайӧдсьӧ налысь общественнӧй планъяс пропагандируйтӧмӧ да практическӧя олӧмӧ пӧртӧмӧ.
Правда, найӧ сознайтӧны, мый асланыс тайӧ планъясын дорйӧны медсясӧ интересъяссӧ рабочӧй класслысь кыдзи медся ёна страдайтысь класслысь.
Сӧмын тайӧ медся страдайтысь класс туйын и существуйтӧ налы пролетариат.
Но классӧвӧй тышлӧн развитчытӧм формаыс, а сідзжӧ олӧмын налӧн собственнӧй положениеыс вайӧдӧны сыӧ, мый найӧ лыддьӧны асьнысӧ вылын сулалысьясӧн тайӧ классӧвӧй антагонизм вылас.
Найӧ кӧсйӧны бурмӧдны положениесӧ обществоса став членъяслысь, весиг медся бур условиеясын олысьяслысь.
Та вӧсна найӧ постояннӧ апеллируйтны став обществолы различиетӧг да весиг медсясӧ — господствуйтысь класслы.
Налӧн мнение серти, тырмымӧн сӧмын гӧгӧрвоны налысь системасӧ, медым признайтны сійӧс лоны вермана обществоясысь медся бурыслӧн медся бур планӧн.
Найӧ отвергайтӧны та вӧсна быдсяма политическӧй, да торъя нин быдсяма революционнӧй, действие; найӧ кӧсйӧны шедӧдны ассьыныс цельсӧ мирнӧя да зільӧны посни да, дерт, удайтчытӧм опытъяс пыр, пример вынӧн писькӧдны туйсӧ выль общественнӧй евангелиелы.
Будущӧй обществолӧн тайӧ фантастическӧй описаниеыс чужӧ сійӧ кадӧ, кор пролетариат находитчӧ на зэв неразвитӧй состояниеын да представляйтӧ аслыс та вӧсна ассьыс собственнӧй положениесӧ фантастическӧя на, сійӧ чужӧ общество всеобщӧя преобразуйтӧмӧ пролетариатлӧн предчувствиеясӧн исполнитам первой порывысь.
Но тайӧ социалистическӧй да коммунистическӧй сочинениеясын эмӧсь сідзжӧ и критическӧй элементъяс.
Тайӧ сочинениеясыс нападайтӧны существуйтысь обществолӧн став основаяс вылӧ.
Та вӧсна найӧ сетісны вывті ценнӧй материал рабочӧйясӧс просвещайтӧм вылӧ.
Будущӧй общество йылысь налӧн положительнӧй выводъясыс, например, кар да сикт костын противоположность бырӧдӧм, семья, частнӧй нажива, наёмнӧй труд бырӧдӧм, общественнӧй гармония провозгласитӧм, государствоӧс производстволӧн прӧстӧй управлениеӧ пӧртӧм, — став тайӧ положениеясыс выражайтӧны сӧмын коланлун бырӧдны классӧвӧй противоположность, коді сӧмын на заводитчӧ вӧлі развивайтчыны да вӧлі тӧдса налы сӧмын сылӧн первичнӧй бесформеннӧй неопределённостьын.
Та вӧсна и тайӧ положениеясыс имеитӧны дзик на утопическӧй характер.
Критически-утопическӧй социализмлӧн да коммунизмлӧн тӧдчанлуныс сулалӧ историческӧй развитие дінӧ обратнӧй отношениеын.
Сы серти, кыдзи развивайтчӧ да босьтӧ пыр определённӧйджык формаяс классъяслӧн тышыс, тайӧ фантастическӧй стремлениеыс кыпӧдчыны сыысь вылӧ, тайӧ фантастически отрицательнӧй отношениеыс сы дінӧ лишайтсьӧ быдсяма практическӧй смыслысь да быдсяма теоретическӧй оправданиеысь.
Та вӧсна, тайӧ системаяссӧ лӧсьӧдысьяс кӧ и вӧліны уна отношениеясын революционнӧйӧсь, то налӧн ученикъясыс пыр образуйтӧны реакционнӧй сектаяс.
Найӧ крепыда кутчысьӧны асланыс учительяслӧн важ воззрениеясӧ, пролетариатлӧн водзӧ историческӧй развитие вылӧ видзӧдтӧг.
Та вӧсна найӧ последовательнӧя старайтчӧны выльысь слабмӧдны классӧвӧй тыш да примиритны противоположностьяс.
Найӧ пыр на мечтайтӧны, опытъяс нуӧдӧмӧн, ассьыныс общественнӧй утопияяс олӧмӧ пӧртӧм йылысь, торъя фаланстеръяс учредитӧм йылысь, внутренньӧй колонияяс лӧсьӧдӧм йылысь, ичӧтик Икария — выль Иерусалимлысь карманнӧй издание — устроитӧм йылысь, — и став тайӧ воздушнӧй замокъяссӧ соорудитӧм вылӧ вынужденӧсь шыасьны буржуазнӧй сьӧлӧмъяслӧн да кӧшелёкъяслӧн филантропия дінӧ.
Найӧ вочасӧн лэччӧны вылынджык опишитӧм реакционнӧй либӧ консервативнӧй социалистъяслӧн категорияӧ, наысь систематическӧйджык педантизмӧн да асланыс социальнӧй наукалӧн чудодейственнӧй вынӧ фанатическӧй эскӧмӧн торъялӧмӧн.
* Фаланстеръясӧн шусьылісны социалистическӧй колонияяс, кодъясӧс проектируйтліс Фурье;
Икарияӧн Кабэ шуліс ассьыс утопическӧй странасӧ, а сёрӧнджык Америкаын ассьыс коммунистическӧй колониясӧ.
(1888 вося английскӧй изданиелы Энгельслӧн примечание.)
* <eng>Home-colonies</eng> (страна пытшкын колонияясӧн) Оуэн шуліс ассьыс образцовӧй коммунистическӧй обществояссӧ.
Фаланстеръясӧн шусьылісны общественнӧй дворецъяс, кодъясӧс проектируйтліс Фурье.
Икарияӧн шусьыліс утопически-фантастическӧй страна, коммунистическӧй учреждениеяссӧ кодъяслысь описывайтліс Кабэ.
(1890 вося немецкӧй изданиелы Энгельслӧн примечание.)
Со мыйла найӧ ожесточениеӧн выступайтӧны рабочӧйяслӧн быдсяма политическӧй движениелы паныд, коді кыпӧдсьӧ, налӧн мнение серти, сӧмын выль евангелиеӧ слепӧя эскытӧмӧн.
Англияын оуэнистъяс да Францияын фурьеристъяс выступайтӧны — первойясыс чартистъяслы паныд, мӧдъясыс реформистъяслы паныд*.
* Сёрниыс мунӧ «<fra>la Reforme</fra>» («Реформа») газеталӧн, «социалистическо-демократическӧй» партия органлӧн, сторонникъяс йылысь».
Ред.
IV.
РАЗЛИЧНӦЙ ОППОЗИЦИОННӦЙ ПАРТИЯЯС ДІНӦ КОММУНИСТЪЯСЛӦН ОТНОШЕНИЕ
Сы бӧрын, мый вӧлі висьталӧма ІІ разделын, гӧгӧрвоана коммунистъяслӧн отношениеыс артмӧм нин рабочӧй партияяс дінӧ, мӧдногӧн кӧ налӧн отношениеыс Англияын чартистъяс дінӧ да Севернӧй Америкаын аграрнӧй реформалӧн сторонникъяс дінӧ.
Коммунистъяс тышкасьӧны рабочӧй класслӧн матыса цельяс да интересъяс ним кузя, но сійӧ жӧ кадӧ талунъя лунся движениеын найӧ дорйӧны и движениелысь будущностьсӧ.
Францияын, консервативнӧй да радикальнӧй буржуазиялы паныд тышын, коммунистъяс примыкайтӧны социалистическо-демократическӧй партия дінӧ*, но век жӧ оз ӧтказывайтчыны правоысь критическӧя относитчыны фразаяс да иллюзияяс дінӧ, кодъяс лоӧны революционнӧй традицияысь.
* Тайӧ партиясӧ вӧлі сэки представитӧма парламентын Ледрю-Ролленӧн, литератураын — Луи Бланӧн, быдлунъя печатьын — «<fra>la Reforme</fra>» газетлӧн.
Социалистическо-демократическӧй ним означайтіс, мый демократическӧй либӧ республиканскӧй партиялысь тайӧ юкӧнсӧ, кыдзи и тайӧ нимыслысь авторъяссӧ, вӧлі мыйкӧ мында окраситӧма социалистическӧй рӧмӧ.
(1888 вося английскӧй изданиелы Энгельслӧн примечание.)
Партияӧс, коді асьсӧ вӧлі шуӧ социалистическо-демократическӧйӧн, Францияын вӧлі представитӧма политическӧй олӧмын Ледрю-Ролленӧн, литератураын — Луи Бланӧн; татшӧм ногӧн, сійӧ, кыдзи небеса муысь, торъявліс современнӧй социал-демократияысь.
(1890 вося немецкӧй изданиелы Энгельслӧн примечание.)
Швейцарияын найӧ поддерживайтӧны радикалъясӧс, но оз воштыны вид вылысь, мый тайӧ партияыс состоитӧ противоречивӧй элементъясысь, мыйкӧ мында демократическӧй социалистъясысь французскӧй стильын, мыйкӧ мында радикальнӧй буржуаысь.
Полякъяс пӧвстын коммунистъяс поддерживайтӧны партияӧс, коді аграрнӧй революцияӧс сувтӧдӧ национальнӧй освобождениелӧн условиеӧн, самӧй сійӧ партияӧс, коді кыпӧдіс 1846 вося краковскӧй восстание.
Германияын, сы вӧсна мый буржуазия выступайтӧ революционнӧя, коммунистическӧй партия тышкасьӧ сыкӧд тшӧтш абсолютнӧй монархиялы, феодальнӧй земельнӧй собственностьлы да реакционнӧй мещанстволы паныд.
Но минута кежлӧ оз дугдыв сійӧ вырабатывайтны рабочӧйяслысь кыдз позьӧ яснӧйджык сознание буржуазия да пролетариат костын враждебнӧй противоположностьлысь, медым немецкӧй рабочӧйяс вермисны ӧні жӧ используйтны общественнӧй да политическӧй условиеяссӧ, кодъяс долженӧсь вайны аскӧдыс буржуазиялысь господство, кыдзи сылы аслыс жӧ паныд оружие, медым, пыр жӧ Германияын реакционнӧй классъяс свергнитӧм бӧрын, заводитчис аслыс буржуазиялы паныд тыш.
Германия вылӧ коммунистъяс обращайтӧны ассьыныс главнӧй внимание сы вӧсна, мый сійӧ находитчӧ буржуазнӧй революция водзвылын, сы вӧсна, мый сійӧ вӧчас тайӧ переворотсӧ европейскӧй цивилизациялӧн прогрессивнӧйджык условиеяс дырйи вообще, тӧдчымӧн ёнджыка развитӧй пролетариатӧн, XVII столетиеса Англияын да XVIII столетиеса Францияын дорысь.
Немецкӧй буржуазнӧй революция, сідзкӧ, вермас лоны пролетарскӧй революциялӧн сӧмын непосредственнӧй прологӧн.
Ӧти кывйӧн, коммунистъяс быдлаын поддерживайтӧны быдсяма революционнӧй движение, кодӧс веськӧдӧма существуйтысь общественнӧй да политическӧй стройлы паныд.
Став тайӧ движениеясын найӧ выдвигайтӧны первой места вылӧ собственность йылысь вопрос, кыдзи движениелысь основнӧй вопрос, сы вылӧ видзӧдтӧг, босьтіс-ӧ сійӧ мыйкӧ мында развитӧй форма.
Медбӧрын, коммунистъяс быдлаын добивайтчӧны став странаясса демократическӧй партияяс костын ӧтувтчӧм да соглашениеяс.
Коммунистъяс лыддьӧны презреннӧй делӧӧн дзебны ассьыныс взглядъяс да намерениеяс.
Найӧ восьсӧн заявляйтӧны, мый налӧн цельясыс вермасны лоны шедӧдӧмаӧсь сӧмын став существуйтысь общественнӧй стройсӧ мырдӧн путкыльтӧмӧн.
Мед господствуйтысь классъяс дрӧжжитӧны Коммунистическӧй Революция водзын.
Пролетарийяслы нинӧм сыын воштыны ассьыныс цепьяс кындзи.
Босьтасны жӧ найӧ став мир.
{Кононов А. (комиӧдіс Морозов С. М.) @ Вернӧй сьӧлӧм @ повесть @ А. Кононов. Вернӧй сьӧлӧм @ 1955 @ Лб. 3‒404.}
КОНОНОВ Александр Терентьевич
ВЕРНӦЙ СЬӦЛӦМ
ПОВЕСЬТ
Первой часть
КӦРТ ШОР ДОРЫН
1
Гриша вуджис забор вомӧн, петіс керӧс бокӧ да водіс шондіӧн шонтӧм веж турун пиӧ.
Орччӧн быдмисны кыз заа вӧв шомкоръяс — сулалісны ӧта-мӧдныскӧд орччӧн, быттьӧ быдса войска.
Водзынджык розъяліс еджыд бобӧнянь, бокынджык чукӧрӧн быдмисны кӧлӧкӧльчикъяс; ещӧ водзынджык, дзик туй дорас, турун пытшкын дзирдалісны дикӧй гвоздикалӧн зэв ичӧтик звёздочкаяс.
И вывлань нюжӧдчис катшасин; лолалыштан сы цвет вылӧ вижинас, куимысь шуан: «Поп, поп, пет сэтысь» — и петас ортсӧ проса тусь ыджда, манак кодь сьӧд гаг.
Бобӧнянь весьтын дзизгис ыджыд мазі, керӧсбокса увтасас горзісны лягушаяс, зілисны венны ӧта-мӧднысӧ горзӧмнас, и вылын, шуда лӧзалысь небесаын, тіраліс сьылігтыр эзысь анькытш тусь: жаворонок.
Гриша кыскис зепсьыс Минайлысь музыкасӧ.
Ыджыд Минай тайӧс вӧчис кольӧм недельын ӧш лыысь да кузь кӧвйысь.
Гриша гартовтыштіс кӧвсӧ, сэсся зэлӧдіс сійӧс ёнакодь — струна моз, — лыыс кутіс чеччавны кӧв йылас, бергавны дурпоп моз, и кутіс мыйкӧ сьывны, быттьӧ эрд вылын шутьлялысь тӧв, — кузя лывкйӧдлігтыр, неуна шогпырысь.
Минайлӧн музыка вӧсна Гришаӧс и вӧтлісны горничаысь да нимтісны постенӧн.
Постен — сійӧ, кодъяс стен кузя визлалӧны: лудік, тӧрӧкан да мукӧд гагъяс.
Нимтӧны мортӧс тадзи сы вӧсна, мый сійӧ ичӧтик.
Да со ещӧ — Минайлӧн музыка вӧсна.
Да ещӧ сыысь, мый босьтліс бабыслысь кружкасӧ.
Но, ӧні сійӧ ӧтнас, и сы дінӧдз свет вылын некодлы абу делӧ.
Тані лӧсьыд, позьӧ татысь и некытчӧ не мунны.
Увтас сайын заводитчӧ пемыд вӧр, и ылын вӧрас визувтӧ Кӧрт шор.
Уна вояс чӧж йӧз корсьӧны тайӧ шорсӧ — аддзыны оз вермыны.
Гашкӧ, сійӧ вошӧма му пытшкас.
Либӧ петӧ вӧля вылӧ тӧдтӧминӧ.
Коді аддзас Кӧрт шор да пӧттӧдзыс юас сэтысь васӧ, лоас нэм чӧжыс ён да смел.
Кык лягуша петісны васӧд увтасінысь шоныд из вылӧ да ланьтісны шонді водзас.
Вӧлі кӧ эськӧ мыйӧн лыйны найӧс да бурджыка метитчыны...
Гриша кияснас лукйысьыштіс турун пиын.
Но лягушаяс быттьӧ тӧдмалісны сылысь мӧвпъяссӧ — ӧтпырйӧ нюжӧдісны кузь кокъяссӧ да дзебсисны эжӧр пиӧ.
Кӧлесаяснас сьӧкыда дзуртігтырйи вӧрсянь увлань лэччис телега.
Тайӧ сыысь повзисны лягушаясыс.
Телегаас, турунвиж ыджыд сундук вылын, пукаліс еджыд юрсиа шапкатӧм детинка.
Орччӧн восьлаліс кузь тушаа морт, коді вӧлі мичаа вышивайтӧм дӧра дӧрӧма да важ жилеткаа.
Сійӧ нуӧдіс вӧвсӧ дом поводӧдыс: туйыс увтассяньыс крута кайис гӧра вылӧ.
Гриша, коді зілис лоны батьыс кодьӧн, горӧдіс детинкалы «кыз» гӧлӧсӧн:
— Видзӧдтӧ, кутшӧм пан!
Дзобвидзӧ-пукалӧ...
Он ӧмӧй аддзы — вӧлыслы сьӧкыд!
Детинка бергӧдіс юрсӧ, видзӧдыштіс да нинӧм эз вочавидз.
Телега муніс керӧс бокті, Гришасянь зэв матіті, кайис гӧра йылӧ да сэтчӧ сувтіс — крестасянінӧ.
Тадзи шулісны сійӧ местасӧ, кӧні вежӧнасьлісны кык туй.
А гашкӧ, танӧ местасӧ тадзи шулісны сы вӧсна, мый сэні сулаліс «крыж» — ыджыд пу крест, коді вӧлі важмӧм нин, нитшсялӧм вевт улын.
Гриша эз вермы терпитнысӧ да эжа вывті котӧртіс гӧра йылӧ.
Кор сійӧ воис сэтчӧ, телегаыс кежис нин туй вежӧнасянінсянь веськыдвылӧ, усадьбаӧ.
И сэки Гриша гӧгӧрвоис: выль лесник!
Тайӧ выль лесник воис Перфильевна ордӧ, помещица ордӧ, сы йылысь сёрнитісны нин недель чӧж.
Гриша ӧдйӧджык котӧртіс веськыда — забор вомӧн, град йӧръясӧд, сэсся амбар дінті.
И удитіс воны ас кадӧ: телегаыс сӧмын на воӧма каштан пуяс дорӧ, кодъяс быдмисны господскӧй керка дінын.
Собакевич пон чеччаліс зэв скӧрысь увтчигтырйи, а кильчӧ вылас сулаліс Перфильевналӧн слугаыс, сьӧд синъяса Тэкля, и мыйкӧ висьталіс воысьлы латышскӧй кыв вылын.
Воысь морт домаліс вӧвсӧ каштан пу бердӧ, пӧрччис картузсӧ, шыльӧдыштіс еджгов шочиник юрсисӧ да муніс Тэкля бӧрся.
Еджыд юрсиа детинка век на пукаліс сундук вылас.
— Детинка!
— чукӧстіс Гриша да мӧдысь шуис нин латышскӧй кыв вылын:
— Пуйка!
Кыдзи тэнад нимыд?
Детинка видзӧдліс Гриша вылӧ аслас сӧдз лӧз синъяснас да вочавидзис эз пырысь-пыр:
— Янис.
— А, Ян!
Лэччы, Ян, эн пов.
И Гриша ошйысьӧмпырысь смела кватитіс зэв ыджыд понсӧ пельясӧдыс да топӧдіс ас бердас.
Собакевич нетшыштчис, очсыштіс да муніс бокӧ.
— Тэ латыш?
— юаліс Гриша.
— Ме пырысь-пыр жӧ казялі: тэнад балябӧжыд куш.
Гриша ачыс вӧлі гӧгрӧс тшӧтшӧдӧм кузь юрсиа.
— Али поляк?
Детинка чӧв оліс.
— Да, латыш!
— решитіс Гриша.
— Латыш, латыш, мый шонтан мыш?
— Москаль, москаль, мый коян ва?
— немвиччысьтӧг тэрыба вочавидзис Ян рочӧн да кутіс лэччыны телегасьыс муӧ.
— О-о!
— рад лои Гриша.
— А но вай вермасям, коді ёнджык.
Ме тані ӧтилы сідзи сетышті...
Телегаысь лэччӧм бӧрын Ян первойсӧ сулаліс муас видзӧдігтыр да кӧмтӧм кокнас гижйӧдліс лыасӧ.
Сэсся лэптіс юрсӧ да чорыда шуис:
— Ме сідзжӧ сетышті.
— А ноко видлы, вот аддзылан!
Но буретш сэки кильчӧ вылас петіс Янлӧн батьыс, матыстчис телега дорӧ, вежливӧя шуис Гришалы: «Энлы, панич», да разис вӧлыслысь домсӧ.
— Ме абу панич, ме Гриша Шумов, — тэрыба шуыштіс детинка.
— Иван Иванычлӧн пи, садовниклӧн?
— Садовниклӧн!
— гордӧя эскӧдіс Гриша.
Воысь морт вӧвсӧ бергӧдіс чери видзан садӧклань.
Ӧні нин дзик гӧгӧрвоана лои, коді сійӧ: чери видзан садӧк саяс вӧлі лесниклӧн керкаыс.
Гриша сэтчӧ шоча волывліс: пӧрысь лесник Егор вӧлі скӧр, садӧкас ваыс виж, и тыртӧм, гажтӧм берегас быдлаын тӧдчисны жарсьыс косьмӧм мӧс да ыж кок туйяс — луншӧр кадӧ татчӧ вайӧдлісны юктавны скӧтӧс.
Гриша видзӧдіс телега бӧрся да думайтіс, мый эськӧ янсӧдчигас горӧдны Янлы, но сэки сійӧс кватитісны мышсяньыс дӧрӧмӧдыс.
— А ноко, кывзысьтӧм, сулавлы!
— лэчыд гӧлӧсӧн горӧдіс Гришалӧн мамыс.
Нинӧм вӧлі и думайтны сы йылысь, кыдзи эськӧ мынтӧдчыны, — мамыслӧн киыс вӧлі зумыд.
Ӧбиднӧ вӧлі, мый ставсӧ тайӧс аддзыліс ыджыд Минай.
Сійӧ локтіс амбар дорсянь, вайис лӧсалӧм шлега да мигнитіс: сюрин, вокӧ?
Гриша муніс мамыс бӧрся чӧла да сӧмын горничаас бӧрддзис: медым бабыс кылас.
Сылы пырысь-пыр жӧ воча бӧрддзис зыбкаын куйлысь ичӧтик Ефимка.
Косіник бабыс, сьӧд ситеч платьеа, манакиня моз кӧрталӧм чышъяна, петіс аслас ичӧтик чулансьыс:
— Но, тырмас стрӧжитны ичӧтсӧ!
А тэ, Гришенька, эн лӧвт, тэнад гӧлӧсыд абу татшӧм.
— Бабӧ, ме тэнад кружка дорӧ сэсся некор ог инмӧдчыв, — кӧсйысис Гриша.
— Ӧнітӧ меным веськодь: сійӧс выльысь ковмас вежӧдны.
Гриша гӧгӧрволіс бабыслысь шогсӧ: гӧгӧр ставныс «мирскӧйяс», а сійӧ — «рабскӧй».
Гриша сідзжӧ мирскӧй, грешнӧй.
Кор бабыслы тырис кӧкъямысдас арӧс, сійӧ ӧткажитчис мирскӧй делӧясысь да лои сӧмын «раба божьяӧн».
Ӧні сылӧн грекъясыс абуӧсь.
Быд рыт, узьны водӧм водзвылын, сійӧ кевмӧ енлы, медым сійӧ босьтіс ассьыс рабсӧ ас дінас.
Мыйла сійӧ сідзи тэрмасьӧ мӧдаръюгыдас, код тӧдас...
Кодкӧ кӧ мирскӧй инмӧдчылас баблӧн пӧсуда дорӧ, сійӧ пежӧсьтас пӧсудасӧ; сэки колӧ сійӧс нулыны вичкоӧ — вежӧдны.
А вичкоыс — нелямын верст сайын.
— Ог кут, бабӧ.
— Но, лок татчӧ, йӧюк...
Лок, ме тэнӧ тэськӧн вердышта.
Стен бердын сулалысь ларысь бабыс босьтіс зэлыда кӧрталӧм мешӧк, общӧй шкапысь вайис тасьті, а банкаын варенье — ма сорӧн пуӧм пув — вайис аслас ичӧтик чулансьыс.
Сакар сійӧ эз признавайт — грек: заводын сакарсӧ лы пыр лэдзӧны.
Бабушка кисьтіс тэсьсӧ тасьтіӧ, пуктыштіс пув, сорлаліс сійӧс вотӧскӧд, паньӧн нырыштіс.
Тэсь лои розӧвӧй.
Банбокнас кипыдӧс вылас мыджсьӧмӧн сійӧ кутіс видзӧдны быгалӧм, шог синъяснас, кыдзи сёйӧ внукыс.
— Баб, выль лесник воис детинкакӧд.
Детинкаыслӧн нимыс Ян.
— Латышъяс?
Тэ, пиукӧй, на ордӧ керкаас эн пыр.
— Ог пыр.
— Латышъяс тошъяснысӧ вуштӧны, табак куритӧны — ыджыдсьыс-ыджыд грек...
Бабыс ышловзис: но коді ӧні сылысь, пӧрысьлысь, кывзысяс!..
И внукыс кӧсйысяс ӧтитор, а вӧчас ас ногыс.
Сёйӧм бӧрас Гриша видзӧдліс восьса ӧшиньӧдыс.
Вӧсни, кузь кокпӧкъя Катя муяс вылысь вайӧдіс нин дзодзӧгъясӧс.
Мыйлакӧ талун водз.
Сійӧ ӧти здук сулалыштіс туй вылын, полігтыр видзӧдыштіс Гриша вылӧ да муніс.
Катялӧн кокъясыс кузьӧсь да гырысь синъясыс полысьӧсь.
Сылӧн батьыс, испольщик Трофимов, сідзжӧ век мыйыськӧ полӧ.
Испольщикӧн лоны, пӧжалуй, садовникӧн лоӧм дорысь лёкджык.
Испольщик уджалӧ асывсяньыс рытӧдзыс му вылын, а урожайсӧ — шӧриӧн: ӧти джынсӧ — аслыс, а мӧд джынсӧ — сылы, кодлӧн муыс.
Тыдалӧ вӧлі, кыдзи садӧк сайсянь туй вылӧ котӧртіс Ян, аддзис ньӧр да кутіс дэльӧдны ньӧрнас пӧрысь дзодзӧгӧс; сійӧ змей моз нюкыльтіс сьылісӧ, чушнитіс, синъясыс скӧрмӧмысла лоины еджыдӧсь.
Гриша котӧрӧн петіс кильчӧ вылӧ.
— Тэ мый самӧвӧльничайтан!
— горӧдіс сійӧ Янлы да думайтыштӧм бӧрын, мый эськӧ ещӧ содтыны, шуис: — Постен.
Ян шыбитіс ньӧрсӧ, сюйис кулаксӧ важ гач зептас, скӧра пӧлыньтіс юрсӧ — «ӧш моз букыштчис».
Гриша матыстчис сы дінӧ да сідзжӧ кулакъяссӧ сюйис зепъясас.
Тадзи найӧ сулалісны мыйкӧ дыра.
Сэсся Гриша ас тӧдлытӧгыс шуис:
— Кӧсъян, мунам садйӧ?
Менам батьӧй садовник, меным позьӧ.
А тэ — мекӧд, нинӧм.
И найӧ ӧтлаын мӧдӧдчисны джуджыд потшӧс дорӧ, асьныс важмозыс кияссӧ сюйӧмаӧсь зепъясас да ӧта-мӧд выланыс видзӧдлывлісны кӧсӧя.
Найӧ ещӧ эз на тӧдны, косясьны налы али дружитны.
Сад йӧрас найӧ, дерт, пырисны потшӧс вомӧн — он жӧ мун дзиръя дорӧдз!
— да петісны веськыда липӧвӧй аллея дорӧ.
Сэні Гриша неуна падмыштіс: липа улын, качайсянь матын, сулаліс Ирма Карловна, гувернантка, а скамейка вылын пукаліс немец Дамберг, коді татчӧ воис неважӧн на.
Дамберг водзын Ирма сулаліс веськыда, сёрнитіс тэрыба немецкӧй кыв вылын, быттьӧ ӧтвечайтіс урок.
— Пышъям!
— вашнитіс Гриша.
И детинкаяс кок чуньяс йылас котӧртісны эжа вывті опаснӧй местаысь водзӧджык.
Найӧ котӧртісны дыр, кытчӧдз шонді водзын эз кутны дзирдавны парникъяслӧн уна рӧма посни стеклӧясыс; сэні нин садйыс помасьӧ.
Парникъяс сайын ыджыд мыр вылын пукалісны Перфильевналӧн кык ныв: ӧтиыс неуна ичӧтджык мӧдсьыс, кыкнанныс ӧткодь розӧвӧй платьеаӧсь, юрчут йылас ыджыд бантъясаӧсь.
Найӧ полігтыр видзӧдісны матыстчысь детинкаяс вылӧ.
Но Гришалы веськодь вӧліны помещицалӧн нывъясыс: неылын, дзик мыр дорас, сулаліс знаменитӧй вӧв.
Вот тайӧ вӧлі вӧв!
Тушаыс вӧлі пӧшти Собакевич ыджда, кокъясыс рыжӧйӧсь, кодъяс мыджсьӧмаӧсь кӧлесаяса дубӧвӧй пӧвйӧ, настӧящӧй вӧв сиысь вӧчӧм еджгов бурыся да сэтшӧм жӧ бӧжа.
И вӧлі тайӧ вӧв вылас настӧящӧй кучик седлӧ, кӧрт стремяяса виж седлӧ.
— Сэні Ирма!
— повзьӧдыштіс нывкаясӧс Гриша сідз прӧстӧ да довкнитіс юрнас аллеялань.
Но позьӧ ӧмӧй вӧлі думыштны, медым сылы сетісны кӧть коркӧ ӧтчыд гӧнитлыны татшӧм вӧв вылын!
Да и сійӧ ачыс эськӧ некодлы эз сет.
А нывкаяслы, кӧть и озыръяслы, — мыйла нывкаяслы вӧлыс?
Найӧ сійӧс ас бӧрсяыс кӧв йылын новлӧдлӧны, йӧз серам.
Нывкаяс пукалісны мыр вылын рама, ӧта-мӧд бердас топӧдчӧмӧн, полісны: детинкаяс — опаснӧй йӧз...
— Но, мый нӧ ті, збыльысь, — волнуйтчӧм вӧсна сибдыштӧм гӧлӧсӧн нурбыльтіс Гриша: — энӧ полӧй, вайлӧй ӧтчыд гӧнитлыны.
Корӧмыс вӧлі, дерт, дзик весьшӧрӧ, сійӧ тайӧс ачыс гӧгӧрвоис и век жӧ полігтырйи босьтіс кияснас кучик дом поводсӧ, кодӧс вӧлі мичмӧдӧма дзирдалысь ыргӧн кизьясӧн.
Ыджыдджык нывкаыс кӧрис векньыдик синкымъяссӧ, но нинӧм эз шу.
— Ми сӧмын ӧтчыд, ми пырысь-пыр, — тэрмасис Гриша, — керӧс йывсянь ӧтчыд...
И здук мысти бӧр воам.
Сійӧ кватитіс вӧвсӧ лакируйтӧм бокъясӧдыс, кыкысь воськовтіс да гӧгӧр видзӧдліс.
Полігтырйи кияснас ӧта-мӧдныскӧд кутчысьӧмӧн нывкаяс важмоз пукалісны.
А Ян, коді эз кольччы ни ӧти воськов, муніс Гриша бӧрся.
Садті найӧ мунісны сійӧ пельӧсӧдзыс, кӧні потшӧсас вӧлі пӧвйӧн тупкӧм розь, код йылысь тӧдіс ӧтнас Гриша да, гашкӧ, ещӧ сиктса детинкаяс, кодъяс повтӧг пыравлывлісны помещичӧй садйӧ гожӧмнас клубникала, арнас — яблӧкъясла.
Детинкаяс первой йӧткыштісны розьӧдыс вӧвсӧ, сэсся петісны асьныс.
— Но ӧні крест дорӧ, — вашкӧдӧмӧн шуис Гриша, кӧть эськӧ гӧгӧрын некод эз вӧв; сійӧ думайтіс нин, мый пукалӧ чож вӧв вылын, коді тӧвныр моз лэбзьӧ буса туй кузя увлань.
Детинкаяс вӧчисны кытшов, медым усадьбасянь некод найӧс эз аддзыв, да тэрмасигтыр кутісны восьлавны сю му борйӧд; кор найӧ воисны керӧс йылӧ, буретш сійӧ местаӧ, кыті талун Ян да батьыс прӧйдитісны телеганас, турун питі лунтыр ветлӧмысь мудзӧм кӧмтӧм кокъясыс муртса кылісны нин рытъя ыркыдсӧ.
Найӧс и збыльысь некод эз аддзыв... кузь кокъяса Катяысь кындзи;
сійӧ ӧні пукаліс град йӧр забор вылын да сюся видзӧдіс детинкаяс вылӧ.
Тайӧ, дерт, эз вӧв бур водзӧ.
Но паськыд ныр розьяса статя вӧв виччысис нин найӧс, и, ӧта-мӧдсӧ йӧткышталіг да «пуксьы-пуксьы» шуалігтырйи, найӧ кыкнанныс пуксисны кучик дука дзуртысь седлӧ вылӧ.
Гриша босьтіс дом поводсӧ, видзӧдліс Катя вылӧ да мыйвынсьыс кыкнан кокбӧрлянас йӧткыштчис муас мыджсьӧмӧн.
Вӧв, код вылын пукалісны кыкӧн, грымакылігтыр мӧдӧдчис туй кузя увлань...
Сійӧ лэбис век ӧдйӧджык, сэтшӧм ыджыд шумӧн да пӧлыньтчӧмӧн, мый Ян эз вермы кутчысьны да водзвыв чеччыштіс канаваӧ, а Гриша пукаліс седлӧ вылын дзик помӧдзыс.
Лёкторйыс лои буретш сійӧ из вылын, кӧні неважӧн на шонтысисны кык лягуша.
Зэв ёна зурасьӧмысь усигӧн нин Гриша гӧгӧрвоис: вӧвкӧд лои омӧльтор.
Детинкаяс дыр сулалісны бус пиын куйлысь вӧв дорын да эз лысьтны сы дінӧ инмӧдчыны.
Коркӧ Гриша, ачыс асьсӧ пӧрйӧдліг, заводитліс сы вылысь чышкыны буссӧ — гашкӧ, ставыс лючки-ладнӧ прӧйдитас...
Вӧвлӧн шуйга кокыс лётмуні-уси дубӧвӧй пӧв вылысь.
Найӧ кыкӧн заводитісны лӧсьӧдны тайӧ коксӧ важ местаас; кокыс бӧр лётмунлі, быттьӧ сійӧс вӧчӧмаӧсь ватаысь.
Ян видзӧдліс Гриша вылӧ да увереннӧя шуис:
— Нӧйтны кутасны.
— Тэ водзджык чеччыштін, — скӧрмис Гриша, — небось, мудер!
Сідзкӧ, вӧвсӧ ме жугӧді?
Висьталан, мый тайӧ ме?
— Ог.
— Висьталан!
— Ог.
И сы гӧлӧс серти Гриша гӧгӧрвоис: оз, оз выдайт Ян...
Веж туруннас да дӧрӧм сосъяснас найӧ век жӧ чышкисны жугалӧм вӧв вылысь буссӧ.
Быттьӧкӧ тайӧ вермис отсавны!
Сэсся, дубӧвӧй пӧвйӧ кутчысьӧмӧн, кутісны шогпырысь нуны вӧвсӧ усадьбалань град йӧрса забор дорті, код вылын век на ещӧ пукаліс Катя да повзьӧм синъясӧн видзӧдіс на вылӧ.
2
Сійӧтор, мый лои сэсся водзӧ, Гришаӧс шемӧсмӧдіс аслас чорыдлуннас.
Август Редаль, Янлӧн батьыс, став дырйи пиыслы тшӧктіс:
— Мун да вай ньӧръяс!
Тайӧс сійӧ шуис кыкысь: латышскӧй кыв вылын да рочӧн.
Неылын сулалісны работник Минай, Катялӧн батьыс, пӧрысь Трофимов, арендатор пан Пшечинский, а кильчӧ дорас — ачыс Перфильевна да сылӧн нывъясыс.
Синватӧм синъяса Ян чӧв олігтыр муніс садӧклань — чегъявны ньӧръяс.
Редаль спокойнӧя шуаліс:
— Эсійӧ ньӧрсӧ шыбит: сійӧ кос, чегас.
Бӧрйы, коді нюдзджык.
Сэсся сійӧ нӧйтіс писӧ, и ставныс видзӧдісны та вылӧ.
Гришаӧс кутіс шымыртны таӧдз тӧдлытӧм венны позьтӧм тіралӧм.
Дыр-ӧ тайӧ кыссис?
Ян эз горзы, пӧдтіс ассьыс бӧрдӧмсӧ.
Медбӧрын Перфильевна локтіс матӧджык да тшӧктіс:
— Эн нӧйт сэсся.
Ладнӧ.
Игрушкаыс вылӧ мынтӧма дас шайт, найӧс розганад он чужты бӧр.
— Ме вешта игрушкалысь донсӧ, — вочавидзис Редаль.
Тайӧ кывъяссӧ сійӧ шуис гордӧя, юрсӧ чатӧртӧмӧн.
И сылӧн гӧлӧсыс мыйлакӧ, тыдалӧ, эз во сьӧлӧм вылас Перфильевналы.
— «Вешта донсӧ»!
— нерыштіс сійӧ да, скӧрысь сьӧвзьӧм бӧрын, муніс.
Перфильевна век сьӧласьлывліс, кор сійӧс скӧрмӧдлывлісны.
Сійӧ аслас мича кильчӧ вывсянь частӧ горзывліс став усадьба пасьтаыс кывмӧн — сьӧласис да горзіс арендаторъяс вылӧ, пан Пшечинскийяс вылӧ, испольщикъяс вылӧ, Гриша бать вылӧ.
Банбокъясыс сылӧн сэки гӧрдӧдлісны, а синъясыс пемдылісны.
Перфильевна вӧлі визя мича партука, кодлысь пельпомъяссӧ кӧрӧма, и найӧ вӧліны «Баблӧн пажын» нима книгаысь французскӧй барабанщиклӧн эполетъяс кодьӧсь.
Ян кыв шутӧг кизяліс гачсӧ.
Редаль горӧдіс сы вылӧ латышскӧй кыв вылын:
— <lav>Эй тулин уз маям, палайдны</lav>!
— И сэсся шуис тайӧс жӧ рочӧн: — Мун гортӧ, вильышпоз!
Сэки град йӧрсянь котӧрӧн воис Гришалӧн мамыс да, бура тӧдмавтӧг, мый лоӧма, пырысь-пыр жӧ кватитіс Гришаӧс да нуӧдіс горт дорас.
Но позьӧ ӧмӧй сійӧ нӧйтӧмсӧ, коді уси Гриша пай вылӧ, ӧткодявны лесниклысь писӧ нӧйтӧмкӧд!
Правда, Гришалӧн мышкыс дыр юкаліс мамыслӧн зуалӧмысь.
Мышкыс ещӧ доймис на, кор сійӧ — рытладорыс — котӧрӧн воис лесник керкаӧ.
Керкаыслӧн ӧшиньясыс вӧліны посниӧсь, стеклӧясыс сэні — важмӧмсьыс да уна вося буссьыс пӧшти сьӧдӧсь.
Муртса-муртса тиньгӧм кыліс тайӧ пемыд керкасьыс: стеклӧясӧ зурасьлывліг дзизгисны гутъяс — вӧзйысисны вӧля вылӧ.
Август Редаль эз вӧв гортас.
Му джоджас пукаліс Ян да бӧрдіс.
Гриша лажыньтчис сы дінӧ да сьӧлӧмсяньыс кутіс вашкӧдны:
— Эн бӧрд...
Вай пышъям...
Мунам ылӧ-ылӧ, кӧсъян?
Ян нинӧм эз шу.
— Кӧсъян, мунам корсьны Кӧрт шор?
Ян чышкыштіс синвасӧ да шуис:
— Мунам вӧрса вокъяс дінӧ...
Бӧръя кадӧ усадьбаын частӧ сёрни мунліс вӧрса вокъяс йылысь, и век гусьӧник, гӧгӧр видзӧдалігтырйи.
А то и вашкӧдчӧмӧн.
И век жӧ Гриша быттьӧкӧ аддзис найӧс: вокъяс мунӧны вӧръясті, кузь тушааӧсь, кудриа юрсиаӧсь, ӧта-мӧдыскӧд ӧткодьӧсь.
И тасма костаныс быдӧнлӧн — лэчыд чер.
Вокъяс мунӧны вӧръясті да некодысь оз повны...
Ӧдзӧс воссис, порог дорын тыдовтчис Август Редаль, и Гриша уйкнитіс сы кияс улӧд, пышйис: сійӧ ӧні поліс тайӧ ньӧжмыд мортсьыс.
Гортас мунны сылы эз вӧв окота.
Сійӧ сувтіс юкмӧс жаравеч дорӧ, кытысянь ылӧдз вӧлі тыдалӧ и му, и сы сайса вӧр, и вӧрвесьтса рытъя кыа, коді ёна нин зэв паськалӧма.
Розӧвӧй бус гартчис туй весьтын.
Бус пырыс дзирдыштлісны эзысь спицаяс.
Но, дерт жӧ, тайӧ Шпак мунӧ аслас велосипедӧн.
Шпакӧн нимтісны округын Ребенишки местечкоысь учитель Шпаковскийӧс.
Август тӧлысьӧдз сылӧн свободнӧй олӧм — школаыс тупкӧма, — сійӧ и ветлӧдлӧ быдлаті, шуда.
Со код вылӧ позьӧ вежавны!
Сӧмын баб, коді первойысь на аддзис велосипед, кӧритӧмӧн шуис:
— Кутшӧм нӧ тайӧ мунӧм?
Сӧмын бекйыс, прӧсти господи, пукалӧ, а кокъясыс котӧртӧны.
Но, тайӧ сы вӧсна, мый баб ӧткажитчис став мирскӧй радлунъясысь.
Коді эз ӧткажитчы, сійӧ кутас вежавны татшӧм ногӧн мунӧм вылӧ, мед кӧть кокъясыс и котӧртӧны.
Шпаковский кыпӧдіс нин бус юкмӧс дорті мунігӧн, но аддзис Гришаӧс, тормозитіс да чеччыштіс велосипед вывсьыс.
Сійӧ чеччалыштіс кузь кок йылас да мудера читкыртіс синъяссӧ:
— Сеньор, батьыд тэнад гортад?
Со сійӧ век тадзи сёрнитӧ.
Гриша вочавидзис скӧрыськодь:
— Ӧнтай вӧлі садйын...
Шпаковский чышкис плешсӧ еджыд носӧвӧй чышъянӧн, кыскис пинжак морӧс зепсьыс сынан да тэрмасьтӧг, лӧсьыдіника сыналіс ассьыс казацкӧй уссӧ.
— Сідзкӧ, вӧчам рекогносцировка.
Мыйла Шпак шуалӧ татшӧм гӧгӧрвотӧм кывъяссӧ?
Медсясӧ, тыдалӧ, Гриша вылын сералӧм могысь.
Шуда Шпак нуӧдіс ассьыс зэв мича, дзирдалысь машинасӧ.
А сад потшӧс сайын тыдовтчис нин батьыс, кодлӧн киас вӧлі куран.
Сійӧ радпырысь ӧвтыштіс юр весьтас картузнас — радліс гӧсть воӧм вылӧ.
Со нин и самӧвар трубаӧн грымӧдчӧны Шумовъяс посводзын.
Тайӧ мамыс лӧсьӧдчӧ гӧститӧдны Шпаковскийӧс.
Батьлӧн учителькӧд другасьӧмыс вӧлі тешкодь.
Образованиеыс налӧн вӧлі разнӧй, и судьбаыс разнӧй, и рӧдинанас найӧ вӧліны разнӧй местаясысь, а сьӧлӧмсянь сёрнитны вермисны ас костаныс кӧть войшӧр-войӧдз да сёрнинас волывлісны сэтчӧдз, мый мамыс заводитліс бать вылӧ горзыны: «Абу делӧ миянлы сэтчӧдз!»
Бать да гӧсть ӧні пуксясны пызан сайӧ да панасны зэв кузь сёрни, а Гришалы сэки кольӧ ӧтитор: чӧла пукавны пельӧсын дзик войӧдзыс.
А сэсся мунны узьны.
Гажтӧм делӧ!
Дзик нинӧмла мунны гортӧ.
Рытъя кыаыс ещӧ ёнджыка паськаліс вӧр весьтӧ.
Со нин пистолетысь лыйӧм шы моз шлопнитіс пастухлӧн плетьыс: бокитіджык вӧтлісны картаясӧ мӧсъясӧс.
Воздухсьыс пырысь-пыр жӧ кутіс кывны бус да йӧв дук.
А садсянь ӧвтыштіс резедалӧн чӧскыд дукыс.
Кыдзкӧ гӧгӧр лои тыртӧм, куш.
Гриша довгис амбаръяслань.
Сэні плетень дорын сулалісны кузь тушаа Минай да ещӧ арендатор Пшечинскийяслӧн ӧти работник — пӧрысь Винца, коді аслас бакенбардъяснас вӧлі мунӧ Александр Второй царлӧн портрет вылӧ, — тайӧ портретсӧ Гриша аддзыліс кольӧм воӧ Ребенишкиысь; сэсся матыстчисны и нывбабаяс: юр вылас плавгӧм шоныд чышъяна Тэкля, пӧрысь Пшечиниха, кухарка Анфиса.
Да и кузь кокъяса Катя, «дзодзӧгъясӧс видзысь», сэні жӧ вӧлі.
Но, сідзкӧ, и Гриша повтӧг вермис матыстчыны плетень дорӧ — оз вӧтлыны.
Винца куритчис дженьыдик каллянӧн да тэрмасьтӧг мый йылысь кӧ висьталіс.
Сійӧ сёрнитіс рочӧн, сӧмын корсюрӧ ылавлӧм вӧсна вуджлывліс латышскӧй кыв вылӧ, да ещӧ — зэв нин ёна радейтліс сэтшӧм кывъяс, кыдзи «непременнӧ».
— И вот воис тайӧ бароныс... кыдзи шунысӧ сійӧс... <lav>тыргус, гада-тыргус</lav>... вылӧ.
— Да сійӧ жӧ ярмарка, — гӧгӧрвоис Минай.
— Но да: ыджыд торговля, непременнӧ ӧтчыд вонас, <lav>гада-тыргус</lav>.
Быдсяма йӧзыс сэні вӧлі уна.
Коді подӧн, коді вӧвъясӧн воӧмаӧсь сэтчӧ.
И вот тайӧ бароныс квайт вӧв доддялӧма да воӧ сэтчӧ, зэв гордӧй.
И коляскаас сыкӧд орччӧн — непременнӧ сылӧн другыс, тукумскӧй пастор, — но, сідзжӧ зэв озыр, важнӧй.
А йӧз пӧвстын барон йывсьыс сёрнитісны, быттьӧкӧ сійӧ Петербургын шулӧма: «Нинӧм сійӧ, мый ӧні миян усадьбаясным сотчӧны!
Регыд мужикъяс раммасны.
Непременнӧ!
Водзті кӧ ми ветлывлім квайт вӧв доддялӧмӧн, ӧні квайт латышӧс кутам доддявны».
Но, гашкӧ, и эз дзик сідзи вӧв, а йӧз пӧвстын тадзи сёрнитісны.
И вот баронлӧн коляска дорӧ матыстчӧ зэв нин пӧрысь старик, киас сылӧн скрипка, нуӧдӧ смычокнас струнаяс кузя да сьылӧ:
<rus>Я хотел бы сделать с немцем то же,</rus>
<rus>Что он сделал с нами:</rus>
<rus>Тонкого немца я заставил бы месить ногами глину,</rus>
<rus>А толстого — корчевать пни в лесу.</rus>
<rus>В воскресенье я им дал бы работу полегче —</rus>
<rus>пусть оба пасут свиней...</rus>
Но, латышскӧй кыв вылын тайӧ артмӧ складнӧйджыка, — содтіс Винца.
И сійӧ горӧдіс сьывны сибдӧм да мича гӧлӧсӧн.
Тэкля кутіс серавны.
— А мый жӧ бароныс?
— юаліс Минай.
— Мый бароныс?
Пасторыслы тшӧктіс переведитны сьыланкывсӧ: миянлысь кыв немецкӧй баронъяс оз тӧдны.
Сійӧ переведитіс.
Сэки бароныс прикажитіс стариксӧ кутны.
Но народыс эз сет.
Старикӧс народ дзебис сідз жӧ, кыдзи Даугава ю дзебӧ тыв.
И тукумскӧй батракъяс мыш сайын — а налӧн мышъясныс да пельпомъясныс миян Минайлӧн дорысь абу омӧльджыкӧсь — старик сьыліс ещӧ ӧти сьыланкыв:
<rus>Эй-ты, немчик-немчура!</rus>
<rus>Какой у тебя длинный нос!</rus>
<rus>Он тебе пригодится: ты печь в аду</rus>
<rus>Будешь шуровать своим носом.</rus>
А сэсся ещӧ:
<rus>Эй, немчура!</rus>
<rus>А почему у тебя такая лёгкая коляска?</rus>
<rus>Как ты увезёшь на ней свои грехи,</rus>
<rus>Когда поедешь к чорту в преисподнюю?</rus>
Минай серӧктіс:
— Ок, и оз жӧ радейт пӧрысь Винца немецъясӧс!
— Колӧ непременнӧ гӧгӧрвоны, кутшӧм немецъясӧс.
Ме тэныд сьылі на йылысь, кодъяс народлӧн сьылі вылын пукалӧны.
А Неметчинаын непременнӧ эмӧсь и батракъяс, сэтшӧмъяс, кутшӧмӧсь ми тэкӧд.
Ме сідзи чайта.
Сэні непременнӧ эмӧсь кузнечьяс.
Либӧ, шуам, плӧтникъяс.
Мыйла найӧс меным кедзовтнысӧ?
Винца кутіс кызны да пыркӧдны пу каллянсӧ.
Му вылас киссисны посньыдик бикиньяс.
— Тэ плетеньсӧ эн ӧзты, — шуис Минай.
— Эн пов, — шпыннялігтыр вочавидзис Винца:
— кытчӧдз вӧрса вокъяс оз тшӧктыны, ог ӧзты.
Со и ещӧ ӧтчыд Гриша кыліс повтӧм вокъяс йылысь...
— А ме мыйыськӧ пола, — шыасис кухарка Анфиса да быттьӧ йирмӧг вӧсна лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Тэ полан, ме пола...
Сыын и миян лёкыс, — шуис Минай.
— А коді оз пов?
— Ловъя век полӧ.
— Вӧрса вокъяс оз повны, — тӧдчӧдӧмӧн шуис Винца: — вӧрса вокъяс мунӧны асланыс туйӧд, веськыд туйӧд, оз кежны... оз повны!
Помещичӧй керка ӧшиньын ӧзйис вижов би, клопнитіс кильчӧ ӧдзӧсыс, и, пемыдас нин тыдавтӧм, Перфильевна горӧдіс:
— Тэкля!
Тэкля!
Кытчӧ тэнӧ чӧртъясыс нуисны?
Кад вӧлі разӧдчыны.
Кузь Минай кватитіс Гришаӧс вӧньӧдыс да кокниа ӧти кинас лэптіс вылӧ:
— Менам музыкаыс дзонь на тэ ордын?
— А кыдзи нӧ!
Со!
— И Гриша кыскис зепсьыс лы, кодӧс вӧлі гартлӧма кӧвйӧн.
— Но, сідзкӧ, бур.
Минай лэдзис детинкаӧс му вылӧ да меліа кутыштіс ассьыс кисӧ сы юрси вылын.
Минайлӧн ыджыд киыс ставнас тупкис Гришалысь юрсӧ, балябӧжсяньыс да синкымӧдзыс.
Сэсся батрак кутіс восьлавны нинкӧма ыджыд кокъяснас картаяслань.
Гриша нинӧмтор вылӧ эськӧ эз висьтав Минайлы, кутшӧм лёкторъяс сылы лоины Минайлӧн музыка вӧсна: кыкысь сійӧс шыбитлісны ӧшинь пыр — и бӧрыннас Гриша аддзис сійӧс бытшласьысь крыжовник кустъяс пиысь; шыбитлісны помӧй ведраӧ — Гриша сійӧс судзӧдіс сэтысь, мыськаліс тыын да косьтіс шонді водзын.
А та бӧрын шуис некодлы сэсся не петкӧдлыны — ворсны кутас ӧтнас град йӧрсайса му вылын.
Гриша вӧлі матыстчӧ нин горт дорас, кор сійӧс суӧдіс Ян:
— Аски асыв мунам вӧрӧ!
— Вӧрса вокъяс дінӧ?
— Да.
Няньтӧ босьт унджык: гашкӧ, бӧрсӧ огӧ воӧй.
— Ме ӧрешки босьта...
— Позьӧ и ӧрешки.
И некодлы эн висьтав, кылан?
А то лёктор вермас лоны.
Лысваа турун кузя кышакылігтыр котӧртіс Ян.
Гортас лампадалӧн ӧмидз рӧма би югӧр улын пукалісны скамья вылын орччӧн Гришалӧн батьыс да Шпаковский, найӧ сёрнитісны.
Мамыс вӧчис гортса уджъяс.
И Гриша вылӧ некод эз горӧд сёрӧн локтӧмысь.
Сійӧ пуксис пельӧсӧ да гажтӧмысла кутіс гыжъявны ӧти кӧмтӧм кокнас мӧдсӧ.
Шпаковский — кылӧ вӧлі, мый сійӧ серӧктыштіс — шуис:
— Паныдаси ме Дамбергкӧд.
Но и франт!
Мый сылы колӧ миян местаясысь?
— Колӧ чайтны, гувернантка Ирма Карловна дорӧ волывлӧ, — вочавидзис бать.
— Делӧыс гӧгӧрвоана.
— Абу гӧгӧрвоана ӧтитор: мыйӧн олӧ татшӧм Дамбергыс?
— Да тэныд кутшӧм делӧ сыӧдз?
— Интересуйтча сэтшӧмъясӧн, кутшӧм сійӧ.
Оз гӧрны-кӧдзны тані найӧ, оз вундыны нянь, а надейтчӧны мыйкӧ идравны...
Тэ видзӧд жӧ, Иваныч: вӧр сайын — барон Тизенгаузен, тані — Ирма, а Тизенгаузен да Ирма костын ветлӧдлӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ со эсійӧ Дамбергыс.
И быдлаын, став край пасьталаын, помещикъяс ордын гувернанткаяс — немкаяс.
— Чудак жӧ, мыйӧ крукасис!
Мый нӧ налы, француженкаясӧс медавны?
Француженкаясыс бырины.
— Француженкаяс бырины — немкаяс воисны.
Батьсӧ очсӧдіс:
— Гажтӧм тэнад, другӧ, талун сёрниыд!
— Нӧрӧвитышт, — тэрмасьӧмӧн ӧлӧдіс учитель.
— Ме со мый кӧсъя шуны: тайӧ Дамбергыс волывлӧ век матӧджык Двинскӧй крепостьлань.
— Но, тэ эн вӧйп — он сэтчӧ син: немецъяс миян царлы медся верноподданнӧй слугаяс.
— Да найӧтӧ верноподданнӧйӧсь...
— заводитліс висьтавны учитель.
Но мам пыртіс нин горничаӧ самӧвар да, сёрнисӧ кывзыштӧм бӧрын, мунігмозыс горӧдіс бать вылӧ:
— Миянлы абу сэтчӧдз делӧыс!
И кутіс лӧсьӧдны лампа-молния, коді вӧлі семьялӧн гордостьӧн.
Комнатаын паськаліс карасин дук, слаб югӧр уси сьӧд пу стенъяс вылӧ, кодъяслӧн ӧти мичмӧданторйӧн вӧлі батьлӧн книга джаджйыс да сыкӧд орччӧн — картинкаа отрывнӧй календарь: картинка вылын верзьӧма куим багатыр, главнӧй багатырыслӧн — тошкыс батьыслӧн кодь жӧ морӧс пасьталаыс.
Баб вайис Гришалы пӧжалӧм картупель, кодӧс Гриша радейтіс став сёянъяс дорысь медъёна.
Сэсся кутісны юны сакарӧн чай, и баб муніс аслас чуланӧ.
Сэні сійӧ заводитіс шӧпкыны да ышлолавны — кевмис.
Гришалы лои жаль сійӧ: мыйла сійӧ ӧтнасӧн.
Гриша сідзжӧ муніс чуланӧ да водіс сундук вылӧ, баб дінас матӧджык.
И тӧдлытӧг унмовсис.
3
Асывнас Гриша садьмис крӧвать вылын, сійӧс кодкӧ пӧрччӧдӧма.
Садйӧ видзӧдысь ӧшиньыс вӧлі восьса, и сад пасьтаыс кыліс Перфильевналӧн скӧр гӧлӧсыс:
— Тӧда, <ns>тӧ-ӧ-да</ns>!
Ме дзик <ns>ста-а-всӧ</ns> тӧда, Иванушка, меысь нинӧм ом дзеб!
— Но и бур.
Вот и бур!
— кыліс батьлӧн спокойнӧй кыз гӧлӧсыс.
Гриша, ӧти дӧрӧм кежсьыс, котӧрӧн матыстчис ӧшинь дорӧ да кынӧмнас лэдзчысис ӧшинь вылӧ.
Шонділӧн пӧлӧсӧн усьысь югӧръяс улын садйын ставыс дзирдаліс: югъяліс турун вылын лысва, уна рӧма биторъясӧн ломалісны ӧмидз да сэтӧр кустъяс вылын ва войтъяс.
Перфильевна да Гришалӧн батьыс сулалісны пӧрысь тӧщӧ груша дорын — сулалісны эз орччӧн, а сідз сажень кык кымын ылнаын ӧта-мӧдсяньыс, — и помещицалӧн скӧралӧмысла вӧлі гӧрдӧдӧмаӧсь нин банбокъясыс да кӧрсьӧмаӧсь синкымъясыс.
— Тэ... премудрӧй!
— горзіс сійӧ.
— Книгаяс лыддян!
Кутшӧмъясӧс?
Кодъясӧс цензура разрешитӧма, — пӧдӧм гӧлӧсӧн шуис бать.
— «<ns>Цен-зу-ра</ns>!»
Со кутшӧм кывъяс тӧдан.
Образованнӧй лоӧмыд мир пасьта шатайтчигад!
Образованнӧй лоин да сійӧн и ассьыд понтӧ Собакевичӧн нимтін.
А коді сэтшӧм Собакевичыс?
Тайӧ, гашкӧ, власть вылын сералӧм могысь?
— Матушка, да ӧд тайӧ Гогольлӧн...
— «Гогольлӧн, Гогольлӧн!»
— вомаліс Перфильевна.
— Ыджыдӧ асьтӧ тэ, Иван, кутін пуктыны.
Ас йывсьыд уна думайтан — но и видзӧднысӧ тэ вылӧ зывӧк!
— Но мый нӧ, — надзӧникӧн шуис бать,
— эз вӧв окота меным мунны Тизенгаузенъяс ордӧ, а, тыдалӧ, ковмас...
Да и жалӧваньесӧ найӧ сетӧны вит чӧлкӧвӧйӧн унджык.
— Пӧръясян!
— Ачыд, матушка, юав.
— Пӧръясян, некытчӧ он мун!
Вит чӧлкӧвӧй вӧсна тэ он мун, ме тэнӧ, асныраӧс, тӧда.
— Эг ӧнӧдз мун сы вӧсна, мый эг кӧсйыв баронлы вӧдитны розаяс.
Мортлы бур вылӧ кӧсйи яблӧкъяс быдтыны.
— Ме тэныд простор сета.
Дас вит десятинаӧдз садсӧ паськӧдам!
— Но, кутшӧм сэн простор!..
— Бать ӧвтыштіс кинас.
Перфильевна чӧв олыштіс.
Сэсся гӧгӧр видзӧдліс, матыстчис садовник дінӧ.
— Иваныч, — шуис сійӧ дзик мӧднога гӧлӧсӧн, весиг быттьӧ меліа, — Иваныч, а висьтав жӧ, коді вермас?
Збыльысь ӧмӧй мужикъяс?
Мый, книгаясад та йылысь нинӧм оз гижны?
Сёрнитӧны, ставсӧ пӧ, кодъяс озырджыкӧсь, сотны кутасны...
Бать шпыньмуніс.
Перфильевна ещӧ меліджыка шуис:
— Мужикъяс тэнӧ, Иванушка, пыдди пуктӧны.
Мыйкӧ кӧ лоӧ, тэ дорйы менӧ...
Мыйысь нӧ менӧ рӧзӧритнысӧ?
Тэ сувт ме дор, сёрнитышт мужикъяскӧд, ме тэныд вит чӧлкӧвӧйтӧ содта.
— Оз ковны меным тэнад чӧлкӧвӧйясыд, — неокотапырысь вочавидзис бать.
— Оз ков деньга — кыдзи сосед дорйышт менӧ, Иванушка.
Соседъясӧн быдмим.
— Да и быдмӧм бӧрын бара жӧ соседъясӧн лоим, — надзӧник, сідзи жӧ неокотапырысь шуис бать.
Перфильевна кутіс сёрнитны ещӧ ньӧжйӧджык:
— Миян мужикъяслӧн мый дум выланыс, висьтав меным та йылысь, Иванушка, тэ тӧдан...
Миянӧс некод оз кыв...
Но бать аддзис нин Гришаӧс ӧшинь пырыс.
— Абу сідз, кылӧны, — шуис сійӧ кыпыд гӧлӧсӧн: — со сійӧ, свободнӧй олысьыс!
Перфильевна скӧрысь бергӧдчис ӧшиньлань, и Гришалы лои яндзим: сійӧ лэччис ӧшинь вывсьыс да, бауӧн чеччалігтыр, муніс крӧвать дорӧ — пасьтасьны.
Перфильевна йылысь сійӧ тӧдіс дзик ставсӧ.
Сійӧ тадз ачыс думайтіс.
Батьыс ӧтчыд сы дырйи шуис Шпаковскийлы:
— Помещицаным, вокӧ, миян аслыспӧлӧс...
И Гриша кыліс — весиг эз сразу сылы верит, — быттьӧкӧ батьыс да Перфильевна овлӧмаӧсь ӧти сиктын соседъясӧн да быдмӧмаӧсь ӧтлаын.
Правда, тайӧ вӧлӧма важӧн, и Перфильевнаӧс сэки шулӧмаӧсь Ксюшаӧн.
Ксюша быдмӧма да петӧма верӧссайӧ нинӧмӧн синмӧ шыбитчытӧм рыжӧй морт сайӧ, кодлӧн бурыс сӧмын и вӧлӧма ӧтитор: лакируйтӧм гӧленя сапӧг.
— Веніс сійӧс лакируйтӧм гӧленя сапӧгыс!
— Гришалы гӧгӧрвотӧм скӧрлунӧн шулывліс батьыс.
Ксюшалӧн мужикыс муяс вылын эз уджав, ветлӧдліс каръясӧд, подрядъяс босьталіс.
А кымынкӧ во мысти гӧтырыслы гижис письмӧ, кӧні вӧлі кык строка:
«Муса гӧтырӧй, ю чай да кофий, эм яндысь.
Ен сетас, ыстас».
Сиктса бабаяс дыр сералісны тайӧ письмӧ вылас сійӧн Ксюша ветлӧдліс керкаысь керкаӧ, ошйысис.
Но век жӧ тӧдлытӧг сійӧ лои нин Перфильевнаӧн.
А кымынкӧ во мысти сылӧн мужикыс баронлысь ньӧбис му, а ачыс прӧстудитчӧм вӧсна кувсис да дӧваӧс колис помещицаӧн.
Историяыс вӧлі шензьӧдана.
Но учитель эз шензьы — заводитіс висьтавны кутшӧмкӧ неграмотнӧй богач йылысь, Волга дорса мельник йылысь.
Сы кывъясысь Гриша гӧгӧрвоис ӧтитор: тайӧ мельникыс кутӧма озырмыны гусьӧн кодӧскӧ виӧм бӧрын.
... Гриша зэв ӧдйӧ пасьтасис.
Ӧні мыссьыны — и Ян дорӧ!
Да, кыдзи нӧ, «Ян дорӧ»!
Чуланысь петіс бабыс праздничнӧй подрушника.
— Баб, талун ӧмӧй воскресенье?
Прӧстӧй лунъясӧ бабушка юрбитны петавліс важ ситеч подрушникӧн: и видзӧднысӧ сійӧ вӧлі лёкиник; кӧнсюрӧ весиг розьяс вӧліны, да ватаыс тыдаліс сэті.
А праздник лунъясӧ баб босьтліс мӧдӧс, кодӧс вӧлі вурӧма мичаа, быттьӧ невесталы эшкын, унапӧлӧс рӧма шӧвк торъясысь: лӧз, гӧрд, турунвиж — кытысь сӧмын чукӧртӧма!
Тайӧ параднӧй подрушник пельӧсъясас вӧлі вурышталӧма сьӧд бархатысь треугольникъяс; бархатнӧй вӧлі сылӧн и кутан петляыс.
Гриша ногӧн, тайӧ вӧлі бур: юрбитны не прӧстӧй сарӧга пожӧм джодж плакаяс вылӧ, а небыд подрушник вылӧ.
Муӧдз юрбитігӧн позьӧ вӧлі инмӧдчывны плешнас быдпӧрйӧ выль шӧвк торйӧ: первой гӧрдӧ, сэсся лӧзӧ...
Но баб регыд казяліс татшӧм юрбитӧмысь тешитчӧм да кутіс вель чорыда печлавны внукыслы балябӧжас.
Гриша заводитліс объяснитны: копрасьӧмсӧ позьӧ лыддьыны шӧвк торъяс сертиыс.
Сэки и кадыс прӧйдитӧ тӧдлытӧг.
Таысь сійӧ пӧлучитіс лишнӧй — торъя ёна — балябӧжас печиктӧм.
Да ещӧ мамыс, коді кывлӧма сёрнисӧ, кӧсйысис содтыны сідзи, медым видзӧпырӧмӧдз эз вун сылӧн нӧйтӧмыс.
А ассьыс кӧсйӧмъяссӧ сійӧ век исполняйтліс — эз кӧ талун, то аскинас.
... И со ӧшинь улын радліс лысваӧн мыськӧм сад, а Гришалы колӧ вӧлі быть сулавны бабыскӧд орччӧн, кывзыны <rus>«святый крепкий, святый бессмертный»</rus> да копрасьны коскӧдз да муӧдз.
Гриша копрасис дышиника, сы вӧсна мый думайтіс ассьыс думъяссӧ: пельӧсас ӧшалӧны бессмертник цветъясысь венокъяс, насянь ӧвтӧ чӧскыд дукӧн — муясвывса дукӧн, чӧскыд дука турунӧн...
Тайӧ цветъясыс ёнӧсь да бессмертнӧйӧсь.
— Енмыс тэнӧ прӧститас, — ышловзьӧмӧн шуӧ бабыс: — абу на тыр вежӧра.
Мун, ме тэ вӧсна юрбитышта.
Йӧлӧн проса рок сідз-тадз сёйыштӧм бӧрын Гриша котӧртіс лесник керка дорӧ.
Ян сійӧс виччысис порог дорас.
Киас сылӧн увйӧсь бедь да ыджыд рудзӧг нянь тор.
— А тэ вайин?
Гриша ёна гӧрдӧдіс: вунӧдіс!
Кыв ни джын шутӧг сійӧ бӧр уськӧдчис котӧрӧн гортас.
— Баб, позьӧ меным нянь тор?
Ме талун эг пӧттӧдз сёй.
Бабыс помаліс юрбитны.
Зэв ёна видзчысьӧмӧн, медым не уськӧдны ни ӧти нянь чир, сійӧ шӧрыштіс ӧти шӧрӧм.
— Смотри, няньсӧ эн крӧшит, эн гылӧд: ыджыд грек сыысь.
Ян видзӧдліс Гришалӧн нянь шӧрӧм вылӧ да ошкис:
— Ӧні миянлы тырмас дыр кежлӧ.
Детинкаяс петісны усадьбаысь муяс вылӧ.
Кодарладорӧ жӧ мунны?
— Вӧрса вокъяс, — шуис Гриша, — век мунӧны веськыд туйӧд, некытчӧ оз кежавны.
— Тайӧ вернӧ, — аслас ыджыд лӧз синъяснас серьёзнӧя видзӧдігтыр эскӧдіс Ян.
— Вай и ми мунам веськыда.
Аддзан, со, ылын, — керка вевт.
Сылань и мунам.
Керка вевтыс, коді тыдаліс муяс шӧрын, вӧлі аслыссикас: джуджыд, розӧвӧй рӧма, сы вылын трубаыс сьӧд.
— Коді сэні олӧ?
— юаліс Ян.
— Ог тӧд.
Гашкӧ, сэні некод оз ов.
Гашкӧ, сійӧ важся крепость.
Гриша неуна мудеритыштіс: тайӧ керка вевтсӧ сійӧ тӧдіс.
Кольӧм воын батьыс сійӧс нуліс вӧлӧн Ребенишкиӧ, и сэки найӧ прӧйдитісны черепицаӧн вевттьӧм джуджыд керка дінті.
Зэв гырысь руд изъясысь тэчӧм тайӧ керкаыс эз вӧв помещикъяслӧн ыджыд керкаяс кодь.
Сы стенъясӧ вӧлі писькӧдӧмаӧсь лыйсьӧм вылӧ розьяс кодь векньыдик ӧшиньяс, а ӧдзӧсъяссӧ эжӧмаӧсь кӧртӧн.
Розӧвӧй рӧма черепицаас тыдалісны жуглӧминъяс.
И гӧгӧрыс эз вӧв ни ӧти пу.
— Корчма, — Гриша юалӧм вылӧ дженьыда вочавидзис батьыс.
Кор найӧ батьыскӧд вӧвнас мунісны нин верст кык кымын, налы паныдасис шапка увсьыс петӧм эзысь кудриа, ичӧтик тушаа старик. Сійӧ вӧлі кузь еджыд тошка; киняулас нуис кузьмӧс тубрас, кодӧс вӧлі вевттьӧма сьӧд чышъянӧн.
Сійӧ кежис туй бокас да юалан синъясӧн видзӧдліс Шумов ая-пиа вылӧ.
Батьыс лэптыштліс картузсӧ, и старик воча копыртчыліс тэрмасьтӧг, лабутнӧя.
— А тайӧ Исаак, — шуис батьыс, кор карлик саяліс нин бӧрвылас туйвывса гартчысь пӧсь бус пиӧ.
— Сійӧ и олӧ тайӧ корчмаас.
Да сыкӧд ещӧ пиыс, да внукъясыс.
Корчмаас вина юӧны, — решитіс висьтавны Гриша, мый тӧдіс ачыс.
Батьыс шпыньмуніс:
— Кодлы нӧ винасӧ юны?
— Сійӧ чӧв олыштіс, пыдісянь лолыштіс, бергӧдчис корчмалань: — Корысялан олӧм!
И висьталіс пӧрысь Исаак йылысь.
Коркӧ важӧн корчмаын и юлывлісны, вӧвліны код йӧз костын тышкасьӧмъяс.
Орчча сиктъясын ӧнӧдз на помнитӧны, кыдзи Исаак, ачыс тушанас кага судта, торйӧдӧма кык зэв ён пильщикӧс, кодъяс бутылка вина юӧм бӧрын кватитӧмаӧсь черъяс.
Зэв ичӧтик старик сувтӧма кык великан костӧ да ньӧти повтӧг кутӧма найӧс киясӧдыс.
И лоӧма сэки некор вӧвлытӧмтор, кык код мужик кутӧмаӧсь вак-вакӧн серавны сы вылын.
Сералӧм бӧрас найӧ бурасьӧмаӧсь.
А матігӧгӧрын Исаакӧс ещӧ тӧдӧны и сы вӧсна, мый сійӧ медся бура ворсӧ скрипкаӧн; ворсӧ сійӧ и латышъяс ордын и рочьяс ордын — свадьбаяс вылын, челядьӧс пыртігӧн.
И ярмангаяс вылын.
Батьыслысь висьталӧмсӧ да тӧрытъя рытсӧ казьтыштӧм бӧрын Гриша шуис Янлы:
— Татшӧм керкаас овлӧма ӧти старик, кодӧс народ дзеблӧма «сьӧд баронысь», кыдзи Даугава дзебӧ тыв.
Ян нинӧм эз гӧгӧрво да Гриша вылӧ видзӧдліс уважениеӧн.
Сэсся шуис:
— Ме Даугаватӧ тӧда.
Ми овлім дзик Даугава дорын, сиктын.
Сэні менам батьӧй дур понйӧс виис.
— А кӧні тайӧ — Даугаваыс?
— Эстӧні, — кинас бокӧ ӧвтыштіс Ян, — ылын.
Но, Даугава, тіян ногӧн — Двина.
Гриша видзӧдліс бокӧ.
Яныс, вӧлӧмкӧ, быдторсӧ лӧсьӧдлӧм кузя сэтшӧм жӧ сюсь, кутшӧм и сійӧ.
— Сёрнит латышскӧй кыв вылын, — тшӧктіс Гриша: — ме ставсӧ гӧгӧрвоа.
Винца сьыланкывъяс сьыліс латышскӧй кыв вылын, рочӧн сылӧн артмӧ лёкджыка.
И Ян заводитіс висьтавны латышскӧй кыв вылын.
Дур пон вӧлӧм муяс вывсянь котӧртӧ сиктӧ.
Сылӧн нырвомыс вӧлӧма ставнас дулльӧсь, синъясыс — гырдӧсь.
И сиктса йӧз ставныс дзебсялӧмаӧсь керкаясас.
Коли сӧмын улича шӧрӧ нывка: сійӧ вӧлі зэв на ичӧтик, ещӧ эз на куж бура ветлӧдлыны.
Понйыс котӧртіс веськыда сы вылӧ.
Янлӧн батьыс аддзис тайӧс да петіс улича вылӧ ыджыд ёсь майӧгӧн да кутіс виччысьны дур понсӧ.
Кор понйыс матыстчис нин матӧ, бать мыйвынсьыс сатшкис майӧгсӧ сылы горшас.
И понйыс кулі.
А сэсся ичӧтик нывкаыслӧн мамыс вышивайтіс батьлы гӧрд да лӧз крестъясӧн праздничнӧй дӧрӧм.
Тӧрыт бать лунтыр ветлӧдліс сійӧ дӧрӧмнас, ставныс аддзылісны.
Гришалы висьтыс кажитчис.
Сійӧ весиг дружескӧя сӧветуйтіс:
— Мед кӧть вӧлі сійӧ кодкӧ мӧд, а эз тэнад батьыд.
Мед сійӧ лоас багатыр.
Либӧ сійӧ старикнас, кодӧс дзебис Даугава.
— Тайӧ вӧлі менам батьӧй, — упрямӧя шуис Ян.
Сэки и Гриша висьталіс сылы — Кӧрт шор йылысь.
Уна во чӧж нин корсьӧны тайӧ шорсӧ, оз вермыны аддзыны.
Шуӧны, сійӧ пӧ му улас пырӧма.
А воас кад шорыс петас ортсӧ, и быдӧн вермасны юны волшебнӧй васӧ и лоасны вынаӧн да смелӧн, сьӧд злӧдейясысь кындзи: налы сійӧ ваыс лоӧ ядӧн.
Сёрнитігтырйи найӧ эз и казявны, кыдзи матыстчисны розӧвӧй вевта джуджыд керка дорӧ.
Восьса ӧдзӧс дорас, ёг чукӧркӧд орччӧн, мутіыс кысъясисны киссьӧм дӧрӧмъяса, кудриа юрсиа, сьӧд синъяса кык детинка, кодъяс зэв ёна мунісны ӧта-мӧд вылас.
Но характеръясыс, буракӧ, налӧн вӧліны разнӧйӧсь.
Ӧтиыс сьӧлӧмсяньыс нюмъяліс детинкаяслы аслас ыджыд дзирдалысь синъяснас, а мӧдыс повзис да вӧлі дась бӧрддзыны.
На дінті ветлӧдліс ӧти курӧг, коді жугыля видзӧдлывліс ёг чукӧр вылӧ.
Местаыс кажитчис эновтӧмаӧн: кос муыс потласьӧма, сӧмын кӧнсюрӧ тыдаліс абу на дзикӧдз талялӧм виж туруныс...
Детинкаяс локтісны матӧджык.
Кысъясьысьяс пиысь ӧтиыс медбӧрын збоймӧдчис — гӧраа равӧстіс.
Восьса ӧдзӧсӧд петіс ар кӧкъямыса нывка, скӧра видзӧдліс путешественникъяс вылӧ да кватитіс бӧрдысь воксӧ; тайӧ, дерт, вӧлі сылӧн вок, а найӧ ставныс ӧтлаын, колӧ чайтны, вӧліны повтӧм Исааклӧн внукъясыс.
— Кумагер, кумагер!
Лок татчӧ!
— сідз прӧстӧ корис Гриша.
Но нывкаыс та вылӧ ӧтвет пыдди киӧдыс босьтіс и мӧд воксӧ, коді вӧлі радысла шемӧсмӧма, да нуӧдіс кыкнаннысӧ. Нывка ас бӧрсяыс муртса вермис пӧдлавны сьӧкыд ӧдзӧссӧ.
— Ми кӧ кытшовтам тайӧ керкасӧ, — шуис Гриша, — тайӧ оз значит, мый ми бокӧ кежим туйсьыным.
Ми сэті кытшовтам, а сэсся бара мӧдӧдчам веськыда.
— Ладнӧ.
Керка мыш вылас вӧлі веськыд бӧрӧздаяса картупель му, сы кузя и мӧдӧдчисны кык друг.
А водзын тыдаліс зэв ыджыд дуб, а сы сайын лӧзаліс вӧр.
Вӧлі гӧгӧрвоана, мый тайӧ дуб дінас и колӧ мунны.
Но сэки налы ковмис паныдасьны первойя испытаниекӧд.
Налань му кузя котӧртіс ыджыд сьӧд пон; правда, сійӧ котӧртіс делӧвитӧя, мый йылысь кӧ тӧждысьӧмӧн, пушыд бӧжсӧ вывлань крукыльтӧма да вомсьыс розӧвӧй кывсӧ нюжӧдӧма, но век жӧ коді сійӧс тӧдӧ, кутшӧм сылӧн юрас мӧвпъясыс.
Медся прӧстӧя вӧлі позьӧ мынны грекысь — кежны бокӧ.
Ян вашнитіс:
— Со татшӧм жӧ вӧлі сійӧ, кодӧс виис менам бать.
Детинкаяс сувтісны.
Пон аддзис найӧс да сідзжӧ сувтіс; дзебис кывсӧ, подозрительнӧя исыштіс нырнас, сэсся скӧрысь лолыштіс «ввух, ввух» да уськӧдчис бокӧ. Пон тэрмасьӧмысла эз удит увтыштнысӧ.
— Понлы колӧ медводз петкӧдлыны, мый тэ свет вылын дзик нинӧмысь он пов, — шуис Гриша, кодлӧн пыр на повзьӧмсьыс зэв ёна тіпкис сьӧлӧмыс.
— Тайӧ абу дур пон.
А абу кӧ дур, мыйла сыысь повнысӧ?
4
Дуб быдмис миртуй дорын.
Кор детинкаяс матыстчисны сы дорӧ, туй вылын тыдовтчис бус кымӧр, и тайӧ кымӧр пиысь кыліс кӧлӧкӧльчикъяслӧн зильгӧм.
Ковмис сувтны: колӧ жӧ видзӧдлыны, коді мунӧ.
— Тройка кӧ — исправник, — шуис Гриша.
Эз, тайӧ эз вӧв тройка.
Тайӧ збоя жургис-воис ӧти вӧла телега.
Ичӧтик вӧв пыркнитлывліс ӧтарӧ-мӧдарӧ юрсӧ лӧдзьясысь, и мегырас сылӧн зильгигтыр бовъяліс сӧмын дзик ӧти кӧлӧкӧльчик.
Но, сідзкӧ, тайӧ Лещов.
Сӧмын ӧтнас сійӧ и ветлывліс ӧти вӧлӧн и тадзи зильгигтыр.
Кӧлӧкӧльчиксӧ сійӧ ӧшӧдӧма абу тшапитчӧм ради, а сы могысь, медым сиктъясын бабаяс сійӧс ылісянь кылісны да петкӧдісны сылы вузавны коді шабді, коді дӧра, а коді и кольк тыра куд.
Лещов вӧлі прасол.
Гриша дыр эз тӧд, мый лоӧ тайӧ кывйыс.
А юргис сійӧ лӧсьыда: мыйӧн сӧмын кылан сійӧс, мыйлакӧ пырысь-пыр дум вылад усьӧны выльӧн на солалӧм ӧгурецъяс.
А сэсся тӧдмаліс, вӧлӧмкӧ, прасолыд — сійӧ жӧ, мый и скупщик.
Кывйыс рудіник, мисьтӧм.
Скупщик ветлӧдлӧ быдлаті, чукӧртӧ карлы сиктса тӧваръяс, та помысь и олӧ.
А со кутісны нин тыдавны еджыд картузыс, сьӧд тош.
Гриша тӧдіс бӧчка кодь кыз Лещовӧс: сійӧ унаысь нин волывліс Перфильевна усадьбаӧ — ньӧбавліс сылысь яблӧкъяс, Пшечинскийяслысь — зӧр.
Лещовкӧд орччӧн пукаліс мича гӧлубӧй дӧрӧма мугов детинка.
Прасол сувтӧдіс вӧвсӧ:
— Да ті, детинкаяс, буракӧ, «Затишьеысь»?
Тэ Шумовлӧн пи, садовниклӧн?
Но, дерт жӧ, ме тэнӧ пырысь-пыр тӧді.
Дзик батьыд кодь.
Сійӧ видзӧдыштіс детинкаяс вылӧ:
— Босьтанныд асланыд компанияӧ менсьым пиӧс?
А то сійӧ «Затишьеын» кутас сӧмын меным мешайтчыны.
Усадьбаӧ локтанныд ӧтлаын.
Ме рытӧдзыс сэні лоа — делӧяс.
Детинкаяс яндысигтырйи чӧв олісны.
— Но, мый?
— Ми, гашкӧ, и бӧрсӧ огӧ воӧ да, — полігтырйи шуис Гриша.
— Тіянӧс кынӧмыд вайӧдас!
— вак-вакӧн серӧктіс Летов —
Сійӧ тіянӧс вайӧдас гортад ӧбед кежлӧ.
Детинкаяс, ӧта-мӧд вылас видзӧдлывлігтырйи, чӧв олісны.
— Чеччы, Евлаша.
Ворсышт челядьыскӧд.
Евлаша видзӧдліс детинкаяс вылӧ мудер векньыдик синъяснас.
— А но найӧс!
— сяркнитіс-шуис сійӧ.
— Тайӧ латышъяс.
Тэнӧ, йӧюк, латышъяс вердӧны!
И кутшӧм нӧ латыш Шумовыс?
— Но, со эсійӧ, мӧдыс, латыш.
Видзӧд, юрсӧ быттьӧ нӧкйӧн мавтӧма!
— Чеччы, дурак!
— скӧрмис Лещов.
— Дураклӧн мый юрас, сійӧ и кыв вылас!
Чеччы!
А то лунтыр кутан менам кок улын гартчыны...
Неокотапырысь Евлаша чеччис.
И детинкаяс аддзисны прасол пи кокъясысь зэв бур сапӧгъяс.
Тайӧ вӧліны настӧящӧй ыджыд сапӧгъяс, кодъяслӧн ныръясыс неуна гӧрдӧдыштӧмаӧсь да гӧленьясыс, кодъяс вӧліны дзик пидзӧсӧдзыс, заводитчанінтіыс пуксьӧмаӧсь гудӧк мек моз.
Буретш татшӧм сапӧгъяс йылысь и мечтайтіс со нин кык во чӧж Гриша Шумов.
И лакӧвӧй тасмаыс, коді дзирдаліс сьӧд рӧмӧн, лӧсьыда зэлӧдӧма Евлашалысь гӧлубӧй дӧрӧмсӧ.
Кор детинкаяс видзӧдалісны став тайӧ мичлунсӧ, Лещов-батьыс довкнитіс юрнас да кучкис вӧжжинас вӧвсӧ.
Кӧлӧкӧльчикнас зильӧдчигтырйи телега жургис-муніс водзӧ.
— Ті мый тані вӧчанныд?
— асьсӧ ыджыдӧ пуктӧмӧн юаліс Евлампий.
— Вӧрӧ мунам...
— заводитліс Гриша.
Но Ян тувкнитіс сылы гырддзанас да нурбыльтіс:
— Лишнӧйсӧ эн больгы.
— Мый «лишнӧйсӧ эн больгы», мый «лишнӧйсӧ эн больгы»?
— быттьӧ ловзис Евлаша да векньыдик синъяснас ӧдйӧ кутіс котравны аслас выль тӧдсаяслӧн чужӧмбанъяс кузя.
— Но, мый, мый?
Гриша сідзжӧ тувкнитіс Янлы да кутіс висьтавны:
— Мунам сэтчӧ, кӧні Кӧрт шор.
Евлаша ньӧти думайттӧг пырысь-пыр жӧ вочавидзис:
— Сэтшӧмыс абу.
— Кыдзи сійӧ сідз — абу?
Мыйӧн тэ тӧдан?
— Тӧда.
Сэтшӧм шорыс абу.
Ян Да Гриша видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс: оз, тайӧ детинкаыс налы оз туй.
— Сідзкӧ, ми мунам кыкӧн.
А тэ кольччы.
— Ог, и ме тіянкӧд!
— А ми тэнӧ огӧ босьтӧй.
Тэныд миянкӧд оз позь: ми мунам веськыда.
— Мый нӧ сы понда, и ме тіянкӧд!
— Туй вылын паныдасяс нюр — кытчӧ тэ аслад сапӧгъяснад?
А ми кытшлавны огӧ кутӧй, ми пыр веськыда, пыр веськыда...
— Ыджыдтор тай — нюр!
Да ме сапӧгъясӧс пӧрчча, кӧмтӧг муна.
А кольны менӧ ті онӧ лысьтӧй — ӧтнам ме туйсӧ ог аддзы.
Тадзи вензигтырйи найӧ вуджисны джуджыд канава вомӧн, воисны муяс вылӧ да мӧдӧдчисны водзӧ — гӧрба бор кузя, кӧні быдмисны бобӧнянь да богородица турун, и бор ӧтар-мӧдар бокъяссяньыс налы копрасис том сю.
Со и вӧр заводитчис — бадь пуяс, коз пуяс, том кыдз пуяс.
Кыдз пуяслӧн коръясыс вӧліны лемасьысьӧсь на.
Том кыдз пуяс бӧрын кутісны паныдасявны пожӧм пуяс — век кузьджыкӧсь и кузьджыкӧсь, — и заводитчис настӧящӧй яг.
Тані, джуджыд сводъяс улас, вӧлі аслыспӧлӧс чӧв-лӧнь, весиг лэбачьяс эз кывны, и тайӧ сводъясыс мыджсисны зумыд колоннаяс вылӧ, кодъяс вӧліны пемыдлӧзӧсь, быттьӧ улітіыс чугуннӧйӧсь, шӧртіыс бронзӧвӧйӧсь да вылітіыс нежновоскӧвӧйӧсь.
Веж вевт костъясті, воскӧвӧй увъяс дорті, кӧнсюрӧ тыдовтчывліс кельыдлӧз небесаыс.
Кос лыс, шавъялысь лыа дзуртісны кокъяс улын, да ланьтлытӧг шувгисны пожӧмъяслӧн туганъясыс.
Детинкаяс чӧв ланьтісны.
Сӧмын Евлаша гажтӧма шуис:
— Татшӧм вӧртӧ ме ог радейт.
Ребенишки дорса миян рощаын гажаджык: йӧз гуляйтӧны...
праздникъяс лунӧ вольно-пӧжарнӧй дружиналӧн оркестр...
Сылы некод эз вочавидз, и сійӧ ланьтіс.
Кажитчӧ, тайӧ ягыслӧн помыс абу.
И друг вешйисны ӧтарӧ-мӧдарӧ пожӧм пуяслӧн стволъясыс, и кыпыда дзирдыштіс эрд, коді вӧлі тырӧма ытшкытӧм турунӧн да цветъясӧн.
И сӧдз шор, коді визувтӧ вӧрсянь, чукыль-мукыльӧн куйліс ма дукӧн ӧвтысь тайӧ эрд шӧрас.
Эз, тайӧ эз вӧв Кӧрт шор: векньыдик трӧпа воис сы дорӧ, вошлі ваас да выльысь тыдовтчис шор мӧдарладорас.
Сідзкӧ, гусятор тані абу: шор йылысь тӧдісны унаӧн.
И век жӧ детинкаяс сы дорӧ уськӧдчисны котӧрӧн — прӧстӧй шор дорӧ, кодлӧн ещӧ ылісянь на вӧлі тыдалӧ лыаа виж пыдӧсыс.
Найӧ пӧрччысисны да дыр купайтчисны, зілисны сунны да век зутшкысьлісны юрпыдӧснас ванас шыльӧдӧм лыаӧ.
Сэсся куйлыштісны муртса чутӧдчысь да век жӧ мелі эжа вылын — куйлісны шонді водзын, кытчӧдз гожъялӧмсьыс эз кут зӧлитны кучикныс.
Купайтчӧм бӧрын сэтшӧм окота лои сёйыштны, мый Гриша да Ян сёрнитчытӧг ӧтпырйӧ кыскисны ассьыныс нянь запасъяссӧ, наысь торйӧдісны буретш джынсӧ и сійӧ джынсӧ юкисны куим ӧткодь юкӧн вылӧ.
А мӧд джынсӧ бӧр дзебисны.
Евлаша шпыньмуніс:
— Онӧ озыра олӧй.
Ме преник радейта.
Но нин коръясӧкӧ ми гортын сёям шобді нянь.
А тані со тэныд — сьӧд нянь!
— А тэ эн и сёй, оз кӧ ков.
Ян перйис рузум пиысь руд сов, кыза солаліс ассьыс нянь торсӧ: эк, и чӧскыд!
Евлампийлӧн дулльыс петіс:
— Ноко, вайышт и меным, нинӧм он вӧч...
Сылы сетісны нянь, сійӧ заводитіс няклявны чукрасигтыр да руд сов вылӧ видзӧдіг.
— Онӧ озыра олӧй.
— Вот эськӧ миян кӧ вӧлі ружье, — шуис Гриша, — быдпӧлӧс лэбачсӧ эськӧ лыйлім...
Пестім эськӧ бипур, эк, и бур!
Быдса недель кежлӧ эськӧ сёянторйыд тырмис.
— «Эськӧ» да «эськӧ»!
Эськӧ да ещӧ да, быдмис кӧ эськӧ вомын боби, — тэрыба шыасис Евлампий.
— И мыйла тэ миян дорӧ кӧвъясин?
— скӧрмис Гриша.
Евлампий восьтыліс нин вомсӧ, кӧсйис мыйкӧ шуны, да, тыдалӧ, повзис: мед эськӧ вӧр шӧрӧ эз эновтны ӧтнассӧ, — нинӧм эз шу.
Сёйыштӧм бӧрын детинкаяс трӧпа кузя, коді вӧлі шор мӧдарладорын, кутісны восьлавны водзӧ.
Эрд помассис.
И ӧні нин паныдасисны коз пуяс, наысь вӧрын лои пемыдджык.
Пӧрысь пуяс сулалісны тшӧкыда — дзик ӧта-мӧд бердас, — и веж рӧмыд куйліс на костын.
Весиг турун сэн эз быдмы, сӧмын блед папоротник кӧнсюрӧ кыпӧдліс вывлань ассьыс сера дора коръяссӧ.
Кӧнкӧ бокын кылісны морт гӧлӧсъяс.
Кылісны — и ланьтісны.
Зэв кыз пуяс сайӧ дзебсясигтыр — дзик быдласянь позис виччысьны опасность, — Гриша да Ян мӧдӧдчисны водзӧ.
На бӧрся восьлаліс повзьӧм, кузьмӧс чужӧма Евлампий.
Тадзи кыв шутӧг найӧ мунісны некымын минута.
Нэмӧвӧйся коз пу сайын, коді паськыда шевгӧдӧма ассьыс лапъяссӧ, тыдовтчис эрдтор.
Сэні сулаліс вывті мича паськӧма детинка: ичӧтик виж башмакъяса, пидзӧсӧдзыс турунвиж чулкияса, гырысь перламутрӧвӧй кизьяса бархатнӧй ичӧтик курткаа.
А юрас сылӧн вӧлі тешкодь шляпа, сэтчӧ бокас сатшкӧма курӧг гӧн.
Мича паськӧма детинкалӧн чужӧмыс эз вӧр да вӧлі сэтшӧм еджыд, быттьӧ клеитӧма бумагаӧн.
Сійӧ сувтӧдіс кельыдлӧз, быгалӧм синъяссӧ Гриша вылӧ.
Гриша воис матӧджык: кытысь вӧрын татшӧм франтыс?
Тайӧ здукас мича паськӧма детинка чургӧдіс улыс вомдорсӧ, тапнитіс ичӧтик виж башмака кокнас да асьсӧ ыджыдӧ пуктӧмӧн юаліс:
— Тэ коді сэтшӧмыс?
Детинкаыс, тыдалӧ, вӧлі каттьысьысь да тышкасьны радейтысь.
Гриша дӧзмӧмпырысь шуис:
— А тэ коді сэтшӧмыс?
— и сідзжӧ тапнитіс кӧмтӧм кокнас.
— Ме барон Альфред фон Тизенгаузен, — дзик серьёзнӧя вочавидзис детинка да весиг муртса гӧрдӧдыштіс — аслас гордость вӧсна.
Гриша гӧгӧр видзӧдліс.
Вернӧй Ян вӧлі сэні, бӧрвылас, а Евлаша мыйлакӧ эз тыдав.
А, со и Евлаша — тыдаліс сьӧд коз пу сайысь сылӧн гӧлубӧй дӧрӧмыс.
— Тэ барон?
— шпыньмуніс Гриша.
— Но, а ме граф.
Кывлін сэтшӧм йылысь?
Детинка видзӧдліс юр вывсяньыс кок улӧдзыс Гриша вылӧ аслас блед синъяснас, сэсся чӧвтліс синсӧ Ян вылӧ (Евлампийӧс сійӧ эз аддзы) да эскӧдӧмӧн шуис:
— Абу сідз, ті кыкнанныд мужикъяс.
Графъяс кӧмтӧг оз ветлыны.
Ті мужикъяс.
Мунӧй миян вӧрысь!
Гриша воськовтіс водзӧ — Альфред Тизенгаузен восьтіс вомсӧ да повзьыштӧмӧн гӧгӧр видзӧдліс.
Гриша петкӧдліс сылы кулаксӧ: «Аддзылін?
Смерть дук кылӧ!»
Тизенгаузем чеччыштіс бӧрӧ да ёсь гӧлӧсӧн горӧдіс:
— Викентий!
Викентий!
Пуяс сайсянь тыдовтчис морт; Гриша медводз аддзис зэв ыджыд, вывлань крута гартовтӧм военнӧй ус.
А паськӧмыс тайӧ мортыслӧн эз вӧв бур — важиник пинжак; и жокейскӧй картузыслӧн вӧлі накӧсӧн потӧма кӧзырёкыс.
Викентийлӧн чужӧмыс вӧлі бӧрдысьлӧн кодь да дзик ньӧти эз лӧсяв геройскӧй ускыслы.
Пельпомъяс саяс сылӧн чурвидзис охотничӧй ружьелӧн дулоыс.
— Викентий, босьтӧй ассьыныд ружьетӧ, — быд кыв торйӧдны зільӧмӧн шуис ичӧтик барон, — да лыйӧй.
Первой воздухас.
Викентий чукыртчылӧмӧн нюммуніс.
Но век жӧ пельпом вывсьыс босьтіс ружьесӧ.
«Центральнӧй боя двустволка», — вежалӧмпырысь удитіс мӧвпыштны Гриша; делӧыс кутіс пансьыны неладнӧ.
— Ті верманныд лыйны, — шуис Альфред, — тайӧ лоӧ законнӧ.
Гриша эз тӧд, мый вӧчны.
Ружьелы паныд, дерт, вӧчны нинӧм он вермы...
Сійӧ горӧдіс Альфред Тизенгаузенлы:
— Тэ мый сідзи ышминсӧ?
Гришалӧн видыс, буракӧ, вӧлі решительнӧй.
Барон дзебсис Викентий мыш сайӧ.
Викентий бара шпыньмуніс — сідзжӧ чукыртчылӧмӧн, быттьӧ сылӧн пиньясыс висисны — да друг, синъяссӧ лёкысь сувтӧдӧмӧн, мыйвынсьыс горӧдіс:
— А но, брысь!
И лэптіс двустволкасӧ.
Гриша да Ян кутісны пышйыны.
Найӧ котӧртісны дыр, дзик вӧр дорӧдзыс.
И сӧмын сэні заводитісны горзыны:
— Немец-перец!
— Эй, немец-перец, калбаса!
— Немец-перец, калбаса, ньӧбис вӧвсӧ бӧжтӧмӧс!
Йӧлӧгаыс вӧр пытшсяньыс гораа шыасис: «<ns>Са</ns>!
<ns>Ӧмӧс</ns>!»
Неуна шойччыштӧм бӧрын Гриша шуис:
— Ме весиг ньӧти эг повзьы.
— Миян кӧ эськӧ вӧлі ружье, ме эськӧ эг пышйы, — вочавидзис Ян.
— Эк, миянлы колӧ судзӧдны ружье!
Колӧ!
И порок.
И сэсся ещӧ — кинжал.
Оружие йылысь сёрнитігӧн — а тайӧ медся интересуйтіс детинкаясӧс — найӧ казявтӧг восьлалісны водзӧ, эз думайтны туй йылысь да дзикӧдз вунӧдісны Евлампий йылысь.
Но сійӧ ас йывсьыс казьтыштіс ачыс: немвиччысьтӧг тыдовтчис коз пуяс сайсянь, спокойнӧй да зывӧк.
Бокӧ пелька сьӧласигтыр сійӧ объяснитіс, мый туйсӧ аддзис кокниа — горзӧм шыяс серти.
Найӧ горзісны калбас йылысь, а сійӧ муніс налӧн гӧлӧсъяс шы серти.
— Видза олан!
— дӧзмӧмпырысь горӧдіс Гриша.
— Локтін!
— Видза, видза оланныд!
— вочавидзис Евлаша да немъяндысьтӧг содтіс:
— Видза оланныд, важӧн нин эг аддзыв тіян кодь осёлъяссӧ!
— Вай нӧйтам сійӧс, — шуис Гришалы Ян.
— Ме шутиті, — шуис Евлаша.
— Но век жӧ ті асьнытӧ осёлъясӧн петкӧдлінныд.
Тайӧ жӧ вӧлі том барон Тизенгаузен.
Сылысь батьсӧ пӧ тӧдӧ ачыс царь.
— Сьӧвзьыны сы вылӧ!
— вочавидзис Гриша.
— Э, вокӧ, он сьӧвзьы.
Вот сійӧ тэ вылӧ вермас сьӧлыштны.
Либӧ, шуам, весиг ме вылӧ, кӧть ме и абу прӧстӧй мужик.
— Евлампий видзӧдліс аслас выль дӧрӧм вылӧ, сапӧгъяс вылас да чӧвтліс синсӧ Гриша кокъяс вылӧ.
— Всё равно и ме вылӧ сійӧ вермас сьӧвзьыны, нинӧм он вӧч.
А ме сы вылӧ ог вермы, сы вӧсна мый Тизенгаузенъяс — первой богачьяс.
— Мый тэ миян дорӧ сирасин?
— зэв скӧрысь горӧдіс Гриша.
— Сэтшӧм лӧсьыд вӧлі тэтӧг!
Евлампий повзис да нурбыльтіс:
— Онӧ лысьтӧй!
Онӧ лысьтӧй менӧ татчӧ кольны, ме аслам папалы норася!
— Лок миян бӧрся дас воськов бӧрвылын, — тшӧктіс сылы Гриша.
— И со мый ме тэныд висьтала: усадьбаӧ ми, гашкӧ, и бӧрсӧ некор огӧ мунӧй.
На водзын воссис ньӧв кодь веськыд вӧрса прӧсек, кыті важӧн нин абу ветлӧмаӧсь, и сійӧ тырӧма лапкор турунӧн.
Прӧсекыс муніс кытчӧкӧ ылӧ да помасьліс кӧнкӧ керӧс дорын, кӧні радӧн-радӧн быдмисны пожӧм пуяс, и сійӧтор, мый найӧ быдмисны рӧвнӧй радъясӧн, кыдзкӧ эз лӧсяв тайӧ вӧрыслы.
— Котӧртлам видзӧдлам, мый сэні, — корис Янӧс Гриша, — а сэсся бӧр татчӧ воам.
И сэки бара мӧдӧдчам веськыд туй кузя.
— Ті лӧсьӧдчанныд пышйыны меысь, — шыасис бӧрвывсяньыс Евлаша, — а ме тіянысь всё равно ог кольччы!
Гриша да Ян котӧртісны недыр, регыд мысти сувтісны: керӧс вылын том пожӧм пуяс костын тыдалісны еджыд крестъяс.
Кладбище!
Тайӧ, пӧжалуй, вӧлі Викентийлӧн двустволкаысь страшнӧйджык.
Гриша некор на эз аддзыв кулӧмъясӧс, а на йылысь сёрниысь поліс медся ёна.
5
Но кладбищеыс эз вӧв йӧзтӧм...
Том пожӧм пу сайысь петіс морт, Гриша тӧдіс сійӧс; тайӧ вӧлі Савны сиктысь Кирюшка Комлев.
А Кирюшка бӧрся тыдовтчис кузь юрсиа да лӧз дӧрӧма латыш.
Тайӧ вӧлі тӧдтӧм.
Кирюшка шуис кыпыда:
— Асланым йӧз!
— Кирюша дядь, мый тэ тані вӧчан?
— юаліс Гриша.
— Караулитча.
— Кодӧс нӧ тэ караулитан?
— А вот нӧрӧвитышт...
Аддзан.
Гриша гӧгӧр видзӧдліс: кладбище вывті ветлӧдлісны йӧз, но сёрниыс оз вӧлі кыв.
Недыр мысти кутіс кывны нюркйӧдлана гажтӧм сьылӧм: «О, Ерусалим, Ерусалим!» Тайӧ псаломсӧ Гриша кывліс Винцалысь.
И Тэкля мукӧддырйиыс тайӧс сьывлывліс — воскресеньеясӧ.
— Кирюша дядь, тайӧ латышъяс дзебӧны!
— гӧгӧрвоис Гриша.
— А тэ мыйла тані?
Тэ жӧ старовер.
— Ме маловер, а абу старовер, — кыпыда жергӧдіс еджыд пиньяссӧ Кирюшка: — меным, кыдзи соседлы, позьӧ и татчӧ.
— Сійӧ видзӧдыштіс кузь юрсиа латыш вылӧ да мигнитіс сылы: — Вернӧ, Кейнин?
Латыш думайтыштіс да нюмъёвтіс.
— Позьӧ кӧ, ми сэтчӧ ветлам, видзӧдыштам?
— юаліс Гриша.
— Позьӧ.
Детинкаяс мӧдӧдчисны керӧслань, а Кирюшка да тӧдтӧм морт кольччисны сійӧ жӧ местаас, пожӧм сайӧ.
Кладбище вылын сулалісны мужикъяс да нывбабаяс и сьылісны нюркйӧдлӧмӧн.
Ас кыӧм нойысь вурӧм дукӧсъяс пӧвстын синмӧ шыбитчис пасторлӧн сьӧд сюртукыс.
Пастор юрсӧ лэптывтӧг видзӧдіс восьтӧм ичӧтик книгаӧ; сэсся, тыдалӧ, кутіс кывзысьны, гӧгӧр видзӧдліс.
Сьылӧмыс лои гораджык, и йӧз кыпӧдісны юръяссӧ.
<rus>— «Слезами залит мир безбрежный!..»</rus>
Гриша ещӧ кольӧм восянь на тӧдіс тайӧ сьыланкывсӧ.
Ӧти кадӧ сійӧс сьылісны быдлаын.
Сэсся дугдылісны.
Заводитліс сійӧс сьывны и Тэкля, но Перфильевна тайӧс кылӧм бӧрын горӧдіс сы вылӧ.
— Йӧймин тэ, нылӧй?
Мыйла тадзи скӧрмис Перфильевна — сьыланкыв вӧснаыс?
Гриша кутіс юасьны батьыслысь.
Сійӧ эз пырысь-пыр ӧтветит, сӧмын думайтыштӧм бӧрын:
— Но, сэні шог йылысь сьывсьӧ, йӧзлӧн синва йылысь, сы йылысь, кыдзи народ страдайтӧ.
Та вӧсна и оз тшӧктыны сьывны: тайӧ сьыланкывйыс революционнӧй...
Э, да тэ и тайӧ кывсӧ ещӧ он на тӧд!..
Да, гырысьяс омӧля гӧгӧрвоӧны ичӧтъясӧс.
А вот и тӧдіс Гриша тайӧ кывсӧ.
Тайӧ кывъяс сылы кажитчис ӧттшӧтш мыйкӧ и югыд и грознӧй...
Кыдзи чардби ыпнитлӧмын.
Сійӧ водз тӧдмаліс тайӧ кывсӧ!
Ӧні революционнӧй сьыланкывсӧ сьылісны крестьяна...
Гриша ёна видзӧдіс дзор юрсиа латышка вылӧ.
Сійӧ сулаліс да паськыда восьтӧм синъясӧн видзӧдіс небесалань.
Пастор клоп пӧдлаліс евангелиесӧ, тэрмасигтыр муніс йӧз пӧвстӧд да мыйлакӧ зэв нин ӧдйӧ воши.
И сэки водзӧ петіс кузь тошка да эзысь кудриа ичӧтик тушаа старик, коді разис сьӧд чышъян, перйис скрипка да заводитіс ворсны сьыланкыв ногыс.
Гриша тӧдіс сійӧс.
Тайӧ вӧлі Исаак.
А пожӧм пу сайын сулалісны шапкаястӧгыс Кирюшка да том латыш и сідзжӧ сьылісны:
<rus>Слезами залит мир безбрежный,</rus>
<rus>Вся наша жизнь — тяжёлый труд.</rus>
<rus>Но день настанет неизбежный —</rus>
<rus>Неумолимый грозный суд</rus>!
Найӧ сьылісны рочӧн...
Гриша казяліс Янлысь доршасьысь синваа лӧз синсӧ.
Вӧчсис мыйкӧ вӧвлытӧмтор.
— Мыйла татчӧ найӧ чукӧртчӧмаӧсь?
— гусьӧник юаліс сійӧ Янлысь.
Мӧдыс вочавидзис, кыдзи и век, эз пырысь-пыр, а думайтыштӧм бӧрын:
— Найӧ клянитчӧны.
— Мый кузя?
— Найӧ клянитчӧны лоны вернӧйясӧн.
Сьыланкывйыс лои гораджык да быттьӧ тэрыбджык.
И лэбис — век вылӧджык...
<rus>Над миром наше знамя веет...</rus>
<rus>Оно горит и ярко рдеет:</rus>
<rus>То наша кровь горит огнём,</rus>
<rus>То кровь работников на нём!</rus>
Да тайӧ жӧ вӧрса вокъяс!
А Кирюшка?
И кытысь тані сы мында нывбабаыс?
Нывбабаяс вешйисны, и Гриша аддзис гусӧ.
Тайӧ вӧлі гӧрд сёй мыльк.
Кык ныв матыстчисны гу дорас да пуктісны сы вылӧ вӧрысь да муяс вылысь ӧктӧм цветъясысь — пӧлӧзничаясысь, катшасинъясысь, кӧлӧкӧльчикъясысь — кыӧм венокъяс.
Йӧз чукӧр радъясӧн надзӧник мӧдӧдчис кладбище вылысь прӧсек кузя увлань.
Пожӧм пу дорын важмоз сулалісны Кирюшка да том латыш.
Найӧ виччысисны, кытчӧдз ставныс эз петны прӧсек вылӧ, и сэки латыш лэптіс кисӧ да шуис гора гӧлӧсӧн:
— Другъяс!
Вӧр помассьӧм бӧрын радъясӧн энӧ мунӧй.
Ми тіянкӧд кутам на мунны топыд радъясӧн, но сійӧ кадыс эз на во.
Кирюшка кватитіс Гришаӧс мышсяньыс пельпомъясӧдыс:
— Тэ ещӧ меным эн на висьтав, кыдзи ті татчӧ веськалінныд.
— Ми... ми мунім.
— Да тэ нӧ мый!
А ме чайті — вӧлӧн воинныд!
Сэки буретш на дінӧ матыстчис Евлаша.
— Кодӧс дзебисны?
— делӧвитӧя сійӧ юаліс Кирюшкалысь да сюся видзӧдліс сы паськӧм вылӧ.
Кирюшкалӧн паськӧмыс вӧлі важ, но ӧкуратнӧй.
Бура дӧмлӧм пинжаксӧ сійӧ новліс ӧти пельпом вылас плавгӧмӧн, и таын вӧлі весиг мыйкӧ удалӧй.
Вушйӧм картуз увсяньыс мыччысьӧмаӧсь сьӧд кудрияс.
Банбокъясас посньыдик серъясыс эз мисьтӧммӧдны сійӧс, на вылӧ эз кӧсйыссьы видзӧдны.
Соколлӧн кодь гӧгрӧс смел карӧй синъясыс медтӧдчанаӧн вӧліны Кирюшка чужӧм вылын.
Сиктса детинкаяссянь Гриша кывліс: кулакъясӧн тышкасигъясӧн Кирюшка, кӧть видзӧднысӧ и косіник, век вӧлі медводзын.
Кирюшка сюся видзӧдліс Евлампий вылӧ да юаліс Гришалысь:
— Тайӧ коді?
Тэнад другыд?
— Лещовлӧн пиыс, прасоллӧн.
Тӧдан?
— А-а, — нюжӧдіс Кирюшка да бергӧдчис, — тӧда.
Но, вот мый, ребята: кулӧм мортӧс дзебӧм-идралӧм, но дзебӧм-идралӧм и эм.
Но да мый та йылысь сёрнитнысӧ?
Талун воскресенье, гажа лун, лэбачьяс, и найӧ радуйтчӧны...
— Тайӧ латышъяс дзебисны, — быдӧн вылӧ векни синъяснас видзӧдлігмоз шыасис Евлаша.
— Да, буракӧ, латышъяс, — сӧгласитчис Кирюшка.
— Месӧ татчӧ веськалі случайнӧ.
Кыдзи и ті, таті вӧлі муна.
Меным кулӧмъястӧ гуалӧмыд веськодь, ме и рочьяс ногӧн дзебӧм-идралӧмсӧ ог радейт.
Вӧрыс помассис.
На водзын шыльквидзис ыджыд зӧр му.
Ылын водзын паськыд лентаӧн нюжӧдчӧма миртуй, и сэті, буссӧ кыпӧдіг, гӧнитіс верзьӧма.
Кирюшка бергӧдчис, туй кузя восьлалысь крестьяна пӧвстысь корсис кодӧскӧ синъяснас да горӧдіс:
— Эй, Кейнин!
Кейнин!
Мун ӧдйӧджык!
Веж бал вылын аддзысям...
Мун да Исаакӧс тшӧтш нуӧд!
Том латыш пыркнитіс кузь веськыд юрсисӧ да кежис туй вывсьыс вӧрӧ.
Пӧрысь Исаак оз вӧлі тыдав.
Мукӧдъясыс торйӧдчисны ичӧтик чукӧръяс вылӧ да восьлалісны тэрмасьтӧг.
Нывъяс кежисны канавалань, кӧні быдмисны быдпӧлӧс турун да цветъяс, и кутісны кыны венокъяс.
— А ме гортӧ ог мун, — Кириллы шуис Гриша.
— Вот ещӧ!
Тайӧ нӧ мыйла?
— Ылын, — думыштіс мудеритны Гриша.
— Со кыдзи!
— чуймис Кирюшка.
— Петам миртуй вылӧ, а сэні яг вомӧн ещӧ верстджын, и со тэныд «<lav>Заутиш</lav>ыд».
Сійӧ шуліс Перфильевналысь усадьбасӧ латышскӧй ногӧн: «Затишье» пыдди «<lav>Заутишь</lav>».
Гриша да Ян видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс: мунісны-мунісны, мыйта муяс кытшовтісны, а усадьба, вӧлӧмкӧ, матын!
Сідзкӧ, налӧн мунан туйыс век жӧ абу вӧлӧма веськыд.
Найӧ кӧ эськӧ мунісны веськыда, вӧліны эськӧ ӧні ылынӧсь, код тӧдас кутшӧм местаясын.
Миртуй кузя гӧнитысь верзьӧма морт надзмӧдіс вӧвсӧ, а сэсся и дзикӧдз сувтӧдіс.
Ӧні бура нин тыдаліс: тайӧ вӧлі Мефодий Павлыч, урядник.
Сійӧ пукаліс седлӧас неуна мышкыртчыштӧмӧн да шуйга киас кутіс плеть.
Сылӧн гнедӧй вӧлыс дугдывтӧг копрасис — мездысис лӧдзьясысь.
Пода туй вылысь крестьяна петісны миртуй вылӧ.
Кыкӧн полігтырйи пӧрччисны шапкаяснысӧ урядник водзын; сійӧ лэптыштліс форменнӧй картуз кӧзырёк дорас кык чунь.
Став йӧз чукӧрысь — сӧмын кыкӧн!
Урядник сьӧкыда пукаліс седлӧас, виччысис.
И кор нин ставныс сы дорті прӧйдитісны, горӧдіс Кирюшкалы:
— А тэ кыдзи татчӧ веськалін?
Али вератӧ вежин?
Кирюшка гӧгӧр видзӧдліс.
— Кысь нин меным!
— шпыннялігтыр вочавидзис сійӧ.
— Ме малограмотнӧй.
— <ns>Вич-чысь</ns>, Комлев, — начальник моз горӧдіс урядник, — тэнӧ менам пасйӧма!
Мыйла латышскӧй кладбище вылын вӧлін?
Чукӧртчылӧм?!
Восьсӧн эз кут позьны чукӧртчывны и ті кулӧмӧс дзебӧм вид улын сходкаяс вӧчавны?
Со найӧ, голубчикъяс: и латышъяс, и рочьяс — ставныс ӧтлаынӧсь!
Бара бунтуйтны?
<ns>Вич-чысь</ns>, Комлев!
— Да кысь нин меным!
Ме цветъяс ӧкті, вӧрса воздух лолалі.
И, урядник вылӧ видзӧдтӧг, Комлев кутыштіс Гришаӧс пельпомъясӧдыс:
— Мунам жӧ, вокӧ, гортад!
И меным «<lav>Заутиш</lav>ӧ» колӧ.
Талун сэтчӧ уна гӧстьяс чукӧртчасны.
Сэсся, кор нин ылыстчисны дас вит воськов сайӧ кымын, Комлев сувтіс да горӧдіс урядниклы:
— Обязательнӧй постановление эн лыддьыв?
Али эн на удит ещӧ?
Урядник мыйкӧ чирӧстіс — гӧгӧрвоны эз позь.
Кирюшка ещӧ на ёнджыка горӧдіс:
— Лыддьы жӧ, лыддьы!
Сійӧс ставлы быть колӧ лыддьыны!..
Кирюшка дорӧ матыстчис олӧма крестьянин да, зумыша видзӧдлігтыр, шуис латышскӧй кыв вылын:
— Мыйла урядниксӧ дэльӧдан?
Таысь пӧльза оз ло.
— Пӧльза таысь оз ло, тайӧ тэ вернӧ шуан...
Кирюшка ӧні муніс детинкаяскӧд орччӧн, ӧти кинас кутіс Гришаӧс, а мӧднас — Янӧс.
А Евлампийлысь сійӧ юаліс:
— Сідзкӧ, тэ Лещов?
Тӧда, тӧда тэнсьыд батьтӧ.
Ок, ме и жалита сійӧс!
— Мыйысь нӧ сійӧс жалитнысӧ?
— шуткасӧ казялӧмӧн Евлаша водзвыв нин сераліс.
— Да эмӧсь кыз йӧз...
А сійӧ, сирӧта, оз тӧр пырны воротаӧд.
Вот та вӧсна и жалита: сьӧкыд сылы.
— Дяденька, а кутшӧм обязательнӧй постановление йылысь тэ горзін?
— юаліс Евлаша.
— Эм сэтшӧмыс.
Та йылысь тӧднысӧ тэныд нинӧмла: уна кутан тӧдны, водз пӧрысьман.
— Но и мед пӧрысьма кӧ.
— Э, да тэ батьыд кодь жӧ: сійӧ тэ моз жӧ кывйыдла зептас оз пыр.
Миртуй кежис вӧрлань.
Чукыльтанінас тшӧкыда сулалісны еджыд каменнӧй столбъяс.
Гришалы местаыс кажитчис нин тӧдсаӧн: вӧр сайын лоӧ лог, а водзынджык, гӧра йылын, — «Затишье».
6
... Найӧ сӧмын на вӧлі матыстчӧны усадьба дорӧ, тыдалӧны вӧлі сад сайсянь сӧмын на керка вевтъясыс, а кыліс нин кутшӧмкӧ аслыснога тревожнӧй шум.
Шочиника увтыштавліс Собакевич да бӧр ланьтліс.
Но вот потшӧс сайсянь тыдовтчис помещичӧй керкаводзса паськыд кытш.
Каштанъяс улын сулалісны йӧз...
Уна йӧз!
— Э, да тані и савенскӧйяс, и пеньянскӧйяс, и заозерскӧйяс!
— зэв кыпыда горӧдіс Кирюшка.
— Аддзан, Гриша?
Ме шулі тэныд — лоасны гӧстьяс!
Да, тані вӧліны и Заозерьеысь бритӧм латышъяс и Савныысь ыджыд тошка рочьяс.
Йӧз век содісны...
Кутісны воавны и найӧ, кодъясӧс Гриша талун аддзыліс латышскӧй кладбище вылысь.
Бокын сулаліс Гришалӧн батьыс.
Сійӧ видзӧдыштіс пиыс вылӧ да быттьӧ эз аддзы сійӧс — нинӧм эз шу.
Кильчӧ вылас петіс Перфильевна.
Шумыс здук кежлӧ лолі ещӧ гораджык, а сэсся ставыс лӧнис.
Но водзӧ Гришалы нинӧм эз удайтчы аддзыны: сы дорӧ локтіс мамыс да кыв ни джын шутӧг нуӧдіс гортас.
... Гортас сійӧ лунӧ некод Гриша вылӧ эз веськӧдлы некутшӧм внимание.
Бабыс кевмис аслас чуланын.
Мамыс кыдзкӧ тэрмасигтыр пызан вылас пуктіс пуӧм анькытш тыра тасьті, шӧрыштіс нянь.
Гриша тшыг вылад кутіс сёйны ӧтнас.
Сэсся локтіс батьыс и сыкӧд тшӧтш прасол Лещов.
Найӧ пуксисны лабичӧ, чӧв олыштісны.
Сэсся Лещов, гӧрд чужӧмбансӧ чышъянӧн чышкигтыр, паніс сёрни:
— Шумитӧны мужикъяс, шумитӧны...
Тӧдан-ӧ, ассьыныс вынсӧ мӧдӧмаӧсь чувствуйтны.
Перфильевна, тыдалӧ, повзис — меліджык лои.
Кильчӧ вылас петіс бледӧдӧма!
— Повзян ӧд!
Мужик водзӧвылӧ мутӧг овны оз кӧсйы.
Но оз позь сылы мутӧгыс!
— Збыль, оз позь.
Лещов читкыртіс синъяссӧ, кодъяс дзикӧдз вӧйӧмаӧсь сылӧн гӧгрӧс банбокъясас.
— Сідзкӧ, артмӧ, и тэ мужикъяс дор?
— эскытӧг юаліс батьыс.
— Абу, ме ас вӧсна.
Мужиклӧн лоӧ му, озырджык сійӧ лоӧ — меным выгӧднӧ.
Кодкӧд ме тӧргуйта?
Мужиккӧд.
Баринсянь миянлы барышыд ньӧти абу.
Мужик лоас озырджыкӧн — ме сылы вузала ситечтор, а сылысь шабдісӧ ньӧба.
И ситечторсянь барыш, и шабді сетас выгӧда.
Бать вак-вакӧн серӧктіс:
— Сюся думыштӧмыд!
Лещов синбӧжнас видзӧдліс сы вылӧ да сёрнисӧ паніс мӧдтор йылысь:
— Эм менам, Иваныч, ӧти мӧвп, кӧсйи эськӧ тэкӧд ӧтвылысь думайтыштны.
Ӧні самӧй бур кад Перфильевнакӧд сёрнитчыны донтӧмджыка вузавны меным садсӧ.
Кыксёысь унджык ме ог сет: абу выгӧдаыс.
— Тэнад делӧ.
— Сідзкӧ вот, Иваныч, Перфильевнакӧд ӧтнам ме ог вермы сёрнитчыны: век жӧ сійӧ баба — а бабаыд баба и эм...
— Да энлы тэ...
Мужикъяслы кӧ мусӧ — тайӧ жӧ лоӧ революция!
— Тэ меным татшӧм кывъяс эн шуав.
Ме наысь пола.
Вот, Иваныч, Перфильевна мый оз вермы гӧгӧрвоны: гожӧм чӧжнас яблоня вылас и лёльӧяс вермасны лоны...
— Миян оз лолыны.
А лоасны кӧ — бырӧдам.
— Либӧ засуха лоӧ...
— И засухалы паныд аддзам способъяс.
Садтӧ видза.
— Но, видзан кӧ, меным жӧ бурджык!
А век жӧ, ме кӧ ас вылӧ босьта риск, урожай виччысьтӧг сета задатки, сійӧ должен меным вӧчны уважение?
— Ог тӧд.
Сылӧн делӧ.
Мед вӧчӧ уважение.
— Ме жӧ сы йылысь и шуа.
Тэ сыкӧд сёрнитчы.
Ог ӧбидит тэнӧ.
Благодарита ме тэнӧ: кык даса тырмас тэныд?
Бать ышловзис:
— Ноко, муса мортӧй, мун жӧ ме ордысь, кытчӧдз ме ачым эг благодарит тэнӧ... ас ногӧн.
— Со кыдзи тэ аслад помещица дор сулалан... гӧра моз!
Сы понда гӧстьӧс вӧтлан?
— Ме — ог сы понда...
Му пырыс мед сійӧ мунас!
А мошенникӧн ог кӧсйы лоны.
Оз ковны меным тэнад кык дасаыд!
Лещов сувтіс:
— Мый нӧ, аттьӧ мелілунсьыд, Иваныч.
Со тэ кыдзи гӧстьястӧ принимайтан — он миян ногӧн, он русскӧйяс ногӧн!
Латышъяскӧд другасян, налысь и премудростьӧ велӧдчӧмыд.
Тыдалӧ, юр вемыд оз сідз уджав, кыдзи колӧ.
Йӧзыс тэнӧ важӧн нин тӧлктӧм мортӧн шуӧны.
— Но, ло дзоньвидзаӧн, купеч, прӧщайтлы, — рампырысь шуис бать, быттьӧ ньӧти скӧравтӧг.
Лещов муніс ӧдзӧслань, сувтіс:
— Но лӧсялантор-ӧ, медым морт ӧтказывайтчис сылы вӧзйӧм выгӧдаысь?
Иван Иваныч, думыштлы ещӧ!
— Прӧщайтлы, — гӧлӧссӧ кыпӧдтӧг шуис бать, но сідзи, мый прасолӧс быттьӧ тӧвныр нӧбаліс.
Ӧшинь пырыс Гриша аддзыліс — вуджӧртіс гӧлубӧй дӧрӧм: тайӧ Евлаша виччысьӧма кильчӧ дорын ассьыс батьсӧ.
7
Аскинас дзик асывсяньыс Гриша пыр шӧйтіс усадьбаті, мучитчис нинӧмтор вӧчтӧм вӧсна, виччысис, кор тыдовтчас Ян.
И терпениеыс эз тырмы — муніс Редальяс керка дорӧ.
Сійӧ воськовтіс нин сылы тӧдса пемыд посводзӧ, кӧні эз вӧв ӧшиньыс, восьтіс ӧдзӧссӧ да сувтіс порог дорас.
Ичӧтик ӧшиньяслӧн чистӧя мыськӧм стеклӧяс пыр стенъяс вылӧ сявкйисны шонді югӧръяс.
Стенъясыс вӧліны югыдӧсь пожӧм дзавъяс вӧсна, кодъясӧс кодкӧ тувъявлӧма сэтчӧ; дзавъяссӧ тшӧкыд решётка моз тувъявлӧма джоджсяньыс пӧтӧлӧкӧдзыс.
И тӧрыт на ещӧ сэтшӧм сьӧд керкаын ставыс лоӧма лӧсьыд.
Янлӧн кодь жӧ лӧз синъяса, ыджыд, кыз нывбаба лойис паськыд ворйын сёй.
И Ян вӧлі сэн жӧ.
Сійӧ мыйлакӧ гӧрдӧдіс да горӧдіс Гришалы:
— Ме пырысь-пыр!
Гриша тайӧс гӧгӧрвоис тадзи: колӧ петны бӧр, дворас, и сэні виччысьны.
И збыльысь: Ян петіс пӧшти сы бӧрся.
— Тайӧ менам мам, — шуис сійӧ яндысьӧмӧн моз.
— Войнас воис.
— Кутшӧм лӧсьыд тіян лоӧма!
Амбаръясладорсянь аслас керкалань локтіс Август Редаль; сійӧ вайис пельпомъяс вылас важ пӧвъяс.
Редаль пырмунігмоз видзӧдліс детинкаяс вылӧ, шыбитіс муас пӧвъяссӧ да, ӧти пидзӧсчань вылас сувтӧмӧн, кутіс чер тышнас перъявны важ пӧвъясысь кӧрт тувъяс.
Лӧсьыд вӧлі видзӧдны, кутшӧм пелька, ӧтчыд-кыкысь кучкӧмӧн, Редаль веськӧдаліс чукыльтчӧм кӧрт тувъяс да тэчис найӧс ӧтчукӧрӧ.
Кор став пӧвъясас кӧрт тувъяс местаӧ колины сьӧд розьяс, Редаль лэптіс ӧти пӧв да шуис пиыслы:
— Кут.
Татшӧм дӧвериенас гордитчӧмла Ян тэрмасьӧмӧн кватитіс пӧвсӧ да сувтӧдіс сійӧс.
Гриша сідзжӧ кутчысис пӧвйӧ мӧдарладорсяньыс.
Тадзи найӧ заводитісны стрӧитны.
Регыд мысти Гриша тӧдмаліс: найӧ стрӧитісны мӧскыслы мыйкӧ карта сямаӧс.
Сувтӧдісны пӧвъяс, сэсся найӧс тувъявлісны пӧперега рейкаяскӧд тшӧтш — артмис стен.
Гриша зілис отсасьны, кыдзи сӧмын вермис: кутіс дасьтӧм кӧрт тув, мыччыліс чер.
Редаль муас тувъяліс майӧгъяс да на бердӧ сувтӧдіс нин пӧвъясысь вӧчӧм стенсӧ.
Сэсся кыскис зепсьыс каллянсӧ, кутіс куритчыны.
И нюммуніс Гришалы:
— Бур?
— Кутшӧм лӧсьыд ӧні тіян горничаад!
Миян дорысь лӧсьыдджык, — леститчӧмӧн шуис Гриша: сійӧ век на поліс Редальысь.
— О, — серьёзнӧя шуис лесник, — сійӧс вӧчис менам Золя.
Виччысьыштлы, кор сійӧ помалас, сэки лоӧ зэв сӧстӧм.
«<lav>Лиго</lav>» праздник кежлӧ ми ваям вӧрысь дуб пу увъяс да ӧшӧдам венокъяс.
Сэки волы миян ордӧ сур юны.
И йӧктыны.
— Редаль вак-вакӧн серӧктіс.
Гриша сідзжӧ серӧктіс, кӧть и эз дзик сьӧлӧмсяньыс.
Бабыс висьтавліс: найӧс, кодъяс кутасны юны сур, мӧдаръюгыдас тшӧктасны мырдӧн нювны пӧсь скӧвӧрда — тайӧ этшавылӧ.
Редальлы тайӧтор йылысь висьтавны сійӧ эз лысьт.
Лесник бара босьтіс киас черсӧ.
Луншӧр кадӧ керкасьыс петаліс Золя да латышскӧй кыв вылын шуис Редальлы:
— Лок ӧбедайтны.
Тэныд регыд вӧрӧ.
Ми Янкӧд кыкӧн помалам.
— Гриша, кӧсъян сёйны <lav>путри</lav>?
— юаліс Август Редаль.
— Чӧскыд <lav>путри</lav>?
О, менам Золя зэв ыджыд мастер и та кузя.
Гришалы оз ков вӧлі <lav>путри</lav>ыс — греча шыдӧсысь сёянтор, — но век жӧ муніс Редаль бӧрся: сылы вӧлі окота ещӧ ӧтчыд видзӧдлыны дзавъя, югыд стенъяс вылӧ.
Кутшӧм ӧбиднӧ!
Югыд дзавъяссӧ вӧлі джынвыйӧныс лясйӧдлӧма сёйӧн — кыз сук няйтӧн.
— Ой, мый тайӧ ті вӧчӧмныд!
— шогпырысь горӧдіс Гриша.
— Сэтшӧм лӧсьыд вӧлі комнатаыс...
Редаль бара кутіс серавны.
Сійӧ, буракӧ, вӧлі зэв рад гӧтыр воӧм вылас.
— Тайӧс ставсӧ Золя вӧчӧма.
Гӧтыр, мыйла тэ лясйӧдлін няйтнас татшӧм мича стенъяссӧ?
Гортас лесник, вӧлӧмкӧ, ньӧти абу скӧр.
Золя пуктіс пызан вылас розӧвӧй сёянтор тыра тасьті, вайис пу паньяс, кодъясӧс вӧлі мичмӧдӧма зарни-сьӧд цветъясӧн.
Сёйӧм бӧрас Редаль босьтіс двустволка да муніс.
Ян чышкыштіс вомдоръяссӧ да вежливӧя шуис мамыслы «<lav>васаля</lav>», и Гриша шуис «<lav>весельс</lav>» — пасибӧ, привет.
Ӧбед бӧрын пырысь-пыр жӧ Золя бара босьтчис сёй дорӧ да тшӧктіс детинкаяслы:
— Мунӧй неуна ворсыштӧй, а сэсся ми ставным ӧтвылысь помалам карта стрӧитӧм.
Кор найӧ петісны ывла вылӧ, Гриша юаліс Янлысь:
— Мыйла тэ шуан «<lav>васаля</lav>»?
— А кыдзи колӧ?
— «<lav>Весельс</lav>».
— Сэні, кӧні ми водзджык овлім, ставныс шулісны «<lav>васаля</lav>».
— А кӧні ті водзджыксӧ овлінныд?
— О-о, — нюжӧдіс Ян, — ылын!
Ме жӧ тэныд висьтавлі нин: дзик Даугава дорын.
Да, Гриша кывліс.
Но Даугава йылысь ӧмӧй — тайӧ абу мойд?
— Даугава...
— думыштчӧмӧн нюжӧдіс Гриша.
— Сійӧ, коді тай дзебӧма тывсӧ...
— Но, тіян ногӧн — Двина.
А латышскӧй ногӧн — Даугава.
— Абу сідзи.
Гриша дзикӧдз шӧйӧвошис.
Сійӧ кывліс, мый Двина — сійӧ ыджыд ю, сэті ветлӧны пароходъяс; но Даугава — сійӧ мӧд, сійӧ — мойдъясысь.
— Сідзи!
— аслас кывйысь эз лэдзчысь Ян.
— И вот сэні шуӧны оз «<lav>весельс</lav>», а «<lav>васаля</lav>».
Мый сэні шуӧны «<lav>васаля</lav>», Гриша дась вӧлі веритны.
Но Даугава йылысь Ян сорсис либӧ ачыс сочинитіс.
Даугава — сійӧ зарни гыяс, быдӧн на пиысь гӧра ыдждаӧсь.
Тайӧ найӧ дзебисны повтӧм старикӧс.
Тайӧ здукас детинкаяс аддзисны Минайӧс, коді ас вылас нуис пызь куль.
Пӧрысь Пшечинский матыстчис гусьӧникӧн мышсяньыс да чеччыштіс тайӧ куль вылас, пуксис сы вылӧ верзьӧмӧн.
Сійӧ радейтліс шутитны.
Минай сэтшӧм жӧ кокниа пызь тыра кульсӧ нуис арендаторыскӧд тшӧтш, быттьӧкӧ немтор эз и казяв.
А гашкӧ, и збыльысь эз казяв?
Пан Пшечинский пызьӧссис, чеччыштіс му вылӧ да, сьӧкыда лолалігтыр, быттьӧкӧ удж бӧрын, кутіс пыркӧдчыны.
И шуис вежалӧмӧн да радлігтыр:
— Вот ён москаль!
Вот дыш мортыд, ошкыд!
Сійӧ мудзис Минай дорысь ёнджыка; сылӧн былялӧм синъясыс гӧрдӧдісны.
Ыджыд тушаа Минай шпыньмуніс да сувтлытӧг пызь кульсӧ нуис пекарнялань.
Пекарняыс вӧлі сійӧ домын, кӧні олісны Пшечинскийяс.
Да, найӧ олісны эз ичӧтик керкаын, сійӧ вӧлі настӧящӧй дом, Перфильевналӧн дорысь неуна ичӧтджык.
Пшечинскийяс и асьнысӧ лыддисны помещицакӧд ӧткодьӧн, а гашкӧ, и вылӧджык на пуктісны асьнысӧ.
Та вылӧ налӧн вӧліны асланыс помкаяс.
Пшечинскийяс вӧліны шляхтичьяс.
Арендаторлӧн пияныс — Станислав да Юзеф — грамота эз тӧдны, ветлӧдлісны ас кыӧм руд ной дукӧсъясӧн да ортсысяньыс нинӧмӧн эз торъявны крестьянаысь.
И век жӧ, кор Перфильевна аслас кильчӧ вывсяньыс горзывліс пан Пшечинский вылӧ, сійӧ воинственнӧй скӧрлунӧн лӧсьӧдыштавліс дзор бакенбардъяссӧ да воча мыйвынсьыс горзывліс:
— Ог кывзы!
Ме дворянин.
А ті?
Ті, сударыня, коді?
Быд татшӧм пинясьӧм бӧрын пӧрысь Пшечинский босьтліс либӧ сёй гырничтыр ма, либӧ чистӧй кичышкӧдӧ гартыштӧм пирӧг да мунлывліс помещица ордӧ миритчыны.
Мӧдыс радпырысь босьтліс вайӧмторсӧ, и неважӧнся врагъяс дыр тӧлкуйтлісны сы йылысь, кыдзи ки улӧ босьтны крестьянаӧс: бӧръя воясӧ мужикъяс эз кутны кывзысьны.
Мыйкӧ важӧн нин эз пинясьлыны Перфильевнакӧд Пшечинскийяс.
Тыдалӧ, та вӧсна и Гриша да Ян сійӧ лунӧ аддзисны вӧвлытӧмтор: водзвылас муніс ачыс пан Казимир Пшечинский, сы бӧрся, шапкатӧг, — пӧрысь крестьянин, а ещӧ бӧрынджык — Станислав, арендаторлӧн пиыс; сылӧн киас вӧлі чер.
Буретш сэки кильчӧдорса каштан пуяс улын лӧсьӧдісны рытъя чай кежлӧ пызан.
Сэні, Перфильевнаысь кындзи, вӧліны гувернантка Ирма Карловна да Дамберг.
Пӧрысь Пшечинский, лабутнӧя копыртчыштӧмӧн, нюжӧдӧм киас шапкасӧ кутігтыр, сетіс рапорт:
— Кора судитны вӧрӧс, коді кераліс тіян вӧрысь пипу.
Черсӧ сылысь ми конфискуйтім.
Перфильевна зумыштчис.
— Кыдзи нӧ тэ сідзи?
— стариклы шуис сійӧ.
— Кадыс кутшӧм, а тэ...
Старик сулаліс да букыштчӧмӧн видзӧдіс Дамберглысь дзирдавтӧдз чиститӧм штиблетъяссӧ.
Немец гартіс ус помъяссӧ, скӧрысь шпынняліс.
Перфильевна юаліс сылысь:
— Но, вот тэ — карса морт, миянысь унджык гӧгӧрвоан: мый тані вӧчны?
Немец вочавидзис пырысь-пыр жӧ, мытшасьлытӧг, — кажитчис, мый олӧмын быд случай вылӧ сылӧн ӧтветъясыс вӧліны важӧн дасьӧсь:
— Колӧ пипу гусялысьсӧ штрапуйтны да сетны штрапсӧ награда пыдди сылы, коді гусясьысьсӧ арестуйтіс.
— Кора!
— ёна гӧрдӧдігтыр горӧдіс Пшечинский.
— Ме эг деньга вӧсна, а честь ради!
— Да и мый сылысь босьтан, — шуис Перфильевна, — шудтӧм гусясьысьлысь!
— Сідзкӧ, колӧ сылысь мырддьыны инструментсӧ да <ns>мый-нибудь</ns> паськӧмсьыс, — шуис Дамберг.
— Ассьыд чертӧ колян татчӧ, кылан!
— стариклы прикажитіс Перфильевна.
— И ещӧ кык лун уджалан видз вылын.
Мун!
Мужик сулалыштіс, шапкаасис.
Сэсся видзӧдліс аслас чер вылӧ, коді пыр на вӧлі Станислав киын, ӧвтыштіс кинас да юрсӧ ӧшӧдӧмӧн муніс.
Гриша дыр видзӧдіс сы бӧрся...
Перфильевналӧн тайӧ пипуясыс, гашкӧ, тысяча... а мый сэн, ёна на унджык!..
Вот, жаль сылы ӧтиӧс сетны коньӧр стариклы!
— Колӧ <ns>зэ-эв</ns> чорыд ки, медым кывзысисны найӧ!
— кутшӧмкӧ жӧч гӧлӧсӧн шуис Дамберг.
Пшечинскийяс мунісны.
Каштан пуувса пызан вӧлі дась нин, и Гриша аддзыліс, кыдзи керкаысь петкӧдӧм венскӧй улӧсъяс вылӧ пуксялісны аслас кыкнан нывкаясыскӧд помещица, гувернантка да Дамберг.
Тэкля вайис мичаа чиститӧм самӧвар, коді шонді водзын дзирдаліс сідзи, мый сы вылӧ видзӧдӧмысь доймисны синъяс.
Перфильевналӧн ыджыд нылыс киас кутіс книга.
Сійӧ друг звирк чеччыштіс пызан сайсьыс, котӧрӧн матыстчис Гриша дінӧ да, книгасьыс строка вылӧ чуньнас индігмоз, шуис:
— Лыддьы тайӧ кывсӧ!
Страницасӧ ставнас вӧлі печатайтӧма веськыд букваясӧн, а буретш тайӧ кывйыс вӧлі вӧсньыдик пӧлӧс букваяса.
Гришалы веськодь вӧлі тайӧ букваясӧдзыс, сійӧ пыр на думайтіс мужик йылысь, кодлысь мырддисны черсӧ.
Но век жӧ неокотапырысь лыддис:
— <ns>Татап (татап)</ns>.
— <rus>Маман, маман</rus>, а абу <ns>татап</ns>!
— зэв рад лои нывка.
— Фрейлен, фрейлен, сійӧ лыддьӧ «<ns>татап</ns>»!
Гриша гӧрдӧдіс.
Дамберг видзӧдыштіс сы вылӧ ичӧтик ёсь синъяснас да юаліс Перфильевналысь:
— Ме тайӧ детинкасӧ кыдзкӧ аддзылі тіян садйысь.
Ті онӧ полӧй сыысь, мый сійӧ нетшкас цветъяс либӧ мыйкӧ гусялас?
— Оз, оз вӧрзьӧд, — блюдйысь чайсӧ чурскигтыр вочавидзис Перфильевна: — сыысь ме водзын кывкутӧ сылӧн батьыс.
— Сылӧн батьыс зэв честнӧй?
— юаліс Дамберг да век на видзӧдіс Гриша вылӧ, коді заводитіс бӧрыньтчыны — ӧбидитчӧмысла.
Перфильевна зумыштчис:
— Асныра.
Дзик на неважӧн ме сыкӧд видчи.
Асныра!
Но йӧзлысь нинӧмтор оз вӧрзьӧд.
— «Асныра?» — серӧктіс немец.
— Тайӧ меным выль кыв, кӧть эськӧ ме зэв бура тӧда роч кыв.
«Асныра»?
Кора прӧститны, миян эмӧсь сідзи: бур либӧ лёк, тӧлка либӧ бӧб, а «асныра»?
Гришалӧн ӧзйисны пельясыс, сійӧ бӧрыньтчис-бӧрыньтчис, сэсся бергӧдчис да котӧрӧн пышйис.
Керкаас вӧлі ӧтнас батьыс.
Гриша сылысь юаліс:
— Мый сійӧ сэтшӧмыс — <rus>маман</rus>?
<rus>— Маман</rus>?
Энлы-энлы...
Буракӧ, мам.
Тадзи образованнӧйяс сёрнитӧны... но, французскӧй кыв вылын ли, мый ли.
— Батьӧ, а тэ абу образованнӧй?
— Кытысь нӧ меным образованнӧйнас лоны?
— ышловзис Иван Шумов.
— Да, пиукӧй, ме абу образованнӧй.
Гриша видзӧдліс батьыслӧн книга джадж вылӧ.
— А книгаяссӧ со мыйта лыддьӧмыд!
— Лыдди.
Да, тӧдан-ӧ, ме найӧс сёрӧн заводиті лыддьынысӧ.
— Мыйла водзджык эн заводит?
— Томдырйи эг вӧв грамотнӧй.
Бур йӧз велӧдісны куті лыддьысьны.
Гриша матыстчис книга джадж дорӧ.
Корешокъяс вылас вӧлі тыдалӧны мича гижӧдъяс, на лыдысь ӧткымынъяс вылын — зарни гижӧдъяс.
— Батьӧ, а ме лоа образованнӧйӧн?
Батьыс чӧв оліс.
Сэсся сывйыштіс писӧ — тадзсӧ сійӧ вӧчлывліс шоча — да шуис надзӧник:
— Ог тӧд, пиукӧй...
Ог тӧд!
8
Праздник кежлӧ заводитісны лӧсьӧдчыны недель войдӧр.
Вӧр дорӧ вӧчисны зэв джуджыд качай — куим морт джуджда.
Сёрнитісны, мый Пеньяныӧ вайӧмаӧсь сир тыра бӧчкаяс: найӧс мӧдасны сотны войнас ты берегын.
Латышскӧй кыв вылын тайӧ праздникыс шусьӧ «<lav>лиго</lav>», рочӧн — Иван Купала.
Гриша юаліс Янлысь, мый лоӧ «<lav>лиго</lav>» кывйыс.
Мӧдыс дыр бӧрйис кывъяссӧ, сэсся кутіс объясняйтны латышскӧй кыв вылын:
— Но, сійӧ кор качайясӧн качайтчӧны — водзӧ и бӧрӧ.
И шондіыс сідзжӧ ворсӧ, качайтчӧ, — бӧрӧ, водзӧ, асывсянь луншӧр кадлань, сэсся увлань — рытланьыс...
Гожӧмнас шонділӧн качайясыс медся кузьӧсь...
Сэки йӧз радлӧны, тайӧ и эм «лиго» праздник.
Гӧгӧрвоин?
Гриша эз ставсӧ гӧгӧрво, но зэв бура аддзис ньӧв кодь кузь зарни лучьясын шонді качайяс.
И сэсся нин лунтыр думайтіс на йылысь.
Праздник вечерняӧ Редаль вайис вӧрысь дуб увъяс, мичмӧдіс наӧн керкалысь выльӧн на еджыдӧдз мавтӧм стенъяссӧ, а му джоджас вольсаліс веж турун сэтшӧм кыза, мый кокъяс вӧйисны сы пытшкӧ шегйӧдзыс.
Тэкля да Золя рытнас пукалісны Редаль керка мудӧд вылын, видзвывса дзоридзьясысь кыисны венокъяс да муртса кывмӧн сьылісны нюркйӧдлана сьыланкывъяс, кодъясын быд строка заводитчыліс да помасьліс «лиго» кывйӧн.
А Гришалӧн батьыс вайис вӧрысь ичӧтик кыдз пуяс.
Тайӧ яндысьысь да гордӧй посньыдик пуяснас сійӧ мичмӧдіс кильчӧ пельӧсъяссӧ, горничасӧ.
Аскинас на найӧ сулалісны сэтшӧм жӧ мичаӧсь, эз на вевъявны нярмыны.
И найӧ лолалӧмӧн заводитчис Гришалы праздник.
Тайӧ лунӧ Гришаӧс виччысисны уна событиеяс...
Лӧсьӧдсис веж бал!
Пеньяныын веж бал да хороводъяс...
И рытъя бипуръяс!
Но медводз сійӧ аддзис Иван-салдатӧс.
Иван вӧлі Заозерьеысь, сійӧ воӧма гортас отпускӧ.
Ӧти пельпом вылас салдатлӧн вӧлі кыдзсюрӧ плавгӧм гӧрд погонъяса шинель, выль бескозыркасӧ сійӧ вӧлі вештӧма шуйга пель вылас.
Сійӧ бӧрӧ-водзӧ ветлӧдліс юкмӧс дорті, господскӧй керкасянь ылітіджык, да видзӧдіс Перфильевна кильчӧ вылӧ.
А потшӧс дорсянь, пельӧс сайсянь, видзӧдіс салдат вылӧ Кирилл Комлев и, код тӧдас мыйла, семдӧмӧн сераліс, куснясис, швачӧдіс кинас аслас пидзӧсъясӧ.
Кильчӧ вылын тыдовтчис сьӧд синъяса Тэкля да тыртӧм ведраясӧн мӧдӧдчис юкмӧслань.
Салдат веськӧдчис да прӧйдитіс сы дінті; сылӧн чиститӧм сапӧгъюръясыс дзирдалісны.
Кирюша, кыкнан кинас ӧвтыштӧм бӧрын, уси потшӧссайса турун пиӧ.
Гриша тэрмасигтыр котӧртіс сы дінӧ:
— Кирюша дядь, сэні петшӧр, петшӧрасян!
Комлев сӧмын вак-вакӧн сераліс да эз кывзы Гришаӧс.
Сэсся ланьтіс, чышкыштіс вазьӧм синъяссӧ да юаліс страшнӧй вашкӧдчан гӧлӧсӧн:
— Аддзылін геройсӧ?
— Аддзылі.
Сійӧ збыльысь герой?
— А кыдзи нӧ.
Герой!
— И Кирюшка бара лигышмуніс сералӧмысла.
— Аддзылін, кутшӧм крепость босьтны кӧсйӧ?
— Кутшӧмӧс?
— Тэкляӧс.
Гриша ӧбидитчис:
— Тэ, Кирюша дядь, ичӧтик кодь жӧ!
Тэныд эськӧ век дурны!
— И Комлев дорсянь мӧдӧдчис Иван-салдатлань.
Салдат бӧрӧ-водзӧ ветлӧдліс усадьба кузя, а Гриша кутіс ветлӧдлыны сы бӧрся да любуйтчыны сыӧн ылісянь.
Медбӧрын решитчис, воис матӧджык.
И юаліс:
— А кӧні тэнад сабляыд?
— Ми пехотаынӧсь, — Тэкля вылысь тревожнӧй синъяссӧ вештывтӧг вочавидзис Иван.
Ӧтветыс вӧлі гӧгӧрвотӧм, но водзӧ юасьны Гриша эз кут.
Тэкля тэрмасьтӧг лэптіс юкмӧсысь ва тыра ведра.
Би рӧма кӧдзыд войтъяс резсисны му вылӧ да лоины сэні гудыр мольясӧн, кодъяс ӧдйӧ веттьысисны бусӧн да ёгӧн.
Тэкля заводитіс ведраяссӧ босьтны карнан вылас... сэсся видзӧдліс Иван вылӧ — и пӧрӧдіс ведрасӧ.
Гашкӧ, тайӧс сійӧ вӧчис и эз нарошнӧ.
Вермас лоны.
Ваыс паськыд струяӧн ыльнитіс туй вылӧ да визувтігас вожавліс кӧв кодь вӧсньыдик ичӧтик шоръяс вылӧ.
Салдат уськӧдчис ведралань:
— Лэдзӧй отсыштны тіянлы.
Шинельсӧ кутігтырйи сійӧ ӧдйӧ кватитіс тыртӧм ведрасӧ, ӧшӧдіс крук йылӧ, и юкмӧслӧн жаравечыс шумӧн да дзуртігтырйи лэдзис ведрасӧ увлань, ваӧ.
Тэкля видзӧдіс муас да сэтшӧма гӧрдӧдіс, мый банбокъясыс сылӧн лоины быттьӧкӧ вазьӧмаӧсь — кутісны дзирдавны алӧй шӧвк моз.
А кильчӧ вылас сулаліс нин да видзӧдіс тайӧ став бӧрсяыс Перфильевна.
— Эй тэ, коравтӧм невеста!
— кыліс сылӧн гора гӧлӧсыс.
И Тэкля джӧмдіс да муртса бара эз пӧрӧд ва тыра ведрасӧ, кодӧс сӧмын на сылы мыччис Иван-салдат.
Сэсся кутчысис карнанас да кокньыда лэптіс аслас пельпом вылӧ сьӧкыд ведра гозсӧ.
Салдат, юрсӧ копыртӧмӧн, мӧдӧдчис потшӧслань, кӧні петшӧр куст сайын пукаліс Кирилл Комлев.
Гриша мӧдӧдчыліс сэтчӧ жӧ, но мӧд событие кыскис сылысь вниманиесӧ.
Август Редаль пукаліс садӧк дорын пожӧм джек вылын да «лиго» случай кузя лӧсьӧдчис бритчыны.
Ян сы водзын дасьӧн кутіс сӧстӧм кичышкӧд, а Ян бӧрвылын сулалісны видзӧдысьяс: Катя, праздничнӧй дӧрӧма Минай да Перфильевналӧн ӧти ныв.
Редаль изйӧн тӧчитіс пурт тор.
Сэсся сійӧ дыр майтӧгаліс сутуга кодь чорыд тошсӧ.
И друг, зверь моз синъяссӧ кӧсӧйтӧмӧн, заводитіс дзуртігтырйи гогнавны банбокъяссӧ.
Гриша локтіс матӧджык.
Лесник ӧдйӧ да повтӧг новлӧдліс чужӧм кузяыс лэчыд пуртсӧ.
Кор сійӧ медбӧрын чышкысис кичышкӧднас, видзӧдысьяслы тыдовтчис сылӧн кага кокбӧрля кодь ичӧтик, зэв еджыд да куш щӧкаыс.
Тайӧ ставыс вӧлі фокус кодь: лесник чужӧм вылын эз вӧв ни ӧти вундысьӧм туй.
— Вот ӧні сэсся и <lav>кирмаш</lav> вылӧ позьӧ, — шуис сійӧ сувтігас.
Да, <lav>кирмаш!</lav>
<lav>Кирмаш</lav> — тайӧ сиктса ярмарка, «<lav>лиго</lav>» лун случай кузя гуляйтӧм.
Латышъяс тайӧ луннас вӧчлӧны веж бал — оркестръясӧн да йӧктӧмъясӧн, русскӧйяс гажӧдчӧны хороводъясын.
Гриша <lav>кирмаш</lav> вылын эз вӧв ньӧтчыд на.
Со кӧні, колӧ чайтны, гажа!
Редаль юаліс:
— А тэ, Грегор, мунан веж бал вылӧ?
— Сійӧ гӧгӧрбок: видзӧдліс Гриша вылӧ, довкнитіс юрнас.
— Оз, тэныд оз позь.
— Мыйла?
— юаліс Гриша.
— Оз позь.
Меным сідзжӧ оз позь.
— Но мый вӧсна нӧ?
Миянлы кыкнаннымлы оз позь: тэныд водзджык на, а меным сёр нин.
И, аслас шмонитӧмысь дӧвӧльнӧй, Август Редаль кутіс серавны.
Неыліті муніс Тэкля.
Лесник и сылы горӧдіс латышскӧй кыв вылын, мый со Грегор Шумовлы водзджык на, а Август Редальлы сёр нин мунны веж балъяс вылӧ.
Гришалы эз вӧв шмонитӧмӧдз.
— Ме — ог йӧктыны, а сӧмын видзӧдыштны, — шогпырысь шуис сійӧ.
— Видзӧдыштны?
Но, видзӧдыштны кӧ сӧмын...
Мый нӧ, сідзкӧ позьӧ!
— И Янлы позьӧ?
Лесник тэрыба видзӧдліс пиыс вылӧ.
И чӧв ланьтіс.
Ян кутіс вишкыны ӧбидитчӧм вӧснаыс.
Чӧв олыштӧм бӧрын Редаль шуис:
— Но мый нӧ, позьӧ и Янлы.
9
... Веж бал ещӧ эз на заводитчы.
Вӧлӧмкӧ — сійӧс восьтасны сэк, кор помассяс вичкоын служитӧм.
Сэтшӧм нин порядокыс.
Пеньянскӧй ты берег пӧлӧн вӧлі сувтӧдалӧма шатёръяс, сулалісны дуб увъясӧн мичмӧдӧм бӧчкаяс, виж рӧмнас тӧдчисны сарӧг пӧвъясысь войнас вӧчӧм будкаяс; налӧн стойкаяс вылын куйлісны нин рожок да преник чукӧръяс. Гӧгрӧс преникъяс мятнӧйӧсь, а нёль пельӧсаясыс мааӧсь.
Сулалісны стеклӧ банкаяс, кӧні вӧліны югыдгӧрд, турунвиж да виж леденецъяс.
Вӧр бердас матӧ сувтӧма цыганъяслӧн табор.
Вевта телегаясын пукалісны лэчыд синъяса нывбабаяс джынвыйӧ пасьтӧм сім кучика челядькӧд.
Пӧрысь цыган, коді вӧлі гожъялӧмсьыс гнедӧй, сулаліс гӧгӧр дӧмлӧм шатёр дорын; сійӧ видзӧдіс гӧгрӧс виж синъяснас жокейскӧй картуза уска морт вылӧ да гортаннӧя сёрнитіс:
— Эк, панок, ӧні ӧмӧй эмӧсь цыганъяс!
Ӧні цыганлы кызь арӧс, а сійӧ ещӧ ни ӧти вӧв на эз судзӧд барскӧй гидняысь.
Удаллуныс эз ло, панок: цыганъяс ведраяс пӧчиняйтӧны, кастрюляяс лудитӧны...
Эк, панок!
Картуза морт бергӧдіс юрсӧ, и Гриша тӧдіс Викентийӧс.
Викентий, зывӧктӧмӧн шпыннялігтыр (тӧдчис, мый сійӧ и сёрнитіссӧ цыганкӧд гажтӧм ради), шуис стариклы:
— Тэ лучшӧ висьтав сы йылысь, кыдзи Ребенишкиын цыган джагӧдчис.
Гусяліс барскӧй тройка, а сэсся джагӧдчис...
Сӧвестьыс кутӧма мучитны али мый?
— Но, цыган ӧмӧй вермас джагӧдчыны тройка кӧбыла вӧсна?
Эз ачыс сійӧ джагӧдчы.
Цыганӧс виисны баронлӧн холуйясыс!
— Но-но-но!
Тэ ньӧжйӧджык!
— грӧзитӧмпырысь горӧдіс Викентий.
Но тайӧ кадын туй вылын тыдовтчис зарни-рыжӧй пара вӧв, и рессораа экипаж, коді дзирдаліс кӧлесаясыслӧн лакируйтӧм спицаяснас, муніс вичколань...
Тайӧ Тизенгаузенъяс мунісны ӧбедня кежлӧ.
Гриша тӧдіс Альфредӧс.
Сійӧ вӧлі век на курӧг гӧна турунвиж шляпаа.
А Альфредкӧд орччӧн пукаліс дзик веськыда — быттьӧ аршин ньылыштӧма — котелока дзор барин. Сылӧн чужӧмыс ставнас — синкымъяссяньыс да голя петукӧдзыс, кодӧс вӧлі мыджӧма крахмалитӧм, зэлыд воротник — кирпич рӧма гӧрд.
Викентий пӧрччис ичӧтик картузсӧ да кок чуньяс йылас котӧртіс экипаж дорӧ.
Цыганка, кодлӧн цветъяса кузь юбкаыс сы бӧрся чышкис буссӧ да посни ёгсӧ, а сылӧн эзысь сергаясыс вӧліны тӧлысьджынъяс кодь гырысьӧсь, — муніс торгӧвӧй будкаяс радъяслань да ас водзвылас видзӧдіс гӧгӧрвотӧм синъясӧн.
А вӧрсьыс тыдовтчисны нин нывъяс да зонъяс.
Нывкаяс м инмӧдчӧмаӧсь кӧлӧкӧльчикъясысь, катшасинъясысь, жасминысь кыӧм венокъясӧн; зонъяслӧн венокъясыс вӧлі кыӧмаӧсь дуб увъясысь.
Зонъяс пӧвстысь Гриша аддзис Кирюшкаӧс да Иван-салдатӧс.
Нывъяс мунісны ты дорӧ — ва вылӧ лэдзавны венокъяссӧ.
Зонъяс шутитігтыр сувталісны ылӧджык: абу лӧсьыд видзӧдны, кодлӧн венокыс вӧйӧ.
Гриша да Ян тӧдісны та йылысь да сідзжӧ эз кутны видзӧдны нывъяс вылӧ.
Бурджык мунны тӧргӧвӧй будкаяс дінӧ; налӧн кык вылӧ капиталыс вӧлі куим кӧпейка.
Капитал абу ичӧт, но и веж петкӧдланторъяс вӧліны уна.
Найӧ матыстчисны медся ыджыд будка дорӧ.
На водзын стойка вылын вӧліны зэв мича кампетъяс.
На лыдысь быдӧн вӧлі стӧч челядь кипыдӧс кузьта.
И быдӧнӧс вӧлі гартыштӧма зарниӧн мичмӧдӧм еджыд бумага пиӧ; помъястіыс бумагаыс сыръяснас гартыштчӧма сэтшӧм мудера, мый еджыд рӧмыс вошліс, а зарниыс дзирдаліс да пӧртмасис шонді водзын.
Татшӧм кампет вылӧ видзӧднысӧ пӧшти сэтшӧм жӧ лӧсьыд, кыдзи и нёнявны сійӧс.
А ӧтисӧ позьӧ нёнявны кӧть лунтыр!
Позьӧ вӧлі сійӧс нёнявны помтӧг, он кӧ сӧмын ышмы, он кӧ курччы сійӧс сэк жӧ.
Но, а кор нин курччан тайӧ измӧм юмовторсӧ, сійӧ разалас кыв пасьталаыд паточнӧй нектарӧн, и секунда мысти, дзик секунда мысти, кыв вылад кольӧ сӧмын розӧвӧй след... да сьӧлӧм пытшкӧстӧ сотысь каитчӧм: эг вермы терпитны, тэрмаси.
Татшӧм чӧскыд кампетсӧ детинкаяс ньӧбисны витӧс асланыс капитал вылӧ да сэсся эз нин видзӧдны ни мятнӧй преникъяс вылӧ, кодъясӧс лякӧсьтӧмаӧсь гутъяс, ни сапӧг гӧлень рӧма турецкӧй рожокъяс вылӧ, ни лемасьысь маковникъяс вылӧ.
Водзын вӧлі ещӧ уна на удовольствие.
— Мунам вичкоӧ, видзӧдыштам, — шуис Ян, — а то сэні регыд помассяс.
— Миянӧс сэтысь вӧтласны.
— Оз вӧтлыны.
— Но ладнӧ, мунам.
Вичкоӧ найӧ веськалісны, кор зэв нин сьӧкыд вӧлі пырны водзлань.
Ӧтиладорас сулалісны цветъясысь вӧчӧм букетъяса, венокъяса нывъяс, олӧма нывбабаяс, старукаяс.
Веськыдвылас чукӧрӧн сулалісны мужчинаяс.
Лолавны вӧлі сьӧкыд — и уна сё морт лолалӧмысь и цветъяслӧн дукысь.
Унаӧн татчӧ вайӧмаӧсь нюръясын быдмысь цветъясысь дзонь венокъяс, кодъясӧс быттьӧкӧ кыӧма виж прӧшвиысь; тайӧ цветъясыслӧн дукыс нежнӧй, кытчӧдз оз нярмыны, а сэсся заводитӧны лэдзны чӧскыд отрава, мыйысь висьмӧ юрыд.
Гриша ӧдйӧ видзӧдліс вичко пытшкӧссӧ, чатӧртіс юрсӧ вывлань.
Сійӧ первойысь на аддзис хоръяс — дзик пӧтӧлӧк бердсьыс; и сэні, хоръяс вылас, дзик пӧтӧлӧк бердас, сулалісны йӧз — латышскӧй том зонъяс.
Пӧтӧлӧкас ӧшаліс, хрустальнӧй сыръяснас вӧрзьышталіг, мича люстра.
Детинкаяс видзчысигтыр кутісны писькӧдчыны водзлань.
На вылӧ скӧралісны.
Кӧні нӧ бароныс аслас Альфредыскӧд?
Найӧ ӧні оз тыдавны.
Ок, со мыйла найӧ эз тыдавны: водзын сулалісны скамьяяс — тыдалӧ, налы, кодъяс вӧліны озырджыкӧсь, позьӧ вӧлі кевмыны пуксьӧмӧн, медым кокъясыс эз мудзны.
Та вӧсна и найӧ оз вӧлі тыдавны сулалысьяслӧн мышъяс сайсянь.
А со и кузь тушаа Викентий.
Но, дерт жӧ, сысянь кытӧнкӧ матын и Альфред.
Кор детинкаяс писькӧдчисны матӧджык первой радъяслань, найӧ аддзисны водзвывсьыс амвон, кодӧс мичмӧдӧма цветъясӧн да дуб увъясӧн.
— Канцеле, — объяснитіс Ян.
Гриша эз гӧгӧрво тайӧ кывсӧ, но эз мӧд юасьны.
Торжественнӧя ворсіс орган, и став службаыс эз вӧв гӧгӧрвоана.
Сэсся органыс ланьтіс.
Амвон вылӧ — канцеле вылӧ — кайис пос тшупӧдъясӧд кузь сьӧд сюртука, зарни ӧчкиа пастор.
Сійӧ лэптіс синъяссӧ пӧтӧлӧклань — заводитіс висьтавны проповедь.
Висьталіс сійӧ гораа да властнӧя, кывъяс такт сертиыс кипыдӧснас кучкаліс канцеле дорышӧ, сійӧ весиг нямраліс кинас катшасинъясысь кыӧм венок, кодӧн вӧлі мичмӧдӧма канцелелысь пельӧссӧ.
Гриша эз внимательнӧя кывзы.
Сійӧ аддзыліс, кыдзи Викентий юрнас суніс водзлань, быттьӧкӧ тэрмасьӧмӧн кодлыкӧ копыртчис.
И сылӧн копыртӧм юр сайысь Гриша аддзис дубӧвӧй скамья вылын пукалысь пӧрысь Тизенгаузенлысь кирпичнӧй банбокъяссӧ.
Сэсся Викентий веськӧдчис да бӧр сайӧдіс аснас баронӧс.
Тайӧ кадас гӧгӧр лыбис гӧгӧрвотӧм сёрни, а вичкоын, кӧть и абу русскӧйын, татшӧмтор вӧчны оз позь.
Гриша бергӧдліс юрсӧ и некыдзи эз вермы гӧгӧрвоны, мый лои.
Пастор, гӧлӧссӧ содтӧмӧн, пӧшти мыйвынсьыс горӧдіс царь йылысь — сылы, всероссийскӧй императорлы, <rus>многая лета</rus>.
И сэки лыбис сэтшӧм шум да грымакылӧм, мый, кажитчис, быттьӧ хоръясыс усины.
Том латышъяс вевдорас стучитісны перилӧясас да дугдывтӧг горзісны ӧти и сійӧ жӧ тор:
— Долой!
Долой!!
Долой!!!
Найӧ горзісны тайӧс рочӧн и латышскӧй кыв вылын.
Пастор, коді вӧлі лӧзовблед, шытӧг паськӧдлывліс вомсӧ — сійӧс некод эз кыв.
Друг канцеле дорӧ матыстчис кузь юрсиа, лӧз дӧрӧма ыджыд тушаа латыш да кинас вештіс пасторӧс.
Кейнин!
Гриша пырысь-пыр тӧдіс сійӧс.
Шумыс лӧнис.
— Тэнад проповедьыд помассис, — шуис Кейнин.
Пастор эз тэрмась, корсис кодӧскӧ синъяснас — баронӧс?
— и, пельпомъяссӧ лэптыштлӧм бӧрын, заводитіс пос тшупӧдъясӧд лэччыны увлань.
Дзик на том кык латыш сувтісны канцеле дорӧ да асланыс юръяс весьтын паськӧдісны паськыд гӧрд знамя.
— Долой самодержавие!
— горӧдіс кодлӧнкӧ чирӧм гӧлӧс.
И уна дас гӧлӧсъяс отсалісны:
<rus>— Долой!</rus>
<rus>Долой!!</rus>
<rus>Долой!!!</rus>
Кейнин заводитіс висьтавны латышскӧй кыв вылын.
Эз ставныс кольччыны вичкоӧ.
Унаӧн, повзьӧмӧн ас костас сёрнитігтырйи, мӧдісны петанінлань.
Гриша аддзыліс, кыдзи Викентий бара копыртчис баронлань да тэрыба кутіс петны вичкоысь.
А барон кольччис.
Гриша ӧні бура нин аддзис сійӧс: вичкоӧ йӧзыс коли эз зэв уна.
Пӧрысь Тизенгаузенкӧд орччӧн сулаліс сылӧн пиыс — Альфред.
Шляпатӧгыс сійӧ эз кажитчы сэтшӧм гордӧйӧн, кыдзи вӧрын.
Кейнин висьталіс мир йылысь, кодӧс ойдӧдӧма синваӧн да вирӧн, народ йылысь, коді водз либӧ сёр пасьвартас ассьыс врагъяссӧ.
Сійӧ висьталіс революция йылысь!
Тайӧ кывйыс бара дзирдыштіс Гриша водзын, югыд да грознӧй, кыдзи чардби...
Гӧрд знамя, муртса вӧрзьышталігтырйи, дӧлаліс Кейнин юр весьтын.
И друг воздухыс быттьӧкӧ поті пель чунӧдана йиркнитӧмысь.
Барон Тизенгаузен киас кутіс пистолет.
Кык латыш уськӧдчисны баронлань, ӧтиыс кучкис баронлы киас...
И бара вичкоын йиркнитіс лыйӧм шы.
Векньыдик фигурнӧй ӧшиньясын стеклӧясыс вӧсньыдика да ёся зилькнитісны, пӧтӧлӧкын ӧшалысь хрустальнӧй люстра нора зильмуніс.
Латышъясӧс барон дорысь йӧткыштісны бур паськӧма йӧз; найӧ, буракӧ, вӧліны немецъяс.
— Охранникъяс!
— мыйвынсьыс горӧдіс кодкӧ.
Скӧр чужӧмъяса том латышъяс уськӧдчисны хоръяссянь улӧ да зырисны баронлысь охранасӧ.
Муртса тыдыштліс Тизенгаузенлӧн кирпичнӧй чужӧмыс да воши бӧр.
Кейнин горзіс канцеле вывсянь кияссӧ водзӧ нюжӧдӧмӧн: ӧлӧдіс.
Сылӧн гӧлӧсыс ӧні оз вӧлі кыв.
Сэки сійӧ дугдіс горзыны да пӧсялӧм чужӧмсьыс чӧв олігтыр чышкис ньылӧмсӧ.
Пельӧссяньыс, кӧні помассис нин йӧтласьӧм-зырсьӧмыс, матыстчис сы дінӧ прӧстӧй нисьӧ мудер чужӧма, зумыд тэчаса латыш да кипыдӧсъяс вылас вайис сылы нёль револьвер.
Гриша мыш кузя визьнитіс йирмӧг: латыш нюммуніс!
Со кутшӧм йӧз найӧ вӧлӧмаӧсь!
— Ставныслысь оружиесӧ мырддим.
Ӧні найӧс вичкоысь вӧтлам — и митинг вылӧ!
Кейнин, юрнас довкйӧдлігтырйи, видзӧдліс револьверъяс вылӧ — тыдалӧ, вичкоын стычкаыс эз во сылы сьӧлӧм вылас, — сэсся, сералысь зон вылӧ видзӧдігмоз, сідзжӧ нюммуніс да ньӧжйӧник мыйкӧ шуис.
Латышъяс зырисны немецкӧй охранасӧ папертяс.
Быд немецӧс кутісны мышланьыс песовтӧм гырддзаясӧдыс.
Нӧйтӧм баронӧс петкӧдісны кияс выланыс.
Сы бӧрся нуӧдісны Альфредӧс...
Папертьсянь вӧлі тыдалӧ, кыдзи вӧв вылӧ чеччыштіс Викентий да гӧнитіс туй кузя.
Тизенгаузенлӧн лӧз пыкӧса синмыс ловзис.
Сыкӧд орччӧн сулалысь латыш лёкысь шпыньмуніс да шуис сылы:
— Водзджык на радлан: телеграфнӧй проводъяссӧ орйӧдлӧмаӧсь водз асывнас на.
Драгунъяс оз воны скачӧн!
— Ӧшӧдны баронӧс пипу вылӧ!
— горӧдіс кодкӧ.
Гриша аддзис Кирюшкаӧс.
Сійӧ писькӧдчис латышъяс чукӧр пыр.
— Пипу вылӧ!
Кейнин лэптіс кисӧ:
— Миянӧс оз интересуйт ӧтка барон.
Ӧтка барон мед мунас ӧні аслас гортӧ...
Кейнинлысь кывзысисны.
Оружиетӧг кольӧм охранаса косіник том немец пуксьӧдіс баронӧс экипажӧ, шӧйӧвошӧм кучер босьтіс киас вӧжжисӧ, пӧрысь Тизенгаузенкӧд орччӧн пуксис бумага кодь еджыд чужӧма Альфред; сійӧ полігтыр кыйяліс гӧгӧр... да друг аддзис Гришаӧс.
Ӧти здук найӧ видзӧдісны ӧта-мӧд вылас...
Сэсся кучер тракнитіс вӧжжисӧ, и коляска надзӧникӧн мӧдӧдчис туй кузя, кӧні ӧтар-мӧдарас сулалісны крестьяна, кодъяс видзӧдісны барон вылӧ зумыша да скӧра.
А сэсся дзик вичко дорын гӧрд знамя улӧ чукӧртчисны крестьяна — латышъяс да русскӧйяс.
Бара висьталіс Кейнин.
Сійӧ сёрнитіс гораа, сылӧн гӧлӧсыс паськаліс ылӧ да кыліс йӧлӧгаӧн вӧрын.
Сійӧс кытшалысь крестьяналӧн чужӧмъясныс быттьӧ югдісны.
Гриша аддзис Комлевлысь соколлысь кодь паськыда восьтӧм синъяссӧ, водзлань сетчӧм Иван-салдатӧс, аддзис латышъясӧс, кодъясӧс сійӧ аддзыліс кулӧм мортӧс вӧрын дзебигӧн, мый йылысь Гриша эз на вунӧд.
Со и тӧдса дзор латышка; сійӧ синсӧ лэдзлытӧг видзӧдіс Кейнин вылӧ — тыдалӧ, полӧ пропуститны кӧть ӧти кыв.
А со и Август Редаль.
Кытысь сійӧ босьтсис?
И пӧрысь Винца тані!
Кейнин чуксаліс ставнысӧ — и Гриша Шумовӧс тшӧтш — чорыда веритны победаӧ.
Народ кутас тышкасьны аслас шуд вӧсна, и сійӧ шедӧдас победа!
Кыпӧдчис народ-багатыр, и некодлы сійӧс ӧні веннысӧ — ни сьӧд баронъяслы, ни царскӧй жандармъяслы, некодлы!
Воас лун — и став му шарыс лоӧ народ-труженик киын, коді вермас ассьыс нэмӧвӧйся врагъяссӧ.
Тайӧ луныс воас, сійӧс виччысьны коли зэв этша нин.
Воас победалӧн час!
Кейнин помаліс сёрнитны, и ставныс, водзвыв сёрнитчытӧг, кутісны сьывны сьыланкыв — сійӧс Гриша кыліс первойысь на:
<rus>Смело, товарищи, в ногу</rus>!
Кызь сайӧ том зон кытшалісны Кейнинӧс да сыкӧд ӧтлаын мунісны, прӧщайтчиганыс шапкаяснас ӧвтчигтырйи.
А минута мысти, быттьӧкӧ дзик нинӧмтор эз и вӧв, воссис веж бал.
Вӧр дорын друг ӧтпырйӧ кутісны ворсны флейтист да скрипач, кыпыд йӧз чукӧр весьтын разалісны чеччалысь полькалӧн шыясыс.
Вӧрдорса эжа вылӧ прӧстмӧдісны кытш, том зон — буретш сійӧ, коді сетіс Кейнинлы нёль револьвер — кватитіс банйӧм чужӧма нылӧс да сыкӧд первой гӧгӧртіс кытшсӧ.
Регыд бал лои зэв кыпыд да гажа.
Сюсь тӧргӧвеч вайис луг вылӧ сур бӧчка, сылӧн отсасьысь кыскис ас вылас краситтӧм пызан.
Ты кузя кывтісны нывъяслӧн венокъясыс — кывтісны уна, уна венокъяс; гашкӧ, талун на пиысь ни ӧти эз вӧй.
Лӧсьыд вӧлі кыпыд йӧз чукӧрын Гришалы да Янлы!
Кодъюраяслӧн тӧлктӧм чужӧмъясыс паныдасьлісны шоча на, а став мукӧдыс талун кажитчисны ӧта-мӧдыслы другъясӧн.
И кыліс мужикъяс пӧвстын выль бур кыв: «ёрт».
Лӧсьыд вӧлі Гришалы Янкӧд... кытчӧдз найӧ эз казявны Август Редальлысь скӧр чужӧмсӧ.
10
Лесник горӧдіс пи вылас — и оз позь вӧлі гӧгӧрвоны, скӧралӧ сійӧ али шутитӧ:
— Полайдны!
Мун гортӧ, некытчӧ туйтӧм!
Сійӧ кватитіс Янӧс киӧдыс.
Ян эз вермы кутчысьны да шуис батьыслы латышскӧй кыв вылын:
— Тэ жӧ лэдзин...
— Ме лэдзи!
Ме эг тӧд, мый тані лыйсьыны кутасны!
— А ме тӧді?
Тайӧ вочавидзӧмыс и збыль быттьӧ дӧзмӧдіс Редальӧс.
Сійӧ кватитіс писӧ киӧдыс, и найӧ кыкнанныс ӧдйӧ мӧдӧдчисны мунны вӧрлань; лесник восьлаліс зэв гырысь воськовъясӧн, а Ян котӧртіс сыкӧд орччӧн.
Гриша кутіс котӧртны на бӧрся.
Вӧрыс лолаліс ыркыд уль руӧн, шонді югӧръяс муртса писькӧдчисны кыдз пуяслӧн да пипуяслӧн коръяс костті.
Тайӧ веж мирас вӧлі сэтшӧм лӧсьыд, мый Редаль казявтӧг надзмӧдіс воськовъяссӧ.
Сійӧ бергӧдчис Гришалань да, минута дыра думайтӧм бӧрын, шуис:
— Век жӧ коді нӧ сэні лыйліс?
Месӧ ачым вичкоас эг веськав...
— Барон Тизенгаузен.
— Кодӧс лыйис?
— Ог тӧд.
— Негодяй!
— горӧдіс лесник.
Гриша шензьӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ: Август Редальлӧн рыжӧй синкымъясыс вӧлі кӧрсьӧмаӧсь, кельыдлӧз синъясыс, кодъяс век сэтшӧм спокойнӧйӧсь, югъялісны.
Но тайӧ вӧлі ӧти здук.
Редаль лэдзис синъяссӧ увлань.
— Негодник!
— горӧдіс сійӧ пи вылас.
— Тэ кыдзи батьыдкӧд сёрнитін?
— Сійӧ абу мыжа, — шуис Гриша.
Редаль мыйкӧ дыра восьлаліс чӧла.
Сэсся шуис:
— Но, ті кыкнанныд лоӧй тӧлка детинкаясӧн да энӧ больгӧй сы йылысь, мый аддзылінныд Пеньяныын.
И кодӧс аддзылінныд — энӧ висьталӧй!
Ладнӧ?
— Ладнӧ, — шуис Гриша.
Код йылысь первойсӧ горӧдіс Редаль «негодяй» кывсӧ?
Ок, радейтӧны гырысьясыд мудеритны челядькӧд!
— Сэні кыліс кымыныськӧ лыйӧм, — паніс сёрни Август Редаль.
— Кыкысь!
Но, мед кыкысь; сідзкӧ, лыйліс эз ӧтнас барон.
— Тайӧ лыйліс барон.
— А сыысь кындзи коді?
— Ог тӧд.
Лыйліс барон.
А сэсся сылысь револьверсӧ мырддисны...
— Коді?
Коді мырддис?
— Ог тӧд...
— шӧйӧвошӧмӧн вочавидзис Гриша.
— Нинӧм тэ он тӧд!
— нурбыльтіс Редаль.
— И менам йӧюкыс нинӧм оз тӧд!
А он кӧ тӧдӧй, чӧв олӧй.
Кыкнанныд!
Кыланныд?
— Кылам, — вочавидзис Гриша ас пыддиыс и Ян пыдди.
— А то тэнсьыд ме кучиктӧ куля!
— Редаль кватитіс писӧ шошаӧдыс, но ӧні вӧлі нин тыдалӧ, мый тайӧс вӧчӧ сійӧ оз серьёзнӧя.
— Ме, ковмас кӧ, кучиксӧ куля аслам пилысь, а тэнсьыд, Грегор, куляс кучиктӧ тэнад батьыд.
— Менам бать менсьым кучикӧс оз куль, — зэв збыльысь вочавидзис Гриша.
— Но, мамыд куляс.
Сійӧ куляс, метӧ сійӧс тӧда нин.
Мам йывсьыс Гриша и ачыс падъяліс: гашкӧ, сійӧ и куляс сылысь кучиксӧ да.
— А тэ, Август дядь, сылы эн висьтав.
— Эстшӧм тэ тӧлка!
Гриша чӧв ланьтіс.
Сійӧ ачыс ас йывсьыс тӧдіс, мый сійӧ тӧлка.
— Сэтшӧм тӧлкаяслы, кыдзи ті кыкнанныд, колӧ на ещӧ и ещӧ тӧлксӧ сюйны мырдӧн бӧрсяньныд...
Медым чардакъястіыд эз ветлы тӧв.
Но детинкаяс аддзисны нин, мый Редаль шмонитӧ.
Найӧ мунісны вӧр туйӧд куимӧн, и сёрниыс помассис зэв бура, кор нин матыстчисны усадьба дорӧ.
Редаль шуис детинкаяслы:
— Но ладнӧ!
Кутам ставным куимнанным чӧв овны.
А ылалӧмӧн болькнитанныд — мыйвынсьыд горзігтыр кутанныд сьывны.
Мыйвынысь горзігтыр сьылӧм Гриша тӧдіс.
Кодкӧ ӧти первой шуліс: «Ванька, Ванька, мыйвынысь горзігтыр сьыв, коді помӧдз оз вермы нуӧдны, сылысь пельяссӧ нетшкыны!» И сэки ставныс горзісны — горзісны ӧти нота вылын, — и быдӧн зілис лолыштӧмсӧ кутны кыдз позьӧ дырджык.
Кодлӧн лолыштӧмыс эз тырмывлы да сійӧ ланьтліс первойӧн, сійӧс нетшкылісны пельӧдыс.
Нетшкылісны ёна, сьӧлӧмсяньыс.
Мыйвынысь горзігтыр сьылӧм частӧ помасьлывліс синваӧн.
Мыйвынысь горзігтыр сьылӧмын челядь век ворссьылісны гырысьяслы — налӧн лолыштӧм кыссис дырджык.
И вот ворсны кӧ тадзи Редалькӧд — сідзкӧ, збыльысь нин нетшкасны пельӧдыд.
Тайӧ луннас Гриша сідзи и эз аддзыв ни бипур, ни хороводъяс, ни ты берег вылын ыпъялысь сир бӧчкаяс.
Но та пыдди быттьӧ паськыдджыка да ылӧджык сійӧ аддзис асьсӧ кытшалысь мирсӧ.
Кутшӧм йӧзӧс сійӧ аддзыліс талун!
Ёнъясӧс да повтӧмъясӧс, кодъяс быттьӧ аддзӧмаӧсь нин Кӧрт шорлысь волшебнӧй васӧ...
Эмӧсь свет вылын и лёк злӧдейяс.
Эмӧсь сьӧд баронъяс.
Эм чёрнӧй сотня — кывсьӧ, дзик на неважӧн сійӧ грӧмитӧма да грабитӧма дорйысьны вермытӧмъяслысь керкаяссӧ.
Но эмӧсь му вылын йӧз, кодъяс тышкасьӧны сьӧд лёклунлы паныд, тышкасьӧны народ вӧсна, народкӧд ӧтвылысь, тышкасьӧны помӧдз, кутасны тышкасьны победа шедӧдтӧдз, ни ассьыныс, ни враглысь олӧмсӧ жалиттӧг.
11
Тревога, кутшӧмкӧ смутнӧй тревога чувствуйтчис быдторйын.
Йӧзыс мукӧддырйи мыйлакӧ заводитлісны сёрнитны вашкӧдчӧмӧн, видзчысьӧмӧн гӧгӧр видзӧдлывлігтырйи.
Рытъясӧ Минай, Винца да Трофимов чукӧртчывлісны ыліса амбар дорӧ да ньӧжйӧник сёрнитлісны дыр, пемдытӧдзыс.
Кыдзкӧ ӧтчыд пан Пшечинский петіс терпениесьыс да горӧдіс Минай вылӧ:
— Гашкӧ, тырмас сэсся кывнад уджавнытӧ?
Аски колӧ водз чеччыны!
Минай лэдзис шапкасӧ синкымъяс вылас да немтор эз вочавидз.
И эз вӧрзьы места вывсьыс.
Перфильевна недель чӧж нин гӧститіс карын.
А барон Тизенгаузен йылысь сёрнитісны, мый сійӧ пыр кежлӧ мунӧма, семьянас.
Быдпӧлӧс эмбурсӧ имениесьыс квайтымын додьтыр нуӧмаӧсь сы бӧрся карӧ.
Гришалӧн мамыс ӧні тшӧкыдджыка котравліс помещик керкаӧ, кухняас.
И бӧр волывліс сэсянь страшнӧй юӧръясӧн:
— Карын чёрнӧй сотня перъялӧ студентъяслысь синъяссӧ шпилькиясӧн.
Либӧ:
— Всемирнӧй война лоӧ!
Всемирнӧй война йылысь сёрнитлісны и войдӧр, быттьӧкӧ регыд заводитасны ставныс ӧта-мӧдсӧ виавны, коді кольӧ ловйӧн — некод оз тӧд.
Тадзи гижӧма важ книгаясын.
Но, детинкаяслӧн асланыс делӧяс.
Найӧ оз вермыны помтӧг, быдса лунъяс чӧж думайтны гырысьяс йылысь.
И гырысьяс ӧні омӧльджыка думайтісны челядь йылысь.
Гриша да Ян регыд мысти гӧгӧрвоисны тайӧс да смелджыка, юасьтӧг, мунлывлісны муяс вылӧ, вӧрӧ.
Аддзисны пожӧм ягысь тӧдтӧм овраг: сылань весиг трӧпаяс эз вӧвны, некод сэні абу на вӧвлӧма.
Овраглӧн кырйыс лыа гӧрд доръяснас кыпӧдчис пожӧмъяслань.
Детинкаяс сатшкалісны овраглӧн джуджыд доръясас бедьторъяс да, вӧрсьыс изъяс чукӧртӧм бӧрын, овраг пыдӧссянь лыйлісны бедьясысь вӧчӧм вражескӧй войскаӧс бомбаясӧн.
А сэсся уськӧдчылісны веськыда паныд, вӧйласисны небыд лыаас, усьлісны, чеччылісны, рукопашнӧй тышын босьтлісны крепость.
Тайӧ лунъясӧ лои ӧти событие, коді колис Гриша пев чунь вылӧ паметнӧй пас.
Ыджыд кост бӧрын (вӧвкӧд лёктор лоӧм бӧрын первойысь) детинкаяс паныдасисны садйын Перфильевналӧн нывъяскӧд.
Тайӧ пӧрйӧ нывкаяс эз повзьыны.
Найӧ кыскисны кер дінӧ, коді куйліс потшӧс дорын, ыджыд пӧв.
Ыджыдджык нывкаыс лючкиа-бура пуктіс пӧвсӧ шӧрвыйӧнӧдыс кер вылӧ да сетіс команда чойыслы:
— Ирочка, пуксьы мӧдар помас!
Ирочка вылӧ Ян видзӧдіс синсӧ вештывтӧг.
Медбӧрын тайӧс Гриша казяліс да тувкыштіс сылы бокас.
Ян эз дугды видзӧдӧмысь.
Гриша скӧрмис да гораа шуис:
— Ирочка — тэ дурочка!
— Тэнӧ бара нӧйтасны!
— горӧдіс ыджыдджык нывкаыс.
— Кыдзи сэкитӧ!
— Сійӧ чеччыштіс пӧв вывсьыс.
— Мун татысь!
Ӧтвет пыдди Гриша ассьыс кисӧ сюйис пӧв улас:
— Ог лэдз качайтчынытӧ.
Ыджыдджык нывкаыс пуксис ӧти пӧв помас, ичӧтджыкыс — мӧд помас.
Гриша эз удит кыскыны кисӧ, певйыс коли пӧв улас.
Нывкаяс кутісны качайтчыны, кыдзи качай вылын.
Гриша мурч-курччис пиньяссӧ, чӧв оліс.
Первойӧн горӧдіс Ян:
— Мый ті вӧчанныд?
Кор нывкаяс чеччыштісны пӧв вывсьыс, Гришалӧн чуньыс вӧлі лязалӧма, лӧз гыж увсьыс лёкысь войталіс вир.
Сійӧ эз бӧрддзы.
И шуис Янлы:
— Тэ вӧсна.
Сэсся гыжйыс дыр вежис, и Гриша сійӧс быд лун петкӧдліс Янлы да вообщӧ быдӧнлы, кодъяс кӧсйисны видзӧдлыны, да неуна гордитчис аслас доймӧм чуньнас.
Сэсся сійӧ юаліс Янлысь:
— Мыйла тэ сэтшӧм дыр видзӧдін сы вылӧ?
Ян вочавидзис яндысигтыр:
— Сійӧ мича.
Гриша эз кут дэльӧдны другсӧ.
Кӧсйис, да эз кут.
Сылы кыдзкӧ эз ло лӧсьыд...
... Карысь воис кыпыд Перфильевна да гораа шуис Пшечинскийяслы:
— Риго-Орловскӧй туй ӧні водзӧвылӧ бастуйтны оз кут, о-оз!
Ӧні татчӧ мыйта колӧ салдатъясӧс вайӧдасны.
Забастовкаяс йылысь Гриша кывліс.
Рабочӧйяс шулісны «баста» и эновтлісны уджсӧ.
Медся бура тайӧ артмывліс кӧрт туй вылын.
Оз кутны уджавны туйяс, сэки царыд быттьӧ киястӧм: ни войска вайӧдны, ни пушкаяс, ни салдатъяслы пызь...
Беда!
Сідзкӧ, рабочӧйяс абу вермӧмаӧсь кутчысьнысӧ, дугдӧмаӧсь бастуйтны.
Но, нинӧм, чукӧртасны вынъяс, ещӧ кутасны бастуйтны, Перфильевна водз радуйтчӧ.
Коли кымынкӧ лун — тыдовтчис и Дамберг фотографическӧй аппаратнас.
Сійӧ снимайтіс помещицалысь семьясӧ гувернанткаыскӧд ӧтлаын садъяс, цветочнӧй клумба дорас, сэсся кильчӧ пос тшупӧдъяс вылас, сэсся садӧк дорын.
Бать дорӧ Ребенишкиысь воис Шпаковский.
Дамберг аддзыліс учительӧс, дыр видзӧдіс сы вылӧ ылісянь и сэсся увереннӧя да скӧрысь шуис помещицалы:
— Сэтшӧмъяссӧ, кутшӧм сійӧ — лӧз дӧрӧмаяссӧ, кузь юрсиаяссӧ, — колӧ пырысь-пыр жӧ пуксьӧдны тюрьмаӧ.
Шпаковскийлӧн батьыскӧд сёрни тайӧ пӧрйӧ Гришалы кажитчис яснӧйджыкӧн мукӧддырсяяс серти.
Найӧ сёрнитісны мужикъяс йылысь, сы йылысь, кыдзи найӧ важӧн, ёна важся кадӧ, кыпӧдчывлісны асланыс врагъяслы паныд.
Воюйтлісны.
Помланьыс нин Шпаковский думыштчӧмӧн шуис:
— Сёрмисны миян мужикъяс, сёрмисны!
Налы эськӧ колӧ вӧлі заводитны, кор Риго-Орловскӧй туй эз уджав, кор Ригаын эз на ставыс ещӧ помась...
— Латышъяс, — вочавидзис Гришалӧн батьыс, — латышъяс — из кодь чорыд йӧз.
Миянӧс, русскӧйясӧс, ӧдйӧджык ӧзтан.
Да латышъястӧгыд мый нӧ вӧчан?
— Тэ тайӧ, Иваныч, мый йылысь?
— видзчысьӧмӧн юаліс Шпаковский.
— Миян и пугачёвщина вӧлі — со кутшӧм размахыс: Москваӧ мужикъяс мӧдӧдчисны!
И Разин.
И эсійӧ... тэ кыдзкӧ меным ӧтчыд сы йылысь висьтавлін, вунӧді нимсӧ ме...
— Болотников.
— Но да, Болотников.
А латышъяслӧн?
Ме татшӧмторсӧ на йылысь нинӧм эг кывлы.
— Сідзкӧ, тэ он тӧд немецкӧй баронъяслы паныд налӧн тыш йылысь.
Да найӧ уна сё во чӧж тышкасисны асланыс нэмӧвӧйся врагъяслы, баронъяслы паныд!
А кор вывті, вывті сьӧкыд лои, кытчӧ бергӧдчыліс латыш-труженик?
Асыввылӧ, русскӧй народлань.
И Пугачёв йылысь латышъяс тӧдӧны, тайӧс ме тэныд збыльысь висьтала!
И сідзжӧ бунтуйтісны...
Кор Пугачёв лӧсьӧдчис мунны Москваӧ, Курляндияын мужикъяс став йӧз дырйи нӧйтісны губернатор Броунӧс.
— Но да!
— Историческӧй факт.
Бать зэв гораа серӧктіс:
— Абу сідзи, тайӧ миян!
Миян, русскӧйяс!
И ставсьыс лӧсяланаджык — староверъяс.
Кевмасны, кевмасны енлы, а сэсся босьтасны да губернаторсӧ и нӧйтасны.
Хо-хо-хо!
— А латышъяс эськӧ эз вермыны?
— Эз.
Латышъяс эськӧ тӧдан мый вӧчисны тайӧ губернаторыскӧд?
Места вылас эськӧ виисны.
Обязательнӧ эськӧ виисны.
А нӧйтны да сэсся вӧля вылӧ лэдзны — тайӧс нин сӧмын миян и вермисны думыштны!
— Мый нӧ, тэ ногӧн, русскӧй мужикыд небыдджык сьӧлӧма али мый?
— Абу сыын делӧыс.
Да губернаторлы нӧйтӧмыс, гашкӧ, смертьысь лёкджык.
Но ачыд думышт: дворянинӧс — и нӧйтісны.
Сылы та бӧрын ӧтитор кольӧ: сьыліас аслас киӧн петля шыркнитны, овны сылы водзӧ оз позь...
— Но вот и ӧшибитчин: и Броун коли ловйӧн и Курземын, кӧні тайӧ лои, ни ӧти русскӧй мужик эз вӧв.
Сэні ставыс латышъяс.
Бать думыштчис.
Сэсся бара кутіс вак-вакӧн серавны:
— Да, тэ думыштлы: нӧйтны губернаторӧс!
Ох-хо-хо!
А тэ он пӧръяв?
— Историческӧй факт.
Горничаӧ пырис мам, и учитель кутіс сёрнитны мӧдтор йылысь:
— Кад нин тэныд, Иваныч, думыштлыны сы йылысь, кыдзи питӧ училищеӧ инавны.
Иван Шумовлӧн чужӧмыс лои букыш.
— Гриша, кӧсъян велӧдчыны?
— юаліс Шпаковский.
— Гимназистӧн лоан, югыд кизьяса!
А сэсся студентӧн.
Абу омӧль?
— Ог кӧсйы лоны студентӧн, — вочавидзис Гриша.
— Мыйла нӧ сідзи?
— Студентъяслысь синъяссӧ перъялӧны.
Бать да Шпаковский видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс.
— Кывлӧма кытыськӧ...
Карын татшӧм случай вӧлӧма.
— Батьӧ, а мыйла чёрнӧй сотняыс студентъяслысь синъяссӧ перъялӧ?
— И кытысь тэ татшӧмторъяссӧ кывлін?
— Батьӧ, а мый ме тэныд висьтала: аддзам волшебнӧй ва да сэки нӧйтам чёрнӧй сотнясӧ.
Эмӧсь йӧз, кодъяс тышкасьӧны нин сылы паныд.
Батьыс сывйыштіс писӧ:
— Но мыйла тэ век мыйсюрӧ думайталан!
Волшебнӧй ва...
А ӧнтай повтӧм старик йылысь пыр висьталін.
Эстшӧм йӧюк!
Код рӧдӧ тэ сӧмын мунӧмыд-а?
Пырысь-пыр жӧ шыасис мамыс:
— Рӧднӧй батьыс кодь, абу жӧ мӧд кодь!
Керкаас котӧрӧн пырис Перфильевналӧн кухаркаыс, Анфиса:
— Иваныч!
Кӧзяйка тэныд тшӧктӧ мунны вӧлӧн Ребенишкиӧ.
Дзик пыр жӧ.
— Мый сійӧ сідзи ӧзйӧма?
— Быттьӧкӧ садӧвӧй кӧйдысла ли, мый ли.
Ӧнтай сійӧ сёрнитчис Лещовкӧд, миянлы вылӧ кӧйдыссӧ сылы Питерысь вайӧмаӧсь.
Шпаковский чеччис:
— Но, сідзкӧ, и ме муна.
Найӧ мунӧм бӧрын час кык мысти миртуй вылын тыдовтчис йӧз чукӧр.
Локтісны заозерскӧй, пеньянскӧй, ковшинскӧй, граудинскӧй мужикъяс.
Гриша котӧртіс плетень дорӧ.
Сійӧ аддзис сылы тӧдса и тӧдтӧм йӧзӧс.
Первой радас восьлалісны Кейнин, Иван-салдат, мудеркодь-кыпыд чужӧма том латыш (сійӧ, коді вайліс Кейнинлы револьверъяс), Кирюшка Комлев.
Восьлаліс Минай дед — зэв нин пӧрысь латышкӧд орччӧн, коді мышкыртчӧма нин да мыджсьӧма кӧстыль вылӧ.
Вӧліны и нывбабаяс.
Гриша аддзис дзор латышкаӧс, коді кладбище вылын сьыліс молитва моз: <rus>«Слезами залит мир безбрежный!..»</rus>
Кык ныв мунісны сыкӧд орччӧн.
«Затишье» некор на эз аддзыв та мында йӧзӧс.
Дукӧс вывтіыс мунігмозыс тэрмасьӧмӧн тасмаасиг пӧрысь Винца посни воськовъясӧн котӧртіс Гриша дорті, воис Минай дед дорӧ да кутіс восьлавны сыкӧд ӧтмоза, салдатъяс моз.
Пан Пшечинский матыстчис плетень дорӧ, горӧдіс сибдӧм гӧлӧсӧн, скӧрысь:
— Мунӧй, мунӧй, йӧйяс!
Мирсӧ кӧсъянныд мӧдарӧ путкыльтны?
Этша тіянлы бӧрладорса ворота пырыд тӧлксӧ тувъялӧмаӧсь!
Сылы некод эз вочавидз.
Быттьӧкӧ гут дзизгыштіс.
Весиг пӧрысь Винца эз бергӧдчыв арендатор шыасьӧм вылӧ.
Кильчӧ вылас сулаліс чышъянтӧм сьӧд синъяса Тэкля.
Тыдалӧ, петӧма тэрмасьӧмӧн — сьӧкыд кӧсаясыс сылӧн куйлісны пельпомъяс вылас, ӧшӧдчӧмаӧсь коскӧдзыс.
Эз, и сы вылӧ некод эз видзӧдлы, весиг Иван-салдат.
Дыр мунісны «Затишье» дорті крестьяналӧн чӧв олысь радъясыс.
Кодкӧ Гришакӧд орччӧн надзӧник шуис:
— Тизенгаузенъяс вылӧ кыпӧдчӧмаӧсь...
И друг мыйвынсьыс горӧдіс Пшечинский:
— Кытчӧ?!
Кытчӧ, <lav>лайдак</lav>?!
Минай, коді вӧлӧма таӧдз кӧнкӧ мӧдлаын, котӧрӧн вӧтӧдіс ассьыс землякъяссӧ.
Сійӧ видзӧдліс бӧрӧ Пшечинский горӧдӧм мысти, кӧсйис мыйкӧ шуны, сэсся ӧвтыштіс кинас да котӧртіс водзӧ.
12
Вой кежлӧ бӧр воис батьыс.
Гриша первойӧн уськӧдчис сы дорӧ:
— Ӧнтай таті мужикъяс мунісны — Тизенгаузенъяс вылӧ кыпӧдчӧмаӧсь!
Заозерскӧйяс, пеньянскӧйяс, ковшинскӧйяс...
Но быдса войска!
Иван Шумов пыдісянь ышловзис:
— Со... заводитчис, сідзкӧ.
И, быттьӧ ас водзсьыс немтор аддзытӧг, кутіс мыйкӧ корсьны кималаснас стенсьыс — корсис, тыдалӧ, шапкасӧ, кодӧс сӧмын на пӧрччис.
И пырысь-пыр жӧ мам горӧдіс лэчыд гӧлӧсӧн:
— Ог лэдз!
Сы горӧдӧм вылӧ зыбкасянь шыасис ичӧтик Ефимка, коді бӧрддзис гораа да шога.
Бать воськовтіс водзӧ, мам сы вылӧ уськӧдчис пидзӧсчань вылас да сывйыштіс батьлысь сапӧгъяссӧ:
— Ог лэдз!
Пиянтӧ...
пиянтӧ эн губит!
Ичӧтик чулансьыс сылы лӧсявтӧм тэрыб воськовъясӧн петіс бабыс, кватитіс Гришаӧс тіралысь кияснас да кутіс нуӧдны ас бӧрсяыс:
— Петам, рӧдимӧй, керкаысь, петам...
Батьыд мамыдкӧд эз ладмыны, сы вылӧ миянлы видзӧдны оз позь, петам...
Сійӧ петкӧдіс Гришаӧс кильчӧ вылӧ да кокнас кутіс корсьны пос тшупӧдъяссӧ.
— Баб, пемыд нин, кытчӧ ми мунам?
— Садйӧ мунам, садйӧ.
Садйыс кажитчис пемыдӧн сӧмын первойсӧ.
Регыд мысти коръяс вылас кутіс тіравны розӧвӧйкодь рӧма дзирд.
Гриша бергӧдчис: кӧнкӧ ылын лӧня да грознӧя кыпӧдчис би югӧр.
Пернапасасигтыр баб мыйкӧ шӧпкӧдіс.
Пемыдас кыліс гора гӧлӧс:
— Но, ӧні мӧдӧдчис!
Заводитчис — он кут!
Кодкӧ воча шыасис — тыдалӧ, пан Пшечинский:
— Менам йӧйяс мунісны...
Чӧрт дорӧ адӧ!
— И чӧв олыштӧм бӧрын: — Со мудер бабаыд!
Ыстіс карӧ ассьыс йӧзсӧ — и Шумовӧс и Редальӧс.
А менам йӧйясыс...
ӧні налы веськыд туй — тюрьмаӧ.
Ылысса би югӧр содіс да друг торжествуйтігтыр ыпнитіс вывлань, вевттис небесаджынсӧ да пыр жӧ чиніс.
— Тыдалӧ, нянь ӧзйис...
Гриша тӧдіс Трофимовлысь гӧлӧссӧ.
Дыр сулалісны бабыс внукыскӧд да видзӧдісны ылысса пӧжар вылӧ.
Да и, колӧ чайтны, тайӧ войӧ «Затишьеын» некод эз узь.
Кор бӧр пырисны керкаас, мамыс пӧрччысьтӧг куйліс крӧвать вылын, юрсӧ вевттьӧма пӧдушкаясӧн.
Батьыс пукаліс ӧшинь куричӧ пельпомнас сьӧкыда мыджсьӧмӧн.
Гриша жалитӧмпырысь дыр видзӧдіс батьыс вылӧ.
Сэсся матыстчис, надзӧникӧн юаліс:
— Батьӧ... тэ эн мун?
Бать лэптіс дзугсьӧм юрсиа сьӧкыд юрсӧ:
— Эг, эг мун, пиукӧй.
Омӧльтчис тайӧ вой бӧрас Иван Шумов.
Ребенишкиысь Пшечинский вайис юӧръяс: орчча вӧлӧстьын драгунъяс нӧйтӧмаӧсь кувтӧдзыс нёль мужикӧс.
Тизенгаузенъяслӧн сотчӧм усадьбаас олісны ингушъяс, верзьӧмӧн ветлісны сикткостса туйясӧд — повзьӧдлісны крестьянаӧс гӧгӧрвотӧм, аслыснога синъеджыдъяснас.
Новокшонов помещикъяс ордӧ воис драгунъяслӧн эскадрон: лоӧ мужикъяскӧд расправа.
Водз асылын <rus>«Затишье»</rus> пыр куйӧд кыскалан телегаын нуисны кӧрталӧм Иван-салдатӧс.
Кыкнанладорас ыджыд вӧвъяс вылын, сабляяссӧ пуртӧссьыс кыскӧмӧн, гарцуйтісны жандармъяс.
Тэкля сулаліс плетень дорын ёна повзьӧмсьыс паськыд синъяса.
Иван бергӧдчис, видзӧдліс сы вылӧ гудыр синъясӧн, кыв шутӧг.
Тэкля шога ӧвтыштіс кияснас да тупкис чужӧмсӧ партукнас.
Сэсся Ребенишкиын арестуйтісны Винцаӧс.
А Минай воши, сы йылысь нинӧм оз вӧлі кывсьы.
Пшечиниха сійӧс жалитіс:
— Вот вӧлі морт!..
Куим пыдди уджаліс!
— Га!
— шыасьліс та вылӧ Казимир Пшечинский.
— Сійӧ эз вӧв морт, а ош.
Сійӧ и нёль вӧв пыдди вермис уджавны.
Ӧні сылы — Сибирь...
А Иван-салдатлы виселица.
Присяга нарушитӧмысь!
Субӧта рытӧ Савны сиктысь медся пӧрысь куим старик локтісны Перфильевна кильчӧ дорӧ, дыр сулалісны шапкаястӧг ӧшинь улас, виччысисны помещицаӧс.
Медбӧрын сійӧ петіс да шуис гораа, скӧр гӧлӧсӧн:
— А-а!
Локтінныд, сӧкӧлъяс... вежӧрсялінныд!
Старикъяс улӧдз копрасисны, мыйкӧ муртса кывмӧн нурбыльтыштісны — Гриша эз кыв.
Сэсся на пиысь медся пӧрысьыс, муртса пидзӧсъяссӧ кусыньтӧмӧн, уси Перфильевна кок улӧ.
Но сэки кильчӧ дорӧ матыстчис Иван Шумов, лэптіс стариксӧ да ярскӧба шуис Перфильевналы:
— Эн издевайтчы морт вылас!
— А тэ коді — менӧ велӧдны босьтчин?!
Тэ мый тайӧ?!
— горӧдіс помещица.
— Режицкӧй уездын, кывсьӧ, драгунъяс кодсюрӧлы мышкуас <ns>ми-ича</ns> узоръяс рисуйталӧмаӧсь!
— Аттьӧ висьтав, мый тэныд нинӧмтор эз вӧчны савенскӧйясыд.
— Грӧзитчылісны!
Грӧзитчылісны...
А тэ бокын сулалін, видзӧдін!
— Мый нӧ, ме эг ӧтнам — и мукӧд свидетельяс аддзысясны...
Перфильевна читкыртіс синъяссӧ:
— Ак, тэ нин и меным паныд свидетельӧ дась гижсьыны?
— А мый кӧть и сідзи.
— Иван Шумов сьӧкыда лолыштіс: — Но, вот та вылӧ ӧні кежлӧ и сувтлам.
— Сэсся бергӧдчис старикъяслань: — Муналӧй, батьяс, гортаныд.
Энӧ тревожитӧй асьнытӧ весьшӧрӧ.
Энӧ улӧ пуктӧ асьнытӧ!
— «Батьяс!»
— ёся чирӧстіс Перфильевна.
— А челядьныд тіян кӧнӧсь?
Кӧні Кирюшка Комлев?
Мед сійӧ меным копыртчылас, сэки и ме сета ассьым ӧтвет.
А ӧні виччысьла на: драгунъяс, висьталӧны, карын унаӧнӧсь, тырмас и «Затишьелы»...
Иван Шумов сывйыштіс кык старикӧс, нуӧдіс найӧс бокӧ.
Коймӧдыс муніс сы бӧрся, муртса-муртса кыскис кокъяссӧ: и пӧрысь жӧ нин вӧлі мортыс!
Перфильевна горӧдіс налы:
— Кытчӧ мунанныд?!
Ог тшӧкты!
Ме тані кӧзяйкаыс!
Старикъяс сувтісны шӧйӧвошӧмаӧсь.
Иван Шумов гораа шуис:
— Тырмас!
Энӧ копрасьӧй сэсся, мунӧй, ен тіянкӧд.
И, бледӧдӧма, бергӧдчис помещицалӧн кильчӧлань.
Но Перфильевна сэні эз нин вӧв: сійӧ ёна скӧралігтыр пырис керкаас.
А мӧд кильчӧ вылас, нярмӧм кыдз пу бердын, кодӧс кералісны на праздник вечернянас, сулаліс Гришалӧн мамыс да, морӧс бердас кияссӧ топӧдӧмӧн, видзӧдіс повзьӧм синъясӧн.
Иван Шумов ӧвтыштіс кинас да муніс сэтысь.
13
Гриша садьмис да аддзис тӧдтӧм мортӧс.
Тайӧ мортыс ветлӧдліс комнататі, сёрнитіс надзӧник.
Пызан сайын ичӧт биа лампа дорын, гырддзаяс вылас мыджсьӧмӧн, пукаліс батьыс да кывзіс.
— Но, мый нӧ ме висьтала тэнад вопросъяс вылӧ, Иван Иванович?
Кутам тышкасьны водзӧ.
А кыдзи пӧ мӧдногыс?
Но, шуам, ӧтиӧс виисны, мӧд повзис, — а миян делӧыс всё равно оз вермы сувтны.
Мукӧд йӧз аддзысясны.
Некутшӧмногӧн миян делӧ оз сувт!
Тӧдтӧм морт матыстчис пызан дорӧ, и лампалӧн слаб югӧр улысь Гриша аддзис быттьӧ би вылын сьӧдӧдӧм банбокъяса, дзик на том чужӧм, гӧгрӧс юрсӧ вӧлі шырӧма; сьӧд синъясыс веськыда видзӧдісны Гриша бать вылӧ.
Тӧдчӧ вӧлі, мый гӧстьыс мыйлакӧ скӧралӧ, — синкымъясыс сылӧн кӧрсьӧмаӧсь.
— Дӧверитан кӧ меным...
— кыдзкӧ эз смела заводит батьыс.
Но тӧдтӧм морт торкис:
— А дӧвериетӧг ме ӧмӧй эськӧ дзебсясьны вои тэ ордӧ?
— Но, сідзкӧ вот, ме кӧсйи юавны ещӧ ӧтитор йылысь: тэ асланыд заводын кодӧс аддзылін?
Сэтшӧм жӧ мастерӧвӧйясӧс, кыдзи и ачыд.
А помнитан тэ миян став Россия йылысь, неграмотнӧй, пемыд мужикъяс йылысь?
Да грамотнӧйясыд ӧд...
Менӧ босьт: ме, гашкӧ, сё книга лыдди, сыысь не этшаджык.
А аддза ме ас водзысь веськыд туй?
Ог!
Ме гӧгӧрын ставыс гудыр, а то и дзик пемыд.
Ӧтитор ме тӧда: сэтшӧмъясыс, кыдзи тэ, — китыр йӧз.
Но кытчӧ ті войскалы паныд, пушкаяслы паныд?
Гӧсть заводитіс сёрнитны важмозыс ньӧжйӧник, но сэтшӧм аслыспӧлӧс вынӧн, мый Гриша кыпӧдчыштіс вольпась вылас ӧти дӧрӧм кежсьыс сылы аслыс гӧгӧрвотӧм волнениеысь.
Гӧсть висьталіс йӧз чукӧр йылысь, кодъяс мунӧны крут бужӧда да дзескыд туй кузя...
Мунӧны найӧ ки-на-ки зумыда кутчысьӧмӧн.
Найӧс гӧгӧрыс кытшалӧмаӧсь врагъяс да мунӧны на би улын...
Гришалы зэв бура син водзас сувтіс крут бужӧд, и сы дорйывті мунӧны йӧз, кодъяс кутчысьӧмаӧсь кияснас.
А ылын степын ӧзйӧ лёк туналысь би.
Сэсся дыр чӧв олісны.
Иван Шумов юаліс вашкӧдӧмӧн:
— Тайӧ тэ кодлысь кывъяссӧ шуалін?
— Сылысь, код бӧрся ми мунам.
— Ті?
Большевикъяс?
— бара вашкӧдіс бать.
— Но, вот ӧні и артышт: ме тані матігӧгӧрас мужикъяс пиысь медся грамотнӧй, а и ме тӧлкӧн ог гӧгӧрво, мый тайӧ кывйыс значитӧ...
сьӧлӧмӧн, гашкӧ, и кыла, а вежӧрӧн — ог, ог разберитчы.
Гӧсть чӧв олыштіс, шпыньмуніс:
— Неважӧн ме кӧрт туйвывса вагонын кывлі, кыдзи ӧти пассажир тӧлкуйтіс: «Большевикъяс — сійӧ найӧ, кодъяс народлы кыдз позьӧ унджык бур кӧсйӧны, та вӧсна и тадзи найӧс шуӧны».
Но, а стӧчджыка кӧ шуны — тайӧ рабочӧй класслӧн партия, коді народлӧн шуд вӧсна тышын повтӧг мунӧ водзын...
И кутас мунны помӧдз!
Ме тэныд, Иваныч, ӧти ичӧтик книга коля, лыддян — унатор гӧгӧрвоан!
Сӧмын бокӧвӧй синъясысь дзеб сійӧс.
— Аттьӧ!
— пӧся шыасис та вылӧ Шумов.
— Дзеба!
Гӧсть бара кутіс ветлӧдлыны комнатаӧд.
— Аддзылін тэ, Иван Иваныч, коркӧ: бузгӧ шор, сӧмын на ойдӧма, сылы эськӧ паськыдджыка писькӧдны аслыс туйсӧ, а оз — видзӧдан, пырӧ му улӧ, оз тыдав сійӧ.
Дзикӧдз воши?
Эз!
Воас кад, сійӧ шорыс петас му увсьыс уна ваа, вынйӧра юӧн!
Гриша кыпӧдчыштӧмӧн видзӧдіс паськыда восьтӧм синъясӧн.
И гӧсть, сылань бергӧдчӧм бӧрын, аддзис сійӧс:
— Видзӧд, Иваныч: тэнад наследникыд, вӧлӧмкӧ, оз узь!
— Да сійӧ, мыйкӧ кӧть и кывліс, нинӧмтор эз гӧгӧрво, — быттьӧкӧ гӧстьсӧ успокоитны кӧсйӧм могысь шуис бать.
— Ме ставсӧ гӧгӧрвои!
— скӧрысь шуис Гриша.
Гӧсть серӧктіс, локтіс матӧджык вольпась дорӧ:
— «Гӧгӧрвоин, Ванюшка?» — «Гӧгӧрвои, бабушка».
— «Мый нӧ тэ гӧгӧрвоин, Ванюшка?» — «А нинӧм, бабушка».
Гриша тайӧ мойд заводитчан кывъяссӧ тӧдіс.
И скӧрысь мӧдысь шуис:
— Ме ставсӧ гӧгӧрвои!
— Эн шумит, — шыасис батьыс: — садьмас мамыд, сэки вот гӧгӧрвоан!
Гриша тэрмасигтыр, гусьӧник, медым не садьмӧдны мамсӧ, кутіс висьтавны:
— Ті тані — шор йылысь... Кӧрт шор йылысь тӧлкуйтінныд.
Ме сы йылысь важӧн нин тӧда, ме, гашкӧ, ачым кута сійӧс корсьны.
Гӧсть пыр на нюмъяліс да кипыдӧснас ниртыштліс шырӧм юрсӧ:
— Со аддзан, Иваныч: сійӧ и збыльысь ставсӧ гӧгӧрвоӧма.
На сёрниысь садьмис эз мамыс — сійӧ узис чорыда, — садьмис бабыс.
Сійӧ петіс аслас ичӧтик чуланысь, ичӧтик тушаа, ньӧти шумтӧг; сылӧн сьӧдов платьеыс пӧшти эз торъяв керкапытшса рӧмыдсьыс.
И заводитіс тупкавны ӧшиньсӧ.
Гӧсть эз пырысь-пыр казяв сійӧс да шӧйӧвошӧмӧнмоз сувтіс.
Бабыс кӧритӧмӧн шуис:
— Йӧзыс аддзасны: войын би ломзьӧ.
Мый чайтасны?
Ок, енмӧй, кадыс кутшӧм!
Сійӧ тупкис ӧшиньсӧ мыйӧнкӧ сьӧдӧн, тыдалӧ, аслас важ юбканас, да ышлолалігтыр муніс.
Гӧсть шытӧг серӧктіс:
— Бабыдтӧ, а?
Тӧлка!
— Тӧлка, — серьёзнӧя эскӧдіс бать.
— А мый, другӧ, туй бӧрад тэ эн мудз?
— Мудзи.
Гӧсть кыкнан кинас ёна ниртіс банбокъяссӧ, быттьӧкӧ мыссис, да пуксис пызан дорӧ.
Пока батьыс джоджӧ вольсаліс визя паськыд вольпась, сійӧ унмовсис, гӧгрӧс юрсӧ морӧс вылас ӧшӧдӧмӧн.
«Феникс» нима рижскӧй заводса слесарь Пётр Сметков куим лун оліс Шумовъяс керкаын.
Нёльӧд луннас ӧбед дырйи мамыс шуис:
— Тыдалӧ, мый «ачыс» тӧдмалӧма Пётр Васильевич йылысь.
Тэклялысь юалӧма, кутшӧм морт пӧ.
«Ачысӧн» шуисны Перфильевнаӧс.
Гӧсть нюммуніс:
— Но мый нӧ... талун муна.
Бумагаяс меным кӧсйысьлісны вайны.
Думайті виччысьлыны.
Но, нинӧм.
Ӧбед бӧрын Гриша да Ян мунісны овраг дорӧ, сэні лыаас сулалісны водзджык нин наӧн лӧсьӧдӧм неприятельскӧй войска.
Тышкасисны пемыдӧдз.
А кор Гриша воис гортас, гӧстьыс эз нин вӧв.
14
Гриша кывліс, кыдзи Перфильевна грӧзитчис вӧтлыны удж вылысь батьсӧ.
Но кадыс муніс, гожӧм помассис, а ставыс коли важногӧн.
И век жӧ Гриша эз вермы гусьӧн видзны, ошйысис Янлы:
— А ми, гашкӧ, регыд карӧ мунам.
— Карӧ?
Ян пыр жӧ лои серьёзнӧйӧн, уси шогӧ.
Таысь Гриша сӧмын кыпыдджык лои:
— Карын садйыс ыджыд!
Сэні розаяс ставпӧлӧс сортыс, тюльпанъяс и эсійӧ... <ns>ор-хи-де-я-яс</ns>.
Шусьӧ «Франц Бирзнеклӧн садоводство».
Сэтчӧ батьӧс важӧн нин корӧны.
— И регыд мысти ті мунанныд?
— Буракӧ, регыд мысти.
Кор Перфильевна вӧтлас миянӧс, сэки и мунам.
Аски вӧтлас — аски и мунам.
Ян лои ещӧ серьёзнӧйджык:
— Давай, сідзкӧ, талун жӧ войнас мунам вӧрӧ.
Помнитан сёрнитчӧмтӧ?
Он повзьы?
— Ме?!
— Гриша тракнитіс пельпомъяснас, кӧть эськӧ аслас сьӧлӧмыс ёкмунлі.
— Сералан!
— Кор ставныс унмовсясны, надзӧник пет ӧшиньӧдыд.
Ме тэныд знак сета.
— Знак?
Кутшӧмӧс?
Горзы кутш моз!
— Ме ог тӧд, кыдзи кутшъяс горзӧны.
Гриша сідзжӧ эз тӧд.
— Сідзкӧ, петук моз чуксась.
Либӧ бурджык — шутёвт удалӧй рӧзбойник моз.
Тайӧ шутёвтӧм йывсьыс Гриша тӧдмаліс дзик на неважӧн «Пересвет да Ослябя багатыръяс» книгаысь.
Ян шуис:
— Огӧ сідз, ме бурджык тэнад ӧшиньӧ лыаӧн койышта.
Сӧмын тэ эн узь, виччысь.
Войнас найӧ мунісны сад вомӧн сэтшӧма видзчысигтыр, мый весиг и Собакевич эз кывлы, и налы дзик ньӧти эз вӧв страшнӧ, сӧмын Гришаӧс кокньыдика дрӧжжитӧдіс, но тайӧ медсясӧ кӧдзыд вӧсна.
Найӧ вӧліны ӧти дӧрӧм кежысьӧсь, кӧмтӧмӧсь, а войын воздухыс ыркыд, сӧмын муыс вӧлі шоныд луннас ёна шоналӧм вӧснаыс.
— Кутшӧм мешӧк тэнад?
— юаліс Янлысь Гриша да зілис не зяльскыны пиньяснас.
— Картупель сэні.
И истӧг ме босьті.
Бипур пестам, пӧжалам картупель.
... Но дерт жӧ, Гриша дрӧжжитіс сӧмын кӧдзыд вӧснаыс.
Кор вӧрын пестісны ыджыд бипур, лои и шоныд и абу страшнӧ.
Коді, наысь кындзи, мунас ӧні вӧрӧ?
Сідзкӧ, и повнысӧ некодысь.
Ставныс узьӧны.
Правда, кор би югӧръясыс кутісны йӧктыны орешниклӧн увъяс вылын, кутіс кажитчыны, мый вӧрын, дзик матын, дзебсьӧма кодкӧ, видзӧдӧ, виччысьӧ.
Ковмис бипурйӧ содтыны кос увъяс, и детинкаяс мӧдӧдчисны муын туплясьысь увъясла, ӧта-мӧд бердас кутчысьӧмӧн, ни ӧти воськов вылӧ торйӧдчывтӧг, и бара найӧ та вӧсна лоины повтӧмӧсь.
Веськаліс кӧ эськӧ Гриша пемыд вӧрӧ ӧтнас, тӧдӧмысь, полӧмысла эськӧ сійӧ кулі.
А кыкӧннад — нинӧм.
Найӧ вайисны кос увъяс, шыблалісны найӧс бипурйӧ.
Джуджыд би ыпнитіс гажаа да жара.
Сэсся ваймӧдісны ӧгырӧдз да пӧсь пӧим пытшкас пукталісны картупель.
И вӧлі зэв лӧсьыд.
Детинкаяс кутісны сёрнитны смела, гораа, весиг зэв гораа: кутісны ӧта-мӧд водзас ошйысьны.
Но сӧмын на ланьтісны, кыдзи кылісны кос увъяслысь трачкакылӧм.
Трачкакылӧмыс матыстчис, лои гораджык.
Кустъяс вешталіг да кос увъяс чегъялігтыр вӧрӧд кодкӧ локтіс налань.
Сӧмын не пышйыны!
Войся сьӧд вӧрӧд пышйыны страшнӧ, кор кокъяс улын — пуяслӧн тыдавтӧм, крут гӧрӧдъясӧн чурвидзысь вужъяс — сэк кокъяс дзик вынтӧммӧны, быттьӧ лёк-мисьтӧм вӧт дырйи.
И аслыд нин он верит — пуӧ крукасьӧмысь всё равно усян, и кодкӧ зэв ыджыд суӧдас тэнӧ пемыдас...
Не пышйыны!
Детинкаяс пукалісны вӧрзьывтӧг, ӧта-мӧдсӧ кутӧмаӧсь киясӧдыс, шӧйӧвошӧмаӧсь.
Гӧгӧр лои чӧв.
Сӧмын билӧн рыжӧй лестукъясыс йӧктісны да немтӧждысьтӧг трачкакылісны.
Но вот шумтӧг вешйисны ӧтарӧ-мӧдарӧ гӧрд югӧрӧн югдӧдӧм орешниклӧн увъясыс, и тыдовтчис бритчытӧм, вӧйӧм сингуранъяса чужӧм.
Гриша видзӧдіс дугдывтӧг — сійӧ эз вермы вештыны синъяссӧ страшнӧй морт вылысь, а сьӧлӧмыс лёкысь чеччис, быттьӧкӧ сійӧ удитіс нин котӧртны конъясиг да усьласигтыр уна верст.
Бипур дорӧ воськовтіс киссьӧм паськӧма омӧльтчӧм морт да чирӧм гӧлӧсӧн, пӧшти шытӧг, шуис:
— Эн полӧй...
Эн полӧй, детинкаяс.
Ус-тошкӧн тырӧм чужӧмыс сылӧн дрӧгнитіс; гашкӧ, сійӧ кӧсйис нюммунны.
— Эн тӧд менӧ, Гриша?
Гриша, коді эз вермы кыв ни джын шуны, довкнитіс юрнас: эз, эз тӧд.
— Ме ещӧ волі «Затишьеад» праздник водзвылын...
Иван ме, салдат,
— сійӧ видзӧдліс ас вылас, аслас киссьӧм паськӧм вылӧ: — Ӧні вӧльнӧй нин...
Сэсся абу нин салдат.
Детинкаяс повзьӧм вӧснаыс век на чӧв олісны.
Иван веськыда видзӧдіс би вылас, ӧти местаӧ.
Сэсся, мырдӧнмоз дульсӧ ньылыштӧм бӧрын, чирӧм гӧлӧсӧн юаліс:
— А мый, детинкаяс, тіян картупельныд, колӧ чайтны, пӧжассис нин?
Гришалӧн надзӧник кутіс прӧйдитны эбӧсысь уськӧдысь повзьӧмыс, сійӧ эз сэтшӧма тӧд, мый киссьӧм паськӧма мортыс тшап салдат, кутшӧма эскис, мый тайӧ збыльысь Иван: мӧдногӧн, кыдзи эськӧ сійӧ вермис Гришаӧс шуны нимнас?
— Пуксьы сёйны, — кӧзяин моз солиднӧя сёрнитны зільӧмӧн вочавидзис Гриша.
— Ян, вай совтӧ!
Иван пуксис бипур дорӧ да кутіс сотчӧм увторйӧн судзӧдавны пӧсь пӧим пытшкысь картупель.
Первойсӧ заводитліс кульны пӧжассьӧм корсӧ, а сэсся тэрмасьӧмӧн картупельсӧ торйӧдіс кыкпельӧ да весавтӧгыс сюйис вомас.
Сійӧ ружтышталіс, пӧляліс сотчӧм чуньяс вылас, сы синъясын доршасис синва.
— М-м-м, — ымӧстіс сійӧ, — бур!
Сійӧ сёйис пӧшти став картупельсӧ и, тыдалӧ, яндысьӧм вӧснаыс юаліс:
— А ті нӧ, челядь, мый онӧ сёйӧй?
Дерт, дзик эськӧ эз вӧв лёк куимнанныслы — ӧні повны вӧлі некодысь нин — таинственнӧй, пемыд вӧрын бипур дорын сёйыштны пӧжалӧм картупель...
Но салдат сёйис сэтшӧм чӧскыда да сэтшӧм полігтыр дугдіс сёйнысӧ, мый Гриша шуис:
— Миянлы оз ков...
Ӧнтай сёйим.
— Миянлы оз ков, — шыасис тшӧтш Ян.
Бипурйыс кутіс ваймыны, вот-вот кусӧ; колӧ вӧлі чукӧртны выль увъяс.
Детинкаяс ӧні эз нин повны.
Найӧ весиг смелмӧдчисны увъясла мунны торйӧн, ӧта-мӧдыскӧд кутчысьтӧг нин.
И Гриша первойӧн воис ув моздортырӧн.
Иван кыв шутӧг асланьыс корис сійӧс чуньнас.
— Кывзы, — тревожнӧя вашнитіс сійӧ.
— Некодлы энӧ висьталӧй, мый менӧ аддзылінныд.
А коді этайӧ детинкаыс?
Тэнад друг?
Ог помнит сійӧс, эг аддзыв.
— Тайӧ жӧ Ян, — шуис Гриша.
— Ян Редаль, лесниклӧн пиыс.
Тэ сыысь эн пов, сійӧ... но всё равно кыдзи ме.
Сійӧ, правда, латыш...
— Латышъяс менӧ спаситісны.
— Иван дыр видзӧдіс Гриша вылӧ вӧйӧм гӧрдӧдӧм синъяснас да шуис надзӧник: — Ме ӧні латышъяслы нэм кежлӧ вок.
Бипур дорӧ воис Ян.
Сійӧ пыр вӧчлывліс ставсӧ Гриша серти надзӧнджык.
Та пыдди и ув моздорыс сылӧн вӧлі ёна ыджыдджык.
Иван помаліс сёйны картупельсӧ да водіс турун вылас бипур дорӧ:
— А ме ӧні ставсьыс пола...
Сэтшӧм нин менам делӧыс.
Мӧдӧд недель чӧж шӧйта кӧин моз вӧрті.
Сійӧ друг кыпӧдчыштіс повзьӧмпырысь да кутіс вашкӧдны, быттьӧ сӧригӧн:
— Ребята, кыланныд, ме надейтча тіян вылӧ!
Энӧ вузалӧй, энӧ висьталӧй некодлы, мый ме тані дзебсяся.
Делӧыс серьёзнӧй!
Менӧ ӧшӧдӧм виччысьӧ, гӧгӧрвоинныд?
И, минута дыра детинкаяслӧн повзьӧм чужӧмъяс вылас видзӧдӧм бӧрын, содтіс:
— Ӧшӧдасны менӧ, аддзасны кӧ.
Ӧні гӧгӧрвоанныд?
Эк, йӧюкъяс, нинӧмсӧ ті онӧ гӧгӧрвоӧй, нинӧмсӧ ті онӧ тӧдӧй!..
Но, тадзисӧ, гашкӧ, тіянлы и бурджык.
— Ми тӧдам!
— тэрмасигтыр кутіс висьтавны Гриша.
— Ми ставсӧ тӧдам.
Тэ заозерскӧй мужикъяскӧд Тизенгаузенъяс вылӧ войнаӧн ветлін.
Ӧнтай дас кӧкъямыс заозерскӧйӧс тюрьмаӧ нуӧдісны.
А Пеньяныын ӧнӧдз на драгунъяс олӧны.
Вӧвъясыс воронӧйӧсь, зэв гырысьӧсь...
— И вӧвъяс йылысь тӧдан?
— муртса шпыньмуніс Иван.
— Но ладнӧ.
Кывзы бурджыка: вот тэнад батьыд, Иван Иванович, тӧдса меным, правильнӧй морт, но век жӧ и сылы, рӧднӧй батьыдлы, ӧні кежлӧ эн на ме йылысь висьтав.
И Редальлы, лесниклы, оз позь.
Кыланныд?
— Кылам.
— Делӧыс, ребята, серьёзнӧй!
Иван дыр чӧв оліс.
Сэсся кутіс висьтавны гусьӧник:
— Помнитан, Гриша, менӧ нуисны телегаын карӧ?
Ещӧ Тэкля сэні сулаліс, видзӧдіс, и тэ орччӧн...
Но, вайисны менӧ карӧ, шыбитісны тюрьмаӧ.
Военнӧй суд ӧдйӧ судиталӧ, да, тыдалӧ, ме кодьыс унаӧнӧсь.
Судьяяслы уджыс содіс, эз вермыны ӧдйӧсӧ.
И вот — делӧыс вӧлі вой улӧ, рӧмдігас — кодкӧ менам койка вылӧ шыбитӧма сьӧд шинель.
Коді — и ӧнӧдз на ог тӧд.
Сьӧд шинельяссӧ конвойнӧйяс новлӧны.
Ог вермы гӧгӧрвоны, мыйла эськӧ тайӧ шинельыс.
Но чӧв ола.
Воис менам ӧткӧн пукаланінӧ — тайӧ ӧти морт вылӧ каменнӧй стенъяса сэтшӧм вежӧс, — воис надзиратель, пӧрысь морт, сувтіс мелань мышкӧн, заводитіс карасин лампа лӧсьӧдны — кад, сідзкӧ, меным би ломзьӧдны, пемыдын меным овны эз пӧлагайтчы.
А лампаыс сэні сеткаа сэтшӧм, либӧ, стӧчджыка шуны, решёткаа.
Сійӧ перйис сеткасӧ, ружӧкталӧ, корсьӧ зепсьыс истӧг...
И сэки быттьӧ кодкӧ меным тувкнитіс: «Мый виччысян, Иван?» Плавги ме ас вылӧ тайӧ сьӧд шинельсӧ, муна кок чуньяс йылын, муртса кылӧ, коридорас — ӧдзӧсыс игнавтӧм кольӧма.
А старик-надзиратель пельтӧмкодь вӧлі.
Ме петі дворас.
Кыдзкӧ тӧлкӧн ог нин и помнит, мый водзӧсӧ вӧлі.
Муна быттьӧкӧ ме двор кузяыс — но, быттьӧ вӧтын, а меным горзӧны: «Кытчӧ мӧдін, табакла?» А сэсся минута мысти: «Прохорыч, табакла, мися?
Эй, пельтӧм чӧрт!»
Миян поручик полкын менӧ гимнастикаысь ошкывліс — эм сэтшӧм салдатскӧй наука.
Козёл вылын ме быдсяма штукаяс бура верми вӧчавны — и сідзи и тадзи, и бокногӧн, и вывлань кокъясӧн.
И вот, буракӧ, згӧдитчис меным тайӧ наукаыс.
Муні ме двор кузяыс ылысса пельӧсас, матыстчи стен дорас, чеччышті, пемыдас мыйӧкӧ кутчыси...
Сэсся бара ог помнит, кыдзи меным тайӧ удайтчис, стен вывсяньыс чеччышті муӧ, синъясын пемыд, муна — чота.
Регыд мысти кодкӧ котӧртӧ, вӧтӧдӧ менӧ.
Но, сідзкӧ, смерть воис: оружиеыс менам — сӧмын кулакъяс.
Вӧтӧдісны менӧ кыкӧн, сюйыштісны меным тубрас: «Паськӧмтӧ вежан, салдат».
Сёрнитӧны рочӧн, а сёрни сертиыс тӧдчӧ — латышъяс.
Менӧ вайӧдісны кутшӧмкӧ град йӧръяс дорӧ, сэсся петкӧдісны вӧр дорӧ: «Но, ӧні мун, ачыд асьтӧ спасайт».
Кутісны ас костас латышскӧй кыв вылын сёрнитны — ме эг гӧгӧрво, мый йылысь.
Рази тубрассӧ — сэні вӧльнӧй паськӧм: пинжак, гач.
А шинельсӧ найӧ бӧр босьтісны.
Юала: «Вокъяс, кодъяс вӧсна ме кута енлы кевмыны?» Ӧтиыс, серьёзнӧй сэтшӧм, висьталӧ: «Тіянӧс мездыны постановитіс боевӧй дружина», и ещӧ мыйкӧ шуис — сійӧ кывъяссӧ ме ог помнит: мудрёнӧйӧсь.
Но, ме мӧдӧдчи вӧрӧ, мӧд паськӧма и со сійӧ кадсянь ветлӧдла пожӧм дорсянь пожӧм дорӧ...
Тшыгъялі, страшнӧй делӧ!
Муртса-муртса заводитіс выліын югдыштны, асывводзса тӧв кышакылыштіс пу туганъяс йылын.
Иванлы быттьӧ мыйкӧ уси дум вылас:
— А ті кыдзи татчӧ веськалінныд, ребята?
Ме би югӧр вылад вои... сулалышті кустъяс сайын, видзӧдлі тіян вылӧ — мый нӧ тайӧ!
Чайті, челядь вӧвъясӧс видзӧны — да вӧвъясыс абуӧсь...
Либӧ кывзысьтӧмъяс гусьӧникӧн гортсьыс мунӧмаӧсь?
— Ми гусьӧникӧн и бӧр воам, некод оз и тӧдлы, — шуис Гриша.
Иван сувтіс:
— Ребята, тэрмасьӧй.
А то тіянӧс дзик пӧвсаласны ньӧрйӧн.
Прӧщайтлӧй.
— Иван дядь, ми тэныд нянь ваям.
— Но, аттьӧ.
Вот нин аттьӧ!
Сӧмын видзӧдӧй, медым некод оз аддзыв.
Пукты няньтӧ со этійӧ куст пиас, орешник пиас, — ме локта, босьта.
А лунын энӧ корсьӧй менӧ.
Сійӧ налы гырысьяслы моз нюжӧдіс кисӧ.
Детинкаяс воан туйӧдыс мӧдӧдчисны усадьбалань, петісны муяс вылӧ.
Выльысь ыркыд тӧв лэбзис-воис кысянькӧ ылісянь, вӧрӧдыштіс налысь юрсинысӧ, ыркнитыштіс узьтӧг вой коллялӧм бӧрын пӧсь чужӧмъясас, вашкӧдчыштіс турун пиын, — воши.
Кодзувъяслӧн йилӧн кодь дзирдыс кельдӧдіс.
И ылын, муртавны позьтӧм ылнаын, кутіс тӧдчыны векньыдик югыд визь.
Сӧмын ӧти ловъя лов — Собакевич — встретитіс найӧс усадьбаын очсаліг да нюжмасигтыр.
Сійӧ дружескӧя исаліс детинкаясӧс да колльӧдіс Гришаӧс горт дорӧдзыс.
Сэні сійӧ тешкодя чатӧртіс нырвомсӧ. Гришалысь сарӧга кокбӧрлясӧ дукалігтырйи, — Гриша шумтӧг пырис восьса ӧшиньӧд; тайӧ, дерт, вӧлі порядок торкӧм, и понйыс сідз прӧстӧ увтыштіс.
Но сэк жӧ, пружина моз нюгыльтчӧмӧн да лёкысь пиньяснас гальснитӧм бӧрын, кутіс корсьны ассьыс курччасьысь пытшӧс.
Увтыштӧм вылӧ некод эз шыась.
Ставныс узисны.
Но сӧмын на Гриша воис вольпасьӧдзыс — карта дорын триньӧбтісны ведраясӧн.
И кылӧ вӧлі, кыдзи тыртӧм пӧдӧнча пыдӧсӧ кутісны гораа дзижгыны йӧв струяяс.
Сӧмын та бӧрын час мысти, эз водзджык, ичӧтик чуланын мӧдіс шӧпкӧдны бабушкаыс — сувтіс юрбитны.
15
Тайӧ кадсяньыс детинкаяслӧн олӧмныс тыри тревогаӧн да шудӧн.
Кыдз нӧ мӧдног шуан, он кӧ шудӧн, сьӧлӧмтӧ шымыртысь да опаснӧй тайӧ гусяторсӧ, кодын ачыд олан да действуйтан!
Найӧ ӧні кыкнанныс век вӧліны тшыгйӧсь: Гриша частӧ корлывліс нянь — и завтрак бӧрын и ӧбед водзвылын...
Регыд мысти налӧн чӧжсис запас — дзонь чукӧр сьӧд нянь торъяс да нёль кусӧк сакар.
Ставсӧ тайӧс найӧ рытгорувнас нуисны вӧрӧ, тӧдса орешник пу улӧ, бӧрйисны местасӧ косджыкӧс, чегъялісны увъяс, наӧн вевттисны припасъяссӧ.
И та бӧрын гортас мунны эз вӧв окота.
Иванӧс найӧ эз аддзывны — нинӧм!
Найӧ, гашкӧ, сійӧс сэсся оз нин и аддзывны да.
Но та пыдди найӧ кутшӧм пӧся казьтывлісны: Иван топӧдліс налысь кияссӧ, кыдзи гырысьяслысь, — уважайтӧмӧн.
И сёрнитісны сы йылысь, кор сійӧ локтас няньла: талун али аски — колӧ чайтны, локтан войӧ, — пырысьпыр-ӧ аддзас, эз-ӧ уна тэчны вылас увъяссӧ.
— А друг да оз аддзы?
— Аддзас.
Мый сійӧ, оз гӧгӧрво?
Шыблалім кӧ вылас увъяс, сідзкӧ вӧлі мый тупкынысӧ...
Шыблалас бокӧ увъяссӧ, а сэні — нянь.
— А дыр-ӧ кежлӧ сылы тырмас тайӧ?
Кык лун кежлӧ?
Али дырджык кежлӧ?
Гриша думыштчис: уна-ӧ колӧ мортлы лунтыр кежлӧ нянь?
Куим ыджыд шӧрӧм...
но тайӧ сэки, эм кӧ ещӧ мыйкӧ — рок, анькытш.
Либӧ чай.
Сэсся ещӧ шыд, кодӧс Гриша медся ёна оз радейт.
А сӧмын кӧ ӧти нянь...
Куим шӧрӧмыд этша.
— Да ещӧ сійӧ, Иваныд, видзӧдтӧ, кутшӧм ыджыд, ён...
Аски, пӧжалуй, сылы няньтӧ бара ковмас нуны.
— Ещӧ кӧ эськӧ порсь тшӧг сюрас...
— Ме бабушкалысь корышта.
Кытчӧдз оз сет, ог ӧвсьы корӧмсьыс.
... Детинкаяс кыкысь ветлісны вӧрӧ тӧдса местаӧ и некоднанысьсӧ эз аддзывны Иванӧс.
Но нянь вошлі, увъяссӧ эз вӧв кыдзсюрӧ шыблалӧма, а бокӧджык тэчӧма чукӧрӧ.
Сідзкӧ, морт босьтӧма, абу зверь.
Коді нӧ сэсся, Иванысь кындзи?
И век жӧ кыптылісны сомнениеяс.
А друг да эз сійӧ?
А мый, сиктса челядь кӧ ветлісны вӧрӧдыс да веськалісны ӧрешки пу увъяс вылӧ?..
Кор найӧ коймӧдысь воисны вӧрӧ (зепъясас пӧжалӧм картупельӧн, киняулас няньӧн), тӧдса орешник пу дорын лӧзовруд пӧим кытш водзын, коді кольӧма бипурйысь, пукаліс Иван.
Тыдалӧ, виччысис.
— Ребята, — пырысь-пыр жӧ сійӧ паніс сёрни, — верманныд ті ӧти делӧ вӧчны?
Тэ, Гриша, тӧдан Савныысь Кирюшка Комлевӧс?
Но, сійӧ жӧ менам друг, ми сыкӧд — кыдзи ті кыкӧн!
Аддзанныд Кирюшкасӧ, сэки ме ог пропадит, ловйӧн коля.
— А мый висьтавны, аддзам кӧ Комлевсӧ?
— Тшӧкты сылы локны сійӧ местаӧ, кӧні мыръяс бертӧны.
Сійӧ тӧдӧ.
Аски луншӧр кадын ме сійӧс сэні кута виччысьны.
А оз кӧ позь аски — аскомысь.
И мед сійӧ вӧртіыс мунігӧн сьылӧ...
Сійӧ тӧдӧ, кутшӧм сьыланкыв.
Ме сы гӧлӧс шы вылӧ пета.
Гӧгӧрвоин, Гриша?
Гӧгӧрвои.
Ми со тэныд, Иван дядь, нянь вайим.
И картупель.
— Но, ребята, сетӧй кад — ме тіянлы ставсьыс мынтыся!
Энлӧй жӧ...
— Иван мыжа морт моз нюмъёвтіс: — А мый, тіянлы кӧ веськыда тасянь мыськовтны Савныӧ Комлев дорӧ?
Детинкаяс видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас.
— Тасянь Савныӧдз «Затишьесянь» дорысь матынджык.
Воанныд мыр бертанінӧдз...
— Иван зілис кыйны Гришалысь видзӧдлассӧ.
— Збыльысь ӧмӧй эн вӧв сэні, кӧні мыр бертӧны?
Ок тэ енмӧй!
Но, тасянь мунан веськыдвылӧ — век веськыдвылӧджык кутчысь, век веськыдвылӧджык.
Час на оз коль — воанныд неыджыд нюр дорӧ.
Нюр саяс и лоӧ мыр бертаніныс.
Кытшовтанныд тайӧ местасӧ — сэки мунӧй веськыда.
Петанныд туй вылӧ, а сэні — со сійӧ, гӧра йылас, и Савны.
Но, мунанныд?
Детинкаяс чӧв олісны, педзисны места вылас, видзӧдлывлісны ӧта-мӧд вылас.
— Мунам!
— медбӧрын шуис Гриша.
Иван неуна колльӧдыштіс детинкаясӧс, но вӧрыс регыд кутіс шочмыны, и сійӧ кольччис.
Медбӧръяысь горӧдіс:
— Ӧні век веськыдвылӧджык, веськыдвылӧджык мунӧй!
Водзӧ детинкаяс мунісны ас кежаныс и, тыдалӧ, вывті ёна веськыдвылӧ кежӧмаӧсь.
Вӧрыс шочмис, шочмис, быттьӧ заводитчис и шорторйыс — абу, тайӧ вӧлі эрд, кӧні быдмисны быдсямапӧлӧс вӧрса дзоридзьяс.
И бара кутісны паныдасявны пуяс — виж кӧпейка кодь нитшка лӧзов пипуяс, сьӧдов ловпу, кыдз пуяс...
Регыд мысти детинкаяс ылалісны: кодладорын жӧ ӧні Савныыс?
Кутісны вензьыны, видчисны.
Но, шудыд вылӧ, аддзисны нывбабаӧс.
Сійӧ вӧлі кокбӧрляӧдзыс кузь сарапана — тадзи пасьтасьлісны сӧмын сійӧ семьяясын, кӧні ёна кутчысисны важ вераӧ.
И чышъянасьӧма сійӧ вӧлі староверъяс моз: чышъянлӧн кузь помъясыс ӧшалісны морӧс вылас.
Нывбабаыс частӧ копыртчывліс, мыйкӧ нетшкис, пукталіс кӧрзинаас.
Веськӧдчӧм бӧрас сійӧ аддзис детинкаясӧс:
— Ті, челядь, кодлӧн лоанныд?
— Гӧлӧсыс сылӧн вӧлі лывкйӧдлана.
— Энӧ вошӧй?
— Ми Савны корсям, — шуис Гриша.
— <ns>Савны-ы</ns>?
— эз шу, а быттьӧ сьылыштіс нывбаба.
— <ns>Савны-ы</ns>?
Да ме чайті, ті Савнысянь воанныд...
Ӧні тіянлы бӧрлань колӧ мунны...
Ті мыр бертанінланьджык мунӧй...
Тӧдан, кӧні мырсӧ бертӧны?
Гриша видзӧдліс сы кӧрзинка вылӧ: вӧрын вотӧсъяс эз на вӧвны — мый сылы кӧрзинкасьыс?
— Мый видзӧдан?
— казялӧм бӧрын юаліс нывбаба, и чужӧмыс сылӧн вевттьысис вӧсньыдик чукыръясӧн, а сійӧ ньӧти на эз вӧв пӧрысь.
— Ме тані турунъяс чукӧрта.
Кынӧмыд кӧ висьмас тэнад — волы, лечитны кута.
Челядь мӧдӧдчисны бӧрлань.
Сэтшӧма мудзисны, мый и видчыны сэсся эз вӧв окота.
И со сійӧ, медбӧрын, мыр бертанін: пуяссӧ кералӧмаӧсь, веж мусӧ путкылялӧма и лоӧмаӧсь сэні паськыд сьӧд гуранъяс да руд мыръяссӧ тэчӧмаӧсь чукӧръясӧ; чукля вужъясыс чурвидзисны чукӧръяссьыс — зэв гырысьӧсь, быттьӧ зэв ыджыд черань лапаяс.
Ыджыд тушаа латышъяс — найӧ вӧліны эз унаӧн, Гриша лыддис, ставыс вӧлі кӧкъямыс морт — черъясӧн керавлісны мыръяслысь посни вужъяссӧ; кыкӧн сюйисны гуас медся ыджыд мыр улӧ кер.
Сэсся найӧ ставныс кутісны личкыны керсӧ — мырйыс ратшмуніс да кыптіс.
Детинкаяс мунісны на дінті.
Уджалысьяс пиысь на вылӧ некод эз и видзӧдлы.
Мыр бертанінсянь муніс ичӧтик трӧпа.
Сы кузя детинкаяс петісны муяс вылӧ.
Трӧпаыс воши, а миртуйыс век на эз вӧв.
Петісны зӧр му дорӧ, мӧдӧдчисны бор кузяыс.
Помасисны зӧр муяс — бара заводитчис вӧр: курыд дука коръяса сэтшӧм жӧ пипуяс, сэтшӧм жӧ ловпуяс да кыдз пуяс.
Дзикӧдз жуялісны, пуксисны шойччыштны.
Шойччыштӧм бӧрас бара заводитісны сёрнитны Иван йылысь.
Наысь, гашкӧ, зависитіс сійӧс спаситӧмыс!
И найӧ бара мӧдӧдчисны водзӧ.
Весиг быттьӧ мудзыс прӧйдитіс мыйкӧ дыра бӧрын кокъясныс юкалыштісны, но эз сэтшӧм ёна.
Велалісны, буракӧ.
Шондіыс нёровтіс нин рытлань. Зэв матын джуджыд керӧс йылын бура кутісны тыдавны идзас вевта керкаяс, сикт помас кузь бадь пуяс...
Но дерт жӧ, тайӧ и вӧлі Савны сикт.
Найӧ, вӧрті кытшлалӧм бӧрын, воисны сиктӧ дзик мӧдарладорсянь...
Комлевъяслысь керкасӧ аддзыны эз вӧв сьӧкыд: помсяньыс мӧдыс, шуйгаладорас.
Дед, зэв нин пӧрысь — сылысь синъяссӧ тупкисны ӧшӧдчӧм синкымъясыс, — понъясӧс беддьӧн повзьӧдлігтыр дыр юасис детинкаяслысь, кодлӧн найӧ, да нинӧмтор эз гӧгӧрво.
— Кирюшка?
— горзіс сійӧ.
— Кирюшка абу.
Сійӧ ӧвтчис понъяс вылӧ да бара горзіс мыйвынсьыс:
— Кирюшка?
А мый тіянлы сысянь колӧ?
Да тісӧ кодлӧн лоанныд?
Бӧръяпомас Гриша муртса эз бӧрддзы.
Ланьтіс, дугдіс юасьнысӧ.
— Со ӧд йӧй йӧзыд!
— шензис дед.
— И ме вӧвлі ичӧтӧн, но век жӧ менсьым кӧть мый колӧ вӧлі юав.
А тіянлысь ӧти кыв он пычкы.
Со ӧд йӧюкъясыд!
Кирюшка ӧні Новокшоновъяс имениеын тьӧс пилитӧ...
Кыдзи сэтчӧ мунны?
Да со сійӧ, туйыс.
Туй кузяыс и мунӧй дзик Новокшоновӧдзыс...
Ок, йӧй йӧз!
И бара кутісны восьлавны детинкаяс — тайӧ пӧрйӧ телега туй кузя, сэтшӧм векньыд туй кузя, мый орччӧн быдмысь кузь туруныс вӧлі ляксьӧма телега дьӧгӧдьӧн, да сэтшӧм небыд туй кузя, мый зэв лӧсьыд вӧлі восьлавны небыд бус вывті мудзӧмысла юкалысь кокъяслы.
Новокшоновъяслӧн имение дорӧ найӧ воисны рытладорыс нин.
Аддзывлытӧм джуджыд частокол кытшаліс ыджыд садсӧ — частоколыс керъясысь, кодъясӧс дзик орччӧн сувтӧдалӧмаӧсь ӧта-мӧд бердас, вылыс помъяссӧ налысь ёсьтӧма майӧгъясӧс моз: пу крепость.
Детинкаяс кутісны мунны тайӧ крепостнӧй стена пӧлӧныс да, дерт, аддзисны пыран розь.
Ӧти местаын, дзик му бердас, керъяссӧ вӧлі костӧдыштӧма — буретш челядь пельпомъяс пасьта, ыджыд мортлы сэті не пырны.
Стена саяс кык радӧн салдатъяс моз веськыда сулалісны зумыш коз пуяс — быттьӧ сідзжӧ, кыдзи и керйысь вӧчӧм частоколыс, видзисны садсӧ.
Детинкаяс куйлыштісны коз пуяслӧн паськыд лапъяс улын шоныд кос лыс пиын, коді, тыдалӧ, уна во чӧжӧн чукӧрмӧма тані, джынвыйӧ пемыдас, — сайӧдчисны да видзӧдлісны гӧгӧр, абу-ӧ кодкӧ матігӧгӧрын.
Но садйын эз вӧв ни ӧти морт.
Ытшкытӧм турун пӧвстын паськӧдчӧмӧн сулалісны яблоняяс, кодъяслысь стволъяссӧ белитӧмаӧсь известьӧн.
Бокынджык вӧліны клубникалӧн паськыд градъяс; детинкаяслӧн сюсь синъясыс казялісны коръяс пӧвстсьыс кисьмытӧм ягӧдъяслысь веж тусьяс.
Кытысянькӧ кыліс пилалӧн скӧрысь дзужкйӧдлӧм.
Оз-ӧ сэтысь ков корсьны Кирюшкаӧс?
Видзчысьӧмӧн гӧгӧр видзӧдігтырйи, турун бердӧдзыс копыртчӧмӧн, Гриша да Ян мӧдӧдчисны яблоняяс костӧд.
Регыд мысти найӧ аддзисны забор — абу керъясысь, а руд нисьӧ кельыдлӧз краскаӧн мавтӧм пӧвъясысь.
Пӧвъяссӧ вӧлі розьӧдлӧмаӧсь, быд пӧвйӧ мичаа пилиталӧмаӧсь гӧгрӧс розьяс да ичӧтик сьӧлӧмъяс.
Тадзи и вӧлі став забор кузялаыс — ичӧтик сьӧлӧмъяслӧн да гӧгрӧс розьяслӧн радъяс.
Гриша гусьӧник кыссис забор дорӧ, видзӧдліс ӧти розь пыр да аддзис Кирюшка Комлевӧс: лэччысь шонділӧн накӧсӧн усьысь югӧръяс улын сійӧ сулаліс джуджыд кӧзлаяс вылын да, кияссӧ друг лэдзалігтырйи, копрасис коскӧдзыс.
Быд копыртчылігӧн пилаыс лэччыліс увлань, и пӧлӧн лэбисны му вылӧ пилипызьлӧн розӧвӧй струяясыс.
Уліас, кӧзлаяс улын, юрсӧ чатӧртӧмӧн сулаліс гӧрд тошка морт — увлань кыскыліс дзирдалысь пиласӧ да бӧр отсавліс лэптыны сійӧс Кирюшкалань.
Кутшӧм кокньыдӧн да гажаӧн бокисянь кажитчис дольнӧй пилаӧн пилитчысьяслӧн уджыс!
Гриша кутчысис пӧперега пуас, кӧмтӧм кокыслӧн певйыс корсис пӧвсьыс ичӧтик розь, кыпӧдчис вывлань.
Сы водзын тыдовтчис Новокшоновъяслӧн двор мышладорыс; оръявлытӧг кузя кыссисны ӧшиньястӧм руд, гажтӧм керкаяс — амбаръяс: тайӧ вӧлі озыр имение.
Амбаръяс сайын небесаас метитчис юкмӧслӧн жаравечыс дзик жӧ сэтшӧм, кутшӧм и «Затишьеын».
Старука муніс ведраясӧн юкмӧс дорӧ.
Виччысьыштӧм бӧрын Гриша шутёвтіс.
Комлев эз кыв, пилитчис водзӧ.
Гриша горӧдіс: «Эй!» — да шутёвтіс гораджыка.
Кирюшка веськӧдчис, кутыштіс пиласӧ, плеш вывсьыс вештіс сибдӧм юрсисӧ да бергӧдчис садлань.
Гриша ӧвтыштіс сылы кинас да пуктіс кияссӧ вомдорас: колӧ пӧ сёрнитыштны.
Кирилл сюся видзӧдліс, мыйкӧ шуис гӧрд тошкалы да кокньыда чеччыштіс кӧзлаяс вылысь.
— Буракӧ, Гришутка Шумов!
Кыдзи нин татчӧ веськалін?
— забор дорас матыстчигӧн юаліс сійӧ кыпыда.
— Э, да тані и Ян Редаль!
Ті кыдзи татчӧ веськалінныд?
Гришалӧн чужӧмыс лои страшнӧй, сійӧ кӧсӧйтліс синъяссӧ, ӧвтыштіс кияснас да лэччис забор вывсьыс — бӧр садъяс.
— Видзӧдтӧ мый, — нюмъялігтыр нурбыльтіс Кирюшка: — секретъяс!..
Но и ӧтчаяннӧйӧсь, но и брӧдягаяс!
Забор мӧдарладорас Комлев грымакыліс дорӧм сапӧгъяснас — розьӧдлӧм пӧвъясыс шутов-шатовмунісны сы улын.
Сійӧ чеччыштіс забор вомӧн садйӧ, пуксис турун вылас Гришакӧд орччӧн.
— Но, мый тэнад, ӧдйӧджык висьтав, — тшӧктіс сійӧ, — а то локтас татчӧ Новокшониха, сэки тӧдмалан, донаӧсь-ӧ ӧні кыдз пу корӧсьяс.
— Кирюша дядь, — вашкӧдіс Гриша, — ми Иванӧс аддзылім, салдатӧс, сійӧ тюрьмаысь пышйӧма.
— Сӧран!..
— пыдісянь лолыштіс Кирюшка.
— Сӧран!
— Ог сӧр, — ыджыд морт моз вочавидзис Гриша.
— Кытысь аддзылінныд Ивансӧ?
— Заозерскӧй вӧрысь.
— Сёрнитінныд сыкӧд?
— Да.
Сійӧ миянӧс тэ дінӧ ыстіс.
Кирюшка минута чӧж видзӧдіс кыв шутӧг, лэбачлӧн кодь гӧгрӧс синъяссӧ паськыда арыштӧмӧн.
Сэсся гӧгӧрбок видзӧдліс, кучкис мыйвынсьыс аслас пидзӧсъясас да друг кутіс серавны:
— Ловъя?
Збыльысь ӧмӧй Иван ловъя?
Ӧд тайӧ мый жӧ татшӧмыс!
— А мый сералан?
— стрӧга юаліс Ян.
— Радӧйла!
Радӧйла, дона чудакъяс ті менам!
Ме тіянлы верита, ті ӧд онӧ ылӧдлӧй?
Комлев дугдіс серавны, нетшыштіс турун за, няклялыштіс сійӧс.
— Иван ветлӧдлӧ вӧрын тшыг — страшнӧй делӧ!
— шуис Гриша.
— Но, ребята, ӧні колӧ сылы отсавны!
— пӧся кутіс сёрнитны Кирилл.
— Колӧ мыйкӧ думыштны.
— Ми сылы нянь новлам.
— Колӧ.
Нянь сылы колӧ... и сэсся — паськӧм.
Туяна паськӧм.
— Сійӧ ӧні пинжака, вӧльнӧй.
Тайӧс сылы карын латышъяс сетӧмаӧсь.
Пинжакыс косясьлӧма, сӧмын сырилетки кольӧма.
— Но, висьталӧй, мый ещӧ сійӧ юӧртіс?
— Тшӧктіс тэныд аски луншӧр кадӧ локны сэтчӧ, кӧні мыр бертӧны.
Аски кӧ он эшты, сідзкӧ, аскомысь.
Сійӧ тэнӧ кутас виччысьны, дзебсяс, а тэ мун мыр бертанінсяньыс вӧрті да сьыв сьыланкыв.
Сійӧ тӧдас тэнсьыд гӧлӧстӧ — петас тэ дінӧ.
— Сэтчӧ, кӧні мыр бертӧны?
Но кыдзи нӧ, ме тӧда сійӧ местасӧ.
Ветла!
— Кирюшка сюся видзӧдліс Гриша вылӧ, Ян вылӧ: — Сідзкӧ, Иваныс тіянлы висьталіс ас йывсьыс...
Зэв ёна тіянлы веритӧ али мый?
Али тайӧс сійӧ вӧчис сьӧкыд нужда вӧсна?
— Зэв ёна веритӧ миянлы, — шуис Гриша да гӧрдӧдіс.
Кирилл видзӧдліс сы вылӧ, и Гриша гӧрдӧдіс пыр ёнджыка и ёнджыка.
— Но, бур!
— Кирилл бара сераліс.
— Бур!
Гӧрдӧдан кӧ, сідзкӧ сӧвесть эм.
А чӧв овны кужан али эн на ещӧ велав?
— Кужа.
— А Ян?
— И Ян кужӧ.
Ӧні и Ян гӧрдӧдіс да бергӧдчис мӧдарӧ.
Сійӧ чӧв овнытӧ кужӧ!
— Ӧтитор вылӧ надейтча, ребята: мый ті больгыны онӧ кутӧй.
А ылалӧмӧн висьталад — Иванлы сэки пом!
— Но, ей-богу, ичӧтӧсь ми али мый!
Кирюша дядь, но мый ми, огӧ гӧгӧрвоӧй?
Но Комлев эз нин кывзы сылысь.
Сійӧ кутіс сёрнитны надзӧник, быттьӧ думыштчӧмӧн:
— Ӧні мый жӧ медпервой вӧчны?
Медпервой — тайӧ петны меным Новокшоновъяс ордысь удж вылысь.
Ставсӧ, колӧ чайтны, квайтымын кӧпейка гӧгӧр нажӧвиті.
Ті, ребята, менӧ виччысьлӧй тані.
И пукалӧй лӧня, энӧ лолалӧй!
Комлев вуджис забор вомӧн, воши.
Бӧр воис сійӧ дыр мысти и, тыдалӧ, зэв скӧр: вомдоръяссӧ ёна топӧдӧма, банбокъясас вӧрисны мускулъясыс.
— Чиркис, ведьма!..
Но, мӧдім, ребята.
Детинкаясӧс сійӧ нуӧдіс тележнӧй туй дорӧ выль, налы тӧдтӧм туйӧд — сук кыдз пуяса аллеяті.
Налӧн веж кӧсаясыс ӧшӧдчӧмаӧсь муӧдз.
Муяс вылӧ дзик петанінас ӧти кыдз пу сулаліс тугантӧм, сотчӧм ствола («Чардби кучкӧма», — висьталіс Кирилл); сы вылын пӧвъясысь вӧчӧм лэбулын вӧлі Николай-угодниклӧн сьӧдов ӧбразыс.
— Енмысь полысьяс!
— ӧбраз вылас видзӧдлӧм бӧрын зумыша шуис Комлев.
— Налӧн, Новокшоновъяслӧн, кыктор понда тӧждысьӧм: енлы кевмыны да корысьяслысь медбӧръясӧ кульыштны.
Со менсьым кульыштісны, эз ставсьыс мынтысьны — видзӧдан, и енмӧс позьӧ благодаритны, сись пешны...
— Уна-ӧ нӧ чиркисны?
— ыджыд морт моз серьёзнӧя юаліс Гриша.
— Кык гривенник, — сідзи жӧ серьёзнӧя вочавидзис Кирюшка да содтіс:
— Но, нинӧм... коркӧ мӧдысь артасьыштам!
Дыр мунісны чӧв олігтыр.
Туйдорса кустъяссянь нюжалісны кузь вуджӧръяс; мувывса цветъяслӧн да турунъяслӧн дукыс кутіс кывны ёнджыка...
Ылысса нюрын ӧзйисны рытъя кыасянь розӧвӧй рӧма ӧшиньяс.
Кор петісны миртуй вылӧ, Гриша кутіс конъясьлыны, синъясыс сылӧн куньсисны.
— О, Григорий Иваныч, — серӧктіс Комлев, — сунавны кутін!
Кӧшӧлясь ме вылӧ.
Сійӧ кватитіс Гришаӧс да пыр жӧ пуксьӧдіс сійӧс аслас пельпомъяс вылас.
— Но мый тайӧ, Кирюша дядь!
— нярган гӧлӧсӧн шуис Гриша.
— Но мый, ей-богу, ичӧт ме али мый?
Сійӧ няргис да бергаліс Комлев сьылі вылын сэтчӧдз, кытчӧдз Комлев эз лэдз Гришаӧс туй вылас.
Лэдзис и сэки жӧ пуксьӧдіс аслас пельпомъяс вылӧ Янӧс:
— Тайӧ сідзжӧ суналӧ...
Жуялӧмныд, ребята!
Ян пуксис Кирилл пельпомъяс вылӧ спокойнӧя, зумыда.
И сылӧн видыс лои збодер — вывсянь сійӧ видзӧдіс Гриша вылӧ.
— Видзӧдтӧ, кутшӧм пан!
— бӧрвылас восьлалігтырйи шуис сэки Гриша.
— Мунӧ барин моз, а оз думыштлы, мый мортыслы, гашкӧ, сьӧдыд.
Комлев вак-вакӧн серӧктіс:
— Но, кутшӧм нӧ сылӧн сьӧкта!
Тіян, ребята, лыясныд ещӧ тыртӧмӧсь на...
да и юръясныд тыртӧмӧсь.
Сы вӧсна и настӧящӧй сьӧктаыс тіян абу!
Небеса дорыс ещӧ ломаліс-ыпъяліс на, а му вылын дзик нин пемыд лои, кор найӧ воисны «Затишье» усадьбалань тӧдса кежанінӧдз.
Комлев пуксьӧдіс Янӧс верзьӧмӧн рӧмыдас еджговвидзысь туйбокса ичӧтик столб вылӧ да сетіс команда:
— Но, ӧні гортъясаныд марш!
16
Та бӧрын лунъясыс кутісны кыссьыны дыр.
Водзті вӧлі он удит став делӧяс вӧчны лун чӧжӧн — и рыт нин.
А ӧні быттьӧ некутшӧм делӧ эз ло.
Оврагсӧ — тышкасян местасӧ — детинкаяс вунӧдісны.
Тайӧ каднас усадьбаын ӧти событие сӧмын и лои: Редальяслы вайӧдісны мӧс — гӧрд, крут бокъяса, тшупӧдӧсь кузь сюръяса.
Гриша котӧрӧн локтіс сы дорӧ — сійӧ дӧверчивӧя лолыштіс Гришалы чужӧмас шоныд лов шыӧн.
Чукӧртчисны уна йӧз.
Мӧскӧс видзӧдлыны воисны и Пшечинскийяс, и Тэкля, и кухарка Анфиса.
Золя Редаль, мыйкӧ латышскӧй кыв вылын шуалігтырйи, мӧссӧ каджйӧдыс малаліг, кутіс йӧртны сійӧс выль картаас, кодӧс лесник вӧчис важ пӧвъясысь.
Гриша сэтшӧма ставнас тайӧн ылаліс, мый сійӧ эз сразу бергӧдчы, кор сійӧс вӧрзьӧдісны пельпомӧдыс.
Сійӧс вӧрзьӧдісны мӧдысь, и Гриша бергӧдчис дӧзмӧмпырысь.
Бӧрвылас сулаліс Кирилл Комлев.
— Вешъям бокӧджык, — надзӧник шуис сійӧ Гришалы: — делӧ эм.
Тайӧ кывъясыс: «делӧ эм» кыпӧдісны Гришаӧс ас син водзас да пырысь-пыр жӧ сайӧдісны Редальяслысь мӧссӧ.
Сійӧ тэрмасьӧмӧн муніс Кирилл бӧрся.
Сад забор дорӧ Комлев сувтіс да сідз жӧ ньӧжйӧник шуис:
— Кор ме дінӧ Шпаковскийӧс, учительсӧ.
Ме сійӧс амбар сайын кута виччысьны.
— Да сійӧ жӧ Ребенишкиын!
— чуймис Гриша.
— Сійӧ важӧн нин татчӧ эз волы...
А ме чайті, Кирюша дядь, тэ меным Иван йылысь мыйкӧ кӧсъян висьтавны.
— Энлы.
Сэк кості, кор тэ мӧс сюръяссӧ видзӧдалін, учительыд и локтіс.
Ӧні тэнад бать ордын пукалӧ.
Гриша видзӧдліс: збыльысь, на кильчӧ дорын спицаяснас дзирдаліс велосипед.
— Кывзы жӧ, — надзӧник водзӧ висьталіс Комлев, — тэ сылы гусьӧник, некод тӧдлытӧг вашнит: виччысьӧ пӧ тіянӧс ӧти морт.
Гӧгӧрвоин?
— Гӧгӧрвои.
Кирюша дядь, а кыдзи нӧ Иваныс?
Аддзылін тэ сійӧс вӧрысь?
— Аддзылі.
Терпитышт, ӧні кадыс висьтавнысӧ абу.
Мун Шпаковский дінӧ, ме кута виччысьны амбар сайын.
Гриша неокотапырысь мӧдӧдчис гортланьыс.
Бергӧдчыліс:
— А сійӧ кӧ оз лок?
— Локтас.
— А мыйла сійӧ тэныд?
— Колӧ.
Мун, эн дышӧдчы.
Со, артмӧ, и став «делӧыс».
А мый Шпаковский шуӧ Гришаӧс сеньорӧн, ичӧтик гаг пыдди сійӧс лыддьӧ — тайӧ Комлевлы веськодь.
Но кыдзи учительӧс коран ывла вылӧ, да ещӧ медым некод эз казяв!
Горничаын ӧні и мам, и бать, да и баб сэні жӧ.
— Эн дышӧдчы, Гриша, эн дышӧдчы!
— бӧрсяньыс ещӧ ӧтчыд шуис Кирилл.
Гортсьыс Гриша аддзис тӧдса серпас: пызан сайын пукалісны батьыс да учитель, мамыс грымакыліс пӧсудаясӧн шкап дорас.
— А, Григорий Иваныч!
— горӧдіс Шпаковский.
— Миянкӧд, пӧжалуйста, чай юны.
— Оз ков, — выль смешитчӧмъяс водзвыв виччысиг зумыша вочавидзис Гриша.
— Серьёзнӧй ичӧтик мужикыс!
— батьыслы мигнитіс учитель.
Гриша пуксис бокӧджык, ӧшинь дорас, да кутіс думайтны: кыдзи сылы ыстыны учительӧс амбаръяс сайӧ?
А сэсся ещӧ мамыс некытчӧ оз мун.
Батьыс кӧ эськӧ вӧлі ӧтнас, сы дырйи позис на эськӧ матыстчыны Шпаковский дінӧ, да и вашнитны сылы пеляс.
А мам дырйи тадзи он вӧч: татшӧмторйысь аслад пельнад ковмас ӧтветитны.
Дыр кыссисны минутаяс; гашкӧ, коли нин часджын, а гашкӧ, и унджык.
Учитель паніс батьыскӧд ӧти помасьлытӧм сёрни, код бӧрын кыкнанныс век лолісны дӧвӧленӧсь, весиг налӧн синъясныс мыйлакӧ дзирдавлісны.
Гриша дугдіс кывзыны и тайӧ сёрнияссӧ, а талун и дзик нин веськодь вӧлі наӧдз.
Некутшӧм надеятӧг сійӧ видзӧдліс ӧшиньӧд.
Комлев вермис не виччысьны да мунны.
Но сійӧ кӧ амбаръяс сайын, сійӧ эськӧ всё равно оз вӧлі тыдав ӧшиньсянь.
Друг бабушка чулансянь корис аслас слаб гӧлӧснас мамсӧ, и сійӧ петіс горничасьыс.
Немдумайттӧг Гриша уськӧдчис учитель дінӧ да мӧдіс дзизгыны сылы пеляс:
— Ӧдйӧджык мунӧй амбаръяс сайӧ!
— Здравствуйте!
— чуймис учитель.
— Витӧд явление!
— Сэні тіянӧс виччысьӧ... ӧти морт.
— Ӧти морт?
— страшнӧя шӧпкигтыр чирӧм гӧлӧсӧн нерыштіс Гришаӧс Шпаковский да, кыдзи и век, тешитчигмоз.
— Но, ӧтиыдкӧд кыдзкӧ-нибудь ме верма справитчыны.
— И сійӧ судзӧдчис босьтны чай стӧкан.
— Тіянлы век серам, — ӧбидитчис Гриша, — а сэні мортыс важӧн нин виччысьӧ!
Гриша тӧдлытӧг кутіс сёрнитны гораа.
— Да коді виччысьӧсӧ?
— юаліс учитель.
— Тӧлкӧн висьтав.
Ребенишкиысь али мый?
— Абу.
Сиктса.
— А мыйла сійӧ керкаӧ оз пыр?
— юаліс батьыс.
— Ог тӧд.
Шпаковский сюся видзӧдліс Гришалӧн волнуйтчысь чужӧм вылӧ да сувтіс:
— Но, мунам.
Видзӧдлам, кутшӧм сэні таинственнӧй морт.
Гриша колльӧдіс учительӧс амбаръяс дорӧдз.
Пӧрысь бадь пу сайын сулаліс Комлев.
Вежливость ради Гриша вешйис бокӧ: гашкӧ, Кириллы да учительлы оз ков, медым кодкӧ налысь кывзіс.
Но регыд мысти найӧ асьныс матыстчисны сы дінӧ, и Комлев шуис гораа:
— Тайӧ делӧын миян нинӧм оз артмы Гришуткатӧг.
Да ті энӧ полӧй: тӧлка детинкаыс.
Сійӧ тіянӧс меысь бурджыка нуӧдас кытчӧ колӧ.
А меным оз позь.
Да и тіянлы мекӧд мунны абу лӧсьыд.
А сэні — детинкакӧд, да ещӧ тіян друглӧн пикӧд, лӧсяланатор — вӧрын гуляйтӧм.
Кутшӧм вермасны лоны сёрнияс?..
Гриша, тӧдан, кӧні мыр бертӧны, сэні вӧлін?
— Ӧтчыд вӧлі.
— Но, ӧтчыд кӧ вӧлін, сідзкӧ и мӧдысь аддзан.
И Кирилл тэрмасигтыр кутіс прӧщайтчыны.
Гриша отчаяниеӧн юаліс сылысь дрӧжжитысь гӧлӧсӧн:
— А няньсӧ нӧ... колӧ нуны?
— Ӧнісӧ оз на ков.
Тэ, Гриша, эн скӧрав ме вылӧ.
Регыд ставсӧ тӧдмалан.
Учитель видзӧдіс бокӧ, волнуйтчӧмысла курччаліс уссӧ, Гришалысь кывъяссӧ, буракӧ, эз кывзы — думайтіс мыйкӧ ачыс.
Сэсся Комлевӧс кутіс киӧдыс да юаліс:
— Сідзкӧ, тайӧ поручениеыс Кейнинлӧн?
— Сылӧн.
Кейнин и тӧдмалӧма, мый ті волостнӧй правлениеын ас морт.
Учитель прӧщайтчис Кириллкӧд да сывйыштіс Гришаӧс:
— «Водзӧ!
— горӧдіс Дон Кихот!»
Сійӧ бара заводитіс шмонитны да мырдӧн нуӧдіс Гришаӧс керкаас.
Кильчӧ пос тшупӧдъяс вылын Гриша пыксис да тшӧктіс висьтавны:
— А мый йылысь тайӧ ті Кириллыскӧд?
— Кириллыскӧд?
Делӧяс йылысь!
— Кутшӧм делӧяс йылысь?
— Ӧттор-мӧдтор йылысь.
Гриша мынтӧдчис сы киясысь, пышйис: со кутшӧм морт — кутлӧ, а тӧлкӧн сёрнитны оз кӧсйы.
Шумовъяс ордын тайӧ пӧрйӧ учитель оліс регыд.
Шондіыс вӧлі ещӧ вылын на, а сійӧ аслас машинаӧн шургис-муніс нин корчмалань — сідзкӧ, Ребенишкилань.
Лунъяс та бӧрын кутісны кыссьыны ещӧ ньӧжйӧджык.
Гашкӧ, сы вӧсна, мый Гриша мыйкӧ виччысис.
Ачыс тӧлкӧн эз тӧд — мый.
Правда, сэки вӧліны сылӧн и делӧяс и встречаяс.
Тайӧ неделяс воисны Лещов ая-пиа.
Прасол муніс помещица ордӧ — тыдалӧ, бара донъясьны яблӧклысь виччысян урожайсӧ ньӧбӧм кузя, — а Евлампий, тайӧ пӧрйӧ лӧз кизьяса розӧвӧй дӧрӧма, матыстчис Гриша дінӧ да здоровайтчытӧг юаліс:
— Кӧсъян, козёлысь кутам ворсны?
— Тайӧ мый — картіӧн?
— Кутшӧм карті!
Ловъя козёлысь...
А, нӧк юр!
— ылісянь Янӧс аддзӧм бӧрын горӧдіс сійӧ.
abu
Ян матыстчис, сувтіс яндысьӧмӧн видзӧдігтыр.
— Но, вот тэ, шуам, лоан козёлӧн.
Сувт!
Со кыдзи.
— Евлампий петкӧдліс, кыдзи колӧ сувтны: копыртчис, мыджсис кияснас пидзӧсъясас.
— А ме тэ вывті кута чеччавны.
А тэ лыддьы: ӧтчыд чеччышта — тайӧ шусьӧ: «козёллы вилкаяс», мӧдысь чеччышта — «козёллы паньяс».
Сэсся: «кыдзи эськӧ не инмӧдчыны козёлӧ», «кыдзи эськӧ не лямӧдны козёлӧс».
Ме тэ вывті должен век чеччавны сідзи, медым не инмӧдчыны кокъясӧн.
А сэсся нин: «инмӧдчыны козёл бердӧ».
Ме сэки тэнӧ йӧткышта кокъясӧн.
Медбӧрын: «лямӧдны козёлӧс» — тайӧ лоӧ, ме, кыдзи кӧсъя, верма тэ вылӧ водны, кӧть юр вылад пуксьыны.
Гӧгӧрвоин?
— Гӧгӧрвои.
— А ме кӧ кадысь водзджык инмӧдча козёлӧ либӧ вунӧда шуны «козёллы вилкаяс», сорся, шуа водзджык «козёллы паньяс», но, сэки ме — козёл, сэки ме вывті чеччалӧй.
Но, сувт!
— шуис сійӧ Янлы.
Ян копыртчис, мыджсис кияснас пидзӧсъясас, кыдзи сылы петкӧдлісны.
Евлампий первойсӧ чеччаліс старайтчӧмӧн, тӧждысьӧмпырысь шуаліс ньӧжйӧник: «козёллы вилкаяс», «козёллы паньяс», а кор артмыліс: «козёлӧс лямӧдны» — ӧддзӧдчӧмӧн пуксьыліс Янлы сьылі вылас сідзи, мый Ян нырнас сунтшиктыліс лыаӧ.
Ян сувтліс, выльысь терпеливӧя копыртчыліс, и Евлампий бара чеччаліс.
Регыд мысти сійӧ кутіс вежньӧдлыны Гришалы чужӧмсӧ да мигайтны Янлы.
Артмӧ вӧлі, мый тайӧ опытнӧй ворсысьыс оз и торксьы: ас кадӧ шуас «вилкаяс», ас кадӧ инмӧдчылас козёл бердӧ.
Коли вель уна кад.
Ян сулаліс рама да сӧмын кадысь кадӧ век ёнджыка сунтшикасьліс нырнас муӧ.
Гриша дӧзмис.
Мыйла козёлӧн лои Ян, а эз Евлампий?
Торксьыны «вилкаяс-паньяс» шуавны сьӧкыд.
Сідзкӧ, Ян тадзи и кутас сулавны копыртчӧмӧн рытӧдзыс, а Евлашка кутас сы вывті чеччавны, кытчӧдз ачыс оз мудз?
Но Евлампий эз мудз.
Сійӧ чеччаліс и чеччаліс, да ещӧ и Гришалы мигайтіс: со пӧ, йӧйӧс аддзи — нӧк юрӧс...
Дыр мысти Гришалы дум вылас уси: а кӧн жӧ «пуртъясыс»?
«Козёллы вилкаяс», «козёллы паньяс», а «пуртъясыс»?
Сійӧ ӧні и ачыс тӧлкӧн эз помнит, мый должен мунны «паньяс» бӧрын, и горӧдіс скӧра:
— «Пуртъяс»!
— Кутшӧм «пуртъяс»?
— видзӧдліс Евлампий да тӧдлытӧгыс кокыс инмис Янлы.
— Инмӧдчин, инмӧдчин!
Ӧні ачыд сувт!
— Мыйӧ инмӧдчи, кытчӧ инмӧдчи?
— «Инмӧдчыны козёлӧ» эз на вӧв.
Сідзкӧ, тайӧс тэ водз шуин...
— «Водз, водз»!..
Межлы водз!
— Но тэ жӧ сорсин?
Инмӧдчин?
— А мыйла тэ горӧдін «пуртъяс»?
Кутшӧм тэныд ещӧ «пуртъяс»?
Тэ горӧдін, ме и сорси.
— Сорсин — сідзкӧ, козёл.
Сувт!
— Сувтӧ, коді мыжа.
А ме абу мыжа.
Коді торкис менӧ аслас тӧлктӧм горӧдӧмнас «пуртъяс», сійӧ и мыжа.
— А тэ, сідзкӧ, он кӧсйы козёлӧн лоны?
— Евлампий дорӧ матыстчигмоз скӧра шуис Гриша.
— Тэ он кӧсйы честнӧй ногӧн?
— Но, но!
Куранъястӧ ылӧджык вешты...
Ӧтиӧс татшӧмсӧ ми аддзылім, шуйга пельпом вомӧн шыбитлім!
Гриша матісянь аддзис Евлампийлысь скӧр синъяссӧ, кодъяс вӧліны векньыдӧсь, карӧйӧсь, турунвиж чутъясаӧсь.
Асьсӧ помниттӧг сійӧ кватитіс мыйвынсьыс Евлампийӧс да копыртіс мулань:
— Ян, чеччышт сы вывті!
Евлампий пелька песовтчис, Ӧдйывсьыс конйыштіс Гришаӧс, коді быгыльтчис лыа вылӧ да муртса удитіс кватитны Евлампийӧс кокӧдыс.
Но кутчысис кӧ, то эз нин лэдз, — Евлампий уси орччӧн...
Перфильевна ордысь петӧм бӧрын прасол Лещов дыр видзӧдіс детинкаяс вылӧ.
Врагъяс, ставтор йылысь вунӧдӧмӧн, турбылясисны сы водзын му вылын.
Пельк Евлампий частӧ лолывліс вевдорас, но быдпӧрйӧ Гриша личкыліс сійӧс ас улас: сійӧ век жӧ вӧлі ёнджык.
Прасоллӧн пӧт синъясас тӧдчис збыльысь ыджыд интерес; сійӧ весиг вӧчис кытшджын тышкасьысьяс дорті да, тыдалӧ, зілис бурджыка аддзыны, кыдзи мунӧ тышкасьӧмыс.
Медбӧрын, Гриша зумыда пуксис верзьӧмӧн Евлампий вылӧ, кватитіс китырыс лыа да, кыдзи победитель, горӧдіс:
— Сёй мусӧ, кор пӧщада!
И сэки ас водзсьыс аддзис Лещовлысь тошсӧ.
Гриша повзьӧмысла звирк чеччыштіс.
Но прасол сӧмын пиыслы шуис:
— Он куж, дурак, водзӧссӧ босьтны!..
И мӧдӧдчис двуколка дорас.
Чукрассьӧм дӧрӧмсӧ лӧсьӧдышталігтырйи сы бӧрся кутіс довгыны и Евлаша да гусьӧник петкӧдліс Гришалы да Янлы водзӧс босьтны кӧсйӧм — кабыртӧм кулакъяс, пига, нюжӧдӧм кыв; ставсӧ тайӧс сійӧ вӧчліс чуймӧдана пелька.
Гриша да Ян дыр сёрнитісны лоӧмтор йывсьыс, и та йылысь казьтылӧмъясыс, колӧ чайтны, налы тырмисны эськӧ лунтыр кежлӧ...
Но сэки миртуй вылын кутісны ярскӧба кывны вӧв кок шыяс.
Мыйкӧ вӧвлытӧмтор водзвыв чувствуйтігтыр детинкаяс котӧртісны туйбокса плетень дорӧ.
Скачитіс драгунъяслӧн эскадрон.
Водзвылас зарни рӧма уж вылын пукаліс зумыш офицер; сылысь чужӧмсӧ быттьӧ вӧлі бинтуйтӧма зэв ыджыд уснас.
Драгунъяс, буссӧ кыпӧдігтыр, сувтлытӧг мунісны «Затишьеӧ».
Юкмӧс дорын ведраясӧн сулалысь кухарка Анфиса гораа шуис:
— Тайӧ салдатӧс корсьӧны найӧ...
Гриша юаліс сылысь волнуйтчӧмысла сибдӧм гӧлӧсӧн:
— Кутшӧм салдатӧс?
Пышъялысь салдат пӧ, висьталӧны, вӧрын олӧ.
— А коді...
Кыдзи сійӧс шуӧны?
— Мый синтӧ сувтӧдін?
Сійӧс пыртігӧн ме эг вӧв...
Ведраяссӧ босьтӧм бӧрын сійӧ мӧдӧдчис гортланьыс.
Анфисаӧс пыртігӧн Гриша эз жӧ вӧв, а тӧдӧ, кыдзи сійӧс шуӧны.
Но юасьӧмъясӧн дӧзмӧдны кухаркаӧс эз лысьт.
Шӧйӧвошӧмӧн Янлы нурбыльтӧм бӧрын: «Энлы, ме регыд», сійӧ мӧдӧдчис гортас.
Керкаас вӧлі сӧмын ӧтнас мамыс.
Гриша заводитіс висьтавны драгунъяс йылысь, но мамыс горӧдіс:
— А, му пыр мед мунан тэ!
Муна вот тіян дорысь, сэки кватитчанныд, да сёр лоӧ!
Гриша повзис, мый мамыс мунас.
Сійӧ важӧн нин грӧзитчыліс мунны «кытчӧ синъясыс видзӧдӧны», и быдпӧрйӧ лолі страшнӧ: а мый, збыльысь кӧ мунас?
Сытӧг лёк лоӧ.
Весиг сьӧлӧмыд лигышмунлӧ, кор та йылысь думыштан.
Гриша тювкнитіс керкасьыс да ачыс мӧдӧдчис усадьбаӧд «кытчӧ синъясыс видзӧдӧны».
И аддзис Янӧс.
Сійӧ удитӧма нин делӧ дорӧ кутчысьны: пукаліс садӧк дорын да лӧсьӧдіс ва вылӧ лэдзны кос вужля.
Лӧсьыд сы вылын вуджны мӧдар берегас!
Ян видзӧдліс Гришалӧн жугыль чужӧм вылӧ да шуис увереннӧя:
— Тайӧ Иванӧс корсьӧны.
И кыкнанныс сэк жӧ вунӧдісны кос вужля йылысь, эновтісны сійӧс берегас, мунісны муяс вылӧ да дыр ветлӧдлісны — рытӧдзыс, сёрнитісны Иван йылысь, на йылысь, кодъяс сійӧс спаситісны, боевӧй дружина йылысь, коді отсаліс салдатлы пышйыны тюрьмаысь.
Дружинаас стӧч дас кык морт, ставныс — гӧрд дӧрӧмаӧсь, кузь гӧленя сапӧгаӧсь, налӧн быдӧнлӧн эм револьвер.
Унатор йылысь сёрнитісны, кывлӧмторсӧ ассяньныс лӧсьӧдӧмторйӧн сорлаліг, и ассяньныс лӧсьӧдӧмторсьыс эз яндысьны.
Сійӧ жӧ эз вӧв лӧжӧн.
17
... Мунісны вӧрті учитель Шпаковский да Гриша Шумов.
Шпаковский талун вӧлі серьёзнӧй да чӧв олысь.
Сӧмын ӧтчыд, ас водзсьыс видзӧднысӧ прӧйдитны позьтӧм козъя вӧр аддзӧм бӧрын — сэні и некутшӧм трӧпаяс оз вӧлі тыдавны, — сійӧ эз вермы кутчысьнысӧ да шуис Гришалы:
— «Сусанин, Сусанин, кытчӧ тэ нуӧдан миянӧс...»
Козъя вӧрын вӧлі чӧв-лӧнь да ыркыд.
Зэв ыджыд рыжӧй ном йӧктіс татчӧ писькӧдчӧм ем кодь вӧсньыдик шонді югӧр улын.
Пӧрысь коз пулӧн сьӧдов кырсь вылын дзугсьӧм кузь юрси моз ӧшаліс рой.
Гриша видзӧдліс гӧгӧр.
Вӧрыс сылы ӧні кажитчис тӧдсаӧн.
И тайӧ коз пусӧ сійӧ быттьӧ аддзыліс нин водзджык, либӧ, гашкӧ, сылысь чойсӧ, татшӧм жӧ чӧв олысьӧс да зумышӧс.
Сійӧ гӧгӧр видзӧдліс.
Мыр бертан местаыс кӧнкӧ матын.
Да со и чер шы кыліс...
Гриша восьлаліс водзӧ, сы бӧрся учитель.
Найӧ петісны эрд вылӧ.
Гебъяс руд кымӧрӧн лэбалісны юр весьтын: омӧль поводдя водзын.
Воис неыджыд нюр.
Гриша сійӧс кытшовтіс Шпаковскийлысь штиблетсӧ уважайтӧм вӧсна.
Тайӧ неыджыд нюр йывсьыс, буракӧ, и висьтавліс Иван, кор детинкаясӧс ыстіс Кирилл Комлев дорӧ.
Иван, Иван...
Гришалы зэв окота лои сы йылысь висьтавны учительлы: эм пӧ тайӧ вӧрас сэтшӧм морт, кодӧс корсьӧны, туйяс кузя буссӧ лэптігтыр, быдса войска: драгунъяс...
Позьӧ нимсӧ не висьтавны, а прӧстӧ шуны: эм вӧрас сэтшӧм морт.
Кутчысис Гриша, нинӧмтор эз висьтав.
Неыджыд нюр кытшовтӧм бӧрын найӧ матыстчисны мыр бертанінӧ.
Ляпкыдик мыръяс вылын пукалісны чышъянъяса чӧв олысь нывбабаяс, кодъяслӧн киясас вӧліны тубрасъяс, ичӧтик мешӧкъяс, — пукалісны сідзи, быттьӧ кодӧскӧ виччысисны.
Шпаковский шӧйӧвошӧмӧн сувтіс.
Но пу сайсянь тыдовтчис нин Кейнин да чолӧмалӧм могысь ӧвтіс кинас учительлы.
Шпаковский аслас турилӧн кодь кокъяснас муніс сылань сэтшӧм ӧдйӧ, мый Гриша должен вӧлі сы бӧрся надзӧник котӧртны, медым не кольны.
Мунігмозыс нин учитель мыйкӧ кыскис зепсьыс, но Кейнин тшӧктан гӧлӧсӧн спокойнӧя шуис:
— Тані оз ков!
И нуӧдіс найӧс кыкнаннысӧ пожӧмъяслань, кодъяс сулалісны мыр бертанінсянь матын.
Мунігмозыс учитель нурбыльтіс:
— Да, да, дерт, колӧ видзчысьӧмӧнджык...
Колӧ видзчысьӧмӧнджык.
Ме и то нин думыштлі: сэтчӧ-ӧ веськалі?
Кутшӧмкӧ нывбабаяс пукалӧны мыръяс вылын...
Мыйла найӧ танӧсь?
Кейнин серӧктіс:
— Нывбабаяс?
О, тайӧ миян интендантство.
— А-а...
— гӧгӧрвоӧмӧн нюжӧдіс Шпаковский.
Но Гриша решитіс, мый учитель тадзи вӧчис вежливость ради, медым водзӧ не юасьны; ачыс жӧ Гриша эз гӧгӧрво Кейнинлысь кывъяссӧ.
Найӧ воисны пожӧмъяс дорӧ, пуксисны лысъясӧн сутшкасьысь кос мыльк вылӧ.
Кейнин юалан синъясӧн видзӧдліс учитель вылӧ.
Шпаковский кыв шутӧг мыйкӧ мыччис сылы.
Гриша чуймис.
Тайӧ вӧліны сӧмын ичӧтик, ортсысяньыс руд книжкаяс; ӧтиӧс на лыдысь Кейнин видзчысьӧмӧн листаліс — тыдыштлісны паськӧдӧм хищнӧй лапаяса сьӧд орёла кельыдлӧз страницаяс.
— О, нёль штука!
— уважениеӧн шуис Кейнин.
— Кыдзи тайӧ тіянлы удайтчис?
— Сур отсӧгӧн.
Волостнӧй писарь зэв ёна радейтӧ тайӧ юанторсӧ.
— Да кыдзи жӧ сійӧ решитчис та вылӧ?
Сідзи вот босьтіс да и сетіс?
Али вузаліс?
Паспортъяс — дона тӧвар.
— Эз, эз дона сувт: тайӧ кадас писарь узис.
Учитель вылӧ видзӧдігмоз Кейнин чӧв олыштіс, сэсся зэв гораа кутіс серавны.
Гриша и водзті нин казявліс: латышскӧй мужикъяс русскӧйяс серти серавлӧны шочджыка, но кор нин кутасны серавны, быттьӧ пушкаысь лыйлӧны.
Пушкаысь моз тайӧ гымӧбтӧм шы вылас и петісны вӧрысь йӧз — витӧн.
Куимыс вӧліны дрӧбӧвикаӧсь...
И на пиысь ӧти — Иван!
Гриша первойсӧ кыдзкӧ весиг тшӧкмунліс, кынмис места вылас.
Сэсся асьсӧ помниттӧг горзігтырйи уськӧдчис водзӧ:
— Иван дядь!
Иван сувтӧдіс дрӧбӧвиксӧ пожӧм бердӧ, видзчысигтыр босьтіс Гришаӧс, кыпӧдіс сійӧс да окыштіс.
Сійӧ вежсьӧма: кузь тошсӧ сылысь вӧлі ӧкуратнӧя тшӧтшӧдӧма, юрас выль картуз, пинжаксӧ дӧмлӧма да тасмаасьӧма военнӧй ногӧн.
— Иван дядь, а Кирюшка Комлевыдкӧд тэ аддзысьлін?
Аддзис сійӧ тэнӧ вӧрысь?
— Аддзис!
И шогмана йӧзкӧд йитіс — со найӧ.
Гриша видзӧдліс: куим тӧдтӧм латышкӧд орччӧн тайӧ обстановкаын неуна тешкодьджыкӧн кажитчысь, аслас карса паськӧма, сулаліс Пётр Сметков.
Сылӧн сідзжӧ удитӧма быдмыштны неыджыд сьӧд тош.
— Видза олан, Шумов!
— кисӧ чургӧдігмоз шуис Сметков.
Гриша пуктіс сылӧн ыджыд киӧ ассьыс кисӧ да друг казяліс, кутшӧм сійӧ ичӧтик тайӧ йӧз пӧвстас.
— Но, кыдзи батьыд?
Менӧ сійӧ эз казьтывлы?
— Эз, эз казьтывлы.
Ни ӧтчыд, — честнӧя вочавидзис Гриша да содтіс: — Миянӧс Перфильевна регыд вӧтлас.
— Вӧтлас?
— Да.
Батьӧ сэки карӧ мунас.
И ме сыкӧд!
Кейнин сэк кості висьталіс учительлы:
— Миян ыджыд ӧшибка артмис распорядительнӧй комитетлӧн списокъясӧн.
Кор крестьяна бӧрйисны комитет — тайӧ вӧлі волостнӧй правлениеын, — собраниевывса секретарыс босьтӧма да и став бӧрйӧмаяссӧ гижӧма книгаас, волостнӧй правлениелӧн шнурӧвӧй книгаас; кажитчӧ, революцияыс жӧ вермис, мыйысь нӧ повнысӧ?
А ӧні со вот — арестъяс нуӧдӧм вылӧ гӧтӧвӧй материал.
Шпаковский юаліс:
— Мый колӧ вӧчны?
— Оз кӧ позь гусьӧникӧн резьӧдны книгасӧ...
— Шнурыс сургуч печатя.
— Сідзкӧ, колӧ косявны листъяссӧ, кытчӧ гижӧма овъяссӧ.
Правда, тайӧ лоӧ грубӧй удж, но сур радейтысь писарыс кӧ бара унмовсяс... А?
— Вӧча ставсӧ, мый верма.
— Шензьӧдана сійӧ, кыдзи ӧнӧдз на тайӧ книгаыс абу веськалӧма жандармъяс киӧ.
— Сідзкӧ, некод абу дӧгадайтчӧма.
Кодлы воас юрас, медым лыддьыны шнурӧвӧй книга?
И писарыссӧ сійӧс киас босьтлӧ шоча: дышпоз.
— Тіянлы кӧ эськӧ удайтчас...
— Вӧча ставсӧ, мый верма, — мӧдысь шуис учитель.
И найӧ кыкнанныс мӧдӧдчисны сэтчӧ, кӧні сулалісны Пётр Сметков, Гриша, Иван да мукӧдъяс.
Учитель ёна волнуйтчис, гӧрд чутъяс кутісны тӧдчыны сы банбокъяс вылын.
Кейнин кажитчис, кыдзи и век, спокойнӧйӧн.
Сійӧ кыпыда горӧдіс Гришалы:
— Другъяслӧн свидание?
Гриша пыдди вочавидзис Иван:
— Стӧч сідзи.
Тайӧ менам вердысь, Гришка Шумов.
Сійӧ менӧ аслас другыскӧд няньӧн вердіс.
— А, сідзкӧ, интендант жӧ!
— шуис Кейнин да тайӧ гӧгӧрвотӧм кывнас быттьӧ ошкис Гришаӧс.
— Кыдзи нӧ тіянлы вайны татчӧ сійӧ листъяссӧ, кытчӧ гижалӧма овъяссӧ?
— быттьӧ мыйкӧ дум вылас уськӧдӧм бӧрын Кейнинлысь юаліс учитель.
— А мыйла вайнысӧ?
Бырӧдӧй найӧс сэн жӧ...
— Ог, — чорыда шуис Шпаковский, — ме найӧс тіянлы вая.
Ме абу организацияса член, и онӧ нин сэтшӧм бура ті менӧ тӧдӧй.
А организациялы колӧ стӧч тӧдны, мый листъяссӧ збыльысь нетшкӧма.
— Тырмымӧн лоӧны тіян кывъясныд.
Видзны листъяс, а сэсся ещӧ мӧдӧдны дзик нинӧмла: код тӧдас, мый вермас лоны.
Мыйӧн сӧмын найӧ сюрасны тіянлы киад, пырысь-пыр бырӧдӧй!
Косявлӧй, сотӧй!
А та йылысь юӧртӧй меным.
Но, со детинка пырыс юӧртӧй.
Мед сійӧ татчӧ котӧртас да шуас: «Делӧ вӧчӧма».
Ме кӧ ог ло, мед вокъяс пиысь любӧйлы висьталас — меным висьталасны.
Кылан, детинка?
— Кыла.
А кӧнӧсь тіян вокъясныд?
— О, — нюммуніс Кейнин, — вокъяс менам уна.
Любӧй рабочӧйлы, коді тані кутас бертны мыр, верман висьтавны: «Висьтав Кейнинлы — делӧ вӧчӧма».
Гӧгӧрвоин?
— Гӧгӧрвои!
... Кор учитель да Гриша мунісны мыр бертанінысь, мыръяс дорын, кӧні час сайын пукалісны нывбабаяс, уджалісны нин ыджыд тушаа латышъяс: керавлісны черӧн посньыдик вужъяс, а гырысьяс улӧ лӧсьӧдалісны керъяс.
Нывбабаяс — тыртӧм мешӧкъясаӧсь, тубрасъясаӧсь, кытчӧ вӧлі кӧрталӧмаӧсь тыртӧм гырничьяс — мунісны трӧпа кузя сиктлань...
Тӧдса серпас: гӧтыръяс вайӧмаӧсь мужикъясыслы ӧбед.
«Затишьеӧ» мунігӧн учитель шуис Гришалы:
— А тэ, вокӧ, конспиратор!
— Мый тайӧ лоӧ?
— Конспиратор — сійӧ тӧлка, сюсь морт.
Сійӧ тӧдӧ, мый позьӧ висьтавны мукӧдъяслы, а мый йылысь колӧ и чӧв овны, гусятор не йӧзӧдны.
Видзӧд тэ, Иванкӧд вӧрын аддзысьлывлӧмыд, а та йылысь некод эз тӧд...
Али батьыд тӧдіс?
— Эз, и батьӧ эз тӧд.
— Но кыдз нӧ тэ абу конспиратор!
Рӧднӧй батьсьыд гусятор дзебӧмыд.
— А тайӧ гусяторйыс абу менам.
Иван кӧ тшӧктіс, ме эськӧ висьталі батьлы.
А гашкӧ, и тіянлы висьталі.
Иван кӧ тшӧктіс.
— Гӧгӧрвои.
Аттьӧ.
— Ті онӧ ӧбижайтчӧй?
— Ог.
— А мый сійӧ сэтшӧмыс: <ns>инти... интентан... </ns>
— А... интендантство.
Тайӧ тэныд Кейнинлӧн кывйыс дум вылад уси?
Кыдзи сійӧ шуис нывбабаяс йывсьыс?
Интендантство вайӧ армиялы ставсӧ, мый колӧ, — но, медводз, дерт, нянь...
— А нывбабаясыс уджалысьясыслы ӧбед вайӧмаӧсь.
— Артмӧ — не сӧмын уджалысьясыслы.
Вайӧм нянь да салӧ унджыкыс муніс вӧрӧ, позьӧ шуны — салдатъяслы.
Та вӧсна Кейнин и шуис: интендантство.
— Кутшӧм салдатъяслы?
— Да тэ найӧс сӧмын на аддзылін.
Куимӧн ещӧ ружьеясаӧсь вӧліны.
— Тайӧ абу салдатъяс.
На пиысь ӧтнас Иван — салдат, да и сійӧ ӧні вӧльнӧй.
— Аттӧ тэ кутшӧм...
Но, абу салдатъяс.
Позьӧ мӧдногӧн шуны...
Народ найӧс нимтӧ вӧрын олысь вокъясӧн.
18
Кык лун мысти учитель бара воис «Затишьеӧ».
Воис сійӧ кыпыд, дӧвӧльнӧй.
Батьыс эз вӧв керкаас.
Шпаковский, кияссӧ ниртігтыр, шуис Гришалы:
— Но, мунам корсьлам сійӧс.
Буракӧ, садйын, кӧні нӧ сэсся?
А ывлаас петӧм бӧрын тэрыба шуис:
— «Делӧ вӧчӧма».
Гришалӧн ёна кутіс тіпкыны сьӧлӧмыс.
— Кор меным мунны вӧрӧ?
— Аски.
Талун он нин удит.
— Удита.
Позьӧ меным Янкӧд?
— А тайӧс нин ме ог тӧд.
Кейнинкӧд сёрни эз вӧв...
И Гриша вӧрӧ муніс ӧтнас.
abu
Сійӧ жӧ уджалысьясыс ноксисны мыръяс дорын.
Гриша вылӧ, кыдзи и первойысь волігӧн, эз видзӧдлыны.
Сійӧ сулалыштіс падъялігтыр, а сэсся воис матӧджык, кыскыштіс ӧти уджалысьӧс соскӧдыс да шуис:
— Висьтав Кейнинлы: «Делӧ вӧчӧма».
Уджалысьыс шензьӧмӧн видзӧдліс Гриша вылӧ, аслас ёртъяс вылӧ.
Сэсся ставныс ӧтлаын, уджсӧ эновтӧм бӧрын, кутісны видзӧдны Гриша вылӧ.
Сійӧ гӧрдӧдіс да мӧдысь шуис:
— «Делӧ вӧчӧма».
Висьталӧй Кейнинлы.
Уджалысь ещӧ чӧв олыштіс минута дыра, думайтыштіс, сэсся вочавидзис латышскӧй кыв вылын:
— Виччысьлы, детинка.
Пукышт тані мыр вылас, ме ӧні жӧ бӧр локта.
— Лаби (ладнӧ), — шуис Гриша да пуксис мыр вылӧ.
Пукаліс сійӧ вель дыр.
Уджалысьяс дугдісны видзӧдны сы вылӧ и сёрнитчытӧг, чӧв олігтыр мӧдісны уджавны.
Гриша ӧні дзик матісянь нин аддзис, кыдзи бертӧны мыръяс.
Тайӧ багатыръяслӧн удж.
Ичӧт тушаа, слаб йӧз та вылӧ оз шогмыны.
Латышъяс сюйисны кер ӧти боксяньыс кералӧм, зэв ыджыд мыр улӧ и ставныс ӧшӧдчисны кер вылас.
Чужӧмъясныс налӧн польдчисны вирӧн, мыр эз вӧрзьы, и Гриша повзис, мый багатыръяс оз вермыны чуктӧдны мырсӧ.
Но минута мысти мыр сетчис: ратшмуніс, кыптіс вывлань, тыдовтчисны муӧсь сьӧд вужъяс.
Регыд мыр местаӧ коли кырлӧм доръяса джуджыд гу.
А мырйыс водіс общӧй чукӧрӧ, чургӧдіс небесалань ассьыс сюръяс-вужъяссӧ.
Коркӧ и бӧр воис сійӧ уджалысьыс, коді мыр вылӧ пуксьӧдліс Гришаӧс.
Сыкӧд воис пельпомъяс саяс дрӧбӧвика тӧдтӧм латыш.
Латыш шуис:
— Тэ, детинка, «Затишьеысь»?
Сет со тайӧс Август Редальлы.
И сійӧ мыччис Гришалы неыджыд бумага чукӧр, кодӧс вӧлі гартӧма бечёвкаӧн.
— Сӧмын некодлы сэсся эн петкӧдлы.
Редальыс кӧ ачыс абу, коль сы ордӧ.
Ӧні мун.
Тэ ставсӧ гӧгӧрвоин?
Кодлы колӧ сетны бумагаяссӧ?
— Август Редальлы.
Медым некод эз аддзыв.
— Но, <lav>лаби</lav>.
Мун, детинка, кытчӧдз эз на пемды.
Артмис зэв удачнӧя: Гриша бӧр воис усадьбаӧ, кор нин вӧлі локтӧны гортас видз вылысь мӧсъяс.
И Август Редаль петіс Золяыскӧд ӧтлаын асланыс радейтана Розалы, вывлань крута кыпӧдчӧм сюръяса гӧрд мӧслы, паныд.
Гриша матыстчис Редаль дінӧ да кыв шутӧг сюйыштіс сылы киас бумага чукӧрсӧ.
Сійӧ чайтіс, мый лесник кутас шензьыны.
Но Гриша вылӧ сійӧ видзӧдліс зэв спокойнӧя.
Чужӧмыс сылӧн весиг мукӧддырся серти эзджык вӧр, быттьӧ измис.
Мӧс вылас, правда, сійӧ эз нин сэсся видзӧд да пырысь-пыр жӧ пырис гортас.
Мӧс дорас коли Золя ӧтнас.
Тайӧ рытас мамыс шуис Гриша дырйи батьыслы:
— Минайӧс карын кутӧмаӧсь.
Пшечинскийяс кывлӧмаӧсь урядниксянь.
Коді Тизенгаузенъяс вылӧ ветліс — ставнысӧ, шуӧны, куталасны.
Батьыс кыв ни джын шутӧг чеччис, босьтіс ыджыд ножич, тыртӧм лейка, муніс садйӧ.
И дыр сэтысь эз во.
19
Аскинас Гриша аддзис — юкмӧсдорса столбӧ ляскӧмаӧсь ыджыд бумага лист.
Лист вылас гырысь лӧз букваясӧн вӧлі печатайтӧма:
ОБЯЗАТЕЛЬНӦЙ ПОСТАНОВЛЕНИЕ
Ставлы запрещайтсьӧ выполняйтны любӧй распоряжениеяс, кодъясӧс веськӧдӧма революциялы паныд...
Предательяслысь нимъяссӧ кутасны йӧзӧдны <lav>«Циня»</lav>  газетаын...
Революциялӧн нуждаяс вылӧ деньга чукӧртігӧн сетны распискаяс соответствующӧй печатьӧн...
Гриша этша гӧгӧрвоис, мый лыддис.
Но сійӧс шымыртіс волнение: «Постановлениеыс» сідзжӧ вӧлі йитчӧма гусяторкӧд, а сы дорӧ сійӧ инмӧдчыліс нин...
Эз-ӧ татшӧм постановление йылысь горзы урядниклы Кирилл лютеранскӧй дзебӧм-гуалӧм бӧрын?
Гриша дінӧ котӧрӧн воис Ян. Сійӧ ӧвтчис кинас да индіс амбар вылӧ.
Амбар дорын сулалісны Пшечинскийяс, Анфиса, Тэкля.
Найӧ сулалісны матын стен бердас да мыйкӧ видзӧдісны.
— Сэні кутшӧмкӧ бумага, — шуис Ян,
— Пан Пшечинский скӧралӧ...
Детинкаяс котӧртісны амбарлань.
А пан Пшечинский нетшкис нин стенысь бумагасӧ, косявліс посньыдик торъяс вылӧ.
Гриша удитіс казявны букваяс: «<ns>ОБЯЗАТ... ПОСТ...</ns>»
Тайӧ вӧлі сэтшӧм жӧ бумага, кутшӧм и юкмӧс дорын.
Амбар дінӧ тэрмасьтӧг матыстчис Август Редаль да юаліс:
— Мый тайӧ ті вӧчанныд, пан Пшечинский?
— Да со кутшӧмкӧ рӧзбойникъяс ляскӧмаӧсь...
Таысь — тюрьмаӧ!
Пшечинскийлӧн рудов синъясас кутісны тӧдчыны вир сӧнъяс, ускыс дрӧжжитіс.
Редаль сы киысь босьтіс бумага торсӧ да лыддис:
— «Обязательнӧй...
Ставлы запрещайтсьӧ выполняйтны...
кодъясӧс веськӧдӧма революциялы паныд...» Да.
А век жӧ ме кӧ тіян местаын, пан Пшечинский, тайӧ бумагасӧ эськӧ эг косявлы.
— А-а!
Кыдзи сідз — эн эськӧ косявлы?
Тайӧ жӧ революционнӧй лист!
— Та вӧсна ме и эг косявлы эськӧ.
— А-а?!
Тіянлы, Редаль, тюрьмаӧ окота пуксьыны?
— Абу, абу окота...
А сӧмын ме думайта, мый бумагасӧ колӧ вӧлі кольны урядникӧдз.
— Урядникӧдз?
— былялӧм синъяссӧ вӧрӧдіс Пшечинский да сувтіс.
— А сэтчӧдз мед лыддясны, кодлы окота?
— Ме ог тӧд, — пырмунігмоз вочавидзис Август Редаль.
— Ме сӧмын сідзи думышті: ӧд полициялӧн тайӧ делӧыс.
А бумагасӧ ті косявлінныд.
Пан Пшечинскийлӧн чужӧмыс лои рудовлӧз.
Сійӧ ичӧтджык гӧлӧсӧн нин шуис:
— Ме дворянин...
меным эскасны...
И ті энӧ висьталӧй, Редаль, мый тайӧс ме косявлі.
— Ладнӧ, — рӧвнӧй гӧлӧсӧн шуис Редаль да муніс — сэтшӧм жӧ спокойнӧй, измӧм чужӧма.
Пшечинский шӧйӧвошӧмӧн видзӧдліс гӧгӧр да кутіс сьӧкыда восьлавны аслас керкалань.
Но, юкмӧс дорті мунігӧн, друг сувтіс да горӧдіс:
— Со!
Бара!!!
Но юкмӧс сюръя вылысь «обязательнӧй постановлениесӧ» ӧні косявлыны эз нин кут — муніс, мыйкӧ ныр улас броткигтырйи.
Сӧмын рытладорыс верзьӧмӧн воис урядник да пырысь-пыр жӧ муніс Перфильевна ордӧ.
А сэсся кутісны коравны сы дінӧ, помещичӧй керкаӧ, ставнысӧ ӧчередьӧн, кодъяс олӧны усадьбаын. Пшечинскийясӧс, Редальӧс...
Корисны и Гришалысь батьсӧ.
Сійӧ бӧр локтіс регыд мысти, а сылы бӧрсяньыс кильчӧ вывсяньыс гӧрдӧдӧм Перфильевна горзіс:
— Аски жӧ!
Аски жӧ мед тэнад кокыд тані эз вӧв...
Йӧзӧс гудрӧдлысь!!!
Батьыс нинӧм эз вочавидз, ӧдйӧ муніс аслас керкаӧ да шуис повзьӧм гӧтырыслы да бабыслы:
— Но, лӧсьӧдчӧй туйӧ!
И сэки немвиччысьтӧг воис Редаль.
Таӧдз Шумовъяс ордын сійӧ ньӧтчыд на эз вӧвлы.
Сійӧ сувтіс порог дорас, бергӧдліс киас шапкасӧ.
Баб, сы вылӧ скӧра видзӧдлӧм бӧрын (эз и пернапасась!), муніс аслас чуланӧ.
Редаль шуис ньӧжйӧник:
— Весьшӧрӧ ті тайӧ, Иван Иванович.
Оз ков вӧлі тадзи шумитнысӧ.
— А, тэ кӧсъян менӧ велӧдны?
Мыйӧ?
— скӧрысь горӧдіс бать.
— Кывзысьны?
— Ог, тіянӧс велӧдны ме ог вермы...
— А век жӧ ті, Август Францевич, велӧдыштінныд эськӧ сійӧс!
— шыасис мамыс.
— Дзик ӧд йӧй лои!
Татшӧм места воштыны!
— Велӧдны ог вермы.
Ме сӧмын думайта — оз кывзысьӧм йылысь ков сёрнитны, а выдержка йылысь.
Кывзысьӧм миянлы оз ков, а выдержка колӧ.
— Э, эновт тэ!
— кыдзи век ӧдйӧ кӧдзалӧм бӧрын, рампырысь нин шуис бать.
— Тэ эськӧ мед видзӧдлін тайӧ Перфильевна баба вылас, кыдзи сійӧ сёрнитіс мекӧд.
— Сійӧ и мекӧд сідзи жӧ сёрнитіс.
— Тэ сійӧс омӧльджыка тӧдан.
А ме ӧд орччӧн сыкӧд быдми, ӧти сиктын.
Гашкӧ, та вӧсна и сысянь терпитнысӧ — но ог вермы да и ставыс.
Эк, мый деньгаыд мортыдкӧд вӧчӧ?..
Оз морт пӧльзуйтчы капиталӧн, а капитал сійӧс ас ногыс песлӧдлӧ!
— Такӧд ме сӧгласен, — спокойнӧя шуис Редаль.
— «Сӧгласен»?
Эк, премудрӧй Редаль...
— Бать сераліс нин.
— Бӧръя кадӧ Перфильевнаыд дзикӧдз нин дурмис.
Кывлас: виннӧй лавкаын боевӧй дружина расписка серти деньга босьтӧма — ме мыжа.
Вӧлӧстьын паспортнӧй бланокъяс вошӧмаӧсь — менӧ зуалӧ.
Юкмӧс дорӧ кутшӧмкӧ лист ляскӧмаӧсь — меным жӧ бара ӧтвечайтны.
— Но, тайӧс ещӧ колӧ на докажитны, коді ляскис, — шуис Редаль, и сылӧн гӧлӧсыс мыйлакӧ ёна шензьӧдіс Гришаӧс.
— Да сійӧ менӧ оз сыысь мыжав — сэтчӧдз век жӧ эз на дурмы, тӧдӧ: эг ме ляскы, — сійӧ мыжалӧ менӧ сыысь, мый ме пӧ душаӧн ог сы дор сулав — сідзкӧ, на дор, коді виннӧй лавкасӧ грабитіс...
— Ті водзджык шуинныд: «расписка серти босьтӧмаӧсь».
— Но да, шуи.
А Перфильевна шуӧ мӧдногӧн: «грабитісны» пӧ.
И бара жӧ ме сы водзын мыжа.
Хо-хо-хо!
— Бать гораа серӧктіс.
— Серав, серав, кокни мывкыда морт!
— шогпырысь шуис мам.
— Мыйӧн бара челядьтӧ кутан вердны?
— Мыйӧн?
Со тайӧн!
— И бать чургӧдіс водзӧ гӧрд гӧна зэв ыджыд кияссӧ.
— Огӧ пропадитӧй, мам!
— Кытчӧ ті думайтанныд мунны?
— юаліс Редаль.
— Карӧ.
— Сэні менам вокӧй олӧ.
Ме верма тіянкӧд письмӧ сылы ыстыны.
— Тэныд кӧ колӧ сылы гижны, вай нуа.
А ме и тэнад рӧднӧйястӧг уджтӧ аддза, энӧ тӧждысьӧй!
Вот тэнад вокыдлӧн кӧ бур книгаяс эмӧсь...
грамотнӧй сійӧ?
— Зэв грамотнӧй,
— муртса тӧдчымӧн нюммуніс Редаль.
— Но, сідзкӧ, пырала сы ордӧ!
— И ещӧ ӧтитор: прӧщайтчигӧн ме верма тіянлы сӧвет сетны?
— Верман!
Сет сӧвет, премудрӧй Редаль!
— Тышын колӧ ыджыд воля...
— Тайӧ кутшӧм тышын?
— дрӧгнитіс мамыс; сійӧ ноксис восьса сундук дорын: джоджӧ шыблаліс тӧвся паськӧм.
— А тэ мый пельястӧ ӧшӧдӧмыд?
— уськӧдчис сійӧ Гриша вылӧ.
— Мун пет ывлаӧ!
Гриша ӧдва вермис вештыны ассьыс синъяссӧ Редаль чужӧм вылысь да надзӧникӧн — кокъяссӧ муртса кыскиг — петіс кильчӧ вылӧ.
Со сійӧ мый!
Листъясыс, кодъясӧс ляскалӧмаӧсь юкмӧс дорӧ да амбар стенӧ, вӧліны сэтшӧм жӧ вижов да сарӧгакодь бумага кодьӧсь, кутшӧм вӧлі и бумага чукӧрыс, кодӧс сійӧ вайис Редальлы вӧрысь...
Кильчӧ дорӧ матыстчис жугыль Ян:
— Ме кывлі, ті мунанныд.
Век кежлӧ?
— Мунам.
Карӧ!
Кывзы, Ян: а тэнад батьыд тӧдӧ вӧрын олысь вокъяссӧ?
— Сійӧ оз висьтав.
Ме ногӧн — тӧдӧ.
Кильчӧ вылӧ петісны Редаль да Гришалӧн батьыс.
Найӧ сувтісны орччӧн — пӧшти ӧтсудтаӧсь да сэтшӧм абу ӧткодьӧсь: Иван Шумов морӧссӧ ставнас тупкысь зэв ыджыд тошка; сійӧ вӧлі русскӧй багатыр кодь, коді видзӧдӧ календарь картинка вывсянь, кӧрт кепысьяса, кияссӧ кутӧ плеш дорас, и латыш Август Редаль, зумыд чужӧма, ёсь да стрӧг кельыдлӧз синъяса...
— Эк... премудрӧй!
Прӧщайтчигӧн сывйышті эськӧ ме тэнӧ — гашкӧ, сэсся огӧ нин и аддзысьлӧй, — да ӧд кыдзи тэнӧ сывйыштан?
Из-гранитӧс ӧмӧй сывйыштлӧны?
Бать серӧктіс.
Редаль омӧлика нюммуныштіс:
— Ме чайта, аддзысьлам.
Медся вермас лоны — карын... локтан воӧ.
Сідзи найӧ эз и кутчысьлыны.
И сӧмын мыйвынсьыныс дыр кутісны ӧта-мӧдныслысь кияснысӧ.
Кутісны да видзӧдісны син-на-син: коді кодӧс венас.
Эз сетчыны ни ӧтиыс, ни мӧдыс.
Сэки найӧ мынтӧдісны ёна топӧдӧмысь кельдӧдӧм чуньяссӧ да торйӧдчисны.
20
Карӧ мунісны кыкӧн — батьыс да Гриша.
Мамыс шуис виччысьны бабыскӧд да ичӧтик Ефимкакӧд Савныын, Комлевъяс ордын, кытчӧдз батьыс оз аддзы карысь шогмана оланін.
Мунігмозыс пыралісны Ребенишкиын олысь Шпаковский ордӧ, и мӧдыслы друг зэв окота лои ветлыны карӧ ӧти зэв тэрмасяна делӧ кузя.
— А велосипедыд?
— синъяссӧ читкыртӧмӧн юаліс бать.
— Велосипеднад, колӧ чайтны, ӧдйӧджык воан.
— Велосипедыс ремонтын.
— Учитель видзӧдліс прӧстӧй телега вылӧ, кодӧн воисны Шумовъяс, ыджыдкодь кынӧма да ичӧт тушаа ён крестьянскӧй вӧв вылӧ да содтіс: — Да мый ме — лишнӧй места босьта тіян коляскаын?
Али рысакыд кыскынысӧ оз вермы?
— Но лӧсьӧдчы, пуксьы.
И аслад лыяснад телегасӧ он лямӧд, и рысак кыскас.
Шпаковский лӧсьӧдчис регыд: босьтіс сьӧрсьыс сӧмын лев юр кодь бронзӧвӧй пражаа накидка да зэв ичӧтик чемодан и пуксис телегаӧ чирк моз — ёсь пидзӧсъяссӧ небесалань лэптӧмӧн.
Висьтав веськыда: сӧмын компания ради и мунан, — шуис сылы муяс вылын нин батьыс, кор вӧлыс, юрнас улӧ-вылӧ довкйӧдліг, быттьӧ извиняйтчис, мӧдӧдчис восьлӧн лыаа сьӧкыд туй кузя.
— Эн тӧд.
Ӧти ёртӧс делӧ кузя колӧ аддзӧдлыны, сійӧ — карын учитель.
Да пӧпуттьӧ тӧдмавны, оз-ӧ вермы сійӧ тэнсьыд Гришуткатӧ училищеӧ инавны.
Эз эськӧ вӧв лёк, а?
— Мыйӧн лёк!
— А мыйӧн ме лоа, кор помала училищесӧ?
— юаліс Гриша.
— Генералӧн, — синсӧ лапнитлытӧг вочавидзис Шпаковский.
Бара сералӧм.
Гриша кӧсйис мӧдарӧ бергӧдчыны, но сійӧс ёна интересуйтіс учительлӧн накидка вылын бронзӧвӧй лев юрыс — сійӧ чуймӧдіс аслас син ёран дзирднас да мудера вӧчӧмнас: кыдзи татшӧм юрыс пражаассьӧ?
И мыйла сэні чепыс?
Карӧ мунны Шпаковский пасьтасис мичаа...
Мый, шуам, сулалӧ сылӧн кучик зепъяса кыӧм паськыд тасмаыс — ӧтиыс часі зеп, мӧдыс перочиннӧй пурт видзан зеп!
Лоны генералӧн Гриша эз надейтчы, а вот пӧлучитны коркӧ мӧдысь, дыр мысти, татшӧм тасма — та вылӧ сійӧ надейтчис.
Регыд мысти жар вӧснаыс, бус вӧснаыс, ӧвтчысь вӧв бӧж вӧснаыс, коді вӧтліс скӧр лӧдзьясӧс, телегаын дыр тракӧдӧм вӧснаыс Гришалӧн заводитісны куньсьыны синъясыс, сійӧ заводитіс юрнас зурасьлыны Шпаковскийлӧн ёсь пидзӧсъясӧ да кыкысь курччис нин кывсӧ.
Учитель висьталіс мый йылысь кӧ сералігтырйи — Гриша эз кывзы; тӧлкуйтісны сы йылысь — мый вот пӧ Гриша помалас городскӧй училище, сэсянь мунас реальнӧйӧ, сэсся университетӧ...
Гриша кызмырдӧн восьтіс синъяссӧ: кыдз нӧ, сідзи сійӧ и кутас велӧдчыны нэм чӧжыс кувтӧдзыс!
Унмыс личкис чорыда.
Дзирдалысь пемыдын кывтісны тӧдса мыр бертанінса мыръяслӧн сюръясыс, и ыджыд тушаа латышъяс, кодъяслысь чужӧмъяссӧ быттьӧ изйысь вӧчӧмаӧсь, кыпӧдавлісны пиньӧссьӧм доръяса черъяссӧ.
«Кӧні нӧ Редаль?» — юаліс кодкӧ кыз гӧлӧсӧн.
Гриша восьтіс синъяссӧ.
Кар сулаліс увтасінын, сэтчӧ колӧ вӧлі лэччыны вылісянь, гӧраяс вывсянь.
Стӧчджыка, тайӧ вӧліны веж сук туруна мылькъяс, а эз гӧраяс, но на йывъяссянь увлань сэтшӧм крута лэччисны известкӧвӧй еджыд бужӧдъяс, мый карса олысьяс тайӧ местасӧ шулісны «Ливонскӧй Швейцарияӧн».
Татысянь кокньыдик ру пыр тыдалісны керкаяслӧн гӧрд да турунвиж вевтъясыс.
— Узьысь, воим!
— горӧдіс учитель.
Уліын, шонді водзын синъястӧ ёртӧдз вералігтыр, дзирдаліс ю, коді кытшалӧма карсӧ подковӧн моз.
Берег дорас тышкасисны карса ӧтчаяннӧй детинкаяс — кучкалісны ӧта-мӧдсӧ кушакъясӧн; кушакъяс вылын югъялісны ыргӧн пражаяс.
Грымакылігтыр вуджисны джуджыд пу пос вывті, и телегасӧ кутіс сэтшӧма таркӧдны карса изъя туй вывті, мый батьыслы да учительлы водзӧ сёрнитны эз ло позяна.
Карыс заводитчис кузнечаӧн.
Сы ӧдзӧс дорын сулаліс кучик партука, тошка сьӧд кузнеч, сюръя дорӧ вӧлі домалӧма седлӧа вӧв.
А со и палисадникъяса ляпкыдик пу керкаяс, на дорын быдмисны бусӧн вевттьысьӧм сиреньяс...
Кутіс кывны дьӧгӧдь дук, бакалея да карса тӧдтӧм бус дук.
Озысь чужӧма кыз лавочник пукаліс венскӧй улӧс вылын аслас лавка дорын; вывеска вылас вӧлі рисуйтӧмаӧсь кельыдлӧз кӧлачьяс да лӧз шпика пемыдгӧрд калбасъяс.
Кузь пейсъяса, ичӧтик гӧгрӧс шапкаа, мышкыра морт, телегакӧд орччӧн лоӧм бӧрын, жугыля видзӧдліс Гриша вылӧ.
Бӧрвылын горзігтырйи котӧртісны кудриа юрсиа джынвыйӧ пасьтасьӧм челядь, кодъяс ортсысяньыс вӧліны повтӧм Исааклӧн внукъяс кодьӧсь, зэв на ичӧтикӧсь.
Вӧтчисны дыр...
Уличаяс крестасянінын, кӧні вӧліны уна йӧз, тыдовтчис городӧвӧй.
Сійӧ нинӧмӧн эз торъяв урядник Мефодий Павловичысь: видзӧднысӧ сэтшӧм жӧ чугуннӧй сапӧгъяс, револьверсянь морӧс вомӧныс сэтшӧм жӧ оранжевӧй шнур да киняувъясас пӧсялӧмсьыс лоӧм чутъяса парусинӧвӧй дӧрӧм; мича вӧлі сӧмын югыд кольчаяса сьӧд пуртӧсас шашкаыс; тайӧ кольчаяссяньыс пельпомланьыс нюжаліс кузь портупея.
И винтӧн моз серӧдӧм ыргӧн эфеса воропнас помассис тайӧ настӧящӧй воинскӧй вещыс.
Гриша заводитліс эськӧ Шпаковскийлысь юасьыштны городӧвӧй йылысь, но изйӧ таркӧдӧмысь пель чунӧдан йиркакылӧм вӧсна аслас гӧлӧсыс кажитчис сэтшӧм вынтӧмӧн да зывӧка чилзысьӧн, мый сійӧ ланьтіс.
Но вот телега сувтіс омӧлик забор дорӧ, код костъясӧд мыччысьӧмаӧсь акациялӧн увъясыс.
Ляпкыдик пӧлыньтчӧм керкаысь мичмӧдӧм наличникъяса ӧшинь пыр вӧлі тыдалӧ уна рӧма шалля, гӧгрӧс чужӧма нывбаба.
Телега аддзӧм бӧрын сійӧ ӧвтыштіс кияснас, воши.
И пырысь-пыр жӧ сійӧ тыдовтчис кильчӧ вылын, коді вӧлі сэтшӧм жӧ ичӧтик да омӧлик, кыдзи и керкаыс ставнас.
— Пӧжалуйста, пырӧй!
— копрасигтыр да щӧка бердас шальсӧ топӧдӧмӧн сійӧ нюркйӧдліс кывъяссӧ сьылігӧн моз.
— Пӧжалуйста, комнатаӧ...
А вӧвтӧ дворӧ...
Никифор!
Никифор!
Дзуртігтыр воссис ворота, сэні тыдовтчис кыз паръяса, вӧньтӧм зон.
— Нуӧд ӧдйӧджык вӧвсӧ дворӧ, дыш рутей!
— горӧдіс сылы нывбаба да кильчӧлӧн слабиник пос тшупӧдъясӧд мӧдӧдчис гӧстьяс водзвылын керкаӧ.
Комнатаыс, кытчӧ веськаліс Гриша, вывті ёна сылы кажитчис.
Вӧлі сійӧ ляпкыдик, пемыдкодь, ыркыд, ӧшиньяссӧ тупкисны фикусъяс да гераньяс.
Уна рӧма изразецъяса зэв ыджыд голландскӧй пач занимайтіс комнатаджынсӧ; пачлӧн фасад кузяыс вӧлі тшупӧда векньыдик карниз, и карниз вылас пукаліс зэв мича фарфорӧвӧй кань — лӧзовруд рӧма, веж синъяса.
И воздухыс комнатаас вӧлі кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс, сьӧкыдкодь — кыліс турун, полынь, мята дук.
Важӧн рисуйтлӧм ӧбразъяс сэтшӧма нин сьӧдасьӧмаӧсь, мый на вылысь оз позь вӧлі аддзыны ни ӧти чужӧм; ӧбразъяс водзас муртса ломаліс ӧмидз рӧма лампада.
Комнатаӧ пырӧм бӧрын пырысь-пыр жӧ Шпаковский кутіс прӧщайтчыны.
— Делӧяс, делӧяс да ещӧ ӧтчыд делӧяс!
Рытладорыс пырала.
А пызан вылын дзужгис нин кусыньтчӧм кокъяса, кыз кынӧма самӧвар, ичӧтик стеклӧ банкаын вӧліны розӧвӧй леденецъяс...
Весьшӧрӧ муніс Шпаковский...
Лӧз блюдйысь чай юигтырйи кӧзяйкаыс — сійӧс шуисны Ненила Петровнаӧн — дышиника шуис:
— Миян гӧгӧрын нэмнас на рӧзбойникъяс эз вӧвлыны...
— И, ичӧтик сьӧлӧм моз лӧсьӧдӧм вомдоръяснас пӧсь чай вылӧ пӧлялігтыр, дыр кежлӧ ланьтліс.
Сэсся коркӧ ньӧжйӧник шуис: — Ӧні лоины.
— Кӧні?
— недӧверчивӧя юаліс Иван Шумов.
— Важ книгаясын висьтавсьӧ: <rus>«и встанут тати в нощи...»</rus>
— Кытысь нӧ найӧс аддзылӧмаӧсь?
— торкис бать.
— Эн ӧмӧй па кывлы?
Колян недельӧ казна грабитӧмаӧсь дзик кар бердын, ю дорын.
Стражникъяс нуӧны вӧлӧм банкӧ деньга, тысячаӧн-джынйӧн, а найӧ, рӧзбойникъясыс, пос увсянь и уськӧдчӧмаӧсь...
Гриша синъяс водзын яснӧя кыптіс джуджыд пос, код кузя сэтшӧма грымакылӧмӧн талун найӧ мунісны, да саӧн мавтчӧм кузь пуртъяса рӧзбойникъяс.
— И некутшӧм тышкасьӧм, висьталӧны, абу вӧлӧма.
Стражникъяс шӧйӧвошӧмаӧсь.
Мыйӧн аддзӧмаӧсь Кейнинӧс — сійӧ налӧн нырщикыс, луннас вӧрын дзебсясьӧ, войнас петавлӧ, — сідзи и дзикӧдз повзьӧмаӧсь: деньгасӧ сетӧмаӧсь да асьныс бӧрыннас муртса ас садяс воӧмаӧсь...
— Ме Кейнинсӧ тӧда, — шуис Гриша да повзис, чӧв ланьтіс.
— Но вот аддзан: челядь, и найӧ сы йылысь кывлӧмаӧсь.
Страшнӧй делӧ: латыш рӧзбойничайтны петӧма!
Татшӧмторйыс латышъяслӧн некор на эз вӧвлы...
Гришалы веськодь лоины леденецъяс.
Сійӧ вештіс чай тыра блюдсӧ да кутіс синсӧ вештывтӧг видзӧдны Ненила Петровналӧн муртса писти сера гӧгрӧс банбокъяс вылӧ.
— А найӧ тысячаӧн-джынйӧн чукӧртӧмаӧсь мужикъяслысь, дас кык сиктысь, — телеграфнӧй столбъясысь штрап: столбъяссӧ пилитӧмаӧсь Пеньяны гӧгӧрысь...
Да тайӧ жӧ тіянладорын, Иваныч.
Кывлін, кӧнкӧ.
Мыйла пилитӧмаӧсь, висьтавны ог куж.
Ме сійӧ делӧястӧ ог тӧд.
Коді шуӧ — быттьӧ пӧ бара Тизенгаузенлы лёк вылӧ пилитӧмаӧсь...
Локтӧмаӧсь стражникъяс карӧ: петкӧдлӧны расписка...
Тайӧ распискасӧ налы сетӧма Кейнин.
Печатя — ставыс, кыдзи колӧ: деньга пӧ пӧлучиті.
Власть вылын сералӧм ради ли, мый ли, сійӧ тайӧс вӧчӧма?
Ме вот мыйта ола свет вылас, Иван Иваныч, а татшӧмтор йылысь эг на кывлы.
Гриша йӧткыштіс кокнас улӧссӧ, мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
Зэв ичӧтик посводзӧд, косьмӧм бӧчка да сийӧс дорті, кодъясӧс ӧшлӧмаӧсь стенъясас, сійӧ писькӧдчис дворас.
Лэдзалӧм вӧв, кодӧн найӧ воисны карӧ, сулаліс турун нӧб весьтӧ копыртчӧмӧн, а телега улас куйліс ӧнтайя зонмыс да узис, страдальческӧя паськӧдӧма вомсӧ.
Гриша видзӧдыштіс зон вылӧ.
Сылы лои гажтӧм.
Муртса восьса ворота костӧд сійӧ петіс улича вылӧ, мӧдӧдчис мостӧвӧй кузя.
Со и бара вывеска вылын кельыдлӧз кӧлачьяс да уличаяс крестасянінын городӧвӧй.
Гриша кытшовтіс сы гӧгӧр да видзӧдіс сы вылӧ; и друг аддзис юлысь эзысь веркӧссӧ.
Сэки сійӧ, нинӧмтор йылысь думайттӧг, кутіс восьлавны водзӧ.
Ю дорын пукаліс кӧмтӧм, ситеч дӧрӧма детинка. Сійӧ вӧлаліс пуртӧн бадь ньӧр.
Гриша пуксис сысянь ылӧкодь.
Детинка помаліс вӧласьны, сюйис пуртсӧ зептас да шуис:
— Кӧсъян сабляӧн тышкасьны?
— А кӧні сабляясыс?
— юаліс Гриша.
— Со!
Сійӧ чургӧдіс Гришалы ньӧр.
— Ог, ог кӧсйы.
— Слаб!
— шуис детинка.
— Тэ кытысь локтін?
— «Затишьеысь».
А тэ?
— Кузнечасӧ аддзылін?
— Детинка ӧвтыштіс кинас бокӧ, и Гриша аддзис сыладорсьыс кузнечалысь сьӧд вевтсӧ.
— Менам батьӧй кузнеч.
Зэв ён.
Ме, кор быдма, сідзжӧ зэв ён лоа.
Сӧмын ме кузнечӧн ог ло.
— А мыйӧн?
— Салдатӧн.
Ме воюйтны кута.
Детинка, Гриша вылӧ видзӧдігтырйи, чӧв олыштіс.
Сэсся юаліс:
— Тэнӧ кыдзи шуӧны?
— Гришаӧн.
— Менӧ — Савкаӧн.
Сунавны кужан?
Ок, и абу жӧ тэ визув!
Прӧстӧ ӧд абу «Затишьеысь».
— Абу сідзи, кыдзи тэ чайтан.
И сунавны кужа.
Колӧ чайтны, тэысь ог лёкджыка.
— А но, пӧрччы гачтӧ!
Детинка виччысьны эз кут да первойӧн ӧдйӧ пӧрччис дӧрӧм-гачсӧ да, кипыдӧсъяссӧ дорышӧн лӧсьӧдӧм бӧрын, берегсянь чеччыштіс ваӧ.
Гриша видзӧдіс, кыдзи сійӧ вартчӧ — и гатшӧн, и бокногӧн, и лягуша ногӧн, — и эз вермы терпитнысӧ, тшӧтш пӧрччысис, пырис ваӧ.
Найӧ дыр купайтчисны, суналісны, ошйысисны ӧта-мӧд водзас — пукалісны ва пытшкын, кытчӧдз лолыштӧмыс тырмис.
Ваысь берегӧ петісны лӧзӧдӧмаӧсь.
— Бать шуӧ: шӧрспас коли — купайтчыны грек, — пиньяснас зяткакылігтыр шуис Савка.
Найӧ пасьтасисны, босьтісны бадь ньӧрйӧн морт вылӧ; мӧдӧдчисны туйлань.
Туй вылас, известкӧвӧй гӧраяс дорын, лыбис еджыд бус.
— Видзӧд, видзӧд!
— тэрмасигтыр шуис Савка.
Но Гриша и ачыс аддзис: карлань гӧнитісны кыкӧн, и на пиысь ӧтиыс — шырӧм бурыся, дженьыда тшӧтшӧдӧм бӧжа гнедӧй вӧв вылын — вӧлі Альфред Тизенгаузен.
Бӧрвылас треситчис чурвидзысь лыяса ыджыд мерин вылын кузь уска Викентий.
Тайӧ пӧрйӧ Альфред вӧлі ичӧтик клетчатӧй картуза, кодӧс усьӧмысь кутіс щӧка увтіыс мунысь векньыдик лакӧвӧй ремешок, шпораяса виж сапӧга.
Матӧджык воӧм бӧрын Альфред сувтӧдіс вӧвсӧ да кельыд синъяснас кутіс дзоргыны Гриша вылӧ: буракӧ, тӧдіс.
Минута чӧж сійӧ быттьӧ мый йылысь кӧ думайтіс, сэсся тракнитіс дом поводсӧ, и вӧлыс гарцуйтігтыр, шыльыд кокъяссӧ тшапа лэпталігтыр, мӧдӧдчис веськыда Гриша вылӧ.
Детинкаяс чеччыштісны канава вомӧн, пышйыштісны.
Викентий сувтӧдіс ассьыс меринсӧ туй бокас да зумыша видзӧдіс: виччысис.
Савка горӧдіс Гришалы:
— Эн пов: вӧлыд морттӧ некор оз таляв!
Сэки Альфред тувкис вӧлыслы шпоранас, и сійӧ, юрсӧ чатӧртӧмӧн, лёкысь кутіс йӧктыны канава дорас.
Бароныс мыйвынсьыс тракнитіс поводсӧ — вӧлыс жергӧдіс пиньяссӧ да чеччыштіс канава вомӧн.
Смелмӧм Савка ньӧрнас швич кучкис вӧлыслы каджъяс.
Вӧлыс гӧрӧктіс, крута бергӧдчис, чужйис бӧр кокъяснас да кыккокйыв мӧдіс тӧвзьыны карлань.
Альфред бӧрся, джуджыд седлӧас треситчигтырйи, гӧнитіс Викентий.
Гриша видзӧдіс на бӧрся.
Сійӧ эз пырысь-пыр казяв, мый Савка куйлӧ му вылын лӧзовкельыд.
— <ns>Чӧ-ӧрт</ns>...
тыдалӧ, подковнас пидзӧсӧ инмӧма.
Сійӧ заводитліс чеччыны, чотіс, окнитіс.
Чӧв олыштіс, кӧсйис нюммунны — вомсӧ вежыньтіс.
— Батьсянь меным ӧні сюрыштас!
И бара водіс канава дорӧ да мурч-курччис пиньяссӧ.
Гриша сулаліс шай-паймунӧмӧн: мый ӧні вӧчны?
И друг аддзис батьсӧ: сійӧ налань локтіс посладорсянь, тэрыба ӧвтчис кияснас.
Синкымъясыс сылӧн вӧлі лёкысь кӧрсьӧмаӧсь.
Матыстчӧм бӧрын сійӧ скӧрысь юаліс пиыслысь:
— Тэ тайӧ мый, кывзысьтӧм детинка?
Видзӧд, кытчӧ воӧма, постеныд!
Сэсся, Савка вылӧ видзӧдлӧм бӧрын — сійӧ пыр на зілис сувтны, — юаліс:
— Тышкасинныд али мый?
— Эгӧ, эгӧ тышкасьӧй.
Сійӧс вӧв чужйис, — шуис Гриша.
Батьыс копыртчис, инмӧдчис Савка пидзӧсӧ, и сійӧ — первойысь на — горӧдіс.
Иван Шумов довкйӧдлыштіс юрнас:
— Ай-ай...
Дзонь-ӧ лыыс?..
Но, вай жӧ, зонмӧ, первой: делӧ, нуӧдам танӧ гортад.
Кӧні тэ олан?
Сійӧ видзчысьӧмӧн кыпӧдіс Савкаӧс.
Савка кутіс лӧвтны:
— Ой, дяденька, батьлы энӧ висьталӧй!
— Но кыдзи нӧ, йӧюкӧй, он висьтав: тэныд, гашкӧ, веськӧдчысь колӧ...
Кытчӧ нунысӧ?
— Кузнеча дорӧ, — шуис Гриша: — сійӧ кузнечлӧн пи.
Иван Шумов босьтіс Савкаӧс кияс вылас да мӧдӧдчис туй дорын тыдалысь сьӧд керкалань.
Кузнеча ӧдзӧсӧд тыдовтчис кузнеч, киас сылӧн мӧлӧт.
Тӧдтӧм тошка морт кияс вылысь писӧ аддзӧм бӧрын сійӧ горӧдіс:
— Ворссис?
И друг, Савка вылӧ видзӧдыштӧм бӧрын, шыбитіс мӧлӧтсӧ, матыстчис матӧджык.
Сійӧ босьтіс писӧ Шумов киысь, пыртіс сійӧс ичӧтик керкаас.
Кузнечапытшса пемыдас порог дорсяньыс видзӧдігмоз Гришалӧн батьыс юаліс:
— Оз-ӧ ков докторӧс корны?
— Кутшӧм сэні докторъяс ми воклы!
— кузнеча пытшсянь вочавидзис слаб гӧлӧс.
— Аттьӧ, бур мортӧй.
Куйлас — бурдас.
... Гриша лунтыр думайтіс Савка йылысь.
А батьыс и вунӧдіс сійӧс виднысӧ юасьтӧг мунӧмысь.
И кор рытладорыс Гриша юаліс: «Позьӧ, батьӧ, ме ворота сайӧ петала?», батьыс сідз думайттӧг вочавидзис: «Ылӧдз эн мун».
Ворота сайӧ петӧм бӧрын Гриша аслас тӧдлытӧг бара кутіс восьлавны юлань — сійӧ месталаньыс, кӧні найӧ купайтчисны Савкакӧд.
Рытъя небесаыс вӧлі гажтӧм, грознӧй.
Свинеч кодь, вир гӧрд кымӧръяс пуисны небеса помын, и чим гӧрд югӧрыс, лёкӧс туналіг, отражайтчис юын.
Гриша мӧдӧдчис берег пӧлӧныс.
Сэні быдлаын быдмисны бадь пуяс — кымын ылӧджык, сымын сукджык.
Ӧтилаын кустъясыс помасисны, и Гриша аддзис турун вылысь сьӧд фигура.
Сійӧ сувтіс.
Мортыс бергӧдіс дзугсьӧм юрсиа юрсӧ, и Гриша тӧдіс кузнечӧс.
Сылӧн сьӧдов чужӧм кузяыс надзӧникӧн визувтіс синва, войтъясыс вошалісны сук тош пытшкас.
Со кор сійӧ бӧрдіс калечитӧм пи вӧснаыс!
Ак, зэв лёк делӧ, беда — аддзыны ыджыд мортӧс, мужикӧс, кор сійӧ бӧрдӧ!
Гришалӧн доймытӧдзыс топавліс сьӧлӧмыс.
Сійӧ сулаліс да поліс вӧрзьыны места вывсьыс.
Ӧдйӧ рӧмдіс, небеса помас кымӧръяс сьӧдӧдісны...
Мыйта сап пемыдыс, мыйта сап пемыдыс гӧгӧр!
Тӧдтӧг, мый вӧчны водзӧ, сійӧ воськовтіс водзлань.
Кузнеч лэптіс юрсӧ да пӧдӧм гӧлӧсӧн, пинь пырыс шуис, быттьӧ ымӧстіс:
— Мун!
Мун!!!
Гриша повзис да котӧртіс бӧрвылас видзӧдлытӧг.
Асывнас Иван Шумов ачыс чиститіс праздничнӧй — найӧ жӧ и быдлунъя — Гришалысь штиблетъяссӧ, та вылӧ мазьсӧ сетіс Ненила Петровна.
Кор Ненила Петровна аддзис, кыдзи Шумов пасьтӧдӧ писӧ, шуис гажтӧм гӧлӧсӧн:
— Мастерӧвӧйяс пӧ бара бастуйтны думыштӧмаӧсь...
Бать сыналіс писӧ, гӧгӧрбок видзӧдліс сы вылӧ:
— Но, кывзы жӧ, асьтӧ эн срамит.
Училищеын начальникъяс стрӧгӧсь!
Найӧ петісны ывлаӧ.
Небесаыс вӧлі букыд, пӧльтіс тӧв, арся моз кынтіс нин.
Мунісны дыр.
Гриша юаліс:
— Тэ сідзи меным эн и висьтав: мыйӧн ме лоа?
Батьыс шпыньмуніс:
— А ме нӧ мыйӧн тӧда?
Со учительыд тэныд тӧндзи ӧтветитіс.
— Сійӧ сералӧ: шуӧ, генералӧн пӧ лоа.
Найӧ воисны аслыспӧлӧс керка дорӧ.
Сійӧ вӧлі ставнас еджыд, и пыранінас сулалісны выліас мича кудрияса джуджыд каменнӧй столбъяс.
— Тані коді олӧ, батьӧ?
— Тайӧ, пиӧ, банк.
Тані деньга видзӧны.
Банк кӧ татшӧм мича — кутшӧм нӧ, сідзкӧ, училищеыс?
Переулокысь тыдовтчисны сьӧд мундира, лэптӧм сабляяса кык конвойнӧй; на костын восьлаліс пельпомъясӧдыс косясьлӧм крестьянскӧй дукӧса зэв ыджыд морт.
Минай?!
Гриша сувтіс, кватитіс батьсӧ киӧдыс.
И тайӧ кадас кыліс чирӧм гӧлӧсӧн горӧдӧм:
— Кежӧй!
Конвойнӧйсянь бокитіджык — неуна водзынджык муніс ичӧтик тушаа морт, киас сылӧн револьвер, киняулас ыджыд книга.
Сійӧ вӧлі сэтшӧм жӧ паськӧма, кыдзи и конвойнӧй салдатъяс, сӧмын сос вылас сылӧн дзирдаліс пельӧсӧн вурӧм галун: начальник.
— Кежӧй!
Батьыс повзьӧмӧн кватитіс Гришаӧс да сыкӧд ӧтлаын котӧртіс восьса вороталань.
Гриша бергӧдчӧмӧн видзӧдліс: эз, тайӧ эз вӧв Минай.
Но дзик сы кодь!
Абу-ӧ рӧднӧй вок сылӧн?
Салдатъяс мунісны на дінті, налӧн шашкаясыс муртса дзирдышталісны, а чужӧмъясныс вӧліны рудӧсь, кыдзи туйвывса изъясыс, кыті найӧ мунісны.
Револьвера ичӧт тушаа морт горзіс эз нин Шумовъяслы — кодлыкӧ мӧдлы, коді абу удитӧма вешйыны туй вывсьыс:
— Кежӧй!
Гриша шензис: конвойнӧйяс борся видзӧдіг батьыс сьӧкыда лолаліс.
Али сійӧ сэтшӧма повзьӧма?
Иван Шумов сывйыштіс писӧ да шуис:
— Тэ юалан, мыйӧн лоан, пиукӧй?
Сійӧ дыр видзӧдіс Гриша вылӧ:
— Ло мортӧн!
МӦД ЧАСТЬ
ДВИНА-ДАУГАВА ДОРЫН
1
Каштанъяс ещӧ эз на удитны шыбитны ассьыныс воск кодь виж коръяссӧ; талун лэччысь шонділӧн югӧръясыс инмисны сэтчӧ, и карса сад — мулӧн ичӧтик лӧскут, кодӧс быд боксянь дорӧма каменнӧй керкаясӧн — ыпнитіс югыд биӧн.
Вӧлі тайӧ сёрмӧм ыпнитӧм ас мыйкӧ кыпыд мичлун, коді тӧдса нин Гриша Шумовлы да кодӧс ӧні сійӧ выльысь аддзис...
Кутшӧм неокота вӧлі татысь мунны ӧграда пыр тыдалысь руд керка кильчӧ дорӧ!
Кильчӧыс вӧлі гажтӧм, казеннӧй, сімӧм вевт улын кык кӧрт столбъяс йылын.
Сьӧкыда пукалысь керка видзӧдіс синтӧм моз: ӧшиньяссьыс улыс стеклӧяссӧ вӧлі мавтӧмаӧсь еджыд краскаӧн.
Тайӧ гажтӧм ӧшиньяс саяс ӧні мыйкӧ зэв нин чӧв-лӧнь вӧлі...
Сёрми?
Гриша уськӧдчис улича вомӧн, котӧрӧн кайис кильчӧлӧн чугуннӧй пос тшупӧдъясӧд да мыйвынсьыс тойыштіс сьӧкыд, быттьӧ металлысь жӧ кисьтӧм, ӧдзӧссӧ.
Сійӧ воссис шытӧг, сьӧкыдпырысь.
Ӧдзӧс сайын сулаліс зэв лӧсьыда пасьтасьӧм швейцар, коді вӧлі ставнас галунъяса, ыргӧн кизьяса, пашкыр тошка, кодӧс сынанӧн вожӧдӧма кыкпельӧ.
Вожа тош увдорас ӧшаліс еджыд, зэв мичаа чиститӧм медаль.
Сэсся гӧгӧр некод эз вӧв.
Ыджыд помещениеын вӧлі кӧдзыд да мыйлакӧ известь дука, чӧв-лӧнь.
Вешалкаяслӧн чиннӧй радъясыс мунісны кытчӧкӧ ылӧ, пемыдас.
Паськыд каменнӧй пос катӧдіс вевдорас, сы весьтса стенас ӧшаліс кӧлеса кодь зэв ыджыд часі.
Гриша кынмис места вылас — тӧрӧкан усъяс кодь сьӧд стрелкаясыс веськодьпырысь петкӧдлісны кад: матын дас час.
Сійӧ заводитіс тіралігтырйи разявны форменнӧй пальтоыслысь кизьяссӧ; Гриша абу на вӧлі велалӧма новлыны кокбӧрляӧдзыс лэччысь кузь пальтосӧ.
Ӧнітӧ нин ни тайӧ пальтоыс, ни герба картузыс — гербыс сутшкасьысь виж увъяса, кодъяс топыда кытшалӧмаӧсь кыӧм «ДРУ» букваяс, — нинӧм сійӧс эз радуйт.
Пӧрччысьӧм бӧрас сійӧ лигышмунӧмӧн сулаліс величественнӧй да веськодя видзӧдысь швейцар водзын, копыртӧма ассьыс ӧрешки кодь куш, тешкодь юрсӧ, кодӧс дзик на неважӧн шырисны парикмахерскӧйын.
Часілӧн кузьджык стрелкаыс панйис дженьыдджыксӧ да, кокньыдика чеччыштӧм бӧрын, сувтіс дас кык весьтӧ.
Послӧн вылысса площадка вылын тыдовтчис сувтса кельыдлӧз воротника, кузь сюртука, бритӧм старик; перилӧ вомӧныс копыртчӧмӧн сійӧ немвиччысьтӧм удаллунӧн мигнитіс швейцарлы да юр весьтас кутіс триньӧдны кӧлӧкӧльчикнас.
Мыйкӧ лёкӧс чувствуйтіг Гриша йӧжгыльтчис.
И — стӧч тӧдіс: сы вылӧ ыльнитіс лавина!
Уна кок шылӧн, сёрнияслӧн, горӧдӧмъяслӧн, ызгӧмлӧн лавина...
Пос кузя чеччалісны кытыськӧ петӧм сьӧд курточкаяса ичӧтик детинкаяс, кодъяс тушанас Гришаысь ёна ичӧтджыкӧсь.
Ӧткымынъяс, кокъяссӧ кусыньтӧмӧн, пелька исковтісны шыльыд перилӧяс кузя увлань.
Неуна надзӧнджык котӧртісны зэлыда кушакасьӧм подростокъяс и мунісны дзик нин гырысьяс кодь юношаяс книгаясӧн, кодъясӧс тшапа сюйӧмаӧсь курткаяс борт саяс, — выль школьнӧй мода, кыдзи бӧрыннас тӧдмаліс Гриша.
Сэсся...
да, сэсся сійӧ тӧдмаліс унатор йылысь.
А ӧні со сулаліс да эз тӧд, мый сійӧс виччысьӧ; сы вылӧ ӧшйӧм тревогаыс эбӧстӧммӧдіс Гришаӧс: лёктор позьӧ вӧлі виччысьны быдласянь, весиг со эсійӧ сьӧдіник слабиник детинкасяньыс, коді котӧртіс веськыда сы вылӧ да, тыдалӧ, котӧртігас нин думайтӧ, кутшӧм лёктор вӧчны.
Котӧрӧн матыстчӧм бӧрын детинка чуньнас тувкыштіс Гриша тасмалӧн дзик на выль пражаас да горӧдіс:
— Мый тайӧ лоӧ?
Став светыс тӧдіс: «ДРУ» букваяс сійӧ «Д-й реальнӧй училище».
Гриша виччысис, мый сійӧс вермасны кыйны, решитіс чӧв овны.
— <rus>«Дурака Розги Учат»</rus>, со тайӧ мый лоӧ!
— горӧдіс детинка да, кывсӧ петкӧдлӧм бӧрын, ӧдйӧ котӧртіс.
Тайӧ кадас шумыс друг ланьтіс: послань матыстчис да сувтіс перилӧ дорӧ красавец, коді вӧлі лӧз мундира да векньыдик гача, кодлысь кок помъяссӧ пелька крукалӧма штрипкаясӧн кузь ныра лакӧвӧй штиблетъясас.
Сы вылын мундирыс вӧлі разялӧм кизьяса, да пикейнӧй жилеткаыс, кодӧс гӧгрӧстӧма кыз кынӧмыс, дзирдаліс еджыдлуннас да зӧлӧтитӧм кизьяснас.
Тайӧ, дерт, вӧлі начальник, и колӧ чайтны — медся главнӧйыс.
Начальниклӧн быльсвидзысь синъясыс видзӧдісны думыштчӧмӧн, мрамор кодь чорыд манжеткаа кыз кисӧ вӧлі приказывайтанногӧн лэптӧма.
И горзӧмъяс лӧнисны; велӧдчысьяс, мунігмозыс кокнаныс шаркнитӧм бӧрын, сы дінті зілисны прӧйдитны кыдз позьӧ лабутнӧйджыка.
Гриша дзебсис вешалка сайӧ да видзӧдіс красавецӧс — кык радӧн тшӧкыда вурлӧм югыд кизьяса мундирсӧ, еджгов юрсӧ, неуна вывлань гартыштӧм уссӧ, шыльыд щӧка вывсьыс куим пельӧса неыджыд тошсӧ.
Сійӧ сідзи и сулаліс вешалка дорын места вывсьыс вӧрзьывтӧг, кытчӧдз выльысь эз зилькнит кӧлӧкӧльчик.
Но вот и звӧнок ланьтіс.
Красавец тэрмасьтӧг кайис паськыд пос тшупӧдъясті вылыс судтаас.
Воськов шыясыс кӧнкӧ кылісны на ылын, юкмӧсын моз гортӧма.
Медбӧрын лои дзик чӧв-лӧнь.
И Гриша отчаяниеӧн аддзис, мый ачыс сійӧ бара коли ӧтнас швейцаркӧд.
Спаситіс сійӧс кузь тушаа морт, коді шумтӧг петіс кытысянькӧ вешалка сайсяньыс.
Гриша водзті вуджӧртіс мугов чужӧм, руд ыджыд синъяс — и сэки жӧ сійӧ копыртчис, повзис: синъясыс сылӧн видзӧдісны ёся.
— Выль морт?
— надзӧник юаліс кузь тушааыс.
— Да, — пӧшти вашнитіс Гриша.
— Сёрмин?
Гриша чӧв оліс.
Медым дорйыны асьсӧ, сійӧ эськӧ вермис висьтавны, кутшӧм дыр сійӧс эз лэдзны карӧ кӧрт туй вомӧн вуджанінын: гора чепа сера-визя кер лэччис буретш сы воигкежлӧ да сыкӧд тшӧтш манитіс ещӧ зэв уна йӧзӧс — кӧрзинаа нывбабаясӧс, груз кыскалысь извозчикъясӧс, мастерӧвӧйясӧс...
Но вот мый вӧсна эськӧ Гриша нинӧм вылӧ эз вермы веськыда висьтавны: кӧрт туй вуджӧм бӧрын нин, кор сера-визя керйыс коли ылӧ бӧрӧ, сійӧ колльӧдіс эз этша кад «Ямпольский вокъяслӧн» писчебумажнӧй магазин ӧшиньяс дорын — некыдз эз вермы мунны.
Ӧшиньыс вӧлі сиктса миртуй пасьта, эз векньыдджык.
И пӧшти тайӧ ӧшинь пасьтаыс ӧшаліс путшкӧм шӧвк шнур йылын аддзывтӧм карандаш, зэв ыджыд, гранъяса, праздничнӧя дзирдаліс виж лакӧн.
Багатырскӧй карандаш увдорын куйлісны лышкыда тэчӧм гижан перӧяслӧн чукӧръяс — зарни да руд сталь рӧмаӧсь; ичӧтик кирпичьяс моз куйлісны шыр гӧн рӧма резинкаяс, кодъяс вылӧ печатайтӧмаӧсь ичӧтик сьӧд слӧнъясӧс; сулалісны веерӧн паськӧдӧм уна рӧма книгаяс, — Гриша аддзис на коркаяс вылысь аканьяслӧн кодь стеклӧ синъяса гӧгрӧс банбокъяса челядьӧс.
Сэсся Гришаӧс кокъясыс асьныс нуисны мӧд ӧшинь дорӧ: сэтчӧ вӧлі сувтӧдалӧмаӧсь груша кодь зэв гырысь бутыльяс, ӧтиас вӧлі турунвиж ва, а мӧдас — виж.
Улісяньыс лампаӧн югдӧдӧм вӧсна найӧ кыкнанныс дзирдалісны, кыдзи вӧвлытӧм зэв гырысь дона изъяс.
Но кыдзи тайӧ ставтор йывсьыс висьталан?
— Сиктысь, — выль велӧдчысьӧс гӧгӧрбок видзӧдӧм бӧрын надзӧникӧн шуис тӧдтӧм морт.
— А кыдзи тэнӧ шуӧны?
Гриша лэптіс юрсӧ да аддзис ас водзсьыс руд синъяс.
Синъясыс эз нюмъявны, а кыдзкӧ югдыштісны сылы воча.
— Шумов Григорий, — вочавидзис сійӧ да дӧверчивӧя юаліс: — А тіянӧс?
— А менӧ Арямов Фёдорӧн, — быттьӧ тшӧкмунӧм бӧрын тешкодь гӧлӧсӧн вочавидзис тӧдтӧм морт.
— Ме, тӧдан-ӧ, служита тані.
Преподавательӧн.
Гриша видзӧдліс сы вылӧ: Арямов эз вӧв мундира, а дженьыдик тужуркаа.
Тошка швейцарлӧн паськӧмыс вӧлі ёна мичаджык.
— Но век жӧ кад урок вылӧ, — шуис Арямов.
— Тэныд, Григорий Шумов, кутшӧм классӧ?
— Приготовительнӧй основнӧйӧ, — вочавидзис Гриша да торйӧн нин сьӧлӧмсяньыс шуис «основнӧйӧ» кывсӧ.
Сійӧ и батьыслы зілис висьтавны сідзи, мый основнӧй — лоӧ главнӧй, а параллельнӧй — сійӧ сортӧн омӧльджык, мӧдног кӧ шуны, сідз-тадз.
— Приготовительнӧйӧ?
— шензис Арямов.
— А ме чайті — мӧдӧд классӧ!
Ыджыда тэ быдмӧмыд!
Батьыд рӧдӧ мунӧмыд?
— Да.
Бать рӧдӧ.
Арямов серӧктіс:
— Но, мунам, Григорий Шумов!
Найӧ кутісны восьлавны орччӧн ӧні дзик нин йӧзтӧм коридорті; стенъяс кузялаыс вӧліны джуджыд еджыд ӧдзӧсъяс.
Ӧдзӧсъясас пукталӧмаӧсь рамаяс; улысса стеклӧяссӧ сэні, кыдзи и ывлавывса ӧшиньясас, вӧлі мавтӧмаӧсь рудов краскаӧн.
Ӧні Гриша гӧгӧрвоис нин: тайӧс вӧчӧма сы вӧсна, медым велӧдчысьяс эз видзӧдны классянь вӧля вылӧ, а велӧдчисны кыдзи колӧ.
Арямов восьтіс ӧти ӧдзӧс — и сэки жӧ кыліс дружнӧй, быттьӧ команда серти, пуӧ кучкалӧм: тайӧ чеччисны местаяс вывсьыс велӧдчысьяс да лэптісны парта вевтъяссӧ.
Арямов вочакыв пыдди довкнитыштіс юрнас да шуис:
— Павел Павлович, ме минута кежлӧ задержитышті Григорий Шумовӧс.
Пӧжалуйста, сёрмӧмсьыс сійӧс энӧ накажитӧй.
Велӧдчысьяс пуксялісны сідзи жӧ клопайтігтыр, пӧжалуй, зілисны вӧчны тайӧс лишнӧй гораӧн.
Гриша сувтіс шӧйӧвошӧма; тані сылы сӧмын ӧти тӧдса морт (кӧть мый, а сійӧ тайӧ кадас удитіс тӧдмасьны Арямовкӧд) муніс, и сійӧ коли ӧтнас татшӧм уна йӧз водзын.
Тані, партаяс сайын, вӧлі комын кымын детинка, а то и унджык...
И ставныс видзӧдісны сы вылӧ кыпыд злорадствоӧн.
— Но?!
Тайӧ горӧдӧмсӧ кылӧм бӧрын Гриша бергӧдчис да сӧмын ӧні аддзис ыджыд сьӧд дӧска дорысь чангыль ныра, розӧвӧй чужӧма мортӧс, коді вӧлі шыльыд, дзирдалысь, быттьӧ полируйтӧм куш юра, а куш гӧгӧрыс зарниасисны юрси читкыльяс.
Ичӧтик кельыдлӧз синъясыс скӧрысь Видзӧдісны Гриша вылӧ стеклӧяс пыр, кодъяс код тӧдас кыдзи ӧшйӧмаӧсь ичӧтик ныр вылас.
— Но?!
— мӧдысь шуис учитель, виччысьыштіс неуна да, дӧсадапырысь Гриша дінысь вешйӧм бӧрын, довкнитіс юрнас воддза радса парта вылӧ.
Сэні вӧлі прӧст места, и Гриша пуксис латшкӧс детинкакӧд орччӧн, коді пырысь-пыр жӧ тувкис сылы пидзӧснас да кутіс вашкӧдны:
— Тэ мыйла эн копыртчыв?
О, сюрас ӧні тэныд!
Вот аддзылан!
Гриша бергӧдчис да видзӧдласнас паныдасис воробейлӧн кодь сюсь синъяскӧд.
Татшӧм соседкӧд колӧ лоны пыр дасьӧн.
— Тэнад овыд Шумов?
Но, сідзкӧ, кутасны нимтыны шумовкаӧн, — вашкӧдіс соседыс, — вот аддзылан.
Пызан вывсьыс учитель босьтіс трубкаӧ топыда гартӧм глянцевитӧй бумага, паськӧдіс сійӧс, ӧшӧдіс школьнӧй дӧска вылӧ, и Гриша аддзис ёна краситӧм, лакӧн мавтӧм картина.
Вылыссӧ и улыссӧ вӧсньыдик кык рейка бердӧ клеитӧмӧн сійӧ ӧшаліс рӧвнӧя, чукыръястӧг.
И мыйсӧ сӧмын сэтчӧ вӧлі абу рисуйтӧма!
Сылӧн веськыд пельӧсас тыдаліс черепичнӧй вевта еджыд керка, код гӧгӧр гартчӧма плющ; сылӧн джуджыд порог вывсянь лэччӧ муӧ ныв, коді пельпом вылас кутӧ кувшин, — тыдалӧ, думыштӧма мунны ю дорӧ.
Юыс вӧлі сэні жӧ, матын; сы гыяс вылын катласис куим пельӧса парус улын пыж, а шуйгаладорас кыпӧдчӧма шоколад рӧма скала; сы вылын дикӧй кӧза повзьӧмӧн лэптӧма ассьыс быттьӧкӧ тӧчитӧм коксӧ.
Гӧгрӧс тошка, турунвиж чулкиа, сатшкӧм лэбач перӧа шляпаа, гӧрд банбокъяса охотник локтіс скалалань — кӧсйис вины кӧзасӧ: сы пельпомъяс сайын ӧшаліс двустволка.
Дженьыдик гачьяса крестьяна кытысянькӧ локтісны куранъясаӧсь.
Вӧлі тыдалӧ гӧра, сэні мыйкӧ быдмис рӧвнӧй градъяс вылын, быттьӧ гӧра бокас пуктӧмаӧсь веж гребёнка-расчёска.
Розӧвӧй небесаын лэбалісны гулюяс; ылын тыдаліс сьӧд пиньяса лыска вӧр...
Гришалы дум вылас уси тӧдса яг, тӧла дырйи гораа шувгысь гырысь пожӧмъяс, йӧзтӧм джуджыд оврагын шавъялысь лыа, сотчӧм бипур местаын ыджыд рудовлӧз кытш...
И классас ӧшалысь картинаыс, кытчӧ старайтчӧмӧн рисуйтӧмаӧсь сы мында быдпӧлӧс вещьяс, мый шоча овлӧ, веравны кутіс синъяс водзас.
— А тэ мыйла эн во закон божий вылӧ?
— пӧся вашкӧдіс сылӧн соседыс.
О, сюрыштас тэныд!
— Первой урокнас ӧмӧй вӧлі закон?
— ловзис Гриша, ещӧ аслас шудлы вериттӧг на: батьыс шуліс, мый староверъяслы тайӧ урок вылас ветлыны оз ков.
— Но, а кыдзи нӧ!
Ок, поныс и скӧр: нырыс крукыля, тошкыс чурвидзӧ.
— Ме старовер, меным православнӧй законыд оз ков.
Соседыс весиг лэдзчысис Гриша вылӧ пельпомнас да паськӧдіс вомсӧ збыльысь вежалӧмысла:
— Оз ков ветлыны поплӧн урокъяс вылӧ?
Тайӧ каднас учитель мыйкӧ висьталіс, кузь указка-бедьнас ӧвтчигтырйи, зурӧдіс сійӧн гӧравывса веж гребёнкаӧ.
Друг сійӧ, видзӧднысӧ сэтшӧм спокойнӧй, мыйвынсьыс горӧдіс:
— Кутанныд ті кывзыны али онӧ, некытчӧ туйтӧм детинкаяс?!
Гришалӧн соседыс чеччис, бӧрвывсяньыс вашкӧдісны: «Сувт, сувт!» — и Гриша сідзжӧ сувтіс.
Татшӧмтор аддзӧм бӧрын учитель пырысь-пыр жӧ бӧр бурмис да бара кутіс индавны гӧра вылӧ.
Сэні, вӧлӧмкӧ, быдмӧ виноград; сійӧ сӧмын ылісянь кажитчис веж расчёска кодьӧн.
Но Гриша сэсся эз нин вермы лючки кывзыны...
Вайӧдісны сійӧс карӧ, эновтісны ӧтнассӧ.
Оз ковны сылы ни югыд кизьяс, ни тайӧ училищеыс, кӧні сы вылӧ горзӧны да тувкӧдӧны пидзӧсъяснас...
Гриша кӧ эськӧ тӧдіс тайӧ минутаас, мый сійӧс виччысьӧ ещӧ водзын!
2
Урок бӧрас, мӧд переменаын, Никаноркин — тадзи шуисны Гришалысь соседсӧ — мыйвынсьыс горӧдіс класстырнас:
— Вокъяс, кывлінныд: тайӧ Гриша Шумов, столбовер!
Ещӧ эз на гӧгӧрвоны, мыйын делӧыс, а гӧгӧр нин детинкаяс, лёкысь радлігтыр, чеччалісны, чирзісны — на пиысь ӧткымынъяс вӧліны Гришалы пельпомӧдзыс, сэтшӧм ичӧт тушааӧсь.
— Столбовер!
Столбовер!
Бӧрсяньыс Гришалы доймытӧдзыс печиктісны балябӧжас.
— Сулавлӧй, — кыліс кодлӧнкӧ гӧлӧс, — первой петкӧдлам сійӧс доктор Мейерлы!
— Мейер дінӧ!
Мейер дінӧ, доктор дінӧ!
Гришаӧс чорыда кватитісны киясӧдыс да нуӧдісны.
Сійӧ эз пыксьы: гашкӧ, тайӧ школьнӧй ворсӧм, кодӧс сійӧ оз на ещӧ тӧд?
Сылы тӧдса нин кузь коридорӧд сійӧс вайӧдісны восьса ӧдзӧс дорӧ, код весьтын ӧшаліс сьӧд гижӧда пӧвтор:
1-ой параллельнӧй класс
Первой параллельнӧй классын бӧръя парта сайын пукаліс паськыд чужӧма, ыджыд тушаа детинка да дыша нямляліс кӧлач. Чужӧм пасьталаыс сылӧн вӧліны зарни беринъяс.
Гришаӧс вайӧдісны сы дорӧ.
Никаноркин, коскӧдзыс копрасигтыр, шуис:
— Ми тіян дорӧ вайӧдім висьысьӧс, доктор Мейер.
Доктор Мейер сувтіс, кӧлач коляссӧ сюйис партаас, чышкыштіс кинас вомсӧ да сибдӧм гӧлӧсӧн юаліс:
— Мый вылӧ норасянныд?
— Нинӧм вылӧ ог норась, — вочавидзис Гриша.
— Соссьӧ!
— чипӧстісны орччӧн.
«Доктор Мейер» виччысьтӧг зэв пелька да тэрыба сывйыштіс кыкнан кинас Гришаӧс сьыліӧдыс, песовтіс сійӧс увлань да мышкас кучкис кулакнас.
Кучкӧмыс вӧлі вына!
Гриша кыліс, кыдзи гырк пытшкас сылӧн ставыс шызис да таысь тиньгыны кутіс пельясас.
Сійӧ сьӧкыда веськӧдчис, быттьӧ ру пыр аддзис гажа чужӧмъяс да, скӧрысла немтор аддзытӧг, ставнысӧ тойлалігтыр, кулакъяссӧ чабыртӧмӧн, мӧдӧдчис доктор Мейер дорӧ.
Мӧдыс, места вывсьыс вӧрзьытӧг, виччысис радпырысь шензигтыр.
Гриша сійӧс тойыштіс мыйвынсьыс, доктор джӧмдіс парталӧн ёсь пельӧсӧ, уси; сійӧ, правда, пырысьтӧм-пыр жӧ звирк чеччис, но Гриша Шумов, асьсӧ помниттӧг, выльысь уськӧдчис сы вылӧ, личкис джоджас да кватитіс горшӧдыс.
Гӧгӧр горзісны да шутьлялісны.
И друг ставныс ланьтісны.
Лои сэтшӧм тешкодь чӧв-лӧнь, мый Гриша воис ас садяс, кыпӧдіс юрсӧ.
Бӧрвылас сулаліс красавец-начальник да видзӧдіс сы вылӧ синъяссӧ лапнитлытӧг.
Гриша звирк чеччис.
— Овыд?
— мелодичнӧй гӧлӧсӧн шуис начальник.
— Кодъяс бать-мамыд?
Гриша Шумов, дзикӧдз гӧрдӧдӧма, чӧв оліс, пельясыс сылӧн сотчисны.
— Извинитчы, извинитчы!
— вашкӧдісны орччӧн.
— Шу, мый сэсся он кут...
Но Гриша век чӧв оліс.
— Тэ нӧ мый, пельтӧм?
— муртса гӧлӧссӧ ыдждӧдыштӧмӧн юаліс начальник.
— Сійӧ, буракӧ, неважӧн на сиктысь...
старовер, — ньӧжйӧник шыасис Никаноркин.
— Сиктысь?
— быттьӧ мый вылӧ кӧ шензигтыр начальник лэптіс синкымъяссӧ да, аслас мундир сос вывсьыс кык чуньнас видзчысьӧмӧн гӧнтор босьтігмоз, юасис водзӧ:
— Батьыд коді, крестьянин?
Мый нӧ тэ, голубчик, чӧв олан!
Батьыд — мужик?
Тайӧ кывйыс тэныд гӧгӧрвоанаджык?
Мужик...
сійӧ и гӧгӧрвоана.
Веськыда кутшӧмкӧ рӧзбой: йӧзӧс горшӧдыс кутны!
Кыдзи шуӧны, юала!
— Шумов Григорий, — нор гӧлӧсӧн вочавидзис Гриша.
— Тайӧ тэныд сідзи оз коль, голубчик, ме висьтала инспекторлы.
Кольччан занятиеяс бӧрын, кылан?
Красавец муніс тэрмасьтӧг, лӧз нойӧн ёна зэвтӧм кыз лядьвейясыс ӧтмоза едъялісны.
Велӧдчысьяс кытшалісны Гришаӧс да чӧв олісны.
Сійӧ вашкӧдӧмӧн юаліс:
— Коді тайӧ?
— Надзиратель, — вочавидзис Никаноркин.
— Виктор Аполлонович.
Эн пов.
Ыджыд тай делӧ — но, колясны ӧбедтӧг...
Сійӧ тӧждысьӧмӧн заводитіс аслас киясӧн весавны буссӧ Гриша куртка вылысь, а мукӧд детинкаясыс — на пӧвстын вӧлі и «Доктор Мейер» — сулалісны сэні жӧ да видзӧдісны мелі синъясӧн сідзи, быттьӧ Гришакӧд прӧщайтчисны пыр кежлӧ.
Ставсьыс таысь бурторсӧ нинӧм вӧлі виччысьны.
Никаноркинкӧд ӧтлаын Гриша бӧр воис асланыс основнӧй приготовительнӧй классӧ, пуксис парта сайӧ.
Ӧні сылы некод эз мешайт.
Весиг Никаноркин пукаліс кыв ни джын шутӧг.
Гриша думыштчис, кор кутіс видзӧдны пуртӧн кузяла и пасьтала вундалӧм парта вылӧ.
Колӧ пышйыны татысь, кытчӧдз абу на сёр.
Ещӧ шоныд на, позьӧ мунны подӧн муяс кузя, вӧръясті...
Тшакъяс петӧны на, сійӧ кутас найӧс пӧжавны ӧгыръяс вылын, а няньтӧ сетасны любӧй сиктын.
И сэки сылы дум вылас уси Ян, кодкӧд Гриша весиг кыдзи колӧ эз удит прӧщайтчынысӧ...
Со коді колӧ вӧлі ӧні сылы!
Парта пӧвйӧ пасьталаыс вӧлі вундалӧма вензельяс, ньӧвъяс да сабляяс; тыдалӧ, став тайӧторъяс вылас трудитчӧма школяръяслӧн абу ӧти поколение.
Рисунокъяс пӧвстын торъяліс ӧти ыджыд гижӧд: «Сё морт уськӧдчисны сы вылӧ».
Ставыс тайӧ неуна гажӧдыштіс Гришаӧс, сійӧ весиг жалитыштіс, мый, сы чайтӧм серти, татшӧм лӧсьыд рисунокъяссӧ кодкӧ вӧлі немжалиттӧг киськалӧма чернилаӧн — тыдалӧ, нарошнӧ.
Орччӧн пукалысь Никаноркин тувкис сылы гырддзанас, тайӧ пӧрйӧ кокньыдика: классӧ пырӧ вӧлі выль учитель, паськыд пельпома, рыжӧй уска, салдатлӧн кодь чужӧма морт.
Заводитчис арифметика урок.
Гриша видзӧдаліс учительлысь гӧрд уссӧ, сы воротник вылысь бархатнӧй петлицаяссӧ; петлицаясас дзирдалісны эзысьӧн вурӧм звёздочкаяс.
А учитель висьтавліс важӧн нин тӧдсаторъяс йылысь: содтӧм, чинтӧм.
И пыр видзӧдіс Гриша вылӧ.
Гришалы весиг эз ло лӧсьыд, сійӧ веськӧдчис, зілис пукавны ньӧти вӧрзьӧдчытӧг.
Эз отсав: учительыс корис сійӧс чуньнас:
— А ноко, лок татчӧ, дӧска дорӧ.
Гриша сувтіс, но пыр на ещӧ надейтчис, мый тайӧ ӧшибка, мый оз сійӧс корны.
— Но, лок, лок!
Мый тайӧ тэ...
не то вывті ёна думайтысь, не то тэнӧ гортад ёна нӧйтӧмаӧсь.
Гриша полігтырйи матыстчис дӧска дорӧ.
И друг сразу успокоитчис.
Свет вылас ставыс лои веськодь.
Но, и мед ставпӧлӧс лёкыс сы вылӧ киссяс быдладорсянь!
Всё равно — сылы татысь пышйыны...
— Босьт мел, гиж!
Гӧрд ускаыс шпыннялігтырйи сетіс Гришалы задача.
Задачаыс вӧлі кокньыдик, веськыда серамыд петӧ: ньӧбисны куим пуд турун...
Гриша быттьӧкӧ татшӧмсӧ коркӧ решайтліс нин.
Учитель чуймис: сэтшӧм ӧдйӧ вермис решитны содтӧм да чинтӧм вылӧ задачасӧ тайӧ, быттьӧ нетшкӧмысь сотчысь пельясаыс.
Гришалы сійӧ диктуйтіс мӧд задача.
Гриша дыр думайттӧг и сійӧс решитіс да весиг та дырйи чувствуйтіс мыйкӧ яндысьӧм сямаӧс, быттьӧ ненарошнӧ пӧръяліс йӧзсӧ.
Сылы век кажитчылісны соседньӧй кывъясӧн: «загадка» да «задача».
Найӧ и ӧткодьӧсь вӧліны, кыдзи кык вок.
Задачасӧ сійӧ гӧгӧрволіс кыдзи загадка, сӧмын неуна сьӧкыдджыкӧн — он пырысьтӧм-пыр аддзы ӧтветсӧ.
Тадзи, тӧвся рытъясын задачаяс решайтігӧн, сійӧ прӧйдитіс гортас Евтушевскийлысь учебниксӧ пӧшти ставнас.
Математик сетіс Гришалы ещӧ кымынкӧ задача да медбӧрын лэдзис сійӧс да кыпыда шензьыштӧмӧн шуис:
— Мый нӧ, молодеч...
Кыдзи овыд?
Шумов?
А мыйла тэнад, Шумов, пельясыд сэтшӧм гӧрдӧсь?
— Ог тӧд.
— Коді найӧс тэнсьыд нетшкис?
— Некод.
— Но, вот и пӧръясян.
Пуксьы!
Гриша, пу кодь, нинӧм чувствуйттӧм чужӧма, бӧр муніс аслас местаӧ.
Никаноркин пырысь-пыр жӧ сылы вашнитіс пеляс:
— Ок, и везитӧ тэныд, другӧ!
Гриша эз вочавидз.
Ӧні сылы веськодь.
Мый лоас ло.
— Тайӧ жӧ Лаврентий, кылан?
Тайӧ ачыс Лаврентий, — дзизгис инас ӧшйытӧм соседыс.
— Ӧні тэныд и надзиратель абу страшнӧ...
Тэ мый, йӧймин?
Ме тэныд шуа: тайӧ Лаврентий Голотский, инспектор!
Гриша чӧв оліс дзик звӧнок сеттӧдз.
Занятиеяс помассьӧм бӧрын классӧ пырис зумыд тэчаса детинка, тыдалӧ, зэв ён, ниртчӧм нин форменнӧй курткаа — сідзкӧ, «старичок», — да порог дорсяньыс на горӧдіс:
— Коді тані Шумовыс?
Сылы пыр жӧ индісны Гриша вылӧ.
Зумыд детинка, морӧссӧ паськӧдӧмӧн, матыстчис да шуис:
— Тайӧ тэ вермин Дерябинсӧ?
Гриша эз тӧд, мый вочавидзны.
«Кутшӧм Дерябинӧс?»
Силач виччысьыштіс, сэсся воинственнӧя паськӧдіс ныр розьяссӧ да юаліс:
— Кӧсъян тэ мекӧд мерайтчыны выннад?
И сэки быдладорсянь кутісны кывны ёся горзӧмъяс.
Никаноркин чеччыштіс водзӧ да кутіс горзыны ставсьыс гораа:
— Тэ устӧ нин британ!
Ме тӧда!
Зумыд детинка, колӧ чайтны, ещӧ эз на бритчыв.
Но век жӧ сійӧ, самолюбивӧя улыс парсӧ курччӧмӧн, кияссӧ сюйис зептас, крута бергӧдчис каблукъяс вылас да гордӧй видӧн петіс.
— Мый сылы месянь колӧ?
— юаліс Гриша.
Сійӧ жӧ висьталіс: выннад мерайтчыны.
И кыдзи сылы абу яндзим!
Второклассник, а локтӧ тіян дінӧ вермасьны.
— А кутшӧм Дерябин йылысь сійӧ сёрнитіс?
— Но, тэ прӧстӧ кутшӧмкӧ йӧй али мый, тэныд нинӧмтор юрад он сюй!
Ачыд вермин Дерябинсӧ и ачыд жӧ юасян, кутшӧм Дерябин!
— Сійӧ жӧ Мейер вӧлі.
— Но да.
Сійӧс шуӧны доктор Мейерӧн сы вӧсна, мый сійӧ лечитӧ новичокъясӧс.
А овыс сылӧн — Дерябин.
Ук, сійӧ и ён!
Тэ сылы первой морт на сетін сдача.
Ставыс надзӧникӧн кутіс лоны гӧгӧрвоанаӧн.
Гриша лои кыпыдджык да весиг сибдӧм гӧлӧсӧн, Дерябин ног, шуис:
— Мый нӧ...
ыджыд тай делӧ.
Ме и второклассникыдлы эськӧ гаж петкӧдлі!
— Да ӧд сылы дас кык арӧс нин!
Да, дас кык арӧс — тайӧ, дерт, уна.
Тайӧ нин збыльысь старик!
Татшӧмтӧ, пӧжалуй, он вермы.
Никаноркин чукӧртіс ассьыс книгаяссӧ, кыдзсюрӧ найӧс сюйис кукань куӧн эжӧм ранецӧ да прӧщайтчигас сӧветуйтіс Гришалы:
— Тэ кӧть эн жӧ мун.
Виччысьлы надзирательӧс.
А то лёкджык лоӧ.
3
Основнӧй приготовительнӧй класса велӧдчысьяс кутісны мунавны ӧткӧн-ӧткӧн, кыкӧн-кыкӧн, сераліг, гораа сёрнитігтырйи да вунӧдісны нин Гриша йылысь.
И сійӧ коли ӧтнасӧн еджыд стенъяс пӧвстын, кодъяс вӧліны, артавны кӧ ӧшинь проёмъяс сертиыс, крепостьлӧн кодь кызӧсь.
Векньыдик турунвиж панель муніс стен увдортіыс, ӧти местаті сійӧс вӧлі мичмӧдӧма зэв ыджыд кляксаӧн: тыдалӧ, кутшӧмкӧ вильыш велӧдчысь швачкӧбтӧма чернила дозйӧн.
Школьнӧй дӧска весьтын, вылын, ӧшаліс географическӧй карта: юяслӧн кельыдлӧз нидзувъяса, джуджыд гӧраяслӧн коричневӧй сороконожкаяса, каръяслӧн гӧгыльяса — вещьяс, кодъяс Гришалы ӧні кежлӧ вӧліны омӧля тӧдсаӧсь.
Со сӧмын улыс пельӧсас, веськыдвылас, тыдаліс доръяссӧ йирӧм ыджыд боби кодь лӧз пятно — Гришалы тайӧ вӧлі тӧдса.
Да и сы вылын гижӧдыс вӧлі бура тыдалӧ: «Каспийскӧй море».
Батьыс коркӧ вӧлӧма сэні, Каспий вылас.
Кӧні сӧмын сійӧ абу вӧвлӧма, батьыс!
Гриша кывліс, кыдзи сійӧ висьтавліс Шпаковскийлы, быттьӧ шога сераліс ачыс ас вылас: «Свет пасьтаыс ветлі, шуд корси».
Гриша бара пуксис парта сайӧ, чужӧмбансӧ пыкис кулакнас — кутіс жалитны батьсӧ: «сылы абу сюрӧма шудыс».
И неуна лои ачыс аслыс жаль.
Мый ӧні сыкӧд лоӧ?
Сійӧ эз тӧд, мый буретш тайӧ минутаас инспектор, сійӧ жӧ математика кузя учитель, Лаврентий Лаврентьевич Голотский сёрнитіс сы йылысь надзирателькӧд.
— Ак, эсійӧ...
Шумовыс.
Тӧда, тӧда.
Но, сійӧ деревенщина, ковмас сійӧс лӧсалыштны.
Но — способнӧй.
Задачаяс решайтӧ, быттьӧ ӧрешкияс колскӧдӧ.
Да, оз ков, мыйла пырысь-пыр сідзи — наказывайтны.
Первойтӧ внушитӧй.
Внушитӧй да лэдзӧй гортас.
Гриша тайӧс эз тӧд, а та вӧсна ставыс, мый лои бӧрыннас, сідзи и эз вӧв сылы тырвыйӧ гӧгӧрвоана.
Надзиратель Виктор Аполлонович Стрелецкий пырис классӧ, кӧні сирӧта моз пукаліс Григорий Шумов, кокньыдика кутіс сійӧс душитӧм кинас пельпомӧдыс да шуис:
— Первойысьтӧ, голубчик, ми решитім тэнӧ не накажитны.
Мунам, другӧ.
Найӧ ӧтлаын петісны коридорӧ, бергӧдчисны да регыд лоины тупикын, код помын вӧлі ичӧтик коричневӧй ӧдзӧс.
Виктор Аполлонович зепсьыс кыскис кӧрталӧм уна ключ, любӧпырысь зёлькнитіс наӧн, бӧрйис сылы коланаӧс да восьтіс ӧдзӧссӧ.
Гриша воськовтіс сы бӧрся порог вомӧн да аддзис шкап, код вылын вӧлі бусӧсь глобус, орччӧн, ӧшинь дорас, — восьса конторка-пызан, а пельӧсас — лысӧм юра кутшлӧн чучело.
Виктор Аполлонович сійӧс вайӧдіс конторка-пызан дорӧ.
Сэні куйлісны карандашъяс, резинкаяс, перӧяс, шӧвк ленточкаяс — тетрадьяс костӧ пуктӧм вылӧ, картинкаяс — закладкаяссӧ клеитӧм вылӧ печаткаяс.
Картинкаясыс вӧлі уна; сэтчӧясӧ вӧлі рисуйталӧма визя мачьяса тигрпиянӧс, вомас письмӧ кутысь лэбачьясӧс.
— Тэнад став школьнӧй принадлежностьясыд эмӧсь?
— Эмӧсь.
— А со этійӧ?
Надзиратель кыскис конторка-пызансьыс дзирдалысь предмет, коді вӧлі ньӧв пом кодь, сюйис сэтчӧ ёсьтытӧм карандаш да некымынысь тэрыба бергӧдіс; сы чуньяс улысь киссис джоджӧ вӧсньыдик стружка.
— Карандашъяс ёсьтам вылӧ машинка, — Гришалы объяснитіс сійӧ.
— Оз ков: менам ичӧтик пурт эм.
— «Оз ков»!
— нерыштіс Гришаӧс Виктор Аполлонович да сэки жӧ меліа нюммуніс.
— А этайӧ?
— И сійӧ ӧвтыштіс дзик Григорий Шумов ныр водзын лилӧвӧй ленточкаӧн.
Гриша чӧв оліс.
— Босьт, — сьӧлӧмсяньыс шуис Виктор Аполлонович.
— И ещӧ вот тайӧс!
— Сійӧ лукйысьыштіс конторка-пызанас, перйис сэтысь ыргӧн вит кӧпейка ыджда картинка да сетіс сійӧс Гришалы ленточкаыскӧд ӧтлаын.
Гриша эз тӧд, мый вӧчны.
Надзиратель сылы отсаліс:
— Копыртчыв ӧні.
Со тадзи!
Гриша шаркнитіс кокнас — дурка, зумыш видӧн.
— Нинӧм, другӧ, ми тэнӧ шлифуйтам!
— збодермӧдіс Гришаӧс надзиратель.
— Печаткаа ленточкаыс сулалӧ ставыс квайт кӧпейка.
Тэнад деньгаыд абу?
Но, сетан аски, но — сизим кӧпейка нин.
Гӧгӧрвоин?
— Гӧгӧрвои.
— Он кӧ мынты недельысь дырджык — ваян дас кӧпейка.
Ме тэнӧ тэрмӧдлыны ог кут.
Дерт, торъя кадӧдз, голубчик...
Но, верман мунны.
Аддзысьлытӧдз, другӧ!
Абу, абу сідзи — первой копыртчыв.
Гриша бара шаркнитіс кокнас и, ёна гӧрдӧдӧмӧн, петіс коридорӧ.
Сэні сійӧ сюся видзӧдліс немвиччысьтӧг ньӧбӧм тӧвар вылас.
Муарӧвӧй ленточкаыс пӧртмасис ловйӧн гыалысь дзирдӧн.
Картинка вылас вӧлі тӧдтӧм лэбач — турунвиж рӧма да чуймӧмысла арыштӧм коралловӧй синъяса.
Тайӧ вӧліны зэв бур вещьяс — чистописание кузя тетрадь татшӧм закладкаӧн лоас дзик мӧднога...
Эз, и ленточкаыс лэбачкӧд эз вермыны сійӧс бурӧдны.
Тайӧ минутаас Гриша эз думайт ни квайт кӧпейка йылысь — кытысь найӧс босьтны — ни сы йылысь, кыдзи сійӧс видісны да кӧритісны мужикӧн: мый нӧ, сійӧ збыльысь мужик да и батьыс сылӧн мужик...
Но сьӧлӧмсӧ сылысь ёнтіс, ёнтіс ыджыд ӧбида вӧсна: ставыс вӧлі гӧгӧр тӧдтӧм, а сылы, тыдалӧ, ещӧ водз на овны ӧтнаслы дзик тӧдтӧмъяс пӧвстын...
Сійӧ петіс училищеысь, вуджис уличасӧ, коді вӧлі неважӧнся зэръяс бӧрын кӧтасьӧма, корсис тӧдса каштанъяс улысь косджык скамья да пуксис.
И выльысь кутіс казьтывны батьыскӧд шога прӧщайтчӧмсӧ да став сьӧлӧмнас чувствуйтіс, кыдзи свет вылас медъёна ӧні коліс сылы мамыс.
Сійӧс казьтыштӧм бӧрын Гриша весиг тшӧкмуні да повзьӧмӧн видзӧдліс гӧгӧр: мед эськӧ не бӧрддзыны.
А ӧд сійӧ ни ӧтчыд эз и думыштлы мам йывсьыс бӧръя недельнас, шуда лунъясас, кор сійӧс новлӧдлісны магазинъясӧд, ньӧбалісны учебникъяс, выль паськӧм — реалистлысь форма, — шырисны парикмахерскӧйын да весиг пызйисны сійӧс душистӧй ваӧн, колӧ чайтны, буретш сійӧн, кутшӧм дук талун кыліс Виктор Аполлонович киясысь.
А бӧръя помас пӧдаритісны зэв мича ичӧтик пурт, кодӧс ньӧбӧмаӧсь «Любӧйтор 20 кӧпейка вылӧ» магазинысь.
Пуртыс вӧлі кык дора, зэв ичӧтик штопора, а воропыс сылӧн вӧлі фигурнӧй резьбаа, тшупӧдъяса.
И став тайӧ праздникыс пыр жӧ помассис.
4
Праздникыс помассис букыд рытӧн.
Батьыс воис карысь Ненила Петровна ордӧ, кӧні ӧні кежлӧ сійӧ оліс Гришакӧд ӧтлаын, да зумыштчӧмӧн шуис:
— Эг ладмы ме аслам кӧзяинкӧд.
Меным лоӧ мунны, корсьны мӧд места.
Ненила Петровна тэрыба, ыджыд любопытствоӧн видзӧдліс Иван Шумов вылӧ:
— Но, а детинкатӧ?
Сійӧс кытчӧ?
Али аскӧдыд босьтан, али он?
Водз, водз тэ сійӧс реальнӧяд иналін...
Сідзкӧ, кӧзяиныскӧд энӧ ладмӧй?
Ай-ай-ай!
— Плут, грубӧй!
— водзӧ висьталіс бать.
— Уджыс пӧ ӧні садйын этша, кӧсйӧ, медым ме вузаси сы магазинын.
Тайӧ делӧыс меным оз лӧсяв.
— Мыйла оз лӧсяв?
Сэні вермас — тайӧ зэв прӧстӧ лоны аслад выгӧда...
тӧлкӧн кӧ босьтчыны.
Менам покойникӧй ӧд вузасьліс жӧ.
— Сійӧ тэнад покойникыд, а тайӧ ме.
— Гордитчыны ёна кутінныд, Иван Иванович!
— Эн дивит, Петровна, ме талун ку пиӧ ог тӧр.
— Тайӧ и тыдалӧ, — вомдоръяссӧ топӧдӧмӧн вочавидзис Ненила Петровна да юсь моз шлывгис-петіс комнатасьыс.
Бать дыр чӧв оліс.
Гриша видзӧдіс сы вылӧ зэв ёна полігтыр да медбӧрын эз вермы терпитнысӧ:
— А кыдзи нӧ ме, батьӧ?
Иван Шумов лэптіс сьӧкыд юрсӧ:
— Тэ йылысь со ме и пыр думайта.
Кӧзяин вылӧ ме сьӧвзьыны ог кӧсйы, ме уджтӧ аслым аддза!
Менӧ бур местаӧ корӧны.
Да ылын...
Прейлияс сайын.
— Эн мун ылӧсӧ!
— Сыын и лёкыс, мый кӧсъян кӧть он, а колӧ мунны.
Видзӧдтӧ, тэнад паськӧм вылӧ ме медбӧръя деньгаӧс видзи.
— Вузалам, — вашнитіс Гриша.
Бать гажтӧма шпыньмуніс, писӧ ӧти кинас топӧдыштіс ас бердас:
— Эк, зонмӧ, тайӧс ми ньӧбим донӧн, а вузавны — грӧшъяс сетасны.
И училищеад велӧдчӧмсьыд ме мынтыси — тайӧ деньгатӧ некыдз нин бӧр он пӧлучит.
Посводзас кыліс шум, йиркакылӧм, кыліс Шпаковскийлӧн гажа гӧлӧсыс.
Бать зумыштчис, кокньыдика йӧткыштіс писӧ.
Учитель пырис комнатаӧ да ещӧ порог дорсяньыс на заводитіс радлыны:
— Молодеч тэ, Иван Иванович, ей-богу, молодеч!
Сійӧ весиг кияссӧ воча ниртіс, сэтшӧм дӧвӧлен вӧлі.
— Тэ мый йылысь?
— юаліс Иван Шумов.
— Да век сы йылысь жӧ!
Ӧні Григорийлы туйыс веськыд!
Бать зумыша бергӧдчис ӧшиньлань.
Гӧгӧрвоана, мый вӧсна сідзи радліс Шпаковский: реальнӧй училищеӧ Гришаӧс иналӧм кузя сійӧ медъёна тӧждысис — сы могысь сійӧ, тыдалӧ, и карас локтіс.
... Сійӧ памятнӧй асывнас, кор батьыс нуӧдіс Гришаӧс инавны городскӧй училищеӧ, бӧр локтісны кыкнанныс немторйӧн.
Училищеса заведующӧй, дзор уска кыз морт, коді вӧлі пӧрысь рабочӧй кодь, весиг кыдзкӧ радлӧмпырысь шуис Шумовъяслы:
— Сёрминныд.
Прӧст местаыс абу нин.
Иван Шумовлӧн рудзмунісны киясыс:
— Кыдзи нӧ сідз!
Сӧмын на август тӧлысь...
— Да, август тӧлысь.
Но, а заявлениеыс тӧданныд кӧ, сударь, мыйта воис?
Ещӧ тулыссяньыс на!
Со кыдзи!
Мастерӧвӧй йӧз ассьыныс пиянсӧ думыштӧмаӧсь велӧдны, со сійӧ мый.
Кольӧм восянь тайӧ заводитчис.
Та мындаыс некор на ещӧ эз вӧвлы.
А гимназияын, реальнӧйын — пӧжалуйста: свободнӧй местаяс.
— Кысь миянлы гимназияӧ!
Заведующӧй шевгӧдіс кияссӧ:
— Нинӧм ог вермы вӧчны.
Бӧрсӧ локтігас батьыс чӧв оліс, видзӧдіс аслас кок улас, изъя карса муас.
А кӧрт туй вуджанінын паныдасис накӧд кашкысь Шпаковский.
Зэв бур накидкаыслӧн пӧлаясыс шпорӧдчисны.
Сійӧ кватитіс Иван Шумовӧс гырддзаӧдыс:
— Иваныч, тэнӧ буретш ме и корся!
Кутшӧм удача!
Аддзи век жӧ ме ассьым другӧс, помнитан — висьтавлі тэныд сы йылысь.
— Кутшӧм ещӧ другӧс?
— Вот тай!
Ме жӧ кымынысь висьтавлі...
— Меным ӧні абу сыӧдз!
Гришкаӧс училищеӧ эз босьтны.
— Городскӧйӧ?
— Но, а кутшӧмӧ нӧ ещӧ?
— Реальнӧйӧ сетам!
И Шпаковский, Иван Шумовлӧн гӧрд, скӧр, упрямӧй чужӧм вылӧ полӧмӧн видзӧдлывлігтырйи, тэрмасьӧмӧн висьталіс: ещӧ школаын велӧдчӧм кузя на сылӧн другыс («сӧдз вежӧр, зэв благороднӧй морт»), шыасьлӧма кытчӧ колӧ — Григорийӧс кӧсйӧны примитны приготовительнӧй классӧ, кӧть занятиеясыс и заводитчӧмаӧсь нин.
— Став правилӧяссӧ торкӧмӧн!
— кузь чуньсӧ вывлань лэптӧм бӧрын горӧдіс учитель.
— Сы вӧсна мый эмӧсь прӧст местаяс!
— Реальнӧйыс абу миянлы вылӧ!
— скӧрысь шуис Иван Иванович.
— Гудрӧдлан тэ век...
Тэнад чардакад быттьӧ тӧв гуляйтӧ, но вот абу тэын зумыд подулыс!
А ми воклы колӧ кыдзи позьӧ зумыдджыка сулавны му вылын.
— Оз ков сулавны, а мунны!
Мунны му кузя — водзӧ!
И бать да Шпаковский пиньӧ воисны.
Учитель горзіс Иван Ивановичлы: «Сьӧкыда думайтысь!» А бать кыз гӧлӧснас воча: «Тӧв мельнича!»
Найӧ пинясисны ещӧ кык лун чӧж: Ненила Петровна горничаын, ывлаын, карса садйын.
Гриша жугыля ветлӧдліс на бӧрся кар кузя, кыскис батьсӧ соскӧдыс:
— Видзӧдлы жӧ!
Батьыс видзӧдлывліс веськодьпырысь:
— Но, мый сэні: писчӧй магазин.
Мый сэсь видзӧднысӧ!
— И бергӧдчывліс учительлань: — Тӧлк вылысь тэ менӧ весьшӧрӧ воштан, тэысь мынны он вермы, тӧв чужъялысь!
— Да ме жӧ тіянлы кыкнанныдлы бурӧс кӧсъя!
Гриша бара сюйсьыліс:
— А мыйла сэні ӧшинь костас кульӧм мортыс сулалӧ!
— Анатомическӧй модель, — мынтӧдчыліс Шпаковский да горзіс батьлы:
— Бергӧдышт юрад изкияснад!
И медбӧрын учитель веніс.
Рытнас карасин лампа югӧр улын батьыс лыддис ассьыс кольӧм деньгасӧ — тыдалӧ, деньгаыс этша нин вӧлі, — сэсся мыйлакӧ стенсьыс босьтіс шапкасӧ да швачнитіс сійӧс джоджас:
— Но!
Мый лоан ло!
Венін тэ менӧ, тӧв чужъялысь...
И вот некымын лун мысти, кор нин Гришаӧс вӧлі примитӧма реальнӧй училищеӧ, Шпаковский сулаліс Иван Шумов водзын, сылӧн югыд, кутшӧмкӧ виж синъясыс дзирдалісны.
А бать мӧдарӧ бергӧдчис да чӧв оліс.
Медбӧрын учитель чошкӧдіс пельсӧ:
— Тэ мый, Иваныч?
— Меным ковмас татысь мунны, — сьӧкыдпырысь шуис бать.
— Выль местаӧ.
— Бара выльлаӧ?
— шеныштіс кияснас Шпаковский.
— Бара?
— Эн китшкы тэ, ен могысь!
И тэтӧг зэв сьӧкыд!
Ме со и думайта: кыдзи татчӧ Гришкаӧс ӧтнассӧ эновтан?
— Водзджык колӧ вӧлі думайтны!
Сы мында вынъяс видзӧма, ме аслам другкӧд муртса верми сёрнитчыны, медым сӧгласитчис...
— Эн китшкы!
Шпаковский ӧбидитчис, ланьтіс.
Дыр чӧв олӧм бӧрын бать паніс сёрни мыжа морт моз:
— Сӧветуйт, мый вӧчны.
— Мый нӧ ме верма сӧветуйтны?
— Лӧгалан?
— Тэ абу нин ичӧт, ачыд думыштлы.
— Мунны татысь меным — быть.
— А быть кӧ, мый йылысь сідзкӧ сёрнитнысӧ?
— Григорий йылысь сёрниыс.
Петкӧдны кӧ сійӧс училищеысь — мый сэки артмас?
Велӧдчӧмысь мынтысим, выль форма ньӧбим...
А кольны сійӧс татчӧ ӧтнассӧ — код вылӧ коля?
Учитель регыд мысти дугдіс лӧгавны, а бур сӧвет некутшӧмӧс эз вермы сетны.
Сідзи и муніс, сёр рытын нин: асывнас колӧ вӧлі сылы лоны нин Ребенишкиын, аслас школаын.
Батьыс ышлолалігтыр водіс узьны Гришакӧд орччӧн.
Дыр найӧ куйлісны ӧта-мӧд дінас топӧдчӧмӧн.
И некоднанныс эз вермыны унмовсьны.
Некор на водзджык Гриша эз чувствуйтлы батьсӧ татшӧм матыссаӧн.
Тайӧ матыслуныс унапӧв содіс янсӧдчӧм кузя шогсьӧм вӧсна — янсӧдчыны лоӧ быть, кыдзи сійӧ ӧні гӧгӧрвоис.
И ещӧ ӧтитор сійӧ гӧгӧрвоис: батьыс асьсӧ лыддис мыжаӧн...
— Висьтав меным мый йылысь кӧ, — надзӧникӧн шуис Гриша, кыдзи коркӧ тшӧктывліс важӧн; ӧні сылы кажитчис — тайӧ вӧлі зэв нин важӧн.
И батьыс ньӧжйӧник кутіс казьтывны сы йылысь, кыдзи сылы овсис, кор сійӧ вӧлі Гриша арлыда.
Видзӧма сійӧ скӧт, и ӧти мӧс пырӧма вӧрӧ, некыдзи он аддзы...
Полӧмыс кутшӧм вӧлі!
Сэсся мӧдісны мукӧд висьтъяс — сы йылысь, кыдзи сійӧ овлӧма Кавказын, кыдзи мореысь чери кыйлӧма...
Иван Шумов гажмыштіс да пиыслысь юаліс, кыдзи аскӧдыс ӧткодьлысь:
— Висьтавны тэныд менам медся заветнӧй дум йылысь?
— Висьтав, батьӧ.
И батьыс висьталіс.
Олӧ ӧти карын, ылын — Россия шӧрын, — садовник-кудесник, коді мувывса плодъяссӧ ас ногыс переделывайтӧ.
Сетӧмаӧсь сылы дзик куш места, быдтӧма сійӧ сэні некор аддзывлытӧм яблоняяс и ачыс налы сетӧма выль нимъяс.
Ветлыны сы ордӧ, аддзывны сійӧс, видзӧдлыны сы сад вылӧ — со тайӧ и эм батьыслӧн медся заветнӧй думыс.
— А тэ ветлы, батьӧ.
Вот воас гожӧм — и ветлы.
— Эк, пиукӧй, уна гожӧм нин ме лӧсьӧдча мунны сэтчӧ!
А оз позь.
— Мый вӧсна оз позь?
— Туйыс дона сулалӧ.
Да и удж — кыдзи сійӧс эновтан?
Оз позь.
Батьыс ышловзис да дыр чӧв оліс.
Пиыс эз тӧд, кыдзи сылы отсавны, аслас киясӧ босьтіс батьыслысь зэв ыджыд кисӧ да шуис:
— Ӧні ме кута висьтавны.
— Ноко, но, висьтав!
— нарошнӧ кыпыда шыасис батьыс.
И Гриша заводитіс висьтавны багатыр йылысь, кодӧс важысянь нин радейтӧ вын вӧснаыс, смеллун вӧснаыс, сыысь, мый сійӧ тышкасьліс врагъяскӧд аслас став нэм чӧжыс да век вермывліс.
Багатырӧс кытшаласны враглӧн войска, некытчӧ сылы воштысьны, копыртчас сійӧ му бердӧ — рӧднӧй муыс сетӧ сылы выль вынъяс.
— Тэ кытысь та йылысь лыддьылін?
— недӧверчивӧя юаліс батьыс.
— Ме тэнсьыд татшӧм книгасӧ ог помнит.
Колӧ чайтны, пӧрысь Винца тэныд та йылысь висьталіс...
Мудрӧй старик, тайӧ ӧд сійӧ миян народ йылысь висьтавліс!
Гриша эз вочавидз.
Иван Шумов видзӧдліс сы чужӧм вылӧ — кывсӧ шуигӧн унмовсьӧм пиыс лолаліс рӧвнӧя.
Батьыс надзӧник сералыштіс, шоныдджыка шебрӧдіс писӧ и ачыс, сысянь шоналӧм бӧрын, тӧдлытӧгыс унмовсис.
5
Ӧти лун мысти, Ненила Петровна сӧвет серти, Гришаӧс нуӧдіс батьыс мадам Белкова ордӧ.
Белкова сдайтлывліс комнатаяссӧ налы, кодъясӧс сійӧ тшӧтш вердліс, а «мадамӧн» шусьыліс сы вӧсна, мый вӧлі чиновницаӧн.
Гриша, сы вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, уси шемӧсӧ: мадамлӧн вомас вӧлі кузь папирос — тайӧ кадӧдз сійӧ некор на эз аддзыв куритчысь нывбабаясӧс, — сылӧн шуйга синмыс курыд тшынсьыс вӧлі читкыртчӧма, платьеыс сылӧн вӧлі аслыспӧлӧс — югыдтурунвиж рӧма, кокбӧрляясӧдзыс, няйтсьӧм прӧшви оборкаяса.
Синкымъяссӧ кӧрӧм бӧрын, кодъяс мыйлакӧ вӧліны вывті нин сьӧдӧсь, сійӧ извиняйтчис Иван Шумов водзын аслас, кыдзи сійӧ шуис, «пеньюар» вӧсна.
Бать яндысьӧмпырысь нурбыльтіс: «Мый ті, сударыня!» — и кутіс юасьны, кутшӧм условиеясӧн позьӧ кольны сы ордӧ Гришаӧс, кӧть нин эськӧ тулысӧдзыс.
— Ме ордын воясӧн олӧны медбур семьяясысь детинкаяс, — гордӧя шуис Белкова.
Бать да мадам мӧдісны тӧлкуйтны припасъяс йылысь, кодъясӧс ковмас вайны сиктысь — тайӧ деньгаысь ӧтдор, — а Гриша заводитіс думайтны пеньюар йылысь.
Гриша сійӧс пырысь-пыр жӧ торйӧдіс кыкпельӧ: <ns>пень Юар</ns>.
Сулалӧ ягын пӧрысь мыр, роч ногӧн кӧ <ns>«пень»</ns>, тошкассьӧма вӧрса кузь нитшкӧн, — шуӧны сійӧс <ns>Юарӧн</ns>.
Кор батьыс муніс, Гриша решитіс сёрнитыштны мадам Белковакӧд <ns>«пень»</ns> йылысь.
Гришалысь кывзӧм бӧрын сійӧ лёкысь чукыртчыліс:
— Кутшӧм тӧлктӧм детинка!
И кытчӧкӧ муніс, буракӧ, кухняас.
Омӧлик ӧдзӧс пыр кыліс тшын дук, чадитӧм да Белковалӧн горзӧм:
— Ме барыняӧн вӧлі, барыня и эм да барыняӧн лоа!
... Рытнас сёрӧн батьыс прӧщайтчис Гришакӧд пемыд прихожӧйын, кӧні сулалісны бусӧн вевттьысьӧм ларъяс да кыліс пызьлӧн да шыръяслӧн дук.
— Со кыдзи артмис миян, пиукӧй.
Он мыжав менӧ?
Гриша чӧв олігтыр ляскысис сылӧн сарӧга ас кыӧм дукӧс бердӧ да быттьӧ кынмис места вылас.
— Ыджыд делӧ ми тэкӧд думыштім.
Верман помӧдз нуӧдны?
— Верма, — вашнитіс Гриша; сылӧн горшдіныс гӧрддзасис.
Сэсся сійӧ аддзис асьсӧ карса ыджыд комната шӧрысь, кӧні ичӧтик розӧвӧй цветъяса шпалерыс вӧлі косясьлӧма. Сэні, стен доръясас, вӧлі нёль койка, пельӧсас сулаліс гӧгрӧс кӧрт пач.
Ӧти койка вылын, ӧшинь дорас матын, куйліс реалистлӧн полнӧй формаа, ар дас нёля кудриа франт да лыддис книга.
Пызан сайын, кодӧс вӧлі вевттьӧма косясьлӧм пеганӧй клеёнкаӧн, пукаліс детинка, видзӧднысӧ — Гриша арлыда жӧ, да сёйис французскӧй булки.
А сы дінті, булки вылӧ кӧсӧйтчылігтыр, ветлӧдліс дзугсьӧм юрсиа ыджыд морт да дугдывтӧг гораа долис:
<ns>— Восподи поми-луй, восподи поми-и...</ns>
— Гришаӧс аддзӧм бӧрын сійӧ сувтіс: — Та-айӧ нӧ кутшӧм тані персонаж?
Гриша тӧдіс нин, мый сы водзын — сыкӧд ӧтлаын олысьяс и мый тані ачыс сійӧ — на кодь жӧ и нинӧмӧн абу омӧльджык.
Та вӧсна сійӧ эз вочавидз ӧбиднӧй да гӧгӧрвотӧм юалӧм вылӧ.
Гриша кыв ни джын шутӧг пуксис нёптовтчӧм улӧс вылӧ.
— Овыд?
— пыдісянь кыз гӧлӧсӧн юаліс ыджыд морт.
— Шумов, — нурбыльтіс Гриша, медым мынтӧдчыны, нюжӧдчис пызанлань, клеёнка вылысь босьтіс бонзьӧм книга, кодлӧн корка вылас вӧлі мича гижӧд: «Нива», быттьӧ сійӧс вундалӧма ленточкаясысь.
Гижӧдсяньыс шуйгаладорас вӧлі рисуйтӧма ыджыд тошка баринӧс.
Сійӧ пукаліс креслӧын, ӧти коксӧ пуктӧма мӧд кок вылас, да лыддьысис.
Сыкӧд орччӧн сулаліс мича паськӧма нывбаба.
А вылынджык пасьтӧм кага киськаліс лейкаӧн кӧдзӧм му.
Гриша листыштіс страницасӧ, но лыддьысьны эз удайтчы.
Ӧдзӧс дорын тыдовтчис зэв гӧрд чужӧм, сэтшӧм кыпыд да чангыль ныра, мый Гриша эз вермы кутчысьнысӧ, серӧктіс.
Татшӧм чужӧм йылысь сиктын эськӧ шуисны: «Енлысь жаритӧмсӧ дукалӧ».
Тайӧ вӧлі кухарка Настя.
Сійӧ видзӧдліс кудриа франт вылӧ, лёкысь чушнитіс нырнас, горӧдіс: «Ужнайтны!» — и воши.
Гриша полігтырйи мӧдӧдчис аслас ӧтлаын олысьяскӧд «столӧвӧйӧ».
Сэні стенъясас дубӧвӧй пӧвъяс вылын ӧшалісны сёйысь вӧчӧм петукъяс да уткаяс.
А шпалерыс вӧлі сідз жӧ косясьлӧма, кыдзи и спальняын, сӧмын сійӧ вӧлі эз розӧвӧй, а кельыдлӧз цветъяса.
Ужын водзвылын франт юаліс мадам Белковалысь, кывъяссӧ дыша нюркйӧдлігтыр:
— Мыйӧн талун гӧститӧданныд?
И кутіс зывӧкпырысь видзӧдны ассьыс тарелкасӧ, кодӧс бергӧдіс югыдланьыс.
Мадам Белкова ассьыс квартирантъяссӧ вердіс господаясӧс моз: быд водзын сулаліс торъя прибор.
— Талун <rus>беф-строганов</rus>, — тэрмасьӧмӧн шуис сійӧ.
— Бара!
Франт мыччис Белковалы кык гривенник:
— Лоӧй любезнӧйӧн, закажитӧй меным яичница.
Ме ог сёй стружитӧм сӧнъястӧ.
— Ок, Серж!
— кӧритӧмӧн шуис мадам, но деньгасӧ босьтіс да муніс кухняӧ.
Минута мысти вайӧм яичницасӧ Серж юкис вок ногӧн нёльпельӧ да быдӧнлы пуктіс ӧтмындаӧн.
Гриша йӧткыштіс сылы сетӧм яичницасӧ да зіля кутіс няклявны пызьысь подливкаа сӧнӧсь яй торъяс; и найӧс, вӧлӧмкӧ, мадам Белкова нимтӧма сэтшӧм тешкодь кывйӧн.
Сійӧ сёйис уна нянь и ужын помланьыс вӧлі пӧт нин.
Кор петісны пызан сайысь, Серж юаліс Гришалысь:
— Тэ мыйла ныртӧ лэпталан?
— Ме ог лэптав.
А тэнӧ мыйла Сержӧн нимтӧны?
— Да тайӧ жӧ менам нимӧй.
— Йӧзӧс тадзи оз шуны.
Барон Тизенгаузенъяслысь, ме кывлі, охотничӧй понсӧ шулісны...
эз, сійӧ вӧлі «Сэр».
— Со аддзан: Сэр, а абу Серж.
— А пӧшти ӧткодьӧсь.
— Чудак, кытысь тэ татшӧмыс воин?
Менӧ шуӧны Серж; но, прӧстӧйногӧн Сергей, Сергей Лехович.
Гӧгӧрвоин?
Лехович заводитліс сывйыштны Гришаӧс, мӧдыс пескыльтчис сы кияс улысь, кежис бокӧ.
Регыд мысти сійӧ тӧдмаліс ӧтлаын олысьяссӧ: лёкыс наысь эз вӧв.
Гришалӧн ӧттшӧтшъяыс, тешкодь ова Жмиль, вӧлӧма дзик безобиднӧй, рам, чӧв олысь обжора, сійӧ век мыйкӧ някляліс: булки, яблӧк, кӧлач.
Велӧдчис сійӧ частнӧй гимназияын — вӧлӧма карас и татшӧмыс, — сы велӧдчӧмысь мынтӧны зэв уна деньга: кыксё шайт вонас.
Дзугсьӧм юрсиа зон — семинарист Зыбин гортас вӧвлі шоча, волывліс ужын кежлӧ.
Сійӧ мечтайтіс лоны дьяконӧн да занимайтчис медсясӧ ассьыс гӧлӧссӧ упражняйтӧмӧн: заводиттӧдзыс кызӧктыліс — быттьӧ бӧчкаӧ брунӧдіс, сэсся ныр пырыс лэдзліс пробнӧй нота да горӧдліс сьывны: «Во-осподи поми-и-...»
Гриша вылӧ сэсся сійӧ вниманиесӧ эз нин веськӧдлыв.
А Сергей Лехович, мӧдарӧ, век ёнджыка зілис матыстчыны выль квартирант дорӧ, висьтавліс ас йывсьыс, аслас бать йылысь — кутшӧм сійӧ озыр.
Крӧвать вылас нюжӧдчӧм бӧрын сійӧ висьтавліс:
— Ми ӧд абу прӧстӧ Леховичьяс, а Лех-Леховичьяс, но, на пӧвстысь, кодъяс Лев Сапегакӧд рӧдняяс...
Гришалы эз вӧв делӧыс ни Лех-Леховичьясӧдз, ни Лев Сапегаӧдз.
Таысь кындзи, Гриша кутіс тӧдвылас сійӧ наказсӧ, кодӧс сылы висьтавліс прӧщайтчигас батьыс: «Озыръяскӧд эн другась».
Эз зэв сійӧс кыскы гортас, ӧтлаын сыкӧд выль олысьяс дінӧ.
Та вӧсна и сійӧ сэтшӧм дыр пукаліс каштанъяс улын, кодъяс ӧдйӧ уськӧдісны сылы дум вылас «Затишьесӧ».
Сійӧ, гашкӧ, пукаліс сэні и ещӧ на дырджык, вӧлі кӧ эськӧ ӧтнас.
6
Но скамейка дорӧ, код вылын пукаліс Гриша, регыд мысти матыстчис реалистлӧн выль формаа детинка да падъялігтыр сувтіс.
Сылӧн чужӧмыс вӧлі гӧгрӧс, югъялісны сӧдз синъяс, синлысъясыс кузьӧсь да сэтшӧм сукӧсь, мый, кажитчӧ, найӧ здук кежлӧ сибдылісны, кор сійӧ лапйӧдліс синъяссӧ.
А детинкаыс лапйӧдліс частӧ да кыдзкӧ шӧйӧвошӧмӧн.
— Ме <ns>т-тэнӧ</ns>, Шумов, виччыси, — неуна мыкталігтырйи шуис медбӧрын детинка.
Гриша недӧверчивӧя шпыньмуніс, и детинка кутіс висьтавны тэрмасьӧмӧн:
— Ме <ns>т-тӧді</ns>, мый тэнӧ <ns>н-накажитасны</ns>, колясны ӧбедтӧг час кежлӧ, и ме пыр на ветлӧдлі ывлаын, виччыси.
А сэсся аддзи, мый тэ пукалан тані.
— Но, и мый тэныд месянь колӧ?
— Ме кӧсъя шуны: тэ вӧчин правильнӧ.
— Кор?
— Тэ эн висьтав надзирательыслы, мый Дерябиныс тэныд кучкис первой.
— А мыйла висьтавнысӧ?
Сылы месянь унджык сюри.
— Тэ кӧ эськӧ висьталін, мый сійӧ первой, сэки эськӧ тэнӧ эз накажитны.
— Менӧ и сідзи эз накажитны.
— Ак, со мый?
Детинкаыс быттьӧ шай-паймуні, видзӧдліс гӧгӧрвотӧм синъясӧн.
— Чудак!
— внимательнӧйджыка сы вылӧ видзӧдлӧм бӧрын шпыньмуніс Гриша.
— Ме тэнӧ кытыськӧ аддзылі.
— <ns>Д-да</ns> ми жӧ ӧти классынӧсь!
Менӧ шуӧны Довгелло Вячеславӧн, ме пукала дзик ӧшинь дорас, мӧдӧд скамья вылын.
Сійӧ чӧв ланьтіс, зэв ёна друг гӧрдӧдіс да полӧмпырысь шуис:
— Тӧдан мый?
Вай кутам дружитны!
Гриша видзӧдліс сы вылӧ: Довгелло Вячеслав вӧлі нывка кодь, татшӧмсяньыд ыджыд удаллунтӧ виччысьны немтор...
— Но мый нӧ, — неокотапырысь, ёнджыкасӧ вежливость ради шуис Гриша, — вай.
— Тэ кӧні олан?
Гриша ӧвтыштіс кинас:
— Эстӧні...
кӧрт туй вуджанін саяс.
— Сідзкӧ, миянлы ӧти туйӧд.
Мунам?
— Мунам.
Найӧ кутісны восьлавны кыкӧн Гришалы тӧдса нин уличаяс кузя, «Ямпольский вокъяс» магазин дорті, дзирдалысь аптечнӧй бутыльяс дорті, воисны кӧрт туй вуджанінӧ, кӧні пу настилсӧ вӧлі вундӧма кытчӧкӧ пышйысь рельсъяслӧн грознӧй дзирдӧн...
Дзик училищесянь кӧрт туй вомӧн вуджанінӧдз карыс вӧлі пӧшти дорвыв каменнӧй, а кӧрт туй сайын дзескыда сулалісны ичӧтик пу керкаяс; на лыдын паныдасьлісны сэтшӧмъяс, мый налӧн эськӧ вежыс петіс и мужицкӧй керка вылӧ, — хибаркаяс, кодъясӧс пыклӧмаӧсь неыджыд керъясӧн да кодъяс вӧліны кӧстыля старукаяс кодьӧсь.
И друг тайӧ омӧлик керкаяс пӧвстас кыпӧдчыліс вывлань быдса куим судта вылӧ кӧрт вевта кутшӧмкӧ зэв ыджыд керка — резнӧй наличникъясӧн мичмӧдӧм ӧшиньяса, мичаа рисуйтӧм вывескаа, гурйыв восьтӧм ӧдзӧса тӧргӧвӧй заведение.
Тайӧ вӧлі дзик эз сійӧ карыс, кодӧс Гриша тӧдіс книгаяс серти.
Сэні, картинкаяс вылас, ставыс кажитчис праздничнӧйӧн, мичаӧн.
Садъяс пӧвстын тыдалісны керка вевтъяс — гӧрдӧсь, турунвижӧсь, рудӧсь.
Книгаса карын керкаясыс торйӧн лӧсьыдӧсь вӧліны рытын, кор ӧшиньясын сэтшӧм меліа ломзис янтарнӧй би; сэки карыс вӧлі рӧштводырся ёлка кодь, кодӧс лышкыда мичмӧдӧмаӧсь воск сисьясӧн, — сійӧс сідзжӧ рисуйтӧмаӧсь, збыльысьсӧ Гриша татшӧмсӧ эз на аддзыв некор...
А шуда кар уличаяс кузяыс, быттьӧ музыка шы улын, немтӧждысьтӧг ветлӧдлӧны мичаа пасьтасьӧм йӧз.
Гӧгӧрын сыкӧд ӧткодьыс нинӧм эз вӧв.
Со, гашкӧ, сӧмын ылын — Гриша кутіс видзӧдны, — сэні, арся гӧрдӧдӧм пу коръяс пӧвстын, кыпӧдчис аддзывтӧм на керка; мыйӧнкӧ казьтыліс вунӧдлӧм картинкасӧ, сійӧ керкаыс вӧлі кык сімӧм копьё кодь, кодъясӧс карсянь лэптӧмаӧсь небесалань.
— Костёл, — Гриша юалӧм вылӧ веськодьпырысь вочавидзис Довгелло.
— Ме сэтчӧ быд воскресеньеӧ ветлывла.
— Мыйла?
— Мамӧ тшӧктӧ.
— А батьыд тэнад кӧні?
— Батьӧй абу...
Кулі.
Гриша синбӧжнас видзӧдліс аслас выль тӧдса вылӧ.
Ӧні сылы дум вылас уси: Довгелло вӧлі талун детинкаяс чукӧрын, кодъяс горзісны «столбовер», но сійӧ мукӧдъяскӧд ӧтлаын эз шумит, сулаліс чӧв-лӧнь да сюся видзӧдіс Гриша вылӧ, кадысь кадӧ лапйӧдліс — со кыдзи и ӧні — ассьыс кузь синлысъяссӧ.
«Но дзик нывка кодь!» — шогпырысь думыштіс Гриша да юаліс:
— Пышйин эн эськӧ тэ татысь?
Карсьыс?
Сӧмын веськыда висьтав.
— Пышйи эськӧ, — ньӧти думайттӧг вочавидзис Довгелло.
— Кытчӧ жӧ эськӧ тэ мунін?
— Дон дорӧ.
— Мыйла Дон дорӧ?
— Сэні лӧсьыд!
— Довгеллолӧн синлысъясыс мӧвпалігтыр сибдылісны.
— Сэні казакъяс олӧны, повтӧм йӧз, аслыспӧлӧсӧсь.
Ме кӧсъя Запорожскӧй Сечӧ пышйыны, да тӧдмалі, мый Сечыс абу нин.
Важӧн нин абу.
— И сійӧ ышловзис.
Гриша подозрительнӧя видзӧдліс аслас пӧпутчик вылӧ да решитіс:
— Тэ тайӧ ставсӧ пӧръявлан!
— Ог, ог пӧръясь!
— А он кӧ пӧръясь — пышъям ӧтлаын, кӧть ӧні.
— Ӧні оз позь.
Колӧ тулысӧдз виччысьлыны.
Сэки и узьмӧдчыны быдлаӧ позьӧ, кӧть муяс вылӧ.
Либӧ вӧрӧ.
— А мыйла тэ пӧръялін эсійӧ йылысь...
Сечь йывсьыс?
Вячеслав Довгелло видзӧдліс ӧтарӧ-мӧдарӧ, кватитіс Гришаӧс киӧдыс да кутіс шӧпкӧдны:
— Ме тэныд ӧти книга сета.
Лыддян — тӧдмалан, пӧръяся ме али ог.
Сӧмын некодлы эн петкӧдлы: мамӧ шуис, мый меным сійӧ книгасӧ водз на ещӧ лыддьыны.
Ме сійӧс лыдди гусьӧн.
— Кор сетан?
— Кӧть талун.
Аддзан керкасӧ?
Сэні ми мамӧкӧд олам.
— Мунам, ме тэныд петкӧда книгасӧ.
— Тэнад мамыд озыр?
— Гриша внимательнӧя видзӧдліс Вячеславлысь пальтосӧ, кодӧс вурӧма бур нойысь, буретш туша сертиыс.
— Ог тӧд.
Сійӧ шуӧ, мый пессьӧ став эбӧссьыс.
— Кӧні пессьӧ?
— Земскӧй управаын.
Сійӧ сэні письмоводительӧн служитӧ.
Керкаыс, кӧні оліс Вячеслав Довгелло, вӧлі важ, бок вылас пӧлыньтчӧм кильчӧа.
Вячеслав эз и мун тайӧ кильчӧ вылас, а кежис кытчӧкӧ бокӧ, дворас, да горӧдіс Гришалы: «Виччысьлы сэні!» — и воши.
Регыд мысти сійӧ воис кашкигтырйи:
— Со, босьт!
Кутшӧм бура артмис: мамӧ ещӧ управаас на.
А то сійӧ, гашкӧ, эськӧ эз и сет.
Сійӧ сетіс Гришалы картоннӧй переплёта кыз книга; корка вылас вӧлі рисуйтӧма сук синкымъяса, кузь уска, гӧна шапкаа, бокас чукля сабляа мортӧс.
Прӧщайтлы!
Пырав ме ордӧ воскресеньеӧ.
Пыралан?
— Пырала.
Ӧтнасӧн кольӧм бӧрын Гриша мӧдӧдчис водзӧ, кыті веськалӧ.
Регыд ляпкыдик керкаяс сайын дзирдыштіс ю.
Тайӧ вӧлі нин кар сай.
Сэні неылын и кузнеча, кӧні оліс сьӧд кузнеч аслас Савка пиыскӧд.
Савка!
Со коді вермис эськӧ лоны настӧящӧй другӧн.
Вячеслав век жӧ кутшӧмакӧ барин кодь.
Сэтшӧмкӧд пышйыны — сӧмын ӧти ноксьӧм.
Кӧнкӧ, ни бипур тӧлкӧн пестыны, ни картупель пӧжавны оз куж.
А лун мысти мамыс дорӧ кутас вӧзйысьны...
— Лукъя яичница!
Лукъя яичница!
Гриша видзӧдліс гӧгӧр.
Но, дерт жӧ, тайӧ сылы горзісны.
Горзісны ю дорын олысь вӧльнӧй челядь, кодъяс лэбачьяс моз пуксялӧмаӧсь град йӧр потшӧс вылӧ.
Кор Гриша эз на новлы реалистлысь формасӧ, найӧ пӧшти веськодя видзӧдлывлісны сы вылӧ.
А ӧні мыйта ӧбиднӧй прӧзвищеяс, скӧрысь смешитчӧмъяс да шутьлялӧмъяс лоӧ кывзыны Гришалы!
Гриша гӧгӧрволіс мыйла: сійӧ вӧлі югыд кизьяса да турунвиж картуз вылын виж кантъяса — татысь и прӧзвище «лукъя яичница».
Гимназистъясӧс нимтісны лёкджыка — «лӧз мӧс яйӧн».
Сійӧ муніс зумыда, лёкысь горзӧмъяс вылӧ видзӧдтӧг, кӧть, дерт, и эз вермы лоны на дінӧ веськодьӧн, и регыд мысти воис кузнеча ворота дорӧ.
Ворота дорас сулаліс кузь кучик партука том зон, киас кутіс клещи.
Банбокъясыс сылӧн вӧлі саӧссьӧмаӧсь.
— А кӧні кузнеч?
— юаліс сылысь Гриша.
— Тіян водзын, том мортӧй, — смешитчан вежливостьӧн вочавидзис зонмыс.
— Абу...
важ кузнечыс.
Пиыс ещӧ сылӧн...
Савкаӧн шуӧны.
— Мунісны рӧдинаас.
Ми на пыдди!
— Рӧдинаас...
кытчӧ?
— Ми огӧ тӧдӧй.
Гриша друг кутіс чувствуйтны, мый сійӧ быттьӧ коли сирӧтаӧн.
Кыдзкӧ гажтӧм лои гӧгӧр.
Небеса помас ӧзйис нин арсяногӧн виж рытъя кыа.
И, стаяясӧ чукӧртчӧмӧн, горзігтырйи лэбисны вой кежлӧ чавканъяс.
Юладорсянь пӧльыштіс тӧв, лэчыд, васӧд.
Киясыс кынмисны,
Гриша сюйис найӧс зептас да кияс улас сюри печаткаа ленточкаыс.
Тайӧ ичӧтик вещьясыс быттьӧ мыйӧнкӧ мешайтісны сылы, и сійӧ ньӧти жалиттӧг найӧс шыбитіс неылын быдмысь ёг турун пиӧ.
... Кор сійӧ — пемыднас нин — бӧр воис мадам Белкова ордӧ, сійӧ чирӧм гӧлӧсӧн шуис:
— Быдӧнлы торйӧн ӧбед шонтыны ме ог кӧсйы.
Сэсся муніс кухняас да гораа шуис кухаркаыслы:
Сӧмын на воис сиктысь, а заводитіс нин прогулкаяс закоулокъясті вӧчавны!
Сет рок, тырмас сылы!
Со тадзи и заводитчис Григорий Шумовлӧн выль олӧмыс: аслас сьӧкыдлунъяснас, шогнас да ичӧтик радлунъяснас.
7
Радлунъяс пӧвстын тӧдчана места первой пӧраяснас босьтліс сійӧтор, мый Гришалы оз вӧлі ков кольччыны закон божий урокъяс вылӧ.
Училищеын вӧліны: поп — православнӧйяслы, ксендз — католикъяслы, пастор — лютеранъяслы.
А староверъяслы некод эз вӧв: тайӧ религиясӧ лыддисны быттьӧкӧ незаконнӧйӧн, а та вӧсна Гриша вермис кар кузя гуляйтны луншӧр-лунӧ.
Гуляйтны, кор мукӧдъясыс мышкыртчӧмӧн пукалӧны партаяс сайын!
Кӧсъян — мун ю дорӧ, кӧсъян — гуляйт карса садйын, кӧсъян — ветлӧдлы сідз прӧстӧ кар кузя, любуйтчы став вылас, мый пукталӧма магазинъяс ӧшинь костъясӧ...
Удовольствиеыс тӧдчымӧн содліс сы вӧсна, мый ставныс Гриша вылӧ вывті ёна вежалісны: усьӧ жӧ мортлы сэтшӧм шуд олӧмын, кор сійӧс шедӧдӧм могысь эз ковмыны сыладорсянь некутшӧм заслугаяс!
И ещӧ ӧтитор бурмӧдіс Гришалысь сьӧлӧмсӧ: сы сайын лои силачлӧн слава, а детинкаяслы тайӧ абу ичӧттор!
Тайӧ весиг вӧлі бурджык пятёркаяссьыс, кодъяс дугдывтӧг содісны Гриша дневникын да шензьӧдісны классӧ ставнас.
Велӧдчӧмыс сылы сетчис кокньыда, чистописаниеысь кындзи, — сэні сылӧн делӧыс эз вӧв лючки.
Букваяссӧ сійӧ гижис чёткӧя, яснӧя, а настӧящӧй мичлуныс наын эз вӧв.
Чистописание кузя сійӧ век пӧлучайтліс тройкаяс.
Регыд мысти сійӧ дзикӧдз велаліс класс дінас.
Торъя ӧбидаяс сэсся некодсянь эз вӧвны.
Заводитлісны сійӧс эльтны «шумовкаӧн» — эз сибды: шумовкаыд ичӧтик, а сійӧ — со кутшӧм.
Сӧмын ӧтчыд лои неприятность, кор Гриша тӧдлытӧг шуис: <ns>«за сень»</ns> «шонді лэччӧ» пыдди.
Ок, кыдзи сэки ставныс лоины радӧсь, горӧдісны хорӧн:
<ns>— Засень!</ns>
<ns>Засень!</ns>
Сійӧ тайӧ кыв дорас велалӧма ичӧтысяньыс, а карын сійӧ мыйлакӧ эз лӧсяв.
Сійӧ гӧрдӧдіс да котӧрӧн петіс коридорӧ, сы бӧрся тӧвзисны детинкаяс — дасысь унджыкӧн — горзісны:
— <ns>Засень</ns>!
И друг тайӧ став табуныс зурасис Арямовкӧд.
Фёдор Иванович йӧз чукӧрлы паныд шевгӧдіс ассьыс ыджыд кияссӧ — ставныслы тырмис — да гажаа юаліс:
— Мый татшӧмыс тані?
— Шумов шуӧ <ns>«засень»</ns>.
Сійӧ шуӧ «постен»!
Арямов видзӧдліс Гришалӧн жугыльмӧм чужӧм вылӧ, сы гӧгӧрын радлысь детинкаяс вылӧ да нюммунӧм бӧрын шуис:
— Сӧмын тайӧ и ставыс?
Муса, йӧй народ!
Разӧдчӧй ӧтарӧ-мӧдарӧ.
А Гришаӧс кутіс киӧдыс, тэрмасьтӧг муніс сыкӧд ӧтлаын коридор кузя.
— Тэ кутшӧм крайясысь, Шумов?
— «Затишьеысь»...
Тайӧ Режица дорын.
— А батьыд, дедыд тэнад кӧні водзджык овлӧмаӧсь?
— Батьӧ — мекӧд.
А дед...
дед йылысь висьтавлісны, мый сійӧ Белӧй море дорын овлӧма, кӧнкӧ сиктын.
— Гӧгӧрвоана: староверъяс, поморъяс пӧвстысь.
Со кытысь и <ns>«засень»</ns>: старина-матушка!
Но мый нӧ: <rus>«сень»</rus>.
«<rus>Лесов таинственная сень...</rus> »
А ёртъяс вылад эн лӧгав — найӧ жӧ тайӧ оз лёккузя.
Сійӧ вайӧдіс Гришаӧс дзик приготовительнӧй класс ӧдзӧс дорӧдз, ещӧ видзӧдыштіс сы вылӧ, видзӧдліс мукӧд детинкаяс вылӧ, кодъяс чӧв олігтыр чукӧртчӧмаӧсь порог дорас, да муніс.
Сэки ставныс уськӧдчисны Гриша дінӧ:
— Мый сійӧ висьталіс?
Мыйӧн сійӧ тэнӧ тӧдӧ?
— Да тӧдӧ тай!
— тӧдчӧдӧмӧн вочавидзис Гриша.
— Ми сыкӧд ичӧтика тӧдсаӧсь.
Неважӧнся преследовательяс ӧні Гриша Шумов вылӧ видзӧдісны уважениеӧн: Арямовкӧд тӧдса!
Фёдор Иванович дінӧ младшӧй классъясса велӧдчысьяслӧн вӧлі аслыспӧлӧс отношение — кыдзи морт дінӧ, коді занимайтчӧ загадочнӧй делӧясӧн.
Сійӧ преподавайтіс сӧмын старшӧй классъясын, и сылӧн предметыс шусис «космографияӧн».
Весиг названиеыс эз вӧв гӧгӧрвоана.
Гришаӧс вочасӧн дугдісны эльтны, сійӧ лои классас ас мортӧн да эз вӧв медбӧръяяс лыдын.
Сы сайын лои смельчаклӧн да силачлӧн слава.
Со кыдзи тайӧ артмис.
Ӧтчыд сы дорӧ матыстчис Дерябин да зумыша юаліс:
— Кӧсъян видлыны кулакъясӧн тышкасьны?
— Мыйла нӧ не видлыны!
— вочавидзис Гриша.
Ыджыд перемена дырйи найӧ мунісны первой классӧ.
Опытнӧй Дерябин порог дорас сувтӧдіс Никаноркинӧс — стӧрӧжитны; ылын кӧ тыдовтчас надзиратель, Никаноркин должен вӧлі горӧдны: «<lav>Зекс</lav>!»
Тайӧ вӧлі стӧрӧжлӧн условнӧй горӧдӧм, коді висьталіс опасность йылысь.
Боецъяс сувтісны ӧшиньдорса пельӧсӧ, найӧс быдладорсянь кытшалісны первой да приготовительнӧй классъясса велӧдчысьяс, кодъяс тайӧ пӧрйӧ, сюся видзӧдігтыр, чӧв олісны.
Правилӧыс вӧлі сӧмын ӧти: не кучкавны чужӧмӧ да сьӧлӧм увдорӧ.
Первой кучкис Гриша.
Дерябин ружӧктіс да повзьӧдӧм могысь сьӧвзис кулакас; сы сьӧласигкості Гриша виччысьтӧг кучкис мӧдысь, а Дерябинлысь кулаксӧ пелька вештіс шуйга гырддзанас.
— А, тэ тадзи!
— ёна скӧрмис Дерябин, кучкис мыйвынсьыс, Гриша тэрыба копыртчис — кулакыс эз инмы сылы.
Та бӧрын противникъяс кутісны гымӧдны ӧта-мӧднысӧ сэтшӧм частӧ, мый видзӧдысьясыс эз вермыны лыддьыны кучкалӧмъяссӧ.
Тышкасисны дыр...
Медбӧрын Дерябин шуис:
— Тырмас.
И жугыль чужӧма вешйис бокӧ.
Порог дорсянь кыліс гораа:
— <lav>Зекс</lav>!
Коридорын тыдовтчис надзиратель, и ставныс разӧдчисны. Муніганыс найӧ бергӧдчывлісны да бурпырысь видзӧдлывлісны Гриша вылӧ.
Аскинас Дерябин бара матыстчис Гриша дінӧ, разис ассьыс куртка кизьяссӧ, пешкыльтіс дӧрӧмсӧ да висьталіс, быттьӧ ошйысигмоз:
— Быдлаті лӧз!
И збыльысь: морӧс пасьталаыс сылӧн вӧліны лӧзовгӧрд туйяс.
— Тэнад абу кияс, а кӧрт крукъяс, тэкӧд тышкасян — бӧрас кутан шогсьыны.
Гриша достойнӧй скромностьӧн чӧв оліс.
Дерябин кизясис, видзӧдліс Шумов вылӧ, быттьӧ донъяліс сійӧс быд боксянь, да юаліс:
— Гусятор кужан видзны?
— Кужа.
— Кӧсъян, ме тэныд висьтала ӧтитор йылысь?
— Висьтав!
— Сӧмын тэ менӧ эн вузав.
— Ог вузав.
— Мунам!
Дерябин нуӧдіс Гришаӧс гимнастическӧй залӧ.
Тайӧ вӧлі паськыд коридор кодь кузь комната; еджыд кӧдзыд югӧр пырис татчӧ зэв ыджыд, вевдортіыс гӧгрӧстӧм ӧшиньясӧд.
Голландскӧй изразцӧвӧй пачьяс эз вермыны, тыдалӧ, шонтыны залсӧ, и тані, пӧжалуй, эз вӧв шоныдджык ывлаын дорысь.
Куим параллельнӧй брусъяс, чеччалӧм вылӧ кучикӧн эжӧм «кӧбыла», турник да посъяс сулалісны заллӧн ылі пельӧсас.
Тыдалӧ, лоӧ гимнастика урок — ыджыд тушаа квайтӧд классын велӧдчысьяс чукӧртчӧмаӧсь брусъяс гӧгӧр, кӧдзыд вылӧ видзӧдтӧг, найӧ пӧрччӧмаӧсь курткаяссӧ.
Гришакӧд тшӧтш на сайӧ дзебсьӧмӧн Дерябин, колӧ чайтны, чувствуйтіс асьсӧ безопасностьын да заводитіс висьтавны, но, колӧ шуны, полігтырйи пыр видзӧдавліс гӧгӧр (опасностьыс грӧзитіс эз гимнастъясладорсянь — найӧ сэтшӧма кедзовтлісны первоклассникъясӧс да приготовишкаясӧс, мый лыддисны эськӧ асланыс честьлы ыджыд уронӧн кывзыны налысь сёрнисӧ, — опасайтчыны ковмис аскоддем вокъяссьыс — одноклассникъясысь).
И, юрсӧ бергӧдлігтырйи, Дерябин век жӧ сёрнитіс гусьӧник.
Вӧлӧмкӧ, коймӧд класса велӧдчысьяс зэв гусьӧн заводитӧмаӧсь выльног ворсны.
Ыджыд перемена дырйи найӧ быдӧн пуктӧны вит кӧпейкаӧн сійӧ педагог вылӧ, коді, ворсысьлӧн чайтӧм серти, вермас первойӧн петны учительскӧйысь звӧнок бӧрын.
— Но, кыдзи бегъяс дырйи.
Гӧгӧрвоин?
— Гӧгӧрвои, — вочавидзис Гриша, кӧть бегъяс йылысь и тӧдіс зэв омӧля.
Окотапырысьджык пуктӧны ксендз Делюля вылӧ — аслас лунъясӧ сійӧ, пӧжалуй, век первойӧн мунӧ урокъяс вылӧ, юбка кодь сутана пӧлаяснас джоджсӧ чышкиг да быдладорӧ меліа нюмъялігтырйи, весиг сы дінын кӧть некод абу — сӧмын куш стенъяс.
Бур ещӧ Пал Палыч — шоча сёрмывлӧ.
— Тайӧ куш юраыс да кушин гӧгӧрыс шочиник кудриаыс?
Ӧчкиа?
Мухин.
— Но да.
А поп вылӧ пуктыны, ме тэныд шуа — дзик весьшӧрӧ!
Ставсьыс сёрӧнджык петӧ.
— А вит кӧпейкаясыс мыйла?
— Позьӧ и куим кӧпейкаӧн.
Медбӧрын, позьӧ ӧти кӧпейкаӧн.
— Да век жӧ мыйла?
Дерябин видзӧдліс гӧгӧр да вашнитіс:
— <ns>То-та-ли-за-тор</ns>.
Гӧгӧрвоин?
Гриша нинӧм эз гӧгӧрво, но довкнитіс юрнас, медым асьсӧ не янӧдны морт водзын, коді — мед кӧть и тышын вермӧма — вӧлі век жӧ сыысь ёна ыджыдджык.
— Позьӧ и ӧти кӧпейкаӧн.
Коймӧд классаяс — найӧ пуктӧны вит кӧпейкаӧн морт вылӧ.
Деньгасӧ чукӧртӧны ӧтлаӧ, пуктӧны ӧшинь вылӧ.
Шуам, тэ пуктін вит кӧпейка Голотский вылӧ.
И — ура!
— звӧнок бӧрын Голотский первой петіс коридорӧ.
Сідзкӧ, тэ и босьтан чукӧрсӧ ставнас.
Голотский вылӧ кӧ пуктылісны кыкӧн, сідзкӧ выигрышсӧ юканныд шӧриӧн...
Оз, инспектор вылӧ кыкӧн оз пуктыны, — минута дыра думайтыштӧм бӧрын шуис Дерябин, — а ксендз вылӧ окочӧйяс унаӧн.
Ме вот пыр на и думайта: коймӧд классын кӧ ворсӧны тадзи, мыйла оз позь первойын?
— А приготовительнӧйын?
— Приготовительнӧйын...
оз, сэні оз артмы.
— Мыйла?
— Колӧ, медым классын ребята бура тӧдісны ӧта-мӧдсӧ.
Колӧ ӧтлаын овны, но, кӧть тӧвбыд.
А тэ ӧмӧй аслад приготовительнӧйысь ставнысӧ тӧдан?
Верман любӧй вӧсна ручайтчыны.
Сетны керыштны китӧ?
— Кыдзи сійӧ — керыштны китӧ?
— А сідзи: сійӧ кӧ вузалас, код вӧсна тэ ручайтчин, тэнсьыд пӧлагайтчӧ китӧ дзикӧдз керыштны!
Гӧгӧрвоин?
— Гӧгӧрвои.
— Ӧні кывзы.
Коймӧд класса велӧдчысьяс пиысь ӧткымынъяс выигрывайтӧны шайтӧн морт вылӧ.
<ns>Ша-ай-тӧн</ns>!
— нюжӧдіс Дерябин, и сылӧн синъясыс кутісны югъявны.
— Гӧгӧрвоан, кутшӧм тайӧ бур делӧыс?
Гӧгӧрвоан?
— Дерябинлӧн банбокъясыс ыпъялісны.
Вит кӧпейкаясӧн ворсӧм йылысь висьталӧмыс Гришалы эз зэв кажитчы, и сійӧ вочавидзис ёнджыкасӧ вежливость вӧсна:
— Гӧгӧрвоа.
— И — некодлы кыв ни джын!
Мыйӧн сӧмын ме ставсӧ тайӧс лӧсьӧда аслам классын — а ме нин вӧча, лӧсьӧда, — волы сэки миянӧ.
Миян ичӧтик первоклассникъяс тэ йылысь тӧдӧны нин, лэдзасны...
Мед сӧмын вӧлі деньгаыд — делӧыд артмас!
8
Эз, эз вӧв Гришалӧн деньгаыс.
И коймӧд класса велӧдчысьясӧн изобретитӧм ворсӧмыс омӧля интересуйтіс сійӧс.
Гортас (позьӧ кӧ вӧлі шуны «гортӧн» Белковалысь квартирасӧ) сійӧ вунӧдліс и Дерябин йылысь, и Никаноркин йылысь, и Довгелло йылысь...
весиг Стрелецкий йылысь, сылы аслас уджйӧз йылысь.
Рытъясын сійӧ частӧ кольлывліс ӧтнас: франтоватӧй Лехович мунліс кытчӧкӧ. Сійӧ босьтліс сьӧрсьыс стексӧ — помас кучик петляа дженьыдик бедь — да неуна пӧлӧсӧн пуктывліс юрас особӧй фасона «кавалерийскӧй» картузсӧ.
Зыбин векджык волывліс сӧмын вой кежлӧ, а Жмиль вообщӧ лыд вылӧ эз босьтчы, сэтшӧм вӧлі рам.
Гриша сэки пуксьывліс ӧшинь дорас, код сайын сьӧд керка вевтъяс весьтын ыпъяліс яръюгыд рытъя кыа, и заводитліс думайтны сы йылысь, мый ӧні вӧчсьӧ гортас.
А кӧні сійӧ — «гортыс»?
Сійӧ тӧдіс сӧмын адрес, кодӧс зэв гырыся гижӧма ичӧтик бумага тор вылӧ батьыслӧн киыс: «Прейли местечко, <ns>г-н</ns> Шадурскийлӧн усадьба».
И тӧдіс, мый сэтчӧдз зэв ылын, колӧ сэтчӧ мунны кӧрт туй кузя, а сэсся ещӧ вӧвъясӧн.
Либӧ — подӧн.
Сійӧ казьтыліс мамыслысь кисӧ, неуна чорыдкодьӧс — эз частӧ сійӧ малавлы сылысь юрсӧ, — казьтыліс батьсӧ, и ичӧтик Ефимкасӧ, и бабсӧ...
И сьӧкыд гажтӧмлун йиджтысьліс сьӧлӧмас надзӧникӧн, дойӧн, пыдӧдз.
Кор дзикӧдз пемдыліс, воліс кухарка Настя, очсалігтырйи ломзьӧдліс дука карасин лампа да мунліс бӧр.
А эновтӧмлӧн шог чувствоыс — чувствоыс, кодӧс сійӧ сэки эськӧ и шунысӧ эз куж — кольліс сыкӧд: быттьӧ ӧні сійӧ дзик ӧтнасӧн оліс, радлун тӧдлытӧг, курыд да тыртӧм му вылын...
Ӧти татшӧм рытӧ сійӧ пуксис матӧджык чусыда ломалысь лампа дорӧ да заводитіс лыддьыны книга, кодӧс сетіс Вячеслав Довгелло.
Час мысти Гриша вунӧдіс ставсӧ.
Быттьӧ чардби югдӧдіс сы водзысь сылы тӧдтӧм мирсӧ, аслыспӧлӧс йӧзӧс!
Живописнӧй паськӧма воин-геройяс, повтӧм «рыцарьяс» тышкасисны врагкӧд, олӧмсӧ жалиттӧг сетісны радейтана отчизналы ассьыныс вына сьӧлӧмъяссӧ...
Гриша кыліс налысь сёрнияссӧ, эз став кывъяссӧ гӧгӧрво, но сійӧ найӧс кыліс — чукля сабляяс гальскӧм шы улын, копьёяс дзирдалӧм пӧвстын.
И пӧжаръяслӧн тшыныс грознӧя кайис небесалань, и Гриша ачыс вӧлі сэні, воинъяскӧд ӧтлаын, мӧдногӧн сійӧ ӧмӧй аддзис сэтшӧм матысь, сэтшӧм яснӧя Тарасӧс да Остапӧс?
Тайӧ книгасӧ сійӧ лыддис уна лун дорвыв.
Классас ӧні сійӧ пукаліс сэтшӧма думыштчӧмӧн, мый Голотский жалитӧмпырысь юаліс сылысь:
— Кынӧмыд висьӧ али мый?
Гӧгӧр кутісны гигзьыны-серавны, но и тайӧ сылы вӧлі веськодь.
Урокъяс бӧрын сійӧс меліа кутіс киӧдыс Виктор Аполлонович, нуӧдіс бокӧ да нурбыльтіс мелодичнӧя:
— Тэ сайын, голубчик, уджйӧз.
Тэ помнитан?
— А, да, — быттьӧ садьмӧм бӧрын шуис Гриша.
— Помнитан?
Коли нин уна кад...
Но ладнӧ, дружок, ме ещӧ виччысьыштла.
Эз, надзирательлӧн и тайӧ лёкӧс туналана мелілуныс эз вермы мездыны Гришаӧс аслас мӧвпъясысь.
Первой воскресеньеас жӧ сійӧ лэдзчысис висьӧм улӧ, водіс вольпасяс да бара босьтіс киас сылы мусмӧм книгасӧ.
Кутшӧм йӧз овлӧмаӧсь свет вылас, кутшӧм йӧз!
А гашкӧ, и ӧні кӧнкӧ олӧны найӧ?..
И ловъя товариществоыс?
«Окота меным тіянлы, <ukr>панове</ukr>, висьтавны, мый сійӧ сэтшӧмыс миян товариществоным...
Товариществоысь святӧйджык йитӧдъяс абуӧсь!..
Вӧвліны и мукӧд муясын ёртъяс, но сэтшӧмъяс, кыдзи Русскӧй муын, эз вӧвны сэтшӧм ёртъяс».
Кутшӧма колӧ Гришалы татшӧм товариществоыс, татшӧм топыд, вернӧй дружбаыс!
Сійӧ лыддьысис рытӧдзыс.
И кор помаліс, бергӧдіс медбӧръя листсӧ, — бӧрддзис.
Сійӧ вӧлі комнатаас ӧтнас да эз яндысь аслас синваысь.
Не ветлыны сылы му кузя бокас чукля сабляӧн, паськыд — Чёрнӧй море пасьта — шароварыӧн, не лэбавны лэбач моз чож вӧв вылын, не пырны повтӧг сабляӧн врагъяс радъясӧ!
Со сійӧ, сылӧн олӧмыс: ичӧтик, цветъяса косясьлӧм шпалера мустӧммӧм комната.
И цветъясыс абу ловъяӧсь, найӧ, кыдзи розӧвӧй прыщикъяс, зывӧкӧсь.
А аски — мелӧн мавтӧм чусыд ӧшиньяса, стенас лилӧвӧй кляксаа класс...
Быдмас сійӧ...
мед весиг лоас инженерӧн либӧ мыйӧн ещӧ?
Землемерӧн?
Кутас ветлӧдлыны гажтӧм кар кузя штрипкаа гачӧн, кутшӧм Виктор Аполлоновичлӧн, лӧз кӧлачьяса вывескаяс дорті.
Кутшӧм гӧль олӧм виччысис сійӧс — и тайӧ сы бӧрын, кор сійӧ тӧдмаліс Запорожскӧй Сечь йылысь!
А сійӧ, Сечыс, ӧні абу нин.
Сійӧс бӧр он бергӧд...
Он бергӧд, тайӧс Довгелло вернӧ шуис.
Кымынкӧ лун мысти Гриша случайнӧ кывліс, мый Пётр Дерябин — донскӧй казаклӧн пи.
Та йылысь сёрнитісны (мыйлакӧ гусьӧник) кык первоклассник.
Но вӧлі гӧгӧрвоана, мыйла найӧ та йылысь сёрнитісны гусьӧник: тайӧ вӧлі Пётр Дерябинӧс кыдз быттьӧ торйӧн ёна уважайтӧм — Прибалтикаын донскӧй казакӧс он быд воськолысь аддзы.
Но мыйла Пётрыс ачыс та йылысь ньӧтчыд эз панлы сёрни?
Мыйла эз ошйысь аслас казацкӧй вирӧн?
Тӧдӧмысь, первоклассникъяс прӧстӧ асьныс лӧсьӧдлӧмаӧсь.
Татшӧмторйыс налӧн овлӧ.
Налӧн ӧти второгодник, овыс сылӧн Сементковский-Курилло, висьтавліс быдӧнлы, мый сійӧ граф.
А вӧлӧмкӧ, мый сійӧ некутшӧм абу граф.
Да мый сэні весьшӧрӧ гадайтны?
Гриша муніс корсьны асьсӧ Дерябинӧс; дыр корсьны эз ковмы — сійӧ вӧлӧма матын, пос площадка вылын.
Сійӧ терпитны вермытӧг видзӧдіс Гриша вылӧ, волнуйтчис, кыпыд, банйӧм чужӧма, — тыдалӧ, кӧсйис мыйкӧ висьтавны, но Шумов тэрмасьӧмӧн заводитіс сёрнитны сыысь водзджык.
— Збыль, мый тэнад батьыд — казак?
Донысь?
Пётр Дерябин видзӧдліс Гриша вылӧ тэрыб синъясӧн да немвиччысьтӧг лои зумыш, букыштчис.
Гриша гӧгӧрвоис: первоклассникъяс пӧръялӧмаӧсь!
— Сідзкӧ, абу збыль, — дӧсадапырысь шуис Гриша, быттьӧ Дерябин вӧлі мыжа кодкӧ пӧръялӧмысь.
— Збыль!
— Пётрлӧн гӧлӧсыс сразу лои скӧр.
— Збыль!
А тэныд кутшӧм делӧ менам батьӧдз?
— Тэ мыйысь пузинсӧ?
Ми тані Донӧ пышйыны решитім, — Довгеллоӧс дум вылас уськӧдӧм бӧрын шуис Гриша, — ме...
и ещӧ ӧти.
Ме и думайті: гашкӧ, и тэ миянкӧд?
— Ог, ме ог пышйы, — зумыша шуис Пётр.
— Тэныд и тані лӧсьыд — сідзи али мый?
— серамсорӧн юаліс Гриша.
— Абу сідз, меным тані лёк.
Ме ньӧти ог радейт арифметика.
Буракӧ, менӧ мӧд во кежлӧ колясны.
— Сідзкӧ пышъям...
Ӧтлаын?
— А мыйла Донӧ?
Сэтчӧ вотӧдзыд кокъястӧ зыртан.
— Зато сэні йӧзыс аслыспӧлӧсӧсь.
— Мыйӧн нӧ найӧ аслыспӧлӧсӧсь?
Эмӧсь буръяс, а эмӧсь — лёкджыксӧ он аддзы!
Месӧ бурджыка тӧда.
Но ладнӧ, эновтам тайӧс.
Со мый, меным колӧ тэкӧд тӧлкуйтыштны.
Мунам талун училищеысь ӧтлаын.
Нинӧм, мый миянлы разнӧйладорӧ муннысӧ, — ме тэнӧ колльӧда.
— Он, ме тэнӧ, — бурпырысь шуис Гриша.
— Ладнӧ, — сідзи жӧ миритчӧмӧн помаліс сёрнисӧ Дерябин.
Сідзкӧ, сійӧ век жӧ казак!
Гриша эз вермы виччысьны урокъяслысь помасьӧмсӧ, а кор найӧ помассисны, сідзи лэбыштіс пос кузя раздевалкаӧ, мый Стрелецкий сувтӧдіс сійӧс да стрӧга шуис:
— Вунӧдін, кӧні тэ?
Тэ унатор верман вунӧдны, менам донаӧй, тайӧс ме казялі!
Гриша вӧлі кӧсйӧ мунны водзӧ — уліас вешалка дорын сулаліс нин пальтоа Дерябин, — но Виктор Аполлонович бара кутіс сійӧс:
— А кондуит йывсьыд тэ вунӧдін?
Эм, эм сэтшӧм кӧртвом ті воклы: коді сӧмын кутас вунӧдчыны, сійӧс ми — кондуитӧ.
— Мыйысь сійӧ тэнӧ?
— юаліс Пётр, кор надзиратель вӧлі ылын нин.
— Сыысь, шуӧ, мый ме вунӧдча.
Унатор пӧ нин вунӧдін.
А ме и вунӧдісӧ сӧмын квайт кӧпейка йылысь, уджйӧза сылы.
Да и эг вунӧд, а прӧстӧ эз вӧв менам деньгаыс.
— А ӧні эм?
— И ӧні абу.
Детинкаяс петісны чугуннӧй пос тшупӧдъяс вылӧ.
Поводдяыс прогулка вылӧ омӧля лӧсяліс: пӧлӧн буситіс чужӧмӧ зэр, кильчӧ дорын лоӧма ыджыд ва гӧп.
Видзчысигтыр сійӧс кытшовтӧм бӧрын Дерябин юаліс:
— Важӧнсянь тэ уджйӧза «голубчикыслы»?
— Важӧнсянь.
Пётр весиг шутёвтіс:
— Фи-ю!
Сідзкӧ, ӧні тэ шедін.
— Мыйла сійӧ — шеді?
— А сы вӧсна.
Тэ ещӧ он на тӧд миянлысь «голубчиксӧ».
А ме тӧда.
Ӧні сійӧ тэнӧ гижис аслас тетрадьӧ.
Лӧзоват сэтшӧм.
— Мыйла?
— Да тэныд ӧмӧй сійӧ эз висьтав?
Аски пӧ квайт кӧпейка пыдди тэсянь ковмас нин сизим, а недель мысти дас, водзӧ — унджык...
Вот сійӧ и гижалӧ, медым не вунӧдны.
Колӧкӧ, тэ сайын лыддьыссьӧ нин нелямын кӧпейка гӧгӧр.
Гриша кутіс тӧждысьны:
— А гашкӧ, шайтысь унджык?
— Абу сідз.
Кыдзи сӧмын шайтӧдз каяс, «голубчик» тэнӧ тшапкас.
— Кыдзи сійӧ тшапкас?
— Зэв прӧстӧя.
Кондуит йылысь сійӧ тэныд висьтавліс нин?
— Висьтавліс.
— Но вот: «лӧсьӧдӧм правилӧяс не ӧтчыд нин нарушайтӧмысь...» да сідз водзӧ.
Делӧыс тӧдса.
Водз либӧ сёр сетчан, мынтан.
— А деньгаыс кӧ абу?
— А сылы таӧдз кутшӧм делӧ?
— Вот босьтча да ог кут нарушайтны правилӧяссӧ.
Ни ӧтиӧс!
Мый нӧ сэки сійӧ вӧчас?
— Всё равно тшапкас.
Аддзылін, кыдзи ме ыджыд перемена дырйи перилӧяс кузя исковті дзик раздевалкаӧдз?
Эк, и лӧсьыда артмис!
Аддзылін?
Но, вот и Стрелецкий аддзыліс.
И сӧмын чуньнас грӧзитыштіс.
А кӧсйис кӧ, вермис эськӧ «не ӧтчыд нин нарушитӧмысь...»
— А ме кӧ ог кут перилӧяс кузя иславны?
— Мыйкӧ мӧдтор кузя суас.
Тайӧ нин дзик сідзи.
Старшеклассникъясӧс — найӧс куритчигӧн кыялӧ.
И кыдзи сӧмын матыстчӧ — дзик шыр моз, но веськыда шемӧс босьтӧ!
— Абу менам деньгаыс.
И босьтны некытысь.
— Некытысь?
Дерябин видзӧдліс гӧгӧр да заводитіс сёрни, гӧлӧссӧ таинственнӧя чинтӧмӧн, кӧть эськӧ и зумыш чужӧма ветлысь-мунысьяслы, колӧ чайтны, ичӧт вӧлі делӧыс латшкӧс тушаа кык, но ещӧ зэв на ичӧт реалистъясӧдз.
— Кывзы жӧ, ме буретш и кӧсйи тӧлкуйтыштны тэкӧд делӧ йылысь.
Помнитан тотализатор йылысь?
Но, сідзкӧ, вот аски ми сійӧс заводитам асланым первой классын.
Ме сы вылӧ дасьті нин вит кӧпейка.
— Менам вит кӧпейкаыс абу.
— Воа — тэныд удждыла!
— А он кӧ во?
— Воа.
Но, со кутшӧм сёрни пансис.
Сулаліс та вылӧ зэригӧн колльӧдны Дерябинӧс!
Сэтшӧм окота вӧлі сёрнитыштны Дон йылысь, казакъяс йылысь...
Гриша друг скӧрмис:
— А вермӧ сійӧ босьтны квайт кӧпейка пыдди чӧлкӧвӧй?
Либӧ кӧть нелямын кӧпейка?
— «Голубчикыдтӧ»?
Вермӧ.
— Тайӧс сылы вӧчнысӧ позьӧ?
— Тыдалӧ, позьӧ.
Гусьӧник ме ӧтнам ӧтчыд кывзі рисуйтчан залын сёрни.
Тайӧс ме тэныд кыдзи гусятор висьтала.
Эг кӧсйы гусьӧн кывзыны, а сідзи артмис.
Тэ жӧ тӧдан, рисуйтчан залӧ лэдзӧны сӧмын мӧдӧд классянь.
И гырысьджыкъясӧс.
А ми воклы сэтчӧ пырны оз позь.
Но, ме, дерт, пырысь-пыр и думышті сэтчӧ пыравны.
Сэні быдсяма фигураясыс сулалӧны еджыд сёйысь, гипсӧн шусьӧ.
И стенъясас еджыд маскаяс ӧшалӧны — ӧти быттьӧ сералӧ, мӧд бӧрдӧ...
Интереснӧ!
И вот коркӧ ӧтчыд аддза: тайӧ залсьыс петӧ Резонов...
Он ӧмӧй тӧд Резоновсӧ?
Но, рисование кузя учитель, сэтшӧм кузь тушаа и юрсиыс тӧкӧтьӧ оз ӧшав пельпомъясӧдзыс.
Сійӧ бур.
Сӧмын ӧтиторйӧн лёк: сы вылӧ деньга пуктыны оз позь — первӧйӧн урок вылад некор оз пет, ме нин тайӧс казялі.
Но ладнӧ.
Петіс сійӧ коридорас, а ключсӧ ӧдзӧсас колис.
Ӧдзӧс саяс, кыла, чӧв-лӧнь.
Но, ме, дерт, пыри залас.
Нинӧм меным торйӧн эз ков: видзӧдышта, думайта, кутшӧмӧсь тані фигураясыс.
Тотшкӧдышта: тыртӧм пытшкӧсаӧсь али абу.
И тотшкӧдышті чуньӧн — тыртӧмӧсь, зёлякылӧны...
Сӧмын на тотшкӧдышті — бӧр локтӧ Резонов, а сыкӧд мыйлакӧ локтӧ и «голубчик», Стрелецкий.
Ме сідзи веськыда и пукси джоджас, партаяс бӧрвылас.
Налы ме ог тыдав.
Резонов шуӧ шутитігтырйи ли, мый ли: «А ті, Виктор Аполлонович, век на занимайтчанныд асланыд ростовщичествонад?» Мӧдыс серӧктышталӧ: «Мый ті, код пыдди ті миянӧс чайтанныд?» Сідзкӧ, и збыльысь шутитӧны.
А колӧ шуны, он гӧгӧрво...
Резоновыс быттьӧкӧ серьёзнӧя шуалӧ: «Ӧд ті гӧльяслысь кулянныд.
Озыръясыдтӧ Ямпольскийяслысь ньӧбны кӧть кор вермасны.
А тіянлы кӧть и случайнӧ уджйӧзаӧсь лолӧны, аскинас жӧ папенькаясыслысь босьтасны деньга, да и сетасны тіянлы, лишнӧй кӧпейка тіянлы сӧмын и сетасны».
Стрелецкий та вылӧ: «Ставыс вӧчсьӧ господин директор тшӧктӧм серти.
Мынтысьӧм кузя неӧкуратностьысь мыйтакӧ штрап перйӧм <ns>дис-ци-пли-ни-руйтӧ</ns> велӧдчысьясӧс.
Мераыс тырвыйӧ педагогическӧй».
Да.
«Но ладнӧ, — тайӧ Резонов шуӧ.
— А деньгаыс кытчӧ мунӧ?» Стрелецкий — кывлін, кыдзи сійӧ сералӧ?
Хе-хе-хе.
«Хе-хе-хе, ті ӧмӧй онӧ тӧдӧй господин директор гӧтырлӧн, а сідзжӧ госпожа Дзиконскаялӧн, полицмейстер гӧтырлӧн, да миян карса мукӧд известнӧй дамаяслӧн благотворительнӧй деятельность йылысь?
Деньга мунӧ сӧмын благотворительнӧй цельяс вылӧ».
— «А ті кодкӧ водзын отчитывайтчанныд?» — «Сӧмын ог рисование кузя учитель водзын, хе-хехе».
Тайӧ «хе-хе-хесӧ» шуалігтырйи сійӧ и муніс.
Резонов ветлӧдліс, ветлӧдліс зал кузяыс, юрсисӧ дзугис.
Бормочитӧ: «Чӧртыс тӧдӧ, мый татшӧмыс!» И друг — гӧгӧрвоан, кутшӧм картина — аддзис менӧ парта сайысь, джоджсьыс.
Ме чеччышті: мый сійӧ ӧні ме йылысь думыштас?
А Резонов сӧмын серӧктіс: «Бур!
Чӧрт сетліс грӧш...
и то бӧрыньтчис».
Но, ме и гӧгӧрвои: ставыс лючки-ладнӧ.
Да кыдзи уськӧдча залсьыс...
Сійӧ нинӧм, бур, Резоновыс, сӧмын сы вылӧ пуктыны оз позь — дзик ворссян.
— Тыдалӧ, мый Стрелецкийлы тайӧс вӧчны позьӧ, деньгаыс оз сылы мун.
— Тыдалӧ, позьӧ.
А деньгаыс век жӧ мунӧ сы зептӧ.
Оз кӧ ставыс, то унджыкыс.
— А тэ кытысь тӧдан?
— Сёрнитӧны.
— Но, сёрнитӧны...
мый эськӧ оз сёрнитны да.
— Сёрнитӧны ещӧ, мый сылы бать-мамъяс пиысь кодсюрӧ нимлуннас букетъяс ыстӧны.
А букет пытшкас — кредитка.
Но, и татшӧм бать-мамлысь писӧ дзонь во чӧж некутшӧм лёктор кузя оз ло казялӧма.
А локтан вонас — ещӧ букет...
— Мый эськӧ оз сёрнитны да.
— Да вот Голотский йылысь жӧ оз сёрнитны!
Сійӧ инспектор, сылы и кредиткасӧ эськӧ следуйтӧ ыджыдджыкӧс, а вот сы йылысь оз кывсьы.
Гриша зумыштчис, ланьтіс да гажтӧмпырысь видзӧдіс буситысь зэр вылӧ, коді век ёнджыка пемдіс, лои тшӧкыдджык...
Медбӧрын неокотапырысь шуис:
— Кӧсйи ме тэкӧд Дон йылысь...
А тэ со кутшӧм сёрни панін.
— Да ӧд сёрниыс мыйсянь заводитчис?
Стрелецкийлы тэнад уджйӧзсянь!
Но, прӧщайтлы, ме гортын нин.
Аттьӧ колльӧдӧмыд вылӧ.
— Ог сет ме сылы уджйӧз.
Ме и сылысь ленточкасӧ ёг турун пиӧ шыбиті!
Да: квайт кӧпейка ме сета.
Мый уджйӧза, сійӧс и сета.
Либӧ — дас кӧпейка.
Гривенниктӧ ме кыдзкӧ-мыйкӧ судзӧда.
— Гривенник тэнсьыд сійӧ оз босьт.
Вот кыдзи шайтӧдз каяс, сэки сійӧ тэнӧ и топӧдас.
— Видзӧдлам, кыдзи ещӧ сійӧ менӧ топӧдас.
Ог сетчы!
— Видзӧдлам.
9
Дыр виччысьны эз ковмы.
Аскинас жӧ Стрелецкий матыстчис Гриша дорӧ да юаліс:
— Мыйла меным эн копыртчы?
— Кор?
— А сэки, кор мекӧд паныдасин?
— Кӧні?
Ме...
эг аддзыв.
Эг казяв.
— Тэ менӧ эн казяв, а ме тэнӧ казялі.
Ті менам нёльсё морт, и ме тіянӧс ставнытӧ казяла.
А тэ вот менӧ эн казяв.
<ns>Зэ-эв</ns> тешкодь.
Гриша чӧв оліс, шӧйӧвошӧмӧн видзӧдліс гӧгӧр.
— Но, вот мый, дружок, — меліа шуис Виктор Аполлонович: — тэ кӧ мӧдысь думыштан мекӧд паныдасигӧн меным не копыртчывны, лоӧ гижӧма кондуитӧ.
Меным тэнад копыртчылӧмыд оз ков, голубчик, но миян учебнӧй заведениеын татшӧм правилӧыс.
И сійӧс колӧ соблюдайтны!
Гриша дыр видзӧдіс мунысь надзиратель бӧрся.
Виктор Аполлоновичлӧн зэлӧдӧм лядьвейясыс, кыдзи и век, мунігас ӧтмоза дрӧгнитавлісны.
Кутшӧм зывӧк!
Дерябиныд, вӧлӧмкӧ, прав.
А со и ачыс Пётр, мыйлакӧ дзугсьӧм юрсиа, гӧрдӧдӧма.
Тэрмасьӧмӧн Гриша дорӧ матыстчӧм бӧрын сійӧ шевгӧдіс ассьыс паськыд кипыдӧссӧ:
— Босьт мыйта колӧ.
Кӧть джынсӧ!
Дерябинлӧн кипыдӧс вылас вӧлі ыргӧн деньгаяслӧн да гривенникъяслӧн чукӧр.
— Квайтымын кӧпейка!
— радлігтыр шуис Дерябин.
— Ме талун Делюль вылӧ пуктылі.
Молодеч ксендз — выручитіс, первойӧн петіс урок вылӧ.
Но, мый чӧв олан?
Кӧсъян он ӧні ачыд ворсны?
Гриша думыштчис.
Помнитчӧ, батьыс шулывліс мыйкӧ деньгаысь картіӧн ворсӧм йылысь, видіс тайӧ ворсӧмсӧ.
Но, а та йылысь сійӧ, тӧдӧмысь, эз и кывлы...
И кыдзи шуӧны, дерт, эз тӧд: <ns>то-та-ли-за-тор</ns>.
— Ог кӧсйы, — мырдӧнмоз шуис сійӧ.
— А Стрелецкийыд?
Да, Стрелецкий, тыдалӧ, и збыльысь вермӧ суны любӧйӧс, кодӧс кӧсъяс.
Талун — кондуит, аски — кондуит, а сэні, видзӧдан да, поведение кузя лёк балл...
А водзӧ — училищеысь вӧтласны.
— Бурджык пышъя татысь!
— решительнӧя шуис Гриша.
— Донӧ?
— куньтыртіс синъяссӧ Пётр.
— Эн йӧйтав!
Но, он кӧ ачыд кӧсйы, вай ме тэ пыдди ворса.
И Стрелецкийлы мынтысян.
Сӧмын вот Делюльыс муніс нин.
Сійӧ ӧні локтас сӧмын четвергӧ.
Код вылӧ нӧ сэки пуктыны?
— Ог тӧд.
Дерябин минута кежлӧ думыштчыліс.
— Мухин вылӧ, буди?
Сылӧн ӧні буретш лоӧ витӧд классын урок.
Ме тӧдмалі расписание серти.
— Ог, ог кӧсйы.
— Да мыйысь тэ полан?
Менам деньга вылӧ ӧд кутан ворсны.
Ыджыд тай!
Висьтав, код вылӧ пуктыны?
И друг Гришалы дум вылас уси Арямовлӧн мелі чужӧмыс.
Оз вермы лоны, медым татшӧм морт сійӧс подведитас!
И сійӧ шуис:
— Сідзкӧ нин, Фёдор Иванович вылӧ.
— Арямов вылӧ?
— чуймис Дерябин.
— А-а.
— Да ме весиг ог тӧд, лоӧны-ӧ сылӧн талун урокъясыс.
— Но вот, кор лоасны — пукты сы вылӧ, — упрямӧя шуис Гриша.
— Тэнад делӧ, — падъялігтыр шуыштіс Дерябин да, деньгаяснас зильӧдчигтырйи, муніс.
А бур-ӧ, мый сійӧ решитіс пуктыны именнӧ Арямов вылӧ?
Фёдор Ивановичӧс училищеын уважайтісны быдӧн, весиг поснияс, кодъяс и космография йывсьыс кывлісны сӧмын ӧтитор, мый сійӧ кодзувъяс йылысь наука.
А гашкӧ, сы вӧсна и уважайтісны: наукаыс жӧ вӧлі аслыспӧлӧс.
Гришалы эз ло лӧсьыд: немдумайттӧг, пӧсьйывсьыс сійӧ сӧгласитчис Дерябин предложение вылӧ — и вот ӧні артмӧ Фёдор Ивановичлы ӧбида вӧчӧм кодь.
Правда, тайӧ ӧбида йывсьыс ачыс Арямов некор и тӧднысӧ оз кут.
Век жӧ эз вӧв лӧсьыд.
А гортас сылӧн настроениеыс ещӧ ёнджыка торксис.
Пызан сайын, кодӧс вӧлі вевттьӧма косясьлӧм тӧдса клеёнкаӧн, пукаліс Лехович да сьӧлӧмсяньыс мыйкӧ рисуйтіс цветнӧй карандашъясӧн, весиг старайтчӧмысла кыв помсӧ мыччӧма — быттьӧ гӧрд кизь.
Комнатаӧ пырысь Гришаӧс аддзӧм бӧрын Лехович гусьӧник чуньнас корис сійӧс ас дорас.
Гриша матыстчис неокотапырысь.
Лехович сылы чургӧдіс квадратнӧй бумага лист.
Сы вылӧ вӧлі рисуйтӧма — и зэв абу лёка — вӧв, рыжӧй, тшап, дженьыда тшӧтшӧдӧм бӧжа.
Сӧмын сылӧн юрыс вӧлі Мухинлӧн кодь, Павел Павловичлӧн юрыс.
— Сы кодь?
— Серж весиг муртса гӧрдӧдыштіс — тыдалӧ, виччысис ошкӧм.
— Сы кодь!
— Но сійӧс кокни рисуйтны: куш юр, доргӧгӧрыс кудри — тайӧс виж карандашӧн, пенснесӧ — кельыдлӧзӧн, и гӧтов: быдӧн тӧдасны.
Тайӧ абу штука.
А вот инспекторӧс...
— И Лехович кыскис кытыськӧ бумагаяс чукӧрысь ещӧ ӧти рисунок.
Гриша аддзис кыз сьыліа да тарелка пасьта зэв ыджыд кок гыжъяса гнедӧй битюгӧс.
Битюглӧн юрыс быттьӧ сідзжӧ вӧлі тӧдса: салдатъяс моз дженьыда шырӧм юрси, рыжӧй ус...
Но дерт жӧ, Голотский!
— А тайӧ?
— юаліс Лехович.
Сьӧд чутъяса серӧй рысак, кодӧс вевттьӧмаӧсь пелеринкаа попонаӧн, тӧвзис мыйвынсьыс; сэтысь кокньыда вӧлі позьӧ тӧдмавны делюлевскӧй сутанаӧс.
— А чужӧмсӧ некыдзи ог вермы рисуйтны, — шогпырысь шуис Серж.
— Сӧмын пелерина сертиыс и дӧгадайтчӧны, да и то сӧмын найӧ, кодъяс тӧдӧны миян тотализатор йылысь.
«Ак, со мый!
Тотализатор!»
— Кывзы, — тревожнӧя юаліс Гриша, — а Арямовӧс тэ он думайт тадз жӧ рисуйтны...
рысакӧн?
— Арямовӧс?
Но, мыйла нӧ.
Кутшӧм нӧ сійӧ рысак.
Сійӧ некор учительскӧйысь первой оз пет.
Ӧдвакӧ сюрас дурак, коді сы вылӧ пуктас.
Гриша ёна гӧрдӧдіс да вешйис бокӧ.
Сійӧ и буретш вӧлі тайӧ дуракнас!
— Тэ кытчӧ?
— чуймис Лехович.
— Сулав, тэ, буракӧ, и он на тӧд миян тотализатор йылысь?
Али кывлін?
— Кывлі...
— Да, пӧжалуй, сы йылысь ставӧн нин кывлӧмаӧсь.
Дерт, педагогъясысь кындзи.
Миянлысь велӧдчисны первоклассникъяс — сідзжӧ ворсӧны.
А тӧрыт гимназисткаяс меным тшӧктісны петкӧдлыны ассьым карикатураясӧс — весиг найӧ кывлӧмаӧсь!
Сійӧ зэв бура ёсьтіс кыз карандаш да бара копыртчис пызан весьтӧ — заводитіс рисуйтны.
А Гриша, век на ещӧ каитчигтыр, — мыйла сійӧ тшӧктіс Дерябинлы пуктыны буретш Фёдор Иванович вылӧ!
— пуксис пызан дорӧ мӧдарладорсяньыс да — кымынӧдысь нин — босьтіс «Тарас Бульбаӧс».
«И уськӧдчисны выльысь казакъяс сідзи, кыдзи быттьӧ и некутшӧм воштӧмъяс эз вӧвны.
Ловйӧн колины сӧмын нин куим куреннӧй атаман.
Быдлаын нин гӧрдӧн лӧсталісны юяс; джуджыда кыпӧдчисны казацкӧй да вражескӧй шойясысь посъяс.
Тарас видзӧдліс небеса вылӧ, а небесаӧд лэбисны нин сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн кречетъяс.
Но, лоӧ кодлыкӧ сёянтор!
А сэні лэптӧмаӧсь нин копьё йылӧ Метелыцаӧс...»
Гриша кунис синъяссӧ.
Сы водзті кывтіс Тараслӧн бунчукыс, ӧмидз рӧма знамяяс, сійӧ выльысь кыліс оружиелысь звӧн, тышлысь шумсӧ...
«Но!» — шуис Тарас да ӧвтыштіс чышъянӧн.
Гӧгӧрвоис тайӧ знаксӧ Остап да, засадаысь петӧм бӧрын, кучкис мыйвынсьыс...»
Бара Гришалӧн сьӧлӧмыс вӧлі ылын косясьлӧм шпалера гажтӧм комнатасянь.
Кымынӧдпӧв нин сійӧ лыддис «Тарассӧ» — и выльысь чудеснӧй книга мездыліс сійӧс гажтӧмалӧмысь да шудтӧмлунысь...
Шудтӧмлун бӧр воис регыд мысти.
Сійӧ луннас, кор вӧлі училищнӧй расписание серти космография кузя урок, перемена дырйиыс Дерябин шуис Гришалы:
— Фёдор Иванович петіс нёльӧд морт.
Йӧй тэ, аддзин код вылӧ пуктыны!
— Ладнӧ, кывлім...
— нурбыльтіс Гриша.
— Кӧсъян, сета тэныд бур сӧвет?
Ворс аски Мухин вылӧ.
А четвергӧ — Делюль вылӧ.
Но, мый думыштчин?
— Со ӧні ме и тэныд тшӧтш уджйӧза.
— Вит кӧпейка.
— Ме ог кӧсйы тадзи ворсны!
Гашкӧ, бара ворсся да.
— А Стрелецкийыд?
Да, Стрелецкий.
Кыдзи мынтӧдчыны тайӧ уджйӧзсьыс?
Талун надзиратель немтор эз шу Гришалы, но сы вылӧ видзӧдліс загадочнӧя, видзӧдіс дыр.
— И мыйысь тэ полан!
— горӧдіс Дерябин.
— Делюль вылӧ йӧзыс ворсӧны повтӧг.
— Но ладнӧ, — мынтӧдчис Гриша.
— Мый «ладнӧ»?
Аски пуктыны Мухин вылӧ, а четвергӧ ксендз вылӧ?
Сідз али мый?
Чудак, ме жӧ кӧсъя тэнӧ «голубчикысь» мездыны.
Но, сӧгласен?
Мӧд петан туй эз вӧв.
Кытысь ещӧ босьтны деньгасӧ?
— Сӧгласен, — вочавидзис Гриша.
Та бӧрын приготовительнӧй классын вӧлі арифметика кузя урок.
И бара Голотский юаліс:
— Но кыдзи, Шумов, век на ещӧ кынӧмыд висьӧ?
Гриша дрӧгнитіс, звирк чеччис.
Инспектор нюмъялігтырйи содтіс ассьыс радейтанасӧ:
— Юртӧ видз кӧдзыдын, кынӧмтӧ тшыгйӧд, ло докторъясысь ылынджык — но, и лоан здоровджык.
Инспекторлӧн тайӧ прӧстӧй шуткаыс висьталіс сылӧн зэв бур настроение йылысь.
Приготовительнӧй класса велӧдчысьяс — йӧз, кодъяс ёна сюсьджыкӧсь сы дорысь, кутшӧмъясӧн найӧс чайтлісны — важӧн нин тӧдмалісны Лаврентий Лаврентьевичӧс да велалісны пӧльзуйтчыны сылӧн бур минутаяснас: шыӧдчылісны инспектор дорӧ просьбаясӧн, пӧлагайтчӧм серти свободнӧйджыка сыкӧд сёрнитісны.
Тайӧ пӧрйӧ, соседъяслы шензьӧм вылӧ, Голотскийлӧн настроениеӧн решитіс пӧльзуйтчыны яндысьысь Вячеслав Довгелло.
Сійӧ лэптіс кисӧ, сувтіс да мыкталігтырйи шуис:
— Л-лэдзӧй меным пуксьыны Шумов дорӧ.
Классын серӧктісны.
Голотский чошкӧдіс пельсӧ:
— Кутшӧм радлун кузя тайӧ?
Радлун эз вӧв веж петкӧдлана.
Довгелло пукаліс ӧти парта сайын Кобаскӧд, гӧрд банбокъяса квадратнӧй детинкакӧд.
Найӧ орччӧн пуксисны во заводитчигас, колӧ чайтны, сӧмын сы вӧсна, мый кыкнанныс вӧліны литовецъяс, но регыд мысти ӧта-мӧдныслы эз воны сьӧлӧм выланыс, кутісны лӧгавны.
Тайӧ лӧгалӧмсӧ тӧдіс классыс ставнас.
Талы вӧліны аслас помкаяс.
Ӧтчыд Кобас юаліс Вячеславлысь, коді сійӧ Голотскийыс — русскӧй али поляк.
Довгелло немдумайттӧг вочавидзис:
— Кальвинист.
Тайӧ кывсӧ сійӧ сӧмын на тӧрыт лыддис кутшӧмкӧ книгаысь и эз тӧд, мый сійӧ лоӧ.
А сылӧн вӧлі привычка: сюйны сёрниас кыдзи позьӧ унджык гӧгӧрвотӧм выражениеяс.
— Кыдзи тэ шуин?
— мӧдысь юаліс Кобас.
— <ns>К-каль-ви-нист</ns>.
Кобас сідзжӧ эз кӧсйы дзебны ассьыс выль тӧдӧмлунъяссӧ.
Сійӧ матыстчис Голотский дінӧ учительскӧй ӧдзӧс дорын да, первойсӧ кокнас вежливӧя шаркнитӧм бӧрын, шуис:
— Лаврентий Лаврентьевич, ме тӧда, ті кальвинист!
Голотский чуймӧмӧн сувтӧдіс синъяссӧ да чирӧстіс:
— Сувт, йӧй юр, столб моз!
И сулав сэні, места вывсьыд вӧрзьывтӧг, перемена чӧжыс.
Кобас думыштіс, мый Довгелло нарошнӧ лёквылӧ сійӧс пӧръяліс.
Тасянь и заводитчис соседъяс костын лӧгалӧм.
Сійӧ содіс лунысь лун.
Противникъяс ӧта-мӧдныслысь индавлісны выльысь-выль лёкторъяс.
Босьтчылісны весиг тышкасьны — то ӧтиыс, то мӧдыс вермывлісны.
И со ӧні Довгелло сулаліс волнуйтчигтыр да класса став велӧдчысьяслӧн серам улын кевмысян синъясӧн видзӧдіс инспектор вылӧ.
Инспектор подозрительнӧя кытшовтіс синъяснас классӧ — серамъяс ланьтісны.
— Сідзкӧ, кутшӧм радлун кузя нӧ тэныд ковмис Шумов дорас пуксьыны?
Задачаяс списывайтны?
— О-ог.
Ме, Лаврентий Лаврентьевич, прӧстӧ дружита сыкӧд.
— Ак, со мый.
Кутшӧм нежностьяс!
— Голотскийлӧн настроениеыс, тыдалӧ, вежсьӧма нин лёклань.
— Оз ло сідз, вокӧ.
Ме инспектор, а абу корасьысь.
Тэнӧ, видзӧдтӧ, Шумовкӧд колӧ сватайтны, а Кобас дорӧ, гашкӧ, Персицӧс пуксьӧдны...
Самуил Персиц, первой ученикӧ кандидат, гӧрдӧдіс да сувтіс.
Классын бара кутісны серавны.
— А Никаноркин дорӧ — кодӧскӧ, коді сылы сьӧлӧм вылас воас...
Мый нӧ сэки артмас?
Оз ло сідз, пукав сэні, кытчӧ пуксин.
Он кув.
Довгелло и збыльысь эз кув.
Но сылӧн Кобаскӧд лӧгалӧм ещӧ ёнджыка содіс.
Та вӧсна противникъяс воддза серти кутісны и омӧльджыка велӧдчыны.
Мустӧм соседкӧд пукалӧмысь дӧзмӧмысла Довгелло урокъяс вылын зэв частӧ кутіс аслас пель бердын треситны кинас.
Тайӧ вӧлі условнӧй знак, вопрос: кымын минута коли звӧнокӧдз?
Приготовительнӧй классын часіыс вӧлі сӧмын Самуил Персицлӧн, озыр купеч пилӧн.
Сы дорӧ и шыӧдчывліс Довгелло аслас сигнализацияӧн.
Сылӧн смыслыс учительяслы вӧлі тӧдса.
Мухин грӧзитіс Довгеллолы, мый сійӧс гижас кондуит.
Голотский, сигналсӧ казялӧм бӧрын, шулывліс серамсорӧн:
— Четвертьтӧг куим четверть да и стрелкаыс бок вылас.
А чистописание кузя учитель, кыз да веськодя видзӧдысь морт, овыс сылӧн Невинный, Довгеллолысь чинтіс балл.
Та бӧрын Довгелло ещӧ ёнджыка кутіс мустӧмтны ассьыс соседсӧ.
Гриша, кыдзи и классыс ставнас, тӧдіс Кобас да Довгелло костын лӧгалӧм йылысь.
Сійӧ аддзис, мый Вячеслав век зільӧ сибӧдчыны сы дінӧ, первойя лунсяньыс жӧ, кор найӧ паныдасисны.
Но Гриша эз кӧсйы ӧбижайтны Никаноркинӧс.
Со и талун арифметика урок бӧрын Никаноркин скӧрысь юаліс:
— Ті сёрнитчинныд, мый Довгелло кутас вӧзйысьны вуджны тэ дінӧ?
— Эгӧ, эгӧ сёрнитчылӧй.
— А-а...
энӧ сёрнитчылӧй!
Мый нӧ, сійӧ ӧтнас али мый думыштӧма?
— Артмӧ, ӧтнас.
— Тэнсьыд юавтӧг?
— Юавтӧг.
— Ак!
Ме абу сэтшӧм йӧй, кыдзи ті.
Но Никаноркин эз вӧв лёкӧс дыр помнитысь.
И, таысь кындзи, сылӧн талун вӧліны помкаяс, медым не пинясьны Гришакӧд.
Сы юрын кисьмис рискованнӧй думыштӧмтор кузя план, и сылы колӧны вӧлі ёртъяс.
Сійӧ думыштӧма ыджыд перемена дырйи пыравны актӧвӧй залӧ.
Младшӧй классъяслы тайӧ вӧлі запретитӧм места.
Сэтчӧ лэдзлісны сӧмын старшӧй класса велӧдчысьясӧс, да и то найӧс, кодъяслӧн поведение кузя вӧліны отличнӧй баллъяс.
А став мукӧдыс вермисны сӧмын порог дорсяньыс любуйтчыны зеркалӧ кодь шыльыд паркетӧн да вежавны сійӧ ӧткымын шудаяслы, кодъяс параясӧн ветлӧдлісны бӧрӧ-водзӧ паркет кузя да кодъяслӧн сэні отражайтчисны лайкъялысь вуджӧръясыс.
Но и шудаяс пиысь эз ставныслы удайтчывлы кольны помӧдз степеннӧйясӧн: частӧ, гӧгӧр сюся видзӧдлӧм бӧрын — абу-ӧ кӧнкӧ матын надзиратель, — найӧ, кык-куим воськов сайсянь ӧддзӧдчӧмӧн, пӧтшваяс вылас ӧдйӧ исковтлісны дзирдалысь джодж кузя ӧтар стен дорсянь мӧдар стен дорӧдзыс.
Тайӧ, дерт, эз вермы кольны веськодьӧн найӧс, кодъяслы сэтчӧ пырны эз позь.
Эз коль веськодьӧн и Никаноркин.
Ассьыс плансӧ сійӧ бура думайтіс ещӧ асывсяньыс на.
Колӧ вӧлі действуйтны куим мортлы.
Опаснӧй делӧ вылӧ Григорий Шумовысь бурджык ёртӧс и думыштнытӧ он куж.
Но, а коймӧдсӧ позьӧ босьтны Довгеллоӧс, найӧ кӧ кыкнанныс сэтшӧм нин другъяс...
И Никаноркин, аслас неважӧнся ӧбида йылысь вунӧдӧм бӧрын, висьталіс Гришалы ассьыс плансӧ.
Медвойдӧр колӧ вӧлі видзӧдны Стрелецкий бӧрся, и кор лоӧ бура тӧдмалӧма, мый надзиратель ылын...
Но, Гриша гӧгӧрвоис первойя кывъяссяньыс.
Тотализаторӧн ворсӧм дорысь вот тайӧ интереснӧйджык!
Тэрмасьӧмӧн сійӧ корис Довгеллоӧс, висьталіс сылы ставтор йывсьыс, и куим заговорщик мӧдӧдчисны классысь водзӧ.
Лёквылад, буретш сійӧ здукас, кор найӧ матыстчисны нин асланыс цель дорӧ, актӧвӧй зал порог дорын тыдовтчис Виктор Аполлонович.
Тыдовтчис, да сідзи и кынмис места вылас — тыдалӧ, дыр кежлӧ, — ӧти кокнас тувччис бӧрвыв, веськыд киыслысь певсӧ сюйис жилетка зептас: позаыс картиннӧй, нинӧм он шу.
Сійӧ видзӧдіс куим злоумышленник вылӧ былялӧм синъясӧн, быттьӧ кӧсйис шуны: «Тӧда, ставсӧ тӧда, голубчикъяс!»
Другъяс, юръяссӧ ӧшӧдӧмӧн, прӧйдитісны ӧтчыд зал порог дорті, мӧдысь...
Талун, буракӧ, немтор оз артмы!
Тайӧ кадас Гриша дорті, табак да лук дукӧн чорыда чишкигтыр, лётіктіс-котӧртіс школьнӧй стӧрӧж Донат, матыстчис надзиратель дорӧ да, вомсӧ кинас почтительнӧя тупкӧмӧн, сибдӧм гӧлӧсӧн гораа шуис мыйкӧ татшӧм ногаӧс: «<ns>К-пр-сс</ns>».
Стрелецкий тэрмасигтыр лэччис порог вылысь да, некытчӧ видзӧдлытӧг, кутіс восьлавны коридор кузя.
— «Его превосходительство дорӧ!»
— первойӧн дӧгадайтчис Никаноркин.
— Директор ордӧ.
Но, ӧні не зевайтны!
И збыльысь, оз позь вӧлі весьшӧрӧ воштыны ни ӧти минута.
Директорлӧн кабинетыс вӧлі ӧти судтаӧн улынджык, раздевалкаяс дорын.
Виктор Аполлонович сэні вермис лоны перемена чӧж, а вермис и зэв регыд бӧр локны.
Основнӧй приготовительнӧй класса куим воспитанник ёна тіпкысь сьӧлӧмъясӧн воськовтісны порог вомӧн налы пырны позьтӧминӧ.
Первойсӧ муніс ставыс бура: педагогъяс пиысь залын некод эз вӧв.
Гришалы удайтчис исковтны некытчӧ крукасьлытӧг дзик зал помӧдзыс, кӧні ӧшаліс парчӧвӧй сьӧкыд занавес.
Та йылысь Гриша кывліс нин.
Висьтавлісны, мый сы сайын эм алтарь.
Кор ковмас, занавессӧ вештылӧны, и залыс сэки лоӧ вичкоӧн.
Бура думыштӧмаӧсь!
Во помассьӧм бӧрын тані служитӧны молебен, и директор торжественнӧя сеталӧ помалысьяслы аттестатъяс.
Сэсся сійӧ висьталӧ речь государь императорлы вернӧя служитӧм йылысь, а велӧдчысьяс горзӧны «ура».
Кольӧм во — тадзи Дерябин висьтавліс — сизимӧд классаяс «ура» пыдди горзӧмаӧсь «дурак».
Директорыс решитӧма не петкӧдлыны, мый тайӧс кывліс...
Сідзкӧ со кутшӧм вӧлӧма тайӧ местаыс!
Гриша воис матӧджык занавесланьыс; сэтчӧ вӧлі кыӧмаӧсь зарни цветъяс да коръяс, сы дорын ӧшаліс эзысь махровӧй туг.
Гриша кутчысис тугъяс: сійӧ неуна бытшласьыштіс, вӧлі кӧдзыд, быттьӧ дорӧма металлысь...
Дзик аслас пель бердсьыс Гриша кыліс Никаноркинлысь пӧсь лов шысӧ, орччӧн вӧлі и Довгелло.
Тайӧ смелмӧдіс Гришаӧс, и сійӧ повтӧг вештыштіс занавеслысь дорсӧ.
Друг кодкӧ бӧрсяньыс лёкысь кватитіс сійӧс сьыліӧдыс кӧрт чуньясӧн.
Никаноркин пышйис мыйвынсьыс, мый вылӧ способнӧйӧсь вӧліны сылӧн кокъясыс.
Довгелло кынмис места вылас.
А Гришаӧс, сьылісӧ весиг вершӧк вылӧ бергӧдны лэдзтӧг, ӧдзӧслань нуӧдіс кӧрт чуньяслӧн тӧдтӧм кӧзяиныс.
Со и порог...
и Григорий Шумовӧс, ставлы тӧдса силачӧс да повтӧм детинкаӧс, позорнӧя тойыштісны коридорӧ.
Сӧмын ӧні сійӧ вермис бергӧдны ёнакодь песлӧдлӧм сьылісӧ: зал ӧдзӧс дорын сулаліс прыщикӧсь блед чужӧма, сикӧтш моль кодь сьӧд синъяса зон да скӧрысь чушйӧдліс:
— <ns>Кута-ан</ns>?
Пель саяд <ns>сюркньыш-ш-шт</ns>!
Но сэки сы гырддза увті тювкнитіс-петіс коридорӧ Довгелло да ёся горзіс:
— Крючок!
Крючок!
Кельыд чужӧма зонка ещӧ ёнджыка кельдӧдіс да уськӧдчис водзӧ.
Но дерт, ни Довгеллоӧс, ни Шумовӧс, ни Никаноркинӧс сійӧ эз вермы суны.
Найӧс суӧдіс Дерябин, кор налы повнысӧ вӧлі нинӧмысь нин, асланыс классын.
Гришалӧн пӧсялӧм чужӧм вылӧ видзӧдтӧг сійӧ жугыля шуис:
— Мухин петіс мӧдӧд мортӧн.
Ворссим!
Гришалы эз вӧв ворссьӧмӧдз.
Неважӧнся котӧртӧмсьыс век на ещӧ сьӧкыда лолалігтыр сійӧ юаліс Никаноркинлысь:
— Коді тайӧ вӧлі?
Сійӧ менам киясысь всё равно оз пышйы!
Первоклассник Дерябин видзӧдліс приготовишкаяс вылӧ дивитӧмӧн:
— Быттьӧ ичӧтъяс, ей-богу!
Век дуранныд.
Ме тэныд, Шумов, делӧ йылысь висьтала.
Аски Делюль вылӧ пукта кык ставка.
Кылан?
— Кыла.
Дерябин дӧзмӧмпырысь лэптыштліс пельпомъяссӧ, муніс.
— Коді тайӧ вӧлі?
— выльысь горӧдіс Гриша.
— Тыдалӧ, квайтӧд класса?
— Абу, сійӧ сизимӧдысь.
Тайӧ Дзиконский.
— Тэ сійӧс тӧдан?
— Да сійӧ жӧ полицмейстерлӧн пи!
Сылысь батьсӧ карын быдӧн тӧдӧны, но и сійӧс — батьыс кузя.
Тэ неважӧн на сиктсянь, та вӧсна он тӧд.
— Сет срок, — шуис Гриша да мурч-курччис пиньяссӧ: — сійӧ менам киясысь оз пышйы!
Сы вылӧ Никаноркин видзӧдліс явӧ эскытӧг да весиг восьтыліс нин вомсӧ — кӧсйис паныд шуны, но классӧ пырис нин Невинный, чистописание кузя учитель, и Дзиконский йылысь сёрни ковмис эновтны.
10
Войнас Гришаӧс садьмӧдіс Лехович.
Стенъясын вераліс-дрӧжжитіс лёк туналана гӧрд би югӧр.
— Сотчам?
— унзільйывсьыс, ньӧти шензьытӧг юаліс Гриша да кутіс пасьтасьны.
Карын пӧжаръяс лоины привычнӧй делӧӧн.
Арсяньыс, мыйӧн сӧмын пуксисны кузь да пемыд войяс, би ыпнитлывліс карлӧн то ӧти, то мӧд помын.
Учебнӧй округсянь реальнӧй училищеӧ воис циркуляр, кӧні висьтавсис, мый «частӧ овлысь пӧжаръяс являйтчӧны бедствиеӧн».
Тайӧ подув вылын предлагайтсис «не кутны велӧдчысьясӧс, кодъяс кӧсйӧны отсавны властьяслы кусӧдны би, татшӧм отсӧглысь ыдждасӧ кутасны определяйтны места вылын бранд-майор либӧ йӧз, кодъясӧс та вылӧ индӧма».
Циркулярыс пырысь-пыр жӧ лои известнӧ карса став школьникъяслы.
Гажтӧм набат кылӧм бӧрын джынвыйӧ пасьтасьӧм йӧз котӧрӧн петалісны ывла вылӧ.
Дамба кузя, дугдывтӧг кӧлӧкӧлӧн звӧнитігтыр, тӧвзис пӧжарнӧй телега.
Крута кусыньтӧм сьыліа, вердаса вӧвъяслӧн тройкаяс, быгйӧсь кӧртвомаӧсь, мыйвынсьыс тӧвзисны-кыскисны нелямын ведраа бӧчкаяс.
Факелъяслӧн тшына югӧр пыр дзирдалісны пӧжарникъяслӧн римскӧй шлемъясыс.
Вӧвъяслӧн гора кок шыяс, кӧлесаяслӧн грымакылӧм, ыргӧнлӧн дзирдалӧм, небеса помын билӧн яръюгыда ыпнитлӧмъяс — ставыс тайӧ кутчысьны вермытӧг ас дорас кыскис детинкаяслысь сьӧлӧмъяссӧ...
— Ӧдйӧджык пасьтась!
— ёна волнуйтчигтыр шуис Лехович.
Тэрмасьӧмысла сійӧ ачыс некыдзи эз вермы веськавны куртка сосъясас.
— ӧдйӧджык!
Колӧ чайтны, Приречье сотчӧ...
Зыбин, коді садьмис тайӧ кадас некор вӧвлытӧм шумысь, юр вывтіыс шебрасис эшкыннас, бергӧдчис стен бердас да кутіс шкоргыны-узьны.
Ичӧтик Жмиль узис чӧла, сылӧн польдчыштӧм чужӧмыс вӧлі радпырысь шензяна.
— Эновт найӧс!
— Зыбинлӧн паськыд мышку вылӧ скӧрысь видзӧдлӧм бӧрын дӧзмӧмӧн шуис Лехович.
— Мунам кыкӧн!
Кор найӧ тэрмасигтыр пасьтасьӧм бӧрын ӧдйӧ петісны кильчӧ вылӧ, сэні сулалісны нин мадам Белкова да Настя.
Белкова, коді вӧлі вевттьысьӧма шоныд чышъянӧн, чӧвталіс посни пернапасъяс.
Ассьыс олысьяссӧ аддзӧм бӧрын сійӧ заводитіс сёрнитны, кыдзи некор, вывті меліа:
— Котӧртӧй, челядь, котӧртӧй.
Тӧдмалӧй, код ордӧ тайӧ волӧма енмыс.
Прӧстӧй платьеа, повзьӧма, сійӧ мыйлакӧ кажитчис мукӧд лунъяс серти бурджыкӧн, лӧсьыдджыкӧн.
Уличаын йӧзыс вочасӧн пыр лоины унджыкӧн.
Чукӧръясӧн котӧртісны вӧльнӧй детинкаяс, кодъяс вӧліны не туша сертиыс кузь пинжакаӧсь, кацавейкааӧсь, а то и прӧстӧ, кӧдзыд вылӧ видзӧдтӧг, вӧньтӧм дӧрӧмаӧсь.
Ӧткӧн да параясӧн тэрмасисны гимназистъяс, городскӧй училищеса велӧдчысьяс, реалистъяс; волнуйтчысь гӧлӧсъясӧн сёрнитігтырйи мунісны шызьӧм гырысь йӧз.
— Плӧтникъяс сотӧны, — ньӧжйӧник шуис кодкӧ пемыдас.
Ӧзталӧмъяс йылысь сёрнитісны важӧн.
Базар вылын Настя кывліс Ненила Петровнасянь: сотӧны карсӧ мастерӧвӧйяс — сы могысь, медым уджыс вӧлі тырмымӧн и плӧтникъяслы, и штукатуръяслы, и пач тэчысьяслы, и столяръяслы, и маляръяслы...
Талы некод эз верит.
Но ставныс полісны.
... Кымын водзӧ мунісны Шумов да Лехович, сымын йӧзыс лоины унджыкӧн.
Помланьыс найӧ муртса нин вермисны писькӧдчыны йӧз чукӧр пыр.
Кыліс горшад сатшысь тшын дук.
А со тыдалӧны нин и биыслӧн кузь кывъясыс.
Сотчис пу керка, код вылын фасад пасьталаыс вӧлі тӧргӧвӧй вывеска.
Ыпнитіс ӧтпырйӧ — ыджыд бипур моз — пу вевтыс; лэбачьяс кодь гырысь бикиньяс сявмуніны ӧтарӧ-мӧдарӧ — и йӧз чукӧр бӧрыньтчис.
Кутшӧмкӧ нывбаба горӧдіс лёкгоршӧн...
Трубкаӧ гартыштчис вывескаыс — воши сы вылӧ рисуйтӧм сакар юр; гӧрдӧдз доналӧм кӧрт грыммуні-уси муӧ.
Ыргӧн шлема, брезентӧвӧй курткаа пӧжарнӧйяс зэвтчӧмӧн кыскисны улича вомӧн сьӧкыд шланг.
Гриша уськӧдчис отсавны, сы вылӧ скӧра горӧдісны, вӧтлісны...
Народыс кежис ӧтарӧ-мӧдарӧ: пара воронӧй вӧлӧн скачӧн воис полицмейстер Дзиконский, коді вӧлі пельпом вылас плавгӧм гӧлубӧй шинеля да тшапа пӧлӧстӧм картуза.
Сійӧ пуктӧма коляска борд вылас лакируйтӧм сапӧгсӧ, ачыс заводитіс горзыны — гораа, приказывайтан тонӧн, тӧлктӧма:
— Ошка!
Сідзи, сідзи...
Водзӧ!
А багыръясныд кӧнӧсь?
Багыръяснад крукавлӧй!
Сэки сійӧ удитліс шыльӧдыштавны ассьыс крут уссӧ да молодеч моз видзӧдлывлыны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Пӧжарнӧйяс, кодъяс эз бергӧдчывны полицмейстерлӧн горзӧмъяс вылӧ, вӧчисны ассьыныс делӧсӧ ӧдйӧ: разисны шлангсӧ, код дорысь сӧмын на вӧтлісны Гришаӧс, сувтӧдісны насос — «помпа»; чераяс саялісны нин тшын пытшкас, пырисны сотчысь керкаӧ.
Пӧжарыс бушуйтіс скӧр торжествоӧн да быттьӧ празднуйтіс нин ассьыс победа.
Кутшӧм вӧсньыдӧсь вӧліны ва струяясыс, кодъяс медбӧрын брызьнитісны шлангъясысь!
Би бушков пытшкын, коді пӧляліс улича вылас терпитны позьтӧм жарӧн, найӧ кажитчисны слабӧн, вынтӧмӧн.
Ыпъялысь керкакӧд орччӧн сулаліс помӧдз нин сотчӧм стӧрӧжка; сылӧн пу стенъясысь кольӧма доналӧм шом, а сійӧ век на ещӧ сулаліс, эз киссьы, быттьӧ зарниысь кисьтӧма.
Сэсся зарниыс заводитіс надзӧникӧн чусаммыны, тупкысьны рудовлӧз рӧмӧн...
Гриша кыліс Леховичлысь шызьӧм гӧлӧссӧ:
— Тэ кытчӧ вошин?
Ӧдйӧджык котӧрт татчӧ!
Сергей сулаліс, кутчысьӧма помпалӧн воропӧ, кодӧс сӧмын на удитісны сувтӧдны пӧжарникъяс; мӧд воропыс вӧлі ещӧ прӧст на.
Гриша котӧрӧн уськӧдчис сы дорӧ.
Ӧні сылы веськодь нин вӧлі зарни керкаыс — сэтшӧм удж заводитчис!
Сергей Лехович сідзжӧ эз жалит асьсӧ, сылӧн аслыспӧлӧс кавалерийскӧй картузыс юр вывсьыс лэбис няйтас, пӧсь пӧим пытшкӧ, сійӧ эз и бергӧдчыв...
Детинкаяс помпасӧ качайтісны мыйвынсьыныс и эз кывны мудзӧм.
Орччӧн бӧрдӧм чужӧмъяса кутшӧмкӧ нывбабаяс киысь киӧ сеталісны ва тыра ведраяс; пӧжар югӧр улын розӧвӧй ва солькъясис ведраясысь...
Медбӧрын гыпмуні-киссис зарни стӧрӧжка — и та вӧсна кутіс кывны сэтшӧм загӧр дук, мый мӧдіс тшӧкйӧдлыны, быттьӧ горштӧ наждакӧн ниртісны.
И друг банбокъяслы эз нин ло сэтшӧм жар, му вылын йӧктысь би эз нин ло сэтшӧм скӧр...
Гашкӧ, биыс заводитіс сетчыны?
Гриша сувтыштліс, медым чышкыштны пӧсьсӧ плеш вывсьыс, и друг аддзис Арямовӧс.
Фёдор Иванович сулаліс неылын, мыджсьӧма бедь вылӧ да думыштчӧмӧн видзӧдіс водзвылас — йӧктысь би вылӧ.
Гришалы сійӧ лои жаль: немтор вӧчтӧг йӧз беда вылӧ видзӧдӧмысь лёкджыкыс нинӧм абу!
Но дыр думайтны вӧлі некор, да и вывті унаӧн вӧліны помпа воропӧ кутчысьны кӧсйысьяс, — сійӧ бара заводитіс качайтны васӧ.
... Бӧрыннас Гриша эз вермы эськӧ висьтавны, дыр-ӧ ставыс тайӧ кыссис: со нин и Сергей Лехович дзикӧдз мудзӧма, ассьыс местасӧ сетіс городскӧй училищеса фуражкаа детинкалы, а ачыс кытчӧкӧ муніс.
Ланьтісны нин Дзиконскийлӧн чирӧм гӧлӧсӧн командирскӧй горӧдӧмъясыс — тыдалӧ, сійӧ бӧр гӧнитӧма аслас коляскаын.
Гришалӧн пельпомъясыс кутісны лоны свинеч кодь сьӧкыдӧсь.
— Тэ кыдзи татчӧ веськалін?
Гриша веськӧдчис.
Орччӧн сулаліс Арямов.
— А ме ӧнтай тіянӧс аддзылі, Фёдор Иванович!
— Гриша шуис сэтшӧмногӧн, быттьӧ кӧсйис радуйтны Арямовӧс.
— «Ӧнтай!»
— нерыштіс учитель.
— Тэнӧ коді татчӧ лэдзис?
— Ми отсасьны локтім.
— Отсасьысьяс!
— Разрешитӧма учебнӧй округлӧн циркулярӧн, — вӧчӧм удж вӧснаыс гордитчигтыр вочавидзис кытыськӧ бӧр воӧм Лехович, коді киас кутіс ёнакодь няйтсьӧм кавалерийскӧй картузсӧ.
— Грамотнӧйӧсь!
— шпыньмуніс Арямов.
— Отсасьысьяс-уджалысьяс!
Марш гортаныд!
— Фёдор Иванович, — тэрмасис Гриша (сылы вӧлі окота дырджык сёрнитны Арямовкӧд), — а збыль сійӧ, мый карсӧ сотӧны плӧтникъяс?
— Ичӧтик йӧюк!
— зумыштчӧмӧн шуис учитель.
— Эн больгы сійӧс, мый шуалӧны гырысь йӧйяс.
— А ӧдвакӧ йӧйяс, — кыліс неылын скӧр гӧлӧс: — сотчӧнысӧ ёнджыкасӧ купечьяслӧн керкаясыс, кодъясӧс страхуйтӧмаӧсь ыджыд сумма вылӧ!
Купеч пӧлучитас страховка, выль керка аслыс стрӧитас, каменнӧйӧс.
Плӧтникъяс йылысь сёрниыс оз йӧйяссянь пет...
Гриша видзӧдліс: сёрнитіс дженьыд пальтоа, латшкӧс, зумыд морт, видзӧднысӧ фабричнӧй.
— Мый нӧ, — неокотапырысь воча шуис сылы Арямов, — оз кӧ йӧйяс, то подлецъяс.
Пӧжалуй, тіян висьталӧмкӧд ме сӧгласитча.
Фабричнӧй ёся да зумыша видзӧдліс учитель вылӧ, сылӧн форменнӧй картуз вылӧ, сэсся бергӧдчис.
И тэрмасьтӧг муніс.
Лэбзьыштіс кытысянькӧ тӧвру, пӧльтыштіс курыд тшын нырыс долыд ыркыдӧн.
Гриша лэптіс юрсӧ: небесаыс заводитіс нин кельдӧдны.
Регыд и асыв!
— Марш гортаныд!
— командуйтіс Арямов.
И сы гӧлӧсысь Гриша кыліс, мый ӧні некытчӧ нин он воштысь, ковмас кывзысьны.
Сійӧ видзӧдліс пӧжар вылӧ.
Биыс вӧлі му бердас нин, раммӧма.
Вермисны йӧз, кодъяс неважӧн на ещӧ би море пӧвстын кажитчисны сьӧд карликъясӧн.
Стӧрӧжка местаын куйлісны-тшынасисны сьӧдасьӧм керъяс; тыдалӧ, найӧс кыскалӧмаӧсь багыръяснас пӧжарникъяс.
Ылын гажтӧма грӧзитӧмӧн горӧдіс гудок, сэсся мӧд.
Сідзкӧ, регыд нин югдас: карын первойясӧн садьмылісны заводъяс.
Гришалы эз вӧв окота мунны: сійӧ кӧсйис мыйкӧ сьӧлӧмсяньыс шуны Арямовлы.
— Со аддзанныд, — кывъяссӧ корсялігтырйи заводитіс сійӧ, — аддзанныд, учительяс пиысь пӧжар вылӧ ті воинныд ӧтнанныд...
Сідзкӧ, ті абу мукӧдъяс кодьӧсь...
— Мун, эн сёрнит, пӧжарнӧй кум!
— стрӧга торкис сійӧс Арямов.
— Мун гортад — узьны.
И Гриша да Лехович мунісны сэтысь.
Мудзӧмыс вӧлі приятнӧй: сійӧ быттьӧ звӧнӧн юргис доймысь сойясас.
Век жӧ найӧ эз весьшӧрӧ уджавны!
Но тайӧ радуйтан чувствоыс регыд быри: Гриша аддзис бокысь, мостӧвӧй вылысь, ещӧ асъя рӧмыд вӧснаыс омӧля на тӧдчысь фигураясӧс; тайӧ вӧліны нывбабаяс, кодъяс юръяссӧ ӧшӧдӧмӧн пукалісны асланыс тубрасъяс вылын.
Налӧн шуштӧм, вӧрзьӧдчывтӧг пукалӧмыс чуймӧдіс Гришаӧс.
— Кытысьӧсь найӧ?
— юаліс сійӧ.
— Сотчис ӧти лавка да стӧрӧжка...
биыс водзӧ эз мун.
— Пӧдвалса олысьяс, — дженьыда вочавидзис Лехович да сэсся эз кут сёрнитны.
Сылӧн блед чужӧмыс вӧлі зумыш, саӧссьӧма.
Сійӧ не то скӧрмӧма, не то зэв ёна вӧлі мудзӧма.
Мыйкӧ дыра реалистъяс мунісны кыв ни джын шутӧг.
Гриша видзӧдліс гӧгӧр.
Бӧрвылас век на разаліс лӧзовруд тшын, а сы пытшкын кӧнсюрӧ ыпнитлывлісны кольмӧдысь лӧз биторъяс.
И век сідзи жӧ, быттьӧ мыйкӧ виччысигтырйи, гажтӧма пукалісны мостӧвӧй шӧрын нывбабаяс.
Приречье весьтын тӧдчис нин небесалӧн чистӧй полоса, тыдалӧ, луныс лоӧ мича.
Шонді петтӧдз вӧлі ещӧ дыр на, а уличаяс кузя мунісны нин уна йӧз: вокзаллань — железнодорожнӧй мастерскӧйяслань, центрӧ — бумажнӧй фабрикалань, юлань — лесопильнӧй заводӧ.
Рабочӧйяс мунісны тэрмасьтӧг, но гырысь воськовъясӧн.
Кажитчӧ, сӧмын найӧ ӧтнанныс и владейтісны тайӧ часас карса уличаясӧн...
11
Тайӧ кадсянь Григорий Шумов да Сергей Лехович костын отношениеясыс вежсисны.
Кыдзкӧ ӧтчыд Сергей весиг корис Гришаӧс гуляйтыштны дамба вывті.
Вӧвлытӧм случай: зэв тшап третьеклассник кӧсйӧ прӧйдитчыны карті приготовишкакӧд орччӧн, кыдзи ӧткодькӧд.
И Гриша эз вермы ӧткажитчыны татшӧм честьысь.
Найӧ мунісны дамба вывті да чӧв олісны.
Кор Гриша — прӧстӧ сідзи, медым панны сёрнисӧ — висьталіс Сергейлы, мый Стрелецкийлы сійӧ уджйӧза, Лехович шыасис веськодьпырысь:
— Пустяки!
Вот тайӧ лунъясӧ меным папа ыстас деньга — ме тэнӧ выручита.
— Сэсся серӧктіс: — Ме ачым унаысь сюрлі «голубчик» гыжъяс улӧ.
Ӧнітӧ ме видзчысяджык: быть кӧ ковмас сылысь босьтны уджйӧзӧн рисовальнӧй бумага лист либӧ карандаш, то обязательнӧ мынта лун кык мысти, ог нюжӧд.
Но, а приготовишкаяс пиысь шоч морт сы ки улӧ оз сюрлы, быдӧнсянь ассьыс пай пӧлучитас.
— И уна сійӧ пӧлучайтӧ?
— Жалӧваньесьыс, дерт жӧ нин, унджык.
Сюсь!
Да тэ тӧдан, мый сійӧ водзсӧ служитлӧма сыскнӧйын?
Эз, Гриша эз тӧд та йылысь.
И мый сэтшӧм «сыскнӧйыс», сідзжӧ эз тӧд.
Лехович, сійӧ, кажитчӧ вӧлі, тӧдӧ ставсӧ свет вывсьыс.
Сідзи вӧлі артмӧ сылӧн висьталӧмъяс серти.
А висьтавліс сійӧ лӧсьыда, быттьӧ став вылас сералігтыр, кодъяс йылысь сёрнитіс.
«Гашкӧ, сійӧ смешитчӧм могысь мекӧд муніс да», — думыштіс Гриша да решитіс водзӧ чӧв овны.
Вӧлі рыт нин.
Двина ыпъяліс рытъя кыа югӧръяс улын, и кӧрт туй пос ӧшаліс сы весьтын, быттьӧ сьӧд чугуннӧй прӧшви.
Гришалӧн чӧв олӧмыс, тыдалӧ, вӧлі буретш колӧ Сергей Леховичлы.
Сійӧ ӧні сёрнитіс ланьтлытӧг.
Карын сійӧ олӧ нёльӧд во нин.
Сылы тані вӧлі тӧдсаӧсь не сӧмын став уличаясыс да переулокъясыс, но и йӧзыс, кодъяс олісны тайӧ уличаяс вылас.
— Миян карным аслыспӧлӧс: уна рӧма, кыдзи ситечысь вурӧм эшкын.
— Эшкын?
— юаліс Гриша.
— Но да, важ ситеч эшкын кодь, кодӧс вурӧма ичӧтик торъясысь.
Тані эмӧсь и латышъяс, и русскӧйяс, и полякъяс, и литовецъяс, и еврейяс, и немецъяс, и эстонецъяс...
Лехович кывъяс серти артмӧ, мый карын йӧзсӧ вӧлі торйӧдӧмаӧсь ӧта-мӧдсьыс синмӧн аддзытӧм перегородкаясӧн.
Весиг гуляйтны найӧ ветлӧны торйӧн: полякъяс гуляйтӧны ӧти улича вылын, еврейяс — мӧдын, немецъяс ветлӧдлӧны дамба вывті ёнджыкасӧ рытладорыс — любуйтчӧны рытъя кыанас.
Латышъяс — найӧ весиг ӧта-мӧдсьыс ӧтдортчӧны: Ригасаӧс либӧ Курземасаӧс некор он ӧтлаӧд Латгалияса «<lav>чонгал</lav>кӧд».
— А коді сійӧ — <lav>чонгал</lav>ыс?
— Но, миян ногӧн — пемыд, лӧсавтӧм...
сиктса морт.
Примернӧ тадзи.
А русскӧйяс — староверъяс — гуляйтӧны, вӧлӧмкӧ, вонас сӧмын ӧтчыд: йӧввыв дырйи.
Кокньыдик пальтояса, дукӧсъяса том йӧз сэки восьлалӧны Рижскӧй улича кузя нывъяслы паныд, найӧс кок увсяньыс да юр вылӧдзыс видзӧдігтыр да шуткаяс шуышталігтыр.
Нывъяс мунӧны помся.
Тайӧ — невестаяслӧн быд вося ярманга.
— Тэныд, збыль, та йылысь водзджык на...
— кватитчис Сергей.
— Вот ещӧ!
Мый ме, ичӧт?
Гашкӧ, ме аддзылі нин татшӧм ярмангасӧ да, мыйӧн тэ тӧдан?
Гриша весиг минута кежлӧ куньтыртліс синъяссӧ — да яснӧя быттьӧ ас водзсьыс аддзис измӧм чужӧма шудтӧм невестаясӧс да рӧзбойникъяслӧн кодь синъяса молодечьясӧс, кодъяс вӧліны Евлашка Лещов кодьӧсь.
А кор восьтіс синъяссӧ — муртса эз джӧмды: сылы паныд ньӧжйӧник локтіс немец Дамберг. Сылӧн, кыдзи и пыр, пельпом вомӧныс ремень йылын ӧшаліс фотоаппарат.
Орччӧн сыкӧд восьлаліс тешкодь зумыш чужӧма, прыщикӧсь, дзик на ещӧ детинка кодь том морт. Сы юр вылын вӧлі чуньлыс ыджда ичӧтик шапка, коді муртса-муртса ӧшйӧма шыльыда шырӧм юрчут йылас.
Дамберг кӧдзыда, веськодьпырысь видзӧдліс Гриша юр вевдорті да прӧйдитіс сы дінті; дерт, эз тӧд.
Гриша вашнитіс Сергейлы:
— Эсійӧс, сумкаасӧ, ме тӧда: тайӧ — Дамберг.
Ок, и мудер сійӧ!
— А ме случайнӧ мӧдсӧ тӧда — Альфредка Розенбергӧс.
Асьсӧ петкӧдлӧ...
фу ты, ну ты!
А ачыс меысь ичӧтджык.
Сійӧ Ригаысь воис.
Ме кывлі, кыдзи сійӧ Познанский ордын бильярдӧн ворсігӧн ошйысис.
— Тэ волывлан Познанский ордӧ?
— зэв ёна повзьӧмӧн юаліс Гриша.
«Познанский» — тайӧ пемыдвиж вывескаа ыджыд пивнӧй. Вывеска вылас рисуйтӧма еджыд быг колпака кружка, а орччӧн — кык бильярднӧй шар да копьё кодь кузь кий.
— Пыравлывла мукӧддырйи, — сідз-тадз шуис Лехович, — ворсыштны гоз-мӧд партия.
И сійӧ ӧні паніс сёрни бильярд йылысь, сы йылысь, мый Познанский ордӧ пыравлыны, дерт, рискуйтана делӧ: сэтчӧ вермас локны и Стрелецкий — сійӧ векджык пырӧ чёрнӧй ходӧд.
И кутшӧмкӧ реалистӧс кӧ нин кутас, сылы бур оз ло.
Но реалистъяс сёрнитчӧмаӧсь пивнӧйса кӧзяиныскӧд: надзирательӧс чёрнӧй ходӧд лэдзтӧдз сійӧ лэдзӧ реалистъясӧс параднӧйӧд ывлаӧ.
Правда, неылын сэні городӧвӧй сулалӧ, но сійӧ мӧдарӧ бергӧдчас, кор пивнӧйысь петӧны гимназистъяс да реалистъяс: сійӧ сідзжӧ сёрнитчӧма Познанскийкӧд.
Гриша ньӧтчыд на эз аддзыв бильярдсӧ, аддзыліс сӧмын вывеска вылысь шаръяссӧ.
Сійӧ корис Сергейӧс висьтавны, кыдзи ворсӧны бильярднас, мыйысь шаръяссӧ вӧчӧма, кыдзи найӧс кучкалӧны кийнас.
Бильярд йылысь сёрнитігӧн найӧ ӧдйӧ вунӧдісны на дінті сӧмын на прӧйдитысь немецъяс йылысь: Дамберг да Альфред Розенберг йылысь, кодлы стӧч нелямын во мысти вӧлі сиӧма помавны ассьыс олӧмсӧ Нюрнбергын, виселица вылын.
... Юсянь кутіс ыркйӧдлыны яйӧдз йиджтысьысь кӧдзыд тӧв.
Двиналӧн гыясыс чусмӧмаӧсь, мӧдар берегыс нюжӧдчӧма ӧти сьӧд визьӧ; тӧвныр сэтысянь вайис лыс дук.
Сёрнитчытӧг Лехович да Гриша лэччисны дамба вылысь улӧ.
Берегас бадь пуяс сьӧд увъяснас нюжӧдчӧмаӧсь розӧвӧй небесалань.
Ӧти пу нюкыльтчӧма ва весьтӧ, пӧшти инмӧдчӧма аслас стволнас сы бердӧ; ствол вылас, бура меститчӧмӧн, кодкӧ пукаліс седлӧын моз верзьӧмӧн.
Воисны матӧджык — и Гриша тӧдіс Вячеслав Довгеллоӧс.
— Тэ мый тані вӧчан?
Вячеслав чеччыштіс муӧ.
— В-видзӧдлы, — шуис сійӧ.
Ю мӧдарладорас сулаліс кык судта керка.
Мӧд судтаас ӧшиньясыс, рытъя кыасӧ отражайтігтыр, дзирдалісны чим гӧрд рӧмӧн.
— А мый сэтысь видзӧднысӧ?
Керка — керка и эм.
Кутшӧмӧсь и мукӧдъяс.
— А-абу, абу мукӧдъяс кодь.
Сэні вӧлі вӧрын олысь вокъяслӧн жандармъяскӧд медбӧръя тыш.
— Мыйӧн тэ тӧдан вӧрын олысь вокъяс йылысь?
— гораа юаліс Гриша — и весиг сьӧлӧмыс сылӧн вӧрзис...
Вячеслав чӧв оліс.
Сы пыдди вочавидзис Лехович:
— Но, неважӧн на карын сӧмын и вӧлі сёрни на нылысь.
Тэ тані ачыд неважӧнсянь на, та вӧсна, гашкӧ, и эн кывлы.
— Абу сідз, ме кывлі, — ревнивӧя шуис Гриша, — ме найӧс и аддзылі!
Аслам синъясӧн!
Лехович кузя шутёвтіс — тыдалӧ, эз верит.
И Гриша тэрмасигтыр заводитіс висьтавны Кейнин йылысь, Пеньяныса лютеранскӧй вичко йылысь — сэні сідзжӧ вӧлі тыш, «<lav>лиго</lav>» лунӧ...
Тыш бӧрас вӧрын олысь вокъяс код тӧдас кытчӧ мунісны.
И сэсся найӧс некод нин эз аддзыв.
— А-а, — шуис Сергей Лехович, — сідзкӧ, медбӧръяыс, коді найӧс аддзылӧма, вӧлӧма Григорий Шумов.
Смешитчӧм вӧлі явнӧй.
Гриша дӧзмис.
— А тӧдан, мый вӧсна тэ найӧс он радейт?
— Леховичлысь юаліс сійӧ.
— Тэ он радейт вӧрын олысь вокъясӧс сы вӧсна, мый тэ озыр.
А найӧ абу озыръяс дор, абу.
Найӧ на дор, кодъяс нужда терпитӧны.
— Аттьӧ.
Тӧлкуйтін, — кӧдзыдакодь вочавидзис Лехович.
— А мыйӧн тэ тӧдан, мый ме найӧс ог радейт?
— Тэ ачыд кымынысь висьтавлін, мый тэнад батьыд озыр.
А озыръяс — но, сэні разнӧй помещикъяс, купечьяс — найӧ вӧрын олысь вокъясысь полӧны.
— Йӧй тэ!
— Тэысь абу йӧйджык.
Пинясигтырйи детинкаяс тӧдлытӧгныс воисны кӧрт туй пос дорӧ.
Кузь — верст кузя — тӧварнӧй состав грымакылігтыр муніс сылӧн настил кузя, и чугуннӧй балкаяс дыр жуньгисны басовитӧй струнанас...
— Мун ӧтнад!
— дзикӧдз скӧрмис Сергей Лехович вылӧ Гриша.
— А ме муна Вячеславкӧд ӧтлаын.
— Ок, и дурень!
— Тэысь тӧлкаджык!
Сергей лэптыштліс пельпомъяссӧ, думайтыштіс, видзӧдліс Гриша вылӧ.
Сэсся, веськодьпырысь шутьляліг да стекӧн ӧвтчигтырйи, бӧр мӧдӧдчис гортас ӧтнас.
Гриша видзӧдыштіс сы бӧрся...
Оз, жалитны оз сулав; батьыссӧ гӧгӧрвоӧ йӧзӧс.
«Озыръяскӧд эн другась».
Довгелло сулаліс, зепъясас пыдӧ сюйӧма кияссӧ, неуна мышкыртчӧма.
— Кӧдзыд тэныд али мый?
— скӧрысь юаліс Гриша.
— Абу.
— Мыйла нӧ йӧжгыльтчӧмыд?
— Ме эг йӧжгыльтчы.
Да, татшӧмкӧд, кыдзи Довгелло, настӧящӧй сёрни оз артмы.
И век жӧ Гриша оз кут жалитны Сергей Лехович йылысь, кӧть сійӧ и третьеклассник и кык пыдди сёрнитӧ!
Мед сійӧ сёрнитас Лев Сапегакӧд либӧ кодкӧдкӧ сэні ещӧ аслас компаниясакӧд.
— Тэ ӧнтай семиклассник Дзиконскийӧс мыйла нимтін крючокӧн?
— Вячеславлысь юаліс сійӧ.
— Д-да ӧд став полицейскӧйяссӧ тадзи нимтӧны.
И городӧвӧйӧс и полицмейстерӧс.
Но, а сійӧ — бать вӧснаыс.
— И жандармъясӧс тадзи нимтӧны?
— И жандармъясӧс тадзи жӧ.
— Тэ висьталан вӧрын олысь вокъяс йылысь ставсӧ, мый тӧдан?
— Мунам ме ордӧ.
Висьтала.
Тэ сідзи и эн пырав.
А кӧсйысьлін.
— Тӧдан, мыйла ме тэ ордӧ эг пырав?
Ме выльысь заводиті лыддьыны «Тарас Бульбаӧс».
Тэ ордӧ мунны — сідзкӧ, колӧ книгасӧ нуны.
А меным жаль...
— Нинӧм.
Видз ӧні кежлӧ ас ордад.
— Тӧдан мый?
— выльысь кыпыда заводитіс Гриша.
— Татшӧм книгаыс свет вылас ещӧ эз на вӧв!
И, колӧ чайтны, оз ло сэсся некор!
— А тэ уна книга нин лыддин?
— Уна, — падъялігтыр вочавидзис Гриша.
— Ме сӧмын багатыръяс йылысь кымын книга тӧда.
Но, «Тарас» ставсьыс бурджык.
Сравнитны оз позь.
... Зэв ичӧтик, сӧстӧм да мыйлакӧ вывті чӧв-лӧнь кык комнатаа квартираӧ веськалӧм бӧрын, кӧні олісны Довгеллояс, Гриша чӧв ланьтіс.
Вячеслав мамлӧн, косіник чужӧма нывбабалӧн, синъясыс вӧліны сэтшӧм тӧждысянаӧсь, мый Гриша пырысьпыр жӧ кутіс асьсӧ чувствуйтны мыжаӧн: мыйла татчӧ воис — тыдалӧ, эз ас кадӧ.
Ядвига Осиповна — тадзи шуисны тайӧ жугыль нывбабасӧ — кыв ни джын шутӧг пуктіс детинкаяс водзӧ чай, сукаръяс да пырысь-пыр жӧ муніс мӧд комнатаас.
Гриша вочасӧн видзӧдаліс гӧгӧр.
Мебельыс вӧлі буретш квартира сертиыс: зэв ичӧтик камод, кодӧс вевттьӧма кыӧм турунвиж пызандӧраӧн, морт тушаысь дженьыдджык ичӧтик диван — татчӧс ногӧн «канапка», — никелевӧй лампаа гӧгрӧс пызан...
И быдлаын синъяс улӧ веськалісны омӧль чужӧма, ичӧтик уска брюнетлӧн портретъяс: найӧ ӧшалісны стенъясын, ракушкаясысь клеитӧм рамкаясын сулалісны камод вылын.
— Тэнад батьыд?
— дӧгадайтчис Гриша.
— Менам папа, — надзӧникӧн вочавидзис Довгелло.
Яндысьӧмыс бара сьӧкыда друг шымыртіс Гришаӧс, а сійӧ тайӧс эз радейтлы: букыштчис, ланьтіс.
Ядвига Осиповна мӧд комнатасяньыс, дерт, кывліс, кыдзи сійӧ броткӧбтіс: «батьыд».
— Тэ мый?
— кутіс тӧждысьны Вячеслав.
— Нинӧм.
Гриша водзӧ чӧв оліс, видзӧдіс аслас кок улӧ.
Чайсӧ эз и видлы.
— <ns>Т-тэ</ns> мыйла юалін Дзиконский йылысь?
— Окота лои и юалі.
— <ns>В-век</ns> жӧ?
— Сійӧ менам враг.
— Пиыс али батьыс?
— Но, дерт жӧ, пиыс.
Батьсӧ ме и ньӧти ог тӧд.
— Дзиконскийлӧн батьыс...
— заводитліс Довгелло.
Но Гриша торкис:
— А эновтам найӧс!
Эновтам найӧс кыкнаннысӧ — и батьсӧ и писӧ!
Тэ кӧсйылін меным висьтавны вӧрын олысь вокъяс йылысь.
— Дзиконскийлӧн батьыс тышкасьліс вӧрын олысь вокъяслы паныд.
А найӧ сылысь веськыд кисӧ чегӧмаӧсь.
Абу дзик кисӧ, а со таті, — Вячеслав индіс аслас пельпом вылӧ, — вот таті, ключицасӧ.
И та бӧрын сылӧн киыс оз действуйт.
Найӧ кӧсйӧмаӧсь сійӧс вины.
— Сы вӧсна, мый сійӧ полицмейстер?
— Сійӧ сэки абу на полицмейстер вӧлӧма.
Сійӧ вӧлӧма жандарм.
Но, эз прӧстӧй, а офицер.
Тайӧ нин бӧрынджык, шуӧны, награда пыдди сійӧс назначитӧмаӧсь полицмейстерӧн.
— Да мый тэ пыр на Дзиконский йылысь!
Висьтав вӧрын олысь вокъяс йылысь!
— <ns>В-войнас</ns> вӧрын олысь вокъяс гусьӧн чукӧртчӧмаӧсь юсайса сійӧ керкаас, код вылӧ ме индылі тэныд.
Кӧсъян, ветлам аски сэтчӧ...
Вуджам кӧрт туй пос вывті — и Курляндияӧ.
Сӧгласен?
— Сӧгласен.
— <ns>В-видзӧдыштам</ns> кӧть двор вылас...
кӧть пос вылас, код кузя найӧ кайӧмаӧсь вылыс судтаас!
Найӧ кайӧмаӧсь да игнасьӧмаӧсь сэтчӧ, войнас.
Тупкалӧмаӧсь ӧшиньяссӧ...
Тайӧс ме ог ачым лӧсьӧдлы, ог, меным ӧти тӧдысь морт висьталіс...
Тупкалӧмаӧсь ӧшиньяссӧ, заводитӧмаӧсь печатайтны.
Найӧ вӧлӧм печатайтӧны народлы письмӧяс, кылан?
На бӧрын пызан вывсьыс аддзӧмаӧсь быдса куим эшкын.
Пызаныс зэв ыджыд, и сы вылын ватнӧй эшкынъяс: вокъяс эшкынъяс вылас пуктылӧмаӧсь печатнӧй машинасӧ, медым улича вывсяньыс эз кывны, кыдзи найӧ печатайтӧны.
Машинасӧ бӧрыннас абу аддзӧмаӧсь: вокъяс нуӧмаӧсь сійӧс, удитӧмаӧсь!
— Абу нин, сідзкӧ, сэтшӧм сьӧкыд?
— Кыдз нӧ!
Лэптыныд он вермы!
Но, а вынъясыс кутшӧмӧсь вӧрын олысь вокъяслӧн?
— Тӧда.
Быд жандармлӧн вӧлӧма револьвер.
И шашка.
А вокъяс ассьыныс оружиесӧ кольӧмаӧсь вӧрӧ.
Ог тӧд мыйла.
Револьверъяслы паныд куш кияснад мый вӧчан?
— Эк!
Колӧ жӧ сідзи лоны!
А кыдзи жандармъяс тӧдмалӧмаӧсь, мый вокъяс воӧмаӧсь сэтчӧ?
— Висьталӧны, найӧс вузалӧма керкаса кӧзяиныс.
Но вот, вокъяс печатайтӧмаӧсь войбыдӧн ставсӧ, мыйта вӧлӧм колӧ, а асъядорыс видзӧдлӧмаӧсь ӧшиньӧдыс.
Видзӧдлӧмаӧсь — аддзӧны: ӧдзӧсъяс дорас жандармъяс.
И быд ӧшинь дорын жандарм.
Кӧкъямыс ӧшинь — кӧкъямыс жандарм.
Ставныс револьвераӧсь.
Накӧд офицер.
Тайӧ и вӧлӧма Дзиконскийыд.
Кытчӧ воштысьны?
Ӧдзӧсъясӧд он пет — жандармъяс пырысь-пыр жӧ кватитасны.
Сэки вӧрын олысь вокъяслӧн старшӧйыс...
— Кейнин!
— горӧдіс Гриша.
— Ог тӧд, кыдзи сійӧс шуӧны.
Сійӧ сетӧма команда лӧсьӧдчыны тыш кежлӧ.
И тайӧ команда сертиыс вӧрын олысь вокъяс мӧд судтасянь ӧшиньяс пырыс чеччыштӧмаӧсь быдӧн аслас жандарм вылӧ.
Но вот, сэки и чегӧмаӧсь Дзиконскийлысь пельпом лысӧ.
Кык жандарм, кодъяс сулалӧмаӧсь ӧдзӧс дорас, кӧсйӧмаӧсь лыйлыны — абу удитӧмаӧсь.
Револьверъяссӧ кобураяснас налысь мырддьӧмаӧсь.
Шнуръясыс сӧмын кольӧмаӧсь...
— А сэсся?
— А сэсся вокъяс бара вӧрӧ мунӧмаӧсь.
— Эм ӧти морт, — надзӧник заводитіс Гриша, — ме сідзжӧ тэныд ог вермы висьтавны ӧні, кыдзи сійӧс шуӧны.
Сійӧ спаситчӧма смертьысь вӧрын олысь вокъяс ордын.
Жандармъяс кӧсйылӧмаӧсь ӧшӧдны сійӧс...
Ӧдзӧс дорын ньӧти шумтӧг тыдовтчис Вячеславлӧн мамыс.
Детинкаяс чӧв ланьтісны.
Ядвига Осиповна чорыда воча кутӧма косіник кияссӧ да мӧдіс шуавны муртса кывмӧн:
— Челядь, оз ков та йылысь...
— Сэсся вашнитіс, быттьӧ пыдісянь лолыштіс: — О, енмӧй, енмӧй!
— И бӧр муніс.
Гриша чӧв оліс, сылы вӧлі сьӧкыд.
Сэсся друг сувтіс:
— Прӧщайтлы, ме муна!
Вячеслав кватитіс сійӧс пельпомъясӧдыс да пӧся вашкӧдіс дзик банбок бердас:
— Ме тэныд мӧдысь ставсӧ объяснита.
Мам дырйи та йылысь оз позь...
Тэ он скӧрав?
Сійӧ шога видзӧдіс, кыдзи пасьтасис Гриша.
Сэсся кватитіс ассьыс пальтосӧ, чӧвтіс пельпомъяс вылас:
— <ns>К-колльӧдышта</ns> тэнӧ.
Ывлаын вӧлі дзик нин пемыд.
Небесаын кодзувъяс эз вӧвны.
Тӧлыс нетшыштіс-восьтіс пӧвйысь вӧчӧм сарайлысь лёкиник ӧдзӧссӧ, и сійӧ бовъяліс ӧтарӧ-мӧдарӧ, дзуртіс дзиръяс йылас.
Тыдалӧ, заводитчӧ лёк поводдя.
Вячеслав нуӧдіс Гришаӧс двор кузя, но эз улича вылӧ петанінӧ, а кытчӧкӧ бокӧ, пемыдас.
И муртса тӧдчысь пес чипас сайын, дрӧжжитігтыр да тырӧм лов шыӧн, заводитіс висьтавны аслас бать йылысь.
Землемер Довгеллоӧс виӧмаӧсь черносотенецъяс, гашкӧ, буретш найӧ, кодъяс кольӧм во перйисны синъяссӧ студентлысь.
Найӧ грӧмиталісны беззащитнӧй йӧзлысь керкаяссӧ, грабиталісны, а Вячеславлӧн батьыс уськӧдчӧма на вылӧ беддьӧн — мӧд оружие сылӧн абу вӧлӧма.
Сэки кыз лабазник тэрмасьтӧг кучкӧма сылы кӧрт лӧмӧн кӧсичаас.
Сэтчӧ воӧмаӧсь рабочӧйяс — быдса дружина, — но морт виысьяс пышйӧмаӧсь.
Сэсся на пиысь некодӧс абу аддзӧмаӧсь...
Вячеслав висьталіс вашкӧдӧмӧн, кӧть эськӧ гӧгӧр некод эз вӧв тайӧ гажтӧм дворас.
Тӧлыс лӧнис.
Заводитіс шочиника войтавны зэр; пемыдсьыс, пес чипассянь, нырӧ чашнитіс пипулӧн курыд дук.
Гришаӧс босьтіс дрӧж — эз кӧдзыд вӧсна.
Сійӧ горша, быттьӧ аслас став сьӧлӧмнас, кывзіс выль другыслысь — ӧні сійӧ бура тӧдіс, мый Вячеслав — сылӧн друг, кодӧс Гриша эз пырысь-пыр первойсӧ тӧдмав...
А гашкӧ, другысь на унджык: гашкӧ, найӧ йитчасны нэм чӧж кежлӧ вокъяс моз, кыдзи Кейнин да Сметков!
— Мам дырйи та йылысь оз ков...
— Довгеллолӧн гӧлӧсыс ори.
— Эн бӧрд, — надзӧникӧн шуис Гриша.
— Ме ог бӧрд...
Батьӧс эз тані вины — уездын.
Ми бӧрыннас нин тӧдмалім, недель мысти.
Мама первойсӧ век кевмис...
век кевмис костёлын, сэсся дугдіс...
Училищеын тайӧ ставтор йывсьыс некод оз тӧд, ме сӧмын тэныд...
Кор Гриша медбӧрын прӧщайтчис Вячеславкӧд да коли ӧтнасӧн, сылы бара дум вылас уси сійӧ рытыс, кор сійӧ первойысь на воис батьыскӧд карӧ.
Синъяс водзас кыптіс ю вылын свинеч рӧма да вир гӧрд дзирдалӧм, гӧгӧр личкысь сап пемыд, тошка кузнечлӧн синваыс: Савкасӧ, сылысь писӧ, Альфред Тизенгаузен вӧчис калекаӧн и сійӧс эз вӧв накажитӧма.
Коді вермис накажитны баронӧс?
... Бара воссис Григорий Шумов водзын лёкӧс туналана мир, пемыд, скӧр.
Но сійӧ тӧдіс нин: му вылын эмӧсь повтӧм йӧз — найӧ тышкасьӧны сьӧд мирлы паныд, оз жалитны ассьыныс олӧмнысӧ!
12
Дамба вывті прогулка бӧрын Сергей Лехович, тыдалӧ, збыльысь ёна лӧгасьӧма Гриша вылӧ.
Гортас сійӧ сёрнитіс сӧмын Зыбинкӧд, часъяс чӧж тӧлкуйтіс аслас рӧдняяслӧн имениеын верзьӧмӧн ветлан вӧвъяс йылысь.
Мый нӧ, мед ошйысьӧ, эм кӧ мыйӧн.
Но та дырйи Лехович мыйлакӧ видзӧдіс эз Зыбин вылӧ, а Гриша вылӧ — веськыда.
Сідзкӧ, лӧгалӧ.
Тайӧ гуся лӧгалӧмыс кыссис дыр — дзик ноябрь тӧлысьӧдз.
Ноябрын друг кӧдздӧдіс, уси лым.
Сійӧ муртса-муртса вевттис му веркӧссӧ, а белковскӧй квартирантъяслӧн гажтӧм комнатаӧ велавтӧм вӧснаыс лои нин ёна югыдджык, весиг косясьлӧм шпалеръяс вылын розӧвӧй цветъяс быттьӧ вошины, стенъясыс кажитчисны белитӧмаӧн — татшӧм кыпыда татчӧ пырис медводдза тӧвся лун.
Воскресенье лун кузя Зыбин ещӧ туплясис на вольпась вылас, ичӧтик Жмиль занимайтчис аслас радейтана делӧӧн: мыйкӧ нятшкигтырйи пукаліс ӧшинь дорын да сюся видзӧдіс ветлысь-мунысьясӧс, а Лехович жугалӧм зеркалӧ тор водзын видзӧдіс выль картузсӧ.
Сійӧ вурӧдіс картузсӧ заказ серти сы бӧрын, кор важсӧ тшыкӧдіс пӧжар дырйи.
Заказ серти вурӧм картуз, дерт, вӧлі озырлунлӧн признакӧн: нарошнӧ ичӧтик герба, коді ылісяньыс вӧлі офицерскӧй кокарда кодь, ичӧтик полеяса, кодъяс вӧліны шобді пирӧг кодь небыдӧсь.
Сійӧ кадъясӧ медся моднӧй.
Дерт, эз ставыс вермыны вӧтчыны тайӧ мода бӧрсяыс.
Реалистъяс пиысь унджыкыс новлісны обыкновеннӧй картузъяс — гырысь ёсь полеяса, лёкиник паськыд герба; сэні лаврӧвӧй лапъяс чурвидзисны шергӧдӧм вит чунь моз.
Тайӧ лёкиник картузъясыс гӧраясӧн куйлісны магазинъяс прилавокъяс вылын, налы весиг эз пӧлагайтчыны картонкаяс.
Сэтшӧм картузыс вӧлі и Гриша Шумовлӧн.
Но сійӧ эз вежав Леховичлы, эз.
Сійӧ весиг мӧдарӧ бергӧдчис третьеклассниксянь, эз кӧсйы видзӧдны, кыдзи Лехович любуйтчӧмӧн лӧсьӧдӧ лакируйтӧм кӧзырёк улысь тыдовтчӧм юрси пратьсӧ: старшеклассникъяслӧн высшӧй тон, кодлы подражайтіс Лехович.
Тайӧ здукас ӧшинь улын кыліс вӧв кок шы, кузя — сиктса ног — гӧрӧктіс вӧв.
Ичӧтик Жмиль повзьӧмӧн чеччыштіс бокӧ.
— Мый тайӧ тэ, детинка, вӧлысь повзин?
— серампырысь юаліс Лехович.
Жмиль чӧла видзӧдіс ас водзас вӧрзьытӧм синъясӧн.
Ӧдзӧсас кутісны гораа таркӧдны.
Лехович пӧрччис выль картузсӧ, шыбитіс сійӧс пызан вылӧ да нюжӧдӧмӧн горӧдіс:
— <ns>Ан-тре</ns>!
Комнатаӧ пырис зэв гӧрд чужӧма, вывлань гартыштӧм кузь уска, сарӧг верблюд куысь вурӧм курткаа, кодлӧн вурысъясас вӧліны кучик кантъяс, да дзик кынӧмӧдзыс гӧленьяса охотничӧй сапӧга кыз морт.
Ичӧтик Жмиль тэрмасигтыр котӧртіс сы дінӧ да окаліс сылысь гӧрд кисӧ.
Кыз морт юалӧмӧнмоз видзӧдліс крӧватьын куйлысь Зыбин вылӧ да гораа шуис:
— Кора прӧститны: вои ме зэв водз...
Ме имеита удовольствие аддзыны пан Леховичӧс?
Зыбин чӧв оліг пыркнитыштіс юрсӧ.
— Тайӧ ме — Лехович, — шыасис Сергей.
Кузь уска морт колснитіс каблукъяснас:
— Юзеф Жмиль, рушонскӧй помещик.
Ме тіян йылысь кывлі унатор, пан Лехович.
Но ме эг чайт, мый ті татшӧм томӧсь.
Пошкигтыр да чужӧмсӧ чышъянӧн чышкаліг сійӧ видзӧдліс ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Лехович мыччис сылы розя улӧс.
Гӧсть пуксис — и улӧсыс нораа дзуртыштіс.
— Да, ме эг чайт, мый ті татшӧм томӧсь.
Но всё равно.
Менам тіянӧдз эм мог.
Сійӧ скӧрысь видзӧдліс Жмиль-младшӧй вылӧ, и мӧдыс мыжа моз лэдзис синъяссӧ улӧ.
— Аддзанныд гут куталысьсӧ?
Займитчӧй сыкӧд, кора кыдзи благороднӧй мортӧс.
Став предметъяс кузя.
Веськӧдӧй благосклоннӧй внимание: двойкаясысь оз мынлы.
Сійӧ шойччыштіс кузь речь бӧрын.
Сэсся бара заводитіс:
— Ме, пан Лехович, имеиті честь коркӧ велӧдчыны сійӧ жӧ учебнӧй заведениеас, кӧні и ті...
эк-хм...
сэтшӧм бура велӧдчанныд.
Но ме, веськыда висьтала, ме эг бура велӧдчы.
Дробьяс!
Дробьяс, мед найӧ му пыр мунасны!
Веськыда кӧ шуны: мыйла найӧ Жмильяслы?
Меным тырмымӧн сійӧ дрӧбыс, кодӧс ме сюяла кыйсигӧн аслам ружье стволӧ.
Хы-хы-хы!
Тэ мый?!
— друг сійӧ горӧдіс пи вылас, кодлӧн чужӧм вылас тыдовтчис мыйкӧ нюммунӧм сяма.
— Сувт веськыда!
Юртӧ вылӧджык!
Гут куталысь...
Тэ кӧ гортӧ воан второгодникӧн, кыдз пу ньӧрйысь мыйкӧ чӧскыдджыкӧс эн виччысь, кылан?
Лехович сулаліс вӧльнӧя, ӧдзӧс кӧсякӧ мышнас мыджсьӧмӧн; мича юрси пратьыс сылӧн вӧлі лэччӧма шуйга синкым вылас.
Сійӧ весиг шпыньмуныштіс, ачыс ӧчередьӧн видзӧдлывліс Жмильяс вылӧ.
Но сэки Жмиль-батьыс бергӧдчис сыладорӧ аслас став грузнӧй тушанас да кутіс немъяндысьтӧг видзӧдны сы вылӧ; тайӧ некыдзи эз йитчы помещиклӧн неважӧнся галантностькӧд.
— Пан — дворянин?
— немвиччысьтӧг юаліс сійӧ.
Лехович друг зэв ёна гӧрдӧдіс.
И кызмырдӧнмоз шуис:
— Тайӧ ӧмӧй касайтчӧ делӧыслы, кодӧс ті имеитанныд «ме дорӧ»?
— Дворянинӧс ме пырысь-пыр жӧ тӧда.
Дворянинлӧн эм гонор, честь.
Кыдзи благороднӧй мортлы висьтала веськыда: ме эськӧ и менам дышпозлы репетиторӧс эг медав.
Ме эськӧ и гимназияӧ сійӧс эг сет.
Э, Жмильяс гимназияяссьыд бурсӧ этша аддзылісны.
Но — гӧтырӧй!
Менам гӧтырӧй — тӧдӧй жӧ ті — помавліс <rus>институт благородных девиц</rus>.
«О, господи!
— горзӧ ме вылӧ.
— Кольны питӧ дворянинлы быть колана образованиетӧг!» — «Ладнӧ, — шуа.
— Дугдӧй, мадам, чирзынытӧ.
Сетам гут куталысьлы образование».
— Помещик мыйвынсьыс кучкис аслас зэв ыджыд кинас сапӧг гӧленяс:
— Да ӧд тайӧ образованиеыс оз жӧ пыр сылы юрас.
Но оз пыр!
А сэні мӧдӧдчасны дробьяс, мед найӧ му пыр мунасны!
Ме нин сійӧс частнӧй гимназияӧ...
реальнӧйӧ эг и думыштлы сетны, тӧда, кутшӧм преникъясӧн сэні вердӧны, — сэні квайтӧд классянь прӧйдитӧны бесконечнӧ малӧйяслысь анализ.
— Кыз морт лэптіс чуньсӧ да, ёна полігтыр, паськӧдіс синъяссӧ: — Бесконечнӧ!
Лехович бара шпыньмуніс.
Жмиль-бать чужӧм вылӧ быттьӧ скӧрмӧмысь чепӧсйис лӧзовгӧрд вир:
— Шайтӧн!
Вӧзъя быд урокысь ӧти шайт!
Заводитланныд?
Сергей лӧсьӧдіс плеш вывсьыс юрси пратьсӧ да мыйкӧ дыра мысти вочавидзис:
— Но, гашкӧ, заводитлыны.
Заводитлыны позьӧ.
Рушонскӧй помещик чеччыштіс места вывсьыс, кыкнан кинас топӧдіс Леховичлысь кисӧ, кутіс сійӧс сідзи тракйыны, быттьӧкӧ лои зэв рад:
— Главнӧйыс сійӧ, мый менам дышпозйыс век лоӧ тіян водзын!
Та вӧсна и сета быд урокысь ӧти шайт!
— Сійӧ ӧш моз видзӧдліс пи вылас: — Кывзысь тайӧ том мортыслысь, пан Леховичыслысь, кыдзи менсьым!
Кыдзи рӧднӧй батьлысь, гӧгӧрвоин?
Детинка полігтырйи довкнитіс юрнас.
— Колльӧдан менӧ экипаж дорӧдз.
Помещик колснитіс каблукъяснас, прӧщайтчис Леховичкӧд, думыштчӧмӧн видзӧдліс Гриша вылӧ, Зыбин вылӧ и, тадз сулалыштӧм бӧрын, решитіс, мый накӧд прӧщайтчыны дзик нинӧмла, да петіс; сійӧс колльӧдіс пиыс.
Лехович нёровтчис аслас койка вылӧ:
— Аддзылінныд полокалӧсӧ?
Гриша видзӧдіс сы вылӧ зывӧкпырысь: но и горш, тыдалӧ!
Батьыс сылы быд тӧлысь ыстӧ деньга, но век на сылы этша...
Жмильлы эз ковмы сыкӧд дыр сёрнитчыны.
Озырнас озыр, а шайт вылад ыштіс!
Гриша матыстчис ӧшинь дорӧ.
Кухарка Настя кыӧм повозкаысь ректіс ичӧтик бӧчкаяс да мешӧкъяс — тыдалӧ, картупель.
— А мыйла тэныд деньгаыс?
— Зыбин койка вывсянь кыліс сибдыштӧм бас.
— Згӧдитчас, — дженьыда вочавидзис Лехович.
— Имениеыд — мыйыс сэні абу...
Вӧвъяс, и скакӧвӧйяс и кутшӧмӧсь ещӧ сэні, а тэныд, видзӧдтӧ, урокъясӧн колӧ занимайтчыны, нервъястӧ ассьыд тшыкӧдны!
— Тайӧ нин менам делӧ!
Гриша век на видзӧдіс ӧшиньӧд.
Помещик коркӧ и пуксис кыӧм повозкаӧ; ичӧтик Жмиль котӧртіс сы дорӧ да бара окыштіс сылысь кисӧ.
Вӧлыс гораа гӧрӧктіс, и повозкаыс журӧбтіс кӧлесаяснас выльӧн на усьӧм первойя лым кузя да колис ас бӧрсяыс сьӧд след.
Та бӧрын Сергей Лехович дугдіс сёрнитны и Зыбинкӧд.
Тадзи нин, тыдалӧ, век овлӧ: кор йӧз олӧны ӧта-мӧдныскӧд дзик орччӧн, то либӧ заводитӧны дружитны, либӧ дӧзмасны ӧта-мӧд выланыс.
Училищеысь воӧм бӧрын да тэрмасигтыр ӧбедайтӧм мысти Лехович, некод вылӧ видзӧдлытӧг, пуксьыліс кутшӧмкӧ книга сайӧ, кодӧс лыддис зэв ыджыд вниманиеӧн.
Зыбин важ привычка сертиыс унаысь чукӧстлывліс сійӧс, Лехович эз шыасьлы.
Сэки Зыбин, коді дӧзмыліс сы вылӧ татшӧм ногӧн веськодя видзӧдӧмысь, заводитліс ньӧжйӧник ёся шуавны:
— А, лысьта юавны, кутшӧм именнӧ пӧрӧдаа вӧвъяс изволитанныд видзны асланыд усадьбаын?
Сергей и тайӧ кывъяссӧ эз кыв.
Медбӧрын, быттьӧ садьмӧм бӧрын, видзӧдліс шпыннялысь Зыбин вылӧ, кватитіс картузсӧ да петіс прихожӧйӧ — пасьтасьны.
Та бӧрын воши дыр кежлӧ, сёр войӧдз.
Войнас Гриша садьмис вашкӧдӧмысь, коді кыліс, кыдзи сылы кажитчис, дзик пель дорас.
Кодкӧ и збыльысь матісянь вашкӧдіс:
— Узян?
Тайӧ ме, Сергей.
— Узя, — дӧзмӧмпырысь вочавидзис Гриша.
— А мый, бара пӧжар?
— Абу.
— Сідзкӧ, мыйла нӧ садьмӧдін?
Унмӧй локтӧ.
— Кывзы, — вашкӧдіс Сергей.
— Кывзышт жӧ, ме решиті тэныд веськыда висьтавны...
— Мый йылысь?
— Ме тэнӧ пӧръявлі.
Ме век пӧръявлі.
И бать йылысь, быттьӧ сійӧ менам озыр помещик, и вӧвъяс йылысь.
Дзик став йывсьыс.
— А мыйла?
— Ачым ог тӧд, мыйла.
— А коді нӧ тэнад батьыд?
— Конторщик.
Леснӧй складын.
Гриша думайтыштіс да шуис:
— Со и бара пӧръясян.
Тэнад батьыд кӧ эськӧ вӧлі конторщикӧн леснӧй складын, быдӧн эськӧ тӧдісны.
Никаноркин первой, сыысь он дзебсьы.
— Менам бать служитӧ Вильноын.
Та вӧсна и сы йылысь некод оз тӧд...
Коркӧ сійӧ тані овліс, сэсся сійӧс мӧдӧдісны мӧдлаӧ.
Мый чӧв олан?
— А мый меным висьтавны?
— Думсьыд менӧ видан?
— Абу менам делӧ, — неокотапырысь вочавидзис Гриша.
— Ме эськӧ эг веськыда висьтась, эг кӧ тӧдмась ӧти морткӧд.
Ӧні ме ачым лоа мӧд мортӧн.
Дзик мӧдӧн, вот аддзылан!
Дурацкӧй тайӧ озырлуныд, имение, вӧвъяс — ставыс тайӧ ӧні мед му пырыс мунас!
— Да тэ жӧ шуан, мый тэнад имениеыс абу.
И вӧвъяс абуӧсь.
— Абуӧсь!
— Но, сідзкӧ, му пыр ыстыны абу сьӧкыд.
Имениеыд кӧ эськӧ вӧлі збыльысь, сэки эськӧ, гашкӧ, и эн ысты да.
— Ысті эськӧ!
Клянитча!
— Но, а кутшӧм тайӧ мортӧс тэ тӧдмалін?
— Сійӧс шуӧны Оводӧн.
Тайӧ аслыспӧлӧс морт, кодлӧн кӧрт воля!
Сулалӧ овны, медым лоны сэтшӧмӧн, кутшӧм сійӧ.
И ме лоа!
Он верит?
Думайтігтыр Гриша чӧв олыштіс.
Медбӧрын решитіс:
— Ог верит.
Ӧтчыд пӧръялін, пӧръялан и мӧдысь...
Энлы жӧ.
Ыджыд-ӧ жалӧваньеыс конторщиклӧн?
— Тӧлысьнас дас вит шайт.
— Кытысь, сідзкӧ, тэныд ставыс тайӧ: стек, кавалерийскӧй картуз, лайкӧвӧй перчатки...
Пасьтасян тэ — мед ен сетас сідзи пасьтасьны барон Тизенгаузенлы.
— Ме урокъяс сета.
Ӧні лыддьыны кӧ тшӧтш Жмильӧс, менам нёль урок нин.
Тырмӧ.
— Артмӧ, батьыд тэныд деньгатӧ ньӧти оз ыстывлы?
— Оз.
Мӧдарӧ — ме ыстывла гортӧ.
Мамӧлы.
Неважӧн ысті кӧкъямыс шайт.
Миян семьяын вит морт.
Быть лоӧ отсавны.
Гриша весиг кутіс бергавны крӧвать вылас: делӧыс эз вӧв гӧгӧрвоана.
— Некыдз ог гӧгӧрво: мыйла вӧлі колӧ тэныд пӧръясьнысӧ?
«Лех-Леховичьяс...
Лев Сапегакӧд...» Мыйла?
— Но, сьӧлӧм вылӧ воліс.
Кажитчыліс интереснӧйӧн.
— Мый нӧ интереснӧйыс, збыльысьсӧ кӧ татшӧмыс немтор эз вӧвлы?
— Но, кутшӧм тэ!
Со Тарас Бульба сідзжӧ, колӧ чайтны, эз вӧвлы, а тэныд жӧ сы йылысь интереснӧ...
— Кыдзи сійӧ сідзи — эз вӧвлы Тарас?!
— ставсӧ вунӧдӧмӧн горӧдіс Гриша.
Садьмис Зыбин, кутіс броткыны:
— Коді равзӧ?
Сэсся — тыдалӧ, казяліс асъя рӧмыдсӧ да скӧра шуис:
— Быттьӧ институткаяс — войын секретъяс висьтавлӧны ӧта-мӧдныслы.
Дыр чӧв олісны.
Сэсся Зыбин бара кутіс ныргорӧн чорыда шкоргыны.
— Эстшӧм нӧш!
— вашнитіс Сергей.
— Гриша, сідзкӧ, тэ меным он верит?
— Ме жӧ шуи: ӧтчыд пӧръялін...
Сэсся велалан да век кутан пӧръясьны.
— Ме ассьым воля кута калитны!
Он верит?
Гришаӧс кокни вӧлі скӧрмӧдны и кокни нормӧдны.
Бабыс шуліс, мый Шумовъяс ставныс татшӧмӧсь: скӧрӧсь, но жалитысьӧсь, сы вӧсна и налӧн бур олӧмыс абу.
Гришалы лои жаль Сергей:
— Но ладнӧ, верита...
Сэсся бара думыштчис: Лехович век жӧ чудак.
Сергей сідзжӧ чӧв оліс.
Сэсся кыкнанныс тӧдлытӧг унмовсисны.
Гриша вӧтӧн аддзис ксендз Делюльӧс.
Сійӧ плавгӧма ас вылас вӧв попона и грымакыліг да зильӧдчигтырйи зэв ӧдйӧ лэбис актӧвӧй залса дзирдалысь джодж кузя.
13
Вӧтыс имитіс.
Аскинас учительскӧйысь Делюль петіс урок вылӧ коймӧдӧн.
Реальнӧй училище историяын вӧвлытӧм случай!
Вӧлӧмкӧ, сійӧс манитӧма кутшӧмкӧ случай кузя директор.
И колӧ жӧ вӧлі лоны тайӧ случайыслы, кор Дерябин пуктіс ксендз вылӧ кык медбӧръя ставка: ассьыс да Гришалысь, сэсся деньга эз коль ни ӧти кӧпейка!
Та водзвылын тӧлысь чӧж дорвыв вӧліны неудача бӧрся неудачаяс.
Сёрмывліс ӧнӧдз аслас ӧкуратностьнас тӧдса Мухин.
Первойӧн немвиччысьтӧг петавлывліс закон божий велӧдысь, отец Гавриил.
Ставыс мӧдарӧ бергӧдчис!
Дерябин ветлӧдліс скӧр, зумыш.
Терпениесӧ воштӧм бӧрын сійӧ уськӧдчис Гриша вылӧ:
— Сюсь тэ, видзӧда да!
Ветлӧдлӧ кияссӧ гач зептас сюйӧмӧн, а ме сы пыдди ворс!
Тэныд и некутшӧм шог абу, он ассьыд ворссьы.
— Ме тэныд сета!
— Кытысь босьтан?
«Да.
Кытысь босьтны деньгасӧ?»
Гриша чӧв-ланьтіс, яндысьӧмысла гӧрдӧдіс.
— Тэ, шуӧны, зубрила-мученик, — водзӧ каттьысис Дерябин: — пятёркаяс вылӧ велӧдчан.
— Ог, ог пятёркаяс вылӧ.
Чистописание кузя менам тройкаяс.
А деньгатӧ ме тэныд сета, эн пов!
Дерябин друг ланьтіс — сы вӧсна-ӧ, мый Гришалӧн чистописание кузя тройкаяс, али деньга йылысь казьтыштӧм вӧсна.
— Но ладнӧ, Гринька.
Ме тайӧ эсійӧ юбкаа чӧрт вылӧ, Делюль вылӧ, дӧзмӧм вӧсна.
Ӧд кутшӧм подлость?
Коді эськӧ вермис виччысьны сысянь татшӧмтор?
Тэ ме вылӧ эн скӧрав.
— Ме ог скӧрав.
Гриша и збыльысь эз скӧрав.
Код вылӧ нӧ скӧравнысӧ?
Ас вылас?
Дерябин сулалыштіс да муніс юрсӧ ӧшӧдӧмӧн.
Кытысь босьтны деньга?
Гижны гортас батьыслы — оз, ки оз лыб.
Тайӧ здукас Гриша дінӧ матыстчис Никаноркин да нарошнӧ вӧсньыдик гӧлӧсӧн горӧдіс:
— Босьт!
— да мыйкӧ сюйис Гришалы зептас.
Гриша кыскис зепсьыс кык двугривеннӧй.
А Никаноркин пышйис нин.
Да ылісянь горӧдіс:
— Ме ставсӧ тӧда!
Сылӧн ёсь ныра чужӧмыс Гришалы кажитчис зэв мичаӧн.
Гриша тайӧ минутаас вунӧдіс и двугривеннӧйяс йылысь и тотализатор йылысь...
Эз таын вӧв делӧыс.
Кымын друг ӧні сылӧн!
Довгелло.
Никаноркин.
Кутшӧмакӧ ӧні другӧн позьӧ лыддьыны и Сергей Леховичӧс — сійӧ всё-таки вӧлӧма ас морт, абу барин.
Жаль сӧмын, мый сійӧ сэтшӧм пӧръясьысь.
Сэсся мыйлакӧ дум вылас уси Арямов.
Но, тайӧ кӧ и абу друг (кыдзи вермас лоны Гришалы другӧн сэтшӧм ыджыд морт?), то бур сьӧлӧма тӧдса.
Збыльысь ӧд, Гриша дорӧ Фёдор Иванович вӧлі дружелюбнӧй: паныдасигъясӧ нюмъялігтыр сійӧс шуліс пӧжарнӧй кумӧн, а мукӧддырйиыс, Гришаӧс пельпомӧдыс кутӧм бӧрын, юавлывліс: «Кыдзи делӧясыд, мужичок?»
А Дерябин?
Сійӧ ӧмӧй абу друг?
Пётр йылысь думыштӧм бӧрын Гриша ӧдйӧджык, медым удитны звӧнокӧдз, котӧртіс сы дорӧ первой классӧ да сетіс деньга.
Дерябин лои зэв рад, любуйтчис кипыдӧсъяс вылас пуктӧм двугривеннӧйяснас, но эз вунӧд шуны:
— Тані сӧмын нелямын кӧпейка.
Тэ сайын ещӧ кызь кӧпейка.
— Ладнӧ.
— Ӧні ворса сӧмын Делюль вылӧ, кылан?
Вернӧй делӧ!
— Кыла.
Ладнӧ.
Эз, артмис дзик эз ладнӧ.
Дерябин пуктіс ставка Делюль вылӧ — и ксендз бара петіс мӧд мортӧн.
Мыйся нӧ притча!
Четвергӧ — тайӧ вӧлі Делюльлӧн лун, — Дерябин бара пуктіс сы вылӧ, и ксендз бара петіс мӧд мортӧн.
Регыд мысти и нелямын кӧпейка вӧлі ворссьӧма.
Ставыс пропадитіс, ставыс сорсис: ӧні Дерябин оз нин и помнит лючки, уна-ӧ сійӧ пуктіс Гриша пыдди да уна-ӧ ас пыддиыс.
А Гриша помнитіс сӧмын ӧтитор: уджйӧзысь сылы ӧні не петны.
Сійӧ вӧлі уджйӧза Стрелецкийлы — сэні, колӧ чайтны, шайтӧдз нин содіс, — сэсся Дерябинлы и, медбӧрын, Никаноркинлы.
Чистописание кузя урок вылын сійӧ пукаліс жугыль, думыштчӧма.
— Тэ кытчӧ перӧнад зурӧдан?
— скӧрысь вашкӧдіс Никаноркин.
Гриша повзьӧмысла ырскӧбтіс да тетрадь вылас войтӧдіс черниласӧ.
— Но вот!
Перӧтӧ кутан пос чуркаӧс моз!
— броткыштіс Никаноркин.
— А тэныд кымынӧд делӧ?
— Да тэ нӧ мый, ичӧтик, он гӧгӧрво: тэныд ӧні сӧмын пятёркаяс вылӧ колӧ велӧдчыны...
Сэки буретш на парта дорӧ матыстчис чистописание кузя учитель, и сёрниыс торксис.
Урок помассьӧм бӧрын Гриша дӧзмӧмпырысь юаліс Никаноркинлысь:
— Мый вӧсна нӧ ме должен сӧмын пятёрка вылӧ велӧдчыны?
И сідзи нин ребята дэльӧдӧны: зубрила-мученик!
— Тэ зубрила?
Тӧда, кутшӧм тэ зубрила.
Тэ гортад и учебникъястӧ киад он босьтлы...
— Да тэныд кымынӧд делӧ, юала?
— Гӧгӧрвоана: соседскӧй.
Кыдзи сосед кӧсйи отсавны.
— А тэ эськӧ мед аслыд отсалін.
Ачыс сӧмын чистописание кузя и пятёркаяс пӧлучайтӧ, а русскӧй кузя — минуса три.
— Йӧюк!
Тэ век на вӧлін йӧйӧн.
Он гӧгӧрво: тэнад кӧ абу деньгаыд Стрелецкийлы мынтысьны, тэнад кольӧ ӧти надея — велӧдчыны отлично вылӧ.
Сэки и надзиратель тэныд нинӧм оз вӧч.
Ло первой ученикӧн...
— Тайӧ тэ йӧйыс, а абу ме.
— Ло первой ученикӧн — и некод тэныд сэки оз ло страшнӧйӧн.
— Ачыд тӧдан: первойӧн лоӧ Персиц.
— Сылӧн абу ставыс пятёркаяс.
— Но и тройкаясыс абуӧсь, кыдзи менам.
— Медым эз вӧвны тройкаяс — тайӧ тэысь зависитӧ.
— Дугды!
Сюсь вежӧра лоӧма!
Мичаа гижны ме ог куж.
— Чистописаниеыд старайтчӧм радейтӧ.
Тэ велалӧмыд ставсӧ пырмунігмоз кватайтны, а сэні старайтчыштны колӧ.
— Дугды!
Но Никаноркин эз ӧвсьы:
— Волы рытнас миянӧ.
— Тайӧ кутшӧм радлун кузя нӧ?
— Кутам ӧтлаын занимайтчыны.
— Аттьӧ!
— Но, ӧрешки кутам сёйны.
Сӧгласен?
— Кытысь тэныд ӧрешкиыс?
— Да аддзам нин.
Волы, менам бать Ригаӧ муніс.
Сы йылысь кывъясыс, мый Никаноркинлӧн батьыс мунӧма, Гришаӧс ёнджыка интересуйтісны ӧрешки дорысь.
Белкова квартираын быд рыт пукавны сідзжӧ абу зэв долыд.
Сы син водзӧ мыйлакӧ кыптіс дзик тыртӧм керка — Никаноркинлӧн батьыс жӧ мунӧма.
Татшӧм керкаын кӧть увлань юрӧн ветлы!
А гашкӧ, и збыльысь ӧрешки эм...
Рытладорыс сійӧ петіс гуляйтыштны, но век жӧ сьӧрсьыс босьтіс чистописание кузя тетрадьсӧ, и кокъясыс кыдзкӧ асьныс вайӧдісны Гришаӧс сійӧ улича вылас, кӧні оліс Никаноркин.
Рытыс вӧлі дзик лӧз, усьӧм лымйыс сэк кежлӧ топалӧма нин, керкаяс сулалісны вӧччӧмаӧсь, вевтъяс вылас пушыд шапкаясаӧсь.
Гриша корсис Никаноркинӧс сійӧ адрес серти, кодӧс Никаноркин гижис бумага вылӧ мича букваясӧн.
И немвиччысьтӧг воис сылы тӧдса нин вывескаа ичӧтик керка дорӧ — вывеска вылас вӧлі рисуйтӧмаӧсь гӧлубӧй кӧлачьяс да лӧз шпика коричневӧй калбас; таті сійӧ мунліс вӧлӧн батьыскӧд да Шпаковскийкӧд ӧтлаын август тӧлысьын.
Сӧмын пыранінас эз вӧв озысь чужӧма лавочникыс.
Но, тайӧ гӧгӧрвоана: кӧдзыд дырйи озысь чужӧма пукалӧ лавкаас.
Гриша ещӧ ӧтчыд видзӧдліс бумага вылӧ: да, керкаыс вӧлі буретш тайӧ, ӧшибка эз вӧв!
Сійӧ сулалыштіс падъялігтыр: мый жӧ, сідзкӧ Никаноркин вӧлӧма купеч пи?
Сійӧ эз и тӧд...
Никаноркин ас йывсьыс эз висьтавлы, а ачыс тӧдіс Гриша йылысь ставсӧ: и коді сылӧн батьыс и уна-ӧ Гриша уджйӧза Стрелецкийлы и Дерябинлы.
Но дзик ставсӧ свет вылысь тӧдіс ёсь ныраыс!
Тайӧ мӧвпъяс дырйи друг вылас весиг неуна скӧрмыштӧм бӧрын Гриша восьтіс лавка ӧдзӧссӧ да воськовтіс порог вомӧныс.
Лабаз кодь зэв паськыд помещение шӧрын жӧч абажур улын ӧзйис ыджыд лампа; джоджас сулалісны кутшӧмкӧ топыд куль мешӧкъяс, ящикъяс, восьса бӧчкаяс, джаджъясас — кӧрт да стеклӧ банкаяс.
Нырӧ чорыда чашкис мочалӧ, карасин да сельди дук.
Тайӧ озырлун пӧвстын и збыльысь пукаліс озысь чужӧмаыс да юис чай — шонтысис.
Гриша некымын секунда чӧж видзӧдіс лавочник вылӧ.
Абу, тайӧ абу Никаноркинлӧн батьыс, сійӧ жӧ мунӧма Ригаӧ.
Купеч сэтшӧм жӧ вниманиеӧн видзӧдіс сы вылӧ. Та дырйи сійӧ эз вештыв руалысь блюдсӧ аслас тош бердысь.
Сэки Гриша решитіс копыртчывны — дзик сідзи жӧ, кыдзи век копрасьлывліс педагогъяскӧд паныдасьлігӧн.
Лавочник бурпырысь довкнитіс юрнас, кӧсйис мыйкӧ шуны, но сэки пызь лар сайысь быйкнитіс-петіс Никаноркин, кватитіс Гришаӧс киӧдыс да нуӧдіс ас бӧрсяыс.
Муннысӧ вӧлі колӧ видзчысьӧмӧн: кокъяс улӧ веськавлісны кутшӧмкӧ рӧгӧзаяс, муртса тӧдчыштіс еджыд мел чукӧр...
Но вот Никаноркин лючки-ладнӧ вайӧдіс ассьыс гӧстьсӧ комнатаӧ, кодлӧн дзик ӧти мичмӧданторйӧн вӧліны ыджыд фикусъяс, кодъяс дзикӧдз тупкӧмаӧсь ичӧтик ӧшиньсӧ.
Комната шӧрас сулаліс пожӧм пуысь вӧчӧм куш пызан, а бокынджык ӧшаліс ситеч занавес.
Пальтосӧ пӧрччигӧн Гриша надзӧник юаліс:
— Коді сійӧ сэні пукаліс, чай юис?
— Нефедов.
А мый тэ шӧпкӧдан, повзин али мый?
— Мыйысь меным повзьынысӧ?
— Сійӧ Нефедов, кӧзяин.
Менам бать сы ордын приказчикӧн уджалӧ.
— А ачыс Нефедовыс тані жӧ олӧ?
— Оз, сійӧ флигельын олӧ.
Флигельыс дворын зэв ыджыд, вит комнатаа.
И ыджыд сад.
А миянлы Нефедов тшӧктіс овны лавка керкаас.
Менам батьӧй, сідзкӧ, луннас приказчик, а войнас стӧрӧж.
Войдӧрлун Нефедов сійӧс ыстіс Ригаӧ — тӧварла.
А тэ мый вылӧ радлан?
Гриша и збыльысь лои кыпыдджык: Никаноркинлӧн батьыс мунӧма, а озысь чужӧма татчӧ сідзжӧ нырсӧ оз сюй, регыд мысти мунас аслас флигельӧ, некод налы оз кут мешайтны.
Но налы кутісны мешайтчыны!
Кӧнкӧ дзик матын кылісны вашкӧдчӧмъяс, гуся серам, весиг кутшӧмкӧ чипсӧмъяс.
Гриша видзӧдліс гӧгӧр.
Занавесыс, кытчӧ рисуйталӧма тешкодь турунвиж розаяс, вӧрзьыштіс, костӧдыс видзӧдісны тэрыб синъяс да пыр жӧ бӧр дзебсисны.
И бара — серам.
— Наташка, кӧсатӧ орӧда!
— скӧра горӧдіс Никаноркин.
И виччысигмоз чӧв олыштіс.
Занавес сайын ланьтісны.
— Тетрадьтӧ ассьыд вайин?
— стрӧга юаліс Никаноркин.
— Вайи.
— Сідзкӧ пуксьы.
Со татчӧ.
Босьт перӧ.
Гришаӧс пуксьӧдӧм бӧрын Никаноркин пуксис воча да видзӧдліс ас водзвылас мыйлакӧ вежсьӧм синъясӧн: муртса унзількодьӧсь, быттьӧ мыйӧнкӧ тупкыссьыштӧмаӧсь, дзик жӧ чистописание кузя преподаватель Иван Иванович Невинныйлӧн кодьӧсь.
Гриша казяліс тайӧ вежсьӧмсӧ да весиг бокӧ пуктіс ассьыс перӧсӧ.
Но Никаноркин зумыштчис да тшӧктіс:
— Видзӧд!
Видзӧд, кыдзи ме кута ручкасӧ.
А тэ кыдзи кутан?
Гриша видзчысьӧмӧн босьтіс ручкасӧ, лӧсьӧдіс кыдзи позьӧ ӧкуратнӧйджыка чуньяссӧ — эз отсав.
Никаноркин кутіс броткыны:
— Тайӧ жӧ абу пес плака!
— Ме тӧда, мый тайӧ абу пес плака.
— Тӧдан кӧ и кут, кыдзи колӧ.
«Со и корис гӧститны!
— думыштіс Гриша.
— Гӧститӧдіс ӧрешкиясӧн!»
— Кыдзи пӧлагайтчӧ!
— водзӧ висьталіс Никаноркин.
— А тэ?
— Менам киӧй сэтшӧм, — ӧбидитчӧмпырысь шуис Гриша, — ме абу мыжа.
— Киыд тэнад мукӧдъяслӧн кодь жӧ.
Правда, неуна ыджыдджык.
Помассис сійӧн, мый Никаноркин ачыс мырдӧн лӧсьӧдіс Гришалысь чуньяссӧ да кутіс командуйтны:
— Кокньыдика личкы!
Да эн друг личкы!
Первой надзӧникӧн, со тадзи...
а буква шӧрланьыс муртса ёнджыка...
Да кытчӧ тэ!
Эн тракйӧдлы, мися!
Занавес сайсянь кыліс гигзьӧм.
— Медбӧръяысь, Наташка, кылан?
— зэв скӧрысь шуис Никаноркин, кывзыштіс, кор чӧв ланьтісны, да бара заводитіс воны Гриша вылӧ: — Со и став делӧсӧ тшыкӧдін!
Видзӧд ӧні, кыдзи ме кута гижны.
Никаноркин перӧ улысь заводитісны петавны ӧти бӧрся мӧд кельыдлӧз пӧлӧс клеткаяс пӧвстын мича, неуна кудриа, ӧтсудта, рӧвнӧй наклона букваяс.
Но, татшӧм искусствоас Гриша некор оз велав!
Гриша плеш вылӧ чепӧсйис ньылӧм — старайтчӧмысла — и сійӧ заводитіс: «Вӧрын руч...»
Занавес сайысь немвиччысьтӧг петісны кык нывка, киясӧн кутчысьӧмӧн заводитлісны восьлавны комната вомӧн, но эз вермыны выдержитны — ичӧтик башмакъяснас тотшӧдігтырйи уськӧдчисны джын туйсяньыс бӧрвыв.
Никаноркин весиг лигышмунӧмӧн чатӧртчис улас бӧр вылӧ:
— Аддзылін?
Тайӧ менам ичӧт чойяс татшӧмӧсь.
Нырщикалысьыс Наташка!
— И ньӧти абу ме!
— чипӧстісны занавес сайсянь.
— Ланьт!
Либӧ ме ачым ас вӧсна ог ӧтвечайт!
Аддзылан!
Никаноркин жугыля видзӧдліс, — Гриша гижис «Вӧрын руч», — да шуис:
— Но, Шумов, писатель тэысь оз ло.
— Ме ог и кӧсйы лоны писательӧн.
— Ог тӧд, мыйӧн тэ кӧсъян лоны, а сӧмын во помас кӧ тэнад оз лоны став предметъяс кузя пятёркаяс, тӧдмалан тэ, дона-ӧ сувтас асныралӧмыд.
— Да мый тэ сирасин?
Но, а лоӧ кӧ четвёрка либӧ тройка — мый, сёясны менӧ?
— Четвёрка либӧ тройка тэныд Стрелецкий зіляс шедӧдны — поведение кузяыд...
Но ладнӧ, гиж ӧні водзӧ!
Гриша вежалӧмӧн видзӧдыштіс Никаноркинлӧн зэв чистӧй восьса тетрадь вылӧ:
— Тэ моз гижны ме всё равно ог велав.
— Ерунда!
Быдӧн вермасны велавны.
Сӧмын оз ков дышӧдчыны.
— Тайӧ месӧ дышӧдча?
— А он кӧ дышӧдчы, сідзкӧ пуксьы да эн яндысь — мырсьы!
Сэтшӧм наука, кыдзи чистописание, радейтӧ удж.
— Но, уджыд уджӧн, а таысь кындзи, и талант, тыдалӧ, колӧ.
— Менӧ бать велӧдіс, вот и став талантыс.
Сійӧ военнӧй служба вылас писарӧн вӧлӧма.
Сэнітӧ нин, дерт, велӧдасны!
— Тэныд лӧсьыд, тэнӧ батьыд велӧдӧма.
А менам ачыс лёка гижӧ.
— Ме тэнӧ велӧда!
Гришалы татшӧм кывъясыд эз кажитчыны.
Видзӧдтӧ ещӧ, учитель аддзысис!
— Мый ныртӧ нюжӧдін?
— юаліс Никаноркин.
— Гӧгӧрын уна учительяс кутісны лоны.
Меным — чистописание кузя — тырмас ӧти Невинный.
— Невинный?!
— Да.
Иван Иванович.
А тэ менӧ велӧдны он вермы.
Ачыд первой быдмышт.
Отсавны — пӧжалуйста, а велӧдны — тайӧс сӧмын Невинный вермас.
— Ёна тай сійӧ тэнӧ велӧдіс!
Тайӧ рытнас найӧ унаысь заводитлісны пинясьны.
Никаноркин петавліс терпениесьыс, видіс Гришаӧс, котравліс занавес сайӧ — чойяссӧ лӧньӧдны...
Гриша кыкысь босьтліс шапкасӧ, кӧсйыліс мунны.
Но Никаноркин шуліс скӧрысь:
— Ог лэдз тайӧ комнатасьыс сэтчӧдз, кытчӧдз оз ло тӧлк!
Босьт ручкасӧ, гиж!
Сійӧ юаліс тайӧс сэтшӧм настойчивӧя, мый Гриша, ас вылас шензигтыр, мыйла сійӧ кутіс кывзысьны тайӧ ёсь ныраыслысь, век жӧ кольччис сы ордӧ да бара босьтліс перӧ ручка.
Мырсисны кыкнанныс дыр...
Кор Гришалӧн дзик нин бырины став вынъясыс, весиг пӧсь лои, комнатаас пырис чышъяна ичӧтик нывбаба, пуктіс пызан вылас ӧрешки тыра тарелка, мыччис Гришалы куснясьтӧм чуньяса кисӧ да, бура, меліа нюммунӧм бӧрын, бара муніс.
Никаноркин петкӧдліс пример: гӧстьысь водзджык, первой заводитіс тричкӧдны аслас паськыд еджыд пиньяснас ӧрешкияссӧ.
Тайӧс сійӧ вӧчис пелька, ӧдйӧ, кыдзи и быдтор, мый бердӧ босьтчывліс.
Гриша первойсӧ яндысьыштіс, виччысис, мый занавес сайын бара кутасны серавны — код вылын?
Сы вылын, дерт.
Но сэки буретш и лои дыр виччысяна чӧв-лӧнь: то ли нывкаяс мунісны кытчӧкӧ, то ли ӧрешкисӧ натӧг сёйӧмыс эз гажӧд найӧс.
Став ӧрешкисӧ помалӧм бӧрын — Гриша сӧмын омӧлика отсыштіс — Никаноркин вештыштіс тарелкасӧ да решительнӧя шуис:
— Но, уджавны!
Гриша шензис сылӧн упорство вылӧ.
И некутшӧм кыпыдлунтӧг бара босьтіс перӧ ручка.
— Эн дышӧдчы, вокӧ, эн дышӧдчы!
— асьсӧ збыль учительӧн чайтӧмӧн нин горӧдыштавліс Никаноркин.
— Велалӧмыд, мый ставыс тэныд ачыс вомад воӧ.
Эн дышӧдчы!
Ӧні Гришалы занавес сайын ноксьӧм эз нин сэсся мешайт, и делӧыс быттьӧкӧ мӧдіс мунны тэрыбджыка.
Никаноркин медбӧрын бурмӧм сьӧлӧмӧн шуис:
— Но, вот ӧні тэнад мыйкӧ артмыштӧ.
Век жӧ букваяс, а абу мӧс сюръяс.
И тайӧ бур.
Стенын дзуртыштіс часі-ходики, и Никаноркин церемонитчытӧг кутіс ыстыны гӧстьӧс гортас:
— Мун!
Сёр нин...
Паныдасян надзирателькӧд — бурӧс эн виччысь.
— Но!
Сійӧ татчӧясӧ, кӧнкӧ, оз и волывлы.
— Омӧля на тэ ещӧ тӧдан миянлысь «голубчикӧс».
Висьталӧны, сійӧ пӧ неважӧн на вӧлӧм куталӧ семиклассникъясӧс кытыськӧ град йӧръяс сайысь.
Со кытчӧдз ветлӧма, ассьыс кокъяссӧ абу жалитӧма!
Тайӧ сылӧн мыйкӧ вӧралӧм сяма, сытӧг сылы гажтӧм.
Пальтоасигас Гриша (дӧзмис сійӧ чистописание вылӧ!) паніс сёрни мукӧд делӧяс йылысь:
— Кывзы жӧ, ме войдӧр думайтлі, мый реальнӧйын унджыкыс баринъяс да озыръяс велӧдчӧны, а збыльвылас жӧ видзӧдлы: тэнад батьыд приказчик, менам — садовник, сэсся ме ещӧ ӧтиӧс тӧда (Гришалы дум вылас уси Лехович) — сылӧн батьыс, вӧлӧмкӧ, леснӧй складын конторщикӧн служитӧ.
Но и мый жӧ?
А эмӧсь и баринъяс, озыръяс.
Мый нӧ, тэ ӧмӧй найӧс миян классысь эн аддзыв?
— Эг аддзыв.
— А Шебекоӧс?
Сійӧ озыр, сылӧн батьыс тайнӧй советник.
А Самуил Персиц?
Персицъяслӧн керкаыс карас медся ыджыд, вит судта.
Но, Самуил кӧть оз ыджыдӧ пуксьы, а Шебеко, сійӧ — фу ты, ну ты, нырыс вылын!
— А мый сэтшӧм — тайнӧй советникыс?
— Чин сэтшӧм.
Генерал сяма.
Кодлы татшӧм чинсӧ сетӧма, сійӧ вермӧ царлы аслыс гуся сӧветъяс сетавны.
Шуам, вермас зэв гусьӧн сетны сӧвет, кодкӧд воюйтны, а кодкӧд лучшӧ оз ков.
— Сетӧмаӧсь сӧвет царлы Япониякӧд воюйтны, а японецъяс миянӧс вермисны.
— Миянӧс?
Миянӧс найӧ эз вермыны.
И некор оз вермыны нӧйтны.
Менам бать шуліс: «Найӧ эз русскӧй салдатӧс вермыны — миянлысь салдатӧс налы нинӧм вылӧ не вермыны, — найӧ царскӧй генералъясӧс вермисны!»
Гриша татшӧм сёрнисьыд лои кыпыдджык — салдатъясӧс сійӧ радейтліс.
Сійӧ сэки жӧ вӧлі кӧсйӧ висьтавны Никаноркинлы Иван-салдат йылысь, но комнатаӧ пырис ичӧт тушаа нывбаба — Никаноркинлӧн мамыс — да меліа чургӧдіс кисӧ:
— Пыравлывлӧй, том морт.
Мамыс юбка сайӧ дзебсьӧмаӧсь кыкнан нывкаыс.
Сэсся найӧ смелмисны, матыстчисны Гриша дінӧ и дзик жӧ сідзи, кыдзи мамыс, мыччисны сылы куснясьтӧм ичӧтик кияснысӧ.
Гриша друг кутіс чувствуйтны, мый Никаноркинъяслӧн семьяыс ставнас сылы зэв ёна воис сьӧлӧм вылас, торйӧн нин тэрыб синъяса Наташка.
Мый нӧ, сійӧ татчӧ, пӧжалуй, кутас волывлыны, кытчӧдз оз пӧлучит чистописание кузя пятёрка.
Лавкасӧ вӧлі игналӧма нин и лампасӧ кусӧдӧма, Никаноркин колльӧдіс Гришаӧс сиська биӧн.
Прӧщайтчигас Гриша сылы шуис:
— Кутшӧм бур тэнад мамыд...
— Да, бур!
Олыштін кӧ эськӧ тэ ме местаын, тӧдмалін эськӧ, кутшӧм сійӧ бур.
Но тайӧ кывъясыс эз торкны Гришалысь бур настроениесӧ.
Порог сайын сійӧс встретитіс сэтшӧм лӧз вой да сэтшӧм уна кодзула — кӧдздӧдӧм водзын — джуджыд небеса!..
И сэтшӧм вернӧй другӧн петкӧдліс асьсӧ Коля Никаноркин — ӧд эз жӧ аслыс вылӧ сійӧ, чудак, старайтчы талун, а Гришалы, — сэтшӧм вернӧй ёрт сійӧ вӧлӧма, пӧшти Ян Редаль кодь!
Тайӧ кыпыд думъяснас Гриша воис Белкова керка дорӧ, надзӧникӧн таркӧдчыштіс чёрнӧй ходсяньыс.
Восьтіс сылы эз мадам, а Настя.
И чангыль ныра да тешкодь чужӧма Настя сідзжӧ вӧлі бур.
14
Оз жӧ ӧти Стрелецкийяс овны свет вылас!
Эмӧсь и сэтшӧмъяс, кыдзи Арямов.
Гашкӧ, весиг Стрелецкийяс серти Арямовъясыс унджыкӧнӧсь.
Абу сідз, пӧжалуй Фёдор Иванович — ӧтнас!
Арямов дінӧ Гришалӧн интересыс ещӧ ёнджыка содіс сійӧ кадсянь, кор классын медся образованнӧй морт, Самуил Персиц, ӧтчыд сылы висьталіс, мый космографияӧн шусьӧ кодзувъяс йылысь наука.
Татшӧм ногӧн объяснитӧмысь тайӧ наукаыс эз вошты ассьыс таинственностьсӧ, мӧдарӧ!
Таысь кындзи, Персиц вӧлӧм тӧдӧ, мый Фёдор Иванович старшеклассникъяслы небесасӧ петкӧдлӧ увеличительнӧй стеклӧа труба пыр.
Трубаыс — бинокль сяма, сӧмын сыысь ыджыдджык.
Ёна ыджыдджык.
Но, шуам, сы мындапӧв, кымынпӧв паровоз ыджыдджык велосипедысь.
И стеклӧыс сыын сэтшӧм, мый любӧй кодзув кажитчӧ матын.
Сэзь войясӧ сизимӧд классаяс — шудаяс!
— видзӧдӧны кодзувъяс да тӧлысь вылӧ Арямов квартирасянь, сы вӧсна мый сёр кадӧ училищеыс игана нин.
Вот тайӧ наука!
Тайӧ тэныд абу чистописаниеыд.
Эмӧсь на ещӧ свет вылас чудесаяс!
Кодзув, коді лои мортлы матыссаӧн, абу ӧ-мӧй чудо?
Недыр мӧвпалыштӧм бӧрын Гришалӧн чужис дзик яснӧй мӧвп: Арямов кӧ петкӧдлӧ кодзувъяс старшеклассникъяслы, то нинӧм сылы оз сулав петкӧдлыны найӧс и Григорий Шумовлы.
Колӧ сӧмын бурджыка вӧзйысьны Фёдор Ивановичлы.
Кыдзи тӧдса мортлы.
Сійӧ важӧн нин тӧдӧ Гришаӧс — пӧшти куим тӧлысь чӧж...
Удобнӧй случай веськаліс декабрь тӧлысь заводитчигӧн.
Гриша ӧтчыд аддзис, кыдзи Фёдор Иванович пырис Ямпольский вокъяслӧн магазинӧ.
Магазин ӧшинь костас век на ещӧ ӧшаліс сажень кузя карандаш, кодӧс некод и абу ньӧбӧма.
Да и коді сійӧс ньӧбас?
Багатыръяс эз лоны, абуӧсь ӧні сэтшӧм йӧзыс, кодъяслы тайӧ карандашыс вӧлі эськӧ буретш.
Гриша сувтіс магазин ӧшинь дорӧ, кутіс виччысьны, кор петас Арямов.
Татшӧм местаын виччысьны абу гажтӧм: ӧшинь костас резинкаяскӧд да перӧяскӧд орччӧн куйлісны некор на ещӧ аддзывлытӧм выль книгаяс: ӧти корка вылын маскаа морт метитчис кытчӧкӧ сьӧд револьверӧн, мӧд вылын — грӧзитчис зэв ыджыд пиньяса скелет, а скелет весьтас вир кодь гӧрд букваясӧн вӧлі гижӧма: «Склепын преступление».
И сэні вӧлі ещӧ ӧти гижӧд, ичӧтджык букваяса: «Нат Пинкертон», а сыкӧд орччӧн, ичӧтик кытшын, — бритӧм мортлӧн портрет, коді вӧлі ёна топӧдӧма вӧсньыдик вомдоръяссӧ да черилӧн кодь стеклӧ синъясыс видзӧдісны вӧрзьывтӧг.
Интереснӧ...
Но со и Фёдор Иванович!
Сійӧ петіс магазинысь, киас вӧлі неыджыд тубрас, кодӧс ӧкуратнӧя кӧрталӧма бечёвкаӧн, и, тыдалӧ, эз ёнасӧ тэрмась: гӧгӧр видзӧдіс ньӧжйӧникӧн, читкыраліс синъяссӧ яръюгыд шондісьыс.
Регыдик, но мучитчӧмӧн падъялӧм бӧрын Гриша воськовтіс сылань:
— Фёдор Иванович!
Ті меным труба пыр кодзувъяс петкӧдланныд?
— Мый сэтшӧмыс?
Кодзувъяс?..
А-а, кодзувъяс.
Но мый нӧ, петкӧдла.
Збыль.
Колӧ чайтны, во вит мысти кымын.
Либӧ сизим мысти.
Вот кыдзи сӧмын кутан велӧдчыны сизимӧд классын, сэки ми тэкӧд и кутам сійӧн занимайтчыны.
— Фёдор Иванович!
— А водзджык оз артмы.
Арямов бергӧдчис да Ямпольскийяссянь кутіс восьлавны кар шӧрлань.
Гриша — кӧть сылы и эз вӧв пӧпуттьӧ — муніс орччӧн, зілис восьлавны сыкӧд ӧтмоза.
Но кысь сэн!
Арямовлӧн воськовъясыс вӧлӧмаӧсь зэв гырысьӧсь.
Гриша дугдіс старайтчыны, кутіс восьлавны кыдзи веськалӧ посни воськовъясӧн да та вӧсна пырысь-пыр жӧ ачыс аслыс кажитчис ичӧтик детинкаӧн.
Ӧні кӧ заводитан сёрнитны — и гӧлӧсыс лоӧ нормӧдана вӧсньыдик.
— Фёдор Иванович, ті жӧ сизимӧд классаяслы петкӧдланныд небесасӧ...
— мӧдіс кевмысьны Гриша, и гӧлӧсыс збыльысь вӧлі вӧсньыдик, веськыда некытчӧ туйтӧм гӧлӧс.
На дінті прӧйдиталісны — делӧыс вӧлі занятиеяс бӧрын — реалистъяс.
Найӧ особӧй почтительностьӧн пӧрччылісны картузъяссӧ Арямов водзын.
Фёдор Иванович рассеяннӧя ӧтвечайтіс копыртчылӧмъяс вылас.
Гриша збодермыштіс, лэптіс юрсӧ вылӧджык: уважениелӧн кутшӧмкӧ юкӧн уси сы пай вылӧ, кыдзи Фёдор Ивановичлӧн спутниклы.
— Тіян ордӧ жӧ волывлӧны сизимӧд классаяс, — выльысь заводитіс сійӧ, — но, накӧд кӧ и ме тшӧтш...
Кодлы нӧ сыысь лёкыс лоӧ?
Некодлы ог кут мешайтны, пукалышта шынитӧв.
А кор нин ставныс видзӧдласны труба пырыс, но, сэки нин и ме.
Медся бӧрын.
Медбӧръяӧн видзӧдышта, дзик медбӧръяӧн!
Ладнӧ?
— Абу.
Абу ладнӧ.
— Но мыйла нӧ, Фёдор Иванович?
— Ӧти-кӧ, вежӧрыд тэнад ичӧт на.
Небесаса обстоятельствояс кузя тэ нинӧмтор он гӧгӧрво.
— Но и мед ог кӧ гӧгӧрво!
Ме сӧмын видзӧдла.
Видзӧдла — и бӧр муна.
— Мӧд-кӧ, светилӧясӧс видзӧдны позьӧ, кор сӧмын зэв бура пемдас.
Но, а сэки тэныд ывла вылӧ и ныртӧ мыччывны оз позь.
— А сизимӧд классаяслы позьӧ?
— А сизимӧд классаяслы позьӧ.
Тайӧс налы программа серти колӧ.
Найӧ ме ордӧ волывлӧны практическӧй занятиеяс вылӧ — законнӧй делӧ.
А тэныд войын гортсьыд петны дзик оз позь.
— Сійӧ видзӧдліс Гриша вылӧ да нюммуніс: — Со кыдзи, пӧжарнӧй кум.
Тайӧ тэныд абу пӧжартӧ кусӧдӧмыд.
Гриша ӧбидитчис, чӧв ланьтіс.
Вӧлі кӧ эськӧ сылӧн аслас татшӧм трубаыс, сійӧ эськӧ эз кут скупитчыны: видзӧдӧй сы пыр кодзувъяс вылӧ быдӧн, коді кӧсйӧ, кӧть став народыс, абу жаль!
— Тӧдан мый?
— юаліс Арямов (тыдалӧ, сійӧ век жӧ кӧсйис бурӧдны Гришаӧс).
— Ме ордӧ тэ волы воскресеньеӧ.
Сӧмын, дерт, луннас.
Кӧсъян?
— Ог кӧсйы.
— Э, сідзкӧ, тэнӧ Стрелецкий абу на утюжитӧма?
— Эз, эз на утюжит.
— Да ме жӧ тэнӧ гӧститны кора, чудак!
Татшӧм случайясын оз шуны «ог кӧсйы», а шуӧны «аттьӧ».
— Аттьӧ.
— Либӧ тадзи: «Аттьӧ, ог вермы, ме, аддзанныд-ӧ, делӧ вӧсна ог эшты».
— Ме, аддзанныд-ӧ, делӧ вӧсна ог эшты.
— Делӧяс, делӧяс да ещӧ ӧтчыд делӧяс?
Тадзи али мый?
— тыдалӧ, шмонитӧмӧн юаліс учитель.
— Сідз.
На дінті прӧйдитіс Коля Никаноркин, копыртчыліс Арямовлы да чуймӧмӧн видзӧдліс Гриша вылӧ.
А прӧйдитӧм бӧрас бергӧдчылӧмӧн видзӧдліс ещӧ куимысь на.
Ёртыслӧн чуймӧмыс неуна гажмӧдыштіс Григорий Шумовӧс.
— Сідзкӧ, артмӧ тадзи, — водзӧ висьталіс Фёдор Иванович: — воскресенье лунъясӧ тэ он эшты, а прӧстӧй лунъясӧ рытъяснас прӧст?
Бура-ӧ думыштӧмыд?
— Бура, Фёдор Иванович!
— Гриша бара кутіс кевмысьны: — Но мый тіянлы тайӧ сулалӧ?
— Меным нинӧм оз сулав.
Мед эськӧ тэныд аслыд донӧн эз сувт.
Приготовительнӧй класса воспитанник — войын карса уличаяс вылын!
Страшнӧй картина!
Тыдалӧ вӧлі, мый Арямов шмонитӧ.
А шмонитӧ кӧ, надейтчыны позьӧ на.
— Фёдор Иванович!
— Тайӧ страшнӧй картина вӧснаыс вермасны кондуитӧ гижны.
Тӧдлытӧгыс найӧ прӧйдитісны изйӧн вольсалӧм уличаясӧд.
Заводитчисны пу москияс, регыд мысти и град йӧръяс тыдовтчасны.
Э, да Фёдор Иванович дзик кар помас олӧ...
Гожӧмын, шуам, тані лӧсьыд — кыдзи сиктын.
— Фёдор Иванович, — заводитіс Гриша вӧсньыдик гӧлӧсӧн, — ме сӧгласен тіян ордӧ локны луннас...
— Окота, — нюммуніс Арямов.
— Но сӧмын ме кӧ тіян ордын пукала дзик рытӧдзыс.
А рытнас ті меным петкӧдланныд кодзувъяссӧ.
— Пырӧмаӧсь юрад тэныд тайӧ кодзувъясыс!
Но, а сы бӧрын бара сёрӧн мунан гортад?
И паныдасян надзирателькӧд?
Либӧ инспекторкӧд?
— Ог паныдась.
Гашкӧ.
— Гашкӧ да кашкӧ.
Оз позь!
— Позьӧ, Фёдор Иванович, ей-богу позьӧ!
Арямов сувтіс:
— Но, со тані ме и ола.
Гриша тэрыба видзӧдліс ас гӧгӧрыс: керкаыс синмӧ шыбитчана — выліас, вевт улас светлица.
«Сэні сійӧ ассьыс трубасӧ и видзӧ», — думыштіс Гриша.
Уличаыс сылы вӧлі тӧдса, шусис Ново-Садӧвӧйӧн.
«Садӧвӧй» — сы вӧсна мый матігӧгӧрын садъяс да град йӧръяс, а мыйла «Новӧй» — тайӧс сійӧ эз тӧд.
— Сідзкӧ, мый жӧ миянлы тэкӧд вӧчны, пӧжарнӧй кум?
— юаліс Фёдор Иванович.
— Колӧ мыйкӧ думыштны.
— Колӧ.
Налы кыкнанныслы ӧні вӧлі гӧгӧрвоана, мый татшӧм кузя сёрнитӧм бӧрын Арямовлы прӧстӧй ӧтказӧн мынтӧдчыны оз позь.
Мӧд морт, гашкӧ, и мынтӧдчис эськӧ, а Фёдор Иванович — оз, оз вермы.
Не кӧ юрнас, то сьӧлӧмнас Гриша гӧгӧрвоис тайӧс и ӧні сулаліс, виччысис.
— Вот мый, гашкӧ...
Тупкы жӧ вомтӧ!
Гриша кывзысис, весиг пиньяссӧ мурч-курччис.
— Вот мый: тӧдан тэ Витолӧс, сизимӧд классысь?
Но, Витол, медбур велӧдчысь, реальнӧй училищелӧн краса да гордость!
— Тӧда, — вочавидзис Гриша, кӧть весиг дзик нинӧмтор эз и кывлы Витол йылысь.
— Сійӧ кӧ босьтас тэнӧ аскӧдыс, аслас опека улӧ, сэки нин ладнӧ, волӧй ме ордӧ ӧтлаын.
Аски кӧкъямыс час рытын.
Сӧмын небесаыс кӧ лоӧ сэзь.
Гӧгӧрвоин, пӧжарнӧй кум?
Сідзкӧ, кык условие: Витол кӧ сӧгласитчас вайӧдны тэнӧ аскӧдыс да небесаыс кӧ оз ло кымӧра.
Гӧгӧрвоин?
— Гӧгӧрвои.
— А приготовительнӧй класса мужчиналы ӧтнаслы, кӧть и сэтшӧм повтӧмлы, кыдзи тэ, ветлӧдлыны войын кар кузя стрӧга воспрещайтчӧ.
Аддзысьлытӧдз!
Аскинас поводдяыс вӧлі мича.
Небесаын — асывсяньыс ни ӧти кымӧр чир.
Гриша зэв ёна радліс, сійӧс и казяліс сюсь синъяса Коля Никаноркин.
Сійӧ придирчивӧя юаліс Гришалысь:
— Кутшӧм сэтшӧм случай кузя тэ тӧрыт ӧтлаын мунін Арямовкӧд?
— Сідзи.
Сёрни вӧлі.
— Мый йылысь сёрниыс?
Гриша падмыштліс.
Ставтор йывсьыс висьтавны Никаноркинлы — сідзкӧ, ковмас сэки аскӧдыс нуӧдны и Никаноркинӧс.
Он нуӧд — дӧзмас.
А Фёдор Иванович кыктӧ оз лэдз.
Ӧтнассӧ эз кӧсйы, а сэні кыкӧн локтасны!
— Ладнӧ, бӧрынджык сёрнитам, — мӧдарӧ бергӧдчигмоз шуис сійӧ.
— Ӧні висьтав!
— тшӧктіс Никаноркин.
— Да мый йылысь висьтавнысӧ?
— Мый йылысь ті сёрнитінныд Арямовкӧд?
— Но вот...
сирасис!
Кодзувъяс йылысь, дерт.
— А-а.
Но, и кыдзи-мый ті сёрнитчинныд?
Мед пӧ кодзувъяс ас местаас ӧшалӧны?
Гриша чӧв оліс.
— Мед ӧшалӧны?!
— скӧрысь юаліс Никаноркин.
— Найӧ оз ӧшавны, — жугыль гӧлӧсӧн вочавидзис Гриша.
— Персиц висьталӧ — найӧ пӧ двигайтчӧны.
— «Двигайтчӧны!»
Бурӧн шуа: висьтав ставсӧ помсяньыс да помӧдзыс.
И кыдзи сӧмын Гриша вермис вунӧдны Никаноркин йылысь?
Мортыс кык кӧпейкаӧн чукӧртіс, чӧжис сылы кык двугривеннӧй
(правда, найӧ весьшӧрӧ вошины невернӧй Делюль вӧсна),
заводитіс сійӧс велӧдны чистописание кузя — да сэтшӧм тӧлкӧн, мый Гришалӧн содісны нин баллъяс мирын тайӧ медся гажтӧм предмет кузяыс (тайӧ неделяс Невинный сылы пуктіс первой четвёрка),
— кыдзи жӧ Гриша та бӧрын вермис вунӧдны, не шуны Арямовлы ни ӧти кыв: эм пӧ менам друг, шуӧны сійӧс Коля Никаноркинӧн...
— Чӧв олан!
— горӧдіс Коля Никаноркин.
— Но, чӧв ов...
Ме всё равно тӧдмала!
... Вот мый вӧсна сэтшӧм лёк настроениеа муніс тайӧ луннас Григорий Шумов Ново-Садӧвӧй улича вылӧ.
Туйыс вӧлі кузь, и сылы тырмымӧн вӧлі кадыс, медым думайтны сы йылысь, кыдзи сійӧ вӧзйысяс Арямовлы волыны ещӧ ӧтчыд — ёртыскӧд кыкӧн.
Но со и кузь туйлы воис пом, а рӧмдыны сӧмын на ещӧ заводитчӧ: первой кодзув, коді вӧлі ещӧ блед на, тыдовтчис небесаас вылын светёлка весьтын.
Светёлкаас Фёдор Иванович, колӧ чайтны, ӧні лӧсьӧдӧ нин ассьыс трубасӧ.
Гриша кутіс терпеливӧя виччысьны, ачыс дзебсис пӧрысь яблоня сайӧ, коді быдмис дзик Арямов керка бердын.
Кӧдзыдыс рытладорыс лои скӧрджык, ковмис лым вылас йӧктыштны, медым шонтыштны кӧдзыд штиблетъясас кынмысь кокъяссӧ.
Час мысти, эз водзджык, светёлкаын меліа югдіс ӧшиньыс — мыйӧнкӧ тайӧ казьтыліс важӧн нин тӧдса книжнӧй кар керкаясса янтарнӧй бияссӧ.
Керка вевт весьтын кодзулыс лои югыдджык, тыри ловъя, вералысь розӧвӧй светӧн.
Буракӧ, матысмис дыр виччысяна часыс: улича вылын тыдовтчисны сизимӧд классаяс.
Найӧ вӧліны унаӧн, и на пӧвстын ыджыд тушаа Витол.
Гриша ещӧ асывнас на корсис сійӧс училищеысь, ёна видзӧдіс сы вылӧ.
Но вӧзйысьны эз кут: колӧ ещӧ сизимӧд классалы киӧдыс нуӧдны приготовишкаӧс Арямов ордӧ!
Да и Гришалы тайӧ оз ков, сійӧ Янкӧд войын ветлывліс пемыд вӧрӧ эз повзьы!
Колӧ вӧчны сідзи: мыйӧн сӧмын Витол пырас ӧдзӧсӧд, Гриша тювкнитас сы бӧрся!
Сизимӧд классаяс мыйлакӧ дыр совещайтчисны керка дорас, кӧні оліс Арямов.
Сэсся на пӧвстысь ӧти, медбӧрын, решитчис да кутчысис сутуга йылын ӧшалысь пу грушаӧ — звӧнок воропӧ.
Ӧдзӧсыс регыд мысти воссис.
Гриша котӧрӧн вуджис туйсӧ да тювкнитіс порог вомӧн — сизимӧд классаяс бӧрся.
Налы паныд петіс ачыс Фёдор Иванович.
Сійӧ вӧлі шнуръяса кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс курткаа.
Вещыс зэв мича, нинӧм он шу.
Велӧдчысьяс, кодъяс яндысигтыр жуисны, мӧдӧдчисны Арямов бӧрся, и Гриша воис — мукӧдъяс мышъяс сайын — кучикӧн эжӧм аслыспӧлӧс улӧсъяса комнатаӧ.
И сэні вӧлі кык шкап, кытчӧ тырыс сувтӧдлӧма книгаяс.
Зэв ыджыд пызан вылын красуйтчис койбеддя бронзӧвӧй ош; сійӧ видзис ыджыд чернила доз, а чернила дозкӧд орччӧн турунвиж ной вылын куйліс мыйлакӧ фарфорӧвӧй нинкӧм.
Ставыс вӧлі тані мича, и Гриша думыштіс: вот татшӧм комнатаясын и олӧны учёнӧй йӧз, кодъяс тӧдӧны ставсӧ му йылысь да небеса йылысь.
Оз озыръяс (Арямов, дерт, эз вӧв озыр), а именнӧ тӧлка йӧз, кодъяслы бур книга, гашкӧ, свет вылас быдторйысь меддона.
Тасянь дзуртысь пу пос кузя ставныс кайисны светёлкаӧ, и сэні буретш (Гриша водзвыв сідзи чайтіс) сулаліс, ӧшиняс дулосӧ веськӧдӧмӧн, знаменитӧй труба.
Сэсся Гриша вунӧдіс ставтор йывсьыс.
Сійӧ пукаліс (сійӧс сералігтырйи пуксьӧдісны первойӧн), ас водзладорса гӧгрӧс стеклӧӧ видзӧдігтыр, — стеклӧыс вӧлі кӧдзыд, сы бердӧ кӧ инмӧдчан синъяснад.
Сы водзын ылын (сійӧ та йылысь век помнитіс), вывті, вывті ылын, гашкӧ, сысянь уна тысяча верст сайын, величавӧя шыльквидзис лым еджыдын вералысь помтӧм пемыд.
Кор тайӧ волшебствоыс помассис, Арямов шуис:
— Но, ӧні ті обязанӧсь мекӧд юыштны чай!
А сизимӧд классаяс яндысисны, гӧрдӧдісны, мыйлакӧ тувкышталісны ӧта-мӧдсӧ гырддзаяснаныс, заводитлісны шмонитны — эз дзик удачнӧя, весиг Гриша казяліс: эз зэв лӧсьыда артмы налӧн тайӧ!
Гриша первойӧн пуксис пызан сайӧ: сійӧс пуксьӧдіс ачыс Фёдор Иванович, аскӧдыс орччӧн.
Сэки нин — вӧчны нинӧм — пуксисны и мукӧдъясыс.
Шмонитана торжественностьӧн Арямов сувтӧдіс пызан шӧрас «Эйнем» печенье тыра кыӧм кӧрзинка.
Татшӧм печеньесӧ Гриша коркӧ видліс нин (ӧтчыд перемена дырйи Персиц гӧститӧдліс) и кӧрсӧ сылысь эз гӧгӧрво: быттьӧкӧ юмовкодь картонысь вӧчӧма.
Маа преникъяс ёна чӧскыдджыкӧсь «Эйнем» дорысь.
Но медым петкӧдлыны Фёдор Иванович дорӧ уважение, сійӧ век жӧ босьтіс кӧрзинкаысь ичӧтик еджыд кружок, кодӧс пасьталаыс мичаа розьӧдлӧма.
И кутіс чувствуйтны асьсӧ вывті бура.
Сійӧ пукаліс чай стӧкан водзын, коді тайӧ минутаас сылы ньӧти эз ков.
Сылы эз ков ни чай, ни «Эйнем» печенье, ни весиг преникысь эськӧ ӧні сылы эз вӧв некутшӧм удовольствие.
Но Фёдор Ивановичкӧд орччӧн чай юӧмыс вӧлі дзик вӧвлытӧмторйӧн!
Учитель дорӧ тайӧ матыслунас весиг кажитчис мыйкӧ запретнӧй: колӧ чайтны, начальникъяс пӧвстысь некодлы Фёдор Иванович оз висьтавлы сы йылысь, мый сійӧ тадзи прӧстӧя аслас велӧдчысьяскӧд юлывлӧ чай.
Сизимӧд классаяс смелмисны, весит сёрнитны кутісны зэв збоя; и печенье сёйисны вель азыма.
Помланьыс нин найӧ заводитісны мӧда-мӧд вежмӧн висьтавны Арямовлы кутшӧмкӧ асланыс делӧяс йылысь.
Сэки Гриша ёнасӧ и эз кывзы нин: шуда чӧв-лӧнь вӧлі сы сьӧлӧм вылын, и бур эськӧ нинӧмӧн сійӧс не садьмӧдны.
Арямов ачыс унджыксӧ чӧв оліс, нюмъяліс да видзӧдіс аслас гӧстьяс вылӧ.
Мукӧддырйиыс шыасьліс ӧти-кык кывйӧн:
— Но-но?
— Водзӧ!
— И кыдзи жӧ?
Сизимӧд класса ӧти велӧдчысь, кодлӧн гӧрба ныр вылас вӧлі сьӧд пенсне, висьталіс, быттьӧ кывъяссӧ торйӧдлӧмӧн книга вылысь лыддис:
— Вольдемар пай вылӧ уси почётнӧй жребий!
Банйӧм банбокъяса Витол лои ещӧ розӧвӧйджык да скӧрысь шуис:
— Эн больгы лишнӧйсӧ!
— Но, Фёдор Ивановичыдлы висьтавнытӧ позьӧ нин.
— А мыйла?
Тэ прӧстӧ баба кодь паськыд вома!
— Но, со тэныд, пырысь-пыр и баба кодь!
Арямов нюммуніс:
— Человечестводжынйыс — бабаяс.
И тайӧ, ме ногӧн, абу нин сэтшӧм лёктор.
А тіян, Вольдемар, матушкаыд — абу баба?
Колӧ чайтны, дама?
Витол чӧв олыштіс, сэсся яндысьыштӧмӧн серӧктіс:
— Да, пӧжалуй, баба.
Железнодорожнӧй кондукторлӧн дӧва.
— А мыйла нӧ сідзкӧ ті Вольдемар?
Кыдзкӧ звучитӧ «господскӧй ногӧн»...
— Матиасович!
— горӧдіс ыджыд ныра реалист, коді таӧдз тӧлкуйтіс жребий йылысь.
— Вольдемар Матиасович!
— Ак да, ӧд ті латыш, ме и дзикӧдз вунӧді, — шуис Арямов.
— Ті сэтшӧм бура сёрнитанныд рочӧн.
Да-да, Витол ӧд, дерт, латыш.
Но, меным ті важмоз колянныд Володяӧн, ладнӧ?
— Ладнӧ!
— Витоллӧн чужӧмыс югдіс шуда нюмысь.
— Водзӧ.
Кутшӧм нӧ жребий?
— Публичнӧя висьтавны миянлысь общӧй зывӧктӧм ӧти терпитны позьтӧм морт дорӧ.
Висьтавны сійӧ мортсӧ, Витол?
— Кӧсъян нарушитны сетӧм кывтӧ — висьтав.
— Сетӧм кыв нарушитны?
О!
— Арямов лэптіс синкымъяссӧ.
Сійӧ, тыдалӧ, шмонитіс; татшӧм жӧ смешитчанаӧсь вӧліны сылӧн синъясыс тӧрыт, кор сійӧ муніс Гришакӧд Ново-Садӧвӧй вылӧ.
Реалистъяс ставныс ӧтпырйӧ кутісны ызгыны:
— Сёрнитчылім гусьӧн видзны!
— Аскиӧдз.
— Фёдор Ивановичысь гусьӧн видзны?
— Фёдор Ивановичлы позьӧ!
— Ньӧти абу таын делӧыс.
— Энлы, сет жӧ висьтавны...
Арямов дугдіс нюмъявны:
— Ме чувствуйта, думыштӧмныд ті кутшӧмкӧ глупость.
Общественнӧй зывӧктӧм...
Кӧсъянныд меным висьтавны асланыд глупость йылысь — сідзкӧ нин мед висьталас Витол ачыс, сы вылӧ кӧ нин уси жребийыс.
Витол падъялігтыр чӧв олыштіс.
Сэсся шуис:
— Оз.
Оз сулав.
Ставныс бара кутісны ызгыны.
Арямов лэптіс кисӧ:
— Тырмас!
Вайӧй мӧдтор йылысь.
Сійӧ сюся видзӧдліс велӧдчысьяс чужӧмъяс вылӧ.
Ставныслӧн синъясныс югъялісны сылы воча.
Ставныс эськӧ, дерт, тайӧ рытнас мунісны и биӧ и ваӧ Фёдор Иванович вӧсна.
А Гриша — первой!
Сылысӧ, гашкӧ, ёнджыка мукӧдъяс серти, кодъяс олісны рӧднӧй семьяясас, колӧ вӧлі татшӧм мортыс, кутшӧм Арямов.
Татшӧм морт водзын позьӧ душатӧ ставнас восьтыны, сӧмын мед кывъясыс сюрины.
Вот кывъясыссӧ, пӧжалуй, эськӧ и эз сюрны.
Но мый нӧ, мортлы позьӧ и чӧв олыштны, сійӧ кӧ оз сяммы мичаа сёрнитны.
И Гриша чӧла пукаліс рытывбыд да преданнӧй синъясӧн видзӧдіс ставныс вылӧ, кодъяс чукӧртчӧмаӧсь пызан саяс.
... Арямов ордысь мӧдӧдчисны сёрӧн — и некыдзи эз вермыны муннысӧ.
Передньӧяс дыр корсисны пальтояснысӧ, зілисны тӧдмавны ассьыныс сорсьӧм картузъяссӧ.
Фёдор Иванович сулаліс ӧдзӧс дорас да терпеливӧя югдӧдіс ичӧтик лампаӧн.
Медбӧрын реалистъяс шумӧн ызӧбтісны-лэччисны ляпкыдик кильчӧ вывсянь кӧдзыд рӧмыдас, карпомса пемыд вояс, кодӧс вӧлі розьӧдлӧмаӧсь сӧмын ӧткымынлаын ӧзйысь пӧнаръяслӧн муртса дзузгысь биясыс.
Сизимӧд классаяс кутісны сёрнитны ставныс ӧтпырйӧ, гораа, пӧжалуй весиг вывті гораа, тайӧ шынитӧв ывлаас, зілисны вевтыртны ӧта-мӧднысӧ гӧлӧснас: быдӧнлы вӧлі колӧ висьтавны ассьыс.
Вензьӧмыс ыпнитіс яра — и вензисны эз небесаса светилӧяс йылысь, вензисны русскӧй литература йылысь.
— Сылы вӧлі сідзи сиӧма!
— горзіс Витол.
— Но позьӧ-ӧ шуны сійӧс лишнӧй мортӧн?
Збыльысь дзикӧдз лишнӧйӧн?
Кыдз-некыдз, сійӧ вӧлі медводдзаяс лыдын...
Сійӧ ызйӧдіс мысль!
— Рудинлӧн созерцательностьыс...
— Водзын мунысь, а абу созерцатель!
— А баррикадаыс?
Сійӧ пӧгибнитіс баррикада вылын!
— И всё-таки эз ков жертвенностьлӧн тайӧ актыс...
Да сетӧй жӧ меным висьтавны!
Но мый тайӧ, ей-богу!
Сизимӧд классаяс горзісны Тургеневлӧн Рудин йылысь, а Гриша весиг эз на и кывлы тайӧ нимсӧ — Рудин.
Тургеневсӧ сійӧ тӧдіс — аддзывліс сылысь портретсӧ открыткаяс вылысь Ямпольский вокъяслӧн магазинысь.
Гриша восьлаліс сизимӧд классаяс бӧрся, радлуныс, кодӧс сійӧ талун рытнас тӧдмаліс Арямов ордын, эз на ещӧ прӧйдит.
Сійӧ гордитчис, мый муніс ӧтлаын сэтшӧм образованнӧй йӧзкӧд, кодъяс, донъявны кӧ налӧн увереннӧй гӧлӧсъяс серти, делӧсӧ тырвыйӧ тӧдісны да вермисны тӧлкуйтны медся гӧгӧрвотӧмторъяс йылысь.
И сэки сылы друг дум вылас уси: Никаноркин!
Рытывбыд ни ӧтчыд эз думыштлы Никаноркин йылысь — эз аддзы кад шуны Арямовлы сы йылысь ни ӧти кыв.
Радлуныс сы сьӧлӧмын оз позь шуны медым дзикӧдз быри, но кыдзкӧ чиніс, а сыкӧд орччӧн кутіс быдмыны надзӧникӧн сироталӧн кодь чувство: сійӧ кыссис бӧрын, и сизимӧд классаяс пӧвстысь некод весиг ни ӧтчыд эз бергӧдчыв сылань.
И мыйла налы бергӧдчывны да видзӧдлыны приготовишка вылӧ, коді ни ӧти кыв оз вермы сюйны налӧн тӧлка речьясӧ!
Тайӧ зэв бур компанияас асьсӧ ӧткаӧн чувствуйтіг (эз-ӧ та вӧсна и Никаноркин сылы дум вылас усь?), Гриша вочасӧн кутіс восьлавны ньӧжйӧджык.
Дзик тӧдтӧмӧн, весиг таинственнӧйӧн сылы ӧні кажитчис Ново-Садӧвӧй улича.
Васӧда дзирдалісны сы весьтын сявмунӧм кодзувъяс.
Уличаяс крестасянінъясын тӧлыс пӧлӧсӧн нӧбалӧма толаяс, кӧдзыдыс удитӧма дорны найӧс, найӧ сідзи и сулалісны пӧлӧсӧн, ёсь йылаӧсь, но эз пӧрны, кельыдлӧзӧсь, выліас дзирдаліс волшебнӧй бус.
Тайӧ дзирднас муыс быттьӧкӧ воча шыасис небесалӧн алмазнӧй югъялӧм вылӧ.
Кӧнсюрӧ ӧшиньясысь, кодъясӧс абу топыда тупкӧмаӧсь ставеньясӧн, туй вылӧ усины кузь емъяс кодь виж югӧръяс.
Регыд мысти тайӧ югӧръясыс вошины: дорвыв кыссисны заборъяс — сэні олісны огородникъяс.
Чирӧм гӧлӧсӧн увтчисны понъяс, кодъясӧс шызьӧдӧмаӧсь тайӧ местаясын вӧвлытӧм уна йӧз.
Буракӧ, реалистъяслӧн компанияыс кажитчис налы тышкасьны радейтысьяслӧн мыйвынсьыс горзысь зэв ыджыд чукӧрӧн.
Кӧнкӧ ылын-ылын горӧдліс сьывны шудтӧм кодъюра:
<rus>Эх, судьба ль ты моя, невеселая...</rus> 
—
и быттьӧ джӧмдіс да ланьтліс дыр кежлӧ.
Гриша дзикӧдз бӧрӧ коли сизимӧд классаясысь, муніс дзик ӧтнас.
Вӧлі кӧ эськӧ ӧні тані Никаноркин, восьлалісны эськӧ найӧ кыкнанныс орччӧн, вӧлі эськӧ налы мый йылысь сёрнитны, гӧгӧрвотӧм гажтӧм эз топӧд эськӧ тадзи Гришалысь сьӧлӧмсӧ...
Ни ӧти морт абу.
Ветлысь-мунысьяс оз тыдавны некӧн.
Абу сідз, то тыдовтчис ӧти морт.
Гриша видзӧдліс сы вылӧ — ӧтчыд, мӧдысь.
Мыйкӧ зэв нин тӧдса вӧлі сылӧн походкаыс.
Муніс сійӧ кыдзкӧ аслысногӧн: то ӧддзӧдліс воськовъяссӧ, то надзмӧдліс, то друг быттьӧ дзикӧдз сунліс пемыдас, вошліс.
Паныдасис слабиника югдӧдысь пӧнар — быдса верст вылӧ ӧти.
Мунысь морт мыйлакӧ кытшовтіс омӧлика югдӧдӧм местасӧ.
Сэсся лэптіс пальто воротниксӧ да улӧджык лэдзис гӧна шапкасӧ.
А чужӧмыс сылӧн эз тыдав: войыс кӧть и кодзула, но...
Гриша сувтіс, ляскысис забор бердӧ, заводитіс бурджыка видзӧдны.
Э, Виктор Аполлонович Стрелецкий талун абу форменнӧй картуза, а шапкаа!
Гриша тэрмасигтыр суӧдіс сизимӧд классаясӧс да страшнӧя шӧпкӧдӧмӧн шуис:
— <lav>Зекс</lav>!
— Мый?
— дӧзмӧмпырысь шыасис Витол.
— Мый тэ ещӧ нинӧмабусӧ сӧран?
— <lav>Зекс</lav>!
Реалистъяс сувтісны.
Недыр чӧв олыштӧм бӧрын кодкӧ, медся сюсь синъяса, шуис надзӧник:
— «Голубчик».
Буретш сійӧ.
— Лӧсьӧдчыны!
— командуйтіс Витол да, шинельыслысь кизьяссӧ разьӧм бӧрын, первойӧн лэптіс пӧлаяссӧ юр вылас.
Мукӧдъясыс вӧчисны сідз жӧ, Гришаысь кындзи, коді эз тӧд, мыйла ставыс тайӧ вӧчсьӧ.
Сійӧ сулаліс тупкытӧм чужӧма, пальтоа, кодӧс вӧлі кизялӧма увсяньыс выліӧдзыс.
И сӧмын мыйлакӧ ещӧ топыдджыка ляскысис забор бердас.
Реалистъяс сувтісны улича шӧрас — Стрелецкийлань мышкӧн, копыртчисны да быттьӧ кынмисны места выланыс — кузь кокаӧсь, пельпомъяс вылас шинель гӧрбъясаӧсь.
Стрелецкий матыстчис (ӧні вӧлі позьӧ нин бура тӧдны сійӧс, кӧть эськӧ воротниксӧ вӧлі лэптӧма).
Сійӧ матыстчис тэрмасьтӧг, видзчысигтыр: тадзи гусьӧн матыстчывлӧ ылалӧм пӧтка дінӧ охотник.
Сійӧ вӧлі дзик нин матын, воськов дас вит сайын, эз ылынджык, кор сизимӧд классаяс веськӧдчытӧг заводитісны йӧктыны кӧдзыднас дорӧм гора мостӧвӧй вылын.
Дас сизим арӧсаяслы позьӧ йӧктыны весиг зэв ёна копыртчӧмӧн.
Мыйкӧ дыра вӧлі кылӧны сӧмын чирзӧмъяс да лымлӧн дзуртӧм...
Сэсся кыліс Стрелецкийлӧн гӧлӧсыс:
— Сулалӧй!
Ме тіянӧс тӧді, голубчикъяс!
Но сизимӧд классаяс эз сӧгласитчыны сувтны.
Мӧдарӧ — скачӧн котӧртісны улича кузя.
Надзиратель, неуна тырӧм лола, тэрмасис на бӧрся.
Сійӧ прӧйдитіс Гриша дорті сэтшӧм матіті, мый Гриша кыліс кӧдзыдас ёна ӧвтысь сылы тӧдса нин духи дук.
Водзын кутшӧмкӧ ӧти реалист нарошнӧ вежӧм гӧлӧсӧн, лёкысь чирӧстіс:
— Аддзысьӧма тай эстшӧм Нат Пинкертон!
Мӧд, тыдалӧ, шинель увсяньыс, кыз гӧлӧсӧн буркнитіс:
— Дугды, Колька, эн вывтісӧ!
— Коля, сувтӧй, — пырысь-пыр жӧ меліа шыасис та вылӧ надзиратель.
Реалистъяс дружнӧя вак-вакӧн серӧктісны.
Но кутшӧм положениеыс вӧлі Гришалӧн?
Положениеыс сылӧн вӧлі опаснӧй.
Сизимӧд классаясӧс вӧтӧдны вермытӧм вӧсна Стрелецкий быд минутаӧ вермис бӧр бергӧдчыны — но кыдзи нӧ сылы суӧдны кузь кокъясаясӧс?
Сійӧ и ачыс, тыдалӧ, эз надейтчы та вылӧ, а мыжаяс бӧрся вӧтчис прӧстӧ сідз, аслас упрямство вӧсна либӧ надейтчис кодӧскӧ тӧдны походка сертиыс, гӧлӧс сертиыс...
Гашкӧ, ышмӧм бӧрын кодкӧ мостӧвӧй вылӧ картузсӧ уськӧдас.
Он ӧд тӧд, кутшӧм случайность вермас лоны.
Виктор Аполлонович Стрелецкий вӧлі опытнӧй морт.
Со сійӧ и сувтіс: джуджыд лым вылын сьӧдӧн тӧдчис мыйкӧ гӧгрӧс — но, сідзи и эм, сизимӧд классаяс пиысь кодкӧ воштӧма картузсӧ!
Тайӧ картузыс спаситіс Гришаӧс.
Надзиратель кутіс бӧр воны ассьыс аддзӧмторсӧ видлалігтырйи.
Сійӧ вӧлі сэтшӧма ылалӧма картузнас, мый бара эз казяв Григорий Шумовӧс, коді топыда ляскысьӧма забор бердас (заборыс кӧ эськӧ муртса вӧлі ляпкыдджык, Гриша важӧн нин эськӧ чеччыштіс сы вомӧн и — кутшӧм лӧсьыд — пукалыштіс эськӧ град йӧрын, небыдик толаын).
Ропкигтырйи Виктор Аполлонович сувтіс вит воськов сайӧ:
— Сідз, сідз...
картузсӧ вурӧма установитӧм образец серти...
Ёнакодь нин новлӧма.
А со татысь увтыссьыс ми аддзам и букваяс...
да, да.
Шоч том морт, мед сійӧ весиг...
мед сійӧ весиг господин Чернышевскийлӧн поклонник...
шоч нин оз гиж ассьыс инициалъяссӧ.
Но, ми тайӧс бурджыка видзӧдлам мӧд обстановкаын.
Надзиратель любовнӧя видлалыштіс кинас трофейнӧй картузсӧ, малалыштіс сійӧс, сюйис киняулас да тэрмасьтӧг муніс.
Гриша виччысьыштіс, кытчӧдз сы воськовъяслӧн дзуртӧм шыыс эз кут кывны, а сэсся мӧдӧдчис гортас.
Сизимӧд классаяс вошины код тӧдас кытчӧ.
Сійӧ восьлаліс войся кар кузя ӧтнас, и сылы эз вӧвны страшнӧйӧсь ни стӧрӧжевӧй понъяслӧн чирӧм гӧлӧсӧн увтчӧмыс, ни йӧзтӧм тыртӧм уличаяс, ни лоны вермана паныдасьӧмъяс рӧзбойникъяскӧд, кодъяс йылысь сэтшӧма радейтліс висьтавлыны чангыль ныра Настя, кор мадам Белкова эз вӧв гортас.
Ӧні сійӧ некодысь эз пов.
Весиг сылы окота вӧлі кодкӧдкӧ тышкасьны — не прӧстӧ сідз, а кувтӧдз, медым петкӧдлыны ассьыс отвагасӧ.
Но петкӧдлыны вӧлі некодлы да некод вылын...
Улича вылын — ни ӧти ловъя лов.
Гриша прӧйдитіс нин Ямпольский вокъяслӧн магазин дорті, — магазинлысь ӧшиньяссӧ вӧлі тупкалӧма топыда волнистӧй кӧрт ставеньясӧн.
А со и Познанскийлӧн заведениеыс...
Кутшӧмкӧ фигура видзчысигтыр вешйис пивнӧй ӧдзӧс дорысь да гусьӧникӧн кутіс ылыстчыны.
Да тайӧ Дзиконский!
— Сувт!
— мыйвынсьыс горӧдіс Гриша да уськӧдчис враг бӧрся.
И сизимӧд класса Дзиконский пышйис!
Сы вӧсна-ӧ сійӧ решитіс дзебсьыны, мый поліс йӧзасьӧмысь (колӧ чайтны, эз ошкана делӧ вӧчны сійӧ лок войын пивнӧй дорӧ), Шумовлӧн горӧдӧмыс-ӧ збыльвылӧ сійӧс повзьӧдіс, но полицмейстерлӧн пиыс гӧнитіс сэтшӧм ӧдйӧ, мый нинӧм и вӧлі думайтны сійӧс суӧдӧм йылысь!
Сылӧн кокъясыссӧ кузьӧсь...
Но Гриша эз усь шогӧ, мыйвынсьыс ачыс лэбис — дыр, кадысь кадӧ скӧрысь горзігтырйи:
— Сувт!
Сувт, Дзиконский!
Медбӧрын горӧдіс:
— Трус!
И сувтіс.
Сылӧн победалы свидетельяс эз вӧвны.
Этшсьыныс петтӧдз скӧрмӧм понъяс увтчисны воротаяс увсянь сы горзӧмъяслы ӧтвет пыдди, да кӧнкӧ ылын тутӧстіс паровоз, тыдалӧ, маневровӧй.
Гриша сулалыштіс, неуна шойччыштіс да бергӧдчис гортланьыс.
15
Ыджыд перемена дырйи Стрелецкий дорӧ матыстчис Витол да вежливӧя юаліс:
— Разрешитӧй юавны?
И, быттьӧ сигнал серти, найӧс пырысь-пыр жӧ кытшалісны старшеклассникъяс.
Надзиратель, тӧждысьӧмӧн гӧгӧр видзӧдалігмоз, шуис Витоллы:
— Но?
— Сёрнитӧны, мый ті пӧ служитлӧмныд сыскнӧй отделениеын.
Виктор Аполлоновичлӧн синъясыс векняммисны:
— А коді именнӧ висьталіс тайӧс?
Витол сулаліс зэв веськыда, кияссӧ нюжӧдӧма бокас.
Банйӧм чужӧм вылас сылӧн карӧй синъясыс видзӧдісны гажаа.
— Менам юалӧмӧй кӧ абу лӧсялана, кора прӧститны.
Но ме кывлі...
— Вот ті и висьталӧй, кодсянь кывлінныд.
— Тайӧ кӧ омӧль...
— Тайӧ омӧльсьыс на лёкджык!
— Виктор Аполлонович тшӧкмуніс.
— Мый именнӧ омӧльыс: служитны сыскнӧй отделениеын али та йылысь гораа висьтавны?
— А тіянлы вообщӧ оз пӧлагайтчы гораа сёрнитны, — бледӧдігтырйи пинь пырыс сӧдзӧдіс Виктор Аполлонович.
— Тіянлы чӧв-лӧньӧнджык, чӧв-лӧньӧнджык колӧ лоны, менам донаӧй!
Чайтанныд, тіянлы ставыс сідз прӧйдитас, кыдзи первой учениклы?
Поведение кузя лёк балла велӧдчысьяс оз лоны первойӧн, сюркнялӧй тайӧс пель саяныд!
Сійӧ ӧдйӧ — каблукъяс вылас — бергӧдчис сы бӧрвылын чукӧртчӧм реалистъяслань.
Сизимӧд классын гырысь велӧдчысьяс кындзи, татчӧ удитӧмаӧсь котӧрӧн воны мукӧд классъясса велӧдчысьяс.
Котӧрӧн воисны и приготовишкаяс, медводзын Довгелло, Никаноркин да Шумов...
Найӧс кыскис вывті уна велӧдчысьяслӧн чукӧртчӧмыс.
— <ns>Та-айӧ</ns> мый?
Сборище?
— горӧдіс надзиратель.
— А-а...
ставыс гӧгӧрвоана!
Ті найӧс чукӧртінныд, ассьыныд достойнӧй отсасьысьястӧ, господин Витол?
Подстрекательство!
И йӧз чукӧр заводитіс разӧдчыны.
Кодлӧнкӧ томиник бас недӧвӧльнӧя нурбыльтіс:
— Эз сідзи артмы...
— Эз сідзи?
Эз сідзи артмы?
— вашнитіс Стрелецкий.
Сьыліыс сылӧн нюжаліс, пельпомъясыс лыбисны; зепъясас кияссӧ сюйӧмӧн сійӧ хищнӧя видзӧдіс реалистъяс вылӧ.
Но сы водзын вӧліны нин сӧмын мышъяс.
— Реалистъяс тэрмасигтыр разӧдчисны коді кытчӧ.
— Эз сідзи артмы, господин Витол!
— Виктор Аполлонович бергӧдчис, но и Витол эз нин вӧв матігӧгӧрын.
Мунісны старшӧйяс, а на бӧрся и младшӧйяс.
Надзиратель водзын сулаліс сӧмын ӧтнас Гриша Шумов — сійӧсӧ, дерт, ылаліс.
Сійӧ ылаліс, и явӧ тӧдчысь любопытствоыс, кодӧс позис аддзыны сылӧн паськыда восьтӧм синъяса чужӧм вывсьыс, вермис скӧрмӧдны кӧть кодӧс, а не сӧмын Виктор Аполлонович Стрелецкийӧс.
Кузя кыссьысь некымын секунда чӧж надзиратель видзӧдіс Шумов вылӧ.
Сэсся пинь пырыс сӧдзӧдіс:
— А тэныд мый татысь колӧ, голубчик?
Восьлав жӧ ме бӧрся!
Сійӧ кутіс восьлавны коридор кузя сэтшӧм ӧдйӧ, кыдзи некор, весиг мундирыслӧн пӧлаясыс павтыртчисны мунігас.
Григорий Шумов муртса удитіс вӧтчыны сы бӧрся.
Гришалы быттьӧкӧ нинӧмысь вӧлі повнысӧ.
Вермас лоны, тӧрыт войнас надзиратель век жӧ аддзыліс сійӧс Ново-Садӧвӧй вылын?
Тайӧ оз вермы лоны!
Сійӧ кӧ аддзис, кутіс эськӧ Гришаӧс места вылас.
А гашкӧ, мудеритіс?
Нарошнӧ прӧйдитіс боктіыс...
Кӧть мый — ӧні абу страшнӧ.
Улича вылын Гриша эз йӧкты, шинельсӧ аслас юр вылӧ эз лэптыв, «пинкертон» эз горзы.
А мый сійӧ сюри сёр кадӧ — сы йылысь тӧдӧ Фёдор Иванович.
Сійӧ доръяс: Гриша вӧлі сылӧн гӧстьӧн!
Тайӧ кадӧ Виктор Аполлонович вайӧдіс Шумовӧс пемыдгӧрд ӧдзӧса тӧдса нин комнатаӧ.
Важмоз тані шкап вылас сулаліс бусӧн вевттьысьӧм глобус да лысӧм юра кутш, коді мышкыртчӧмӧн зумыша видзӧдіс виж синъяснас пырысьяс вылӧ.
Надзиратель матыстчис конторка дорӧ, кыскис бонзьӧм лӧз тетрадь, видзчысьӧмӧн сьӧлышталіс аслас чуньяс вылӧ да заводитіс листавны страницаяссӧ; тӧдчымӧн ёна сьӧдасьӧм пельӧсъясыс налӧн удитӧмаӧсь нин гартыштчыны трубочкаясӧн.
— Но вот, голубчик, — аслыс ныр улас нурбыльтіс Стрелецкий, — со сійӧ, тіян олӧмлӧн книга.
— И, Гришалань бергӧдчӧм бӧрын, гораа шуис: — Татчӧ ставсӧ гижӧма!
Ставсӧ!
Тэ йылысь сідзжӧ, Шумов Григорий.
Виктор Аполлонович босьтіс карандаш, мыйкӧ пасйис тетрадяс.
— Тэ сайын чукӧрмӧма нин кӧкъямысдас вит кӧпейка.
Ме эськӧ верми, дерт, виччысьны...
Но, кӧть и жаль, ӧні ог вермы.
Тайӧ деньгаыс жӧ мунӧ сирӧтаяслы.
А тэ эн и тӧдлы тайӧс?
Матыстчӧ во пом, благотворительнӧй комитет гӧтӧвитӧ отчёт.
Гӧгӧрвоин?
Эн?
Но, а мый тэныд пӧлагайтчӧ мынтыны, сійӧс эн гӧгӧрво?
Мый тэ должен ӧні жӧ, пырысь-пыр мынтыны уджйӧзтӧ, тайӧ, ме думайта, гӧгӧрвоана!
Сійӧ павтыртіс аслас мундирлысь мича пӧлаяссӧ, пуктіс кияссӧ мышкас, прӧйдитчис комната кузя.
Сэсся сувтіс Гриша водзӧ:
— Тэнад деньгаыд абу?
— Абу.
— «Абу!»
— Ӧні абу.
Ме сета, сӧмын ог ӧні.
Надзиратель бара ветлӧдлыштіс комната кузя, матыстчис ӧшинь дорӧ, мӧдарӧ бергӧдчӧмӧн сулалыштіс.
Сэсся кутіс бара сёрнитны мый йылысь кӧ, быттьӧ ёна думайтігтырйи:
— Гашкӧ, ме верми эськӧ тайӧ деньгасӧ и не босьтны.
Да, да...
Ме верми эськӧ прӧстӧ тэ пыдди ассьым пуктыны.
И ме решиті вӧчны тэныд тайӧ услугасӧ...
— Сійӧ бара бергӧдчис Гришалань: — Тайӧ ӧд услуга, сідз абу?
Гриша чӧв оліс.
— Но условиеӧн, голубчик: услугаысь услуга!
Тэ кывлін, мый йылысь сёрнитіс Витол?
Но, талун, ме дорӧ матыстчытӧдз на.
Кывлін?
— Эг кывлы.
— Кодкӧд сійӧ сёрнитіс, аддзылін?
— Эг аддзыв.
— Эн кывлы, эн аддзыв!
Но тэ жӧ сэні вӧлін первойсяньыс, ме тэнӧ пырысь-пыр казялі.
Но ладнӧ, шуам — тэ нинӧмтор эн кывлы и эн аддзыв.
Но слухъясӧн муыс тырӧ.
Висьтав, тэныд кӧ эськӧ случайнӧ удайтчис — но, шуам, аслад другъяс пыр — тӧдмавны, кодъяскӧд да мый йылысь именнӧ сёрнитіс талун Витол, тэ ӧд эськӧ тайӧс эн соссьы ме водзын?
Гришалӧн сьӧлӧмыс кутіс тіпкыны надзӧник да гораа, банбокъясыс сылӧн кельдӧдісны...
Стрелецкий, тыдалӧ, казяліс сы чужӧмлысь вежсьӧмсӧ да тэрмасьӧмӧн висьталіс водзӧ:
— Бура гӧгӧрво менӧ, дружок.
Збыльвылас, сійӧ, мый ме тэныд вӧзъя, обязан вӧчны быдӧн: и ме, и тэ, и кӧть кодӧс эн босьт.
Обязан!
Но ме сёрнита ог обязанность йылысь, а услуга йылысь.
<ns>Ус-слу-га</ns> йылысь!
Гриша чӧв оліс, век на ещӧ эз гӧгӧрво помӧдзыс надзирательлысь кывъяссӧ.
И мӧдыс бара заводитіс гусьӧникӧн:
— О, дерт, ме сёрнита услуга йылысь ог аслым вылӧ — мыйла сійӧ меным колӧ?
Абу сідз, тэ эськӧ пӧльза вайин учебнӧй заведениелы, коді...
э-э...
воспитывайтӧ тэнӧ.
— Ог кут!
— друг чирӧм гӧлӧсӧн лёкгоршӧн горӧдіс Гриша.
— Надзӧнджык, тэ!
Вӧлӧмкӧ, тэ век жӧ дзик немтор абу и гӧгӧрвоӧмыд.
— Ог кут!
— Ньӧжйӧджык, голубчик, ньӧжйӧджык!
Ладнӧ, эновтам тайӧс.
Сёрнитыштам мӧдтор йылысь: висьтав, тэ решитін дзик не копрасьны меным?
Ме тэныд вӧчлі нин замечание да предупреждайтлі...
— Ме сета тіянлы деньгатӧ!
— отчаяниеӧн горӧдіс Гриша.
— И ог кӧкъямысдас вит кӧпейка, а быдса шайт!
Надзиратель лои розӧвӧй да кӧрліс чужӧмсӧ:
— Ок, донаӧй, оз деньга йылысь ӧні сёрниыс мун...
— Сета!
Регыд!
— Тэнад батьыд коді?
Сапожник?
Ак, садовник.
Сьӧкыд, сьӧкыд миянлы тэ кодьястӧ воспитывайтны.
Кывзы бура: аски жӧ — кылан: аски!
— тэнӧ лоӧ гижӧма кондуитӧ, тэ кӧ бара думыштан мекӧд паныдасигӧн не копыртчывны меным.
— Меным дум вылӧ уси, кытысь аддзыны деньга!
— О господи!
Да дзик жӧ оз сы йылысь мун сёрниыс.
Сёрниыс мунӧ школьнӧй правилӧяс торкалӧм йылысь.
Да наказание йылысь, коді лоӧ тайӧ торкалӧмсьыс.
Но, век жӧ, ме сэсся дӧзми тэныд помтӧг объясняйтны сэтшӧмторъяс, кодъясӧс тэ ачыд должен вӧлі важӧн нин гӧгӧрвоны.
Тэ абу нин выль велӧдчысь!
Мун!
Коридорӧ петӧм бӧрын Гриша думыштчис.
Мый сійӧ сэтшӧмыс сыскнӧй отделение?
Мыйла Стрелецкий сэтшӧм ёна скӧрмис Витол юалӧмысь?
И со кутшӧм удача: Гришалы воча коридорӧд локтӧ сизимӧд класса ыджыд тушаа велӧдчысь — сійӧ тӧрыт вӧлі Арямов ордын.
Ортсысяньыс Гриша сійӧс тӧдліс и войдӧр.
Сизимӧд классалӧн видыс вӧлі вывті учёнӧйлӧн кодь: мый сӧмын сулалӧ сьӧд оправаа ӧти ӧчкиыс!
И, сьӧд жӧ, лента кодь паськыд шнурок оправалӧн ичӧтик кольчасянь лэччис увлань.
Татшӧм морт должен уна тӧдны.
И сизимӧд классаӧс шуисны гораа — Бронислав Грабчинский.
— Мый сійӧ лоӧ «сыскнӧй» кывйыс?
— тэрмасьӧмӧн сылысь юаліс Гриша.
— И збыль, мый Стрелецкий сэні служитлӧма?
Сизимӧд класса велӧдчысь пенсне стеклӧяс пырыс видзӧдліс Гриша вылӧ кок увсяньыс да юр вылӧдзыс:
— Э-э...
тэныдсӧ эськӧ мыйла ковмис та йылысь сёрнисӧ панны?
— Ме прӧстӧ сідзи...
— Тэ — простак, тайӧс ме и ачым аддза.
Та вӧсна тэ и юасян сэтшӧмторъяс йылысь, мый тэныд гӧгӧрвоны абу сиӧма.
Сідз прӧстӧ, нинӧмтор гӧгӧрвотӧг юасьӧны сӧмын йӧйяс.
Тайӧс ставсӧ тэрмасьтӧг, внушительнӧй басӧн висьталӧм бӧрын Бронислав Грабчинский гордӧя чатӧртіс юрсӧ да муніс.
А Гриша ещӧ ӧтчыд тӧдмаліс, кутшӧм лӧга видзӧдӧны приготовишкаяс вылӧ сизимӧд классаяс.
Мукӧд кадӧ сійӧ эськӧ горӧдіс, дерт, колана ылнаӧ пышйӧм бӧрын: «Тӧвся рамаяс пуктӧмыд ныр вылад да воображайтан!» Позьӧ эськӧ и Никаноркинӧс Дерябинкӧд ышӧдны, медым куимӧн ӧтвылысь горӧдны тайӧ тшапитчысь сизимӧд классалы.
Тайӧ век бура действуйтӧ.
Сизимӧд классаяслы, асланыс став солидность вылӧ видзӧдтӧг, абу век веськодь татшӧм сералӧмъясыс, мукӧддырйиыс найӧ зэв скӧр чужӧмъясӧн уськӧдчывлӧны кутавны приготовишкаясӧс — и пыр нинӧм оз удайтчывлы.
Но ӧні Григорий Шумовлы эз вӧв таӧдз.
10
Гриша чукӧртіс ассьыс став учебникъяссӧ, заводитіс Тихомировлӧн кыз хрестоматиясянь да помаліс вӧсньыдик Евтушевскийӧн, и найӧс нуис карын ставлы тӧдса Былинский ордӧ.
Мисьтӧминик вывеска вылӧ, коді вӧлі дзик вокзал бердын, гижӧма, мый Былинский букинист.
Сійӧ медсясӧ ньӧбавліс да вузавліс учебникъяс, кодъясӧс вайлісны сылы школьникъяс асланыс олӧмлӧн медся сьӧкыд минута дырйи.
Таысь кындзи, сійӧ вузасьыштавліс важ ботинкиясӧн, гачьясӧн да «Нат Пинкертонлӧн» выпускъясӧн.
Но тайӧ нин вӧлі подсобнӧй тӧварӧн.
Гриша полігтырйи йӧткыштіс киссьӧм мешӧк дӧраӧн эжӧм ӧдзӧс.
Талы вочавидзис вылӧ ӧшӧдӧм кӧлӧкӧльчиклӧн зэв гораа зилькнитӧм, и Гриша пырис Былинский магазинӧ.
Прилавок сайын, кысянь джынвыйӧ пемыдас мыйкӧ ёся чапкис нырад, сулаліс фетрӧвӧй шляпаа, джуджыд крахмалитӧм воротника морт.
Сійӧ ышнясьӧмӧн чургӧдіс кисӧ, кыв ни джын шутӧг босьтіс Гришалысь учебникъяссӧ да нуис найӧс чусыд ӧшинь дорӧ.
Уна вося бусӧн вевттьысьӧм ӧшинь стеклӧ пыр писькӧдчис шонді югӧр, и Гриша аддзис, мый букинистлӧн шляпаыс ставнас вӧлі чутъясӧсь, а воротниксьыс чурвидзисны сісьмӧм виж сунисъяс.
Очсалӧм бӧрын букинист бергӧдчис да, жугыля чӧв олігтыр, мӧдіс видзӧдны сьӧд пӧтӧлӧкас.
Чӧв олӧм кыссис дыр.
Гриша полӧмпырысь видзӧдліс вывлань: сэні нинӧм эз вӧв.
Весиг ачыс пӧтӧлӧкыс эз тыдав — сідзи, черань везъяса мыйкӧ пемыд.
Гришалӧн топавліс сьӧлӧмыс: эз кажитчыны Былинскийлы сылӧн книгаясыс.
Та вӧсна и чӧв оліс.
Дыр мысти сійӧ кыліс кытчӧкӧ пространствоас зывӧктӧмпырысь шуӧм:
— Ставсьыс ӧти шайт да кӧкъямысдас кӧпейка.
И тайӧ жӧ здукас кызіник синлапъясыс воссьыштісны, гудыр синъясыс кутісны видзӧдны сюся да видзчысигтыр.
— Збыльысь?
— радпырысь горӧдіс Гриша.
— Мый лоӧ — збыльысь?
— Букинист лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Ті шуинныд ӧти шайт да кӧкъямысдас кӧпейка!
Татшӧм суммаыс Гришалы вӧлі тырвыйӧ судзсьымӧн: шайт — Стрелецкийлы, кык двугривеннӧй — Никаноркинлы, мукӧдсӧ — Дерябинлы.
Да, Дерябинлы сійӧ уджйӧза унджык; но, сідзкӧ, Коля Никаноркин виччысьыштлас уджйӧзсӧ...
— Ме тайӧс шуи?
— Былинский бара лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Но да, ті шуинныд!
— Пом.
Тайӧс кӧ ме шуи — сідзкӧ, пом.
Мед тайӧ меным лоӧ убытка.
Тіян адресныд, том морт?
Прилавок вылысь букинист кыскис асланьыс сырйысьӧм коркаа кыз книга да листалыштіс сійӧс.
— А мыйла адресыс?
— Ой, абу ӧмӧй гӧгӧрвоана, мыйла йӧзлысь юасьӧны адрессӧ?
Сы вӧсна, медым тӧдны, кӧні найӧ олӧны.
— А мыйла тіянлы тайӧс тӧднысӧ?
Букинист шогпырысь ышловзис:
— Овлывлӧ, господа гимназистъяс вайлывлӧны вузавны оз ассьыныс книгаяс.
— Ме реалист.
— Господа реалистъяс вӧчлывлӧны тадзи жӧ.
— Менам став учебникъясыс аслам!
— Овлывлӧ, господа велӧдчысьяс лыддьӧны, мый тайӧ учебникъясыс налӧн, а папашаясыс да мамашаясыс сыкӧд абу сӧгласенӧсь.
Тайӧс ставсӧ гажтӧма шуалігӧн букинист тэчаліс нин Гришалысь книгаяссӧ кытчӧкӧ прилавок улас.
— Энлӧй!
— горӧдіс Гриша.
— Сідзкӧ, ті меным ӧні деньга онӧ сетӧй?
— Коді шуӧ?
— Ті жӧ юасянныд, кӧні ме ола!
— А мыйла ті онӧ висьталӧй?
— Ме висьтала!
Но деньгаыс меным колӧ ӧні!
— Тіянлы сійӧ колӧ?
— Былинскийлӧн гӧлӧсыс юргис торжественнӧя.
— Ті сійӧс пӧлучитанныд!
И сійӧ босьтіс карандаш — гижны.
Гриша висьталіс Белковалысь адрессӧ, и пытка помассис.
Сійӧ уськӧдчис ывла вылӧ, зептас вӧлі ыджыд озырлун.
Кыдзи сійӧ водзджык эз гӧгӧрво?
Прӧстӧй делӧ!
Ставныс, кодъяс збойджыкӧсь, ставныс тадзи вӧчӧны.
Быттьӧкӧ учебникъястӧг свет вылас овны оз позь.
Оз век найӧ и ковны, а ковмасны кӧ, позьӧ корлыны и Довгеллолысь и Никаноркинлысь.
Да кӧть сійӧ жӧ Жмильлысь — соседъяс жӧ!
Жмиль кӧть и гимназист, а велӧдчӧ сідзжӧ Тихомиров да Евтушевский кузя.
Но кутшӧм удачнӧя ставыс артмис!
Ӧні сійӧ свободнӧй морт.
Ӧні нин Стрелецкийлы некытчӧ лоӧ крукасьнысӧ.
Сӧмын ӧні Гриша казяліс, кутшӧм югыд гӧгӧр.
Тайӧ торъя ёна шыбитчис синмас Былинскийлӧн пемыд лавка бӧрын.
Мӧдӧд лун нин ывлаас сыліс, керка вевтъяссянь, кӧза сюръяс кодь тшупӧдӧсь, кельыдлӧз йисыръяссянь дзирдалігтырйи гораа войталіс войтва.
Лышкыда койис югӧръяссӧ шонді.
Турун додь вылын мунысь мужиклӧн шонді югӧръяс вӧснаыс рыжӧй тошкыс здук кежлӧ ыпнитліс руч бӧж моз.
Гриша сьӧлӧмсяньыс серӧктіс — и мелі шонділы, и чӧскыд дукӧн ӧвтысь турунлы, и тошка дядьӧлы, коді кажитчис бурӧн да тӧлкаӧн, и тэрыб воробейяслы, кодъяс — дзик нин тувсовъя ногӧн — ноксисны ва гӧп дорын.
Сылы вӧлі окота быдӧнлы висьтавны аслас радлун йылысь.
Но сійӧ эз тэрмась.
Пу москияс кузя, коді тӧв да шонді улын кытсюрӧ косьмӧма нин, надзӧникӧн восьлалігтырйи сійӧ воис мадам Белкова квартираӧдз.
Гортынӧсь вӧліны сӧмын Лехович да Жмиль.
И занимайтчисны найӧ делӧӧн: решайтісны задачаяс.
Сергей ропкис:
— Да тайӧс жӧ пон гӧгӧрвоас!
Збыльысь: ӧні циркъясын понъяс татшӧм задачаяссӧ решайтӧны.
Гришалы лоины жальӧсь найӧ кыкнанныс, коньӧр узникъясыс: татшӧм мича лунӧ пукалӧны керкаын, розьӧсь клеёнкаӧн вевттьӧм пызан сайын.
Дерт, налы мешайтны оз позь.
Но Гриша эз вермы кутчысьнысӧ да петкӧдліс Леховичлы ассьыс чӧлкӧвӧйсӧ — посниыс коли зептас.
Чӧлкӧвӧйыс вӧлі зэв мича: дзик выль — и кытысь сӧмын Былинский судзӧдӧма татшӧмсӧ, — ыджданас неуна ичӧтджык медальысь, коді ӧшаліс училищеса швейцар морӧс вылын...
— Но, мый тэныд?
— юаліс Лехович да дӧзмӧмпырысь вештіс задачниксӧ.
Сійӧ, тыдалӧ, вӧлі скӧр.
Жмилькӧд занимайтчыштан — лоан скӧрӧн.
Сійӧ кадсяньыс, кор Гриша кывліс, мый Сергей — леснӧй биржаса конторщиклӧн пи да Лев Сапегакӧд абу рӧдня, Гриша тӧдмаліс сы йылысь и ещӧ мыйсюрӧ: вӧлӧмкӧ, Леховичӧс карын тӧдӧны кыдзи репетиторӧс, коді «успешнӧя вермӧ велӧдны бӧбъясӧс да дышъясӧс».
Дышъясӧс зільмӧдан приёмыс вӧлі прӧстӧй.
Сергей Лехович первойсяньыс сёрнитчыліс аслас велӧдчыськӧд тадзи: сійӧ кӧ уроксӧ оз вӧч — Лехович сылы сетас водзӧвылӧ кык мында унджык, вӧчас кӧ — сетас кык мында этшаджык.
Выгӧдаыс вӧлі сэтшӧм яснӧй, мый медся дышъясыс тӧлысь мысти заводитлісны ваявны асланыс дневникъясын четвёркаяс.
Первойысь тайӧ приёмыс нинӧм эз сет рам Жмилькӧд занимайтчигӧн: делӧыс вӧлі безнадежнӧй!
Медым гажӧдыштны скӧр приятельсӧ, Гриша лӧсьӧдчис сідзи, быттьӧ кӧсйӧ чегны ассьыс чӧлкӧвӧйсӧ.
Сійӧ тӧдіс, мый лоӧ та бӧрын.
И збыльысь, Лехович эз вермы кутчысьнысӧ, нюммуніс:
— Эн чегъяв дураксӧ!
Тайӧ прӧстӧй шуткасӧ публика водзын петкӧдлӧма знаменитӧй клоун Дуров, и сійӧ ӧти тӧлысь чӧжӧн кывсьӧма Россия пасьта.
Но кыдзи жӧ: царӧс, кодӧс вӧлі рисуйтӧма монета вылын, вӧлі позьӧ видны дуракӧн, — и некытчӧ крукасьны.
Висьтавлісны, мый тайӧ шуткасьыс Дуровӧс Одессаысь полиция ыстӧма кызь нёль час срокӧн.
Лехович очсыштіс, нюжмасис.
Гриша пыр на сераліс, ачыс удовольствиеӧн видзӧдіс Лехович вылӧ.
Гриша радуйтчис и сы вылӧ, мый сійӧ мездмас Стрелецкийысь, и чӧлкӧвӧйӧн шутитӧм вылӧ, и шонді вылӧ, коді победнӧя писькӧдчис весиг татчӧ, тайӧ гажтӧм комнатаас.
— Мый вылӧ радуйтчан?
— юаліс сылысь Сергей, а Жмильлы скӧрпырысь прикажитіс: — Мун ывла вылӧ, часджын кымын гуляйтышт.
Жмиль тэрыба уськӧдчис передньӧйӧ — пасьтасьны.
— Учебникъясӧс вузалі!
— радлігтыр висьталіс Гриша.
— Стрелецкийлы мынтысьӧм вылӧ?
— дӧгадайтчис Сергей.
— Да.
— Бур!
— Сетліс чӧртыд грӧш, — вочавидзис Гриша збой кывъясӧн, кодъясӧс неважӧн кывліс Дерябинсянь.
— Ме жӧ тэныд шулі, мый менам лоӧ деньга...
— Папаыд ыстас?
— эз вермы кутчысьнысӧ Гриша да вак-вакӧн серӧктіс.
— Мый тэ гӧрдлан, тэрыб вӧлӧй?
Тыдалӧ вӧлі, ещӧ неуна — и Сергей ӧбидитчас.
Мортыс оз пӧръясьлы нин недель куим...
Оз ков важсӧ казьтывны.
И Гриша, медым водзӧ не серавны, кутіс висьтавны Стрелецкийкӧд тӧрытъя сёрни йылысь.
Первойсяньыс помӧдзыс ставсӧ висьталӧм бӧрын юаліс:
— Да висьтав жӧ тэ меным медбӧрын, мый сэтшӧмыс «сыскнӧйыс»?
Тэ меным висьтавлін сэки, кор ми гуляйтім дамба вылын...
— Мерзавец!
— ёна гӧрдӧдіс да горӧдіс Лехович.
— Видзӧд тэ, кутшӧм мерзавец «голубчикыд» миян!
Тэ гӧгӧрвоин, кутшӧмтор вылӧ сійӧ тэнӧ заводитлӧма кыскыны?
— Гӧгӧрвои.
А мый сэтшӧмыс лоӧ «сыскнӧй»?
— Сыскнӧй...
Сэні сыщикъяс служитӧны.
Та вӧсна и сідзи шусьӧ.
Сыщикъяс, либӧ, дженьыда кӧ шуны, шпикъяс.
— Витол сылысь юаліс сыскнӧй йылысь, а сійӧ, «голубчикыдтӧ», скӧрмӧмысла весиг бледӧдіс.
— Прамӧй йӧз сыскнӧйын оз служитны.
Тайӧс быдӧн тӧдӧны.
Та вӧсна сійӧ и скӧрмис.
— А тӧдан, Витол...
энлы, кыдзи сійӧ?..
Пырысь-пыр дум вылӧ уськӧда.
Витол публичнӧя висьталіс Стрелецкийлы <ns>об-ще-ственнӧй</ns> зывӧктӧм.
— Сизимӧд классаяс!
— радейтӧмӧн, вежалыштӧмӧн шуис Лехович.
— Бур войтыр.
Студентъяс моз уджалӧны.
«Публичнӧя зывӧктӧм»...
Ок тэ чӧрт, чорыда шуӧма!
Ме та йылысь кывлі нин, а вӧвны сэні, кор Витол висьталіс общественнӧй зывӧктӧм йылысь, эз удайтчы.
— Сылы жребий усьӧма, — Арямов ордын рыт коллялӧм йылысь думыштӧм бӧрын шуис Гриша.
Сергей сы вылӧ видзӧдліс подозрительнӧя:
— Кытысь тэ тайӧс лыддин?
Кутшӧм книгаысь?
Да, вот мый: кодкӧд, думайтан, вӧлі эськӧ ӧні Овод, коли кӧ эськӧ сійӧ ловйӧн?
Вӧрын олысь вокъяскӧд!
Со кодъяскӧд!
Гӧгӧрвоин?
А тэ: «Он радейт вӧрын олысь вокъясӧс»!
И кытысь сӧмын босьтӧмыд!..
— Да ме жӧ чайтлі, мый тэ помещиклӧн пи, тӧдан, эсійӧ Лех-Леховичьяс пӧвстысь, кодъяс рӧдняӧсь князь Сапегакӧд.
— Курччасян?
Но, ен тэкӧд.
Ок, и скӧр жӧ ме мерзавец «голубчик» вылӧ!..
Энлы жӧ!
Сергей кватитіс карандаш, копыртчис пызан весьтӧ.
Виччысигмозыс Гриша босьтіс клеёнка вылысь кутшӧмкӧ бумага тор, кутіс видлавны сійӧс.
Тайӧ вӧлі набросок, Сергейлӧн выль художество.
Кӧть и не пырысь-пыр, но позьӧ вӧлі тӧдны отец Гавриилӧс, закон божий велӧдысь учительӧс.
Сӧмын кутшӧм нӧ тайӧ рысак?
Тайӧ вӧлі кутшӧмкӧ уджалан вӧв лӧсявтӧм кузь бурыся.
А вӧлі сійӧ отец Гавриил кодь, кыв шутӧг.
Гриша кутіс тӧждысьны:
— Тэ сійӧс, Стрелецкийсӧ, рысакӧн рисуйтан?
Неправильнӧ: урокъяс вылӧ сійӧ оз петавлы.
Сійӧ жӧ нинӧм оз преподавайт; сылӧн, шуӧны, средньӧй образованиеыс пӧ абу.
Сергей дӧзмӧмпырысь сӧмын ӧвтыштіс да водзӧ уджаліс цветнӧй карандашъясӧн.
— А ме тэныд шуа: сійӧ рысакӧ оз туй.
Кылан?
— бара шуис Гриша.
Ӧдзӧсӧд видзӧдліс Жмиль.
Сергей зэв скӧрысь сы вылӧ горӧдіс:
— Гуляйт!
Гуляйт ывлаын, тэныд шуӧны!
Жмиль саяліс.
Лехович чӧв олігтыр уджаліс ещӧ минута дас вит кымын.
И сэсся Гришалы мыччис рисунок.
Он вермы вӧлі кутчысьны серӧктӧмысь: бумага лист вылын красуйтчис козёл...
И тайӧ козёлыс — Виктор Аполлонович.
Весиг тушаыс, весиг кокъясыс, кӧть найӧ вӧліны и гыжъяӧсь, мыйӧнкӧ да мыйӧнкӧ вӧліны надзирательлӧн кодьӧсь.
Кажитчӧ, вот-вот найӧ кутасны тшапа вӧрны.
— Резонов шуӧ — менам пӧ талант, — шуис Лехович, ачыс синбӧжнас видзӧдіс Гриша чужӧмлӧн выражение вылӧ.
Да, рисунокыс вӧлі лӧсьыд.
Но кутшӧм делӧ Стрелецкийлы тайӧ рисунокӧдзыс?
Сійӧ важмозыс кутас гуляйтны душитӧм мундира, жилеткаа, коді топыда зэлӧдӧма сылысь гӧгрӧс кынӧмсӧ...
Виктор Аполлоновичлӧн чужӧмыс, сылӧн нюмъялӧмыс, походкаыс, весиг штрипкаяса векньыдик гачыс — но сылӧн дзик ставыс вылӧ Гришалӧн ӧні петіс лӧгыс.
— Тэ мый?
— чошкӧдіс пельяссӧ Сергей.
— Нинӧм.
— Гришалы сэсся эз нин вӧв окота серавны.
— Рисунокыс оз кажитчы?
— Тэ зэв бура рисуйтчан.
Колӧ чайтны, тэнад и збыльысь эм талант.
Сӧмын тӧдан мый?
Тайӧ сэтшӧм кодь жӧ, быттьӧ пига петкӧдлыны зептын.
— Пига?
Зептын?
Но абу сідз, вокӧ, абу зептын!
Менам карикатураясӧй став кар пасьталаыс гуляйтӧны.
Женскӧй гимназияын найӧ вӧліны?
Вӧліны.
Верочка Головкинаӧс тӧдан?
Сылӧн батьыс воинскӧй начальник.
Верочкаыс петкӧдлӧма батьыслы менсьым «рысакъясӧс». И сійӧ, висьталӧны, сералӧмысла муртса абу потӧма — сійӧ жӧ сэтшӧм кыз, — горзӧ: «Ой, ог вермы!
А ксендзыс, ксендзыс!
Попонаа!
А Мухиныс, батюшки!»
Сергей быттьӧ ловзис да заводитіс сэтшӧма горзыны воинскӧй начальник моз, мый горзӧмыс кыпӧдіс ичӧтик Жмильлысь любопытствосӧ.
Ӧдзӧсӧд тыдовтчис сылӧн паськыда восьтӧм вома кызіник чужӧмыс.
— Тэныд мый колӧ?
— горӧдіс сы вылӧ Лехович.
— Ме гуляйті нин, — рама вочавидзис детинка.
— Гуляйтін?
Сідзкӧ, пуксьы, переписывайт.
Со этайӧ стихотворениесӧ.
Да, да, эн дышӧдчы.
Чӧв олыштӧм бӧрын Гриша ньӧжйӧник юаліс Сергейлысь:
— А тэныд таысь пуж оз петкӧдлыны?
— Мыйысь?
Коді тӧдас?
— Да вот...
кыдзи сійӧ...
Верочкаыд эсійӧ, тӧдӧ жӧ.
— Но мый нӧ.
Тӧдӧ.
И оз вузав!
Гимназисткаяс пиысь некод оз вузав.
А ми вок коддем йылысь и сёрнитны нинӧм.
Тэ вузалан?
Гриша весиг эз вочавидз татшӧм лӧсявтӧм юалӧм вылас.
— А кодлы тӧдны оз ков, сійӧ оз и тӧд, — водзӧ висьталіс Сергей.
— Резонов тӧдӧ?
— Некутшӧм ногӧн.
— А талант йывсьыд мыйла сійӧ шуис?
— Сійӧ менсьым мукӧд рисунокъяс аддзыліс.
Колян тӧлысьӧ ме пожӧм пу рисуйтлі.
Пожӧм саяс — шонді лэччӧ.
Но, вот сылы кажитчис.
Арнас пӧ, шуӧ, выставитасны гимнастическӧй залӧ старшӧй классъясса велӧдчысьяслысь медбур картинаяссӧ; сійӧ кӧсйӧ допуститны менӧ выставка вылӧ, ме кӧ рисуйта мыйкӧ туянаӧс.
Но, метӧ рисуйта!
— увереннӧя помаліс Лехович.
— Регыд маслӧӧн мӧда рисуйтчыны.
— Кытчӧ, мыйӧн мӧдан?
Гриша думыштіс мӧс вый йылысь.
— Маслянӧй краскаясӧн.
Дӧра ньӧба, гожӧмнас кута рисуйтны маслӧӧн.
17
Лым сылан поводдя, кыдзи тайӧ частӧ овлӧ Прибалтикаын, кыссис дыр.
Век сідзи жӧ керка вевтъяссянь войталісны кельыдлӧз войтъяс, и шонді дзирдаліс, и ылісянь, ю сайсянь, пӧльтлывліс вӧльнӧй тӧв — кылісны свежестьлӧн, пожӧмлӧн, сылысь лымлӧн дукъясыс.
Вӧла туй сьӧдасис, туй бокъясас ва гуранъяс ёна паськалісны — лоины дзонь тыяс, — и наын отражайтчис выліті шлывгысь кымӧръяслӧн жемчужнӧй рӧмыс.
Мирыс прӧстӧй, яснӧй — и век жӧ на ещӧ помӧдзыс гӧгӧрвотӧм — мир, коді тыр гажа шыясӧн да чӧскыд дукъясӧн, тӧдтӧм радлунъяс кӧсйӧмъяслӧн мир воссьӧ морт водзын сы олӧмлӧн дас ӧтикӧд во вылын.
Гриша восьлаліс улича кузя шондіаладортіыс да лючкиа-бура кытшовтавліс дзирдалысь ва гӧпъяссӧ — колоши сылӧн эз вӧв — и кӧть ылын коръястӧм на каштанъяс сайын тыдовтчисны нин училищелӧн стенъясыс, сійӧ важмозыс чувствуйтіс асьсӧ свободнӧйӧн, вынаӧн, смелӧн.
Со тадзи, колӧ чайтны, асьнысӧ чувствуйтӧны йӧз, кодъяс юыштісны Кӧрт шорысь ва!
Карса сад ӧграда дорын сійӧ вӧтӧдіс Коля Никаноркинӧс да висьталіс сылы аслас думъяс йылысь — кӧрт ва йылысь.
Никаноркин сідзжӧ шуис: вернӧ, эм татшӧм ваыс, татшӧм шорыс эм, — тайӧ кӧнкӧ Прейли сайын, сэтчӧ весиг кӧсйылісны лечебница стрӧитны эсійӧяслы...
кыдзи найӧс...
малокровнӧйяслы.
Эстшӧм лӧсявтӧмтор думыштӧма Никаноркин!
Татшӧм кӧрт шор йылысь ӧмӧй сёрниыс мунӧ?
Но талун вензьыны эз вӧв окота.
И Гриша паніс сёрни чистописание кузя учитель Невинный йылысь.
Справедливӧй сійӧ мортыс вӧлӧма: коді вермис чайтны — Гришалы ӧд пятёрка пуктіс!
Заслужитін кӧ, сідзкӧ и пӧлучайт.
Став учительясыс кӧ эськӧ тадзи вӧчисны!
А со и ачыс Невинный тэрмасьтӧг лэччӧ училищеса кильчӧ пос тшупӧдъясӧд: сійӧ бархатнӧй воротника кокньыдик пальтоа, кык кокардаа картуза.
А чужӧмыс руд, абу здоров мортлӧн кодь...
Детинкаяс здоровайтчисны сыкӧд «устав» серти: кияснас картузъяссӧ кӧзырёкӧдыс босьтлӧмӧн да найӧс пӧлагайтчан судтаӧдз лэптыштлӧмӧн, — ни унджык, ни этшаджык.
Арямовлы мӧдногӧн копрасисны — сьӧлӧмсяньныс!
Да и старик Голотскийлы, эз кӧ нин став сьӧлӧмсяньныс, то окотапырысь.
А вот копыртчывны Стрелецкийлы...
Оз, бурджык бокиті мунны — сы йылысь татшӧм мича луннас и думайтнысӧ абу окота.
Но, талун Гриша мездысяс — сетас чӧлкӧвӧй.
Сійӧ матыстчас Виктор Аполлонович дорӧ да шуас...
Абу, абу окота сы йылысь думайтны!
... Сійӧ луннас арифметика урок вылын лои событие, мый вӧсна Гриша муртса бара эз вунӧд аслас зэв шензянаногӧн содӧм уджйӧз йывсьыс.
Ставыс заводитчис квадратнӧй Кобассянь, коді перемена дырйи друг мыйлакӧ заводитіс чеччавны шондіӧн ойдӧдӧм партаяс вывті.
Тыдалӧ, мортыс ас ногыс кӧсйис петкӧдлыны радлунсӧ: тулыс, регыд мысти тулыс!
Дежурнӧй Персиц кевмысянаногӧн кресталіс кияссӧ да уськӧдчис ӧдзӧс дорӧ: оз-ӧ лок, рӧкыд вылӧ, учитель?
А Кобаслӧн примерыс удитіс нин заразитны мукӧдъясӧс.
Никаноркин чеччыштіс медбӧръя парта вылас да каблукнас лямӧдіс чернила доз.
Сэсся мыйвынсьыс чеччыштігас зурасис крепыд Кобаскӧд, кыкнанныс турбыльтчисны джоджӧ.
Буянитӧм шымыртіс классӧ ставнас.
Кутісны асьнысӧ сӧмын быдӧнлы тӧдса раминик велӧдчысьяс, но найӧ вӧліны этшаӧнӧсь, да и найӧ видзӧдісны тайӧ ставтор вылас гусьӧн радлігтыр.
Шумов, дерт, татшӧм сяма историяясын эз кольччыв мукӧдъясысь бӧрӧ.
Эз, сійӧ вӧлі медводзын!
Сійӧ первой парта вывсянь чеччыштіс Довгелло парта вылӧ.
Вячеслав, мездысьны зілигмоз, уськӧдчис ӧдзӧслань, и — зилль!
— йӧв рӧма краскаӧн краситӧм стеклӧ нораа зильмуніс джоджӧ.
Тайӧ нин беда!
Шай-паймунӧмӧн ставныс ӧтпырйӧ ланьтісны.
Эз вӧв стеклӧын делӧыс: сійӧ сулаліс сӧмын дас вит кӧпейка.
Делӧыс вӧлі ставлы тыдалана — а сідзкӧ, и Стрелецкийлы — дисциплина торкӧм.
Жугалӧм стеклӧ — сійӧ абу дас вит кӧпейка, сійӧ улика.
Кутасны ӧні юасьны: коді жугӧдіс, кыдзи, мыйла?
Кӧні мыжаыс?
Олӧмсӧ бура тӧдысь морт эськӧ вочавидзис та вылӧ: «Ме эг нарошнӧ, конйыштчи, тувки гырддзаӧн, пӧлучитӧй, пӧжалуйста, месянь дас вит кӧпейка».
Эз, эз вӧвны приготовительнӧй классын олӧмсӧ бура тӧдысь йӧзыс.
Сэні вӧліны детинкаяс, кодъяслы вӧлі колӧны быдпӧлӧс событиеяс да опасностьяслы паныд тыш.
И сідз, беда.
«Коді мыжа?» — юалас надзиратель.
И некод оз висьтав, коді мыжа.
Буди, дежурнӧй Персиц?
Оз, и дежурнӧй Персиц оз вузав.
Да и некод оз тӧд, коді мыжа: Довгелло?
Шумов?
Либӧ Кобас — сійӧ первой дзик йӧй моз заводитіс чеччавны партаяс вывті.
... Кор порог дорын тыдовтчис Стрелецкий, ставныс нин пукалісны асланыс местаясын примернӧя да чиннӧя, мукӧддырсяяс серти чӧвджыка.
Минута дыра Виктор Аполлонович сулаліс вӧрзьывтӧг: лакӧвӧй штиблета ӧти коксӧ вештыштӧма бокӧ, веськыд кисӧ повелительнӧя чургӧдӧма водзӧ.
Надзирательлӧн радейтана поза йылысь неважӧн Лехович шуліс: «Сражение водзвылын Наполеон».
«Наполеон»!
Козёл сійӧ ӧні, а абу Наполеон.
Минута чӧж чӧв олӧм бӧрын Виктор Аполлонович горӧдіс гора баритонӧн:
— Коді?
Класс чӧв оліс.
— Коді жугӧдіс?
— И сійӧ индіс аслас еджыд кинас стеклӧ торпыригъяс вылӧ.
Бара ставныс чӧв олісны.
— Дежурнӧй!
Водзӧ воськовтіс блед чужӧма Самуил Персиц да тіралігтырйи кынмис места вылас.
— Коді стеклӧсӧ жугӧдіс?
— Ме, Виктор Аполлонович...
тайӧ здукас ме вӧлі...
ме эг аддзыв.
— Мӧд дежурнӧй!
Нёльӧд парта сайысь сувтіс Земмель.
Но, тайӧ весиг латышъяс пӧвстын нималіс аслас спокойствиенас да асныралӧмнас.
Парта радъяс костӧд прӧйдитіс быттьӧ ышловзьӧм.
Земмельыд оз нин вузав!
— Коді жугӧдіс стеклӧсӧ?
— Эг аддзыв.
— Сідз.
Эн аддзыв?
И эн кывлы?
Земмель чӧв олыштіс, быттьӧ думсьыс мыйкӧ казьтыліс.
Сэсся веськыда видзӧдліс Стрелецкийлы синмас да лабутнӧя шуис:
— Да, кыдз нӧ.
Кывлі.
— Мый нӧ тэ кывлін?
— Зильмунӧмсӧ.
Виктор Аполлоновичкӧд орччӧн порог дорын тыдовтчис Голотский да бурпырысь шуис:
— Зильмунӧм кылін, да он тӧд кытысянь сійӧ?
Стрелецкий услужливӧя, лишнӧя тэрмасигтыр, кежис, лэдзис инспекторӧс водзӧ.
Сэсся мыйкӧ вашкӧдіс сылы пеляс да саяліс.
Минута мысти локтіс Донат, видзчысигтыр чышкис стеклӧ торъяссӧ совокӧ.
Тайӧн быттьӧкӧ и вермис ставыс помасьны.
Голотский восьтіс класснӧй журналсӧ, шыльӧдыштіс сійӧс кинас, лэптіс быгалӧм синъяссӧ пӧтӧлӧклань: кыдзи эськӧ интереснӧйджыка заводитны талун уроксӧ?
Сійӧ радейтіс ассьыс предметсӧ; та вӧсна, буракӧ, и велӧдчысьяс сы дорӧ относитчисны бура — кокньыда прӧститлісны сійӧс быдпӧлӧс смешитчӧмъясысь да грубостьясысь.
Ребята асланыс восьса на сьӧлӧмъяснаныс бура чувствуйтӧны, кор грубостьыс вӧчӧ ӧбида, а кор сійӧс шуӧма абу скӧрысь.
Со и ӧні — урок вылын ставныс пукалісны чӧв-лӧня и эз инспекторысь полӧм вӧсна, а сідзи нин велалӧмаӧсь: мыйла скӧрмытӧдз дӧзмӧдны старикӧс?
Но чӧв-лӧняс друг кыптіс неыджыд шум.
Гриша казяліс, мый Довгелло тэрмасьӧмӧн кӧрталӧ носӧвикӧн ассьыс кисӧ.
И носӧвикыс ставнас нин кӧтасьӧма вирӧн.
— Чӧв ов, чӧв ов!
— ӧлӧдӧмӧн вашнитіс Гришалы Никаноркин.
— Чӧв ов!
А то Лаврентий казялас.
Тайӧ кадас Вячеслав дзебис нин кӧрталӧм кисӧ парта улас.
Лаврентий Лаврентьевич нинӧм эз казяв.
Сійӧ лӧсьыдпырысь кызӧктыштіс, воча зыралыштіс польдчӧм гырысь сӧнъяса кияссӧ да заводитіс:
— И сідз, кольӧм урок вылын ми велӧдім...
Но сэки Довгелло кыпӧдчыштіс аслас места вылысь, бледӧдіс да горӧдӧм бӧрын нёрис бӧрвыв.
Повзьӧм Кобас кутыштіс сійӧс.
Гриша аддзис Вячеславлысь кулӧмлӧн кодь кельдӧдӧм чужӧмсӧ, лӧз синлапъяснас тупкысьӧм синъяссӧ да ёна повзьӧмысла горӧдіс: «Кулӧ!» — и класс вомӧныс уськӧдчис сы дорӧ.
Ставныс чеччалісны ас местаяссьыныс, лыбис шум.
Голотский сылы лӧсявтӧм скӧра сетіс команда:
— Местаясаныд!
Шумов — ас местаад!
Кобас — пуксьы!
И ачыс матыстчис Довгелло дорӧ, мыйлакӧ водзчуньнас лэптіс сылысь синлапсӧ да сэтшӧм жӧ скӧра шуис:
— Обморок!
Сэсся тшӧктіс:
— Никаноркин, ӧдйӧ котӧрт улӧ докторла.
Сійӧ, буракӧ, канцелярияын — талун сылӧн дежуритан лун.
Да кокъяснад эн грымӧд, былькъя син!
Никаноркин, кок чуньяс йылас тувччавны зілигтыр, котӧртіс.
Инспектор минута кымын сулаліс Довгелло дорын, кодлӧн юрыс лёткысьӧма да куйліс пельпом вылас...
Голотский нурбыльтіс:
— Да, сьӧкыд обморок.
Гришалӧн повзьӧм синъяскӧд паныдасьӧм бӧрын Голотский содтіс:
— Но, вот тэ, Шумов...
и ещӧ коді?
Персиц!
Кыкӧн петкӧдӧй сійӧс коридорӧ, ва тыра бак дорӧ.
Да надзӧнджык ті!
Пызйыштӧй кружкаысь сылы чужӧмас, кӧсичаяссӧ кӧтӧдӧй...
И — чӧв-лӧня!
Кыланныд?
Шумов да Персиц видзчысигтыр лэптісны вӧрзьывтӧм Довгеллоӧс да кок чунь йыланыс нуисны сійӧс классысь.
Вячеславлӧн юрыс лётмуніс, Гриша доймытӧдз топалӧм сьӧлӧмӧн кутіс сійӧс — и сэки жӧ кокньыдджыка нин ышловзис: сьыліыс вӧлі шоныд.
Ловъя!
Найӧ кыкӧн пуксьӧдісны Вячеславӧс бакдорса табуретка вылӧ, Персиц босьтіс кружка, и чепыс, мыйӧн вӧлі сійӧс кӧрталӧма цинкӧвӧй бак дорӧ, зялькнитіс.
Голотский видзӧдліс классянь, скӧрысь грӧзитіс чуньнас Персицлы.
Сійӧ, буракӧ, ёна тӧждысис: кыдзи нӧ, муртса эз ло беспорядок урок вылын — сы урок вылын!
Но Персиц да Шумов ӧні эз и думыштлыны инспектор йылысь.
Найӧ заводитісны надзӧникӧн пызъявны ванас Вячеславлысь банбокъяссӧ.
Медбӧрын Довгелло, синъяссӧ восьтытӧг, шуис узигӧн моз пӧдӧм гӧлӧсӧн:
— <ns>О-оз</ns> ков...
ме пырысь-пыр.
Немвиччысьтӧг бак дорӧ локтіс Стрелецкий.
Быттьӧ веськыда мусьыс петіс!
Сылӧн каблукъясас вӧліны резинӧвӧй набойкаяс...
Зывӧкпырысь, кык чуньӧн, быттьӧ сы водзын вӧлі кутшӧмкӧ пежтор, сійӧ видліс Довгеллолысь вирӧссьӧм носӧвиксӧ.
— Ак, со мый...
И ӧдйӧ копыртіс шыльыда сыналӧм юрсӧ Довгеллолань, дзик сы вомдоръяс бердӧ:
— Мыйӧн вундін?
Стеклӧӧн?
Коді жугӧдіс стеклӧсӧ?
Но, ӧдйӧджык!
Ӧдйӧджык висьтав меным.
ерсиц уськӧдіс кисьыс кружкасӧ.
Гриша синсӧ вештывтӧг видзӧдіс Стрелецкий балябӧж вылӧ.
Кутшӧм еджыд, шыльыд, старайтчӧмӧн бритӧм балябӧжыс!
Надзирательлы веськодь, кулӧ Довгелло али оз;
весиг кулысьӧс сійӧ кутас допрашивайтны жугӧдӧм стеклӧ йылысь!
Вячеслав сьӧкыда лолыштіс.
— Тэ жӧ сӧмын на шуин: «Оз ков».
Сідзкӧ, верман сёрнитны?
Но, висьтав!
Ӧдйӧджык, голубчик: коді жугӧдіс?
Тайӧ здукас пос площадкаладорсянь кыліс дзуртӧм, кок шы да весиг зилякылӧм, быттьӧ улыс судтасянь кайӧны уна йӧз...
Эз, тайӧ локтӧ вӧлі сӧмын ӧтнас доктор.
И сыкӧд — Никаноркин.
Но Коля Никаноркин восьлаліс шытӧг, муртса инмӧдчавліс джодж плакаӧ ботинки ныръяснас.
Шумсӧ вӧчис доктор ӧтнасӧн.
Гӧрд банбокъяса, сьӧд тошка, кыпыд, сійӧ сьӧкыда тувччаліс кокъяснас; сылӧн кузь гӧленя сапӧгъясыс дзуртісны, а каблукъяс вылас зилякылісны шпораяс: тайӧ вӧлі кавалерийскӧй полкса военнӧй врач (училищеӧ сійӧ волывліс недельнас сӧмын кыкысь), и став тайӧ воинскӧй мичлуныс пӧлагайтчис сылы устав серти.
— Кӧні висьысьыс?
Докторлӧн кыз гӧлӧсыс юргис кыпыда.
Мунігмозыс сійӧ чышкаліс лым еджыд носӧвикнас сук тошсӧ.
Ньӧти церемонитчытӧг сійӧ зытовтіс Стрелецкийӧс пельпомнас, кодӧс вӧлі мичмӧдӧма векньыдик эзысь погонӧн:
— Ноко, сударь, позволитӧй!
Надзиратель вежливӧя бӧрыньтчис ӧти воськов и — аддзис Шумовлысь чужӧмсӧ!
Гриша сы водзын сулаліс ӧзйысь синъяса, чорыда чабыртӧм кулакъяса да, быттьӧ чеччыштӧм водзвылын, став тушанас копыртчӧма водзлань.
Но сэки Григорий Шумовӧс сайӧдіс Никаноркин.
Сійӧ тӧлктӧг уськӧдчис отсасьны докторлы, йӧткыштіс баклысь вевтсӧ — троньмунӧмыс кыліс коридор кузялаыс, — тувкнитіс Гришалы бокас да шӧпнитіс зэв скӧрысь:
— Училищеысь лэбзьыны кӧсъян?
Доктор видзӧдліс на вылӧ кыпыд любопытствоӧн:
— Мый йылысь сэн ті, том морт, шӧпкӧдчанныд?
Ак, меным отсавны кӧсъянныд!
Пӧжалуйста...
Стрелецкий кӧсйис мыйкӧ шуны, но врач тэрыба шуис:
— Энлӧй нин, позволитӧй, ӧні командуйтны кута ме.
Но, ті, здоровӧйяс, нуӧй висьысьсӧ!
Учительскӧйӧ — сэні эм лӧсьыд диван...
Куим здоров детинка — Персиц, Шумов да Никаноркин — кияс выланыс нуисны Довгеллоӧс.
А на бӧрся мунісны лӧнь Стрелецкий да дас пыдди шумитысь доктор.
Учительскӧйын некод эз вӧв — ставныс занятиеяс вылынӧсь.
Кор Вячеславӧс водтӧдісны диван вылӧ, восьтісны форточкаяс, медым проветритны комнатасӧ, коді вӧлі ӧшалысь табак тшынсьыс рудовлӧз, кор доктор, зарни часісӧ кыскӧм бӧрын, лыддис Довгеллолысь пульссӧ, Гриша ас вывсьыс чувствуйтіс Стрелецкийлысь веськыда видзӧдысь синъяссӧ.
— Но, сійӧ жӧ дзик молодеч кодь!
— аслас розӧвӧй да сук сьӧд гӧна кияссьыс Вячеславлысь вӧсньыдик кисӧ пуктӧм бӧрын шуис доктор.
— Дзик молодеч кодь.
Но, висьтав жӧ, том мортӧй, кыдзи тайӧ ставыс артмис?
Стрелецкий воськовтіс матӧджык.
— Повзин вирысь, тадзи вӧлі делӧыс?
Вундыштін китӧ — и синъясыд пемдісны?
Водзджык тэкӧд мыйкӧ татшӧм ногаыс вӧвлі нин?
— юаліс доктор.
— Эз.
— Тэ висьтав веськыда, эн яндысь.
Сьӧлӧмыд тэнад уджалӧ оз лёка, бур сьӧлӧмыд.
Сідзкӧ, нервъясыд.
Вот меным и колӧ тӧдны: кор курӧглысь, например, юрсӧ керыштӧны — тэнад гудыртчӧ сьӧлӧмыд?
— Доктор бергӧдчис Стрелецкийлань: — Зэв впечатлительнӧй.
А сьӧлӧмыс бур.
Надзиратель вомсӧ вежыньтӧмӧн шпыньмуніс:
— Да найӧ миян ставныс впечатлительнӧйӧсь.
Позьӧ, ме сылысь ӧтитор юала?
Кӧні тэ, дружок, китӧ вундін?
Классын, кор жугӧдісны стеклӧсӧ?
Доктор сэтшӧм жӧ любопытствоӧн, кыдзи и Никаноркин вылӧ, видзӧдліс Стрелецкий вылӧ.
Сэсся бара Довгелло вылӧ.
Довгелло кунис синъяссӧ.
— Но, ӧтвечайт!
— Эг аддзыв.
— Эн аддзыв?
— горӧдіс Стрелецкий да хищник моз матыстчис-копыртчис диванлань.
Гришалӧн бара ас тӧдлытӧгыс чабыртчисны кулакъясыс.
Кутшӧма тайӧ здукас сылӧн лӧгыс петіс надзиратель вылӧ!
— Ме некор на эг аддзыв, кыдзи кералӧны курӧглысь юрсӧ, — шуис Вячеслав.
Кияссӧ воча ниртігтыр доктор вак-вакӧн серӧктіс:
— Дипломат!
Впечатлительнӧй дипломат, со тэ коді сэтшӧмыс!
Ха-ха-ха-ха!
Но, дипломат, тэнад вӧлі кокньыдик обморок, ставыс прӧйдитіс!
— Разрешитӧй меным ещӧ ӧти вопрос сетны, — шуис Виктор Аполлонович.
— Ог разрешит.
(Стрелецкий корӧм могысь, зэв вежливӧя лэптіс кияссӧ.) Ог, ог разрешит!
— ёна гӧрдӧдіс да друг горӧдіс доктор.
— Ме врач и ог разрешит допросъяс вӧчны.
Со найӧ куимӧн — здоровӧсь, босьтӧй найӧс ас дораныд да допрашивайтӧй!
А висьысьӧс некодлы ог сет, ме ӧні жӧ ачым вӧлӧн нуа сійӧс гортас.
Тэ, дипломат, кӧні олан?
Никаноркин зэв кыпыда нюмъёвтіс: вот тайӧ вӧлі морт — доктор!
Стрелецкий загадочнӧя видзӧдліс сы вылӧ да Шумов вылӧ:
— Локтӧй ме бӧрся, голубчикъяс!
И майкыда кутіс восьлавны учительскӧйысь.
Никаноркин пырысь-пыр жӧ мунігмозыс мӧдіс вашкӧдны Шумовлы:
— Тэ шу, мый тайӧ сылы кажитчӧма, кылан?
Тэ уськӧдчин отсавны докторлы, да ме торки, со кыдзи вӧлі делӧыс, гӧгӧрвоин?
А кулакъястӧ тэ эн чабыртлы, гӧгӧрвоин?
Персиц восьлаліс на бӧрся, полігтыр кывзіс тайӧ вашкӧдчӧмсӧ.
И сылы, тыдалӧ, лои зэв сьӧкыд.
Коридорын сійӧ друг шуис надзирательлы нор гӧлӧсӧн:
— Меным колӧ урок вылӧ.
Ме пола...
пропуститны: миян ӧні арифметика.
— И миянлы колӧ урок вылӧ!
— нахальнӧя тшӧтш шыасис Никаноркин.
— Ми сідзжӧ полам.
Миян арифметика.
— Поланныд?
— жилетка зепсьыс ӧшӧдчӧм часі чепӧн ворсігмоз юаліс Стрелецкий.
— Тайӧ бур, мый ті поланныд.
Ӧні мунӧй, голубчикъяс.
Ми ещӧ сёрнитыштам на.
Да, <ns>сёр-ни-тыш-там</ns>!
Шумов, пырав ме дінӧ урок бӧрын!
И Стрелецкий аслас кокни воськовъясӧн муніс коридор помлань.
Кыдзкӧ Виктор Аполлоновичлы бӧръя кадас пыр эз удайтчы.
Сылы, сэтшӧм опытнӧй мортлы да быдпӧлӧс мыжъяс расследуйтӧм кузя весиг аслысногӧн одарённӧйлы — мӧдлаын кӧ сійӧ эськӧ важӧн нин кыптіс, — друг сылы эз кутны удайтчыны медся прӧстӧй делӧяс.
Ёнакодь нин новлӧм картуз серти, кодӧс сійӧ лэптіс кӧдзыд войӧ, старшеклассникъяс бӧрся вӧтчигӧн, эз нин вӧв сэтшӧм сьӧкыд аддзыны сылысь кӧзяинсӧ.
Правда, увтысас некутшӧм букваяс эз вӧвны.
Тайӧ зэв шоч случай!
Велӧдчысьяс векджык сэтчӧ обязательнӧ гижӧны либӧ первойя букваяссӧ асланыс ним-овлысь либӧ гижӧны химическӧй карандашӧн нимсӧ да овсӧ ставнас и вӧчӧны тайӧс сьӧлӧмсяньныс, букваяссӧ лӧсьыда чукльӧдлӧмӧн...
А тані — некутшӧм след...
Но тайӧ эз падмӧд Виктор Аполлоновичӧс.
Сійӧ заводитіс корсьны.
Урокъяс дырйи сійӧ тэрмасьтӧг прӧйдитіс йӧзтӧм раздевалкаӧд.
Квайтӧд да сизимӧд классъясса вешалкаяслӧн вылыс крукъяс йылын ставныслӧн ӧшалісны картузъяс.
Надзиратель таӧдз тӧдмаліс нин: журнал серти кык старшӧй классъясын висьысьяс талун эз вӧвны.
Сідзкӧ, воис и воштӧм картузлӧн кӧзяиныс.
Наивнӧй мудерлун!
Быттьӧ оз тӧдны, мый Ямпольскийяслӧн магазиныс, кӧні эм головнӧй уборъяс вузалан отделение, воссьӧ водз асылын, урокъяс заводитчытӧдз на!
Но, сідзи и эм: сизимӧд класса вешалка вылын новлӧм картузъяс пӧвстын ӧшалӧ дзик на выль картуз, весиг гербыс абу на удитӧма чусмыштны.
А висьталӧй, пӧжалуйста: мыйла сизимӧд классын велӧдчысьлы ньӧбны аслыс дзик выль картузсӧ?
Не талун-аски сійӧ студент; сійӧ мечтайтӧ нин кельыдлӧз околыш йылысь либӧ путеецлӧн, технологлӧн молоточекъяс йылысь.
Вӧлі весиг старшеклассникъяслӧн аслыспӧлӧс франтовство: кымын ёна новлӧма картузсӧ, сымын бурджык — пырысь-пыр тыдалӧ, мый мортлы матыстчӧ кад петны училищеысь.
Кодлы нӧ, сідзкӧ, воас юрас лӧсьӧдны надоедитӧм нин виж кантъяса выль картуз?
И со — видзӧдлӧй: дзик на выль!
Надзиратель чышкыштіс гербсӧ: чунь вылас коли кымынкӧ зарни бус.
Ӧні коли решитны ещӧ кык мог: тӧдмавны стӧча, кодлӧн тайӧ картузыс, и мӧд — сылӧн кӧзяин пыр кыйны мукӧд безобразникъяссӧ.
А сэки нин сэсся видзӧдлам — Виктор Аполлонович надзӧникӧн серӧктіс, — видзӧдлам, коді поведение кузя тройканас лоас путеецӧн либӧ технологӧн, хе-хе-хе!
Колӧ век жӧ веськыда шуны Виктор Аполлонович йылысь: татшӧм расследованиеяссӧ сійӧ вӧчліс дзик некутшӧм выгӧда йылысь думышттӧг, прӧстӧ делӧсӧ радейтӧм вӧсна.
Ыджыд тошка швейцар сувтіс веськыда, видзӧднысӧ быттьӧ герой, да почтительнӧя видзӧдіс, кыдзи вешалкаяс дорті ветлӧдліс господин надзиратель.
Но со и звӧнок.
Занятиеяс помассисны.
Пос вылӧ, кыдзи и быд лун, ыльнитіс сёрнилӧн, серамлӧн, котралӧмлӧн лавина.
Сизимӧд классаяс, колӧ шуны, мунісны торъя солиднӧя.
Солиднӧя найӧ и пасьтасисны — надзиратель синъяс водзын ас костаныс сёрнитісны тэрмасьтӧг да чирӧм кызіник гӧлӧсъясӧн.
Стрелецкийлӧн быльсвидзысь синъясыс лёкысь югнитісны: выль картузсӧ пуктіс юр вылас уналы тӧдса Бронислав Грабчинский, конькиӧн фигурнӧя ислалӧм кузя рекордист да став предметъяс кузя, поведениесьыс кындзи, век тройкаяс пӧлучайтысь.
«Но, ӧні, медым картинаыс вӧлі гӧгӧрвоанаджык, пуктам и поведениеысь тройка», — Бронислав Грабчинскийлӧн синъяскӧд паныдасьӧм бӧрын думыштіс Стрелецкий.
— Выль картуз ньӧбинныд?
— зэв меліа юаліс надзиратель.
— Дзик вернӧ изволитінныд шуны, — вежливӧя вочавидзис Грабчинский.
— Важсӧ воштінныд?
Кор, тӧрыт?
Стрелецкийлӧн синъясыс дзоргисны конькиӧн фигурнӧя ислалӧм кузя рекордист чужӧм вылӧ.
Но Грабчинскийлӧн чужӧмыс эз дрӧгнит:
— Да эг, Виктор Аполлонович, случайнӧ стеаринӧсьті сійӧс.
Да сэтшӧм ёна!
Но, эз эськӧ вӧв лӧсьыд мунны улича кузя сэтшӧм картузӧн...
ті гӧгӧрвоанныд...
училищелӧн честь...
— Кор ньӧбинныд выльсӧ?
— Кор, кор...
— думайтігтырйи нюркнитіс сизимӧд класса, быттьӧкӧ зілис мыйкӧ уськӧдны тӧдвылас.
— Талун?!
Ямпольскийяслысь!
— горӧдіс надзиратель.
— Да эг, мый ті!
Недель кык кымын сайын, абу этшаджык!
Стрелецкий, кывъясыслысь быд слог торйӧдлӧмӧн, шуис:
— <ns>Ме-нам</ns> чунь вылын коли тіян картуз гербысь след!
— Кутшӧм недобросовестность!
— Мый?!
— Гербсӧ недобросовестнӧя бронзаалӧмаӧсь, — жалитӧмпырысь, быттьӧ Ямпольскийяс вӧсна извиняйтчигтыр, шуис сизимӧд класса.
— Гербысь следыс кольӧ сӧмын сэки, картузыс кӧ дзик на выль!
Грабчинский сідзи жӧ жалитӧмпырысь лэптыштліс пельпомъяссӧ:
— Ме зэв ӧкуратнӧй.
Ме некор киясӧн ог инмӧдчы гербас.
Ме век босьта кӧзырёкӧдыс.
Со та вӧсна и герб вылас век на эм, правда зэв вушйысь, бронзировкаыс.
Надзиратель да велӧдчысь бара паныдасисны синъяснаныс.
Ставыс вӧлі яснӧ.
Найӧ ӧта-мӧднысӧ гӧгӧрвоисны.
— Сёрни эз на помась, — ӧлӧдіс Виктор Аполлонович да, крута бергӧдчӧм бӧрын, муніс.
Аскинас надзиратель эз жалит кадсӧ — урокъяс дырйи муніс Бронислав Грабчинский бать ордӧ.
Батьыс, частнӧй повереннӧй (вӧліны сійӧ кадӧ сэтшӧм адвокатъяс, второстепеннӧйӧсь, высшӧй образованиетӧмӧсь), Виктор Аполлоновичӧс примитіс полякъяслы лӧсялана любезностьӧн, перйис буфетсьыс коньяк, а картуз йылысь шуис быттьӧ пырмунігмоз:
— А, да.
Пиӧй менам, мӧс сэтшӧм, кисьтӧма шапка вылас мыйкӧ...
Маслӧ кутшӧмкӧ.
Абу маслӧ, кисьтӧма стеарин.
На вылын, томъяс вылад, веськыда ставыс сотчӧ.
Адвокатлӧн синъясыс вӧліны чусмӧмаӧсь да наысь нинӧм эз тыдав.
«Пӧръясьӧ!» — решитіс Стрелецкий.
— А важ картузсӧ кытчӧ изволитінныд дзебны?
— Ха!
Дзебны...
Сійӧ жӧ луннас менам Бронька аслам важ гачкӧд тшӧтш сійӧс иналіс старьевщиклы.
«Сёрнитчӧмаӧсь, удитӧмаӧсь!»
Надзиратель курччис вомдорсӧ:
— Он-ӧ помнитӧй, кодлы?
— Кутшӧм старьевщиклы?
— Адвокат шевгӧдіс кияссӧ, думайтыштіс; скӧр битор югнитіс друг сы синъясын: — Но ме жӧ абу сыщик!
Ме частнӧй повереннӧй!
Да, со тадзи и эз артмы нинӧм!
Та йылысь сӧмын ӧти казьтылӧмсьыс Стрелецкий скӧрмӧмысла бледӧдліс.
Эз-ӧ ачыс сійӧ кыткӧ неладнӧ вӧч?
Эз!
Ставсӧ сійӧ водзвыв думайтіс, кыдзи и пыр.
Сійӧ ставсӧ кыдз колӧ вӧчис.
Йӧзыс эз кутны повны, со мыйын став делӧыс.
Водзті — сӧмын ӧти во сайын — тайӧ жӧ частнӧй повереннӧйыс повзис эськӧ, торксис аслас пӧръясьӧмын, дзугсис...
И сюрис эськӧ сы ки улӧ!
Заводитчисны эськӧ извинениеяс, кевмысьӧмъяс...
А ӧні?
Но, виччысьлӧй, голубчикъяс!
Ті ещӧ аддзыланныд на курыд шогсӧ.
Ӧні ещӧ эсійӧ Шумовыс!
Рӧзбой!
Кулакъяссӧ чабравны думыштӧма.
Но, ме тэныд чабырта!
Ме тэнӧ песовта!
И мӧдыс...
кыдзи сійӧс...
Никаноркин.
Сійӧ мудерджык.
Скрытнӧйджык, сюсьджык.
Но, сідзкӧ, тӧданныд-ӧ, «народ пӧвстысь».
Виктор Аполлоновичлӧн вомыс лои сирлӧн кодь, сэтшӧма сійӧ топӧдіс вомдоръяссӧ.
Сэтшӧмъясыслы эськӧ, кыдзи Шумов, Никаноркин, да этшаӧн ӧмӧй найӧ сюйсисны училищеӧ ӧкмыссё витӧд во бӧрын, — налы эськӧ рӧгӧзаяс кыны, туйяс изйӧн вольсавны, му лукйыны, но оз, «югыдлань», видзӧдтӧ, зільӧны!
Но нинӧм, ми тіянӧс югдӧдам.
Лоӧны вежсьӧмъяс — и регыд мысти!
Кывсьӧ, локтас пӧ ыджыд чина выль начальство, зумыд киа, государлӧн вернӧй слуга, — сійӧ лӧсьӧдас порядоктӧ, зэлӧдас вӧжжитӧ!
А тайӧ главнӧйыс: зэлӧдны вӧжжи, йӧзыс мед кутісны бара повны!
Кор Виктор Аполлонович думайтіс сідзи, приготовительнӧй класса куим велӧдчысь мунісны арифметика урок вылӧ.
Найӧ эз зэв тэрмасьны.
Сулалыштісны ӧшинь дорын.
Интереснӧ, кодлӧн сійӧ кӧшӧвкаыс кильчӧ дорас?
Пара вӧла кӧшӧвка вылӧ видзӧдігтырйи Никаноркин век шӧпкӧдіс Шумовлы:
— Кулакъястӧ тэ эн чабыртлы, кылан, йӧюк?
Верман ме вылӧ, кыдзи свидетель вылӧ, ыстысьны, ме аддзылі, кыдзи вӧлі делӧыс, кылан?
И Персиц вылӧ верман ыстысьны, сійӧ первойсяньыс вӧлі.
Вернӧ, Самуил?
Самуил Персиц друг кусыньтіс сьылісӧ да вочавидзис:
— Вернӧ.
Гриша скӧра чӧв оліс.
Чӧлкӧвӧйыс уси дум вылас, и сійӧ сюйис кисӧ зептас: сійӧ вӧлі ас местаас — куйліс орччӧн перочиннӧй пурткӧд, сутшкасьысь кос нянь крӧшкияс пӧвстын, кодъяс код тӧдас кытысь сэтчӧ веськалӧмаӧсь.
18
Урокъяс бӧрын пырысь-пыр жӧ Гриша мӧдӧдчис пемыдгӧрд ӧдзӧса комнаталань.
Мунігас сійӧ бара сувтыштліс ӧшинь дорӧ.
Эз ӧтнассӧ сійӧс кыскы ӧшинь дорӧ.
Ӧткымын ичӧтик детинкаяс весиг ӧшинь вылас кайӧмаӧсь, медым бурджыка аддзыны.
Ывла вылын дзик кильчӧ бердын сулалісны ичӧтик кӧшӧвкаӧ доддялӧм вердаса кык вӧв; кӧзла вылас пукаліс лӧз погонъяса шинеля мышкыртчӧм нестроевӧй салдат.
Сідзкӧ, тайӧ кӧшӧвкаыс докторлӧн.
Кодлӧн нӧ ещӧ?
Со кутшӧм почёт виччысис Вячеслав Довгеллоӧс!
И збыльысь, регыд мысти Гриша аддзис, кыдзи доктор тӧждысьӧмӧн отсаліс Вячеславлы лэччыны кильчӧ вылысь, ачыс пуксьӧдіс Довгеллоӧс кӧшовкаас, пуксис орччӧн, кизяліс мехӧвӧй шебрас да мыйкӧ горӧдіс кучер-салдатлы.
Салдат кучкыштіс вӧжжинас, вӧвъяс тэрыба вӧрзисны места вывсьыс — рӧдтӧмӧн; сылӧм лым ваыслӧн струяясыс сявкнитісны додь сювъяс улысь, югйыштісны шонді водзас.
Небесаыс дзирдаліс, каштанъяслысь коръястӧм увъяссӧ быттьӧ вӧлі вышивайтӧма кельыдлӧз шӧвк вылӧ.
Вӧльнӧя лолавсис ӧні сэні, училище стенъяс сайын!
Шуда Довгелло!
Ей-богу, сулалӧ вӧлі ичӧтика вир воштӧмӧн да кокньыдик обморокӧн шедӧдны право гӧнитны кар кузяыс зэв чож пара военнӧй вӧвъясӧн!
Дерт жӧ, Гриша эськӧ радпырысь вежсис Довгеллокӧд аслас судьбанас.
Он, он вежсьы!
Некутшӧм пӧщадатӧг виччысис сійӧс судьбаыс; Виктор Аполлонович тыдовтчис нин пемыдгӧрд ӧдзӧс дорын, бергӧдчис да терпитны вермытӧг кутіс дзоргыны Гриша вылӧ.
Пыдісянь лолыштӧм мысти Гриша вешйис ӧшинь дорысь да мӧдӧдчис водзлань.
Со и бара мышкыра кутш видзӧдӧ Григорий Шумов вылӧ вӧрзьывтӧм виж синъяснас; сійӧ тайӧ каднас быттьӧ ещӧ ёнджыка лысӧма.
Али тайӧ талун шондіыс ярджыка югдӧдӧ да?
Виктор Аполлонович комнатаын став тырмытӧмторъясыс тыдалӧны бурджыка.
Гриша мыш сайын мыйкӧ гольснитіс.
О-о, Стрелецкий игналіс ӧдзӧссӧ.
Сідзкӧ, лоӧ сёрни!
Кутшӧм кӧть абу тешкодь, Гриша тайӧ сёрнисьыс ньӧти эз повзьы.
Главнӧйыс, чӧлкӧвӧйыс сылӧн вӧлі зептас.
Ӧні сійӧ мынтысяс.
И Гриша сюйис кисӧ зептас.
— Та-айӧ ещӧ мый!
— горӧдіс Стрелецкий.
Ещӧ эз на кывлывны, медым сійӧ тадзи горзіс коркӧ.
— А тайӧ ме деньга кыска.
И Гриша, монетасӧ перйӧм бӧрын, пуктіс сійӧс конторка помӧ.
Надзиратель весиг эз и видзӧдлы сыладорӧ.
— Но, голубчик, ми ӧні сёрнитыштам!
— Виктор Аполлонович, разрешитӧй юавны, — шуис Гриша да, аслас смеллун вылӧ радуйтчиг, весиг нюммуніс.
Чӧлкӧвӧйысь кындзи, кодӧс сійӧ ӧні кыскис уджйӧз мынтӧм вылӧ, сылӧн дневникас — ставыс пятёркаяс.
И Стрелецкийлы сійӧ талун копыртчыліс — свидетельяс сюрӧны.
А мый сійӧ кӧсйис уськӧдчыны Виктор Аполлонович вылӧ, но ӧд эз жӧ уськӧдчы!
И некор эськӧ эз уськӧдчы, сійӧ ӧні вӧлі уверен таын.
— Разрешитӧй юавны.
— Кутшӧм ещӧ сэні юасьӧмъяс!
— Вот Витол шуис, мый ті служитӧмныд сыскнӧй отделениеын.
А ме весиг и ог тӧд лючки, мый сійӧ сэтшӧмыс — сыскнӧйыс?
Меным тані ӧти объяснитіс, мый сэні сыщикъяс, либӧ...
кыдзи найӧ шусьӧны...
шпикъяс...
— Ланьт!!!
Виктор Аполлонович тэрыба кресталіс кияссӧ морӧс вылас сэтшӧм вынӧн, мый еджыд манжетъясыс чеччыштісны сосъяссьыс.
Гриша интересӧн видзӧдліс на вылӧ: сідзкӧ, найӧс абу вурыштӧмаӧсь дӧрӧм бердас?
Тыдалӧ, кизявсьӧны, а кизьясыссӧ и оръясьӧмаӧсь...
— Тэ мый нӧ, некытчӧ туйтӧм, сэтшӧм йӧй?!
— Абу, ме абу йӧй.
А сӧмын ӧд ме ог тӧд, мый сійӧ сэтшӧмыс — сыскнӧйыс.
Шумов видзӧдіс спокойнӧя.
Тайӧ спокойствиеас вӧлі мыйкӧ вывті ёна скӧрмӧдана.
Надзирательлӧн синъясыс едждісны скӧрмӧм ай дзодзӧглӧн моз.
— Тэ мый нӧ, сідзкӧ...
интересуйтчан тайӧ учреждениенас?
— Интересуйтча.
— Тайӧ учреждениеыс существуйтӧ государь императорлӧн воля серти!
Тайӧ порядоклӧн страж, тэ кӧ сӧмын верман гӧгӧрвоны тайӧс аслад тыртӧм юрнад...
аслад мужичӧй башканад, да!
— Страж — тайӧ ӧткодь, мый стӧрӧж?
— зумыша юаліс Гриша.
— <ns>Т-тэ</ns> смотри, Шумов!
Ме нин тэ дорӧ босьтча, голубчик!
Кыдзи тэ асьтӧ кутін талун коридорын?
— Кор?
— Часджын сайын!
Чайтан, ме немтор эг казяв?
Ме ставсӧ аддза, голубчик!
— Да сэні жӧ ми Довгеллолы отсалім.
И ме, и Персиц, и Никаноркин.
Ми кӧсйим сійӧс ас садяс вайӧдны.
— Кыдзи эськӧ ме тэнӧ мед эг вайӧд ас садяд!
Стрелецкий тэрыба кутіс ветлӧдлыны комнатаӧдыс.
— Со кадыс кутшӧм!
— заводитіс сійӧ сёрнитны скӧрысь, быттьӧ ас кежас.
— Со кадыс кутшӧм!
Рӧзбойник батьяс бӧрся быдмӧны и челядьыс зверпиян кодьӧсь.
Но кадыс вежласьӧ!
Регыд мысти бара воас стрӧг кад!
Да и пӧра нин, пӧра!
Со ӧд кутшӧмъясӧс, — сійӧ сувтіс Шумов водзӧ, — со кутшӧмъясӧс думыштӧмаӧсь вӧчны <ns>об-ра-зо-ван-нӧй-яс-ӧн</ns>!
Кыдз нӧ образованнӧйнас лоан!
Сувт морт ногӧн!
Кыдзи сулалан?
Гриша гӧгӧрвотӧг видзӧдліс ас вылас да сувтіс веськыдджыка.
А полӧм сідзи эз и вӧв.
Бур эськӧ ещӧ мыйӧнкӧ ӧзтыштны надзирательӧс.
— Меным чӧлкӧвӧйсьыс колӧ сдача, — Стрелецкий манжетъяс вылӧ бара видзӧдлігтыр шуис сійӧ, — но ті сійӧс босьтӧй аслыныд, нинӧм.
— Весась!!!
— равӧстіс надзиратель сэтшӧм гӧлӧсӧн, кутшӧмӧс и виччысьнысӧ сысянь оз вӧлі позь.
Григорий любопытствоӧн видзӧдліс Виктор Аполлоновичлы восьса вомас — вом пытшкас мыйкӧ дзирдаліс, — лишнӧй ёна шаркнитіс кокъяснас, ачыс восьтіс ключнас ӧдзӧссӧ да петіс.
— Но, и тэ мый тайӧн шедӧдін?
— скӧрысь юаліс Никаноркин, кор Гриша сылы висьталіс Стрелецкийкӧд аслас сёрни йылысь.
— Вӧтласны тэнӧ училищеысь, вот и ставыс.
— Мыйысь?
— Вот буретш таысь!
Оз кӧ пырысь-пыр, сідзкӧ, бӧрынджык...
помкатӧ небось аддзасны!
Сэтшӧмъястӧ, кутшӧм тэ, век вӧтлывлӧны.
— Тэ жӧ шулін: ме кӧ лоа первой ученикӧн, оз вӧрзьӧдны.
А ӧні менам ставыс пятёркаяс.
— Поведение кузя тэ кокньыда пӧлучитан тройка.
Чайтан, Стрелецкий прӧститас тэнӧ?
Некор оз!
Вот аддзылан.
И Гриша збыльысь аддзис.
И зэв регыд мысти.
Ӧтчыд Виктор Аполлонович, коді, кыдзи и пыр, немвиччысьтӧг тыдовтчис класс порог дорын, чукӧстіс сійӧс:
— Шумов!
Инспектор дорӧ!
Гриша шог сьӧлӧмӧн — бурсӧ виччысьны вӧлі нинӧм — мӧдӧдчис надзиратель бӧрся учительскӧйӧ.
Перемена дырйи йӧзыс сэні вӧлі уна.
Гриша эз тӧд, кодлы первой копыртчывны.
И копыртчыліс Голотскийлы.
Голотский пукаліс ӧшинь дорын, тшыналіс янтарнӧй мундштукӧ сюйӧм кыз папиросӧн да, гажаа сералігтырйи, сёрнитіс рисование кузя учитель Резоновкӧд.
Виктор Аполлонович вайӧдіс Гришаӧс инспектор дорӧ да ачыс сувтіс орччӧн.
Инспектор эз пырысь-пыр дугды серавны, и Гришалы сьӧлӧм вылас лои кокньыдджык: но, Лаврентий Лаврентьевичкӧд ставыс лючки-ладнӧ прӧйдитас.
И кутшӧм кыпыд сійӧ талун!
Гриша сідзжӧ нюммуніс — а инспекторлӧн чужӧм вылын надзӧникӧн кутіс тӧдчыны дӧзмӧм: первой сійӧ зумыштчис, сэсся гӧрдӧдіс неуна, и медбӧрын сылӧн рудов синъясыс лоины зэв скӧрӧсь.
Весиг ыджыд перемена дырйи оз сетны сылы шойччыштны, кыдз колӧ куритчыштны, вунӧдчывны!
Со изволитӧй, занимайтчӧй медся гажтӧм делӧӧн, пинялӧй этійӧ мылькъя синъясасӧ.
— Тэ мый вылӧ радлан?
— стрӧга юаліс сійӧ.
— Ме ог радлы, — вочавидзис Гриша; сы чужӧм вылын нюмыс и збыльысь эз ло.
Матыстчис ичӧтик тушаа Мухин да веськодьпырысь шуис:
— Кыйисны сӧкӧлпиӧс, — и бӧр вешйис.
Тайӧ дженьыд кад чӧжнас Гриша вевъяліс мыйсюрӧ думыштны.
Колӧ став дырйиыс висьтавны, кыдзи вӧлі делӧыс.
И сэки Стрелецкийӧс оз ошкыны!
Сійӧ восьтыліс нин вомсӧ, но инспектор торкис:
— Ланьт!
Видзӧдтӧ, мый думыштӧма: пос вывсянь мелӧн шыбласьны!
Гриша шӧйӧвошӧмӧн кынмис места вылас восьса вомнас.
Кутшӧм мел?
Мыйкӧ сёрниыс дзик мӧдтор йылысь мунӧ...
Ӧшибка?
— Шыбласин мелӧн?!
— горӧдіс Голотский.
— Эг, эг шыблась.
— Сідзкӧ, содтӧд и пӧръясян!
Тэ Виктор Аполлоновичлы веськалӧмыд мелнад да абу извинитчӧмыд.
Сідзкӧ, кыкпӧв мыжа.
А пӧръялін — куимпӧв мыжа.
— Ме ог пӧръясь.
— Артмӧ, Виктор Аполлоновичлы кажитчис али мый?
Абу сідз, тэ, зонмӧ, пӧръясьны велалӧмыд!
Стрелецкий видзчысьӧмӧн кызӧктіс:
— Дзик вернӧя изволитінныд индыны.
Татшӧмторйыс сылӧн овлывлӧ.
Гришалы быттьӧ мыйвынсьыс кучкисны.
Не кутны мӧвпъяссӧ, ставыс кытчӧкӧ зэв ӧдйӧ кывтӧны...
И колана кывъяс он вермы корсьны...
— Тэ мый чӧв олан!
— горӧдіс инспектор.
— Ӧні жӧ извинитчы Виктор Аполлонович водзын.
Но, а мел вӧсна и пӧръясьӧм вӧсна ковмас пукавны ӧбедтӧг кык час чӧж.
— Ог!
— Мый «он»?
— Ме сы водзын ог извинитчы.
Голотский весиг чеччис улӧс вывсьыс, ачыс веськыда видзӧдіс Шумов вылӧ.
— Да тэ мый, йӧймин?
Гриша чӧв оліс.
— Он извинитчы — гижам кондуитӧ.
Гриша видзӧдліс Стрелецкий вылӧ.
Сылӧн чужӧмыс вӧлі мукӧддырся кодь жӧ.
Мылькъя синъясыс вӧліны неуна гудыртчӧмаӧсь — думыштчӧм синъяс.
Гриша мӧдысь шуис гораа:
— Ог!
— Виктор Аполлонович, лӧсьӧдӧй кондуитнӧй гижӧд — стрӧгджыка — лёк поведение вӧсна.
И мед безӧбеда пукалас нёль час чӧж.
Юкӧй кык часӧн лун вылӧ.
Тырмымӧн лоӧ тайӧ наказаниеыс?
Стрелецкий эз тэрмась...
Сэсся ышловзис:
— Мый нӧ, пӧжалуй, ӧні кежлӧ тырмас.
Григорий Шумовлӧн чужӧм вылас тӧдчис сэтшӧм шӧйӧвошӧм, мый Голотский видзӧдліс сы вылӧ внимательнӧя.
— Мый, абу дӧвӧлен?
Но, зонмӧ, раба ачыс асьсӧ нӧйтӧ, кор сійӧ мисьтӧма вундӧ.
Мун!
И сійӧ бӧр сьӧкыда пуксис улӧс вылӧ да бергӧдчис.
Сылы эз нин вӧв Гришаӧдз — инспекторлӧн Гриша кодьыс нёльсё морт.
Гриша эз вермы вӧрзьыны места вывсьыс.
Вӧсньыда зилькнитіс звӧнок.
Тайӧ, сідзкӧ, кӧлӧкӧльчика Донат коридор кузя восьлалӧ ӧти помсяньыс мӧд помӧдзыс; сійӧ обязательнӧ сувтыштлас пос плӧщадка вылӧ, медым мигнитны аслас приятельлы — кузь тошка швейцарлы.
Лӧсьыда овсьӧ Донатлы!
Эз на ещӧ ланьт кӧлӧкӧльчик, а ксендз Делюль первойӧн кватитіс класснӧй журнал да аслас зэв тэрыб походканас уськӧдчис ӧдзӧслань.
«Пыр на пуктывлӧ сы вылӧ Дерябин али оз?» Гриша ачыс шензис аслас тешкодь мӧвп вылӧ.
Ӧні ӧмӧй та йылысь колӧ думайтны?
Мухин мӧдӧдчис нин ӧдзӧслань.
А со и Арямов, ыджыд тушаа, бур сьӧлӧма.
Сылы эськӧ висьтавны став йывсьыс!
Ог.
Арямов муніс.
Гришалӧн гӧрддзасис горшдіныс.
Кутчысь, Шумов!
Кутчысь мыйвынсьыд.
Синва войт тэнсьыд оз пычкыны!
Со ружтігтырйи кыпӧдчис и Голотский, аддзис Гришалысь упрямӧй, шудтӧм чужӧмсӧ да шензьӧмӧн шуис:
— Тэ тані на?
Мун урок вылӧ!
А урок бӧрын кольччан.
Пукалыштан, удал зонмӧй, да думайтыштан, кыдзи свет вылын овны дурачиналы.
Сійӧ бара нин вӧлі бур настроениеа, Лаврентий Лаврентьевичыд.
Тэрмасьтӧг сійӧ мӧдӧдчис Резоновкӧд кутчысьӧмӧн петанінлань. Резонов вӧлі кузь тушаа, мича, кудриа юрсиыс лэччӧма пельпомъясӧдзыс.
Олӧны свет вылын шуда йӧз, сералӧны, шутитӧны...
Мунігас Гриша медбӧръяысь видзӧдліс Виктор Аполлонович вылӧ.
Сылӧн синъясыс важмоз вӧліны спокойнӧйӧсь.
19
Не сӧмын Голотский — аскоддем велӧдчысьяс эз веритны Григорий Шумовлы!
Никаноркин эз верит:
— Тэ збыльысь эн шыблась мелнас?
— И эг думыштлы.
— Меным верман висьтавны повтӧг.
— Висьтала: эг шыблась!
— Гашкӧ, эн нарошнӧ шыбит, да сэсся и вунӧдін?
Гриша чӧв ланьтіс, сэтшӧма скӧрмис.
— Эз жӧ вермы сійӧ ассяньыс лӧсьӧдны?
— водзӧ висьталіс инас ӧшйытӧм Никаноркин.
— Тэ мый букыштчин?
Ме, али мый, мыжа?
Приготовительнӧй класса велӧдчысьясӧс кондуитӧ гижлӧны зэв шоча.
Тайӧ абу мӧд либӧ коймӧд классын: сэні эмӧсь нин — ставныс тӧдӧны — «неисправимӧйяс», «чудилӧяс»; эмӧсь и «отчаяннӧйяс» — оз кӧ талун, то аски найӧс вӧтласны училищеысь.
А кытысь лоӧны «неисправимӧйясыс» приготовишкаяс пӧвстысь?
Переменаяс дырйи Гриша гӧгӧр чукӧртчылісны унаӧн.
Вӧліны и сэтшӧмъяс, кодъяс сылы сӧветуйтісны «признайтчыны» начальстволы, извинитчыны, — сэки, гашкӧ, ставыс помасяс безӧбедаӧн, а кондуитӧ оз гижны.
Кондуит — серьёзнӧй делӧ: ӧтчыд гижасны, мӧдысь гижасны, а сэні — во четвертьын поведение кузя тройка.
Ӧтчыд — поведение кузя тройка, мӧдысь — поведение кузя тройка, а сэні, видзӧдан да, и вӧтласны.
— Ме эськӧ тэ местаын признайтчи, — шуис Персиц.
Со!
Аслас ёртъясыс оз веритны!
Терпениесьыс петӧм Гриша урокъяс бӧрын кыйӧдіс Голотскийӧс училище кильчӧ вылын да заводитіс объясняйтны, «кыдзи вӧлі делӧыс».
Голотский торкис:
— Сідзкӧ, мый жӧ тэныд колӧ?
Медым ме тэныд вериті, а эг надзирательлы?
Тэ сӧмын думыштлы, кутшӧм чепуха пырӧ тэнад юрад.
Комын вит во чӧж учительствуйтіс Лаврентий Лаврентьевич Голотский и тайӧ вояснас сійӧ эз дугды радейтны ассьыс делӧсӧ.
А сідзкӧ, аслысногӧн сійӧ радейтліс и ассьыс велӧдчысьяссӧ, кодъясӧс, правда, пыр нимтыліс «бӧбъясӧн», «бездельникъясӧн», «быльсвидзысь синмаясӧн», «куш плешаясӧн» да мукӧд нимъясӧн.
Тайӧ нимтӧмъясыс эз лыддьысьны ӧбиднӧйӧн: то ли велалӧмаӧсь нин вӧлі, то ли Голотскийлӧн тоныс эз вӧв скӧр.
Кузь олӧм оліс мортыс, и, гашкӧ, унатор сійӧ казяліс Григорий Шумов синъясысь: вӧлі сэтшӧм кодь, мый детинкалӧн синъясыс оз пӧръясьны.
Ас кежас Голотский нимтыліс Виктор Аполлоновичӧс «хлюстӧн», мӧдног эз и шулы.
«Хлюстлӧн» историяыс вӧлі случайнӧ тӧдса сылы.
Виктор Аполлоновичлӧн батьыс вӧлӧма петербургскӧй озыр барин.
Сійӧ дыр да старательнӧя лотайтӧма ассьыс зэв ыджыд состояниесӧ и Россияын и заграницаын — Парижын, Ниццаын...
Сылы пиыс вӧлі веськодь.
Пиыслы сідзжӧ батьыс вӧлі веськодь, но сійӧ кӧсйис овны сӧмын сідзи, кыдзи батьыс: водз заводитіс кутитны, кадетскӧй корпусса витӧд классысь водзӧ эз мун и комын арӧсӧн лои уезднӧй карын, реальнӧй училищеса надзиратель должностьын: батьсяньыс некутшӧм наследство эз коль.
Воддза олӧмас сійӧ веськавлӧма кутшӧмкӧ няйт делӧӧ, но Лаврентий Лаврентьевич подробностьяссӧ эз тӧд да тӧдмавны эз кӧсйы.
Тӧдіс сӧмын, мый Стрелецкий судӧ абу сюрлӧма, — сідзкӧ, и тӧлкуйтны нинӧм йылысь, сэтчӧ жӧ содтӧд — «хлюстлӧн» рӧдняыс век на вӧлі озыр, уна да влиятельнӧй: татшӧм рӧдня вермас лёк вӧчны кодлы кӧсъяс, сы лыдын и реальнӧй училищеса инспекторлы.
Ещӧ ӧтиторйысь «хлюстӧс» эз радейтлы Лаврентий Лаврентьевич: ачыс Голотский вӧлі провинциальнӧй дьячоклӧн пи, и статскӧй советниклӧн чин сылы шедіс эз кокньыда; весь олысьясӧс сійӧ эз радейтлы...
Вӧлі кад, кор — ещӧ студентӧн на — сійӧ и ассьыс овсӧ артмӧдліс <rus>«голота»</rus> кывйысь, кыдзи шулісны гӧль йӧзӧс.
Мыйыс эз волы сылы юрас студенталан воясӧ!
Важӧн нин делӧыс вӧлі...
А ӧні со училище кильчӧ дорын сулалӧ сы водзын туша сертиыс ыджыдджыка вурӧм — быдмӧм вылӧ арталӧм пальтоа детинка, кодлӧн киясыс гӧрдӧсь — перчаткитӧмӧсь — да видзӧдӧ паськыда восьтӧм, дӧверчивӧй синъясӧн.
Мый вочавидзны сылы тайӧ дӧверие вылас?
Нинӧмӧн оз вермы шыасьны Лаврентий Лаврентьевич Голотский детинка сьӧлӧмлӧн тайӧ правдивӧй корӧм вылас.
Коді сійӧ ачыс?
Народнӧй просвещение кузя министерствоса чиновник, зэв ыджыд машинаын ичӧтик винт...
И сылӧн эм семья.
И сылӧн мечта: служба кузя воӧдчы действительнӧй статскӧй советникӧдз, «штатскӧй генералӧдз», а сэні и отставкаӧ кад, ыджыд пенсия вылӧ.
Вермас-ӧ ставсӧ гӧгӧрвоны Григорий Шумов, гӧрд кияса йӧйиник детинка?
Оз!
Вермас-ӧ сійӧ гӧгӧрвоны, мый Российскӧй империяса учебнӧй заведениеын не Лаврентий Лаврентьевичлы лӧсьӧдны ассьыс правилӧяс?
Оз, оз вермы.
— Тэ жӧ некыдзи он вермы гӧгӧрвоны, йӧюк, мый ме обязан — гӧгӧрвоан, обязан — веритны надзирательлы!
Сійӧ должностнӧй морт.
«Должностнӧй морт...»
Сідзкӧ, свет вылын ӧтка, дзик ӧтка Григорий Шумов!
Некодлы сійӧс дорйыны.
Некодлы сы дор сувтны.
А луныс важмоз мича.
И небесаджынсӧ нин ойдӧдӧма ӧмидз рӧма тӧвся рытъя кыа.
Ва гуранъяссӧ вевттьӧма вӧсньыдик, потласьӧм йи.
Кок улын йи торъясыс зилякылісны стеклӧ торпыригъяс моз.
Керка вевтъяслӧн лымъя Шапкаяс увдорын, кодъяс розӧвӧйӧсь югыд водзын да кельыдлӧзӧсь вуджӧр сайын, — уналаын нин югдісны ӧшиньяс...
Гриша Шумовӧс сэсся оз нин радуйт помтӧм-дортӧм мирлӧн мичлуныс.
Кытчӧ сійӧ мунас?
Код дінӧ сійӧ мунас?
Оз тыдав сы водзын туйыс...
Аслас кучик колошияснас тротуар кузя грымӧдігтырйи (сійӧ резинӧвӧйясӧс тӧдны эз кӧсйы) Голотский муніс нин тротуар кузя.
... Ӧтка!
Но абу сідзи, Григорий Шумов омӧля на тӧдіс ассьыс ёртъяссӧ.
Лун мысти приготовительнӧй классӧ котӧрӧн пырис Пётр Дерябин да горӧдіс:
— Кутчысь, Гринька!
Пётрлы вӧлі некор, сійӧ котӧрӧн бӧр муніс.
Но век жӧ, кыдзи кужис, сійӧ петкӧдліс Гришалы ассьыс сочувствиесӧ.
А Никаноркин?
А Никаноркин шуис:
— Эн скӧрав.
Ме со мый думышті: делӧ дорӧ колӧ босьтчыны ӧтвылысь.
Ӧткӧн нинӧм оз артмы.
Чӧв олан?
— А мый висьтавнысӧ?
Тэ меным он верит.
Некод меным оз верит.
Матыстчысь Довгелло мыкталігтыр шуис:
— В-веритам.
Ме верита.
И бара Григорий Шумов гӧгӧр кутісны чукӧртчыны унаӧн.
Сійӧ видзӧдіс зумыша да чӧв оліс — тайӧ буретш ставсӧ убедитіс ёнджыка кывъяс серти, кодъясӧс сысянь, колӧ шуны, требуйтісны мырдӧн.
— Мый чӧв олан?
Кывтӧ ньылыштін?
Рассуждайтны радейтысь Земмель тэрмасьтӧг шуис:
— Коймӧд классын ставныс козёлъяс моз баксӧны.
Найӧ баксӧны, кор Стрелецкий прӧйдитӧ.
abu
abu
— Но, и мый?
Земмель видзчысигтыр гӧгӧр видзӧдліс:
— Нинӧм.
Лун помланьыс Никаноркин кывлӧма витӧд класса кык велӧдчысьлысь сёрни.
Найӧ мунісны дзик надзиратель бӧрся да нарошнӧ ярскӧба, тешкодь зэв вӧсньыд гӧлӧсӧн сёрнитісны ас костаныс:
— Тэ кутшӧм животнӧйясӧс медся ёна радейтан?
— Кутшӧмъясӧс?
Да, пӧжалуй, вӧвъясӧс.
— А козёлъясӧс?
— Тешкодь вопрос: мыйысь найӧс радейтнысӧ?
Стрелецкий зэв ӧдйӧ видзӧдліс бӧрвылас: витӧд классаяслӧн чужӧмъясныс вӧліны дзик мыжтӧмъяслӧн кодьӧсь.
Никаноркин, аслас классӧ воӧм бӧрын, висьталіс выльтор: Стрелецкий — козёл!
Козёл, а абу «голубчик»!
Гриша тӧдіс: классянь классӧ тайӧ гуляйтны кутіс Леховичлӧн рисунокыс.
Но век жӧ сійӧ решитіс чӧв овны.
Но Никаноркин эз чӧв ов.
Сійӧ ӧтарӧ котраліс переменаяс дырйи то Довгелло дорӧ, то Земмель дорӧ, вашкӧдчис накӧд, быттьӧ делӧӧн ветлывліс первой классӧ да сэні сёрнитіс мый йылысь кӧ Дерябинкӧд.
Ӧти пельнас Гриша кывліс:
— Закон божий урок водзвылын, кор Шумов оз ло...
— Колӧ сідзи вӧчны, медым сійӧ Гришка дорӧ некыдзи эз вермы крукасьны.
— Дерябин меным висьталіс талун...
Некод на ещӧ эз кывлы...
Дерябин йылысь сёрӧнджык, но кывлісны сійӧ жӧ лунӧ ставныс.
Тайӧ сійӧ ышӧдіс первой классаясӧс бакӧстны хорӧн, кор порог дорын тыдовтчас Стрелецкий.
Смелъяскӧд сійӧ сӧветуйтчис.
Полысьясӧс велӧдіс, кыдзи колӧ баксыны вом восьтывтӧг, — сэки некод оз тӧдмав.
Да, медбӧрын, ставнысӧ жӧ комын первой классаӧс он накажит.
А тӧдмавны некодӧс оз вермыны, кужӧмӧн кӧ босьтчыны делӧ бердӧ.
Но найӧ век жӧ омӧля тӧдісны Виктор Аполлоновичӧс.
Первой классысь сійӧ кыліс учебнӧй заведениелы лӧсявтӧм шыяс да, виччысьтӧг порог дорас тыдовтчӧм бӧрын, ни ӧти секунда воштытӧг, прикажитіс:
— Дерябин, ме дінӧ!
Дерябин звирк чеччис.
Классын лои чӧв-лӧнь.
— Ме бӧрся, инспектор дорӧ.
Пётр Дерябинӧс повзьӧдны эз вӧв кокни.
А медым сійӧ ассьыс повзьӧмсӧ петкӧдліс класс водзын — та йылысь и думайтны вӧлі нинӧм.
Катласигтырйи, повтӧг Пётр муніс надзиратель бӧрся.
А порог дорас вевъяліс бергӧдчыны бӧрлань, мигнитны: «Энӧ полӧй, ребята».
Но ребята чӧв ланьтісны.
Кыв ни джын шутӧг Стрелецкий нуӧдіс Дерябинӧс инспектор дорӧ.
— Со безобразникыс!
Ме сылысь гӧлӧссӧ пырысьпыр тӧді.
— А мый сійӧ вӧчис?
— Козёл моз баксӧ.
И мукӧдъясӧс, тыдалӧ, тайӧс жӧ вӧчны ышӧдӧ.
Мукӧдъясыслӧн гӧлӧсъясныс вӧсньыдикӧсь, а сылысь бассӧ ме пырысь-пыр тӧді.
— Быдмӧмыд пу кузя, а тӧлкыд войт мында абу, — кӧритӧмӧн шуис Голотский.
— Кутшӧм нӧ бас!
— дӧзмӧмпырысь горӧдіс Дерябин.
— Кутшӧм нӧ бас!
Кӧсъянныд кӧ нин тӧдны правдасӧ, Лаврентий Лаврентьевич, ме вӧча со кыдзи.
— И сійӧ ёсь гӧлӧсӧн бакӧстіс: — Бе-е-е!
Но, кутшӧм нӧ тайӧ бас?
— Меж!
— ёна гӧрдӧдіс инспектор.
— Збыль, менам век кыдзкӧ межлӧн моз артмӧ.
Козёлъяс — найӧ мӧдногӧнджык баксӧны.
Но нинӧм, ме ещӧ велӧдчышта на...
— Ланьт!
Дубина!
Но, кӧсъян кӧ тӧдны, нахальство ме ог вермы терпитны.
Дурӧмысь прӧстита, а тайӧ абу дурӧм.
— Да ме жӧ шутейнӧя, Лаврентий Лаврентьевич!
— Вот ме тэныд петкӧдла «шутейнӧя»!
— Мӧдногӧн кӧ шуткаӧн!
«Шутейнӧя» — тайӧ миян казакъяс тадзи сёрнитӧны Донын.
Мудер Дерябин тӧдіс Голотскийлысь слабинсӧ: инспектор радейтліс казакъясӧс, код тӧдас мыйла.
«Голота» ӧд сідзжӧ казачӧй кыв.
А голотасянь — Голотский.
Но ӧні инспектор эз ёна бурмы:
— Кӧть тэ и казак, но дурак!
— Сійӧ классӧ ставнас лёк туй вылӧ кежӧдӧ, босьтӧй тӧдвыланыд, Лаврентий Лаврентьевич.
Ме висьтавлі нин тіянлы педагогическӧй сӧветлӧн заседание водзвылын.
— А вот локтан разын ми и сёрнитыштам сы йылысь сӧвет вылын.
Кывзыштам, мый мукӧд преподавательяс сы йылысь шуасны.
— Сӧмын двойкаяс вылӧ велӧдчӧ.
— И ог сӧмын двойкаяс вылӧ, — дӧзмӧмпырысь шуис Дерябин: — Русскӧйысь менам тройка.
А бас ті кывны энӧ вермӧй, Виктор Аполлонович.
Кутшӧм нӧ бас?!
— Кольччан, дубина, урокъяс бӧрын кык час кежлӧ!
— шуис инспектор.
— А сэсся ми думайтыштам, мый тэкӧд вӧчны.
Вермас лоны, мый медся чорыд мера примитам, да-да, морӧстӧ эн зэв лэптав!
Артмис сэтшӧм ногӧн, мый Шумовӧс да Дерябинӧс накажитісны ӧти лунӧ, сӧмын разнӧй классъясын.
Но опытнӧй Дерябинлы тайӧ вӧлі пустякӧвӧй делӧӧн.
Сійӧ эз и казявлы, кыдзи пукаліс кык час чӧж, и сэтчӧ жӧ сылы вернӧй Фриденфруг первой час помассигкежлӧ вайис крема свежӧй булкияс — найӧс сійӧ мыччис форточка пыр.
Татшӧм булкиясыс нималісны кар пасьтаыс, и пӧжавлісны найӧс Фриденфруг-батьлӧн пекарняын.
Татшӧм булкиясыс ёна вермӧны кыпӧдны мортлысь сьӧлӧмсӧ, кор сылӧн арлыдыс абу на сэтшӧм ыджыд.
Сьӧлӧмсӧ вӧрзьӧдіс сійӧ, мый тайӧ бурсӧ вӧчис буретш Фриденфруг, кодкӧд Дерябин дзик на неважӧн поступитіс пӧщадатӧг.
Найӧ важӧн нин пукалісны ӧтлаын, ӧти парта сайын.
Лоины другъясӧн.
Фруг (тадзи дженьдӧдӧм могысь ставныс шуисны Фриденфругӧс, фарфорӧвӧй чужӧма мичаник немецӧс) зэв вылӧ пуктыліс Дерябинӧс, восхищайтчис сылӧн вынӧн, кинас видлавліс сылысь мускулъяссӧ, ваявліс сылы пирожнӧйяс да кӧлачьяс.
И тайӧ дӧзмӧдіс!
Дерябинлы тайӧ мустӧммис.
А сэні ещӧ училищеӧ воис Григорий Шумов.
Думыштны сӧмын: приготовишкаяс пӧвстын — и сэтшӧм детинка...
Асныра, смел да вернӧй сьӧлӧма, зумыд киа.
Вот кутшӧм друг колӧ Пётр Дерябинлы.
И Пётр шуис Фруглы, мый чорыда решитӧма кольччыны мӧд во кежлӧ.
Мыйла?
А медым лоны ӧти классын Шумовкӧд — да не янсӧдчыны сыкӧд сэсся училище помавтӧдз.
А гашкӧ, кувтӧдз!
Фруг бледӧдіс.
Правда, став сертиыс вӧлі тыдалӧ, мый Дерябинлы кӧть мый, а ковмас пукавны первой классын ещӧ ӧти тӧв — тайӧ, отметкаяс сертиыс кӧ сёрнитны, — сідзкӧ и сылӧн жертваыс Шумовлы быттьӧкӧ абу и зэв ыджыд...
Но сійӧ та йылысь нинӧм эз шу.
Дерябин быттьӧ лыддис сылысь мӧвпъяссӧ да суровӧя шуис:
— А тэа-меа костын дружитӧмлы пом.
Классыс ставнас тӧдіс, мый Фруг да Дерябин дугдісны дружитны.
А ӧні Фруг сулаліс ӧшинь карниз вылын да аслас риск вылӧ (начальство кӧ тӧдмалас — сэки эськӧ аслыс ковмас пукавны!) мыччис форточка пыр булкияс тыра кулёк.
Дерябин кулёксӧ босьтіс, гӧснечсӧ юкис кыкпельӧ, джынсӧ босьтіс аслыс, а мӧд джынсӧ бӧр пуктіс кулёкас, сэсся думайтыштӧм бӧрын горӧдіс форточка пырыс Фруглы:
— Виччысьыштлы!
И пуксис мыйкӧ гижны.
Фруг зілис видзӧдлыны ӧшинь пырыс, мый вӧчӧ Дерябин, но эз вермы.
Да и поліс, видзӧдаліс гӧгӧрбок.
Форточкаӧд Дерябин бӧр мыччис вӧсняммӧм кулёксӧ:
— Шумовлы нуан!
— Да сійӧ жӧ мӧдӧд судтаас пукалӧ!
— Шумовлы нуан!
— повелительнӧя горӧдіс Дерябин.
— Кыдзи нӧ, войтва визувтан труба кузя ме кута каттьысьны али мый?
Дерябин жалитӧмпырысь видзӧдліс кок увсяньыс да юр вылӧдзыс сылысь нэриник фигурасӧ:
— Кысь нин тэныд — войтва визувтан труба кузя!
Сетан Донат пыр.
— Донат оз босьтчы.
— Он кӧ сет гривенник — оз босьтчы, а сетан гривенник — босьтчас.
Фруг чӧв олыштіс, йӧжгыльтчыліс да заводитіс мӧдтор йылысь:
— Кывзы, медбӧръя урок водзвылын коймӧд классянь мӧдӧд классӧ сетісны ӧти рисунок.
Сэтчӧ козёлӧс рисуйтӧма, но дзик Виктор Аполлонович кодь.
— Тэ ачыд аддзылін?
— Эг, кывлі.
— «Кывлін»!
А миян классӧ воас сійӧ рисунокыс?
— Ог тӧд.
Да, ещӧ ме тӧдмалі: талун гимназисткаяс ӧшинь пырыс горзӧмаӧсь Стрелецкийлы: «Козёл!» Сійӧ гӧгӧр видзӧдлӧма.
Сідзкӧ, тӧдӧ нин, мый сійӧ козёл.
— Дерт жӧ, тӧдӧ.
Та вӧсна и пукала.
Кулёкыс, кодӧс сетіс стӧрӧж, чуймӧдіс Гришаӧс:
— Кытысь?
Кодсянь?
Булкияс вайысь Донат нинӧм эз шу да, полігтыр бӧрвылас видзӧдлывліг, чуньнас грӧзитыштіс: чӧв пӧ ов.
Тайӧ, буракӧ, Довгелло ыстӧма.
Либӧ Никаноркин.
Эз, Довгеллосянь лӧсяланаджык.
Гриша разис бумагасӧ да булкияс костысь аддзис записка.
Гырысь букваясӧн вӧлі гижӧма карандашӧн:
«Тэ вылӧ кӧть сё морт уськӧдчасны, ме кута дорйыны!»
И улынджык — посньыдджыка:
«Мед ставныс куласны Г.
Шумов вӧсна, а Г.
Шумов мед кулас став вӧснаыс ӧтнасӧн».
А, Дерябин!
Сійӧ радейтӧ татшӧм штукаяссӧ.
Эз-ӧ сійӧ и Гришалысь партасӧ вундав кольӧм во?
Колӧ сылысь ассьыс юавны.
Но кытысь Дерябинлы булкиясыс?
Кынӧм эз сюмав...
Гриша пукаліс-пукаліс да друг дум вылас уси: Пётр сылы талун зэв гусьӧн сетіс небыдик коркаа кык вӧсньыдик книга да вашнитіс: «Некодлы эн петкӧдлы».
Мыйла оз позь петкӧдлыны книгаяссӧ?
Но, оз кӧ позь найӧс петкӧдлыны, сідзкӧ медся бур найӧс лыддьыны ӧні.
Гриша кыскис ранецсьыс Дерябинлысь книгаяссӧ.
Коркаяс вылас вӧліны рисунокъяс, кодъясӧс быттьӧ кытыськӧ аддзывліс нин: маскаа морт сьӧд револьверӧн метитчӧ еджыд балахона кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм фигураӧ.
А, да тайӧ Нат Пинкертон!
Гриша кывліс нин пинкертоновскӧй книгаяс йылысь (найӧс вӧлі номеруйтӧма) и весиг аддзыліс найӧс Ямпольскийяслӧн магазинысь.
А лыддьыны эз удайтчыв.
Сійӧ вештіс булкияссӧ да кутіс лыддьысьны.
Первойсӧ вӧлі интереснӧ.
Кутшӧм пельк тайӧ Нат Пинкертоныс!
Кӧть мый эськӧ эз ло сыкӧд, век вермӧ мынтӧдчыны.
А ассьыс противниксӧ либӧ виас, либӧ сійӧс дорас наручникъясӧн — кияслы тайӧ сэтшӧм кандалъяс.
Кадыс муніс казявтӧг.
Гриша листаліс страница бӧрся страница...
и сылӧн надзӧникӧн чужис чувство, мыйкӧ восӧдӧм кодь.
Турипув ва кодь донтӧм вир визувтіс быдлаын, кытчӧ сӧмын воліс тайӧ Натыс.
Быдлаын морт виысьяс, револьверъяс, пуляяс...
Тайӧ эз кут лоны интереснӧйӧн.
И сэсся ӧд Натыс вӧлі сыщик, служитліс сыскнӧй отделениеын, кыдзи Виктор Аполлонович.
Гриша кутіс чувствуйтны Пинкертон дорӧ ассяньыс мыйкӧ сэтшӧм зывӧктанаӧс.
Сійӧ видзӧдыштіс корка вылас: сэні — кытшын — вӧлі рисуйтӧма асьсӧ Патӧс, чери синъяса франтӧс.
Он, «Тарас Бульба» бӧрын он кут лыддьыны татшӧм ерундатӧ...
Гриша удитіс нин лыддьыны и «Овод» («Тарас» век жӧ бурджык), и «Шут Балакиревлысь рассказъяс», и «Троице-Сергиевскӧй Лавра осадитӧм», и «Пётр Первыйлӧн деяниеяс», да код тӧдас кутшӧм ещӧ книгаяс сійӧ лыддис...
Найӧс сылы сетавлісны и Довгелло, и Лехович, и Персиц.
Персиц сэтчӧдз книгаяссӧ лыддьӧма, мый ачыс кутіс сочиняйтны найӧс.
Жаль сӧмын, стихъяс гижӧ.
Нинӧм, лӧсьыда.
Но сӧмын татшӧм книга сайын, кыдзи «Тарас Бульба», морт вермас вунӧдны и ас йывсьыс, и аслас сьӧкыдлунъяс йылысь, и свет вылас ставтор йывсьыс!
Дерт, абу лӧсьыд висьтавны Пётр Дерябинлы, мый «Нат Пинкертонлӧн приключениеясыс» некытчӧ туйтӧмӧсь...
А ковмас шуны.
... Булкияссӧ бӧрыннас всё-таки сійӧ сёйис.
Чӧскыдӧсь вӧліны булкиясыс!
20
Мый вермасны вӧчны приготовительнӧй класса велӧдчысьяс ассьыс ёртсӧ дорйӧм могысь?
Кутшӧмӧсь лоӧны бокисянь видзӧдігӧн Гришалӧн ёртъясыс — мед кӧть найӧ комын морт — великолепнӧй Виктор Аполлоновичкӧд орччӧн, кодлӧн киясас вӧлі власть?
Найӧ шырӧм бордъяса гагъяс кодьӧсь, ичӧтӧсь.
Тадзи, колӧ чайтны, думайтліс и ачыс Виктор Аполлонович, кор, приготовительнӧй классӧ пырӧм бӧрын, кыліс негора, но тӧдса нин да пельыслы мустӧм бакӧстӧм шыяс.
Сійӧ горӧдіс:
— Шумов!
Сылы вочавидзисны ӧтпырйӧ унаӧн:
— Шумов абу!
— Сылӧн свободнӧй урок!
— Ӧні лоӧ закон божий!
— Шумовӧс законысь мездӧма!
Стрелецкий повелительнӧя лэптіс кисӧ.
Горзӧмъяс ланьтісны.
Ак, со мый: Шумов, кыдзи старовер, закон божий кузя урокъяс вылӧ оз кольччывлы.
Но мый нӧ, сідзкӧ...
— Никаноркин!
Никаноркин сувтіс.
— Тэ ӧні мый вӧчин?
— Молитва повторяйті.
Урок водзвылын.
Стрелецкий сулаліс лёкысь шпыннялігтырйи.
Сійӧсӧ тӧдіс, кутшӧм молитва повторяйтіс Никаноркин.
Зэв на неважӧн инспектор дорӧ сійӧ нуӧдліс первой классысь Дерябинӧс со дзик татшӧм жӧ молитваысь.
Нинӧм он вӧч, ковмас неуна виччысьыштны: не быд лун жӧ учительскӧйӧ вайӧдавны велӧдчысьясӧс накажитӧм вылӧ ӧти и сійӧ жӧ мыжысь.
Вермасны паськавны сёрнияс.
Дэльӧдӧнысӧ кодӧс?
Коді козёлыс?
Виктор Аполлонович кыдзкӧ ӧтчыд кывліс нин зловреднӧй Резоновлысь гӧлӧссӧ: мый нӧ, дерт жӧ, ӧткодьторйыс эм, кӧть эськӧ и ылысса...
челядьлӧн наблюдательность...
да сідз водзӧ, намёкъясыс сьӧлӧмтӧ кырыштанаӧсь да зэв вежливӧйӧсь.
Но со урок вылӧ локтӧ и отец Гавриил, кыз, ньӧжмыд, величественнӧй.
Надзирательлы ковмас ӧні мунны.
Но сійӧ бӧр на локтас!
И сійӧ локтіс — русскӧй язык кузя урок водзвылын:
— Шумов!
Тэ мыйла бара — кылан, бара!
— эн копыртчыв меным?..
Кыдзи сійӧ «кор»?
Талун.
И сэки лои виччысьтӧмтор.
Аслас места вылысь чеччис Земмель да шуис зэв ясыда, латышскӧй оттенокӧн кыв помъяссӧ:
— Сійӧ копыртчыліс.
Ме муні сы бӧрся да аддзылі.
— А тэнсьыд та йылысь юалӧны?
— Оз.
Менсьым оз юавны.
— Сідзкӧ, мыйла нӧ тэ сюйсян?
— Сы вӧсна, медым правда йылысь висьтавны.
Стрелецкий шытӧг матыстчис Земмель дорӧ.
Земмель сулаліс дзик веськыда, правилӧяс серти воськовджын петіс партаяскостса проходӧ.
Сылӧн ӧта-мӧдсяньыс паськыдакодь торъялӧм синъясыс ас водзас видзӧдісны весиг быттьӧкӧ унзільпырысь.
— Тэ!
— ыдждӧдіс гӧлӧссӧ надзиратель.
— Тэ сэтшӧма радейтан правда?!
— Да.
Ме радейта правда.
Классын надзиратель бӧрвылын кодкӧ надзӧник радлігтыр шуис:
— Молодеч, Земмель!
Стрелецкий зэв крута бергӧдчис каблукъяс вылас:
— Коді?
Коді тайӧс шуис?!
Чӧв-лӧнь.
Сідзкӧ, война!
Сылы, Стрелецкийлы паныд, объявитісны война со этайӧ тӧрӧканъясыс!
Но, сійӧ справитчас...
Сійӧ песовтас тіянӧс, лоӧй спокойнӧйӧсь, голубчикъяс.
Медводз колӧ лӧсьӧдны неыджыд список.
И вот тайӧ ичӧтик список сертиыс вочасӧн...
— Мый ті талун сэтшӧм блед чужӧмаӧсь, Виктор Аполлонович?
Тайӧ пырис классӧ Мухин, русскӧй кыв кузя учитель; ӧні лоӧ сылӧн урок.
— Висьӧдчанныд?
— Мухин видзчысигтыр кинас лӧсьӧдіс куш юр гӧгӧрсьыс зарни кудрисӧ.
Скамьяяс вывсянь кыліс ньӧжйӧник сералӧм.
Стрелецкийлӧн тырмис мужество тайӧ серам дырйиыс зэв вежливӧя копыртчывны Павел Павловичлы да висьтавны аттьӧ сылӧн вниманиеысь.
Мунігас сійӧ бергӧдчыліс да видзӧдліс приготовишкаяс вылӧ.
Мыйсяма вӧлі тайӧ видзӧдлӧм!
Никаноркин бӧрыннас утверждайтіс, мый надзиратель вӧлі веськӧдӧма синъяссӧ Шумов вылӧ; Персиц жӧ бура аддзылӧма: надзиратель видзӧдӧма Земмель вылӧ.
Кыдзи кӧть сэсся эз вӧв, решитісны: Земмельлы да Шумовлы пока переменаяс дырйи классысь не петавны, пукавны чӧла.
А асывнас Шумовкӧд училищеӧ кутас локны Никаноркин — найӧ кыкнанныс олӧны ӧтиладорын.
— Тайӧ мыйла?
— горӧдіс Гриша.
Сылы и ӧбиднӧ вӧлі и кӧнкӧ сьӧлӧм пытшкас быттьӧ сыліс йитор: ребята ас ногыс тӧждысисны сы вӧсна.
— Сы могысь, медым тэ и збыльысь копрасин.
А то ме тэнӧ тӧда!
— шуис Никаноркин.
— Ме копрася.
— Вунӧдчыны верман.
Верман не казявны «голубчикӧс», мӧдног кӧ «козёлӧс», ме кӧсйи шуны.
Сэки — выль кондуит.
— Мыйла тайӧ ме вунӧдча, а тэ он вунӧдчы?
— Сы вӧсна.
Ребята, ей-богу ог пӧръясь — сійӧ вермас кымӧръяс вылӧ видзӧдӧм вӧсна ылавны.
Мунӧ улича кузя юрсӧ чатӧртӧмӧн, некодӧс оз аддзы.
— Ассяньыд лӧсьӧдлан!
— Ӧтчыд булочник Фриденфругӧс муртса кок йывсьыс эз уськӧд.
Бур, мый булочник кыз, кӧкъямыс пуд гӧгӧр лоӧ, — эз пӧр.
— Пӧръясян!
— Эз пӧр, но видчис дыр.
Немецкӧй кыв вылын.
Ме сӧмын джынсӧ и гӧгӧрвои.
— Джынсӧ век жӧ гӧгӧрвоин?
— серӧктіс Персиц.
— Тэ жӧ немецкӧй кывсӧ он тӧд.
— <deu>«Швейн»</deu>, шуӧ.
Со тэныд и «он тӧд».
Мукӧддырйиыс церемонитчытӧм нерсьӧмъясысь, шуткаясысь Гриша чувствуйтіс ёртъяссяньыс отсӧг.
Абу, свет вылын сійӧ абу ӧтнас...
И Земмель, и Никаноркин, и Довгелло — но ставныс сы дор сулалӧны!
Оз, оз ставныс.
Со первой парта сайын пукалӧ Шебеко.
Сійӧ радейтліс ошйысьны: сылӧн батьыс — тайнӧй советник, «ваше превосходительство».
Но, сійӧс таысь «ӧлӧдыштісны»!
Быдса кык недель чӧж став класснас дэльӧдісны: кокъяснас шаркйӧдлігтыр копрасисны сылы улӧдз, ыдждӧдлісны «<deu>присохводительство</deu>ӧн», вӧчисны сідзи, мый оз лысьтны сыкӧд ворсны — полӧны.
Коймӧд недель вылӧ петӧм бӧрын Шебеко сэсся эз нин вермы терпитны татшӧм издевательствосӧ, кутіс кевмысьны: «Но, тырмас, ребята!» — муртса эз бӧрддзы сійӧ.
Дугдісны сэсся сы вылын тешитчыны — асьныс дӧзмисны.
Ӧні Шебеко видзӧдӧ Гриша вылӧ оз зэв бур синъясӧн.
Вежалӧ али мый?
Либӧ со Арбузников, озыр купеч пи.
Сійӧс училищеӧ вайӧдӧны пара рысакӧн.
Сійӧ оз ошйысь, но ӧтдортчӧ сэтшӧмъясысь, кыдзи Шумов либӧ Никаноркин.
Но и мед ӧтдортчӧ, сылы жӧ аслыс лёкджык...
Гажтӧма олӧ Арбузников, абуӧсь сылӧн настӧящӧй другъясыс.
А Гришалӧн найӧ эмӧсь!
Мед классыс оз ставнас, но джынйыс — абу, джынсьыс унджыкыс — сы дор.
Гашкӧ, вернӧй другъясыс и оз сетны сійӧс Стрелецкийлы пӧгубитны?
А Стрелецкий, тыдалӧ, сӧмын та йылысь и думайтӧ: кыдзи эськӧ пӧгубитны Григорий Шумовӧс.
Но регыд мысти событиеясыс бергӧдчисны сэтшӧм ногӧн, мый надзиратель эновтіс Григорий Шумовӧс.
Рисование кузя учитель Резонов вайис учительскӧйӧ карикатураяслысь дзонь чукӧр, кодӧс сылы тӧрыт сетӧма женскӧй гимназияса начальница.
Сетігас сійӧ чукыртчылӧмӧн шпыньмунӧма да шуӧма:
— Любуйтчыштӧй, мыйӧн занимайтчӧны тіян питомецъясыд.
Карикатураяс изображайтісны кентавръясӧс — морт чужӧма вӧвъясӧс.
И тайӧ чужӧмъясыс шензьытӧдз ёна вӧліны став карлы тӧдса реальнӧй училищеса педагогъяс кодьӧсь.
Кентавръясысь кындзи, вӧлі ещӧ рисуйтӧма еджыд пикейнӧй жилеткаа козёлӧс — сыын кокньыда вӧлі позьӧ тӧдны надзиратель Стрелецкийӧс.
Гӧгӧрвоана, мый став тайӧ творчествоыс реалист кияслӧн делӧ, кӧть рисунокъясыс сюрӧмаӧсь класснӧй дамалы женскӧй гимназияса ӧти партаысь.
Мыжаыс, Вера Головкина, кодӧс корлӧмаӧсь начальница дорӧ, ёна бӧрдӧма, но рисунокъяслысь авторсӧ абу висьталӧма.
И ӧні Резонов нюмъялігтырйи пукталіс карикатураяссӧ учительскӧйса ыджыд пызан вылӧ.
Сійӧ, тыдалӧ, оз вӧлі кӧсйы тайӧ ставыслы сетны серьёзнӧй тӧдчанлун; мӧдарӧ — кажитчис интереснӧйӧн.
Но сылы регыд мысти ассьыс мнениесӧ ковмис вежны.
Голотский, ӧти рисунок босьтӧм бӧрын, аддзис кыз яя битюглысь изображение, кодлӧн вӧлі зэв тӧдса чужӧмыс.
Сійӧ зэв ёна гӧрдӧдіс:
— Тіянлы, буракӧ, тайӧ сьӧлӧм выланыд воӧ, том морт?
— чирӧм гӧлӧсӧн шуис сійӧ Резоновлы.
«Том морт» — инспектор шуӧмын тайӧ юргис эз бурводзӧ.
— Ньӧти оз.
— Резонов аслас чужӧм вылысь бырӧдіс нюмъялӧмсӧ.
— Ньӧти оз!
Эз, учительскӧйын тайӧ карикатураясыс серам эз кыпӧдны.
Педагогъяс видзӧдалісны найӧс, ӧта-мӧдныслы сеталігтырйи, ӧчередьӧн.
Делюль, пелеринкаа рысакӧс аддзӧм бӧрын, гӧрдӧдіс нывка моз нежнӧя.
Серавны окотитысьяс эз вӧвны.
Но рисунокъяссӧ видзӧдісны дыр.
Видлалӧмсӧ торкис начальническӧя горӧдӧм:
— Безобразие!
Голотский пельпом весьтӧ юрсӧ копыртіс училищеса директор.
Тайӧ вӧлі висьлӧс, пӧдысь, куш юра, пыктӧм чужӧма морт.
Сёрнитлывлісны сылӧн регыд мысти отставкаӧ петӧм йылысь.
Сійӧ аслас кабинетысь мӧд судтаӧ кайлывліс шоча.
Директор пырысь-пыр эз гӧгӧрво, мый тані сэтшӧмыс вӧчсьӧ, да сы вӧсна ещӧ ёнджыка скӧрмис:
— Возмутительнӧ!
Сійӧ кватитіс пызан вылысь ыргӧн кӧлӧкӧльчик да мыйвынсьыс кутіс зёльӧдны сійӧн.
Учительяс повзьӧмӧн видзӧдісны сылӧн калькнитӧм, неуна пӧлакодь вом вылӧ: кольӧм воӧ директорлӧн вӧлі удар.
Ӧні ставныслы нин вӧлі гӧгӧрвоана — и на лыдын Резоновлы: рисунокъяскӧд история прӧстӧ сідз оз помась...
Звӧнок шы кылӧм бӧрын котӧрӧн воис Донат.
— Господин Стрелецкийӧс ме дінӧ!
Ӧні жӧ!
... Заводитчис мыжаӧс корсьӧм.
Код тӧдас кутшӧм ногӧн Виктор Аполлоновичлӧн нырисыс вайӧдіс сійӧс веськыда коймӧд класслӧн ӧдзӧс дорӧ.
Карикатураяслӧн авторыс сылы эз сюр, но тӧдмаліс гусьӧн действуйтысь тотализаторсӧ, кодтӧг, збыльвылас, эз вӧвны эськӧ тайӧ возмутительнӧй рисунокъясыс.
Рисунокъясыс жӧ, кыдзи тыдовтчис бӧрынджык, вӧлӧмаӧсь мужскӧй гимназияын, коммерческӧй училищеын, вӧлӧмаӧсь весиг семинарияын.
И медбӧрын веськалӧмаӧсь женскӧй гимназияӧ, сэтысянь — Резонов ордӧ.
А Голотскийлы дум вылас уси, кыдзи шпынняліг да мигайтігтырйи висьтавліс сылы кутшӧмкӧ рисунок-пасквильяс йылысь воинскӧй начальник Головкин, кор сыкӧд ворсіс Благороднӧй собраниелӧн клубын преферанс...
Инспектор сэки талы эз сет некутшӧм тӧдчанлун.
А, вӧлӧмкӧ, та йылысь карын тӧдӧны зэв унаӧн нин.
Уличавывса вӧльнӧй детинкаяс, ксендз Делюльӧс аддзӧм бӧрын, кодӧс мыйлакӧ и водзджыксӧ нин эз радейтлыны, гӧрдлісны ӧні уж моз: «И-го-го-го!» И ӧта-мӧднысӧ чужъялісны батьясныслӧн киссьӧм штиблетъяса кокъяснас.
... Директор дыр кежлӧ игнасьліс Стрелецкийкӧд аслас кабинетӧ.
Мыжаӧс (либӧ мыжаясӧс) вӧлі решитӧма кӧть мед кыдз, а корсьны.
21
Пётр Дерябинлӧн батьыс, донскӧй казак, служба кузяыс кыптіс офицерскӧй званиеӧдз — ещӧ русско-японскӧй война дырйи на пӧлучитіс хорунжийлысь чин.
Прибалтикаӧ сійӧ веськаліс аслас сотнякӧд сэки, кор латышскӧй край кузя прӧйдитӧмаӧсь нин тӧвныр моз драгунъяслӧн карательнӧй эскадронъяс да ас бӧрсяыс колялӧмаӧсь сотчӧм сиктъяс да крестьянскӧй вир следъяс.
Казакъяслы эз удайтчы асьнысӧ лякӧсьтны позорӧн бунтуйтысь латышскӧй да русскӧй сиктъясӧс ланьтӧдіг.
Карательяслысь делӧсӧ гусьӧникӧн вайӧдісны помӧдз немецкӧй баронъяслӧн бандаясыс.
И эз сӧмын баронъяслӧн: Двина-Даугава гӧгӧрын лёк славаӧн нималіс пастор Рипкелӧн нылыс, коді мужскӧй паськӧмӧн ветлӧдліс верзьӧмӧн палачьяслӧн юрнуӧдысь пыдди да ачыс нӧйтліс нагайкаӧн оружиетӧм йӧзӧс: старикъясӧс, челядьӧс, нывбабаясӧс.
Нагайка помас вӧлі вурыштӧма свинеч тор: пасторлӧн нылыс зілис кучкыны аслас жертвалы синъясас.
«На память», — вӧвсӧ шпораяснас тувкӧдіг гораа серавліс сійӧ.
Дерябин батьлы уси шуд: частьыс эз дыр ов казармаясын да регыд мысти сійӧс командируйтісны Донӧ.
Но тайӧ дженьыд кад чӧжнас дӧвеч да олӧма нин хорунжий Дерябин вевъялӧма аддзысьны аптекаын, буретш сэні, коді шемӧсмӧдліс Гришаӧс аслас груша кодь бутыльяснас дзирдалӧмӧн, панна Зосякӧд.
Аптекарлӧн племянницаыс мыйкӧ зэв нин ӧдйӧ воис сьӧлӧм вылас бравӧй хорунжийлы.
Найӧ гӧтрасисны да мунісны.
А та бӧрын регыд мысти хорунжийлӧн пиыс, Пётр Дерябин, лои Донсянь зэв ылын — реальнӧй училищеса велӧдчысьӧн да панна Зося чойлӧн воспитанникӧн. Панна Зосялӧн чойыс вӧлі пӧрысь ныв, и сійӧ сӧгласитчис видзны Пётрӧс неыджыд дон вылӧ да быд лун сылы пуктыны ранецас чорыд булки.
Сідзкӧ со мый вӧсна Пётр эз кӧсйы сёрнитны Дон йылысь; сэні сылы вӧчнысӧ вӧлі нинӧм, сійӧ и бать йывсьыс эз радейтлы казьтывны, а ичинь йывсьыс и сёрнитны нинӧм.
Батьыс сылы мӧдӧдліс дзик ӧти письмӧ, кӧні ещӧ ӧтчыд тӧлктӧг доказывайтіс, мыйла Пётрлы бурджык овны тьӧтка ордас: хорунжий решитӧма петны отставкаӧ, овмӧдчыны бӧр аслас хуторӧ; велӧдны писӧ Новочеркасскын абу кивыв — сэні рӧдня пиысь некод абу, а Прибалтикаын — кутшӧмкӧ да тьӧтка.
«Сійӧс уважайт, кыдзи менӧ, мед кӧть сійӧ и полька».
Письмӧыс вӧлі кузь, гӧгӧрвотӧм; и пемдылісны Дерябинлӧн синъясыс, кор сійӧ зэв дыр, пӧшти лунтыр, пукавліс батьсяньыс воӧм письмӧ водзын.
Гажтӧмчис-ӧ сійӧ первойсӧ гортсьыс Гриша моз?
Та йылысь сійӧ некодлы эз висьтавлы.
Э, да сылы и некор вӧлі гажтӧмчынысӧ.
Сылӧн юрвывтырыс вӧліны аслас делӧяс, кодъяс велӧдчӧм дорӧ имеитісны медся ылысса отношение.
Тотализатор бӧрын, кодлы сійӧ сетіс уна душевнӧй вын, сійӧ ылаліс мӧдторйӧн.
Кутшӧмкӧ кадсянь карса магазинъясын кутісны вузавны мисьтӧма рисуйтӧм коркаяса уна книгаяс, кодъясӧс печатайтӧма зэв лёк бумага вылӧ.
«Таинственнӧй виӧм», «Кӧрзинаын морт шой», «Вичкоын преступление», «Казнитӧмалӧн юр» — став тайӧ лёк книгаясыс, кодъяс вӧліны номеръясаӧсь (28-ӧд номера выпуск, 29-ӧд номера выпуск...), чередуйтчисны прилавокъяс вылын быд недель.
Эз став школьникъяслӧн, кодъяс инмӧдчылісны американскӧй происхождениеа тайӧ изделиеяслӧн отрава дорӧ, тырмы деньгаыс ӧчереднӧй выпуск ньӧбӧм вылӧ.
И Пётр Дерябин думыштіс комбинация.
Сійӧ заводитіс вежлавны выль выпускъяссӧ важ вылӧ: ӧти выль вылӧ, коді сӧмын на петӧма печатьысь, нёль важӧс.
Мыйын нӧ вӧлі выгӧдаыс?
Ачыс Пётр недельяс чӧж дорвыв эз лыддьы Нат Пинкертонлысь да Ник Картерлысь выпускъяссӧ.
Но вӧліны ӧд и деньгаа ребята — сійӧ жӧ, шуам, Фруг...
либӧ Персиц, либӧ Шебеко, — найӧтӧ эз жалитны деньганысӧ выльторъяс ньӧбалӧм вылӧ.
А кутшӧмкӧ «Склепын преступление» лыддьӧм бӧрын найӧ воштылісны нин тайӧ выпуск дорӧ став интерессӧ да виччысисны выль отрава — Пинкертонлӧн да сылӧн соперник Ник Картерлӧн похождениеяс йылысь выльторъяс.
Сэки тайӧ богачьяс водзӧ петавліс таинственнӧй чужӧма Дерябин да вӧзйыліс: медбӧръя выпуск, медся выль, — нёль важ вылӧ, некодлы ковтӧмъяс вылӧ!
Сэсся сійӧ лыддис важ выпускъяссӧ (сылы найӧ вӧліны выльясӧн), сы бӧрын сійӧ вузавліс найӧс букинист Былинскийлы вывті донтӧм донысь — быд штукаысь кӧпейка.
А татшӧм ногӧн кӧпейкаяс чукӧртӧм бӧрын бара ньӧбліс выль выпуск.
И бара сійӧс вежлывліс.
Тайӧ вӧлі вель сложнӧй ворсӧм мортлӧн тӧлктӧмлун вылын да ӧткымын школьникъяслӧн горш интерес вылын сійӧ жалкӧй да подлӧй подделкаяс дорӧ, кодъясӧс приключениеяс книгаяс пыдди изобретитӧмаӧсь американскӧй делецъяс.
Справедливость тшӧктӧ висьтавны, мый детинкаяс, кодъяс тӧдсаӧсь нин русскӧй литературакӧд либӧ нин русскӧй мойдъяскӧд, ӧдйӧ бӧр лечмылісны асланыс увлечениеысь; налӧн бӧрыннас кольлі склепын став тайӧ преступлениеяссьыс сӧмын зывӧктӧм, быттьӧ сісьмӧм яй дук кылӧм бӧрын...
А нывкаяс, найӧ и дзик ньӧти эз интересуйтчыны ни мудерногӧн йӧзӧс виалӧмъясӧн, мый йылысь висьтавсьӧ Нат Пинкертонлӧн книгаясын, ни Ник Картерлӧн век ӧткодь дӧзмӧдана пельклунӧн.
Дерябин жӧ аслас водз чорзьӧм сьӧлӧмнас да вежӧрнас, коді вӧлі ылын Тарас Бульбалӧн подвигъясысь, збыльвылӧ увлекитчис пинкертоновщинаӧн.
Тайӧ и вӧлі помкаӧн Гриша Шумовкӧд сылӧн первойя лӧгасьӧмлы.
Лӧгасисны сійӧ лунсяньыс, кор найӧ, кык узник, кодъяс Виктор Аполлоновичлӧн милӧсть кузя кык час пукалісны заключениеын, мунісны ӧтлаын гортаныс.
Тайӧ ӧтлаын мунӧмыс вӧлі аслыспӧлӧс: то Гриша колльӧдіс Пётрӧс горт дорӧдзыс, то Пётр колльӧдіс сійӧс бӧр.
Найӧ олісны кар ӧтар-мӧдар помъясас, и татшӧм колльӧдчӧмъяс вылӧ муніс уна кад.
Кадыс тырмис и сы вылӧ, медым сёрнитчыны ӧта-мӧдныслы кувтӧдзныс вернӧйӧн лоӧм йылысь, и сы вылӧ, медым ладмыны ас костаныс, да ещӧ кутшӧм чорыда!
Унатор найӧс матыстіс ӧта-мӧд дінас.
Кыкнанныслӧн судьбаыс унатор кузя вӧлі ӧткодь.
Кыкнанныс олісны рӧднӧйяссьыс ылын.
Дерябинлы лои овны Гриша серти сьӧкыдджыка: сылӧн вӧлі ичинь.
Пётр сы йылысь висьтавліс неокотапырысь, этша.
Скӧр ичиньяс йылысь Гриша тӧдліс сӧмын мойдъяс серти; тайӧ эз мешайт сылы (а гашкӧ, и отсаліс) став сьӧлӧмсяньыс жалитны Пётрӧс.
Но вот сылытӧ нин жалитӧмыд эз ков!
Дерябин подозрительнӧя видзӧдліс Гришалӧн жугыль синъяс вылӧ да сёрнисӧ паніс дзик мӧдтор йылысь.
Лыддис-ӧ Шумов сійӧ книгаяссӧ, кодъясӧс Пётр сетіс сылы талун?
Пинкертонлысь кык выпуск.
Эз вевъяв, дерт...
— Вевъялі, — вочавидзис Гриша да быттьӧ кӧдзыдысь лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Но, и мый — воис сьӧлӧм вылад?
Ме аддза, тэнад мышку кузя йирмӧг котӧртіс, мыйӧн сӧмын дум вылад уси!
Ме тэныд ещӧ ӧти книга сета — узьнытӧ сэсся он кут вермыны!
Страшнӧй делӧ!
Гриша чӧв оліс.
Мый сылы вӧчны?
Морт кӧсйӧ сы вӧсна мӧд во кежлӧ кольччыны, Стрелецкийлы паныд воюйтӧ — и та вӧсна сюрыштіс нин сылы...
Да и тайӧ книгаяссӧ Гришалы сетіс сійӧ бурвылӧ пыдди.
Некутшӧм дон йылысь думайттӧг, кыдзи друглы...
И ӧні видны сійӧ жӧ книгаяссӧ!..
А кыдзи найӧс ошкыны?
— Мый чӧв олан?
— горӧдіс Дерябин да кывъяссӧ торйӧдлӧмӧн шуис: — «Тэ кутін тіравны сӧмын дум вылад уськӧдӧмысь».
— Мый тайӧ, — интересуйтчис Гриша: — «Кутін тіравны»?
— «Сійӧ кутіс тіравны, кор сы вылӧ веськыда видзӧдіс тӧдтӧм морт»!
— Ак, тэ тайӧс книгаысь...
— Абу, ме тэ йылысь.
Тэ кутін тіравны менам синъяс водзын.
Веськыда йӧжгыльтчин!
— Да меным кӧдзыд лои.
— Тэ эн чукльӧдлы!
— гӧрдӧдігтырйи горӧдіс Дерябин.
— Веськыда висьтав!
Тэныд эз воны сьӧлӧм вылад книгаясыс али мый?!
— А тэ эн горзы, ме абу пельтӧм.
— Эз кажитчыны?!
— Эз кажитчыны.
Дерябин дзикӧдз оскорбитчис.
Сійӧ весиг мыйкӧ дыра кежлӧ чӧв ланьтліс, корсис чорыдджык кывъяс да вунӧдіс нин, кыдзи найӧ Гришакӧд яндысиг да волнуйтчигтыр сӧмын ӧні на тӧлкуйтісны, мый найӧ кутасны дружитны кувтӧдзныс.
— Эк, вокӧ, — медбӧрын сылы сюрины ӧбида вӧчысь кывъяс, — сідзкӧ, тэ ещӧ нинӧм на он гӧгӧрво!
— «Нинӧм ог гӧгӧрво!»
Тарас Бульбаӧс гӧгӧрвоа, а тэнсьыд Пинкертонтӧ ог гӧгӧрво?
— Шуин жӧ: Тарас Бульба!
Да сійӧс программа кузя прӧйдитӧны.
Ме ӧні ог нин помнит, кутшӧм классын, — мӧдӧд классын, буракӧ.
— Но и мый нӧ!
Всё равно тайӧ бур книга.
Ме тэныд тӧдан мый шуа?
Татшӧм книгаясыс ӧніӧдз эз на вӧвлыны и, колӧ чайтны, водзӧвылӧ оз лоны!
Ме сійӧс куимпӧв дорвыв лыдди!
— А ме эг лыддьыв.
Кута ме лыддьыны найӧс, мый программа кузя пӧлагайтчӧ, да кор на ещӧ — мӧдӧд классын!
Вевъяласны на сійӧн менсьым юрӧс тыртны.
Гриша восьтыліс нин вомсӧ, кӧсйис вензьыны, но Дерябин эз сет — сійӧ тайӧс кужис вӧчны, — заводитіс дугдывтӧг горзыны:
— Нинӧм он гӧгӧрво!
Нинӧм он гӧгӧрво!
Главнӧйсӧ абу гӧгӧрвоӧмыд!
Тэ нинӧм он гӧгӧрво — балябӧжыд ва!
Кор сійӧ медбӧрын ланьтыштліс бурджыка лолыштны, Гриша век жӧ вевъяліс шуны:
— Тэ шуан, «главнӧйсӧ эг гӧгӧрво».
А мыйын сэні главнӧйыс?
— Мыйын главнӧйыс...
— Дерябин думыштчис.
Сійӧ — шензьӧдана делӧ — эз вермы ӧні и тӧлкӧн тӧдвылас уськӧдны, мый йылысь жӧ мунӧ сёрниыс тайӧ кык книгаас, кодъясӧс ачыс сетіс Гришалы.
Татшӧм книгаяссӧ ачыс лыддис уна дасӧс, и лыддьӧмторъясыс сы паметьын ставыс ӧтсор гудыртчисны: помтӧм виалӧмъяс, лыйсьӧмъяс, преследуйтӧмъяс, маскаяс, лӧз скелетъяс, еджыд привидениеяс...
Сылы эз сюр Гриша вопрос вылӧ ӧтветыс да выльысь шуис убеждённӧя:
— Нинӧм на он гӧгӧрво!
Тайӧ вензьӧмыс бӧрынджык кыптыліс унаысь на.
Ӧтчыд Гриша эз вермы кутчысьнысӧ, висьталіс Дерябинлы:
— Ме лыдди Фенимор Куперлысь сочинение «Следопыт».
Меным сійӧс Персиц сетіс...
— Тэнад Филимон Куперлы ылын на Ник Картерӧдз.
— Абу Филимон, а Фенимор.
— А тэ эн велӧд менӧ!
— пырысь-пыр жӧ пузис Дерябин, сы вӧсна мый кутшӧмкӧ кадсянь литература йылысь вопрос сылы лои мучитана вопросӧн.
Бур тай ёрт: сетіс сылы Довгелло книга — и «татшӧмъясыс ӧнӧдз эз на вӧвлыны»!
Мӧдӧс сетіс эсійӧ зубритысь Персицыс — Гришкалӧн весиг синъясыс югъялӧны...
А кор сійӧ, Пётр Дерябин, сетіс став сьӧлӧмсяньыс и кутшӧм книгаяс, — эз кажитчыны...
— Кылан, тэ бурджык та йылысь меным эн тӧлкуйт!
— зумыштчӧмӧн шуис сійӧ Гришалы.
И найӧ дугдісны сёрнитны книгаяс йылысь.
Но лӧгасьӧмъяс вӧвліны и водзӧ.
Медся дженьыд да медся решительнӧй пинясьӧм лои тулыс заводитчигӧн.
22
Тулыс!
Ытвадырся Двина-Даугава регыдӧн, кымынкӧ лунӧн, вотліс руд йи пластъяссӧ ылӧ, морелань...
И ӧні сылӧн сӧстӧм лӧз ваын тыдалісны сӧмын кымӧр пластъяс, кодъяс вӧліны тувсовъякодь тэрыбӧсь, тувсовъякодь югыдӧсь да шондіӧн мичмӧдӧм вӧсна жемчужнӧй доръясаӧсь.
Пӧрысь бадь пу вылын, дзик берег дорас, петӧмаӧсь нин кельыдлӧз нисьӧ руд берба-баляяс. Найӧ вӧліны тӧвся ур гӧн рӧмаӧсь да сэтшӧм жӧ пушыд-небыдӧсь; на пиысь ӧткымынъяс абу на вевъялӧмаӧсь ас вывсьыныс шыбитны сибдалысь гӧрд нисьӧ коричневӧй колпакъяссӧ: тайӧ шонділӧн воля серти потӧм гаръяслӧн колясъясыс.
Но регыд мысти найӧ шыбитасны паськӧмнысӧ, сэсся эзысьруд рӧма гӧныс кутас тшынавны виж пыльцаӧн, и муртса кылысь ма дук струяясӧн паськалас берег пӧлӧныс ещӧ кӧдзыд воздухас на...
Ылысса оврагын, мӧдлапӧлын, тыдаліс пӧката тола, кодлӧн веркӧсыс сылыштӧмысла вӧлі слюда кодь да став пӧкат пасьталаыс тӧдчисны небеса кодь жӧ лӧз вуджӧръяс.
Тола гӧгӧр лабутнӧя ветлӧдлісны грачьяс юрсӧ копыртӧмӧн да ӧти синнас муӧ видзӧдігтырйи.
Налӧн сьӧд бордъясыс, быттьӧ металлическӧйӧсь, дзирдалісны шонді водзын.
И жургӧны, жургӧны Даугаваӧ визувтысь шоръяс.
Налӧн гажа да дугдывтӧм горыс ылісянь кажитчӧ жавороноклӧн сьылӧмӧн: регыд мысти и сьылӧмыс кутас шор моз киссьыны кысянькӧ джуджыд небесасянь!
Тані ӧмӧй он вунӧд и Стрелецкийӧс, и кондуитӧ гижӧм, и училищеса куш гажтӧм стенъяс, и мадам Белкова квартираысь косясьлӧм шпалеръяссӧ?
Медся нин сы вӧсна, мый тэ абу ӧтнад, а тэкӧд вернӧй ёрт, Пётр Дерябин.
Вернӧй ёртыс, коді сулаліс орччӧн, унаысь нин кӧсӧя видзӧдліс Гриша вылӧ: сійӧ тӧдіс Шумовлысь тайӧ грексӧ — дыр кежлӧ думыштчыны, аддзас кӧ кутшӧмкӧ мичаджык кымӧр пласт либӧ весиг медся обыкновеннӧй грачӧс, кутшӧмъясӧс позьӧ аддзыны тысячаясӧн.
Абу, татшӧм занятиеыд абу Пётр Дерябин серти; и сійӧ муніс берег дорлань да нинӧм вӧчтӧм вӧснаыс кутіс каттьысьны пӧрысь бадь пу вылӧ, эз во йылӧдзыс, мыніс да усигас дойдіс кисӧ.
Кульыштчӧм местасӧ нёнялігтырйи сійӧ бара видзӧдліс Гриша вылӧ; сійӧ сулаліс да интересуйтчӧмӧн видзӧдіс му пытшсьыс чурвидзысь из вылӧ, кодӧс, тыдалӧ, шонтӧма нин шондіыс.
Из вылас пукаліс изумруд моз дзирдалысь турунвиж гут.
Сійӧ вӧлі ыджыд нин, — кытысь нӧ сійӧ босьтчӧма?
Тыдалӧ, кӧнікӧ сяммӧма тӧвйыны; гашкӧ, сійӧ жӧ гыркса бадь пуын.
Гут шонтысьыштіс да ызгигтыр лэбзис му весьтті.
Сідзкӧ со мый вӧлӧма: Григорий Шумовӧс ёнджыка интересуйтӧ гут, а оз сэтшӧм морт, кыдзи Пётр Дерябин...
кодлӧн ӧні визувтӧ вир.
— Бара любуйтчыны заводитін?
— стрӧга юаліс сійӧ Гришалысь.
— И мый вылӧ любуйтчансӧ?
— А тэ бара нин скӧралан?
— мирнӧя юаліс Гриша, лэбысь гут вылысь синъяссӧ вештывтӧг: садь тӧдтӧг сійӧ лэбис ю вомӧн.
Йӧйыд!
Оз вермы воны мӧдарӧдзыс, вӧяс.
— Тӧдан, грачьяс бӧрся регыд и скворецъяс воасны.
Вот аддзылан.
Дерябин тайӧ кывъяссӧ и кывзыны эз кӧсйы да мыйкӧ дыра сулаліс кыв ни джын шутӧг.
Чӧв олӧмыс сылӧн вӧлі явӧ враждебнӧй.
Медбӧрын сійӧ шуис:
— Но, меным тадзи абу интереснӧ.
Мунам!
— Регыдик олыштам ещӧ.
— А меным тані абу интереснӧ сулавны синъясӧс быльӧдӧмӧн.
Ме лучшӧ Невскӧй вылӧ муна.
Карын Невскӧйӧн нимтылісны сійӧ уличасӧ, коді муніс Александр Невский соборсянь дамбалань; сылӧн и кузьтаыс вӧлі сӧмын кык квартал.
Приказчикъяс, том провизоръяс да тшапитчысь гарнизоннӧй писарьяс кындзи, сэні гуляйтлывлісны воскресеньеясӧ да прӧстӧй лунъясӧ рытъясын гимназияса да реальнӧй училищеса велӧдчысьяс.
Волывлісны сэтчӧ и гимназисткаяс: найӧ волывлісны век чукӧрӧн, медым лоны смелджыкӧн.
И збыльысь унаӧн вӧснаыс найӧ збоймылісны сэтчӧдз, мый первойӧн заводитлісны дэльӧдны реалистъясӧс.
А найӧ, кӧть и сідзисӧ век збойӧсь, друг воштылісны надеянысӧ, гӧрдӧдлісны да кыв ни джын шутӧг мунлісны на дінті: лӧсялана ӧтветъяс, мукӧддырйиыс зэв ёсьӧсь, веськыда шуны зэв бур ӧтветъяс, волісны налы юраныс, кор нин дэльӧдчысь гимназисткаяслӧн серамыс юргис кӧнікӧ ылын.
Но век жӧ вӧлі таын ставас кутшӧмкӧ прелесть — да эз ӧти либӧ кык чудаклы, а уна йӧзлы, кодъяс, дженьыдик улича помӧдз воӧм бӧрын, пырысь-пыр жӧ бӧр бергӧдчылісны.
А Гриша ассяньыс лыддьыліс, мый Невскӧй — му вылын медся гажтӧм места, а бӧрӧ да водзӧ татшӧм ветлӧдлӧмъясыс — свет вылас медся йӧйталана занятие.
Дерябин, но, сійӧ думайтіс дзик мӧдногӧн.
Кутшӧмкӧ кадсянь сійӧ кутіс боквыв шыльӧдны ассьыс дженьыдик чорыд юрсисӧ (кӧть таын торъя успех эз вӧв) да зептас новлӧдліс ӧні розӧвӧй бумагаысь вӧчӧм рамкаа ичӧтик зеркалӧ.
— Но, мый?
— дӧзмӧмпырысь шуис Пётр.
— Тані кутан тӧрчитны?
Сідзкӧ ме ӧтнамӧн муна Невскӧй вылӧ!
И сійӧ збыльысь муніс!
Но, татшӧмтор вӧчны эз нин позь.
Позьӧ вензьыштны.
Позьӧ не лӧсявны, видчыштны.
Позьӧ, медбӧрын, тышкасьыштны, колӧ кӧ нин мый вӧсна.
Но мунны ӧткӧн, кор воисны ӧтлаын, — эз, татшӧмтор вӧчны эз позь некутшӧм законъяс серти, кӧть, правда, найӧс некӧн да некод абу гижӧма.
Да та вылӧ кӧ нин мӧдӧдчис — пудъясь.
Бадь пуясыс гӧгӧр мыйта колӧ, чег кык ньӧртор, чабырт киад; кыскан кузьджыксӧ — кыкнанныслы кольччыны ю дорӧ, кыскан дженьыдджыксӧ — мунны карӧ.
Гриша весиг эз бергӧдчыв мунысь Дерябинлань.
А сійӧ муніс надзӧник, кокъяссӧ кыскигтырйи, сувтыштавліс: сылы сьӧлӧм вылас эз вӧв лӧсьыд.
Дзик дамба дорын нин бергӧдчыліс: видзӧдӧ-ӧ сы бӧрся Шумов.
Шумов эз видзӧд.
Сійӧ видзӧдіс ылӧ, ю мӧдар берегӧ, овраглӧн сылӧм доръяс вылӧ, серьёзнӧй грачьяс вылӧ, кодъяс век на ещӧ тӧждысьӧмпырысь ветлӧдлісны васӧд му кузя.
Но Гриша найӧс эз нин аддзы: сы синъяс водзын ӧшаліс ру кодь кокньыдик тшынтор — ӧбидаысь.
Мый нӧ, сідзкӧ сійӧ кольччас ӧтнас.
Но дыр кежлӧ ӧтнасӧн кольччыны сылы эз удайтчы.
Берег дорӧ воисны вӧльнӧй детинкаяс, став сертиыс тыдалӧ — юдорса керкаясысь.
Найӧ вӧліны витӧн.
И некод абу ӧткодь тушаа: ӧти — ыджыдджык, Гриша ыджда, мукӧдъясыс — ичӧтджыкӧсь.
Ӧти — дзик на ичӧтик.
Найӧ мунісны ӧта-мӧд бердас топыда топӧдчӧмӧн, юръяссӧ матыстӧмӧн: мунігмозыс мыйкӧ видзӧдісны.
Сӧмын медся ичӧтыс котӧртіс на бокті, сылы эз тыдав видзӧдлынысӧ.
Детинкаяс матыстчисны из-валун дорӧ, код вылын часджын сайын пукаліс турунвиж гут.
Сӧветуйтчыштісны.
Кыкысь кымын видзӧдлісны Гриша вылӧ.
Сэсся ыджыд тушаа детинкаыс недӧвӧльнӧя, гора гӧлӧсӧн шуис:
— А но сійӧс!
Мед кӧть мый, давай!
Тыдалӧ, тайӧ изйыс колӧ вӧлі налы.
Сэки пӧрысь бадь пу сайсянь тыдовтчис кӧкъямыс либӧ ӧкмыс арӧса нывка, коді вӧлі пидзӧсӧдзыс ыджыд чышъяна да омӧлик мужскӧй штиблета.
— Локтім!
— горӧдіс ӧти детинка.
— Гӧрд юр!
Нывка сувтіс да ышнясьӧмӧн лэптіс юрсӧ:
— Мый нӧ кӧть...
гӧрд кӧ!
Ме тай ог и дзеб.
— Мун, эн мешайтчы!
Детинкаяс бара сӧветуйтчыштісны ас костаныс, сэсся пуксялісны из гӧгӧр кытшӧн, заводитісны мыйкӧ мастеритны.
Нывка пӧрччис штиблетъяссӧ да кӧмтӧм кокъяснас надзӧник воськовтіс бадь пу дорсянь излань матӧджык.
Детинкаыс — сійӧ, коді вӧлі ыджыдджык — горӧдіс грӧзитігтырйи:
— Пырысь-пыр жӧ весась!
Нывка эз вӧрзьы места вывсьыс.
Челядь лажыньтчӧмӧн мыйкӧ видзӧдалісны.
Сэсся кутісны разьны кузь шӧрт.
А медым Гришалы оз вӧлі тыдав, пуксисны сылань мышъяснас, топӧдчисны пельпомъяснас.
Ёна тай найӧ колӧны сылы!
Сійӧ бергӧдчис мӧдарӧ, видзӧдыштіс дамба вылӧ.
Дерябин эз нин тыдав.
Век жӧ мунӧма дзикӧдз!
Тайӧ кадас из вылын ыпнитліс дженьыдик виж би кыв, гымыштіс взрыв, и тшын пыр, коді быттьӧ пуркнитіс му пытшсьыс, гӧрд юрсиа нывка тӧвзьыштіс водзӧ — веськыда Гриша вылӧ.
Ӧні и Гриша нин аддзис, мый сійӧ вӧлі гӧрд юрсиа: чышъяныс сылӧн юр вывсьыс лэччӧма, юрсиыс дзугсьӧма.
Шемӧсмӧмысла столб моз сулалысь реалист дінӧ воӧм бӧрын нывка друг сувтіс Гришакӧд орччӧн.
Надейтчис, Гриша отсалас али мый?
Но повны вӧлі нинӧмысь нин.
Тшыныс разаліс, и кутіс тыдавны, кыдзи разӧдчӧмӧн котӧртісны детинкаяс злополучнӧй изсяньыс ылын.
Ставныс дзоньвидзаӧсь.
— Ме тіянӧс важӧн нин кыйӧді!
— горӧдіс детинкаяслы нывка.
— Меысь онӧ пышйӧй!
— <ns>Гӧ-ӧ-рд</ns> юр!
— кыліс ылісянь.
— Ме ог и дзеб, — вашнитіс сійӧ.
Чышъяныс сылӧн дзикӧдз лэччӧма пельпомъяс вылас, и юрсиясыс вӧсньыдик зарниӧн, шонді улын дзирдаліг, кытшалісны сылысь котӧртӧм вӧснаыс банйыштӧм чужӧмсӧ.
— Мый найӧ сэні вӧчисны?
— юаліс Гриша.
— Патронъяс взрывайтісны.
Со эсійӧ, коді ыджыдджык тушаа, — вок менам, Васька.
Ок и ӧтчаяннӧй!
Сійӧ стрельбище вылысь нёль патрон вайис.
Тыртӧмъясӧс.
Сэсся найӧ ставныс витнанныс патронъясас пукталісны сера...
Ме ставсӧ тӧда, меысь он дзеб.
Серасӧ истӧгтувъясысь вуштісны.
А ӧні со взорвитісны.
Менӧ муртса эз ви!
— горӧдіс сійӧ да видзӧдліс Гриша вылӧ.
Гриша аддзис смел синъяс, кодъяс вӧліны кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс, янтарнӧй рӧмаӧсь, синаканьяс гӧгӧрыс быттьӧ сьӧд кытшаӧсь.
А киас сійӧ кутіс лёк штиблетъяс: вӧлӧмкӧ, опаснӧй минутаас абу шыбитӧма найӧс.
Нывка йӧктыштіс кӧмтӧм кокъяснас, сэсся тэрыба штиблетасис.
— Прӧстудитчан, — шуис Гриша.
— Но, вот ещӧ!
Сійӧ сэсся эз нин видзӧд реалист вылӧ.
Синсӧ вештывтӧг сійӧ видзӧдіс берег пӧлӧн мунысь детинкаяс бӧрся.
— Тэ коді?
— тшапа юаліс Гриша.
— Нинка Таланова,
— бергӧдчывтӧг вочавидзис нывка.
— Объяснитін!
— дӧзмӧмпырысь шуыштіс Гриша.
Кор детинкаяс саялісны син улысь, нывка ропкыштіс:
«Всё равно, меысь онӧ дзебсьӧй»,
— и кытчӧкӧ котӧрӧн муніс.
И Гришалань эз бергӧдчыв.
Та бӧрын Гриша унаысь на воліс тайӧ местаас.
Сэні бара вӧліны вежсьӧмъяс.
Бадь пуяс вылын руд берба-баляясыс вевттьысьӧмаӧсь нин виж пыльцаӧн, и мазіяс ызгисны на весьтын.
Паськыда ойдӧм ю кузя кывтісны пуръяс.
А гӧрд юра нывка эз тыдав некӧн.
Да сійӧ ӧмӧй колӧ Гришалы?
Кутас ещӧ Гриша сы йылысь думайтны!
Волывліс сійӧ татчӧ ӧтнас сӧмын сы вӧсна, мый Довгелло висис, Дерябинкӧд жӧ некыдз он вермы сёрнитчыны — сылы эськӧ гуляйтны сӧмын уна йӧза уличаяс кузя, — а Никаноркин ӧні вӧлі век мыйкӧ вӧчӧ сёр рытӧдз; батьыс тыртӧма сійӧс унапӧлӧс уджӧн, самӧвар ломзьӧдӧм вылӧ сартасъяс юкалӧмсянь заводитӧмӧн да кутшӧмкӧ тӧргӧвӧй счётъяс переписывайтӧмӧн помалӧмӧн.
Да и гортӧ сетӧм урокъяс вылын Коля Никаноркин пукавліс Гриша дорысь ёна дырджык, а медым правдайтчыны, ӧтитор долис: «Способностьясӧй менам шӧркодьӧсь».
Тайӧс сылы ӧтчыд Головский шуис, сійӧ и веритӧма.
Вӧлі ещӧ Лехович.
Но и сылы веськодьӧсь вӧліны прогулкаясыд.
23
Ӧні Лехович гортас волывліс сёрӧн.
Директор прикажитӧма коймӧд классӧс ставнас быд лун кольӧдавны ӧбедтӧг кык час кежлӧ — сэтчӧдз, кытчӧдз оз ло выдайтӧма мыжасӧ да сылысь став отсасьысьяссӧ.
Мыжанас лыддьыссис сійӧ, коді рисуйталіс карикатураяссӧ, а кодъясӧс шуӧны «отсасьысьясӧн», та йылысь Гриша эз тӧд.
А ещӧ коймӧд класс ставнас вӧлі мыжа сыысь, мый на пӧвстын, кыдзи лои тӧдмалӧма, куим тӧлысь чӧж нин дугдывтӧг действуйтӧма тотализатор.
Делӧыс вӧлі серьёзнӧй.
Кодсюрӧӧс вермасны и вӧтлыны училищеысь.
Югъялысь синъяса Лехович ӧтчыд висьталіс Гришалы:
— Директор ордӧ корлісны!
— Тэнӧ?
— Менӧ.
И став мукӧдъяссӧ,
ӧтикӧн-ӧтикӧн,
ӧчередьӧн.
И аски ещӧ кутасны коравны.
Ог тӧд, кыдзи мукӧдъясыс, а ме куті ачымӧс скала моз!
— Чӧв олін?
— Шуан жӧ!
Кута ме чӧв овны!
«Ог тӧд», «эг аддзыв», «эг кывлы» — мӧдтор месянь нинӧм оз кывны.
Кутасны пытайтны — нинӧмтор оз тӧдмавны.
Гриша видзӧдліс Лехович вылӧ уважениеӧн.
Сы синъяс водзӧ сувтіс киясас кӧрт щипцыа гӧгрӧс директор: татшӧм щипцысӧ вӧлі рисуйтӧма «Башмак знамя улын» книгаын — наӧн важӧн пытайтлісны немецкӧй крестьянаӧс, кодъяс кыпӧдчылісны асланыс баронъяслы паныд.
Но, пытайтны Леховичӧс, пӧжалуй, оз и кутны.
Да и директор явӧ оз туй палач вылӧ.
Но век жӧ: Сергей сулаліс скала моз!
Та кузя Гриша эз сомневайтчы.
— Ме весиг кӧсйи <ns>сар-ка-сти-ческӧ-я</ns> нюммунны, — висьталіс Лехович.
— Мый?
— Но, тайӧ лоӧ — лёкысь смекайтчигмоз: кодӧс нӧ, мися, ті кӧсъянныд песовтны?
«Кыдзи Овод», — думыштіс Гриша да юаліс:
— А мый нӧ директорыс?
— Сійӧссӧ бӧрыннас ме и жалитышті.
Сійӧ кутіс пӧдны, лӧзӧдіс — шуӧны, тайӧ пӧ сылӧн абу скӧралӧм вӧснаыс, а висьӧм вӧсна.
А вот Стрелецкий, сійӧ...
— И Стрелецкий сэні вӧлі?
Директор ордын?
— А кыдзи нӧ.
Сулаліс орччӧн.
Сійӧ эз вештыв ме вылысь ассьыс змейлӧн кодь синъяссӧ.
Лехович та йылысь вермис висьтавны не ӧти час чӧж.
Сы вылӧ видзӧдігӧн позьӧ вӧлі думайтны, мый сьӧкыд наказаниеыс, кодӧс думыштӧма начальство коймӧд класса велӧдчысьяслы, немвиччысьтӧг лои налы праздникӧн.
Шуны кӧ веськыда, олӧмыс налӧн мӧдӧдчис важ серти ёна интереснӧйджыка.
Висьтавлӧмъяс, сёрнияс на йылысь мыйта!
Реальнӧй училище ставнас ӧні веськӧдіс вниманиесӧ коймӧд класс вылӧ.
Весиг сизимӧд классаяс — и найӧ эз вермыны дзебны ассьыныс интерессӧ нарошнӧ бурпырысь нюмъялӧмъяснас.
Правда, коймӧд класса зэв уна велӧдчысьяслӧн отметкаясыс лоины лёкджыкӧсь: эз ставныс вевъявны кыдзи колӧ гӧтӧвитны урокъяссӧ.
Кык час чӧж пукалӧм бӧрын (а пукалӧм бӧрын мыйта кадыс мунліс пӧся беседуйтӧмъяс вылӧ сы йылысь, коді да кыдзи ӧтветитіс директорлы, Голотскийлы, надзирательлы...) реалистъяс колльӧдалісны ӧта-мӧдсӧ да сэсся дыр сулалісны воротаяс дорын — век сюрлывліс мыйкӧ помӧдз висьтавтӧм...
Да, отметкаяс лоины лёкджыкӧсь.
А, колӧ шуны, наказаниелӧн тайӧ мераыс — безӧбеда — сійӧ кадӧ лыддьысьліс педагогикалӧн достижениеӧн.
Карцер вӧлі бырӧдӧма эз на сэтшӧм важӧн — 1905 воӧ.
Педагогикалӧн тайӧ «достижение» вӧснаыс велӧдчысьяс кольлывлісны тшыгйӧсь, тшӧкыда лоліны малокровнӧйясӧн, кад тырмытӧм вӧсна велӧдчыны заводитлісны лёкджыка, а медся рамъяслӧн поведениеыс мыйлакӧ заводитліс лоны век гораджыкӧн...
— А тіян классын тӧдӧны, мый тайӧ тэ рисуйталін?
— друг юаліс Гриша.
— Но...
тӧдӧны кодсюрӧ.
Колӧ чайтны, унаӧн тӧдӧны.
А унаӧн кӧ, сідзкӧ — ставныс!
— серӧктіс Лехович.
— Оз выдайтны?
— Мый тэ!
Миян, коймӧд классын, тӧдан кутшӧм йӧзыс!
И век жӧ Сергей здук кежлӧ думыштчыліс:
— Правда, кыкӧс ме тӧда...
абу надежнӧйӧсь.
Да, ӧні ещӧ ӧти тӧдвылӧ уси.
Сідзкӧ, куимӧн.
Да найӧ оз лысьтны выдайтны.
Полӧны.
Став тайӧ историяыс, коді, дерт, ёна интересуйтіс Гришаӧс, кыдзи и быд реалистӧс омӧля касайтчис сылы.
И друг тайӧ историяыс сы судьбаын немвиччысьтӧг ворсіс ассьыс роль.
Стрелецкий сы йылысь вунӧдіс!
Но, гашкӧ, и дзикӧдзсӧ эз на вунӧд, но сійӧ ӧні сідзи займитчис коймӧд классӧн, мый сылы, тыдалӧ, дзик лои некор ноксьыны Григорий Шумовкӧд.
Пӧшти став переменаяссӧ надзиратель колляліс коймӧд класса велӧдчысьяскӧд: накӧд жӧ сійӧ кык час чӧж пукаліс урокъяс бӧрын, то найӧс бурӧн корис ставсӧ веськыда висьтавны, то грӧзитіс налы...
Правда, Гришакӧд паныдасьлігъясын надзиратель важмозыс видзӧдіс сы вылӧ загадочнӧя.
И та вӧсна нинӧм бурсӧ вӧлі виччысьны водзӧвылӧ.
Но ӧнӧдз прӧйдитліс ставыс на бура, не лыддьыны кӧ поведение кузя четвёркасӧ, кодӧс вӧлі пуктӧма Гриша дневникӧ — и тайӧ отметкаыс во помын!
Аттестатъясӧ четвёрка бӧрын скобкаын букваясӧн гижсьывліс: «хорошо».
Но Гриша тӧдіс нин, мый лоӧ тайӧ «хорошоыс», кор сёрниыс муніс поведение йылысь.
Аттестатын поведение кузя четвёркаӧн эз босьтлыны ни ӧти высшӧй учебнӧй заведениеӧ.
Вот тэныд и «хорошо»!
Но, Шумовлы аттестатӧдз ылын на, та йылысь дыр думайтны вӧлі дзик нинӧмла.
Сійӧ эз и думайт.
Став предметъяс кузяыс (поведениеысь кындзи, коді мыйлакӧ сідзжӧ лыддьыссис предметӧн) сылӧн вӧліны ӧні сӧмын пятёркаяс.
Дзик во помас выяснитчис: первой ученикӧн лои Персиц.
Сійӧ и поведение кузя пӧлучитіс пятёрка.
24
Тулысын лунъяс лэбисны зэв ӧдйӧ.
Асывъясӧ Гриша садьмыліс рад чувствоӧн: регыд мысти аддзысяс гортсаясыскӧд.
Мамыскӧд да батьыскӧд!
И Ефимкакӧд да бабушкакӧд.
Пышйӧм йылысь сійӧ сэсся эз думайт.
Радлуныс, коді садьмыліс водз асылын сыкӧд ӧтлаын, эз нин бырлы небзьӧм сьӧлӧмсьыс дзик рытӧдзыс.
Тулысыс дзикӧдз вежсис: эз лоны лунъяс, кор оз-оз да и пӧльыштас юсянь кӧдзыд тӧвру.
Воис цветъяса, лышкыд шондіа, первойя, ещӧ мелі на пӧжан лунъяса да карын первойысь кыпалысь буса тулыс.
Училище водзын, туй саяс, паськыд лапъяса каштанъяс вылын ӧзйисны еджговрозӧвӧй сисьяс.
Сэтчӧ — карса садйӧ — реалистъясӧс ӧні лэдзлісны быд перемена дырйи.
Перемена помын стӧрӧж Донат корис найӧс классъясӧ; сійӧ петаліс дзирдавтӧдз весалӧм кӧлӧкӧльчикӧн кильчӧ вылӧ, шондісьыс читкыраліс синъяссӧ, и сэки друг заводитліс тыдавны, кутшӧм мелі сылӧн чужӧмыс.
Сизимӧд классаяс (а найӧ медсясӧ и ветлӧдлісны быд аллеяясті) видзӧдісны, век жӧ, тайӧ чужӧм вылас зэв скӧра да лёкысь клоп пӧдлавлісны учебникъяссӧ: зэв нин матынӧсь экзаменъяс, и, важысянь пуксьӧм обычайяс серти, выпускникъяс эз эновтлыны книгаяссӧ весиг переменаяс дырйи, кӧть эськӧ и гӧгӧрволісны, мый тайӧн дзик ньӧти он отсав делӧыслы.
Но обычай эм обычай — сыысь кежны бокӧ эз позь, и ыджыд тушаа реалистъяс ветлӧдлісны переменаяс дырйи да эз вештывны синъяссӧ восьса учебникъяс вылысь.
Гриша сочувствуйтіс налы да ещӧ ёнджыка радліс ас вӧснаыс: налӧн водзын — мученье, сьӧкыд да кузя кыссьысь экзаменъяс, а сійӧ, шуда да свободнӧй, локтан лунъясӧ мунас гортас!
Мукӧддырйиыс старшеклассникъяс пиысь кодкӧ кыпыд отчаяниеӧн клоп пӧдлавліс учебниксӧ:
— Эк!
Кулігад ловтӧ он веж!
И пырысь-пыр жӧ быдладорсянь кылісны шыасьӧмъяс:
— Тэныд лӧсьыд шунытӧ, Грабчинский!
— Тэ тройкаясӧн мунан!
— Гӧнитан ӧдйӧ!
Тайӧ вӧліны намёкъяс став предметъяс кузя вежсьывлытӧм тройкаяс вылӧ, кодъясысь бурджыксӧ Бронислав Грабчинский некор эз пӧлучайтлы.
— А меным абу путейскӧйӧ пырны, — спокойнӧя вочавидзліс немтӧждысьтӧм сизимӧд класса.
— Тэнӧ не сӧмын путейскӧйӧ — тэнӧ и технологӧ оз босьтны.
И политехникумӧ сідзжӧ.
Кытчӧ нӧ сэки?
Коммерческӧйӧ али мый?
Висьталӧны, эм пӧ сэтшӧмыс — Москваын.
— Но, мыйла нӧ коммерческӧйӧ.
Ме юридическӧйӧ пыра.
— А латынь!
Реальнӧй училищеясын латинскӧй кыв эз велӧдлыны, а сійӧс тӧдтӧг университетъясӧ эз босьтлыны.
Но та йылысь Грабчинский мыйлакӧ омӧля тӧждысьліс:
— Лоа адвокатӧн.
Гашкӧ, настӧящӧй тройкаясӧн кута гуляйтны, гнедӧй вӧвъясӧн!
— Латынь!
— Питерын настӧящӧй Невскӧй кузя гӧнита.
Адвокатъяс тӧдан мыйта деньга босьтӧны?
О-о!
— Латынь!!!
Синъяссӧ читкыртӧмӧн Грабчинский шуис:
— Миян карын эм сэтшӧм кӧлдун, овыс сылӧн Зыбин.
Семинарист.
Сійӧ любӧйӧс ӧти гожӧм чӧжӧн велӧдас латыньӧ.
Меным сійӧ сеталӧ нин урокъяс.
А августын сдайта экзаменъяс учебнӧй корпус бердын.
Гриша, тӧдса ов «Зыбин» кылӧм бӧрын, матыстчис старшеклассникъяс дорӧ.
Найӧ друг кутісны сёрнитны ичӧтджык гӧлӧсӧн:
— Ньӧжйӧджык.
Витол локтӧ...
— Да...
Эз везит коньӧрлы.
— Но, сійӧсӧ оз лыддьы асьсӧ коньӧрӧн.
— Видзӧднысӧ сійӧ гордӧй!
— А век жӧ Стрелецкий вӧчис сійӧс, мый кӧсйис.
— Но, и ми отсалыштім сідзжӧ, колӧ веськыда шуны.
— Ок, кутӧй менӧ!
Кутшӧма асьсӧ бичуйтӧ!
— Та вылын, Дзиконский, оз серавлыны.
Надзирателькӧд ӧтчыд лёка сёрнитӧмысь поведение кузя оз пуктывлыны четвёрка.
Кывлін, мый йылысь сёрнитӧмаӧсь педагогическӧй сӧвет вылын?
— «Демонстрация» йылысь, кодӧс быттьӧкӧ сійӧ организуйтӧма?
Но ме сэні эг участвуйт.
Сідзкӧ, и меным ачымӧс бичуйтны нинӧмысь.
Дурацкӧя, колӧ шуны, вӧчис сійӧ.
— Дурацкӧя.
Миянлы сыысь абу кокньыдджык — налы, кодъяс сэні участвуйтісны.
— А ті эськӧ мед энӧ участвуйтӧй.
— Но, ӧд эз жӧ быдӧнӧс воспитайтны полицмейстер-батьясныс.
Дзиконский бледӧдіс, кыдзкӧ пӧлӧсӧн восьтіс вомсӧ, но сэки буретш матыстчис Витол.
Сійӧ вӧлі банйӧм чужӧма да кыпыд, кыдзи и век.
— Сёрнитанныд водзӧ мунан туйяс йылысь?
— бурпырысь юаліс сійӧ.
— Да, да!
Вот Грабчинский, вӧлӧмкӧ, аслыс туйсӧ бӧрйӧма юридическӧйӧ.
— Абу омӧль.
— А тэ, Витол?
— Ме лоа учительӧн.
Чӧв ланьтісны.
Сэсся кодікӧ юаліс:
— Кытӧн?
Сиктын?
— Дерт жӧ.
— Кӧнкӧ Прибалтикаын?
— Ог.
Мордовскӧй сиктын.
Сизимӧд классаяс видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс.
Грабчинский кутіс сёрнитны сьӧлӧмсяньыс:
— Кывзы, Витол, со ми тані тӧлкуйтім...
Ми тэ водзын мыжаӧсь.
Ставным ми...
Дзиконскийысь кындзи, дерт.
Сійӧ лёкысь шпыньмунӧмӧн видзӧдліс полицмейстер пи вылӧ.
Дзиконский шыасис та вылӧ сикӧтш моль кодь синъяснас скӧра югнитіг:
— Не сӧмын Дзиконский ӧтнас!
Ме ньӧти абу ӧтнам, босьтӧй тӧдвылад, господин будущӧй <ns>«аблакат»</ns>!
— Ог гӧгӧрво, мый йылысь мунӧ сёрниыс, — спокойнӧя шуис Витол.
— Тэ водзын миян мыж йылысь, — выльысь заводитіс висьтавны Грабчинский.
— Кор ми чукӧртчим тэ гӧгӧр — водзвыв сёрнитчӧм бӧрын — и тэ янӧдін Стрелецкийӧс...
Витол тешкодя кӧрис чужӧмсӧ:
— «Янӧді!»
Лоан, Бронислав, адвокатӧн!
— Тэ вылӧ вештісны став мыжсӧ!
— Да мыжыссӧ эз и вӧв.
— Но всё равно.
Тэнӧ мыжалісны, мый тэ ставнымӧс миянӧс ышӧдін демонстративнӧя чукӧртчыны, а ми...
ми тэнӧ эгӧ дорйӧй.
— А мый эськӧ ті верминныд вӧчны?
— Но, ми кӧ эськӧ ставным кыдзи ӧти...
— Эновт...
«Ставным кыдзи ӧти!»
Вот Дзиконский «ставас» оз нин пыр.
— Колӧ шуны, ме сэні эг вӧв!
Тайӧ демонстрация дырйиыс.
— Шуам, тэ сэні вӧлін, — вочавидзис Витол.
— Ме тэнӧ аддзылі.
Да тайӧ абу важнӧ.
Тэ, дерт, воин случайнӧ.
Но, Дзиконскийысь кындзи, — Витол видзӧдліс гӧгӧр, — ме верми эськӧ индыны уна вылӧ...
Сёрнисӧ кывзысь некымын сизимӧд класса вешйисны бокӧ веськодьпырысь, но вель ёна тэрмасигтыр.
Витол серӧктіс:
— Но вот аддзанныд.
И колинныд эськӧ ті морт квайт.
Медсясӧ найӧ, кодъяс вӧліны Арямов ордын.
И ставныс квайтнанныс эськӧ пӧлучитісны волчӧй билет, кыдзи и ме.
И Фёдор Ивановичлы эз вӧв эськӧ лӧсьыд.
Сӧмын и ставыс.
— Д-да...
Омӧль история артмис, — шуис Грабчинский.
— Омӧль, — сӧгласитчис Витол.
— Делӧыс сыын, мый ми училище помалан лунъясӧдз колим челядь вежӧраӧн.
А ӧд эмӧсь йӧз, ме кывлі, кодъяс миян арлыдын...
— ... веськӧдлісны рабочӧйяслӧн забастовкаясӧн!
— сяркнитіс кодкӧ чукӧртчӧм йӧз пиысь.
— <ns>Ньӧж-йӧ-джык, ньӧж-йӧ-джык</ns>, — шутитігмоз кӧритӧмӧн шуис Витол да лэптыштліс пельпомъяссӧ.
Дзиконский тэрмасигтыр муніс.
— Но, нинӧм, и ми лоам гырысьӧсь.
— Гырысь порсьясӧн, — дрӧгнитӧм гӧлӧсӧн шуис Грабчинский.
— Век жӧ менам сэтшӧм чувство, мый ми вузалім тэнӧ...
— Стоп!
Тырмас!
Стрелецкий локтӧ.
Стрелецкий оз вӧлі тыдав.
Но воис кад разӧдчыны — кильчӧ вылын тыдовтчис Донат да кутіс зильгыны ыргӧн кӧлӧкӧльчикнас.
Гриша аддзис Персицӧс да суӧдіс сійӧс.
— Мый сэтшӧм «волчӧй билетыс»?
— тэрыба юаліс Гриша.
Перетц тӧдіс свет вылын быдтор йылысь.
Сійӧ объяснитіс дженьыда да тӧлкӧвӧя: сійӧ аттестат, кодӧн мортӧс некытчӧ оз примитны; кӧинӧс моз кутасны быдлаысь вӧтлыны.
— А Витол лӧсьӧдчӧ мунны сиктса школаӧ учителявны.
Сэтысь сійӧс оз вӧтлыны?
Персицлӧн и та вылӧ вӧлі ӧтвет:
— Сійӧ сэні петкӧдлас свидетельство сӧмын квайтӧд класс помалӧм йылысь.
Народнӧй школалы тайӧ тырмымӧн.
— Мый вӧсна нӧ сійӧс ставныс жалитӧны?
Омӧль ӧмӧй лоны учительӧн?
Персиц лэптыштліс пельпомъяссӧ (буракӧ, кӧсйис лоны гырысьяс кодьӧн, гашкӧ, аслас батьыс кодьӧн):
— Кодлы омӧль, кодлы абу.
— Ме эськӧ муні учителявны.
Персиц видзӧдліс сы вылӧ кӧсӧйтчылӧмӧн да нинӧм воча эз шу.
А Гриша и классын век на ещӧ думайтіс: мыйла жалитны мортӧс, коді мунӧ учителявны сиктӧ?
Кутас сійӧ сэні овны Шпаковский моз.
Омӧль ӧмӧй олӧмыс?
Сійӧ и Никаноркинлы шуис:
— Ме эськӧ муні учителявны.
— Тэтӧ кӧть и мунін, да тэнӧ эськӧ эз босьтны, — ньӧти думышттӧг шуис Никаноркин.
Дурень!
Не ӧні, дерт.
Но, кыдз-некыдз, Гриша велӧдчӧ первой классын нин.
А сэні — ещӧ во...
И ещӧ во...
Квайтӧд класс бӧрын сійӧ мунас сиктӧ учителявны.
Решитӧма!
25
Тӧвбыдӧн Гриша унаысь вӧвлі вокзалын; аддзыліс паровозъяс, встречайтліс да колльӧдліс поездъяс — местнӧйясӧс и ылӧ мунысьясӧс, тӧварнӧйясӧс и пассажирскӧйясӧс.
Но кыдз нӧ, тайӧ ӧні вӧлі нин карса опытнӧй олысь: татшӧмыд оз шӧйӧвош некутшӧм станцияса начальник водзын ни кӧрт туйвывса кассир водзын, весиг билет ньӧбас кытчӧ сылы колӧ, оз ӧшибитчы.
Та вылӧ и арталіс Иван Шумов, кор пиыслы гижис, мый сыла карӧ волыны некодлы, да и тайӧ эськӧ сувтіс зэв дона, а мед Гриша босьтас Белковалысь деньга туй вылӧ — Белковалы мӧдӧдӧма, мыйта колӧ билет вылӧ.
И вот Григорий Шумов первойысь на ас олӧмас пукалӧ кӧрт туйвывса вагонын.
Вагоныс вӧлі эськӧ ыджыд, эз кӧ эськӧ вӧвны вомӧна перегородкаясыс, кодъяс торйӧдалісны сійӧс.
Перегородкаяс бердас вӧліны шыльыд паськыд лабичьяс.
Вагонлӧн стенъясыс да лабичьясыс вижӧсь, а пӧтӧлӧкыс — руд.
Кыліс краска дук, кӧрт да чишкасьӧм дук.
Поезд сулалігкості Гриша, быд здукӧ зепсьыс железнодорожнӧй билетсӧ видлалігтырйи, воліс быд вежӧсӧ.
Йӧзыс вӧлі этша.
Стен бердӧ нёровтчӧмӧн вуграліс кузь тушаа латыш, коді кыкнан кинас топыда кутіс рӧгӧзаӧн гартыштӧм пила.
Кык нывбаба кулисны крута пуӧм колькъяслысь кышсӧ, курччалісны тэрмасьтӧг да сёрнитісны таинственнӧя, вашкӧдчӧмӧн.
Ӧшинь дорын пукаліс вӧсньыдик нойысь вурӧм пинжака, картуза да няйтӧн резсьӧм кузь гӧленя сапӧга морт.
Гриша пуксис ӧшинь мӧдарладорас; картуза морт видзӧдыштіс сы вылӧ гажтӧм синъясӧн да очсыштӧм бӧрын бергӧдчис мӧдарӧ.
Ӧшинь пыр тыдалісны сӧмын вокзальнӧй руд сарайяс — пакгаузъяс, кодъяс вӧліны ставныс ӧткодьӧсь, ӧти судтаӧсь, вевттьӧма найӧс кӧрт листӧн.
Гажӧданторйыс пока вӧлі этша.
Но вот быдлаын лыбис кутшӧмкӧ ноксьӧм, йӧзыс шумитігтырйи кутісны нырны вагонӧ; шог грӧзӧн водзвылас горӧдіс паровоз, и Гришаӧс сідзи пыркнитіс, мый сійӧ повзьӧмӧн кутчысис лабичас.
Кӧлесаяс кутісны сьӧкыдпырысь гольскыны; первойсӧ быттьӧ кыдзсюрӧ, а сэсся век ёнджыка ӧтмоза; раз-два-три, раз-два-три...
Ӧшиньяс сайын кутісны кывтны, то увлань сунавлігтыр, то плавнӧя вывлань кыпӧдчыліг, телеграфнӧй проводъяслӧн струнаясыс.
Зэв ичӧтик мӧсъяс йирсисны изумруднӧй видзьяс вылын.
Вӧв, кодлысь кӧрталӧма водз кокъяссӧ, сулаліс канава дорын да кажитчис челядьлы ворсӧм вылӧ вӧчӧм кодьӧн.
— Мыйла эсійӧ вӧлыс сэтшӧм ичӧтик?
— картуза гажтӧм мортлысь юаліс Гриша.
Мӧдыс дышпырысь видзӧдліс ӧшиньӧдыс да вочавидзис:
— Сэтшӧм жӧ вӧв, кутшӧм овлӧ.
Вагон кузя прӧйдитіс кондуктор — стройнӧй тушаа, кузь уска, пельпомъяс вылас погонъяс пыддиыс кыӧм жгутъяса, тасма бердас лакӧвӧй пуртӧсын кутшӧмкӧ ичӧтик бедь.
Сійӧ розьӧдліс став пассажиръяслысь билетъяссӧ дженьыдик да эзысь кодь югыд щипцыӧн.
Гриша бура тӧдіс, мый сылы колӧ чеччыны нёльӧд станцияӧ, но век жӧ решитіс юавны кондукторлысь, медым лоны спокойнӧйӧнджык.
И збыльысь успокоитчис, кор кондуктор кыз гӧлӧсӧн бурпырысь шуис:
— Нёльӧд станцияӧ.
Ӧні тӧждысьтӧг позис видзӧдны ӧшиньӧд.
Эрд дорын тэрмасьтӧг кутісны бергавны вӧсньыдик воскӧвӧй сисьяс кодь пожӧм пуяс, дзик быттьӧ настоящӧйяс и век жӧ быттьӧ картинка вылын кодьӧсь.
Регыд найӧ чукӧртчисны ӧтчукӧрӧ, заводитчис ляпкыд пуяса яг и сэк жӧ помассис — поезд лэбис водзӧ, сыркӧдіс мусӧ да кодлыкӧ грӧзитігтырйи горзіс паровоз: «Кеж, нырышта!»
Кыдзи нӧ оз нырышт, эстшӧм вын!
Но мыйла нӧ век жӧ проводъясыс то кыпӧдчылӧны небесалань, то быд телеграфнӧй столб дорын пырысь-пыр сунӧны увлань?
А сэсся бара кыпӧдчӧны.
Эз бур сосед веськав Гришалы.
Но вӧчны век жӧ нинӧм, колӧ кӧть сылысь юавны.
— Мыйла эсійӧ сутугаясыс первой сунлӧны увлань?..
со, со, видзӧдлӧй...
а ӧні кутісны лыбны вывлань?..
— Кутшӧм сійӧ сутугаяс?
— Ӧшинь саяс.
— Проводъясыс али мый?
Тайӧ телеграф.
Телеграф сунавны оз вермы.
Кад нин эськӧ тіянлы тайӧс гӧгӧрвоны.
Сійӧ дивитӧмпырысь видзӧдліс Гриша вылӧ, и Гриша сылысь сэсся немтор йылысь нин эз юась.
Вагонсӧ бара тракнитіс, джодж улас, кӧлесаяс дорас, мыйкӧ кутіс гирскыны, — поезд сувтіс.
И вагонӧ пырис Лещов!
Гриша пырысь-пыр жӧ тӧдіс сійӧс.
Лещов ӧвтыштіс кияснас да горӧдіс сэтшӧм гора, кыпыд гӧлӧсӧн, мый пырысь-пыр жӧ вӧлі позьӧ казявны — ставыс тайӧ эз сьӧлӧмсяньыс пет:
— Митрий Егорыч!
Кытчӧ, кутшӧм судьбаӧн?
Гришалӧн соседыс муртса видзӧдліс унзіль синъясӧн да дженьыда шуис:
— Делӧясӧн.
Лещов пуксис сы дінӧ лабичӧ бокногӧн да серӧктіс:
— Хе-хе, век на яблӧкъясӧн занимайтчанныд?
Садъясӧн?
— Садъясӧн.
— Миянлысь нажӧтка мырддянныд.
Митрий Егорыч бергӧдчис ӧшиньлань, очсыштіс, чӧв ланьтіс.
Сэсся друг веськӧдчис да кутіс сёрнитны ёсь, скӧр гӧлӧсӧн:
— Нэм чӧж ми садъясӧн занимайтчам.
Тэ вот — быдпӧлӧсӧс: и пышкӧн, и шабдіӧн, и пухӧн.
А ӧні яблӧкъясӧн тӧргуйтны заводитін.
Коді нӧ кодлысь нажӧткасӧ мырддьӧ?
— Ляпкыдінъясті плавайта, Митрий Егорыч.
Ляпкыдінъясті плавайта, сы вӧсна и быдтор бердӧ кутчыся.
Медым не вӧйны, — вӧсньыдик гӧлӧсӧн серӧктіс скупщик.
Сійӧ кыскис зепсьыс еджыд чутъяса лӧз носӧвик да заводитіс чышкавны пӧсялӧм чужӧмсӧ.
Гриша кӧсйис эськӧ шуны, мый ляпкыдінӧ оз вӧйлывлыны, да эз шу: Лещов та йылысь ачыс тӧдӧ, но петкӧдлӧ, быттьӧ оз тӧд.
И мый быттьӧ рад Митрий Егорычыс вылӧ — сідзжӧ ылӧдлӧ.
Татшӧм мӧвпъяссьыс Гришалы лои сэтшӧм гажтӧм, мый сійӧ кутіс лётйӧдлыны юрсӧ, вугравны.
Мед эськӧ эз жӧ прӧйдит узигас нёльӧд станцияыс.
Синъяссӧ восьтӧм бӧрын сійӧ шуис Лещовлы:
— А ме Гриша Шумов.
Сійӧ кӧсйис чуймӧдны прасолӧс.
Но Летов эз чуймы, чӧвтліс веськодь синъяссӧ Гриша форма вылӧ да шуис:
— Иван Иванычлӧн пи?
Образуйтчан?
Но, ен мед отсалас.
И бара бергӧдчис Митрий Егорычлань.
Найӧ кыкӧн панісны сёрни дзик неинтереснӧйтор йылысь — Питерын яблӧк донъяс йылысь, фрахтлӧн дон йылысь (Гриша дӧгадайтчис, мый сёрниыс муніс тӧвар нуӧм йылысь), — татшӧм сёрнияс кывзыны вӧлі дзик нинӧмла.
Гриша бӧр кутіс видзӧдны ӧшиньӧд.
Стеклӧ сайын бара тыдовтчисны пожӧмъяс — найӧс ӧні югдӧдӧма лэччысь шонді, налысь стволъяссӧ быттьӧ дорӧма ыргӧнысь.
... Рытъядорыс нин поезд сувтіс сійӧ станцияӧ, кытчӧ колӧ вӧлі петны Гришалы.
Лещовкӧд прӧщайтчытӧг сійӧ уськӧдчис петанінлань.
Сы водзын вӧлі зэв ичӧтик вокзал, кодӧс краситӧма вагоннӧй виж краскаӧн, и Гриша эз на удит матыстчыны вокзал ӧдзӧс дорӧдз, кыдзи куимысь кучкис кӧлӧкӧл и поезд муніс.
Кытчӧ жӧ мунны?
Вевт улын ӧшалысь кӧлӧкӧл дорын сулаліс кузь тушаа мышкыртчӧм жандарм, оранжевӧй шнур йылын сылӧн вӧлі револьвер.
Еджыд партука носильщик нуис чемодан, и сы бӧрся тэрмасис сьӧд прӧшви чышъяна старука.
Вокзалводзса пу настил кузя локтіс ыджыд тошка старик; сійӧ киас кутіс плеть да ёсь синъясӧн видзӧдіс Гриша вылӧ.
Гриша сувтіс шӧйӧвошӧмӧн.
Старик друг матыстчис сы дорӧ, шмонитігтыр кӧзырнитіс да тӧдса гӧлӧсӧн шуис:
— Ваше благородие, экипаж дась!
— Винца!
— радпырысь шуис Гриша.
— Кытысь тэ усин?
И мыйла тэ тошка?
— Но, вот тайӧ быть сёрнитантор и эм — тош йылысь.
Абу сы йылысь, кыдзи бать-мамыд олӧны, а кутшӧм тошкыс пӧрысь Винцалӧн.
— Да, висьтав, кыдзи найӧ?
— Ничево.
Палацоын олӧны.
Пыр сэнӧсь.
Но, сійӧ, муса Винцаыс, век сэтшӧм жӧ шмонитысь.
Палацоын — сідзкӧ, дворецын!
А ӧд збыль, Гриша кывліс, мый Шадурскийяслӧн — колоннаяса каменнӧй керка, воротаяс дорас левъяс, сідзкӧ, збыльысь дворец.
— Збыль сідз?
Но Винца бергӧдчис нин сылань мышнас, кытысь тыдаліс ас кыӧм нойысь дӧмас, да кутіс восьлавны кӧлӧкӧл дорті, жандарм дорті, петкӧдіс Гришаӧс изйӧн вольсалӧм площадь вылӧ да индіс лэдзӧм юра ичӧтик вӧв вылӧ, кодӧс вӧлі домалӧма кульсьӧм кырся косьмысь акацияӧ:
— Со миян рысакным.
Вӧвсӧ вӧлі доддялӧма прӧстӧй крестьянскӧй телегаӧ, кытчӧ пуктӧма уна турун: тыдалӧ вӧлі, мый сійӧ и пукалысьяслы небыд вольӧс и кузь туйын вӧвлы кӧрым.
Гришалӧн ӧзйысь банбокъясас инмӧдчис рытъякодь ыркыд тӧв, сійӧ вайис веж турунлысь, топольлӧн том коръяслысь да ещӧ мыйкӧ казявны позьтӧмторлысь дук, ио тӧдса, рӧднӧй дук...
Весиг телегаысь ӧвтіс чӧскыд дукӧн — дьӧгӧдьӧн, турунӧн, вӧв ньылӧмӧн.
— Тэ, Винца, ӧні Шадурскийяс ордын али мый уджалан?
А кыдзи тэ сэтчӧ веськалін?
— быдтор вылӧ радуйтчиг юаліс Гриша.
— Тэнад батьыд ме вӧсна тӧждысьыштіс.
Ас дорас босьтіс.
Ме ӧні...
кыдзи сійӧ нин шусьӧ...
главнӧй садовниклӧн отсасьысь, со сійӧ кыдзи.
Кор телегаыс таркакылігтырйи вуджис изйӧн вольсалӧм площадьсӧ да кӧрт шынаяс кутісны дзуртны небыд грунт вывті, Гриша бара юаліс:
— Но, висьтав жӧ, мыйла тэныд татшӧм тошкыс, Винца?
Тэ сійӧн кутшӧм пӧрысь сразу лоӧмыд!
Винца мудера лапйӧдлыштіс синъяссӧ, нюммуныштіс, тэрмасьтӧг кыскис зепсьыс дженьыдик каллянсӧ...
Но тайӧ делӧыс ӧні дыр кежлӧ.
Со Винцалӧн сьӧд киясас тыдовтчисны кык биаиз, сэсся кузь биватшак...
— Винца!
— эз лэдзчысь Гриша.
Винца кыв ни джын шутӧг кутіс шедӧдны бикинь.
Дыр гальскис биаизъяснас.
Медбӧрын жальыс петіс:
— Ладнӧ.
Сӧмын первой тэ заводит.
Петкӧдлы, ёна-ӧ тэ ӧні образованнӧй, кутшӧм наукаяс тӧдмалін.
А сы бӧрын и ме висьтала ас йылысь.
Непременнӧ.
И кузь туйным миян лоас дженьыдӧн.
Бикиньыс веськаліс биватшакӧ, и Винца кутіс пӧлявны бисӧ.
Ӧні регыд позяс и ӧзтыны каллянсӧ...
Видзӧдігтырйи, кутшӧм пелька пӧрысь Винца вӧдитчӧ биаизъясӧн да биватшакӧн — и ставыс тайӧ сы могысь, медым не видзны истӧг вылӧ деньга, — Гриша думайтіс: а мый эськӧ сэтшӧмсӧ висьтавны ас йывсьыс Винцалы?
Велӧдчӧм йылысь?
Винца, буракӧ, оз и тӧд, мый сійӧ четвёркаясыс, пятёркаясыс...
Висьтавны кӧ нин наука йылысь, то колӧ медся бур йывсьыс!
Гриша и збыльысь асьсӧ чувствуйтіс образованнӧйӧн.
Сійӧ заводитіс Винцалы висьтавлыны космография йылысь.
Эм кодзувъяс йылысь сэтшӧм наука.
Кор сійӧ тӧлкуйтіс — сорсялӧмӧн да кыпыда — космография йылысь, Винца век кызӧктыштавліс да медбӧрын торкис:
— Но кодзувъяс йылысь — тайӧ ладнӧ.
А му йылысь сэні нинӧмтор оз велӧдны?
Гришаӧс тайӧ эз торк, сійӧ зэв окотапырысь заводитіс висьтавны Арямов йылысь, карын медся учёнӧй морт йылысь.
Но друг казяліс, сылӧн висьталӧмыс артмӧ неинтереснӧй.
Веськыда кӧ шуны, Арямов йылысь сійӧ тӧдіс сэтшӧм жӧ этша, кыдзи и кодзувъяс йылысь.
Мый йылысь нӧ сідзкӧ висьтавны Винцалы?
Колӧ жӧ петкӧдлыны, ёна-ӧ сійӧ лои образованнӧйджык тайӧ колян тӧв чӧжнас!
Арифметика йылысь висьтавны, чистописание кузя успехъяс йылысь?
Оз, тайӧ наукаясыс бур сёрни вылӧ оз туйны.
И сійӧ, став надеясӧ воштӧм бӧрын, заводитіс висьтавны Тарас Бульба йылысь.
Винца кывзіс сюся, шлочйӧдліс кывнас, выльпӧв юавлывліс:
— Остапыс, сідзкӧ, ыджыдджык пиыс?
Сідз, сідз.
Медбӧрын Гриша мудзис, гӧлӧсыс чирис.
Сійӧ водіс турун вылӧ, коді вӧлі сы бӧрвылын, да корис:
— Ӧні тэ!
— Тош йылысь?
— Но, кӧть тош йывсьыд.
— Тошкӧй менам тюрьмаын быдмис.
Сійӧ менӧ спаситіс катаргаысь.
— Тэ тюрьмаын пукалін?
— Да.
— Мыйысь?
— Кывзы, Грегор: ме тэныд висьтала кыдзи Шумовлы.
Кыдзи Иван Шумовлӧн пилы.
Кыдзи вернӧй мортлы.
— Ме вернӧй морт!
— сьӧлӧмсяньыс горӧдіс Гриша.
— Ставнысӧ, кодъяс кыпӧдчылісны барон Тизенгаузенъяслы паныд, — ставнысӧ пуксьӧдісны тюрьмаӧ.
Сэсся нуӧдісны суд вылӧ.
Сэні вӧлі...
кыдзи сійӧ...
главнӧй свидетель пыдди — Викентий, баронлӧн лакейыс.
— Тӧда ме Викентийсӧ.
— Кор мужикъяс сотісны Тизенгаузенлысь усадьбасӧ, сійӧ пукалӧма карта ӧшинь дорас.
И ставсӧ аддзылӧма.
Ставсӧ помнитӧ!
А ме йылысь шуис: «Тайӧ старикыс сэні эз вӧв».
А ме вӧлі сэні.
Вӧлі, мед чӧртыс нуас став баронъяссӧ!
Сӧмын сэки менам эз на вӧв быдмӧма дзор тошкӧй.
А тэ помнитан, кутшӧм ме вӧлі тоштӧгыс, бритчӧмӧн, бакенбардъясӧн?
Но, гусар, герой!
Гриша помнитіс бакенбардъяса Винцаӧс: гусар вылӧ сійӧ эз мунлы, а герой вылӧ ещӧ на омӧльджыка.
Но сійӧ шуис:
— Помнита.
— Сідзкӧ вот: лакейыс менӧ эз тӧд!
А ме карта дінтіыс, Викентий дінтіыс кык нӧб кырсь нуи, — тэ тӧдан, кутшӧм бура сотчӧ кос пожӧм кырсь.
Но, ӧзйис, кыдзи «<lav>лиго</lav>» лунӧ!
Веськыда праздник!
Винца чӧв олыштіс да помаліс:
— Праздник бӧрын миянӧс ставнымӧс — тюрьмаӧ.
— И тэ эн шогсьы, эн жалит бӧрыннас?
— Жалиті.
Сёрӧн сотім баронлысь имениесӧ — вот та йылысь и жалиті.
Колӧ вӧлі водзджык.
Винцалӧн векся шмонитӧмыс друг быри, сійӧ кутіс висьтавны гораа, скӧрысь, русскӧй кывъяссӧ латышскӧйяскӧд сорлалігтырйи.
Но Гриша сылысь сёрнисӧ гӧгӧрвоис.
— Тайӧс колӧ вӧлі вӧчны сэки, кор карын рабочӧйяс кыпӧдчисны.
Ӧд эгӧ босьтчӧй ми, видзӧдтӧ, пыр на думайтім...
Век думайтім-гадайтім!
Кывзысим: кытысянь шумыс кылӧ?
— Сідзкӧ, мужикъяс мыжаӧсь?
— Мыжатӧ аддзасны.
Кор кадыс воас.
Мыжаыс сійӧ, код вӧсна ми пемыдын быдмим да олім...
Кӧрт туй вылын ыпнитіс забастовка — сэки эськӧ и колӧ вӧлі миянлы делӧ бердас кутчысьны, муяс юклыны: войскасӧ вайны, медым миянӧс карайтны, вӧлі нинӧмӧн.
Ӧд эгӧ, и сэки ми век кывзысим, кодарлань делӧыс бергӧдчас.
Но нинӧм бурасӧ эгӧ гӧгӧрволӧй.
Ӧнітӧ гӧгӧрвоим!
Ӧні мужикыд абу нин важкодь.
Баронъяс, правда, бара власть миян вылын босьтісны.
Но, ог тӧд, дыр-ӧ кежлӧ.
Ог тӧд!
Гриша волнуйтчигтыр содтіс:
— Карын сідзжӧ...
менам ёртлысь, менам медбур друглысь, черносотенецъяс батьсӧ виӧмаӧсь.
— Ӧти банда: чёрнӧй сотня, баронъяс, озыръяс...
Кывзы, Грегор: кор быдман, пыр ло народкӧд!
— Лоа!
Тайӧ шусис сылӧн, кыдзи клятва.
И Гриша волнуйтчӧмысла тшӧкмуні.
Винца висьталіс водзӧ:
— А мый, карын абуӧсь сэтшӧм листовкаясыс, кӧні эськӧ народыслы став правдасӧ объясняйтісны?
Татшӧм листовкаясыс водзті и миянлы сюрлывлісны, а ӧні оз тыдавны.
Гриша чӧв оліс, и Винца мӧдысь юаліс:
— Кылан, сэтшӧм листовкаяссӧ сэтысь эн аддзыв?
Но, сэтшӧмъяссӧ, кутшӧмъясӧс, помнитан, «Затишьеын» вӧлі клеиталӧмаӧсь сарай стенӧ, юкмӧс дорӧ.
Ещӧ урядник сэки воліс.
Но, мый нӧ тэ чӧв олан?..
Унмыд локтӧ, мудзин?
Эз узьӧмӧдз вӧв Гришалы.
«Лоа!
Век лоа народкӧд»!
Сійӧ чукӧртіс став вынъяссӧ, медым гӧлӧсыс эз дрӧжжит, да вочавидзис:
— Эг, эг аддзыв.
— И карын, сідзкӧ, пӧдтісны!
Пӧдтісны рабочӧй народӧс!
Но, виччысьлӧй, воас кад.
Виччысьлӧй!
— Винца, — юаліс Гриша, — а тэ эн кывлы Иван-салдат йылысь?
Кӧні ӧні сійӧ?
— Кывлі.
Кывлі ме салдат йылысь: тюрьмаысь пышйӧма.
А ӧні, висьталӧны, сійӧ пӧ зэв ылын, а кӧні олӧ, та йылысь ог висьтав, ог тӧд.
— А Комлев?
— А Комлев Питерын уджалӧ!
— быттьӧ шензигтырйи горӧдіс Винца.
Сэсся содтіс: — Но, сійӧ оз пропадит.
Шадурскийяслӧн усадьбаӧ воисны войнас нин.
Пу коръяс пемдӧдӧмаӧсь да на пыр муртса тыдаліс колоннаяса еджыд керка.
Но телегаыс эз мун керкалань, а кежис кытчӧкӧ бокӧ; кӧтасьӧм увъясыс эз ёна кучкыны Гришалы чужӧмас, банбокъясас резыштіс лысва; водзын тыдовтчис битор, кылісны гӧлӧсъяс, и батьыслӧн киясыс — Гриша тӧдмаліс найӧс пемыдас — кватитісны сійӧс.
Сэсся Гришалысь шырӧм юрсӧ ёна топӧдіс мамыс, сэтшӧм ёна, мый Гриша муртса эз пӧд.
Сійӧс нуӧдісны пуяс костті тӧдчысь векньыдик туй кузя биторланьӧ, коді тыдаліс неылын.
Дзуртыштіс ӧдзӧс...
и батьыслӧн гӧлӧсыс шуис:
— Но, вот тэ и гортын.
Тӧдса дук ӧвтыштіс Гришалы: кыліс корӧсь дук, тшынассьӧм кос пу дук да неуна тшын дук.
Но и «палацо»!
Тайӧ местаӧ воигӧн дзоньӧн кольӧм лампа-молния — мамыслӧн тӧждысьӧм — югдӧдіс керкалысь сьӧд степъяссӧ.
Гриша гӧгӧр видзӧдліс: да тайӧ пывсян!
Сьӧд стенъяс дорысь локтіс сьӧд паськӧма бабыс, акнитіс:
— Да мыйла нӧ тайӧ тэнсьыд юртӧ бритӧмаӧсь?
Али салдатӧ сетісны?
Гриша кинас малыштіс ассьыс гӧгрӧс юрсӧ, а сылы паныд локтіс нин ичӧтик Ефимка, кудритчӧм юрсиа, гырысь синъяса...
сылы лои яндзим, дзебсис бабыс сайӧ.
Лӧсьыд!
Всё-таки лӧсьыд!
Гришалы оз ковны некутшӧм палацояс!
26
Гожӧм коли ӧдйӧ.
А первойсӧ кутшӧм надзӧн кыссис!
Батьыс да Винца лун-лун вӧліны удж вылынӧсь; садсӧ лёка дӧзьӧритлӧмаӧсь, яблоняяс вылын чурвидзисны кос увъяс, ӧградаыс пӧрӧма...
Шадурскийяс уна во чӧж абу олӧмаӧсь асланыс имениеас.
Со и таво гожӧмнас, кывсьӧ, шойччӧны пӧ шоныд ваяса местаын, заграницаын.
Иван Шумов эз лэдзлы отсасьны писӧ: паськӧмсӧ кисьтас.
Садйыс заводитчис паськыд каменнӧй воротаӧн.
Столбъяс вылын ворота дорас куйлісны левъяс, тыдалӧ, зэв нин пӧрысьӧсь: налӧн букыш нырвомъяс вылысь гылалӧма известкаыс да тыдалӧны вӧлі посни гӧрд кирпич торъяс.
Садйыс вуджис паркӧ, яблоняяс саяс вӧліны дубъяс, коз пуяс, кыдзьяс; паркыс помассис кустъясӧн тырӧм оврагӧн, код пыдӧсті сёльгис тыдавтӧм ичӧтик шор.
Барскӧй керкаӧ, «палацоӧ», кӧть сэні и некод эз ов, Гришаӧс эз лэдзлывлыны.
И сійӧ мунліс — ӧтнас — паркӧ, водліс овраг кыр йылӧ, кывзіс шорлысь сёльгӧмсӧ, иволгалысь шутьлялӧмсӧ, сизьлысь делӧвитӧя тотшкӧдчӧмсӧ.
Паркын туруныс, коді быдмӧма гож сайӧ, шондітӧг, вӧльнӧй тӧвтӧг, вӧлі кельыдвеж да шӧвк кодь небыд.
Овраг пӧкат пӧлӧн быдмисны козъяс.
И сыысь, мый налӧн улысса да вылысса радъясыс топыда сывъясьӧмаӧсь лапъяснас, ӧти орлытӧм стенаӧ йитчӧмӧн, кажитчис, мый тайӧ пу-великанъяс: вужъясыс налӧн — овраг пыдӧсас, а туганъясыс кыпӧдчӧны дзик небесаӧдз.
Куйлыны эськӧ да куйлыны небыд турун вылын, ветлӧдлыны эськӧ да ветлӧдлыны веж турун вывті, вӧръясті!..
Абу сідз, кымынкӧ лун мысти нин Гришалы лои гажтӧм.
Ефимка — сылы абу компания.
Кудриа юрсиа, мича, сьӧд синъяса, сійӧ вежалігтыр колльӧдліс Гришаӧс синъяснас, кор сійӧ прӧйдитліс сы дінті.
Ӧтчыд сійӧ смелмӧдчис видлыны чуньнас Гриша тасмалысь ыргӧн пражасӧ.
Гриша мунлывліс сы дінті, Ефимкалы мунігмозыс покровительственнӧя шуліс: «Кыдзи делӧясыд, орёл?» — да вунӧдліс сы йылысь.
Кыдзкӧ ӧтчыд Гриша кывліс Ефимкалысь бабыскӧд сёрнитӧм:
— Бабӧ, а ме батьӧлӧн коді?
— Тэ батьыдлӧн сӧкӧлпи.
— А мамӧлӧн?
— Гора кӧлӧкӧльчик.
— А тэнад, бабӧ?
— Ок тэ, менам оз тусьӧй!
— А Гришалӧн?
— Гришалӧн тэ степнӧй орёлпи.
Ефимкалӧн гырысь синъясыс лоины зэв радӧсь.
Гриша бурджыка видзӧдліс сы вылӧ да шензис: татшӧм мичаясыс Шумовъяс рӧдын, колӧ чайтны, ещӧ и эз на вӧвлыны.
Но Гриша арлыда йӧз оз интересуйтчыны ичӧтик челядьӧн.
Ефимкакӧд сылы нинӧм вӧлі вӧчны.
И сійӧ бара мунліс, шӧйтіс садйӧд нинӧм вӧчтӧг, гажтӧмчис.
Лунъясыс — мича, шондіа лунъяс — кыссисны тӧлктӧг, терпитны позьтӧма ньӧжйӧ.
Со мый вӧсна, ӧтчыд овраг пыдӧсысь челядьлысь гӧлӧсъяс кылӧм бӧрын, сійӧ ӧдйӧ лэччис гӧра пӧлӧныс улӧ.
Сиктса куим детинка, — кӧмтӧмӧсь, ыджыд тушааӧсь, абу нин посни арлыдаӧсь — сёрнитігтырйи зіля лэпталісны шор пыдӧссьыс ваӧн шыльӧдӧм посни изъяс да тэчисны чукӧрӧ.
Мыйкӧ найӧ думыштӧмаӧсь: тыдалӧ, пруд стрӧитны решитӧмаӧсь.
— Мый ті тані вӧчанныд?
— горӧдіс Гриша.
Сійӧс аддзӧм бӧрын найӧ уськӧдісны изъяссӧ, лэдзисны кияссӧ.
Юалӧм вылӧ на пиысь некод эз вочавидз.
— Рочнас онӧ гӧгӧрвоӧй али мый?
— И Гриша вопроссӧ мӧдысь шуис латышскӧй кыв вылын.
Детинкаяс видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс да полігтырйи кутісны нюмъявны.
— Но, мый чӧв оланныд?
— Гриша воськовтіс налань матӧджык: — Кывъястӧ ньылыштінныд али мый?
Детинкаяс сулалісны кыв ни джын шутӧг да ӧта-мӧдныслы тувкышталісны гырддзаяснас.
Сэсся друг уськӧдчисны пышйыны.
Овраг мӧдарладорас уліас быдмис бузина — сійӧ кутіс трачкакывны детинкаяслӧн гырддзаяс да кӧмтӧм кокъяс улын.
Сэсся гӧгӧр лои чӧв-лӧнь: тыдалӧ, детинкаяс кайисны нин козъя вӧрӧ.
Гриша чеччыштіс шор вомӧн, видліс, тыдалӧ, ваысь неважӧн на лэптӧм изъяссӧ: найӧ вӧліны ваӧсь на, гантайтчӧмаӧсь кузь веж водоросльясӧн; кыліс нюйт дук.
Сылы лои ещӧ гажтӧмджык.
Не стрӧитны жӧ ӧтнаслы прудсӧ.
И гортӧ мунны эз вӧв окота.
Гриша кутіс кайны овраглӧн крут пӧкатӧд — сылань, кытчӧ пышйисны детинкаяс.
Тшӧкыд коз пу вӧрыс эз кӧсйы лэдзны сійӧс кайны вывлань.
Гриша копыртчывліс упрямӧй лапъяс улӧ, мыджсьывліс пельпомнас сира кырсьясӧ, кыссис водзӧ.
Но зато, кор сійӧ кайис дзик кыр йылас, кутшӧм простор воссис сы водзын!
Веж сю гыаліс атласнӧй гыясӧн мелі тӧвруысь.
Кудриа коръяснас сьӧдвидзисны ылӧ нюжалысь клевер муяс.
И дзик матын муртса кывмӧн зильӧдчис аслас розъяснас веж зӧр.
А туй кузяыс, коді чукльӧдлігтыр муніс тайӧ простор вывтіыс, тӧвзисны, буссӧ кыпӧдіг, детинкаяс, кодъяс пышйисны Гришаысь.
Найӧ котӧртісны бӧрвыланыс видзӧдлывлігтырйи да, коз пу вӧр дорысь Гришаӧс аддзӧм бӧрын, ещӧ содтісны ӧдсӧ.
Со кодъяслы свет вылын лӧсьыд овны!
Дзик на неважӧн Гриша вӧлі на кодь жӧ.
Кор сійӧ воис гортас, мамыс сюся видзӧдліс сы вылӧ да кӧритӧмӧн шуис:
— Тайӧ нӧ коді тэнӧ новлӧдліс?
Пельпомтӧ ставнас сирӧсьтӧмыд.
Гриша видзӧдліс аслас пельпом вылӧ: ичӧтик чут, мынас.
Но ӧбед бӧрын мамыс скӧра прикажитіс:
— Кавалер, форматӧ пӧрччы.
И сетіс сылы ситеч дӧрӧм да дӧмӧм пидзӧса важ гач.
Э, да Гришалы сӧмын тайӧ и колӧ!
Сійӧ окотапырысь пасьталіс тӧдса нин сиктса паськӧм да кӧмтӧг, кокньыд — быттьӧ кык пуд кокняммис, — петіс «палац»-пывсянысь вӧля вылӧ.
Пывсян сайын кер вылын пукалісны батьыс да Винца — ӧбедайтӧмаӧсь, а ӧні шойччӧны.
— Батьӧ, меным гажтӧм, — норасьыштіс Гриша: — некӧн йӧзыс абуӧсь.
Кутшӧм тайӧ сэтшӧм места?
Весиг асьныс Шадурскийяс татчӧ оз кӧсйыны воны, керкаыс сулалӧ тыртӧм.
— Разжалуйтісны тэнӧ?
— шпыннялігтыр юаліс батьыс.
— Форматӧ пӧрччыны эз вӧв жаль?
— Эз, абу жаль.
— Шадурскийяс татчӧ оз локны, — шуис Винца: — найӧ важнӧйӧсь.
Ӧні олӧны шоныд ваа местаын.
— Тизенгаузен ӧмӧй эз вӧв важнӧй?
А сійӧ век жӧ оліс аслас имениеын.
— Да, Шадурский важнӧйджык сы дорысь.
Мый сулалӧ сы водзын Тизенгаузен?
Тьпу!
А Шадурский, сійӧ… кыдзи эсійӧ... его величестволӧн штанмейстер!
Сійӧ асывъясын царӧс гачӧдӧ — со кутшӧм чин.
Медся важнӧй!
— Тэ сералан!
— Мыйла серала?
Та вылын серавны оз позь.
Кутшӧм лӧсьыд вӧлі восьлавны эжа вывті кӧмтӧм кокъясӧн, кодъясӧс тӧвбыд топӧдісны дзескыд ботинкиясыс!
Гриша асьсӧ чувствуйтіс лэбач кодь кокньыдӧн.
Ӧвтыштан кияснад паськыдджыка да пелькджыка — и лэбзян...
Сійӧ котӧртіс, му бердас кокбӧрляяснас инмӧдчывтӧг, туй кузя, сэсся пӧрӧм ӧграда дорті, кульсьӧм пӧрысь ловъяс дорті, и бара воссис сы водзын муяслӧн веж эрдыс.
Сӧмын тайӧ му эрдыслӧн ӧти помын тыдалісны гажтӧма чурвидзысь кутшӧмкӧ мыръяс, и петшӧр да йӧн улиса быдмисны на пӧвстын.
Гриша кежис мӧдарладорӧ, сы водзын ӧні вӧліны уна туйяс, бӧрйы кӧть кутшӧмӧс.
Минута мысти сійӧ воис вӧла туй вылӧ; сійӧ вӧлі вевттьысьӧма бархатнӧйкодь пӧсь бусӧн.
Сійӧс кокъяснас гудралігтырйи Гриша мӧдӧдчис водзӧ.
И друг аддзис ӧнтайя детинкаяссӧ.
Найӧ, тыдалӧ, асланыс пышйылӧм мысти бӧр локтӧны.
Медым найӧс бара не повзьӧдны, Гриша сувтіс да кок чуньнас кутіс гудйыны туй вывсьыс буссӧ, быттьӧ мыйкӧ корсис.
Но детинкаяс эз и думайтны пышйыны.
Кор найӧ воисны Гриша весьтӧдз, на пиысь ӧти ыджыд морт моз серьёзнӧя шуис:
— Здорово.
— Здорово, — вочавидзис Гриша.
— Мыйла нӧ ті меысь пышйинныд?
Детинкаяс ставныс ӧтпырйӧ серӧктісны.
И ӧти — цыган кодь сьӧд, кодлӧн синъеджыдыс вӧлі лӧз, — шуис:
— Ми чайтім, тэ барин.
— Но, и мый нӧ?
— Ми баринъяскӧд огӧ другасьӧй.
— Коді баринкӧд сёрнитыштас, сылы видзӧдан да, и сюрыштас, — шуис мӧд детинка, кодлӧн юрсиыс шонді водзас вушйӧмысла вӧлі еджыд.
Сійӧ, буракӧ, тайӧ кывъяссӧ кывлӧма ыджыдъяслысь.
— Лӧсьыда шуӧма, — ошкис сійӧс Гриша.
— Сылӧн дедыс мойдчысь.
Сійӧ дед рӧдас мунӧма, — содтыштіс цыган кодь детинка.
— Кыдзи тэнӧ шуӧны?
— юаліс Гриша.
— Елизар Козлов.
А ӧні ме тӧда тэнӧ, кыдзи шуӧны: Шумов Григорий.
Тэ Иван Ивановичлӧн пи.
— Мыйӧн тэ тӧдан?
— Да ми важӧн нин кывлім, мый Иван Иванович ордӧ карысь воас детинка, велӧдчысь.
Но, ми чайтлім — ичӧтик.
А кыдзи ӧнтай аддзим тэнӧ оврагысь, первойсӧ эгӧ гӧгӧрвоӧй: коді татшӧмыс?
Зэв нин тэ ыджыд тушанад.
— А кытысьӧсь ті асьныд?
Мыйла менсьым батьӧс тӧданныд?
— Да матігӧгӧрысь ми быдӧнӧс тӧдам, — нюммуніс Елизар.
— А асьным ми сиктысьӧсь, Аудриӧн шусьӧ.
— Сиктас жӧ рочьяс олӧны?
Мыйла нӧ тадзи шусьӧ?
— Орччӧн оламӧй: сиктджынъяс латышъяс, мӧд джынъяс — рочьяс.
А нимыс татшӧм сы вӧсна, мый тайӧ крайыс ставнас — латышскӧй.
Гриша кутіс шензьыны: мый роч сиктъяс олісны латышскӧйяскӧд орччӧн, тайӧс сійӧ тӧдіс, но медым ӧти сиктын олісны орччӧн и рочьяс и латышъяс, татшӧмтор йылысь Гриша кыліс первойысь.
— Волы аски миянӧ!
— друг шуис Елизар.
— Аски миян толока.
27
... Толока?
Со мый сійӧ толокаыс.
Майын (частӧджык — май тӧлысь помын) сиктыс ӧти лунӧ петкӧдӧ во гӧгӧр чӧжсьӧм став куйӧдсӧ муяс вылӧ, кодъяс шойччисны коськӧм улын.
Вӧвъяс эз вӧвны быд овмӧсын, а Аудриын найӧ и вообщӧ вӧліны лыда мортлӧн.
И вот, обычай серти, Аудрисаяс уджавлісны вонас ӧтчыд артельӧн, ӧтув: коді сетліс вӧвсӧ, коді телегасӧ да уджалысьӧс, коді сӧмын уджалысьясӧс — тайӧ найӧ, кодъяслӧн вӧвъясыс эз вӧвны.
Толока кежлӧ кӧзяйкаяс лӧсьӧдчывлісны водзвыв.
Ӧти овмӧсын пулісны сур, мӧдын ӧбед гӧтӧвитісны, коймӧдын блинъяс пӧжалісны.
И артельнӧй уджыс — толока — лои праздникӧн: гажа том йӧз да детинкаяс скачӧн, сьылігтырйи вӧтлісны картаяс дорӧ тыртӧм телегаа вӧвъясӧс — став дворас ӧчередьӧн.
Тыра телегаясӧн сідзжӧ эз восьлӧн мунлыны, а рӧдтӧмӧн; уна рӧма лентаясӧн мичмӧдӧм вӧвъясыс быттьӧ заразитчывлісны ямщикъясыслӧн удаллуннас.
Вӧвъяслӧн кӧзяинъясыс, дерт, татшӧм удаллун вылас видзӧдісны тревожитчӧмӧн, но нинӧм он вӧч: обычай.
Латышскӧй да роч сёрни кылісны сорті-кості; мукӧддырйиыс тыртӧм телегаын сулалігтыр, муяс вывсянь кутчысьӧмӧн скачитісны бритчӧм латыш да ыджыд тошка старовер, кодъяс кыкнанныс нин гажмыштӧмаӧсь ёна тагъялӧм гортса курыд сурысь.
Гриша воис Аудриӧ ещӧ асъя ыркыд дырйи на, а сылӧн выль тӧдсаыс, Елизар, телегаӧн гӧнитіс нин сикт кузя да пелька ӧвтчис уна рӧма вурунысь кыӧм праздничнӧй вӧжжиӧн.
Сійӧ аддзис Гришаӧс, скачӧн мунігӧн горӧдіс:
— Пуксьы!
И нарошнӧ кучкис вӧлыслы, медым лэбовтны Гриша дорті, — сійӧ всё равно оз вевъяв чеччыштны телегаӧ.
А сы бӧрын нин Елизар сувтӧдас вӧвсӧ, медым пуксьӧдны Гришаӧс.
Но Гриша Шумов быдмис сиктын — мунігӧн пуксьыны сійӧ эз и думыштлы: тадзтӧ и кӧлеса улӧ сюран.
Сійӧ минута чӧж мыйвынсьыс котӧртіс телегакӧд орччӧн, а сэсся, рӧдтысь вӧвсӧ суӧдам бӧрын, пелька чеччыштіс телега водзладорас, сувтіс Елизаркӧд орччӧн.
Вӧвлы бурысяс вӧлі кыӧмаӧсь гӧрд да турунвиж лентаяс; тӧлыс шумитіс пельясас.
Но, ставыс вӧлі кыдзи свадьба вылын!
Сӧмын ыджыд крестьянскӧй телега — ставнас вӧлі лякӧссьӧма мӧс куйӧдӧн.
Да мый таысь лёкыс!
Рытнас лоӧ выльнога гажӧдчӧм: ставныс кутасны ӧта-мӧдсӧ ваӧн киськавны.
Мыссьыштасны.
Нывъяс водзвыв заптісны юкмӧсъяс дорӧ ведраяс.
Век артмывліс сідзи, мый нывъяс пелькджыка кисьтавлісны васӧ удж помалысь зонъяс вылӧ.
Да сідзи и пӧлагайтчис: зонъяс няйтӧссисны, налысь дӧрӧмъяссӧ всё равно колӧ пеславны — ваыс тайӧ делӧлы сӧмын отсалас; а нывъяс уджалісны гортъясас, гӧститӧдісны муяс вылысь воысьясӧс сур стӧканӧн, пирӧгӧн, рокӧн, а тайӧ лунӧ пасьтасьлісны мичаа, — не киськавны жӧ выль ковтасӧ ваӧн ведра помысь!
Оз позь сӧвестьтӧ воштыны.
И зонъяс вӧчисны сідзи, мый эз веськавны, васӧ койышталісны бокӧ, а мукӧддырйи — серам ради — веськыда ас выланыс кисьтлісны: все равно пӧ кӧтасьӧма нин.
Пуяс улын сулалісны сӧстӧм пызандӧраясӧн вевттьӧм пызанъяс, кӧні вӧліны сур, сьӧд нянь шӧрӧмъяс, шомйӧв.
Тайӧ лунӧ гӧститӧданторъясыс тырмылісны быдӧнлы.
Рыт кежлӧ сиктысь став куйӧдсӧ лои петкӧдӧма.
Шензигтырйи баксысь мӧсъяс пырисны чистӧй да тыртӧм картаясӧ.
Улича кузя Гриша котраліс нин ставнас кӧтасьӧма, вӧтлысис сійӧс ӧбидитысь Елизар бӧрся; Елизар мудеритліс сідзи, мый, пелька бокӧ чеччыштігмоз, ещӧ удитіс кисьтны сы вылӧ васӧ юр вывсяньыс да кок улӧдзыс.
Найӧ кыкнанныс весиг сур юыштны вевъялісны.
Гриша юыштіс кружкаысь ичӧтика: абу чӧскыд — полынь кодь курыд.
— Тайӧ тагсьыс, — объяснитіс сылы Елизар.
Сиктлӧн латышъясладорыс ставнас вӧлі — керкасянь керкаӧдз — мичмӧдӧма зэв кузь майӧгъясӧн, кодъяс гӧгӧр гартчӧма таг.
Тагйыс сідзи паськалӧма, мый тайӧ майӧгъясыс ылісяньыс кажитчисны веж колоннаясӧн.
Тагйыс вӧлі гартчӧма и керка дінас бадь пуысь вӧчӧм ӧградаясӧ.
Рочьясладорын сиктпомса плетеньясыс сулалісны кушӧсь: староверъяс сурсӧ эз пулыны.
Небесаын дзирдалісны нин кодзувъяс, кор Гриша котӧрӧн, медым не кынмыны ва паськӧмнас, воис граф Шадурскийяслӧн усадьба дорӧ.
А муннысӧ сиктысь эз вӧв окота: бӧрвылас юргисны став Аудри сикт пасьтала хорӧвӧй сьыланкывъяс.
Гортас сы вылӧ, няйтӧссьӧм, ва паськӧма вылӧ, некод эз кут видчыны.
Ставныслы жӧ вӧлі гӧгӧрвоана, и мамыслы тшӧтш: обычай!
Обычай колӧ исполняйтны.
А ситеч дӧрӧм да гачсӧ абу сьӧкыд и пеславны.
— Батьӧ, а мыйла мукӧдлаас татшӧм обычайыс абу?
— Кӧнсюрӧясын эм.
— «Затишьеын» эз вӧв.
Суитчис Винца:
— И Шадурскийяс усадьбаын абу.
— Мыйла?
Толока вылын гажа...
— «Мыйла!»
Сы вӧсна мый Шадурскийяслӧн гидняас вӧвъясыс тырмымӧн.
— Но, и мый нӧ?
Тайӧ вӧвъяснас — да пырысь-пыр эськӧ муяс вылӧ!
Сьылігтырйи!
— Со пыр жӧ и тыдалӧ, мый училищеын тэныд унджыксӧ кодзувъяс йылысь тӧлкуйтӧмаӧсь.
Да ещӧ эсійӧ йылысь...
арифметика йылысь.
А му йылысь этшаджык.
Му вылын сідзи: кӧні беднякъяс унаӧн, кодъяслӧн вӧвъясыс абуӧсь, сэні толокатӧг оз позь.
Сэні колӧ...
кыдзи сійӧ...
— Ӧтвылысь, артельӧн, — вочавидзис Иван Шумов.
— Но вот: непременнӧ артельӧн.
— А мыйла сідзкӧ и мӧд удж оз позь вӧчны артельӧн?
Гажаджык эськӧ вӧлі.
Винца друг кутіс серавны, кызны.
Сэсся чышкис синваӧн тырӧм синъяссӧ:
— Э, <lav>полайдны</lav>!
Тэ, зонмӧ, пыдӧдз пыран!
Шумтӧг матыстчысь мамыс кывзыштіс сёрнисӧ да ньӧжйӧник шуис
(ӧні сійӧ Гриша вылӧ горзіс шоча — гордитчис реалист пинас):
— Но кыдз тэ он гӧгӧрво!
Шуам кӧ, му кӧдзны либӧ сю вундыны — кыдзи сэки артельнас кутан уджавны?
Сэні быдӧнлӧн аслас мутор, сійӧ сы вылын и мырсьӧ.
Кутшӧм нӧ сэні вермас лоны артельӧн уджалӧм?
Быдӧн ас вӧснаыс.
Та вылын муыс сулалӧ.
— Но, талунъя моз кӧ вот — толока?
— Тайӧ нин нужда вӧсна быть, тэныд Винца висьтавліс нин.
Абу быдӧнлӧн вӧлыс.
Сідзкӧ, ӧти кӧзяинъяс сетӧны вӧвъяссӧ, мӧдъяс — уджалысьясӧс.
Тайӧ нужда вӧсна.
— Лыддьылі ме ӧти книгаысь...
— шуис Иван Шумов,
— помнитан, мам, Пётр Васильевич Сметков меным колис...
лыдди ме сэтысь, быттьӧ мыйтакӧ кад кольӧм бӧрын и крестьяналӧн став уджас...
— Лыддин тэ!
— вомаліс мамыс да гӧгӧр видзӧдліс.
— Видзӧд, мед лишнӧй он лыддьы.
Веськалан сэтчӧ, кытысь миян ордӧ Винца воис.
— А Винца меным эз ло лёкджыкӧн сы понда, мый тюрьмаын вӧлі.
Мӧдарӧ...
— Тэныдсӧ сійӧ абу лёкджык!
Меным сідзжӧ, гашкӧ, абу лёкджык.
А вот аслыс Винцалы, колӧ чайтны, сэні лёк вӧлі.
— Меным вӧлі лёк, — эскӧдіс Винца, — но ме ог жалит.
Ме сэні прӧйдиті...
кыдзи сійӧ шусьӧ...
наукаяслысь курс.
— Мый нӧ тэ тӧдмалін?
— Ме тӧдмалі, мый ми вок крестьянин должен муніны рабочӧйяс бӧрся.
Кыдзи командир бӧрся салдат.
Со кыдзи!
А рабочӧйяс сідзжӧ тӧдӧны, код бӧрся налы колӧ мунны.
Гашкӧ, сэтшӧмъяс бӧрся, кыдзи непременнӧ сійӧ, коді гижӧма книгасӧ, сійӧс, коді вӧлӧма Иван Иваныч ордын.
Меным нин книгаяс не лыддьыны...
Но и книгаястӧг меным мыйсюрӧ кольӧм восянь кутіс тыдавны бурджыка...
— Мунам, Гриша, — решительнӧя шуис мамыс да кутіс писӧ киӧдыс, — мунам, миянлы кад узьны.
А найӧ кыкӧн мед ещӧ кывъяснаныс изыштасны, мудзасны — сідзжӧ мунасны узьны.
Гриша муніс неокотапырысь — мыйкӧ вӧлі колӧ помӧдз думайтыштны, юавны, кутшӧм книга йылысь висьтавліс батьыс, — но не кывзысьны мамыслысь сійӧ эз лысьт.
Мыйӧн сӧмын Гриша пырис пывсянас, синъясыс пырысь-пыр жӧ кутісны куньсьыны.
Сійӧ муртса удитіс вежны дӧрӧмсӧ, водны са дука, сьӧд стен дорын сутшкасьысь турун вольпась вылӧ — унмыс пыр жӧ личкис сійӧс.
28
Но, ӧні кадыс кутіс лэбны — бӧрвылад он удит видзӧдлыны!
Этша ӧмӧй занятиеясыс дас ӧти арӧса мортлӧн, сылӧн кӧ быд делӧын эмӧсь надежнӧй ёртъяс!
Гриша Елизаркӧд да мукӧд детинкаяскӧд вӧчисны асьныс вугыръяс, ветлісны ылӧ Росица ю дорӧ кыйны чери, — босьтлісны нянь шӧрӧмъяс да пукалісны сэні лунтыръясӧн; помисны оврагысь шорсӧ, вӧчисны пруд, ваыс шорас содіс пидзӧсӧдз: вартчыны оз позь, а купайтчыны позьӧ.
Ветлывлісны ӧти местаӧ, коді вӧлі гуранын Шадурскийяслӧн усадьбасянь матын: видзӧдлан вылісянь — кымынкӧ важмӧм нин, сьӧдасьӧм пу керка вевтъяс.
Олісны сэні гӧль еврейяс.
Мый помысь найӧ олісны, некод та йылысь эз тӧд, весиг Елизар Козлов, коді висьтавліс, мый тӧдӧ став олысьяссӧ сё верст гӧгӧрысь.
Татчӧс олысьяс йылысь сійӧ тӧдіс ӧтитор: найӧс регыд мысти вӧтласны.
— Кытчӧ вӧтласны?
— Кытчӧ?
Кӧть кытчӧ.
Кор дзик имение дінас вӧлі дубӧвӧй рас — аддзан, мыръясыс кольӧмаӧсь, — сэки палацо ӧшиньяссянь местечкоыс оз вӧлі тыдав.
А сэсся дубъяссӧ пилиталісны — графлы зэв ёна деньга ковмис, сійӧ и тшӧктіс пуяссӧ керавны да кыскавны.
Талун пуяссӧ кералісны да кыскалісны, а аскинас видзӧдӧ пан Шадурский — сы ӧшиньяссянь веськыда тыдалӧны — керкаяс абу керкаяс, картаяс абу картаяс.
«Тайӧ мый татшӧмыс?» — «Тайӧ местечко, ваше сиятельство, тіян му вылӧ стрӧитӧмаӧсь».
— «Менам му вылӧ?
Мӧдлаӧ вештыны!
Олысьяссӧ вӧтлыны!
Кызь нёль час чӧжӧн!» И сідз водзӧ, татшӧм ногӧн жӧ.
— А мый водзӧсӧ?
— А водзӧсӧ мый жӧ...
граф со нин нёльӧд во оз волы тайӧ имениеас и еврейяс йылысь, тыдалӧ, вунӧдӧма.
Сылӧн и натӧг делӧясыс уна.
— Сійӧ штанмейстер, — тӧдвылас уси Гришалы.
— Кыдзи!
— Штанмейстер.
Царлысь гачсӧ пӧрччӧдӧ.
— Вот сійӧ воас имениеас, местечкоса олысьяссӧ ставнысӧ вӧтлас.
— Кытчӧ нӧ найӧ мунасны?
— Ог тӧд.
Ме кывлі, налы пӧ муннысӧ некытчӧ.
А Шадурскийлы кутшӧм делӧ?
Тайӧ кадсяньыс Гриша кутіс внимательнӧйджыка видзӧдлывлыны кудритчӧм юрсиа, блед чужӧма, ыджыд синъяса челядь вылӧ, кодъяс ортсысяньыс вӧліны немповтӧм Исааклӧн внукъяс кодьӧсь.
Мый нӧ накӧд лоӧ, ичӧтик челядьыскӧд?
А Елизар корис нин сійӧс выль делӧяс вылӧ: мастеритны кыйсьӧм вылӧ самострел, мунны ыліса ягӧ оз вотны...
Да этша ӧмӧй свет вылын делӧясыд!
Августын удайтчис бура уджалыштны сю идралігӧн.
Лунъясыс вӧліны жарӧсь, няньыс кутіс киссьыны — йӧзыс муяс вылын уджалісны кыасянь кыаӧдз.
И сиктса челядь, найӧ, кодъяс ыджыдджыкӧсь, а накӧд и Григорий Шумов, бабаяскӧд ӧтлаын йиавлісны кольтаяс, кыскалісны найӧс гумла вылӧ, а гумла вылын весиг босьтлывлісны вартанъяс — вартны, но мужикъяс вартанъяссӧ эз сетны: делӧыс серьёзнӧй, абу челядьлы.
Сэсся ребята ветлӧдлісны бусӧссьӧмаӧсь, шыръяс кодь рудӧсь.
Арланьыс Гриша велаліс Елизар дорӧ сідзи, мый сытӧг ни ӧти лун коллявны эз вермы.
Ӧтчыд сійӧ дӧверитчис аслас выль друглы — висьталіс, кыдзи коркӧ сійӧ ветліс корсьны Кӧрт шор.
Ставыс тайӧ, дерт, мойдъяс...
ӧнісӧ сійӧ и ачыс гӧгӧрвоӧ, мый тайӧ мойдъяс.
Век жӧ быдмыштіс ичӧтика тайӧ кадсяньыс.
— Кутшӧм нӧ мойдъяс?
— серьёзнӧя шуис Елизар Козлов.
— Некутшӧм мойдъяс тані абуӧсь.
Ме ачым аддзылі Кӧрт шорсӧ.
Сійӧ Ыліса яг сайын визувтӧ.
— И сэтысь васӧ юлін?
— Кыдзи нӧ, юлі.
Ваыс — у-у, кӧдзыд!
Пиньястӧ ёнтӧ!
И кӧрт дук кылӧ.
Ставсӧ тайӧс Елизар ассяньыс лӧсьӧдіс.
Гриша эскытӧг видзӧдыштіс бокланьӧ да ачыс чувствуйтіс, кыдзи сылӧн чужӧмыс лои «пӧла», недӧверчивӧй, а сыкӧд вӧчны нинӧм эз вермы.
Сійӧ шуис:
— Но, сідзкӧ, ветлам ӧтлаын тайӧ Кӧрт шор дорас.
Ӧти лунӧн воам сэтчӧдз?
— «Ӧти лунӧн воам сэтчӧдз?» — нерыштіс сійӧс Елизар, коді дӧгадайтчис, мый Гриша сылы оз эскы, да ӧбидитчис.
— Тэ чайтан — пӧръяла?
Да сэтысь, тайӧ шорсьыс, Шадурскийлӧн тьӧщалы васӧ бӧчкаясӧн кыскавлісны, — тайӧ ещӧ кор на графъясыс тані овлісны.
Сійӧ, тьӧщаыссӧ, вӧлі кос, слабиник, ветлӧдліс беддьӧн.
Сійӧс Кӧрт шорса ванас гожӧмбыд лечитісны, медым кадысь водз кыз му улӧ эз вод.
А тэ: «Ӧти лунӧн воам сэтчӧдз?»
— Но, а век жӧ: дыр-ӧ сэтчӧдз мунны?
— Асывнас кӧ муртса югдігӧн чеччам, луншӧр бӧрын лоам сэні.
— Мунам?
— Мунам.
— Кор?
— А кор — вот тайӧс нин ог висьтав.
— <ns>Сі-ідз</ns>, — нюжӧдіс Гриша.
— Мый «сідз»?
Тэ вӧльнӧй лэбач, гӧняйтӧд свет пасьталаыс — кӧсъян кӧзаӧс, кӧсъян юрсигусьӧс.
А меным батьӧ тшӧктӧ гортса удж вӧчны.
— А воскресеньеӧ кӧ?
— Воскресеньеӧ...
Вернӧ.
Воскресеньеӧ уджавны оз тшӧктыны.
Ладнӧ, ме гортын вӧзйыся, висьтала — тэ ордӧ гӧститны муна.
Менам батьӧй уважайтӧ Иван Иванычӧс.
— Тэ и збыльысь волы миянӧ.
Тӧдан, кӧні ми олам?
Важ пывсянын, усадьба саяс.
А сэсся ми мунам быттьӧ гуляйтны...
Ыліса ягӧ.
Вай китӧ.
— Вай!
Елизар и збыльысь кучкис Гришалы кипыдӧсас — и доймытӧдз.
Детинкаыс вӧлі ён.
Гашкӧ, и збыльысь оз пӧръясь — Кӧрт шорысь юліс васӧ.
— Ме тэнӧ шорас юр вывтіыд дзумгыла — кутан веритны, кор тэныд дзик збыльтор йылысь висьталӧны.
Ме пӧръясьны ог куж, тӧд сійӧс, — шуис Елизар.
... И вот август тӧлысся водз асылӧ приятельяс мӧдӧдчисны туйӧ.
Воздухыс вӧлі лӧнь, но кӧдзыдкодь нин.
Кӧнсюрӧ пуяс вылын коръясыс кутӧмаӧсь вижӧдны.
Дыр мунісны вӧла туйӧд, кӧмтӧм кокъяснас буса колеясӧ гӧригтырйи.
Луншӧр кад кежлӧ бусыс лои пӧсьджык; шондіыс ёна пӧжис мунысьяслысь пельпомъяссӧ.
— Тэ шуин — луншӧр бӧрын воам.
— Да со сійӧ, Ыліса ягыс.
Горизонт дорын тыдаліс лӧз визь.
Весиг ылісянь сы вылӧ вӧлі лӧсьыд видзӧднысӧ татшӧм жар дырйи.
Тайӧ визьланьыс пӧсялӧм му кузя мунісны час кык.
Вот тэныд и луншӧр кад!
Елизар объяснитіс: луншӧр кад бӧрын — тайӧ кор луншӧр кадыс прӧйдитӧ нин, а мыйта сы бӧрын кадыс ещӧ кольӧ, тайӧс тӧдмалӧны шонді серти, кодлы кыдзи кажитчас.
— А часі серти кӧ лыддьыны?
— Миян часіыс некор на эз вӧвлы.
Ме часісӧ сӧмын ӧтчыд на и аддзылі, да и то ылісянь: Лещов прасоллысь.
— Лещовлысь?
Сійӧ и тані вӧвлі?
— Июньын вӧлі.
А тэ сійӧс тӧдан?
— Тӧда.
И сылысь писӧ тӧда.
Детинка — плут!
— Сійӧ миянӧ воліс шабділа.
Мужикъяслы висьтавліс: Государственнӧй думасӧ пӧ бара распуститӧмаӧсь, квайтымын вит мортӧс Сибирӧ ыстӧмаӧсь.
Тӧдан Государственнӧй думасӧ?
Но, сійӧ, коді государь дорын думайтӧ.
А государыс скӧрмӧма: оз сідзи, кыдзи колӧ, думайт да.
Лещов висьталіс, мый сійӧ квайтымын вит мортыс вӧлӧмаӧсь бунт вӧчысьяс.
... Яг найӧс встретитіс Гришалы тӧдса нин величавӧй шумӧн.
Тӧлыс эз вӧв, а кузь пожӧм пуяслӧн туганъясыс век жӧ вӧрисны муртса тӧдчымӧн, — сэтшӧм нюдзӧсь вӧліны стволъясыс, кодъяс ньӧвъяс моз кыпӧдчисны вывлань.
Тайӧ вӧрӧмсьыс, буракӧ, и артмыліс туганъяслӧн веж океанын вичкоса чӧв-лӧнь дорысь ёна торжественнӧйджык рӧвнӧй шумыс.
И местаыс Гришалы кажитчис важысянь нин тӧдсаӧн: да ӧд татшӧм жӧ ягті кольӧм воӧ найӧ мунісны Янкӧд да Евлампийкӧд!
Абу сідз, сійӧ ягыс регыд помассис югыд эрдӧн.
А тані сійӧ вӧлі помтӧм...
Туйыс лои сьӧкыд: кӧмтӧм кокъяс шегъясӧдзыс вӧйласисны телега кӧлесаясӧн чирсӧм, джуджыд лыа пиӧ.
Дерт, кадыс кӧ эськӧ запасын вӧлі уна, татшӧм туй кузя восьлавны вӧлі эськӧ зэв лӧсьыд: быттьӧ тэнӧ кодкӧ оз лэдз заветнӧй местаӧ, а тэ тышкасян тыдавтӧм противниккӧд да чорыда эскан аслад вынъяслы — писькӧдча!
Мед ставыс юкалӧ мудзӧм вӧсна, — а всё равно писькӧдча!
И Гриша заводитіс нин пыдӧджык тувччавны шавъялысь лыа пиӧ, нарошнӧ, — выныс тырмас!
Но Елизарлы эз вӧв тешитчӧмӧдз: «луншӧр кад» явӧ пӧръяліс сійӧс — шондіыс вӧлі нёровтчӧма мӧдарӧ нин...
А яг ыджыд.
И сійӧ шуис кӧритӧмӧн:
— Ичӧтик на!
Тэныд эськӧ век чачаяс!
Да, регыд мысти эз ло чачаясӧдз.
Найӧ мунісны и мунісны водзӧ, сувтлытӧг, тшыгӧсь, а нянь тыра нопторъясыс налӧн ӧшалісны пельпомъяс саяс.
Но эз шойччӧмӧдз, эз сёйӧмӧдз вӧв делӧыс: тыдалӧ, мый найӧ войӧдз гортас оз воны.
Медым мудзӧм кокъясыс эз вӧйласьны лыаӧ, туй боксьыс Гриша кутіс корсявны зумыдджык местаяс, зілис мунны вӧрӧд, но и сэні мешайтіс пожӧмъяс вылысь усьӧм бытшласьысь, кос лыскыс, ёсь увъяс, да и асьныс пожӧм пуясыс эз лэдзны сійӧс: частӧ туй дорын найӧ сулалісны ӧтчукӧрын, ствол бердын ствол, да сылы паныд чургӧдлісны му пытшсьыс тыдовтчӧм ассьыныс ён вужъяссӧ.
Кытшовтавны найӧс — туйыс лоӧ кыкпӧв кузьджык.
И Гриша бӧр воис Елизар дорӧ.
Сійӧ восьлаліс, некытчӧ бокӧ видзӧдтӧг, мужицкӧй воськовъясӧн: неуна лайкъялыштӧмӧн, эз ёна, но и эз гуляйтігӧнмоз, — крестьянинлы ветлӧмыд абу прогулка, а сэтшӧм жӧ удж.
Прогулкаяс вылӧ колӧ прӧст кад.
Медбӧрын на гӧгӧрын мыйкӧ вежсис.
Весиг лэбачьяслӧн сьылӧмыс лои мӧднога, гораджык.
И муртса кылысь ыркыдыс инмӧдчыліс Елизарлӧн да Гришалӧн пӧсялӧм чужӧмъясӧ.
— Но!
— мудзпырысь пыдісянь лолыштіс Елизар.
— Ӧні матын нин.
Лыаыс помассис, помассис и яг; заводитчис ичӧтик козъяса, кыдз пуяса да дуб пуяса вӧр.
Тайӧ вӧрӧдыс мунысьяс воисны том дубъяслӧн старейшинаӧдз.
Тайӧ вӧлі великан!
Кузяланогыс быттьӧ панцырнӧй пластинкаяс вылӧ торйӧдлӧм, потласьӧм кыз кырся, сійӧ сулаліс, кыдзи броня пытшкын, коді эз пов ни бушковъясысь, ни кадысь...
И багатыр-дуб подулысь детинкаяс аддзисны шор — абу, позьӧ шуны, гӧп, кодӧс вевттьӧма не то паськыд коръясӧн, не то кутшӧмкӧ сім рӧма чутъясӧн.
Гӧп помас югъяліс валӧн сӧстӧм кытш, быттьӧ сэтчӧ юкмӧс писькӧдӧмаӧсь.
Детинкаяс вунӧдісны мудз йылысь да котӧртісны матӧджык: сӧстӧм кытшын пыдӧсас воронкаӧн бергаліс лыаыс — сэтшӧм ёна, ключӧн, таті петіс ваыс.
— Эн пырысь-пыр ю, — тшӧктіс Елизар, — гырк пытшкӧстӧ прӧстудитан.
Колӧ первой шойччыштны, ыркавны.
Сійӧ шыбитіс пельпом вывсьыс нянь тыра нопторсӧ.
Гриша вӧчис сідз жӧ.
Шойччыштӧм бӧрын детинкаяс кӧмтӧм кокъяссӧ сюйисны ваӧ: но и но!
Кокъяссӧ пырысь-пыр ёнтыштіс кӧдзыдыс, йиысь на ёнджыка, — и минута чӧж он вермы терпитны.
Сэки найӧ мыськисны пӧсялӧм чужӧмъяссӧ.
Ещӧ неуна виччысьыштісны: Елизар пыр на эз сет Гришалы юны.
Медбӧрын воис кад видлыны кӧрт васӧ.
Гриша чужӧмнас ляскысис ва бердас, чургӧдіс вомдоръяссӧ, ньылыштіс.
Ваыс эз сӧмын вӧв йиа кӧдзыд — сылӧн и кӧрыс вӧлі аслыспӧлӧс, гӧгӧрвотӧм, кӧть быттьӧ и тӧдса.
А, уси тӧдвылас!
Гришалӧн вомас татшӧм кӧрыс вӧлі, кор сійӧ отсаліс Август Редальлы стрӧитны карта: сійӧ киас кутіс пӧвъяс, а кӧрт тувъясыс дасьӧсь — вомас, — тадзи век вӧчлывлісны плӧтникъяс, а сылы окота вӧлі лоны на кодьӧн...
Ваыс вӧлі кӧрт кӧра!
Гриша эз эскы аслыс, заводитіс юны соддзӧн.
Тадзисӧ эзджык доймыны кӧдзыдсьыс пиньясыс, но кыв вывсьыс кӧртлӧн кӧрыс эз вош.
Мӧдарӧ, кутіс кывны ёнджыка.
Пӧттӧдзыс юӧм бӧрын Гриша юаліс:
— Сідзкӧ, тайӧ и эм Кӧрт шорыс?
Сылы век на эз веритсьы...
— Абу шор, а кӧрт ключ.
Сійӧ и эм!
— Сідзкӧ, тайӧ ключ?
А ме висьтавлі шор йылысь.
— Буретш тайӧ и эм!
А кутшӧм нӧ ещӧ тэныд колӧ?
— горӧдіс Елизар, быттьӧ ключыс сылӧн вӧлі аслас.
— Тайӧ ключсяньыс и шор визувтӧ, сӧмын оз тыдав сійӧ.
Аддзан, ва вылас быттьӧ чутъяс вӧрӧны?
Тайӧ кӧртсьыс сімыс.
Ключыс сійӧс вӧтлӧ, а кӧні ваыс надзӧнджык визувтӧ, сэні сімыс и вӧрӧ вевдорас...
Разочаруйтчӧмӧн Гриша чӧв оліс.
— Да тэ мый?
— дзикӧдз скӧрмис Елизар.
— Бара он эскы?
Татчӧ больнича кӧсйылісны стрӧитны!
Сэсся арталісны: оз позь — кӧрт туйсянь ылын, абу выгӧднӧ.
Ӧні, шуӧны, регыд мысти пӧ кутасны васӧ кыскавны татысь бутылкаясӧн да карын вузавлыны дас кӧпейкаӧн.
Гривенник быд бутылкаысь!
Тайӧ миян донъяс серти дас кольк.
Гришаӧс татшӧм нога делӧыд дзикӧдз расстроитіс.
— Вай няньтор сёйыштам али мый, — шогпырысь шуис сійӧ.
Оз ков сылы сэтшӧм шор, кытысь васӧ кутасны вузавлыны деньга вылӧ.
Сійӧ кӧсйис корсьны свет вылысь волшебнӧй ва, сэтшӧмӧс, медым став йӧзыс лоины вынаӧсь да повтӧмӧсь.
И вот — бара эз удайтчы.
Да абу, абу таын делӧыс.
Прӧстӧ, тыдалӧ, сылӧн прӧйдитӧма нин мойдчан кадыс.
29
Карын Гришаӧс виччысис выльтор.
Сӧмын и сёрнитісны: выль директор воӧма!
Воӧма выль директор, кодлӧн овыс Саношко, и, вӧлӧмкӧ, сійӧ черносотенец.
Висьталӧны, самӧй пӧ настӧящӧй!
Неважӧн на Гриша чайтліс, мый черносотенецъяс ветлӧдлӧны гугӧдӧм полушубокъясаӧсь, юрсиыс налӧн дзугсьӧма, а банбокъяссӧ мавтӧмаӧсь саӧн, медым сэсся мӧдысь бур йӧзыс найӧс эз тӧдны.
А ӧні школьнӧй коридорысь Гриша аддзис ён мужчинаӧс, кодлӧн вӧлі ыджыд тош да чужӧмсӧ, дерт, сійӧ вӧлі мыськӧма мича еджыдӧдз.
Вот сӧмын юрыс сьылі вылас сылӧн пукаліс мыйлакӧ неуна пӧлыньтчӧмӧн; юрсӧ сійӧ ещӧ и чатӧртлывліс.
Таын Гриша мичасӧ нинӧмтор эз аддзы.
Директорскӧй мундирлӧн воротник вылын дзирдалісны эзысьӧн вурӧм кык звезда — абу, тайӧ, колӧ шуны, эз вӧвны звездаяс, а лучьястӧм ыджыд эзысь пятнояс.
Гриша тӧдіс нин, мый татшӧм пятнояссӧ новлісны действительнӧй статскӧй советникъяс, прӧстӧйджыка кӧ шуны — генералъяс, сӧмын штатскӧйяс.
Штатскӧй генерал, кодӧс колльӧдіс Стрелецкий, муніс вель ёна тэрмасигтыр да сюся видзӧдаліс ӧтарӧ-мӧдарӧ; ставныс, кодъяс вӧліны коридорын, сылы почтительнӧя копыртчылісны.
Гриша ещӧ эз на решит, мунны ылӧджык грекысь али сулавны помӧдзыс (век жӧ окота видзӧдлыны — водзладорсяньыс и мышсяньыс — штатскӧй генералӧс); правда, сэки ковмас мукӧдъяс моз копыртчывны.
А Гриша сідзи эз и велав копрасьны.
Но Саношко, сыӧдз кымынкӧ воськов вотӧдз, друг сувтіс:
— Кыдзи овыд?
Директор водзын сулаліс нёльӧд класса велӧдчысь Озол.
Гриша сійӧс тӧдіс.
Озол вӧлі зэв рам, блед, унджыкысьсӧ чӧв оліс, киас век новлӧдліс книга.
Ӧтветсӧ виччысьтӧг директор друг горӧдіс:
— Коді бать-мамыд?
Озол мыйлакӧ — гашкӧ, повзьӧмысла — эз пырысь-пыр вочавидз, но сэки Стрелецкий, водзланьӧ воськовтӧм бӧрын, ньӧжйӧник мыйкӧ шуис директорлы.
И бӧр вешйис бӧрлань.
— Висьталӧй тіян бать-мамлы, — горӧдіс директор, — медым найӧ ыстісны тіянӧс училищеӧ бур паськӧмӧн!
Сӧмын ӧні Гриша казяліс, мый Озоллӧн куртка соскас вӧлі гӧгрӧс дӧмас.
Водзті сылы и юрас эз волы, медым видзӧдны тайӧ дӧмас вылас, кодӧс вӧлі вурӧма зэв ӧкуратнӧя, но сійӧ синмад шыбитчис сӧмын сы вӧсна, мый ной дӧмасыс вӧлі курткасьыс сьӧдджык.
— Кыланныд?
Озол сідзи гӧрдӧдіс, мый сылӧн еджгов синкымъяс вылас тыдовтчисны дзирдалысь пӧсь войтъяс.
Директор минута чӧж видзӧдіс шӧйӧвошӧм Озол вылӧ, и сы синъясын муртса югнитліс мыйкӧ удовольствие сяма.
— Мый нӧ ті чӧв оланныд?
— юаліс сійӧ ичӧтджык гӧлӧсӧн нин.
— Колана кывъяс оз сюрны?
— Менам мӧдпӧлӧс паськӧм сэсся абу, — медбӧрын шуис Озол, и сылӧн гӧлӧсыс ори.
Санюшко шензьӧмӧн лэптыштліс пельпомъяссӧ, бергӧдіс найӧс Стрелецкийлань (юрсӧ сійӧ, тыдалӧ, эз вермы бергӧднысӧ):
— Бать-мамыс кӧ пиыслы оз вермыны ньӧбны паськӧм, кытысь нӧ налӧн средствоясыс сійӧс велӧдӧм вылӧ?
Да ещӧ средньӧй учебнӧй заведениеын!
Надзиратель вӧрӧдыштіс чуньяссӧ, кодъясӧс вӧлі топӧдӧма гач бердас, пыдісянь лолыштіс да нарошнӧ жугыля видзӧдліс.
— Татшӧм йӧзыслы абу ӧмӧй тырмымӧн начальнӧй образованиеыс?
А?
— Дзик правильнӧ, ваше превосходительство.
— Тешкодь йӧз!
Прӧстӧ нинӧм он гӧгӧрво!
Кутшӧмкӧ тешкодь асныралӧм: пасьтавны нинӧм, а вот, пӧжалуйста, велӧдчӧм вылӧ деньга сюрӧ.
Сійӧ сідзжӧ ӧдйӧ мӧдіс восьлавны водзӧ.
Гриша вунӧдіс копыртчывны, но тайӧс директор эз казяв: сійӧ пыр на ещӧ висьталіс Стрелецкийлы мыйкӧ скӧраланаӧс, а мӧдыс, мунігас почтительнӧя копыртчывліг, тэрмасьӧмӧн довкйӧдліс юрнас.
Сійӧ жӧ лунӧ паськаліс классысь классӧ директорлӧн выль прӧзвище: «Потап».
Но, ӧдвакӧ, тайӧ вӧлі выльӧн, — ставсьыс лӧсяланаджык, тайӧ лэбис Вильносянь, кытысянь воис Саношко.
Либӧ кодкӧ сэсянь гижис другыслы письмӧас.
Кыдз кӧть тайӧ эз вӧв, нимыс тайӧ сибдіс пырысь-пыр да крепыда.
Мыйла буретш «Потап»?
Но, та вылӧ вочавидзны некод эськӧ эз вермы.
... Первой основнӧй классын дӧска вылас тыдовтчис мелӧн гижӧм стихотворение:
<rus>Варили, варили, варили картошку,</rus>
<rus>Гадали, гадали — прислали Саношку.</rus>
<rus>Мораль этой басни моей такова:</rus>
<rus>На полном безлюдье — Потап голова</rus>!
Стихотворениесӧ вӧлі гижӧма Никаноркинлӧн почеркӧн — классас медся мича почеркӧн, но ставныс тӧдісны: стихъяссӧ лӧсьӧдіс Персиц.
Сэсся некодлы.
Персиц таысь соссис, но сійӧс выдавайтіс яндысьӧмысла гӧрдӧдыштӧмыс.
Но, колӧ шуны, регыд мысти сылӧн славаыс, сэтшӧм на ещӧ том, пырысь-пыр жӧ бӧр чусмис.
Ӧтчыд Земмель, коді кык недель чӧж нин мучитчис пинь висьӧмысь, муніс врач дорӧ и сэн, ассьыс ӧчередьсӧ приёмнӧяс виччысигӧн, кодӧс вӧлі мичмӧдӧма сідзи, кыдзи вермисны сӧмын тайӧс вӧчны карса дантистъяс (ӧмидз рӧма плюшевӧй креслӧяс да зарни рамаын красавицалӧн картина), сьӧлӧмсяньыс лыддис ичӧтик журнал, кодӧс вӧлі специальнӧ пуктӧмаӧсь пызан вылӧ висьысьясӧс гажмӧдыштӧм могысь.
Ичӧтик журналын быдсяма гижӧдъяс пӧвстын вӧлі печатайтӧмаӧсь стихъяс:
<rus>Варили, варили, варили овсянку,</rus>
<rus>Гадали, гадали — избрали Родзянку.</rus>
<rus>Мораль этой басни моей такова:</rus>
<rus>На полном безрыбье — и рак голова.</rus>
Классын сюрины образованнӧй йӧз, кодъяс бать-мамъяссяньыс кывлӧмаӧсь, мый сэтшӧмыс Государственнӧй дума.
Сы йылысь частӧ гижлывлісны «<rus>Биржевые ведомости</rus>ын», а тайӧ газетасӧ карын унаӧн выписывайтісны.
Шебеко весиг тӧдіс, мый Родзянко — сійӧ Думаса выль председатель.
Первой классаясӧс Дума эз интересуйт.
Найӧс интересуйтіс сійӧ, мый Персиц, вӧлӧмкӧ, абу ачыс лӧсьӧдӧма стихъяссӧ, а ас ногыс лӧсьӧдыштӧма йӧзлысь, журналысь.
Кутшӧм ыджыд вензьӧм кыптіс та бӧрын!
Никаноркин шуліс, мый мед кодкӧ ачыс видлас ас ногыс лӧсьӧдыштны, медым складнӧ вӧлі: Родзянко да Саношка кывъяслы мед вӧліны рифмаяс.
Та могысь век жӧ колӧ лоны поэтӧн.
— Сюрис тай ещӧ ӧти поэт!
— горзіс неммиритчытӧм Земмель.
Первой классаяс сӧмын бӧрвылас нин гӧгӧрвоисны: дона эськӧ вермис сувтны налы стихъяслӧн историяыс.
Но, кӧть и тешкодь, помассис сійӧ пӧшти последствиеястӧг — и дзик случайнӧя.
Педагогъяс пиысь первойӧн тайӧ гижӧдсӧ дӧска вылысь аддзис Голотский.
Сійӧ аслас киясӧн чышкис стихъяссӧ буса рузумӧн да скӧра равӧстіс первой классаяс вылӧ:
— Чӧв олӧй!
Чӧв олӧй ӧні та йылысь, йӧй юръяс!
И та бӧрын заводитіс аслас обычнӧй тонӧн да кыдзи век воча ниртіс кияссӧ:
— Но.
И сідз, мыйӧн жӧ ми помалім колян уроксӧ?
Но стихъясыс век жӧ кутісны ветлӧдлыны училищеад ӧта-мӧдсяньыс устнӧя да, дерт, кывсисны Стрелецкийлы.
Первойысь Виктор Аполлонович эз тӧд, мый вӧчны.
Доложитны начальстволы — мед эськӧ директор скӧрлунлӧн биыс тшӧтш эз сот и сійӧс.
Кольны мыжаяссӧ накажиттӧг — но, та йылысь надзиратель и думыштны эз вермы.
Мый жӧ вӧчны?
А директорлӧн скӧрлуныс сідз нин грӧзитіс Стрелецкийлы.
Саношко тӧдмаліс возмутительнӧй карикатураяс йылысь да педагогическӧй сӧветлӧн первойя жӧ заседание вылын горӧдіс, пӧлӧн пукалысь юрсӧ чатӧртлывліг:
— Ог гӧгӧрво!
Ӧнӧдз абу эрдӧдӧма мыжаяссӧ?
Кодлы вӧлі тшӧктӧма нуӧдны расследованиесӧ?
Господин Стрелецкийлы?
Директор минута дыра видзӧдіс дзик веськыда сулалысь Виктор Аполлоновичлӧн блед чужӧм вылӧ (сійӧ эз вӧв педагогическӧй сӧветса членӧн да пызан сайӧ эз пуксьыв, но «вӧлі сэні жӧ») да веськодьпырысь шуис:
— Помавны тайӧ делӧсӧ кык недель чӧжӧн.
Кыланныд?
Мӧдногӧн...
Сійӧ эз помӧдз висьтав.
И сытӧг вӧлі гӧгӧрвоана.
Первойысь Стрелецкий кутіс чувствуйтны, кутшӧм абу зумыд сылӧн служебнӧй положениеыс.
Коді сійӧ?
Средньӧй образование помавтӧм морт...
Бус чир!
Ёнджыка пӧльыштны — и бус чирйыс абу...
А Саношко крут.
Таысь на унджык: сійӧ ошйысьӧ аслас крут характернас.
Татшӧм йӧзыс медся опаснӧйӧсь.
Кыдзи Русскӧй народлӧн союзса член (тадзи газетаясын нимтылісны черносотенецъясӧс) директор пӧльзуйтчис властьӧн, коді, пӧжалуй, вӧлі директорскӧйысь вылынджык.
Татшӧм мортыд оз кут уна думайтны.
Надзиратель гӧгӧрвоис: оз позь дыр думайтны и сылы аслыс.
Колӧ действуйтны.
Тӧдвылас сылы уси, кутшӧм зывӧкпырысь директор видзӧдіс Озоллӧн дӧмаса паськӧм вылӧ, Виктор Аполлонович корис ас дінас поведение кузяыс шоча овлысь примернӧй велӧдчысьӧс да урокъяс бӧрын кык час чӧж допрашивайтіс сійӧс.
А сэсся директорлы доложитіс, мый став сертиыс подозревайтӧ Озолӧс.
Аскинас Озолӧс аслас канцелярияын допрашивайтіс ачыс директор, вернӧджык — эз допрашивайт, а горзіс сы вылӧ да эз кывзы ӧтветъяссӧ.
Озол, коді бледӧдӧма лӧзӧдтӧдз, бӧр воис классӧ да ньӧжйӧник шуис:
— Менӧ вӧтлӧны училищеысь...
30
Гриша ещӧ эз на тӧд Озол судьба йылысь, кор Лехович, рытнас сёрӧн гортас воӧм бӧрын, нарошнӧ долыдпырысь горӧдіс:
— Менӧ вӧтлӧны реалкаысь!
Жмиль ёна повзьӧмӧн сувтӧдіс сы вылӧ синъяссӧ.
Зыбин нурбыльтіс вомгорулас мыйкӧ гӧгӧрвотӧмӧс, а Гриша юаліс:
— Коді тэнӧ выдайтіс?
— Ачым висьтаси.
Вот тэныд и скала!
Вот тэныд и «Овод»...
Но Гриша та йылысь думыштіс кадысь водз.
Лехович висьталіс, мый лои талун.
Озолӧс мыждісны сыысь, мый сійӧ классас разӧдіс учительяс вылӧ карикатураяс.
Тайӧс кӧ эз сійӧ вӧч, мед индас мыжасӧ.
Озол некодӧс эз инды, и сылы грӧзитісны училищеысь вӧтлӧмӧн.
Повзьӧм нёльӧд класса век жӧ шуӧма паныд:
— Но мукӧдъяс сідзжӧ оз висьтавны...
— И мукӧдъяскӧд лоӧ тайӧ жӧ!
— равӧстіс директор да тшӧктіс весасьны Озоллы.
Мый коли вӧчны Леховичлы?
Сійӧ сэки жӧ муніс директор дінӧ да висьтасис, мый карикатураяссӧ рисуйтавліс сійӧ, а эз Озол.
— Мыйла ӧнӧдз чӧв олін?
— юаліс Саношко.
— Ме думайті...
думайті, мый оз тӧдмавны.
— Но, вот ӧні кутанныд думайтны мӧдногӧн...
кор училищеысь петанныд, а зептаныд лоӧны аслад документъясыд.
Стрелецкийӧс ме дорӧ!
— горӧдіс сійӧ Донатлы, коді ӧні век дежуритіс канцелярия ӧдзӧс дорын.
Виктор Аполлоновичлы, коді воис пырысь-пыр жӧ, Саношко язвительнӧя шуис:
— Любуйтчыштӧй тіян <ns>пси-хо-ло-ги-чес-кӧй</ns>.... приёмъяслӧн последствиеясӧн.
Ме тӧдмалі, мый мыжаыс Лехович.
А Озол та кузя ньӧти абу мыжа!
— Дзик вернӧя изволитінныд шуны, ваше превосходительство, — ньӧти шӧйӧвоштӧг вочавидзис надзиратель.
— Ме примениті психологическӧй приём.
Ме кыски кывкутӧмӧ мыжтӧмӧс, медым висьтасис мыжаыс.
Директор сюся видзӧдліс Стрелецкий вылӧ.
Синъясыс сылӧн лоины бурджыкӧсь:
— М-да, — шуис сійӧ неопределённӧя.
И ыстіс надзирательӧс канцелярияысь.
Кор Лехович воис классас, сійӧ казяліс кутшӧмкӧ таинственнӧй вашкӧдчӧм, кутшӧмкӧ шум.
Вӧлӧмкӧ, тайӧ гусьӧникӧн чукӧртӧны деньга, медым сы вылӧ ньӧбны Озоллы паськӧм.
Лехович пуксис да кутіс виччысьны юасьӧмъяс.
Но некод сылысь эз юась.
Вӧлӧмкӧ, быдӧн нин ставсӧ тӧдӧны.
— Да кыдзи нӧ ті тӧдмалінныд?
— шензис сійӧ.
— Беспроволочнӧй телеграф кузя али мый?
— Тэ эн вермы не висьтасьны — тайӧ жӧ гӧгӧрвоана.
— Эн кӧ висьтась — ми эськӧ заставитім тэнӧ тайӧс вӧчны.
Став классӧн!
— Но, менӧ оз ков заставляйтны, — ышнясьӧмпырысь вочавидзис Лехович.
— Ме тӧда честьлысь законъяссӧ!
— и сэки жӧ бледӧдіс, курччис вомдоръяссӧ: быттьӧ ловъя сувтіс сы син водзын мамыс, коді тӧдмалӧма сы йылысь, мый сылысь радейтана ыджыд писӧ, кодӧн сійӧ сэтшӧма гордитчис, вӧтлӧмаӧсь училищеысь.
Но сійӧ збоймӧдіс асьсӧ.
Сетіс Озоллы паськӧм ньӧбӧм вылӧ ассьыс пайсӧ, ставныскӧд прӧщайтчис.
А аскинас мунӧма.
Сійӧ воши кыдзкӧ тӧдлытӧг да весиг таинственнӧя.
Училищеысь воӧм бӧрын Гриша аддзис пызан вывсьыс письмӧ, кодӧс вӧлі адресуйтӧма сылы.
Письмӧын вӧлі ватманскӧй бумага лист, кытчӧ гырысь букваясӧн гижӧма кык строка:
«Ло век непоколебимӧйӧн.
Тэнад С. Л.»
Мыйкӧ дыра мысти Лехович местаӧ мадам Белкова квартираӧ локтіс выль олысь — гимназист Миловский, сэтшӧм жӧ щӧгӧль, но Сергей серти дзик мӧднога.
Сійӧ вӧлі нин нёльӧд классын да Григорий Шумовкӧд обращайтчис лёка.
Сылӧн вӧлі тешкодя польдчӧмаӧсь банбокъясыс, а юрыс ичӧтик.
Но аслас ортсыса вид йылысь сійӧ вӧлі бур мнениеа; быд случайын относитчис сы дорӧ бура: быдпӧрйӧ узьны водтӧдз мавтліс чужӧмсӧ кутшӧмкӧ кремӧн стеклӧ банкаысь, кодлӧн вевт вылас вӧлі рисуйтӧма лёзь юрсиа мича нылӧс.
Та бӧрын сійӧ дыр куйліс крӧвать вылын — кулӧм морт моз вӧрзьӧдчытӧг да еджыд.
Ӧтчыд Гриша эз вермы кутчысьнысӧ да серӧктіс.
Миловский надзӧникӧн бергӧдіс юрсӧ да дыр видзӧдіс сы вылӧ.
Та вылӧ ӧтвет пыдди Гриша вак-вакӧн серӧктіс.
Гӧгӧрвоана, мый та бӧрын на костын отношениеяс лоины зэв враждебнӧйӧсь.
Мадам Белкова ордын ӧтлаын сёйигӧн Миловский панлывліс сёрни сы йылысь, мый сэтшӧмыс бур тон да кутшӧмӧсь овлӧны свет вылын воспитаниетӧм йӧз.
Сэки сійӧ веськыда видзӧдіс Гриша вылӧ.
Гриша, быдлунъя «стружитӧм сӧнъяс» сёйны помалігӧн, выдержитіс сылысь веськыда видзӧдӧмсӧ да шуис:
— Овлӧны муртса дуракъяс, а овлӧны и тырвыйӧ дуракъяс.
— Тайӧс тэ кытысь кывлін, сиктысь?
Тэ пӧ сэні куйӧд кыскавлӧмыд?
— Кыскавлі!
А тэ век дӧзман, кор дуракъяс йылысь сёрнитӧны?
Ичӧтик помкаяс мукӧддырйиыс морт олӧмын чужтӧны гырысь событиеяс.
Сідзи и тайӧ сёрниыс Белкова ордын ӧбед дырйи вежис первой классын велӧдчысь Григорий Шумовлысь судьбасӧ.
Ачыс сійӧ тайӧ сёрни йывсьыс регыд мысти вунӧдіс, эз вӧв сыӧдз: сы дорӧ немвиччысьтӧг воис мамыс.
Сійӧс ыстӧмаӧсь карӧ кӧйдысла — гожӧмнас имениеас воас граф Шадурский, — колӧ гӧтӧвитны парникъясын цветникъяслы рӧсада.
Мамыс узис Ненила Петровна ордын.
Мунӧм водзвылас сійӧ пырис Гришала, медым сыкӧд ветлыны карӧ.
Кор пиыс сувтіс сыкӧд орччӧн, мамыс шензигтыр да шога шуис:
— Тэ меным пельпомӧдз нин!
— А тэ батьӧлы пельпомӧдзыс.
Мамыс эз нюммун тайӧ кывъяс вылас.
Пыдісянь лолыштіс.
Найӧ мунісны Приречьеті, кайисны дамба вылӧ да сэсянь дыр видзӧдісны ытвадырся ю вылӧ.
Гриша эз вермы выдержитны чӧв олӧмсӧ да юаліс:
— Мам, тэ мыйла век сэтшӧм жугыль?
Мамыс эз пырысь-пыр вочавидз:
— Кытысь меным гажыс?
Гашкӧ, гортын мыйкӧ лои?
Абу, мамыслӧн синъясыс вӧліны косӧсь.
Нывбабаяс, кор суас шог, век бӧрдӧны.
Кор найӧ вӧлі бӧр локтӧны, налы паныдасис Голотский.
Сійӧ ӧтветитіс Гришалӧн копыртчылӧм вылӧ да мыйлакӧ сувтыштліс, сюся видзӧдліс кыкнанныс вылӧ.
А аскинас, училищеын, Гришаӧс кутіс киӧдыс да юаліс:
— Тайӧ тэнад мамыд вӧлі, куш плеш?
Ме пырысь-пыр дӧгадайтчи.
Кутшӧм мича!
Северянка!
Мича?
Гриша чуймис.
Гӧрдӧдіс.
И эз сяммы, мый вочавидзны.
Рытнас Миловский юаліс Гришалысь:
— Тэ кутшӧм кухаркакӧд мунін дамба вывтіыс?
Гриша кутіс чувствуйтны, кыдзи сылӧн вирыс надзӧникӧн банбокъяссяньыс лэччис сьӧлӧмас.
Сійӧ сулаліс вӧрзьывтӧг, чӧв олігтыр, ас водзсьыс нинӧм эз аддзы.
Миловский друг повзис, кутіс нурбылявны:
— Но, тэ...
надзӧнджык, надзӧнджык!
— и тэрмасигтырйи бокногӧн усйысис комнатасьыс.
Ас кадӧ!
Ас кадӧ муніс Миловский и ас кадӧ воис бӧр — кор нин ставныс вӧліны вольпасьяс вылынӧсь.
Асывнас водз, урокъясӧдз, Гриша котӧртіс Ненила Петровна керкалань.
Мамыс лӧсьӧдчис туйӧ горничаас, кӧні важмозыс изразцӧвӧй пач вылын сулаліс веж синъяса лилӧвӧй фарфорӧвӧй кань.
Гриша шуис порог дорсянь на:
— Ме Белкова ордын овны сэсся ог кут.
Сійӧ торксяліг да мыкталігтырйи, ёна гӧрдӧдӧма, висьталіс Миловский йылысь.
Сэсся чӧв ланьтіс, кутіс жугыльпырысь виччысьны: вот ӧні пырысь-пыр жӧ мамыс мӧдас видны сійӧс.
Кутас кӧритны, тшӧктыны мырдӧн, медым сійӧ бӧр мунас Белкова ордӧ.
А Гриша оз мун.
Оз вермы муннысӧ.
Мамыс сулаліс кыв ни джын шутӧг, кияссӧ лэдзӧмӧн.
Гриша прӧстӧ сідзи видзӧдіс пемыд рӧма сӧнъяссӧ, кодъяс польдчӧмаӧсь тайӧ ыджыд уджалысь кияс вылас.
Сылы сьӧлӧм доймытӧдзыс жаль лои мамыс.
Мед видас сійӧс, мед весиг кучкас, сӧмын мед эськӧ сылы кокньыдджык лои.
Но мамыс эз кут видчыны.
Шуис, кыдз быттьӧ думайтігтырйи:
— Но мый нӧ, меным сідзкӧ ковмас кольччывны карӧ.
Сійӧ матыстчис ӧшинь дорӧ, кодӧс вӧлі тупкӧмаӧсь сук коръя герань да фикус, да дыр сулаліс Гришалань мышкӧн.
Сэсся друг бергӧдчис:
— Котӧрт училищеӧ!
А то сёрман.
Урокъяс бӧрын лок веськыда татчӧ.
Белкова ордӧ сэсся эн нин пырав.
Гриша и збыльысь эз восьлӧн мун, а котӧртіс.
Не овны сэсся Белкова ордын, не видзӧдны дука кремӧн мавтчӧм, мустӧм Миловский вылӧ, унзіль Жмиль вылӧ, ӧш моз буалысь Зыбин вылӧ!
Ӧти бурджык морт сӧмын и вӧлі сэні — Лехович, но муніс код тӧдас кытчӧ...
Гриша ӧдва вермис виччысьны урокъяслысь помасьӧмсӧ да бара тэрмасис Ненила Петровна ордӧ.
Мамыс встретитіс сійӧс спокойнӧя:
— Но вот, ме вӧлі Редаль ордын.
Сёрнитчим.
Сійӧ кӧсйӧ босьтны тэнӧ ас ордас овны.
— Редаль ордын вӧлін?
Кутшӧм Редаль тайӧ?
— шензигтыр горӧдіс Гриша.
— Август?
Кытысь нӧ сійӧ уси...
— Энлы.
Ме висьтала Август Францевич вок йылысь.
Сійӧ тані слесарӧн уджалӧ.
— Мыйла нӧ меным сы йылысь некод эз висьтав?
— Тэнад батьыдлы Август Францевич унаысь висьтавліс.
И кыдзи сылысь воксӧ корсьны, бумага вылӧ гижліс.
Но, кысь сэн!
«Ме ачым уджтӧ аддза!» Миян батьным гордитчӧмсӧ эз эновт, сыкӧд янсӧдчынысӧ некыдз оз вермы.
— Миян бать правильнӧй морт!
Унижайтчынысӧ нинӧмла!
— скӧрысь шуис Гриша.
— Кутшӧм тэрыб тэ кыв вылад!
Но ладнӧ — гордӧйӧй.
Баринлы, купечлы, озырлы паныд — тайӧс гӧгӧрвоны позьӧ.
А асланым уджалысь мортлы паныдсӧ мыйла?
Да энлы тэ, тэрмасьысь!
Сет висьтавнысӧ.
Редаль-слесарь кӧсйӧ босьтны тэнӧ тӧв кежлӧ ас дінас.
Бур, тыдалӧ, мортыс.
Сӧмын вот гӧтыртӧм сійӧ, олӧ ӧтнас, ӧбедъяс оз пу.
Ог тӧд, мый вӧчны та кузя.
Сійӧ шуӧ: «Сытӧг пӧ олам».
— Олам!
Вернӧ сійӧ шуӧма, олам!
— радлігтыр горӧдіс Гриша.
— Но со: батьыд кодь, дзик батьыд кодь!
Виччысьтӧм мелілунӧн сійӧ топӧдіс Гришаӧс ас бердас, и пиыслӧн сьӧлӧмыс тыри курыд радлунӧн: мамыс шоча овлӧ татшӧмӧн...
— Дзик батьыд кодь: восьтін вомтӧ — мӧдарлань нин бергӧдчӧмыд.
Сӧмын на скӧралін, ӧні нин радуйтчан.
— Вернӧ, радуйтча!
Став Редальяс — бур йӧз!
Янсӧ помнитан?
Метӧ сійӧс эг вунӧд.
Вот сійӧ морт!
Гриша друг аддзис мам синъяссьыс сэтшӧм шоглун, мый пырысь-пыр жӧ чӧв ланьтіс.
Сэсся ньӧжйӧник юаліс:
— Бурджык ставсӧ меным висьтав...
миян гортын кутшӧмкӧ лёктор лои?
Ме жӧ гӧгӧрвоа.
— Торъя лёкыс нинӧм абу.
И радуйтӧданаыс этша.
— А мыйла сідзи шогсян?
— Тэкӧд янсӧдча...
йӧюкӧй менам!
— Сійӧ видзӧдліс часі-ходики вылӧ, коді гораа точкис горнича стенын: — Но, кад миянлы.
Регыд слесарыс удж вылысь воас.
И збыльысь, кор найӧ воисны квартираас Редаль ордӧ — дзик кар помас, — слесарь вӧлі гортас нин.
Сійӧ, вӧлӧмкӧ, зэв на том, шыльыда бритӧм чужӧма, оз позь шуны зэв мича, но лӧсьыд: ёсь щӧкаа, синъясыс вӧліны кельыдлӧзӧсь, упрямӧйӧсь.
Шуисны сійӧс Оттомарӧн.
Весиг тайӧ нимыс Гришалы кажитчис — некор кывлытӧм.
Сійӧ гусьӧник видзӧдліс гӧгӧр.
Комнатаыс вӧлі бур, ыджыд, сӧстӧма белитӧма.
Сӧмын вот сэні сулаліс ӧти крӧвать.
Оттомар Редаль аддзис Гришалысь видзӧдлассӧ да сӧмын синъяснас нюммуніс:
— Эн пов.
Аски сувтӧдам ещӧ ӧти крӧвать.
Кывъяссӧ сійӧ шуаліс чорыда да тэрмасьтӧг, быттьӧ быдӧнӧ на пытшкӧ видзӧдлывліс.
— Расходъясыс...
— падъялігтыр шуис мамыс.
— Абу ыджыдӧсь.
Ме кодсюрӧӧс виччыся...
Крӧватьыс всё равно ковмис эськӧ.
Сійӧ чӧв олыштіс, видзӧдыштіс Шумовъяс вылӧ.
И быттьӧ мыйкӧ лыддис Гриша мамлӧн чужӧм вылысь.
— О-о, энӧ тӧждысьӧй.
Ме виччыся ёртӧс — со сылы.
Нинӧм, сійӧ лоӧ бур ёртӧн.
Ӧні кежлӧ найӧ узьласны ӧти крӧвать вылын...
Онӧ кутӧй тышкасьны?
— бара сӧмын синъяснас нюмъёвтӧм бӧрын Гришалысь юаліс сійӧ.
— Вот ещӧ!
— шуис Гриша.
— Мыйысь миянлы тышкасьнысӧ?
А кодӧс ті виччысянныд?
— Э, ӧні кежлӧ тайӧ секрет.
Либӧ...
кыдзи правильнӧджыка шуны?..
сюрприз.
Тайӧ лоӧ тэныд неыджыд сюрприз.
Сэсся — дугдывтӧг — шуис мамыслы:
— Ме ог куритчы.
Мамыс ӧвтыштіс кинас: ӧні пӧ ставыс нин веськодь.
— Энлӧй, мыйла нӧ, — сылӧн жест вылӧ паныд шуис Оттомар Редаль: — тайӧ тіянлы бур.
А сылы — пӧлезнӧ.
Табак тшынӧн тыр комната — тайӧ ичӧтъяс здоровьелы вреднӧ.
— Ичӧтъяслы!
— дӧзмӧмпырысь шуис Гриша.
— Тайӧ месӧ ичӧт?
— Абу, тэ ыджыд.
Ыджыдъяслы сідзжӧ сійӧ абу бур.
Ӧти кывйӧн кӧ, ме ог куритчы.
— Сійӧ думайтігтырйи гыжъялыштіс синкымсӧ, внимательнӧя видзӧдліс пӧтӧлӧкӧ да медбӧрын помаліс: — Правда, мукӧддырйиыс другъясӧй волывлӧны ме ордӧ...
Но, найӧ куритчӧны, веськыда тшынӧдӧны фабричнӧй трубаясысь моз.
Ми мыйкӧ думыштлам.
Мед пач дорын куритчӧны.
Со кутшӧм пач сулалӧ, восьты ӧдзӧссӧ — и пӧжалуйста, куритчы мыйта...
кыдзи правильнӧ шунысӧ?..
— мыйта колӧ!
31
Оттомар Редалькӧд ас кежаныс кольӧм бӧрын Гриша эз тӧд, мый йылысь эськӧ сыкӧд сёрнитыштны.
А дядя Оттомар эз тэрмась панны сёрни.
Сійӧ ветлӧдліс комнатаӧд, Гриша вылӧ сюся видзӧдлывлігтырйи, да чӧв оліс.
— Менам мамӧй мича?
— юаліс сылысь Гриша.
— Мича, — ньӧти думайттӧг вочавидзис Оттомар.
— Да ӧд сійӧ абу нин том.
— Но, и мый жӧ?
Всё равно мича.
Эмӧсь мичаяс и пӧрысь йӧз.
— Меным учитель висьталіс...
Эм миян сэтшӧм учитель — Голотский.
Ме чайта, сылы позьӧ веритны.
Сійӧ шуис: «Тэнад мамыд мича».
— Но, тэ жӧ ачыд шуан: сылы позьӧ веритны.
— А вот меным аслым тайӧ эз на волы юрӧ.
— Кыдзи?
Мыйыс сійӧ — «эз на волы юрад»?
— Эз на волы юрӧ, мый менам мамӧй — сэтшӧм мича.
— А, да.
Но, тайӧ овлывлӧ: ми мыйсюрӧ йылысь огӧ пырысь-пыр догадайтчывлӧй...
«Эз на волы юрӧ»...
Тайӧ кывъясыс, тыдалӧ, сылы кажитчисны выльӧн.
Шуаліс найӧс сійӧ тешкодя...
Медым сылы вӧчны приятнӧйӧс, Гриша шуис:
— Дядя Оттомар, ті бура сёрнитанныд рочӧн.
— Да, — сӧгласитчис Оттомар Редаль.
— Менам ёртъяс пиысь унаӧн рочьяс.
Тэ найӧс регыд аддзылан.
Найӧ менӧ шуӧны — От.
Тэ сідзжӧ кут шуны менӧ «дядя От».
Тадзи дженьыдджык.
Мадам Белкова ордысь Гришалысь кӧлуйсӧ мамыс ачыс вайис, прӧщайтчигас пиыслысь топӧдыштліс юрсӧ ас бердас да муніс вокзалӧ.
Гриша эз вермы колльӧдны сійӧс.
Вӧлі кӧкъямыс час рыт, реалистъяслы улича вылӧ петны оз нин позь, а сылы, кодлӧн поведение кузя кольӧм воӧ вӧлі четвёрка, ковмис быть ёна видзчысьны.
Янсӧдчигас мамыслӧн синъясыс, кыдзи и век, вӧліны косӧсь.
А Гришалы мамыс мунӧм бӧрын дядя От шуис:
— Эн бӧрд.
— Ме ӧмӧй бӧрда?
Гриша чуньяснас малыштіс синъяссӧ:
— Но, тайӧ найӧ асьныс.
Виччысьыштлӧй.
Пырысь-пыр прӧйдитас.
Эз, эз прӧйдит.
Оттомар Редаль бара мӧдіс ветлӧдлыны комнатаӧдыс, Гриша вылӧ видзӧдлывлігтырйи, сэсся паніс сёрни:
— Но ладнӧ.
Ме тэнӧ ӧні жӧ гажӧдышта.
Ог кут сэсся нюжӧдны.
Кӧсйи сюрприз вӧчны...
немвиччысьтӧг, но ӧткодь нин.
Тӧдан тэ сэтшӧм том мортӧс, кодлӧн нимыс Ян Редаль?
— Тӧдса, — веськодьпырысь вочавидзис Гриша.
Сійӧс век на ещӧ мучитісны мам йывсьыс думъясыс.
— Сійӧ локтас татчӧ.
Кутас ме ордын овны.
— А батьыс сылӧн кӧні?
Август Редаль?
— Батьыс...
Но, бать йывсьыс мӧд сёрни.
Ян локтас ӧтнас.
— А мыйла сійӧ мунас бать дінсьыс?
— Ме кӧсйи татчӧ сувтӧдны ӧти крӧвать, — Гришалӧн юалӧм вылӧ вочавидзтӧг шуис дядя От, — а ӧні аддза — ог.
Со тэнад пельпомъясыд кутшӧмӧсь, ӧти крӧвать вылӧ кыкнаннытӧ он водтӧд.
Колӧ сувтӧдны кык крӧвать.
— Расходъясыс, — жугыля шуис Гриша сэтшӧм тонӧн жӧ, кыдзи и шуліс мамыс.
И дядя От рытывбыдӧн первойысь серӧктіс сьӧлӧмсяньыс; Гриша аддзыліс сылысь рӧвнӧй, ӧткодя сярвидзысь еджыд пиньяссӧ.
— Э, тэнад не сӧмын ыджыд мортлӧн кодь пельпомъясыд, тэнад и юрыд ыджыд мортлӧн кодь.
Но ме тэныд пырысь-пыр жӧ висьтала ӧтвет...
Сійӧ лотшкӧдыштіс чуньяснас, видзӧдліс пӧтӧлӧклань:
— Пырысь-пыр висьтала.
О!
Со: «Абу деньгаын шудыд».
— А кор нӧ воас Ян?
— чорыд гӧлӧсӧн нин юаліс Гриша.
Оттомар Редаль ног всё-таки лои: гӧстьыслӧн синъясыс надзӧник косьмисны.
— Кор?
Мыйӧн сӧмын сійӧс татчӧ ваяс поезд.
— Но, век жӧ?
Аски, аскомысь?
— Ме чайта: аскомысь, ещӧ аскомысь.
— Кык лун мысти?
— Да.
Гриша вочасӧн мынтӧдчис аслас воддза мӧвпъясысь; Янлысь чужӧмсӧ сійӧ тӧдіс бура: мелі, абу смел, шань!
— А мый сійӧ тані кутас вӧчны?
Велӧдчыны?
— Но да.
Слесарӧ.
Ме сійӧс инала велӧдчыны железнодорожнӧй мастерскӧйясӧ.
— Мыйла он училищеӧ?
— юаліс Гриша, а ачыс гусьӧникӧн вежаліс Янлы.
Железнодорожнӧй мастерскӧйясын олӧмыс, небось, училищеын дорысь интереснӧйджык.
И сэтшӧм козёл, кыдзи Стрелецкий, сэні, дерт жӧ, абу.
И некодӧс сэні оз кӧритны важмӧм куртка новлӧмысь.
Сэні абуӧсь сэтшӧм йӧз, кыдзи Потап.
— Пырысь-пыр ме тэныд ӧтветита, — шуис дядя От да бара видзӧдыштіс пӧтӧлӧклань.
Минута мысти сійӧ старайтчӧмӧн шуис:
— «<ns>Кыт-чӧ</ns> оз ков, <ns>ныр-тӧ</ns> эн сюй».
— А ме?
Мыйла меным оз позь нырӧс сюйны, кытчӧ позьӧ Янлы?
— Гӧгӧрвоа тэнсьыд юалӧмтӧ.
Тайӧ лоӧ: тэнад батьыд — садовник.
Янлӧн батьыс вӧлі лесник.
Но мый нӧ, тэнад шуд.
— Шуд?
— Да, шуд.
Тэныд отсаліс учитель...
Шпаковский сылӧн овыс, да?
Но, ме кывлі тайӧ история йывсьыс.
Не кӧ Шпаковский, тэ эськӧ реальнӧйӧ эн веськав.
— Да сэні, реалкаын, и мукӧдъяс ме кодьӧсь жӧ эмӧсь.
Сэні эм сэтшӧм Озол, сійӧс миян директор кӧсйис вӧтлыны училищеысь сыысь, мый Озол дӧмаса курткаа.
— Тіян директорныд — негӧдяй!
Саношко?
Няйтӧсь негӧдяй, чёрнӧй сотняысь!
Оттомар Редаль ещӧ мыйкӧ дыра видчис — латышскӧй кыв вылын нин.
Синъясыс сылӧн югъялісны сэтшӧм гуся скӧрлунӧн, мый Гриша сьӧлӧмсяньыс видзӧдліс сы вылӧ.
Сэсся уважениеӧн шуис:
— Ок, ті и скӧрӧсь, дядя От!
И, колӧ чайтны, ёнӧсь.
Петкӧдлӧй ассьыныд мускулъястӧ.
Оттомар Редаль кусыньтіс кисӧ, и Гриша видліс сылысь пельпом да гырддза костсьыс ыджыд рӧч, коді вӧлі гӧгрӧс да из кодь чорыд.
Гриша кусыньтіс ассьыс кисӧ: но, кысь нин.
Сравнитны кӧ редалевскӧй «изкӧд», коньӧр кодь сӧмын.
Сійӧ весиг жугыльмис.
Дядя От серӧктіс:
— Да тэ энлы.
Тэнад мускулъясыд лоӧны ме серти кыкпӧв ыджыдджыкӧсь.
— Правда?
— А мыйла меным неправдасӧ висьтавны?
Регыд мысти Гриша аддзис, мый Оттомар Редаль и збыльысь век правда висьталӧ.
Дядя Откӧд тӧдмасян кадӧ — а тайӧ кыссис уна во чӧж — Гриша ньӧтчыд эз кывлы сысянь невернӧй кыв.
Сійӧ висьталіс правда и Ян воӧм йылысь: стӧч кык лун мысти Оттомар Редаль квартираӧ воис косіник, бледіник да кутшӧмкӧ шӧйӧвошӧм детинка, быттьӧкӧ весиг и абу тӧдса Гришалы.
Детинка видзӧдіс Гриша вылӧ яндысигтыр, бокӧвӧй морт моз.
Но век жӧ тайӧ вӧлі, дерт, сійӧ, Ян!
— Тэ быдмӧмыд, — шуис Гриша.
— И тэ, — вочавидзис Ян.
Найӧ чӧв олыштісны.
Мыйла нӧ налы сэтшӧм абу гажа тайӧ встреча кузяыс?
— Кӧні тэнад батьыд?
— юаліс Гриша.
— Ссылкаын.
Вятскӧй губернияын.
Гриша сулаліс чӧв олігтыр, шемӧсмӧма.
— Ме чайті, тэ тӧдан, — шуис Ян.
— Мыйысь нӧ сійӧс ыстісны?
— Листовкаясысь.
Помнитан, «Затишьеын» найӧс вӧлі ляскалӧмаӧсь — амбар стенъясӧ, юкмӧс дорӧ.
И гӧгӧрын став сиктъясас, висьталӧны, сідзжӧ вӧлӧма.
— Та йылысь ме тӧдлі!
— Мый йылысь?
— Мый тэнад батьыд пӧлучайтліс листовкаяссӧ вӧрын олысь вокъяссянь.
Ме ачым ӧтчыд найӧс вайи вӧрысь да сеті сылы.
— Тэ меным та йылысь нинӧм эн висьтавлы.
— Но...
Ме лючки эг тӧд.
Дӧгадайтчылі сӧмын.
Ме жӧ сэки уна на ещӧ мыйсюрӧ эг гӧгӧрволы.
Аддза: бумагаыс ӧткодь, вижоват сэтшӧм, сарӧгӧсь и сійӧ листъясыслӧн, кодъясӧс кодкӧ ляскалӧма, и налӧн, кодъясӧс ме вайи вӧрысь.
— А кытысь нӧ тэ тӧдмалін, мый тайӧ листовкаяссӧ менам бать ляскаліс?
— Ме жӧ висьтала: эг тӧдмав, а дӧгадайтчи.
— И некодлы та йылысь эн висьтавлы?
— Некодлы.
— Кодкӧ висьталӧма тайӧ листовкаяс йывсьыс урядниклы.
И батьӧс арестуйтісны.
Тайӧ вӧлі ноябрь тӧлысьын, вот регыд во лоӧ.
Гриша друг гӧрдӧдіс.
— Ме некодлы эг висьтавлы.
Ме ӧд весиг и тэныд эг висьтав.
— Тайӧ збыль.
— Прӧстӧ ме сэки нинӧм на эг гӧгӧрволы.
И татшӧм кывсӧ, «листовкаяс», эг тӧдлы.
Сӧмын вот бумагаыс вӧлі ӧткодь...
Да ме пырысь-пыр и вунӧді сы йылысь — йӧй на вӧлі.
— Тэ быттьӧ правдайтчан.
— Ог.
Ме ог правдайтчы.
Ян чӧв олыштіс.
Сэсся сьӧкыдпырысь шуис, сы гӧлӧсысь кыліс синва:
— Менсьым батьӧс куим во кежлӧ ыстісны.
— А мамыд?
— Мам пырис уджавны Новокшоновъяс ордӧ — помнитан имениесӧ, кытчӧ ми ветлім Кирилл Комлевӧс корсьны?
— Но, кыдзи нӧ ог помнит!
Кутшӧмӧн — быттьӧ пӧсь югӧрӧн югдӧдӧмаӧсь — кыптісны Гриша паметьын сійӧ часъясыс!
Сэки вӧлі рыт, и ылысса тыяс дзирдалісны лэччысь шонді югӧр улын, кыдзи ыпъялысь бипуръяс.
... И найӧ асьныс, Гриша да Ян, кыкнанныс ещӧ ичӧтӧсь на — тайӧ жӧ вӧлі воысь дырджык сайын, — ичӧтӧсь да збойӧсь, мыйвынсьыныс зілисны отсавны Иван-салдатлы.
И Комлев, ачыс Комлев ошкис найӧс.
Кутшӧм важӧн тайӧ вӧлі!
— Кыдз нӧ не помнитны!
— Вот мамӧ уджалӧ сэні, Новокшоновъяс ордын.
А менӧ сійӧ ыстіс татчӧ — велӧдчыны слесарӧ.
Ме эг кӧсйы мунны.
— Нинӧм, дядя Отыд бур.
— Бур.
Тайӧ вернӧ.
— А вӧрын олысь вокъяс — помнитан найӧс?
— горӧдіс Гриша.
— Кӧні бара ӧні Кейниныс?
— Коді нӧ тӧдас!
— Но, тэнад батьыд йылысь жӧ тӧдӧны, кӧні сійӧ.
Ме тӧдмалі Винца йылысь — сійӧ куим недель чӧж пукалӧма тюрьмаын, сэсся сійӧс лэдзӧмаӧсь.
Иван-салдат йылысь тӧда — сійӧ пышйӧма.
Сідзи сійӧс некытысь и абу аддзӧмаӧсь.
— А Кейнин некӧн абу.
— Кыдзи абу?
Виӧмаӧсь?
— Абу, сэтшӧм овыс оз кывсьы.
Кейнин рочӧн лоӧ «король».
— Но, и мый жӧ?
— Тадзи сійӧс нимтӧмаӧсь вӧрын олысь вокъяс, ог тӧд мый вӧсна.
Гашкӧ, шуткаӧн.
А овыс сылӧн мӧд.
Сӧмын некод оз тӧд, кутшӧм.
И некод не должен тӧдны...
Сэтшӧм йӧзыс, кыдзи сійӧ, талун ӧти оваӧсь, а аски — мӧд оваӧсь.
Найӧс та вӧсна абу кокньыд кутны.
— Революционеръяс?
— вашкӧдӧмӧн шуис Гриша заветнӧй, неважӧн на тӧдмалӧм югыд да грознӧй кывсӧ.
— Да!
— Тэнад батьыд — революционер?
Ян думыштчыліс.
Сэсся шуис:
— Ме кывлі, кыдзи дядя От висьтавліс, мый настӧящӧй революционер не должен вичкоӧ ветлыны.
А менам бать ветлывліс.
Сійӧ и гортын юрбитліс, ме аддзылі.
— А листовкаяс?
Сійӧ жӧ ляскаліс найӧс!
— Но мый нӧ, революционеръяслы став народыс отсасис.
Менам бать сідзжӧ.
Ме кывлі, дядя От ӧтчыд висьтавліс...
Но сэки комнатаӧ пырис ачыс дядя От.
Сійӧ ӧти здукӧн ломтіс пач, а Ян юасьтӧг заводитіс весавны картупель.
Гриша видзӧдіс сы вылӧ вежалӧмӧн: пуртыс вӧлі ӧти.
Кор картупельыс пусис, Редаль вайис бутылка кослунъя вый, тарелкаын шома капуста, кымынкӧ лук.
— Мыйӧн ӧбедыс лёк?
— пызан вылӧ чугунсӧ пуктігӧн юаліс сійӧ.
— А Голотский, — шуис Гриша, — миянлы тшӧктӧ: «Видз юртӧ кӧдзыдінын, кынӧмтӧ тшыгйӧн, лоан здоров».
— А ачыс сійӧ?
Тшыгйӧдӧ кынӧмсӧ?
— Вот тайӧс нин ог тӧд, — сознайтчис Гриша.
— Но, сійӧ кыдз кӧть окотитӧ, а ми ассьыным кынӧмъяснымӧс тшыгйӧн видзны абу сӧгласенӧсь.
Сёйӧй, другъяс, пӧттӧдзныд.
Ставыс тайӧ, кыдзи быттьӧ медся быдлунъяыс — и сӧстӧма белитӧм комната, и пожӧм пуысь вӧчӧм пызан вылын картупель чугун (мадам Белкова ордын господскӧй «стружитӧм сӧнъяс» пыдди), и дядя Оттомарлӧн дружескӧй сёрниыс, и муса Янлӧн неуна яндысьӧмӧн видзӧдлӧмъясыс, — ставыс тайӧ быттьӧ пырысь-пыр вайӧдіс Гришаӧс бӧр аслас, рӧднӧй йӧзлӧн мирӧ, кодъяслысь позьӧ веритны быдтор.
Тані тэныд вермасны сины сӧмын бурӧс...
32
Йӧз дорӧ дӧвериелӧн тайӧ чувствоыс, код вӧсна Гриша, ачыс та йылысь тӧдтӧг, гажтӧмчыліс Белкова ордын, эз быр сылӧн, а весиг лои вынаджыкӧн, кор ӧти рытӧ Оттомар Редаль ордӧ чукӧртчисны сылӧн другъясыс, кӧкъямыс морт.
На лыдын вӧліны и русскӧйяс — кыкӧн, мукӧдъясыс латышъяс.
А сёрнитісны унджыксӧ век рочӧн.
Сӧмын ӧти — сійӧс шуисны Петерсон, — ещӧ пальтосӧ пӧрччытӧдз на, гортӧминика нюжӧдіс латышскӧй кыв вылын сьыланкыв:
<rus>Проснитесь, люди труда...</rus>
Но Редаль кучкис сылы пельпомас:
— Видз гӧлӧстӧ, ёртӧй!
Петерсон лэптіс синкымъяссӧ:
— Соседъяс?
— Абу, соседъяс надежнӧйӧсь.
А век жӧ гӧлӧстӧ видз.
Русень, тэ вайин ассьыд инструменттӧ?
Сьӧдов латыш, абу нин том, пальто пӧла увсьыс перйис гитара:
— Со!
— Но, пӧрччысьӧй.
Пырысь-пыр лӧсьӧдам обстановка.
И Оттомар Редаль кыскис краситтӧм ичӧтик шкапысь кымынкӧ сур бутылка да чиститӧм селёдка тыра тарелка.
— Детинкаяс, — Ян да Гриша дінӧ шыӧдчис дядя От, — мунӧй гуляйтыштӧй.
abu
Гӧгӧрвоин, Янис?
— Гӧгӧрвои.
Гриша кӧритӧмӧн видзӧдліс сур бутылкаяс вылӧ: кутасны пьянствуйтны.
Та вӧсна и Янкӧд найӧс ыстӧны.
Дядя От, тыдалӧ, ас ногыс гӧгӧрвоис Гришалысь видзӧдлӧмсӧ да думайтігтырйи шуис:
— Либӧ тадзи вӧчамӧй: тэ, Янис, ӧтнад мун.
Тэныд ӧтнадлы оз ло страшнӧ?
А Грегор мед миянкӧд пукалыштас.
Эн пов, Грегор, ме тэнӧ ог кут юктавны сурӧн.
— Ме ог пов.
— Но вот, <lav>лаби</lav>!
Пукав миянкӧд, тэ кӧ сэтшӧм повтӧм.
— А кыв вылас детинкаыс кутшӧмджык?
— юаліс гӧсть пиысь сибдӧмкодь кыз гӧлӧса, кушмӧм юра, ыджыд уска ӧти морт.
— Нинӧм, Никонов, эн пов.
Гриша видзӧдіс то Никонов вылӧ, то Редаль вылӧ — эз вермы гӧгӧрвоны, мый йылысь найӧ сёрнитӧны.
Но гӧстьяс, сур дорӧ инмӧдчывтӧг, сёрнитісны нин мыйкӧ гӧгӧрвотӧмтор йылысь.
Казьтылісны Бебель йылысь, Гришалы тӧдтӧм мековъяс да боковъяс йылысь...
Тайӧ кад кежас Гришалы воис юрас: «Никоновыс оз верит сылы, сы вӧсна и юаліс: «А кыв вылас детинкаыс кутшӧмджык?» А ещӧ русскӧй: аслас воклы жӧ, Шумовлы, оз верит.
Латыш Редаль веритӧ, а тайӧ оз!
Гриша скӧрмис да чеччис табуретка вылысь:
— Ме муна Ян дорӧ.
Оттомар Редальлы эз нин вӧв сыӧдз.
Сійӧ ӧвтыштіс кинас:
— Ладнӧ.
Мун, мун!
Гриша аддзис Янӧс ывла вылысь.
Сійӧ сулаліс забор дорын, воротасянь неылын, да сюся видзӧдлывліс пемыдас, кодӧс вӧлі муртса югдӧдыштӧма карасин пӧнарсянь усьысь чусыд югӧрыс.
— Тэ мый тані вӧчан?
— юаліс Гриша.
— Он ӧмӧй аддзы?
— Аддза, мый нинӧм он вӧч.
— Ме караулита.
— Караулитан?!
— Ньӧжйӧджык!
На дінті мунісны кыкӧн — мужчина да нывбаба.
Сэсся мыйкӧ дыра мысти тапиктіс ичӧтик тушаа старик, коді джӧмдаліс да ныр улас аслыс мыйкӧ броткис, тыдалӧ, неуна юыштӧма.
— Мыйла сійӧ — ньӧжйӧджыксӧ?
Ян чӧв олыштіс да, ассьыс дӧзмӧмсӧ кутны вермытӧг, ньӧжйӧник шуис:
— Но, кутшӧм тэ!..
Помтӧг пыр юасян, юасян.
И сёрнитан уна.
Кор оз позь сёрнитны, век жӧ мыйкӧ шуан.
— Вот ещӧ!
— дӧзмӧмысла горӧдіс Гриша.
— Да надзӧнджык тэ!..
Гриша ланьтіс.
Сюйис кияссӧ зепъясас, мӧдӧдчис улича кузя.
Но Ян чукӧстіс сійӧс:
— Лок татчӧ.
— Вот ещӧ, пӧжалуйста!
Тэныд кӧ мыйкӧ колӧ, тэ и восьлав мелань.
— Лок татчӧ!
— Али кокъястӧ жалитан?
— Лок татчӧ!
— Ян тшӧктіс сэтшӧм тонӧн, мый Гриша чуймис да матыстчис — прӧстӧ сідзи, любопытство ради: мый тайӧ зонкаыскӧд лои?
— Но?
— Эн ветлӧдлы ворота дортіыс бӧрӧ-водзӧ сідзи весьшӧрӧ.
— Да тэ мый...
пинясьны мекӧд думыштін?
— Эг, эг думыштлы.
А век жӧ эн ветлӧдлы.
— Кӧсъя и кута ветлӧдлыны.
И Гриша воськовтіс нин ворота дорлань, но Ян бара чукӧстіс сійӧс:
— Дядя Отлы да сылӧн ёртъяслы лёктор кӧсъян?
— Тэ мекӧд загадкаясӧн эн сёрнит!
— дзикӧдз скӧрмис Гриша.
— Мый йылысь тэ броткан?
Ог гӧгӧрво.
— Он гӧгӧрво...
а ме думайтлі, тэ важӧн нин гӧгӧрвоин.
А ещӧ вӧрсянь листовкаяс ваявлӧмыд!
Да тэ лок матӧджык, ме уличатырнас ог кут горзыны!
Гриша мырдӧнсорӧн матыстчис сы дінӧ, и Ян тэрмасигтыр кутіс вашкӧдны сылы:
— Дядя От тэнӧ кольӧдліс комнатаӧ, сідзкӧ, веритӧ тэныд.
Ме сідзжӧ верита.
— Аттьӧ!
— Гриша бара заводитіс скӧравны.
— Нӧрӧвитышт неуна...
ме тэныд объяснита.
Сійӧ кольӧдліс тэнӧ комнатаӧ сы вӧсна, медым тэ эн ӧбидитчы.
А менӧ ыстіс.
— Но да!
Тэнӧ ыстіс!
— Менӧ ыстіс — караулитны, оз-ӧ татчӧ кодкӧ лок, кодтӧг эськӧ вӧлі налы ёна бурджык...
но, городӧвӧй либӧ кӧть и вӧльнӧй паськӧма кутшӧмкӧ морт, видзӧднысӧ абу надежнӧй.
Ме сідзи шуа: кыкӧн караулитны лӧсьыдджык.
Аддзам кӧ, мый колӧ быть котӧртны дядя От дорӧ, ӧтиным кольччам ас местаӧ, а мӧдным котӧртлам.
Гӧгӧрвоин?
Дядя От, тыдалӧ, и кӧсйис, медым тадзи вӧлі, а сэсся казяліс: тэ ӧбидитчин.
Сідзкӧ, караулитчыны муні ме ӧтнамӧн.
— Гӧгӧрвои, — жугыля вочавидзис Гриша.
Артмӧ, мый Янлы дӧверитісны сылы дорысь ёнджыка.
Янлы тшӧктісны чукӧртчӧм йӧзӧс караулитны полицияысь, а Гришалы тшӧктісны сӧмын кольччыны комнатаӧ: всё равно пӧ нинӧм оз гӧгӧрво.
Да ещӧ Никонов: «А кыв вылас детинкаыс кутшӧмджык?»
Ковмас кӧ, тайӧ детинкаыс кутас чӧв овны, кыдзи...
кыдзи скала!
Сылы тӧдвылас уси Лехович, коді ставторнас увлекайтчывліс — и ас думсьыс лӧсьӧдӧм дворянствоӧн и Оводӧн — чегны позьтӧм воляа мортӧн...
Славнӧй Сергей, сійӧтӧ нин веритліс Гришалы быдтор кузя нинӧмысь повтӧг.
— Ӧбидитчин?
— юаліс Ян.
— Ещӧ мый!
Вӧлі тай нужда...
— Сідзкӧ кытшовт керка гӧгӧр.
Сӧмын эн шӧйт бӧрӧ-водзӧ, а то сразу тыдалӧ, мый тэ кыйӧдчан, видзӧдан, коді локтӧ.
— А тэ серти оз тӧдчы?
— Оз.
Ме петі керкаысь — прӧстӧ сідзи, сулалыштны.
— Но и сулав, — шуис Гриша, кодлӧн эз на прӧйдит ещӧ ӧбидаыс.
— Кытчӧ меным муннысӧ?
— Но, кӧть веськыдвылӧ.
Тэрмасьтӧг.
Мыйкӧ кӧ казялан, шутёвт.
А сэсся бӧр лок ме дінӧ.
«Командир аддзысьӧма!» — думыштіс Гриша, но век жӧ муніс, кытчӧ тшӧктіс Ян.
Кокньыд командуйтнытӧ, кор тӧдан, кыдзи мый.
Висьталісны кӧ эськӧ Гришалы пыр жӧ ставсӧ, сійӧ эськӧ сідзжӧ тӧдіс, кыдзи действуйтны татшӧм пемыд войӧ, кор опасностьяс, кодъяс, вермасны лоны, тэнӧ кыйӧдӧны быд пельӧссянь.
Со и эсійӧ пу саяс, гашкӧ, сулалӧ нин городӧвӧй да дась лыйны наганысь.
Гриша кытшовтіс кыз вяз пу гӧгӧр; городӧвӧй сэні эз вӧв.
Гриша прӧйдитіс керка гӧгӧрыс, сулалыштіс.
Оз, оз ковмы шутьлявны, медым юӧртны опасность йылысь!
Сійӧ бӧр локтіс ворота дорӧ...
— А тӧдан тэ, коді сійӧ Бебельыс?
— Янлысь придирчивӧя юаліс Гриша.
— Ог, ог тӧд.
Вот сійӧ и эм...
Видзӧдлан зонка вылӧ — думыштан, ставсӧ тӧдӧ.
— А тэ тӧдан?
— юаліс Ян.
— Кывлі...
— эз веськыда вочавидз Гриша да бара кутіс восьлавны керка гӧгӧр, ӧні нин аслас окотитӧм серти: колӧ кӧ нин, сідзкӧ колӧ.
Тадзи коли мыйтакӧ кад.
Друг Редаль комнатасянь ӧшиньӧд кутісны кывны гитаралӧн гора шыяс, и некымын гӧлӧс заводитісны сьывны эз зэв дружнӧя збой, йӧктан лад вылӧ сьыланкыв.
Керка стенъясыс вӧліны кокниӧсь, обшивайтӧма пожӧм тьӧсъясӧн — и ставыс бура вӧлі кылӧ.
Сэсся ещӧ гораджыка кутіс кывны: кодкӧ восьтіс комнатасьыс форточкасӧ.
И пырысь-пыр жӧ Гриша дорӧ матыстчис Ян:
— Но, ӧні пырам гортӧ.
Ӧні позьӧ.
— Нӧрӧвитышт, кывзыштам, — форточка дорӧ матӧджык сувтӧмӧн шуис Гриша.
— Да, тэныдтӧ лӧсьыд — тэ дугдывтӧг ӧтарӧ-мӧдарӧ ветлӧдлін, а ме сулалі ӧти местаын.
Меным кӧдзыд.
— Но, сідзкӧ, пырам.
Кор найӧ воисны комнатаӧ, гӧстьяс пасьтасисны нин.
Пызан вылын сулалісны сур тыра виж бутылкаяс.
— Разӧдчӧй ӧтиӧн-ӧтиӧн, кыкӧн-кыкӧн, — надзӧник шуис Редаль.
— Пётр Васильевичсянь юӧртор эз волы?
— аслыс сур кисьтігмоз юаліс Никонов.
— Вӧлі кӧ мыйкӧ, ме эськӧ висьталі.
— Да, тайӧ, дерт, сідзи.
Первойясӧн мунісны Петерсон да Русень.
Сэсся, олыштӧм бӧрын, кутіс прӧщайтчыны и Никонов.
Сійӧ ставныслы нюжӧдліс кисӧ.
И Гришалы тшӧтш.
Но всё равно, Гриша сы вылӧ скӧраліс.
Никонов сылы шуис:
— Ло дзоньвидзаӧн, орёл!
— дзик жӧ сэтшӧм ногӧн, кыдзи Гриша ачыс шулывліс тайӧ кывъяссӧ ичӧтик Ефимкалы.
Но, энлӧй.
Сетӧй кад.
Григорий Шумов ещӧ петкӧдлас на, коді сійӧ сэтшӧмыс.
Кор ставныс разӧдчисны, дядя От ӧкуратнӧя сувтӧдаліс бутылкаяссӧ ичӧтик шкапӧ, пӧдлаліс форточкасӧ да шуис:
— Но, ӧні позьӧ и узьны водны.
Сэсся думайтыштіс, видзӧдыштіс Гриша вылӧ, матыстчис сы дорӧ матӧ:
— Но, другӧ, сідзкӧ, сідзи: вӧлі миян...
кыдзи сійӧ...
вечорка...
вечеринка.
Кыдзи бурджык шуны?
Но, кор йӧз чукӧртчылӧны шойччыштны, сьылыштны сьыланкыв, юыштны...
— Сиктын овлӧны войпукъяс...
— Э, абу!
— Дядя От мудера читкыртліс синъяссӧ.
— Войпукъяс — сійӧ кор нывъяскӧд.
А тані мужскӧй компания...
Со, аддзи кывсӧ: пирушка.
Тэнсьыд кӧ кодкӧ юалас, висьталан: Оттомар Редаль ордын вӧлі пирушка.
Пьянствуйтісны, горзісны-сьылісны гитараӧн ворсігтыр.
И некутшӧм мукӧдпӧлӧс кывъяс эз шуавны.
Гӧгӧрвоин тэ менӧ?
— Гӧгӧрвои.
— Регыд мысти тэ ставсӧ гӧгӧрвоан.
А ӧні кежлӧ ӧбидитчытӧг верит меным.
И аслад сьӧлӧмлы.
33
Аскинас Григорий Шумов восьлаліс улича кузя бур кадӧ — кор шондіыс вӧлі ещӧ вылын на да некытчӧ тэрмасьны эз ков.
И аддзис Арямовӧс.
Космография кузя учитель сулаліс улича пельӧсын — гашкӧ, виччысис кодӧскӧ либӧ прӧстӧ думыштчис...
Гриша копыртчыліс да кӧсйис прӧйдитны сы дорті, но Фёдор Иванович кутіс сійӧс соскӧдыс:
— Сулавлы, сулавлы, мужичок.
Ме тэкӧд прамӧя эг на и сёрнитлы.
Кӧні каникулъястӧ коллялін?
— Граф Шадурскийяслӧн имениеын.
— О-о!
— Сэні менам бать уджалӧ.
Садовникӧн.
— Сідзкӧ, тэ садйын олін?
— Эг, важ пывсянын.
Сэки найӧ аддзисны мыйкӧ эз дзик обычнӧйӧс.
Бедь вылӧ мыджсьӧмӧн туй вомӧныс вуджис надзӧникӧн гербӧвӧй кизьяса сьӧд шинеля кыз морт; тӧлыс павтыртӧма шинель пӧласӧ, кодлӧн увтысыс вӧлі югыдлӧз рӧма.
Тайӧ мортыс муніс эз ӧтнасӧн.
Сы бӧрся восьлалісны ещӧ куимӧн, ставныс форменнӧй картузаӧсь: чиновникъяс либӧ инженеръяс.
Улича кузя рӧдтӧмӧн муніс извозчик.
Кыз морт друг лэптіс бедьсӧ жезл моз.
Извозчик повзьӧмӧн зэлӧдіс вӧжжисӧ, сылӧн ичӧтик вӧлыс сувтіс улича шӧрӧ.
И югыдлӧз увтыса шинеля морт свободнӧя прӧйдитіс аслас свитаыскӧд улича вомӧн.
Арямов ньӧжйӧник серӧктіс:
— Шут гороховӧй!
— Коді тайӧ?
— Тайнӧй советник Шебеко.
Аддзылін шинельыслысь увтыссӧ?
Сэтшӧмсӧ сӧмын тайнӧй советникъяс и новлӧны.
— Миян первой классын эм Шебеко.
— Гашкӧ, рӧдня...
— А мыйла шут гороховӧй тайӧ советникыс?
— Код нӧ тӧдас сійӧс?
Ӧтияс шуӧны — ичӧтысяньыс пӧ татшӧм, мукӧдъяс — быттьӧкӧ тайӧ сылӧн ыджыд чин вӧснаыс.
— Ме сійӧс некор на эг аддзыв.
— Сійӧ унджык кадсӧ олӧ Петербургын, татчӧ сӧмын шочиника волывлӧ делӧясӧн.
— А ме тӧда, мыйла сійӧ Питерын олӧ.
— Но, мыйла?
— Сійӧ царлы тайнӧй сӧветъяс сеталӧ.
Арямов сералыштіс.
Видзӧдліс Гриша вылӧ:
— Ӧні сійӧ отставкаын, нинӧм оз вӧч.
— А ті шуинныд: «Волывлӧ делӧясӧн».
— Но, тайӧ, зонмӧ, аслыспӧлӧс делӧяс.
Тэ на йылысь нинӧм на он гӧгӧрво.
— Гашкӧ, гӧгӧрвоа.
— Да кыдзи нӧ тэ, зонмӧ, гӧгӧрвоан, кор ме ачым найӧс ог гӧгӧрво?
— Ті, Фёдор Иванович, век ме вылын сераланныд.
— Вот чудакыс!
Мыйла меным тэ вылын шмонитнысӧ?
Шебеколысь делӧяссӧ ме и збыльысь ог гӧгӧрво бура.
Кутшӧм сылӧн делӧяс?
Решитіс, например, сійӧ — да эз ӧтнас, а компаниякӧд — нажӧвитны деньга железистӧй источникъяс помысь, кодъяс ключӧн петӧны му пытшсьыс миян уездса кутшӧмкӧ вӧрын.
Ва, мыйын растворитчӧма кӧрт, тэныд та йылысь колӧ тӧдны, висьӧдчысь да малокровнӧй йӧзлы зэв пӧлезнӧй.
Да тайӧ ключьяссӧ пӧ народыс важысянь нин тӧдӧ.
Кӧрт шор йылысь мойдъяс лӧсьӧдӧмаӧсь.
Гришаӧс быттьӧ кодкӧ тувкнитіс.
Тайнӧй советник йылысь пырысь-пыр жӧ вунӧдіс, дум вылас вӧлі сӧмын Кӧрт шор, кодӧс быттьӧ мырддисны Гришалысь нэм кежлӧ.
Сідзкӧ, ставыс збыль, мый йылысь висьтавліс Елизар Козлов!
Кӧрт сора васӧ кутасны вузавлыны бутылкаясын да босьтны быд бутылкаысь дас кӧпейка.
— Тэ мый жугыльмин, мужичок?
И Гриша, тайӧс вӧчны кӧсйытӧг, друг заводитіс висьтавны Фёдор Ивановичлы, кыдзи сійӧ кӧсйыліс ветлыны вӧрӧ корсьны Кӧрт шорсӧ — вот йӧйыд сэки вӧлі!
Сійӧ думайтліс, мый тайӧ шорыс аслыспӧлӧс, сыысь пропадитӧны лёк злӧдейяс, а став свет пасьтаысь бур йӧз лоасны вынаӧсь да повтӧмӧсь.
— Но дерт, эг на ещӧ гӧгӧрволы, — яндысьӧмӧн содтіс сійӧ.
— Мойдъяслы вериті...
Арямов чӧв олыштіс, быттьӧкӧ думыштчис, сэсся шуис:
— А ме чайта, тэ век жӧ эн тайӧ шорсӧ кӧсйы корсьны, Григорий Шумов.
Эн шогсьы: гашкӧ, воас кад, и тэныд аслыд сюрас Кӧрт шорыд.
34
Абу-ӧ нин и збыльысь пӧра Гриша Шумовлы вунӧдны Кӧрт шор йылысь?
... Школьнӧй олӧм кутіс мунны однообразнӧя, лун бӧрся лун, лун бӧрся лун.
Гришалы велӧдчӧмыс некор эз вӧв торъя сьӧкыд: сы дневникӧ бара кутісны пуктавны пятёркаяс век ӧтмоза, а тайӧ ёна шогӧдіс Самуил Персицӧс.
Классын бара лоины кык соперник — первой учениклӧн звание вылӧ кандидатъяс.
Ӧнісӧ пыр на, кольӧм восянь, первой ученикӧн вӧлі Самуил Персиц.
Гриша, пӧжалуй, та вӧсна омӧля тӧждысис.
Но мый вӧлі шензьӧданаыс: сы дорӧ дугдіс крукасьны Стрелецкий.
О, Виктор Аполлоновичлы ӧні эз вӧв Шумовӧдз.
Не сӧмын нин училищеын, но и карын кутісны тӧдны, мый надзиратель выль директор воӧм бӧрын первойӧн гижсьӧма чёрнӧй сотняӧ — Русскӧй народлӧн союзӧ.
Карас олісны разнӧй племяяса йӧз, сэні олісны уна латышъяс, литовецъяс, полякъяс, еврейяс; ставныслӧн налӧн эз вӧвны торъя сэтшӧм помкаяс, медым петкӧдлыны пӧсь чувствояс «обожаемӧй монарх» дорӧ (тадзи шуис царӧс Саношко аслас речын, кодӧс сійӧ висьталіс велӧдчан во заводитчигӧн, молебен бӧрын).
Весиг немецкӧй баронъяс, кодъяс гордӧя асьнысӧ лыддьылісны кык императорлӧн — Николай Второйлӧн да Вильгельм Второйлӧн, — верноподданнӧйясӧн, весиг найӧ чёрнӧй сотня дорӧ относитчылісны кутшӧмакӧ зывӧктӧмӧн.
Найӧ кӧсйисны, медым йӧзӧс виалісны закон серти — ӧд царскӧй законъяс та вылӧ сетлісны ыджыд вӧля.
А черносотенецъяс эз вӧчлыны тайӧ правилӧяс сертиыс.
Но вот, ставлы шензьӧм вылӧ, Русскӧй народлӧн черносотеннӧй союзӧ гижсис и немец — доктор Рипке, пасторлӧн пи, вокыс буретш сійӧ барышняыслӧн, коді нагайканас перъявліс синъяссӧ оружиетӧм йӧзлысь.
Вӧлӧмкӧ, доктор Рипке дась примитны православнӧй вера.
Сэсся чёрнӧй сотняӧ кутісны пыравны купеч-староверъяс, лабазникъяс, барышникъяс.
Висьтавлісны, мый Русскӧй народ союзлӧн собраниеяс вылын действительнӧй статскӧй советник Саношкокӧд орччӧн пукалӧ прасол Лещов.
Реальнӧй училищеса педагогъяс пиысь черносотеннӧй союзӧ эз гижсьы некод, не кӧ лыддьыны Виктор Аполлоновичӧс.
Но та пыдди воис выль учитель — ёна нималысь черносотенец.
Тайӧ вӧлі естествознание кузя преподаватель либӧ, кыдзи сэки шулісны, «естественнӧй история кузя», кодлӧн вӧлі тешкодь ов — Ноготь.
Сійӧ прославитчӧма Одессаса кабакъясын аслас бесчинствоясӧн.
Министерствоын аддзисны коланаӧн «службалы пӧльза вылӧ» вуджӧдны сійӧс, чин содтӧмӧн, Д — ӧй реальнӧй училищеӧ.
Училищеын лоины куим черносотенец.
Абу нин сэтшӧм уна!
И директор Саношко заводитіс беседуйтны быд учителькӧд торйӧн Русскӧй народ союзлӧн благороднӧй могъяс йылысь.
Успех шедӧдны сійӧ эз вермы.
Унджыкыс ӧтвечайтісны, мый найӧ оз кӧсйыны занимайтчыны политикаӧн.
Арямов извинитчис сыысь, мый сылы быть лоӧ казьтыштны его превосходительстволы: татшӧм темаяс вылӧ директоркӧд беседаяс оз пырны космография кузя преподавательлӧн обязанностьясӧ.
Голотский быттьӧкӧ пӧ сідзжӧ вочавидзӧма мыйкӧ паныдаӧс да пырысь-пыр жӧ таысь сюрыштіс сылы: сійӧс вештісны инспектор должностьысь да колисны сӧмын математика кузя преподавательӧн.
Коли мыйтакӧ кад.
Выль инспектор эз вӧв.
И друг выльтор: инспекторлысь обязанностьяссӧ исполняйтысьӧн вӧлі индӧма Виктор Аполлонович Стрелецкийӧс.
Сійӧ весиг кутіс ӧшӧдавны коридорӧ, учительскӧйкӧд орччӧн, правилӧяс, кытчӧ кырымасьлывліс: «и. о. инспектора» и водзӧ — мичаа чукльӧдлӧм кырымпас, кытысь оз позь вӧлі разберитны ни ӧти буква.
Нёльӧд класса велӧдчысьяс, кодъяс вӧліны скӧрӧсь сы вылӧ Лехович да Озол вӧсна, лёкысь горзісны сы бӧрся ишак моз жӧ: «Ио! Ио!»
Первой да мӧд классъяс вӧчисны важмозыс — найӧ баксісны, кыдзи и кольӧм воын, козёлъяс моз.
Но ӧні вӧвлӧм надзирательӧс тайӧ пӧшти эз нин дӧзмӧдлы.
Сійӧ сӧмын шочиника сувтлывліс класс ӧдзӧс дорӧ да ӧчередьӧн скӧра видзӧдлывліс быд велӧдчысьлы чужӧмас.
Сэсся мунліс бӧр.
Сы местаӧ надзирательӧн назначитісны безобиднӧй старикӧс, Тит Модестовичӧс, кодлы сӧмын и колӧ вӧлі служитны пенсия пӧлучайтан кадӧдз.
Весиг сылысь овсӧ велӧдчысьяс некод лючки эз тӧдны, а ставныс шуисны ним-вичнас.
Но безобиднӧй тайӧ старикыс начальстволысь кутіс требуйтны, медым сылӧн должностьыс шусис эз «надзирательӧн», а «класснӧй наставниклӧн отсасьысьӧн», кыдзи тайӧс и колӧ вӧчны сэтшӧмтӧ номера циркуляр серти.
Директор тшӧктіс корсьны циркулярсӧ.
Збыльысь: «проклятӧй» воӧ, тадзи Саношко шуліс 1905 во, высшӧй начальство тэрмасигас тшӧктӧма надзирательясӧс шуны класснӧй наставниклӧн отсасьысьясӧн. «Надзиратель» кывйыс пӧ казьтылӧ сійӧ должность йылысь, кодӧс лӧсьӧдӧмаӧсь тюрьмаясын.
Директор недӧвӧльнӧя лэптыштліс пельпомъяссӧ, но циркулярлы подчинитчис.
Аслас тӧдчанлун серти тайӧ зэв ичӧтик историяыс кутшӧмкӧ ногӧн кывсьӧма реалистъяслы, и найӧ сьӧлӧмсяньыс кутісны радейтны старикӧс, коді, гашкӧ, тайӧс эз и заслуживайт: некутшӧм мукӧдпӧлӧс доблестьяс сэсся сылӧн эз вӧвны.
Кӧть мед мый, но «Тит» (тадзи син саяс шуисны сійӧс), ас дорас велӧдчысьяссянь бура относитчӧмсӧ чувствуйтӧмӧн, ачыс налы сідзжӧ нинӧм лёксӧ эз вӧчлы, а унаӧс, торйӧн нин ичӧтджыкъясӧс, мукӧддырйи и мездыліс бедаысь, дзебліс налысь мыжъяссӧ.
Некутшӧм вред сысянь эз вӧв и Григорий Шумовлы.
Та дорӧ кӧ содтыны, мый Стрелецкий кутіс классъясӧ волывлыны шочджыка, Гришалӧн олӧмыс ӧні лои, позьӧ шуны, спокойнӧй.
Правда, ёна ковмис сылы тӧждысьны мӧд во кежлӧ пукавны кольӧм Пётр Дерябин вӧсна, кодкӧд ковмис пуксьыны ӧти парта сайӧ август тӧлысьын.
Таӧдз Гриша подробнӧя объяснитіс Никаноркинлы, мыйла вӧлі колӧ тадзи вӧчны: Дерябин жӧ первой классӧ мӧд во кежлӧ кольччис сы ради, Гриша ради!
Мӧдыс быттьӧ ставсӧ гӧгӧрвоис, объяснениесӧ примитіс бура, но шуис:
— Тэ сӧмын лӧсьӧд сьылітӧ — сійӧ пуксяс!
Гриша некодлы эз кӧсйы лӧсьӧдны сьылісӧ.
Мӧдарӧ, сійӧ кутіс командуйтны Дерябин вылын, заставляйтіс сійӧс кыдзи колӧ гӧтӧвитны урокъяс.
Но буретш тайӧ и лои медся сьӧкыдторнас.
Дерябин эз кӧсйы велӧдчыны.
— Тэ жӧ шулін, мый мӧд во кежлӧ кольччин ме ради?
А ӧні мый вӧсна он велӧдчы?
— скӧрысь юаліс Гриша.
— Вешйы!
Менам делӧ.
— Мыйла нӧ сідзкӧ ме Никаноркин дорысь муні да пукси тэ дорӧ?
— Вот сирыд!
Сирассис...
Вай задачасӧ, висьтав лючки, кыдзи сійӧс решитнысӧ?
Гриша заводитліс объясняйтны задачасӧ, а Пётрлӧн синъясыс вочасӧн лоліны бессмысленнӧйӧсь, найӧ вӧліны озысь кизьяс кодьӧсь.
— Тэ мый, бара нинӧм эн гӧгӧрво?
— Тайӧ задачаяссӧ, — убеждённӧя шуис Дерябин, — сочиняйтӧ сійӧ, коді нинӧм мӧдтор вӧчны оз куж.
— Тэ зато унатор кужан вӧчны!
— Тэ аддзылін, кутшӧм кык самострел ме вӧчи гожӧмнас?
Ӧтиксӧ тэныд пӧдарита!..
abu
— А кор быдман, сідзжӧ самострелъяс кутан вӧчавны?
— Кор быдма — офицерӧн лоа.
Зэв тай офицерлы колӧны тэнад задачаясыд!
«Купеч ньӧбис куим фунт чай...» Да кутшӧм купеч нӧ кутас ньӧбны куим фунт чай?
Сійӧ тюкъясӧн ньӧбалӧ, сылы таысь донсӧ чинтӧны, скидка вӧчӧны.
Та вылын и зарабатывайтӧ...
Татшӧм делӧясын Дерябин разбирайтчис ёна бурджыка, арифметикалӧн нёль действиеясын дорысь.
Сійӧ важмозыс дугдывтӧг лыддис «Нат Пинкертонлысь приключениеяс», но Гришакӧд та йылысь сэсся эз нин сёрнитлывлы.
Училищеын Пётр гажтӧмчис, мучитчис.
Тотализаторӧн реалистъяс эз нин ворсны — и эз начальствоысь полӧм вӧсна, а прӧстӧ сідзи, модаыс прӧйдитіс.
Дерябин та йылысь гусьӧникӧн жалитіс, но мый вӧчан?
Он жӧ кут ӧтнад аскӧдыд ворсны!
Гришалӧн поведение вылӧ сійӧ вочасӧн велаліс видзӧдны вӧйпӧм сямӧн: мый йылысь, например, переменаяс дырйи сёрнитліс Шумов Довгеллокӧд?
Вальтер Скотт йылысь, Пётрлы тӧдтӧм Овод йылысь, кутшӧмкӧ Мими либӧ Муму йылысь, — сы йылысь писатель Тургенев гижӧма...
Гажтӧм делӧ!
И думыштлыны сӧмын: ӧд сійӧ Шумов вӧсна кольччис мӧд во кежлӧ!
— Эн кольччы коймӧд во кежлӧ!
— шпыньмуніс Никаноркин, кодлы Дерябин ӧтчыд норасис аслас судьба вылӧ.
— Коймӧд во кежлӧ оз кольны.
Училищеысь вӧтласны...
— Сійӧ ӧд и эм!
Сэки кытчӧ?
Батьыд да ичиньыд дінӧ мунан?
Вот!
Вот тайӧ сӧмын ӧтиторйыс и повзьӧдліс Дерябинӧс.
А сідзсӧ сійӧ нинӧмысь да некодысь свет вылын эз пов, весиг выль директорысь. Сы ныр улын Ӧтчыд сэтшӧмтор вӧчис, мый Дерябин кутіс нимавны пӧшти реальнӧй училище пасьтаыс.
Саношкоӧс улича вылысь аддзӧм мысти Пётр эз копыртчыв сылы, а тротуар кузя паныд вит воськов ярскӧба вӧчӧм бӧрын (тадзи вӧчлывлісны офицеръяскӧд паныдасигӧн карӧ воысь юнкеръяс), шут моз пелька сетіс честь.
И сэки артмис виччысьтӧмтор: директор бурпырысь лэптыліс картуз кӧзырёк бердас кык чунь да муніс водзӧ.
Та йылысь юӧр паськаліс ӧдйӧ.
Реалистъяс кутісны дугдывтӧг кӧзыряйтны директорлы вывті ёна старайтчӧмӧн.
И сылы, вӧлӧмкӧ, тайӧ воӧ сьӧлӧм вылас.
Таысь на унджык — лои тӧдса, мый Саношко шыӧдчӧма учебнӧй округӧ ходатайствоӧн: пыртны училищеӧ военнӧй строй да царскӧй лунъясӧ Соборнӧй площадь вылын вӧчавны реалистъяслысь парадъяс, а налӧн шинельяс вылӧ вурны виж погонъяс — кантъяс рӧмаӧс жӧ.
Ходатайство дорӧ вӧлі пуктӧма выль формалысь мичаа рисуйтӧм образец.
Округсянь вочавидзисны, мый погонъяс йылысь ходатайство абу ас кадӧ, а военнӧй строй колӧ пыртны.
Училищеӧ пригласитісны пехотнӧй капитанӧс, коді вӧлі ичӧтик тушаа, виж чужӧма, быттьӧ японец.
Сійӧ и кутіс занимайтчыны старшӧй классъясса велӧдчысьяскӧд наукаӧн, коді сійӧ кадъясӧ шусьыліс шагистикаӧн.
Кык недель чӧж гимнастика урокъяс вылын училище дворсянь кылісны горӧдӧмъяс:
<ns>— Нэпра-оп!</ns>
<ns>Нэ-ле-оп</ns>!
А кык недель мысти квайтӧд да сизимӧд класса велӧдчысьяс кар кузя прӧйдитісны стройӧн, лёкиника вӧчӧм пу ружьеясаӧсь, кодъяс йылӧ вӧлі клепайтӧма алюминиевӧй штыкъяс, и найӧс эз позь нетшыштны.
Уличавывса детинкаяс тайӧ выльторсӧ встретитісны дружнӧя издевайтчан горзӧмъясӧн:
— Ружьеяс пуысь, штыкъяс озысьысь!
— Лук сора яичница походӧ мунӧ!
35
... Артмӧ, Дерябин эз прославитчы — кӧть нин эськӧ и урокъяс бӧрын кык час чӧж пукалӧмӧн.
Директорлы честь сетӧм лои быдлунъяӧн, а Дерябин во четвертьысь поведение кузя пӧлучитіс пятёрка, коді ӧтнас сулаліс сы дневникын ӧтипӧлӧс двойкаяслӧн шеренга пӧвстын.
Ставыс двойкаяс да двойкаяс...
Григорий Шумовлы колӧ мездыны бедаысь соседсӧ!
Кор тӧдвылас уси, кыдзи сійӧс асьсӧ велӧдіс чистописание кузя Никаноркин, Гриша кутіс недельнас кыкысь ветлывлыны Дерябин ордӧ, отсавны вӧчны сылы гортӧ сетӧм урокъяс.
Гриша волывлӧм вылӧ Пётр вӧлі рад, но кор аддзыліс учебник, сэки заводитліс очсавны сідзи, мый вот-вот черлыыс чеччыштас.
— Медбӧрын сэсся ме тэнӧ нӧйтны кута!
— скӧрмис Гриша.
— Ещӧ коді кодӧс.
— Да ме жӧ тэнӧ нӧйтлі нин.
— Но...
тайӧ кор вӧлі.
А ӧні видзӧдлы, мускулъясӧй менам кутшӧмӧсь!
Гожӧм чӧжӧн век жӧ ёнмышті...
— Ог кӧсйы видзӧдны.
Пуксьы да решайт задачасӧ.
— А век жӧ видлам вермасьны.
Ме тэнӧ пырысь-пыр чергӧда.
Дерябин эз кӧсйы велӧдчыны!
Надеясӧ воштӧм бӧрын Гриша шуис видлыны медбӧръя средство: вермасьны условиеӧн.
Сійӧ кӧ вермас Пётрӧс, Дерябин велӧдас аски кежлӧ урокъяс, ӧтитӧг ставсӧ.
Пётр кӧ вермас сійӧс, найӧ бокӧ вештасны учебникъяс да пуксясны шашкиӧн ворсны.
— Ладнӧ!
— радпырысь горӧдіс Дерябин да водзвыв нин пызан вылӧ лэптіс шашки; сэсся кутіс пӧрччыны ас вывсьыс курткасӧ.
Гриша вӧчис сы моз жӧ, и вермасьӧм заводитчис став правилӧяс серти — киясӧн ӧта-мӧднысӧ крестӧн коскӧдыс шымыртӧмӧн да конъясьтӧг.
Но и ён вӧлі Дерябин!
Сьӧкыдджык, топыдджык Шумов серти.
Гриша вӧлі косджык.
Другъяс-противникъяс дыр вермасисны...
Чирӧм гӧлӧсӧн Дерябин дзивгис:
— Тадзтӧ сьӧлӧмӧй потас...
Либӧ...
либӧ тэ менӧ регыдджык нин водтӧд, либӧ...
либӧ ме тэнӧ.
— Да бурджык нин ме тэнӧ!
Гриша мыйвынсьыс тракнитіс Пётрӧс, лэптыштіс, мӧдыс кутіс тіркӧдны джоджӧ судзтӧм кокъяснас...
да лои джоджын, мыш вылас.
— Ме тэысь ёнджык, — пыркӧдчигмозыс эз лэдзчысь Дерябин, — тэ сӧмын дырджык он мудз.
И пелькджык...
— Тайӧ нӧ мый сэтшӧмыс?!
— скӧрысь горӧдіс Гриша.
— Сідзи и он кут урокъяс велӧдны?
Условие йывсьыд вунӧдін?
Ассьыд кывтӧ он кут?!
— Кывтӧ ме кута, — вочавидзис Дерябин да шогпырысь пуксис арифметика сайӧ.
Куим лун мысти Гриша бара локтіс сы ордӧ, и Пётр бара корис вермасьны.
— Тайӧ нӧ мый, менам отсалӧмысь дон мынтӧм?
— юаліс Гриша.
— Абу.
Тайӧ менам мучитчӧмысь мынтысьӧм.
Сералігтырйи Дерябин шамыртіс Гришаӧс пельпомъясӧдыс, и вермасьӧм заводитчис выльысь.
Тайӧ историяыс вӧлі быдпӧрйӧ урокъяс гӧтӧвитны заводиттӧдз.
Сы вӧсна мый векджык вермывліс Гриша, Дерябин дневникын мӧдісны лоавны тройкаяс.
Медбӧрын сійӧ пӧлучитіс четвёрка — география кузя.
И сы юрӧ пырисны бурджыкӧн лоӧм йылысь мӧвпъяс: кӧсъяс кӧ, сійӧ ачыс вермас лоны первой ученикӧн.
Дерябин ӧні урокъяс велӧдны пуксьывліс весиг и сійӧ лунъясӧ, кор эз виччысь ас ордӧ Гришаӧс (эз жӧ вермы мӧдыс быд лун волыны).
А Гришалӧн тайӧ каднас сідзи ёнмисны мускулъясыс, мый сылы мукӧддырйиыс заводитліс кажитчыны, мый найӧ ӧні абу нин слабджыкӧсь Оттомар Редальлӧн дорысь: но веськыда кӧрт кодьӧсь.
Медбӧрын, мыйкӧ дыра падъялӧм бӧрын, яндысигтырйи сійӧ мыйвынсьыс зэлӧдіс кусыньтӧм кисӧ да петкӧдліс дядя Отлы:
— Но, кыдзи?
— Вывті, — вочавидзис сійӧ рассеяннӧя, — вывті.
— Крепыдӧсь?
— Вывті...
Кывзы жӧ, Грегор, тэнад почеркыд мича?
— Абу.
А мый?
— Жаль.
— А мый?
Дядя От, а мый?
— Но, гижышт этайӧ бумага вылас мыйкӧ.
Шуам кӧть: «Менам почеркӧй мича».
Гриша босьтіс бумагасӧ да заводитіс гижны старайтчигтыр, медым букваясыс артмисны кыдзи позьӧ мичаджыкӧсь: «Менам почеркӧй мича».
Оттомар Редаль сюся видзӧдіс гижӧм кывъяс вылӧ.
Сэсся ышловзис да шуис:
— Абу.
Тэнад почеркыд абу мича.
А Янлӧн да менам аслам ещӧ на мисьтӧмджыкӧсь.
— А мыйла тайӧ тіянлы колӧ, дядя От?
— Колӧ вӧлі эськӧ меным перепишитны ӧти...
ӧтитор.
— Менам эм друг.
Никаноркин.
Вот сійӧ перепишитас — но, сэтшӧм мичаа!
Ме сылы висьтала.
— Эн.
Тэ сылы эн висьтав.
— Мыйла?
— Да прӧстӧ сідзи, эн висьтав.
— Век жӧ, дядя От, мый вӧсна?
— Мыйла тэ юасян?
Сідзи колӧ.
Шуӧма «эн висьтав», сідзкӧ эн висьтав.
И ставыс!
Сійӧ видзӧдыштіс Гриша вылӧ аслас спокойнӧй, паськыда восьтӧм синъяснас да помаліс:
— Сэтшӧм йӧз ордӧ нин тэ веськалін.
Сэтшӧм квартираӧ.
Но да, сэтшӧм йӧз ордӧ, сэтшӧм квартираӧ нин веськаліс Григорий Шумов.
Нинӧм, бурӧсь йӧзыс.
И квартираыс сылы кажитчис, тані вӧлі Белкова ордын серти ёна бурджык.
Босьтны кӧть белитӧм стенъяссӧ; на вылӧ видзӧдлыны вӧлі ёна лӧсьыдджык Белкова квартираын косясьлӧм шпалеръяса стенъяс вылӧ дорысь.
И сёяныс тані прамӧй йӧзлӧн кодь.
Ставыс тані Гриша серти.
Колӧ сӧмын велӧдчыны чӧв овны, кор тайӧ колӧ.
Ян жӧ кужӧ чӧв овны, а, колӧ чайтны, и Янлы окота тӧдмавны ӧттор-мӧдтор йылысь.
Но сійӧ чӧв олӧ, оз юась.
— И ме кута, — гораа шуис Гриша.
— Ме кута чӧв овны, кыдзи...
кыдзи скала.
Сійӧ ёна гӧрдӧдіс: вот тэныд и «чӧв олі»!
— Оз ков скала моз, — шуис Оттомар да пуктіс ассьыс ыджыд кияссӧ Гриша пельпомъяс вылӧ.
— Колӧ, кыдзи морт...
кыдзи вернӧй сьӧлӧма морт.
36
Григорий Шумов нинӧм эз висьтавлы Редаль йылысь да сылӧн ёртъяс йылысь аслас классаяслы, весиг Коля Никаноркинлы.
Весиг Вячеслав Довгеллолы!
И эз сы вӧсна, мый эз веритлы налы — буретш налы кыкнанныслы позьӧ вӧлі веритны, — но эз позь висьтавнысӧ.
А оз кӧ позь, сідзкӧ пом.
Аслас класса другъясыскӧд сійӧ сёрнитлывліс дзик мукӧдторъяс йылысь.
Мый йылысь нӧ?
... Ямпольскийяслӧн магазин дорын Гришаӧс чукӧстіс Никаноркин:
— Стоп!
Кывлін выльтор?
— И друг чӧв ланьтіс.
Гриша видзӧдліс сыладорӧ, кытчӧ вӧлі веськӧдӧма синъяссӧ Никаноркин.
Налы воча локтіс гӧрд юрсиа нывка.
Гриша сійӧс пырысь-пыр тӧдіс, кӧть эськӧ сійӧ и зэв ёна вежсьӧма.
Сыын лоӧма прӧстӧ дзик гӧгӧрвоны позьтӧм вежсьӧм.
Зэв мисьтӧм штиблетъяс пыдди сылӧн кокъясас вӧліны кӧза кучикысь вурӧм башмакъяс, стежитӧм дженьыдик жакетыс лӧсьыда пукаліс сы фигура вылын; жакетыс вӧлі донтӧм грубӧй матерьеысь, но Гриша сэки ещӧ татшӧмторъяс кузя омӧля на разбирайтчыліс.
Нывка муніс на дорті, на вылӧ видзӧдлытӧг да нырсӧ тшапа вывлань лэптӧмӧн.
— Ок тэ-и!
— радлігтыр нюркнитіс Коля.
— Тэ сійӧс тӧдан?
— Но кыдзи нӧ!
Сійӧ миян дорын олӧ, соседъяс.
Тайӧ Нинка Таланова, железнодорожнӧй токарлӧн ныв.
1905 воӧ токарсӧ вӧтлӧмаӧсь удж вывсьыс — забастовка бӧрын, — ок, Талановъяс и сьӧкыда сэки олісны, страшнӧ казьтывнысӧ!
Капуста сёйисны, пасьтавнысӧ вӧлі нинӧм...
— А ӧні?
— А ӧні сылӧн батьыс муніс Ригаӧ, пырӧма сэні вагоностроительнӧй заводӧ уджавны, бура зарабатывайтӧ.
Ыстӧма деньга — и аддзан: Нинкаӧс пасьтӧдӧмаӧсь принцессаӧс моз.
Принцесса либӧ абу принцесса...
но век жӧ тайӧ гӧрд юрсиа нывкаыс вӧлі кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс.
Весиг он гӧгӧрво, мый вӧсна, мыйын сэні делӧыс.
... Сідзкӧ, сійӧ сідз жӧ, кыдзи и Гриша, карын олӧ батьтӧгыс.
А гашкӧ, и мамтӧгыс.
Тайӧ кыдзкӧ матысмӧдіс Гришаӧс сыкӧд.
Но Никаноркин быттьӧ тӧдмаліс Гришалысь мӧвпъяссӧ:
— Батьыс Ригаын, а Нинкаыс тані олӧ мамыскӧд.
Гриша висьталіс, кыдзи сійӧ кольӧм тулысын первойысь аддзыліс Нина Талановаӧс, кутшӧм упрямӧя сійӧ кӧсйис матыстчыны детинкаяс дорӧ.
— Но, збой!
— быттьӧ Нинаӧс ошкиг шуис Никаноркин.
— Сійӧ век вӧвлі ӧтчаяннӧй, некодысь свет вылын эз повлы.
— А мыйла тэ сыкӧд эн здоровайтчы, сійӧс кӧ тэ тӧдан?
— Но, эстшӧм церемонияяс!
«Здравствуйте, кыдзи оланныд-выланныд!»
Но сійӧ век жӧ жалитӧмпырысь бергӧдчыліс бӧрвыв: гӧрд юрсиа нывкалӧн вӧсньыдик фигуркаыс кежис пельӧс сайӧ, эз кут тыдавны.
— Мича!
— ышловзис Никаноркин.
— Мыйын нӧ сылӧн мичыс, гӧрд юрсиаыслӧн?
— Но, а тэ он аддзы али мый?
Да сыысь мичаджыкыс карын некод абу!
И Никаноркин немвиччысьтӧг сэтшӧма гӧрдӧдіс, мый весиг пельясыс сылӧн лоины ӧмидз рӧмаӧсь.
Та вӧсна оз ков крукасьны морт дорӧ.
Оз ков эльтчыны.
Гриша шуис, медым вежны сёрнисӧ:
— Тэ меным кутшӧмкӧ выльтор кӧсйин висьтавны?
— А, да!
Тӧдан, миян воссьӧ кинематограф.
Невскӧй вылын.
— Оз вермы лоны!
— «Гранд-Электро» шусьӧ.
— Мыйла нӧ та йылысь некод оз тӧд?
— А ме тӧда.
Весиг программасӧ аддзылі: первой картинаыс — Индиялӧн видъяс, сэсся — драма, сэсся — Глупышкин.
— Коді сійӧ — Глупышкиныс?
— Ог тӧд.
Буракӧ, клоун.
— Билетъясыс донаӧсь...
Гриша сёрнитіс тайӧ ставтор йывсьыс, и мӧвпъясыс сылӧн вӧліны кинематографсянь ылынӧсь (дженьыдик «кино» кыв сэки эз на вӧв привычнӧй).
Экранвывса чудесаяс йылысь сійӧ представляйтіс аслыс зэв гудыра.
... Кымынкӧ лун мысти сійӧ бара аддзис Нина Талановаӧс — и сыысь муніс мӧд тротуар вылас.
Та бӧрын Нина сылы паныдасьліс унаысь на: карыс эз нин вӧв сэтшӧм ыджыд.
Ӧта-мӧд вылас видзӧдлӧм бӧрын найӧ мунлісны ӧтарӧ-мӧдарӧ, нинӧм эз петкӧдлыны чужӧм выланыс.
Гриша заводитіс гӧгӧрвоны, мый сійӧ зэв нин частӧ казьтывлӧ чужӧм, кодӧс кытшалӧма зарни юрсиӧн.
Мукӧддырйи сійӧс татшӧм случайясас босьтліс дӧсада, а мукӧддырйиыс некутшӧм помкатӧг ас пытшкас кыптыліс сэтшӧм радлун, мый кутчысьнысӧ эз вермы — нюмъяліс быдтор вылӧ, мый сылы паныдасьліс мунігас.
Татшӧм кыпыдӧн сійӧ ӧтчыд паныдасис Виктор Аполлоновичкӧд, коді сувтыштліс да юаліс:
— Радуйтчан?
Тэ век радуйтчан!
Но кут тӧдвылад, Шумов, ме некор нинӧм ог вунӧдлы!
Ни-нӧм!
Гӧгӧрвоин?
— Гӧгӧрвои, — вочавидзис Гриша да кутіс жалитны воштӧм радлунсӧ.
И мыйла олӧны свет вылас татшӧм йӧзыс, кыдзи Стрелецкий?
Натӧг эськӧ вӧлі ёна лӧсьыдджык.
Мед свет вылас оласны сэтшӧмъяс, кыдзи Редальяс, кыдзи Гришалӧн бать-мамыс, кыдзи Арямов...
кыдзи Нина Таланова.
Кинематограф, кодӧс вӧлі вӧчӧма сэтшӧм жӧ роскошнӧя, кутшӧмӧсь медся дона дантистъяслӧн приёмнӧйясыс, джынвыйӧ вӧлі тыртӧм: донъясыс эз быдӧнлы вӧвны зепъяс сертиныс...
Ичӧтик фойеын красуйтчисны зэв ыджыд, тайӧ дзескыд помещениеыслы лӧсявтӧм, плюшевӧй креслӧяс, кытчӧ шоча коді пуксьывліс.
Ичӧтик пызанъяс вылын куйлісны Монако княжестводырся видъяса альбомъяс да кипыдӧс пасьта розӧвӧй печатнӧй бумажкаяс — сэтчӧ посни шрифтӧн печатайтӧма ставсӧ, мый талун петкӧдласны картинаас.
Тайӧ бумажка-либреттоясыс вӧліны ужаснӧйӧсь асланыс кыв боксянь да опечаткаяснас, кодъяс петкӧдлісны серам карса став грамотнӧй йӧзлысь.
<rus>«Весло»</rus> пыдди гижӧма: <ns>«весело»</ns>, <rus>«меч»</rus> пыдди — <ns>«мяч»</ns>.
Шӧйӧвошӧм морт лыддис: «Он просил врача мячом».
Мукӧд опечаткаяслӧн сук парма пыр прӧйдитӧм бӧрын позьӧ вӧлі дӧгадайтчыны, мый колӧ лыддьыны: <rus>«Он пронзил врага мечом»</rus>.
Татшӧм ӧшибкаясыс лоліны типографияын тэрмасьӧмла да кӧзяин асныралӧм вӧсна, коді оз кӧсйы видзны лишнӧй деньга корректура нуӧдӧм вылӧ.
Кыдз кӧть сэсся эз вӧв, зрительлы лолі кыкпӧлӧс удовольствие: картина видзӧдӧмысь да серам петкӧдлысь либреттоысь.
А либреттотӧг картинасӧ он вермы вӧлі гӧгӧрвоны: геройяс сэні действуйтісны сёрниттӧг.
Налысь немӧялӧмсӧ вевттисны рояльлӧн аккордъяс.
Реалистъяс, кодъяс та вылӧ пӧлучитісны начальствосянь специальнӧй разрешение, «Гранд Электроӧ» воисны чукӧрӧн: сэні вӧліны и Дерябин, и Никаноркин, и Шумов Довгеллокӧд, и Персиц, и Земмель, и мукӧд классъясса велӧдчысьяс.
Кор ӧтарӧ-мӧдарӧ вештісны бусӧн тырӧм портьераяс да мукӧдъяс бӧрся детинкаяс пырисны дука, проветритӧм залӧ, найӧ медводз аддзисны Стрелецкийлысь фигурасӧ, коді сулаліс кельыдлӧз бархатӧн эжӧм ложаын.
— Но вот, и тані сыысь он мын!
Тойласигтырйи найӧ корсисны ассьыныс радсӧ — медся донтӧмсӧ, — и друг лои пемыд; кутіс брунӧдны рояль, и йӧв рӧма полотно вылын кутісны тыдавны Индияса видъяс: пальмаяс, причудливӧй храмъяс, морелӧн быгъя гыяс, индусъяслӧн еджыд чалмаяс. Индусъяс вӧліны омӧльӧсь да быттьӧ найӧс тӧчитӧмаӧсь сьӧд пуысь...
Жаль: вывті ӧдйӧ картинасӧ вежис мӧд.
Тайӧ картинаас тэрыба действуйтіс ичӧтик уска, фальшивӧя нюмъялысь чужӧма, ӧти син пыддиыс стеклӧ торъя прӧтивнӧй брюнетик.
Брюнетикыс вӧлі быттьӧ и повтӧм и тӧлка и ассьыс делӧяссӧ вӧчис сюся, но тайӧ ставыс вӧлі лӧсявтӧмтор.
Гриша брюнетыслы эз верит.
Вывті нин сійӧ ёна вежнясис, петкӧдліс зэв еджыд пиньяссӧ, и чужӧмыс сылӧн вӧлі эз сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн овлӧ збыльвылас.
Гришалы картинаыс эз во сьӧлӧм вылас.
Но вот петіс и Глупышкин; орччӧн кодкӧ гӧрӧктӧм моз серӧктіс, буракӧ, Дерябин.
Глупышкинлы эз везит, сылӧн ставыс артмыліс мӧдарӧ, сы вылӧ мыйлакӧ киссис пӧжарнӧй кишкаысь ва, сійӧ уси водосточнӧй труба вывсянь, кытчӧ сійӧ кавшасьліс сэтшӧм могӧн, мый йылысь зрительяслы эз вӧв дзик гӧгӧрвоана.
Глупышкинӧс нӧйтісны...
И ставыс тайӧ вӧчсис полькалӧн гажа шыяс улын, кодъясӧс чуктӧдаліс рояльысь чукырӧсь пӧрысь тапёр.
Гриша паметьӧ коли валӧн шум, коді киссис Глупышкин вылӧ.
Картинаыс вӧлі немӧй, а ваыс шумитіс, да сэтшӧм ӧткодь вӧлі збыль шумыскӧд, мый Гриша гӧгӧр видзӧдлывліс — эз-ӧ ваыс визувт залӧ.
Кыдзи йӧз воӧдчӧмаӧсь татшӧм искусствоӧдзыс, абу гӧгӧрвоана.
Ковмас юавны Никаноркинлысь, сійӧ ставсӧ тӧдӧ.
Медбӧрын Глупышкинлӧн ӧтсяма да мудзтӧдысь несчастьеясыс помассисны.
Ӧзтісны би, тапёр мудзпырысь чатӧртчис рояль дорысь, пӧсялӧм йӧз зыртласигтырйи петісны залысь фойеӧ.
Стрелецкий картиннӧя веськыда сувтіс ложаас; кад вӧлі мунны.
И сэки Гриша аддзис Нина Талановаӧс.
Сійӧ писькӧдчис первой радсянь петанінлань мӧд нывкакӧд ӧтлаын, и нывкаыс тайӧ вӧлі Наташа, Никаноркинлӧн чойыс!
Буретш сійӧ, коді коркӧ мешайтліс налы Коляыскӧд занимайтчыны чистописание кузя.
— Наташка!
— друг чукӧстіс Коля Никаноркин да чепӧсйис Гриша дінысь чойланьыс.
Минута мысти найӧ мунісны нин — куимӧн — ывла вылӧ: Нина Таланова да Никаноркинъяс.
А Гришакӧд орччӧн коли ӧтнас Дерябин.
Да, Дерябин кольччис и Гришалы дзик пеляс мый йылысь кӧ делӧвитӧя боргис.
Гриша заставитіс асьсӧ кывзыштны: вӧлӧмкӧ, тайӧ жӧ билетнас позьӧ видзӧдны ещӧ ӧти сеанс.
— Да кӧть куим сеанс видзӧд, некод оз вӧтлы, — надзӧник шуаліс Дерябин.
— Билетъяс жӧ миян эмӧсь, а тыртӧм местаыс мыйта колӧ.
Кольччан?
— Кольчча, — слабиник гӧлӧсӧн вочавидзис Гриша да пукаліс ещӧ ӧти сеанс вылын.
Выльысь видзӧдіс сійӧ, кыдзи вежнясис ӧти син пыддиыс стеклӧ торъя брюнетик («монокльӧн» шусьӧ, висьталіс Дерябин), кыдзи усьлывлі Глупышкин то нӧйтӧмысь, то ваӧн киськалӧмысь...
Вот сӧмын Индия, морскӧй прибойлӧн еджыд быгъя ылысса зэв мича Индия, кӧні олӧны жугыль косіник индусъяс, — Индия тайӧ рытас вӧрзьӧдіс Гришалысь сьӧлӧмсӧ: мунны эськӧ татысь ылӧджык, ветлӧдлыны эськӧ свет пасьтаыс...
подӧн эськӧ брӧдитыштны, волыны лӧз море берег дорӧдз...
Никаноркинкӧд аскинас сійӧ и сёрнитны эз кӧсйы.
Но мӧдыс тайӧс эз казяв да шуис зэв кыпыда, дружелюбнӧя:
— Нинка Таланова прогимназияӧ гӧтӧвитчӧ, тэ сӧмын думыштлы!
— Меным нинӧмла думайтнысӧ.
— Лӧгасин?
— Нинӧмла меным лӧгасьнысӧ.
— А ми тэнӧ тӧрыт быдса кызь минута виччысим «Гранд-Электроӧ» пыранінын.
Кытчӧ, думайтам, сійӧ воши?
— Но, и мый нӧ думыштінныд?
— Думыштім: тэ ещӧ ӧти сеанс вылӧ кольччӧмыд.
Дерябинкӧд ӧтлаын.
Артмӧ, Гриша ачыс и ставсьыс мыжа вӧлӧма.
Тадзи сыкӧд унджыкысьсӧ и овлӧ.
37
Тӧвнас Пётр Дерябин кутіс велӧдчыны тройкаяс вылӧ (география кузя — четыре).
И тайӧ кыссис эз ӧти либӧ кык недель чӧж — тайӧ кыссис велӧдчан волӧн четверть чӧж!
Таын помкаыс абу сӧмын Гришалӧн отсӧгын.
Пётрлы воис Донсянь, батьсяньыс, письмӧ, кӧні сійӧ сылы юӧртіс: буракӧ, сылы удайтчас локтан восянь писӧ сетны кадетскӧй корпусӧ — казеннӧй щӧт вылӧ.
Но, дерт, сэтшӧм условиеӧн, лоасны кӧ сылӧн «удовлетворительнӧй» успехъяс.
И Дерябинлӧн успехъясыс лоины удовлетворительнӧйӧсь!
Сылы важысянь нин воліс сьӧлӧм вылас кадетлӧн формаыс — тасма костас найӧ новлӧдлісны штыкъяс лакӧвӧй пуртӧсъясын, со кутшӧм сійӧ формаыс!
Никаноркин жугыльмӧдіс сійӧс: корпусын штыкъяссӧ новлӧны витӧд классянь, а витӧд классӧдз Пётрлы колӧ кыссьыны да кыссьыны...
Кӧть кыдз эз вӧв, Гриша ӧні вермис не сэтшӧм частӧ нин ветлывлыны Дерябин ордӧ, и кадыс сылӧн кольлі уна.
Кор мортлӧн уна прӧст кад, мыйсӧ сійӧ сӧмын оз думыштлы!
Никаноркинсянь кывлӧм бӧрын, мый Нина Талановалы ньӧбӧмаӧсь «Снегурочка» коньки (кутшӧма мӧдӧмаӧсь пӧвадитны гортас нывкасӧ!), сійӧ, дерт, кутіс думайтны коньки йылысь.
Дона-ӧ сійӧ?
Выльӧс ньӧбӧм йылысь и думайтны нинӧм.
Сійӧ муніс туплясьысь кӧрт кӧлуй куйлан дворӧ, сэні вӧлі быдпӧлӧс ломыс, а кык кӧрзинаысь весиг щӧтьяс моз штыкъяс чурвидзисны — важӧсь нин, куим гранаӧсь, татшӧмъясыс русскӧй армияын важӧн нин эз вӧвны: старина-матушка!
Сюри сӧмын конькипӧв, сімӧма, тешкодь гӧгрӧс ныра, и сулаліс сійӧ дас вит кӧпейка.
Кӧрт кӧлуй видзан дворса приказчик шпыньмунӧмӧн шуис:
— Ньӧб, ералист.
Сэсся корсян сылы пӧвсӧ да сідзи исковтан — видзӧд да нимкодясь!
Сійӧ кӧ эськӧ эз шпыньмун, Гриша эськӧ ньӧбис тайӧ конькипӧвсӧ.
Дас вит кӧпейка сылӧн ӧні эськӧ сюри.
Сӧмын приказчиклӧн смешитчана шпыньмунӧмыс торкис сделкасӧ.
Тӧлысь помланьыс Никаноркин висьталіс Гришалы, мый Нинка ислалӧ нин карса каток вылын — асывъясын, кор абуӧсь сэні гырысьяс.
И асъя часъясын пырӧмысь босьтӧны куим кӧпейка.
А рытнас гривенник.
— Но зато рытнас сэні оркестр ворсӧ, духӧвӧй.
И бияс ӧзйӧны каток пасьтаыс.
Ок, и мича!
Гриша чӧв олыштіс.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі измӧмакодь — тадзи сійӧ ачыс думайтіс.
Видлы, ноко, пӧръявны Николай Никаноркинӧс!
Эз сэтшӧм вӧв тайӧ мортыс...
— Гриш, окота тэныд конькиӧн ислалыштны?
Гриш, а?
Окота?
— Мун, вешйы!
— А меным окота.
Ме бать дорӧ сирася — ог лэдзчысь, кытчӧдз оз ньӧб меным коньки.
— Конькиӧн иславны велавтӧдз кымынысь ныртӧ жугӧдлан.
— Но, и мый нӧ?
Нырыд жаль али мый?
Сійӧ менам аслам.
Чӧв олыштӧм бӧрын сійӧ тувкнитіс Гришалы гырддзанас:
— Веськыда висьтав: окота ислалыштны?
А?
Гришалы тӧдвылас уси Редаль да вочавидзис сы кывъясӧн:
— Ме шуа тадзи: «Бурджык, кор кывйыд уджалӧ омӧльджыка, а юрыд ёнджыка».
— Ок, ёна жӧ тэ сюсь!
Некыдзи тэныд, сюсьлы, менӧ, дуракӧс, не пӧръявны!
Гортас Гришалы друг лои шог: Никаноркинлы эм код дорӧ сирасьны, медым коньки ньӧбисны, а сійӧ, Гриша, код дорӧ сирасяс?
Аслас шог йылысь Гриша висьталіс Янлы.
Никаноркин бур друг, но Янлы Гриша восьтыліс душасӧ окотапырысьджык...
Гашкӧ, сы вӧсна, мый сійӧ, кыдзи и став латышъяс, кужис чӧв овны.
Кужис-ӧ чӧв овны Ян Редаль?
Лун мысти дядя От шуис Гришалы, кыдз быттьӧ прӧстӧ сідзи:
— Другӧй, тэныд ӧд батьсяньыд быд тӧлысьын пӧлагайтчӧ ӧти шайт.
Тадзи сёрнитчылім.
Мый вылӧ эськӧ тэ кӧсйин видзны тайӧ деньгасӧ?
Гришалӧн кутіс чеччыны сьӧлӧмыс.
— Чӧжны кӧ эськӧ куим шайт гӧгӧр, ме эськӧ «Снегурочка» коньки ньӧби...
— А мыйла чӧжны?
Ме тэныд ӧтпырйӧ сета куим тӧлысьысь.
Мун да ньӧб аслыд «Снегурочкатӧ»...
Но овлывлӧ жӧ, кӧть, правда, и шоча: усяс тэнад юр вылӧ небесасянь шуд!
Гриша кыдзкӧ тӧдлытӧг видзӧдліс Ян вылӧ.
Мӧдыс сулаліс бокын да кывзіс сёрнисӧ радлан синъясӧн...
Но пыр-ӧ кужис Ян Редаль чӧв овны?
Частӧ морт, торйӧн нин сылӧн кӧ арлыдыс абу на ыджыд, радлунсӧ переживайтігӧн, мукӧдъяс йылысь оз думайт.
Сідзи и Гриша, коньки ньӧбӧм бӧрын, коді вӧлі дзик выль, дзирдаліс никельӧн, запятая моз чукыльтӧм, мича ныра, дзикӧдз вунӧдіс Ян йылысь.
Ӧні сылӧн вӧлі ӧти тӧждысьӧм: кодкӧд велӧдчыны иславны?
Кужтӧгыд каток вылӧ он сюй ныртӧ — серамвыв лэптасны.
Но регыд мысти коньки лои и Никаноркинлӧн (сідзкӧ, эз прӧстӧ батьыс дорӧ сирасьлы).
Сыкӧд и велӧдчыны.
Коля аслас выльтор вылӧ видзӧдіс эз сідзи, кыдзи Гриша.
Сійӧ тӧждысьӧмӧн висьтавліс, мый конькияс ас дорас требуйтӧны аслыспӧлӧс относитчӧм, найӧс колӧ ас кадӧ сетны тӧчитны; сыысь кындзи, колӧ топыдджыка вурны ботинкияслысь пӧтшвасӧ, а то конькияс винтитан и кӧмыд пырысь-пыр резьдас.
Сійӧ нуӧдіс Гришаӧс ньӧбны каблукъясӧ стальнӧй пластинкаяс, кодъяслӧн шӧрас эм розь.
А винтитӧм вылӧ ключсӧ вузалісны конькиясыскӧд ӧтлаын.
Оттомар ачыс вундіс Гриша каблукъясӧ нёль пельӧса гуранъяс, крепитіс сэтчӧ ичӧтик винтъясӧн пластинкаяссӧ, — ставсӧ вӧлі ӧні вӧчӧма.
И сӧмын сэки Гришалы тӧдвылас уси Ян.
Ян вӧлі рад.
Сійӧ видзӧдіс друг вылас мелі синъясӧн, кодъяс, гашкӧ, сӧмын неуна вӧліны шӧйӧвошӧмаӧсь.
— А Янлы?
— горӧдіс Гриша, и сылӧн яндысьӧмысла весиг синъясыс кутісны доймыны.
— Сідзкӧ, ме кута иславны, а Ян?
Оттомар нюммуніс:
— Но, вот тайӧс ме и виччыси, другӧ.
— Сытӧг ме ог кут иславны!
— Кыдзи нӧ сідзкӧ вӧчам?
Сійӧ локтас мастерскӧйясысь, а тэныд ывла вылӧ сэки ныртӧ нин оз позь мыччыны.
— Кӧть кыдзи.
Меным коньки — и сылы коньки.
— Тэ бура думыштін.
А ме ещӧ на бурджыка.
Ӧти коньки — и тэныд и сылы.
Ті ӧд ёртъяс?
Вот и вокъяс моз юкӧй — кык вылӧ ӧти вещь.
Тэ велӧдчан иславны и Янӧс велӧдан.
А сэсся...
сэсся воас кад, и сійӧ пӧлучитас коньки — пӧдарки.
Сӧмын ог висьтав, кор.
— А ӧні кежлӧ ми сыкӧд кыкӧн кутам иславны ӧчередьӧн, ладнӧ?
— Тайӧ тіян делӧ, приятельяс, — шуис Оттомар, а ачыс, тыдалӧ, вӧлі дӧвӧлен.
... Водз асылын, югдігӧн, волывлісны ю дорын олысь челядь видзӧдны, кыдзи кык реалист — Гриша да Никаноркин — велӧдчӧны иславны конькиӧн.
Завидьтӧмысла видзӧдысьяс чӧв олісны, эз дэльӧдчыны.
Но регыд мысти детинкаяс пиысь ӧти локтіс конькипӧлӧн.
abu
Сійӧ тэрыбакодь кутіс кӧртавны сійӧс кӧвъясӧн веськыда гынсапӧг бердас, и Гриша тӧдіс кузь ныра конькисӧ, кодӧс сійӧ ачыс муртса эз ньӧб кӧрт лом складысь.
Но, детинка тайӧ конькипӧвсьыс пычкис ставсӧ, мый вӧлі позьӧ.
Свободнӧй кокнас пелька йӧткыштчалігтыр сійӧ исковтіс йи кузя ёна ӧдйӧджык Гриша да Коля Никаноркин дорысь: найӧ дыр кад чӧж сунтшикасисны ныръяснас лым толаӧ.
Сэсся гӧгӧрвоисны, кутчысисны кияссӧ кресталӧмӧн — делӧыс мӧдіс мунны кокньыдджыка.
38
Первойтор, мый шыбитчис Гришалы синмас, кор сійӧ первойысь веськаліс каток вылӧ, — тайӧ ыджыд коз, коді ставнас вӧлі тырӧма лымйӧн да коді дзирдаліс электрическӧй шонді улын, алебастрӧвӧй!
Сулаліс сійӧ буретш воча кельыдлӧз раковиналы, кытысянь ӧтпырйӧ победнӧя юрӧбтісны ыргӧн трубаяс: тайӧ аслас удж вылӧ воисны кӧнкӧ шонтысьӧм бӧрын ыджыд уска музыкантъяс.
А став каток гӧгӧрыс тшӧкыда сулалісны джуджыд лым стена вылын ичӧтик коз пуяс, быттьӧ еджыд ӧграда вылын сьӧд пиньяс.
Вальс шыяс улын ислалісны параяс; кык офицер-артиллерист кыскалісны ыджыд креслӧ-даддьын мича брюнеткаӧс; каток шӧрын чӧрс моз бергаліс ӧти кок йылас ыджыд арлыда нин гимназист, кодӧс, приз вылӧ панласигӧн, вермӧма быдӧнлы тӧдса Бронислав Грабчинский; котралісны чукӧрӧн-чукӧрӧн сідз прӧстӧ — коді медся ӧдйӧ — детинкаяс...
Гриша водзын, кажитчӧ, ставыс бергаліс карусельӧн, кодӧс мичаа югдӧдӧма праздничнӧй биясӧн.
Сійӧ эськӧ шӧйӧвошис, эз кӧ сыкӧд орччӧн вӧв Коля Никаноркин.
Коля тэрыба висьтавліс сылы офицеръяслысь овъяссӧ — Гриша сэки жӧ вунӧдіс найӧс, — любуйтчис ыджыд арлыда гимназист вылӧ, коді, вӧлӧмкӧ, нималӧ нин став кар пасьтаыс аслас искусствоӧн, горзіс кодлыкӧ «Эй, йи вылын мӧс!», — ӧти кывйӧн кӧ, асьсӧ чувствуйтіс гортас моз.
Ӧдйӧ гӧгӧр видзӧдлӧм бӧрын сійӧ кватитіс Гришаӧс киӧдыс, и найӧ котӧртісны, кыдзи и на арлыда детинкаяс, некутшӧм претензияястӧг, сӧмын мед ӧдйӧджык...
Найӧ котралісны мукӧдъясысь ньӧти эз омӧльджыка — мудз тӧдтӧг, сэтчӧдз, кытчӧдз Гриша эз конйыштчы.
Конйыштчис сійӧ сэки, кор аддзис Нина Талановаӧс: сійӧ ислаліс кутчысьӧмӧн — кодкӧд?
Пётр Дерябинкӧд!
Найӧ катайтчисны йи вывті плавнӧя, Пётрлӧн чужӧмыс вӧлі ошйысяна-напряжённӧй, Ниналӧн — век сэтшӧм жӧ, мича.
Биыс быдлаысь кусі, музыка ланьтіс!
Вӧлӧмкӧ, став лампочкаяс лыдысь джынсӧ кусӧдӧмаӧсь недыр кежлӧ — тайӧн петкӧдлісны, мый велӧдчысьяслы, лӧсьӧдӧм правилӧяс серти, кад мунны гортаныс.
А музыкантъяс пуктісны бокӧ трубаяссӧ — шойччыштны.
Гриша пырысь-пыр жӧ тэрмасьӧмӧн матыстчис первой веськалӧм скамейка дорӧ — пӧрччыны конькисӧ.
Никаноркин кыв ни джын шутӧг сы бӧрся вӧчис сідзи жӧ.
Но тайӧ кадӧ, кор Гриша чӧв оліс, зумыш чужӧмсӧ аслас другысь дзебӧмӧн, Коля ланьтлытӧг скӧра броткис:
— Аддзылін Петькатӧ?
Вот петукыд!
Кыдзи нӧ: будущӧй кадет!
Кадет, мышкас сылы бедь!
Никаноркин броткӧмысь Гриша медбӧрын гӧгӧрвоис, мый сійӧ чувствуйтӧ сэтшӧмтор жӧ, мый и сійӧ ачыс, сӧмын ассьыс дӧзмӧмсӧ мӧдногӧн петкӧдлӧ.
Тайӧ мӧвпсьыс Гришалы лои неуна кокньыдджык.
... Аскинас Пётр Дерябин, дыр да многозначительнӧя чӧв олӧм бӧрын, шуис Гришалы:
— Ме тэнӧ тӧрыт аддзылі каток вылысь.
— И ме тэнӧ аддзылі.
Дерябин кыскис зепсьыс ичӧтик зеркалӧ да, сы пыр видзӧдчиг, видзчысьӧмӧн видлыштіс ассьыс юрсисӧ.
Юрсиыс вӧлі ӧти серам: плеш водзас чурвидзисны веерӧн рыжӧйкодь чорыд юрсияс, найӧс некыдз он вермы шыльӧдны!
Но Дерябинлы татшӧм причёскаыс кутшӧмакӧ кажитчис, мӧдногӧн сійӧ эськӧ эз сэтшӧм частӧ кыскывлы зепсьыс ичӧтик зеркалӧсӧ.
— Но, кутшӧма тэныд сійӧ кажитчис?
— бурпырысь юаліс Пётр.
— Коді?
— Сійӧ, кодкӧд ме катайтчи.
Сылӧн овыс Таланова.
Тӧдан, меным весиг сылӧн овыс сьӧлӧм вылӧ воӧ.
— А сылы тэнад?
— Мый нӧ, Дерябин — известнӧй ов.
Гриша шпыньмуніс да ланьтіс.
Пётр, сы вылӧ кӧсӧя видзӧдавлігтырйи, пыр мыйкӧ кӧсйис шуны.
Медбӧрын эз вермы терпитнысӧ:
— Сійӧ тэ йылысь юасис.
— Мый нӧ сійӧ юасис?
Но тайӧ здукӧ — звӧнок бӧрын, кодӧс быттьӧ эз и кывлыны сёрнитысьяс — порог дорын тыдовтчис историк, налы ещӧ омӧля на тӧдса том учитель, коді неважӧн воис Петербургысь.
Сійӧ вӧлі гӧрба ныра да тшапа лӧсьӧдӧм сьӧд бакенбардъяса, кодъяс вӧліны банбокъясас клеитӧм ленточкаяс кодьӧсь.
Велӧдчысьяс ещӧ кыдзи колӧ эз на тӧдмавны Ургаповӧс — тадзи вӧлі шуӧны том учительӧс — да ӧнӧдз сылы эз на вӧчны нинӧм лёксӧ, терпитісны урокъяс вылын сылысь лишнӧй стрӧглунсӧ; ӧні кежлӧ эз на тӧдны, кутшӧм тайӧ морт, — гашкӧ, и бур.
— Мый нӧ сійӧ ме йылысь юасис?
— вашнитіс Гриша, кор ставныс пуксялісны учитель воӧм бӧрын.
— Шумов Григорий, сувтӧй!
— ныр пырыс шуис Ургапов, коді вӧлі зэв сюсь пеля да зэв бура помнитіс ним-овъяс.
Шумов сувтіс, возмутитчӧма.
Мыйысь?
Класс чӧв олігтыр виччысис, кыдзи мӧдас асьсӧ водзӧ кутны учитель.
Должен вӧлі, сідзкӧ, виччысьны и Гриша.
И сійӧ сувтіс кыдзи пӧлагайтчӧ — веськыда, кияссӧ бокъясас лэдзӧмӧн.
Но сылӧн чужӧмыс вӧлі оскорбитӧм мортлӧн кодь.
Ургапов дыр видзӧдіс тайӧ оскорбитӧм чужӧм вылас да тшӧктіс:
— Пуксьӧй!
Класс муртса кывмӧн кышӧдчыштіс: ставныс ӧтпырйӧ пыдісянь лолыштісны.
Мый нӧ, выль учительсянь лёкыс нинӧм на оз тыдав.
Сувтлыны столб моз кык секунда кежлӧ урок вылын больгӧмысь — тайӧ лӧсялана наказание.
Первой классаяслы ковмис чошкӧдны пельяссӧ сӧмын Ургаповлӧн накӧд вывті вежливӧя обращайтчӧмысь: мый тайӧ тадзи?
Сералӧм?
Ӧнӧдз пӧлагайтчыліс шуны велӧдчысьясӧс «тіӧн» нёльӧд классысь не водзджык.
Первой классаяс эз тӧдны, мый сідзжӧ полігтыр виччысис мыйкӧ насянь и ачыс Ургапов, тӧрытъя студент, талунъя педагог.
Кыдзи эськӧ не уськӧдны велӧдчысьяс водзын ассьыс авторитетсӧ — со мый йылысь напряжённӧя думайтіс том историк быд урок вылын.
Тайӧ аслысногӧн отразитчис сэсся бӧрынджык сы олӧм вылӧ, а Гришалӧн олӧмын лои помкаӧн сылы, мый сійӧ сідзи эз и тӧдмав: мый йылысь юасьӧма Нина Таланова.
Урок бӧрын Дерябин та йылысь сёрнитны эз нин кӧсйы.
Сӧмын шуис:
— Тэ шпыннялін да чӧв олін.
Ӧні ме кута шпыннявны да чӧв овны.
— Шпынняв, окота кӧ!
— скӧрмис Гриша.
Но век жӧ муніс Пётр бӧрся гимнастическӧй залӧ да сэні видзӧдіс, кыдзи сійӧ нарошнӧ зіля чеччаліс «кӧбыла» вомӧн.
Кор Дерябин дзикӧдз мудзис да сувтыштліс шойччыштны, Гриша юаліс:
— Но?
— Кӧлач кусняла!
— Кыдзи тэ сыкӧд тӧдмасин?
— Юалі: «Нывка, тэ татчӧс?» Сійӧ шуӧ: «Татчӧс».
— «Ме сідзжӧ татчӧс, вай ӧтлаын кутам иславны».
Вот и ставыс.
Но Гриша ӧмӧй эськӧ вермис каток вылын, уна йӧз дырйи, сідзи ньӧти повтӧг панны сёрни?
Да эз, дерт!
Тайӧ вӧлі сэтшӧм гӧгӧрвоана, мый Гриша сэсся сійӧ лунӧ нинӧм йылысь нин эз юась Дерябинлысь.
39
Кутшӧм пустякъясӧн кажитчисны Дерябинкӧд, Никаноркинкӧд став тайӧ сёрниясыс сійӧ встреча серти, коді лои Гриша олӧмын тайӧ жӧ воас, тулысъявылыс!
Луншӧр-лунӧ Редальяслӧн квартирасянь неылысь Гриша аддзис Сметковӧс, буретш сійӧс, коді куим лун чӧж гусьӧн оліс «Затишьеын», Шумовъяс керкаын.
Пётр Васильевич муніс тэрмасьтӧг, сюся ӧтарӧ-мӧдарӧ видзӧдлывлігтырйи.
Сійӧ вӧлі ыж ку воротника дженьыдик полупальтоа; плюшевӧй лӧсьыд шляпаыс топыда пукаліс сы юр вылын да вӧлі лэдзӧма дзик синкымъясӧдзыс.
Кӧть сійӧ вӧлі и шляпаа, но век жӧ Гриша пырысьпыр тӧдіс сійӧс.
— Пётр Васильевич!
— радпырысь горӧдіс Гриша.
Сметков сувтлытӧг тэрыба видзӧдліс Гриша вылӧ да спокойнӧя шуис:
— Ӧшибка, том морт.
— Да помнитанныд жӧ, ті вӧлінныд миян ордын...
Куим лун олінныд...
Ті Сметков!
Пётр Васильевич кутіс видзӧдны видзчысигтыр, ёся.
Тадзи видзӧдӧмнас сійӧ быттьӧ йӧткыштіс Гришаӧс туй вывсьыс, кӧні сійӧ сулаліс сы водзын.
— Висьтала: ӧшибка.
Ме абу Сметков.
Гриша шӧйӧвошӧмӧн воськовтіс бокӧ.
И дыр сэсся видзӧдіс мунысь морт бӧрся...
А вермас лоны, и збыльысь сійӧ абу Сметков?
Кымынкӧ лун мысти Оттомар Редаль ордӧ бара чукӧртчисны другъясыс.
На лыдысь кыкӧн Гришалы вӧліны тӧдтӧмӧсь.
Тайӧ рытас Гришаӧс да Янӧс мыйлакӧ дыр эз ыстыны комнатасьыс.
Чукӧртчӧм йӧз сёрнитісны надзӧник, и век — быдлунъяторъяс йылысь, бокӧвӧй вещьяс йылысь...
Быттьӧ мыйкӧ виччысисны.
Друг комнатаас таркӧдчытӧг пырис сійӧ, кодӧс Гриша чайтіс Сметковӧн.
Сійӧ пӧрччис шляпасӧ да пыркнитіс бӧрланьӧ сыналӧм кузь юрсисӧ.
Сійӧ эз вӧв щӧть кодь юрсиа, коді чурвидзис Сметковлӧн шырӧм юр вылас воӧн-джынйӧн сайын.
— Со и Кудинов!
— меліа горӧдіс Редаль.
— Ӧні ставӧн нин воисны.
Гриша да Ян эз мӧдны виччысьны, кор найӧс ыстасны, пасьтасисны да петісны ворота дорӧ — стӧрӧжитны.
— А тэ тӧдан сійӧс...
Кудиновсӧ?
— юаліс Янлысь Гриша.
— Ог, ог тӧд.
Кывлі сӧмын дядьлысь, мый сійӧ Ригасянь воӧма.
И регыд мысти бӧр мунас.
Гриша эз кут водзӧ юасьны, мӧдӧдчис аслас, сылы тӧдса нин, обходӧ — керка гӧгӧрыс.
Восьлаліс да думайтіс Кудинов-Сметков йылысь.
Висьталӧны, и Иван-салдатлӧн пӧ ӧні овыс мӧд: сылы Кейнин дасьтӧма выль паспорт сійӧ бланокысь, кодӧс вӧрӧ вайліс Шпаковский...
Да и ачыс Кейнин ӧні абу нин Кейнин.
Тайӧ гӧгӧрвоана: революционеръяс дзебсясьӧны асланыс врагъясысь.
Та вӧсна и ортсысяньыс найӧ нинӧмӧн оз торъявны, медым некод эз вермы казявны, кодъяс найӧ сэтшӧмъясыс.
Видзӧдлан Кудинов вылӧ, Редаль вылӧ, Никонов вылӧ — и некыдзи он вермы думыштны, мый найӧ революционеръяс.
Революционеръяс!
Радлун вӧсна йирмӧг котӧртіс Гришалӧн мышку кузя.
Сійӧ видзӧ найӧс!
Григорий Шумов да Ян Редаль оз лэдзны врагъясӧс.
Сійӧ сэтшӧма ылаліс тайӧ мӧвпъяснас, мый вунӧдіс вежны ворота дорысь гегдӧм Янӧс, — помтӧг восьлаліс и восьлаліс керка гӧгӧрыс.
А Оттомар Редаль ордым «пирыс» кутіс кыссьыны дыр.
Кор медбӧрын воссис форточкаыс да пемыдас кылісны гитаралӧн кыпыд шыясыс, детинкаяс котӧрӧн уськӧдчисны гортаныс.
Бара бутылкаяс сулалісны пызан вылын; пызан сайын, гырддзаяс вылас мыджсьӧмӧн, пукаліс Кудинов, кузь юрси прать лэччӧма сылӧн крут плеш вылас: ньӧти абу Сметков кодь!
Гӧстьяс пиысь кыкӧн пасьтасисны нин.
Никонов, коді пукаліс ӧшинь дорын, ворсіс гитараӧн.
— Кынминныд, пиукъяс?
— юаліс Кудинов да мудзпырысь нюммуніс, мый вӧсна сылӧн мугов чужӧмыс пыр жӧ лои кыпыдӧн.
— Ньӧти эгӧй!
— турдӧм чуньяснас пальто кизьяссӧ разялігтырйи вочавидзис Гриша.
Кудинов сувтіс пызан сайысь:
— Но, прӧщайтчам, ёртъяс.
Аски ме ог нин ло тані.
Кутӧй тӧдвылад: литература вайӧм кузя лоӧ пыр сьӧкыдджык.
А колӧ, медым быд предприятиеын рабочӧйяс тӧдісны, кыдзи донъялӧ обстановкасӧ миян комитет.
Сійӧ быдӧнлысь кутліс кисӧ.
Кыдзи век, ставныс заводитісны разӧдчавны ӧткӧн-ӧткӧн, кыкӧн-кыкӧн.
Воис ӧчередьыс и Кудиновлӧн.
Ассьыс полупальтосӧ пасьталӧм бӧрын да шляпасӧ синъясӧдзыс лэдзӧм бӧрын сійӧ друг кутіс Гришаӧс пельпомӧдыс:
— Кыдзи олӧ-вылӧ Иван Иванович?
— Ничево, — вочавидзис Гриша.
— Век на сэні уджалӧ?
— Оз.
Сійӧ ӧні Шадурскийяслӧн имениеын.
Главнӧй садовод.
— А-а.
Тӧда ме сійӧ местаяссӧ.
Шадурскийыс эз на чышкышт му вывсьыс еврейскӧй керкаяссӧ?
— Эз на.
Кудинов-Сметков бергӧдчис Оттомарлань:
— Вот тэныд, Редаль, ловъя пример сылы, мый йылысь ми тӧлкуйтім: посни челядя йӧзӧс кӧсйӧны вӧтлыны му вылысь сӧмын сы вӧсна, мый талунъя рабовладелец ӧшиньяссянь видыс эз ло зэв гажа.
Пётр Васильевич тэрмасьтӧг прӧщайтчис, кутліс кияссӧ Редальлысь да Шумовлысь и муніс — видзӧднысӧ ньӧжмыд, гашкӧ, вывті ньӧжмыд морт.
Аскинас муртса эз кутны большевистскӧй партиялысь ветлӧдлысь агентӧс, Ригаысь воӧм Сметков-Кудиновӧс, код бӧрся важӧн нин кыйӧдчис жандармскӧй управление.
Жандармъяс зырӧдісны-пырисны ӧти судта захолустнӧй гостиницалӧн номерӧ, кытчӧ воӧм бӧрас овмӧдчис Кудинов.
Сметков-Кудинов нюмъялігтырйи, тэрмасьтӧг локтіс налы воча, чужйис ӧти жандармлы кынӧмас, ӧддзӧдчӧмӧн йӧткыштіс ӧшинь рамасӧ да шапкатӧгыс чеччыштіс ывла вылӧ.
Сэні сійӧ первой паныдасьысьлысь мырддис фетрӧвӧй шляпасӧ, пуктіс юрас да скӧра шуис:
— Эн шумит!
— да ӧдйӧ саяліс пельӧс сайӧ.
Мунысь мортыс ёна повзис да шӧйӧвошӧмӧн сувтіс улича шӧрӧ, сэсся, ас садяс воӧм бӧрын, заводитліс котӧртны Кудинов бӧрся, но сэки сійӧс немвиччысьтӧг кутісны шпораясӧн зёльӧдчысь тушаяс.
Кык ён жандарм кватитісны сійӧс гырддзаясӧдыс.
— Дугдан, он пышйы!
— киргис кузь уска вахмистр.
— Кора прӧститны!
Ме йӧйми али ті йӧйминныд?!
— Сёрнит, сёрнит ещӧ!
— Менам шляпаӧй!
Сійӧ нуис менсьым шляпаӧс!
— Абу тайӧ, — шуис жандармъяс пиысь ӧтиыс.
— Сійӧ вӧлі тоштӧм.
Вахмистр видліс тошсӧ тайӧ шляпатӧм мортыслысь — абу, абу кӧрталӧма — да скӧрысь юаліс:
— Коді ті сэтшӧмыс!
— Частнӧй повереннӧй Грабчинский.
А <lav>лайдак</lav>, коді мырддис менсьым шляпаӧс, котӧртіс со эстчӧ.
Жандармъяс да накӧд тшӧтш Грабчинский уськӧдчисны переулокӧ.
Но Сметков-Кудинов сэні эз нин вӧв.
40
Кутшӧм встречаяс сӧмын оз овлыны свет вылын!
Ковмис паныдасьлыны и большевик Оттомар Редальлы черносотенец Саношкокӧд.
Тулыснас Гриша висьмис, прӧстудитчис.
Ачыс сійӧ эськӧ эз и пыдди пукты тайӧс — эстшӧм тай лёктор, гӧлӧс неуна сибдыштіс, — но дядя От видліс сылысь биа плешсӧ да стрӧга тшӧктіс пукавны гортын.
А ачыс ӧбед кадся перерыв дырйи пырис училищеӧ: колӧ вӧлі, медым помкасӧ, мый вӧсна Григорий Шумов эз волы занятиеяс вылӧ, лыддисны уважительнӧйӧн.
Сылы удайтчис паныдасьны самӧй директорыскӧд — канцелярия ӧдзӧс дорын.
— Колӧ врачсянь свидетельство, — Редальлысь помӧдз кывзытӧг шуис Саношка да пырысь-пыр кыскис зепсьыс зарни часісӧ, видзӧдліс сы вылӧ...
Колӧ гӧгӧрвоны: директорлӧн кадыс дона.
— Меным и юрӧ эз волы докторӧс корӧм йылысь...
Ӧд тайӧ...
кыдзи шунысӧ...
но, неуна прӧстудитчӧм.
И ме чайті...
— Ті чайтінныд, тіянлы юрад эз волы!
А ме руководствуйтча правилӧясӧн, и тайӧ правилӧяс сертиыс колӧ представитны официальнӧй свидетельство.
— Но эм, кыдзи ме тӧда, правилӧ: юӧртӧны кӧ батьмамыс либӧ йӧз, кодъяс видзӧны велӧдчысьясӧс...
— Велӧдчысь Шумов олӧ тіян ордын?
— Но да, дерт жӧ.
— А велӧдчысь-квартирантъясӧс видзӧм вылӧ разрешение тіян эм?
— Сійӧ абу квартирант.
Сійӧ меным кыдзи рӧдня!
— Рӧдня...
со кыдзи.
Сійӧ — Шумов.
Сідзкӧ, русскӧй.
А ті?
Редаль Оттомар?
Тадзи ті асьнытӧ шуинныд?
Сідзкӧ, инородец.
Оттомар Редаль пузис, но кутіс асьсӧ.
И спокойнӧя шуис:
— Сійӧ менам ёртлӧн пи.
Вернӧджык, менам вок ёртлӧн пи.
— «Ёртлӧн»?
Тайӧ кывсӧ кад нин эськӧ тіянлы вунӧдны!
— Мыйла?
Бур кыв.
— Ӧкмыссё витӧд воӧ сійӧ вӧлі «бур».
— О, абу сідз.
Ещӧ водзджык на.
Ме лыддьылі ӧти книгаысь: тадзи шуліс ассьыс соратникъяссӧ Пётр Первый.
— Но, тӧданныд-ӧ!
Тайӧ Пётр Великий, а ті Редаль...
— Редаль — ичӧт морт.
Но мый нӧ, и век жӧ менам эмӧсь ёртъяс.
Сідзкӧ вот: менам ӧти...
шуам, бур тӧдсалӧн пиыс олӧ ме ордын, кыдзи рӧднӧй...
— Сы дорӧ, мый ме шуи, содтыны нинӧм ог вермы.
И Саношко, часі вылас бара видзӧдлӧм бӧрын, муніс.
— Кыдзи ті, дядя От, верминныд терпитны?
— горӧдіс Гриша, кор кывліс тайӧ сёрни йывсьыс.
— Тышкасьӧм вылӧ случайыс вывті ичӧт, — дженьыда вочавидзис Оттомар Редаль.
И, ичӧтик шкапсьыс еджыд бумагаӧ ӧкуратнӧя гартыштӧм книга корсьӧм бӧрын, заводитіс сійӧс лыддьыны вольпасьын на куйлысь Гришалы...
А рытнас вайисны письмӧ.
Гриша тӧдіс батьыслысь гырысь букваяса гижӧдсӧ.
Рад лои: гортсяньыс юӧръяс волывлісны шоча.
Руд бумага вылӧ гырысь нерӧвнӧй букваясӧн вӧлі гижӧма:
«Дона пиукӧй, а миян гортын ыджыд шог — зэв ёна висьмис Ефимка, горшсӧ прӧстудитӧма миян пывсянын, сэні гожӧмнадтӧ бур, а тӧлын ыргӧ быд щелльӧд.
Огӧ тӧдӧй, мый и вӧчны.
Тэ эн шогсьы, а месӧ ачым тэныд гижа шогӧйла: гижи — и быттьӧкӧ кокньыдджык лои».
Водзӧ вӧліны быдлунъя олӧм йылысь строкаяс: батьыс юасис, пиыслӧн кутшӧмджык кӧмкотыс, оз-ӧ ков пӧчинитӧм вылӧ деньга, мӧдӧдӧ поклонъяс...
Ставыс гӧгӧр лои быттьӧ тыртӧм да руд.
Некыдзи эз вермыны сюрны колана мӧвпъяс, шоглуныс кажитчис смутнӧйӧн.
Медся ёна вӧлі жаль мамыс.
Кутшӧм сьӧкыд ӧні сылы!
Сэсся сы вылӧ ыльнитіс ичӧтик вок водзас аслас мыжысь сир курыд чувство.
Этша мелілун аддзыліс сысянь Ефимка.
«Гришалы ме коді?» — «Степнӧй орёлпи...»
Гашкӧ, и абу нин свет вылын степнӧй орёлпиыс, абу нин гора кӧлӧкӧльчикыс!
Бӧр эськӧ бергӧдны гожӧмсӧ — лунтыръясӧн эськӧ Гриша кывзіс рӧднӧй гӧлӧссӧ.
Лёк мӧвпъяс эз эновтлыны сійӧс и гортас и училищеын — сійӧ муніс сэтчӧ висьӧмсӧ ӧдйӧ венӧм бӧрын.
Сійӧс гижисны кондуитӧ урокъяс вылӧ уважительнӧй помкаястӧг волытӧмысь.
Гриша та вылӧ видзӧдіс веськодя.
Сійӧ заводитліс висьтавны аслас шоглун йылысь соседыслы — Пётр Дерябин юаліс гӧгӧрвотӧмпырысь:
— Тэ сэтшӧма радейтан воктӧ?
И сэки жӧ, быттьӧ та йылысь вунӧдӧм бӧрын, тӧждысигтыр сюйис партаас кисӧ дзик гырддзаӧдзыс, заводитіс мыйкӧ корсьны, дыр корсис да медбӧрын кыскис чернилаӧн пачкайтӧм, бонзьӧм книга:
— Со, аддзи!
Вӧвліны Шумов да Дерябин костын вензьӧмъяс, вӧвліны.
Но сӧмын ӧні — первойысь на — Гриша видзӧдліс сосед вылас скӧр синъясӧн.
Ёртъяс пиысь сэсся некодлы Гриша эз висьтав Ефимка йылысь.
Урокъясысь прӧст кадӧ ӧтнас шӧйтіс кар кузя, бӧрйис та вылӧ этшаджык йӧза уличаяс.
Кор сійӧ воліс гортас, Ян зільліс бурӧдны сійӧс, кыдзи сӧмын вермис.
Кыдзкӧ ӧтчыд мастерскӧйяссьыс сійӧ вайӧма шайба, кодӧс вӧлі шлифуйтӧма зеркалӧ моз дзирдавтӧдз.
Гриша бергӧдлыштіс сійӧс киас да пуктіс бокӧ.
Гриша ордӧ квартираас воліс Никаноркин.
Ышлолалігтыр сійӧ пукаліс дыр.
Заводитліс сёрнитны омӧля интереснӧйтор йылысь: сы йылысь, мый естественник Ноготь, кодсянь виччысисны код тӧдас кутшӧмторъяс, асьсӧ кутӧ мыйлакӧ бура.
Саношко йылысь висьталӧны, мый сійӧ, кор на ещӧ вӧлӧма директорӧн мӧд карын, издайтлӧма распоряжение: «Велӧдчысьяслы оз позь купайтчыны юын. Сэтшӧмъяссӧ, коді купайтчас, гижны кондуитӧ; а коді вӧяс, сійӧс вӧтлыны реальнӧй училищеысь».
Гриша эз серӧкты.
Никаноркин шогпырысь педзыштіс места вылас да муніс.
Сідзкӧ, век жӧ письмӧ йылысь тӧдмалӧма.
Кутшӧм ногӧн сӧмын?
Тӧдмалӧма да аслысногӧн кӧсйис гажӧдыштны...
... Кузьӧсь, гажтӧмӧсь кыссисны лунъяс.
Гришалы век кыліс вӧсньыдик гӧлӧс: «Баб, а батьӧлы ме коді?» — «Сӧкӧлпи».
— «А тэныд?» — «Оз тусь тэ менам».
А гашкӧ, бурдас на Ефимка?
Шумовъяс ставныс ёнӧсь.
Эз, эз кут гижны эськӧ батьыс татшӧм письмӧ, Ефимкалы кӧ эз вӧв сьӧкыд...
Тадзи коли кык недель.
И друг Оттомар Редаль сетіс Гришалы телеграмма.
Думыштлыны сӧмын, кутшӧм кузь туй сійӧ мунӧма — тувсовъя рӧспута дырйи, крестьянскӧй телегаӧн станцияӧдз, а сэні нин телеграф кузя...
Да сійӧ эськӧ эз и волы, таӧдз кӧ кык недель сайын дядя От эз ысты ассьыс телеграфнӧй запрос Шадурскийяслӧн имениеӧ.
«Ефимка бурдӧ».
Гриша пырысь-пыр кутіс аддзыны и шонділысь дзирдалӧмсӧ, и веж гаръяссӧ пӧрысь вяз пулысь, коді сулаліс туй дорын, и ӧшинь улын воробейяслысь зэв ёна ноксьӧмсӧ.
Тайӧ югыд радлуннас и пырис Гриша паметьӧ велӧдчан во помыс.
41
Гриша вӧлі мӧдӧд классын нин, кор сэзь тӧвся лунӧ вокзаллӧн джуджыд ворота вылын, керка стенъясын да весиг Ямпольский вокъяслӧн зэв ыджыд карандаш вылын лоины лӧз нисьӧ розӧвӧй рӧма афишаяс: «КИН».
Воӧма актёръяслӧн группа!
Тайӧ ӧмӧй абу событие уезднӧй карын?
«КИН» пьеса лыддьыссис классическӧйӧн, пуктісны сійӧс воскресеньеӧ, и тайӧ кык помка вӧснаыс начальство разрешитіс реалистъяслы ветлыны спектакль вылӧ.
Карын постояннӧй театр эз вӧв; быдсикас зрелищеяс (балалаечникъяслӧн концерт, ветлӧдлысь иллюзионистлӧн фокусъяс, французскӧй борьба) овлывлісны векджык Риго-Орловскӧй правлениеса кӧрт туй залын.
«Инспекторлысь обязанностьяс исполняйтысьлӧн» искусство да литература кузя ичӧт кагалӧн мында тӧдӧмлунъяс вӧсна спектакль вылӧ разрешение пӧлучитісны став классъясса реалистъяс.
И вот медводдзаяс лыдын тайӧ рытӧ «железнодорожнӧй домӧ» пырисны мӧдӧд классаяс Никаноркин, Шумов да Довгелло.
Налы нырас ӧвтыштіс пилипызь да лыс дук: зал стенъяссӧ ещӧ асывсяньыс на вӧлі мичмӧдӧмаӧсь свежӧй коз пу лапъясысь вӧчӧм гирляндаясӧн.
Но детинкаясӧс залӧ эз лэдзны: налӧн билетъясыс (дас кӧпейкааӧсь) сетлісны право сулавны сӧмын галёркаын, стулъяслӧн медбӧръя рад сайын.
Реалистъяс кывзысьӧмӧн кайисны вылыс судтаас бокиса крут пос кузя — и мый жӧ?
Налӧн местаясыс, вӧлӧмкӧ, зэв бурӧсь, пукавны эськӧ вӧлі ёна лёкджык: йӧз мышъяс сайсянь нинӧм вӧлі оз тыдав.
А тасянь вӧлі дзик ставыс тыдалӧ: и шензьӧдана ӧмидз рӧма занавес, кытчӧ рисуйтӧмаӧсь синаканьястӧм кулӧмалӧн кодь еджыд чужӧма кык маска, и залыс ставнас — сэтысь кыліс нин лыс дуккӧд сорлассьӧм духияслӧн да пудраяслӧн дукыс.
Заводитіс чукӧртчыны публика — первойсӧ этшаникӧн: ӧткӧн-ӧткӧн, кыкӧн-кыкӧн.
Шпораяснас зильӧдчигтыр воалісны партерӧ офицеръяс, и на пӧвстын — век кыпыд доктор, сійӧ, коді коркӧ лечитліс Вячеславӧс.
Катласигтырйи восьлалісны кузь сюртукъяса купечьяс.
Радъяс костті писькӧдчис пенснеа тӧдса провизор, коді видзӧднысӧ вӧлі серьёзнӧй да вывті образованнӧй морт.
Тӧждысьӧмӧн корсялісны ассьыныс местаяссӧ парад вылӧ моз пасьтасьӧм чиновникъяс.
Локтіс Голотский аслас ён старукаыскӧд, коді тушанас сыысь вӧлі ёна ыджыдджык.
— Лаврентий гӧтырыскӧд, — вашнитіс Никаноркин.
И весиг Тит воис!
Воис класснӧй наставниклӧн отсасьысь Тит Модестович, коді эз сӧгласитчы асьсӧ шуны надзирательӧн. Сыкӧд вӧлі зэв на том, вӧсньыдик нывка.
— Сылӧн внучкаыс, — бара вашнитіс быдтор тӧдысь Никаноркин.
— А гӧтырыс сылӧн абу, сійӧ дӧвеч...
Залыс вочасӧн тырис да ньӧжйӧник шумитіс.
Воздухыс кутіс лоны сукджыкӧн.
Торйӧн нин тайӧ кутіс тӧдчыны сы бӧрын, кор Гриша ныр водзын тыдовтчис приказчиклӧн ёна помадаалӧм юрыс. Приказчик пуксис галёркаса медбӧръя радас.
Зилькнитіс нин и первой звӧнок...
Но спектакль дыр на эз заводитчы.
Шочиника вешйывлісны ӧмидз рӧма занавеслӧн складкаясыс, и костӧдыс тыдовтчывліс кодлӧнкӧ синмыс, банбокджынйыс...
— А мамӧ шуӧ, мый тайӧ пьесаыс абу миян арлыдаяслы, — шуис Гришакӧд орччӧн сулалысь Довгелло.
— Ставыс, мый бурджык, век абу миян арлыдаяслы!
— биясӧн дзирдалысь партер вылысь синъяссӧ вештывтӧг тэрыба вочавидзис Никаноркин.
А со и Саношко!
Сійӧ чванливӧя нёровтчӧма первой радса креслӧӧ, полицмейстер Дзиконскийкӧд орччӧн, коді пырысь-пыр жӧ кутіс кадысь кадӧ видзӧдлывлыны публика вылӧ, ассьыс геройскӧй ус помъяссӧ гартігтыр.
Залын кутісны кызӧктавны, сёрнитны гораджыка — и тайӧ кыдз быттьӧ вӧлі сигналӧн.
Кыкысь зилькнитіс звӧнок, и занавес ньӧжйӧникӧн воссис.
Сквӧзняк вӧсна кутісны вӧрны лёкиник декорацияяс, и сцена вылӧ петіс актёр.
Тревога, виччысьӧм, мыйкӧ вӧвлытӧмӧс водзвыв чувствуйтӧм шымыртісны Гришаӧс.
Сцена кузя ветлӧдліс гӧгӧрвотӧм морт, коді вӧлі шудтӧм да мича, ас дорас код тӧдас мыйӧн кыскысь актёр.
Первойя гӧгӧрвотӧм кывъяснас жӧ, кодъясӧс сійӧ шуис, актёр пӧкӧритіс Гришаӧс.
Кин вӧчліс сідзи, кыдзи вӧчны оз вӧлі позь, сійӧ быттьӧ чусаліс некодлы тыдавтӧм беспокойнӧй биын да губитіс мукӧдъясӧс.
Гашкӧ, сійӧс асьсӧ виччысис гибель, несчастьеяс грӧзитісны тайӧ мортыслы, коді друг лои донаӧн Гриша сьӧлӧмлы.
Кодкӧ видзӧдысьяс пиысь петкӧдліс серам, водзвылас пукалысь приказчик гӧрдліс-сераліс да кинас тупкис вомсӧ, медым эз сэтшӧм гораа кыв.
Мича нывбаба — радейтіс-ӧ сійӧ Кинӧс?
— вак-вакӧн сераліс сцена вылын, чатӧртлывліс юрсӧ да петкӧдліс гӧгрӧс еджыд сьылісӧ.
Но ставыс тайӧ Гришалы вӧлі веськодь.
Сійӧс мучитіс ӧтитор: Кин оз вермы спаситчыны, лёк пом виччысис сійӧс...
Антрактъяс дырйи Гриша ветлӧдліс да нинӧм эз аддзы ас гӧгӧрсьыс.
Никаноркин сійӧс да Довгеллоӧс нуӧдіс уліас.
Сэні найӧ немвиччысьтӧг паныдасисны Голотскийкӧд — гӧтырыскӧд кутчысьӧмӧн математик тэрмасьтӧг кытчӧкӧ муніс.
Мӧдӧд класса велӧдчысьясӧс аддзӧм бӧрын Лаврентий Лаврентьевич арыштіс синъяссӧ:
— Тіянӧс коді татчӧ лэдзис?!
Но Гришалы эз вӧв Голотскийӧдз.
Сы пыдди, став куимнан пыддиыс, вочавидзис Никаноркин.
Сійӧ кыскис зепсьыс Стрелецкийлысь разрешительнӧй записка:
— Шумовлӧн да Довгеллолӧн татшӧмӧсь жӧ.
Лаврентий Лаврентьевич лэптыштліс пельпомъяссӧ, видзӧдліс гӧтыр вылас:
— Енмыс тӧдӧ мый татшӧмыс!
Мый нӧ найӧ вермасны гӧгӧрвоны тайӧ пьесаысь?
Старука мырдӧнпырысь нюммуніс да нинӧм эз шу.
— Миян Аполлонлӧн пиыс отличитчис, нинӧм он шу!
— нурбыльтіс Голотский.
Никаноркинлӧн чужӧм вылас тыдовтчис гӧгӧрвоана нюмъёвтӧм: сідзкӧ, збыль шуӧны, Лаврентий оз радейт Виктор Аполлоновичӧс.
Но Голотский, нюммунӧмсӧ казялӧм бӧрын, скӧра повзьӧдіс:
— Пиньястӧ жергӧдін, куш плеш!
И гӧтырыскӧд муніс водзӧ — буфетӧ, кытчӧ реалистъяслы пырны вӧлі запретитӧма.
Бара воссис занавес, бара заводитчис аслыссяма олӧм волнениелӧн чадын, коді вӧлі курыд да ӧттшӧтш долыд, объяснитны позьтӧм.
Кадысь кадӧ Гришаӧс шымыртліс йирмӧг да заводитліс лёкысь дрӧжжитӧдны; медым кыдзкӧ мездысьны сыысь, сійӧ мыйвынсьыс воча мурч-курччыліс пиньяссӧ, чӧв оліс, эз ӧтвечайт Никаноркинлӧн вашкӧдӧм вылӧ.
И, дзикӧдз мудзӧма, медбӧрын сійӧ кыліс, кыдзи коланатор, сцена вывсянь горӧдӧм:
— Великӧй Кин йӧймис.
Та бӧрын ставыс муніс ру пытшкын моз.
Гриша другъясыскӧд восьлаліс войся пемыд кар кузя — дзик кӧрт туй вомӧн вуджанінӧдзыс, ӧтвечайтіс тышкас-мышкас, торйӧдчигас эз гӧгӧрво Никаноркинлысь сералӧмсӧ:
— Шумов миян садьсӧ воштӧма!
Гришаын лои кутшӧмкӧ вежсьӧм.
Сійӧс первойсӧ некод кыдзи колӧ эз вермы гӧгӧрвоны.
Вежсис морт, а именнӧ кутшӧм боксянь — он вермы тӧдны.
Сыкӧд панлісны сёрни Персиц, Земмель, сюся сы вылӧ видзӧдлывліс Никаноркин — абу, абу гӧгӧрвоана, мыйын тані делӧыс.
Мый сійӧ ветлӧдліс ёна думыштчӧмӧн, тайӧ сыкӧд вӧвлывлі и водзджык, та вылӧ некод нин эз шензьы, кӧть и эз кольлыны случай, медым сы вылын сералыштны.
Медбӧрын ставыс лои гӧгӧрвоана Дерябин отсӧгӧн.
Пётр ӧтчыд став дырйиыс дӧзмӧмӧн шуис:
— Мый тэ бӧръя кадас чушъялан?
Но дзик индюк моз, ей-богу!
Гриша ёна гӧрдӧдіс.
Скороговоркаӧн, чирӧмкодь гӧлӧсӧн сёрнитіс актёр, коді ворсіс Кинӧс.
И аслас тӧдлытӧг, ньӧти подражайттӧг, прӧстӧ кутчысьны вермытӧг, Гриша мӧдіс кывъяссӧ шуавны зэв тэрыба.
Весиг сылӧн гӧлӧсыс неуна чирыштіс — дерт, эз аслас кӧсйӧм вӧсна.
Ставыс лои гӧгӧрвоана!
— А-а, — гӧгӧрвоана нюжӧдіс Персиц.
— Кӧть кытчӧ эн вит, быдлаын Кин, — ядӧвитӧя шуис Никаноркин.
— Мый ті сы дорӧ сирасинныд?
— шыасис Довгелло.
Но, тайӧ лёкджык на сералӧмысь — кортӧм дорйысьӧмыд!
Тайӧ нин Григорий Шумовлы оз вӧлі ков.
И, расстроитчӧма, помӧдз янӧдӧма, быттьӧ сійӧс гусясигӧн суисны, Гриша котӧрӧн пышйис ёртъяс дорсьыс да дзебсис гимнастическӧй залса пельӧсӧ, квайтӧд класса велӧдчысьяс бӧрвылӧ.
... А карын, Ямпольскийяслӧн витрина вылын, заборъяс вылын, стенъясын, ӧшалісны нин выль афишаяс:
«РАБОЧӦЙ СЛОБОДКА»
Но, тайӧ пьеса вылас реалистъяслы разрешительнӧй запискаяс эз сетны, сэтчӧ жӧ вӧлі прӧстӧй лун.
Гриша муніс спектакль вылӧ разрешениетӧг.
И — сюри.
Первой действие бӧрын жӧ Стрелецкий петкӧдіс сійӧс галёркаысь да тшӧктіс пыр жӧ весасьны гортас.
Вернӧй кондуит!
... Гриша важмоз оліс призрачнӧй мирын, коді сылы эз на вӧв помӧдз гӧгӧрвоана.
И таын вӧлі кыпыдлуныс, тайналӧн мичлуныс, кодӧс колӧ вӧлі ещӧ тӧдмавны на.
Кор сійӧ и коймӧдысь муніс театрӧ разрешениетӧг, сылысь упорствосӧ пасйис начальство, и велӧдчан волӧн четвертьысь сійӧ пӧлучитіс поведение кузя четвёрка (скобка пытшкын — «бур»).
И бара классын первой ученикӧн лои Самуил Персиц.
42
Во мысти Псковскӧй кадетскӧй корпусӧ муніс Пётр Дерябин.
Мый нӧ, бара жӧ событие!
Мунӧм водзвылас Пётр кутіс ставныскӧд сёрнитны тшапа, асьсӧ вылӧ пуктӧмӧн.
Тайӧ кад кежлас Шумовкӧд сылӧн дружбаыс ёна слабмис.
Дерябинлӧн жӧ вӧліны аслас вкусъяс.
Нат Пинкертонӧн увлекайтчӧмыс сылӧн вежсис кинематограф дорӧ страстьӧн — сійӧ видзӧдіс быд программа, мукӧддырйиыс гривенник вылӧ пукавліс дорвыв куим сеанс.
Радейтана геройӧн сылӧн лои Макс Линдер, буретш сійӧ чусмӧм чужӧма брюнетыс, кодӧс первойысь аддзӧмсянь сэтшӧм ёна эз кут радейтны Григорий Шумов.
Вообщӧ налӧн вкусъясыс некор эз вӧвны ӧткодьӧсь.
Сёрӧнджык нин Гриша казьтывліс: тешкодь, мыйла нӧ, сідзкӧ, найӧ другасьлісны?
Ставсьыс лӧсялана — вернӧя да бескорыстнӧя дружитны кӧсйӧм.
Сэсся муніс Ян — ылӧ, батьыс дорӧ.
Август Редальлӧн помассьӧма ссылка срокыс, воӧма Прибалтикаӧ да бур другъяс отсӧгӧн медасьӧма уджавны рижскӧй вагоностроительнӧй заводса складӧ стӧрӧжӧн.
Сылӧн гӧтырыс Новокшоновъяслысь босьтӧма расчёт, воӧма Ригаӧ.
Ӧні виччысисны Янӧс, и семьяыс лоӧ ӧтлаын.
Ригаӧ поезд мунлывліс луннас, Оттомар Редаль вӧлі удж вылын, и Гриша ӧтнасӧн колльӧдіс Янӧс.
Найӧ мунісны вокзалӧдз подӧн — сійӧ вӧлі ылын, верст вит лоӧ.
Дӧра сумка ӧшаліс Ян мышкын; сэні вӧлі сылӧн став эмбурыс.
Гриша мырдӧн босьтіс сійӧс, ӧшӧдіс аслас пельпом вылӧ.
Мый сійӧ ещӧ вермас вӧчны другыслы бурсӧ, кодкӧд, гашкӧ, сэсся и нэмсӧ оз аддзысьлы?
Ригаыс сэтшӧм ылын...
Мунігас найӧ чӧв олісны.
Эз сэтшӧмӧн вӧвны тайӧ йӧзыс, медым ӧта-мӧдныслы шуавны сьӧлӧмтӧ нормӧдана быдпӧлӧс кывъяс.
Но налы торйӧдчыны эз вӧв кокньыд...
Паровозъяслӧн налы кылысь тутӧстӧм шыясыс кажитчисны вывті норӧн.
Со и вокзал, ляпкыдик, сьӧдасьӧма.
Со и краска дука виж вагон, коді вӧлі дзик жӧ сэтшӧм, кутшӧмын Гриша первойысь мунліс аслас нэмын.
И сідз жӧ, кыдзи сэки, куимысь тіньгис ыргӧн кӧлӧкӧл.
Сідзи жӧ кузя да тревожнӧя тюрӧстіс свистокнас главнӧй кондуктор, коді вӧлі видзӧднысӧ важнӧй, кыз, и пельпомъяс вылас кыӧм жгутъяса.
Настӧящӧй шогсӧ Гриша кутіс чувствуйтны сӧмын сэки, кор коли ӧтнас, гортас локтігӧн.
Шогсис дыр — бур Ян заслужитіс тайӧс.
43
Средньӧй классъяссянь заводитӧм бӧрын (тайӧ кадас средньӧйясӧн лыддьыссьывлісны нёльӧд да витӧд классъяс) лолі велӧдчысьяс пӧвстын — эз пырысь-пыр, друг, а вочасӧн — кутшӧмкӧ юксьӧм: класс юксьывліс группаяс вылӧ, «компанияяс» вылӧ, а мукӧддырйи и лагерьяс вылӧ, кодъяс зычитісны ӧта-мӧд костас.
Тайӧ и гӧгӧрвоана.
Бурджыка тыдовтчыліс, коді олӧ озыра, а коді — гӧля, кодлӧн батьыс — прокурор либӧ помещик, а кодлӧн — кӧрт туйвывса стӧрӧж либӧ садовник.
Младшӧй классъясса детинкаяс тайӧн омӧля лыддьысисны; на костын овлывліс буретш сэтшӧмтор, мый налӧн юрнуӧдысьнас вӧлі стӧрӧжлӧн пиыс — сійӧ и сюсьджык мукӧдъяс дорысь, и вынаджык, и смелджык.
И кыдзи ёрт вернӧйджык.
А нёльӧд классын — сэки нин унатор, зэв унатор вежсьывліс...
Арбузников купечлӧн пиыс ветлӧдлӧ шӧвк шнуръяса мича полуботинкиа да та вӧсна лыддьӧ позянаӧн зывӧктӧмӧн сёрнитны сыкӧд, кодлӧн кӧмыс киссьӧма.
Шебеко радейтӧ висьтавлыны сы йылысь, мый сылӧн батьыс регыд озырмас да ньӧбас сылы верзьӧмӧн гуляйтӧм вылӧ вӧв.
А Персиц батьлы и озырмыны оз ков: сійӧ и сідзи вӧлі озыр.
И дзик мӧд делӧ — Никаноркин, Земмель, Шумов, Довгелло...
Регыд мысти лои неыджыд происшествие, коді и петкӧдліс, мый классын — кык лагерь.
Училищеӧ воис Кавказысь химия предмет кузя выль преподаватель (черносотенец Ноготьӧс вӧлі назначитӧма, чинсӧ сылысь кыпӧдӧмӧн, ӧти ичӧтик карса гимназияса директорӧн).
Выль учительлӧн чужӧмыс вӧлі мудзӧм, мучитчысь мортлӧн кодь.
Буракӧ, олӧмас сыкӧд лоӧма мыйкӧ омӧльтор, но детинкаяс ӧмӧй та йылысь кутасны думайтны?
Сылӧн веськыдладор банбокыс дрӧгнитлывліс, а сэки киыс ачыс лыбліс вывлань: нервнӧй висьӧм.
Классын сюрины йӧз, кодъяс решитісны дэльӧдны учительсӧ.
Кыдзи сійӧ та вылӧ вочавидзас?
Скӧрмас?
Вӧчас сідзи, мый быттьӧ эз казяв?
Но лои виччысьтӧмтор.
Учитель сувтіс класс шӧрас да спокойнӧя шуис:
— Ме локті тіянӧ кувны.
А ӧні верманныд кутны асьнытӧ кыдзи тіянлы колӧ.
Ставныс ланьтісны...
Урокъяс бӧрын Григорий Шумов шуис:
— Быдӧн, коді думайтас серавны сы вылын, кутас делӧсӧ имеитны мекӧд!
— Эй, эн шумит, Шумов!
— горӧдіс ас местасяньыс Шебеко, коді нерис химикӧс зэв окотапырысь; тайнӧй советник пилы тайӧс позьӧ вӧлі вӧчны — ставныс тӧдісны, мый некутшӧм сэтшӧм наказание сылы оз ло.
Гриша Шумов скӧрысь мӧдӧдчис Шебеко парталань, но сійӧс ордйис тэрыб Довгелло.
— <ns>Кл-ласслы</ns> ставнас, — кыдзи пыр мыкталыштігтырйи шуис сійӧ, — класслы ставнас колӧ решитны висьысь мортлы нинӧм лёксӧ <ns>н-не</ns> вӧчны.
А коді оз подчинитчы, сійӧс <ns>н-накажитны</ns>.
Вояс чӧжӧн, тайӧс аслыс казявтӧг, Гриша велаліс кывзыны помӧдз ставсӧ, мый висьталас Довгелло, а сэсся бӧрыннас заводитліс действуйтны.
Тадзи жӧ и ӧні: сійӧ сувтіс виччысигмоз, а Шебеко пышйис нин аслас парта дорысь да ылісянь петкӧдліс кузь «ныр», кияссӧ ӧта-мӧдыскӧд ӧтлаӧдӧмӧн да шергӧдӧм чуньяснас нахальнӧя воздухас вӧрӧдігтырйи, — видлы вӧтӧдны да кутны.
— Интереснӧ тӧдны!
— вак-вакӧн серӧктіс парта вылас ӧшӧдчӧм Арбузников.
— Кыдзи эськӧ тэ, Довгелло, шуам, менӧ накажитан?
Кутшӧм ногӧн тайӧ?
— <ns>О-ог</ns> ме, а класс.
Арбузников эз вочавидз да, зепсьыс носӧвӧй чышъян кыскӧм бӧрын, заводитіс тӧждысьӧмӧн чышкавны сійӧн ассьыс лакируйтӧм полуботинкияссӧ.
Тайӧн сійӧ петкӧдліс: вӧчӧй мый кӧсъянныд, а ме и сьӧвзьыны ог кӧсйы.
Полуботинкисӧ дзирдавтӧдз чиститӧм бӧрын сійӧ сюйис бусӧсь носӧвиксӧ гач зептас, а гачыс вӧлі штрипкаяса, кутшӧм и Виктор Аполлоновичлӧн.
— Ог ме, а класс, — мӧдысь шуис Довгелло, и сылӧн синъясыс лоины ещӧ упрямӧйджыкӧсь.
Кыптісны вензьӧмъяс, шум...
Перемена помасигкежлӧ лои гӧгӧрвоана, мый Шебеко Арбузниковкӧд да налӧн компанияысь ещӧ кымынкӧ зубоскал лоӧны этшаджыкӧн — неыджыд чукӧр.
Найӧ, правда, сералісны некодысь повтӧг, быдногыс петкӧдлісны, мый найӧ ас кежсьыныс, кыдзи кӧсъясны, сідзи и кутасны вӧчны, но быдӧн тӧдісны — налы ковмас подчинитчыны класслӧн волялы.
Гӧгӧрвоанаӧсьджык лоины педагогъяскӧд отношениеясыс.
Веськыда кӧ шуны, школаыс учительяс вылӧ влияйтіс велӧдчысьяс вылӧ дорысь, пӧжалуй, ёнджыка.
И збыльысь: велӧдчысь вӧлі училищеын сизим-кӧкъямыс во, а педагог кольлі сэтчӧ мукӧддырйи нэм кежлас, а вуджліс кӧ мӧд школаӧ, то и сійӧ вӧлі сэтшӧмӧн жӧ: вына чиновничӧй машиналӧн юкӧнӧн, коді личкӧ мортӧс.
... Училищеӧ воис том педагог.
Весиг чужӧмыс сылӧн ставыслы кажитчис: мича, банйӧма, а карӧй синъясыс гажаӧсь, абу скӧрӧсь.
Преподавайтны сійӧ заводитіс эз шаблон серти: ветлывліс тулысын да ар заводитчигӧн аслас велӧдчысьяскӧд кар сайӧ, чукӧртлывліс накӧд гербарийяс вылӧ быдмӧгъяс да татшӧм ногӧн казявтӧг пыртліс наукаӧ поэзия.
Татшӧм прогулкаяс вывсянь велӧдчысьяс волывлісны карӧ сьылігтырйи.
И сьылӧмъяс и преподавайтӧмын «выльторъяс» начальство казяліс да эз ошкы найӧс.
Мый кольлі вӧчны том педагоглы?
Бунт кыпӧдны?
Дорйыны ассьыс делӧсӧ?
Мунны училищеысь?
Либӧ подчинитчыны?
Педагог скӧралыштіс гортас, гусьӧникӧн сӧветуйтчис гырысьджык ёртъяскӧд, сійӧ жӧ Голотскийкӧд.
Сылӧн вӧлі ыджыд семья...
Сійӧ подчинитчис.
Кымынкӧ во мысти сійӧ эз нин радейт ассьыс делӧсӧ, урокъяс вылын очсаліс, дыр видзӧдіс ӧшинь пыр, кыдзи киссьӧ зэр либӧ усьӧ лым.
Велӧдчысьяскӧд лои скӧр, а сэсся и грубӧй.
Мыйкӧ дыра велӧдчысьяс терпитісны тайӧс: тӧдвылас кутісны, кутшӧмӧн сійӧ вӧлі сӧмын на кык-куим во сайын.
Вӧвліс и сідзи: тӧрытъя студент (шуам, сійӧ жӧ Ургапов, код йылысь сёрни вӧлі нин) мыйвынсьыс старайтчӧ не уськӧдны ассьыс авторитетсӧ асьсӧ стрӧга кутӧмӧн.
Тайӧ лоӧ сылӧн привычкаӧн.
Велӧдчысьяс помалӧны курссӧ да муналӧны — коді институтӧ, коді университетӧ, — выль олӧм выльногӧн влияйтӧ на вылӧ, а Ургапов кольӧ сэні жӧ.
Сы вылӧ влияйтӧ век сійӧ жӧ обстановкаыс.
Сійӧ вочасӧн велалӧ уезднӧй карса рудіник олӧмӧ, и тайӧ олӧмас сылы медся гажтӧмнас лоӧ сылӧн предметыс, кодӧс сійӧ преподавайтӧ шаблон серти, воысь во.
Сыысь артмӧ педагог-чиновник.
Но Ургапов — сы йылысь колӧ висьтавны веськыда — эз кут скӧравны.
Реалистъяс радейтісны сійӧс стрӧг справедливость вӧснаыс — сылы Ургапов эз изменитлы нэмнас ни ӧтчыдысь.
А вӧліны и скӧралысьяс.
Код вылӧ?
Медводз асланыс велӧдчысьяс вылӧ.
Сьӧкыд висьтавны, мыйсянь заводитчывліс класс да татшӧм педагог костын враждаыс: то ли детинкаяс ку пытшсьыс петкӧдлісны учительӧс асланыс дурӧмъясӧн, то ли скӧр учительлӧн, а унджыкысьсӧ и висьысь мортлӧн несправедливӧй придиркаыс чужтыліс велӧдчысьяслысь отпор, но кыдзи кӧть тайӧ эз вӧв, и тані лоліны кык лагерь.
И частӧ противникъяс эз жалитлыны ӧта-мӧднысӧ.
О, детинкаяслӧн, торйӧн нин ичӧт детинкаяслӧн, вӧлі асланыс оружие!
Тӧдвылӧ усьӧны концертъяс, кодъясӧс вӧчавлісны первой классаяс мустӧм учительяслы.
Бӧръя картаясас нюжӧдлісны мандолина да балалайка струнаяс.
Классыс ставнас, струнаясӧн бриньӧдчигӧн, заводитліс дзизгыны пинь пырыс вальс «Берёзка».
Аддзыны мыжаӧс оз вӧлі позь: учитель кӧ матыстчывліс кутшӧмкӧ парта дорӧ, пыр жӧ матігӧгӧрас лолі чӧвлӧнь.
Но вальслӧн шыясыс выль вынӧн ыпнитлісны класс мӧдар помас.
Ӧні думыштлӧй асьныд, кутшӧм состояниеӧ вермасны воны мортлӧн нервъясыс, кор сы урокъяс вылын лунысь лун издевательскӧя дзизгӧ вальс «Берёзка»!
Водзӧс босьтӧм йылысь ядӧвитӧй мӧвпъяс волісны юрас медся, кажитчӧ нин эськӧ, видзӧднысӧ почтеннӧй, олӧма, куш юра, тошка йӧзлы.
И со тіян водзын кык лагерь...
Велӧдчысьяс жӧ, училище помалӧм бӧрын нин, заводитлісны гӧгӧрвоны, мый и найӧ асьныс и педагогъяс ӧтмоза вӧліны жертваясӧн бездушнӧй машиналӧн — важся школалӧн, коді пӧдтыліс педагогическӧй мастерство, учительлысь ассьыс уджсӧ радейтӧм да, медбӧрын, ас дорас уважение, морт дорӧ уважение.
Ӧні шензьӧданаӧн кажитчӧ, кыдзи вообщӧ йӧз, кодъясӧс вӧлі личкӧма важ школалӧн машинаыс, вермисны видзны ас пытшканыс мыйкӧ морт ногаӧс.
Но вӧліны жӧ морт нога чертаясыс сэтшӧм педагогъяслӧн, кыдзи Голотскийлӧн (сылӧн став грубость вылӧ да весиг мыйтакӧ чорыдлун вылӧ видзӧдтӧг), кыдзи Арямовлӧн да, медбӧрын, кыдзи сійӧ жӧ Ургаповлӧн, коді аслас олӧм помӧдз сідзи и коли стрӧг справедливостьлӧн рыцарӧн.
Колӧ шуны, мый Гриша дорӧ, став сьӧкыдлунъяс вылӧ видзӧдтӧг, кодъясӧс сылы ковмис нуны ас вывтіыс училищеын, педагогъяс пиысь некодсянь эз вӧвны сэтшӧм торъя придиркаяс (тайӧ, дерт, медсясӧ объясняйтчис став предметъяс кузя сылӧн успехъясӧн).
Тайӧ лыдас, дерт, эз пыр Стрелецкий.
Но сійӧ ӧмӧй педагог?
Но и сысянь, мӧдӧд классянь заводитӧмӧн да витӧдӧн помалӧмӧн, Гриша некутшӧм лёктор эз аддзыв.
Вӧлі сэтшӧм кодь — ӧшибитчис Дерябин, кор сійӧ шуліс, мый водз либӧ сёр Стрелецкий кутас Гришаӧс.
И век жӧ сійӧ кутіс — витӧд классын нин.
44
Дамбалӧн крут пӧкатӧд юлань лэччис ыджыд тушаа детинка, пӧшти юноша нин.
Сылы, тыдалӧ, вӧлі дас вит-дас квайт арӧс. Тайӧ тӧдчис сылӧн скӧр синъяса дзик на ещӧ челядьлӧн кодь гӧгрӧс чужӧм сертиыс.
Сӧмын тушаыс да паськыд пельпомъясыс, кодъяс вӧлі зэвтӧмаӧсь вушйӧм да, тыдалӧ, ассьыс нэмсӧ олӧм нин курткасӧ, эз кажитчыны детинкалӧн кодьӧсь.
Сійӧ матыстчис дзик ва дорӧ, пуксис берегдорса из вылӧ да, виж канта картузсӧ пӧрччӧм бӧрын, заводитіс старайтчӧмӧн жуглыны сы герб вылысь «ДРУ» ыргӧн букваяссӧ.
Тайӧс колӧ вӧлі вӧчны сідзи, медым найӧс кытшалысь лаврӧвӧй коръясыс колины вӧрзьӧдтӧг.
Сылы тайӧс вӧчны удайтчис кокньыда.
Сэки сійӧ шыбитіс букваяссӧ ваӧ да видзӧдіс сы бӧрся, кыдзи найӧ вӧйисны ваӧ.
Но вот и ставыс.
Ӧні ӧд сійӧ абу нин витӧд класса велӧдчысь.
Вообщӧ он тӧд, коді сійӧ сэтшӧмыс талунъя лунсянь.
— <ns>Шум-ов</ns>!
— кыліс ылісянь.
— Кӧні тэ?
— <ns>Гри-иша</ns>!
Зонка звирк чеччис из вылысь да тэрыба муніс бокӧ, сук бадь кустъяс пӧвстӧ, кодъяс быдмисны ю пӧлӧн.
Медся сук коръяса кустъяс улӧ писькӧдчӧм бӧрын сійӧ водіс му бердас, лолыштіс арся васӧд кӧрсӧ, кывзысьыштіс...
Гӧлӧсъяс ылысмисны.
Ӧні сійӧ дыр кежлӧ кольӧ ӧтнас.
Кымынкӧ минута чӧж сійӧ куйліс вӧрзьӧдчывтӧг, сэсся кутіс беспокойнӧя вӧрны, нурбыльтіс аслыс: «Кутшӧм йӧй ногӧн, ок, кутшӧм йӧй ногӧн ставыс артмис!» — и бара ланьтіс.
Мый шуасны бать-мамыс шог юӧр пӧлучитӧм бӧрын?
Мый сійӧ висьталас ачыс дядя Отлы?
Дядя Отлы, коді ас пытшсьыс аддзис вын, медым кольны дзик спокойнӧйӧн, кор черносотенец Саношко шуис сійӧс инородецӧн.
Сійӧс, латышӧс, коді чужліс, быдмис аслас рӧднӧй, латышскӧй му вылын!
«Кыдзи ті верминныд терпитны, дядя От?» — горӧдіс сэки Григорий Шумов.
«Тышкасьӧм вылӧ вывті ичӧт случай», — дженьыда вочавидзис дядя От.
Оз, оз ошкы Оттомар Редаль Григорий Шумовӧс.
Дерт, эз ошкы эськӧ сійӧс и Арямов, коді ӧні, колӧ чайтны, воис нин ылыс Петербургӧ.
Тӧдіс-ӧ Фёдор Иванович шог йывсьыс, коді суис Григорий Шумовӧс?
И сы йылысь, мый сійӧ ачыс, физика да космография кузя учитель, кутшӧмкӧ ногӧн тшӧтш жӧ касайтчӧ тайӧ шоглун дорас?
Эз, сійӧ нинӧм та йылысь эз вевъяв тӧдмавны...
Сійӧ муніс татысь водзджык.
Гриша бара тӧдвылас уськӧдіс ставсӧ, мый лои бӧръя лунъясӧ.
Заводитчис сысянь, мый витӧд классаяслы лои тӧдса, мый Фёдор Иванович Арямов мунӧ училищеысь.
Зэв подробнӧя висьтавлісны директорлысь Арямовкӧд сёрнитӧм йылысь.
Подробностьясыс вӧліны сэтшӧмӧсь, мый йылысь вермис тӧдны сӧмын сійӧ, коді вӧлі тайӧ сёрни дырйиыс Саношко кабинетын.
Но, татшӧмторъяс дорӧ витӧд класса велӧдчысьяс эз кутчысьны: колӧ вӧлі ачыс фактыс.
Абу ӧмӧй факт, мый Арямовлы быть лои эновтны училищесӧ?
Директор быттьӧкӧ висьталӧма аслас недовольство йылысь сы кузя, мый велӧдчысьяс пӧвстын Фёдор Иванович вывті популярнӧй.
— Тайӧ преступление?
— юалӧма Арямов.
— Абу.
Но татшӧмторйыс миянлы абу зэв колана.
— Прӧститӧй.
Ог гӧгӧрво мыйла.
— Онӧ гӧгӧрвоӧй?
Сідзкӧ, ме тіянлы объяснита.
Миянлы абу нин сэтшӧм колана, велӧдчысьяс кӧ бурджыка либӧ омӧльджыка кутасны тӧдны вселеннаялысь строениесӧ.
Но зэв колана, медым найӧ эз велавны сёрнитны сэтшӧм йӧзлӧн действиеяс йылысь, кодъяс сулалӧны наысь вылынджык.
Вот тайӧ важнӧ!
Мый артмӧ?
Найӧ велалӧны тіянӧс сравнивайтны тіян мукӧд коллегаяскӧд, кодъяс сійӧ либӧ мӧд помкаяс вӧсна оз вермыны ас дорас кыпӧдны велӧдчысьяслысь симпатиясӧ.
Вермас лоны, мый и оз кӧсйыны.
Найӧ оз корлыны училищеса воспитанникъясӧс ас орданыс гортас, оз беседуйтны накӧд частнӧй обстановкаын...
— Ті кутанныд тӧдвыланыд планетаясӧс изучайтӧм кузя практическӧй занятиеяс?
— Да.
Кӧть мед и сійӧс.
— Но ӧд небеса позьӧ изучайтны сӧмын сёр рытын, а тайӧ часъясас училище пӧдса.
— Ме та йылысь думайтлі нин.
Кутшӧмкӧ лунъясӧ ӧні сійӧ лоӧ восьса.
Инспекторӧс вежысь господин Стрелецкийлы ме тшӧкті, медым сійӧ кольччывліс училищеӧ тіян практическӧй занятиеяс дырйи да тшӧтш кывзіс сэні.
— Ме чайта, космография кузя сылӧн ыджыд тӧдӧмлунъяс вӧсна?
— Абу.
Мукӧд помкаяс вӧсна.
— Гӧгӧрвоана.
Арямов муніс, а аскинас сетӧма прошение, медым мездасны сійӧс Д-скӧй реальнӧй училищеса преподаватель обязанностьясысь.
Бокӧвӧй морт синъяслы тыдавтӧм волнение заводитчис та бӧрын куим классын: витӧдын, квайтӧдын да сизимӧдын.
Но витӧд классаяс ордйисны мукӧдсӧ.
Кодлӧнкӧ думыштӧм серти сёрниӧ пырис «обструкция» кыв — ыштӧдана, опаснӧй кыв.
Обструкция лолывлӧ политическӧй тышын, парламентъясын: сійӧ ёнджыкасӧ выражайтсис ыджыд шумӧн, кор противниклы эз сетлыны позянлун сёрнитны.
Но обструкциялӧн вӧлі ещӧ ӧти способ — химическӧй.
Витӧд классаяс сӧмын таво заводитісны велӧдны химия, и тайӧ наукаыс пырысь-пыр жӧ аддзис на пӧвстысь ассьыс сторонникъясӧс да врагъясӧс.
Врагъясыс лыддисны сійӧс сьӧкыдӧн, сторонникъясыслы жӧ кажитчис предметыс сы вӧсна, мый ставыс вӧлі син водзын: вӧчан пробиркаын химическӧй реакция — и аслад синъяснад аддзан, мый именнӧ артмис.
Сторонникъясыс и тӧдмалісны, мый сернӧй кислота да кӧрт ӧтлаӧдӧмысь артмӧ клящӧй дук.
Делӧыс лӧсялана «химическӧй обструкция» вӧчӧм вылӧ налы паныд, кодъяс мыжаӧсь Арямов мунӧмысь.
Нервнӧй висьӧмӧн мучитчысь преподаватель, коді велӧдіс химия, индіс Шумовӧс аслас «ассистентӧн» физико-химическӧй кабинетын занятиеяс дырйи.
Тайӧ случай кузя Шебеко пинь пырыс сӧдзӧдіс: «припадочнӧй» лӧсьӧдӧ аслыс любимчикъясӧс.
Но ставныс тӧдісны, мый делӧыс абу таын.
Химиклӧн киыс дрӧгнитавліс, сійӧ поліс жугӧдны пробиркаяссӧ, и сылы колӧ вӧлі отсасьысь.
Сійӧ бӧрйис Шумовӧс кыдзи тайӧ предмет кузя медся успевайтысьӧс.
Сійӧ весиг тайӧс ставсӧ объяснитіс классыслы, ачыс эз тӧд, мыйӧн помассяс «ассистентлӧн» регыд кадся деятельностьыс.
Дерт, зэв почётнӧй делӧӧн вӧлі — став класс водзын сетавны учительлы колана препаратъяс, пробиркаяс, колбаяс.
И ведайтны шкапӧн, кӧні вӧліны став тайӧ сокровищеясыс.
Ӧні гӧгӧрвоана, мыйла обструкция кузя делӧын главнӧй действующӧй лицонас лои Григорий Шумов.
Кодлы нӧ, не кӧ сылы, гусьӧникӧн кисьтыштны ичӧтик стекляннӧй дозйӧ колана мында жидкость, коді вӧлі еджыд фаянсӧвӧй бутылкаын, кытчӧ траурнӧй рамкаӧ гижӧма <ns>«Н2SO4»</ns>?
Тайӧ вӧлі сэтшӧм тыдалана, мый некодлы и юрас эз волы мыйкӧ мӧдтор: дерт, тайӧс вӧчас «ассистент».
Весиг Довгелло сӧгласитчис тайӧн.
И ачыс сетіс Григорийлы ичӧтик доз, кӧні вӧвлӧма валерьянка.
Классыс ставнас сюся видзӧдіс химия урок вылын Шумовлӧн движениеяс бӧрся, коді, кыдзи и век, лӧсьӧдаліс пробиркаяс да бутыльяс торъя неыджыд пызан вылын учитель бӧрвылын.
Но, таысь кындзи, сы бӧрся гусьӧн видзӧдіс ещӧ ӧти морт.
Кор Гриша видзчысигтыр ичӧтик дозйӧ кисьтыштіс сернӧй кислота да фаянсӧвӧй бутыльсӧ пуктіс ас местаас, немвиччысьтӧг ӧдзӧс стеклӧ пыр друг аддзис Стрелецкийлысь чужӧмсӧ.
Пустяки!
Мый вермис казявны «инспекторлысь обязанностьяссӧ исполняйтысь» сэтшӧм ылісянь?
Дерт жӧ, та вӧсна эновтчыны обструкцияысь нинӧмла.
Тайӧн бара жӧ ставныс вӧліны сӧгласенӧсь, весиг Шебеко, коді обструкциялы паныд эз сувтлы, — мӧдарӧ, виччысис сійӧс терпитны вермытӧг: вот сэки заводитчас ноксьӧм!
Лӧсьыд лоӧ сы бӧрся видзӧдны сэтшӧм позиция вывсянь, кӧні абу опаснӧ...
Сійӧ жӧ лунӧ витӧд класса велӧдчысьяс пукталісны став плевательницаясӧ, коридорӧ и классъясӧ, важ кӧрт тувъяс, конькияслы пластинкаяс да мукӧдпӧлӧс посни кӧрт предметъяс.
И сэсся ставсӧ тайӧс старайтчӧмӧн киськалісны сернӧй кислотаӧн.
Вӧчсис тайӧ тадзи: ӧти киськаліс, а некымын морт сайӧдлісны сійӧс ортсыса мирсьыс да петкӧдлісны асьнысӧ, мый прӧстӧ сідзи сёрнитӧны ӧттор-мӧдтор йылысь.
Сероводородлӧн ныртӧ косялысь дук тыртіс коридорсӧ.
Со сійӧ воис нин директор канцелярияӧ...
Увдорсянь котӧрӧн кайис повзьӧм Донат — восьтавны форточкаяс.
Но тайӧн ӧмӧй отсалан?
Саношко квартираысь вайисны пуӧм лыска ва да сійӧн заводитісны резны, медым кӧть кыдзкӧ свежӧйджык лои воздухыс.
Но главнӧйсӧ вӧлі вӧчӧма нин.
Протест!
«Обструкция» кыв шуалісны ӧні и учительскӧйын: педагогъяс пиысь унджыкыс регулярнӧя лыддисны газетаяс — «Биржевые ведомости» либӧ <rus>«Русское слово»</rus>, — а сэні овлывліс, кӧть и гӧгӧрвотӧма, гижлывлісны и обструкция йылысь кыдзи тышлӧн средство йылысь.
Саношко срочнӧя чукӧртіс педагогическӧй сӧвет.
Сэні медсясӧ сёрнитіс сійӧ ачыс.
Некутшӧм обструкция эз вӧв!
Тайӧс повторяйтіс сійӧ быдсяманогыс.
Медбӧрын, дзикӧдз мудзӧма, объявитіс:
— Кыдзи тіян начальник ме запрещайта тіянлы повторяйтны тайӧ кывсӧ!
Педагогъяслӧн чужӧмъясыс тайӧ кывъяссӧ шуигӧн лоины кутшӧмкӧ неопределённӧйӧсь.
Со тэныд и чорыд ки!
Чайтісны, мый сійӧ дурмас, ставсӧ кутас чашйыны, училищеысь вӧтлас дасысь унджык велӧдчысьӧс, округӧ юӧртас, мый сійӧ эрдӧдіс заговор да ӧні тышкасьӧ сыкӧд ассьыс вынъяс жалиттӧг, а сійӧ кутіс сёрнитны дзик мӧдногӧн...
Но сэки жӧ ставыс и тыдовтчис.
— Господа, — успокоитчӧм бӧрын шуис директор, — тайӧ кӧ ставыс кывсяс округӧдз, то рӧштво кежлӧ некутшӧм наградаяс энӧ виччысьӧй.
Ак, со сійӧ мый.
Дзик прӧстӧ!
И, пӧжалуй, бура думыштӧма.
И ставныслы спокойнӧджык, эз кӧ вӧв обструкцияыс.
Эз вӧв — и слава богу.
Тадзи думайтісны унджык педагогыс: на пиысь ӧткымынъяс, ичӧтика шензьыштӧм бӧрын, весиг выльысь донъялісны ассьыныс абу дзик бур мнениесӧ директорлӧн умственнӧй способностьяс йылысь.
Колӧ веськыда шуны: унаӧс, зэв унаӧс интересуйтісны рӧштво кузя наградаяс.
Сэки выступитіс «инспекторлысь обязанностьяссӧ исполняйтысь»: обструкция эз вӧв, но гусялӧмаӧсь физико-химическӧй кабинетысь сернӧй кислота.
Збыльысь, аптека жӧ татшӧмтор некор оз сет.
Кытысь жӧ лои тайӧ жидкостьыс, медым...
шуам...
вӧчны лёктор?
Шуд вылӧ, мыжаыс сӧмын ӧти: кислотасӧ учитель бӧрвылын гусяліс витӧд класса велӧдчысь Шумов Григорий.
Тайӧс аддзыліс стекляннӧй ӧдзӧс пыр ачыс «инспекторлысь обязанностьяс исполняйтысь» Стрелецкий, ачыс, аслас синъясӧн.
Унджык гӧлӧсӧн педагогическӧй сӧвет постановитіс: Григорий Шумовӧс вӧтлыны реальнӧй училищеысь.
... Оз, оз ошкы Гришаӧс Оттомар Редаль...
«Кыдзи ті верминныд терпитны, дядя От?» — коркӧ юавліс Гриша, и сылы кажитчис, мый сійӧ ненавидитӧ черносотенец Саношкоӧс Редаль дорысь ёнджыка.
Сійӧ кӧ эськӧ ачыс эз вермы терпитны...
Абу сідз, ӧні сійӧ тӧдіс нин: Редальлӧн ненавистьыс вӧлі вынаджык, но Редаль ас пытшсьыс аддзис воля кутчысьны.
Татшӧм выдержкаас Гриша Шумов эз на ещӧ велав.
Сійӧ скӧрысь горӧдіс дядя Отлы:
— Оз прӧстӧ шуны, латышъяс оз радейтны миянӧс, русскӧйясӧс!
Оз эскыны миянлы!
Оз радейтны Россияӧс!
А мый вӧсна налы сійӧс радейтнысӧ?
— Энлы, детинкаӧй...
— спокойнӧя шуис Оттомар Редаль.
Сійӧ матыстчис шкап дорӧ, гурйысьыштіс сэні, кыскис зэв ӧкуратнӧя еджыд бумагаӧн гартыштӧм тетрадь да надзӧникӧн лыддис, тыдалӧ, переведитіс латышскӧй кыв вылысь:
— «Чолӧм тэныд, Россия, чолӧм, Латвия, менам керка, менам сьӧлӧм, чолӧм тіянлы, менам боевӧй другъяс!
Кытчӧ кӧть туйяс менӧ эз нуӧдны, ме клянитча тышкасьны рабочӧй класслӧн делӧ вӧсна.
Тышкасьны человечестволӧн шуд вӧсна, кытчӧдз ме ловъя».
Тайӧс шуис, — торжественнӧя висьталіс дядя От, — латышъяс пӧвстысь медбурыс — Ян Райнис.
Сійӧ радейтліс Россияӧс, сійӧ радейтліс Латвияӧс.
Тэ ӧмӧй эн кывлы сы йылысь?
Но, сійӧ миян Горький!
Ян Райнис шуліс: «Ми тышкасям свободнӧй Латвия вӧсна свободнӧй Россияын».
Русскӧй народ — миян ыджыдджык вок.
Дерт, эмӧсь и миян пӧвстын, латышъяс пӧвстын, и русскӧйяс пӧвстын йӧз, кодъяслы выгӧднӧ, медым кык народ-труженик ас костас лӧгалісны.
Но тэ, детинкаӧй, кывзысь буръяслысь, а эн лёкъяслысь!
— Дядя От, ещӧ ӧтчыд лыддьӧй, — корис Гриша, — и висьталӧй меным, коді вӧлі, тайӧ Яныс... — ...Райнис.
Ладнӧ, ме ещӧ ӧтчыд лыддя.
И Оттомар важмозыс гӧгӧрвоана да торйӧдлӧмӧн, быттьӧ быд кывйӧ видзӧдігтыр, лыддис сійӧс, мый висьталіс Гриша Шумовлы сэки тӧдтӧм на Ян Райнис.
Сэсся дядя От горӧдіс, быттьӧ мыйкӧ дум вылас уси:
— Да сійӧ тэкӧд ӧти местаясысь, Грегор!
Сійӧ «<lav>чонгал</lav>», Латгалияысь.
Сэні сійӧ и ассьыс нимсӧ босьтіс — Янис Райнис.
— Кыдзи сійӧ — ним босьтіс?
— Ме тэныд та йылысь висьтала.
Овліс ӧти том морт, сійӧс шулісны Ян Плекшанӧн.
Сійӧ вӧлі образованнӧй, гижліс журналъясӧ...
А кор лолі сылӧн прӧст кад, сійӧ ветлӧдліс мышкас нопторйӧн рӧднӧй муяс кузя да вӧръясӧд, дыр сулавліс кельыдлӧз ты берег дорын, пыравліс сиктъясӧ — аслас землякъяс дорӧ.
О, тайӧ сылы колӧ вӧлі!
Сэсся ставтор йывсьыс, мый аддзыліс, гижліс аслас книгаясас.
И кыдзкӧ ӧтчыд сійӧ аддзис: крестьянин ачыс кыскӧ лыа тыра сьӧкыд додь.
Кыскӧ чой паныд, волысъясыс косясьлӧм дӧрӧм пырыс джуӧдӧмаӧсь пельпомъяссӧ...
Вывті сьӧкыд!
Тайӧ жӧ уджыс вӧвлы, абу мортлы.
Но гӧль мортлӧн вӧлыс абу.
Сідзкӧ, быть колӧ аслыд кыскыны.
А мыйла мужиклы лыаыс?
Нянь вӧдитысьлы колӧ сьӧд му, бур му, медым сійӧ унджык вайис нянь...
Оз, оз ков сылы лыаыс.
Лыаыс колӧ баронлы, сійӧ аски воас аслас имениеӧ.
И вот — тшӧктӧма: киськавны лыа да гравий став гуранъясӧ туй вылас, кыті сійӧ кутас мунны.
... Плекшан кыскис став деньгасӧ, мый сылӧн вӧлі:
«Вокӧ, босьт тайӧс!»
Эз, эз босьт крестьянин деньгасӧ:
«Оз отсав...»
— «Висьтав кӧть, кыдзи тэнӧ шуӧны?»
— «Янис Райнис».
И вот Плекшан босьтіс аслас воклысь, латышскӧй бедняклысь, нимсӧ да кутіс тайӧ нимнас кырымавны ставсӧ, мый гижліс.
И кутіс сійӧ корсьны — мый отсалас мортлы?
Оз китыр деньга, оз; та кузя прав вӧлі крестьянин.
Колӧ вӧлі дзик мӧдтор, та йылысь тэ, детинкаӧй, кывлін нин месянь.
Та йылысь ми тэкӧд тӧлкуйтлім эгӧ нин ӧтчыд, сы вӧсна мый кыкнанным эскам ӧта-мӧдлы...
Кутшӧм уна тӧдіс Оттомар Редаль, сельскохозяйственнӧй орудиеяс вӧчан заводса слесарь, морт, коді помавлӧма двухкласснӧй школа!
Оз, оз ошкы сійӧ Григорий Шумовӧс!
... Шондіыс лэччӧ нин ылыс вӧр сайӧ.
Лои ыркыд.
Гриша Шумов чеччис мусьыс, пыркнитіс паськӧм вывсьыс бадь коръяссӧ да надзӧник мӧдӧдчис карлань.
Вот кор вӧлі нинӧмла нин тэрмасьны!
Сійӧ мӧдӧдчис гортас лӧнь векньыдик улича кузя кытшолӧн, медым не паныдасьны реалисткӧд либӧ педагогкӧд.
Сиреньлӧн коръясыс, ещӧ зэв на уна, кӧть и помассьӧ нин вӧлі сентябрь, куйлісны еджыд ӧградаяс вылын.
Рытнас найӧ кажитчисны сьӧкыдӧн, быттьӧ чугунысь кисьтӧма.
Ӧзъялісны бияс ӧти особнякын, мӧдын...
Водзынджык, пуяс сайын, друг гурйыв воссис ӧшинь, и сэтысь сэтшӧм кыпыда, мичаа ыльнитісны рояльлӧн шыяс, мый Гриша аслас тӧдлытӧг сувтыштліс.
Ещӧ на гажтӧмджык лои сы сьӧлӧм вылын...
Тайӧ местаясӧ сійӧ волывліс шоча.
Керкаясыс тані сулалісны карсянь неуна бокынджык.
Тайӧ вӧліны медсясӧ дачаяс, озыр тӧвся дачаяс — гырысь садъяса, веж ковёр кодь газонъяса, кондитерскӧй торт кодь клумбаяса особнякъяс.
Гриша сулалыштіс дзиръя дорас.
Музыкаыс то ланьтыштліс — кодлӧнкӧ киыс муртса кывмӧн прӧйдитліс клавишаяс кузя, — то выльысь ыльнитліс дзирдалысь потокӧн.
Сэсся рояльыс ланьтіс.
Бура кылісны каблукъяслӧн тотшӧдчӧмъясыс — тыдалӧ, террасалӧн пу тшупӧдъясӧд.
И еджыд платье тыдыштліс ӧграда сайын сьӧдов пу коръяс пӧвстын.
Кыліс гортӧминик, гусякодь серам, и мужскӧй гӧлӧс горӧдіс:
— Нелли!
Гриша дышпырысь мӧдӧдчис аслас туйӧд, видзӧдліс бӧрвылас: дзиръя дорын часӧвӧйяс моз сулалісны джуджыд кык пирамидальнӧй тополь: лӧсьыд местаыс.
Ковмас коркӧ ещӧ волыны татчӧ.
45
Эз, эз кут видчыны дядя От.
Сійӧ сюся видзӧдліс Гришалӧн жугыль чужӧм вылӧ да шуис:
— Вӧчӧмтортӧ он бӧр бергӧд.
Колӧ думыштлыны, мый вӧчны водзӧ.
— Пыра железнодорожнӧй мастерскӧйясӧ.
— Но, тайӧ абу сэтшӧм кокни.
Сэні и ассьыныс йӧзсӧ нин вӧтлалӧны удж вылысь.
— Кӧть чернорабочӧйӧн медася!
— И тайӧн эн тэрмась.
— А мыйӧн ме кута овны?
Бать-мам сьылі вылын пукавны ме ӧні ог вермы.
— Энлы.
Энлы, чӧв олышт.
Ме шуи: эн тэрмась.
А главнӧйыс — юртӧ эн ӧшӧд.
Дядя От кутіс гӧтӧвитны ужын.
Гриша — кӧсъян кӧть он (веськыда кӧ шуны, сылы эз вӧв сыӧдз) — поткӧдліс пес, юкаліс сартас.
Ломтіс пач.
Ставсӧ тайӧс вӧчис кыв ни джын шутӧг.
... Ужын бӧрын Оттомар Редаль индіс аслас плеш вылӧ да шуис:
— Ме думайта, мый сэні, чардакад, тэнад просторыс вель ыджыд.
Ӧні кежлӧ, правда, сэні мукӧддырйиыс тӧв гуляйтлӧ.
Сэтшӧм, тӧдан...
abu
сквӧзняк сяма!
Но кӧть сэні и сквӧзняк, а чардакыд тэнад абу омӧль, уна буртор сэтчӧ позьӧ тэчны.
Со мый: тэныд колӧ лӧсьӧдчыны экзаменъяс кежлӧ, тайӧ делӧсӧ эн эновт.
Во кык-куим бӧрын тэ кокниа сдайтан аттестат вылӧ экзаменъяс.
— Зрелостьлӧн аттестат вылӧ?!
— Но да.
Коркӧ тэ быдман, сідзкӧ колӧ, медым сэки тэнад вӧлі зрелостьлӧн аттестат.
— Мукӧдъяс жӧ олӧны аттестаттӧг.
— И тэ верман овны.
Но аттестатӧн бурджык.
— Меным деньга колӧ нажӧвитны!
— Нажӧвитан и деньга.
Тайӧн эн тэрмась.
— Ог вермы жӧ ме тіян деньга вылӧ...
— Прӧстӧй больгӧм!
Вот ньӧти ме ог радейт прӧстӧй больгӧмсӧ!
Чӧв олышт.
Ми став йывсьыс думыштлам, и ставыс лоӧ <lav>лаби</lav>, бур.
Дядя От эз кут бурӧдны Гришаӧс.
Удж вылысь воӧм бӧрын сійӧ унджыкысьсӧ чӧв оліс, быттьӧ мый йылысь кӧ думайтіс.
И сэсся, тыдалӧ, ставсӧ бура думайтӧм бӧрын, корис Гришаӧс: мед сійӧ велӧдас азбукаӧ сельскохозяйственнӧй орудиеяс вӧчан заводса чернорабочӧйяслысь челядьсӧ.
— Мӧдногӧн найӧ быдмасны сэтшӧм жӧ неграмотнӧйясӧн, кыдзи и налӧн батьясныс.
— Ӧні ог вермы, — веськодьпырысь вочавидзис Гриша.
— Буретш ӧні и колӧ.
— Кутшӧм меысь учитель?
— А сы вылӧ колӧ зэв этша: букваяс лыддьыны, слогъяс йитлыны — первой грамота.
Оттомар Редаль кыв ни джын шутӧг видзӧдіс Гриша вылӧ, мырдӧн эз кор, бара кутіс восьлавны комната кузяыс бӧрӧ да водзӧ.
Но Гриша тӧдіс нин: ковмас сӧгласитчыны.
— А менам кӧ нинӧм оз артмы?
— полӧмсорӧн юаліс сійӧ.
— Артмас!
И регыд мысти Редальлӧн ыджыд комнатаӧ воалісны яндысьысь челядь. Он жӧ вӧлі некыдз вермы думыштныд, мый тайӧяс вӧліны улича вылын мачӧн пелька ворсысьяс да мыйвынсьыс горзысьяс, кодъяс старшеклассник-реалистъяслы син водзас издевайтчигтыр горзісны: «Ружьеяс пуысь, штыкъяс озысьысь!»
О, найӧс велӧдны Дерябин Пётрӧс дорысь вӧлі ёна кокньыдджык!
На пӧвстысь ӧткымынъяс вӧлӧмаӧсь зэв тӧлкаӧсь — вот татшӧмӧн, пӧжалуй, вӧлі и ачыс Гриша, кор велӧдчис грамотаӧ.
Ӧти детинка, грузчиклӧн пи, нимыс сылӧн вӧлі Митя, век ордйывліс мукӧдъяссӧ, ставсӧ ӧдйӧ запоминайтліс.
И сэсся пукаліс гӧрдӧдӧмӧн да букыша видзӧдлывліс Гриша вылӧ. Виччысис ошкӧм.
Гриша сійӧс ошкыліс.
Митялӧн синъясыс, кӧні вӧліны и яндысьыштӧм и неуна лукавитӧм, мыйӧнкӧ вӧліны ӧткодьӧсь Ефимкалӧн синъяскӧд.
Урокъяс вочасӧн гажмӧдісны Гришаӧс.
Прӧстӧ интереснӧ вӧлі видзӧдны, кыдзи мукӧддырйиыс пырмунігмоз, а мукӧддырйиыс и мырсьӧмысла пӧсялӧм детинкаяс гӧгӧрволісны грамоталысь мудростьяссӧ.
Со и Григорий Шумов лои учительӧн!
... Бӧрынджык нин, кор лои ыджыдӧн, сійӧ казьтывліс: вот коді вӧлі медбур педагогнас тайӧ карын — слесарь Оттомар Редаль.
Челядькӧд занятиеяс Редаль медсясӧ котыртіс сылы, Гришалы, медым кокньыдджык лои сылы коллявны олӧмын сьӧкыд лунъяссӧ.
Кадыс муніс...
Гриша велӧдіс заводскӧй челядьӧс, ачыс занимайтчис, прӧйдитіс учебникъяс серти витӧд класса курс, уна лыддьысис.
Но сылы вӧлі колӧ нажӧтка!
Ӧтчыд сійӧ паныдасис Зыбинкӧд.
Вӧвлӧм семинарист восьлаліс улича кузя — кузь юрсиа, паськыд шляпаа, киас кыз беддя.
Гриша сувтіс, и Зыбин тӧдіс сійӧс:
— Том морт!
Мыйла тіян кизьясыд траурын?
Гербысь «ДРУ» чегъялӧм бӧрын Гриша аслас паськӧмысь югыд кизьяссӧ эжис сьӧд сатинӧн.
Тадзи нин вӧлі колӧ, вӧтлӧм мортлӧн кӧ эз вӧв деньгаыс штатскӧй костюм ньӧбӧм вылӧ.
— Вӧтлісны, — дженьыда вочавидзис Гриша.
— Кутшӧм классысь?
— Витӧдысь.
— Нуждайтчан деньга кузя?
— Нуждайтча.
— Ме тэныд удж аддза.
Ме!
— Зыбин чуньнас зургис аслыс морӧсас.
Сысянь ӧвтіс сур дукӧн.
Гриша эскытӧг шпыньмуніс.
— Мый, он эскы?
Аддза: он эскы.
Зептас гудйысьыштӧм бӧрын сійӧ кыскис еджыд картон тор.
Сы вылын мича рама пытшкын пӧлыня букваясӧн вӧлі печатайтӧма:
И. В. ЗЫБИН.
Болотнӧй ул., 8.
— Решитӧма!
— мыйвынсьыс горӧдіс вӧвлӧм семинарист чирӧм кыз гӧлӧсӧн да повзьӧдіс на дінті прӧйдитысь ичӧтик понъя дамаӧс.
— Решитӧма!
Волы — и ачыд аддзан.
Аски дас час асылын.
Кӧть Гриша и эз эскы сылы, но век жӧ решитіс ветлыны сетӧм адрес серти.
Зыбин встретитіс сійӧс ыджыд комнатаын, кытчӧ вӧлі сувтӧдалӧма скамейкаяс да стенас ӧшаліс класснӧй дӧска.
Дӧска вылас вӧлі гижӧма мелӧн:
(х + у)2.
— Тайӧ мый йылысь висьталӧ тэнад вежӧрлы, том морт?
— дӧска вылӧ индігмоз кыз гӧлӧснас шуис Зыбин.
Гриша зумыша чӧв оліс; вӧвлӧм семинарист бара нин вӧлі джынвыйӧ код.
— Тайӧ висьталӧ <ns>пе-да-го-гия</ns> йылысь.
Тэ займитчан репетированиеӧн.
Менам веськӧдлӧм улын.
Ме тэныд кута сетны тӧлысьнас комын шайт.
Комын шайт!
Зэв ыджыд сумма!
Вячеслав Довгеллолӧн мамыс пӧлучайтіс земскӧй управаын кызь витӧс.
— Аски жӧ заводит нуӧдны урокъяс!
Найӧ тэныд лоӧны тырмымӧн.
Энлы!
Благодарностьяс оз ковны.
Гриша эз и лӧсьӧдчыв висьтавны благодарностьсӧ.
Сійӧ эз эскы Зыбинлӧн ни ӧти кывлы.
И — ӧшибитчис.
Аскинас Зыбин гӧгӧрвоана да тӧлкӧвӧя, кӧть и сэки чашкис сысянь вина дукӧн, объяснитіс сылы, кутшӧм сылӧн лоӧны обязанностьясыс: кык детинкаӧс гӧтӧвитны первой классӧ, а коймӧд класса ӧти велӧдчысьӧс — репетируйтны.
Регыд мысти воисны и велӧдчысьяс.
И на пиысь ӧти вӧлі Жмиль!
Да, важся тӧдса Жмиль, коді быдмӧма, кызыштӧма да водзӧ мунӧм вылӧ некутшӧм надеятӧг пукаліс частнӧй гимназияса коймӧд классын.
Сэні позьӧ вӧлі пукавны ӧти классын кӧть куим во дорвыв, мед сӧмын бать-мамыс ӧкуратнӧя мынтісны велӧдчӧмысь деньга.
Мыйкӧ дыра мысти Гришалӧн велӧдчысь лыдыс содіс.
Зыбин вайӧдіс нёльӧд класса гимназисткаӧс, веж синъяса, каньлӧн кодь куим пельӧса чужӧма, панна Стасяӧс.
Уна шог лолі сы вӧсна Григорий Шумовлы!
Первой урок вылын жӧ Стася юаліс:
— Кутшӧма олӧ-вылӧ Вячеслав Довгелло?
— А мыйла ті сы йылысь юаланныд менсьым?
Гриша аслас велӧдчысьяскӧд асьсӧ кутіс стрӧга — мӧдногӧн эз и позь — и ставныслы налы шулывліс «ті», весиг Жмильлы.
— Ме тіянӧс частӧ аддзывлі сыкӧд ӧтлаысь.
— Но и мый нӧ?
Панна Стася ышловзис:
— Сійӧ сэтшӧм интереснӧй!
— Но, вот мый, — скӧрыськодь шуис Гриша, — кора мекӧд сёрнитны сӧмын сетӧм урок йылысь.
Верманныд юасьны сӧмын сы йылысь, мый тіянлы абу гӧгӧрвоана.
Ученицакӧд скӧра обращайтчӧм отсаліс сӧмын недыр кежлӧ.
Кымынкӧ лун мысти Стася, кор кывзіс Гришалысь скӧрысь видӧмсӧ пересказ лёка гижӧмысь, друг заводитіс надзӧникӧн серавны.
— Мый тіянкӧд?
Гриша дзикӧдз пузис.
Но Стася тӧдмаліс нин сійӧс: скӧр сӧмын ортсысянь видзӧднысӧ, а ачыс — детинка на ещӧ, пӧжалуй, сыысь абу ыджыдджык.
Асьсӧ ыджыдӧ пуктӧ.
Но, тайӧ сылӧн прӧйдитас...
Сералыштам бӧрын сійӧ сӧгласитчис пересказсӧ гижны выльысь.
Жмильсянь позис виччысьны мӧдпӧлӧс неприятностьяс быд лун: сійӧ вӧлі вывті тупӧй.
Сылӧн унзіль синъясыс ловзьыштлісны сӧмын сэк, кор найӧ аддзылісны пирожнӧй либӧ панна Стасяӧс, коді сылы ӧтвечайтлывліс ньӧти дзебтӧм зывӧктӧмӧн.
Вӧлі гӧгӧрвоана, мый Жмильӧс велӧдӧмысь оз ло некутшӧм тӧлк.
Сы пыдди Гришалысь сьӧлӧмсӧ бурмӧдісны мӧд кык велӧдчысьыс; колӧ шуны, найӧ регыд мысти лоины куимӧн.
Тайӧ вӧліны раминик детинкаяс гӧлиник семьяясысь.
Найӧ гӧтӧвитчисны пырны первой классӧ.
Гришалысь найӧ кывзысисны да весиг, буракӧ, полыштісны сыысь.
Велӧдӧмыс эз ло весьшӧрӧ.
А Жмилькӧд весьшӧрӧ мырсьӧм.
Тайӧ помещичӧй пиысь нинӧм оз артмы.
Ковмас сыысь ӧткажитчыны.
Та йылысь Гриша висьталіс Зыбинлы, коді тӧлысь помын зэв ӧкуратнӧя сетіс сылы комын шайт, да ещӧ мича кельыдлӧз конверт пытшкын.
— Кыдзи нӧ сідз — Жмилькӧд нинӧм оз артмы?
— збыльысь шензис Зыбин.
— Зэв бура артмас!
Воӧма сійӧ коймӧд классӧдз, воас — во вит мысти кымын — и квайтӧд классӧдз.
А воас кад, и гусарскӧй корнетӧн лоӧ!
Со мый, том морт: бать-мамкӧд сёрнитчӧмъяс да сэні став мукӧдпӧлӧс дипломатия ме босьта ас вылӧ.
Тэнад жӧ делӧыс ичӧт: нуӧдны урокъяс.
Результатъясысь, предприятие вӧсна ставнас кывкутӧ Зыбин, тайӧ сылӧн фирма.
Предприятие?
Да, тайӧ и збыльысь вӧлі предприятиеӧн.
Ӧтка-ӧтка велӧдчысьясӧс кустарнӧя репетируйтӧм, коді вӧлі таӧдз, Зыбин решитӧма вежны мӧдторйӧн: сійӧ босьтӧма дон вылӧ помещение, пригласитӧма став предметъяс кузя ёнджыка успевайтысь да нуждайтчысь кымынкӧ старшеклассникӧс, и найӧ занимайтчисны тайӧ комнатаас — разнӧй часъясӧ — мукӧддырйиыс быдса группаяскӧд, кӧні вӧліны вит, квайт мортӧн быдын.
Бать-мамлы тайӧ вӧлі сувтӧ донтӧмджыка, а Зыбинлӧн заработокыс содіс.
Ачыс сійӧ преподавайтіс сӧмын латынь, кодӧс тӧдіс зэв бура.
Сылӧн кольлі уна прӧст кад, и Зыбин колляліс сійӧс Познанский пивнӧйын, часъяс чӧж ворсіс бильярдӧн да юанторъяс принимайтіс сы мында, мыйта сӧмын вермис радуйтны гӧстьясӧс радейтысь заведениеса кӧзяинӧс.
Оттомар Редаль, кор тӧдмаліс став тайӧтор йывсьыс, шмонитыштіс:
— Но вот, Грегор, тэысь тайӧ господиныс...
кыдзи сійӧс...
Зыбиныс?..
Сійӧ пычкӧ тэысь — но, и мукӧд том йӧзлысь сідзжӧ — прибыль.
Оз?
А кутшӧм капиталъяс вылӧ нӧ сійӧ нуӧдӧ ассьыс роскошнӧй олӧмсӧ Познанскийлӧн пивнӧйын?
Гриша зумыштчис.
А Зыбинсӧ сійӧ лыддьыліс сылы бур вӧчысьӧн...
— Нинӧм, другӧ!
— бурӧдіс сійӧс Редаль.
— Меысь ӧд сідзжӧ прибыль пычкӧ сельскохозяйственнӧй орудиеяс лэдзӧм кузя компания.
Кыдз кӧть эз думайт Гриша сы йылысь, мый висьталіс Редаль, — слесарь вӧлі прав.
Мый помысь оліс Зыбин, кор ачыс эз уджав?
Мукӧдъяслӧн удж помысь!
Дас вит арӧса Григорий Шумов мыйсюрӧ гӧгӧрвоис нин сійӧс кытшалысь олӧмысь.
Книгаяс лыддьӧм, кодъясӧс мукӧддырйи сылы сетлывліс дядя Оттомар, эз вош весьшӧрӧ...
Сідзкӧ колӧ Зыбин ордын занятиеяс нуӧдӧмысь ӧткажитчыны!
— А мый тэ тайӧн добитчан?
— юаліс сылысь дядя От.
— Видзӧдтӧ, лӧгасис!
Тэысь прибыль пычкӧны...
Да татшӧмторйыс лоӧ дзик сійӧ кадӧдз, кытчӧдз чӧрт дорӧ оз лэбышт став тайӧ лавочкаыс.
Кад тэныд тайӧс гӧгӧрвоны.
— Зыбин шуӧ, мый сійӧ менӧ оз лэдз гожӧм кежлӧ бать-мам ордӧ.
Майсянь август тӧлысьӧдз пӧ миян заводитчас медся пӧсь кад: воасны уна велӧдчысьяс — унаӧс ковмас гӧтӧвитны экзаменъяс мӧдпӧв сдайтігкежлӧ.
— И век жӧ тэныд ковмас сӧгласитчыны.
Сӧмын сы водзӧ сувтӧд и ассьыд условие.
Мед тэнӧ Зыбин надзӧникӧн гӧтӧвитас экзаменъяс кежлӧ латынь кузя.
Кык во чӧжӧн тэ гӧтӧвитчан.
Быдтор кузя Гриша велаліс кывзысьны Оттомар Редальлысь.
Эз на вӧвлы ещӧ случай, медым сэсся таысь сійӧ каитчыліс.
Да сійӧ и эз нин вермы ӧні эновтны Зыбин ордса ассьыс занятиеяссӧ.
Сійӧ весиг эз ӧткажитчы панна Стасякӧд занятиеяс нуӧдӧмысь, коді воис сэтчӧдз, мый ӧтчыд арифметика урок вылын заводитіс друг паськыда восьтывлыны синъяссӧ, а сэсся читкыравны найӧс да вӧчны векньыдик щель кодьӧн.
А бӧрынджык нюммуніс сылы, да эз прӧстӧ сідзи, а кыдзкӧ синъяснас ворсігтыр — вывлань да муртса боклань синаканьяссӧ новлӧдліг.
Гриша сы бӧрся видзӧдіс беспокоитчӧмӧн.
— Тайӧ мый татшӧмыс?
— медбӧрын повзьӧмӧн горӧдіс сійӧ.
— Ме синъясӧн ворсӧдча.
— Мый?!
— Ворсӧдча синъясӧн.
— Но, тӧданныд-ӧ, ме аски жӧ ӧткажитча тіянкӧд занимайтчыны!
— Голубчик, оз ков!
— повзис Стася.
— Мустӧм Зыбин норасяс менам батьлы.
Сета кыв, ме кута тіянлысь кывзысьны!
Кык кымын недель сійӧ эз нарушайтлы клятвасӧ...
46
Вӧвлӧм аслас ӧти класса велӧдчысьяскӧд Гриша зілис не паныдасьлыны, Довгеллоысь кындзи.
Вячеславкӧд сійӧ кутіс дружитны ещӧ ёнджыка.
И тайӧ лои кыдзкӧ тӧдлытӧг.
Довгелло кутіс Гришалы ваявны книгаяс, кодъясӧс ачыс лыддис сы мында, мый дас вит арӧсӧн лои нин близорукӧйӧн да новліс ӧчки.
Мыктавны сійӧ кутіс омӧльджыка.
А кӧть и джӧмдавліс волнуйтчӧм вӧсна, то, кутшӧм кӧть эз вӧв тешкодь, сы кывъясын та понда кыліс кутшӧмкӧ упорство: быттьӧ найӧс сійӧ ӧддзӧдліс, и сэсся та бӧрын сійӧ сёрнитіс зэв тэрыба.
А ӧти классын мукӧд велӧдчысьяскӧд Гриша эз радейтлы паныдасьлывлыны.
Та вылӧ вӧліны аслыснога помкаяс.
... Рӧштводырся каникулъяс кежлӧ карӧ воис Пётр Дерябин.
Сы вылӧ позьӧ вӧлі видзӧдлыны!
Тайӧ ӧні вӧлі тшап кадет, военнӧй картуза, кодӧс юр вылас пуктӧма неуна пӧлыньтӧмӧн, гӧрд погонъяса сьӧд шинеля, бурӧй башлыка, кодлӧн помъясыс куйлісны морӧс вылас крестасьӧмӧн.
И абу штык, а настӧящӧй шашка ӧшаліс сылӧн бокас.
Сійӧ кутыштіс шашкасӧ лым кодь еджыд перчаткиа кинас.
Дерябин локтіс Шумовлы воча и аддзыліс сійӧс.
Эз сӧмын аддзыв, а вевъяліс сійӧс видзӧдавны, ещӧ ылісянь на, кок увсяньыс юр вылӧдзыс.
Лёк паськӧма вӧлі сэки Григорий Шумов: новлӧм важ пальтоа, кодлысь кизьяссӧ эжӧма мыйӧнкӧ сьӧдӧн, гербтӧм вушйӧм картуза...
Бур, мый и Гриша вевъяліс — сідзжӧ ылісянь — кыйны Дерябинлысь видзӧдлассӧ, а то сійӧ муртса радысла эз горӧд: «Петя!»
Эз, Петя эз нин вӧв сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн вӧлі сійӧ коркӧ, кор пукавліс Гриша Шумовкӧд ӧти парта сайын.
Сӧмын ӧтитор и казьтыліс сыын вӧвлӧм Пётрӧс: сійӧ рискнитӧма ӧшӧдны код тӧдас кытысь сюрӧм шашка — кадетъяслы жӧ сійӧс новлыны эз позь.
Сідзкӧ абу вермӧма кутчысьнысӧ, решитӧма ошйысьыштны — весиг сійӧн, мыйӧн эз позь — аслас вӧвлӧм ёртъяс водзын.
Гриша чошкӧдіс пельсӧ, надзмӧдіс воськовъяссӧ, видзӧдліс Дерябинлы веськыда чужӧмас.
Дерябинлӧн синъясыс друг лоины гудырӧсь, быттьӧкӧ мыйӧнкӧ вевттьысисны; татшӧм синъяс вӧлі позьӧ аддзывлыны Николаевскӧй кавалерийскӧй училищеса юнкеръяслысь, кодъяс волывлісны Петербургысь батьмам ордас, местнӧй гарнизонса офицеръяс ордӧ, шойччыны.
А юнкеръяс, буракӧ, подражайтлісны кутшӧмкӧ сумскӧй гусаръяслы либӧ столичнӧй кирасиръяслы.
Тайӧ вӧлі быдса наука — видзӧдлыны мунысьяслӧн чужӧмъяс вылӧ нарошнӧ бессмысленнӧй, гажтӧмчысь, ышнясьысь синъясӧн.
Татшӧм кужӧмлуныс лолі зеркалӧ водзын дыр кадся упражнениеяс вӧчалӧм бӧрын.
И Пётр Дерябин тайӧ искусствосӧ шедӧдӧма!
Сійӧ прӧйдитіс Шумов дорті да эз тӧд сійӧс.
Но, а Григорий Шумов некод дорӧ сирасьны оз кут: тайӧ сылӧн вӧлі то ли батьсяньыс, то ли аслас, нажӧвитӧм...
Но татшӧмторйӧ сійӧ кутчысис чорыда!
Найӧ паныдасисны да эз здоровайтчыны.
Гриша весиг эз ёна ӧбидитчы: мый нӧ, тайӧс и колӧ вӧлі виччысьны.
Но тайӧ паныдасьлӧмыс Гришаӧс заставитіс думыштчыны.
Коді сійӧ сэтшӧмыс — Шумов Григорий?
Морт, кодӧс вӧтлӧмаӧсь реальнӧй училищеысь нёль класс помалӧм йылысь свидетельствоӧн.
А сылӧн вӧвлӧм ёртъясыс?
Найӧ регыд мысти вуджасны квайтӧд классӧ, и на водзын воссяс шыльыд, паськыд туй.
Ӧтияс квайтӧд класс помалӧм бӧрын мунасны велӧдчыны юнкерӧ.
Мукӧдъяс, сэтшӧмъяс, кыдзи Никаноркин либӧ Земмель, кутшӧмкӧ кык во да джын мысти лоасны студент-технологъясӧн, путеецъясӧн, политехникъясӧн.
Сэки налы оз ло сьӧкыд вунӧдны, мый Григорий Шумовӧс вӧлі накажитӧма эз сӧмын ас вӧснаыс; Гриша выполнитіс сӧмын сійӧс, мый вӧлі решитӧма классӧн ставнас.
Эз, эз вӧв окота сылы паныдасьлывлыны вӧвлӧм ӧти классаяскӧд...
Зато налы вӧлі окота!
Ӧти лунӧ Редаль квартираӧ воисны Никаноркин, Кобас, Земмель да висьталісны Гришалы, мый найӧ выживитісны реальнӧй училищеысь Стрелецкийӧс.
— Тэ вӧсна водзӧс босьтім!
— горӧдіс Никаноркин.
Ӧта-мӧд вежмӧн другъяс кутісны висьтавлыны Стрелецкийлы паныд куим тӧлысь чӧжся войналысь историясӧ.
Мый сӧмын абу вӧчӧмаӧсь витӧд классаяс!
Мышкас бумагаысь клеитӧм козёл силуэттӧг тайӧ тӧлын Виктор Аполлонович улича кузя эз ветлывлы.
Ветлысь-мунысьяс бергӧдчылӧны, сералӧны, а сійӧ оз гӧгӧрво, мыйын делӧыс.
Училищеын сы дырйи заводитлывлісны гораа беседуйтны историческӧй темаяс вылӧ:
«Тэ тӧдан, важся кадӧ Москваын вӧвлӧма Стрелецкӧй слобода.
Сэні овлӧмаӧсь стрелецъяс, асланыс дворъясын видзлӧмаӧсь быдпӧлӧс ловъя ловсӧ.
Но, шуам, курӧгъясӧс, петукъясӧс, кӧзаясӧс.
Со кысянь и мӧдӧдчӧма стрелецкӧй козёлъяслӧн пӧрӧдаыс, кодъяс, шуны кӧ веськыда, свет вылас медся мустӧмӧсь да лёкӧсь».
Кывзӧм бӧрас Гриша неокотапырысь нюммуніс:
— Ставыс тайӧ челядьлӧн дурӧм.
— Важӧн-ӧ нин тэ ыджыд мортнас лоин?
— дӧзмис Никаноркин.
— Стрелецкийлысь олӧмсӧ ми пӧртім адӧ!
— горӧдіс Кобас.
— Сылы ковмис миянысь мунны тюрьмаса начальниклӧн отсасьысьӧ.
— Тыдалӧ, сэні службаыс сылы кажитчис выгоднӧйджыкӧн, вот сійӧ и муніс.
— Абу сідз!
— решительнӧя вочавидзис Гришалы Земмель.
— Сэні сылы абу выгӧднӧджык.
Сылы выгӧднӧджык вӧлі реальнӧй училищеын.
— Челядьлӧн дурӧм, челядьлӧн дурӧм!
— упрямӧя шуаліс Гриша.
Сійӧсӧ ачыс удитіс нин гӧгӧрвоны аслас челядь сяма дурӧмлысь донсӧ, коді сылы сувтіс зэв вылӧ.
Сійӧ весиг эз нин лӧгав «козёл» вылӧ.
Ӧд всё равно регыд мысти Стрелецкийяс да Саношкояс сгинитасны му вылысь...
— Но, кӧть кыдзи, а дузъявны тэныд миян вылӧ нинӧмысь, — шуис Никаноркин.
— Ме ог и дузъяв.
— Ывлаын паныдасям — он сёрнит!
— Некор.
Урокъяс сета, ачым уна занимайтча.
— И асьтӧ зэв вылӧ пуктан.
— Мед тайӧ лоӧ миянсянь челядь сяма дурӧм, — заводитіс Земмель, — но тайӧс ми вӧчим тэ ради.
— Аттьӧ!
Век жӧ Гриша вӧсна налӧн тӧждысьӧмыс, дерт, вӧлі сьӧлӧм вӧрзьӧдана.
И тайӧ налӧн тешкодь местьыс, Стрелецкийлы паныда куим тӧлысьчӧжся войнаыс, коді вӧлӧма кыкнанладорсяньыс беспощаднӧйӧн.
И куимнанныс сьӧлӧмсяньныс вӧзйисны Шумовлы ассьыныс учебникъяссӧ, юасисны, думайтӧ-ӧ сійӧ сдайтны экзаменъяссӧ экстернӧн...
Янсӧдчисны бура, кыдзи другъяс.
Но татшӧм аддзысьлӧмъяс бӧрын Гриша дыр ветлӧдлывліс зэв жугыль.
Ӧтчыд, татшӧмторсӧ казялӧм бӧрын, Оттомар Редаль ыстіс сійӧс каток вылӧ:
— Тэ сукар кодь олан!
Тэ лоан книжнӧй номырӧн.
О, тайӧ некытчӧ оз туй.
Босьт ӧдйӧджык коньки, айда!
Гриша заводитліс пыксьыны — кысь нин!
Дядя От кӧ босьтчас вӧчны мыйкӧ, всё равно вӧчас.
Вензьыны оз и сулав.
Колӧ босьтны коньки, коді удитӧма нин муртса сімыштны, да мунны, кытчӧ тшӧктӧны, — мӧдног оз позь.
Бара дзирдалӧ электрическӧй шонді тӧдса нин алебастрӧвӧй коз весьтын...
Гриша Шумов йи вылын вӧчалӧ зэв сложнӧй фигураяс — удитӧма велӧдчыны тайӧ искусствоас.
Спорт гӧгӧрвоысь татчӧс йӧз кольӧм восянь нин сюся видзӧдӧны сы бӧрся: абу-ӧ будущӧй победитель приз вылӧ ордйысьӧмъясын?
Дыр ислаліс Шумов...
Сійӧ то плавнӧя вӧчаліс вензельяс, то чӧрс моз бергаліс конькипӧв вылас.
Кутшӧм ыджыд наслаждение пӧсялӧм бӧрын, но мудзлытӧг — дзик ньӧти мудзтӧг, — морӧстырӧн кыскыны ас пытшкӧ кӧдзыд воздухсӧ, неуна лыс дука воздухсӧ!
Медбӧрын сійӧ сувтіс...
И аддзис Нина Талановаӧс.
Сійӧс он нин шу ичӧтик нывкаӧн, Приречьеса гӧрд юрсиа нывкаӧн!
Сыкӧд орччӧн сулаліс офицер, кавалерийскӧй полкса адъютант.
Сылӧн овыс вӧлі...
фон...
но Гриша эз помнит овсӧ.
Адъютант вӧлі конькитӧм.
Сійӧ красуйтчис кокбӧрляӧдзыс лэччысь аслыспӧлӧс «николаевскӧй» шинельнас, кельыдлӧз пелеринанас, бобрӧвӧй воротникнас.
А кокъясас вӧлі колоши, бӧрас ыргӧн розьяса — шпораяслы.
Сійӧ сулаліс, шпоранас надзӧникӧн зильӧдчигтыр, да сьӧд синъяснас видзӧдіс Нина Таланова вылӧ.
Тайӧ этша на — сійӧ мыйкӧ висьталіс сылы.
Вӧлі терпитны позьтӧм зрелище.
Кытчӧдз позьӧ копыртчӧмӧн — мыйвынысь котӧртӧм вылӧ, — Гриша тӧвзис татысь ылӧджык.
Сійӧ прӧйдитіс катоклысь дон вылӧ ислалан юкӧнсӧ, вуджис лым чукӧр вомӧн да лои джынвыйӧ пемыдын, пӧлӧс еджыд толаясӧн тыртӧм йи вылын.
Тайӧ вӧлі дон босьттӧг ислалан места, — камышлӧн кос ньӧръясыс сэні чурвидзисны быдлаын, кӧдзыд тӧв ӧтнас шутьляліс коръястӧм кустъясын.
Дон босьттӧминын ислалісны сӧмын ичӧтик детинкаяс, быдӧн конькипӧлаӧсь, кодӧс ёна тӧждысьӧмӧн кӧрталӧма кӧвйӧн батьыслӧн гынсапӧг бердӧ.
Весиг тайӧ детинкаясыс ӧні торкисны Гришалысь ӧткалунсӧ.
Мешайтіс Гриша и налы.
Найӧ повзьӧмӧн пышйисны бокӧ, а сійӧ, бурджык места бӧрйиг, аддзис сьӧд кустъяс сайысь юждыштӧм тола, пуксис сы вылӧ да кутіс думайтны.
Кутшӧма век жӧ оз везит сылы — но дзик нинӧмын!
Реальнӧй училищеысь вӧтлісны — пустяк вӧсна.
Зыбин, кодлы сійӧ сэтшӧма эскис, вӧлӧма пройдоха — сыысь пычкӧ прибыль.
А главнӧйыс, тайӧ пройдохатӧгыс ӧні некыдзи он обойдитчы...
Муніс медбур другыс, — Ян Редаль йылысь Гриша вунӧдны некыдзи эз вермы!
Гриша коли ӧтнас.
Кутшӧм гажтӧм быдлаын!
А гашкӧ, ставсьыс мыжа сійӧ ачыс, Григорий Шумов.
Ӧти-кӧ.
Сулеяӧ сернӧй кислота кисьтны заводиттӧдз, дерт, колӧ вӧлі видзӧдлыны стекляннӧй ӧдзӧс вылӧ — на коді нӧ оз тӧд Виктор Аполлоновичлысь кыйӧдчыны, кывзысьны, шпионитны радейтӧмсӧ!
Мӧд-кӧ.
Ӧд сійӧ ачыс ӧтдортчис важ ёртъяс дорсьыс — став дорсьыс, Довгеллоысь кындзи, — коді нӧ мыжа таын?..
Коймӧд-кӧ.
Карын витӧд во нин сійӧ аддзывлӧ Нина Талановаӧс — и некор эз панлы сыкӧд сёрни.
... Ӧтчыд Нина локтӧ вӧлі пӧдругаыскӧд сылы паныд, и пӧдругаыс гораа шуис:
— Со локтӧ сійӧ...
Гриша Шумов.
Нина гӧрдӧдіс, нырсӧ лэптіс вылӧ да, Гриша вылӧ видзӧдлытӧг, муніс водзӧ.
Но, и оз ков.
Григорий Шумовлы ӧні дзик нинӧм оз ков...
Шутьлялӧ, шутьлялӧ ассьыс места тӧдтӧм тӧв, кышакылӧ кос камышӧн...
Кодкӧ тӧкӧтьӧ инмӧдчис Гришалы пельпомас.
Сійӧ звирк чеччыштіс.
Сы водзвылын сулаліс Нина, вӧсньыдик тушаа, гӧрд юрсиа.
— Пукалӧ сэні ӧтнас!
— скӧрысь шуис сійӧ.
— Пукала!
— медым петкӧдлыны, мый кывъясыс оз торъявны делӧысь, Гриша бӧр пуксис тола вылӧ.
— Пукала, а кодлы татчӧдз делӧыс?
Шӧйӧвошӧм бӧрын сійӧ мыйлакӧ заводитіс пӧрччыны конькисӧ.
Бокӧ видзӧдігтыр Таланова сулалыштіс.
Сэсся кыв ни джын шутӧг ӧдйӧ исковтіс аслас «снегурочканас» сыланьӧ, кӧні дзирдалісны бияс да ворсіс музыка.
47
Ӧтчыд кутшӧмкӧ эновтны позьтӧм делӧ кузя (уездысь воис помещик Жмиль да кӧсйис сёрнитыштны пиыслӧн успехъяс йылысь) Гриша муніс корсьны Зыбинӧс.
Гриша тӧдіс, кытысь сійӧс корсьны: Познанский ордысь.
Зыбин пукаліс сур кружка дорын кутшӧмкӧ франткӧд (Гриша казяліс котёлок-шляпасӧ, розӧвӧй галстуксӧ), и сёрнитісны найӧ сэтшӧм сьӧлӧмсяньныс, мый некутшӧм Жмиль йылысь и кывзыны эз кӧсйыны.
Гриша — вӧчны нинӧм, ковмас виччысьыштны — пуксис стул вылӧ, пуктіс кисӧ сибдалысь клеёнка вылӧ.
И пырысь-пыр жӧ зывӧктӧмпырысь вешйис.
— Нинӧм, том морт, велав!
— вак-вакӧн серӧктіс Зыбин да бара шыасис котёлок-шляпаа морт дінӧ: — Татшӧм делӧяс окружнӧй судлы абу подсуднӧйӧсь.
Обществоыс обанкротитчис, эмбурсӧ тӧрг вылын вузалӧны, акционеръяс пӧлучайтӧны ставсӧ, мый лоӧ выручитӧма вузалӧмсьыс.
— Ладнӧ.
Но, висьталӧны, Шебеко пӧ татшӧм делӧясас абу нин первойысь.
— Абу первойысь?
И быдпӧрйӧ петавліс ваысь косӧн?
Тайӧторйыс и подтверждайтӧ менсьым мӧвпӧс.
Зыбин аслас юысь ёртыскӧд пӧся сёрнитісны ставлы тӧдса Шебеколӧн делӧяс йылысь, став посниторъясӧдз, мый касайтчӧ законъяслы, тӧлкуйтісны кутшӧмкӧ акцияяс йылысь.
Гришалы уси тӧдвылас, кыдзи коркӧ слесарь Оттомар Редаль висьталіс сылы, мый сэтшӧмыс акцияясыс.
Тайӧ вӧлі сідзи.
Первойысь на ывла вылысь пӧрысь Шебекоӧс аддзылӧм бӧрын Гриша ошйысис гортас: вот, талун сійӧ аддзыліс настӧящӧй тайнӧй советникӧс — кельыдлӧз увтыса шинеля мортӧс.
— Жулик, — немвиччысьтӧг шуис дядя От.
— Коді?
— чуймис Гриша.
— Буретш тайӧ Шебекоыс.
Мошенник.
— Сёрнитӧны, сійӧ пӧ кутшӧмкӧ акцияяс лэдзалӧ, деньга наысь босьтӧ.
Кыдзи тайӧ вӧчсьӧ?
— Пырысь-пыр.
Энлы, ме думайтышта.
И колана кывъяс бӧръя.
Кымынкӧ минута мысти дядя От висьталіс:
— Окота лои жуликлы пӧлучитны ыджыд доход.
А деньгаыс сылӧн абу.
Сэки сійӧ чукӧртӧ сылы лӧсялана компания, и печатайтӧны найӧ разнӧй краскаясӧн — кыдзи позьӧ мичаджыка — бумагаяс.
Бумагаяс вылас гижӧма: «сё шайт» либӧ «вит шайт», ме стӧчасӧ ог тӧд — тайӧ абу важнӧ.
Бумагаясыс шусьӧны акцияясӧн.
Иностраннӧй кыв.
Коді ньӧбас акциясӧ, сійӧ...
кыдзи шунысӧ… акционист.
Абу сідз — акционер.
Став акционеръясыс ӧтлаын — акционернӧй общество.
Мый жӧ вӧчӧ татшӧм обществоыс?
Сійӧ либӧ из шом рудникъяс разрабатывайтӧ, либӧ му пытшкысь зарни перйӧ, либӧ вот лечебнӧй ва вузалӧ, кыдзи тайӧ Шебекоыс.
Овлывлӧ и сідзи: рудникын из шомыс уна, рабочӧйлӧн удж донтӧм, кӧрт туй — из шомсӧ кыскавны — матын.
Но мый нӧ, и збыльысь позьӧ нажӧвитны ыджыд прибыль.
И юкны сійӧс на костын, кодъяс та вылӧ видзисны деньгасӧ, кодъяс ньӧбавлісны акцияяссӧ.
— Сідзкӧ тайӧ абу нин жульничайтӧм?
— Ме ногӧн, век жӧ жульничайтӧм.
Оз кӧ акционеръяссӧ, то рабочӧйяссӧ пӧрйӧдлӧны.
Кытысь прибыльыс босьтсьӧ?
Небесасяньыс киссьӧ?
Оз, рабочӧй трудысь сійӧс пычкӧны.
Но, а Шебеко, сійӧ не сӧмын рабочӧйясӧс — сійӧ и ассьыс акционеръяссӧ пӧръявлӧ.
Сійӧ пӧрысь жулик.
— А вермас ӧмӧй тайнӧй советник лоны жуликӧн?
— Вермас!
— чорыда вочавидзис Оттомар Редаль.
И вот ӧні Шебеко делӧяс йылысь тӧлкуйтісны Познанский ордын кык собеседник — йӧз, кодъяс, тыдалӧ, тырвыйӧ гӧгӧрвоисны татшӧм сяма вопросъяссӧ.
Да мый сэні Зыбин да сылӧн юысь ёртыс?
Шебеко йылысь сёрнитісны кар пасьтаыс.
Тайӧ сёрниясыс кыссьӧны нин кык во сайын.
— Быттьӧкӧ пӧ сійӧ настӧящӧй аферист.
— Мый ті!
Вывті, <ns>вы-вті</ns> ыджыд энергияа морт.
— Но, а тісӧ асьныд ньӧбанныд сылысь тайӧ...
бумагаяссӧ?
— Акцияяссӧ?
Ньӧба.
Ӧд найӧс позьӧ весиг вит шайт вылӧ ньӧбны.
Тадзтӧ и кутшӧмкӧ гӧль дӧва рискнитас.
А прибыльыс пӧ лоӧ шайт вылӧ шайт!
— Сюся вӧчӧ тайӧ Шебекоыс.
Вит шайт вылӧ, дерт, быдӧн ньӧбас.
Висьтавлісны и акцияяс йывсьыс.
Мича бумагаяс: сэтчӧ вӧлі рисуйтӧма источник — еджыд керка фон вылын зарни югӧръяса каскад.
Татшӧм керкасӧ быттьӧ стрӧитӧмаӧсь нин, и зэв ӧдйӧ, сьӧд вӧр шӧрӧ — Латгалияӧ.
Курорт стрӧитӧмӧн интересуйтчӧмаӧсь вӧлі медся высокопоставленнӧй йӧз.
На лыдысь медся первой шулісны граф Шадурскийӧс, его величество дворса шталмейстерӧс, собственникӧс сійӧ мулысь, кыті должен прӧйдитны источник дорӧ туйыс.
Казьтылісны сідзжӧ барон Тизенгаузенӧс да ещӧ ӧти баронӧс — Фредериксӧс.
И та бӧрын век жӧ сюрліны йӧз, кодъяс эз эскыны.
Но найӧс убеждайтісны!
Велӧдчытӧмджык йӧз пӧвстысь гораджыка сёрнитлывліс скупщик Лещов, коді ӧні частӧджык волывліс карс аслас тӧргӧвӧй делӧяс кузя.
— Абу вернӧй делӧ, — шуис акцияяс йылысь Лещов.
— Тайӧ мыйла жӧ?
— Ме сійӧ местаяссӧ тӧда, кӧні тайӧ источникъясыс.
Сэтчӧ и колана туйыс абу, сӧмын ӧти тёпканъяс да гуранъяс.
— Туйтӧ вӧчасны!
— Туй вӧчасны — деньга видзасны.
Зэв ыджыд капитал татшӧм делӧ вылӧ колӧ.
— Со жӧ и чукӧртӧны капиталсӧ, акцияяс вузавлӧны.
— Но, уна-ӧ тэ, дона мортӧй, чукӧртан миян карысь?
Да кӧть и став уезд пасьтаысь?
— Столицаысь капитал судзӧдасны...
Граф Шадурский, барон Тизенгаузен...
— Ог тӧд, ог тӧд.
Ковмис сюйсьывны действительнӧй статскӧй советник Саношколы, коді Русскӧй народлӧн черносотеннӧй союзын Лещовкӧд пукаліс ӧти скамья вылын.
— Яндысь!
— шуис Лещовлы союзлӧн заседание вылын Потап.
— Кодлы нӧ, не кӧ миянлы, и поддержитны господин Шебеколысь энергиясӧ!
И сідзи нин миянлысь став озырлунъяссӧ ас ки улас босьтӧны иностранецъяс.
— Босьтӧны ас ки улас.
Тайӧ вернӧ.
Кывлі ме Нобель йылысь.
И немец Бюлер йылысь.
И француз Жорж Борман йылысь.
Да, висьталӧны, и Ленскӧй зӧлӧтӧй приискъяс англичана киын?
— Но вот аддзанныд!
— Сӧмын сэні — прибыльыс вернӧй.
— А тіянлы коді мешайтӧ?
Мӧдарӧ, предлагайтӧны...
— Майтӧг гадь предлагайтӧны.
— Господин Шебеколы дӧверитӧмаӧсь...
э-э...
вылісянь.
— Татшӧм майтӧг гаддьыд дзирдыштас шонді водзын, ок, кутшӧм мича!
Потӧ — и пом.
— Сідзкӧ ті мый жӧ, — скӧралігтырйи нин юаліс Саношко, — явӧ выступайтанныд тайӧ предприятиеыслы паныд?
— Но, кытысь нин меным явӧ...
— Акцияяссӧ онӧ ньӧбӧй?
— Ньӧба.
Ваше превосходительство, тіянлы удовольствие вылӧ.
Кӧсъя вӧчны уважение.
— Да менымсӧ мый?
Мый вӧсна ме, ті ногӧн, старайтча?
Лещов нюммуніс:
— Наградаӧн интересуйтчанныд.
— Мый?!
— скӧрмис Потап.
— Кутшӧм наградаӧн?
— Тіянлы вылӧ господин Шебеко кӧсйысис Петербургын хлопочитыштны.
И граф Шадурский отсалыштас.
Нинӧм, мед ен отсалас.
Саношко зэв скӧрысь бӧрланьӧ чатӧртіс чукля юрсӧ: со кытчӧдз воӧдчис, союзӧ тӧдчытӧм йӧзӧс кыскигӧн, кӧні почётнӧй членӧн сулалӧ ачыс государь-император!
Кыдзи нӧ — «чернозёмнӧй вын», тӧданныд-ӧ...
Но Шебеколы эз веритны не сӧмын пемыд йӧз.
Благороднӧй собраниелӧн клубын картіӧн ворсігӧн чирзіс воинскӧй начальник:
— Коді сэтчӧ кӧрт туй кутас стрӧитны?
Казна?
Ог верит!
— Господин Шебеколӧн эм ыджыд дӧверие, — небыда паныд шуис партнёрыс, банкса ыджыд чиновник.
— Кодсянь?
Веськыда висьталӧй — кодсянь?
Чиновник кыз ки чуньяссӧ неопределённӧя вӧрӧдыштіс куш юр весьтас.
Воинскӧй начальник видзӧдліс тайӧ жест вылӧ да сибдӧм гӧлӧсӧн шуис:
— Збыльысь ӧмӧй?
— Век жӧ...
дворецын интересуйтчӧны.
— Дворецын?
Сідзкӧ, тіян ногӧн, акцияяссӧ сулалӧ ньӧбны?
Чиновник лэптыштліс пельпомъяссӧ:
— Ньӧбалӧны...
И збыльысь, ньӧбалісны — посни торговецъяс, чиновникъяс, провизоръяс, пенсия пӧлучайтысь дӧваяс.
А ыджыд тошка купеч Арбузников, коді вӧлі кресті король кодь, горзіс Коммерческӧй банкын, кытчӧ пырис аслас делӧяс кузя:
— Да тайӧ жӧ святӧй артельнӧй делӧ!
Коскӧдз кусыньтчылӧмӧн колӧ копрасьны господин Шебеколы.
— Дзик вернӧ — артельнӧй делӧ, — вежливӧя нюмъяліс сійӧ жӧ банковскӧй чиновникыс.
— Озыръяслӧн артель.
Таын — акционернӧй обществолӧн став смыслыс.
Овлӧны артельяс гӧльяслӧн — грузчикъяслӧн, бурлакъяслӧн.
А тайӧ — состоятельнӧй йӧзлӧн артель.
Кресті король кӧсӧй синмӧн видзӧдыштіс чиновник вылӧ кыпыд рӧзбойничӧй синъясӧн, прӧщайтчис да муніс.
Акцияяс сійӧ эз ньӧб.
И друг паськаліс сёрни — некод эз тӧд, кытысянь сійӧ заводитчис: Шебекоӧс сетӧны судӧ.
Судитны сійӧс мӧдасны Ригаын.
48
Сэтшӧм нин сэки удайтчис воыс: быдпӧлӧс выльторъяс вылӧ бур урожай.
Йӧз кыдзи колӧ эз на вевъявны сёрнитыштны Шебеко йылысь, кор паськаліс выль юӧр: гортса арест улӧ босьтӧмаӧсь барон Тизенгаузенӧс, доктор Рипкеӧс, кутшӧмкӧ Дамбергӧс да ещӧ некымын мортӧс.
Вӧлӧмкӧ, тайӧ йӧзыслӧн группаыс важысянь нин занимайтчӧ ӧти иностраннӧй государстволы пӧльза вылӧ шпионажын.
Кутшӧмлы?
Германиялы?
Да сійӧ ӧмӧй лӧсьӧдчӧ воюйтны миянлы паныд?
Германскӧй император — царлы матысса рӧдня, кыдзи нӧ налы ӧта-мӧдныскӧд воюйтны?
Весиг слесарь Оттомар Редальлӧн квартираын сёрнитісны Тизенгаузенлӧн, Дамберглӧн да Рипкелӧн делӧ йылысь.
— Ӧнітӧ найӧс босьтасны нёкчимъясӧдыс!
— шуис Никонов, коді пыраліс рытнас.
— Гашкӧ, босьтасны, а гашкӧ, и оз.
Тизенгаузенлӧн ыджыдӧсь...
кыдзи сійӧ...
связьясыс.
Никонов весиг скӧрмис Редаль кывъяс вылӧ:
— «Кыдзи сійӧ, кыдзи сійӧ»!
Эз кӧ вӧв докажитӧма, мый найӧ шпионъяс, татшӧм персонаӧс, кыдзи Тизенгаузен, эз эськӧ кутны тревожитны.
А докажитӧма кӧ нин, кыдзи татшӧм делӧсӧ дзебан?
— Окотитасны — дзебасны.
Барон Тизенгаузенлӧн петербургскӧй связьяс йылысь сёрнитіс эз ӧтнас Оттомар Редаль.
Тайӧ связьяслӧн выныс лои ставлы тӧдса, кор Тизенгаузен, Рипке да мукӧдъяс стӧч кык недель мысти лоины вӧля вылынӧсь.
Муртса эз торк налысь делӧяссӧ Дамберг: сійӧ гӧститӧдӧма сійӧс караулитысь жандармсӧ коньякӧн, мый вӧсна сійӧ унмовсьӧма да узьӧма сутки чӧж, а ачыс пышйӧма Прибалтикаысь код тӧдас кытчӧ.
Торъя важнӧй делӧяс кузя следовательлы лишнӧй улика!
Мыжтӧм морт оз кут спасайтчыны пышйӧмӧн.
Таысь кындзи, воисны сведениеяс гувернантка-немкаяс йылысь, кодъясӧн веськӧдлӧма кутшӧмкӧ Ирма Карловна, коді овлӧма «Затишьеын» да подчиняйтчылӧма Дамберглы.
Но тайӧ ставыс ӧні эз имеит некутшӧм тӧдчанлун.
Барон Тизенгаузен да мукӧдъяс йылысь делӧ Петербургсянь воӧм распоряжение серти вӧлі дугӧдӧма.
Тулысладорыс кывсис, мый некутшӧм наказание улӧ абу сюрӧма и отставкаын тайнӧй советник Шебеко.
Рӧзӧритчӧм акционернӧй обществолысь эмбурсӧ — Латгальскӧй ягын ичӧтик му пласт — вузалісны, обществосӧ вӧлі объявитӧма несостоятельнӧйӧн, а Шебеко Петербургын стрӧитіс аслыс дзик выль особняк.
Сійӧс регыдъя кадӧ арестуйтӧм йылысь дугдісны сёрнитны сідзи жӧ друг, кыдзи и найӧ кыптылісны.
49
Карын арестъяс век жӧ вӧліны.
Арестуйтісны куим рабочӧйӧс, кодъясӧс мыжалісны подпольнӧй революционнӧй удж нуӧдӧмысь.
... Рытнас Оттомар Редаль висьталіс Русеньлы:
— Ковмас пыдӧджык дзебны литература.
Мый тэ шуан Персицлӧн керка йылысь?
— Персицлӧн керка?
— чуймис Гриша (сёрниыс муніс сы дырйи — кутшӧма сійӧ гордитчис татшӧм дӧвериенас!)
— Но да, — спокойнӧя вочавидзис дядя От.
— Русень сэні уджалӧ главноуправляющӧйӧн.
— Старшӧй дворникӧн, — веськӧдіс Русень.
— Сідзкӧ вот, тэ ордӧ кӧ дзебны, оз аддзыны?
— Медым аддзыны, колӧ косявны каменнӧй пос.
— Пос?
— Редаль серӧктіс да мигнитіс Гришалы: — Тайӧ Русеньыс век мыйкӧ да думыштас.
— Пӧрысь Персиц зэв экономнӧй господин.
Колӧ вӧлі неуна ремонтируйтны параднӧй пыранін, но, мыйла та вылӧ корны бокысь йӧзӧс?
Ме жӧ важся каменщик.
Персиц мынтіс меным кык шайт — о, ме ыджыд благодарностьӧн босьті сетанторсӧ да пӧчиниті ставсӧ, кыдзи колӧ!
Лӧсьӧді ставсӧ бура.
Тэ менӧ гӧгӧрвоин?
Ӧні пос улын эм сэтшӧм неыджыд места, мый сы йылысь и олыся оз вермы тӧдмавны.
— Олыся оз тӧдмав, а жандармъяс кыдзи заводитасны лукйысьны...
— Лукйысьӧмыд этша.
Ме шуа: ковмис эськӧ косявны поссӧ ставнас.
— Но, видзӧдлӧй сы вылӧ!
— горӧдіс зэв дӧвӧльнӧй Редаль.
— Тайӧ Русень век думыштас мыйкӧ аслыссямаӧс.
— Параднӧй поскыс дзик нин син улын, — шуис Гриша да гӧрдӧдіс: сійӧ первойысь на решитіс мыйкӧ шуны ассяньыс татшӧм серьёзнӧй делӧ кузя.
— Вот тайӧ и бур.
— Но кыдзи нӧ пуктыны сэтчӧ литературасӧ, медым некод эз аддзыв?
И кыдзи сійӧс босьтны, кор ковмас?
— Менам жӧ аслам кабинетыс — пос улас!
Ме ӧд абу сӧмын старшӧй дворник — ме швейцар.
Господин Персиц вывті экономнӧй морт.
Ме сэні, пос улас, тырвыйӧ кӧзяин и войын и лунын.
— Но, сідзкӧ, решитӧма.
Талун сёрӧнджык ставсӧ, мый вермам, мӧдӧдам тэ ордӧ.
Молодеч, Русень!
Ме век шулывлі, мый тэнад министерскӧй юр.
— А ме некор эг и ӧтказывайтчыв!
— серӧктіс медбӧрын и ачыс Русень.
— Гашкӧ, менӧ ещӧ и назначитасны министрнас.
Сет сӧмын срок.
... Рытнас дас ӧтикӧд часын Гриша звӧнитіс Персицъяслӧн керкаӧ параднӧй ӧдзӧс дорын:
ӧдзӧс, кодӧс вӧлі югдӧдӧма электрическӧй пӧнарӧн, мичмӧдӧма быдпӧлӧс разнӧй завитушкаясӧн, пырысь-пыр жӧ воссис, и Русень почтительнӧя примитіс Гриша киясысь сылысь важмӧм пальтосӧ, картузсӧ да ортсысяньыс видзӧдны сьӧкыд, ыджыд пакет, кодӧс тубыртӧма бумагаӧн.
— Кайӧй выліас, — шуис сійӧ копыртчылӧмӧн.
Гриша кайис мӧд судтаас, шуис мичаа пасьтасьӧм да юр вылас прӧшви наколкаа горничнӧйлы:
— Ме Самуил дорӧ.
И кутіс виччысьны комнатаын, кӧні сулалісны чукля кокъяса зӧлӧтитӧм креслӧяс, а стенъясас ӧшалісны дамаяслӧн да кузь сюртукъяса, ыджыд тошка йӧзлӧн портретъяс.
Петіс Самуил Персиц, коді эз дзеб ассьыс шензьӧмсӧ:
— Кутшӧм могӧн?
— Муна вӧлі тіян керка дорті.
Персиц чужӧм вылын шензьӧмыс всё-таки зэв ёна тӧдчис да бурсӧ нинӧм эз си.
Гриша шуис:
— Ме ӧні интересуйтча поэзияӧн.
— Поэзияӧн?
— Самуиллӧн шемӧсмӧмыс эзджык кут тӧдчыны.
— Да.
Ме кывлі, тэ гижан стихъяс.
Самуил Персицӧс быттьӧ вежисны.
Сійӧ кутіс котравны комнатаӧдыс, нервнӧя серӧкталігтырйи да воча ки ниртігтырйи.
— Тэ сідзжӧ кывлін нин ме йылысь?
Тӧдан, ме вылӧ эпиграмма нин лӧсьӧдӧмаӧсь!
— Да!
— Кывзы:
<rus>О Персиц, ярый сочинитель,</rus>
<rus>О гениальнейший поэт!</rus>
<rus>Душою — Феба ты служитель,</rus>
<rus>А телом — отставной корнет.</rus>
Менӧ тӧдӧны нин!
— самодовольнӧя шуис Персиц.
— А мыйла «корнет»?
— юаліс Гриша.
— Но тайӧ, дерт, рифма ради.
А эпиграммаыс абу омӧль — и татшӧм улад ме эськӧ пукті ассьым кырымпасӧс.
Тӧдан, ме гижа эпиграммаяс, сонетъяс, балладаяс...
Да!
И балладаяс — тайӧ меным выль жанр на.
Комнатаас ноксьыштӧм бӧрын, тыдалӧ, ёна зэв волнуйтчысь, сійӧ пӧдӧмкодь гӧлӧсӧн заводитіс лыддьыны ассьыс стихъяссӧ.
Сэні збыльысь вӧліны и Феб и сылӧн служитысь — поэт, вӧліны быдпӧлӧс эльфъяс да ундинъяс.
— Ӧні лыддя ме тэныд ассьым медбӧръя произведениеӧс — баллада!
Гриша эз тӧд, кыдзи медбӧрын сылы татысь мунны.
Персиц век ӧтарӧ лыддис, лыддис — и эз мудз...
Коли уна кад — Русень прӧверитіс нин, дерт, эз-ӧ вӧвны ывла вылын пакет бӧрся следитысьяс.
Персиц омляліс ӧтмоза, Гришалӧн кутіс унмыс локны, и сійӧ сувтіс:
— Ме тэ ордӧ пыравла на.
— И ме тэ ордӧ.
И ме!
— горӧдіс зэв радпырысь Персиц.
— Тӧдан, кутшӧм нимкодь аддзыны поэзия гӧгӧрвоысь мортӧс...
Кыдзи тэ донъялан менсьым стихъясӧс?
— Зэв.
Зэв!
Гришалы тӧдвылас уси кыв, кодӧн вӧлі сійӧс асьсӧ ошкывлӧ Оттомар Редаль.
Ян да Гриша ичӧт детинкаяс на — тайӧ жӧ вӧлі дзонь куим во сайын нин — петкӧдлывлісны дядя Отлы ассьыныс слабиник мускулъяссӧ: «Но, кыдзи?» И дядя От шулывліс: «Зэв, зэв!» Мый «зэв» — абу гӧгӧрвоана.
Но век жӧ тайӧ вӧлі — кӧть и муртса-муртса — ошкӧм кодь.
— Зэв.
Зэв!
— шуис Гриша да эз вермы кутчысьнысӧ — серӧктіс.
Уліас, пальтосӧ сылы сетігӧн, Русень вашнитіс:
— Ставыс лючки-ладнӧ.
И Гриша петіс ывла вылӧ.
Пемыдас войтасис кортӧм зэр, жургис керка вывсянь ва лэччан трубаясӧд — тӧвлы пом, тӧвлы пом!
50
Карын век частӧджык кутісны сёрнитавны забастовкаяс йылысь.
Висьтавлісны Ригаын «Феникс» заводын вӧлӧм арестъяс йылысь, Питерын волнениеяс йылысь, сы йылысь, мый лунвылын лыйлӧмаӧсь дас квайт матросӧс.
И ещӧ гусьӧнджык, абу ставлы гӧгӧрвоана, но содысь грознӧй шум воис ылі Сибирсянь.
... Квайт тысяча рабочӧй Ленскӧй приискъясын кыпӧдчӧмаӧсь не морт нога условиеяслы паныд, кутшӧмъясын налы лои уджавны.
Квайт тысяча морт заводитӧмаӧсь бастуйтны.
Оружиетӧм, бастуйтысь рабочӧйяслысь мирнӧй йӧз чукӧрсӧ жандармъяс лыйлӧмаӧсь зэв матісянь.
Налӧн начальник ротмистр Терещенколӧн нимыс позорнӧя кывсис Россия пасьта.
Сы йылысь гижисны газетаясын, весиг сэтшӧмын, кыдзи «Речын»: сылӧн кӧзяинъясыс, кодъяс полӧны народысь, горзісны бунт йылысь, «стихийнӧй бунт йылысь».
Черносотеннӧй листовкаяс висьтавлісны, мый рабочӧйяс быттьӧкӧ пӧ мунӧмаӧсь начальство дорӧ зоръясӧн да изъясӧн, а тайӧ — уна тысяча йӧз киясын грознӧй оружие!
Но правдасӧ дзебны оз нин вӧлі позь.
Лоины тӧдсаӧсь аддзылысьяслӧн показаниеяс: «Апрельскӧй лунӧ рабочӧйяс мунісны эз зоръясӧн, а киясаныс табак кӧшельясӧн.
Зепъясас налӧн вӧліны эз револьверъяс, а заявлениеяс — налысь арестуйтӧм ёртъяссӧ мездӧм йылысь».
И найӧс встретитісны пуляясӧн.
Государственнӧй думаын запрос вылӧ царскӧй министр Макаров, коді некор эз чайт, мый сійӧс да палач Терещенкоӧс коркӧ накажитасны, — горӧдіс:
— Тадзи вӧлі, тадзи водзӧ лоӧ!
Войнас Оттомар Редаль гусьӧник лыддис...
Но кылӧ вӧлі быд кыв:
— «Питерын и Москваын, Ригаын и Киевын, Саратовын и Екатеринославын, Одессаын и Харьковын, Бакуын и Николаевын — быдлаын, Россия быд помын, рабочӧйяс лэптӧны ассьыныс юр Лена вылын пӧгубитӧм ассьыныс ёртъяссӧ дорйӧм могысь.
Ми ловъяӧсь, пуӧ миян алӧй вирным кольӧм вынъяслӧн биӧн!..»
Гриша кывзіс кыдзи быттьӧ видзчысяна, но тыдавтӧм биын калитӧм кывъяссӧ.
И ылысса грознӧй гымыс сылы кутіс лоны яснӧйджыкӧн, матынджыкӧн...
Лыддьӧмсӧ помалӧм бӧрын Оттомар Редаль ӧкуратнӧя кусняліс газетасӧ, коді вӧлі «Звезда» нима гырысь заголовока, да шуис:
— Но мый нӧ, ёртъяс, кадыс миян коли этша...
— Дас лун, — шыасис Никонов.
— Этшаджык.
Дасыс — тайӧ Первой майӧдз.
А колӧ ещӧ перепишитны, печатайтны из вылын да водзджык разӧдны железнодорожникъяс пӧвстын, заводын, мастерскӧйясын.
И гарнизонын.
Да, тайӧ пӧрйӧ — и гарнизонын!
— Сідзкӧ, Грегор, пуксьы уджавны, — шуис Русень.
Да, ӧні тайӧ вӧлі нин Гришалӧн обязанность, мыйӧн сійӧ гордитчис: листовкаяс переписывайтны аслыспӧлӧс состава клея чернилаӧн.
Век жӧ сылӧн почеркыс вӧлі мичаджык Русеньлӧн, Редальлӧн либӧ Никоновлӧн дорысь.
Мукӧддырйиыс текстсӧ ковмыліс гижны веськыд печатнӧй букваясӧн — тайӧ листовкаяссӧ разӧдлісны сиктӧ либӧ салдатъяс пӧвстӧ.
... Сійӧ гижис старайтчӧмӧн, вывті ёна зільӧмсьыс ӧткымын букваяс артмывлісны пӧлӧсӧсь, и Гриша та вӧсна пӧсявліс.
Сьӧкыд вӧлі гижнысӧ ещӧ и сы вӧсна, мый дугдывтӧг матыстчывліс сы дорӧ Редаль, видзӧдлывліс листовка вылӧ да ошкис:
— Лаби.
— Ӧти места сійӧ пасйис да тшӧктіс:
— Тайӧс гиж гырыся,
печатнӧй букваясӧн:
abu
ЛЕНА ДОРЫН ЛЫЙӦМ ШЫЯС ЖУГӦДІСНЫ ЧӦВ ОЛӦМЛЫСЬ ЙИ, И — ВӦРЗИС НАРОДНӦЙ ДВИЖЕНИЕЛӦН Ю. ӦРЗИС!..
Редаль гораа мӧдысь шуис тайӧ кывъяссӧ.
Векджык рама олысь Русень чеччыштіс да горӧдіс:
— Ӧні сійӧс он сувтӧд!
Кор листовкасӧ вӧлі перепишитӧма да печатайтӧма литографскӧй из вылын, дядя От тшӧктіс Гришалы:
— Нуан талун кӧкъямыс час рытын Даугава ю дорӧ.
Тӧдан сійӧ местасӧ — дамба чукыльтанінын, кӧні быдмӧ пӧрысь нин сэтшӧм пу, бадь...
сійӧ копыртчӧма ю весьтас, — тӧдӧмысь, аддзылін сійӧс унаысь?
— Дерт жӧ!
— Но вот, стӧч кӧкъямысын тэ воан сэтчӧ.
Тэнӧ кутасны виччысьны.
Тэ шуан: «Тётя Оля бурдіс нин».
И тэныд кӧ вочавидзасны: — «Зэв рад.
А кыдзи олӧ-вылӧ Пётр Иванович?» — сэки сетан со тайӧс.
— И Оттомар Редаль мыччис Гришалы кызкодь папка, кодӧс вӧлі ӧкуратнӧя гартыштӧма газетнӧй бумагаӧн да кӧрталӧма бечёвкаӧн.
Листовкаяссӧ босьтігӧн Гриша синъяссӧ лэдзис увлань, медым оз сэтшӧма тӧдчы, кутшӧм ёна сійӧ гордитчӧ тайӧн.
Ещӧ водзджык на Редаль сылы объяснитіс:
— Тайӧ листовкаясыс салдатъяслы.
Литература сетны рабочӧйяслы — миянлы тӧдса нин, испытаннӧй туй.
А салдатъяскӧд имеитны делӧ сьӧкыдджык!
Ӧні миянлы удайтчис лӧсьӧдны гарнизонкӧд связь.
Дерт, татшӧм листовкаыд — сӧмын войт.
Но ва войтыс розьӧдӧ из!
И воас лун, кор салдатъясыс ружьеяссӧ бергӧдасны мӧдарлань!
Чӧв олыштӧм бӧрын сійӧ юаліс:
— Гӧгӧрвоин ӧні, детинкаӧй, мый тайӧ вывті серьёзнӧйтор?
— Гӧгӧрвои, — дженьыда вочавидзис Гриша.
Сылӧн банбокъясыс ыпъялісны волнуйтчӧмысла.
— Видзӧдлывлы ӧтарӧ-мӧдарӧ, абу-ӧ матігӧгӧрын кодкӧ подозрительнӧй.
Кор сетан листовкаяссӧ миян мортлы, ті кыкӧн неуна прӧйдитчӧй берег кузяыс да прӧщайтчӧй кӧрт туй пос дорын.
Карӧ тэ локтан ӧтнад.
— Гӧгӧрвоана.
Стӧч кӧкъямыс часын Гриша матыстчис пӧрысь бадь пу дорӧ.
Буретш сійӧ бадь пу дорас, код вылӧ вит во сайын кавшасьліс ӧти тувсов лунӧ Пётр Дерябин да кульыштіс кисьыс кучиксӧ.
А со и валун-из, сы вылысь сэки лэбзис изумруднӧй гут...
Гриша воис матӧджык.
Но мый тайӧ?
Чукля ствол вылын пукаліс нывка, Гришалань мышкӧн, да думыштчӧмӧн видзӧдіс кытчӧкӧ ылӧ.
Гриша сулалыштіс полігтыр, виччысьыштіс.
Сэсся локтіс матӧджык.
Нывка видзӧдліс, и Гриша тӧдіс Нина Талановаӧс.
Вот кор оз ков!
Кӧкъямыс нин, регыд мысти воасны листовкаясла...
Гриша прӧйдитіс сы дінті.
Но мунны оз вӧлі позь.
Минута мысти сійӧ бӧр воис сэтчӧ.
Заводитіс ветлӧдлыны бӧрӧ-водзӧ берег кузяыс, но синъяс увсьыс эз вошты бадь пусӧ.
Медбӧрын Нина Таланова сувтіс да мелілунтӧг юаліс:
— Мыйын делӧыс?
Сылӧн сёрнитан тоныс эз кажитчы Гришалы:
— Ог гӧгӧрво тіянлысь вопростӧ.
Кодлыкӧ мешайта али мый?
— Да.
Меным!
Гриша лэптыштліс пельпомъяссӧ да кежис бокӧджык.
Тешкодь, но мыйла некод сэсся эз тыдав берег вылын...
Кӧкъямыс час да джын нин!
Нина Таланова зэв спокойнӧя пукаліс бадь пу ствол вылын да, тыдалӧ, мунны некытчӧ эз лӧсьӧдчы.
И друг муртса дӧгадайтчӧмысь Гриша пӧсяліс.
Но тайӧ жӧ йӧй мӧвп!
Талановаыс танісӧ мыйла?
Но век жӧ сійӧ матыстчис бадь пу дорӧ да шыасис гусьӧник, аслыс ныр улас, да дзоргис-видзӧдіс эз Таланова вылӧ, а юлӧн мӧдар берегас:
— Тётя Оля бурдіс нин.
— Зэв рад!
— чуймӧмӧн вочавидзис Нина.
— А кыдзи олӧ-вылӧ Пётр Иванович?
Гӧгӧр видзӧдлӧм бӧрын Гриша сідзжӧ пуксис бадь пу ствол вылӧ, а листовкаяслысь пачкасӧ пуктіс Таланова да ас костас.
Нина спокойнӧя босьтіс пачкасӧ да сэсся эз нин лэдзлы аслас киняувсьыс.
Сы киясын пачкаыслӧн видыс нинӧмӧн эз шыбитчы синмӧ: тетрадьяс либӧ книгаяс гартыштӧма бумага пиӧ, гартыштӧма велӧдчысьяслӧн моз ӧкуратнӧя.
— Вот некыдз нин эг вермы думыштны!
— медбӧрын шыасис Гриша.
— И ме.
— Шензьӧдана!
— Тайӧ ме йылысь?
Но, танісӧ буретш шензянаыс нинӧм абу.
Менам чож — военнӧй фельдшер.
Сійӧ большевик.
Вот и ставыс.
«Сійӧ большевик».
Сідзкӧ со сійӧ кутшӧм, Нина Талановаыд!
— Прӧйдитчам?
— юаліс Нина.
— Кӧрт туй пос дорӧдз?
— Дерт жӧ!
Кӧрт туй пос дорӧдз.
Найӧ тэрмасьтӧг мӧдӧдчисны берег кузя.
— Тэ велӧдчан?
— юаліс Гриша да чуймис, кутшӧм прӧстӧя артмис сылӧн тайӧ «тэыс».
— Ме помалі прогимназия.
А тэ ӧмӧй эн тӧдлы та йылысь?
— Эг тӧдлы, — мыжа моз вочавидзис Гриша.
— А вот ме тэ йылысь тӧда ставсӧ!
Тӧда, мый тэнӧ вӧтлісны реальнӧй училищеысь.
И тӧда, мыйысь.
И мый урокъяс сеталан, сідзжӧ тӧда!
— Тэ ӧні гимназияӧ пыран?
— Но, ӧдвакӧ...
— Мыйла?
— Мукӧдпӧлӧс делӧяс сюрӧны.
Ставсьыс лӧсяланаджык, ме муна Петербургӧ.
— Ӧтнад — Питерӧ?
— Да.
Ӧтнам — Питерӧ.
— Мый нӧ тэ сэні кутан вӧчны?
— Менам батьлӧн сэні — Путиловскӧй заводын — воча вокыс.
Ми, Талановъяс, рӧдняясӧн озырӧсь!
— серӧктіс Нина.
— Мый нӧ тэ, заводас кутан уджавны?
— Ог тӧд.
Кытчӧ индасны, сэні и кута уджавны.
— Батьыд — Ригаын, а тэ — Питерын?
— Но и мый нӧ!
— Гришалы тӧдса нин движениеӧн Таланова тшапа лэптіс юрсӧ.
— Бать, колӧкӧ, тшӧтш локтас.
Сійӧс корӧны Путиловскӧй заводӧ — сэні эм токарлы места.
— Сідзтӧ мӧд делӧ!
— серӧктіс Гриша.
— Сідзи эськӧ мед и висьталін:
А то: «Но и мый нӧ, ӧтнам муна!»
— Ме и ӧтнам некӧн ог пропадит.
Гриша бара серӧктіс.
Тӧдлытӧг найӧ матыстчисны пос дорӧ.
Колӧ вӧлі прӧщайтчыны.
Найӧ топыда, кыдзи ёртъяс, кутлісны ӧта-мӧдныслысь кияссӧ.
Бӧрвылас видзӧдлытӧг Гриша муніс карӧ ӧтнас.
Дядя От век шулывліс «рад» пыдди «<ns>радый</ns>».
А гашкӧ сійӧ шуліс «зэв рад»?
Гриша эз бура кыв?
... Дамба вылӧ кайӧм бӧрын Григорий Шумов сувтіс да видзчысигтыр гӧгӧр видзӧдліс.
Матігӧгӧрын подозрительнӧйыс нинӧм эз вӧв.
И век жӧ...
И век жӧ гортас бурджык локны кытшола туйӧд.
Сійӧ муніс векньыдик улича кузя, кӧні медбӧръяысьсӧ вӧлі арнас, пырысь-пыр жӧ училищеысь вӧтлӧм бӧрын.
Кадысь кадӧ сійӧ сувтыштавліс дзиръяяс дорӧ да лыддяліс эмалевӧй табличкаяс вылысь керка кӧзяинъяслысь овъяссӧ.
Тӧдмавны ас бӧрся следитӧм йылысь, да ещӧ татшӧм йӧзтӧм местаын, абу сьӧкыд: колӧ сӧмын сувтыштлӧмӧн лэдзны ордйыны сійӧс, код дорӧ абу дӧверие, а сэсся аслыд мунны водзӧ да мыйкӧ дыра мысти гӧгӧр видзӧдлыны.
Тайӧ фигураыс кӧ тыдалӧ кӧнкӧ бӧрвылад — но, сідзкӧ, вӧтчӧ шпик.
Сэки нин колӧ думыштлыны, кыдзи сыысь мынтӧдчыны.
Сувтышталігтырйи, рытъя рӧмыд пырыс табличкаяс вылысь гижӧдъяссӧ лыддигӧн, Гриша воис ёсь йыла топольяс дорӧ, кодъяс часӧвӧйяс моз сулалісны ӧти дзиръя дорын.
Тані памятнӧй сентябрьскӧй рытӧ киссисны рояльлӧн сэтшӧм сӧдз, радуйтана шыясыс...
Ӧграда вылас готическӧй ёсь букваясӧн вӧлі гижӧма немецкӧй кыв вылын да рочӧн: «Доктор О. О. Ф. Рипке».
Сідзкӧ со кутшӧм маска улӧ мукӧддырйи дзебсьӧма враглӧн гуыс!
Гашкӧ, и еджыд платьеыс, коді муртса тыдыштліс сэки сьӧдов коръяс пыр, вӧлі сійӧ, фрейлен Рипкеыс, латышскӧй крестьяналӧн палачыс!
Гриша видзӧдліс гӧгӧр...
Эз, бӧрвылас некод эз вӧв.
Позьӧ вӧлі мунны гортас.
51
Апрель тӧлысь помын арестуйтісны Оттомар Редальӧс.
Арестуйтӧм бӧрын аскинас локтіс олӧма нин, гажтӧм рудовлӧз чужӧма городӧвӧй да тшӧктіс Гришалы мунны полицейскӧй участокӧ.
Участоклӧн няйт ыджыд помещениеын, кодлӧн пӧтӧлӧкас ӧшйӧма бус да стенъясас тӧдчисны кутшӧмкӧ мисьтӧм сьӧд пятнояс, письменнӧй пызан сайын пукаліс кыз пристав.
Сійӧ секунда кежлӧ эновтліс бумагаяссӧ, кодъясӧс видлаліс, да нурбыльтіс:
— Виччысьлы!
И бара копыртчис пызан весьтӧ.
Прӧйдитіс минута дас.
Гриша сулаліс ӧдзӧс дорын вӧрзьӧдчывтӧг.
Сылӧн кокъясыс заводитісны нин мудзны, сійӧ видзӧдліс гӧгӧр, мый вылӧ эськӧ пуксьыны, но ас кадӧ гӧгӧрвоис: пуксьыны сылы тані, дерт, эз пӧлагайтчы.
Участокын воздухыс вӧлі лёк дука, сьӧкыд — тыдалӧ, тайӧ помещениесьыс воздухсӧ проветритны эз пӧлагайтчы; да тайӧ и вӧлі тыдалӧ бусӧн тырӧм ӧшиньяс сертиыс, кодъяс ӧдвакӧ коркӧ воссьывлісны...
Друг комнатаӧ пырис морт, кодлӧн пельпом вылас вӧлі кыӧм аксельбанта кельыдлӧз мундир; лакӧвӧй сапӧгъяс вылас муртса кывмӧн, мелодичнӧя зилякылісны шпораяс. Тайӧ вӧлі жандармскӧй ротмистр.
Пристав тэрмасигтыр чеччис места вывсьыс, босьтіс ассьыс бумагаяссӧ да муніс.
Ротмистр пуксис сы местаӧ да мудера шуис Гришалы:
— Но, том морт, висьталӧй ставсӧ, мый ті тӧданныд Редаль йылысь.
— А мый ме сы йылысь тӧда?
Нинӧм сэтшӧмсӧ.
— Висьталӧй нинӧм сэтшӧм йывсьыс.
Жандарм кыскис рейтуз зепсьыс эзысь портсигар, клопнитіс вевтнас, кӧні вӧліны зарни монограммаяс, кыскис папирос, тэрмасьтӧг ӧзтіс.
Комнатаысь кутіс кывны чӧскыд дук.
Табаксӧ, буракӧ, душитӧма.
— И сідз?
— Ме тӧда, — заводитіс Гриша, — мый Оттомар Редаль уджаліс сельскохозяйственнӧй орудиеяс вӧчан заводын.
Сійӧ латыш.
Та вӧсна ми сыкӧд сёрнитлім этша.
Латышскӧй кыв вылын ме сёрнита лёка, а сійӧ рочнас сідзжӧ оз зэв бура.
— Сідз-сідз-сідз.
Ротмистр пыдісянь кыскис папироссӧ, лэдзис тшын гӧгыль да сюся видзӧдіс сы бӧрся, коді лэбис пӧтӧлӧклань.
Рыжӧйкодь ус помъяссӧ сідзжӧ вӧлі гартыштӧма гӧгыльӧн; мундир кодьыс жӧ кельыдлӧз синъясыс видзӧдісны быттьӧ рассеяннӧя.
— Том морт, ми ставсӧ тӧдам!
Сійӧ друг звирк чеччис места вывсьыс, шпораяснас зильӧдчигтыр котӧрӧн матыстчис Гриша дорӧ — да сэтшӧм матӧ, мый кутісны тыдавны сылӧн былялӧм синъяссьыс вӧсньыдик вир сӧнъясыс.
— Ми ставсӧ тӧдам!
Кутшӧм помка вӧсна реальнӧй училищеысь вӧтлісны?
— Физико-химическӧй кабинетысь разрешениетӧг босьті сернӧй кислота.
— Кутшӧм цельяс вылӧ?
— Кӧсйи аслам коньки вылӧ травитны кислотаӧн инициалъяс.
— Ок, кутшӧм мыжтӧм!
Но веськыда раминик баляпи!
Эн пӧръясь!
Ӧтвечайт тэрыба: кутшӧм газетаяс лыддьывліс Редаль?
— Ог тӧд.
— Кыдзи сійӧ «он тӧд»?
Овлінныд ӧти комнатаын и он тӧд?
— Эг интересуйтчыв.
— Эн интересуйтчыв...
Шуам кӧть сідз.
Но аддзылін!
«Звезда» газета аддзылін?
— Эг.
— Редаль «Звездасӧ» пӧлучайтіс дзик медбӧръя лунъясӧдз.
— Ог тӧд.
Ме эг аддзыв тайӧ газетасӧ.
— Вот ті и ылалінныд, том морт.
«Звездаыс» петавліс дзик законнӧя, сы вылӧ вӧлі правительственнӧй цензуралӧн разрешение.
Сідзкӧ и соссьынысӧ нинӧмла!
— Ме ог и соссьы.
Ме прӧстӧ ог интересуйтчы, коді кутшӧм газета лыддьӧ.
— Мый йылысь тэкӧд сёрнитлывліс Редаль?
— горӧдіс ротмистр.
— Мый йылысь...
меным весиг сьӧкыд висьтавнысӧ.
— А тэ веськыда висьтав!
Сӧмын веськыда, сэки и некутшӧм сьӧкыдлунъяс оз лоны.
Мортлы сьӧкыд висьтавны сэки, кор сійӧ кӧсйӧ лӧсьӧдлыны ассяньыс, медым сюсьджыка пӧръявны.
Сідзи али мый?
— Абу сідзи, меным сьӧкыд сы вӧсна, мый ми сёрнитлывлім дзик прӧстӧйторъяс йылысь, кодъяс некодлы абу интереснӧйӧсь: сы йылысь, мый ужын кежлӧ колӧ картупель весавны, пач ломтыны...
пес поткӧдлыны.
— Но-но-но!
— горӧдіс ротмистр.
— Тэ ёнасӧ эн сӧр!
Тэ менӧ эн ылӧдлы, мусаӧй!
Мый висьтавліс Редаль политика йылысь!
— Нинӧм.
— Ни ӧти кыв?
— Ни ӧти кыв.
— А кытысь тэ тӧдан?
Гашкӧ, сійӧ кӧнкӧ и висьтавліс сы йылысь?
— Ме дырйи нинӧм эз висьтавлы.
— Сідзкӧ, мукӧдъяс дырйи висьтавліс?
А кодъяс сійӧ мукӧдъясыс?
Кодъяс сы ордӧ волывлісны?
— Волывлісны заводсьыс сылӧн ёртъясыс.
— Овъясыс?
Ротмистр бӧр муніс пызан дорас да кватитіс перӧсӧ:
— Овъясыс?!
— Овъяссӧ ме ог тӧд.
— Эн интересуйтчывлы?
— Эг интересуйтчыв.
— Э-э, муса друг, — нюркнитіс ротмистр и Гриша вылӧ видзӧдліс кок увсяньыс да юр вылӧдзыс, — тэысь жӧ и кутшӧмкӧ кад мысти лоӧ прамӧй гусь!
Ме нин аддза, кутшӧм тэ фрукт.
Сійӧ шнёпкысис-пуксис письменнӧй пызансайса креслӧас, зепсьыс кыскис зэв ичӧтик никелевӧй пилатор — займитчис аслас гыжъясӧн.
Гыжъясыс вӧліны розӧвӧйӧсь, лакӧн мавтӧмаӧсь.
— Тэ, зонмӧ, фрукт!
Но тэ менӧ он пӧръяв.
Йӧйясӧс верман тӧлк вывсьыс воштыны, а менӧ — он, нинӧм таысь оз артмы.
Ротмистр дзебис ичӧтик пиласӧ, звирк чеччис места вывсьыс да равӧстіс мыйвынсьыс, кутіс кулакъяснас зымӧдны пызан пӧвъяс:
— Мый йылысь сёрнитлісны Редаль ордӧ чукӧртчылігъясӧ?
Тэрыба!
— Да найӧ унджыкысьсӧ сьыланкывъяс сьылісны, сур юлывлісны...
гитараӧн ворслывлісны.
— Кутшӧм сьыланкывъяс?
«Проснитесь, люди труда»?
— Эз, мукӧдъясӧс...
найӧ латышскӧй кыв вылын сьывлісны — кутшӧмкӧ кыпыд, йӧктӧдан сяма сьыланкывъяс.
Да ме и комнатаас эг кольччывлы — кор найӧ заводитлісны юны, ме мунлывлі.
Ме сурсӧ ог ю.
— Ак, баля!
— Ог, збыльысь ме сурсӧ ог радейт.
Меным сійӧс водз на юнысӧ.
Ме ещӧ несовершеннолетньӧй на, господин ротмистр.
— Сюсь!
Мӧдногӧн кӧ, менӧ пӧ ті некутшӧм кывкутӧмӧ онӧ вермӧй привлекитны.
Сідзи?
Ротмистр весиг любопытствоӧн ещӧ ӧтчыд видзӧдліс Гриша вылӧ юр вывсяньыс да кок улӧдзыс.
— Сідз?
— Ме эг гӧгӧрво.
Кутшӧм кывкутӧмӧ?
Мыйысь?
— Мыйысь!
Кӧть нин соссьӧмсьыд.
Тэ меным он кӧсйы висьтавны сійӧс, мый тэ обязан, — кылан?
— обязан висьтавны ставсӧ дзик нинӧм соссьытӧг!
— Ме нинӧм ог соссьы.
Ме ставсӧ веськыда висьтала.
— Эй, дежурнӧй!..
али коді сэні!..
Комнатаӧ мыччысис городӧвӧйлӧн юрыс.
— Нуӧд тайӧс, мед пукалыштас, думайтыштас час нёль кымын.
Гашкӧ, мӧвпъяссӧ вежас.
А сэки ми сыкӧд ещӧ сёрнитыштам.
— Менӧ арестуйтінныд?
— юаліс Гриша.
— Ме жӧ висьталі: тэныд колӧ думайтыштны.
Вот и пукышт, думайтышт.
— Энлӧй...
— Мун, мун, — ньӧжйӧник шуис городӧвӧй да йӧткыштіс Гришаӧс ӧдзӧслань.
... Кузя нюжалысь нёль час чӧжӧн, кодъясӧс Гриша колляліс зэв ичӧтик, пемыд ӧшиня каморкаын, сійӧ тшыгъяліс да мудзис виччысьӧмысла.
Сійӧ пӧшти рад лои, кор сійӧс выльысь вайӧдісны письменнӧй пызана комнатаӧ, кӧні бара пукаліс сійӧ жӧ ротмистрыс — тыдалӧ, сӧмын на кытыськӧ воӧма, банбокъясыс ыркыд тӧвсьыс банйыштӧмаӧсь, синъясыс васӧдӧсь, быттьӧ буриндзиа юыштӧм бӧрын...
— Думайтін?
Гриша чӧв оліс.
— Думайтін?!
— А мый йылысь ме должен вӧлі думайтны?
— Висьтавны меным ставсӧ веськыда!
— Ме тайӧс ӧнӧдз пыр на и вӧчи.
Но, тӧдчӧ, мый тайӧ тіянлы оз во сьӧлӧм выланыд.
— Сідз, сідз.
Но, сідзкӧ, тэкӧд ковмас ноксьыштны.
Ковмас займитчывны тэнад особакӧд.
Тэ думайтан: ставсьыс нин мынтӧдчин, нинӧм эн висьтав, некодӧс эн вузав.
А тэ асьтӧ вузалін!
Ачыд асьтӧ!
Мый чӧв олан?
Пельтӧммин?
— Эг, ме эг пельтӧммы.
Ме бура кыла.
— Кылан...
А гӧгӧрвоан-ӧ?
Гӧгӧрвоан-ӧ, мыйӧн буретш тэ асьтӧ вузалін?
Ноко, думыштлы бурджыка.
Ротмистр прӧйдитчис комнатаӧдыс шпораяснас мелодичнӧя зильӧдчигтырйи.
Матыстчис канцелярскӧй шкаплӧн стекляннӧй ӧдзӧс дорӧ, зэв лючки лӧсьӧдіс сы водзын, кыдзи зеркалӧ водзын, ус помъясыслысь читкыльяссӧ да бергӧдчис Гришалань:
— Но?
Он гӧгӧрво!
Да тэнад арлыда детинка ӧмӧй...
тэныд кымын арӧс?
Дас квайт!
Детинка ӧмӧй, коді нинӧмтор йылысь оз тӧд, коді нинӧмысь абу мыжа, асьсӧ ӧмӧй тадзи эськӧ кутіс жандармскӧй офицер водзын?
Да сійӧ кутіс эськӧ тіравны, сійӧ кок увсяньыс да юр вылӧдзыс кутіс ставнас дрӧжжитны.
А тэ?
— Морт кӧ нинӧмысь абу мыжа, мыйла сылы дрӧжжитны?
— Сы вӧсна, мый жандармскӧй управление — серьёзнӧй учреждение, сэні оз шутитны, оз.
Морт кымын омӧльджыка мыжа, сымын ӧдйӧджык сійӧ кутас дрӧжжитны власть водзын!
А мыжа — сійӧ нин, дерт, подготовитчис.
Кыдзи нӧ — сійӧ ставсӧ думайтӧма: мый ӧтвечайтны, кыдзи ӧтвечайтны, мый йылысь чӧв овны.
Сійӧ быттьӧ тренируйтчӧма нин быдпӧлӧс мӧвпъяснас.
А тэнӧ коді тренируйтіс?
Редаль, коді нӧ сэсся ещӧ!
Мый тэныд сійӧ висьтавліс?
«Царӧс долой, правительствоӧс долой, мед олас рабочӧй класслӧн свобода!» Тадзи?
— Абу.
Некор татшӧмторсӧ меным Редаль эз висьтавлы.
Гриша кутіс друг чувствуйтны, мый сійӧс пӧдтӧ тайӧ тшапитчысь палач дорас сьӧлӧмсяньыс лӧг петӧмыс.
Дерт жӧ, тайӧ палач!
Эз ӧмӧй татшӧмъясыс, кыдзи сійӧ, зверствуйтны тюрьмаясын ӧкмыссё витӧд воӧ?
Татшӧмӧн жӧ вӧлі и Терещенко.
Сылы тӧдвылас уси Оттомар Редальлӧн спокойнӧй чужӧмыс: «Тышкасьӧм вылӧ помкаыс вывті ичӧт...» Колӧ кыдзкӧ кутчысьны допрос помӧдзыс.
А допрос муніс век водзӧ.
Ротмистр то заводитліс бурӧн корны Гришаӧс — весиг «ті» вылӧ вуджлывліс: «Энӧ тшыкӧдӧй ассьыныд будущностьтӧ, том морт!», то выльысь мыйвынсьыс горзіс:
— Тэ йӧктыштан менам!
Гриша эз вермы кутчысьнысӧ:
— Но, йӧктынытӧ ме ог кут.
— А ме тэныд шуа — кутан йӧктыны!
Да ещӧ кыдзи!
А ӧні босьт жӧ со этайӧ бумага листсӧ да сы вылӧ гиж ставсӧ, мый тӧдан Редаль йылысь: кор сійӧс первойысь аддзылін, кыдзи тайӧ вӧлі...
ӧти кывйӧн, ставсӧ, мый тӧдан сы йылысь.
И кырымась.
Мичаджыка кырымась.
И кутасны показаниетӧ видзны жандармскӧй управлениелӧн бумагаяс пӧвстын.
Чувствуйтан, мыйӧн тайӧ ӧвтӧ?
Сэки — допрос дырйиыс первойысь — Гриша падмыштліс.
Сылӧн кырымпасыс лоӧ жандармскӧй управлениеын.
Ӧткажитчыны, немтор не гижны...
— А-а!
— торжествуйтӧмӧн горӧдіс жандарм (синъяссӧ вештывтӧг сійӧ видзӧдіс Гриша чужӧм вылӧ).
— Лэбачлӧн кокыс кӧ веськаліс дзугйӧ — сідзкӧ, ачыс лэбач пропадитас.
Тырмас чеччавны-ворсны бедствиеяс туй вылын, таысь некутшӧм последствиеяс водзвыв аддзытӧг!
Сергей Сергеевич!
Тайӧ горӧдӧм вылӧ пырысь-пыр жӧ воссис бокиса ӧдзӧсыс, да тыдовтчис кыз пристав, коді киняулас кутіс бумагаяса папка.
— Сергей Сергеевич, этайӧ субъектыс ӧні гижас ассьыс показаниеяссӧ, эн ӧткажитӧй сэсся найӧс ыстыны меным.
А ӧні ме тэрмася...
Но ми ещӧ аддзысьлам на!
— грӧзитыштіс сійӧ Гришалы розӧвӧй чуньнас да, шпораяснас зильӧдчигтыр, муніс.
Пристав прӧйдитіс письменнӧй пызан дорӧ да мунігмозыс нурбыльтіс:
— Пуксян со татчӧ.
И гижан мый колӧ.
Тэрыбджыка!
Гриша видзӧдліс сэтчӧ: стен дорас сулаліс гӧгрӧс пызан, кытчӧ вӧлі войталӧма сись, пызан вылын — бусӧн тырӧм сиська канделябр, чернила доз, кытчӧ йӧрмалӧны гутъяс...
— А верма ме ӧткажитчыны, медым нинӧм не гижны?
— юаліс Гриша.
— Ме нинӧм ог тӧд, сідзкӧ и гижнысӧ нинӧм йылысь.
— Он.
Он вермы!
— сы вылӧ видзӧдлытӧг чирӧм гӧлӧсӧн шыасис пристав.
— Меным нинӧм гижнысӧ.
— Ланьт!
— горӧдіс пристав.
— Тэ кӧні ӧні?
Прикажитӧма гижны, сідзкӧ исполняйт!
Пристав бара кутіс зунясьны аслас бумагаяс весьтын, а Гриша пуксис сись войтъяса гӧгрӧс пызан сайӧ.
Пызаныс вӧлі не сӧмын няйт — сысянь мыйлакӧ чорыда кыліс лудік дук.
Гриша ас вылас шензьыштіс: кыдзи сійӧ вермӧ ӧні казявны став тайӧ посниторъяссӧ?
Колӧ вӧлі думыштны бурджыка, кыдзи сылы вӧчны.
Мый, нинӧм кӧ не гижны?
Нинӧм ог тӧд, гижны нинӧм йылысь.
Пуксьӧдасны ӧмӧй таысь тюрьмаӧ?
Сійӧс нинӧмысь мыжавнысӧ!
Некод эз аддзыв, кыдзи сійӧ нуис Персицъяс ордӧ листовкаяссӧ.
Некод оз тӧд, мыйла сійӧ паныдасьліс рытнас Двина берег дорын Талановакӧд.
Да и пуксьӧдасны кӧ тюрьмаӧ, но и мый...
сійӧ оз повзьы.
«Тышкасьӧм вылӧ помкаыс вывті ичӧт»...
Бара сы син водзӧ сувтіс дядя Отлӧн чужӧмыс, сылӧн нюмъялысь спокойнӧй синъясыс.
Да, колӧ гижны.
Но сӧмын сійӧс, мый позяс устнӧя повторитны любӧй жандармлы.
И Гриша старайтчӧмӧн гижис бумага лист вылӧ:
«Оттомар Редаль уджавліс <ns>с.-х.</ns> орудиеяс вӧчан заводын.
Ме сы ордын олі квартираын и сэн жӧ сёйи-юи.
Сійӧ волывліс рытнас удж вылысь мудзӧма.
Ужнайтӧм бӧрын пырысь-пыр водлывліс узьны.
Сёрнитны сыкӧд меным удайтчывліс шоча, сы вӧсна мый ме от бура тӧд латышскӧй кыв (гӧгӧрвоа сӧмын латгальскӧй наречие, — сы вылын тані, карас, оз сёрнитны).
А Редаль оз зэв бура сёрнит рочӧн.
Сійӧ омӧля интересуйтчывліс менам делӧясӧн, а ме — сылӧн делӧясӧн; тӧда сӧмын, мый аслас уджӧн вӧлі дӧвӧлен да мунны мӧд удж вылӧ эз лӧсьӧдчыв.
Мукӧддырйи сы ордӧ волывлісны тӧдсаяс; юыштӧм бӧрын найӧ заводитлісны сьывны латышскӧй сьыланкывъяс, и ме, медым не мешайтны, зільлі кытчӧкӧ мунны.
Сэсся нинӧм содтыны ог вермы.
Г. И. Шумов,
1912 вося апрель 27 лун».
Гижны помалӧм бӧрын Гриша сетіс листоксӧ приставлы.
Мӧдыс лыддьытӧг нурбыльтіс:
— Верман мунны!
52
Кытчӧ мунны?
Код ордӧ?
Сы бӧрын кор муніс Ян да арестуйтісны дядя Отӧс, коді коли Гришалы медся матысса мортӧн тайӧ карас?
Аслас казявтӧг Гриша воис керка ворота дорӧ, кӧні оліс Довгелло, думайтігтырйи сулалыштіс сэні да кежис бокӧ — Даугавалань.
Мый эськӧ вермис сӧветуйтны сылы Вячеслав, сыкӧд ӧти арлыда детинка?
Русень!
Вот кодкӧд медся бур тӧлкуйтыштны.
Но та могысь колӧ виччысьны войсӧ.
... Апрельскӧй васӧд тӧв пӧльтіс паныд.
Йи мунӧм бӧрын ыджыд ваа Даугава паськыда ойдӧма да кыдз быттьӧ кынмӧма ӧти местаӧ.
Сӧмын кӧнкӧ чукыльясын быгъя валӧн лёкысь гартчысь воронкаяс серти вӧлі тӧдчӧ юлӧн ӧдйӧ визувтӧмыс.
Гриша дыр сулаліс тӧдса берег дорын.
Тайӧ карас сійӧ дзик ӧтнас, рӧднӧйяссянь ылын, и сылӧн ӧні абу ни Ян, ни дядя От...
Но сійӧ асьсӧ эз чувствуйт ӧткаӧн да слабӧн.
Шоръяс корсьӧны туйяс, писькӧдчӧны народнӧй движениелӧн вына ю дорӧ некодлы тыдавтӧм кӧрт кодь чорыд упорствоӧн.
Мед татшӧм шорас Гриша лоӧ ичӧтик войтӧн — век жӧ олӧмысь сійӧ аддзис ассьыс места; кыдзи нӧ сійӧ вермас чувствуйтны асьсӧ ӧткаӧн?
... Пемдігас нин сійӧ звӧнитіс тӧдса, лепнӧй гирляндаясӧн мичмӧдӧм подъезд дорын, и сідзи жӧ, кыдзи колян разын, восьтіс сылы ортсысяньыс видзӧднысӧ рам Русень.
Гриша вашнитіс:
— Меным колӧ тіянкӧд сёрнитыштны.
Русень сюся видзӧдліс вывлань — ёна югдӧдӧм пос вылын некод эз вӧв, — да шуис:
— Пырысь-пыр!
И петіс ывла вылӧ.
Минута мысти сійӧ бӧр пырис да чукӧстіс:
— Айна!
Айна!
Улісянь, пос кузя, коді, буракӧ, лэччис пӧдвалас, кайис паськыдкодь бур чужӧма, олӧма нин нывбаба.
Сійӧ меліа довкнитіс юрнас Гришалы, а сылы латышскӧй кыв вылын Русень тшӧктіс:
— Айна, олышт тані ӧдзӧс дорас ме пыдди.
Сідз жӧ меліа нюммунӧмӧн нывбаба сувтіс пос перилӧ дорӧ, а Русень да Гриша векни пос тшупӧдъяс кузя лэччисны улӧ, кежисны веськыдвылӧ и зэв ичӧтик ӧдзӧсӧд, ёна копыртчӧмӧн, пырисны швейцар «кабинетӧ».
Параднӧй послӧн сӧмын на белитӧм увдорладорыс тані вӧлі пӧтӧлӧк пыдди.
Каморкаас вӧлі образцӧвӧй сӧстӧмлун.
Лым еджыд покрывалоӧн вевттьӧм крӧвать весьтын ӧшаліс кольӧм вося дуб коръясысь кыӧм ыджыд сьӧд венок, сійӧс быттьӧ дорӧма кокньыдик бронзаысь.
Яръюгыда сотчысь лампочка, кодӧс уезднӧй карысь позьӧ аддзыны этша (электричествоыс вӧлі сӧмын ӧткымын керкаын) — ӧшаліс кузь шнур йылын...
— Ӧдйӧджык!
— шуис Русень.
Гриша тэрмасигтыр висьталіс сы йылысь, кыдзи Редальӧс арестуйтӧм бӧрын корисны сійӧс участокӧ да мырдӧн тшӧктісны гижны показаниеяс.
Оттомарӧс арестуйтӧм йылысь Русень тӧдіс нин.
Гришалӧн показаниеяс йылысь сійӧ шуис:
— Правильнӧ.
Ставыс правильнӧ.
— А сійӧ, мый менам кырымпасӧй коли жандармъяс ордӧ, нинӧм?
— Нинӧм.
Колӧ гӧгӧрвоны, мый улын сулалӧ кырымпасыд.
Тэнӧ и ещӧ на вермасны корлыны.
Шуасны: «Этша гижӧмыд».
Сэки ещӧ сэтшӧм жӧ ногӧн содты: кыдзи тэныд Редаль тшӧктыліс картупель весавны, кытчӧ тэ песла ветлывлін.
Сӧмын вот мый: гусьясӧс эн дэльӧд.
Тэнад кывъяс серти ме гӧгӧрвоа: тэ век жӧ дэльӧдӧмыд эсійӧ кельыдлӧз гусьсӧ.
А мыйла?
Миянлы тайӧ нинӧмла.
Ме эськӧ бурджык вӧчи сідзи, мый быттьӧ нинӧм ог тӧд.
Но тэныд сӧветуйтны ог кут — гашкӧ, тэнад и оз артмы, тэ ещӧ зэв на том да скӧр.
Но ме тӧда — тэ лишнӧйсӧ нинӧм он висьтав и он гиж...
Меным тэ йылысь Редаль унаысь висьтавліс.
Ӧні кывзы: миян йӧз пиысь тэ ӧні некод ордӧ эн пыравлы.
И татчӧ сэсся эн волы; Редаль квартира бӧрся, дерт, следитӧны.
Шензьӧдана сійӧ, кыдзи тэ татчӧ ас бӧрсяыд шпикӧс эн вайӧд.
— Ме локті эг гортсянь, а Даугава берегсянь.
— Сідзкӧ, бура вӧчӧмыд.
Бур.
Ӧні ещӧ ӧтитор: коді тэныд гортад ӧбедтӧ кутас пуны?
— Но, кутшӧм пустяк, дядя Русень!
— Мыйла эськӧ и пустякъяс йылысь не думайтыштны?
Ставтор йывсьыс колӧ думайтыштны, посниторъяс йылысь сідзжӧ.
— А ме ог кӧсйы.
— Зэв том да скӧр.
Тэ ордӧ волас старука, сійӧ тэныд вӧчас ставсӧ, мый колӧ овмӧс кузяыд.
Сійӧ сэні олӧ тіян дінын, дворас, тэ сійӧс, колӧ чайтны, тӧдан: Ритта тьӧтка...
Некутшӧм Ритта тьӧткаӧс Гриша эз тӧд.
Сійӧ торкис Русеньӧс:
— Ті Талановъясӧс тӧданныд?
— Ме тӧда Талановӧс, коді металл кузя токарь.
Сійӧ ӧні Ригаын.
— А сылысь нывсӧ?
— Аддзылі, буракӧ.
Ме тӧда, мый йылысь тэ кӧсъян юавны.
Талановъяслӧн семьяыс ставнас — вернӧй йӧз.
Но и накӧд тэ ӧні эн встречайтчы.
Но, тырмас сэсся юасьны, тэныд колӧ мунны.
Тэ тані нӧрӧвитышт, ме кая ӧтнамӧн.
Кор кызӧкта, пет и тэ.
Ӧтнасӧн кольӧм бӧрын Гриша ещӧ ӧтчыд видзӧдаліс сӧстӧм каморкасӧ ставнас.
Стенас ӧшаліс книгаяс тыра джадж, зэв ичӧтик — табуретка ыджда — пызансӧ вӧлі вевттьӧма пызандӧраӧн, кодӧс вышивайтӧма разнӧй рӧма вурун шӧртӧн.
Ставыс тайӧ, дерт, вӧлі Русеньлӧн гӧтыр Айна кипомысь.
Гораа кызӧктӧм кыліс вылісянь, и Гриша тэрмасис петны да ас бӧрсяыс топыда пӧдлаліс ляпкыдик ӧдзӧссӧ.
Сылы паныд пос кузя лэччис нин Айна, латышскӧй кыв вылын шуис «вессельс» да пырмунігмозыс топӧдліс Гришалысь кисӧ, ёна, мужик моз, и Гриша чувствуйтіс, кутшӧм сылӧн чорыд, сарӧга кипыдӧсыс.
Овлывлӧ жӧ сідзи: морткӧд паныдасян первойысь — и пырысь-пыр жӧ кутан веритны сылы.
Вот татшӧм мортнас вӧлі Гришалы тайӧ прӧстӧй латышскӧй нывбабаыс...
Да и Русень ачыс татшӧм жӧ.
Со сійӧ сулалӧ пос площадка вылын, виччысьӧ Гришаӧс, гурйыв восьтӧма сы водзын параднӧй ӧдзӧссӧ, — ортсысяньыс видзӧдны рам швейцар.
Гриша Шумов бара мунӧ ӧтнас войся кар кузя, пемыд, зэв омӧля югдӧдӧм уличаяс кузя, и чизыр тӧв кадысь кадӧ ыркнитлӧ чужӧмас.
Шумов мунӧ ӧтнас Редальяс бӧрын тыртӧммӧм комнатаӧ...
Но сійӧ ӧмӧй ӧтнас?
Редальлӧн другъясыс — Никонов, Петерсон да мукӧдъяс, налысь овъяссӧ Гриша эз тӧд; Сметков-Кудинов ёртъясыскӧд, сэтшӧм жӧ помтӧм смелӧсь, кутшӧм сійӧ ачыс; врагъяслы шедтӧм Кейнин аслас вокъяскӧд, кодъяс вӧръясысь муналісны фабрикаясӧ да заводъясӧ...
Мыйтаӧнӧсь найӧ, великӧй партиялӧн пияныс — Балтийскӧй моресянь Кавказӧдз, рабочӧй Питерсянь Туруханскӧй тундраӧдз, кӧні чегны позьтӧм воляа йӧз, гашкӧ, тавой лӧсьӧдчӧны уськӧдчыны — выль тыш вылӧ!
Гришалы тӧдвылас уси, кыдзи Редаль висьтавліс Никоновлы:
«Миян вӧлі «<lav>Циня</lav>», Кавказын «<kat>Брдзола</kat>» — разнӧй кывъяс вылын, а означайтӧны ӧтитор: «Тыш».
Мый ыджда кост миянӧс торйӧдӧ, и век жӧ кутшӧм матынӧсь!
Сьӧлӧм вылад долыдджык лоӧ, кор та йылысь думыштан».
Век жарджыка ӧзйӧ тыдавтӧм тыш...
Мыйта кад кольӧ?
Во... мӧд... вит — и ыпнитас восстаниелӧн би, тайӧ пӧрйӧ — венны позьтӧм!
53
Коли кымынкӧ лун.
Григорий Шумов сулаліс дамба вылын медся джуджыд местаын, чукыльтанінас, — сэні, кӧні ытваысь карсӧ видзысь насыпыс крута кайӧ вывлань.
Тасянь ылӧдз вӧлі тыдалӧ юлӧн просторыс, коді дзирдаліс шонді югӧръяс улын вералӧмӧн.
Шыльыд береглӧн векньыдик визь, сэні — пӧрысь бадь пу, ёсь йыла валун-из...
Тӧдса местаяс!
Но Гриша эз видзӧд сыладорлань.
Сійӧ сулаліс карлань чужӧмӧн.
Сысянь кыліс изйӧн вольсалӧм мостӧвӧй кузя уна подковъяслӧн гальскӧм шы.
Тӧдса проулок кузя, кӧні коръястӧм садъяс пӧвстын тыдалісны озыр особняк-дачаяслӧн еджыд стенъясыс, скачитіс вӧла полициялӧн отряд.
Гриша аддзыліс, кыдзи верзьӧмаяс куимӧн-куимӧн сувталӧмаӧсь ӧти радӧ да потшисны проулоксянь кар шӧрӧ прӧйдитан туйсӧ.
А кар помас, пустырь шӧрын, сельскохозяйственнӧй орудиеяс вӧчан заводлӧн ляпкыдик здание вылын лыбис биӧн шонді водзын ыпъялысь гӧрд флаг.
И сэки жӧ, быттьӧ сигнал серти, гурйыв воссис заводскӧй паськыд ворота; сэтысь, подъезднӧй узкоколейкалысь эзысь визьяссӧ вомӧналӧмӧн, визув шорӧн ыльнитіс рабочӧйяслӧн чукӧр.
Шорыс кежис карлань, и сэні — бокиса улича дорын, коді муніс центрлань — сійӧ веськӧдчис, сылӧн движениеыс лои рӧвнӧй да кыдз быттьӧ тэрмасьтӧм.
Дамба вывсянь вӧлі тыдалӧ, кыдзи рабочӧйяс мунігмозыс сувталісны радъясӧ.
Водзвылын нуисны гижӧда флаг.
Гриша эз удит лыддьыны кывъяссӧ, аддзыліс сӧмын «1» цифра да дӧгадайтчис: «Май 1 лун», «Мед олас май 1 лун!»
Сійӧ тэрыба лэччис дамба вылысь, муніс паныд.
Со и ещӧ на ӧти гижӧд, сійӧс Гриша лыддис кокниа:
«Ми корам мездыны миянлысь арестуйтӧм ёртъясӧс!»
Нывбабалӧн гӧлӧс, коді первойсӧ джӧмдыліс волнуйтчӧмысла, чорзис, вылӧ кыпӧдчис радъяс весьтӧ, и уна сёӧн мукӧдъяс, мужскӧй гӧлӧсъяс, лабутнӧя тшӧтш заводитісны сьывны:
<rus>Вихри враждебные веют над нами...</rus>
Гриша аддзис нин тӧдса чужӧмъяс — Петерсонлысь, Никоновлысь; а накӧд орччӧн вӧліны сылы тӧдтӧмъяс, кодъяскӧд паныдасис первойысь на, нӧ тайӧ чассяньыс сылы матыссаяс — нэм кежлас.
Гриша кутіс восьлавны тэрыбджыка, заводитіс котӧртны.
Кутшӧм гораа, кутшӧм вына тіпкис сьӧлӧмыс!
Сійӧ вевъяліс воны ас кадӧ: главнӧй улича вылӧ чукыльтанінын демонстрация мӧдіс мунны надзӧн.
А сьыланкывйыс лои гораджык, юргис ёнджыка:
<rus>Вихри враждебные веют над нами,</rus>
<rus>Тёмные силы нас злобно гнетут,</rus>
<rus>В бой роковой мы вступили с врагами,</rus>
<rus>Нас ещё судьбы безвестные ждут...</rus>
Кутісны нин тыдавны карса садлӧн джуджыд каштанъясыс...
Друг грознӧй да торжественнӧй сьыланкывйыс вежсис «ура» горзӧмъясӧн: садлӧн ӧграда сайсянь тыдовтчис рабочӧйяслӧн выль колонна, налӧн картузъяс вылас вӧліны ичӧтик мӧлӧтъяс — тайӧ вӧліны железнодорожникъяс.
А на бӧрся — лесопилкаса ёртъяс!
Гриша бергӧдчис тӧдса гӧлӧс вылӧ, радъясысь корсис Никоновӧс, матыстчис сы дорӧ.
Никонов эз кут шензьыны да вешйыштіс, и Григорий Шумов сувтіс сыкӧд орччӧн.
Воддза радъясыс вӧрзьыштісны, и сьыланкыв бара кутіс юргыны вылын карлӧн керка вевтъяс весьтын да пӧдтіс сылы паныд воысь подковъяслысь лёк туналысь гальскӧмсӧ.
{Коршунов М.  П.  (комиӧдіс Тимушев А. ) @ Черёмушкиын керка @ повесьт @ Михаил Коршунов.  Черёмушкиын керка @ 1959 @ Лб. 37‒82. }
Михаил Коршунов
ЧЕРЕМУШКИЫН КЕРКА
Повесть
1
Леонид Аркадьевич Лавров уджаліс университетын — изучайтіс Востокса странаяс.
Сылӧн вӧлі Женя нима чой, а Женялӧн вӧлі Гарька нима пи.
Гарька чужӧм бӧрын недыр мысти сылӧн батьыс пӧгибнитіс война вылын.
Женя сёрнитіс Леонид Аркадьевичкӧд, медым сійӧ босьтіс аскӧдыс Гарькаӧс да гожӧм кежлӧ муніс овны кар сайӧ, вӧрӧ, Черёмушки посёлокӧ.
Черёмушкиын Женялӧн вӧлі ичӧтик керка, кодӧс вӧлі стрӧитӧма пожӧм керйысь.
Аслыс Женялы таво гожӧм Черёмушкиӧ мунны вӧлі некор: проектнӧй мастерскӧйыс, кӧні сійӧ уджаліс архитекторӧн, вӧчис срочнӧй заказъяс, и отпускӧ кӧсйысисны лэдзны сӧмын арын.
Гарькаӧс детскӧй садкӧд оз жӧ позь вӧлі некытчӧ мӧдӧдны: сійӧ сӧмын на висис свинкаӧн да ӧні куим недель должен вӧлі пукавны карантинын.
— Но ладнӧ, — шуис чойыслы Леонид Аркадьевич.
— Мӧдӧд.
Сӧмын...
— Быдпӧлӧс «сӧмынъяс» бӧрыннас, — торкис воксӧ Женя.
— Сідзкӧ вопроссӧ решитӧма.
Сідз ӧд?
— Но, сідз... но, решитӧма, — сетчис Леонид Аркадьевич да слабиника ӧвтыштіс кинас.
Споритны Женякӧд весьшӧрӧ: сійӧ вӧлі асныра да чорыд сьӧлӧма мортӧн.
— Кыдзи прӧдуктаясӧн?
Ладмӧдчанныд.
Черёмушкиын эм булочнӧй да магазин.
Йӧв кутасны ваявны сиктысь.
А сёян-юан тіянлы кутас гӧтӧвитны Матрена Ивановна, сійӧ миянсянь олӧ куим керка сайын.
Мыйӧн воанныд, пырӧй сы ордӧ.
Ме мӧдӧді нин письмӧ.
Да и сідзи йӧзыдкӧд онӧ вошӧй.
Гортас Леонид Аркадьевич тэчис чемоданӧ ассьыс восточнӧй книгаяссӧ да словарьяссӧ, чернила тыра бутылка, гожся еджыд гач, кык галстук, целлулоидысь вӧчӧм векньыдик пластинкаяс, кодъяс пуктыссьывлісны сы могысь, медым эз чукрасьны дӧрӧм воротникъяслӧн помъясыс, да сос кутан резинкаяс.
Гарькалы Женя сідзжӧ лӧсьӧдіс чемодан, а чемоданас — бельё, рисуйтчӧм вылӧ тетрадь, краскаяс, сиренаа дурпоп, кодӧс позьӧ вӧлі заведитны, выль ботинки гоз.
Колӧ индыны, мый олӧмас Леонид Аркадьевич Гарькакӧд паныдасьліс гежӧда.
Сійӧ унджык кадсӧ пыр вӧлі командировкаясын, сы вӧсна Гарька быдмис сытӧг.
Таысь кындзи, Леонид Аркадьевич оліс чойсьыс торйӧн, ӧтнасӧн, пыр ноксис университетын научнӧй уджъясӧн, и челядькӧд сылӧн ӧтувъяыс некор нинӧм эз вӧвлы.
Челядьысь Леонид Аркадьевич поліс сы вӧсна, мый найӧ, кыдзи сылы кажитчывліс, требуйтӧны ас дінас кутшӧмкӧ торъя тӧждысьӧм.
А тайӧ пӧрйӧ колӧ вӧлі овны Гарькакӧд син-на-син пӧшти кык тӧлысь.
Мунан лунас найӧ куимнанныс локтісны вокзалӧ.
Сэк кості, кор Гарька верзьӧмӧн пукаліс ӧти чемодан вылын да, кывнас то ӧтар банбокас, то мӧдарас быгльӧдліг, зіля нёняліс кампет, Женя ньӧжйӧник шуаліс вокыслы:
— Тэ, Леонид, велӧд сійӧс, эн яндысь.
Быдсикас мераяссӧ примит, лыддян кӧ коланаӧн.
— Мый, быть колӧны мераяс?
— Гарька вылӧ кӧсӧя видзӧдіг тревожитчӧмпырысь юаліс Леонид Аркадьевич.
(Дӧрӧм юрйыв пырыс тыдалӧны вӧсньыдик вотшлыяс, косіник балябӧжас — гуран, кытчӧ поздысьӧма кузь юрси прать, пидзӧсъясыс да гырддзаясыс челядьлӧн моз ёсьӧсь.)
Но, кутшӧм сылы мераяс колӧны!
— Абу, дерт, быть, но сійӧ кӧ кутас дурны да мешайтны уджавны.
Да, удж кузяыд....
Ме думысь, Леонид, тэныд важӧн нин колӧ кӧть отпуск дырйиыд эновтлыны ассьыд арабъястӧ да персъястӧ.
— Но бур, бур, бӧрыннас тыдавны кутас, — миритчӧмпырысь вочавидзис Леонид Аркадьевич — зэв небыдик сьӧлӧма, вежлив да близорукӧй синъяса морт.
Перрон дорӧ матыстчис пригороднӧй поезд.
Женя первой кутліс да окаліс писӧ, сэсся воксӧ да тэрмасигтыр мӧдӧдчис удж вылӧ.
Кор Женя муніс нин вель ылӧ, Гарька, бырлытӧм кампетсӧ медбӧрын ньылыштӧм бӧрын, ышловзьӧмӧн нурбыльтіс:
— А керкаысь ключыс....
— Мый ключыс?
— эз гӧгӧрво Леонид Аркадьевич.
— Мамалӧн сумкаӧ коли.
Черёмушкиса керкаысь.
Сійӧ тшӧктіс казьтыштны.
— Сідзкӧ, мыйла нӧ тэ водзтісӧ чӧв олін!
— горӧдіс Леонид Аркадьевич да волнуйтчӧмысла нетшыштіс ныр вывсьыс ӧчкисӧ.
— Меным аслым сӧмын на тӧдвылӧ уси.
Женя ветлӧ тэрыба, гырыся восьлалігтыр, и вӧтӧдны сійӧс абу кокни.
Дядя да племянник кутісны сэтшӧма горзыны, мый кыліс став перрон пасьталаыс:
— Женя!
— Мама!
— Женя!
— Мама!
Женя бергӧдчис: то ли сійӧ кыліс горзӧмсӧ, то ли бурджыка кӧсйис тӧдмавны, мый вокыс да пиыс мунісны нин Черёмушкиӧ.
Леонид Аркадьевич да Гарька кутісны кыдзсюрӧ ӧвтчыны кинаныс:
— Сувтлы!
— Ключ!
Ключ!
И со ключ Леонид Аркадьевич ордын, и найӧ Гарькакӧд спокойнӧя пукалӧны вагонын ӧшинь дорын ӧта-мӧдыслы воча.
Найӧ юр весьтын багаж видзан сеткаясын, сідз жӧ ӧта-мӧдыслы воча, кык чемодан — ыджыд да ичӧтик;
ставыс места вылын.
Пригороднӧй поезд гораа тутӧстіс, йӧткыштчис бӧрлань — дзуркнитісны вагонъяс, топӧдчис сцепка, дернитчис водзлань — вагонъяс катовтчыштлісны, и состав вӧрзис.
Йиркакылісны кӧлеса улын сортировочнӧй стрелкаяс, колины бӧрӧ колонкаяс, кытысь босьтӧны ва, да из шом гуяс, и кокньыдик дачнӧй вагонъяса поезд кутіс грымӧдны-мунны водзӧ.
Леонид Аркадьевич да Гарька чӧв олісны, видзӧдісны ӧшиньӧд.
Паровозлӧн сук тшыныс лэччывліс дзик му бердӧдзыс, и кӧзаяс, кодъясӧс вӧлі домалӧма эрдъяс вылӧ да расъясӧ, бергӧдчылісны сыысь да дӧзмӧмпырысь пыркӧдісны юрнысӧ.
Челядь-пастухъяс радпырысь ӧвтісны картузъяснаныс.
Вуджисны векньыдик ю, кӧні берегтырыс пукалісны чери кыйысьяс.
Шоссе кузя, поездкӧд ордйысиг, муніс полуторка.
Леонид Аркадьевич кватитчис: ӧд Гарька нинӧм нин эз някляв.
— Тэнад кынӧмыд сюмалӧ?
— Оз, — вочавидзис Гарька.
— А тіян?
— Менам оз жӧ.
Тэ висьтав, кор сюмалӧ.
— Висьтала.
Леонид Аркадьевичлӧн пинжак зептас вӧлі кык яблӧк.
Тайӧ яблӧкъяссӧ сійӧ кӧсйис сетны Гарькалы, сылӧн кӧ немвиччысьтӧг сюмалас кынӧмыс Черёмушкиын сёян-юан кузя лӧсьӧдчигкості.
Гарька тӧдіс тайӧ яблӧкъяс йывсьыс.
Вокзалын на сійӧ юаліс дядьыслысь, мыйла сэтшӧм ёна пӧльтчӧма сылӧн ӧти пинжак зептыс.
Кор ӧти станцияын Гарька аддзис, кыдзи дворник киськалӧ ваӧн платформалысь асфальтсӧ, шуис:
— А ме кишка помсьыд киськавлі жӧ уличатӧ.
А ті, дядя Лёня?
Леонид Аркадьевич сюся видзӧдліс ӧчки пырыс дворник вылӧ да вочавидзис, мый быттьӧкӧ некор эз киськавлы улича кишка помысь.
— А яблӧкъяс ті кыдзи сёянныд?
— друг юаліс Гарька.
— Ме — кӧйдысыскӧд сёя.
Леонид Аркадьевич шуис, мый радейтӧ сёйны кӧйдыстӧгыс, но сійӧ гӧгӧрвоис, мыйын делӧыс; перйис зепсьыс яблӧксӧ да мыччис Гарькалы.
Гарька босьтіс яблӧксӧ, аттьӧаліс да, кокъяссӧ бовйӧдліг, заводитіс сёйны.
Яблӧксӧ помалӧм бӧрын Гарька дугдіс бовйӧдлыны кокъяснас да паніс сёрни сосед-стариккӧд: корис мерайтлыны сылысь ӧчкисӧ, сы вӧсна мый сійӧ вӧлі рогӧвӧй оправаа да Леонид Аркадьевич ӧчки серти кажитчис ыджыдджык да сьӧкыдджык. Леонид Аркадьевичлӧн ӧчкиыс вӧлі ичӧтик, вӧсньыдик металлическӧй оправаа.
Старик сетіс ӧчкисӧ.
Гарька пуктіс сійӧс ныр вылас, но сылы эз кажитчы: тыдаліс руа, а сійӧ чайтіс, мый кутас тыдавны бинокльын моз.
Нинӧм вӧчӧм дорысь Гарька лыддис вагонысь ӧшиньяссӧ, пассажиръяс вылӧ сюся видзӧдіг прӧйдитчис скамьяяс костӧд, кыкысь кымын вевъяліс мыйӧкӧ зурасьны плешнас да, старик бокӧ водӧм бӧрын, вӧлисти унмовсис.
Ӧти станцияын паровоз чорыда йӧткыштіс вагонсӧ; Гарька садьмис, ышловзис да шуис:
— А мыйла ті яблӧксӧ кӧйдыстӧгыс сёянныд?
Кӧйдыснас ӧд чӧскыдджык.
Леонид Аркадьевич кыв ни джын шутӧг мыччис Гарькалы мӧд яблӧксӧ.
Шондісӧ вевттис ыджыд кымӧр, и кутіс зэрны.
Первойсӧ сійӧ бокногӧн визувтіс ӧшинь стеклӧ кузя кокньыдик войтъясӧн, сэсся сьӧктаммис да кӧшысь моз мӧдіс кисьтны му вылӧ.
Быгзисны визувтысь шоръяс, копыртчисны пуяс, водіс муӧ турун.
Зэрысла весиг пемдыштіс луныс.
Поезд матыстчис нин Черёмушки дорӧ, а зэр век на эз дугды.
Кӧшысь моз сявкйысь зэр пыр тыдовтчис платформалӧн вуджӧрыс.
Леонид Аркадьевич да Гарька босьтісны чемоданъяснысӧ, прӧщайтчисны стариккӧд да чеччисны поездысь.
Платформа вылын дзебсьыны зэрысь вӧлі некытчӧ.
— Котӧртім!
— вильыша горӧдіс Гарька.
— Кытчӧ?
— Пу улӧ!
Леонид Аркадьевич довкнитіс юрнас, и найӧ котӧртісны платформа вылысь матысса пуяс дорӧ.
Гарька котӧртіс мыйвынсьыс, чирк моз кокньыда ва гӧпъяс вомӧн чеччаліг.
Леонид Аркадьевич котӧртіс гораа кашкигтыр, няйтсӧ вылӧ резіг, а кор чеччыштлывліс гӧпъяс вомӧн, то чемодан пытшкас сылӧн мыйкӧ гиля-голякыліс.
«Буракӧ, кутшӧмкӧ древньӧй грекъяс», — думыштіс Гарька.
Сійӧ тӧдіс, мый Леонид Аркадьевич пыр лукйысьӧ важся да вес сертиыс сьӧкыд книгаясын.
Бӧрйисны сукджык коръя паськыд пипу да сувтісны сы улӧ.
Кыліс ульсалӧм корлӧн да сісьмыштӧм вужъяслӧн дукыс.
Зэр шаргис-киссис пу коръяс вылӧ да визувтіс насянь муӧ, быттьӧ зонтик вылысь.
Кустарникъяс да цветъяс кӧтасьӧмнысла йӧжгыльтчисны муланьыс.
Регыд мысти кымӧр сайысь мыччысис шонді да югдӧдіс вӧрсӧ ӧшкамӧшка рӧма югӧрӧн.
Усины медбӧръя зэр войтъяс.
Пуяс, турунъяс, цветъяс заводитісны юны синва кодь югыд зэр васӧ, кыскыны ас пытшканыс тайӧ ӧшкамӧшка рӧмсӧ.
— Ӧні тшакыд петас, — шуис Гарька.
— Лёня дядь, мунам посёлокас веськыда, вӧрӧдыс.
— Мунам, — сӧгласитчис Леонид Аркадьевич.
Сылы аслыс окота вӧлі лолалыштны кӧтасьӧм сӧстӧм вӧр дукӧн, окота вӧлі туйтӧг ни трӧпатӧг писькӧдчыны сук рас пыр.
Гарька первой аддзис тшак — виж уртшак, коді вӧлі потыштӧма кӧч вомдор моз.
Гарькалӧн радысла чеччис сьӧлӧмыс.
Леонид Аркадьевич кутіс асьсӧ сэтчӧдз, кытчӧдз ачыс эз аддзы нитшкӧн тырӧм пӧрӧм пу дорысь ягсер чукӧр.
Сійӧ пуктіс чемодансӧ, пӧрччис ӧчкисӧ, лолалыштіс сы вылӧ, чышкис носӧвикнас, а сэсся лэптыштіс гачкок помсӧ, лажыньтчис да чукӧртіс нитш пытшсьыс тшаксӧ.
Тайӧ здуксяньыс Леонид Аркадьевичӧс, кыдзи шулывлӧны охотникъяс, «азарт босьтіс».
Сійӧ чегис аслыс бедь да кутіс лукйысьны гылалӧм кор чукӧр пиын, тшӧкыда быдмысь папоротник пӧвстын, сюся видлаліс сійӧ местаяс, кытысь вӧлі кералӧма вӧрсӧ, ӧзтывліс истӧг да видзӧдлывліс сук увъяса коз пуяс улӧ.
Тшак век содіс: рыжикъяс, гӧрд гобъяс, ягсеръяс....
— Кытчӧ найӧс чукӧртны?
— шӧйӧвошис Гарька.
— Гашкӧ, дӧрӧмысь мешӧк вӧчам?
— Дӧрӧмысь оз шогмы, — шуис Леонид Аркадьевич.
— Бурджык майкаысь вӧчам.
И сійӧ перйис аслас чемоданысь майка, кӧрталіс увдортіыс. Майка волысъяссьыс артмисны кӧрзиналӧн моз вугъяс.
Гарька кыскис ӧні тшак тыра ас вӧчӧм «кӧрзинасӧ», а Леонид Аркадьевич — чемоданъяссӧ.
Кыкнанныс, и дядьыс и племянникыс, вӧлі ярмӧмаӧсь, дзугсьӧм юрсиаӧсь, кытчӧ вӧлі сибдӧмны важ чераньвезъяс да лысъяс, кияснысӧ лякӧсьтӧмаӧсь муӧн.
Кор Гарька да Леонид Аркадьевич петісны вӧрысь эрд вылӧ, луныс бара нин вӧлі шондіа да югыд.
— Лёня дядь, а тіян вылысь ру кайӧ, быттьӧ пӧсь рок вылысь, — серӧктіс Гарька.
— И тэ вылысь, бур пиӧй тэ менам, быттьӧ пӧсь рок вылысь жӧ кайӧ, — вочавидзис Леонид Аркадьевич да серӧктіс жӧ.
Дядь да племянник вылысь кайис тшын, шондіыс косьтіс налысь паськӧмсӧ да.
Черёмушкиын уличаяс бокас вӧліны джуджыд канаваяс, кодъяс вӧлі тырӧмаӧсь йӧнӧн да лапкорйӧн.
Туй шӧрас сулалісны шоныд да сӧдз ваа гӧпъяс, кӧні тыдалісны пуяслӧн вуджӧръясыс, велосипед покрышкаяслӧн серыс да кӧмтӧг ветлысь челядьлӧн кок туйясыс.
Гарька ылісянь на казяліс тӧдса керка, кодӧс вӧлі стрӧитӧма Женялӧн проект серти. Ӧшинь кӧсякъяссӧ да кильчӧ столбъяссӧ вӧлі мичмӧдӧма разнӧйпӧлӧс узоръясӧн.
Но первой пырисны Матрена Ивановна ордӧ, и сэні лои дзик виччысьтӧмтор: Матрена Ивановналӧн верӧсыс, Яков Данилович, висьталіс, мый гӧтырыслӧн заводитчис аппендицитлӧн приступ и сійӧс нуисны больничаӧ.
— Но нинӧм, — успокоитіс сійӧ Леонид Аркадьевичӧс.
— Сылы кокньыдджык нин.
Регыд воас бӧр да кутас тіянлы гӧтӧвитны, а пока сійӧ тшӧктіс сетны со тайӧс.
— И Яков Данилович мыччис Леонид Аркадьевичлы ыджыд книга, кодлӧн важмӧмысла чегъяссьӧмаӧсь корка пельӧсъясыс.
Книгаыс шусис: «Том кӧзяйкаяслы пӧдарок, либӧ кыдзи рӧскодуйтны этшаджык средство гортса кухняын».
Леонид Аркадьевич аттьӧаліс, босьтіс книгасӧ, и найӧ Гарькакӧд петісны улича вылӧ.
«Мый нӧ вӧчны?
— думайтіс Леонид Аркадьевич.
— Мунны бӧр карӧ — абу бур.
Гӧтӧвитчим, воим — и пыр жӧ бӧр!
А гашкӧ, кытчӧдз Матрена Ивановна оз пет больничаысь, видлыны овны сытӧг?
Ӧд тайӧ сӧмын некымын лун....»
Гарька, тыдалӧ, гӧгӧрвоис, мый йылысь думайтіс Леонид Аркадьевич, да шуис:
— А вай кыкӧн.
— Мый кыкӧн?
— Овны кыкӧн да пусьыны.
Пӧваръяс йылысь книга миян эм.
— Тэ, пӧжалуй, прав, — шуис Леонид Аркадьевич да, кыдзи морт, коді тырвыйӧ эскӧ аслас примитӧм решениелы, содтіс воськовъяссӧ.
— Книга эм, вай пробуйтлам!
— Кутам, кыдзи Робинзон Кукуруза, ставсӧ асьным вӧчны.
— Абу Кукуруза, а Крузо.
— Но, мед лоӧ Крузо.
Меным сы йылысь Колька висьтавліс. Сійӧ миян керкаын олӧ.
Забор ӧдзӧс вӧлі крепыда гартлӧма сутугаӧн, медым дворӧ эз пырны шӧйтысь мӧсъяс.
Гарька пелька кавшасис забор вомӧн.
Леонид Аркадьевич педзыштіс забор водзас, виччысьыштіс неуна, видзӧдліс гӧгӧрбок — оз-ӧ кодкӧ лок — да кавшасис жӧ.
Восьтісны ӧдзӧсысь томансӧ да пырисны керкаӧ.
Комнатаясын вӧлі дука, няйт: руд бус комӧкъяс, газета торъяс, рӧсада улысь сёй гырничьяс, идзас чукӧръяс, зыр воропъяс.
Леонид Аркадьевич восьтіс ӧшиньяссӧ, и пыр жӧ ыльнитіс зэр да вӧр дука воздух.
Керкаын вӧлі кык комната, кухня да кладӧвӧй.
Комнатаясын — вольпасьтӧм крӧватьяс, гӧрбыльысь вӧчӧм пызанъяс да табуреткаяс, диван.
Колӧ вӧлі вайӧдны порядокӧ оланінсӧ, а та могысь, кыдзи гӧгӧрволіс Леонид Аркадьевич, медпервой колӧ чышкыны да мыськавны джоджъяс.
— Гарька, — гораа шуис Леонид Аркадьевич, — кӧні тіян ведраясныд?
— Чардакын.
— Бур.
Кайлы чардакӧ.
Поскыс чардакӧ кайис кладӧвӧйсянь.
Гарька ӧти здукӧн кавшасис.
Регыд мысти чардаксянь кыліс сылӧн гӧлӧсыс:
— Тані и инструментъяс тыра ящик эм....
А-а-пчхи!
И пес и мыссян доз.
Вайны?
А-а-пчхи!
И чер и песласян вор....
— Бур, — шуис Леонид Аркадьевич, кӧть ачыс век на эз тӧд, мый сійӧ «бурыс»: то ли сійӧ, мый найӧ татчӧ воисны, то ли сійӧ, мый сюрис песласян вор.
Гарька шуис видлыны джоджсӧ мыськыны сідзи, кыдзи мыськалӧ налӧн карса квартира кузя сосед бухгалтер Станислав Дмитриевич.
Сылӧн тайӧ зэв ӧдйӧ артмӧ: кисьтас джоджас ведра ва, а сэсся сӧмын ветлӧдлӧ да пыдзралӧ ветексӧ, чукӧртӧ васӧ ведраӧ.
Пӧрччысисны трусикъясӧдз, петкӧдісны тэрыба ёгсӧ да койыштісны комнатаясӧ да кухняӧ ведра тырӧн ва.
Заводитісны чукӧртны ветекӧн васӧ, но нинӧм таысь эз артмы: ещӧ на няйтджык лои.
Леонид Аркадьевич да Гарька кысъясисны пидзӧс выланыс став керка пасьталатіыс, нускисны да вӧтлісны васӧ Станислав Дмитриевич моз эз нин ведраӧ, а кильчӧсянь веськыда ывлаӧ.
Но ва визувтіс омӧля: мешайтісны ӧдзӧс порогъяс.
Леонид Аркадьевич регыд мудзис да петіс керкаысь, медым неуна шойччыштны.
Тайӧ кадӧ керкаысь кыліс зымӧдчӧм шы.
Сэсся ставыс ланьтіс.
Кор Леонид Аркадьевич пырис бӧр, то комнатаын, кӧні ноксис Гарька, ваыс пӧшти эз вӧв.
Леонид Аркадьевич зэв ёна чуймис.
— А ме розь писькӧді, — шуис Гарька.
— Тані джоджас сісь пӧв, зэв ӧдйӧ ӧжынӧн писькӧді.
Гашкӧ, и кухняын розьӧдны?
— Мый тэ?
— повзис Леонид Аркадьевич.
— Тадзи став керкасӧ розьӧдлам!
Джоджъяс мыськӧм бӧрын шойччыштісны.
Сэсся Гарька крепитіс мыссян доз да кутіс вӧчны пинь весалан порошок да майтӧг видзӧм вылӧ джадж, а Леонид Аркадьевич мӧдіс ноксьыны пач дорын.
Керка тыри тшынӧн.
Тайӧ лои пачысь, коді Леонид Аркадьевичлӧн зэв дыр эз ӧзйы: эз кыскы трубаыс. Вӧлӧмкӧ, сійӧ вунӧдӧма восьтны трубасьыс юшкасӧ.
Но со пызанъяс вевттисны бумагаӧн, кодӧс Женя нарошнӧ та могысь пуктіс Гарькалы чемоданас, винтитісны патронъясӧ электрическӧй лампочкаяс, кодъяс йылысь сідзжӧ тӧждысьӧма Женя, да вайӧдісны порядокӧ кухняса шкап.
Сэні вӧлі став коланторйыс: кастрюляяс, скӧвӧрӧдникъяс, чайник, тарелкаяс, вилкаяс.
Коркӧ сэсся косьмисны весиг джоджъяс.
Воис кад думыштны и сёян-юан йылысь.
— Мый нӧ, — шуис Леонид Аркадьевич, — тшак жаритыштам?
— Жаритыштам, — сӧгласитчис Гарька.
— Тэ гортын олышт, а ме магазинӧ ветла.
Леонид Аркадьевич кӧмаліс выль гач, пасьталіс сӧстӧм дӧрӧм да мӧдӧдчис посёлок шӧрӧ, кӧні вӧліны магазин, парикмахерскӧй да пӧжарнӧй будка.
Магазинын сійӧ корис вый, нянь да сакар.
— Сӧмын на воинныд?
— юаліс продавщица, ачыс, тӧварсӧ сетіг, сюся видзӧдіс дзор юрсиа морт вылӧ, коді вӧлі кӧмалӧма гортын новлан клетчатӧй тяпи.
— Да, талун воим.
— А солыд тіян эм?
— юаліс продавщица.
— Сов?..
Дерт, абу!
— И чай пачка босьтӧй.
— Коланатор и тайӧ.
— А сдача вылад ме тіянлы истӧг сета.
Леонид Аркадьевич сӧгласитчӧмпырысь довкнитіс юрнас.
Гортас локтігмоз сійӧ думайтіс, мый Черёмушкиын олӧмыс лоӧ оз нин сэтшӧм омӧль да мый йӧзыдкӧд збыльысь он вош.
Женя правильнӧ шуис.
Кор Леонид Аркадьевич пырис керкаӧ, сійӧ аддзис, мый Гарька, кухняын джек вылын пукаліг, весалӧ тшак.
Сы бокын джоджас куйліс восьса повареннӧй книга.
— Тэ заводитін нин?
— Да.
Со тані гижӧма....
— И Гарька видзӧдліс книгаӧ да слогъясӧн лыддис: — «Мед-пер-вой тшаксӧ ко-лӧ ве-сав-ны да мысь-кы-ны».
Леонид Аркадьевич ректіс ньӧбӧмторсӧ да пуксис отсасьны племянникыслы.
Тшаксӧ весалӧм да мыськӧм бӧрын сійӧс вундалісны посньыдик торъяс вылӧ да пузьӧдісны кастрюляын.
Сэсся солалісны да жаритісны вый пиын.
Книгаын вӧлі гижӧма, мый жаритчытӧдзыс колӧ содтыны чайнӧй паньтыр пызь, гудравны, сэсся пуктыны нӧк, крӧшитны сыр да пӧжавны.
А пызан вылӧ вайтӧдз пуктыны сэтчӧ петрушка либӧ укроп.
Но Леонид Аркадьевич да Гарька решитісны жаритны тшаксӧ сӧмын сэтчӧдз, кор сійӧс прӧстӧ лоӧ позяна сёйны.
Тшак дзижгис чугуннӧй скӧвӧрӧдникын да сэтшӧм яра резсис выйнас, мый Леонид Аркадьевич, ӧчкисӧ кутігтыр, некымынысь чеччыштліс кухнялӧн ылысса пельӧсӧ.
Гарька гораа лыддис повареннӧй книга, корсис сэтысь, мый эськӧ ещӧ позьӧ гӧтӧвитны.
— «Каш-тан-ысь шыд».
А каштансӧ карын вузалӧны, Лёня дядь?
— Ме эг аддзыв.
— «Ракъясысь клецки», — водзӧ лыддис Гарька.
— «Дикӧй вепрь яй жаритӧмӧн».
А коді сійӧ вепрыс?
Лэбач, да?
— Кабан, — тэрмасьӧмӧн вочавидзліс Леонид Аркадьевич, кодӧс бара вӧтліс дзижгысь выйыс кухня пельӧсӧ.
— «Кар-ту-пель-ысь кро-кет.
Ӧш бӧжысь шыд»... — шензьӧмӧн лыддис Гарька.
— Лёня дядь, бӧжысь шыд!
— Гарька чеччыштліс джек вывсьыс да уськӧдіс книгасӧ.
«Том кӧзяйкаяслы пӧдарок» разаліс джоджын торъя листъяс вылӧ.
Леонид Аркадьевич думыштіс:
«Ӧш бӧжысь шыд?..
Чӧртыс тӧдӧ мый тайӧ!..»
— Некутшӧм пӧльза миянлы абу татшӧм книгасьыд, — листъяссӧ кыдзсюрӧ тэчиг шуис Гарька. — Вепрьяс, каштанъяс, крокетъяс, ӧш бӧжъяс....
Ми и натӧг олам.
Сідз ӧд, Лёня дядь?
— Сідз, — вочавидзис Леонид Аркадьевич.
— Кгм... олам и натӧг.
Тшак артмис зэв чӧскыд.
Леонид Аркадьевич ёна шензис, мый найӧ Гарькакӧд кужисны татшӧм чӧскыда гӧтӧвитны сійӧс, кӧть налӧн и вӧлі сӧмын вый, сов да туплясьӧм, нярмӧм ӧти лук, и эз вӧв весиг паньтыр пызь, нӧк, эз вӧв веж петрушка.
Вӧрса свежӧй воздух вылын лунтыр ветлӧдлӧм бӧрын дядьлӧн да племянниклӧн сэтшӧма сюмаліс кынӧмныс, мый найӧ чӧв олігтыр сёйисны веськыда скӧвӧрӧдниксьыс, а няньсӧ эз шӧравны, а чегъялісны кусӧкъясӧн.
Пачын трачкакылісны сэрапомъяс, наысь печласисны шомторъяс да, кӧрт лист вылӧ усьӧм бӧрын, кодӧс вӧлі тувъялӧма джоджас пач вом водзас, пыр жӧ кусліны.
Трачкакыліс духовка — кӧдзаліс.
Керкаӧ пырис войся чӧв-лӧнь, коді вӧлі тырӧма войся бобув бордъяслӧн тіралысь вуджӧръясӧн, шондіысь пыр на пӧсь коз пу дукӧн.
Вӧрын ланьталісны лэбачьяс, сӧмын кӧнкӧ ӧтнасӧн горӧдлывліс сера сюзь: «Узь... Узь...»
Ужнайтӧм да пачысь би кусӧдӧм бӧрын Леонид Аркадьевич да Гарька водісны узьны диван вылӧ.
Гарька мыйӧн водіс, пыр жӧ унмовсис.
А Леонид Аркадьевич кызӧктыштавліс, чеччывліс, юис ва, дыр бергаліс: джоджъяс мыськалӧм бӧрад висис коскыс, велавтӧг черӧн вӧдитчӧмысь висисны пельпомъясыс, мышкас мыджасьлісны диван пружинаяс.
Но нинӧм, олӧм, тыдалӧ, кутіс ладмыны.
2
Да, олӧм ладмис — самостоятельнӧй, трудӧвӧй, Матрена Ивановнатӧг.
И кор Яков Данилович ӧтчыд висьталіс Леонид Аркадьевичлы, мый Матрена Ивановна кутіс чувствуйтны асьсӧ лёкджыка да мый сійӧс дыр кутасны видзны больничаын, Леонид Аркадьевич да Гарька эз шогӧ усьны, а чорыда шуисны: овны Черёмушкиын да нуӧдны кӧзяйство бокӧвӧй йӧз отсӧгтӧг.
Найӧ петкӧдласны асьсӧ вылӧ лэптысь Женялы, мый вермӧны вӧчны вына кык мужчина...
Лун заводитчывліс физзарядкасянь: вӧчлісны упражнениеяс, чеччалісны да котралісны керка гӧгӧр.
Гарька первойсяньыс кокньыда панйывліс дядьсӧ.
— Тӧданныд мый?
— ӧтчыд шуис Гарька.
— Тадзи абу интереснӧ....
Ме кута котравны мӧдар бокӧ.
— Бур, — сӧгласитчис Леонид Аркадьевич.
— Котрав мӧдар бокӧ.
И сійӧ кадсяньыс дядьыс кытшовтліс керкасӧ ӧтар боксяньыс, а племянникыс — мӧдарсяньыс, сылы воча, да сэтшӧм ӧдйӧ, мый быд пельӧсын зурасьліс Леонид Аркадьевич вылӧ.
Зарядка помалӧм бӧрын завтракайтлісны — сёйисны шомйӧв, кодӧс, кыдзи лыддьывліс Леонид Аркадьевич, сылы удайтчывліс гӧтӧвитны зэв бура: рытсяньыс сійӧ пуктывліс йӧв пиас сьӧд нянь торъяс, и йӧлыс ӧдйӧ шоммывліс.
(Леонид Аркадьевич тӧдмаліс та йылысь «Том кӧзяйкаяслы пӧдарок» книгаысь, кытчӧ сійӧ Гарькаысь гусьӧн век жӧ видзӧдлывліс.)
Сійӧ лунъясӧ, кор сёйӧм вылӧ индыссьывліс шомйӧв, Гарькалы вӧлі дзик мат: шомйӧв ковмыліс сёйны не сӧмын завтракайтігӧн, но и ӧбедайтігӧн и ужнайтігӧн.
Леонид Аркадьевич дасьтывліс шомйӧвсӧ, кыдзи медся кокньыд блюдо, зэв уна да тыртліс сійӧн став кастрюляяссӧ, а мукӧддырйи весиг и чайник.
Сійӧ часъясӧ, кор Леонид Аркадьевич ноксьывліс аслас важ да зэв сьӧкыд книгаяснас, Гарька зэв ёна гажтӧмчыліс.
Первой Гарька зэв зіля рисуйталіс пейзажъяс, кытчӧдз эз бырӧд став турунвиж краскасӧ.
Сэсся сылы сюри выль удж: Гарька босьтчис дзоньтавны керка.
Заводитіс сійӧ кильчӧсянь.
Ӧтчыд лунын кыліс сэтшӧм гораа камӧдчӧм шы, мый Леонид Аркадьевичлӧн гылалісны пызан вывсьыс карандашъясыс: Гарька тувъяліс ӧдзӧс порогӧ зэв кузь кӧрт тув.
— Тэ мый?!
— кӧрт тув вылӧ видзӧдіг повзьӧмпырысь юаліс Леонид Аркадьевич.
— Крепыдджык лоӧ, — веськодя вочавидзис Гарька.
Кильчӧ дзоньтӧм бӧрын Гарька тшӧктіс Леонид Аркадьевичлы ньӧбны маслянӧй краска.
— Мый вылӧ тэныд?
— Забор мӧда краситны.
— Бур, — шуис Леонид Аркадьевич да думыштіс: «Мед краситӧ забор, мед краситӧ весиг пуяс, сӧмын мед оз зымӧдчы».
Яков Даниловичкӧд сӧветуйтчӧм бӧрын Леонид Аркадьевич ветліс нефтянӧй лавкаӧ, коді вӧлі посёлок шӧрас жӧ, пӧжарнӧй будкакӧд орччӧн, да ньӧбис оранжевӧй краска (вӧлі сӧмын оранжевӧй), ыджыд кисточка да олифа.
Гортас краскасӧ сорлалісны олифаӧн, и Гарька пыр жӧ кутчысис удж бердӧ.
Сійӧ кадсяньыс Леонид Аркадьевич частӧкодь эновтчывліс книгаяс да словарьяс дорсьыс да видзӧдіс, кутшӧм зіля Гарька мавтіс заборсӧ.
Кыдзкӧ ӧтчыд Леонид Аркадьевичлы сэтшӧм ёна кажитчис тайӧ уджыс, мый колис ассьыс персъяссӧ да арабъяссӧ да петіс уджалыштны, видлыны краситны забор.
Гарька сетіс кисточкасӧ, но регыдик кежлӧ.
Тайӧ уджыс успокаивайтліс да вӧчӧм уджсьыс вӧлі сэтшӧм нимкодь — няйтӧссьӧм да зэрысь вушйӧм забор синъяс водзад лолі чистӧйӧн, оранжевӧйӧн, — мый Леонид Аркадьевич котӧртліс лавкаӧ да ньӧбис аслыс мӧд кисточка.
«Сідзкӧ, эз прӧста челядь, Том Сойерлӧн другъясыс, — уси тӧдвылас Леонид Аркадьевичлы, — сетлыны сылы кык юранӧш, синпӧла каньпи да весиг ӧшинь рама, медым сӧмын сетіс ас пыддиыс белитны тьӧтыслысь керка заборсӧ.
Таын, тӧдӧмысь, вӧлі аслас тӧдчанлун».
Заборсӧ краситісны кыкнанладорсяньыс: ӧтиыс ӧтарсянь, мӧдыс — мӧдарсянь.
Регыд краска помасис.
Леонид Аркадьевич муніс нефтелавкаӧ, но сэні сылы шуисны, мый маслянӧй краска сэсся абу.
Колӧ виччысьыштны, кор ваясны карысь.
Леонид Аркадьевич шогпырысь бӧр локтіс краситны помавтӧм забор дорӧ, коді аслас би кодь рӧмнас удитіс нин веськӧдны вниманиесӧ Черёмушкиса став олысьяслысь.
Ӧбед бӧрын Леонид Аркадьевич да Гарька частӧ ветлывлісны гуляйтны, видзӧдлыны матігӧгӧрса местаяссӧ.
Найӧ чукӧртісны цветъяс, куталісны юрсигусьясӧс, уськӧдалісны изйӧн коз пуяс вылысь чорыд кольяс;
ваӧн тырӧм ыджыд прудйысь, кытысь перйывлӧмаӧсь лыа, повзьӧдлісны лягушкаясӧс, кодъяс, бӧр кокнас йӧткыштчӧм бӧрын, чеччыштлісны берегсянь ваӧ кынӧм выланыс, а сэсся лэдзчысьлісны кулӧм улӧ — эз вӧрны, тупкылісны синъяссӧ, паськӧдлісны лапаяссӧ да бовъялісны ва веркӧс вылын, быттьӧ турунвиж клён коръяс.
Лягушкаяс дорӧ позис весиг инмӧдчыны ньӧрйӧн.
Пруд берег дорын йӧжгыльтчӧмӧн пукалісны челядь, кодъяс вуграсисны ӧрешник пуысь вӧчӧм чукля шатинъясӧн.
Леонид Аркадьевичӧс да Гарькаӧс аддзӧм бӧрын детинкаяс букыштчисны, корисны не шумитны да эз и думыштлыны сёрни панны.
Бӧрынджык удайтчис накӧд тӧдмасьны да тшӧтш вуграсьыштны.
Но кӧть мыйта кад эз коллявны Леонид Аркадьевич да Гарька чукля шатинъяса челядькӧд, найӧ ньӧтчыдысь эз аддзывны, медым кодкӧ кыйис кӧть кельчипи либӧ ёкышпи.
Тыдалӧ, лягушкаяс да жукъяс кындзи, прудъяс некод эз ов, но детинкаяс эз веритны да пыр вуграсисны.
Вӧрын сёйлісны посньыдик, дикӧй ӧмидз, мыссьылісны сотысь кӧдзыд ключ ваӧн, кыйӧдісны розьяс дорысь тӧдтӧм зверьясӧс, кодъяс некор эз петкӧдчывны, тотшкӧдісны бедьясӧн сісьмӧм мыръясӧ — повзьӧдлісны сэтысь чераньясӧс да сороконожкаясӧс.
Вӧрысь посёлокӧ волісны мудзӧсь, но тыр впечатлениеясӧн.
Ужнайтӧм бӧрын мыськавлісны лунтырӧн чукӧрмӧм дозмук, водзвыв поткӧдлісны пес, ваялісны юкмӧсысь ва. Та бӧрын Гарька пуксьывліс лыддьыны Карл Иммерманлысь «Барон Мюнхгаузенлӧн приключениеяс» йылысь книга.
Лыддис сійӧ гораа.
Леонид Аркадьевич кывлывліс, кыдзи Гарька аслас комнатаын дяк моз гӧлӧссӧ вежлытӧг быдса часъясӧн лыддьӧ Карл Иммерманлысь книгасӧ.
Ӧтчыд Леонид Аркадьевич босьтіс видлыны, листалыштны Мюнхгаузенӧс, казьтыштны ассьыс челядьдырсӧ, кор и сійӧ увлекайтчывліс татшӧмсяма книгаяснас.
Кор Гарька рытнас пуксис лыддьыны барон йылысь, то эз аддзы книгасьыс ассьыс пасйӧдсӧ, да муртса эз бӧрддзы.
— Мый ті вӧчинныд?
— сыркъялӧмӧн бӧрддзис сійӧ, кор тӧдмаліс, мый босьтлӧма книгасӧ Леонид Аркадьевич.
— Ме ог тӧд, кытчӧ сувті....
Ӧні меным выльысь ковмас заводитны....
Леонид Аркадьевич сэки сӧмын гӧгӧрвоис, мый сійӧ «вӧчис»: Гарька лыддьысьӧ слогъяс серти, сідзкӧ оз на куж син пыр нуӧдны текстсӧ, медым ӧдйӧджык корсьны сійӧ местасӧ, кытчӧ сувтіс.
— А кыдз нӧ тэ сэки повареннӧй книгасьыд тшакъяс йывсьыд аддзин?
— юаліс Леонид Аркадьевич.
— Зэв кокниа.
Сэні картинка вӧлі, кытчӧ тшакъяс рисуйтӧма, а тані картинкаясыс абуӧсь.
Леонид Аркадьевичлы ковмис юасьны Гарькалысь:
— Сы йылысь, мыйла барон Мюнхгаузен яндысигас либӧ скӧралігас вижӧдліс, лыддин?
— Лыдди.
— Буттерфогельлӧн слуга йылысь лыддин?
— Лыдди.
— А шарманщик йылысь?
— Лыдди жӧ.
— А кыйсьысь да сылӧн ныв йылысь лыддин?
— Эг, эг лыддьы.
Сувтлан местасӧ вӧлі аддзӧма.
Гарька босьтіс книгасӧ да гӧлӧссӧ вежлытӧг бара кутіс брунгыны-лыддьыны.
Керкаын лои шынитӧв.
Но недыр кежлӧ...
Ӧти асылӧ кухняса шкапысь казялісны, мый сэні ёнакодь гусясьӧмаӧсь: волӧмаӧсь гӧститны шыръяс.
Леонид Аркадьевич тшӧктіс кытчӧкӧ дзебны прӧдуктаяссӧ.
— Всё равно аддзасны, — шуис Гарька.
— Шыръясыд, найӧ сюсьӧсь.
Миян квартираын оліс еджыд шыр — буфетӧ сійӧ бельё ӧшлан кӧв кузя кавшасьліс.
Вот кутшӧм сюсь вӧлі!
— Мый нӧ кутам вӧчны... —
думыштчис Леонид Аркадьевич.
— А тӧданныд, — шуис Гарька. —
Вай кутам нявзыны ӧчередьӧн шкап дорас.
— Нявзыны?..
— сразу эз гӧгӧрво Леонид Аркадьевич.
— А-а... Да-да... нявзыны.
Сідзкӧ мый нӧ, ми быд вой и кутам нявзыны?
— Ог, мыйла быд вой.
Ӧти вой.
Шыръяс думыштасны, мый миянын кань олӧ, да мунасны.
— Кань, да.
Сійӧ миянлы збыльысь колӧ.
— А кысь нӧ сійӧс, каньсӧ, вӧрсьыс корсян?
— Да, ковмас думыштлыны.
Тайӧ рытнас Гарька эз нин брунгы дяк моз, а лёкысь, кузя нюжйӧдлӧмӧн нявзіс кухняын, кытчӧдз Леонид Аркадьевич эз успокоит сійӧс да эз водтӧд узьны.
3
Гарькалы окота лои кыйны сойкаӧс, видзӧдлыны сы вылӧ матысянь.
Сылы кодкӧ висьтавліс, мый та могысь колӧ босьтны ящик, кыпӧдны ӧтар боксӧ да пыкны беддьӧн, а беддяс кӧртавны кӧв да нюжӧдны сійӧс тыдавтӧминӧджык.
Ящик улас колӧ пуктыны сёян.
Лэбачьяс аддзасны сёянсӧ, лэбзясны сэтчӧ, заводитасны кокавны, а сэки — трак кӧвйӧдыс!
— беддьыс чеччыштас бокӧ, и ящикыс клоп пӧдлалас лэбачьясӧс.
Керкаысь ящик эз сюр, и шуисны вежны сійӧс ворйӧн.
Первойсӧ Гарька кӧвсӧ кутігтыр пукаліс керка пельӧсын да синсӧ лапнитлытӧг кыйӧдіс вор бӧрся.
Но сойкаяс то ли эз казявны му вылӧ шыблалӧм нянь крӧшкияссӧ, то ли эз кӧсйыны сёйны найӧс вор улысь.
Гарькалы лои гажтӧм.
Леонид Аркадьевич тшӧтш жӧ кыйсис: сійӧ быд минутаӧ мыччысьліс ӧшиньӧд да шӧпкӧмӧн юавліс:
— Но кыдзи?
— Некод абу, — шогпырысь ышловзьыліс шонді водзын лигышмунӧм Гарька.
Но вот кутіс мыйлакӧ артмыны зэв тешкодя: мыйӧн Гарька вешъяс здук кежлӧ бокӧ, сёяныс вор увсьыс пыр жӧ вӧлі вошӧ.
Гарька кӧсйис тӧдмавны, мыйла вошласьӧ сёяныс, но сылы нинӧм эз удайтчы.
Гарькалы гажтӧм лои некутшӧм пӧльзатӧг киас кӧв кутіг пукалӧмысь, да ӧти лунӧ сійӧ эновтіс ассьыс постсӧ да мӧдӧдчис керкаӧ мыйкӧ рисуйтыштны, кытчӧ эськӧ эз ковмы турунвиж краска.
Друг кӧрт вор кутіс зилякывны, усис бедь йывсьыс.
Гарька шыбитіс кисточкасӧ да котӧрӧн петіс комнатаысь:
— Шеді!
Шеді!
Леонид Аркадьевич бритчис.
Сійӧ пыр жӧ шыбитіс бритвасӧ да котӧрӧн петіс Гарька бӧрся.
Но джын туйсяньыс бӧр бергӧдчис ӧчкиысла да сэсся бара котӧртіс ывлаӧ.
Гарька да Леонид Аркадьевич пӧшти ӧттшӧтш уськӧдчисны вор вылӧ.
Гарька эз вермы терпитны да сійӧ жӧ здукӧ кӧсйис сюйны кисӧ вор улас.
— Тсс....
Энлы, — шуис Гарькалы Леонид Аркадьевич да пуктіс пельсӧ вор бердас.
Но и сідз вӧлі кылӧ — вор улын кодкӧ гораа да недӧвӧльнӧя гымӧдчис.
— Буракӧ, — радпырысь шуис Гарька, — рака шедіс!
— Тсс....  бара торкис сійӧс Леонид Аркадьевич да водіс кынӧм вылас турун вылӧ.
Гарька водіс орччӧн.
Кутісны видзчысьӧмӧн лэптыны ворсӧ, медым видзӧдлыны костӧдыс, коді нӧ сэн сэтшӧмыс?
Дерт, бокисянь видзӧдны тайӧ ноксьӧм вылас вӧлі зэв тешкодь, сы вӧсна мый йӧв ваялысь нывбаба, коді матыстчис калитка дорӧ, сідзи быттьӧ и кынмис места вылас киас бидонъяссӧ кутіг: кык морт, код пиысь ӧтиыс олӧма нин, быгйӧсь чужӧма да ӧчкиа, куйлісны кымыньӧн му вылын да видзӧдлывлісны прӧстӧй кӧрт вор улӧ.
— Тані!
— гусьӧник шуис Гарька.
— Синъясыс кутшӧмӧсь, аддзанныд?
И нырыс, аддзанныд?
Дукалӧ.
Сійӧ миянӧс дукалӧ.
— Аддза, — вочавидзис Леонид Аркадьевич Гарькаысь не этшаджык волнуйтчиг.
Дядь да племянник вылӧ вор увсянь векньыдик костӧд лапнитлытӧг видзӧдісны кодлӧнкӧ гӧгрӧс синъяс да вӧрис, дукаліс воздухсӧ ичӧтик ныр.
Кымын вылӧ кыпӧдісны ворсӧ, сымын улӧджык лажыньтчисны синъясыс да нырыс.
— Тайӧ кань!
— первой гӧгӧрвоис Гарька.
— Да, — шуис Леонид Аркадьевич да шыбитіс ворсӧ бокӧ.
— Став сертиыс, тайӧ кань.
Турун вылын йӧжгыльтчӧмӧн, вӧрзьӧдчывтӧг куйліс зэв ыджыд пельяса, вӧсньыдик бӧжа, бусӧссьӧм куш юра кань.
Кань сюся видзӧдіс йӧз вылӧ.
Пышйыны сійӧ эз и думайт.
Каньыс вӧлі сэтшӧм омӧль да мисьтӧм, мый весиг Гарькалы эз во сьӧлӧм вылас.
Кор Гарька да Леонид Аркадьевич жугыльпырысь мунісны гортаныс ньӧбны йӧв ваялысьлысь йӧв,
кань довгис на бӧрся: тыдалӧ, сійӧ зэв бура гӧгӧрвоис, коді сэтшӧм йӧв ваялысьыс.
Кухняын Леонид Аркадьевич каньлы кисьтіс банкатыр йӧв.
Кань нюжӧдіс кухня вомӧн ассьыс кузь бӧжсӧ да заводитіс лакны.
Йӧвсӧ лакӧм бӧрын сійӧ вешйис банка дорсьыс, пырис пызан улӧ да водіс узьны.
Кынӧмыс сылӧн сэтшӧма польдіс, мый весиг юрыс оз вӧлі тыдав.
— Аттӧ кутшӧм немъяндысьтӧм!
— кань вылӧ ӧчки пырыс видзӧдіг шуис Леонид Аркадьевич.
— Мед кольччас да олыштас, — шуис Гарька, —
гашкӧ, шыръясӧс повзьӧдлас.
— Ладнӧ, — шуис Леонид Аркадьевич ӧчкисӧ пӧрччиг да бритчыны выльысь лӧсьӧдчигмоз.
— Мед кольччас.
Рытнас кань петіс пызан улысь, зэв мисьтӧма вомсӧ паськӧдлӧмӧн очсыштіс, нюжӧдчис аслас кузь, вӧсньыдик кок йылас, либӧ, кыдзи шуис Гарька, «лолі верблюд кодь», да мӧдӧдчис тӧдмасьны керка пытшкӧскӧд.
Сійӧ исаліс пызан-улӧсъяс, дыр видзӧдіс пач горулӧ, кыкысь инмӧдчыліс нырнас джодж чышкан корӧсьӧ, а кор воис Леонид Аркадьевич комнатаӧдз, то видзӧдліс чемоданас.
Чемоданыс сулаліс джоджын, вевтыс сылӧн вӧлі восьса.
Кань тӧдлытӧг йӧткыштіс сійӧс, вевтыс клоп пӧдлассис да топӧдіс сылысь юрсӧ.
Кань, мынтӧдчыны зілиг, кутіс нявзыны.
Шумсӧ кылӧм бӧрын котӧрӧн локтісны Гарька да Леонид Аркадьевич да мездісны сійӧс.
Кань сувтӧдіс гӧнсӧ, чушкис, нявзіс да зывӧкпырысь дыр пыркӧдіс лапаяссӧ.
Вообщӧ каньыс вӧлӧма зэв нявзысь да ӧбидитчысь.
Ыджыд пельяс вӧснаыс Гарька да Леонид Аркадьевич нимтісны сійӧс Ушастикӧн.
4
Леонид Аркадьевичлы пыр ёнджыка и ёнджыка воис сьӧлӧм вылас Черёмушкиын вӧльнӧй, некодысь зависиттӧм олӧмыс.
Галстукъяс, дӧрӧм сос кутан резинкаяс, весиг воротникысь целлулоиднӧй пластинкаяс куйлісны чемоданын вӧрзьӧдлытӧг:
Леонид Аркадьевич ветлӧдліс дӧрӧм юрйывсӧ кизявтӧг, сосъяссӧ пуджӧмӧн.
Некор водзті сылы эз удайтчывлы коллявны ассьыс отпусксӧ татшӧм прӧстӧя да сэк жӧ сэтшӧм интереснӧя.
Арабскӧй да персидскӧй книгаяс куйлісны вӧрзьӧдлытӧмӧсь.
Леонид Аркадьевич окотапырысь тӧдмасис капуста либӧ лапша пуан способӧн, помидорысь да ӧгурцыысь салат гӧтӧвитан способӧн, велӧдчис вӧдитчыны керосинкаӧн.
Окотапырысь плӧтничайтіс, краситчис, пилитіс пес.
Гарькакӧд ӧтлаын олӧм ловзьӧдіс Леонид Аркадьевич сьӧлӧмын сійӧ бурторсӧ, коді вӧлі сылӧн коркӧ челядьдырйиыс.
И ӧні сійӧ частӧ думайтлывліс сы йылысь, мый быд морт дзик пӧрысьӧдзыс должен видзны душаас аслас челядьдырлысь юкӧн, поэзиялысь да шудлысь юкӧн, коді челядьдырся кадӧ олӧ быдторйын: завтракайтӧм вылӧ крута солалӧм сьӧд нянь кусӧкын, мачӧн ворсӧмын, асъя лысваа турун вывті кӧмтӧг гуляйтӧмын, шома, кисьмытӧм на яблӧкъясын, вӧрса лэбачьяслысь чуксасьӧмсӧ кывзысьӧмын; либӧ, кор кодкӧдкӧ чаль-на-чаль кутчысьӧмӧн, чегъялӧны чипанлысь вожа лыторсӧ: «коді кодӧс гуалас».
Ӧтчыд Леонид Аркадьевич вайис Яков Данилович ордысь коса да шуис Гарькалы:
— Но, зонка, талун мунам ытшкыны.
— Кытчӧ сійӧ?
— Турун ытшкыны.
— А мыйла?
— Сюялам вольпасьясӧ.
Кыкнанныс майка кежысь петісны керкаводзвывса участок вылӧ.
На бӧрся петіс и Ушастик.
Туруныс вӧлі пӧсь, джуджыд, Гарькалы пидзӧсӧдзыс.
Леонид Аркадьевич аддзыліс да теоретическӧя тӧдіс, кыдзи колӧ ытшкыны, но делӧ вылын видліс первойысь на.
Ӧтик!
Косаӧн паськыда ӧвтыштӧм.
Кык!
Коса пыдӧдз сатшкысьӧ муӧ.
Куим!
Леонид Аркадьевич ӧдва-ӧдва нетшыштӧ косасӧ муысь.
Бара ӧтик — ӧвтыштӧм!
Кык — ж-ж-жик муӧ!
Куим — нетшыштӧ....
Сералӧ Гарька, сералӧ Леонид Аркадьевич.
Кор косаӧн оз ытшкыны, Ушастик видзчысьӧмпырысь исалӧ сійӧс.
Друг забор вомӧн орчча участок вылысь лэбыштӧ цветнӧй резинӧвӧй мач, а мачыс бӧрся забор пӧвъяс костӧд мыччысьӧ нывкалӧн юрыс.
Ставӧн чӧв олігтыр видзӧдӧны ӧта-мӧд выланыс.
— Менӧ шуӧны Диляӧн, — шуӧ нывка.
— А тайӧ мачыс — менам.
Вайӧй, пӧжалуйста!
Гарька лэптӧ мачсӧ да мыччӧ нывкалы.
— Аттьӧ, — юрнас довкнитӧ нывка.
— А ті важӧн нин тані оланныд?
— Важӧн, — вочавидзӧ Гарька.
— А тэ?
— А ме бабушкакӧд сӧмын на вои.
Зэв гажтӧм....
А тайӧ каньыс тіян?
— Миян.
— Менам эм жӧ.
Ми карысь вайим.
Окота кӧ, петкӧдла?
— Петкӧдлы.
Нывка воши ыжнёнь кустъяс пӧвстӧ.
— А кыдз нӧ, Гарька, тэнад свинкаыд?
— юаліс Леонид Аркадьевич.
— А ӧд пӧшти куим недель нин коли.
— Но тэ век жӧ забор дорас матӧ эн лок.
Нывка регыд мысти локтіс бӧр.
Киас сылӧн пессис ыджыд кань.
— Со аддзанныд, кутшӧм!
— каньлысь ныр-вомсӧ забор костӧд сюйигтыр шуис нывка.
— Тайӧ Мамай.
А тіянлысь каньтӧ кыдзи шуӧны?
— Миянлысь — Ушастикӧн, — вочавидзис Гарька.
Мамай вӧлӧма Ушастикысь на мисьтӧмджык: дзугсьӧм гӧна, парсасьӧм куа, кыз кокъяса да скӧр синъяса.
Сійӧ мыйӧн казяліс турун вылысь Ушастикӧс, ставнас йӧжгыльтчис, кыпӧдіс мышсӧ да кутіс нетшкысьны нывка киысь.
Ушастик топӧдіс пельяссӧ, пушкыртіс бӧжсӧ да кутіс ньӧжйӧник мурзыны.
— Диля!
— чукӧстісны дворсянь.
— Ме тані, бабӧ.
— Кӧні — тані?
— Но, тані....
Тыдовтчис бабыс.
Леонид Аркадьевич лӧсьӧдыштіс ӧчкисӧ, дзебис косасӧ мышку саяс да гогнитіс юрнас.
Кор сійӧ гогйӧдліс юрсӧ, мышку сайсьыс мыччысьлывліс косалӧн воропыс.
— Ті, сідзкӧ, миян соседъяс, — шуис бабыс.
— Зэв бур!
Кӧзяйствоӧн ноксянныд?
— Да сідз, неуна, — вочавидзис Леонид Аркадьевич косасӧ мышку саяс век на кутіг.
— Бабӧ, — шуис Диля да шыбитіс му вылӧ Мамайӧс, коді пыр жӧ бергӧдіс нырвомсӧ Ушастиклань, — позьӧ меным на ордӧ?
— Ті сӧгласенӧсь?
— юаліс бабыс Леонид Аркадьевичлысь.
— Сӧгласен, — тэрмасьӧмӧн шуис Леонид Аркадьевич.
— Но, тӧданныд кӧ, куим недель сайын миян Игорь висис свинкаӧн....
— Свинкаӧн?
Диля висис нин, сідзкӧ абу опаснӧ.
Да и куим недель — карантин вылӧ вель ыджыд кадколаст.
— Ті чайтанныд?
— Да, чайта.
А сэк кості Мамай да Ушастик бӧрыньтчисны ӧтарӧ-мӧдарӧ забор пӧлӧныс.
Вӧлі гӧгӧрвоана: другъясӧн найӧ оз лоны.
Диля корсис заборысь паськыдджык кост да сюйсис сэті.
— Диля, — шуис бабыс, — сӧмын кор ме тэнӧ кора ӧбедайтны — лок, эн ылав.
— Ладнӧ, локта.
Бабыс муніс.
Диля вӧлі кокньыдик, тэрыб, пушкыр еджыд юрсиа, коді югъяліс шонді водзын.
Платьеыс сы вылын сідзжӧ вӧлі кокньыдик, паськыд, дженьыдик сосъяса.
Леонид Аркадьевичлӧн косаыс медбӧрын эз кут быд здукӧ сатшны муӧ, и сійӧ ытшкис турунсӧ кык вольпась вылӧ тырмымӧн.
Диля да Гарька разӧдісны турунсӧ, мед косьмас, бӧрйисны сэтысь цветъяс да вӧчалісны букетъяс.
Ушастик бӧжсӧ вывлань чургӧдӧмӧн ветлӧдліс забор пӧлӧн дась быдтор кежлӧ, но Мамай эз мыччысьлы.
5
Вӧлі воскресенье.
Леонид Аркадьевич да Гарька вӧлі помалӧны зарядка: котралісны керка гӧгӧр ӧта-мӧдыслы воча, кор аддзисны Женяӧс.
Сійӧ сулаліс забор ӧдзӧс водзын да внимательнӧя видзӧдіс забор вылӧ.
Киас Женялӧн вӧлі ыджыд арбуз.
Гарька котӧртіс мамыслы паныд.
— На, кут, — шуис Женя Гарькалы арбузсӧ сетігмоз да забор вылӧ век на чуймӧмпырысь видзӧдіг.
— Верман нунысӧ?
— Верма!
— вочавидзис Гарька, ачыс зілис не петкӧдлыны, мый арбузыс сьӧкыд.
— Мама, кысь тэ сійӧс ньӧбин?
— Станцияын....
А ноко висьтав меным, мый тайӧ лои заборыскӧд?
— Заборыскӧд?
Нинӧм.
Ми сійӧс прӧстӧ краситім да эгӧ помалӧй.
Лавкасьыс краскаыс быри.
— А мыйла сійӧ оранжевӧй?
— Мӧдпӧлӧс краскаыс эз вӧв.
— Сідз.
А юрсиад тэнад мый?
— Краска.
Эз на мын....
Забор ӧдзӧс дорын пукаліс Ушастик, читкырасис шонді водзын да йирис турун сі.
Плешкыс да ус помъясыс сылӧн сідзжӧ вӧліны оранжевӧй краскаӧсь.
— А тайӧ кодлӧн татшӧмыс?
— юаліс Женя кань вылӧ индігмоз.
— Оранжевӧй кӧ, дерт нин, тіян.
— Да, миян.
Вор улысь кутім.
Матыстчис Леонид Аркадьевич.
— Господьӧй-енмӧй! —
воксӧ югыдлань бергӧдігмоз горӧдіс Женя.
— Мый лои? —
повзьыштіскодь Леонид Аркадьевич.
— И тэ сідзжӧ....
— нурбыльтіс Женя.
— Мый — сідзжӧ?
— Оранжевӧй.
Йӧймӧмныд кӧ-а....
Женяӧс удайтчис неуна успокоитыштны сӧмын сэк, кор Леонид Аркадьевич да Гарька висьталісны сылы, мый Матрена Ивановна висьмис да мый найӧ олӧны ӧтнаныс — асьныс гӧтӧвитӧны сёян да идралӧны керка пытшкӧс; и мый, таысь кындзи, найӧ дзоньтісны кильчӧ, рӧвняйтісны да весалісны участок вылысь туйяссӧ да ытшкисны вольпасьяс вылӧ турун.
Сэки Женя ошкыштіс найӧс да пырис керкаӧ — вӧчны кухняын ревизия.
— Тарелкаястӧ омӧля мыськалӧмныд.
Пуртъясныд сімны заводитӧмаӧсь — весавны колӧ.
А тайӧ мый?
— кастрюля восьтігмоз юаліс Женя.
— Шомйӧв, — ышловзис Гарька.
Женя веськаліс буретш сійӧ лунӧ, кор Леонид Аркадьевич дасьтіс шомйӧв да, кыдзи и век, зэв уна.
Женя видзӧдліс мӧд кастрюляӧ.
— А тайӧ?
— Шомйӧв жӧ.
— А тайӧ?
— И сійӧ кыпӧдіс чайниклысь вевтсӧ.
— И сэні сідзжӧ.
Колясыс.
Но лишнӧй шомйӧв, омӧля мыськалӧм тарелкаяс да сімны заводитӧм пуртъяс вылӧ видзӧдтӧг, ревизияӧн Женя коли дӧвӧлен: Леонид Аркадьевич да Гарька вӧліны здоровӧсь, долыдӧсь да кӧть и оранжевӧйӧсь, но быдторйын дзик самостоятельнӧй йӧзӧн.
А тайӧ — абу ичӧт достижение.
Арбузсӧ Леонид Аркадьевич шуис кӧдзӧдны юкмӧсын.
Сійӧ лыддис та йылысь аслас стариннӧй книгаысь, кӧні татшӧм ногӧн вӧчлісны древньӧй арабъяс. Найӧ шыблавлісны арбузъяс да мукӧдпӧлӧс фруктыяс юкмӧсӧ, медым найӧ сэні кӧдзалісны.
Гарька пыр жӧ сувтіс дядьыс дор.
abu
abu
abu
— Тіян вӧля, — шуис Женя.
— Ме вои тіян ордӧ гӧститны, сідзкӧ ухаживайтӧй ме бӧрся — вердӧй лунтыр шомйӧлӧн, мавтӧй оранжевӧй краскаӧн, шыбитӧй арбузсӧ юкмӧсӧ, мый окота, сійӧс и вӧчӧй!..
Кор Леонид Аркадьевич нуис арбузсӧ юкмӧс дорӧ, Гарька юаліс:
— А сійӧ оз жугав?
— Вообщӧсӧ, не должен, — вочавидзис Леонид Аркадьевич.
— А мыйӧн ми сійӧс бӧрсӧ судзӧдам?
— Мыйӧн?
Ведраӧн, пӧжалуй, и судзӧдам.
Арбузсӧ шыбитісны дзик юкмӧс шӧрӧдыс, медым сійӧ эз крукась стенас да эз пот.
Ваӧдз воӧм бӧрын арбуз гораа ызнитіс.
Кор ваыс лӧнис, Леонид Аркадьевич да Гарька аддзисны, мый арбузлы нинӧм абу лоӧма да спокойнӧя плавайтӧ — кӧдзалӧ.
abu
abu
Женя кӧсйис песласьны, но Леонид Аркадьевич да Гарька убедитісны сійӧс, мый и тайӧ уджнас найӧ справитчасны асланыс вынъясӧн да мед Женя спокойнӧя шойччӧ, кыдзи настӧящӧй гӧстя.
Но шойччыны Женя эз сӧгласитчы да кутіс весавны клубника градъяс.
Леонид Аркадьевичлы да Гарькалы быть лои отсасьны сылы.
Сэсся Женя кайис керка вевт вылӧ — белитны труба.
Леонид Аркадьевич да Гарька заводитлісны ӧлӧдны сійӧс.
— Мый ті меным мешайтанныд!
— шуис Женя.
— Тіянлы кажитчӧ забор краситны?
— Но, кажитчӧ....
— А меным кажитчӧ труба белитны.
Женя бӧрся керка вевт вылӧ кавшасис Ушастик.
Женя резыштіс сійӧс извёсткаӧн, медым эз мешайтчы.
Скӧрмӧм Ушастик пыр жӧ лэччис керка вевт вылысь.
Кор труба вӧлі белитӧма да гӧгӧрыс весиг нуӧдӧма лӧз визьӧн, Леонид Аркадьевич да Гарька корисны Женяӧс ветлыны купайтчыны прудйӧ.
Женя окотапырысь сӧгласитчис.
Пруд дорӧ чукӧртчӧмаӧсь зэв уна йӧз, сы вӧсна мый вӧлі воскресенье.
Вӧліны и чери кыйысь детинкаяс, Леонид Аркадьевичлӧн да Гарькалӧн тӧдсаяс.
Талун найӧ локтӧмаӧсь шатинъястӧг, бузӧдчисны ваын да шумитісны ставсьыс медъёна.
Женя вартчис ӧтнасӧн и Гарькакӧд, коді вартчигас кутчысьліс сы пельпомӧ.
Леонид Аркадьевич эз купайтчы, а куйліс берегын да, юрсӧ ичӧтик гуторйӧ шондіысь дзебӧмӧн (гуторсӧ сылы лыа пиӧ кодйис Гарька), гожйӧдчис.
Регыд ставлы синмас шыбитчис шляпаа кыз морт.
Сійӧ качайтіс насосӧн берегын резинӧвӧй пыж.
Пыж надзӧникӧн польдіс, лоис вольпась кодь.
Кор сійӧ польдіс тырмымӧн, шляпаа морт йӧткыштіс пыжсӧ прудйӧ, видзчысьӧмӧн пуксис пыж бӧжас, кытчӧ вӧлі вӧчӧма пуклӧссӧ, перйис ичӧтик югъялысь алюминиевӧй пелыс да, ставлы завидь вылӧ, петіс джуджыдінланьыс.
Но эз на удит сійӧ мунны и вит метр ылнаӧ, кыдзи пыжлӧн нырыс немвиччысьтӧг качис васьыс вывлань, и пыжыс, валаньыс гораа шлёпкысьӧмӧн, путкыльтчис мӧдарӧ, вевттис кӧзяинсӧ.
Кӧзяиныс быйкнитіс-петіс васьыс шляпатӧгыс нин, прыськайтіс да сьӧласис, киас кутіс пелыссӧ.
Отсӧг вылӧ гартчисны детинкаяс.
Пыжсӧ бергӧдісны бӧр, но кайны сэтчӧ ваысь, кӧть кыдзи эз зільны тайӧс вӧчны и пыжыслӧн кӧзяиныс и детинкаяс, некыдз эз вермыны: некытчӧ вӧлі кутчысьнысӧ.
Сэки пыжсӧ кыскисны береглань, и сӧмын сэк кӧзяиныс скӧрысь да решительнӧя мӧдысь пуксис бӧжас.
Но бара эз дыр кежлӧ.
Муртса на сійӧ йӧткыштчис берегсяньыс да ӧвтыштіс пелыснас, кыдзи пыжыс бара сувтіс сувтсӧн да сійӧ жӧ здукас бовкнитчис вывлань пыдӧсӧн.
Видзӧдысьяс нимкодьнысла сералісны.
Женя, Гарька да Леонид Аркадьевич помӧдзыс эз видзӧдны мортлысь резинӧвӧй пыжкӧд вермасьӧмсӧ: кад вӧлі мунны ӧбедайтны.
Гортас Женя босьтчис пызан корсьны, а Гарька да Леонид Аркадьевич босьтісны ведра да мӧдӧдчисны арбузла.
Юкмӧсӧ ведрасӧ лэдзӧм бӧрын заводитісны кыйны арбуз.
Забор пӧвъяс костӧд мыччысис Дилялӧн юрыс.
— Мый тайӧ ті вӧчанныд?
— юаліс Диля.
— Ведратӧ уськӧдінныд да кыянныд?
— Эгӧ, — вочавидзис Гарька.
— Ми ог ведра кыйӧй, а арбуз.
— Арбуз?
Юкмӧсысь?
— Сійӧ сэн кӧдзалі.
Ми сійӧс асьным шыбитім.
Диля шензьӧмӧн кыпӧдіс синкымъяссӧ — оз-ӧ нин серавны сы вылын?
— да кольччис виччысьны забор дорӧ, кор кыясны арбуз, кодӧс асьныс шыбитісны юкмӧсӧ.
Дыркодь ноксьӧм бӧрын Леонид Аркадьевич веськӧдчис, успокоитчӧмпырысь ышловзис да кутіс гартны гезсӧ барабан гӧгӧрыс, аслас чужӧмыс гӧрдӧдӧма юкмӧсӧ копыртчӧмӧн видзӧдӧмысь.
Юкмӧсысь кыпӧдчис арбуза ведра.
Диля довкйӧдлыштіс юрнас да шуис:
— И збыльысь арбуз.
Леонид Аркадьевич да Гарька сідзи ведраас и нуисны сійӧс гортаныс.
Мед ӧні Женя видлас эльтчыны на вылын!
Арбуз вӧлі сэтшӧм кӧдзыд, мый весиг дзуртіс чуньяс улын, кор сы дорӧ инмӧдчан.
Женя муніс карӧ сёр рытын.
Гарька да Леонид Аркадьевич колльӧдісны сійӧс станцияӧ.
Прӧщайтчигас Женя сетіс ассьыс медбӧръя индӧдъяссӧ: сливочнӧй вый, медым сійӧ эз сыв жарысла, видзны кӧдзыд ваын; кастрюляын, кӧні пуӧны шыд, йӧв не пузьӧдны; картупель пуктыны кӧдзыд ваӧ, а лапша кисьтны пӧсь ваӧ; не вунӧдны киськавны клубника да вынсьӧдны сійӧс торфӧн; помавны забор краситӧм да сэсся не босьтны оранжевӧй да мукӧдпӧлӧс яръюгыд краскаяс да торъя нин гӧрдӧс, ваясны кӧ сійӧс нефтелавкаӧ.
6
Ушастик ньӧти эз кут кывзысьны.
Сійӧ нетшкис ӧшинь занавесъяс, качайтчис ӧшалысь шӧвк абажур вылын, уськӧдіс шкапысь да жугӧдіс тарелка, гартчис гут виан бумагаӧ да бӧрыннас ӧдва разисны, кысъясис пызанъяс вывті сідз, мый зэра лунъясӧ коляліс ас бӧрсяыс кок туйяс не сӧмын джоджӧ, но и бумага скатертьяс вылӧ.
Ковмыліс сійӧс кутны да ветекӧн чышкавны лапаяссӧ.
Но Ушастиклы эз пукавсьы: сӧстӧм лапаяснас нин сійӧ бара петаліс ывлаӧ — то куталыштны жукъясӧс, то видлыны керкаувса ӧтдушина, то повзьӧдлыштны аслас збой горзӧмнас Мамайӧс.
И сӧмын пӧттӧдзыс керкаысь ывлаӧ да ывлаысь керкаӧ котралӧм бӧрын Ушастик кытчӧкӧ водліс шойччыны та вылӧ медся шогмытӧм местаӧ: Леонид Аркадьевич либӧ тальыштліс Ушастикӧс, либӧ мыйкӧ пуктывліс сы вылӧ.
И, дерт, кыптыліс шум.
Сэсся Ушастик кутіс парсйыны гыжъяснас диван кышӧд.
Леонид Аркадьевич весиг накажитіс сійӧс таысь — нетшкис пельӧдыс, — но нинӧм эз отсав.
Терпениесьыс петӧм бӧрын Леонид Аркадьевич клещиӧн тшӧтшӧдіс сылысь воддза лапаяссьыс гыж йывъяссӧ.
Сійӧ жӧ лунас Ушастик Мамайкӧд косясьӧм бӧрын — а колӧ висьтавны, мый соседыскӧд Ушастик косясьліс пӧшти быд лун, — воис ёнакодь парсалӧма.
Тайӧ поражениесьыс Гарька мыждіс Леонид Аркадьевичӧс: мыйла сійӧ тшӧтшӧдіс Ушастиклысь гыжъяссӧ?
Ушастик радейтліс дзебсьыны коридор пемыд пельӧсӧ либӧ кухняӧ да кыйӧдны Гарькаӧс либӧ Леонид Аркадьевичӧс.
И сӧмын кодкӧ на пиысь мыччысьліс, кыдз сійӧ вирскӧбтыліс-чеччыштліс да лапаяснас колскӧдіс кокъясас.
Торъя ёна сылы кажитчисны Леонид Аркадьевичлӧн клетчатӧй туфлиясыс.
Ушастик повліс сӧмын Гарькалӧн сиренаа дурпопысь; и весиг кор дурпопыс эз бергав ни эз шутьляв, а прӧстӧ туплясис джоджын, Ушастик кытшовтліс сійӧс бокиті.
Мукӧддырйи Ушастик часъясӧн кысъясис чардакын, чарскӧдчис гыжъяснас, мургис, несъяліс, а бӧрыннас, ставнас саӧсь да чераньвезйӧсь, бара волывліс керкаӧ, пуксьывліс, дуллявліс лапаяссӧ да ниртіс наӧн ассьыс сідз нин лысмӧм балябӧжсӧ — мыссис.
Ӧти войӧ Ушастик да Мамай дыр да лёкысь нявзісны ӧта-мӧд вылас — испытывайтісны характеръяснысӧ.
А асывнас Гарька некысь эз аддзы Ушастикӧс.
Сійӧ видзӧдаліс сылысь став радейтана местаяссӧ — ӧтдушина, чардак, пач сай, Леонид Аркадьевичлысь чемодан.
Некӧн абу!
Кань воши....
Леонид Аркадьевич такӧдіс племянниксӧ, кӧть ачыс неуна и радліс, мый керкаын бара лои шынитӧв да спокой.
Но регыд тыдовтчис, мый Ушастик керкасянь неылын пукалӧ пожӧм туган йылын.
Сійӧ ӧдва тыдаліс увъяс косттіыс.
Гарька кутіс чуксавны Ушастикӧс, медым сійӧ лэччис улӧ.
Кань эз вӧрзьӧдчыв.
Сійӧ сӧмын восьтліс вомсӧ, но гӧлӧсыс эз кыв: Ушастиклӧн чирӧма гӧлӧсыс.
Гарька котӧртіс Леонид Аркадьевич дорӧ, коді кӧртавліс сэтӧр кустъяс, юавны, мый вӧчны, кыдзи лэччӧдны Ушастикӧс пу йылысь.
А то сійӧ вермас усьны да кувны.
Леонид Аркадьевич босьтіс вӧсньыдик эшкын, и найӧ Гарькакӧд паськӧдісны сійӧс пожӧм улӧ, кыдзи паськӧдлӧны циркын сетка «страховка могысь».
Сэсся Леонид Аркадьевич меліа чукӧстіс каньӧс:
— Ушастик!
Ушастик!
— Но, Ушастик!
— эз вермы терпитны и Гарька.
— Лэччы пу йывсьыс.
Эн пов, усян кӧ, ми тэнӧ кутам.
Ушастик ещӧ видліс нявзыштны, норасьыштны, но гӧгӧрвоис, мый гӧлӧсыс дзикӧдз вошӧма, да кутіс видзчысьӧмӧн лэччыны пу вылысь.
Сійӧ гыж улысь гылалісны кырсь торъяс.
Ушастиклы вӧлі зэв страшнӧ: сійӧ частӧ сувтлывліс да полігтыр видзӧдлывліс увлань.
Кор Ушастик век жӧ лэччис, сійӧ ставнас дрӧжжитіс — гӧлӧстӧм, шудтӧм, тшыг.
Сійӧс нуисны кухняӧ да пуктісны небыд вольӧс вылӧ.
Ачыс мунны сійӧ эз вермы — сэтшӧма сылӧн висисны лапаясыс.
Регыд Ушастик унмовсис.
А рытнас, кор садьмис да видліс чеччыны, сылӧн эз тырмы та вылӧ выныс, и сійӧ лигышмунӧмӧн водіс бӧр вольӧс вылӧ.
Сёйны Ушастик эз жӧ кут, а сӧмын юис ва.
— Сійӧ висьмис, прӧстудитчис, — шуис Гарька да кутіс шогсьыны.
Мед Ушастик и абу зэв мича — и омӧль, и лапаясыс сылӧн вӧсньыдикӧсь, и бӧжыс вӧсньыдик, и характерыс абу зэв бур, — но Гарька век жӧ велаліс сы дорӧ, дружитчис сыкӧд,
да и шыръяс эз на пышйыны керкаысь.
— Ушастиклысь колӧ температурасӧ мерайтны, — шуис Гарька.
Чемоданысь вайис градусник да сюйис каньлы водз лапа улас.
Дас минута мысти градусниксӧ босьтісны, и сійӧ, мый петкӧдліс градусникыс, дзикӧдз шемӧсмӧдіс и дядьӧс и племянникӧс: 38,5 градус.
Ушастик куйліс став дорас веськодь, мукӧддырйи вунӧдчывліс, и сэки сылӧн деркнитчывлісны усъясыс да лапаясыс.
Ушастикӧс видзӧдлыны локтіс Диля.
Сійӧ пуксис сы дорӧ, меліа малаліс да шуаліс:
— Кысыльӧй тэ, муса кань, сера бӧжа, вывті шань.
И мыйла тэ висьмин?..
И кыдзи тэнӧ ӧні лечитны?
Аскинас Ушастикӧс эз кокньӧд.
Температураыс век на вӧлі зэв ыджыд — 38,5 градус.
Гарька висьталіс Ушастиклӧн висьмӧм йылысь йӧв ваялысьлы.
— А ті эськӧ сійӧс мед поликлиникаӧ нуинныд, — сӧветуйтіс йӧв ваялысь.
— Кутшӧм поликлиникаӧ?
— Ветеринарнӧйӧ.
Сэні старик-доктор Терентий Артёмович, зэв тӧдысь да бур морт.
— А кӧні тайӧ поликлиникаыс?
— А сэні неылын, Темрюковка сиктын.
Кор йӧв ваялысь муніс, Гарька кутіс корны Леонид Аркадьевичӧс мунны Ушастиккӧд доктор дорӧ.
Леонид Аркадьевичлы и аслыс вӧлі жаль Ушастикыс, но мунны канькӧд поликлиникаӧ, кӧть и ветеринарнӧйӧ, кыдзкӧ абу лӧсьыд.
Да и кыдзи сійӧс сэтчӧ нунысӧ?
Леонид Аркадьевичлӧн вӧлі коркӧ случай.
Тӧдсаясыс вӧзйисны сылы босьтны каньпи.
Леонид Аркадьевич сӧгласитчис.
Но кыдзи сійӧс нуны уличаӧдыс?
Кыдзкӧ абу лӧсьыд мунны канькӧд.
Сэки сійӧ газетаысь гартыштіс кулёк, сюйис сэтчӧ каньпиӧс, а кулёксӧ пуктіс сумкаӧ.
Прӧщайтчис тӧдсаясыскӧд да сӧмын на петіс ывлаӧ, кыдзи каньпи кутіс пессьыны да косяліс лапанас газетасӧ.
Леонид Аркадьевич кутіс тэрмасьӧмӧн мунны гортас.
Котӧртӧ....
Сумкаысь чурвидзӧны нёль лапа, а кулёк пытшкас кыз гӧлӧсӧн горзӧ каньпи.
Ушастикӧс шуисны гартыштны важ кичышкӧдӧн да тадзикӧн нуны врач дорӧ.
Вӧзйысис колльӧдны и Диля.
Ушастик туй чӧжыс чӧв оліс, мукӧддырйи гораа ышлолаліс.
Диля нуис ва тыра банка, кытысь Ушастиклы гежӧдика сетлісны юны.
Ветеринарнӧй поликлиника вӧлі кык комнатаысь.
Ӧтиас примитісны гырысь животнӧйясӧс: вӧвъясӧс, мӧсъясӧс, ыжъясӧс; мӧдас — посни животнӧйясӧс: порсьпиянӧс, понъясӧс, баляясӧс, да лэбачьясӧс: чипанъясӧс, гулюясӧс.
Дворас сулаліс весиг скорӧй помощлӧн карета.
Сӧмын сылӧн крестыс гӧрд пыдди вӧлі лӧз.
Леонид Аркадьевич да челядь пырисны посни животнӧйяслӧн керкаӧ.
— Шыӧдчӧй регистратураӧ, — шуисны Леонид Аркадьевичлы, кор сійӧ кӧсйис сувтны ӧчередьӧ, медым веськавны врач дінӧ.
Леонид Аркадьевич кызӧктышталіг, яндысьӧмсорӧн матыстчис регистратура ӧшинь дорӧ.
— Тіян коді?
— юрсӧ лэптывтӧг юаліс регистраторша.
— Миян, сідз шуны, кань, — мытшъялігтыр вочавидзис Леонид Аркадьевич.
Регистраторша босьтіс амбулаторнӧй карта да лӧсьӧдчис гижны:
— Нимыс?
— Леонид Аркадьевич.
— Абу тіян нимныд, а каньныдлӧн?
— Кгм... Ушастик.
— Овыс?
— Кодлӧн?
— Дерт жӧ, каньыс кӧзяинлӧн.
Леонид Аркадьевич бара кызӧктіс да вочавидзис:
— Лавров овыс.
— Сідз... —
Регистраторша важмозыс эз кыпӧдлы юрсӧ.
— Тіян гортса адресныд?
Леонид Аркадьевич висьталіс.
— Пока ставыс.
Сувтӧй ӧчередьӧ.
Тіянлы терапевт али хирург дорӧ?
— Тыдалӧ, терапевт дорӧ.
— Сизимӧд номера кабинет.
Леонид Аркадьевич, Гарька да Диля корсисны сизимӧд номера кабинет да пуксисны сы водзын сулалысь лабич вылӧ.
Ушастик шынитӧв пукаліс кичышкӧдын Леонид Аркадьевичлӧн пидзӧс вылын.
— А ошъясӧс тані лечитӧны? —
Гарькаӧс тувкнитӧм бӧрын гусьӧника юаліс Диля.
— Ог тӧд, — вочавидзис Гарька.
Леонид Аркадьевичкӧд орччӧн пукаліс выль картуза детинка, а сы дорын — дворӧвӧй пон, кодлысь пельяссӧ вӧлі кӧрталӧма шерстянӧй чышъянӧн.
Пон гежӧдика кыпӧдлывліс юрсӧ да видзӧдлывліс детинка вылӧ вазьӧм сьӧд синъяснас.
Паныдӧн пукаліс нывбаба. Кинас сійӧ кутіс воропӧдыс ыджыд идзас кӧрзина, коді сулаліс орччӧн улӧс вылын.
Кӧрзинаас кадысь кадӧ кодкӧ кышӧдчис да йирис идзассӧ.
Леонид Аркадьевичлы ковмис чышкыштны ӧчкисӧ.
Сійӧ пуктіс Ушастикӧс лабич вылӧ да пырис зептас носӧвикла.
Кичышкӧд пельӧсыс кусыньтчис, и свертӧк пиысь мыччысис Ушастиклӧн бӧжыс.
Пон, мыйӧн казяліс каньлысь бӧжсӧ, пыр жӧ лэптіс ассьыс кӧрталӧм юрсӧ да кутіс гораа увтны. Сійӧ зілис кватитны Ушастикӧс бӧжӧдыс.
Диля повзьӧмпырысь горӧдіс да дзебис кокъяссӧ лабич улӧ.
Леонид Аркадьевич тэрмасигтыр кватитіс каньсӧ.
Идзас кӧрзиналӧн воссис вевтыс, и сэтысь зэв тэрыба быйкнитіс дзодзӧглӧн кузь сьыліыс.
Дзодзӧг метитчис да кокыштіс Леонид Аркадьевичлысь пинжак кизьсӧ.
Леонид Аркадьевич да пон быттьӧ кынмисны места выланыс татшӧм виччысьтӧга кокыштӧмсьыс, а дзодзӧг тэрыба гартіс нырнас кизьсӧ да заводитліс сійӧс ньылыштны.
Сэки воссис кабинет ӧдзӧс, и порог дорын тыдовтчис еджыд халата доктор.
Дзодзӧг сьӧлыштіс кизьсӧ да тювкнитіс аслас кӧрзинаӧ.
— Мый, Дёмка, — шуис доктор картуза детинкалы, — бара Цезарыд висьмис?
— Да, Терентий Артёмович, — лабич вылысь сувтіг вочавидзис детинка.
— Ӧчередьыссӧ тэнад ӧні?
— Менам.
— Но, лок, петкӧдлы ассьыд Цезартӧ.
Бара, кӧнкӧ, мясорубкаысь пурт ньылыштіс?
— Эз, Терентий Артёмович, пельясыс сылӧн... —
И Дёмка кӧвйӧдыс кыскис Цезарӧс доктор кабинетӧ. Цезарь чуймӧмпырысь видзӧдлывліс кӧрзина вылӧ, кӧні пукаліс дзодзӧг.
Дёмка да Цезарь бӧрын воис ӧчередь дзодзӧглы.
Доктор кабинетысь кыліс чушкӧм, бордъясӧн швачӧдчӧм, кӧзяйкалӧн гӧлӧсыс:
— Михей, да ланьтлы тэ!
Восьт вомтӧ, петкӧдлы докторлы горштӧ.
Нервнӧй сійӧ менам.
Ті прӧститӧй нин сійӧс, Терентий Артёмович.
Гашкӧ, ті ӧттшӧтш капляяс сылы либӧ порошок нервысь гижыштанныд?
— И порошок и капляяс гижышта, — вочавидзис доктор.
— Кутшӧм боярин, а!..
— Ме пола жӧ, кор менсьым горшӧс видзӧдӧны, — шуис Диля.
— А ме ог пов, кор горшӧс, — шуис Гарька.
— А вот кор пиньясӧс — пола.
Но со доктор корис:
— Лавров!
Леонид Аркадьевич, Гарька да Диля пырисны кабинетӧ.
— Видза оланныд!
— Видза оланныд.
Но, а кӧні висьысьныд?
Леонид Аркадьевич разис кичышкӧдсӧ.
— Пуктӧй каньсӧ пызан вылас, югыдланьыс матӧджык, — индіс доктор сӧстӧм еджыд пызан вылӧ.
Леонид Аркадьевич пуктіс.
— Кодлӧн нӧ тайӧ каньыс?
— юаліс доктор.
— Тэнад, кӧнкӧ?
— Да довкнитіс Диля вылӧ.
— Каньыс менам, — сёрниӧ суитчис Гарька.
— А висьмис сійӧ сылӧн Мамай вӧсна.
— Мамай вӧсна?
Коді нӧ сэтшӧм Мамайыс?
— А сійӧ кань сылӧн.
Сійӧ вӧтліс Ушастикӧс пожӧм йылӧ, и сэні Ушастик прӧстудитчис.
Сылӧн температураыс зэв ыджыд — 38,5 градус.
— А тэ кысь тӧдан?
— Ме аслам градусникӧн мерайті.
Доктор шпыньмуніс.
— 38,5 градус — каньлӧн медся нормальнӧй температура, кыдзи и мортлӧн 36,6 градус.
— Мый нӧ, ті ногӧн, сійӧ лытайтӧ?
— ӧбидитчис Гарька.
— Оз, оз лытайт...
Терентий Артёмович босьтіс трубка да кутіс кывзыны Ушастикӧс.
Сэсся кыпӧдіс синлапсӧ да видзӧдліс синсӧ.
— Куим лун кежлӧ бюллетень ми сылы век жӧ гижыштам.
— Доктор, — волнуйтчӧмӧн юаліс Диля, — сійӧ бурдас?
— Бурдас.
Мыйӧн пӧттӧдзыс узяс, пырысьтӧм-пыр и бурдас.
Сідзкӧ, тэнад Мамайыд тышкасьны радейтӧ?
Доктор матыстчис шкап дорӧ, кӧні сулалісны лекарство тыра ичӧтик бутылкаяс.
— Да, сійӧ радейтӧ тышкасьны.
Кор сійӧ эргӧ, сыысь весиг бабушка полӧ.
— А тэ он пов?
— Ме — ог, ме ог пов.
Сӧмын сійӧ заводитас ме вылӧ эргыны, ме сылы щӧткаӧн нырас!
— Сідзкӧ, щӧткаӧн нырас?
Збой тэнад характерыд!
Абу ӧд прӧста аслад нырыд чутӧсь, быттьӧ воробейяс кокалӧмаӧсь.
— Терентий Артёмович босьтіс чайнӧй пань да бутылка да копыртчис Ушастик дорӧ.
— Со тіянлы лекарство Ушастикыдлы.
Кутанныд сетны чайнӧй паньӧн лун.
— А кыдз нӧ сійӧ паньсьыс... —
шӧйӧвошӧмӧн шуис Гарька.
— А со кыдз.
— Доктор тыртіс паньсӧ лекарствоӧн да кисьтіс Ушастиклы вом пельӧсас, кӧні эз вӧвны пиньясыс.
— Гӧгӧрвоана?
— Гӧгӧрвоана.
— Гортад сійӧс пуктӧй шоныд грелка вылӧ, и кык-куим лун мысти сійӧ лоӧ дзик дзоньвидза да нӧйтас Мамайӧс.
— Дерт жӧ, — тӧдчӧдіс Гарька.
Прӧщайтчигӧн Диля эз вермы терпитны да юаліс Терентий Артёмовичлысь:
— А дзодзӧгыс петкӧдліс тіянлы горшсӧ?
— Кутшӧм дзодзӧг?
— Но, сійӧ, нервнӧйыс...
— А-а, Михейыссӧ?
Петкӧдліс, кыдз жӧ...
— А ошъясӧс ті лечитанныд?
— Лечитам.
Весиг больничаӧ вермам водтӧдны.
Диля эскытӧг довкйӧдлыштіс юрнас, но нинӧм эз шу.
Дворын тутӧстіс машина: тайӧ воис скорӧй помощь.
Ӧшиньӧд вӧлі тыдалӧ, кыдзи машинаысь кыскисны нӧсилка.
Сы вылын куйліс марляӧн вевттьӧм зэв на томиник чань.
— Нуӧй сійӧс перевязочнӧйӧ, — тшӧктіс санитаръяслы дежурнӧй доктор.
Санитаръяс нуисны.
Регистратураын мынтысисны микстура бутылкаысь да мӧдӧдчисны бӧр, Черёмушкиӧ.
Леонид Аркадьевич бара нуис Ушастикӧс, Гарька — микстура тыра бутылка, а Диля — ва тыра банка.
7
Леонид Аркадьевичлӧн отпускыс кутіс помасьны.
Кӧть персидскӧй да арабскӧй книгаяс сідзи переведиттӧг и колины, но зато дядя да племянник кутісны тырвыйӧ гӧгӧрвоны ӧта-мӧдсӧ, на костын лои настӧящӧй дружба.
Дружитчисны найӧ и Дилякӧд, и Яков Даниловичкӧд, и йӧв ваялыськӧд.
Сӧмын Ушастик, коді удитіс нин бурдны, да Мамай век на скӧралісны.
Кыйӧдісны ӧта-мӧдсӧ, усьласисны пельӧссянь, мукӧддырйи ӧтлаасьлісны туй вылын, плеш-на-плеш, да заводитлісны пуркйысьны-косясьны.
Гартчасны тупыльӧ — и мӧдасны бергавны!
Сӧмын бӧжъясыс да лапаясыс тыдыштлӧны... шум, нявзӧм, бус, кытчӧдз Диля оз котӧрт щӧткаӧн либӧ Гарька беддьӧн да оз торйӧдны найӧс.
Ӧтчыд Леонид Аркадьевич да Гарька ветлісны пруд дорӧ.
Сэтысь найӧ суисны ӧрехӧвӧй шатинъяса сійӧ жӧ детинкаяссӧ, а медся главнӧйыс — аддзисны резинӧвӧй пыжын катайтчысь мортӧс.
Сійӧ тшапа плавайтіс пруд кузя: пыж нырас куйліс из, медым весыс вӧлі ӧткодь.
Леонид Аркадьевичлӧн да Гарькалӧн ӧтлаын олӧм быд лун вайліс век выль и выль победаяс, кодъяс налы вӧліны торъя донаӧсь, сы вӧсна мый волісны на дорӧ асланыс жӧ опыт пыр:
велалісны ветекӧн мыськавны джоджъяс, а ваас пуктывлісны мятнӧй турун, и та вӧсна керкаын дыр вӧлі ыркыд да ӧвтіс луг дукӧн;
ӧдзӧс дзиръяссӧ мавтлісны выйӧн, медым эз дзуртны;
тӧв кежлӧ духовкаын косьтісны еджыд тшак;
керка гӧгӧр кодйисны зэрлы визувтны канаваяс;
керка вевтысь потассӧ тупкисны варӧн,
помалісны забор краситӧм.
И весиг шомйӧв Леонид Аркадьевич ӧні дасьтывліс сӧмын ӧти кастрюля!..
Гарька ёнмис, быдмыштіс, сьӧдӧдіс шонді водзын.
Леонид Аркадьевич сідзжӧ вежсис — дугдіс норасьны кос вылас, лолыс тырӧм вылӧ, кыдзкӧ ставнас быттьӧ нюжалыштіс, томмыштіс.
Олӧмысь унатор дядьлы да племянниклы лои гӧгӧрвоана, кажитчис прӧстӧйӧн да увлекательнӧйӧн: шӧйтны вӧрӧд; сёйны пӧим пиын пӧжалӧм картупель;
ваявны тачкаӧн вӧрысь торф клубника му вынсьӧдӧм вылӧ;
abu
ветлыны Темрюковка Сиктӧ базар вылӧ;
куйлыны восьса ӧшинь дорын да кывзыны, кыдзи первойя шоныд арся зэр визувтӧ пуяслӧн коръяс вылысь турун вылӧ, кыдзи сійӧ шаракылӧ туйяс вылӧ да цветъяслӧн кос идзьяс вылӧ.
Регыд ковмас лӧсьӧдчыны да мунны карӧ.
Леонид Аркадьевич мунас удж вылӧ университетӧ, Гарька мунас детскӧй садйӧ.
А узорчатӧй ӧшинь керкалысь игналасны ӧдзӧсъяссӧ, тупкаласны ӧшинь брӧвъяссӧ, и коляс сійӧ пустуйтны тӧвбыд кежлӧ, локтан гожӧмӧдз.
{Коршунов М. П. (комиӧдіс Тимушев А. ) @ Чёрнӧй море дорын @ повесьт @ Михаил Коршунов. Черёмушкиын керка @ 1959 @ Лб. 83‒130.}
ЧЕРНӦЙ МОРЕ ДОРЫН
1
Миянлы Ленакӧд важӧн нин окота вӧлі ветлыны Чёрнӧй море дорӧ.
Асланым карса квартираын рытъяснас ми частӧ сёрнитлім море йылысь: казьтылім, кыдзи войнаӧдз на овлім Крымын, казьтылім нэмӧвӧйся Зиго-Исар крепость, Ай-Петри дорысь сюрс арӧса тис, Мисхораысь «Нюра» дача, кӧні коркӧ шойччыліс Горький.
Казьтылім чӧскыд ставридка чери, гожӧмын кыа пуксьӧм, кор шонді лэччӧ мореӧ да ӧзтӧ сійӧс, «тайфи» виноград, кӧні ру пыр моз тӧдчисны кӧйдыс тусьясыс, моресянь кыпӧдчысь шоныд да кымӧр кодь сук майскӧй ру, глициниялысь ёна цветитӧмсӧ.
Гылалӧны гӧлубӧй цветъяс.
Найӧс кватитӧ тӧв да чышкӧ-нуӧ быгъя гыяс вылӧ.
Вына дук йиджтысьӧ быдлаӧ — изъясӧ, керкаясӧ, турунӧ, туйвывса гравийӧ, и весиг моревывса ру заводитӧ ӧвтны глициния дукӧн.
И со ми Ленакӧд решитім: мӧдӧдчам Крымӧ, Ялтаӧ.
Ме аслам уджаланінысь босьті отпуск, Лена — сідз жӧ, и ми кутім лӧсьӧдчыны туйӧ.
— А мыйӧн мунам?
— юаліс менсьым Лена.
Ветлывлім ми сыкӧд и дальнӧй лӧз поездъясӧн, и вӧвъясӧн, и ӧшъясӧн, лэбавлім и ыджыд и ичӧт самолётъясӧн.
Тӧвзьылім тэрыб да ён кокъяса сибирскӧй кӧръясӧн.
Ми кутім и ӧні думайтны, бӧрйыны, мыйӧн да кыдзи медся интереснӧйджык мунны.
Но дыр бӧрйысьны эз ковмы.
Лена пыр жӧ висьталіс ассьыс думсӧ:
— А не мунны ли миянлы автобусӧн?
— Дерт, — сӧгласитчи ме, — колӧ мунны автобусӧн.
Ӧд Москвасянь дзик Чёрнӧй море дорӧдз вӧчӧма шоссейнӧй туй — автострада.
Мунӧ сійӧ каръяс, сиктъяс, юяс да вӧръяс дорті.
Мӧдӧдчан сэті — уна интереснӧйтор аддзан.
Чемодан тэчӧма.
Сэтчӧ вӧлі пукталӧма путешествуйтігкежлӧ став коланаторсӧ: почтӧвӧй открыткаяс чукӧрсянь, кодъясӧс ми кутам ыставны Ялтасянь миян друглы — Гошка детинкалы, да купайтчӧм вылӧ чипанпи кодь виж прӧстыняӧдз.
Чемодансӧ тэчӧма сэтшӧм бура, мый кӧть кыдзи сійӧс эн бергӧдлы, а сэтысь нинӧм оз жугав ни оз киссьы.
Тайӧс зэв бура кужӧ вӧчны Лена: ӧд эз весьшӧрӧ сійӧ радейт путешествуйтны!
Ме, шуам, зэв бура тӧда, мый миянлы кӧ ковмис эськӧ нуны кытчӧкӧ ловъя черияса аквариум, Лена и сійӧс эськӧ тэчис сідзи, мый эз ковмыны эськӧ некутшӧм гижӧдъяс: «Шыблавны оз позь, стеклӧ!», «Мӧдарӧ банӧн пуктыны оз позь!»
Быдтор эськӧ позис вӧчны — и шыблавны, кӧть и стеклӧ, и мӧдарӧ банӧн пуктыны, и весиг вӧчны сы вылын стойка.
Стойка вӧчны — тайӧ сідзжӧ Леналӧн удж: сійӧ — спортсменка.
И со ми Ленакӧд пукалам автобусын паськыд да небыдик креслӧясын, кӧні гырддзатӧ пуктанінъясас вӧчалӧмаӧсь кнопкаяс.
Личкан ӧти кнопка — креслӧлӧн мышкыс лэччӧ увлань, медым куйлыны позис; личкан мӧдӧс — мышкыс бӧр кайӧ, медым позис пукавны да видзӧдны ӧшиньӧд.
Пассажиръяс восьталісны ӧшиньяссӧ.
Автобус пытшкӧ пырис кокньыдик тӧв да кутіс нетшкыны ӧшиньясысь еджыд занавесъяссӧ.
И кутіс ӧвтчыны миян автобусным тайӧ занавесъяснас Москвалы: «Аддзысьлытӧдз!
Аддзысьлытӧдз, радейтана кар, менам Рӧдиналӧн сьӧлӧм!»
 И ми вӧрзьӧдчим туйӧ.
Петім туйӧ войнас.
Пассажиръяс личкыштісны кнопкаяс, лэдзисны креслӧяслысь мышъяссӧ да унмовсисны.
Унмовсим и ми Ленакӧд.
Унмовсим Москвасянь неылын, а садьмим Тула карын нин.
Автобус сулаліс площадь вылын будённовкаа да киас трёхлинейнӧй винтовкаа красноармеецлы памятник дорын.
Бӧрыннас, автострада вывті муніг, ми аддзылім уна памятникъяс и каръясысь и сиктъясысь:
Мценскысь — Сталин ёртлы, Обояньысь — Владимир Ильич Ленинлы, Харьковысь — Тарас Шевченколы, Акимоваысь — Феликс Дзержинскийлы.
Аддзылім и памятникъяс Отечественнӧй война вылын усьӧм Сӧветскӧй Армияса воинъяслы — гӧрд звездаа ичӧтик пирамидаяс, либӧ гранитнӧй постамент вылын сулалысь настӧящӧй пушкаяс, либӧ весиг танкъяс.
Чӧв олігтыр ми прӧйдитлім татшӧм памятникъясыс дорті, прӧйдитлім, вына да справедливӧй йӧз йылысь думайтіг, кодъяс дорйисны миянлысь странанымӧс сьӧд фашистскӧй крестъясысь.
Кымын ылӧ ми мунім, сымын паськыдджыкӧсь кутісны лоны муяс, а вӧръяс гежӧдмисны.
Мукӧддырйи горизонтсӧ тупкывліс сьӧд тшын, и сы сайысь вочасӧн тыдовтчыліс уна трубаяса завод.
Либӧ тыдовтчывліс сьӧдӧдӧм вышкаа из шом шахта, либӧ элеваторлӧн башняыс.
Медся тшӧкыда туй пӧлӧн миянлы паныдасьлісны черепицаӧн вевттьӧм ӧтипӧлӧс еджыд стрӧйбаяс.
Тайӧ вӧліны гостиницаяс, бензозаправочнӧй станцияяс, линейнӧй мастеръяслӧн керкаясыс.
Стрӧйбаяслӧн вевтъяс улын да джуджыд чардакъясын олісны зэв тешкодь лэбачьяс.
Кор автобус сувтліс — босьтліс ва либӧ бензин, — лэбачьяс сюся видзӧдісны ми вылӧ: кутшӧм йӧз тайӧ?
Кытчӧ найӧ мунӧны?
Лена кыпӧдліс юрсӧ, нюмъяліс да шуліс лэбачьяслы:
— Ми Москваса олысьяс и мунам, лэбачьяс, лунвылӧ, море дорӧ, шойччыны.
Быд сикт дорӧ, посёлок дорӧ, ю дорӧ столб йылӧ крепитӧма таблицаяс, кытчӧ гижӧма налысь нимъяссӧ.
Лена паніс мекӧд ордйысьӧм, коді первой лыддяс медся интереснӧйсӧ: «Ивановскӧй дворикъяс», «Озёрки», Плава ю, Зуша ю, «Крапивное» сикт.
Вермывліс век Лена.
Ме ӧдйӧ мудзлі да синмӧс куньӧмӧн куйлі аслам креслӧын.
А Лена — сійӧ некор мудз оз тӧдлы: век ӧшиньӧд видзӧдчӧ.
Аддзас мыйкӧ тешкодьӧс да зурӧдӧ менӧ:
— «Бутылкаяс»!
— Кутшӧм бутылкаяс?
— Сиктыс тадз шусьӧ.
Збыльысь, тешкодь?
— Тешкодь.
— Сӧмын ог гӧгӧрво, мыйла «Бутылкаяс»?
— Буракӧ, важӧн тані стеклӧ пӧльтысьяс овлӧмаӧсь, — заводитлі висьтавны ме.
Торъя нин интереснӧ мунны, кор заводитас рӧмдыны.
Пемыдас югнитлӧны туйвывса знакъяс: рубинӧвӧй стеклӧ торъясысь тэчӧм паровозъяс: «Внимание! Вуджанін!», еджыд да турунвиж стрелкаяс: «Кежтӧдз 200 метр», «Белгородӧдз — 150 км» — ӧзйылӧны и кусӧны.
Шофёр миянлы висьталіс, мый тайӧ стеклӧ торъяссӧ, кодъясысь тэчӧма туйвывса знакъяссӧ, вӧчӧмаӧсь посньыдик призмаясысь.
Найӧ преломляйтӧны фаралысь бисӧ, а сэсся отражайтӧны сійӧс.
Котӧртӧ и котӧртӧ туйыс автобус кӧлесаяслы воча, то чой ньылыд, то чой паныд, то веськыдвылӧ бергӧдчас, то шуйгавылӧ,
а то ньӧв кодь веськыд лоас, быттьӧ му помас мыджасяс.
А ми Ленакӧд сёрнитам море йылысь, теплоходъяс йылысь, сьӧд бамбук йылысь, коді цветитӧ Крымын сизимдас во чӧжӧн сӧмын ӧтчыдысь, «Краснӧй <rus>камень</rus>» да «Магарач» мускат йылысь, вина йылысь, кӧні некор оз нярмы виноград да оз кӧдзав шонді.
Шофёр включитіс радио, и ми кылім, кыдзи диктор украинскӧй кыв вылын шуис:
«Ӧкмыс час дас вит минута».
Сэки ми Ленакӧд збыльысь кутім чувствуйтны, кутшӧм ылынӧсь нин ми Москвасянь.
Ялтаӧ Леналӧн вӧлі письмӧ Елизавета Захаровна Блажколы, код ордӧ ми долженӧсь вӧлі сувтны.
Миян Москваса тӧдсаяс, Гошкалӧн мам-батьыс, Елизавета Захаровналы мӧдӧдісны нин телеграмма, кӧні юӧртісны миян воӧм йылысь.
Автобус ӧшинь сайын ӧти кар вежсис мӧдӧн: Лозовая, Павлоград, Запорожье, Мелитополь....
Паныдасьлісны ящик тыра грузӧвикъяслӧн эшелонъяс, а ящикъясас — фруктыяс.
Тайӧ Москваӧ.
И ми Ленакӧд радлім, мый фруктыясыс мунӧны Москваӧ.
Автострада бокысь паныдасьлісны мича дӧрӧма да кузьтаног сертиыс разнӧйпӧлӧс гача детинкаяс.
Кор автобус прӧйдитліс детинкаяс дінті, найӧ, быттьӧ команда серти, кияс вылас кыпӧдлісны арбузъяс.
— Эк ті, йӧюкъяс!
— сераліс Лена.
— Но коді тіянлы, детинкаяслы, веритас, мый арбузъясыс тіян воӧмаӧсь....
Ті век тэрмасянныд да ставсӧ кадысь водз нетшканныд!
Путешествуйтны петӧмсянь мӧд лунас ми воим Симферополь карӧ, кысянь Ялтаӧ туйыс нуӧдіс гӧраясті.
Рытыс ӧвтіс турун да цветъяс дукӧн.
Ӧзйисны чусыдіник кодзувъяс.
Гӧраясын кутісны кывны рытъя шыяс.
Автобус, пыр ӧтарӧ коймӧд скорость мӧд вылӧ переключайтіг, кайис крут шоссе кузя пыр вылӧ и вылӧ, Шатёр-гӧра да Джемерджи крымскӧй гӧраяскостса переваллань.
Кымын матӧджык воим переваллань, сымын кутіс лоны ыркыдджык, туйыс лои век крутджык,
и автобус мӧд скоростьсӧ вежліс нин первой вылӧ, а мукӧддырйи, горючӧй смесьсӧ содтӧм могысь, пӧльзуйтчис и подсосӧн.
Бужӧдсянь ӧшалысь кустъяс парсалісны увъяснас автобуслысь вевтсӧ да бортъяссӧ, пырлісны восьса ӧшиньӧд, колялісны кырсь да кор торъяс.
Волнуйтчисны став пассажиръяс и медся ёна менам Лена: перевал сайысь должен вӧлі тыдовтчыны море.
Медбӧрын воим перевалӧдз да кутім лэччыны.
Туй вывсьыс изъясыс сибдалісны покрышкаясас, мый вӧсна найӧ гораа жургисны, посни изторъясыс сяркӧдісны крыло кузяыс.
Тыдовтчисны виноградлӧн, табаклӧн, маслиналӧнплантацияяс, сирӧд кипарисъяс да пашкыр мексиканскӧй пожӧмъяс.
Лена эз нин видзӧд сиктъяслӧн нимъяс вылӧ, кӧть найӧ тані вӧліны и зэв интереснӧйӧсь: «Горнӧй шонді», «Пионерскӧй», «Кипариснӧй».
Лена виччысис море.
И сійӧ первойӧн, кыдзи и кӧсйис, аддзис моресӧ, либӧ, стӧчджыка кӧ шуны, дӧгадайтчис, мый аддзӧ.
Море вӧлі руа, лӧнь да дзик тыртӧм — ни ӧти парус ни тшынтор.
То сэн, то тан сы вылын куйлісны сиреневӧй визьяс.
Моресӧ ставӧн корсисны уліысь, скала щельяс костысь, а сійӧ сулаліс вылын, скалаяс да кипарисъяс весьтын, да вӧлі кутшӧмкӧ мылькъя да крут и кажитчис то матын, то ылын.
Окота вӧлі регыдджык кывны сылысь солькӧдчӧмсӧ, гыяслысь галькиӧн кышӧдчӧмсӧ, изъяс костӧд лэччысь быглысь чушкӧмсӧ,
чувствуйтны чужӧм вылысь сола тӧв, коді пемыд гыяс вылысь нетшкис брызьнитчӧм ва войтъяссӧ.
Ме ог радейт видзӧдны море вылӧ ылісянь. Сэки сійӧ лӧнь, оз вӧрзьӧдчыв да дзик быттьӧ кулӧма.
Лена чорыда топӧдіс менсьым гырддзаӧс: ме тӧді, мый му вылын сылы нинӧм абу донаджык мореысь, мед кӧть сійӧс аддзӧ аслас синъясӧн либӧ рисуйтӧмаӧс.
Лена, кор веськалӧ море дорӧ, пӧрӧ вильыш нывкаӧ, коді быдсямапӧлӧс ӧлӧдӧмъяс вылӧ вочакыв пыдди гораа сералӧ, резсьӧ ваӧн, суналӧ кытчӧ веськалӧ да кысянь веськалӧ да купайтчӧ сэтчӧдз, кытчӧдз вомдоръясыс оз лоны дзик жӧ ваыс кодь кельыдӧсь.
Беда сэки сыкӧд, да и сӧмын!
Горизонтыс пыр ёнджыка кутіс рӧмдыны.
Моревывса сиреневӧй визьяс лоины лӧзӧсь, недыр мысти — сьӧдӧсь.
Море пыр ӧтарӧ кусі, медым бӧрыннас, кор дзикӧдз пемдас, шымыртны ас пытшкас лунвывса войлысь усьысь вуджӧрсӧ, берегдорса каръяслысь бияссӧ да тӧлысьӧн югдӧдӧм паськыд туйсӧ.
Кор ми воим Ялтаӧ, вӧлі дзик нин пемыд, и мореын кутіс дзирдавны тӧлысьӧн югдӧдӧм паськыд туй.
Ми петім Ленакӧд автобусысь да матыстчим берегдорса перилӧяс дорӧ, тӧлысьӧн югдӧдӧм сійӧ туйыс дорӧ, код кузя мойдкывъясын да былинаясын гуслияс ворсӧм шы улын роч витязьяс да мореходъяс эз ӧтчыдысь мӧдӧдчывны восьтавны ылысса тӧдмавтӧм на муяс.
— Сулыштам неуна, — шуис Лена.
— Сулыштам.
— И чӧв олыштам, да?
— И чӧв олыштам.
Кор море орччӧн и тэ видзӧдан сы вылӧ — окота чӧв овны.
Бетоннӧй мол вылын то югнитліс, то кусліс маяклӧн мигайтысь биыс.
Ми лолалім мореӧн солалӧм изъяс дукӧн, чери кыян пыжъяс домалан гезъяс дукӧн, тывъяс дукӧн, кодъясӧс вӧлі ӧшлӧма косьтӧм могысь майӧгъяс йылӧ, ведраясысь сир дукӧн, кодъясӧс дасьтӧма сиравны баркасъяс да пыжъяс.
Ставыс тайӧ вӧліны мореысь торйӧдны позьтӧм юкӧнъясӧн да принадлежитісны сылы.
Ылын пемыдас катласисны катерлӧн биясыс: бортӧвӧйяс — турунвиж да гӧрд, да еджыд — мачта вылас.
Лена ньӧжйӧника шуис:
— Олан-вылан, Чёрнӧй море!
И, быттьӧ Леналӧн кывъяс вылӧ вочавидзӧм пыдди, гораа да кузя тутӧстіс пароход.
Пароходыс эз тыдав.
Сылӧн тутӧстӧмысь йӧлаыс дыр юргис пемыдӧн сайӧдӧм гӧраясын.
— Мунам, — шуи ме.
— Сёр нин.
— Ладнӧ, мунам.
— Лена перйис зепсьыс посни эзысь деньга да шыбитіс найӧс перилӧ сайӧ:
— Морскӧй царлы дань, медым эз вӧвны штормъяс миян шойччигкості.
Ме пыр жӧ гӧгӧрвои, мый ме водзын абу нин сверхпрочнӧй сталь кузя технолог, а морелы ставнас преданнӧй, вильыш нывка.
Ми мӧдӧдчим корсьны Севастопольскӧй улича, квайтӧд номера керка.
Татшӧм адрес вӧлі пасйӧма письмӧлӧн конверт вылӧ.
abu
Тайӧ уличаыс вӧлӧма кар мӧдар помас да берег дорсянь крута кайис гӧра паныд, кыдзи пӧшти Ялтаса став мукӧд уличаяс.
Леналӧн эм зэв бур способность: ӧдйӧ ориентируйтчыны тӧдтӧм местаясын.
Тайӧ способностьыс, гашкӧ, выработайтчис сылӧн миян тшӧкыд путешествиеяс вӧсна.
Вот и ӧні, кӧть керкаяслӧн номеръясыс пӧшти оз вӧлі тыдавны — улича бокын быдмисны садъяс, кодъяс пытшкын сулалісны керкаясыс — Лена зэв ӧдйӧ корсис квайтӧд номера керкасӧ.
Ми прӧйдитім туй кузя, кӧні ӧтар-мӧдар бокас быдмис виноград.
Керка дорас нывбаба, пельпом вылас шӧрт йылын прищепкаяс кутіг, босьталіс кӧв йылысь косьмӧм бельё.
— Висьталӧй, — шыасис нывбаба дорӧ Лена, — Елизавета Захаровна Блажко тані олӧ?
— Тані, — бельёсӧ чукӧртіг вочавидзис нывбаба. — Тані олӧ.
Кайӧй веранда вылас, шуйгаладорас меддорса ӧдзӧсыс.
Йиркӧдчӧй ёнджыка — найӧ, тыдалӧ, узьны водісны.
Ми кайим веранда вылӧ да шуйгаладорсьыс аддзим меддорса ӧдзӧссӧ.
— Абу лӧсьыд, — шуис Лена.
— Йӧз узьӧны нин, а ми....
Тайӧ кадӧ ӧдзӧс сайсянь кыліс гораа увтыштчӧм, парсасьӧм, сэсся кодкӧ горӧдіс: «Места вылӧ!», ӧдзӧс воссис, и ми аддзим дженьыдик ситеч халата нывкаӧс. Вой кежлас кӧсаяссӧ сійӧ вӧлі разялӧма.
Нывка бӧрвылын, лапаяснас сылы мышкас зурйӧдліг, чеччалісны кык ыджыд пон.
— Ті Москваысь? — юаліс нывка.
— Да, — вочавидзим ми. — Москваысь.
— А ме кыла — мамӧс юалӧны.
Прӧйдитӧй....
Динка!
Марта!
Кодлы вӧлі шуӧма — места вылӧ!
Ми прӧйдитім комнатаӧ.
Нывка ӧзтіс пызанвывса ичӧтик лампа.
Ме пукті комната пельӧсӧ чемоданӧс,
и миян дорӧ пыр жӧ матыстчис ӧти понйыс: кӧсйис инмӧдчывны миян дорӧ нырнас, тӧдмавны, мыйла ми воим.
Мӧд понйыс полігтыр видзӧдіс пызан увсянь.
Тайӧ вӧліны коричневӧй мастя пойнтер пӧрӧдаысь кыйсян понъяс.
Нывка пыр жӧ висьталіс:
— Найӧ оз пурсьыны.
Ми и асьным тӧдім, мый пойнтеръяс — ньӧти абу скӧр понъяс, а, мӧдарӧ, зэв ёна радейтӧны леститчыны.
Орчча комнатаысь, мунігмозыс юрсисӧ лӧсьӧдіг, петіс томиник нывбаба.
— Видза оланныд! — шуис нывбаба.
— Кыдзи воинныд?
— Аттьӧ, бура, — вочавидзим ми.
Лена извинитчис сёрӧн локтӧмысь, сы вӧсна мый думайтіс, мый тайӧ и эм буретш Елизавета Захаровнаыс, да сетіс письмӧсӧ.
Елизавета Захаровна босьтіс письмӧсӧ да шуис:
— Тайӧ ми Татьянакӧд водз водім.
А тіянӧс ми виччысим.
Койкаяс важӧн дасьӧсь.
Пӧжалуйста, лӧсьӧдчӧй.
Понъясыс тіянлы оз кутны мешайтны?
А то ас ордӧ босьта.
Ми висьталім, мый понъяс оз кутны мешайтчыны да мый ми накӧд кӧсъям регыдджык дружитчыны.
— Сідзкӧ мед кольччӧны....
Татьяна, петкӧдлы мыссян дозсӧ.
Ми восьтім чемоданнымӧс, кӧні, дерт, нинӧм эз жугав ни эз киссьы, да перйим пушкыр да чипанпи кодь виж купальнӧй прӧстыня, коді ветліг-мунігӧн миянлы вӧлі кичышкӧдӧн.
Мыссян доз вӧлӧма ывлаын, садйын.
Прӧстынясӧ ме ӧшӧді кутшӧмкӧ пу увйӧ.
Зэв лӧсьыд вӧлі мыссьыны ыркыд воздух вылын.
Сійӧ лэччис кӧдзалӧм васӧд гӧраясысь да йиджтысис садъясын олеандр да гималайскӧй маслинаяс дукӧн.
Вылын гӧраясын — электрическӧй бияс,
а юр весьтын — яра дзирдалысь кодзувъяс, кодъяс быттьӧ мигайтӧны тӧлӧн катлӧдлӧмысь.
— Тэ дӧвӧлен, мый ми Ялтаынӧсь?
— юаліс Лена.
— Зэв дӧвӧлен!
— морӧсӧс да пельпомӧс прӧстыняӧн зыраліг шуи ме.
Кор ми локтім бӧр, крӧватьяс вылӧ вӧлі лӧсьӧдӧма нин вольпасьяс.
Крӧватьясыс сулалісны паськыд ӧшинь дорын, коді видзӧдіс садлань.
Комнатасӧ вӧлі торйӧдӧма ширмаӧн.
Сы сайын кыліс понъяслӧн ноксьӧмыс, налӧн очсалӧмыс, кузя ышлолалӧмыс.
Ми пӧрччысим да водім.
Друг, ширма сайысь, ми кылім Танялысь гӧлӧссӧ:
— Лӧсьыд тіянлы?
— Таня!
— чуйми ме.
— Кытчӧ тэ сэн водін?
— Диван вылӧ.
Миян тан диван эм.
— А понъясыд?
— Понъяс танӧсь жӧ.
Налӧн асланыс вольпась.
Кусӧда бисӧ?
— Кусӧд.
И ме аддзи, кыдзи ширма сайсянь мыччысис челядьлӧн кодь вӧсньыдик ки, бергӧдіс лампаысь выключательлысь рычагсӧ, и лампа кусі.
2
Асывнас ме садьми сы вӧсна, мый понъяс садьмӧм бӧрас кутісны пыркӧдны юрнаныс да шлопӧдны асланыс кузь пельяснас.
Вӧлі югыд.
Шонді югӧръяс, быттьӧ ыджыд клён коръяс, шӧйтісны пӧтӧлӧкті.
Менам юр весьтын стенын ӧшалысь часі гажаа петкӧдліс сизим час.
Часіыс вӧлі гажа сы вӧсна, мый циферблат вылас вӧлі рисуйтӧма ручпилысь нырвомсӧ, и кор маятникыс вешйыліс бокӧ, вешйылісны тшӧтш и ручпилӧн синъясыс.
— Эй, ті!
— кыліс Танялӧн шӧпкӧмыс.
— Куйлыштӧй на.
Марта, босьт ныртӧ.
Кодлы ме шуа, — босьт лапа увсьыд ныртӧ да дугды корскыны!
А тэ, Динка, вешйышт, мед Марта нюжӧдас сьылісӧ.
Понъяс кутісны кышӧдчыны, ышлолавны,
и регыд мысти ширма сайысь мыччысис Динка.
Сійӧ матыстчис миян дорӧ да пуктіс юрсӧ Леналӧн крӧвать дорышӧ.
Лена малалыштіс Динкаӧс.
— Ті онӧ нин узьӧй?
— юаліс Таня.
— Огӧ, — вочавидзис Лена, — огӧ узьӧй.
— Тіянӧс понъясыс садьмӧдісны, сідз ӧд?
— Ньӧти эз понъяс, ми асьным садьмим, — шуи ме, кӧть эськӧ, веськыда кӧ висьтавны, ми садьмим понъяс вӧсна.
— А мыйла Мартаыс оз пет?
— юаліс Лена.
— Сійӧ зэв яндысьысь.
Ӧшиньӧд лэбыштіс-пырис футбольнӧй мач кодь ичӧтик кипарис коль да гораа шлёпкысис варенье видзан ыргӧн тазйӧ, коді сулаліс тумбочка вылын.
Динка матыстчис коль дорас, исалыштіс сійӧс, босьтіс пиньясас да нуис Танялы.
— Ой!
— горӧдіс Таня.
— Пӧра чеччыны!
Ті мунанныд миянкӧд море дорӧ?..
Динка, шыбит кольсӧ, ме чечча нин.
— Кодкӧд тайӧ — тіянкӧдыс?
— Но, миянкӧд, <rus>Дом пионеров</rus>ысь челядькӧд, — шуаліс Таня, а ачыс тэрыба пасьтасис.
— Динка, весась!..
Ми лӧсьӧдчам вартчысьяслӧн ордйысьӧм кежлӧ, кодӧс лоӧ нуӧдӧма Военно-Морскӧй Флотлӧн праздник лун честь кузя.
Миянӧ артековецъяс воасны гӧститны асланыс «Павлик Морозов» вылын.
Тайӧ катер тадзи шусьӧ.
Найӧ асьныс сыӧн веськӧдлӧны.
Но кыдз, мунанныд?..
Динка, вай туфлисӧ, кытчӧ кыскин?
— Мунам, — сӧгласитчим ми.
— Сідзкӧ, ті сӧмын ӧдйӧджык пасьтасьӧй, миянӧс виччысьӧны нин.
Ми кутім зіля пасьтасьны.
Ме видзӧдлі ӧшиньӧд да садйысь аддзи пионерскӧй галстукъяса челядьӧс. На пӧвстын ӧти вӧлі ыджыдджык: тыдалӧ, вожатӧйныс.
Сідзкӧ, со кысянь воис комнатаӧ кипариснӧй колльыс!..
Елизавета Захаровна петіс аслас комнатаысь.
— Энлӧй... — шуис сійӧ.
А завтракайтны?
— Некор, мама, — вочавидзис Таня.
— Бӧрыннас, море дорысь локтӧм бӧрын.
— Сідзкӧ кӧть компот юыштӧй.
Ми зэв ӧдйӧ мыссьыштім эгӧ садйын, а коридорын, юим быдӧн ӧти кружкаӧн грушаысь пуӧм кӧдзыд компот да лӧсьӧдчим мунны море дорӧ.
Таня босьтіс сьӧрсьыс кокньыдик купайтчан костюм, гӧрд резинӧвӧй шапочка, и ми петім ывлаӧ.
Таня тӧдмӧдіс миянӧс аслас ёртъяскӧд да вожатӧй Гришакӧд.
Челядь пӧвстысь ме пыр жӧ запомниті зумыд тушаа сьӧд синъяса Спартакӧс, чошкӧдӧм пельяса Вадимӧс да вильыш, мича, зарни кодь юрсиа Юляӧс.
Кор ми мунім аллея кузя, ме аддзи, мый аллея тырыс ӧшалӧны воысь виноградлӧн пемыдгӧрд розъяс и мый тӧрыт прӧстынясӧ ме ӧшӧдлі пу вылӧ, кӧні вӧліны сьӧд инжирлӧн зэв уна воӧм плодъяс.
Ми петім улича вылӧ да лэччим морелань.
Гӧраяс вӧліны сӧстӧмӧсь, пожъяссьӧмаӧсь войся ыркыднас.
Лысва бӧрын косьмыны удиттӧм джуджыд скалаяс вылын, туй чукляланінъясын, гӧравывса стрӧйбаяслӧн вевтъяс вылын дзирдалісны мыччысьысь шонділӧн югӧръясыс.
abu
Шондіӧн садьмӧдӧм мореыс берег дорын да ляпкыдінъясын дзирдаліс югыд турунвиж рӧмӧн.
Лолавсис кокньыда, морӧстырӧн.
Берегын куйлісны важ валунъяс.
На вылын лукйысисны лэбачьяс: корсисны морскӧй улиткаясӧс.
Валунъяссянь неылӧ вӧлі потшӧма суналӧм вылӧ вышкаа бассейн.
Водз кад вылӧ видзӧдтӧг, пляж вылын вӧліны зэв уна йӧз, а море вывті журъялісны яхтаяс да моторнӧй пыжъяс.
Ӧти пыж бӧрся вӧтлысисны стаяӧн каляяс, нелямын кымын лэбач.
Найӧ гораа горзісны, пуксьывлісны ва вылӧ, мыйкӧ тэрыба ньылалісны да бара заводитлісны вӧтлысьны.
— Мый тайӧ каляясыскӧд лоӧма?
— юаліс Лена.
— Чери кыйысьяс шыблалӧны налы посньыдик черияс, — висьталіс Гриша.
— Вот найӧ и горзӧны, ещӧ корӧны.
И тадзи оз кольччыны дзик бухтаӧдз.
А бухтаын чери кыйысьясӧс встретитасны портса каньяс да сідзжӧ кутасны клянчитны кефаль либӧ султанка.
— Энлы, тэ тайӧс збыльтор висьталан, Гриша?
— Честнӧй кыв.
Челядь нуӧдісны миянӧс бассейн дорӧ.
— Ми тані тренируйтчам, — шуисны найӧ.
— А коді тіянӧс тренируйтӧ?
— юалі ме.
— Гриша.
— Вот кыдз... Ме кӧсйи шуны, мый Гришалы тренируйтны вермас отсавны Лена:
дзик на неважӧн сійӧ помаліс вартчӧм кузя школа, и ӧні кужӧ вартчыны унапӧлӧс ногӧн — и кияссӧ водзлань шыблалӧмӧн, и шыблавтӧг, мышку вылас, вартчӧ бокногӧн, —
но сэсся ме думышті, мый тайӧ оз ло лӧсьыд.
Мед челядь да Гриша асьныс кыскасны Ленаӧс, колӧ кӧ налы.
Пӧвйысь вӧчӧм пос кузя прӧйдитім бассейн дорӧ.
Фанераысь вӧчӧм кабинаясын вежим паськӧмнымӧс.
Таня пасьталіс купальниксӧ да шапкааліс резинӧвӧй шапочкасӧ.
Шапочкаыс сылӧн вӧлі гӧгрӧс виж дӧмаса, джуджыд, быттьӧ колпак, сы вӧсна мый сы улӧ вӧлі сюялӧма кӧсаяссӧ.
Бассейн пос вылын вӧліны уна морякъяс.
Налӧн крут да джуджыд бортъяса шлюпкаясныс сулалісны неылын, «рейдын».
Морякъяс сідзжӧ тренируйтчисны асланыс праздник кежлӧ — вына мускулъяса, гожъялӧм чужӧма том йӧз.
Морякъяс следитісны купайтчысь йӧз бӧрся, шмонитісны «санаторийсаяс» вылын.
Ме решиті не пырны ваӧ, сы вӧсна мый вартчи омӧля, кӧть эськӧ Лена эз ӧтчыдысь велӧдлы менӧ вартчыны, торъя нин ки шыблалӧмӧн (сійӧ медся ёна радейтіс тадзи вартчыны), шуліс, мый кокъясӧн колӧ «мыджасьны» ваӧ, кыдзи чери аслас бӧжӧн, а киясӧн колӧ «курасьны водзлань».
Кывъясыс веськыда учебникысь!
Но кӧть кымынысь ме эг видлы, кокъяс менам эз уджавны, кыдзи черияслӧн бӧжыс, киясӧн курасьны эг жӧ вермыв — ёна резі васӧ, тырлі лов шыӧй, и водзӧ мунны ньӧти эг жӧ вермыв.
Гашкӧ, талы помканас вӧлі менам дышлунӧй да терпение тырмытӧмлунӧй.
Лена матыстчис бассейн дорӧ — еджыд шерстянӧй купальника, юрсисӧ кӧрталӧма еджыд чышъянӧн (Лена шапкасӧ эз новлы), да ичӧтик каблукъяса еджыд резинӧвӧй туфлиа.
Матросъяс, туйсӧ сылы сетіг, топӧдчыштісны ӧта-мӧд дораныс.
Найӧ интересуйтчӧмпырысь видзӧдлісны Лена вылӧ.
Но сы вӧсна ме вӧлі спокойнӧй.
Лена неуна лажыньтчыштіс, нюжӧдіс кияссӧ бӧрлань, йӧткыштчис, шумтӧг пырис ваӧ да сэсся рӧвнӧя, тэрмасьтӧг кутіс вартчыны мореӧ.
Пыр ылӧджык и ылӧджык ылыстчисны сылӧн еджыд туфлиясыс муртса-муртса ва веркӧссӧ быгзьӧдіг.
Матросъяс ошкӧмпырысь индісны Леналӧн бура да мичаа вартчӧм вылӧ.
Гриша велӧдіс челядьӧс чеччавны ваӧ.
Медся бура артмис Спартаклӧн.
Эз омӧля артмы и стройнӧй да пельк Юлялӧн.
Танялӧн вӧлі артмӧ лёкджыка.
Меным кажитчис, мый Таня скӧралӧ ас вылас, сы вӧсна мый сылӧн оз артмы, да мый сійӧ да Юля костын мунӧ кутшӧмкӧ пытшкӧсса ордйысьӧм.
Друг мол сайсянь мыччысисны кык парусник — ӧтиыс ыджыд, лӧз, мӧдыс — ичӧтджык, еджыд.
Тайӧ вӧлі дзик виччысьтӧмторйӧн.
Кытысь воисны фрегатъясыс?
— Ушаковецъяс воисны, — шуисны морякъяс да чеччисны.
Ме эг гӧгӧрво, мыйла «ушаковецъяс».
Миян Рӧдиналӧн историяысь ме, дерт, тӧді, мый ХVIII нэмын вӧлі знаменитӧй русскӧй флотоводец адмирал Ушаков,
но мыйла тані сійӧ да тайӧ фрегатъясыс?
Миляджын ылнаын, васӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ нырнас резіг, муніс «морскӧй охотник».
Сылӧн капитанскӧй мостик вывсянь парусникъяслы мыйкӧ сигналитісны флажокъясӧн.
— Идравны грот-бом-брамсель, — лыддис ӧти матрос.
Регыд морякъяс сёрниысь ме гӧгӧрвои, мый Ялтаын снимайтӧны «Адмирал Ушаков» кинокартина.
Фрегатъясыс шусисны: ыджыдыс, лӧзыс — «Дунай», а ичӧтджыкыс, еджыдыс — «Товарищ».
Купайтчанінысь воис Лена.
Морякъяс окотапырысь чургӧдісны сылы кияснысӧ, медым отсавны кайны бассейн пос вылӧ.
Лена пуксис мекӧд орччӧн.
Ми кутім сёрнитны морякъяскӧд да тӧдмалім, мый найӧ сідзжӧ снимайтчӧны «Адмирал Ушаковын».
Воис ещӧ буксир, коді кыскис фрегат моз жӧ вӧчӧм баржа.
Люкъяссьыс чурвидзисны сьӧд пушкаяс.
Флагшток вылын дӧлаліс французскӧй флаг.
Пансис сёрни Адмирал Ушаков йылысь.
Миян дінӧ пуксисны и пионеръяс Гришакӧд: найӧ локтісны тренируйтчанінысь шойччыны.
Челядьлы лои окота тӧдны, мыйла баржа вылӧ лэптӧма французскӧй флаг.
Адмирал Ушаков тышкасьліс французъяскӧд?
А тышкасьліс кӧ, то кӧні?
Морякъяс висьталісны челядьлы, мый Ушаков тышкасьліс французъяскӧд Средиземнӧй мореын да мездіс найӧ власть улысь Корфу крепость.
А Синоп дорын Ушаков жугӧдіс турецкӧй эскадра, коді кӧсйис босьтны Крым.
Французскӧй «фрегатӧс» мынтісны буксирысь, и «Дунай» да сы костын заводитчис кось.
«Дунай» вылын лэптісны русскӧй флаг — лӧз креста еджыд флаг.
Кылӧ вӧлі, кыдзи тутӧстісны сигнальнӧй рожокъяс: «Лӧсьӧдчыны баталия кежлӧ!»
 Воссисны люкъяслӧн вевтъясыс, петісны коскӧдзныс пасьтӧм матросъяс да зэв ыджыд шомполъясӧн весалісны пушка стволъяс.
«Дунай» бергӧдчис тӧв отсӧгӧн, метитчис.
Кыліс команда: «Фитиль ӧзтыны!»
 — и йиркнитісны пушкаяс.
Воздух дрӧгнитіс.
Гӧраясын кутіс йиркакывны, быттьӧ кодкӧ шыбитіс тыртӧм кӧрт бӧчка, и сійӧ, утёсъяс вывті чеччаліг да грымӧдіг, мӧдіс лэччыны увлань.
Море весьтӧ ӧшйисны ловтӧ пӧдтысь сук порок тшын сюръяяс.
Нырӧ чашкис сера дук.
«Дунайлӧн» жугаліс мачтаыс, бумага моз ӧзйис да пыр жӧ сотчис парусыс.
«Французъяслӧн» лои пӧжар: сэні, тыдалӧ, ӧзтісны нарошнӧ дасьтӧм пакля.
Тшыныс лои ещӧ сукджык.
Ва веркӧсыс тупкысис саӧн, пушкаяс мавтан мазь чутъясӧн.
«Морскӧй охотник» пыр на снимайтіс киноаппаратӧн.
Матросъяс да ми челядькӧд вӧлім зэв радӧсь — кор ещӧ удайтчас аддзывны татшӧмторсӧ!
А кось век ёнмис.
Йиркакылісны-лыйсисны бомбаясӧн да фугасъясӧн чугуннӧй пушкаяс.
Тайӧ сідз кажитчис, мый бомбаясӧн да фугасъясӧн, сы вӧсна мый настӧящӧй бомбаясыс да фугасъясыс, дерт, эз вӧвны.
Корабльяс вылысь лэбисны чагъяс, гезпомъяс.
Ӧшйисны, сьӧдӧдісны тшын пиас парусъяс.
«Дунайлӧн» чеги мачтаыс, но зато «французъяслӧн» биӧн кытшалӧм корабльныс кутіс пӧрны бок вылас.
Миянӧдз кыліс русскӧй «ура!»
 Ми сідзжӧ чеччыштім да горӧдім:
— Ура!
— Слава смел адмираллы!
Кор тыш помасис да видзӧдны вӧлі нинӧм нин, ставӧн чеччалісны бассейнӧ,
кутісны ворсны мачӧн.
Ворсӧмысь ӧткажитчис сӧмын Таня.
Сійӧ кольччис пукавны берегӧ, сывйыштіс пидзӧсъяссӧ да мыджсис на вылӧ щӧканас.
Мачыс вӧлі мича, зэв ыджыд.
Чеччышті ваӧ и ме.
Нинӧм, мый вартча омӧля!
Ӧні тайӧс оз казявны.
Медся гораа сералісны да гажӧдчисны Юля да Спартак.
И сэки ме гӧгӧрвои Таня шогсьӧмлысь помкасӧ:
Юля да Спартак век ӧтлаынӧсь, и кор найӧ ӧтлаынӧсь, налы гажа,
а Таняӧс таысь, мӧдарӧ, — шог босьтӧ.
Юляысь да Спартакысь эз кольччы и менам Лена.
Сылы море сідзжӧ зэв ёна воис сьӧлӧм вылас — сійӧ патурликасис, вӧчліс ваын стойка, кавшасьліс меным пельпом вылӧ да, гораа сералӧмӧн да васӧ резігтыр, уськӧдчывліс ваӧ, нарошнӧ кокнас ёнджыка йӧткыштчӧмӧн, медым ме эг жӧ вермы сулавны да путкыльтчи.
Ӧти матрос суніс дзик Юля дорын да, немвиччысьтӧг петӧм бӧрын, кыпӧдіс юр вылас кык гартчӧм юрси прать — артмис чӧрт.
Юля серӧктіс.
Серӧктім и ми ставӧн.
Сӧмын Таня эз серав да век видзӧдіс мореӧ, кӧні ньӧжйӧник разаліс неважӧнся тышлӧн тшыныс.
— Жорка!
— горӧдіс ёртыслы Спартак.
— Вай ме видла!
Спартак суніс, дыр бультікасис ва пытшкын, гартіс юрсисӧ, медбӧрын, ставнас гӧрдӧдӧма, лолыс тырӧма, быйкнитіс-петіс ваысь, но сюръяс эз артмыны.
Видліс и Жорка, но сылӧн сідзжӧ эз артмы.
А моряк век суналіс да петаліс чӧртӧн.
И кыдзи сійӧ вермис тайӧс вӧчнысӧ?
Регыд матросъяс пуксялісны асланыс джуджыд шлюпкаясӧ да мӧдӧдчисны бухтаӧ.
Ми Гришакӧд да челядькӧд ӧвтыштім налы кияснаным да мунім берегӧ, валунъяс вылӧ, шонтысьыштны.
А синтӧ ёрысь пӧсь шонді кайис пыр вылӧ и вылӧ.
Читкыртан синтӧ, видзӧдлан ва вылӧ — и быттьӧ пӧсь шондісянь киссьӧны сы вылӧ би гӧрд ва войтъяс: тайӧ тадзи отражайтчӧ посньыдик гыяс вылын югӧрыс.
Гӧраясысь да скалаясысь жарысла кутіс кайны виж тшын, тіралісны тшын пытшкас кипарисъяс да черепицаа керка вевтъяс.
Ньӧти повтӧг мыччисны шонділань ассьыныс пушистӧй цветъяссӧ японскӧй мимозаяс да гӧлубӧй китайскӧй будделяяс.
Найӧ цветитісны Ялтаын быдлаын.
Йӧзыс мореын тыр.
Купайтчӧны автомашина камераяс вылын, кодъясӧс бӧрыннас гӧгыльтӧны гортаныс веськыда тротуар вывті, пӧльтӧм тешкодь черияс да крокодилъяс вылын.
Кодлӧнкӧ чангыль ныра понпиыс косьмӧм кывсӧ нюжӧдӧмӧн дыр котраліс ва дорті, некыдзи эз вермы сы дорӧ матыстчыны.
То сійӧ вӧтлысис гы бӧрся, то гыыс сы бӧрся, и сійӧ пышйывліс ылӧджык берегӧ.
Тадзи вӧлі некымын пӧрйӧ.
Но сэсся понпи сюсьмис да апыштіс моресьыс васӧ.
Сійӧ несйис, сьӧлыштіс, сэсся скӧрмис да кутіс увтны моресӧ.
Ми гожйӧдчим ныръяс выланым бумага торъяс клеитӧмӧн да синъяс выланым кокньыдик да плавкӧс изъяс пуктӧмӧн: тайӧ сы вӧсна, медым эз сот шондіыс.
Кор ёнакодь пӧсялім, то суныштлім медбӧръяысь ваӧ, пасьтасим да мунім палаткаӧ юны йи вылысь «багатыр-ва» — нарзан.
Нарзан йылысь кӧ эськӧ тӧдмаліс косьмӧм кывъя понпи, сійӧ эськӧ, дерт, радпырысь ӧтувтчис миянкӧд.
Гортӧ локтім томмыштӧмаӧсь, ёнмӧмаӧсь да тшыгӧсь.
Челядькӧд да Гришакӧд сёрнитчим аски паныдасьӧм йылысь.
Гриша да челядь корисны Ленаӧс отсавны налы тренируйтчыны.
А тренируйтчыны колӧ вӧлі зэв ёна: артековецъяс — ён соперникъяс.
Гортӧ мунігӧн Лена ньӧбис камышысь кыӧм ичӧтик кӧрзина — кокньыдикӧс, ёнӧс.
Сэтчӧ пуктім кичышкӧд да купайтчан костюмъяс.
Таня муніс миянкӧд весел нин — шоглунсӧ быттьӧ киӧн босьтісны.
Дворын миянӧс встретитіс Динка.
Сійӧ радысла никсіс да тувччаліс миян кокъяс вылӧ.
Марта век на поліс да эз лысьт матыстчыны.
Динка мырддис Леналысь кӧрзинасӧ, чорыда курччис воропӧдыс да котӧртіс керкаӧ.
И бӧрыннас гортас, кор Лена кӧсйис босьтны Динкалысь кӧрзинасӧ, перйыны сэтысь кӧлуйсӧ да ӧшлыны косьтыны, Динка сетны эз кӧсйы.
Топӧдіс черлыяссӧ да, нускигтыр да дженьыдик, керыштӧм бӧжнас ӧвтчигтыр, сулаліс места вылас.
— Сылы колӧ мыйкӧ сетны, — шуис Таня.
— Мӧдногӧн оз лэдз.
Лена сетіс Динкалы юмов «московскӧй нянь», кодӧс ми вайим сьӧрсьыным.
Динка, черлыяссӧ личӧдлытӧг, исалыштіс няньсӧ, и сӧмын сэки сетіс кӧрзинасӧ.
Абу пон, а яндысьтӧм корысь!..
Гӧститӧдім няньӧн и Мартаӧс.
Сійӧ матыстчис Лена дорӧ бокногӧн, синъяссӧ увлань лэдзӧмӧн, и вежливӧя да ӧкуратнӧя босьтіс няньсӧ сы киысь.
Тӧдмасьӧм могысь первой воськов вӧлі вӧчӧма.
3
Тадзи и кутіс мунны Ялтаын миян олӧмным.
Асывъясын Гриша да челядь пыравлісны миянӧ, и ми мӧдӧдчывлім море дорӧ.
Лена лои настӧящӧй, стрӧг тренерӧн.
Сійӧ эз вӧв Гриша кодь больгысь да небыд сьӧлӧма.
Веськыда кӧ шуны, абу характер, а сверхпрочнӧй сталь.
Тренировка заводитчывліс быд лун ӧти и сійӧ жӧ упражнениесянь: пыдісяньджык лолыштны, вӧйтчыны ваӧ восьса синъясӧн да лолыштны воздухсӧ сідз, медым ва веркӧс вылӧ кайисны гырысь вабольяс.
И вот ми ставӧн, миян лыдын и вӧвлӧм тренер Гриша, пукалім ваын да лэдзалім вабольяс.
Кор ми заводитлім неокотапырысь вӧчны тайӧ упражнениесӧ, Лена миянӧс кӧритліс — вӧлӧмкӧ, став медбур вартчысьясыс быд лун да зэв унаысь вӧчӧны тайӧ упражнениесӧ:
сійӧ развивайтӧ тыяс, лолалӧмтӧ;
а коді оз куж лолавны, сійӧ оз куж и вартчыны.
Со ӧд кыдзи ставыс артмӧ!
Сы вӧсна ми бара пыралім ваӧ да бара лэдзалім вабольяс.
Вӧчлім ми и татшӧмтор: таб моз петалім ваысь либӧ водлім мышку вылӧ да куйлім ва вылын.
И ставыс тайӧ вӧчсис ӧти кадӧ да стрӧг армейскӧй команда серти:
«Пырны ваӧ!»,
«Петны!»,
«Пуксьыны!»,
«Сувтны!».
Йӧзыс пляж вылын шойччисны, гажӧдчисны, пыралісны мореӧ да бӧр петлісны, кор налы вӧлі окота, а ми — кыдзи военнӧй поселение: сэтчӧ-татчӧ, бергӧдчыны-котӧрӧн!..
Тайӧ командаясыслы должен вӧлі подчинитчыны и ме, кӧть ньӧти эг лӧсьӧдчы участвуйтны артековецъяскӧд ордйысьӧмын.
Но Лена шуис, мый сылы дышӧдіс ноксьыны воысь воӧ мекӧд, кыдзи ичӧтиккӧд, и кад нин вартчӧм кузя «сувтӧдны менӧ кок йылӧ».
Лена лӧсьӧдіс секретарлысь должность да индіс та вылӧ Вадимӧс.
Сылы колӧ вӧлі новлӧдлыны «Тренировкаяслӧн дневник» нима тетрадь, кытчӧ Лена гижавліс, коді кутшӧм дистанцияяс вылӧ вартчӧ, кыдзи чувствуйтӧ асьсӧ, кутшӧм весыс, кыдзи уджалӧ пульсыс вартчытӧдзыс да вартчӧм бӧрас (менам пульс сідзжӧ «вартчытӧдз» и «вартчӧм бӧрын»).
Но, став стрӧглунъяс вылӧ видзӧдтӧг, челядь век ёнджыка сибавлісны Лена дорӧ, сылӧн некутшӧм пӧщадатӧм режим дорӧ.
Рытъяснас ми частӧ пукавлім берег дорын платанъяс улын, шойччывлім занятиеяс либӧ прогулкаяс бӧрын, кодъясӧс вӧчлім подӧн море берег дорті.
Пукавлім ставӧн ӧтлаын, кыдзи равнӧйяс, и тренер и тренируйтчысьяс.
Платанъяс улын сёрнитлім Москва йылысь, тэрыб лифтъяса да эскалаторъяса высотнӧй зданиеяс йылысь, выль преснӧй море йылысь, коді регыд лоӧ Симферополь дорын.
Миянлы зэв ёна сьӧлӧм вылӧ воліс встречайтны теплоходъяс.
Мореыс пемыд да тыртӧм, а небесаыс тырӧма кодзувъясӧн — кажитчӧ, быттьӧ сэтчӧ лым усьӧма.
Друг ылын горизонт дорын кутӧ вӧрны кутшӧмкӧ созвездие да надзӧникӧн заводитӧ матыстчыны Ялталань.
Сійӧ ньӧжйӧникӧн торйӧдчӧ горизонтсьыс да пыр пыдӧджык пырӧ море пемыдас.
— Теплоход!
— шуӧ Вадим.
— Да, теплоход, — сӧгласитчӧны сыкӧд ставӧн да кутӧны чӧв олігтыр виччысьны теплоходлысь матыстчӧмсӧ.
Созвездие надзӧник кузьмӧсмӧ да лоӧ корабль кодьӧн.
— «Пётр Великий», — шуӧ Жорка.
— Абу, — паныд шыасьӧ Юля.
— «Пётр Великийлӧн» трубаясыс вӧсньыдӧсь да джуджыдӧсь, а талӧн — паськыдӧсь да ляпкыдӧсь.
— Сідзкӧ, «Украина», — шуӧ Жорка.
— И абу «Украина», — суитчӧ Спартак, — а электроход «Россия».
Биясӧн кытшалӧм корабль надзӧникӧн матыстчӧ портлань.
Приветственнӧя мигайтӧ маяк.
Гӧгӧр сэтшӧм лӧнь — и море вылын и гӧраясын, — мый корабльсянь кылӧ музыкалӧн ньӧжйӧник ворсӧм шыыс.
Корабль нырын ӧзйӧ ён прожектор, коді югдӧдӧ оз сӧмын портсӧ, но и вылын гӧра вылысь карса уличаяссӧ.
Корабль веськӧдчӧ моллань —
Тихӧй ход!
Стоп машина!
Зильнитӧ якӧрлӧн чептыс, и электроход сувтӧ. Сійӧ сявкйӧ мореӧ уна сё би.
И ми вӧлисти тӧдмалім нимсӧ: «Победа».
«Адмирал Ушаков» кинокартина снимайтӧм муніс водзӧ.
Набережнӧй вылӧ пуысь да полотноысь стрӧитісны еджыд керкаяс. Налысь вевтъяссӧ вӧлі лепитӧма сёйысь, пос тшупӧдъяссӧ вӧчӧма джуджыда.
Рытъяснас ӧзйывліс вольтӧвӧй лампа «ДИГ».
Ӧзйывлісны и пемыдджыкъяс — марлевӧй сеткаа юпитеръяс да быдсикас подсвет-лампаяс — «бебикъяс».
Став тайӧ кӧзяйствонас веськӧдлісны осветительяс.
Лампаяслӧн нимъяс йылысь да йӧз йылысь, кодъяс веськӧдлісны наӧн, ме тӧдмалі ёна сёрӧн нин, и тӧдмалі Танясянь.
Кыдзи да кутшӧм ногӧн тайӧ артмис, ме висьтала бӧрынджык.
Кинофильм снимайтӧм вӧсна карыс лои дзик мойдынкодь.
Уличаяс кузя маршируйтісны кирасиръясӧ да гренадёръясӧ пасьтасьӧм матросъяс. Найӧ вӧліны зарни кисточкаа треугольнӧй шапкааӧсь да морӧс вомӧныс кресталӧм еджыд йӧра ку тасмааӧсь.
Офицеръяслӧн зёлякылісны шпагаяс да кортикъяс, шляпаяс выланыс дӧлалісны плюмажъяс дзирдалісны гӧрд да эзысь шнуръяса эполетъяс.
Сосъясас вӧлі кӧрталӧма победительяслысь шӧвк бантъяс.
Съёмка вылӧ да съёмка вылысь муналісны турокъясӧ, креолъясӧ, итальянецъясӧ пасьтасьӧм мужчинаяс да нывбабаяс:
мича шляпааӧсь, сьӧд мантильяаӧсь, ной плащаӧсь, фальшивӧй жемчугъяса тюрбанаӧсь;
вӧччӧмаӧсь исергаясӧн, сикӧтшъясӧн, браслетъясӧн.
Паныдасьлісны весиг кокосовӧй кӧвйӧн вӧнясьӧм, шырӧм юра да дука сандалӧвӧй пуысь чёткаа манакъяс.
Грымгисны бубенъяс да банджояс.
Берег дорӧ пальмаяс да японскӧй мимозаяс костӧ ӧшлісны пӧнаръяс, кӧні сотчисны сисьяс.
Рейдын сулаліс куим мачтаа, зэвтӧм парусъяса, клотикъяса да сигнальнӧй фалъяса баркентина.
Баркентина дорас сулаліс зарни резьбаӧн мичмӧдӧм форштевеня клипер.
«Динь-динь, динь-динь!»
 — звӧнитіс вӧсньыдик гӧлӧсӧн сылӧн ют вылас кӧлӧкӧл.
«Донг-донг, донг-донг!»
 — кыз гӧлӧсӧн вочавидзліс сылы бак вывсянь кызь фунта кӧлӧкӧл.
Клипер да баркентина вылын шонді водзын дзирдалісны лыаӧн да кӧнтусь выйӧн мавтӧм палубаясыс.
Ми гуляйтім челядькӧд мойдкывсакодь карті, и миянлы тӧдвылӧ усьліны важ книгаясысь приключениеяс, кӧні висьтавсьыліс лэбалысь голландецъяс йылысь, «водзӧ видзӧдысьяс йылысь», тайфунъяс йылысь, смел невольникъяс йылысь, кодъяс жуглывлісны галераяс вылысь чепъяссӧ, адмирал Крузенштерн да капитан Головнинлӧн кругосветнӧй путешествиеяс йылысь.
4
Москваысь миян друг Гошкасянь волывлісны стрӧг директиваяс.
Ӧти-кӧ, ми Ленакӧд долженӧсь вӧлі чукӧртавны став цветъяслысь да коръяслысь образецъяссӧ да ыставны Гошкалы гербарий вылӧ.
Мӧд-кӧ, кутавны бобувъясӧс да гагъясӧс коллекция вылӧ.
Вообщӧ, ӧти индӧд бӧрся воліс мӧд: корсьны лидия да гребешок моллюскъяс; тӧдмавны, кутшӧмджык ортсысяньыс видзӧднысӧ сир сарган да мый сійӧ сёйӧ; тӧдмавны стӧчджыка, эмӧсь-ӧ Чёрнӧй мореын «морскӧй жёлудь» нима хищник-ракпаньяс.
Сэсся вӧлі мӧдӧдӧма еджыд бобув «кавалерлысь» рисунок.
Меным да Леналы колӧ вӧлі кутны татшӧм сяма бобувсӧ да вайны Москваӧ, мый могысь, гижліс Гошка, бобувъяссӧ колӧ сутшкыны бумага вылӧ да косьтыны.
Ми норасим Танялы, мый некысь огӧ вермӧй аддзыны моллюск «лидияӧс» да бобув «кавалерӧс».
Таня миянлы сӧветуйтіс пыравны «Крымса пӧдаркияс» магазинӧ.
И кутшӧм жӧ лои миянлы нимкодь, кор ми «Крымса пӧдаркиясысь» аддзим «кавалерӧс» да весиг гӧтӧвӧйӧс — косьтӧмаӧс.
Тайӧ жӧ магазинысь, «кавалер» кындзи, миянлы удайтчис ньӧбны ещӧ ичӧтик крабӧс.
Сійӧс сідзжӧ вӧлі косьтӧма.
А вот моллюск лидия эз вӧв.
Но ми Ленакӧд думайтыштім да решитім, мый краб тырвыйӧ вежас сійӧс.
Гошка зэв ёна радейтіс чукӧртавны быдсямапӧлӧс коллекцияяс.
Аслас ёртъясыс пӧвстын, кодъяс велӧдчисны сыкӧд ӧти классын, сійӧ лыддьыссьыліс зоология да ботаника предметъяс бура тӧдысь мортӧн.
Ме, например, Гошкасянь жӧ тӧдмалі, мый скорпионъяс оз юны ва, мый обыкновеннӧй лёльӧяслӧн эм кыв да весиг сьӧлӧм, либӧ мый чушканзіяс бырӧдӧны гутъясӧс.
Семьяын батьыс да мамыс поддерживайтісны Гошкаӧс, а вот бабыс вӧлі прӧтив.
Сійӧ ёна поліс сыысь, мый Гошка аслас образецъясӧн, экземпляръясӧн, видъясӧн да подвидъясӧн тыртас дзик ӧти комнатасӧ, кӧні оліс став семьяыс.
И кор бабыс да внукыс коллялісны гожӧмсӧ Москва дорын, гортас локтігӧн бабыс кӧритіс Гошкаӧс:
— Миян комнатаным кызь квадратнӧй метра, а тэ бара нин быдсямапӧлӧс тварьяссӧ нуан!..
Но Гошка вӧчис пыр ассьыс.
Ми Ленакӧд вӧлім Никитскӧй ботаническӧй садйын, Ялтасянь неылын, кӧні чукӧртім Гошкалы быдсямапӧлӧс быдмӧгъяслысь да коръяслысь образецъяссӧ: пампасскӧй турун, акант, пробкӧвӧй дуб, индийскӧй сирень, ыджыд секвойя, калифорнийскӧй магнолия...
Образецъяснас ми локтім веськыда почта вылӧ, медым пуктыны найӧс конвертъясӧ да мӧдӧдны Гошкалы.
Но вот ӧти образецкӧд — калифорнийскӧй магнолия коркӧд — делӧыс некыдз эз артмы.
Корйыс вӧлі вывті ыджыд да эз тӧр конвертас.
Ме думыштчи: мый вӧчны?
Суитчис Лена.
Сійӧ босьтіс менсьым корсӧ да шыӧдчис ӧшиньӧд нывка-администратор дорӧ:
— Позьӧ мӧдӧдны со тайӧ корсӧ?
— Кыдзи — кор?
— Но, зэв прӧстӧ — открыткасӧ моз.
Видзӧдлӧй, ӧд сійӧ картонысь чорыдджык на.
— И Лена мыччис нывкалы корсӧ.
— Ті гӧгӧрвоанныд, — водзӧ убеждайтіс нывкаӧс Лена, — тайӧ колӧ Москваса ӧти детинкалы гербарий вылӧ.
Зэв ёна колӧ?
Ми гижам кор вылас адрес, клеитам марка, и открытка гӧтов.
— Марка, адрес, — повторитіс нывка, ачыс кыдзкӧ гӧгӧрвотӧг видзӧдіс кор вылас.
— Ме пырала начальник дорӧ да тӧдмала — позьӧ тайӧс али оз.
— Тӧдмалӧй, пӧжалуйста.
Нывка муніс.
— Но мый тэ вӧчин!
— шуи ме Леналы.
— Начальникыс серавны кутас.
Думыштас, мый тэнсьыд юртӧ шондіӧн пӧжӧма.
— Нинӧм сійӧ оз думышт.
Ме весиг книгаысь та йылысь лыддьывлі, ичӧтдырйи на.
— Тэ, гашкӧ, и жукъясӧс тадзи жӧ мӧдӧдан: мышканыс марка клеитӧмӧн.
И сӧмын на ме кӧсйи дзебсьыны колонна сайӧ — быттьӧ калифорнийскӧй кор кутысь нывбабаӧс ньӧти ог тӧд, — нывка локтіс да шуис, мый начальник разрешитіс мӧдӧдны.
Лена видзӧдліс ме вылӧ, кыдзи полысь тӧрӧкан вылӧ, сэсся лёкысь шуис:
— Гиж адрессӧ да клеит маркасӧ.
Ме босьті корсӧ, гырысь букваясӧн гижи сы вылӧ адрес да клеиті пельӧсас марка.
Мӧдар бокас ме юӧрті Гошкалы, мый тайӧ корйыс вечнозелёнӧй магнолия пу вылысь да мый сылысь кӧйдыссӧ первойысь вӧлі вайӧма Крымӧ 1817 воын Калифорнияысь.
Татшӧм сведениеяссӧ вӧлі пасйӧма Никитскӧй ботаническӧй садйын пу дорас таблицаӧ.
Став мукӧд письмӧяскӧд тшӧтш ми лэдзим корсӧ почта ящикӧ, и сійӧ сідзи и муніс Москваӧ.
5
Таня вӧлі тешкодь нывка: сійӧ тӧдіс зэв уна нӧдкывъяс, головоломкаяс, шуточнӧй задачаяс, ребусъяс.
Кор ми Ленакӧд водлім вой кежлӧ асланым крӧватьясӧ, Таня водліс аслас диван вылӧ, а Динка да Марта — асланыс вольӧсъяс вылӧ. Лампа кусӧдтӧдз ми кывзылім Таняӧс, коді сетавліс миянлы решитны нӧдкывъяс да головоломкаяс.
— Висьталӧй жӧ, — заводитліс векджык Таня, — кыдзи правильнӧ: перепоннӧй барабанка али пирепоннӧй барабанка?
Лена — дыр думайтны оз радейт, сы вӧсна сійӧ тэрмасьӧ вочавидзны первойӧн:
— Дерт, перепоннӧй.
Таня зэв спокойнӧя шуӧ:
— А, гашкӧ, барабаннӧй перепонка?
— И сэсся оз вермы кутны асьсӧ да сералӧ.
И ставыс тайӧ артмӧ тешкодя ещӧ сы вӧсна, мый Лена война дырйи уджаліс госпитальын процедурнӧй сестраӧн.
Ог вермы кутчысьны и ме да сідзжӧ серала.
Кылӧ, кыдзи Динкалӧн да Марталӧн ошейникъясас зёлякылӧны номерокъясыс, — тайӧ понъяс кыпӧдӧны юрнысӧ миян гажлунлысь помкасӧ тӧдмавны зілиг.
Лена мыйлакӧ меным грӧзитӧ чуньнас да сэсся сідзжӧ сералӧ.
— А вот кыдзи, тіян ногӧн, — водзӧ висьталӧ Таня: — кывтісны пароход вылын кык капитан — ӧтикыс сухопутнӧй, мӧдыс морскӧй....
Ме сюся следита Таня гӧлӧслӧн интонация бӧрся, кӧсъя босьтны тӧдвылӧ сійӧ местасӧ, кӧні сійӧ мыйкӧ оз сідз висьтав, кыдзи колӧ, тэрмасьыштас.
Но Таня сёрнитӧ спокойнӧя, быттьӧ торъяыс нӧдкывъяс нинӧм и абу:
— Сідзкӧ, ӧтикыс сухопутнӧй капитан, а мӧдыс — морскӧй....
А маякыс берегын то куслас, то бара кусӧ, кыдзи миян Ялтаын.
Капитанъяс пиысь кодыс первой аддзас маяксӧ?
Сэки воӧ нин менам ӧчередьӧй.
Ме ог вермы кутчысьны да шуа:
— Тӧдӧмысь, морскӧй капитаныс: сылӧн должен лоны бинокль.
Ширма сайын шынитӧв.
Сэсся кылӧ ньӧжйӧника сералӧм.
— Маякыс ӧд, — шуӧ медбӧрти Таня, — то куслас то бара кусӧ!
Сійӧ оз весиг ӧзйы!
И бара ми ставӧн сералам.
И кодзувъяс ӧшинь сайын дрӧжжитӧны серамысла.
И тӧлысь пӧльтіс банбокъяссӧ, нюмъялӧ.
И Динка да Марта сідзжӧ, тыдалӧ, сералӧны, пыркӧдӧны юрнысӧ, сы вӧсна мый налӧн дугдывтӧг зёлякылӧны сьыліас ӧшӧдӧм ошейникъясыс.
А нӧдкывъяслы, скороговоркаяслы, шуточнӧй задачаяслы абу помыс.
Мый вывлань кокӧн быдмӧ?
Вӧлӧмкӧ, йинёнь.
Кутшӧм тыӧ СССР-лӧн территория вылын усьӧ куимсё комын квайт ю, а петӧ ӧти?
Вӧлӧмкӧ, мый тайӧ Ангара да Байкал ты.
Шуалӧй ӧдйӧ: «Выль гыр да важ гыр».
А море вылын йиркакылӧны пушкаяс да ыпнитлӧны яръюгыд бияс.
— Адмирал Ушаков турокъясӧс гындӧ, — недыр чӧв олыштӧм бӧрын шуӧ Таня.
— Но мый, кутам узьны?
Кусӧда бисӧ?
И, кыдзи век, ширма сайсянь мыччысьӧ вӧсньыдик ки да бергӧдӧ лампа выключательлысь рычагсӧ.
6
Ӧтчыд ме пукалі гортын ӧтнамӧн понъяскӧд.
Таня муніс школаӧ пӧлучитны тетрадьяс да выль учебникъяс витӧд класса велӧдчысьяслы,
а Лена камышысь кыӧм сумканас муніс базар вылӧ дыняясла да виноградла.
Кор мунісны ыджыд кӧзяйка — Елизавета Захаровна — да ичӧт кӧзяйка — Таня, — Динка да Марта ылӧдлісны менсьым юмов коржикъяс да печенье коляс.
Сэсся налы тайӧ кажитчис этша, и найӧ кутісны корны халва, кодӧс неважӧн ньӧбис Таня.
Ме вӧчи сідз, быттьӧ ог тӧд, кӧні сійӧ видзсьӧ.
Но Динка лапанас чарскӧдыштіс тумбочка ӧдзӧсӧ: восьт — и некутшӧм сёрнияс: халва тані.
Халва сёйӧм бӧрын Динка да Марта сувтісны ӧта-мӧдыслы воча, ныр-на-ныр, шӧпкӧдчыштісны да бара мӧдӧдчисны мелань выльторла.
Ме решиті лэдзчысьны узьӧм улӧ — воді крӧвать дор вылӧ да куті кузя ышлолавны.
Понъяс дыр зурйӧдлісны менӧ нырнаныс, никсісны, нетшкисны гачӧд, но ме эг вӧрзьӧдчыв.
Медбӧрти найӧ эновтісны чуксасьны, пырисны крӧвать улӧ, мурзыштісны ме вылӧ да вугыртісны.
Ме ещӧ неуна куйлышті, сэсся видзчысьӧмпырысь чеччи да гусьӧник муні Танялӧн книга тыра джадж дорӧ.
Понъяс унмовсисны, тыдалӧ, чорыда.
Сэки менам полӧмӧй воши, и ме смела куті ветлӧдлыны джадж гӧгӧр, бӧрйыны аслым лыддьӧм вылӧ книга.
Беляев — «Важ крепость», «Роч мойдкывъяс», Короленко — «Синтӧм музыкант»....
Ставсӧ тайӧс ме лыддьылі.
Но со ме судзӧді ыджыд книга — «Первоклассник».
Ме зэв бура помниті татшӧм жӧ нима кинокартина.
Книга коркаысь ме тӧді Наташа Защипинаӧс, ичӧтик актрисаӧс, коді ворсіс первоклассница Марусялысь рольсӧ.
Ме листышті книгасӧ.
Сэтысь усины фотокарточка да восьтӧм письмӧ.
Фотокарточка вылын СССР-са народнӧй артистка Тамара Фёдоровна Макарова гӧгӧр пукалісны нывкаяс.
«Первоклассницаын» Тамара Фёдоровна снимайтчис учительница Анна Ивановна рольын.
Сылӧн кияс вылын пукаліс вӧсньыдик кӧсаяса ичӧтик нывка.
Ме тӧді Таняӧс.
Кодӧс нӧ сійӧ ворсіс кинокартинаын?
Книгаыс куйліс восьсӧн.
Ме видзӧдлі картинка вылас.
Класс шӧрын сулаліс сьӧд партука да форменнӧй платьеа шӧйӧвошӧм чужӧма нывка.
И бара ме тӧді Татьянаӧс.
Картинка улас вӧлі гижӧма:
«Кор помасис ыджыд перемена, ставӧн друг аддзисны, мый классын сулалӧ некодлы тӧдтӧм нывка.
Эз удитны первой класса велӧдчысьяс юавны нывкалысь, коді сійӧ сэтшӧмыс, кыдзи классӧ пырис Анна Ивановна.
Анна Ивановнаӧс аддзӧм бӧрын тӧдтӧм нывка гораа бӧрддзис.
— Мый тэкӧд?
— юалӧ Анна Ивановна.
— Ме воши!
— гораа бӧрдігтыр вочавидзӧ нывка.
— Кӧні менам классӧй — первой «Б»?
Кӧні менам нывкаяс?
Кӧні менам Любовь Викторовнаыс?
— Но, но, эн бӧрд!
— меліа шуӧ Анна Ивановна.
— Найӧ зэв матынӧсь, тані, стен саясӧсь.
Мунам, мунам, ме тэнӧ колльӧда».
Тані ме эг вермы кутчысьны да перйи конверт пытшсьыс письмӧсӧ.
Конвертыс вӧлі восьса, и сэтысь чурвидзис письмӧлӧн пельӧсыс.
Письмӧыс вӧлі Танялы Тамара Фёдоровнасянь.
«Менам дона Блошка!
— гижис Тамара Фёдоровна.
— Ме пӧлучиті тэнсьыд кыкнан письмӧтӧ, кодъяс менӧ ёна радуйтісны — и сыӧн, мый тэ помнитан менӧ, и сыӧн, мый тэ сэтшӧм бура нин гижан.
Сідзкӧ, эг весьшӧрӧ ме тіянӧс велӧд.
Ме эг вермы тэныд вочавидзны сӧмын сы вӧсна, мый некор вӧлі.
Помалам «Первоклассница» картина снимайтӧм.
Бара снимайтам вӧр.
Настӧящӧйӧс — лымъя, кӧдзыд да тӧла.
Снимайтчыны зэв кӧдзыд, и ставӧн прӧстудитчим.
Казьтывлам муса шоныд Ялтаӧс.
Мартын тэ аддзан асьтӧ киноысь.
Тэ быдӧнлы воан сьӧлӧм вылас.
И кор менсьым юалӧны, бур-ӧ тэ нывкаыс, ме висьтала — да.
Велӧдчӧ бура.
Тайӧ ӧд збыль тадзи?
Да?
Гиж меным, кутшӧмӧсь тэнад успехъясыд балетад?
Окала тэнӧ крепыда.
Став нывкаяслы висьтав привет.
Макарова».
Тамара Фёдоровна эз ӧшибитчы: Таня велӧдчис бура, и ме верма тайӧс висьтавны.
Кор ми воим, ме аддзылі сылысь табельсӧ, кӧні ставыс вӧлі пять да ӧти четвёрка русскӧй устнӧй кыв кузя.
Аддзылі ме и похвальнӧй грамотасӧ:
СЕТӦМА КРЫМСКӦЙ ОБЛАСТЬЫН ЯЛТА КАРСА 6-ӧд НОМЕРА ЖЕНСКӦЙ СРЕДНЬӦЙ ШКОЛАСА 4-ӧд КЛАССА ВЕЛӦДЧЫСЬ БЛАЖКО ТАТЬЯНАЛЫ
БУРА ВЕЛӦДЧӦМЫСЬ ДА ПРИМЕРНӦЙ ПОВЕДЕНИЕЫСЬ
май 31-ӧд лун 1952 во
Кор Таня воис тетрадьясӧн да учебникъясӧн, ме буретш вӧлі лыддя «Первоклассница» книга.
— А-а, ті со мый лыддянныд?
— шуис Таня.
— А-а, — шуи ме.
— Сідзкӧ, тэ не сӧмын Таня, но и Блошка?
— Да.
Менӧ тадзи шулывліс Тамара Фёдоровна.
Ме вӧлі медся ичӧтӧн.
И вот сэки ме и тӧдмалі ставсӧ кино снимайтӧм йылысь: и «ДИГ» йылысь, и «бебики» лампа-подсветъяс йылысь, и осветительяс йылысь, кодъясӧс артистъяс шуткаӧн шуӧны «ослепительясӧн», и сы йылысь, кыдзи Таня первойсӧ полыштіскодь, кор яръюгыд лампаяс югӧр улын сулаліс киноаппарат водзын — «камера водзын» да режиссёрлӧн отсасьысьыс командуйтліс: «Лӧсьӧдчыны снимайтігкежлӧ!
Не шумитны!
Мотор!»
 Тайӧ вӧлі висьталӧ, мый «камераын» заводитіс бергавны плёнка, а уліас, штатив вылын, дзик Таня дінӧ ӧшӧдсьывліс неыджыд микрофон,
и ставыс, мый кӧть Таня эз вӧч либӧ эз шу, кольліс операторъяслӧн да «звукӧвикъяслӧн» плёнка вылӧ.
Ичӧтик Таня шӧйӧвошлывлі, вунӧдлывліс рольыслысь кывъяссӧ.
Сэки кывліс режиссёрлы отсасьысьлӧн гӧлӧсыс:
«Стоп! Выльысь!»
Сэсся друг казявлісны, мый «кадрӧ» кыськӧ сюрӧма вуджӧр, и сэки нин кывліс операторлӧн гӧлӧсыс:
«Стоп! Виччысьлыны!»
Камерасӧ вештывлісны да босьтлісны выль кадр.
Тамара Фёдоровна зілис отсавны ичӧтик Блошкалы, коді шӧйӧвошӧмысла пыр сорлаліс учительницалысь, Любовь Викторовналысь, нимсӧ, да тшӧктіс нывкалы, медым сійӧ шуис нимсӧ да вичсӧ аслас мамыслысь: «Кӧні менам Елизавета Захаровнаыс?»
Тадзи Елизавета Захаровналӧн нимыс и веськаліс плёнка вылӧ.
Бӧрыннас ме тӧдмалі, мый Таня снимайтчӧма ещӧ ӧти кинокартинаын — «Чудеснӧй впечатлениеяслӧн лун» кинокартинаын.
Тайӧ фильмсӧ вӧлі сиӧма Артеклы.
7
Вартчӧм кузя тренировка муніс водзӧ.
Секретарь Вадим важмоз новлӧдліс дневник, и Лена ставсӧ сэтчӧ ӧкуратнӧя гижаліс.
Ме, аслам шог вылӧ, соді веснам килограммӧн-джынйӧн вылӧ, мый, Лена чайтӧм серти, меным ньӧти эз лӧсяв.
Ме пыр жӧ веськалі вольнӧй движениеяслӧн режим улӧ да нёльӧд номера процедура улӧ — «куйлыны ляпкыдінын, кытчӧ швачӧдӧны гыясыс».
Гыяс долженӧсь вӧлі бырӧдны менам мускулъяслысь госсялӧм туйяссӧ.
Ӧд эз жӧ прӧста Лена коркӧ вӧвлы процедура вӧчысь сестраӧн.
А сёрнитны кӧ «перепоннӧй барабанка» йылысь, то тайӧ пӧрйӧ ме нарошнӧ чӧв олі, медым Лена эз тшӧкты меным вӧчны содтӧд упражнениеяс.
Спартак да Юля мукӧддырйи колявлісны занятиеяссӧ.
На вылӧ ставӧн скӧралісны, и медся ёна скӧраліс Таня.
Татшӧм лунъясас сійӧ сёрнитіс этша, синъясыс вӧліны жугыльӧсь, синлысъяссӧ лэдзӧма увлань, либӧ друг ставнас ыпнитліс, быттьӧ би, сераліс да вартчыліс ылӧ мореӧ, мый вӧсна Леналы ковмывліс тэрмасигтыр вартчыны сы бӧрся.
Ме гӧгӧрволі Таняӧс.
Сылы зэв вӧлі окота венны аслас зэв на том душаысь, гашкӧ, олӧмас первойя дойдысь либӧ скӧрлунлысь чувствосӧ.
И став сертиыс вӧлі тыдалӧ, мый сэтшӧм нывка, кыдзи Таня, вермас тайӧс вӧчны, вермас дорйыны асьсӧ ас водзас жӧ, ковмас кӧ тайӧс сылы вӧчны дзик помӧдз.
И вӧчас тайӧс бокӧвӧй йӧз отсӧгтӧг.
Таын ме вӧлі уверен.
Миян командаӧ содіс ещӧ кык морт.
Збыльысь кӧ шуны, тайӧ кыкыс эз на кужны вартчыны, сы вӧсна мый вӧліны ичӧтӧсь на, но найӧ вӧліны миянкӧд быдлаын.
Найӧ вӧліны Танялӧн соседъясӧн: олісны орчча квартираын.
Шуисны найӧс Вовкаясӧн.
Ӧтикыс — Рязаньысь, мӧдыс — Казаньысь.
Кык Вовка, кык воча вок.
Кыкнанныс ёна радейтӧны тышкасьны да шумитны. Ныръясыс налӧн вӧліны беринӧсь, быттьӧ воробей колькъяс, а гырддзаяссӧ да пидзӧсъяссӧ лякӧсьтӧмаӧсь турунвиж краскаӧн.
Дворса челядь нимтісны Вовкаясӧс Чукӧн да Гекӧн, сы вӧсна мый Вовкаяс частӧ тышкасьлісны ӧта-мӧдыскӧд, а бӧрыннас дыр няргисны, немъяндысьтӧг вештылісны мыжсӧ ӧта-мӧд вылас, мый и лои Чуккӧд да Геккӧд.
Лаврентий дед, код ордын найӧ олісны, лун-лун шогсис да думайтіс, кыдзи думайтлывліс мукӧддырйи Чуклӧн да Геклӧн мамыс: «Но мый татшӧм йӧзкӧд кутан вӧчны?
Беддьӧн найӧс пӧвсалыштны?
Тюрьмаӧ пуксьӧдлыны?
Кандалъясӧ дорны да катаргаӧ мӧдӧдны?»
Думайтіс Лаврентий дед дзонь куим лун да медбӧрти думыштіс: сетны ассьыс внукъяссӧ видзны миянлы.
Вовкаяс тайӧс встретитісны гӧлӧс сибдытӧдзыс радлана горзӧмӧн, мыйысь забор вылысь муртса эз усь вугралысь воробей.
Вовкаяс гӧгӧрвоисны, мый найӧ олӧмын лоӧны кутшӧмкӧ вежсьӧмъяс.
И вот ӧні миян бӧрся быдлаӧ вӧтлысисны кык вок, кодъяс нинӧм эз дӧверитлыны ӧта-мӧдыслы.
Миян тренируйтчигкості найӧ корсьлісны мореӧн шыльӧдӧм цветнӧй галькияс либӧ тӧдмасьлісны пляж вылын шойччысьяскӧд да заводитлісны найӧс мучитны: тшӧктылісны газетаысь вӧчны кулёкъяс чукӧртӧм гальки пуктӧм вылӧ, коклябӧраныс пуктылісны шонді водзын пӧсялӧм изъяс, старайтчигтыр киськалісны резинӧвӧй шапкаысь ваӧн.
И ставыс тайӧ кыссьывліс сэтчӧдз, кытчӧдз ме, Лена либӧ Гриша эгӧ тэрмасьӧмӧн волӧй йӧзлы отсӧг вылӧ, кодъяс сідзи и эз вермыны лыддьыны ассьыныс свежӧй газетаяснысӧ да кодъясӧс вӧлі юрсяньыс кок улӧдзыс вевттьӧма пӧсь изъясӧн да ёна, быттьӧ морковь градъяс, киськалӧма ваӧн.
Ставӧн ми зэв ёна гожъялім.
Крымса шонді да Крымса море томмӧдісны миянӧс, вӧчисны здоровӧн, дубитісны миянлысь ныръяснымӧс, кодъяс кыкысь кучиксӧ вежӧм бӧрын вӧлисти дугдісны кульсьыны, да чишкалісны, еджгов выйӧдз сотісны юрсинымӧс.
Ми сёйим лӧз гырысь сливаяс, кодъяс йылысь вузасьысьяс базар вылын шуткаӧн шулывлісны:
Эмӧсь сливаяс — сьӧдӧсь, кыдз жук, турунвижӧсь, кыдз лук.
Нетшкылім пуяс вылысь шонді водзын кисьмӧм инжир, сёйлім фисташкияс, клотшӧдім-жуглім изъяс вылын чорыд миндаль,
сёйим небыд юмов дыняяс, мый вӧсна бӧрыннас, он кӧ мыськышт киястӧ, клеитчывлісны керкаын став ӧдзӧс вугъяс,
сёйим сылӧм, шоныд мороженӧй, мый ньӧти эз смущайт армяна-вузасьысьясӧс, кодъяс шулісны:
Сахарнӧй кӧдзыд Балаклаваысь воис.
8
Военно-Морскӧй Флотлӧн праздник должен вӧлі лоны воскресеньеӧ.
Субӧтаӧ рытнас ставӧн котӧртлісны метеостанцияӧ, коді вӧлі морскӧй вокзал дорын, лыддьыны поводдялысь бюллетень — оз-ӧ виччыссьы ён тӧв, кӧдздӧдӧм либӧ зэр.
Но сводка вӧлі вывті бур, сэні висьтавсис, мый море лоӧ лӧнь, зэртӧг да тӧвтӧг.
Водз асывнас гора репродукторъяс фанфарнӧй маршӧн шызьӧдісны Ялтаӧс.
Садьмисны каляяс да цветъяс.
Гӧраяс вылысь разаліс еджыд ру.
Пыдӧ лӧз небесаас вешйисны медбӧръя асъя кодзувъяс.
Бухтаын корабльяс кыпӧдісны флагъяс.
Лун заводитчис.
Регыд карӧ асланыс корабльяс вылысь чеччисны параднӧй формаа матросъяс да офицеръяс, кодъяс праздник лун кузя торъя ёна крахмалитӧмаӧсь да гладитӧмаӧсь ассьыныс паськӧмсӧ.
Таня, Жорка, Спартак, Юля, Вадим локтісны тайӧ лунас сідзжӧ крахмалитӧм да гладитӧм паськӧмаӧсь.
Артековецъяс долженӧсь вӧлі воны «Павлик Морозов» вылын нёль час кежлӧ.
Найӧс встретитны чукӧртчис быдса делегация.
Локтісны тшӧтш, дерт, и Вовкаяс.
Портса начальник разрешитіс челядьлы мунны мол вылӧ, кӧні вӧлі маяклӧн башняыс.
Маяк вылын челядьӧс встретитіс капитанскӧй фуражкаа да выль кителя детинка.
Йӧз водзас сійӧ пуктіс асьсӧ ыджыдӧн, видзӧдіс на вылӧ синсӧ читкыртӧмӧн, щӧкасӧ чуньнас гыжъяліг, кыдзи и колӧ опытнӧй моряклы, кодлӧн нин «нырыс ставнас ракпаньӧсь».
Спартак висьталіс детинкалы, кодӧс найӧ виччысьӧны.
«Павлик Морозов» должен вӧлі петны мыс сайысь.
Некымын минута мысти мыс сайысь мыччысис корабль.
— Гашкӧ, артековецъяс?
— шуис Юля.
— Абу, — тэрмасьтӧг вочавидзис детинка, пӧрччис ассьыс капитанскӧй фуражкасӧ, лолалыштіс кӧзырёк вылас, чышкаліс сійӧс китель соснас да сэсся важсьыс крутджыка вештіс веськыдладор пель вылас.
— Тайӧ «Альбатрос».
Талун став побережьесьыс гӧстьяс воалӧны.
Делӧяс, да-а....
Быттьӧ ыджыд лӧз ракпаньын куйліс миян водзын гӧраяс костын шоныдӧн да югыдӧн тырӧм Ялта.
Берег дорын, керка балконъяс вылын, уличаяс вылын сорлассисны яръюгыд платьеяс, газӧвӧй кӧсынкаяс, морскӧй воротникъяс — гюйсъяс, спортивнӧй обществояслӧн разнӧйпӧлӧс цвета майкаяс.
Магазинъясын витринаяс вевдорас лэдзалісны дӧраысь вӧчӧм визя вевтъяс, восьса кафеясын быд пызан весьтӧ паськӧдісны еджыд зонтъяс.
Дугдывлытӧг юраліс праздничнӧй музыка.
Медбӧрын тыдовтчис «Павлик Морозов».
Талун сійӧс, кыдзи и став гырысь корабльясӧс, сідзжӧ вӧлі мичмӧдӧма флажокъясӧн да вымпелъясӧн.
Капитанскӧй мостик вылын гӧрд лэбач моз шпоргис-дӧлаліс пионерскӧй флаг.
Челядь шеренгаӧн сувталісны берег дорӧ.
Стройлӧн шуйгаладор бокас гусьӧник сувтісны и Вовкаяс.
Кор катер сувтіс, еджыд матроскаяса да бескозыркаяса артековецъяс котӧрӧн лэччисны берегӧ да сідзжӧ сувтісны стройӧ.
На пӧвстын вӧліны барабанщикъяс и горнистъяс.
Гриша висьталіс чолӧмалана кыв, и челядь сетісны пионерскӧй салют.
Гусьӧник сетісны салют и Вовкаяс.
Маяквывса детинка вежливӧя кӧзырнитіс.
Грымӧбтісны эзысь барабанъяс, кутісны тутсыны гора гӧлӧса горнъяс.
Шпоракылісны пионерскӧй флагъяс, дзирдалісны шонді югӧръяс улын горнъяс.
Пионеръяслӧн своднӧй колонна чёткӧя восьлалігтыр мӧдӧдчис кар кузя.
Вовкаяс мунісны колонна бӧрас.
Сэсся рязаньса Вовка мӧдӧдчис бокӧдыс,
казаньса Вовка мӧдӧдчис мӧдарӧдыс;
сэки рязаньса Вовка котӧртіс водзӧ,
и казаньса Вовка котӧртіс водзӧ жӧ.
Интереснӧ тӧдны, мыйӧн эськӧ помассис тайӧ ордйысьӧмыс, но сэки колонна буретш матыстчис Дом пионеров дорӧ.
Воссисны воротаяс. Колонна прӧйдитіс садйӧ, кӧні кыпаліс еджыд мраморысь да гӧлубӧй диоритысь вӧчӧм здание.
Рязаньса Вовка кутіс вороталысь ӧти джынсӧ, казаньса Вовка — мӧдсӧ.
Ланьтісны барабанъяс.
Ланьтісны и трубаяс.
Вовкаяс пӧдлалісны ворота.
Ордйысьӧмъяс заводитчисны нёль час да джынйын.
Став кар пасьталаысь бассейн дорӧ чукӧртчисны карса олысьяс, морякъяс, воӧм йӧз.
Гӧраясысь, виноград да табачнӧй плантацияясысь автобусъясӧн воисны вышивайтӧм мича дӧрӧмъяса да сарапанъяса колхозникъяс да колхозницаяс.
Найӧ гӧститӧдісны морякъясӧс яблокъясӧн, виноградӧн да ароматнӧй табака «Дебюк» папиросӧн.
Суналан вышка вылӧ кавшасисны детинкаяс, ӧшӧдісны кокъяснысӧ да лӧсьӧдчисны видзӧдны ордйысьӧмъяс мунӧм бӧрся.
Но детинкаясӧс вышка вылысь вӧтлісны, сы вӧсна мый найӧ кутісны шумитны.
Найӧ сэсянь чеччалісны ваӧ — коді сувтсӧн, коді увлань юрӧн, коді прӧстӧ турбыльтчис — да, гораа прыськайтіг да кипыдӧсъяснас ваас лёкысь шлёпӧдіг, кутісны вартчыны береглань.
Кумач скатертя пызан гӧгӧр чукӧртчис судейскӧй коллегия.
Председательнас сэні вӧлі Великӧй Отечественнӧй войнавывса участник, мӧдӧд ранга капитан, став Чёрнӧй моредорса олысьяслы тӧдса герой, летучӧй торпеднӧй катеръяслӧн дивизионса начальник.
Лена сеталіс челядьлы медбӧръя индӧдъяс: ваӧ чеччыштӧм бӧрын колӧ медпервой тӧждысьны правильнӧя лолалӧм вӧсна.
Крольӧн вартчигӧн содты ӧдтӧ, кор вартчан противникыдлы мышкӧн.
Ордйы сійӧс, кор сійӧ вартчӧ тэныд мышкӧн.
Лолавны колӧ юртӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ бергӧдліг.
Тайӧ отсалас видзӧдны мукӧд вартчысьяс бӧрся.
Первойӧн Лена лэдзис Вадимӧс.
Судьялӧн отсасьысьыс рупор пыр юӧртіс:
— Дорожкаяс вылын Вадим Бакшеев — Дом пионеров, да Анатолий Горяев — Артек!
Вартчыны вольнӧй стильӧн кызь вит метр ылнаӧ!
Мекӧд орччӧн пукалісны Вовкаяс.
Ӧтикыс веськыдладорын, мӧдыс шуйгаладорын.
Пуксим ми дзик море дорас, галькияс вылӧ.
Вадим да Анатолий кайисны стартӧвӧй тумбочкаяс вылӧ.
Судьялӧн отсасьысьыс гораа командуйтіс:
— Лӧсьӧдчыны!
Детинкаяс лажыньтчисны, чургӧдісны кияссӧ бӧрлань; мускулъясыс зэлалісны.
— Марш!
И судьяяслӧн секундомеръясныс заводитісны уджавны.
Ме следита вартчысьяс да Лена бӧрся.
Сійӧ сулалӧ вышка пос тшупӧд вылын, медым бурджыка аддзыны бассейнсӧ.
Киас сылӧн сідзжӧ секундомер.
Вадим первойсяньыс кутіс вартчыны омӧля: сійӧс кыскис боклань, кытчӧдз сійӧ эз зурась поплавокъясас, мыйӧн торйӧдлӧма дорожкаяссӧ.
Артековец вартчӧ рӧвнӧя да мичаа.
Вадим ворссьӧ: кольӧ 2,4 секунда вылӧ.
Кӧть кутшӧм абу тешкодь, ворссьӧ и Спартак болгарскӧй пионер Стефанеклы, коді вартчис, быттьӧ вертлян сир, резкӧя кияссӧ водзӧ шыблалӧмӧн, коляліс ас бӧрсяыс вабольяс.
Стефанеклы ставӧн клопайтісны.
Таня пыр жӧ жугыльмис.
Сійӧ вӧлі эскӧ, мый Спартак вермас.
Спартак сылы, лёкалӧм вылӧ видзӧдтӧг, важмоз вӧлі медся пелькӧн да ёнӧн.
И Таня эз вермы кывзыны, медым клопайтісны кодлыкӧ мӧдлы, а эз Спартаклы.
Лена да Гриша сідзжӧ лоины жугыльӧсь.
Кӧть ортсысяньыс Лена быттьӧ вӧлі и спокойнӧй, но тайӧ сӧмын налы, кодъяс сійӧс оз тӧдны,
а ме нин дзик сы серти, кыдзи сійӧ лӧсьӧдышталӧ юрсисӧ да чуньнас новлӧдлӧ синкымъяс кузяыс, аддза, мый волнуйтчӧ.
Ме волнуйтча жӧ.
Збыльысь ӧмӧй ставӧн миян ворссясны?
Ме дорӧ матыстчис Таня.
Пуксис.
Сійӧс шемӧсмӧдіс Спартаклӧн ворссьӧмыс.
Сылы сьӧкыд.
Спартак, кыдзи петіс ваысь, сідзи и кольччис бассейнлӧн мӧдар бокас.
Сылы вӧлі сьӧкыд сьӧлӧм вылас ворссьӧмсьыс, и сійӧ весиг эз кӧсйы матыстчыны миян дорӧ.
Сыла муніс Гриша.
Море весьтын лэбалісны каляяс.
Таня чӧв олыштіс да шуис:
— Мартышкаяс черияс корсьӧны.
— Мартышкаяс?
— чуйми ме.
— Да.
Найӧ гӧлубӧй рӧмаӧсь, аддзанныд?..
А Спартак ворссис Юлька вӧсна, — друг немвиччысьтӧг шуис Таня.
— Мыйла?
— А сідз....
Юля вӧсна, — чорыда шуис Таня.
— Ме тӧда.
Юля сійӧс ошкис, ошкис....
Тренировкаяс коляліс, лыддьыны кутіс асьсӧ спортса мастерӧн....
Таня босьтіс из, некымынысь качӧдліс кипыдӧс вылас, сэсся шыбитіс мореӧ.
Из бульснитіс, ас бӧрсьыс эз коль ва веркӧсас весиг кытшъяс.
Таня ышловзис да шуис:
— Ме талун вартчыны ог кут.
Ог кӧсйы.
Ме чӧв олі.
Ӧд ме важӧн нин гӧгӧрвои, мый Спартак да Таня дружитісны ӧта-мӧдыскӧд, а на костӧ сюйсис збой да зарни кодь мича юрсиа Юля.
И некод сійӧс ньӧти эз кор суитчыны йӧз дружбаӧ, а сійӧ суитчис....
Менам мыш сайын Вовкаяс вензисны каляяс йылысь: мыйла мартышкаяс?
Вензисны, вензисны да и помалісны вензьӧмсӧ, кыдзи и век, пинясьӧмӧн.
Воис ӧчередь вартчыны нывкаяслы.
Судьялӧн отсасьысь юӧртіс:
— Дорожка вылын Юля Колесникова — Ялта, да Сима Муромцева — Артек!
Юля вартчис мичаа, кокньыда да выиграйтіс.
Тайӧ нывкаыс, тыдалӧ, быдтор кужис вӧчны мичаа, пелька да ӧдйӧ.
Сійӧ первойӧн вайис ялтинскӧй пионеръяслы победа.
Сылы клопайтісны и миян и артековецъяс.
Кодкӧ морякъяс пӧвстысь мыччис сылы кык гырысь сирийскӧй роза.
Юля нюммуні, аттьӧаліс да ӧти розасӧ сетіс Артекысь Сима Муромцевалы.
Таня чеччис да котӧртіс Лена дорӧ.
И сэк жӧ юӧртісны, мый ӧчереднӧй вартчысьяс лыдын Ялтасянь кутас участвуйтны Татьяна Блажко.
«Правильнӧ Лена вӧчис, — думышті ме, — мый пыр жӧ лэдзис Таняӧс».
А кутшӧм меным окота вӧлі, медым Таня вермис!
Ӧд тайӧ сылы вӧлі зэв ёна колӧ.
Весиг Вовкаяс дугдісны ӧта-мӧдсӧ гырддзананыс зурйӧдлӧмысь да ланьтісны: мый кӧть эн шу, а Таня налӧн соседка да мыйкӧ мында и воспитательница.
И Таня вермис.
Ӧти секундаӧн, но вермис!
Спартак матыстчис сы дорӧ да отсаліс кайны бассейнысь.
Вовкаяс клопайтісны да горзісны:
— Трах-бах, тух-тух!
Миян вермисны!
Клопайтны зілисны ӧта-мӧдсьыс гораджыка.
И клопайтісны сэтчӧдз, мый муртса бара косясьӧмӧдз эз воны.
Ордйысьӧмъяслӧн общӧй результатыс вӧлі татшӧм: зонкаяслӧн группа кузя вермисны артековецъяс, нывкаяслӧн группа кузя — ялтинецъяс.
Сэсся заводитісны ордйысьны морякъяс — корабль кораблькӧд, колхозникъяс — артель артелькӧд да весиг санаторийсаяс.
Но со рӧмыдыс кусӧдіс шондісӧ да моресӧ.
Гӧраяс костысь, ущельеясысь да логъясысь кайис кокньыдик васӧд ру, мыйысь бӧрыннас му вылӧ усяс ма кодь рӧма лысва.
Корабльяс вылын ӧзйисны прожекторъяс да джуджыд лӧз колоннаясӧн кынмисны небеса да море костас.
Заводитчис фейерверк — небесаӧ лэбыштісны унапӧлӧс бияс.
Став кар пасьталаыс сьылӧм, серам, бияс, музыка....
Гожся «ракушка»-театрын вӧлі пионерскӧй самодеятельностьлӧн ыджыд концерт.
Ме Вовкаяскӧд пукалі зрительнӧй залын,
Таня, Спартак, Гриша и весиг Лена вӧліны сцена сайынӧсь — гӧтӧвитісны артистъясӧс выступайтігкежлӧ: отсалісны пасьтасьны, гримируйтчыны.
Челядь, торжествоӧн веськӧдлысьяс, дыр да старайтчӧмӧн кыскалісны сцена кузя важиник пианино: пуктасны сійӧс матысса веськыдладор пельӧсӧ, сэсся ӧтлаасясны ӧтчукӧрӧ, вензьыштасны да кыскасны веськыдладорса ылыс пельӧсӧ нин.
Ӧти детинка ветлӧдліс на бӧрся да новлӧдліс пианиноыслысь коксӧ, коді пыр усьлывліс, и сійӧс колӧ вӧлі лӧсьӧдны пианино улас.
Ме думышті, мый налы вензьыны оз тырмыны сӧмын миян Вовкаяс: сэки эськӧ пианино шӧйтіс сцена кузя сутки кык.
Первойӧн выступайтісны гӧстьяс — артековецъяс.
Найӧ йӧктісны матросскӧй танец.
Сцена вылӧ петіс боцман формаа детинка да чеп йылын ӧшалысь боцманскӧй пӧлянӧн тутсіс сигнал: «Корны ставнысӧ вылӧ!»
Котӧртісны сэк быд боксянь морякъяс, горӧдісны, зымнитісны кокъяснас, и заводитісны ставӧн йӧктыны: быдногыс вӧчлісны кокъяссӧ, ветлӧдлісны кияс вылас, чеччалісны.
И друг, немвиччысьтӧг, сцена сайысь звирк петіс ичӧтик пӧвар, коді вӧлі колпака, партука, а киас кутіс пу воропа ыджыд дар, коді вӧлі дзик ас ыдждаыс.
Сійӧ кватитіс ассьыс колпаксӧ, кучкис сыӧн муланьыс да кутіс йӧктыны жӧ.
Залын йӧз дружнӧя серӧктісны.
Вовкаяс пыр жӧ панісны сёрни: кыдзи тайӧ артековецъясыс некод тӧдлытӧг вермисны вайны катерысь тайӧ дарсӧ?
Ялтаса пионеръяс йӧктісны полька да мазурка.
Суворовецъясӧ пасьтасьӧм челядь, пельпомъяснас вӧрӧдіг, котшйӧдлісны югъявтӧдз весалӧм полуботинкияснас, петкӧдлісны ассьыныс йӧктан мастерствосӧ.
Жорка пӧшти дзугсьывтӧг ворсіс аккордеон вылын.
Таня нуӧдіс программасӧ. Аслас выль гӧрд туфли каблукъяснас котшйӧдліг сійӧ то петаліс сцена вылӧ, то бӧр пыраліс.
Концерт помланьыс миян ставнысӧ чуймӧдісны: найӧ петкӧдлісны неыджыд кинокартина, кодӧс асьныс жӧ и снимайтісны, — отрядлысь Ай-Петри вылӧ поход.
Киноаппаратлӧн югӧр улын лэбалісны войся бобувъяс.
Прожекторъясӧн югдӧдӧм кипарисъяс сулалісны гӧра вылын, кыдзи турунвиж факелъяс.
Кодзувъяс улын сявкнитлісны-ӧзйылісны разнӧйпӧлӧс рӧма ракетаяс.
Концерт бӧрын ми колльӧдім гӧстьясӧс пристаньӧдз.
Мунім стройтӧг, коді кодкӧд веськалӧ.
Вовкаясӧс меным удайтчис мӧдӧдны гортаныс.
Албанскӧй да болгарскӧй пионеръяс сьылісны сьыланкывъяс асланыс рӧднӧй кывйӧн.
Таня муніс Спартаккӧд.
Гӧстьяс тыра катер мунӧм бӧрын челядь разӧдчисны.
Ки-на-ки кутчысьӧмӧн мунісны и Таня Спартаккӧд.
А ми Ленакӧд кольччим.
Кольччим портлӧн сійӧ жӧ местаас, кытчӧ первойысь воим автобусӧн.
И бара, кыдзи и сэк, ми сулалім берег дорын чугуннӧй перилӧӧ мыджсьӧмӧн.
Мореын дзирдалісны берегдорса пӧнаръяссянь усьысь югӧръяс.
Найӧ качайтчисны надзӧник вӧрысь гыяс вылын.
Кылӧ вӧлі, кыдзи дзуртісны пыжъяслӧн да баркасъяслӧн гезъяс, кодъясӧн домалӧма найӧс берегӧ.
Море весьтӧ ӧшйис Большая Медведицалӧн кӧшыс.
Кажитчис, сійӧ ӧні суныштас, гумовтас шоныд сӧдз васӧ да кыпӧдас кодзувъяслань.
Ме сулалі да думайті:
быдмасны Вовкаяс да лоасны Рӧдиналы колана, бур йӧзӧн;
быдмас Гошка да лоас зоологӧн либӧ ботаникӧн;
быдмасны Таня, Спартак, Жорка, Юля, Вадим,
а ме сійӧ кад кежлас пӧрысьма. Пӧрысьмас и Лена.
Но всё равно, кутшӧм ыджыд шуд овны миян ыджыд странаын да шойччыны ыджыд Чёрнӧй море дорын.
{Кочетов В. А. (комиӧдіс Конюхов Д. В.) @ Журбинъяс @ роман @ Всеволод Кочетов. Журбинъяс @ 1956 @ Лб. 3‒402.}
Кочетов Всеволод Анисимович
ЖУРБИНЪЯС
ПЕРВОЙ ГЛАВА
1
Май Первой лунся рытӧ, кор муртса на дугдіс кывны репродукторъясысь московскӧй пушкаяслӧн праздничнӧй грымгӧмыс, милицияса участкӧвӧй инспектор Егоров кыліс ружьеысь лыйсьӧм шы.
Егоров шыбитіс сӧмын на ӧзтӧм папироссӧ, нырыштіс сійӧс каблукнас, привычнӧй жестӧн лӧсьӧдіс кобурасӧ да мӧдӧдчис переулокті сэтчань, кысянь кылісны лыйсьӧм шыясыс.
Переулокын восьса ӧшиньясӧд кылісны патефонъясӧн, гитараясӧн ворсӧмъяс, йӧктӧмысь кыптӧм тӧлыс пӧльтіс тюль занавескаяссӧ, и праздник кежлӧ мыськӧм джоджӧ каблукъясӧн дружнӧя зымӧдӧмысь дрӧгмунліны пу керкаяслӧн стенъясыс.
Разрешите поплясать, разрешите топнуть!
Неужели в этом доме полы могут лопнуть?
Мукӧддырйи участкӧвӧй инспектор, тӧдӧмысь, эськӧ кежаліс Наталья Васильевналӧн тӧдса гӧлӧс вылӧ, дворас, кӧні гӧгӧр вӧліны цветочнӧй клумбаяс; сійӧ эськӧ уважайтӧмпырысь чышкаліс сапӧг пыдӧссӧ уна сера вольӧсӧ, кодӧс вольсалӧма кильчӧ вылас, да тракнитіс эськӧ важся звӧноклысь воропсӧ.
Но лыйсьӧмысь эз дугдыны...
Егоров эз нин восьлӧн мун, а заводитіс сьӧкыдпырысь котӧртны и регыд мысти, ассьыс кобурасӧ кутігтыр, переулокысь петіс Якӧрнӧй вылӧ.
Дас ӧкмысӧд номера керкалӧн решёткаа забор сайын, пӧрысь топольяссянь да сиреньяссянь усьысь рытъя сук вуджӧрын ызгисны уна йӧз.
Нинӧм подозрительнӧйсӧ Егоров сэтысь эз аддзы: Журбинъяс ордӧ прӧстӧ чукӧртчӧмаӧсь другъясыс да соседъясыс и, сэтчӧ жӧ вӧлі шоныд, гуляйтӧны ывла вылын.
Сійӧ прӧйдитіс нин Журбинъяс забор дорті, кор чукӧртчӧм йӧз юръяс весьтын дворас дзирдыштісны кык тэрыб би и бара гымӧбтіс ӧтпырйӧ кыкысь гора лыйӧм шы.
Егоров восьтіс дзиръясӧ.
— Граждана, граждана!
— йӧз чукӧрӧ пыригмоз шыасис сійӧ.
— Мый сэтшӧмыс, граждана?
Мыйын делӧыс?
— Ещӧ ӧти Журбак лэччис стапель вылысь, начальник ёрт!
— гӧгӧрвотӧма вочавидзис кодкӧ мужчинаяс пӧвстысь.
— Кутшӧм стапель вылысь?
Кытчӧ лэччис?
— Егоров кыскис нырнас пороклысь чорыд дуксӧ.
Сылы паныд писькӧдчис ачыс Журбин, керкалӧн кӧзяин, киас сылӧн вӧлі двустволка.
— Здорово, Кузьмич!
— ылісянь на горӧдіс Илья Матвеевич.
— Тані некутшӧм нарушениеяс абуӧсь.
Нациялӧн салют.
Рабочӧй морт чужис.
Кызь ӧти залп!
Сійӧ матыстчис, сувтӧдіс ружьесӧ прикладнас муӧ, мыджсис сы вылӧ шуйга кинас, а веськыднас нетшкис асьсӧ синкымӧдыс, быттьӧ гартлӧдліс чунь гӧгӧрыс дзормысь пратьсӧ.
— Кузьмич, меным ребята гортӧ вайисны внукӧс.
Со мый, вокӧ!
Тӧд миянӧс...
Илья Матвеевич синъясын ыпнитлывліг вуджрасисны уличавывса пӧнаръяслӧн биясыс, весиг рӧмыдас сы чужӧм вылын тӧдчис бурпырысь нюмъялӧм.
Илья Матвеевич шуаліс татшӧм сяма кывъяс: «со мый вокӧ», «тӧд миянӧс», сы вӧсна мый радлунысла эз аддзы мукӧдпӧлӧс, тӧдчанаджыкаясӧс.
Радлуныс жӧ вӧлі ыджыд да немвиччысьтӧм.
Сійӧ со и эм — немвиччысьтӧм, и ньӧти эз сы вӧсна, мый сійӧ лои праздник лунӧ.
Некымын час сайын Илья Матвеевич восьлаліс кар вомӧн асланыс заводса колоннаын, гӧгӧр унаног грымгисны оркестръяс, — сэки сійӧ думайтіс Дуняшка йылысь, кодӧс вечернянас нуисны больничаӧ.
То кылас Дуняшкалысь радейтана сьыланкывсӧ,то дзоргӧ-видзӧдӧ челядь-дошкольникъяс вылӧ: пуксьӧмаӧсь грузовиктыр да ӧвтчӧны флажокъясӧн, — бара думыштас Дуняшка йылысь, кыдз-мый сійӧ сэні, том мам?..
Да и заводсаяс оз-оз да юаласны ыджыд семейнӧй тӧдчанлуна событие йылысь.
Илья Матвеевич вунӧдіс семейнӧй делӧяс йылысь сӧмын плӧщадь вылын, кытчӧ ӧтлаасисны карса став сизимнан районсьыс колоннаяс.
Нэмлӧн коймӧд юкӧн чӧжӧн сійӧ кымынысь тувччыліс брусчаткаӧн вольсалӧм тайӧ зэв ыджыд квадрат вылас, коді вӧлі партия обком да областнӧй сӧвет здание водзын.
Плӧщадьыс вӧлі сылы быттьӧ зеркалӧӧн, кӧні вонас кыкысь петкӧдчыліс карлӧн олӧмыс, — да сӧмын-ӧ карыслӧн ӧтнаслӧн?
Вӧвлі кад — демонстрантъяс нуисны пельпомъяс выланыс киркаяс да кӧрт зыръяс и веськыда митингъяс вывсянь мунлісны субботникъяс вылӧ; вӧвлі кад — колоннаясын вӧвъяс кыскисны карын первойысь ӧзтӧм вагранкаяслысь макетъяс; вагранкаяс бӧрын тыдовтчисны ткацкӧй станокъяс; кымынкӧ во кольӧм бӧрын амовскӧй грузӧвик кыскис товаро-пассажирскӧй теплоходлысь макет.
Сійӧ вӧлі радуйтан во: помассис заводын ремонтъяслӧн кад, заводитчис выль строительстволӧн кад.
Уна во чӧж нин Илья Матвеевич эз аддзывлы плӧщадь вылысь ни вагранкаяс, ни ткацкӧй станокъяс, — заводса цехъясын важӧн нин уджалӧны мартенъяс да электроплавильнӧй пачьяс, а текстильнӧй машинаяс пыдди лоины сэтшӧм гырысь агрегатъяс, мый на лыдысь любӧйлӧн куимпӧв ичӧтмӧдӧм макет эз тӧр эськӧ и вит тоннаа грузӧвик вылӧ.
Тайӧ Первомайӧ — мый вӧсна и друг вунӧдіс став семейнӧй переживаниеяссӧ — Илья Матвеевич аддзис мыйкӧ выльӧс, мый ещӧ арнас на эз вӧв.
Газетаясын, дерт, гижисны и экскаваторъяс йылысь, и подъёмникъяс йылысь, и кабель йылысь, и быдпӧлӧс приборъяс да механизмъяс йылысь, мыйяс карыс гӧтӧвитӧ Волга вывса да Днепр вывса новостройкаяслы.
Но ӧти делӧ — кывъяс, мӧд делӧ — натура.
Кӧть сійӧс и представитӧма модельясӧн, но опытнӧй син и модельяс серти вермас артыштны, ыджыдӧсь-ӧ да кутшӧм выныс выль машинаяслӧн да сооружениеяслӧн.
Тайӧс ставсӧ аддзигӧн Илья Матвеевичлы воис мӧвп, мыйкӧд сійӧ дыр эз вермы янсӧдчыны.
Сійӧ думыштіс руда йылысь, кодӧс тэчӧма пачӧ, медым сывдыны.
Ньӧжйӧ, вочасӧн доналӧ сійӧ, оз друг шымырт сылысь став кусӧкъяссӧ жарыс, ӧтисянь мӧдӧ вуджӧ жар, кытчӧдз оз заводит варкйыны-пуны став массаыс крепыд металлӧ сылӧмӧн.
Илья Матвеевичӧс мӧвпыс нуис водзӧ...
Вот вӧлі тысяча ӧкмыссё дас сизимӧд воын лэдзӧма великӧй переплавкаӧ человеческӧй руда, калитчис сійӧ воысь во — и мӧдіс булькйыны, варкйыны; пуӧ металл, кутшӧмӧс ещӧ светыс на эз аддзыв.
Илья Матвеевич полігтыр видзӧдліс ас гӧгӧрыс — эз-ӧ кыв кодкӧ сылысь мӧвпъяссӧ: «Веськыда сочинение сочиняйта».
Сылы уси дум вылас семьяас дзик ӧти ныв, Тоня, — кыдзи сійӧ гижис тӧвнас сӧветскӧй мортлӧн выль коммунистическӧй чертаяс йылысь, — сідзжӧ бура артмыліс.
А кор уси дум вылас Тоняыс, бара думыштіс Дуняшка йылысь и эз нин вунӧдлы сы йылысь гортӧдзыс.
Эз, эз кад сертиыс вӧв виччысьтӧмторйӧн тӧдчана семейнӧй событиеыс, — дзик мӧд смыслын.
Недель сайын на консультацияын пӧрысь профессорша бара шуӧма ассьыс воддза висьталӧмсӧ, Дуняшкалӧн пӧ кагаыс ичӧтик и сэтчӧ жӧ — ныв.
А вот нарошнӧ чужис пи.
Багатыр, кыдзи висьталісны больничаын.
Не сӧмын ружьеысь — вӧлі кӧ Илья Матвеевичлӧн пушка, кутіс эськӧ пушкаысь гымӧдны татшӧм радлун кузяыс.
Абу ӧмӧй радлун?
Век детинкаяс да детинкаяс содӧны семьяын.
Быдмӧны зумыдӧсь, ёнӧсь, кӧть и абу зэв мичаӧсь: дед рӧдас мунӧны — плешъясыс паськыдӧсь да синъяснаныс скӧрӧськодь.
— Да, со мый, Кузьмич!
— мӧдысь шуис сійӧ, кутіс Егоровӧс киӧдыс, нуӧдіс кильчӧ вылас, кӧні столб бердӧ лэдзчысьӧмӧн, кодӧс вӧлі детинкаяс тшуплӧмаӧсь перочиннӧй пуртъясӧн, сулаліс Агафья Карповна да век на вӧлі пельяссӧ тупкӧма кияснас.
Агафья Карповна шай-паймунӧмӧн видзӧдіс йӧз вевдорті, кытчӧкӧ ылӧ, дзиръя саяс.
Сылӧн радлуныс вӧлі мӧдпӧлӧс, Илья Матвеевич радлун серти.
Илья Матвеевич, внук чужӧм йывсьыс кывлӧм бӧрын, пыр жӧ зарядитіс централка да вӧчис ещӧ ӧти праздничнӧй салют — «нациялысь салют», кытчӧ котӧрӧн воисны соседъясыс.
Агафья Карповна, кыдзи сувтіс кильчӧ вылас, сідзи и чӧв сулаліс да тупкис пельяссӧ ружьеӧн гымгӧм шыысь.
Кадыслӧн, кажитчӧ, смеллуныс абу тырмӧма вӧрзьӧдны тайӧ нывбабасӧ.
Вояс мунісны, прӧйдитісны найӧ комын саяс нин ӧтлаын Илья Матвеевичкӧд олӧмын.
Илья Матвеевичлӧн вӧрасыс сьӧктаммис, сійӧ кутіс дзормыны, лои грубӧйджык, скӧрджык, а гӧтырыс вӧлі век сэтшӧм жӧ тэрыб, вӧсни, кок йылас пельк да ныв моз ӧбижайтчысь.
Чужӧм вылас видзӧдлытӧг сійӧс и ӧні на, овлывлӧ, чукӧстасны улича вылын либӧ магазинын: «Нылӧ!»
И челядь вылӧ видзӧдӧмыс Агафья Карповналӧн колис сэтшӧмӧн жӧ, кутшӧмӧн вӧлі ёна важӧн, кор чужис сылӧн первойя кагаыс.
Радлуныс сорсис тревогакӧд.
Налӧн, тайӧ челядьыслӧн, пыр висьӧны пельясыс, горшъясыс; найӧ сюйӧны вомас кутшӧмкӧ кӧрт тувъяс да кизьяс — сійӧ и видзчысь, ньылыштасны; найӧ усьлывлӧны кильчӧ вывсянь, найӧс кокалӧ йӧрас дзодзӧг да люкалӧ соседлӧн кӧзаыс.
Ставсӧ колӧ водзвыв казявны, став йывсьыс помнитны да видзӧдны, мед нинӧм сэтшӧмыс эз ло.
Сьӧкыд, кутшӧм сьӧкыд быдтыны мортӧс!
Сылы-ӧ не тӧдны та йылысь, Агафья Карповналы, коді быдтіс нёль пиӧс да ӧти нылӧс!
И Илья Матвеевич кӧ медводз вӧлі тырӧма семейнӧй гордостьӧн внук чужӧм кузяыс и тайӧ гордостьыс кыдз быттьӧ вӧлі сы радлунлы сюрӧсӧн, то Агафья Карповналӧн нывбаба радлуныс, мӧдарӧ, ачыс вӧлі сюрӧсӧн, кытчӧ гартчисны выль морт йылысь водзӧ туналӧмъяс, выль тӧждысьӧмъяс да волнениеяс.
Думайтігас Агафья Карповна эз казяв Егоровӧс, коді копыртчыліс сылы кильчӧ вылас кайигӧн, и сӧмын Илья Матвеевичлӧн вына киыс — сійӧ вӧлі сьӧкыд, быттьӧ дорӧма — вӧрзьӧдіс гӧтырсӧ.
Тайӧ киыс лэдзчысис сы пельпом вылӧ да тшӧктіс пырны керкаас.
Сэки Агафья Карповна кутіс ёна тӧждысьны, корны гӧстьяссӧ тэрмасигтыр корсьӧм пызан сайӧ.
Быдӧн вӧлі гӧстьӧн, коді локтіс Журбинъяс дворӧ «салют» дырйи.
Керкаса кӧзяин мыччис Егоровлы стопка тминнӧй, но мӧдыс ӧткажитчис сыысь:
— Ог вермы, Илья Матвеевич, эн и тшӧкты!
Служебнӧй обязанностьяс исполняйтігӧн.
Ачыд гӧгӧрвоан.
— Но портвейн сідзкӧ.
Кыдз жӧ?
Рабочӧй морт чужис!
Уважитны колӧ?
— Уважитны — тайӧ да, вернӧ.
Егоров падъялыштіс, сысйыштіс стӧкансӧ, шуис: «Тырмас, тырмас, бурджык ме бӧрти пырала», и, графинъяс вылӧ жальпырысь видзӧдлӧм бӧрын, петіс.
Журбинъяслӧн гӧстьясыс не сэтшӧма юисны, не сэтшӧма сёйисны, мыйта найӧ пызан сайын сёрнитісны.
— Вот тэ, Илюша, долян: рабочӧй морт чужис, — сёрнитіс Илья Матвеевичлӧн важся другыс — мастер Александр Александрович Басманов.
Сійӧ то чургӧдлывліс водзӧ ёсь щӧкасӧ, то видзӧдлывліс ӧчки вевдортіыс.
— А мый, друг лоас кӧ академик либӧ государственнӧй линия кузя?
— Некутшӧм торъялӧм.
— Пашкыр синкымыс гартчис Илья Матвеевич чунь гӧгӧр муртса эз кучикнас.
— Некутшӧм.
Главнӧйыс — мый?
Главнӧйыс — рабочӧй класс.
Тэ вот корабльяс стрӧитысь, и сэтшӧм стрӧитысь, мед ен сетас миян пӧвстысь быдӧнлы лоны тэ кодьӧн...
— Но, но, Илюша!
— паныд шуис Александр Александрович, но вӧлі дӧвӧльнӧй, сідзи нин чукырӧсь чужӧмыс сылӧн ставнас кӧрсис чукыръясӧ.
— И тэныд колӧ гӧгӧрвоны, — водзӧ висьталіс Илья Матвеевич, — да, колӧ гӧгӧрвоны...
Мый главнӧйыс корабльын?
Корпус!
Сыысь зависитӧ плавайтӧмыс, сыысь грузоподъёмность, сыысь мунан ӧдыс.
Ставыс сыысь.
Помнитан, ми ӧтилаысь лыддьылім тэкӧд?
Эм база, а эм надстройка.
— Абу база, бать, а базис, — веськӧдіс Илья Матвеевичӧс сылӧн ичӧт пиыс — Алексей, коді мукӧдъяс сертиыс омӧльджыка муніс Журбинъяс рӧдӧ, — ыджыд тушаа, статя, пемыдгӧрд тшӧкыд юрсиа, сӧмын синкымъясыс сылӧн кызь кык арӧсӧн нин, дедыслӧн да батьыслӧн моз, пашкыртчӧмаӧсь.
— Но, шуам, базис, — Алексей вылӧ видзӧдлытӧг сӧгласитчис Илья Матвеевич.
— Научнӧя кӧ, научнӧя.
Корпус, значит, базис, мукӧдыс надстройкаяс да...
пристройкаяс.
Вот и обществоын йӧзлӧн...
Рабочӧй класс — базис, став мукӧдыс...
— Сорлалін, бать, — бара шуис Алексей.
— Ӧти-кӧ, класс оз вермы лоны базисӧн.
А мӧд-кӧ, кыдз нӧ сідз?
Сэні — общественнӧй отношениеяс, а тані — корабельнӧй конструкцияяс...
— Кывзыштам!
— Ӧні Илья Матвеевич бергӧдчис пиыслань, лӧсьӧдыштіс ӧчкисӧ; инмӧдчыліс ӧчкиас и Александр Александрович: «Кывзыштам».
— Некор меным, — вочавидзис Алексей.
— Сідз нин сёрма.
Дас вит минутатӧг ӧкмыс час.
— Сійӧ босьтіс камод вылысь ассьыс капитанскӧй картузсӧ да муніс.
— И збыльысь, Илья Матвеевич, — сорасин, — Алексейӧс поддержитіс Тарасов, корабельнӧй валъяс центровка кузя заводын знаменитӧй специалист.
— Корпусыд машинатӧгыд — абу корабль, а прӧстӧ вор.
— А вот прӧстӧй воръясӧн и плавайтлісны первойя мореходъяс!
— Илья Матвеевич босьтіс блюд вывсьыс чайнӧй пань да сувтсӧн лӧсьӧдіс сэтчӧ.
— Лэптасны парус и мунӧны.
— Парус век жӧ колӧ, сідзкӧ, — эз сетчы Тарасов.
— А мый сэтшӧм парусыс?
Движитель!
— Тіянкӧд вензьыны!
— Илья Матвеевич шеныштіс кинас.
— Босьтӧй пӧлӧн вӧчӧм корпус, пукталӧй сэтчӧ любӧй движительяс — видзӧдла тіян плавайтӧм вылӧ.
Нинӧм менӧ бӧбйӧдлыны.
Рабочӧй класс, — сійӧ заводитіс сёрнитны ярскӧба, быд кыв торйӧдлӧмӧн, быттьӧ керышталіс, — человечество став олӧмлӧн корабль корпус.
Ме объясняйта международнӧй масштабын...
Делӧыс гӧгӧрвоана, и нинӧм крукасьны ме дінӧ.
Рабочӧй класс ачыс аслыс вурас парусъяс кутшӧм колӧ, и машинаяс стрӧитас, и рульяс...
Вот мый йылысь сёрнита, сёрнитлі и кута сёрнитны.
Испытайтлі, тӧда, верита.
Менам тыр убеждение!
— Мыйкӧ тэ, бать, талун сэтшӧм...
— шуис Илья Матвеевичлӧн ыджыд пиыс — Виктор.
— Гӧгӧрвотӧм спор панін.
— Мыйла — гӧгӧрвотӧм?
Зэв гӧгӧрвоана!
— Гӧгӧрвотӧм, бать.
Рабочӧй класс кындзи, эм ещӧ и крестьянство, эм интеллигенция.
Натӧг нӧ кыдз?
— Сідзи жӧ.
Рабочӧй класс — сійӧ и крестьянствоӧс ас бӧрсяыс нуӧдӧ, — и интеллигенцияӧс ассьыс чужтіс, и академикъясӧс, и государственнӧй йӧзӧс.
Сійӧ — вын.
Гӧгӧрвоин?
— Гӧгӧрвои.
Сӧмын тэ вунӧдӧмыд Антонлысь письмӧсӧ.
— Мыйла вунӧді!
Нинӧм эг вунӧд.
Кыдз кӧть эськӧ эз перестроитны заводсӧ — всё равно ми, пӧрысь мастеръяс, ковмам.
abu
Тэ Пётр Титов йылысь кывлін?
— Кывлі.
— Мый тэ кывлін?
Мортыс сиктса школа абу помалӧма, — та йылысь кывлін?
А тэ тӧдан мый артмис броненосец проект вылӧ конкурс кузя?
Морскӧй министерствоӧ вайисны проектъяссӧ быдса гӧра.
Видлалісны найӧс...
Первой премия «Непобедимӧй» девиза проектлы, мӧдыс — «Кремль» девизалы.
Восьтӧны «Непобедимӧй» гижӧда конверт, лыддьӧны авторлысь овсӧ...
Титов!
Пётр Титов.
Восьтӧны мӧд конверт.
«Кремль».
Бара Титов.
А коді сійӧ сэтшӧмыс, Титовыс?
Рязанскӧй зон, Невскӧй заводса корабельнӧй мастерскӧйысь рабочӧй.
Со сійӧ, рабочӧй классыд!
Сэкся академикъяс сы водзын, Титов водзын, картузъяссӧ пӧрччывлісны.
— Век жӧ, бать, тайӧ вӧлі важӧн нин, квайтымын во сайын.
Сэки рязанскӧй зонмыдлы инженернӧй дипломӧдзыд воӧдчыны вӧлі, веськыда шуам, сьӧкыдкодь.
Но велӧдчыны — сійӧ велӧдчыліс самӧй сійӧ академикъяслысь, кодъяс, кыдз тэ шуан, бӧрыннас сы водзын картузъяссӧ пӧрччывлісны.
— Сьӧлӧмнас босьтіс, сьӧлӧмнас, опытӧн!
Талант!
— Сьӧлӧмнас!
Мыйкӧ миян Антоха — инженерӧн кӧсйӧ лоны — эз сьӧлӧм вылас надейтчы, а учебникъяс бердӧ кутчысис.
— Но, и ылын на миян Антохаыдлы Титовӧдз!
— Мый сійӧ гижӧсӧ, кӧть эськӧ висьталінныд, — шуис Александр Александрович.
— А то сёрнитанныд ас костаныд...
— Да со гижӧ...
— Илья Матвеевич сутшкис вилкаӧн маринованнӧй тшак да веськодьпырысь кутіс няклявны сійӧс.
Лӧсьыд вӧлі сёрнитны руда йылысь.
А делӧыс бергӧдчӧ сідзи, мый, пӧжалуй, и асьтӧ переплавитны кутасны.
Кадыс сэтшӧм...
Тайӧяс демонстрация вылын выльтор да выльтор петкӧдлӧны, а найӧ, корабельнӧй мастеръяс, сійӧ жӧ корабльсӧ плӧщадь вылӧ вайисны, кутшӧмӧс и вит во сайын петкӧдлісны.
— Гижӧ, — бать пыддиыс вочавидзис Виктор, — помалӧма вот миян завод реконструируйтӧм кузя проект.
Уджалӧма профессор Белов веськӧдлӧм улын.
— Белов?
— Александр Александрович лӧсьӧдыштіс ныр вывсьыс ӧчкисӧ.
— Ыджыд вына учёнӧй.
Удайтчывліс сыкӧд аддзысьлыны.
Ленинградын.
А мый реконструируйтны кутам, оз гиж?
— Ставсӧ гижӧ, — нурбыльтіс Илья Матвеевич.
— Поток вылӧ пӧ вуджам.
— Сідзкӧ, не сӧмын внук вӧснаыд лыйлін тэ талун?
— Тарасов нюжӧдчис бутылкалань, медым кисьтавны румкаясӧ вина.
— Дыр нюжалана делӧ, — шуис Александр Александрович.
— Миянлысь завод реконструируйтны — куим пятилетка прӧйдитас.
Заводным важ.
Некод сылы паныд эз шу, но некод и эз поддержит.
Ставныс чӧв ланьтісны.
Думыштчисны.
Вӧлі мый йылысь думыштчыны.
Выльтор, мый йылысь Антон юӧртіс поздравительнӧй письмӧын, кодӧс Журбинъяс пӧлучитісны Первой май вечерняын, инмӧ быдӧнлы — сэні вӧлысьяслы.
Мыйкӧ кӧ кутас вежсьыны завод олӧмын, оз ӧмӧй нинӧм вежсьы налӧн личнӧй олӧмын?
Вӧлі вунӧдӧма спорсӧ, кодӧс паніс Илья Матвеевич.
Некод нин эз помнит, мый вӧсна сійӧ пансьыліс; некод, Агафья Карповнаысь кындзи, эз думайт сэсся застольнӧй пиршестволӧн мыжаяс йылысь — Дуняшка йылысь, коді выль морт чужигӧн мучитчӧм да мытарствояс бӧрын чорыда узис рӧдильнӧй домса палатаын, том бать йылысь, Илья Матвеевичлӧн пи — Костя йылысь, коді мучитчис тайӧ луннас, пӧжалуй, Дуняшкаысь эз омӧльджыка и сідзжӧ ойбырасис диван вылын больничаса вестибюльын.
— Кор нӧ найӧ сэні вевъялӧмаӧсь, — быттьӧ ачыс ассьыс юаліс Александр Александрович, — тайӧ проектсӧ составитны?
Тяп-ляп и артмис корабль, тадз али мый?
— Тяп-ляп!
— Илья Матвеевич пысаліс вилка йылас выль тшак.
— Кык во саяс занимайтчӧмаӧсь.
— И некод эз тӧдлы...
— Кодлы колӧ, сійӧ тӧдліс.
Гусьӧн пӧ, гижӧ, видзим.
Государственнӧй делӧ.
А ӧні эз нин ло гуся.
— Но, а мый, мый?..
Кыдзи?..
Поток вылӧ — общӧй кывъяс.
Кыдз сійӧ лоӧ?
— заводитіс сёрнитны Александр Александрович.
— Выль заводъяс примеръяс серти кӧ, — кутшӧм стройка ковмас заводитны!
Ӧти цехъясӧс жуглы, мӧдъясӧс вӧч...
abu
Виктор вольсаліс пызан вылас газета, и кутісны сэтчӧ чертитны гӧрд карандашӧн: косявсьылісны да стрӧитсьылісны цехъяс, выльпӧв шӧравсис заводлӧн территория.
Но реконструкция — сӧмын-ӧ зданиеясӧ, станокъясӧ, оборудованиеӧ сійӧ инмӧ?
Ни Илья Матвеевич, ни Александр Александрович, тані, Журбинъяс пызан сайын, вӧлысьяс пиысь некод эз сяммы мӧвпыштны сы йылысь, мый ваяс быдӧнлы Антонӧн думыштӧм завод перестроитӧмыс.
2
Дзиръя сайӧ петӧм бӧрын Алексей сувтіс: колӧ вӧлі решитны, кыдзи эськӧ ӧдйӧджык воны клубӧ.
Клубсӧ стрӧитісны войнаӧдз ёна водзджык Веряжка сайӧ, нӧрыс йылӧ, неуна сёрӧнджык сы ньывкӧс пӧкатъясӧ лӧсьӧдісны веськыд уличаяс, тэчисны фундаментъяс кызь кымын уна судта зданиелы, заводитісны тэчны стенъяссӧ.
Война дугӧдіс стрӧитчӧмсӧ самӧй ӧддзӧм кадас, мешайтіс архитекторъяс замыселлы, мый серти Важ посёлок должен вӧлі бырны географическӧй картаяс вылысь, а километрӧн-джынйӧн сайын лоӧны выль мича кварталъяс, кодъяс йитісны эськӧ заводсӧ каркӧд.
Бутӧвӧй из фундаментлӧн кытшалӧм котлованъясыс ойдӧмаӧсь сіма ваӧн; сэні, кыдзи прудъясын, природалӧн став законъяс серти, быдмисны шпага кодь чорыд коръяса зумыш рогозъяс да быд тулысын лолісны долыд даръюръяс.
Война бӧрын во мысти бӧр заводитісны уджавны нӧрыс вылын.
Важ посёлокысь керка бӧрся керка киссисны плӧтникъяс черъяс улын, олысьяс муналісны новоселье вылӧ Веряжка сайӧ.
Важ посёлокын коркӧ вӧлі Лоцманскӧй улича.
Ӧні сійӧ тані эз ло — сійӧ ю сайын.
Вӧлі Мачтӧвӧй, — сідзжӧ «муніс» ставнас.
Ёна дженьдаммис и Якӧрнӧй.
Алексейлы вӧлі тыдалӧ войся став панорамаыс мӧдлапӧвлӧн, коді Важ посёлок пыдди шусис Выль посёлокӧн, но важӧн нин эз вӧв ни посёлокӧн, ни карӧн, а вӧлі карса Приморскӧй район окраиналӧн юкӧнӧн.
Яръюгыд биясӧн тӧдчисны керкаяслӧн судтаяс; пемыд дырйиыс керкаясыс вӧліны зэв гырысь ньӧжмыд корабльяс кодьӧсь.
Ылі плаваниеӧ ветлысь матросъяс, кодъяслӧн судноясныс ӧні сулалісны заводскӧй докъясын ремонт вылын, став сухопутнӧй вылӧ морякъяслы лӧсялана серампырысь видзӧдӧмӧн тадзи и шулісны тайӧ керкаяссӧ — нелямын трубаа пароходъясӧн.
Алексей видзӧдліс би радъяс вылӧ, кодъяс сикӧтш моз кытшалӧмаӧсь нӧрыссӧ, корсис на пӧвстысь клубнӧй подъезд дорысь матӧвӧй пӧнаръяс; дас минута мысти сэтчӧсса ӧти еджыд шар улӧ локтас Катя.
Колӧ вӧлі тэрмасьны.
Алексей мӧдӧдчис пӧшти котӧрӧн веськыда бадь кустъяс пӧвстті, кодъяс быдмӧмаӧсь Веряжка берег пӧлӧн.
Кустъяс пӧвстын вӧлі нильӧг да няйт, шляпкакыліс кок улын.
Мукӧддырйи Алексей, тӧдӧмысь, жалитіс эськӧ выль ботинкисӧ да еджгов костюмсӧ, мый вылӧ бадь вожъясыс колялісны кутшӧмкӧ еджыд везъяслысь кузь визьяс.
Но костюмӧдз-ӧ, ботинкиӧдз-ӧ ӧні, кор тэ сёрман свидание вылӧ!
Сійӧ и збыльысь сёрмис.
Катя паськыд пальтоа, мый вӧсна сылӧн ичӧт крепыд фигураыс кажитчис вӧвлытӧм кызӧн, ӧткӧн сулаліс ва тротуар вылын, пӧнар весьтын, сійӧс юр вывсяньыс да кок улӧдзыс биыс югдӧдӧма.
Шляпа увсьыс петӧм кудритчӧм юрсиыс сылӧн пӧртмасис зарни моз.
Рассеяннӧя видзӧдіс сійӧ проволока сеткаӧн вевттьӧм клубнӧй витринаса афиша вылӧ.
Волнуйтчӧмысла, ӧдйӧ котӧртӧмысла Алексейлӧн тыри лолыс.
— Катя...
прӧститӧй...
пӧжалуйста.
Миян внук чужис!
Катялӧн чужӧмыс вӧлі зэв кутшӧмкӧ сӧстӧм, синъясыс гӧлубӧйӧсь, паръясыс кызіникӧсь, яркӧйӧсь.
Татшӧм синъяслы да паръяслы сӧмын эськӧ нюмъявны.
Но найӧ эз нюмъявны.
— Поздравляйта, — шуис Катя веськодьпырысь.
Сійӧ лыддис тадзи кӧдзыда шуӧмсӧ дзик ӧти лӧсяланторйӧн Алексейлы, коді сёрмис.
Ачыс сійӧ воис стӧч ӧкмыс часын, и весиг эз ӧкмысын, а некымын минутаӧн водзджык, но виччысис ӧкмысӧдз трансформаторнӧй будка сайӧ дзебсьӧмӧн.
Кор гардеробнӧйын Катя пӧрччис пальтосӧ да шляпасӧ, кор лӧсьӧдіс юрсисӧ да визя дженьыдик платьеыслысь складкаяссӧ, Алексей полігтыр сулаліс бокын.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый колӧ эськӧ отсавны Катялы пальтосӧ пӧрччыны, сетны сійӧс гардеробщиклы да сюйны зептас жӧч номероксӧ; гӧгӧрвоис, а кыдзи тайӧс ставсӧ вӧчны пелькджыка, эз вермы думыштны.
Медым кадсӧ не весь коллявны, Алексей частӧ кыскывліс да бӧр сюйлывліс носӧвиксӧ, сыналіс юрсисӧ, кӧть и бура нин вӧлі сыналӧма.
Алексейлӧн полӧмыс да тӧждысьӧмыс ещӧ ёнджыка лои и сы вӧсна, мый сійӧ корис Катясӧ танцы вылӧ, а ачыс падъявны кутіс, тырмас-ӧ сылӧн та вылӧ сямлуныс.
Тайӧ рытӧдз сылы сюрлывлі танцуйтны сӧмын гортас Костя гӧтыркӧд — Дуняшакӧд, да Лидакӧд — мӧд вокыслӧн — Викторлӧн — гӧтыркӧд, кодъяс и вӧліны сылӧн велӧдысьясӧн вальсъяс да краковякъяс кузя.
Мый, сійӧ кӧ торксяс тактсьыс либӧ тальччас Катялысь коксӧ?
И вообщӧ — мыйла сійӧ думыштіс тайӧ чепухасӧ: корны сійӧс танцы вылӧ?
Рытыс шоныд, лӧнь, гуляйтісны эськӧ кӧнкӧ.
Но кыдзи нӧ шуны: «Мунамӧй мекӧд гуляйтны, Катя?»
Мӧд делӧ — петкӧдлін билетъяс, и кӧть нурбыльтыштан мыйкӧ гӧгӧрвотӧмӧс, билетъяс асьныс ставсӧ висьталӧны.
Катя тэрмасьтӧг — мыйла тэрмасьнысӧ, кор сёрмисны нин? — вӧчис ставсӧ, мый вӧчлӧны нывъяс театральнӧй гардеробса зеркалӧяс водзын, весиг дуллялыштіс чуньсӧ, шыльӧдыштіс зарни синкымъяссӧ, кодъясӧс дзик оз ков вӧлі шыльӧдны — пашкыранас найӧ вӧліны ёна мичаджыкӧсь, ещӧ ӧтчыд лӧсьӧдыштіс платьесӧ да вӧньсӧ, бергӧдчис Алексейлань, важкодьыс кӧдзыд да веськодь.
Музыка грымгис залын.
Восьтыштӧм ӧдзӧс сайын тыдыштавлісны кияс, пельпомъяс, гырддзаяс, спинаяс, балябӧжъяс, гӧрдӧдӧм чужӧмъяс; ӧвтіс духи да пудра дукӧн.
— Колӧ виччысьлыны перерывсӧ, — шуис Катя.
— Ӧні кӧні кӧ пукыштам.
Найӧ пырисны гостинӧйӧ, коді вестибюльын ӧшалысь клубнӧй показательын шусис: «Тӧвся садйӧн».
Сад йылысь тані нинӧм эз казьтыв бусӧсь искусственнӧй кык пальмаысь кындзи, кодъяс вӧліны турунвиж пельсаынӧсь, да ватӧм зэв ыджыд аквариум кындзи, код пыдӧсӧ вӧлі шыблалӧма уна папирос помъяс да кампет коръяс.
Катя пуксис диван вылӧ, зілис не чукырӧсьтны платьесӧ.
Сы дінӧ, неуна ылӧджык, пуксис и Алексей.
— Вот эг чайтлы, мый ті сэтшӧм пӧрысьӧсь, — шуис Катя.
— Внук нин лои!
Сылы дышӧдіс ворсӧдчыны ӧбидаӧн, нюммуніны сылӧн тайӧ синъясыс да вомдоръясыс.
— Да абу, тайӧ жӧ воклӧн!
— кутіс объясняйтны долыдмӧм Алексей.
— Меным — племянник.
— Тіян племянникъясыд уна, дядя Лёша?
— Ӧти.
— Кӧнкӧ спокой абу, кор керкаын эмӧсь посни челядь?
— Навернӧ, — сӧгласитчис Алексей да мыйлакӧ кутчысьліс аслас галстукӧ.
Сьӧкыд нуӧдны сёрнитӧ нинӧм йылысь.
А медводдза сёрни медводдзаысь аддзысигӧн, грекыд вылӧ, век нинӧм йылысь.
Мездіс Катя.
— Ме эськӧ эг кӧсйы, медым вӧліны менам челядь, — водзӧ висьталіс сійӧ.
— Да и верӧссайӧ ог на регыдӧн пет.
Колӧ велӧдчыны.
Ті тӧданныд, меным эз удайтчы арнас пырны институтӧ.
Сӧмын помалі дасӧд класс, сдайті экзаменъяс, пӧлучиті аттестат, друг, со тэныд и на, висьмис мамӧй!
«Но и ладнӧ!»
— неуна эз горӧд Алексей.
Пырис кӧ Катяыс институтӧ, аддзысис ӧмӧй Алексей коркӧ сыкӧд?
— Ещӧ удачнӧ, — висьталіс Катя, — мый ме школаын велӧдчи чертитчыны.
Мӧдног кӧ лои, ог тӧд, мый и вӧчны эськӧ меным.
Чертёжница — век жӧ квалификация.
Сӧмын абу интереснӧй.
— Абу интереснӧй?
— Дерт жӧ.
Гижйӧдлан, гижйӧдлан лунтыр карандашӧн.
Гажтӧм.
Тіян мӧд делӧ!
Катялы дум вылас уси лун — тайӧ вӧлі арнас на, кор сійӧ первойысь аддзис Алексейӧс.
Лӧз спецовкаа, сімӧн лякӧссьӧм чужӧма, дикӧват, скӧр синъяса, сійӧ матыстчис Катя пызан дорӧ, главнӧй конструктор мышкын.
Главнӧй конструктор, Корней Павлович, шуис: «Травникова ёрт!
Со тіянлы эскиз, вӧчӧй, пӧжалуйста, тайӧ приспособлениеяслы рабочӧй чертёжъяс.
Колӧ том мортлы отсавны».
Корней Павлович муніс.
«Том морт» дыр да старайтчӧмӧн объясняйтіс Катялы, мый сылы колӧ, но Катя и сы объясниттӧг ачыс гӧгӧрвоис эскизсӧ.
Не сӧмын чертёжъяс, но и асьсӧ приспособлениесӧ важӧн вӧлі вӧчӧма, Алексей жӧ сэксянь кӧть недельын, кык недельын ӧтчыд непременнӧ пыравліс конструкторскӧй бюроӧ.
Катя чувствуйтіс, мый эз чертёжъясын сорсьӧмыс вайӧд клепальщик Журбинӧс сы пызан дорӧ, но кӧть и сідз, Катя терпениеӧн веськӧдаліс тайӧ чертёжъяссьыс ставсӧ, мый корис Алексей.
Нарошнӧ зумыш чужӧмӧн Алексей дугдывтӧг видзӧдіс Катя ки бӧрся, мыйӧн кутіс сійӧ карандаш либӧ целлулоидысь пырыстыдалана угольник.
А тӧрыт друг босьтчис да и вайис танцы вылӧ билетъяс.
Поліс: ӧткажитчас.
Но Катя эз и думайтлы ӧткажитчыны, приглашение примитіс.
Сы олӧмын первойысь танцы вылӧ приглашение!
И кор Алексей эз лок ас кадӧ сійӧ пӧнар дорас, кӧні сёрнитчисны аддзысьны, Катя кутіс чувствуйтны асьсӧ ёна шудтӧмӧн.
Сы дінті клуб подъездлань тэрмасигтыр мунісны сёрмысь медбӧръя параяс, сійӧ пыр сулаліс и сулаліс, кокъясыс эз нуны гортас: а мый, Алексей кӧ ещӧ локтас на?
— Да, Алёша, тіян дзик мӧд делӧ, — мӧдысь шуис сійӧ.
— Тіян сэтшӧм интереснӧй удж.
— Клёпка — мый интереснӧйыс?
Клёнгы да клёнгы.
— Гажтӧм чертёжъяс дорсьыд век жӧ бурджык.
Клепальщикӧн меным, дерт, не лоны.
Ме кӧсъя лоны историкӧн.
Мыйӧн сӧмын мамӧй бурдас, пыр жӧ муна Москваӧ либӧ Ленинградӧ, пыра университетӧ.
Ті радейтанныд история ?
— Радейтнысӧ радейта, — падъялігтыр вочавидзис Алексей.
— Но веськыда кӧ висьтавны, бӧрӧ коли... Омӧля тӧда.
Кадыс абу занимайтчыны.
Катя юрсӧ довкнитӧмӧн петкӧдліс: гӧгӧрвоа пӧ.
Сёрниныс кутіс мунны прӧстджыка, свободнӧйджыка.
Катя омӧльджыка кутіс тӧждысьны платье складкаясыс вӧсна, Алексей эз кыскавлы быд минутаӧ зепсьыс носӧвиксӧ да эз нетшкы галстуксӧ.
Кыкнанныс тэрмасисны висьтавны ас йывсьыныс, ас олӧмныс йылысь да интересӧн кывзісны ӧта-мӧднысӧ.
Найӧ эз казявны, кыдзи заводитчис перерыв, эз казявны тӧдсаяснысӧ, кодъяс гостинӧйӧ пырӧм бӧрын здоровайтчисны Катякӧд либӧ Алексейкӧд, и, кор залын бара грымӧбтіс музыка, кыкнанныс серӧктісны.
— Но вот, — шуис Катя.
— Бара сёрмим!
Да и мыйла ӧні кутшӧмкӧ танцы!
Алексей корис ветлыны гуляйтыштны, збоя мыччис Катялы пальтосӧ, но сойбордйӧдыс сійӧс кутны смеллуныс эз нин тырмы.
Найӧ ветлӧдлісны уличаяс кузя, сулалісны пос вылын, видзӧдісны сьӧд васӧ, кытшлалісны кар окраинаті, сёрнитчытӧг бӧрйылісны кузьджык да йӧзтӧмджык туйяс.
И пыр сёрнитісны, сёрнитісны...
Гашкӧ, тайӧ войся майскӧй небесаыс и вӧлі кодлыкӧ сьӧдӧн, уль кыз кымӧръясӧ тӧбсьӧмаӧн, — сӧмын эз Алексейлы.
3
Журбинъяс пӧвстын вӧліны кыкӧн, кодъяслы семья содӧм йылысь юӧрыс, гора салют вылӧ видзӧдтӧг, эз во ас кадӧ.
Кор гымгисны Илья Матвеевичлӧн залпъяс, тайӧ кыкыс пукалісны пызан сайын Важ посёлоклӧн ылі помса керкаын да ворсісны шашкиӧн.
На пӧвстысь ӧтиыс вӧлі Илья Матвеевичлӧн ӧти арӧсӧн томджык вок и сэтшӧма муніс Илья Матвеевич вылӧ, мый заводас найӧс пыр сорлісны.
Василий Матвеевичлӧн юрыс кушмис жӧ, сідзжӧ эз сетлы спокой аслас синкымъяслы, и вокыс кодь дженьыдик ён сьылі гӧгӧрыс эз судзлы ньӧбӧм дӧрӧмъяслӧн юрйылыс.
Мӧдыс — синъясӧдзыс быдмӧм дзор тошка, кӧні кольыштӧмаӧсь на воддза смоль сьӧд сиясыс, ставнас дзугсьӧма, сы вӧсна мый тайӧ тошкас чегъясисны любӧй расчёскаяс, — вӧлі сӧнӧд, зэв пӧрысь лев кодь, мудрӧй, кузь олӧм прӧйдитӧм морт.
Тайӧ вӧлі патриарх, семьяын медыджыдыс, Журбин вокъяслӧн батьыс, Матвей Дорофеевич, Матвей дед.
Быд воскресеньеӧ и быд праздникӧ сійӧ асывсяньыс воліс Василий Матвеевич ордӧ да гӧститіс сэні сёр рытӧдз.
Татшӧм волӧмъясыслӧн официальнӧй могӧн вӧлі тӧдмавны, мый да кыдз вӧчсьӧ свет вылын.
Василий пӧ завкомын член, гӧра йывсянь сылы ставыс тыдалӧ, ставыс тӧдса.
Но вӧлі и мӧд, кодӧс кузь вояс чӧжӧн абу вӧлі шуӧма аслас нимӧн, гуся — и главнӧй — мог.
Матвей дедлы олӧмлӧн опытыс висьталіс, мый, кӧть кутшӧм бура эз видзӧдны гортсаясыс, век жӧ найӧс дӧзмӧдӧны сылӧн пӧрысьмӧмла висьӧдчӧмъясыс, сылӧн кратайтчӧмъясыс, гортсаясыс недель чӧжнад мудзӧны сыысь.
Сійӧ мунліс Василий ордӧ быттьӧ выльторъясла да разъяснениеясла, кодъясӧс вермис тӧдмавны и портас, збыльвылас жӧ, — медым сетны Ильялы, Агашалы, внукъясыслы да налӧн гӧтыръяслы шойччӧг.
Василий Матвеевич ордын дед воӧмлы век вӧліны радӧсь.
Весиг сизимдас кӧкъямыс арӧсӧн сійӧ эз вӧв сэтшӧм гажтӧм старикӧн, кодъяс ас гӧгӧрса йӧзсӧ жугыльмӧдӧны.
Сійӧ радейтліс ропкыштны, «велӧдыштны», — но мый нӧ!
Зато сійӧ тӧдліс уна тысяча шензьӧдана историяяс.
Весиг Василийлӧн скӧр да кывйӧ сетчытӧм гӧтырыс — Марья Гавриловна — чӧв ланьтліс, кор Матвей дед заводитліс висьтавны.
Збыльысь шензьыны кутан: вояс мунӧны, а дед ӧтипӧлӧс висьтсӧ некор оз висьтавлы мӧдпӧв — век выльясӧс и выльясӧс.
Кор сылысь юавлісны, оз-ӧ сійӧ ачыс найӧс лӧсьӧдлы, Матвей дед вочавидзліс: «Олӧмыс бурджыка тіа-миа дорысь лӧсьӧдлӧ».
Матвей дедӧс унаысь корлісны ремесленнӧй училищеӧ: вот кывзӧй пӧ, ребята, кутшӧм сьӧкыд туйӧд мунліс рабочӧй морт важся кадӧ.
Дед локтас ребята дорӧ, заводитас казьтывны кыськӧ Тверскӧй губернияысь идзас вевтъяса сикт, ассьыс Дорофей батьсӧ, кодлӧн сійӧ вӧлі «курас-карасӧн», лыднас дас ӧтикӧдӧн, и сы вӧсна ковтӧмӧн: лишнӧй вом.
Казьтыштас сійӧ лунсӧ, кор кулі мамыс и чуть ли эз сы гу дорас батьыс висьтав пиыслы, мый мӧдӧдас сійӧс карӧ велӧдчыны.
Оз вун тайӧ велӧдчӧмыс.
Куим во, сійӧ колляліс жестяно-медницкӧй мастерскӧйлӧн сводъяс улын, коді вӧлі «мастер Отто Бисмарклӧн» — тадзи вӧлі гижӧма подвалӧ пыранінвесьтса вушйӧм вывеска вылӧ.
Велӧдчис пилитавны тискияс вылын томан ключьяс, паяйтны чайникъяс, лудитны самӧваръяс да кастрюляяс.
Кӧть зэв ёна кажитчис сылы уджыс — ӧд сы ки улысь петавлісны йӧзлы коланаторъяс, но ёна гажтӧмчис челядь олӧмысь.
Ар дас куим гӧгӧрын дугдіс гажтӧмчыны, Матвейӧс быттьӧ нинӧм нин эз интересуйт, и некытчӧ сійӧс эз кыскы.
Ӧтчыд соборса дьякӧн вайис мастерскӧйӧ аддзывлытӧм штука: бронзӧвӧй сутугаясысь клетка, вевдорыс сылӧн купол кодь, и сэні, бедьтор йылын, щегол ыджда лэбач, ставнас югыдгӧрд гӧна.
Дьякӧн бергӧдлыштіс ключӧн клетка увдортіыс, лэбачыс чепӧсйис, ловъя моз чипӧстіс да бӧр тшӧк ланьтіс.
— Вот, — шуис кӧзяинлы дьякӧн, — водзӧ оз мун.
Жугалӧма.
А кыдзи сьывліс, кыдзи сьывліс, быттьӧ канарейка!
Матушка Мария Феликсовна, стрепетовскӧй помещица, пӧдаритліс.
Вывті бур пӧдарок.
Зэв муса меным сійӧ.
Нинӧм оз бурмӧд менсьым сьӧлӧмӧс, сійӧ кӧ дзикӧдз тшыкис.
Кевмыся, Отто Карлович, вӧчӧй, нинӧм ог жалит!
Кӧзяин нуис клеткасӧ надворнӧй флигельса аслас квартираӧ, медбур мастерӧвӧй Иван Гусевкӧд кыкӧн пукалісны сэні игнасьӧмӧн кӧкъямыс лун асывсяньыс да войӧдзыс.
Став тайӧ лунъяс чӧжыс Матвейлы киӧ эз пыр уджыс.
Сійӧ сӧмын и думайтіс лэбач йылысь, коді чуймӧдіс сылысь челядь вежӧрсӧ.
Збыльысь ӧмӧй морт вӧчис татшӧм чудосӧ?
Вот, кӧнкӧ, мастер!
Сійӧ кывліс сёрниясысь, мый свет вылын эмӧсь аслыспӧлӧс йӧз, кодъяс зарни киясаӧсь.
Мӧдног оз вермы лоны, сӧмын сэтшӧм зарни киясӧн и позис мастеритны татшӧм диковинкасӧ.
Ӧкмысӧд луннас кӧзяин воис мастерскӧйӧ, шыбитіс клеткасӧ пызан вылӧ, кытчӧ пуктавлісны пӧчинитӧмторъяссӧ, видіс мастерӧвӧйясӧс, подмастерьеясӧс да детинкаясӧс — ставнысӧ ӧтпырйӧ, сэтшӧма крапкис ӧдзӧссӧ, мый верстакъяс вылын зиль-зёльмуні.
Иван Гусев объяснитіс:
— Скӧралӧ Отка.
Абу пӧ сійӧ омӧль, мый лэбачыс оз сьыв да сылы убытка, а главнӧйыс — фирмалӧн авторитетыс усьӧ.
Матвейлы тіравмӧн окота вӧлі видзӧдлыны лэбач пытшкӧ, вот эськӧ винтитлыны сійӧс, тӧдмавны чудеснӧй сьылӧмлысь тайнасӧ.
Сы шуд вылӧ — а сэсся бӧрыннас артмис лёк вылӧ, — дьякӧн дыр эз волы, клетка сулаліс и сулаліс кастрюляяс да самӧваръяс пӧвстын.
И быд вой, кор унмовсясны асланыс казармаын мастерӧвӧйяс, Матвей гусьӧник пыравліс ӧшинь пырыс мастерскӧйӧ, ӧзтыліс сись да шестерня бӧрся шестерня, пружина бӧрся пружина, штифтик бӧрся штифтик разявліс да исследуйтіс лэбачлысь механизмсӧ.
Узьтӧм войясыд кутісны тӧдчыны: мунігас сійӧ шатлаліс кодъюра моз, синъясыс асьныс куньсисны верстак весьтын.
Сылы кажитчис — ещӧ эськӧ вой, ещӧ эськӧ кык вой, и лэбачлысь тайнасӧ лоӧ восьтӧма.
Но локтіс дьякӧн да нуис лэбачсӧ.
А мӧд луннас бӧр воис да кутіс кӧзяин вылӧ горзыны: лэбачсӧ пӧ дзикӧдз тшыкӧдӧмаӧсь.
Ӧти мастер выдайтіс Матвейӧс — аддзылі пӧ, кыдзи сійӧ гудйысис клеткаас.
И вот Матвейлы шуисны: «Марш кытчӧ гажыд!»
Кытчӧ «марш»?
Гортас, дерт, батьыс дінӧ.
Квайтымын верст подӧн.
Матвей мӧдӧдчис, но эз вермы мунны и туйлысь нёльӧд юкӧнсӧ — кутшӧмкӧ сиктын висьмис да куйліс небыд сьӧлӧма дӧва старука керкаын кузя кыссьысь куим недель чӧж.
Кывліс, сы дорын сёрнитісны: «биависьӧм».
Висьӧм бӧрас, муртса кок йылӧ сувтӧм мысти, первойысь гӧгӧрвоис кутшӧм донатор нуис сійӧ Отто Бисмарклӧн няйт, лёк дука мастерскӧйысь.
Заводитчис сысянь, мый пӧчинитіс томанъяс сійӧс видзысь старукалысь; сэсся, кор неуна бурдыштіс, кутісны сійӧс корны старукалӧн соседъясыс — налӧн сідзжӧ быдпӧлӧс пӧчинитанторъяс.
Матвей ветлӧдліс ӧти керкасянь мӧдӧ, мунліс сиктысь сиктӧ, вочасӧн чукӧртіс дӧра сумкаӧ прӧстӧйиник инструментъяс — лудитіс, паяйтіс, тӧчиталіс.
Батьыс дорӧ, вокъясыс дорӧ сійӧс эз кыскы.
Матвей Журбин, аслыс тӧдлытӧг, лои рабочӧйӧн, пролетарийӧн, кодлы нинӧм воштыны, сы вӧсна мый сылӧн став озырлуныс — кияс, мӧлӧтъясӧн дойдалӧм да кислотаӧн сёйӧм трудӧвӧй кияс.
Татшӧм киясыс сійӧ воясӧ колӧны вӧлі быдлаын.
Россияса родӧвӧй знать бӧрыньтчис промышленникъяс да предпринимательяс водзын, ньӧбӧм загороднӧй имениеяс да дворецъяс местаӧ стрӧитсялісны заводъяс.
И кор Матвей воис Петербургӧ, сійӧс пыр жӧ босьтісны корабельнӧй верфӧ слесарӧн.
Но сылӧн ӧти местаын дыр эз уджавсьы.
Велалӧма шӧйтан олӧмӧ, коді немец мастерскӧй бӧрад вӧлі сэтшӧм вӧльнӧйӧн.
Ветлӧдліс Матвей заводсянь заводӧ, фабрикасянь фабрикаӧ, пыр мыйкӧ корсис, а мый — и ачыс тӧлкӧн эз тӧд.
Сійӧ вежлаліс профессияяссӧ, тӧдмаліс токарнӧй станок, тӧдмаліс котельнӧй делӧ, литейнӧй; муніс ылі плаваниеӧ кочегарӧн, видзӧдліс заграничнӧй странаяс — Индия, Япония, вӧлі Борнео ді вылын, шума порт Сингапурын, Южнӧй Америкаын.
Кызь арӧсӧн сійӧс босьтісны салдатӧ, драгунскӧй полкӧ, коді сулаліс Польшаын Ломжа дорын, индісны слесарнӧй делӧлы лӧсялан должностьӧ — полкса оружейнӧй мастерлы отсасьысьӧ.
Оружейнӧй делӧыд Матвейлы воис сьӧлӧм вылас.
Сійӧ кутчысис сы дорӧ сідз, мый во либӧ кык мысти ачыс нин лои мастерӧн.
Локтас инспекция — полкын оружие тырбур исправностьын.
Командир, тӧдӧмысь, дӧвӧлен, эз скупитчы оружейникӧс ошкӧмысь, донъявліс сійӧс, сы дор сулавліс.
И кор лои происшествие, мый вӧсна эськӧ мукӧдлы зэв омӧль лон, Матвей Журбин мынтӧдчис сыысь лючки-бура.
Тайӧ кад йывсьыс и тасянь аслас водзӧ олӧм йылысь старик эз висьтавлывлы ребята-ремесленникъяслы; да и кыдзи татшӧмтор йылысь висьталан?
Тӧдмасис сійӧ сэні, Ломжа дорын, томиник полячкакӧд, сэтчӧс столяр-краснодеревщик нывкӧд, Ядя Лучинскаякӧд.
Драгун — ён, сьӧд синкыма, гырысь синъяса.
Полячкаыс — вӧсньыдик, еджгов юрсиа, лӧз синъяса.
Радейтны кутісны ӧта-мӧднысӧ — олӧмыс кыкнанныслы эз ло.
И ещӧ сы вӧсна олӧмыс эз ло, мый столяр Лучинский сетӧ нывсӧ ломжинскӧй учитель пан Скрипка сайӧ.
Но Матвей эз сетчы пан Скрипкалы.
Уджалан воясыс сійӧс унаторйӧ велӧдісны.
Сылӧн лои определённӧй представление: олӧмыд — тыш, ылалан — юртӧ орӧдас, збоя кутан действуйтны, падъявтӧг — победитан.
Воис Ядялӧн да пан Скрипкалӧн свадьба лун. Муртса на пуксис пургаа зумыш асыв, кыдзи Лучинский керкаса параднӧй кильчӧ водзӧ сувталісны нин сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн возокъяс да корадодьяс, медым пуны костёлӧ жӧникӧс, невестаӧс, гӧстьясӧс, бать-мамӧс, дружкаясӧс; но сійӧ жӧ часӧ мышвыв кильчӧ дорас тӧвзьыштіс-воис полкӧвӧй драгунскӧй вӧвъяслӧн тройка, кильчӧ вывсянь веськыда доддяс шыбитчис Ядя — кыдзи вӧлі, венчайтчан платьеа, фатаа, блесткияса еджыд туфлиа, — и уськӧдчисны вӧвъясыс гартчысь пургаӧ лымйӧн тыртӧм вӧрса туйясӧд.
Кватитчисны гортас — невесталӧн и следыс вошӧма гартчысь турӧбӧ.
Гӧняйтӧдлісны вӧвъяссӧ ӧтилаӧ, мӧдлаӧ; гымӧдісны-лыйлісны белӧй светас стариннӧй ружьеясысь да пистолетъясысь.
А драгунскӧй вӧвъяс тӧвзисны и тӧвзисны, да вайисны тулупӧ гартыштӧм Ядяӧс, Матвейӧс да сылысь кык салдатскӧй дружкаӧс нелямын верст сайӧ, ылі сиктӧ.
Садьмӧдісны луншӧр бӧрын узьысь сиктса попӧс; повзьӧмла сійӧ тэрмасигтыр венчайтіс.
Тайӧ лоӧмторйыс шызьӧдіс округасӧ ставнас.
Полкса командир, пӧрысь кавалерист-рубака чайтӧм серти, Матвей вӧчис дзик ӧти мыж: кыдз тайӧ салдат гӧтрасис, кор сійӧ служба вылын полкын!
Мукӧдторйыс — абу мыж, а молодеч ногӧн вӧчӧма.
— Журбин, тэныд эськӧ татшӧм модаяснад служитны её величество императрица Мария Фёдоровналӧн лейбгвардии гусарын, — шуис сійӧ.
— Тэ жӧ, чӧрт мед нуас, Польшаысь первой красавицасӧ гусялін, некытчӧ туйтӧм морт!
Неуна абу королевна.
Пукыштан жӧ, муса другӧй, вит сутки карцерын!
Делӧсӧ кыдзкӧ-мыйкӧ сюркнялісны, Матвейлы вурисны унтерскӧй лычокъяс, медым позис овны вӧльнӧй квартираын, а эз казармаын, тайӧн и помасис.
Стӧчджыка кӧ — помасис сійӧн, мый бать-мамыс ёрисны нывсӧ да ӧткажитчисны сыысь.
Но ни Ядя, ни ещӧ нин Матвей эз тужитны бать-мам анафемаяссьыс.
Ядя, вӧлӧмкӧ, ыджыд мастерица.
Сійӧ вурсис полкӧвӧй дамаяслы, кодъяс донъялісны сылысь уджсӧ медся моднӧй варшавскӧй портнихаяс уджысь вылӧджык.
Журбинъяслӧн семья сэки оліс шудаа, гажаа.
Выль нэм заводитчытӧдз некымын во войдӧр Ядя, во коставлӧмӧн, чужтіс кык пиӧс — Ильяӧс да Василийӧс.
Коймӧд пиыс чужис русско-японскӧй война заводитчӧм бӧрын первойя лунъясас.
Тайӧ событиеыс лӧсяліс ӧттшӧтш сэтшӧм омӧльторкӧд, коді крута вежис Матвейлысь да семьяыслысь олӧмсӧ ставнас.
Пристрелка дырйи Матвей киясын взорвитчис винтовка — лэбис затворыс.
Нуисны салдатъяс ассьыныс оружейниксӧ стрельбище вылысь да думайтісны, мый сійӧ кулӧма нин, — оз лолав, плешас син весьтас ранаыс зэв ыджыд, вирыс сэтысь оз войтав, а ыльӧбӧн петӧ да киссьӧ найӧ сапӧгъяс вылӧ.
Военнӧй хирург висьталіс Ядялы, кор сійӧ котӧрӧн воис лазаретӧ, мый сылӧн верӧсыс ӧдвакӧ нин ловйӧн коляс, а бурдас кӧ, пыр кежлӧ коляс калекаӧн.
Полкыс регыд мысти муніс Польшаысь.
Матвейӧс уволитісны военнӧй служба вылысь; сійӧ колис ловйӧн, но тӧлысь бӧрся тӧлысь куйліс вольпась вылын, джынвыйӧ синтӧм, джынвыйӧ пельтӧм.
Ядя казяліс, мый врачьяслӧн висьталӧмыс збыльмӧ: Матвей — калека, но мед, сійӧ Ядалы вӧлі дона, эз эновт Матвейӧс.
Модаяс кузя мастерица, эз кӧ вӧвны мукӧд заказъяс, вурлывліс прӧстӧй мешӧкъяс, чуньясыс сылӧн пыктылісны емсьыс да чорыд дӧрасьыс.
Сійӧ уджавліс луннас да рытнас.
Войнас, кор унмовсьылісны челядьыс, пукаліс Матвей дінын, сьыліс сылы польскӧй сьыланкывъяс да мойдліс.
Сы гӧлӧс шы улӧ Матвей вӧлі ойбыртас.
Кулі ичӧтик иныс; Ядя нуис сійӧс кладбище вылӧ да бара кутіс уджавны, медым быдтыны мукӧдсӧ, медым ловйӧн колис Матвей.
Сійӧ майшасис-пессис тадзи кык во да джын, кытчӧдз Матвей эз сувт кок йылас.
Кок йылас сувтӧм бӧрын Матвей нуӧдіс гӧтырсӧ да челядьсӧ Петербургӧ.
Вӧлі смутнӧй кад, «чёрнӧй списокъяслӧн» да «волчьей паспортъяслӧн» кад, локаутъяслӧн да уджтӧмалӧмлӧн кад, полицейскӧй террорлӧн кад.
Ыджыд сьӧкыдлунъясӧн Матвейлы удайтчис пырны ылі плаваниеӧ ветлысь корабль вылӧ кочегарӧн.
Сійӧ плавайтіс, а сылӧн семьяыс корысяліс, оліс общӧй баракын, Торговӧй порт территория вылын.
Гӧтырыслысь да челядьыслысь корысялӧмсӧ да мучитчӧмсӧ аддзигӧн Матвей мукӧддырйи вӧлі дась вундыны бритваӧн ассьыс горшсӧ либӧ увлань юрӧн чеччыштны ваӧ.
Выручайтіс Матвейӧс гӧтырсӧ ёна радейтӧмыс.
Рейсъясысь воӧм бӧрын сійӧ пӧшти котӧрӧн тэрмасьліс гортас; челядьсӧ кутлытӧдз босьтліс кияс вылас гӧтырсӧ, Ядясӧ, да вӧдитліс кагаӧс моз.
Ядялӧн арлыдыс матысмӧ нин вӧлі комынлань.
Но мичлуныс сылӧн эз кельдӧд, пӧжалуй, сӧмын на воӧдчӧ вӧлі тыр мичӧ, и сэтшӧм чуймӧдана мичӧ, мый весиг грубӧй портӧвӧй грузчикъяс, кодъяслы немортнога уджысь ставыс вӧлі дзик веськодь, и найӧ кыдзкӧ кыпыдджыкӧсь лоліны кочегар Журбинлысь гӧтырсӧ аддзигӧн; кужтӧг, но сӧстӧм сьӧлӧмсянь шуалісны кутшӧмкӧ «благороднӧй», налы непривычнӧй кывъяс.
Тадз-ӧ овны, тадз-ӧ ветлӧдлыны сылӧн королевналы!
— думайтіс Матвей, кор видзӧдіс Ядя паськӧм вылӧ, кодӧс вӧлі сё пӧв пеславлӧма да кызьпӧв дӧмлӧма.
Сійӧ заграничнӧй каръясын эз гуляйт, эз ю, эз картіась мукӧдъяс моз — кочегарскӧй жалӧваньесьыс сійӧ видзтыліс быд кӧпейка, вайлывліс донтӧминик украшениеяс да чачаяс, и ӧтчыд решитчис да вайис Бомбейысь вещь, коді збыльысь лӧсялӧ королевналы, — зэв ыджыд кашемир шаль.
Шалльыс вевттис Ядя паськӧмлысь став дӧмасъяссӧ.
Ядя сійӧс ёна радейтіс да видзис.
Тысяча ӧкмыссё дас нёльӧд вося август тӧлысьын Матвейӧс босьтісны флотӧ матросӧн.
Сійӧ кыкысь вӧйліс немецъясӧн взорвитӧм корабльяс вылын и кыкнанысьсӧ сэтшӧм упорнӧя тышкасис олӧм вӧсна, мый смертьыс эз вермы сійӧс венны.
Ядя вӧлі сылы маякӧн, сы югӧр вылӧ сійӧ кыптыліс балтийскӧй ваясысь.
И кор, аслас ёртъяс влияние улын, матрос кутіс ветлыны гуся кружокӧ, кӧні сёрнитісны кутшӧм туйясӧн пролетарий Матвей Журбин вермас лӧсьӧдны бур олӧм, сійӧ и сэні думайтіс Ядя йылысь, мечтайтіс шедӧдны сылы бур олӧм.
Сылы вӧлі нин нелямын арӧс сайӧ, но Матвей эз вунӧд, кыдзи Ядя ӧткажитчис тырбур олӧмысь, кодӧс кӧсйысьліс сылы пан-учитель, кутшӧм дӧверчивӧя сійӧ, дас сизим арӧса ныв, рӧднӧй керкасӧ эновтӧм бӧрын, бать-мамӧн ёрӧм бӧрын, сетіс ассьыс первойя чувствояссӧ прӧстӧй русскӧй салдатлы, кыдзи воясӧн пукавлывліс сы дінын; Матвей пельясын эз куслыны сылӧн мелі сьыланкывъясыс.
Гымӧбтіс «Авроралӧн» лыйӧм.
Пушкаяс йиркӧм улын петіс Матвей Журбин берегӧ Николаевскӧй пос дорӧ, винтовкаясысь да револьверъясысь ратшкӧдчӧм шы улын шыблаліс мраморнӧй дворцӧвӧй посъяс вывсянь звермӧм юнкеръясӧс, жургысь грузӧвик крыло вылын куйлӧмӧн ветлӧдліс Петроградса уличаяс кузя.
Личнӧйыс — Ядя — сы сьӧлӧмын вочасӧн йитчис сійӧ зэв ыджыдторйыскӧд, мыйысь помсянь помӧдз пуис восставшӧй Россия и мый инмӧ вӧлі дзик быд пролетарийлы.
Матвей и ачыс эз казяв, кор заводитчис тайӧ йитчӧмыс.
Матросскӧй отрядъяскӧд сійӧ ветліс войвылӧ, Волга вылӧ, сэсся бӧр воис Петроградӧ, медым босьтны мятежнӧй форт «Краснӧй Горка».
Сэні, Ораниенбаум сайын, берегдорса вӧръясын Матвей аддзысис пияныскӧд — Ильякӧд да Василийкӧд; найӧ сы кодь жӧ ленточкаяса бескозыркааӧсь, кытчӧ гижӧма «Балтийскӧй флот».
Кор фортъяссӧ вӧлі босьтӧма, Журбинъяс ставныс ӧтлаын воисны гортаныс.
Ядя висис тифӧн, вӧлі куланвыйын.
Эз вермыны видзны, эз вевъявны шедӧдны сылы бур олӧм.
Горт вылӧ эз сюрны пӧвъяс.
Матвей гартыштіс кашемир шальнас гӧтырыслысь омӧльтчӧм кокни тушасӧ, коді воштӧма вӧвлӧм шоныдсӧ, да кияс вылас нуис радейтана Ядяӧс медбӧръяысь.
Ни Ильялы, ни Василийлы эз дӧверит, нуис ӧтнас дзик гу дорӧдзыс.
Тыртіс муӧн, пуксис сы дорӧ — бӧрддзис.
Эз ло югыд маяк, и водзын ставыс пемыд.
Чышкалісны синъяснысӧ и пияныс.
Но эз, эз сідзи найӧ радейтлыны ассьыныс мамнысӧ, кыдзи радейтліс Матвей, эз вермыны сідзи радейтны том да эгоистичнӧй йӧз.
Налӧн асланыс маякъяс, воас кад — ломзисны, а сылӧн некор нин оз ломзьы, кусі пыр кежлӧ.
И сэтшӧм шог лои Матвейлы, сэтшӧма кутіс жалитны асьсӧ, ӧткаӧс, овмӧстӧмӧс...
Тайӧ чувствоясыс воисны сэтшӧмвыйӧдз, мый пӧрины помтӧм скӧралӧмӧ на вылӧ, кодъяс эз на весасьны ас кадын му вылысь, кодъясӧс колӧ на вӧлі грӧмитны да пасьйыны, шыблавны мраморнӧй посъяслӧн парапетъяс вомӧн.
Сійӧ сувтіс да мӧдӧдчис из кодь сьӧкыд воськовъясӧн, пашкыр синкымъяса синъясас тӧдчисны шогсьӧм да ыджыд лӧглун.
И ещӧ дыр на муніс — муніс Донбассті, Черноморье берегъяс пӧлӧн, Крымті...
Асланыс туйясӧд мунісны и сылӧн пияныс, и бара ӧтлаасисны Петроградын.
Но пияныс эз нин вӧвны ас кежаныс.
Илья вайӧдӧма аскӧдыс походъясысь ичӧтик ивановскӧй ткачиха Агашаӧс, Агафья Карповнаӧс, Василий — Марийкаӧс, Марья Гавриловнаӧс, озыр тамбовскӧй мужиклысь нывсӧ.
Матвей Дорофеевич эз ӧтмоза видзӧд моньясыс вылӧ.
Серампырысь видзӧдіс купчиха вылӧ, кыдзи сійӧ думсьыс шуліс Марийкаӧс, — кӧть мед эськӧ неуна вӧлі вунӧдны позьтӧм Ядя кодьыс!
Мыйӧн сійӧ кажитчӧма Василийлы?
Зато Агаша вӧрзьӧдіс сылысь сьӧлӧмсӧ.
Вӧлі, вӧлі сыын мыйкӧ Ядялӧн кодь, кӧть зэв этшаник, но вӧлі.
Гажа, радейтысь, бур сьӧлӧма.
И кор, партия чукӧстӧм серти, война вылысь воӧм Журбинъяс став семьянас мунісны Питерысь ылі Лада ю дорӧ, медым восстановитны корабельнӧй завод, Матвей Дорофеевич овмӧдчис Илья да Агашакӧд ӧтлаӧ Якӧрнӧй улича вылӧ, а Василий казяліс Марийка вылӧ батьыслысь лӧгсӧ да кутіс овны торйӧн.
Но колисны вояс, Марийка велаліс овны рабочӧй пӧвстын, Василий влияние улын сылӧн характерыс ёна вежсис, сы пытшкысь кулацкӧй руыс тӧвзис, — Матвей Дорофеевич вочасӧн велаліс и Марийка дінӧ.
Со волывлӧ ӧні быд воскресеньеӧ Марийка да Василий ордӧ гӧститны, мый войдӧр, во дас кык сайын на, эз вӧв.
Колӧ шуны, Василий гӧтыр дінӧ сылысь отношениеяссӧ он шу мӧдногӧн, «велалісӧн» кындзи.
Кык монь пиысь сійӧ радейтӧ сӧмын Агашаӧс.
Овлывлӧ, думыштчас Матвей дед Илья да Агаша вылӧ видзӧдігӧн да лунтыр войӧдзыс жуглясяс.
А войнас аддзылас ассьыс Ядясӧ вӧтӧн.
Аддзыліс жӧ сійӧс пыр венечувса еджыд платьенас, мыйӧн сійӧ шыбитчис драгунскӧй корадоддьӧ зэв нин важӧн букыд асылын.
4
Матвей дедлӧн воскресенье луныс, кор сійӧ гӧститліс Василий ордас, прӧйдитліс войнаӧдз на лӧсьӧдӧм распорядок серти.
Дед завтракайтліс ставныскӧд ӧтлаын, завтрак бӧрас пуксьыліс кушетка вылӧ, розьӧсь коръяса филодендрон улӧ, кодӧс быдтӧма пельсаын Марья Гавриловна; сылы паныдӧн пуксьыліс важ плюшевӧй креслӧӧ Василий Матвеевич, и пансьыліс кузь сёрни.
Матвей дед куритчыліс дженьыдик чукля каллянӧн, мыйысь тошкыс ӧткымынлаті чишкасьӧма, кызӧктыштавліс; но, ен мед видзас, Василий Матвеевич кӧ думыштас шуны сылы, мый сы арлыдын куритчыны вреднӧ.
— Эн суитчы!
— заводитас скӧравны дед.
— Пель сьӧдмӧдісны тэнад никотин йылысь докторъяс.
А вот видзӧда Уинстошка вылӧ — сідзжӧ абу нин том мужчина, — сигарасӧ вомсьыс оз лэдзлы.
Тэ куритлін сигарасӧ, Вася?
Сійӧ жӧ, эн.
И эн видлы, став гыркпытшкӧстӧ гудыртас.
А сійӧ, проходимец, нёнялӧ да нёнялӧ чӧртлысь отравасӧ, и нинӧм; сылы, кыз яйлы, оз ло.
Не казьтывны Уинстошкаӧс, кыдзи сійӧ шуліс война ӧзтысьяс пиысь ӧти главарӧс, Матвей дед эз вермы, кӧть мый йылысь эз мун сёрниыс.
Кутіс помнитны сійӧс ылӧ кольӧм кадсянь, кор первойысь паныдасис танкъяскӧд-лӧканьяскӧд, мыйясӧн интервентъяс снабжайтлісны Врангельӧс да Юденичӧс, и мустӧмтіс «кыз яяӧс» ыджыд стариковскӧй лӧглунӧн.
Сійӧ эз верит Уинстошкалӧн союзническӧй заверениеяслы и Отечественнӧй война лунъясӧ, дзик заводитчӧмсяньыс эз верит.
«Пӧръялас, вузалас, ребята», — лёкджык кывъяс содталӧмӧн шуавліс заводын.
«Абу лӧсьыд тадз, Матвей дед, — индылісны сылы, — ӧд союзник, кокниджыка колӧ, ачыд гӧгӧрвоан, лёк кывъястӧг».
— Мый сійӧ бара думыштӧма, Вася?
Мый сёрнитӧны?
Вьетнам, Малайя, Индонезия — стенас ӧшалысь ыджыд карта дорӧ матыстчӧм бӧрын Василий Матвеевич шуаліс дедлы тӧдса местаяс; подробнӧя да быд боксянь разбирайтлісны мирӧвӧй событиеяс.
— Посъяс вывсянь эськӧ найӧс, посъяс вывсянь, пиук!
Мый сэні народыс видзӧдӧ?
Ӧбедӧдз Матвей дед ойбыртліс; Василий Матвеевич мунліс посёлокӧ — Илья вокыс ордӧ, заводса ёртъясыс ордӧ.
Ӧбед дырйи, дедӧс кӧ эз вывті ёна мучит пӧрысьдырся висьӧмыс и сійӧ чувствуйтіс асьсӧ збодерджыка, юлісны стопка столичнӧй.
Скӧр синъясыс лоліны рамӧсь, югнитлісны кыпыд киньясӧн, дед заводитліс висьтавлыны.
Висьталӧмъяс костас кывлісны сьыланкывъяс, кодъясӧс, Матвей дед кындзи, некод эз тӧд.
Сійӧ сьыліс кортӧминик мурган кыз гӧлӧсӧн; сылӧн радейтана сьыланкывйӧн вӧлі русскӧйяслӧн туркъяскӧд морскӧй сражение йылысь:
Море дымом покрылося чёрным;
Ядра рвутся, и волны ревут.
В бой-атаку трубят трубы-горны,
Корабли полным ходом идут.
Сійӧ луннас, кор сылӧн чужи правнук, Матвей дед эз чувствуйт пӧшти некутшӧм висьӧм, вӧлі збодер да сы вӧсна юис не сӧмын ӧбед дырйи, но и ужнайтігӧн.
Найӧ пуксисны Василий Матвеевичкӧд ворсны шашкиӧн.
Шашкиӧн ворсӧм кузя Матвей дед посёлокын вӧлі полнӧй гроссмейстерӧн; да и Василий Матвеевич эз жӧ вӧв омӧль ворсысьӧн.
Чорыда тышкасисны.
То дыр чӧв оласны, то друг горӧдасны:
«А-а, дамкаӧ вои!» «Йӧй, фук!»
И Василий Матвеевичлысь кӧ «фукайтлісны», а сійӧ, Матвей дед, воӧдчыліс дамкаӧ, дзор стратег заводитліс победнӧя мургыны: «В бой-атаку трубят...»
Кыдзи тӧдса, шашкиӧн ворсігӧн этша на бырӧдны противникӧс, сёйны сылысь став пешкаяссӧ; медыджыд вермӧм — на пӧвстысь кӧть ӧтикӧс йӧртны пельӧсӧ да не лэдзны.
Татшӧм положениесӧ Василий Матвеевич шуліс зэв деликатнӧя: «туалет», «йӧрті противникӧс туалетӧ».
Матвей дед мукӧд кывъясӧн эз пӧльзуйтчыв, сійӧ шуаліс шашкиӧн ворсны радейтысьяслысь общепринятӧй терминъяс, кодъяс вӧліны прӧстӧйӧсь да стӧч гӧгӧрвоанаӧсь.
Сылы зэв ёна везитіс праздник рытнас.
Сійӧ воис партия дас вит кымын, ворссис сӧмын кыкӧс; Василий Матвеевич эз петавлы «туалетъясысь».
— Тырмас!
— шашки пӧвсӧ вештігмоз шуис сэсся дед.
— Он туй тэ меным, Вася, противник вылӧ.
Оз на выныд тырмы батьтӧ вермыны.
— Сійӧ тшыналыштіс калляннас, кызӧктыштіс, бара заводитіс сёрнитны: — Антонлысь письмӧсӧ лыддьылін?
— Лыддьылі.
— Но и кыдзи видзӧдан?
— А мый видзӧднысӧ!
Уджавны колӧ, бать.
— Вот ме и шуа: уджавны.
Кыдзи уджавны?
Антоха гижӧ — поток вылӧ пӧ...
Ладнӧ, поток вылӧ...
Мый тайӧ лоӧ?
Гырысь секцияясӧн сборка нуӧдӧм, цехъясын.
Сӧмын сварка, некутшӧм клёпка.
Мый нӧ, Вася, клепальщикъясыс вӧчны кутасны?
Кытчӧ тэныд пӧрысьӧ нэмӧ воштысьны?
Кытчӧ Алёшка мунас?
Чеканщикъяслы, сверловщикъяслы кытчӧ?..
Да и Ильялы сьӧкыдкодь, чайта...
— Да ӧд, бать, нинӧм на ещӧ огӧ тӧдӧй кыдз-мый сэн лоӧ, — торкис Василий Матвеевич.
— Проект!
А артмас кӧ, коді талы паныд сувтас?
Ми тэкӧд али мый?
Колӧны миянлы корабльяс, бать, колӧны.
Морскӧй держава!
Должен артмыны, сы вылӧ и олам, медым артмис!
Но, гашкӧ, ӧткымынъяс и вешъясны бокӧ.
Кодъяс абу зумыдӧсь.
Законнӧ, бать.
Век тадзи, кор пос кузя каян да выль тшупӧдӧ тувччан: ӧтилӧн кокъясыс выдержитасны, мӧдлӧн оз.
Торъя нин сэки, кор каяніныс крут.
— Вернӧ, Вася.
Вернӧ, пиук.
Юрыд тэнад тӧлка.
Уна пос ми венлім.
Крутӧсь вӧліны посъясыс, сьӧкыдӧсь.
И тайӧс, сідзкӧ, венам?
— Морскӧй, мися, держава.
Улича вылӧ дед петіс кыпыд настроениеӧн.
Сійӧс эз колльӧдны, тайӧс терпитны эз вермыв.
Муніс сьӧкыдпырысь, пӧрысьяс моз, Харьков дорын ранитчӧм коксӧ кыскышталіс, но дугдывтӧг мургис: «Ядра рвутся, и волны ревут».
Пушкарскӧй да Чугуннӧй уличаяс пельӧсын сійӧ паныдасис Егоровкӧд.
— Поздравляйта, Матвей Дорофеевич!
— шуис участкӧвӧй.
— Тэнӧ, вокӧ, сідзжӧ.
Праздникӧн, — сувтлытӧг вочавидзис Матвей дед.
— «Море дымом покрылося чёрным...»
— Да ме ог сы йылысь, Матвей Дорофеевич.
Правнукӧн тіянӧс поздравляйта.
— Со мый!
— Дед сувтіс улича пельӧсӧ.
— Эм нин!
Но, сідзкӧ, ме тэныд правильнӧ шуи, Кузьмич.
И тэныд сійӧ инмӧ жӧ.
Му вылын выль мортӧн, вокӧ!
Корабльяс выль стрӧитысьӧн!
Морскӧй держава!
Матвей дед, кыдз сӧмын позьӧ, лэптіс морӧссӧ да долыдпырысь тувкис кулакнас Егоровлы пельпомас, мый вӧсна ачыс шатовмуні.
Егоров тэрмасигтыр уськӧдчис сійӧс кутыштны.
— Энлы тэ!
— йӧткыштіс сійӧс дед.
— Ме ён на, ло тэ менам арлыдӧ татшӧмнас, ме сиа, мед лоин.
Матвей дед мӧдӧдчис водзӧ.
Правнук!
Сійӧ и видзӧд, праправнукъясӧс виччысяс патриарх.
Тайӧ мӧвпъяссьыс настроениеыс ещӧ лои кыпыдджык.
Матвей дед камӧбтіс разметчик Петька Кузнецовлӧн югдӧдӧм ӧшиньӧ — Кузнецовлы вӧлі квайтымын саяс, но Матвей дедлы сійӧ важмозыс коли Петькаӧн — да чотыштігтырйи, детинка моз тэрмасиг, ӧдйӧ дзебсис пельӧс сайӧ.
Сэтысянь видзӧдліс.
Кильчӧ вылас петіс Петькалӧн старукаыс.
— Хулиганъяс!
— грӧзитіс сійӧ пемыдас.
— Энлы, ме тіянлы!
Пельнытӧ орӧда...
Кузнечихаӧн «хулиганъяслы» грӧзитігкості пельӧс сайын сулалыштӧм бӧрын дед мӧдӧдчис водзӧ, гортланьыс.
Асланыс йӧрын, стальнӧй штанга вылын, кодӧс пуктӧма пес сарай да нарошнӧ сувтӧдӧм столб костӧ, аддзис Алексейӧс.
Видзӧдліс, кыдзи внукыс пелька бергалӧ да вӧчалӧ скобкаяс да путкылясьӧмъяс; чукӧстіс:
— Мый он узь, Лёшка?
Сёр нин.
— А тэ мый он узь, дедушка?
— Алексей чеччыштіс муӧ.
— Менам быдпӧлӧс делӧяс.
— Но и менам делӧяс.
— Мун, мун!
— Матвей дед йӧткыштіс Алексейӧс кильчӧлань.
Ас сертиыс тӧдіс, кутшӧм делӧяс вайӧдісны том зонмӧс нетшкысьны войын турник вылын.
— Сьӧлӧм висьӧм босьтіс?
Куж кутны асьтӧ докторшакӧд, Лёшка.
Он кӧ куж — калечитас.
Юав аслад батьлысь...
Вӧлі сылӧн томдырся друг — Оська Сумской.
Садь воштытӧдзыс вайӧдіс сійӧс ӧти ныв, сэтшӧма гартлӧдліс-йӧйтӧдліс — босьтіс, коньӧр, да и виис и сійӧс и асьсӧ — лыйис наганысь.
А кужан кутны асьтӧ, веськалан кытчӧ колӧ, сэки...
Мый лоӧ сэки, Матвей дед эз помав.
Думыштчӧмӧн малыштіс Алексейлысь мышсӧ да бара йӧткыштіс сійӧс кильчӧланьыс.
МӦД ГЛАВА
1
Кор Журбинъяс мӧдӧдчылісны асывъяснас удж вылӧ, керкаас кыптывліс сэтшӧм шум-гам, быттьӧ корабль вылын аврал дырйи.
Медводз чеччылісны Матвей дед да Агафья Карповна.
Дед — старикъяслӧн узьсьытӧм вӧсна, Агафья Карповна — кӧзяйскӧй уджъяс вӧсна: лӧсьӧдны завтрак, кыдз сійӧ шуліс, быдса бригадалы.
Бригадаыс эз вӧв ичӧт.
Гражданскӧй война бӧрын Ладаӧ воӧм мысти Журбинъяс — Матвей Дорофеевич, сылӧн пиыс Илья, Агаша да Илья гозъялӧн медводдза кагаыс, ӧти арӧса Витька — овмӧдчисны вот татчӧ, Якӧрнӧй, 19; ставныс ӧтлаӧ баракса ӧти комнатаӧ, кӧні овлісны Журбинъяс кодь куим семья.
Чужины выль челядь, быдмисны, гӧтрасялісны, и вочасӧн Журбинъяс овмӧдчисны став керкаас, выльпӧв планируйтісны сійӧс, лӧсьыдтӧм комнатаяс юкисны перегородкаясӧн да вӧчисны наысь лӧсьыдіник куим квартира.
Квартираяс вылӧ юклӧмыс вӧлі сідз, прӧстӧ: медым сетны Агафья Карповналӧн том моньяслы вӧля лӧсьӧдны семейнӧй олӧмсӧ кыдз налы колӧ.
А збыльвылассӧ став Журбинъяс олісны ӧтлаын, ӧти семьяын: ӧтувъя овмӧснас веськӧдліс Агафья Карповна.
Асывъяснас Матвей дед юкавліс сартас, ломтыліс плита, пуксьыліс скамья вылӧ восьтӧм плита водзас; Агафья Карповна велалӧм пельклунӧн управляйтіс кастрюляяслӧн да скӧвӧрдаяслӧн сложнӧй системаӧн.
Тайӧ вӧліны, пӧжалуй, Журбинъяс керкаын медся мирнӧй, медся лӧнь минутаяс.
Часджын мысти заводитчыліс аврал.
Чеччыліс Илья Матвеевич, чеччылісны Костя да Дуняшка, Виктор да Лида, Тоня, коді вӧлі помалӧ ӧкмысӧд класс; жуисны мыссян доз дорын, вензисны, кодлы медпервой мыссьыны.
Вензьытӧг лэдзлісны мыссьыны кран дорын сӧмын Илья Матвеевичӧс.
Сійӧ, кыдзи требуйтіс сылӧн должностьыс, мунліс гортысь медводз.
Медбӧрын чеччыліс Алексей, весиг тӧлын котӧртлывліс дворӧ турник вылӧ, а делӧыс кӧ вӧлі гожӧмын, дворас жӧ киськасьліс пельсаса ваӧн юр вывсяньыс да кок улӧдзыс; та могысь пельсасӧ вӧлі ӧшӧдӧма сарай вевт улас чеп йылӧ, — кыскыштан рычагӧ кӧрталӧм кӧв, пельсаыс путкыльтчӧ.
Кор «бригадаыс» пуксьыліс пызан сайӧ, Илья Матвеевич чеччыліс нин сэтысь, босьтліс вешалка вылысь кепкасӧ, тэрмасигтыр малыштліс Агафья Карповналысь дзормытӧм еджгов юрсӧ да мунліс.
Агафья Карповна век, воысь воӧ, лунысь лунӧ, петавліс сы бӧрся дзиръя дорӧдзыс да видзӧдіс сы мунӧм вылӧ, кытчӧдз сійӧ оз саяв пельӧс сайӧ.
Мунліс Илья Матвеевич пыр ӧти и сійӧ жӧ кадӧ, стӧч — минутаысь минутаӧ, и стӧч — минутаысь минутаӧ, кор сійӧ воліс Канатнӧй уличавывса гӧлубӧй керка дорӧ, сы кильчӧ вывсянь, кузь векни пальтосӧ кизявліг, чолӧмавліс сійӧс мастер Басманов: «Илья Матвеевичлы!»
«Александр Александровичлы!»
Александр Александрович уна вояс чӧж вӧлі Илья Матвеевичлӧн веськыд киӧн.
Илья Матвеевич стапельнӧй участокса начальник; Александр Александрович — корабльяс сборка кузя мастер.
Сійӧ вӧлі потомственнӧй судостроительӧн.
Сылӧн батьыс стрӧитліс знаменитӧй «Аврора», снаряжайтліс русско-японскӧй война дырйи Тихоокеанскӧй эскадраса броненосецъясӧс.
И буретш сійӧ кадӧ, кор Петербургӧ воис Цусимскӧй проливын сражение йылысь юӧр, заводитчис трудӧвӧй олӧмыс Александр Александровичлӧн.
Батьыс вайӧдіс сійӧс заводӧ дас нёль арӧса детинкаӧн.
Кызь вит во мысти детинка лои мастерӧн.
Лесовозъяс «Сакко» да «Ванцетти», зэв лӧсьыд черноморскӧй теплоходъяс «Аджария» да «Абхазия», Балтикаса быстроходнӧй крейсеръяс, уна-уна пассажирскӧй, грузӧвӧй, военнӧй корабльяс, мореӧ мунігӧн, нуисны асланыс корпусъясын да броняын Александр Александрович Басмановлысь трудсӧ.
Илья Матвеевич да Александр Александрович тӧдмасисны гражданскӧй война дырйи на, Царицын дорын.
Найӧ лоины другъясӧн бойясын.
Ассьыс важ другсӧ во дас вит-дас квайт сайын Илья Матвеевич корис локны Ленинградысь Ладаӧ.
Сэксянь найӧ оз вермыны овны ӧта-мӧдтӧгныс, быд лун аддзысьлӧны Канатнӧй улича вылын, быд лун мунӧны ӧтлаын асланыс контораӧдз, коді пирс вылын, стапельяс бердын.
Илья Матвеевич — латшкӧс тушаа, паськыд спинаа, любӧй поводдя дырйи кизя кепкаа, дженьыдик тужуркаа, гожӧмнас — морскӧй дзирдалысь кизьяса, лӧз, диагоналевӧй, тӧвнас — мехӧвӧй воротника, бобриковӧй; Александр Александрович — косіник да кажитчӧ вывті кузь тушааӧн паськӧм вӧснаыс, коді сылы вӧлі вывті векньыд да дзескыд вель тешкодь помка вӧсна: сійӧ шуліс, мый оз вермы терпитны, кор сосъяс пытшкас да спинатіыс гуляйтӧ тӧв.
Илья Матвеевич серавліс важся другыс вылын, мый сійӧ полӧ тӧлысь.
«Эновт стапельястӧ, Саня, действуйт контораын.
Либӧ стекляннӧй колпак пытшкын ветлы».
— «А мый?
Дӧзмасны йӧзыс терпитны тайӧ чертовщинасӧ да стрӧитасны колпак став стапель весьтас».
Чертовщинанас Александр Александрович шуліс сылы мустӧм тӧвсӧ, мыйысь, торъя нин тӧвнас да арнас, стапельяс вылын эз вӧв некутшӧм спасение.
Местаыс, кӧні сулаліс завод, вӧлі аслыспӧлӧс.
Участок вылӧ, кӧні ӧні сулалӧ зэв ыджыд литейнӧй цех, кык предприимчивӧй инженер стрӧитісны колян нэмся нёльӧд четвертьын чугун сывдан ичӧтик завод.
Тайӧ вӧлі дзик Лада ю вомдорас, заливӧ усянінын либӧ, кыдзи шуӧны пӧрысь йӧз, бухтаӧ усянінын, уезднӧй карсянь кык километрӧн улынджык.
Заводыс вӧчавліс садӧвӧй решёткаяс да кладбищелань ӧградаяс, доходыс сылӧн вӧлі ичӧт, инженеръяслы лои эновтчыны заводсьыс.
Налысь литейнясӧ ньӧбис кутшӧмкӧ немец, ыдждӧдіс, кутіс первойсӧ лэдзны парӧвӧй мельничаяслы оборудование, сэсся локомобильяс.
Мыйкӧ дыра кад кольӧм бӧрын предприятиеыс вуджис казнаӧ, во кызь мысти лои ыджыд механическӧй заводӧн, коді стрӧитіс Ладалы некымын кӧлеснӧй пароход, а первойя мирӧвӧй война дырйи — кык либӧ куим морскӧй канонерка.
Бухта берегас, кӧні сулаліс заводыс, вӧліны дюнаяс и сэні быдмисны пожӧмъяс; дюнаясыс да пожӧмъясыс видзисны рабочӧй посёлокӧс морскӧй тӧвъясысь; посёлокын вӧлі континентальнӧйнога лӧнь.
Самӧй Лада вылас жӧ тӧлыс пырліс моресянь бухта пыр, и тӧвнас да арнас штормъяс дырйи бушуйтіс векньыдик коридорын моз, кодлӧн кыкнан помас ӧдзӧсъясыс гурйыв восьсаӧсь.
Торъя ёна тайӧ тӧвъясыс дӧзмӧдісны найӧс, кодъяс уджалісны корабльяс стрӧитӧм помалӧм вылын — причальнӧй стенкаяс дорын да стапельяс вылын.
Александр Александрович мӧвп серти, жугавтӧм пырыстыдалана материалысь, например, плексигласысь, вӧчан кӧ эськӧ колпак стапельяс весьтын, сэки эськӧ вӧлі бур.
Заводӧ мунігӧн Илья Матвеевич да Александр Александрович удитлісны тӧлкуйтны уна вопросъяс кузя.
Ставсьыс медводз — радиоӧн передайтӧм юӧръяс.
Мирӧвӧй событиеяс бӧрын сёрнитісны семейнӧй выльторъяс йылысь, сэсся общезаводскӧйяс йылысь и, медбӧрын, локтан рабочӧй лун йылысь: мый да кыдзи колӧ вӧчны, мый йылысь не вунӧдны, код вылӧ «личкыштны», кытысь мый «пайкыны».
Муннысӧ колӧ вӧлі минута кызь-кызь вит, сы серти — кыдзи пансяс сёрниныс; кыкнанныс кӧ эз вӧвны сӧгласенӧсь, надзмӧдлісны воськовъяссӧ, сувтлісны, ӧта-мӧдныслы чуньяснас зурӧдіг доказывайтісны ассьыныс правлунсӧ, и сэки мунліс унджык кад; вензьӧмъясыс кӧ эз и вӧвны, «мунӧмлӧн графикыс» эз кыссьыв кызь минутаысь дырджык.
Кор начальник да мастер волісны асланыс контораӧдз, сэки пызан сайысь чеччавлісны и мукӧд Журбинъяс.
Вешалкаяс дорын неуна тойтыштӧм бӧрын, код тӧдас кытчӧ вошӧм шапкаяс, шарпъяс, тужуркаяс да плащьяс корсьӧм мысти, семьяыс петавліс улича вылӧ.
Сэні торйӧдчавлісны.
Тоня мӧдӧдчывліс Веряжка сайӧ, школаӧ.
Алексей, Костя, Дуняшка ылӧ кольлісны ас бӧрвыланыс Матвей дедӧс, коді муніс ньӧжйӧ и унджыкысьсӧ Викторкӧд.
Дзиръя дорӧдз Агафья Карповна колльӧдліс сӧмын Илья Матвеевичӧс, мукӧдыслы сійӧ ӧвтіс кинас кильчӧ вывсяньыс, кильчӧ вывсяньыс жӧ и бӧр пыравліс тыртӧммӧм керкаас.
Сылӧн вӧлі помтӧм уна удж.
Квайтӧд часын ставныс воасны — сэк кежлӧ колӧ лӧсьӧдны ӧбед, и сэтшӧм ӧбед, коді эськӧ быдӧнлы сьӧлӧм вылас воис; сэк кежлӧ колӧ идравны комнатаяс, мед вӧлі пельк да сӧстӧм, мыйӧн славитчыліс Журбинъяслӧн керка пытшкӧсыс.
Таысь кындзи, Агафья Карповна быд во вӧдитліс град, — бара жӧ удж.
Мужчинаяс сӧмын зароитлісны градъяссӧ, моньяссӧ позьӧ вӧлі тшӧктыны сӧмын весавны межаяссӧ, нетшкыны ёг турунсӧ; но кыдзи найӧ весавлісны!
Бурджык эськӧ, эз кӧ отсасьны найӧ, бурджык аслыс ставсӧ вӧчны.
Агафья Карповна пуктывліс ӧгурцы, помидоръяс, кӧдзліс морковь да свеклӧ, и непременнӧ фасоль, коді цветитіс би кодь гӧрд дзоридзьясӧн.
Семьяас некод эз радейтлы фасольсӧ, ӧбедайтігӧн дружнӧя шыблалісны шыд пытшкысь виж пуртӧсъяссӧ да серӧсь тусьяссӧ, и век жӧ Агафья Карповна эз дугды фасоль кӧдзӧмысь.
Сылы сьӧлӧм вылас волісны розъяса яръюгыд дзоридзьясыс, кодъяс вӧліны ыпъялан би кодьӧсь.
А эмӧсь кӧ дзоридзьяс — лоӧны и пуртӧсъяс; эмӧсь кӧ пуртӧсъяс, — колӧ жӧ кытчӧкӧ найӧс инавны, кӧзяйскӧя инавны, — не весь вошны добралы.
Но добра вошлі весь, фасольсӧ кыялісны паньяснас тарелкаяссьыс да шыблавлісны, кӧть Агафья Карповналы сійӧ ёна эз кажитчыв.
Агафья Карповна эз пыр ӧтнасӧн кӧзяйствуйтлы.
Кор моньясыс петавлісны отпускӧ, найӧ сылы отсасисны горт гӧгӧрыс, — Лида да Дуняшка.
Лида, ыджыд пиыслӧн — Викторлӧн — гӧтырыс, вӧлі раминик нывбаба, радейтліс дыр овны думыштчӧмӧн, став прӧст кадас сійӧ лыддьыліс книгаяс.
Пуксяс киас книгаӧн кытчӧкӧ комната пельӧсӧ либӧ клумбаяс пӧвстӧ палисадникса скамья вылӧ, вештас морӧс вылас кӧсасӧ, кодӧс новлӧ нин вот пӧшти комын во, кӧса помсӧ кутас новлӧдлыны чужӧм вывтіыс, быттьӧ кисточкаӧс, новлӧдлӧ сідзи — и лыддьысьӧ, лыддьысьӧ.
Агафья Карповна чайтліс, мый Викторкӧд Лида абу шуда.
Петіс сы сайӧ верӧссайӧ дзик на нывкаӧн, керкаын асьсӧ кутіс шыавтӧг, быттьӧ шыр, первойсӧ быдторйысь поліс: сылӧн, Агафья Карповналӧн, броткӧмысь, Илья Матвеевичлӧн скӧр синкымъясысь, Матвей дедлӧн ыджыд тошкысь, гортса стрӧг правилӧясысь, кодъясӧс вӧлі лӧсьӧдӧма Журбинъяс семьяын.
Агафья Карповна гӧгӧрволіс пиыслӧн томиник гӧтырлысь состояниесӧ, — сійӧ ачыс, помнитсьӧ, полыштліс Илья батьысь — Матвей Дорофеевичысь.
Но мый сэні дедыд, кор сылӧн вӧлі Ильялӧн радейтӧм!
Лидаӧс сідзжӧ быттьӧ радейтӧмыс эз бокӧ коль:
Виктор дорвыв нимкодясис гӧтырнас; кутшӧм бура видзисны сійӧс семьяын, кутшӧм вӧччанторъяс сӧмын эз ньӧблыны сэки сылы, вежисны стрӧглун да рӧскодуйтчӧм кузя став правилӧяссӧ.
Кыдз нӧ!
— медводдза монь, медводдза внукӧс ваяс.
Да, мый сэні сёрнитнысӧ, вӧлі, вӧлі Лидалӧн любовь, — да вот, эз пӧльза вылӧ мун.
Сылӧн, Агафья Карповналӧн, выныс, гордостьыс, ас вылас да водзӧвылӧ веритӧмыс содісны воысь воӧ Илья Матвеевичлӧн сурова да ёна радейтӧмысь.
А Лидиялӧн?
— вояс кольӧны, некутшӧм выль вынъяс мыйкӧ оз тӧдчыны.
Заводит сёрнитны сыкӧд ӧні — чӧв олӧ, оз кӧсйы сёрнитны, сійӧ и виччысь — бӧрддзас.
Дуняшка, Костялӧн гӧтырыс, сійӧ дзик мӧднога.
Сійӧ воис Журбинъяс керкаӧ воддза вося тулысын шумӧн; пыр жӧ заводитіс дружитны Матвей дедкӧд, Илья Матвеевичкӧд, Тонякӧд, Алексейкӧд.
Чангыль ныра, веж синма, збой, сійӧ вӧрӧжитіс ас дінас ставнысӧ, быттьӧ русалка.
Сійӧ эз ӧтказывайтчыв юыштны румка и весиг стопка, кор сылы кисьтлісны; сійӧ ӧтлаын дедкӧд сьыліс ядрояс йылысь да труба-горнъяс йылысь и ачыс тӧдіс уна сьыланкыв.
Вӧвлі, ышмас семьяын праздник дырйи, босьтас гитара, троньӧбтас струнаяснас:
Мой чудный, мой милый, мой золотой,
Хочу уснуть в твоих объятьях.
Ты позабудешь в счастии со мной
И об отце, и матери, и братьях.
«Вывті вӧльнӧя кутӧ асьсӧ, — серампырысь шуас Илья Матвеевич.
— Тэ, Костюха, сюсьджыка видзӧд гӧтырыд бӧрся».
— «Настӧящӧй ныв!
— Дуняшка вылӧ долыд ошкана синъясӧн видзӧдлігтыр Матвей дед весиг тапнитас кокнас.
— Мый сы бӧрся видзӧднысӧ!
Лӧньяс бӧрся колӧ видзӧдны!
Айда, Дуняха!
Но ещӧ мыйкӧ сэні сэтшӧмӧс, удалджыкӧс!»
И Лида кӧ уджаліс заводскӧй поликлиникаын регистраторшаӧн, то Дуняшка бӧрйис настӧящӧй мужскӧй профессия, муніс наукаӧ дед дінӧ — разметчицаӧн.
Костя эз и видлы мунны паныд, ӧзтыштіс кинас.
Вӧлі Агафья Карповналӧн ещӧ ӧти монь — Вера.
Сійӧ волывліс посёлокӧ гожӧмнас, недель кежлӧ, кык кежлӧ, отпуск дырйи, мӧд, Виктор бӧрся, пиыскӧд — Антонкӧд.
Антон — дзик ӧти морт, коді торйӧдчис семьясьыс:
Сійӧ помаліс Ленинградын Кораблестроительнӧй институт и Ладаӧ, рӧднӧй заводас, бӧрсӧ эз лок.
Антон аддзысис Веракӧд случайнӧ Одессаын, кытчӧ ветліс лечитны гразьясӧн ассьыс сьӧкыд ранаяссӧ; а сійӧ ранитчыліс бойясын Отечественнӧй война дырйи.
Вералӧн вӧлі гажтӧм судьбаыс.
Резинӧвӧй изделиеяс вӧчан московскӧй заводса работница петкӧдліс клубнӧй кружокын драматическӧй актрисалысь ыджыд кужансям.
Самодеятельностьлӧн ӧти всесоюзнӧй смотр вылын сылы «Грозаын» Катериналысь рольсӧ ворсӧмысь сетісны первой премия, и сійӧс корисны странаын тӧдса театрса труппаӧ.
Но тайӧ шуда кадас жӧ ныв заводитіс синтӧммыны.
Пыр ӧтарӧ кутіс лоны лёкджык, и врачьяс сӧветуйтісны сылы мунны Одессаӧ, знаменитӧй клиникаӧ.
Гостиницаысь сійӧ петавліс тшын рӧма ӧчкиӧн и пырджык рытгорувнас.
Ӧтчыд лои сідз, мый карын мыйлакӧ кусіны биясыс.
Пемыдыс немвиччысьтӧг суис Вераӧс улича вылын.
Вера муніс бульварса кӧрт ӧградаӧ кинас кутчысьӧмӧн да зурасис тайӧ, кыдзи сылы кажитчис сап пемыдас, воча локтысь морткӧд.
Кыкнанныс вежливӧя извинитчисны да торйӧдчисны. Сэки Вера гӧгӧрвоис, мый йӧз отсӧгтӧг сійӧ, пӧжалуй, ассьыс гостиницасӧ оз аддзы.
«Ёрт!
— ньӧжйӧник да падъялігтыр чукӧстіс сійӧ.
— Ёрт!..»
Мунысь морт бергӧдчис.
«Извинитӧй, ен могысьӧн, ме тӧдлытӧг».
Но Антон ставсӧ нин гӧгӧрвоис падъялан воськовъяс сертиыс, сьӧдов ӧчки сертиыс — и эз коль сійӧс ӧтнассӧ улича вылӧ.
Тадзи тӧдмасисны Антон Журбин да Вера Барабина.
Первойсӧ найӧс матыстіс сійӧ, мый найӧ шуткапырысь, но шог чувствуйтіг шулісны асьнысӧ не тыр мортъясӧн.
А бӧрынджык казялісны асланыс характеръясысь, интересъясысь сэтшӧм уна ӧткодьсӧ, мый воис ыджыд, настӧящӧй любовь.
Вера эновтіс театрсӧ.
Ӧні кежлӧ медицина эз на вермы лечитны синсӧ сы выйӧдз, медым ворсны сцена вылын.
Ладаӧ гӧститны волывлігӧн сійӧ пыр новліс тшын рӧма ӧчки, медым не шогӧдны Антонлысь рӧднясӧ ассьыс омӧля аддзысь синъяссӧ читкыртӧмӧн.
Сійӧ кажитчис семьяыслы аслас прӧстлуннас, а Илья Матвеевичлы да Агафья Карповналы ещӧ и Антонӧс радейтӧмысь, мый найӧ зэв бура вӧлі аддзӧны.
Вера волывлігӧн весиг Лида лолі кыпыдджык.
Сійӧ часъясӧн пукавліс актриса дінын да юасис сылысь театральнӧй олӧм йылысь, странаӧд ветлӧдлӧм йылысь, актёръяс удж йылысь, коді, Лида чайтӧм серти, сэтшӧм праздничнӧй гажа, кокни.
«Ӧшибайтчан, — терпеливӧя висьтавліс сылы Вера.
— Театр — сійӧ зэв сьӧкыд, напряжённӧй, нервнӧй удж.
Дерт, сыӧ кӧ сетны став сьӧлӧмтӧ».
Агафья Карловна кывзас-кывзас моньясыслысь сёрнисӧ, петас терпеньесьыс, корас Вераӧс бокӧджык, вашнитас: «Эновт, Верочка, сыкӧд вензьыны.
Мунам, ватрушкаӧн гӧститӧда.
Свежӧйӧсь, пӧсьӧсь.
Мунам».
Ӧтнасӧн кольӧм бӧрын Агафья Карповна тӧдвылас уськӧдліс ассьыс став пиянсӧ, моньяссӧ, думайтлывліс сы йылысь, кыдзи мӧдӧдчас налӧн олӧмныс водзӧ, кутшӧм туйясӧд.
Зэв унатор йылысь колӧ вӧлі думайтны Агафья Карповналы.
Внук йывсьыс, кодӧс тайӧ лунъясӧ вайис Дуняшка гортас, Дуняшка йылысь — нинӧмсӧ сійӧ оз гӧгӧрво мам делӧяс кузя.
Сідзжӧ, кыдзи он думайт Антоша йылысь?
Эстшӧм волнение вӧчис семья пытшкын аслас письмӧӧн.
Дасысь кымын лыддисны сылысь письмӧсӧ.
Ыджыд, шуӧны, вежсьӧмъяс вермасны лоны, быдӧнлы серьёзнӧй последствиеяс.
А кутшӧм последствиеяс — пыртӧ он и казяв.
2
Александр Александрович пукаліс пызан сайын листӧвӧй стальысь вӧчӧм канторкаын; канторкасӧ пытшкӧссяньыс вӧлі эжӧма кыз картонысь сырысь квадратъясӧн, ортсысяньыс краситӧма да вӧлі дзирдалысь эзысь кодь.
Конторкаыс сулаліс дзик пирс дорйылас, стапелькӧд орччӧн, код вылын, быттьӧ зэв крут скала, сулаліс корабль — сьӧд громада, кодӧс кытшалӧма рыжӧй металлическӧй трубаясысь вӧчӧм уна судта вымосткаясӧн.
Кораблькӧд сравнитігӧн ичӧтик конторкаыс кажитчис не то ёлочнӧй игрушкаӧн, не то слесарнӧй инструмент видзан ящикӧн, а медлӧсялана — газетнӧй киоскӧн.
Александр Александрович водзын куйліс нарядъяслӧн дзонь пачка, найӧс колӧ вӧлі кырымавны, но Александр Александрович весиг эз босьтлы на перӧ-ручкасӧ.
Сійӧ кывзіс ваыслысь ӧтмоза сёлькӧдчӧмсӧ джодж увсьыс, сваяяс костысь, кодъяс вылын сулаліс пирсыс, кыліс корабль вылысь пневматическӧй мӧлӧтъяслысь оръяссяна шыяссӧ, быттьӧкӧ лыйсисны то ӧти, то ӧтпырйӧ некымын пулемёт, — сы серти, кымын мӧлӧт уджалісны ӧттшӧтш.
Мукӧддырйи пельӧдзыс кывліс мазіяслӧн кыза дзизгӧм — корабль пӧлӧн кыссис стапельнӧй портальнӧй кран — зэв ыджыд самодвижущӧйся пос, коді лэптавліс ветымын тонна сьӧкта грузъяс, — дзизгисны сылӧн моторъясыс.
Тайӧ шыяс сертиыс Александр Александрович, конторкасьыс петавтӧг, вермис ӧшибитчытӧг тӧдмавны, кыдзи мунӧны делӧясыс участок вылын.
Стапельлӧн торцӧвӧй юкӧнас ланьтісны мӧлӧтъяс, — сідзи и эм, корпуснӧй мастерскӧй подведитіс, эз сет скулӧвӧй листъяс, колӧ примитны срочнӧй мераяс.
Кутіс муравны, сьӧкыдпырысь мӧдӧдчис стапельнӧй кран, — корабль вылын сувтӧдалӧны машинаяс; некутшӧм мераяс оз ковны, машинаяс — абу корпусникъяслӧн, а механикъяслӧн делӧ.
Пирс улын ва сялькӧдчӧмлӧн выныс висьталіс Ладаын ва уровень йылысь, коді тшӧкыда вежласис и, овлывліс, водзвыв висьтавліс локтан наводнение йылысь.
Тайӧ пӧрйӧ удж шыыс да шумъясыс ӧтлаасьлісны ӧткодь привычнӧй ритмӧ и, кыдзи став привычнӧйыс, эз вӧрзьӧд сознаниетӧ.
Александр Александрович видзӧдіс квадратнӧй ӧшиньӧд Лада вылӧ, сылӧн вежоват гыяс вылӧ, кодъяс лоліны сымын гырысьджыкӧсь да скӧрджыкӧсь, кымын ёнджыка пӧльтіс моресянь тӧлыс; видзӧдіс да думайтіс, мыйла корисны Илья Матвеевичӧс директор дінӧ.
Небось, кор уджыс мунӧ бура, оз корлыны: аттьӧ пӧ, вай кабыртлам тіянлысь рабочӧй китӧ.
Оз, прӧстӧй лунъясӧ тадз оз овлы, чествуйтӧны сӧмын ыджыд праздникъяс лунӧ да юбилейяс дырйи; а прӧстӧй лунъясӧ сӧмын видӧны.
Александр Александрович виччысис дыр, но эз вермы виччысьнысӧ, дӧзмис конторкаын пукалӧмысь, сійӧ муніс корабль вылӧ, кайис пӧвйысь вӧчӧм трапъяс кузя палуба вылӧ.
Корабль пӧшти быдмӧма нин аслас тыр океанскӧй судтаӧдз.
Вылыс палуба вывсяньыс ылӧдз вӧлі тыдалӧны окрестностьясыс.
Чукыльӧсь Веряжка, коді писькӧдӧма аслыс туйсӧ Ладаӧ заводысь улітіджык дюнаяс пыр.
Важ посёлок, нӧрысвывса клуб, веж карса окраина.
Кар шӧрлань Лада берег пӧлӧн муніс неважӧн асфальтируйтӧм паськыд проспект, ӧтар-мӧдар бокас садитӧма топольяс.
Проспект кузя, бугыльнас бикиньяс сявкйӧмӧн, тӧвзис лӧз да виж краскаӧн краситӧм троллейбус — вот-вот зурасяс паныд мунысь гӧрд автобускӧд.
Топольяс пӧвстті вуджӧртіс руд «победа», пуркнитіс лӧзоват тшын.
Пӧрысь мастер вочасӧн вӧчаліс сійӧ движениеяссӧ, кутшӧмъясӧс сійӧ пыр вӧчавліс кодкӧдкӧ вензигӧн: первой чургӧдіс бытшласьысь ёсь щӧкасӧ, а сэсся, ӧчкисӧ лӧсьӧдыштӧм бӧрын, кутіс видзӧдны стеклӧ вевдортіыс.
Тайӧ минутаас сійӧ вензис, тыдалӧ, ачыс аскӧдыс, доказывайтіс ачыс аслыс, мый колӧ лӧсьӧдны вот сэтшӧм жӧ руд «победа».
Александр Александрович эз вермы веськодя видзӧдны легкӧвӧй автомобильяс вылӧ.
Войнаӧдз сійӧ дугдывтӧг чӧжис деньга, медым ньӧбны «эмка».
Коркӧ тырмымӧн лои чӧжӧма деньгасӧ, наркоматын сылы отсалісны судзӧдны наряд, и кыдзкӧ ӧтчыд субӧта рытӧ Александр Александрович шурӧбтіс-воис Важ посёлокӧ сьӧд лакӧн дзирдалысь аслас машинаӧн.
Сійӧ кытшлаліс уличаясӧд, катайтӧдіс гӧтырсӧ, соседъяссӧ, тӧдсаяссӧ, став окотитысьяссӧ: включайтліс фараяс, сетавліс гудокъяс, бӧрыньтчывліс.
Сылысь кӧ юавлісны, мыйла сылы ковмис машинаыс — заводӧ ветлыны?
— заводыс орччӧн, подӧн ӧдйӧджык воан; карӧ?
— эм автобус, а сэки, троллейбусӧдз, и трамвай вӧлі, — Александр Александрович скӧраліс сэтшӧм бӧб юасьысь вылӧ.
«Сералан!
А но весась машинасьыс!
Ӧдйӧджык, ӧдйӧджык, прӧстмӧд местасӧ...»
Рӧмдӧм бӧрын «эмкасӧ» сувтӧдісны пес видзан сарайӧ,
Александр Александрович дыр на ещӧ ветлӧдліс сы гӧгӧр, ва ветьӧкӧн чышкаліс лакируйтӧм кузов вывсьыс, кыз стеклӧяс вывсьыс став буссӧ, узьны сійӧ водіс став мирын шудаысь-шуда мортӧн.
Асывнас заводитчис война.
Александр Александрович котӧрӧн муніс заводӧ гижсьыны доброволецӧ.
Заводас ещӧ эз на тӧдны кыдзи мый вӧчны, некодӧс некытчӧ эз гижавны.
Уна сё рабочӧй, и накӧд тшӧтш Александр Александрович, мунісны военнӧй комиссариатӧ.
Военнӧй комиссариат здание дорын сулаліс йӧв чукӧр.
Военком дорӧ пӧвесткаястӧг эз лэдзны; но пӧрысь, заслуженнӧй мастер писькӧдчис сы дінӧ.
«Гиж, комиссар ёрт, флотӧ, пехотаӧ — кытчӧ окота».
— «Кыдзи тіян овныд?
Басманов?
Судосборка кузя мастер?
Некытчӧ ме тіянӧс гижны ог кут, — коса вочавидзис военком.
— Бӧр мунӧй заводаныд.
Уджыс сэні лоӧ тіянлы, пӧжалуй, фронт вылын дорысь унджык.
И вообщӧ, кор мортлы ветымын арӧс сайӧ, кутшӧм сыысь салдат?»
— «Кутшӧм?
А со кутшӧм!
Ме министр-капиталистъясӧс иган сайӧ пуксьӧдавлі!»
Тайӧ пӧсь луннас военкомлӧн вӧлі уна удж, ыджыд кывкутӧм лои нуны тайӧ олӧма мортыслы, коді кӧть и эз пуксьӧдавлы иган сайӧ министр-капиталистъясӧс, но прӧйдитіс эз ӧти война.
Сійӧ интересуйтчигтыр видзӧдліс дзуг юрсиа корабельнӧй мастер вылӧ, сылысь корӧмсӧ сідзи нинӧмтуйӧ эз и пукты, горӧдіс ӧдзӧслань: «Коді сэсся сэні, пырӧй!»
Александр Александрович воис гортас скӧр, — ку пиас оз тӧр.
Сійӧ норасис партийнӧй комитетын, завкомын, директорлы.
«Нинӧм огӧ вермӧй вӧчны!
— вочавидзлісны сылы.
— Ачыд аддзан, кутшӧм сьӧкыдпырысь босьталӧны миян заводысь.
Правительстволы тыдалӧджык, кодлы кӧні лоны татшӧм кадын».
— «Сідзкӧ — мый?
Пукав да тылын ыркӧдчы?
Абу сӧглас татшӧм политиканад!»
Александр Александровичлы дум вылас друг уси ӧтитор.
«Но, ӧні ме тэнӧ жмитла!»
— грӧзитіс сійӧ кодлыкӧ, пуксис машинаӧ да мӧдӧдчис сійӧн карӧ.
«Нолтӧ, ёртӧй, — тадзи заводитіс сійӧ, кор бара воис комиссар кабинетӧ, — примит.
Ог кӧ ме, медым машинаӧй служитыштас армияын».
Жаль вӧлі янсӧдчыны «эмкаыскӧд», но кутшӧм сійӧ янсӧдчӧм!
Мамъясныс пияныскӧд торйӧдчалісны, гӧтыръясыс кутлісны верӧсъяссӧ, гашкӧ, медбӧръяысь.
Ньӧти падъявтӧг Александр Александрович шуис «примит».
Комиссар чеччис пызан сайсьыс, кутліс сылысь кисӧ: «Аттьӧ!»
— Ме ӧмӧй пасибӧ ради?
— ӧбидитчис Александр Александрович.
— А но тэнӧ!
Воӧн-джынйӧн кымын мысти сійӧ выльысь воис военком дорӧ.
«Интересуйтча: кыдзи да кӧні действуйтӧ менам драндулетӧй?»
Военком чуймис тайӧ юалӧмсьыс, но ӧдйӧ вежӧртіс, кутшӧм визь сылы кутны.
Сійӧ кыскис несгораемӧй шкапысь быттьӧкӧ зэв секретнӧй бумага.
«Тіян машиналӧн номерыс, Басманов ёрт?
— заводитіс сійӧ, ачыс новлӧдліс чуньсӧ вӧвъяслы учёт нуӧдӧм кузя важ инструкцияса строчкаяс кузя.
Двадцать — сорок три?
Сідз-сідз...
Двадцать — сорок три, сідзкӧ.
Со сійӧ.
Знаменитӧй танкӧвӧй генералӧс новлӧдлӧ», — и шуис юрас воӧм первойя овсӧ.
Александр Александровичлы нимкодь лои.
Сылӧн машинаыс новлӧдлӧ прославитчӧм комдивӧс!
Збыльвылас жӧ биӧн чишкассьӧм, кусняссьӧм колясъясыс сылӧн важӧн нин сімисны кӧнкӧ туйбокса канаваын.
Берлинӧс штурмуйтан лунъясӧ Александр Александрович лыддис газетаысь очерк генерал Соколов подвиг йылысь, коді геройскӧя пӧгибнитӧма бойын.
Александр Александрович муніс военкоматӧ, пырис военком ордӧ, пуксис сылы паныд стул вылӧ.
«Асланыд машинаӧн интересуйтчанныд?
— юаліс военком.
Сійӧ решитіс вайӧдны логическӧй помӧдз мыжтӧм да весиг, сы чайтӧм серти, святӧй лӧжсӧ.
— Жугӧдӧма, Басманов ёрт, пӧшти дзик рейхстаг штурмуйтігӧн нин...» «Мый тэ, ёрт, меным машина йылысь!
— вочавидзис Александр Александрович.
— Тьпу — эсійӧ машинаыд!
Кутшӧм морт пӧгибнитӧма!
Эх, комиссар, комиссар...»
Военком эз помнит, кутшӧм ов сійӧ шуліс коркӧ, да збыльысь шогсьыштіс Александр Александровичкӧд ӧтлаын генерал Соколов вӧсна.
Некымын во сайын, кор Александр Александрович медводдзаысь аддзис «победа», сылӧн выль вынӧн чужис кӧсйӧм лӧсьӧдны аслыс машина.
«Победа» вылӧ сійӧ эз вермы видзӧдны веськодя.
И ӧні сійӧ колльӧдіс синъяснас тэрыб руд машинасӧ, кытчӧдз сійӧ эз саяв керкаяс сайӧдз, и сӧмын сэки мӧдӧдчис гора палуба вывті корабльлӧн кормалань, коді нёровтчӧма валань.
Корабль вылын сборка кузя уджъяс матысмисны помлань.
Сварщикъяс йитлісны палубнӧй надстройкаяслысь узелъяссӧ.
Александр Александрович сувтіс Костя Журбин дінӧ.
Матіникын дрӧгнитавліг омляліс ичӧтик кӧлесаяса чукля кокъяс йылын трансформатор; сысянь кыссисны кыз да змей кодь сьӧд кабельнӧй шнуръяс электрододержатель дорӧ, кодӧн пелька вӧдитчис Костя.
Еджыд киньяс сявкйигтыр электрод колис ас бӧрсяыс пусьӧм стальлысь рубеч вурысъяс.
Костя эз лэпты юрсӧ, эз видзӧдлы бӧрвыв, но, мастерлысь кыз кучикысь вурӧм гӧрд башмакъяссӧ синбӧжнас аддзӧм бӧрын, горӧдіс пневматическӧй мӧлӧтъяс шум пыр: «Чолӧм Александр Александровичлы!»
Александр Александрович тӧдіс, мый панны сёрни весьшӧрӧ: Костя оз кут сёрнитны.
Костялӧн вӧлі вежлывтӧм трудӧвӧй режим.
Рытнас рабочӧй листок пӧлучитӧм бӧрын сійӧ мунліс корабль вылӧ, видзӧдаліс ставсӧ, мый аски колӧ вӧчны, гӧгӧр думыштліс сварка маршрут йылысь, прӧверитліс трансформаторсӧ и сӧмын сэки мунліс гортас.
Зато уджас сылӧн эз вӧвны ни простойяс, ни перебойяс, ни быдпӧлӧс увязкаяс да сӧгласуйтӧмъяс вылӧ кадсӧ лишнӧй видзӧм.
Час чӧж сваритас — вит-сизим минута куритчас; бара уджалас час — и бара куритчас сизим минутаысь не дырджык...
«Тӧдӧны Журбакъяс ассьыныс делӧсӧ, тӧдӧны, чӧртъяс!»
— думайтіс Александр Александрович, кор видзӧдіс Костялӧн зумыд сьылі вылас, лӧз комбинезонӧн ёна зэвтӧм паськыд пельпомъяс вылас, чишкассьӧм кепка вылас.
Сійӧ сулаліс Костя мышкын, кытчӧдз сійӧс эз кут гырддзаӧдыс Илья Матвеевич.
— Мунам вай, Александр Александрович, лӧньджыкинӧ.
Найӧ мунісны дзик корабль бӧжас, пуксисны сэні пӧв чукӧр вылӧ, кыскисны портсигаръяс да кутісны куритчыны.
Илья Матвеевич чӧв оліс.
Александр Александрович виччысис, кор жӧ сійӧ заводитас сёрнитны, эз вермы виччысьнысӧ, ачыс паніс:
— Китӧ, небось, эз кутлыны?
— Мыйла эз кутлыны?
Кутлісны.
Поздравитісны.
Внукӧн поздравитісны.
А вообщем крут сёрни вӧлі.
График серти кор миянлы колӧ лэдзны «кӧрӧбкасӧ» ва вылӧ?
Эн вунӧд?
Но вот, пӧлучитӧма приказ: медым сійӧ вӧлі достроечнӧй стена дорын Октябрьскӧй праздникъясысь не сёрӧнджык.
— Протестуйтін?
Доказывайтін?
— А мый доказывайтнысӧ!
Приказсӧ кырымалӧма министр.
Выполнитны, Саня, шуӧма.
Ми — ичӧт йӧз.
Удж армиялӧн салдатъяс!
— Илья Матвеевич шпыньмуніс да шыбитіс папирос помсӧ борт сайӧ.
— Эз кӧ вӧв тайӧ обшивкаыс, выполнитім эськӧ.
Конйыштас сійӧ миянӧс, коді тайӧс думыштӧма!
— Ёнджыкӧс, пыр ёнджыкӧс, Саня, колӧ вӧчны.
Вот и думыштӧмаӧсь.
Миян сӧветскӧй корабль, тӧдан, кутшӧмӧн должен лоны?
— Илья Матвеевичлӧн синъясыс видзӧдісны мудера да гажаа, быттьӧ эз и вӧв некутшӧм приказ корабль стрӧитӧм кузя срокъяс чинтӧм йылысь татшӧм лӧсявтӧм кадӧ, кор топӧдны мӧдіс содтӧд обшивка.
— Абу ӧд тайӧ скороспелӧй «Либертишкаясыд».
«Либертишкаяс» — войнадырся коланлун.
Война — воліс и муніс.
А ми тэкӧд мир вӧсна уджалам.
Огӧ тӧлысь кежлӧ, огӧ во кежлӧ.
— Тайӧ вернӧ, — сӧгласитчис Александр Александрович.
— Сӧмын ме тэныд, Илюша, висьтала и мӧдтор.
Весьшӧрӧ татшӧм переконструкциясӧ удж мунігӧн думыштӧмаӧсь.
Вот Петербургын миян вӧлі.
Заводитім стрӧитны первойя мирӧвӧй война водзвылын зэв ыджыд кык дредноут.
Сэк кості, кор стрӧитім да переконструируйтім, найӧ и важмисны.
Стапельяс вылысь лэдзтӧг важмисны.
Ковмис бӧр косявны.
— Вот вуджам клёпкасянь сварка вылӧ...
— Илья Матвеевич тайӧс шуис быттьӧ пырмунігмоз, быттьӧ аслас кывъяслы торъя тӧдчанлун сеттӧг; сӧмын Александр Александровичлань юрсӧ крута бергӧдӧм серти тӧдчис сылӧн зэлӧдчӧмыс, кутшӧмӧн сійӧ виччысис вочакыв.
— Сваритны татшӧм тоннажа корпус?
— юаліс Александр Александрович.
— Да.
— Илья Матвеевич пукаліс важмозыс.
— Сварка кузя ме абу профессор, но ӧттор-мӧдтор гӧгӧрвоа, — думыштӧм бӧрын заводитіс Александр Александрович.
— Тэ ачыд долян: «корпус — корабльын главнӧйыс, корпус должен лоны крепыдӧн».
А кутшӧм крепыдлун сетас обшивка, сійӧ кӧ ставыс лоӧ вурысӧсь?
Ӧд мый артмӧ сварка дырйи?
Металл оз ло нюдз?
Оз.
И вот думыштлы — корабль веськалас дас — дас кык балла штормӧ.
Сэки сійӧс и нюкльӧдлӧм вылӧ, и чегъялӧм вылӧ, и гартлӧдлӧм вылӧ гыыс испытайтӧ.
Цельнӧй металл, дерт, выдержитас татшӧм нагрузкасӧ, а сваритӧминыс — бац — и потӧ.
— Сійӧ и клепайтӧм вурысӧдыс, сідзкӧ, вермас потны.
— Э, оз, Илюша!
Заклёпкаыд — сійӧ быттьӧ пружина.
Сыысь корпусыс лоӧ эластичнӧй.
Мыйкӧ кӧ лоӧ корабль наборын, клепайтӧм узелъясыс кыптасны щитъяс моз, рессораяс моз.
А цельносварнӧй корпусыд кутас рутшка-ратшкакывны став вурысъясӧдыс.
— Но, ӧд вот сваритісны жӧ тральщикъясӧс, сваритам со эсійӧ кӧрӧбкаяссӧ...
— Илья Матвеевич индіс кинас увлань, слиплань — бетонысь вӧчӧм пӧката плоскостьлань, кӧні сулалісны кык ичӧтик корабль.
— Ичӧт тоннаж йылысь ог шу.
Найӧс сварит, пӧжалуйста.
Шӧркоддем йылысь сідзжӧ.
А миян, океанскӧйяс...
Проблема.
Ме сідз гӧгӧрвоа.
Тыдалӧ, и Илья Матвеевич гӧгӧрволіс сідз жӧ.
Сійӧ дыр чӧв оліс; куритіс ещӧ ӧти папирос.
Сэсся чеччис пӧвъяс вывсьыс, кутіс ветлӧдлыны палуба настил кузя.
Чеччис и Александр Александрович.
Найӧ ӧтлаасисны борт дорын, минута кык сулалісны ӧта-мӧд водзас; Илья Матвеевич, куртка зепъясас кияссӧ сюйӧмӧн, качайтчис коклябӧрсяньыс кок чуньяс вылас, кок чуньяс вывсяньыс коклябӧрас да шутьляліс мотивсӧ важ салдатскӧй сьыланкывлысь: «Солдатушки, бравы ребятушки».
— А вот, Саня, — шуис сійӧ, — сы могысь и сроксӧ миянлы чинтӧны, медым та бӧрын заводитны стрӧитны цельносварнӧй океанскӧй «коробочка».
И стрӧитны сійӧс кутам ми!
Выльторйыс шӧйӧвоштіс Александр Александровичӧс.
Первой здукас сійӧ эз вермы думыштны нинӧм, мый и вочавидзны.
— Ми?!
— коркӧ выльысь юаліс сійӧ да плӧть матыстчис Илья Матвеевич дінӧ, пӧшти морӧс-на-морӧс.
— Ми, шуан?
— Да, ми.
— Огӧ, огӧ ми, Илюша, а тэ!
Сӧгласитчин, ачыд и стрӧит.
Ӧтнад стрӧит!
Ме авантюраяс ог уважайт.
Ме радейта честность.
Тэ честностьысь повзьӧмыд, тэнад кывйыд сибдӧма пиньяс бердад.
— Басманов ёрт!..
— Журбин ёрт!..
Найӧ сотісны ӧта-мӧднысӧ сэтшӧм синъясӧн, сэтшӧм би сявкйисны налӧн синъясныс, мый, пӧжалуй, на биӧн позьӧ вӧлі сваритны медся ён корабельнӧй сталь.
Куритчан кадӧ Костя воис участокса начальник да мастер дінӧ, кодъяс вӧліны ӧта-мӧд вылас уськӧдчыны лӧсьӧдчӧм тышкасьысь петукъяс кодьӧсь.
Найӧ эз вочавидзны Костя юалӧм вылӧ, мыйын делӧыс и мый лои, найӧ ӧта-мӧднысӧ ещӧ ӧтчыд сотыштісны скӧр синъяснаныс, шпыньмунісны да ӧтарӧ-мӧдарӧ разӧдчисны.
3
Тшӧкыда рабочӧй семьяяслӧн эм асланыс «семейнӧй профиль»: батьыс токарь — и пияныс токарьяс; батьыс литейщик — и пияныс литейщикъяс; батьыс столяр — и челядьыс пилитӧны, стружитӧны, тӧчитӧны пу.
Мукӧддырйи ӧта-мӧдсяньыс профессия вуджӧмыс кыссьӧ не сӧмын батьсяньыс, но дедсяньыс и весиг прадедсяньыс.
Журбинъяслӧн татшӧм «семейнӧй профильыс» эз вӧв, либӧ, стӧчджыка, сійӧ эз урчитчы ӧти профессияӧн, сійӧ шымыртліс пӧшти став судостроениесӧ дзоньнас.
Семьяас вӧліны разметчикъяс, сварщикъяс — став главнӧй специальностьяслӧн представительяс, кутшӧмъяс колӧны корабль стрӧитігӧн.
Кор волывлісны заводас газетаясса корреспондентъяс, директор сідзи налы и шулывліс: «Интересуйтчыштӧй Журбинъясӧн.
Ас кежаныс вермасны корабль стрӧитны.
Весиг асланыс технолог эм».
Технологӧс шуигӧн директор тӧдвылас кутіс Антонӧс.
Эз бокӧ мун тайӧ паськыд «семейнӧй профильсьыс» и Алексей.
Война медпӧсь каднас, кор Илья Матвеевичлӧн пиян пӧвстысь медічӧтыс велӧдчис на квайтӧд классын, заводӧс топӧдіс кадръяс тырмытӧм.
А колӧ вӧлі уджавны, и уджавны мирнӧй кадын серти ньӧти не этшаджык.
«Алексей, — ӧтчыд шуис батьыс, — кыдзи видзӧдлан, шуам кӧ, например, тэныд ковмас петны школасьыд?
Кыдзи тэнӧ велӧдчӧмыд — ёна кыскӧ али оз зэв ёна?»
Алексей некор на эз думыштлы — окота ветлӧдлыны сылы школаӧ али абу окота.
Лӧсьӧдӧма порядок: став челядь велӧдчӧны, — и порядокыс кажитчис торкны позьтӧмӧн.
Батьыслӧн юалӧмыс чуймӧдіс Алексейӧс.
Сійӧ чӧв оліс.
«Ме ог сы могысь, медым дзикӧдз не велӧдчыны, — водзӧ висьталіс батьыс, ачыс эз тӧд, мыйла пиыс чӧв олӧ.
— Ме сы могысь, медым тэныд ӧні уджалыштны заводын, отсалыштны миянлы ичӧтика.
Пельпом вылад кӧ юрыд эм, бӧрыннас велӧдчан».
Татшӧм сёрни нуӧдӧм могысь батьыс, быттьӧ нарошнӧ, пуксис гӧгрӧс пызан сайӧ, кодӧс сы чужан лун кежлӧ во сайын вӧчис Алексей школьнӧй мастерскӧйын.
Пызаныслысь коксӧ вӧлі тӧчитӧма, пызан пӧвсӧ вӧчӧма мича наборӧн ясеньысь, клёнысь да карельскӧй кыдз пуысь.
Весиг Виктор, высшӧй квалификацияа столяр-краснодеревец, ошкис Алексейлысь уджсӧ, кор пызансӧ вайисны гортас.
«Мастерство тэныд сетчӧ, — пызанӧ чуньнас таркӧдігтыр шуаліс батьыс.
— Но, а кутшӧм линия кузя мунны — столярнӧй али ещӧ кутшӧмкӧ мӧд линия кузя, вай думайтам ӧтлаын».
Сы олӧмын лоны верман вежсьӧмысь шӧйӧвошӧм Алексей водзӧ чӧв оліс.
Сы вежӧрын важӧн да зумыда вужъяссис мӧвп сы йылысь, мый дас сизим арӧсӧдз сійӧ кутас гижны диктовкаяс да решайтны задачаяс, а водзӧ...
тайӧ «водзӧ» йывсьыс сійӧ ещӧ эз на думыштлы.
Сійӧ вӧлі детинка на, и сылӧн интересъясыс вӧліны детинкалӧн кодьӧсь.
И друг веськаліс случай лоны рабочӧйӧн — сэтшӧмӧн жӧ, кыдзи Виктор да Костя, кыдзи дядя Вася, кыдзи Матвей дед.
Сійӧ кутас ветлӧдлыны маслӧӧссьӧм спецовкаӧн заводӧ, тӧлысьнас кыкысь пӧлучайтны удж дон, ассьыс пӧлучка!
Ӧткодь правоясӧн кутас сёрнитны рытъясын чай юигӧн заводскӧй делӧяс йылысь.
Ставыс тайӧ лоӧ ёна интереснӧйджык немецкӧй глаголъяс зубритӧм дорысь, дзуг химическӧй формулаяс велӧдӧм дорысь.
Алексей чӧв оліс, ачыс вӧлі рад да волнуйтчис.
Лоны самостоятельнӧй рабочӧйӧн — да коді нӧ таысь ӧткажитчас?
!
Но Илья Матвеевич ас ногыс тӧлкуйтіс пиыслысь чӧв олӧмсӧ.
Чӧв олӧ — сідзкӧ, колӧ влияйтны сылӧн сознательность вылӧ, зонкалы тӧдвылас уськӧдны, мый сэтшӧм рабочӧй классыс, код йылысь Илья Матвеевич радейтліс сёрнитны да пыр сёрнитліс зэв ыджыд гордостьӧн.
«Гӧгӧрво, Алёха, — сьӧлӧмсяньыс водзӧ висьталіс батьыс, — мирыс кутсьӧ рабочӧй да крестьянин вылын.
Ставыс, мый тэ аддзан ас гӧгӧрсьыд — тайӧ керкаыс, пызанъясыс, стулъясыс, паськӧмыс, вурсян машинаыс, лампочкаясыс, выключательяс, нянь, — ставыс рабочӧй да крестьянскӧй кияслӧн делӧ.
И кытчӧ кӧть эн видзӧдлы — паровозъяс, автобусъяс, корабльяс, быдса каръяс, — ставсӧ найӧ и найӧ, уджалысь кияс, вӧчисны.
Рабочӧй класс — дворец, сы вӧсна сійӧ и медся главнӧй, сы вӧсна и миян вождь, Владимир Ильич, и став коммунистическӧй партия век сы вылӧ мыджсьылісны».
Ставсӧ тайӧс Алексей кывліс не ӧтчыдысь нин, школаас тӧдмаліс нин политическӧй грамоталысь началояссӧ, тӧдмаліс, мый и революцияясын и мирнӧй строительствоын рабочӧй класс должен мунны трудӧвӧй крестьянствокӧд союзын, но чӧв оліс: татшӧм решительнӧй минутаӧ поліс скӧрмӧдны батьсӧ.
«Меным эськӧ окота металл обработайтӧм кузя, — шуис сійӧ, медым не нюжӧдны сёрнисӧ да не торкны батьыслысь ылалӧмсӧ: а то ещӧ мӧдтор думыштас.
— Пуӧн вӧдитчӧмыд оз зэв кажитчы».
— «Но и мун, пиук, металл обработайтны!
— быттьӧ ловзис батьыс.
— Тэнад делӧ».
Тадзи Алексей воис заводӧ велӧдчыны пӧрысь мастеръяс дінӧ.
Первойсӧ сійӧ заводитліс уджавны токарӧн, но регыд мысти сійӧс кыскис судосборка да торйӧн нин клёпка.
Аслас дядь, Василий Матвеевич, веськӧдлӧм улын пневматическӧй мӧлӧт освоитӧм бӧрын сійӧ клепайтчис ньӧжйӧ, но зэв бура.
Заклёпкаяслӧн шлапъясыс сылӧн лоліны рӧвнӧйӧсь, мичаӧсь.
«Миян ног уджалӧ тэнад ичӧт пиыд», — паныдасигъясӧ шулывлісны Илья Матвеевичлы пӧрысь клепальщикъяс.
Кор Алексей пӧлучитіс первойя пӧлучка, сійӧ став деньгасӧ, медбӧръя кӧпейкаӧдз, вайис гортас да сетіс мамыслы.
Мыйӧн сӧмын Илья Матвеевич воис заводысь, Агафья Карповна пуктіс сы водзӧ пызан вылӧ дас чӧлкӧвӧяяслысь пачка.
Мам синъясас вӧліны и гордость и синва — ставыс ӧтлаын.
Илья Матвеевич лыддис деньгасӧ, тракйыштіс асьсӧ синкымӧдыс, шуис: «Вот, Алёша, тэ и капиталлӧн могильщик!
Му шарлӧн кӧзяин».
Аскинас удж бӧрын, рабочӧй снабжение отделысь ордер судзӧдӧм бӧрын, сійӧ нуӧдіс Алексейӧс универмагӧ и, быттьӧкӧ сылӧн первойя пӧлучка вылӧ, ньӧбис пиыслы медся дона, кутшӧм сӧмын сюрис универмагысь, медся бур бостонӧвӧй костюм.
«Кӧзяин должен и ветлӧдлыны кӧзяйскӧя.
Гӧгӧрвоин?»
Алексей ӧдйӧ кыпӧдчис трудӧвӧй пос кузя.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі аслас бабушка Ядя кодь, кодӧс сійӧ тӧдліс сӧмын фотографияяс серти, а характернас муніс дедыс вылӧ, кутшӧмӧн сійӧ вӧлі томдырйиыс, — неуна ас пытшкас йӧршитчысь, сосредоточеннӧй, кыдз шуасны, пыдісянь думайтысь.
Вит во мысти сійӧ воӧдчис мастерствоӧдз, кутшӧмыс сетчыліс пӧрысь клепальщикъяслы дас воясӧн.
А воджын сайын неуна эз вӧч революция стапельяс вылын.
Сійӧ реконструируйтіс пневматическӧй мӧлӧт, ӧддзӧдіс действиесӧ сылӧн ударнӧй механизмлысь, сэсся перестроитіс бригадасӧ, и бригадаыслӧн выработкаыс содіс некымынпӧв.
Почёт дӧска вылын — заводын и карын — лоины сылӧн портретъясыс; печатайтісны портретъяссӧ заводскӧй да областнӧй газетаясын, иллюстрируйтӧм журналъясын; сы йылысь гижисны, висьтавлісны радио пыр; сійӧс бӧрйывлісны торжественнӧй заседаниеясвывса президиумъясӧ.
Том юр кутіс бергӧдчыны.
И войдӧр кӧ вӧлі дум коркӧ водзӧ велӧдчӧм йылысь, Антон пример серти мунны институтӧ, то вочасӧн тайӧ думыс кутіс чусавны, сійӧс заводитіс вевттьыны мӧвпалӧм, мый и наукатӧг сійӧ, Алексей, воӧдчис заводын сэтшӧм местаӧдз, кутшӧмӧдз асланыс кузь олӧм чӧжӧн эз вермыны воӧдчыны ни дедыс, ни батьыс, ни дядьыс, ни сійӧ старикъясыс, кодъяслысь сійӧ первойсӧ велӧдчис клёпкаӧ.
Алексей шӧйӧвошліс сӧмын Катя водзын.
Ичӧтик чертёжница водзын сылӧн бырлі став ышнясяна величиеыс, сійӧ лолі прӧстӧй, радейтысь зонмӧн, кутшӧмӧн и вӧлі збыльвылас.
Став портретъяссӧ, газетаясын сы йылысь печатайтӧм став гырысь статьяяссӧ да «знатнӧй стахановец рабочӧй местасянь» радиопередачаяссӧ сійӧ дась вӧлі думыштчывтӧг вежны Катялӧн ӧти кыв вылӧ, аслас ки дінӧ сылӧн муртса инмӧдчылӧм вылӧ.
Первомайскӧй вечер бӧрын найӧ клубын аддзысьлісны ещӧ кык-ӧ-куимысь.
Катякӧд аддзысьлӧмъясыс Алексейлы эз вӧвны случайностьӧн: удж помалӧм бӧрын Алексей виччысис сійӧс заводскӧй проходнӧйын, ачыс петкӧдліс, мый быттьӧкӧ лыддьӧ дӧска вылӧ ляскӧм газета.
Сэсся найӧ мунлісны сійӧ местаӧдзыс, кӧні туйыс вожавліс: сылы Важ посёлокӧ, Катялы — Выльӧ.
Мунісны ньӧжйӧ,
Алексей висьтавліс аслас производственнӧй успехъяс йылысь, — мукӧд темаясыс мунігмозыс мыйкӧ эз сюрлыны.
Кадысь кадӧ Алексей полігтыр юавлывліс: «Тіянлы тайӧ, колӧ чайтны, абу интереснӧ?»
«Мый ті, мый ті, Алёша!
Зэв интереснӧ!»
— сьӧлӧмсяньыс шулывліс Катя.
Алексей тайӧ кыпыдлунас эз дзик эскы.
«Вежливость ради тадзи шуӧ, — думайтіс сійӧ, кор видзӧдіс Катялӧн кузь синлысъяс вылӧ, пушкыр синкымъяс вылӧ, банбокъясса ямочкаяс вылӧ, кодъясӧс эськӧ видзӧдіс да видзӧдіс.
— Зэв тай колӧ сылы клёпка йылысь став тайӧ больгӧмыс».
Катя сёрнитліс интереснӧйджыкторъяс йылысь.
«Ті кӧ эськӧ, Алёша, аслад реконструируйтӧм воздушнӧй мӧлӧтӧн веськалінныд каменнӧй векӧ, — гажаа фантазируйтіс сійӧ, — ті эськӧ лоинныд медся вына енмӧн.
Ті эськӧ кокниа кодйинныд скалаясӧ олӧм вылӧ пещераяс, кокниа да прӧстӧя перйинныд изйысь би, громовержец моз эськӧ виалінныд ыджыдсьыс-ыджыд мамонтъясӧс...»
Алексей, пӧжалуй, эськӧ и сӧгласитчис бӧр воны каменнӧй векӧ, сэні кӧ лоас и сійӧ, Катя.
Но, лёкыд вылӧ, сэтшӧм ылӧ Катяӧс эз кыскы.
Катя сьӧлӧмсяньыс висьтавлывліс древньӧй Хорезмса раскопкаяс йылысь, тропическӧй джунглияс вошӧм кутшӧмкӧ сказочнӧй государствоясса — Камбоджаса да Лаосса — таинственнӧй кулӧм каръяс йылысь.
Алексейлы вӧлі яндзим сы вӧсна, мый сійӧ татшӧм государствояс йывсьыс весиг эз и кывлы.
Кыдзкӧ ӧтчыд, Катякӧд сёрнитӧм бӧрын, сійӧ муніс Василий Матвеевич дядь ордас.
«Камбоджа да Лаос?
— ещӧ юаліс Василий Матвеевич.
Сійӧ ӧчкиасис да восьтіс зэв кыз географическӧй атлас.
— Со найӧ, пиук, видзӧд, кӧнӧсь!..
Сэн, Вьетнам дорын, Бирма да Вьетнам костын.
Ставнас тайӧ вӧвлӧм Индо-Китай, коді кӧсйис, Алексей Ильич, самоопределитчыны, овны свободнӧй самостоятельнӧй олӧмӧн.
Тайӧ государствоясса представительясыс чукӧртчисны специальнӧй конференция вылӧ, сёрнитчисны действуйтны француз-колонизаторъяслы паныд ӧтувъя национальнӧй фронтӧн ».
Камбоджаын да Лаосын ёна важся олӧм йылысь, вӧлӧмкӧ, дядьыс сідзжӧ оз тӧд.
Не ветлыны-ӧ, — чужлісны мӧвпъяс, — карӧ, Центральнӧй библиотекаӧ, не корлыны-ӧ колана книгаяс?
Да, ичӧтик чертёжница водзын Алексей Журбин шӧйӧвошліс.
Правда, тӧлысь чӧжӧн, коді коли майскӧй памятникъяс бӧрын, сійӧ тӧдмасис Катякӧд матысяньджык да сёрнитліс сыкӧд воддза серти ёна смелджыка.
Сійӧ лунӧ, кор Илья Матвеевич да Александр Александрович чорыда сёрнитісны электросварка йылысь, Алексей паныдасис Катякӧд столӧвӧйса буфетнӧй стойка дорын, смелмӧдчис да корис сійӧс рытнас гуляйтыштны.
Ёна полігтырйи виччысис ӧтказ, — но Катя кӧсйысис локны.
Ӧбедкадся перерыв бӧрын Алексей воис корабль вылӧ да петкӧдліс «уджлысь класс»: нёль час чӧжӧн сійӧ вӧчис сы мында, мыйта вӧчӧны дас кык часӧн.
Александр Александровичлы уджсӧ сдайтӧм бӧрын сійӧ вежис паськӧмсӧ, колис пӧвйысь вӧчӧм шкапӧ спецовкасӧ да муніс стапель вылысь.
Сӧмын на зэрис июньса зэрӧн.
Вӧлі шоныд да уль руа.
Тӧлыс павтыраліс руяссӧ асфальтируйтӧм Морскӧй проспект весьтысь, кыдзи шулісны проходнӧйсянь стапельясӧдз мунан паськыд туйсӧ.
Разалӧм кымӧръяссянь, гораа тёпкигтырйи, гылалісны мостӧвӧйвывса ва гӧпъясӧ медбӧръя сьӧкыд войтъяс.
Алексей тӧждысьӧмпырысь думайтіс сы йылысь, кӧть мед эськӧ поводдяыс эз торк рытсӧ, — да аддзис Костясӧ.
Костя кытчӧкӧ тэрмасис.
— Кытчӧ?
— чукӧстіс Алексей.
— Мӧдім гортӧ!
— Корисны, — вочавидзис Костя.
— Главнӧй технолог чукӧртӧ став сварщикъясӧс.
Совещание.
Кӧдзыд ва войт веськаліс Алексейлы воротник костас,
йӧжгылясигтырйи сійӧ синъяснас колльӧдіс воксӧ.
Сэтчань жӧ, кытчӧ и Костя, мунісны батьыс да Александр Александрович.
Заводса шум-гор ланьтіс стӧч вит часын гудоккӧд ӧттшӧтш, коді сибдӧм басӧн юӧртіс лунся сменалысь помасьӧмсӧ.
Выль стапель стрӧитанінсянь копёрвывса пневматическӧй «бабалӧн» шочиника гымӧдӧмыс сӧмын ёнджыка тӧдчӧдіс пуксьӧм чӧв-лӧньсӧ, бура кылісны гӧлӧсъяс.
Илья Матвеевич да Александр Александрович сёрнитісны кутшӧмкӧ тальяс да чепъяс йылысь, сёрнитісны лӧня, бурпырысь, быттьӧ некымын час сайын найӧ эз и сулавлыны ӧта-мӧд водзас петукъяс моз, быттьӧ на костын некутшӧм зычитӧм эз и вӧв.
Зычитӧмыс и збыльысь эз вӧв.
Сэтшӧмторйыс, мый Костя аддзыліс корабльлӧн вылыс палуба вылысь, овлывліс тшӧкыда.
Пӧшти быд лун зурасьлісны участокса начальник да мастер морӧс-на-морӧс, сотісны ӧта-мӧднысӧ ӧзйысь синъяснас, пельтӧ чунӧдлісны гымакылысь горзӧмъяснас: «Басманов ёрт!» — «Журбин ёрт!»
Мунлісны ӧтарӧ-мӧдарӧ сэтшӧм зывӧктан нюмъясӧн, быттьӧ нэм кежланыс торйӧдчӧны.
А часджын мысти миритчылісны.
Стӧчджыка — видзӧдісны сідзи, мый на костын быттьӧ нинӧм эз и вӧв; бара — «Саня», бара — «Илюша».
Гашкӧ, зыксьӧмъясыс вӧвліны на костын сы вӧсна, мый найӧ зэв важысянь нин эз вермыны овны ӧта-мӧдтӧгыс да подсознательнӧя дӧсадуйтісны та вылӧ.
Тальяс да чепъяс эз интересуйтны Алексейӧс, сійӧ прӧйдитіс почёт дӧска дорті, видзӧдліс стеклӧ улысь аслас портрет вылӧ да проходнӧй пыр петіс плӧщадь вылӧ.
Плӧщадь вылыті, ва гӧпъясысь гудыр васӧ брыззигтыр, вӧлі бергӧдчӧ троллейбус.
Ленинлы памятник кытшовтӧм бӧрын троллейбус сувтіс дзик заводскӧй ворота водзӧ.
Троллейбусысь чеччыштіс кизявтӧм пальтоа, ыджыд тушаа косіник ныв.
Тэрыб посни воськовъясӧн сійӧ матыстчис Алексей дінӧ, юаліс, кыдзи аддзыны заводысь кадръяс кузя отдел.
Нылыс, тыдалӧ, абу татчӧс, воӧма бокысь, но сійӧ кутіс асьсӧ увереннӧя да сёрнитіс решительнӧя.
Алексей вочавидзис стӧча да дженьыда, став сёрниыс кыссис минутаджынйысь не дырджык.
Кор ныв мӧдіс энергичнӧя восьлавны проходнӧйдінса джуджыд руд зданиелань, Алексей аслас кӧсйытӧг видзӧдліс сы бӧрся.
Лыаӧн киськалӧм посни из торъяс вылын тӧдчисны сылӧн ичӧтик векни туфли туйясыс; торъя пыдӧ вӧйласисны лыаас ёсиник каблукъясыс:
«Вот тайӧ стрӧчитӧ!»
— думыштіс Алексей.
4
Найӧ мунісны Лада дорса бужӧдъяс пӧлӧн, буретш сэті, кӧні юыс усьӧ заливӧ.
Кымынысь тані Алексей вӧвлі, но некор эз кажитчывны сылы тӧдса местаясыс татшӧм мичаӧн, кыдзи тайӧ рытас.
Катя друг сувтіс, кватитіс сійӧс киӧдыс:
— Видзӧдлӧй, Алёша, видзӧдлӧй!..
Сійӧ видзӧдіс.
Вир гӧрд шонді вӧлі сунӧ ылі заливӧ, заливын, ю вомын ваыс вӧлі визувтысь би кодь; лесопильнӧй завод трубавесьтса тшынторйыс кажитчис би руӧн, югӧр сулалісны биӧн ӧзйӧм кодь кузь пожӧмъяс.
Шуштӧмкодь лои рӧмыдын ыпъялысь му вылӧ видзӧдігӧн.
— А со эстчӧ видзӧдлӧй!
— бара горӧдіс Катя.
Алексей бергӧдчис шонділань мышкӧн.
Кык кузь вуджӧр нюжӧдчӧмаӧсь кокъяс увсяньыс бужӧдлань, накӧсӧн лэччӧны васӧд лыа кузя, сэтчӧ, кӧні берег дорйылас тыдалісны чери кыян пыжъяслӧн гӧрба сьӧд пыдӧсъясыс.
Сэсянь тӧлыс вайис чери да сапӧгъяс дук.
И кӧть кытчӧ эз инды Катя, быдлаын Алексей водзын воссьылісны ӧта-мӧдсьыс мичаджык картинаяс.
На пӧвстын, природалӧн тайӧ картинаяс пӧвстын, окота вӧлі чӧв овны.
Но чӧв овны кыкӧн кольӧм бӧрын вермасны сӧмын важся другъяс.
Алексей да Катя костын отношениеясыс вӧліны зэв на неяснӧйӧсь, и, кытчӧдз найӧ оз лоны яснӧйӧсь, колӧ сёрнитны и сёрнитны.
— Му лоӧм йылысь ме лыдди ӧти зэв интереснӧй книга, — шуис Катя.
— Сэні вӧліны красочнӧй рисунокъяс...
Вот тайӧ пожӧмъясыс первобытнӧй вӧрланьӧ мунӧны, кыдзи сійӧс петкӧдлӧма книгаын.
Пӧжаръяс дырйи наысь лыа пиӧ войталіс сирыс.
Сэсся сійӧ местаяссӧ ойдӧдліс море, уна миллион воясӧн сирыс лои из кодьӧн...
— Уна миллион воясӧн?
— А кыдз нӧ!
Ме сёрнита янтарь йылысь.
Сійӧ зэв важся.
Сылы комын миллион во.
— Шмонитанныд!
— Алексейӧс повзьӧдіс цифраыс, кодӧс шуис Катя.
— Збыль, Алёша.
Мамлӧн эм янтарнӧй сикӧтш, и ӧти сикӧтш молльын, видзӧдны кӧ югыд водзын, тыдалӧ зэв ичӧтик гут, номйысь ичӧтджык.
Кор ме видзӧда сы вылӧ, и менам аслам мышку кузя йирмӧг визлалӧ, сэтшӧм шемӧстана: тайӧ гутыс овлӧма комын миллион во сайын.
Гашкӧ, сійӧ курччавліс кутшӧмкӧ ихтиозаврӧс да аддзыліс сэтшӧмтор, мый йылысь ми ӧні и дӧгадайтчыны огӧ вермӧй.
— Комын миллион во!
— эз вермы ланьтӧдчыны Алексей.
Тайӧ чудовищнӧй кадколастыскӧд сравнивайтігӧн аслас кызь кык арӧса олӧмыс кажитчис сэтшӧм бус чирӧн, кодӧс он вермы аддзыны и медся вына микроскопӧн.
Катялӧн мӧвпъясыс вӧліны Алексейлӧн мӧвпъяс кодьӧсь, но найӧ вӧліны вежӧртанаджыкӧсь.
— Тайӧ гут вылас видзӧдігӧн, — водзӧ висьталіс Катя, — ме век думайта сы йылысь, кыдзи жӧ колӧ овны мортлы, медым сылӧн дженьыдик воясыс эз вошны весьшӧрӧ?
И нинӧмторйӧдз ог вермы воӧдчыны думнам.
Сы вӧсна мый ог тӧд, мый сэтшӧмыс «весьшӧрӧ» и мый сэтшӧмыс «абу весьшӧрӧ».
А ті тӧданныд, Алёша?
Алексей сувтіс, кыскис портсигар, заводитіс куритчыны.
— Ме, буракӧ, ог жӧ тӧд, — веськыда висьталіс сійӧ.
— Гашкӧ, колӧ лоны вывті знаменитӧйӧн, медым йӧзыс пыр кежлӧ кутісны помнитны?
— А мый сэтшӧм знаменитӧйыс?
— Катя сулаліс сы водзын да сюся видзӧдіс сы чужӧмӧ.
— Вӧлӧма Герострат, коді сотӧма Эфесысь Артемидалысь храм.
Вӧлӧмаӧсь страшнӧй корольяс — морт виалысьяс, кыдзи Ричард Третий.
Вӧлі Гитлер, сійӧ сотіс нин эз ӧти храм, сійӧ соталіс йӧзӧс пачьясын.
Став тайӧ чудовищеяссӧ человечество сідзжӧ помнитӧ век кежлӧ.
«Знаменитӧйяс!»
— Да, ті бура тӧданныд история, — завидьпырысь шуис Алексей.
— Ме ог сэтшӧм знаменитостьяс йылысь, ме мукӧдъяс йылысь...
кодъяс асланыс киясӧн...
асланыс уджӧн...
— А тіянлы, Алёша, зэв окота эськӧ лоны знаменитӧйӧн?
— веськыда юаліс Катя.
Алексей чайтліс, мый сійӧ и сідз нин тырмымӧн знаменитӧй, и сылы лои ӧбиднӧ: оз ӧмӧй нӧ тӧд та йылысь Катя, либӧ тӧдӧ, да оз кӧсйы пыдди пуктыны сылысь славасӧ?
Ланьтӧмӧн найӧ мунісны коз пу вӧр пыр кералӧм эрдӧдз.
Мыръяс пӧвстын быдмис ӧтка том пелысь пу, коді паськӧдчӧма сырйӧсь дора сук коръяснас.
Алексей тракнитіс сійӧс, и кыкнанныс вылӧ сявкнитіс гырысь войтъяса зэр.
Катя горӧдіс.
Алексей серӧктіс.
Немвиччысьтӧм душыс вежис настроениесӧ.
Кутшӧм али тысяча вояс, кутшӧм али слава, кор Алексейлы окота вӧлі кутыштлыны Катяӧс да шыльӧдны, окавны сылысь зарни юрсияссӧ...
Окота вӧлі босьтны сійӧс кияс вылас да нуны...
коді тӧдас кытчӧ.
— Катя!
— шуис сійӧ, а ачыс ещӧ эз на тӧд, мый колӧ шуны водзӧ.
И водзӧсӧ нинӧм эз шу.
Найӧ мунісны и мунісны, вошины — кодарӧ мунны; рӧмыдыс сукмис, небесаыс лои сьӧд, вӧрын пуксис вой.
— Ме пола, — шуис Катя.
— Кӧинъясысь?
— Быдторйысь.
— Мекӧд энӧ полӧй.
Эк ті, Катя, Катя...
— Но мый, мый — «Катя»?
— Да сідз, нинӧм.
Нинӧм ті онӧ тӧдӧй.
— Висьталӧй, тӧдны кута.
— Онӧ кӧ кӧсйӧй гӧгӧрвоны, мыйла висьтавнысӧ.
Кокъясыс вӧлі пидзӧсъясӧдзыс кӧтасьӧмаӧсь, но Алексей тайӧс эз казяв.
Сійӧ вермис эськӧ кевны и морӧсӧдзыс ваын и сідзжӧ эз чувствуйт эськӧ некутшӧм кӧдзыд.
Ыджыд кытшов вӧчӧм бӧрын петісны шоссе вылӧ, кытысянь тыдалісны Выль посёлоклӧн биясыс.
Вот Алексей колльӧдас Катяӧс керка подъездӧдзыс, Катя мыччас сылы кисӧ — и ставыс.
И тайӧ пӧрйӧ Алексей оз шу сійӧ кывъяссӧ, кодъясӧс сійӧ важӧн нин дасьтіс.
Водзӧ чӧв овны сійӧ эз вермы.
— Катя!
— друг шуис грубӧякодь.
— Ті, буракӧ, сераланныд ме вылын?
Велӧдчытӧм морт...
нинӧм оз тӧд.
Ни история йылысь, ни му йылысь...
abu
— Алёшенька, мый ті?
— Катя чувствуйтіс кутшӧма волнуйтчӧ Алексей.
Збыль ӧмӧй сійӧ ӧбидитіс Алексейӧс?
— Алёшенька, ме ачым нинӧм ог тӧд.
Ме эг кӧсйы...
Ме эг думайт...
Алёша!..
Найӧс кыкнаннысӧ шымыртіс волнуйтчӧм,
Алексей решитіс нин кутлыны Катяӧс, сійӧ воськовтіс нывлань, сьӧлӧмыс сылӧн тіпкис сідзи, быттьӧ морӧсас мыйвынсьыс кучкаліс клепальщиклӧн мӧлӧт.
Но шумӧн тӧвзьыштіс автобус, здук кежлӧ югдӧдліс югыд биӧн, и найӧ повзьӧмӧн шатовмуніны ӧта-мӧд дінсьыныс.
abu
Кор Алексей воис гортас, став Журбинъяс, Матвей дед кындзи, вӧлі узьӧны нин.
Синсяньыс ылӧ, дзик лампа бердас, ылыстӧмӧн дедыс лыддис кутшӧмкӧ книга.
— Тэ кӧні шляйтчан?
— ӧчкисӧ ныр вывсьыс босьтігмоз юаліс сійӧ.
— Тэтӧг тані быдса сӧвет заседайтіс.
Кывлін, сварнӧй корабль заводитасны стрӧитны?
— А меным нӧ мый?
— вочавидзис Алексей, коді тайӧ здукас вӧлі ылын мир пасьтаса став корабльясысь.
— Кыдз сійӧ — мый!
Событие, йӧюк!
Переворот.
Тэнад батьыд Костякӧд планъяс плануйтӧны.
Алексей пӧрччысис, ӧшӧдіс кӧтасьӧм паськӧмсӧ шоныд пач дорӧ да водіс вольпась вылӧ, кодӧс вольсаліс сылы Агафья Карповна, кыдзи и пыр, диван вылӧ.
— А сёйнытӧ нӧ мый он сёй?
— Оз ков.
— Эк, зонмӧ, зонмӧ!
Бара шуа: виччысь, эн прӧступит.
Вочакыв эз ло. Матвей дед сайӧдіс лампасӧ газетаӧн, медым не мешайтны внукыслы, и бара восьтіс книгасӧ.
КОЙМӦД ГЛАВА
1
Директор пуксьӧдіс Зинаӧс креслӧӧ да корис сылысь разрешение, медым помавны, кыдзи ачыс шуис, ӧдйӧ колана письмӧ — гижыштны некымын строчка.
Креслӧыс эз вӧв удобнӧй — вывті лайкъялысь да джуджыд, Зиналӧн щӧкаыс вӧлі пӧшти ӧтвесьтын сьӧд изйысь да бронзаысь вӧчӧм чернильнӧй приборыскӧд.
Та вӧсна Зиналы быть лои видзӧдны директор вылӧ улісянь вевдорӧ, тайӧ дӧзмӧдіс сійӧс: татшӧм позиция дырйи дзик оз позь нуӧдны сёрнисӧ чорыда да требовательнӧя, кыдзи, Зина думайтӧм серти, коліс эськӧ нуӧдны.
Директор тэрмасигтыр гижис; кисӧ чернильницалань нюжӧдӧмкӧд тшӧтш дрӧгнитавліс сылӧн банбокас ичӧтик накӧса шрам.
Зина видзӧдіс тайӧ шрам вылас шензяна да неуна скӧралана синъясӧн.
Татшӧм синъясӧн сійӧ видзӧдавліс свет вылас ставтор вылӧ, сы вӧсна мый свет вылас ставыс вӧчсьыліс дзик эз сідзи, кыдзи должен вӧлі вӧчсьыны, кыдзи сійӧс требуйтіс, Зина чайтӧм серти, ачыс миян олӧмным — зэв ыджыд замыселъяслӧн да свершениеяслӧн эпоха.
Зиналы эз тырмы тэрыблуныс, ӧдыс сійӧс кытшалысь олӧмын.
Кадсӧ весьшӧрӧ быдпӧлӧс воштӧмъяс Зина ненавидитіс.
Сійӧ ставнас быттьӧ нетшкысис водзӧ и водзӧ; и весит сылӧн походкаыс вӧлі кутшӧмкӧ чепсасьысь, тэрыб.
Институтын студентъяс шмонитісны: «Зинка некор оз пет верӧссайӧ.
Медым объяснитчыны сылы чувствоясын, колӧ медводз лоны котралӧм кузя спортса мастерӧн.
Мӧдног сійӧс он вермы суӧдны».
— Но вот, — шуис директор, ачыс личкис кнопкасӧ телефон аппараткӧд орчча звӧноклысь, — ме кывза, Иванова ёрт.
Воысь секретарлы гижӧм листъяссӧ сетӧм бӧрын сійӧ тэчис каллянас табак, а сэсся ӧзтіс сійӧс.
— Заводкӧд тӧдмасинныд?
«Нинӧмӧн ме эг тӧдмась, — кӧсйис эськӧ горӧдны Зина.
— Куим лун пукала уджтӧг, куим лун чӧжӧн оз вермыны сетны удж.
Куим лун чӧж волывла татчӧ со этатшӧм бумажкаясӧн!»
Сійӧ кватитіс эськӧ жакет зепсьыс разӧвӧй пропусклысь талон.
Но та пыдди ковмис кутчысьӧмӧн вочавидзны:
— Эг на.
Некод оз кӧсйы мекӧд сёрнитыштны.
— Ме мыжа, Иванова ёрт, ме.
Прӧститӧй, пӧжалуйста.
Дугдывтӧг совещайтчам.
Миянлы, тӧданныд-ӧ, тшӧктісны стрӧитны цельносварнӧй корпуса ыджыд корабль.
Буретш та кузя и гижи ме ӧні письмӧ министрлы.
Миян заводлы делӧыс, колӧ шуны, абу выль, но и абу нин сэтшӧм важся.
Ӧнӧдз сваритавлім ичӧтик корабльяс.
Кыптісны зэв уна медся виччысьтӧм вопросъяс.
Босьтны кӧть сталь...
Кутшӧм маркаяса?
Сійӧ видзӧдіс Зина вылӧ да думайтіс: «Нылӧй, нылӧй!..
Кыдзи лои, мый тэнад бать-мамыд лэдзисны тэнӧ мунны кораблестроениеӧ, промышленностьлӧн сьӧкыд, не нывбабалы отрасльӧ?
Да тӧдан-ӧ тэ, мый тэнӧ виччысьӧ?»
Зина эз тӧд ни сійӧс, мый сійӧс виччысьӧ, ни сійӧтор, мый йылысь думайтіс директор.
— Назначитӧй менӧ тайӧ корабль вылас, — шуис сійӧ.
— Ме технолог-корпусник.
Директорлӧн трубкаыс, кыдзи частӧ овлывлӧ накӧд, трубкаясыскӧд, кутіс чипсыны, сэні бульӧдчис да киргис.
Директор пыркӧдіс табаксӧ пепельницаӧ, босьтіс ыргӧн сутуга да заводитіс весавны мундштуксӧ.
Тӧдса, мый тайӧ занятиеыс гажтӧм да манлив.
Зина эз вермы терпитнысӧ.
— Ті, буракӧ, ме йылысь вунӧдінныд?
— Эг, эг вунӧд.
Помнита.
Директор эз шу, а сӧмын думыштіс, мый министерство, тайӧ нывсӧ заводӧ мӧдӧдӧмӧн, сетіс сылы сьӧкыд задача.
Тшӧкыда овлан история: нывлӧн романтика, ассьыс вынъяссӧ артавны да профессия правильнӧя бӧрйыны кужтӧмлун.
Технолог-корпусник!
Татшӧмъяс ӧмӧй, гӧгрӧс синмаяс, кӧсаясас сьӧд бантикъясаяс, долженӧсь уджавны стапельяс вылын?
Директор син водзӧ сувтлісны ӧта-мӧд бӧрсяыс бывалӧй корабельщикъяс: Басманов, Журбинъяс — дедъяс, пиян да внукъяс — тӧлӧн воймӧм чужӧмъясаӧсь, чорзьӧм гӧрд киясаӧсь, йизьӧм усъясаӧсь да гыӧртӧм синкымъясаӧсь.
Некыдз оз позь вӧлі сувтӧдны накӧд орччӧн «Иванова ёртӧс»; эз тырмы смеллун мӧдӧдны сійӧс вымосткаяс вылӧ, кӧні арнас дугдывтӧг шутьлялӧ тӧв, кӧдзыд корабельнӧй отсекъясӧ, кӧні тӧвнас кӧдзыдысла весиг сталь дзуртӧ.
Директор Иван Степанович Сергеев ачыс вӧлі татшӧм жӧ косіник кык нывлӧн батьӧн, налӧн сідзжӧ вӧліны кӧсаясас бантикъяс.
— Да, помнита, — выльысь шуис сійӧ.
— Но мый тіянкӧд вӧчны, збыльысь, ог тӧд.
— Министерствоса путёвкаӧ тайӧс гижӧма!
— Гижӧма?
— Иван Степанович бара ӧзтіс ассьыс каллянсӧ.
— А висьталӧй: коді кырымаліс тіянлысь путёвканытӧ, сійӧ тіянкӧд сёрнитіс, сійӧ аддзыліс тіянӧс?
— Ог гӧгӧрво!
— Зина сувтіс.
Пукалӧмӧн сійӧ татшӧм сёрни эз вермы водзӧ нуӧдны.
Иван Степанович чеччис жӧ пызан сайсьыс.
Ыджыд тушаа, кыз, сійӧ прӧйдитчис ковёр кузя ӧдзӧс дорӧдзыс, бергӧдчис бӧр.
— Коді ті лоанныд министерстволӧн кадръяс отделса работниклы, коді сетіс тіянлы путёвкатӧ?
— серьёзнӧя заводитіс сёрнитны директор.
— Мый сійӧ тіян йылысь тӧдӧ?
Да нинӧм.
Ог сомневайтчы, сійӧ зэв сюся видлаліс тіянлысь диплом.
Инженер-технологлысь диплом.
А ми, олӧма йӧз, кодъяс корабельнӧй премудростьсӧ заводитім тӧдмавны клепальщикъяссянь да слесарьяссянь, аддзам тіянысь не сӧмын дипломированнӧй абстракция, но ещӧ и мыйкӧ мӧдтор.
Миян водзын кӧсаяса, бантикъяса томиник нывка...
Зиналӧн чужӧмыс да сьыліыс гӧрдӧдісны.
Сійӧ тэрмасигтыр разис бантсӧ да босьтіс сійӧс кӧсасьыс.
— Тайӧ кӧ мешайтӧ...
— Да оз бантыс мешайт.
И ог кӧритӧм могысь ме тіянлы сы йылысь шу.
Дзик мӧдарӧ.
Меным сӧмын кажитчӧ, мый ті ещӧ зэв на омӧля тӧданныд олӧмсӧ, ещӧ омӧльджыка тӧданныд сійӧ профессиянытӧ, кодӧс ті аслыныд бӧрйӧмныд, стӧчджыка — уджалан условиеяссӧ, кодъяс йитчӧмаӧсь тайӧ профессиякӧд.
Шуам, ті вӧлінныд практика вылын, но практикаыд овлӧ век гожӧмын, во пиын медся бур кадас.
Нинӧмысь на, веськыда кӧ шуны, ті энӧ кывкутлӧй.
И вот, ме ногӧн, тіян назначение йылысь приказ кырымавтӧдз, тіянлы колӧ зэв внимательнӧя, зэв серьёзнӧя да гӧгӧрбок думыштлыны аслад будущӧй йылысь.
— Ме уна думайті!
— Ещӧ думайтыштӧй!
И ветлӧдлыштӧй заводті, тӧдмасьӧй корабль стрӧитӧм кузя став процессыскӧд.
Гашкӧ, не стапель, а кутшӧмкӧ мӧд участок...
— Практика дырйи ветлӧдлі зэв уна заводъясті, — торкис сійӧс Зина.
— Кӧсъя уджавны сӧмын стапель вылын.
И, пӧжалуйста, энӧ думайтӧй менӧ бӧр мӧдӧдны!
Некытчӧ татысь ме ог мун!
Зина чабраліс киясас сьӧд шӧвк лентасӧ.
Иван Степанович бурпырысь серӧктывліс, бара личкыштавліс звӧнок кнопкасӧ, а Зиналӧн тіралісны вомдоръясыс.
Сійӧ сьӧкыдпырысь кутіс асьсӧ, медым не шыбитчыны диван вылӧ, кодлӧн пу левъясыс кутісны пиньясаныс ыргӧн кольчаяс, да не бӧрддзыны ӧбидасьыс да скӧрмӧмсьыс.
Ещӧ дзик некор на некод сы вылын эз издевайтчыв татшӧм ногӧн.
Но мед, мукӧддырйи эз зэв кокни вӧв овны бать-мамтӧгыс детдомын, институтскӧй воясын сьӧкыдлунъясыс эз век прӧйдитлыны след кольтӧг; но ӧні, ӧні, кор сійӧ инженер, кор сылӧн диплом, медбур отзывъяс да характеристикаяс, кор сійӧ самостоятельнӧй морт, — кодлӧн эм правоыс мешайтны сылы олан туй вылас, серавны сы вылын, шуны нывкаӧн!
Пырис секретарша, Иван Степанович тшӧктіс сылы корны техническӧй информация бюроысь инженер Скобелевӧс.
— Водзӧ делӧыс кутас мунны тадзи, Зинаида Павловна,
— водзӧ висьталіс сійӧ.
— Инженер Скобелев тӧдмӧдас тіянӧс заводӧн, петкӧдлас став цехъяссӧ, став участокъяссӧ, мастерскӧйяссӧ, складъяссӧ, отделъяссӧ.
А ті, кыдз ме тіянлы сӧветуйті нин, ещӧ ӧтчыд думыштлӧй, кӧні эськӧ ті кӧсйинныд уджавны.
— Ме тіянлы висьталі нин — кӧні.
Стапельяс вылын!
Кабинетас пырис ар комына-комын вита морт. Сійӧ мичаа бритчӧма, душитчӧма, моднӧй костюма, уна рӧма галстука, читкыртліс Зина вылӧ фаталистлӧн кодь, коді тырвыйӧ сетӧма асьсӧ судьбалы, кӧдзыд синъяссӧ.
— Зинаида Павловна Иванова...
Евсей Константинович Скобелев...
— тӧдмӧдіс найӧс Иван Степанович.
— Инженеръяс.
Инженеръяс видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс да эз кажитчыны ӧта-мӧдныслы.
Зиналы эз кажитчы Скобелевлӧн видыс ставнас, сылӧн веськодя видзӧдысь читкыртӧм синъясыс, ньӧжмыд, слаб вӧрасыс.
А Скобелев скӧрмис Зина вылӧ сыысь, мый ныв, директоркӧд сёрнитӧмысь ачыс скӧр да расстроитчӧм, эз кутлы сылысь чургӧдӧм кисӧ.
Медым петны лоӧм положениесьыс, Скобелевлы ковмис чургӧдӧм кинас вӧчавны воздухас ещӧ бӧбджык жестъяс да сложнӧй туйясӧд веськӧдны сійӧс пинжак зептас карандашла, коді сылы ньӧти вӧлі оз ков.
Директорскӧй поручениеысь — «петкӧдлыны Зинаида Павловналы завод» — растрёпаннӧй нывка дінӧ, кыдзи думсьыс нимтіс Зинаӧс Скобелев, сылӧн отношениеыс лои ещӧ лёкджык.
Кыскась ӧні сыкӧд лун, кыкӧс, а то и куимӧс цехъясті, пырав чӧртыс тӧдӧ кытчӧ...
Но Евсей Константинович Скобелев лыддис асьсӧ вывті культурнӧй да воспитаннӧй мортӧн.
Сійӧ эз сет вӧлясӧ чувствояслы, колана вежливостьӧн копыртчыліс Зиналы да восьтіс сы водзын ӧдзӧссӧ:
— И сідз, туйӧ!
На бӧрын кабинетӧ пырис сьӧд уска, зэв кузь тушаа зумыш морт.
— Здоровье, директор!
— шуис сійӧ да пуксис креслӧӧ.
— Бара, гӧгӧрвоан кӧ, тригонометрия.
Иван Степанович видзӧдіс Горбунов вылӧ гажа синъясӧн.
Сійӧ сьӧлӧмсяньыс радейтіс тайӧ уска мортсӧ, кодӧс заводын радейтісны ставӧн.
И сэтшӧма радейтісны, мый колян арын, кымынӧд пӧрйӧ нин, бара бӧрйисны завкомса председательӧ.
— Косинусъяса тригонометрия?
— юаліс Иван Степанович.
— Лёкджык, — кыдзи и векджык овлӧ, шуштӧма вочавидзис Горбунов.
— Матвей дедыдкӧд омӧль.
— Кыдзи омӧль?
— Оз вермы уджавны.
Йӧзыс норасьӧны — разметкаӧн дзугсьӧ.
— Пенсия вылӧ колӧ лэдзны, Петрович.
Шойччыны.
— Решение нин вӧчин!
— Горбунов дӧсадапырысь клопнитіс аслас пидзӧсъясӧ.
— Кокни шуны — пенсия вылӧ, шойччыны!
Ме ог сы йылысь.
Пенсиясӧ сійӧ и миянтӧг пӧлучайтӧ.
Ме мӧдтор йылысь.
Мортыс тӧждысьӧм требуйтӧ.
— Татшӧм йӧз йылысь государство тӧждысьӧ.
— Государство?
А ми тэкӧд мый — абу государство?
— Теоретическӧй спор.
— Абу сідз, практическӧй!
Квайтымын вит во мортыс уджалӧ, уджалӧ и уджалӧ.
Тшӧкты сылы гортас мунны, паччӧр вылӧ, — тайӧ сійӧс черӧн моз керыштас.
Мый тані государствоыд вермас вӧчны?
Сійӧ тэа-меа вылӧ надейтчӧ, миянлы тшӧктӧ аддзыны веськыд решение.
Ме Василий Матвеевичкӧд талун тӧлкуйті завкомын.
Оз позь, шуӧ, дедӧс кольны уджтӧг.
И разметка вылын оз позь водзӧ кольны.
Внимательностьыс эз ло, мудзӧ, пӧльза дорысь тырмытӧмторйыс унджык.
— Вай думайтны.
— Вай.
Кыкнанныс некымын минута чӧж пукалісны чӧв:
Иван Степанович куритчис, чурскакыліс сылӧн ёна куритӧм калляныс; Горбунов зумыша видзӧдіс ледоколлысь модельсӧ стеклӧ футляр пытшкысь, кодӧс вӧлі пуктӧма ӧшинь вылӧ директор мыш сайӧ.
— Вактёрӧ, гашкӧ?
Стӧрӧжӧ?
— не то аслыс, не то Горбуновлы шуис Иван Степанович.
— Ӧбидитам, — важмозыс пукалӧмӧн вочавидзис Горбунов.
— Бергӧдчыв, видзӧдлы бӧрвывсьыд корабльсӧ...
Коді размечайтіс сылы гребнӧй винтъяссӧ?
— Вот, чӧртыд!
Збыльысь тригонометрия, Петрович.
— А ачыссӧ сійӧ мый шуӧ?
— Да нинӧм.
И юавнысӧ пола.
Тадзи директор да завкомса председатель эз и вермыны решитны Матвей дедлысь судьбасӧ.
Горбунов муніс.
Иван Степанович ещӧ дыр на пукаліс ас кежас.
Сійӧ думайтіс олӧм йылысь, пӧрысь разметчик йылысь, ас йывсьыс.
Кор Матвей Журбин пияныскӧд да моньясыскӧд воис Петроградысь заводӧ, сійӧ, Иван Степанович, сатин косовороткаа кызь арӧса слесарь, вӧлі комсомоллӧн сӧмын на котыртӧм заводскӧй ячейкаын секретарӧн.
Колисны вояс, цехъясын да стапельяс вылын вежласисны йӧз, ачыс Иван Степанович тайӧ вояс чӧжӧн вевъяліс помавны рабфак да институт, уджавліс некымын проектнӧй организацияын и весиг наркоматын, гӧтрасис, быдтіс кык нылӧс, дзормис, война дырйи бӧр воис Ладаӧ директорӧн нин, а пӧрысь Журбин пыр на уджаліс разметчикӧн — сійӧ вӧлі ловъя биографияӧн заводлӧн, коді лои Иван Степановичлы рӧднӧйӧн.
Матвей дедтӧг заводсӧ он вермы вӧлі думыштны.
Но мый вӧчан, олӧмыс мунӧ сідз, сэтшӧм сылӧн законыс: ӧти вешйӧ, сылы смена вылӧ воӧ мӧд, выль, том.
Мед тайӧ случайнӧ, мый самӧй тайӧ жӧ лунӧ, кор заводӧ воис бантика да инженер диплома ныв, друг кыптіс вопрос — мый вӧчны Матвей дедкӧд, — случайнӧ, но закономернӧ.
И, гашкӧ, абу нин сэтшӧм ылын сійӧ луныс, кор кодлӧнкӧ кыптас вопрос — а мый вӧчны сыкӧд аскӧдыс, Иван Степанович Сергеевкӧд?
Пӧрысь пӧ нин и сідзжӧ дзугсьӧ уджас.
Ас тӧдлытӧгыс дум вылас усины строчкаяс письмӧысь институтса ёртыслӧн.
Сійӧ гижис: «Куліс Никита Седлецкий.
Инфаркт.
Снарядъяс, Ваня, усялӧны пыр матӧджык и матӧджык...» Збыль, тайӧ буретш тадзи.
Во кык сайын эз ло Карюкин, кодкӧд Иван Степанович коркӧ мунліс рабфакӧ, а вот эз ло и Никита Седлецкий, ӧттшӧтшъя жӧ.
Да, снарядъяс усялӧны пыр матӧджык и матӧджык.
Пехоталӧн боевӧй устав велӧдӧ боецӧс: кор тэ веськалан губитысь би полосаӧ, тэныд колӧ петны сэтысь сӧмын водзӧ уськӧдчӧмӧн.
Сӧмын водзӧ, и дзик некытчӧ мӧдлаӧ.
Сідзкӧ, оз ков думайтны векнямман «вилка» йылысь, оз ков сувтавны, колӧ мунны и мунны, и сёпӧв прав Горбунов — абу сэтшӧм прӧстӧ решитны Матвей дед йылысь вопрос.
Эновтны удж — пӧрысь Журбинлы лоӧ би шквал улӧ сувтӧм кодь жӧ.
Снарядъяс сэк жӧ пасьнитасны сійӧс.
И ещӧ эм зэв ыджыд правда сыын, мый мортлӧн водзӧ уськӧдчӧмыс — сійӧ выль поколениеӧс воспитайтӧм, коді водзӧ нуӧдас сыӧн заводитӧм делӧсӧ.
«Зинаида Павловна, — думыштіс Иван Степанович, — ми ещӧ лоам на тіянкӧд ёртъясӧн.
Ог сомневайтчы».
Сійӧ казяліс сьӧд лента, кодӧс вунӧдӧма креслӧ мыш вылас Зина, бура сійӧс веськӧдліс, кусыньтіс некымынпельӧ да сюйис пызан йӧрас.
2
Зиналӧн да Скобелевлӧн заводті путешествуйтӧмыс кыссис мӧдӧд лун.
Некод эськӧ эз шу, мый директор поручение вылӧ Скобелев видзӧдіс формальнӧя.
Сійӧ добросовестнӧя новлӧдліс Зинаӧс цехысь цехӧ.
Любӧй мӧд мортлы Зина эськӧ висьталіс аттьӧ тайӧ обстоятельнӧй экскурсиясьыс, — но эз Скобелевлы.
Скобелев сійӧс дӧзмӧдіс да оскорбляйтіс ассьыс объяснениеяссӧ висьталанногнас.
— Тайӧ плаз, — кутіс висьтавны сійӧ няр, гажтӧм гӧлӧсӧн, кор найӧ конструкторскӧй бюроысь кайисны административнӧй зданиелӧн мӧд судтаӧ да пырисны зэв еджыд залӧ
— кузьтанас кыксё дас метр, пасьтанас — квайтымын гӧгӧр.
Стекляннӧй вевт, яръюгыд лампаяс.
Джоджсӧ вӧчӧма кыз брусъясысь.
Паркет сяма, но шпаклюйтӧма да краситӧма.
Грифельнӧй дӧска кодь.
Вывті бур дӧска!
Позьӧ ворсны футболӧн — збыль ӧд?
Либӧ исласьны роликъяс вылын.
Но тані абу стадион, тані оз ворсны, заводлӧн тайӧ медся тӧдчанаторйыс.
Ставыс, мый ковмӧ корабль корпуслы, стӧчджыка — сылӧн теоретическӧй чертёжыс, кодӧс лӧсьӧдісны конструкторъяс, воспроизводитсьӧ тайӧ джоджын натуральнӧй ыджданас.
Кыдзи?
Ті кӧ помалінныд Кораблестроительнӧй институт, долженӧсь тӧдны асьныд.
Нюдз рейкаяс правилӧяс отсӧгӧн, кодъясӧс колана местаясын крепиталӧны специальнӧй тувъясӧн, либӧ «крысаясӧн» — со тайӧ чугуннӧй утюгъяснас.
Стальнӧй рулеткаяс, транспортиръяс, угольникъяс, циркульяс отсӧгӧн. Линияяссӧ вӧчалӧны карандашӧн, сэсся киӧ босьтӧны рейсфедер, и найӧс гижтӧны краскаӧн.
Тіянлы гӧгӧрвоана?
— Да, — коса вочавидзис Зина, ачыс видзӧдіс йӧз вылӧ, кодъяс кодзувкотъяс моз визлалісны шыльыд руд джоджӧд, коді вӧлі пӧшти Маяковский плӧщадь ыджда, коді тай Москваын.
— Сідз, мӧдысь шуа, натуральнӧй ыджданас, — водзӧ висьталіс Скобелев, — плаз вылӧ вӧчсьӧ будущӧй корабльлӧн теоретическӧй чертёж куим проекцияӧн: корпус, бок да полуширота.
Медым гӧгӧрвоанаджык вӧлі, ме эськӧ шуи, лӧсьӧдсьӧ корабльлы выкройка.
Сы серти сэсся шӧралӧны корпуснӧй стильсӧ.
Вопросъяс эмӧсь?
Абу?
Мунамӧй эстчӧ, тайӧ ӧдзӧсӧдыс веськыдвылӧ.
Ӧдзӧс сайысь веськыдвылысь кыліс пу да клей дук.
— Ми аддзылім выкройкасӧ, — пыр сідзжӧ рӧвнӧй гӧлӧсӧн висьталіс Скобелев, — а ӧні аддзам и манекенъяс.
Тані вӧчсьӧны унапӧлӧс модельяс.
Со, например, блок-модель, мӧдногӧн кӧ, корпусджынлӧн модель, ичӧтмӧдӧма ветымынпӧв.
Сы вылӧ индыссьӧны пазъяс да ортсыса обшивкалӧн стыкъяс, шпангоутъяс да стрингеръяс — корабль корпуслӧн пӧперега да кузьмӧснога связьяс, сылӧн палубаяс, переборкаяс, забортнӧй розьяс, да мукӧдтор.
Модель вылас, со эстчӧ, лоӧ чертитӧма обшивкалысь быд лист.
Скобелев кузь гыжнас инмӧдчыліс клёнысь вӧчӧм шыльыд пӧвйӧ.
— Блок-модель — сійӧ быттьӧкӧ главнӧй манекен, — водзӧ висьталіс Скобелев.
— Эмӧсь и дополнительнӧйяс.
Со шпангоутъяс куснялӧм вылӧ шаблон...
Со бимсъяслы...
А со вентиляционнӧй трубалӧн объёмнӧй шаблон.
Шаблонъястӧг — сӧмын теоретическӧй расчётъясӧн — ми ӧні кежлӧ огӧ на вермӧ уджавны.
Енмыс тӧдӧ, кыдзи, шуам, тайӧ трубаыс ладмас сылы индӧм помещениеӧ?
А места вылын, кӧть сійӧс и фанераысь вӧчӧма, но натуральнӧй ыджданас, — ставыс тыдалӧ.
Зина кывзіс Скобелевлысь висьталӧмсӧ и чӧв оліс, эз сетлы ни ӧти вопрос.
Скобелев нямляліс сэтшӧм истинаяс, кодъяс сылы вӧліны тӧдсаӧсь институтса коймӧд курсын нин.
Скобелев чайтіс, мый Зина нинӧм оз тӧд, да сэтшӧм жӧ кузя разъясняйтіс сылы, кыдзи нуӧдсьӧ разметочнӧй пызанъяс вылын разметка.
— Пальто либӧ юбка вылӧ ной шӧралӧм водзвылын, — дзик пель водзас горзіс Зиналы Скобелев, сы вӧсна мый некымын рабочӧй ӧтпырйӧ клёнӧдісны кернъяс кузя, — шӧралӧм вылӧ вайӧм материясӧ гижталӧны мелӧн.
Сідзи и тані...
Мый «сідзи и танісӧ» — Зина эз кыв, да и эз кӧсйы кывнысӧ.
Сійӧ сюся видзӧдіс гӧгрӧс чужӧма том нывбаба бӧрся, коді вӧлі лӧз гача, еджыд блузкаа да балябӧжас чурвидзысь помъяса сера чышъяна.
Нывбабаыс вӧлі вӧсньыдик, кокньыдик; полумужскӧй костюмыс сӧмын ёнджыка тӧдчӧдіс сы фигуралысь мича линияяссӧ.
Сійӧ копыртчис тошка дзор дед дінӧ, коді пукаліс стальнӧй лист вылын да гижталіс лоан заклёпкаяс местаясӧ гӧгрӧс розьяс.
Дед, тыдалӧ, мыйкӧ дзугис, сы вӧсна мый нывбабаыс некымынысь босьтліс сылысь кисӧ мелыскӧд ӧттшӧтш да, кыдзи неспособнӧй велӧдчыськӧд занимайтчысь учительница, ачыс гижталіс сійӧн металл вылас.
Дед думыштчывліс здук кежлӧ, сюся видзӧдлывліс сы вылӧ, мый ӧтув вӧчисны налӧн киясыс, — сӧгласитчӧмсӧ петкӧдлӧм могысь сійӧ довкйӧдліс левлӧн кодь юрнас.
Некыдзи оз позь вӧлі думыштны, мый тайӧ дедыс — велӧдчысь либӧ практикант, мый сійӧ пӧрысьӧ-нэмӧ сӧмын на тӧдмасьӧ разметка искусствоӧн.
Но мыйын нӧ сідзкӧ делӧыс?
Мыйӧн объяснитны татшӧм тешкодь содружествосӧ, мыйын главнӧй рольыс явӧ абу старшӧйыслӧн, а младшӧйыслӧн, абу дедыслӧн, а — арлыд сертиыс артыштӧмӧн — внучкаыслӧн?
Вот та йылысь эськӧ Зина юаліс Скобелевлысь, но сылы эз вӧв окота панны сыкӧд сёрнисӧ.
Зина водзын вӧліны кутшӧмкӧ югыд, сӧстӧм человеческӧй отношениеяс.
А вермас ӧмӧй мичаа да сӧстӧма висьтавны на йылысь техническӧй информация бюроса гажтӧм заведующӧй?
Зина синъяссӧ эз вермы вештыны шензьӧдана пара вылысь.
Сэк кості дед да сылан внучкаыс, кыдзи думсьыс шуис найӧс Зина, помалісны гижтавны заклёпкаяслы розьяс; дед вешйыштіс бокӧ да заводитіс куритчыны дженьыдик каллянӧн, а внучкаыс босьтіс сылысь мелсӧ да кутіс гижавны лист вылас: «улыс», «вылыс», «бӧж», «пыр», «чеканка вылӧ стружитны таладорсянь», «куснявны таладорӧ»...
Зина тӧдіс, мый лист вылас лоӧ гижӧма и разметчикъяслысь овъяссӧ — кораблестроениеын сэтшӧм порядок, сійӧ кӧсйис виччысьны тайӧ минутасӧ, но Скобелев тэрмӧдліс, и найӧ мӧдӧдчисны водзӧ.
Корпус вӧчан мастерскӧйын, либӧ корпуснӧй цехын, кӧні листӧвӧй да фасоннӧй стальлы сетӧны сэтшӧм формаяс да конфигурацияяс, кутшӧмӧн сійӧ воис бӧрынджык сборка вылӧ, стапель вылӧ, — Скобелев водзӧ сорлаліс техническӧй терминъяссӧ гортын паныдасьлысь терминъяскӧд.
— Но вот и шӧрасянін, — зепъясас кияссӧ сюйӧм бӧрын шуис сійӧ.
Цехас вӧлі рӧмыд, шонтан пачьяссянь гӧрд би югӧрыс тіралігтыр уси радъясӧн сулалысь гырысь станокъяс вылӧ, мостовӧй кранъяслӧн стекляннӧй кабинаяс вылӧ, кодъяс шумитісны да довкъялісны вевт улас.
Металл тыра платформа ас водзвылас йӧтлалігтыр лэчыда горзіс самӧвар кодь ичӧтик паровоз; ыпнитлывлісны газӧвӧй резательнӧй аппаратъяслӧн син ёран бияс; мурчкӧдігтыр някляліс стальсӧ вына пресс-гильотина.
«Шӧрасянін!»
Зинаӧс весиг кезъёвтіс.
Биӧн югдӧдӧм тайӧ сводъяс улас конструкторъяслӧн чертёжъяс серти, плазовщикъяс разбивка серти, разметчикъяслӧн линияяс да маркаяс серти йӧзыс стружитчисны, вундалісны, сверлитісны, куснялісны корабельнӧй сталь, воскысь моз лепитісны сыысь океанскӧй теплоходъяслысь реброяссӧ, налысь обшивкасӧ, кильяссӧ, палубаяссӧ да переборкаяссӧ.
Корабль — абу вельветӧвӧй толстовка, абу шевиотысь вурӧм костюм.
Сійӧ весиг абу керка, сійӧ кар, плавайтысь кар, кӧні эмӧсь электростанцияяс, телефон, радио, центральнӧй отопление, пывсянъяс, библиотекаяс — ставторйыс, мый эм ыджыд, бура благоустроитӧм индустриальнӧй центрын.
Институтса первойя лекциясянь Зина помнитіс кывъяссӧ «корабельнӧй енлысь», — знаменитӧй академиклысь, коді висьталіс выль студентъяслы, мый ӧнія корабль — странаса техническӧй уровеньлӧн да, пӧжалуй, став культуралӧн мерилӧ.
Корабльын, кыдзи фокусын, ӧти точкаӧ чукӧртчӧны национальнӧй техникалӧн достижениеясыс.
Государствоын абу сэтшӧм пельӧс, кӧні эськӧ йӧз эз уджавны корабльлы вылӧ.
А тані, корпуснӧй цехын, кузнечьяс, резчикъяс, строгальщикъяс вӧчӧны корабльлы основа, сылы фундамент, дасьтӧны корпуслы дзик став детальяссӧ.
Сыысь, кыдзи лоӧ стрӧитӧма корпуссӧ, лоасны корабльлӧн став мореходнӧй качествоясыс.
Вот мый окота вӧлі эськӧ висьтавны, горӧдны Зиналы веськодь чужӧма Скобелевлы, кор сійӧ шуис:
«Шӧрасянін».
Но Зина бара чӧв оліс, — сылы эз вӧв интереснӧ сёрнитны тайӧ мортыскӧд.
Тадзи коли первойя луныс, кор Зина тӧдмасис заводкӧд.
Зина узьмӧдчис Выль посёлокын, воысь йӧзлы лӧсьӧдӧм комнатаын. Узьӧм водзвылас сійӧ терпеливӧя кывзіс стӧрӧжикалысь аслас, стӧрӧжика, олӧм йылысь зэв кузя висьталӧмсӧ — выль кывзысь мортысь сійӧ вӧлі ёна нин гажтӧмчӧма.
Мӧд луныс заводитчис сысянь, мый Скобелев шуис вежны маршрутсӧ.
— Не мунны-ӧ миянлы первой механическӧй да заготовительнӧй цехъясӧ?
— шуис сійӧ, ачыс видзӧдіс букыд небесаӧ, коді туналіс кузя зэрӧм.
— А стапельяс да достроечнӧй бассейн колям аски кежлӧ.
И вот вӧлі видлалӧма ыджыд да ичӧт механическӧй цехъяс, кӧні стрӧитісны главнӧй да вспомогательнӧй корабельнӧй механизмъяс; волісны модельнӧй мастерскӧйӧ, сталелитейнӧйӧ да меднолитейняӧ; ичӧт кузнечаӧ да болтозаклёпочнӧй цехӧ; лесопилкаӧ, столярно-мебельнӧй мастерскӧйӧ.
Мӧд лунджыныс прӧйдитіс, кор Зина да Скобелев воисны стапельясӧдз.
Железобетоннӧй стапельлӧн торцӧвӧй юкӧн водзын сулалігмоз, коді кыпӧдчӧма пӧшти административнӧй здание вевтӧдз, Скобелев шуис:
— Тайӧ пӧката плоскость вылас вурлӧны да тачайтӧны корпус.
Пневматическӧй мӧлӧт — вурсян машина, быд заклёпка — быттьӧ сунисӧн вурыштӧм.
Зина эз случайнӧ вай аслас ичӧтик портфельын Ладаӧ технолог-корпусниклысь диплом.
Сылӧн специализацияыс да стапельнӧй уджъясӧн ёна интересуйтчӧмыс заводитчисны институтса мӧдӧд курссянь, кор сійӧ первойысь веськаліс Чёрнӧй море вылӧ практика вылӧ.
Дас кӧкъямыс арӧса ныв сэні уджаліс ӧтмоза ремесленнӧй училищеса зонкаяскӧд.
Зина вӧдитчис гаечнӧй ключӧн — крепиталіс болтъясӧн обшивкалысь листъяс; сійӧ уджаліс горновщица пыдди да шонтіс заклёпкаяс; сійӧ ачыс велӧдчис клепайтчыны, кыдзи настӧящӧй клепальщик.
Первойсӧ ӧти курсса ёртъясыс, кодъяс Зинакӧд ӧтлаын прӧйдитісны практика, сералісны сы вылын, кыдзи пневматическӧй мӧлӧтӧн уджалӧм бӧрын тіралӧны сылӧн киясыс, кыдзи сылӧн киськассьӧ паньсьыс шыдыс, паньыс гольсйӧдлӧ пиньясас.
А тӧлысь мысти Зина ачыс сераліс асланыс курссаяс вылын, кодъяс бурджыкӧн лыддисны прӧйдитны практикасӧ конструкторскӧй отделын, турбиннӧй цехын, плаз вылын.
Зиналӧн киясыс сідзи сӧвмисны да крепаммисны, мый «дружескӧя» сыкӧд киасьӧмысь зонкаяс чукрасисны, а Сеня Карпов, ӧчкиа, дзуг юрсиа меланхолик, сійӧ прӧстӧ горзіс: «Эновт, Зинка, тайӧ шуткаястӧ, либӧ ме тэкӧд некор ог кут киасьны!»
Зина кутіс радейтны стапельяссӧ налӧн шумӧн, напряжённӧя уджалан темпӧн; стапельяс вылын сійӧ чувствуйтіс асьсӧ гартас моз, позяна кӧ татшӧм сравнениеыс мортлы, коді эз помнитлы бать-мамсӧ да эз тӧдлы, мый сійӧ гортыс житейскӧй значениеын.
И Зина, коді кык лун чӧж терпеливӧя кывзіс Скобелевлысь вурсьӧмкӧд сравнениеяссӧ, кодъясӧс, дерт жӧ, дасьтӧма сӧмын сылы, эз вермы терпитны, кор пневматическӧй мӧлӧтсӧ вӧлі шуӧма вурсян машинаӧн, а заклёпкасӧ — сунис вурысӧн.
— Кывзӧй!
— Скобелевлань бергӧдчӧмӧн шуис сійӧ.
— Ті сёрнитанныд мекӧд белошвейкакӧд либӧ шляпа вурыськӧд моз.
Мыйын делӧыс?
— Зиналӧн чужӧмыс да сьыліыс сідз жӧ друг гӧрдӧдісны, кыдзи тайӧ вӧлі кык лун сайын директор кабинетын.
— А мыйӧн, прӧститӧй, сӧветскӧй белошвейка либӧ модистка омӧльджык инженерысь?
— нарошнӧ ёна вежлива юаліс Скобелев.
— Ме ог шу — омӧльджык.
Но сы вылӧ оз ков велӧдчыны квайт во институтын.
— А ӧд кыдзи велӧдчыны да мыйӧ велӧдчыны.
— Скобелев бергӧдчис, сійӧ веськодь чужӧмӧн видзӧдіс стапельнӧй кран вылӧ, код вевдорті кыссис вспомогательнӧй ичӧтик кран — «петушок».
Отношениеясыс ёсьмисны.
Ӧта-мӧд вылас гуся скӧралӧмныс кыкнанныслӧн кутіс петны ортсӧ.
— Ті онӧ зэв тӧждысьӧй выражениеястӧ бӧрйӧмӧн, — вочавидзис Зина, ачыс зілис сёрнитны кыдз позьӧ спокойнӧйджыка.
Скобелев копыртчыліс.
Найӧ воча видзӧдісны ӧта-мӧд выланыс.
Скобелев читкырасис; Зина, скӧр синъяссӧ паськыда восьтӧмӧн, волнуйтчӧмысла гӧрдӧдіс да сьӧкыда лолаліс.
— Меным сэсся оз ков тіян отсӧгныд!
— шуис сійӧ да, пальто пӧлаяснас ӧвтчиг, котӧрӧн мӧдӧдчис пӧвйысь вӧчӧм трап кузя стапель вылӧ.
Зина неуна эз зурась лӧз кителя да блин моз пуктӧм кепкаа латшкӧс морткӧд, коді сулаліс вылыс площадка вылын да, сылы паныд котӧртысь ныв вылӧ думыштчӧмӧн видзӧдігтыр, гартлӧдліс чуньнас пашкыр синкымсӧ.
— Мый сэтшӧм ӧдйӧ да кытчӧ?
— Сылӧн киясыс потшисны Зиналы туйсӧ.
— Кытысь татшӧм юрсигусьыс?
Кӧть и тешкодь, но «юрсигусьӧн» шуӧмысь Зина ньӧти эз ӧбидитчы.
Мӧдарӧ, сьӧлӧмас сылӧн друг лои югыдджык.
Мыйкӧ зэв бур, шоныд кыліс тайӧ кывъяс да гӧлӧсас.
— Ме абу юрсигусь.
Ме инженер.
— Пӧжалуй, ӧбидаясӧн да разочарованиеясӧн бӧръя лунъясас тырӧм вӧсна Зина медводдзаысь нюммуніс.
— Видза оланныд!
Меным колӧ участокса начальник.
— Видза оланныд, инженер ёрт.
Сійӧ и эм тіян водзын, начальникыс.
Старик Журбин, Илья, Матвейлӧн пи.
Мыйӧн верма отсавны?
3
Медся лёкторйыс, мый сӧмын вермис лоны Зина олӧмын, — лои.
Зина пукаліс помтӧм кузь пызан сайын коридор кодь векньыдик да рӧмыд комнатаын.
Пызан бокъясас вӧлі сувтӧдалӧма кӧдзыд сьӧд клеёнкаӧн эжӧм стулъяс.
Чернила чутъясӧсь турунвиж матерьеӧн вевттьӧм пызан вылын куйлісны кыз альбомъяс.
Стеклӧ сайын кык шкапын куйлісны полкаяс вылын унапӧлӧс системаа пневматическӧй мӧлӧтъяс, обжимкаяс, зубилӧяс, крейцовкаяс да чеканъяс наборӧн, электросверлӧяс, электросварочнӧй да газорезательнӧй аппаратъяс.
Тайӧ жӧ инструментъясыс, но торъя детальясӧн, вӧліны фанераысь вӧчӧм щитъяс вылын, кодъясӧс ӧшлӧма стенъясас.
Зина видзӧдіс щитъяс вылӧ, накӧд орччӧн ӧшалысь уна рӧма столбикъясысь частокол кодь диаграммаяс вылӧ, кругъяс вылӧ, кодъяс вӧліны плоскость вылӧ изобразитӧм детскӧй визя мачьяс кодьӧсь, — да машинальнӧя вуштіс гыжнас ӧти альбомлысь коркасӧ, зілис чуктӧдны сэтысь косьмӧм клей войт.
Некымын час сайын вӧлі директоркӧд выль сёрни — гажтӧм, сьӧкыд сёрни, мый бӧрын вӧлі гижӧма сёӧд номера приказ.
Нэм чӧжыс Зина оз вунӧд тайӧ цифрасӧ: сылӧн нульясыс прӧйдитісны Зина сьӧлӧмӧд, кыдзи туй трамбуйтан машиналӧн чугун скатъясыс, да лямӧдісны став югыдсӧ да нимкодясянсӧ, мый кыптыліс сьӧлӧмас стапельяс вывті ветлігӧн.
Илья Матвеевич нуӧдліс Зинаӧс корабль пыдӧс увдорӧ, кодӧс сувтӧдӧма кильблокъяс вылӧ да чӧскыд дука пожӧм брусъясысь вӧчӧм клеткаяс вылӧ, кытысь сӧдзтысис югыд сир.
Сійӧ кайліс Зинакӧд ӧтлаын вылыс палуба вылӧ, лэччыліс трюмъяслӧн, машиннӧй отделениеяслӧн кӧрт пытшкӧсӧ да гребнӧй валъяслӧн дзескыд коридоръясӧ.
Ставыс тайӧ вӧлі тӧдса и сыкӧд тшӧтш выльтор, — выльтор сы вӧсна, мый помалӧма институтскӧй практика, институтскӧй опека, заводитчӧ самостоятельнӧй удж: самостоятельнӧй!
Зина юасис быдтор йылысь, мый сӧмын аддзисны сылӧн синъясыс.
Илья Матвеевич ӧтвечайтіс обстоятельнӧя да ӧбидиттӧг чорыда.
Сійӧ интересӧн видзӧдлывліс тешкодь ныв вылӧ, коді решитӧма стрӧитны корабльяс.
Сылӧн ӧткымын вопросъясыс прӧстӧ шензьӧдісны пӧрысь корабельщикӧс.
«Юрсигусь» ӧттор-мӧдторйын разбирайтчис.
— Со ӧд кыдз, — куритчыны сувтігас заводитіс сійӧ.
Сы гӧлӧсын кыліс дӧсада.
— Ми уджалам, уджалам, чӧжам опыт, кӧнкӧ сійӧс, тайӧ опытсӧ, чукӧртасны ӧтлаӧ, висьталасны дасьсӧ челядьлы — и на тэныд!
Вит-квайт во велӧдчӧм бӧрын лоӧ специалист оз омӧльджык миянысь, тошкаясысь, кодъяс уджалісны стапельяс вылын нэмлысь нёльӧд юкӧнсӧ либӧ быдса нэмджын.
— Мый ті, Илья Матвеевич!
— пӧся паныд шуис Зина.
— «Оз омӧльджык!»
Сё тысячапӧв омӧльджык!
Меным кажитчыліс — воа татчӧ, и пыр жӧ менам артмас кыдзи колӧ, кыдзи институтын велӧдлісны.
А со ветлӧдлышті тіянкӧд — страшнӧкодь лои.
Кутшӧм уна на колӧ тӧдны.
Клепайтчыны верма, чеканитны верма, сваритны вурысъяс — сідзжӧ, а вот строительствоыс ставнас вежӧрӧ оз на бертчы.
— Бертчас! — збодермӧдыштіс Илья Матвеевич.
— Кор менӧ начальникӧ пуктісны — тайӧ вӧлі, не пӧръявны эськӧ, во дас вит — дас квайт сайын, — ме сідзжӧ повзи: клепайтчыны верма, чеканитны верма...
Зина серӧктіс.
— Дас вит во!
Но и радуйтінныд менӧ!
Сы дыра виччысьны!
— А кыдз нӧ мӧдногыс?
Мӧдногыс оз артмы.
Быдӧнлы окота чеччыштны школьнӧй скамья вылысь да и пыр жӧ лоны ыджыд мастерӧн либӧ учёнӧйӧн.
Оз артмы тадзи олӧмад, инженер ёрт.
Морт должен кисьмыны.
А та вылӧ вояс колӧны, вояс...
Илья Матвеевичӧс кодкӧ чукӧстіс, сійӧ муніс; Зина коли палуба вылӧ ӧтнас.
Тӧв разӧдіс кымӧръяс, Лада дзирдаліс шонді улын, тшынтор кыпӧдчис бухта весьтӧ да матігӧгӧрса вӧръяс весьтӧ.
Пӧсь палуба вывті чеччалісны пышкайяс.
Зина видзӧдіс на вылӧ да думайтіс:
«Кутшӧм сьӧкыд сьӧлӧмыдлы олӧмлӧн тайӧ пӧщадатӧм законысь: колӧны вояс!»
Эз первойысь сійӧ кыв та йылысь.
Меланхоличнӧй Сеня Карпов на ещӧ шулывліс, мый студентлы тэрмасьны некытчӧ.
Морт воӧ верстьӧӧдз сӧмын комын, нелямын арӧсын.
«Ми збоялам да щӧтьяс лэпталам, — философствуйтіс Сеня, — а олӧмсӧ, наукатӧ, техникатӧ, прогресстӧ водзӧ нуӧдӧны найӧ, кодъяслы комын да нелямын арӧсысь абу этшаджык».
— «Мый жӧ кольӧ вӧчны миянлы, кодъяслы абу комыныс?»
— скӧраліс Зина.
«Любовь да велӧдчӧм, — шогпырысь шулывліс Сеня.
— Велӧдчӧм да любовь».
Дзик жӧ сійӧс, збыль, любовсӧ казьтывтӧг, шутіс и Илья Матвеевич.
Мортлы колӧ кисьмыны.
Дыр нюжалысь, гажтӧм сьылӧм, и некутшӧм любовь сійӧс оз мичмӧд.
Пышкайяс лэбзисны,
Илья Матвеевич бӧрсӧ эз во.
Гашкӧ, сійӧ вунӧдіс Зина йылысь.
Зина ачыс мӧдӧдчис корсьны.
Сійӧ мунісны мосткияс вывті борт пӧлӧн да воис клепальщикъяс дінӧ, кодъяс клепайтісны обшивкасӧ корабль нырладорын.
Видзӧдны кутіс, кутшӧм пелька да тэрыба вӧдитчис аслас мӧлӧтӧн ӧти бригадир.
Зина аддзис сылысь профильсӧ.
Сійӧ вӧлі лӧз спортивнӧй майкаа, ён кияса, кытчӧ инмӧдчылӧма нин первойя тувсовъя гож.
Медым не мешайтны сылы, Зина кайис вымосткаяслӧн мӧд судтаӧ, кытысянь вӧлі тыдалӧны и ачыс бригадирыс, и сылӧн отсасьысьыс, и горновщицаяс, кодъяс вӧліны корабль корпус пытшкын.
Векджык клепальщикъяслӧн бригадаыс овлывлӧ бригадирысь, ӧти отсасьысьысь да ӧти горновщицаысь .
Татысь Зина аддзис кык горновшицаӧс да пыр жӧ гӧгӧрвоис — мыйла найӧ кыкӧнӧсь.
Отсасьысьыс муртса вевъявліс босьтавны налысь доналӧм стерженьяссӧ да тувъявны найӧс ручникӧн обшивка листъясӧ сверлитӧм розьясас.
Бригадирыс, мыйӧн сӧмын сы водзын ыпнитліс заклёпкалӧн ӧмидз рӧма синмыс, ӧти здукӧн пуктыліс сы бердӧ мӧлӧтлысь обжимкасӧ — кыліс, первойсӧ омӧля, а сэсся, кымын ёнджыка кӧдзаліс металлыс, сымын гораджык лои пулемётнӧй таргӧмыс, а орчча розяс бара нин ӧзйис выль пӧсь син.
Зина вунӧдчӧмӧн видзӧдіс ӧдйӧ мунысь удж вылӧ.
Сійӧ эз вермы вештыны синъяссӧ бригадир кияс вылысь.
Налысь быд движение вӧлі сэтшӧм стӧча арталӧма, быттьӧ киясыс да мӧлӧтыс вӧлі йитчӧмаӧсь ӧтлаӧ.
Зина водзын вӧлі конвейерлӧн быттьӧ зэв ӧдйӧ мунысь лента.
Олӧма горновщицаяс ӧчередьӧн босьтавлісны щипцыясӧн горнысь заклёпкаяс, чугуннӧй брусӧ кучкӧмӧн пыркнитлісны на вылысь окалинасӧ да шлаксӧ, сетлісны отсасьысьлы, коді ӧвтышталіс ручникӧн, пукталіс заклёпкаяс закладнӧй головкаяс бердӧ поддержка, бригадир камгис да камгис мӧлӧтӧн, и обшивкалӧн кык лист ӧтлаасянінын пыр ӧтарӧ нюжаліс шахматнӧй вурыс.
Бригадирлӧн эз вӧв кадыс, медым вештыштны сук синкымъяс вывсьыс пемыдгӧрд юрси пратьсӧ.
Мӧлӧтнас тэрыба кучкалӧмкӧд ӧттшӧтш юрси пратьыс омӧлика тіраліс.
Сылы жӧ абу комын и абу нелямын арӧс.
Сы дорысь, Зина дорысь, сійӧ абу ыджыдджык, но сійӧ ӧмӧй абу опытнӧй мастер?
Зиналы окота лои сёрнитыштны бригадирыскӧд, прӧстӧ колӧ вӧлі сёрнитыштны сыкӧд.
Но некор, буракӧ, бригадирыс оз сувтӧд дурмӧм конвейер лентасӧ.
Зина думыштіс виччысьны перерыв.
Оз жӧ вермыны найӧ уджавны шойччытӧг став кӧкъямыс час чӧжыс.
И Зина виччысис.
Бригадир друг выключитіс мӧлӧтсӧ.
Нагревальщицаяс пыр жӧ заводитісны чиститны горнъяссӧ, отсасьысьыс киас ключӧн петіс ортсыса вымосткаяс вылӧ да кутіс разявны сборочнӧй болтъяслысь гайкаяссӧ; бригадир вештыштіс плешсьыс дӧзмӧдчысь юрси пратьсӧ, вӧчис кымынкӧ гимнастическӧй движение: паськыда шевгӧдліс кияссӧ да веськӧдліс морӧссӧ.
Сійӧ аддзис сы дорӧ лэччысь Зинаӧс да яндзим лои детинкалы моз, коді кӧсйӧ петкӧдлыны асьсӧ ыджыд мортӧн, но казялӧны сылысь дзик детинкалысь кодь кутшӧмкӧ ворсӧдчӧмъяс.
Найӧ тӧдісны ӧта-мӧднысӧ.
— Видза оланныд!
— матыстчигас радпырысь шуис Зина да мыччис кисӧ.
— Но мый, аддзинныд кадръяс кузя отделтӧ?
— пыр на яндысиг юаліс Алексей.
— Аддзынысӧ аддзи, да тӧлкыс этша.
Уджсӧ оз сетны.
— Мый нӧ сідз найӧ?
Асьныс быдлаӧ ӧшлӧмаӧсь объявлениеяс: колӧны йӧз — а канителитчӧны.
Тіян кутшӧм специальностьныд?
Зиналы вӧлі лӧсьыд, мый Алексей сёрнитӧ сыкӧд сідзи, кыдзи, тӧдӧмысь, кутіс эськӧ сёрнитны аслас горновщицаяскӧд либӧ эсійӧ нылыскӧд — кранса машинистыскӧд, коді видзӧдлывлӧ ажурнӧй башнявывса стекляннӧй будочкасянь.
Сійӧ думыштіс, мый, пӧжалуй, оз сулав висьтавны: «инженер», — сёрниыс друг оз ло татшӧм прӧстӧй, да вочавидзис:
— Вот, шуам, клепайтчыны верма.
— Эн ылӧдчӧй!
— шпыньмуніс Алексей.
— Ме збыльысь юала.
— А ме збыльысь и шуа.
— Зина лэптіс вымостка вылысь мӧлӧт, видлаліс сійӧс: системаыс тӧдса.
— Поланныд — мыйкӧ тшыкӧда?
— Китӧ тшыкӧданныд.
А сэсся — мый?
— Но, мед, сідзкӧ, шонтӧны!
Зина чорыда эскис, мый сійӧ кужӧ клепайтчыны.
Сійӧ збоя личкис куроксӧ, но кор мӧлӧт заводитіс тіравны, пессьыны сы киясын ыджыд чери моз — шӧйӧвошис.
Заклёпкалӧн стержень помыс кыссис кытчӧкӧ бокӧ; быттьӧ вый, мавтчис сійӧ лист вывті, и мичаа пуксьӧм шляпт пыдди артмис некытчӧ туйтӧм ляпмунӧм шаньга.
«Мый тайӧ, мыйын делӧыс?
— Зина тэрмасигтыр выключитіс воздухсӧ и, повзьӧм, волнуйтчысь, видзӧдліс Алексей вылӧ.
— Ме абу мыжа, мыжа тіян мӧлӧтныд...
Фу, кутшӧм ерунда!
— Мый сэн мӧлӧтыс?
— заводитліс шыасьны Алексей, но гӧгӧрвоис, мый и збыльысь, пӧжалуй, абу нылыс мыжа артмытӧм кузяыс, а буретш мӧлӧтыс, а ещӧ стӧчджыка — сійӧ ачыс, Алексей.
— Вернӧ, — шуис сійӧ да лэптыштіс кисӧ, кӧсйис тракнитны асьсӧ галстукӧдыс; галстукыс эз вӧв.
— Вернӧ.
Водзвыв эг висьтав.
Мӧлӧтсӧ менам мӧдног лӧсьӧдыштӧма.
Ӧттор-мӧдтор ме вежи конструкциясьыс.
— Ті меным энӧ висьталӧй «ӧттор-мӧдтор»!
— эз артмы да сы вӧсна скӧра торкис Зина.
— Висьталӧй веськыда — мый!
Сійӧ личкис куроксӧ — и мӧд заклёпка лои брак.
Мӧд бӧрсяыс — коймӧд.
— Нинӧм сы понда, — бурӧдіс Алексей, — кералам.
Нёльӧдсӧ, витӧдсӧ, дасӧдсӧ Алексей клепайтіс ачыс воддзамозыс жӧ зэв ӧдйӧ.
Зина эз вешйыв сы дінысь ни ӧти воськов.
Сылысь самолюбиесӧ вӧлі ёна дойдӧма.
Тадзи найӧс, пӧшти пельпом-на-пельпом топӧдчӧмаясӧс, и суис Илья Матвеевич.
— Рабочӧй класскӧд тӧдмасянныд?
— шуис сійӧ, кор Алексей выключитіс воздухсӧ.
— Правильнӧ, инженер ёрт, тасянь и колӧ заводитны.
«Инженер» кывсӧ шуигӧн Алексей шензьӧмпырысь да, кыдзи кажитчис Зиналы, лёкысь видзӧдліс сы вылӧ.
Алексейлӧн синъясыс вӧліны букышӧсь.
Зина чувствуйтіс асьсӧ сы водзын мыжаӧн.
Нывлысь шуткасӧ специальность йывсьыс сійӧ донъяліс, тӧдӧмысь, кыдзи пӧръялӧм, кыдзи средство, медым пырӧдчыны сы дӧвериеӧ.
Зина некор эз терпитлы помӧдз висьтавтӧмторъяс да недоумениеяс, сы вӧсна сэк жӧ кӧсйис объяснитны Алексейлы, кыдзи и мый могысь лои тайӧ пустякӧвӧй, веськыда кӧ шуны, пӧръялӧмыс, но Алексей стальнӧй листӧ камгӧмӧн сетіс бригадаыслы знак, и кывъясыс эз кутны кывны мӧлӧт таркӧдӧм вӧсна.
Илья Матвеевич нуӧдіс Зинаӧс конторкаӧ тӧдмӧдны Александр Александровичкӧд, код йылысь сійӧ шуис: «Знаменитӧй мастер!»
Пирс вылын Зина кутіс сійӧс соскӧдыс.
— Илья Матвеевич, ме, буракӧ, ӧбидиті тіянлысь бригадиртӧ.
Ті энӧ казялӧй?
— Кутшӧм бригадирӧс?
— Но вот, кодкӧд ми ӧні клепайтчим.
— Сійӧ жӧ Алёшка!
Менам пи!
Мыйла нӧ сылы ӧбижайтчынысӧ?
Том на — веж.
Рытъя гудок бӧрын Зина, рад да кыпыд, тӧвзьыштіс директор кабинетӧ.
— Ставыс, Иван Степанович!
Заводсӧ гӧгӧр видзӧдӧма, ещӧ ӧтчыд думыштӧма, — кута уджавны стапельнӧй участокын.
И сӧмын сэні!
Заводитчис сёрни, коді вайӧдіс Зинаӧс коридор кодь тайӧ шуштӧм, неуютнӧй комнатаас, кӧні сулаліс кузь пызан.
Иван Степанович сёрнитіс дыр, серьёзнӧя да убедительнӧя.
Сійӧ сёрнитіс сы йылысь, мый том, энергичнӧй, инициативнӧй уджалысь колӧ заводлы, но оз стапельяс вылын, кӧні специалистъясыс тырмымӧн, а техническӧй информация бюроӧ, кодлы заводса руководительяс сетӧны вывті важнӧй тӧдчанлун, торъя нин ӧні, выль условиеясын.
— Ме висьтала тайӧс тіянлы, Зинаида Павловна, кыдзи ыджыдджык ёрт.
Ме кора тіянӧс сідз кыпӧдны да лӧсьӧдны техническӧй информация, медым тіян киясын вӧліны кораблестроениелӧн став выльторъясыс, и не сӧмын судосборкалӧн, а и литейнӧй делӧлӧн, кузнечнӧй, металлъясӧс кӧдзыда обработайтӧм, ыджыд да ичӧт механизация делӧлӧн.
Скобелев, веськыда шуа, ӧні кежлӧ оз на обеспечивайт миянлы татшӧм уджсӧ.
Информация бюролы колӧ ён катализатор.
Тайӧ катализаторнас, ме надейтча, лоанныд ті.
Тіян опытлӧн тырмытӧмлуныс бырас тіян ыджыд энергия отсӧгӧн.
Директорлӧн быд кыв Зиналы вӧлі збыльмытӧм мечтаяс кузяыс панихида кывйӧн.
И сыкӧд ӧттшӧтш пайӧ, тайӧ кывъясыс, ыштӧдісны самолюбиесӧ: сыкӧд сёрнитісны кыдзи настӧящӧй инженеркӧд, кодлы сетӧны кывкутана мог да код вылӧ надейтчӧны.
Сійӧ пыркӧдіс на юрсӧ, эз кӧсйы сӧгласитчыны, кӧть чувствуйтіс нин, мый оз вермы сулавны Иван Степановичлӧн доводъяслы паныд да мунас Скобелев дорӧ бюроӧ — оз пыр кежлӧ, дерт, мыйкӧ дыра кежлӧ, но век жӧ мунас.
Весиг и мыйкӧ дыра кежлӧ абу кокни янсӧдчыны мечтаыдкӧд.
Зина пукаліс кузь пызан сайын, видзӧдаліс шкапъяс вылӧ да инструментъяса щитъяс вылӧ, зілис чуктӧдны альбом коленкор обложка вылысь сетчытӧм клейсӧ и пӧшти эз кыв сійӧс, мый висьталіс Скобелев, коді, кияссӧ мышкас кресталӧмӧн, ветлӧдліс комната кузя.
— Ме век шензьылі и шензя, — сёрнитіс сійӧ гажтӧма да велӧдананогӧн, — сійӧ чукыль-мукыль туйяс вылас, кыті нуӧдӧ мортӧс судьбаыс.
Вот ті, Зинаида Павловна Иванова, гордӧя висьталінныд меным, Евсей Константинович Скобелевлы, мый ті ньӧти онӧ нуждайтчӧй менам обществоысь.
Тайӧ вӧлі тӧрыт.
Талун жӧ ставыс вежсис.
Тіянлы ковмас терпитны не сӧмын менсьым обществоӧс, но и пӧртны олӧмӧ менсьым тшӧктӧмъясӧс.
Ті — менам подчинённӧй, ме — тіян начальник.
Тіянлы тайӧ, надейтча, гӧгӧрвоана?
Зина ньӧжйӧник лэптіс юрсӧ да дыр видзӧдіс Скобелев вылӧ, быттьӧ кӧсйис тӧдмавны сійӧс.
Медым не аддзыны сылысь шензяна синъяссӧ, Скобелев пуксис пызан сайӧ да кутіс лукйысьны ящикъясын.
НЁЛЬӦД ГЛАВА
1
Поезд ньӧжйӧник кыссис кӧрт туй послӧн ажурнӧй тоннельӧ.
Чемоданъяс важӧн вӧлі кӧртавлӧма, пассажиръяс шляпаасьӧмаӧсь да сулалісны ӧшиньяс дорын.
Улын рытъя шондіӧн югдӧдӧм ю быттьӧ сотчис.
Дзирдалысь ю кузя, поездлы вомӧн, муніс буксир да кыскис кирпич тыра кык сьӧкыд баржа.
Поездсӧ ордйӧдіг мӧдар берегланьыс тӧвзис еджыд катер.
— Но, вот и миян карным!
— ылі береглань юрнас довкнитӧмӧн шуис Антон.
Антонлӧн ёртыс ӧдйӧ бергӧдіс юрсӧ, сы плеш весьтын читкыльтчӧм юрси пратьыс, коді вӧлі Суворовлӧн кодь дзор да задоритан, дрӧгнитіс, чужӧмыс лои стрӧг.
Ю сайын тыдаліс ыджыд карлӧн панорамаыс.
Еджыд керкаяс, пашкыр пуяс, заводскӧй тшын...
Выль, тӧдтӧм олӧм.
Кымынысь ветымын во чӧжӧн сійӧ, тайӧ абу нин том мортыс, волывліс татшӧм тӧдтӧм каръясӧ!
Дум вылас уси Волга вывсянь тыдалысь Сталинград, Донлӧн лунвыв берегсянь Ростов, шуйга берегса лажмыд увтассянь Киев, Обь вомӧн Новосибирск...
Уна паныдасьліс кар, но быдпӧрйӧ, кор тыдовтчыліс вагон ӧшиньсянь либӧ пароход палуба вывсянь дзор тшына татшӧм панорамаыс, Жуков волнуйтчис.
Сійӧ некор эз вӧв экскурсантӧн, выль карӧ сійӧ пыр волывліс уджавны, и пыр — партиялӧн задание серти.
— Михаил Васильевич!
— восьса ӧдзӧса купелань бергӧдчӧмӧн чукӧстіс Жуков.
— Воим!
— Воим нин?!.
— вочавидзис косіник морт, кодлӧн чужӧмыс вӧлі чери кыйысьлӧн кодь бронзӧвӧй; ачыс тэрмасигтыр сюяліс портфеляс бумагаяс тыра папкаяс.
— Пырысь-пыр пета.
Антон Журбин, ЦК-са парторг Жуков да профессор Белов став туй чӧжыс Москвасянь Ладаӧ мунігӧн — пӧшти кык сутки — ноксисны тайӧ папкаяс дорас, разбирайтісны да видлалісны бумагаяссӧ.
Мукӧд купеясын ворсісны картіӧн, доминоӧн, сьылісны, весиг празднуйтісны чужан лунсӧ сьӧд синма нывлысь — студенткалысь, коді мунӧ гожся каникулъяс вылӧ, а нёльӧд номера купеын сӧмын листалісны бумагаяс да видлалісны чертёжъяс.
Жуков, коді локтіс министерствоӧ веськыда партия Центральнӧй Комитетсянь, аддзысис Беловкӧд да Журбинкӧд министр кабинетын.
Сы пельясын кылісны на ЦК-са секретарлӧн кывъясыс: «Надейтча, ті гӧгӧрвоанныд, кодлӧн тайӧ заданиеыс и кутшӧм кывкутӧм сувтӧ заводса коллектив водзын?»
Министр мӧдысь висьталіс ЦК-са секретарлысь кывъяссӧ.
Сійӧ шуис: «Тӧдмасьӧй, ёртъяс...
Тіянлы ковмас отсавны заводлы выполнитны зэв серьёзнӧй задание.
Кодлӧн тайӧ заданиеыс, ті, дерт, асьныд гӧгӧрвоанныд...»
Найӧ мӧдӧдчисны Ладаӧ ӧтлаын, туй чӧжыс профессор Белов да Антон висьтавлісны Жуковлы завод реконструируйтӧм кузя планъяс йылысь, сӧмын ӧткымынысь эновтлісны бумагаяссӧ, медым видзӧдлыны ӧшиньясӧд.
Ӧшиньяс сайын грымакылісны паныдасьысь тӧварнӧй эшелонъяс; гӧрд вагонъясысь да платформаясысь составъяс вӧлі займитӧмаӧсь став станцияяслысь да полустанокъяслысь туйяссӧ.
Вагонъясӧ, контейнеръяс вылӧ вӧлі гижалӧма кытчӧ мелӧн, кытчӧ сьӧд краскаӧн: «Волго-Дон», «Куйбышевгидрострой», «Каховка»...
Важ нимъясыс неважӧнсянь кутісны юргыны выльног.
Волгаӧс да Донӧс торйӧдіс ӧні ӧта-мӧдсьыс эз пӧсь степь, а сӧмын дженьыдик визьтор.
Стӧчджыка, сійӧ ӧтлаӧдіс найӧс.
Тайӧ визьтор саяс тӧдчисны нин будущӧй каналлӧн трассаыс, будущӧй Цимлянскӧй морелӧн просторъясыс да строительяс зэв ыджыд армиялӧн зэв ыджыд уджыс; тайӧ строительясыслы железнодорожнӧй эшелонъяс нуисны вӧр, машиннӧй частьяс тыра гырысь ящикъяс, войвывса гранит, цемент.
Жуков дыр видзӧдіс «Каховка» гижӧд вылӧ.
Сійӧ помнитіс Каховкасӧ сэтшӧмӧн, кыдзи сійӧс казьтылӧны сьыланкывъясын, — пуляяслӧн пӧсь звӧнын.
Поездыс сувтіс тӧварнӧй составкӧд орччӧн. Жуков чукӧстіс том зонмӧс, коді, дӧрӧмсӧ пӧрччӧмӧн, гожйӧдчис плакаяс тыра платформа вылын.
— Каховкаӧ, ёрт?
— Каховкаӧ, — окотапырысь вочавидзис зон.
— Ылісянь?
— Архангельсксянь.
Мӧдӧдісны колльӧдны прӧдукциянымӧс.
Уджысь тайӧ миянлы быттьӧ премия.
Нёльӧс бӧрйисны, а вӧзйысисны...
Заводыс ставнас.
Завкомын шуӧны: кыдзи нӧ, ысты тіянӧс — ті сэтчӧ и кольччанныд.
Сэтшӧмӧсь делӧяс.
Да, сэтшӧмӧсь делӧяс, кутшӧмъясӧс человечестволӧн история ещӧ эз на тӧдлы.
Тайӧ делӧяссӧ вӧчӧм могысь мунӧны Ладаӧ и найӧ.
— Кыдзи тані он казьтышт Кировӧс!
— плакаяс нуысь эшелонсӧ синнас колльӧдӧм бӧрын шуис Жуков.
— Окота овны и овны!
— Ті тайӧ мый йылысь?
— юаліс чуймӧм Белов, коді пырӧ вӧлі купеӧ нарзан бутылкаӧн.
— Кутшӧмкӧ колхознӧй электростанция аддзылінныд ӧшиньӧдыс?
Туй пӧлӧнысь аллея?..
Выль серияа паровоз?..
Ладнӧ, ме абу лирик, а эськӧ...
Ог тӧд, мый вӧлі эськӧ сэки.
Навернӧ, ме эськӧ дугдывтӧг виси ангинаӧн, гриппӧн, воспаление лёгкихӧн...
Сы вӧсна мый, висьтала тіянлы веськыда, миян кадӧ лириклы сьӧкыд вешйыны вагон ӧшинь дорысь.
Бӧръя кык вонас меным лои ёна путешествуйтны — войвывсянь лунвылӧ, лунвывсянь войвылӧ, асыввылӧ, рытыввылӧ...
Шензьӧдӧ!
Да, шензьӧдӧ.
Тэнад синъяс водзын вежсьӧ, тӧдан-ӧ, ставыс — ландшафтсянь мортӧдз.
— Но вот, — серӧктіс Жуков, — сӧмын на шуинныд: абу лирик!
А кутінныд сёрнитны настӧящӧй поэт моз.
— Некутшӧм поэтъяс!
— Белов ӧвтыштчӧмӧн шыбитіс ӧчкисӧ диван вылӧ.
Ныр вылас тӧдчис гӧрд визь, синъясыс читкыртчисны.
— Некутшӧм лирикъяс!
Ме, кыдзи менӧ шуӧны менам ёртъясӧй, кос сукар.
Любӧй рифма дорысь ме бурджыкӧн лыддя цифра.
Да со, пӧжалуйста!..
— Белов бӧр ӧчкиасис, ёся видзӧдліс первой Жуков вылӧ, сэсся Антон вылӧ.
— Ті асывнас кывлінныд радио пыр сьыланкыв?
«Левый берег, правый берег, соревнуются на славу...» Мый ті татысь гӧгӧрвоинныд?
А тайӧ жӧ Сталинград йылысь!
Сталинград йылысь!
И орччӧн татшӧм кывъясыскӧд — со тіянлы!
— Сійӧ паськӧдіс газета, гыжнас, быттьӧ пуртӧн, гижтыштіс статьялысь заголовоксӧ: «Талун Волга вылын».
Тайӧ эз вӧв статья, а Сталинградскӧй гидроузел строительствоса начальниккӧд беседа; сэні дорвыв вӧліны цифраяс.
Но Белов заводитіс лыддьыны тайӧ цифраяссӧ, кыдзи шуӧны, тӧдчӧдӧмӧн; сійӧ сьӧлӧмсяньыс комментируйтіс найӧс, азартнӧя горӧдлывліс: «Но мый тайӧ, тіян ногӧн, — кубометръяс, километръяс?
Али морт, коді уджалӧ сэні веськыдладор да шуйгаладор берегъясас?»
— Миянлысь эпоханымӧс некутшӧм рифмаясӧн он вермы висьтавны!
— статьясӧ лыддьӧм бӧрын шуис сійӧ.
— Тайӧ — цифраяс поэзиялӧн эпоха, масштабъяс поэзиялӧн эпоха.
Кӧсъя ещӧ вайӧдны ӧти пример.
Менам портфельын — со сійӧ!
— эм газетнӧй вырезка.
Главнӧй статистическӧй управление юӧртӧ сы йылысь, кыдзи выполнитӧма колян вося народно-хозяйственнӧй план.
Видзӧдлам — кыдзи?
Белов шуаліс цифраяссӧ да заводитліс тӧлкуйтны сы йылысь, кутшӧмногӧн сӧветскӧй чёрнӧй металлургия, сӧветскӧй автотракторостроение, сӧветскӧй вӧр промышленность шедӧдісны тайӧ показательяссӧ, мый эм збыльысьсӧ тайӧ цифраяс саяс.
Сійӧ сёрнитіс конвейеръяс йылысь, трелёвочнӧй тракторъяс йылысь, рабочӧйяслӧн рационализаторскӧй предложениеяс йылысь, бригадаяс ордйысьӧм йылысь, производственникъяс да учёнӧйяс костын содружество йылысь, творчестволӧн вынйӧра гы йылысь, коді быдмӧ да шымыртӧ странанымӧс границасянь границаӧдз.
— Виинныд ті менӧ, Михаил Васильевич, — не то шуткаӧн, не то серьёзнӧя шуис Антон.
— Ме, грешнӧй, сідзжӧ, овлывлӧ, сочиняйта стихъяс.
— Да мый ті, Антон Ильич!
— Белов видзӧдіс Антон вылӧ не сӧмын шензигтыр, но, пӧжалуй, ещӧ и неуна полігтыр.
— Збыль.
Кӧсъянныд кӧ, лыддя стих-мӧд?
Антон лыддис дженьыдик стихотворениеяс стапельяс вылын тӧвся лун йылысь, клепальщик йылысь, кодлысь мӧлӧтсӧ сравнивайтіс пулемёткӧд, пӧрысь мастер йылысь, коді петіс пенсия вылӧ, но быд лун волывлӧ пукалыштны заводскӧй проходнӧйдорса скамья вылӧ.
Стихъясыс вӧліны прӧстӧйӧсь, и наын Беловлы ставыс вӧлі тӧдса; не сӧмын тӧдса, — матысса.
— Но, тӧданныд-ӧ, Антон Ильич!
— шевгӧдіс сійӧ кияссӧ.
— Тайӧ жӧ пӧшти цифраяс!
Жуков гора серӧктіс.
Белов пыр жӧ гӧгӧрвоис сы серамлысь помкасӧ да яндысьӧмсорӧн тэрмасис объяснитны:
— Абу сы кузя, мый косӧсь, — абу!..
Некутшӧмногӧн.
Точность боксянь, поэзия боксянь...
Став тайӧ споръясыс колисны бӧрӧ, водзын вӧлі Жуковлы выль кар; поездӧн мунан пос увті визувтіс выль ю.
Антон индіс кинас ыліӧ.
— Завод.
Аддзанныд куим труба?..
Дзик кар помын, пӧшти залив дорын.
Трубаяс ньӧжйӧник тшыналісны, на гӧгӧр тыдалісны, быттьӧ гартчӧмаӧсь руд кружеваясӧ, подъёмнӧй кранъяслӧн фермаяс, корабльяслӧн мачтаяс да прожекторнӧй башняяс.
2
Сійӧ лунӧ, кор Тонялы сетісны табель, кытчӧ вӧлі гижӧма: «Журбина Антонина школьнӧй сӧвет постановление серти переведитсьӧ дасӧд классӧ», — сылы тыри дас сизим арӧс.
— Но мый, ыджыд лоин?
— грубӧякодь шуис Алексей.
Сійӧ локтӧ вӧлі удж вывсянь гортас да аддзысис чойыскӧд дзиръя дорын.
— Регыд верӧссайӧ чеччыштан...
— Кытчӧдз ог аддзы сэтшӧмӧс, кутшӧм тэ, ог жбырӧбты!
— Тоня кӧсйис сійӧс кутыштлыны, но Алексей вешйис бокӧ.
— Шаблон, сідзкӧ, аддзин, — став жӧникъяссӧ ме серти мерайтны?
— Дерт жӧ.
Тэ медся бур, тэ медся тӧлка, тэ медся мича!
— Вот йӧюкыд!
— шпыньмуніс Алексей.
— Но босьт, сідзкӧ...
— Алексей нюжӧдіс сылы тубрастор, кодӧс кутіс киняулас.
— Мый тані, Алёша?
— Видзӧдлан — аддзан.
Тоня чеччалігтыр котӧртіс скамейка дорӧ.
Алексей пуксис сыкӧд орччӧн, ачыс синбӧжнас видзӧдлывліс, кутшӧм ӧдйӧ чойыс разьӧ бумагасӧ.
Журбинъяс семьяын ставныс олісны дружнӧя, семьяыс лыддьыссис Важ посёлокын медкрепыдъяс пиысь ӧтиӧн.
Но и сэні, тайӧ крепыд семьяас, видзӧдісны ӧта-мӧд вылас эз ӧтсямаа, и весиг Агафья Карповна, радейтысь мам, любитіс ассьыс челядьсӧ эз ӧткодя.
Войнаӧдз мамлысь медся нежнӧй чувствояссӧ сійӧ сетліс медводдза пиыслы — Викторлы, — да Алексейлы.
Сы бӧрын, кор Антон воис фронт вылысь сьӧкыд ранаясӧн, Агафья Карповналӧн тайӧ чувствоясыс вуджисны и сы вылӧ.
Любитіс сійӧ, дерт, и Костяӧс Тонякӧд, — пӧжалуй, эз омӧльджыка, но век жӧ эз сідзи, кыдзи Викторӧс, Алексейӧс да Антонӧс.
И некор эськӧ эз вермы объяснитны, мыйла эз сідзи.
Гашкӧ, сы вӧсна, мый Костя быдмис ёсь да асныра детинкаӧн, школаын велӧдчан воясас сы вылӧ норасьлывлісны учительяс, норасьлывлісны соседъясыс; Костя вӧсна Агафья Карповна терпитліс уна неприятностьяс.
Детинкаяслӧн кодь характера Тоня ачыс эз зэв сибӧдчыв мамыс дінӧ, эз ставсӧ висьтавлы сылы, ассьыс гусяторъяссӧ висьтавліс сӧмын Алексейлы да ещӧ батьыслы, Илья Матвеевичлы.
Алексей да Тоня костын лоины аслыспӧлӧс отношениеяс.
Кор Тоня вӧлі ичӧт на, Алексей вермис занимайтчыны сыкӧд быдса лунъясӧн.
Сійӧ новлӧдліс чойсӧ ас вылас верзьӧмӧн, чеччавліс сыкӧд кӧв вомӧн, ворсіс из торъясӧн да «мачьяс школаӧн», чертитліс «пӧртъясӧн» да «адъясӧн» «классъяс».
Дас арӧсӧн Тоня велӧдчис иславны Алексей отсӧгӧн конькиӧн да лыжиӧн, дас вит арӧсӧн — лыйсьыны бать дрӧбӧвикӧн, вӧйтавны кулӧмъяс да трегубечьяс, бергавны турник вылын да чеччавны «козёл» вомӧн.
И сӧмын тайӧ кад кежлас Алексей дугдіс яндысьны чойыскӧд дружескӧй отношениеясысь.
Войдӧр сійӧ ворсліс Тонякӧд ёна гусьӧн, мед эз тӧдлыны гырысьяс да торйӧн нин сылӧн детинка-другъясыс.
«Классъяссӧ» чертитлісны пес видзан сарай сайӧ, изйӧн ворслісны бузина да ӧмидз кустъяс пытшкын.
Тыдовтчыліс кӧ матын бокӧвӧй морт, Алексей пырысь-пыр жӧ Тонялӧн равноправнӧй партнёрысь лолі сылӧн суров ыджыдджык вокӧн.
Ӧти кывйӧн кӧ, петкӧдліс асьсӧ сідзи, быттьӧ сэтчӧ, сарай саяс либӧ ӧмидз кустъяс дорас, сійӧ воис сӧмын сы могысь, медым мамыс тшӧктӧм серти видзӧдны дулльӧсь нывка бӧрся.
А Тоня, мӧдарӧ, некор эз дзеблы вокыс дінӧ ассьыс чувствояссӧ, Алексей вӧлі сылы свет вылын медся ыджыд авторитетӧн, — пӧжалуй, бать дорсьыс, Илья Матвеевич дорысь, ыджыдджыкӧн.
Чойыс дінӧ аслас ортсыса вниманиеӧн вокыс эз вӧв зэв лышкыдӧн.
Первойысь на лои сідзи, мый Алексей сетіс пӧдарки сы чужан лун кузя.
— Алёша, донаӧй!
Да тэ дурачок!
— Тоня разис гартыштӧмторсӧ да сэтшӧм тэрыба шыбитчис вокыслы сьылі вылас, мый тайӧ пӧрйӧ Алексей эз вевъяв вешйыны бокӧ.
Сійӧ сӧмын детинка привычкаӧн чышкыштіс кипыдӧснас банбоксӧ сэті, кытчӧ инмӧдчылісны Тонялӧн паръясыс.
Тайӧ лунсянь Тоня олӧмын заводитчисны вежсьӧмъяс.
Тоня пуктіс камод вылӧ, кадсьыс сьӧдӧдӧм розаяса да коръяса пу рама пытшкын гӧгрӧс зеркалӧ водзӧ Алексейлысь пӧдаркисӧ — гӧлубӧй шӧвкӧн кӧрталӧм мича ыджыд кӧрӧбка, да кутіс чувствуйтны асьсӧ ыджыдӧн.
Духи флаконъяса да уна рӧма пудреницаяса татшӧм жӧ кӧрӧбкаяс — но, дерт жӧ, дерт, мисьтӧмджыкӧсь!
— вӧліны и Лидалӧн и Дуняшкалӧн.
Тоня быттьӧ быдмис ас син водзас.
— Антонина Ильинична Журбина!
— шуис сійӧ зеркалӧ водзын асьсӧ видзӧдігӧн.
— Ті пыранныд олӧмӧ.
Лоӧй шудаӧсь, Антонина Ильинична.
— Мый вернӧ, сійӧ вернӧ.
Ло, внучкаӧй, шудаӧн.
Тоня бергӧдчис каблукъяс вылас.
Сы бӧрвылын сулаліс Матвей дед, коді гынсапӧгӧн ньӧжйӧник локтіс сы дінӧ.
Тоня яндысьӧмысла ляскысис чужӧмнас дед куртка бердӧ, кытысь ӧвтіс кӧрт, сир, сурик дукӧн — корабльяс дукӧн.
Матвей дед окыштіс Тонялысь юрсӧ, малыштіс пельпомӧдыс.
— Уна сійӧ, шудыдтӧ, муніс йӧз бокті, эз быдӧнлы сюрлы.
Дедлӧн салдатскӧй койкаыс сулаліс пельӧсын паськӧм шкап сайын.
Уна рӧма лӧскутъясысь вурӧм эшкынлысь пельӧссӧ пешкыльтӧм бӧрын дед пидзӧсчанясис Тоня водзӧ да кыскис крӧвать увсьыс турунвиж рӧма ичӧтик сундук, код вевт вылын вӧлі кӧрт прутысь вӧчӧм тронякылан вуг.
Тайӧ сундукыс вӧлі зэв важ, ветлӧдліс Матвей дедкӧд морскӧй походъясын ылі странаясті, и сійӧ, коді восьтывліс сундуксӧ, вевт пытшкӧсладорсьыс аддзыліс краскаясӧн рисуйтӧм шуштӧм картина, коді шусис «Помпеялӧн медбӧръя лун».
Коркӧ дед вундылӧма картинасӧ «Нива» журналысь, клеитӧма сундук вевтас нянь клестерӧн, — и сійӧс, мыйӧн эз справитчы бушуйтчысь вулкан, помалісны корабльвывса горш тӧрӧканъяс.
Найӧ йирӧмаӧсь кияссӧ джынвыйӧ пасьтӧм помпеянкаяслысь, кодъяс некытчӧ инасьтӧг пессьӧны изъя шер да пӧим зэр улын, ыпъялысь гӧрд би югӧр улын, да тшӧтш горша сутшкысьӧмаӧсь сӧнӧд мужикъяс тушаясӧ да лядьвейясӧ.
Тӧрӧканъясӧн сёйӧм вӧсна повзьӧдчана картинаыс лоӧма дзик весьӧпӧртанаӧн.
Некод эз инмӧдчыв тайӧ заветнӧй сундукӧдзыс.
Сӧмын Алексей, кор Тонялы вӧлі вит-ӧ-квайт арӧс, мукӧддырйи корас вӧлі сійӧс дед вольпась дорӧ, кыскас сундуксӧ, восьтас вевтсӧ да горӧдас:
«А-а!..»
Тоня повзяс да лёкысь бӧрддзас.
Дед лукйысьыштіс сундукын, ачыс копыртчӧм мышнас сайӧдіс Тоняысь сэтысь эмбурсӧ, кыскис квадратнӧй кӧрзинка, кодӧс вӧлі кыӧма не то вӧсни идзасысь, не то кутшӧмкӧ виж волокноясысь, чӧв олігтыр кутыштіс сійӧс киас да сетіс Тонялы.
Ичӧтик кӧрзинкаас кытшӧ гартыштӧмӧн куйліс гӧлубӧй да розӧвӧй раковинаясысь ожерелье.
Коли пӧшти нэмджын сійӧ лунсяньыс, кор Матвей Журбин ньӧбис сійӧс Порт-Саидын базар вылысь, но лунвывса море пыдӧсъясын артмӧм мича нежнӧй краскаясыс абу чусмӧмаӧсь.
Напильник кодь чорыд чуньяснас кучиксӧ сарпалігтыр Матвей дед ачыс ӧшӧдіс ожерельесӧ Тоня сьыліӧ да гольснитіс ыргӧн томанторсӧ.
— Дзик цыганка кодь!
— зеркалӧӧ ас вылас видзӧдлӧмӧн горӧдіс Тоня.
Сійӧ кутыштліс дедсӧ да вашнитіс сылы пеляс: — Тайӧ бабушкалӧн?
Матвей дед пуксис крӧвать дорйылас да пуктіс ассьыс кывзысьтӧм гырысь кокъяссӧ пӧдса сундукыскӧд орччӧн — сійӧ медбӧръя дозкӧд орччӧн, мый коли сылӧн му вылын аслас королевнасянь, тяпкӧдыштіс вомдоръяснас да воча нинӧм эз шу.
Заводитчӧ гожӧм, лунъясыс вӧліны шоныдӧсь, шондіаӧсь — гуляйтны эськӧ да гуляйтны; но верстьӧммӧм Тоня эз тӧд, кытчӧ воштыны прӧст кадсӧ.
Пӧдругаясыс муналісны — коді тьӧткаыс ордӧ сиктӧ, коді мунӧм чойыс ордӧ Москваӧ; кымынкӧ нывка мунісны туристскӧй походӧ Военно-Грузинскӧй туй кузя.
Чери кыйны вӧлі неокота, дай некодкӧд: Алексей луннас уджаліс, а рытнас дзик войӧдзыс коллявліс кадсӧ аслас Катюшкакӧд.
Со жӧ Катюшка!..
Тоня став сьӧлӧмсяньыс вежӧгтіс сійӧс Алексей дінӧ.
Абу ӧмӧй забеднӧ, сьӧкыд: со вӧлі, вӧлі сэтшӧм бур дружба, друг тыдовтчис еджыдіник чертёжница — и став дружбалы пом.
Быттьӧ Алёшалӧн и чойыс нин эз ло.
Абу справедливӧ, йӧйталана, думыштны позьтӧмтор!
Нинӧм он шу, дерт, сійӧ, Катюшкаыс, лӧсьыдіник, и весиг банбокас сылӧн коричневӧй чутыс оз мисьтӧммӧд сійӧс, — но мый нӧ кӧть лӧсьыдіник!
Оз жӧ позь быд лӧсьыдіник нывка вӧсна садьтӧ воштыны.
Тоня вежӧгтіс, гажтӧмчис, шӧйтіс, кыдзи шуліс Агафья Карповна, инасьтӧм лов моз, гортас, керка гӧгӧрыс, Веряжка дорын; мукӧддырйи ветлывліс дюнаяс вомӧн бухта дорӧ, кӧні лыа берег вылӧ лун и вой быгыльтчигтырйи помала кайисны сьӧкыд веж гыяс.
На ызгӧм улӧ лӧсьыд вӧлі мечтайтны.
Но тайӧ гожӧмын и мечтайтчиссӧ дзик эз сідзи, кыдзи вӧвлывлі войдӧр.
Ӧтчыд Тоня лӧсьӧдчис мунны карӧ.
Сійӧ радейтіс карсӧ музейяснас, театръяснас, магазинъяснас.
Сійӧ вермис ветлӧдлыны карса уличаяс кузя часъясӧн, сэтчӧдз, кытчӧдз дзикӧдз эз мудзлыны кокъясыс.
Вӧлі воскресенье, и троллейбусын мунісны уна тӧдсаяс.
Водзладорса ӧти сидение вылын, паськыд юбкасӧ шевкнитӧмӧн, быттьӧ гортас, пукаліс Наталья Васильевна — Тонялӧн тьӧткаыс, кодӧс во кызь сайын Агафья Карповна, Илья Матвеевичкӧд сёрнитчӧм бӧрын, корис ас чужанінсьыс, Ивановоысь.
Наталья Васильевна вӧлі тыр виръяя, еджгов нывбаба, радейтліс юмов наливкаяс да зэв сьӧлӧм вӧрзьӧдана вӧсни гӧлӧсӧн сьывліс шог сьыланкывъяс.
Война дырйи дӧваӧ кольӧм мысти сійӧ муніс заводӧ, дыр бӧрйӧдліс аслыс профессия, коркӧ и бӧрйис крановщицалысь профессия, уджаліс медся вына портальнӧй кранӧн.
Наталья Васильевна вӧлі сёрнитӧ кутшӧмкӧ нывкӧд, код вылӧ Тоня первойсӧ эз прамӧя видзӧдлы.
Аддзис сӧмын тьӧткаыслысь мичаа лӧсьӧдӧм юрсисӧ, шыльыд сьылісӧ, розӧвӧй пельпомсӧ, код вылысь лэччыштӧма лым кодь еджыд блузкаыс, да шензис, мыйла тьӧткаыс — сэтшӧм на том да мича — оз мун верӧссайӧ.
Троллейбусын ставныс гора сёрнитісны, сералісны, вензисны, и тьӧткаыс сераліс да тшӧкыда копыртчывліс дзик соседка пель дінас.
Друг ӧти остановкаын троллейбусӧ быльс-пырис Алексей.
Тоня кӧсйис чукӧстны сійӧс, но вокыс ӧдйӧ муніс водзӧ да пуксис Наталья тьӧтка бӧрвылӧ.
И сӧмын сэки Тоня тӧдіс нывсӧ, кодкӧд сёрнитіс тьӧткаыс.
Тайӧ вӧлі сійӧ — Катюшка.
Катюшка эз казяв Алексейӧс.
Алексей пукаліс сы бӧрвылын да син вештывтӧг видзӧдіс сы вылӧ.
«Кутшӧм абу лӧсьыд, кутшӧм абу лӧсьыд!
— думайтіс Тоня.
— Кыдзи абу яндзим сылы!»
Но Алексейлы, тыдалӧ, ньӧти эз вӧв яндзим.
Кор троллейбусыс сувтіс кар шӧрӧ, Алексей чеччис Катюшка бӧрся, суӧдіс сійӧс, и найӧ мӧдӧдчисны орччӧн.
Тоня петіс расстроитчӧмӧн да мӧдӧдчис магазинъясӧ; сійӧ нинӧм эз ньӧб, сӧмын видзӧдаліс, сы вӧсна мый Илья Матвеевичлӧн да Агафья Карповналӧн вӧлі стрӧг правилӧ: сэтчӧдз, кытчӧдз челядьыс эз на петны самостоятельнӧй туй вылӧ, ставсӧ, мый колӧ челядьыслы, ньӧбасны бать-мамыс.
А мый оз ньӧбны, сійӧ, сідзкӧ, челядьлы оз и ков.
Магазинъяс бӧрын Тоня пырис карса садйӧ, медым пукыштны ыркыдінын гранитысь вӧчӧм гӧгрӧс бассейна фонтан дорын.
Пукалігас крӧшитіс гулюяслы гортсьыс босьтӧм булка.
Гулюяс ветлӧдлісны дзик сы кокъяс дорын.
Найӧ вӧліны дӧверчивӧйӧсь да прӧст сьӧлӧмаӧсь; булкаыд налы этша сюрис, ставсӧ кокалісны пышкайяс.
Тоня скӧраліс пышкайяс вылӧ, пышйӧдліс, но сылӧн кышйӧдлӧмыс повзьӧдліс гулюясӧс, а эз пышкайясӧс.
Муысь лэбиганыс найӧ кыпӧдлісны борднаныс тӧв.
Гожся кафелӧн визя тент улын Тоня пуксис джуджыд стойкадорса бергалысь табурет вылӧ да корис ассьыс радейтана озйысь вӧчӧм мороженӧй.
— А ӧд ми тіянкӧд тӧдсаӧсь, — кыліс сійӧ негора гӧлӧс.
Сыкӧд орччӧн пукаліс да сідзжӧ сёйис мороженӧй Игорь Червенков.
Дерт, Тоня вӧлі сыкӧд тӧдса.
Кык во сайын школьникъяслӧн областнӧй математическӧй олимпиада вылын Тоня босьтіс сӧмын квайтӧд места, а Игорь — первой.
Сэки ставныс лэптыштлісны пельпомъяснысӧ да шуалісны: «Нинӧм шензянаыс, батьыс ӧд сылӧн знаменитӧй профессор».
— Ті век на интересуйтчанныд математикаӧн?
— Игорь вештыштіс мороженӧй тыра блюдечкасӧ да бергӧдчис Тонялань.
— Весиг ог и тӧд, — вочавидзис Тоня.
— Сизимӧд классын,кор вӧлі олимпиада,ме пӧлучайтлі математикаысь сӧмын пятёркаяс.
А ӧні...
ӧні и тройкаяс эмӧсь.
А ті?
— Ме помалі школа.
— Ӧні институтӧ?
— Да...
да, — шуис сійӧ падъялӧмӧнмоз да копыртіс сьӧд юрсӧ, кӧні тӧдчис юрсисӧ поткӧдӧминті сунис кодь веськыд да еджыд визь.
Лунсӧ найӧ коллялісны ӧтлаын.
Тыдовтчис Игорь биографияысь тешкодь подробность: сійӧ эз окотит мунны некутшӧм институтӧ, тайӧ лунъясӧ сійӧ пырӧма найӧ заводса разметочнӧйӧ да тӧдмасьӧма нин и Матвей дедкӧд, и Дуняшкакӧд, и Алексей йылысь лыддьӧма почёт дӧска вылысь.
— Кыдз тадзи позьӧ!
— скӧраліс Тоня.
— Пӧлучитны средньӧй образование да не велӧдчыны водзӧ...
Тіян способностьясӧн!..
— Сыын и став делӧыс, мый ме ог тӧд ассьым способностьясӧс.
И нинӧм на ещӧ эг бӧрйы.
Математика?
Лоны учёнӧй схоластӧн?
— Мыйла схоластӧн?
Тіян папаныд ӧмӧй схоласт?
Сы йылысь сёрнитӧны, мый сійӧ светилӧ, и сылысь уджъяссӧ зэв вылӧ донъялӧны?
— Но, папа, папа!
Вот тадзи ставныс вомалӧны менӧ папаӧн.
Мый нӧ сэн папаыс!
— Игорь скӧраліс, видзӧдіс Тоня вылӧ сьӧд джуджыд синъяснас, кодъяс паськыд ыджыд плеш увдорас кажитчисны ещӧ джуджыдджыкӧн.
— Батьлӧн аслас туй, менам аслам.
Ті коркӧ лыддьылінныд древньӧй Китай йылысь?
— Господи!
Вот юасьӧм!
— Ме ог сы йылысь, — торкис сійӧс Игорь.
— Древньӧй Китайын, кор кагалы тырлі некымын тӧлысь, сылы вӧчлісны испытание.
Босьтлісны поднос, сы вылӧ пуктывлісны быдпӧлӧс земледельческӧй да ремесленнӧй орудиеяслысь, оружиеяслысь да мукӧдторлысь ичӧтик модельяс и ставсӧ тайӧс пуктылісны кага водзӧ.
Зонкалӧн синъясыс ставтор вылас дзоргӧны, сійӧ мыйкӧ кватитас, и со тіянлы — судьба!
Кватитас кӧ кокан — сідзкӧ уджав му.
Кватитас мӧлӧт — ло кузнечӧн.
Босьтас сабля — салдат.
Тайӧ лунсяньыс нэм чӧжыс сійӧс кутасны велӧдны быттьӧкӧ сыӧн жӧ бӧрйӧм профессияӧ.
Бур?
Нинӧм бурыс.
Дерт, мастер, колӧкӧ, и сыысь лоӧ зэв бур — сы мында велӧдчыны!
А способностьяс кузяыс?
Вот некытчӧ нин оз лӧсяв!
И кор меным шуӧны: должен лоны математикӧн, — тайӧ артмӧ древньӧй китаецъяслӧн моз жӧ: случайнӧ кватитін батьыдлысь карандаш либӧ гижӧдъяса тетрадьсӧ...
— Но, Игорь, — эз тӧд, мый шуны, Тоня, — позьӧ ӧд и не лоны математикӧн.
Сы мында разнӧй институтъяс!
Велӧдчы мыйӧ кӧсъян.
— Ме жӧ шуи: ог тӧд, мыйӧ велӧдчыны, бӧрйынысӧ эг куж.
Мунны, гашкӧ, строительнӧйӧ, сэсся убедитчыны, мый строительство абу тэнад стихия, и папаша отсӧгӧн вуджны горнӧйӧ, а сэсянь киноинженеръяс институтӧ?
— Игорь, тіян юрын ставыс гудыртчӧма.
— Некутшӧм гудыртчӧм.
Гудыртчӧма налӧн, кодъяс лун-лун листалӧны вузӧ пырысьяслы справочникъяс.
Тоня вензис Игоркӧд и Игорь сылы сьӧлӧм вылас воис.
— Ми ещӧ водзӧ кутам вензьыны, — шуис Тоня, кор найӧ сулалісны нин троллейбус линия дорын.
— Волӧй миянӧ.
Важ посёлок, Якӧрнӧй, дас ӧкмысӧд.
— Вола, — зэв збыльысь вочавидзис Игорь.
Тоня воськовтіс нин матыстчӧм троллейбус дорӧ, но кыліс чукӧстӧм:
«Чойӧ! Антонина!»
Сійӧ гӧгӧр видзӧдліс: тротуар дорӧ сувтіс ыджыд сьӧд «зис»; ӧдзӧссӧ восьтӧмӧн сэтысянь сы вылӧ видзӧдіс Антон, корис асланьыс да нюмъяліс.
— Антоша!
— Тоня вунӧдіс Игорь йылысь да уськӧдчис машина дорӧ.
— А ми тэнӧ виччысим сӧмын недель мысти.
Кутшӧм лӧсьыд!
— Менам чой, — запаснӧй сиденье Тонялы лӧсьӧдігмоз шуис Антон.
— Пуксьы, чойӧ, пуксьы!
— Збыль ӧмӧй нӧ сідзжӧ кораблестроительница?
— юаліс Жуков, коді тӧдмаліс нин Антонсянь Журбинъяслӧн «семейнӧй профиль» йылысь.
Иван Степанович пукаліс шофёркӧд орччӧн, сійӧ бергӧдчис да шуис:
— Ещӧ кутшӧм!
Тоня серӧктіс.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый йылысь думайтіс директор, кор шуис: ещӧ кутшӧм!
Вӧвлывлі, сійӧ лунъясӧ, кор лӧсьӧдчылісны лэдзны ӧчереднӧй корабль, Илья Матвеевич пӧшти эз волывлы гортас, и Тоня котӧрӧн локыліс сэки проходнӧй дорӧ, виччысис пыранінас, кутіс киас Агафья Карповнаӧн лӧсьӧдӧм ужын.
Ӧтчыд, квайт либӧ сизим во сайын, Тоняӧс первойысь лэдзисны заводскӧй дворӧ, и сэксянь сійӧ вӧлі сэні тшӧкыда.
Ваяс ассьыс тубрасторсӧ, кытшовтас стапель гӧгӧр, волас быдлаӧ, прӧщайтчас батьыскӧд, быттьӧ мунӧ гортас, а ачыс заводитас ветлӧдлыны складскӧй дворъясӧд — чугун болванкаяс, стальнӧй заготовкаяс, цемент тыра бӧчкаяс дорті, (пыралас цехъясӧ, кочегаркаӧ.
Вӧлі случай, пыраліс весиг Иван Степанович дінӧ кабинетас.
— Тэ нӧ коді сэтшӧмыс?
— тешкодь ныв вылӧ шензис Иван Степанович.
— Ме?
Тоня.
Илья Матвеевичлӧн ныв.
— Со коді!
Нывкаыс ёна воис сьӧлӧм вылас Иван Степановичлы.
Сійӧ петкӧдліс сылы кузь пызанъяс вылӧ пукталӧм корабльяслысь, парӧвӧй машинаяслысь, котёлъяслысь модельяс, тшӧктіс зэв ыджыд часіӧс кучкавны кадысь водзджык кыз гора звӧнӧн, пӧдаритіс куим рӧма кыз карандаш да прӧщайтчигас шуис:
— Пырав частӧджык, эн яндысь.
Кӧть весиг эсійӧ ӧдзӧссайса тётяыс оз кут лэдзны, всё равно пырав.
Мися жӧ!
Ло дзоньвидзаӧн!
Директор ордӧ сійӧ пыравліс шоча, «ӧдзӧссайса тётяыс» либӧ, стӧчджыка, ӧдзӧс водзладорса тётяыс эз лэдзлы сійӧс сы дорӧ — то совещание, шуас, то оз эшты, то петіс производство вылӧ.
Но Иван Степанович эз вунӧд Тоняӧс да эскис сыӧ, мый Илья Матвеевич семьяын быдмӧ ещӧ ӧти кораблестроитель.
Тоня кӧсйис вочавидзны ӧні, мый Иван Степанович ӧшибитчис, мый корабльяс стрӧитны сійӧ оз кут, но Антонкӧд орччӧн пукалысь старикыс торкис сійӧс.
Сійӧ шуис:
— Кораблестроениеын нывлы сьӧкыд.
Ӧні кежлӧ сьӧкыд.
Суровӧй производство.
Мыйкӧ дыра мысти судостроительнӧй заводын уджыс лоӧ прӧстӧйджык да кокньыдджык, кампет вӧчан фабрикаын моз.
— И корабльяссӧ кутасны лэдзны целлофанӧвӧй обёрткаын!
— Иван Степанович серӧктіс, кыскис носӧвик, чышкис чужӧмсӧ.
— Дыр на сэтчӧдз.
Пансис сёрни цехъяс выльпӧв вӧчӧм да выльпӧв планируйтӧм йылысь.
Тоня йылысь вунӧдісны.
Тоня аддзыліс, кыдзи Иван Степанович медводдзаысь тӧдмасис заводын ЦК-са выль парторг Жуковкӧд да профессор Беловкӧд, кодъясӧс Иван Степанович встретитіс вокзалын.
Белов и тані эз кеж аслас кывйысь, — сійӧс интересуйтісны сӧмын цифраяс, машина ӧшиньӧд сійӧ эз видзӧд, видзӧдіс директорлӧн крепыд балябӧжӧ.
Жуков вевъяліс и сёрни нуӧдны, и сюся видзӧдны туй бокъясӧ.
Синпыр мунлісны стрӧитан керкаяс, липӧвӧй аллеяяс, газонъяс; туйыс муніс Лада пӧлӧн, помтӧм кузь веськыд проспект вывті, и кымын ылӧджык, сымын ёнджыка кыліс морелӧн матыслуныс.
Улыник, дзик машина весьтас, гӧгралісны каляяс; чорыд тӧлыс нюклявліс налысь векньыдик кузь бордъяссӧ.
Набережнӧй дорын тшынасисны сьӧдасьӧм грузӧвӧй пароходъяс, путкыртысь сук тшыныс гӧгыльтчис туй вомӧн, и машинаыс кадысь кадӧ саявліс сэтчӧ, быттьӧ сьӧд ру пытшкӧ.
Водзын вӧлі воссьӧ заводлӧн панорамаыс, коді тыдавліс нин вагон ӧшиньсянь.
Сійӧ ыдждіс, лои паськыдджык и паськыдджык; позьӧ вӧлі чайтны, мый заводыс сулалӧ карлӧн моредорса став рытыввыв юкӧнас.
Цехъяслӧн гӧгрӧс да ёсь йыла вевтъяс, кузь стрӧг трубаяс, зэв уна корабльяслӧн мачтаяс, кранъяслӧн фермаяс, чепъяс, тросъяс — матысяньыс найӧ дзик эз вӧвны трӧпӧкӧсь.
Вевт стеклӧясын ворсіс шонді, син ёран югӧръяс визлалісны тайӧ мачтаяс да фермаяс кузяыс, ловзьӧдісны найӧс, вайӧдісны движениеӧ; корабльяс вылын шпорӧдчисны флагъяс.
И заводыс, карын кар, зэв ыджыд, быттьӧ сідзжӧ вӧлі кывлытӧм ыдждаа корабльӧн.
Сійӧ ньӧжйӧ да величавӧя, тӧдтӧм, таинственнӧй, кывтіс Жуковлы паныд.
3
Журбинъяс керкаын век вӧлі шума, век вӧліны уна йӧз, рытъясын сэні век гӧстьяс.
Уна везъяс йитлісны семьясӧ завод да посёлок олӧмкӧд, и кодӧс сӧмын тайӧ везъясыс эз вайӧдлыны Якӧрнӧй вывса 19 керкаӧ.
Илья Матвеевич йылысь и сёрнитны нинӧм, сы ордӧ волывлісны инженеръяс, мастеръяс, бригадиръяс: эз тырмыв кадыс луннас мый йылысь кӧ сёрнитчӧм вылӧ — сёрнитлісны рытнас; та дырйи унаысь паськӧдлывлісны быдторсӧ аддзывлӧм «синька» листъяс, панлісны спор, делӧыс воліс горзӧмӧдз, пызан пӧвйӧ кулакъясӧн камӧдӧмӧдз.
Вӧвлі и сідз, мый некутшӧм «синькаяс», некутшӧм споръяс.
Дружнӧя лӧсьӧдалісны кыйсян кӧлуй — вугыръяс, ветельяс, сакъяс, и мунлісны вой кежлас чери кыйны.
Мукӧд интересъясӧн волывлісны Журбинъяс керкаӧ ыджыд пиыслӧн — Викторлӧн — гӧстьяс.
Найӧ сёрнитісны электрическӧй фуганокъяс йылысь, высокӧй частотаа токъясӧн пу косьтӧм йылысь, кутшӧмкӧ дзик пыр жӧ косьмысь краскаяс да лакъяс йылысь.
Костялӧн другъясыс вӧдитлісны ас выланыс зэв сьӧкыдторъяс — уна пудъяса парусинаяс, кыз мачтаяс, яхтаяслысь металлическӧй кильяс.
Тайӧ вӧліны заводскӧй яхтсменъяс, паруснӧй спорт радейтысьяс, мыйӧн увлекайтчыліс Костя.
Костя ещӧ занимайтчыліс и велосипеднӧй спортӧн, сы вӧсна другъясыслӧн пельпомъяс вылысь, кодъяс сійӧс чукӧстлісны палисадник забор вомӧн улича вывсянь, Агафья Карповна, ӧшиньӧд видзӧдлігӧн либӧ кильчӧ вылӧ петӧм бӧрын, вермис аддзыны рамаяс, цифра кӧкъямыс моз кусыньтӧм кӧлеса ободокъяс, рульяс, покрышкаяс.
Алексей дорӧ пыравлісны тэрмасьысь зонъяс; мый йылысь кӧ ӧдйӧ сёрнитігтырйи, пуксьывтӧг пыр жӧ бӧр мунлісны.
На мунӧм бӧрын Агафья Карповна вермис аддзыны ичӧт пиыслӧн юрлӧс увсьыс сійӧс повзьӧдлысь зэв ыджыд, урӧдливӧй перчатки боксируйтчӧм вылӧ, либӧ, кыдзи сійӧ шуліс, нырвомӧ сеталан кепысьяс; крӧвать улас — кӧрт шипъяса кутшӧмкӧ зэв сьӧкыд ботинкияс, пу гранатаяс, дискъяс, чугуннӧй ядрояс, топыда кӧртавлӧм ёнакодь сырзьыссьӧм книга чукӧръяс, кодъяс йылысь Илья Матвеевич шулывліс: «Бара сыщикъяслӧн приключениеяс!»
А Алексей скӧраліс: «Абу сыщикъяслӧн приключениеяс, а Джек Лондон» либӧ: «Брет Гарт».
— «Но вот ме и шуа: бред, бред».
Волывлісны йӧз весиг Матвей дед дінӧ.
То газетаясысь либӧ журналъясысь корреспондентъяс — юасьыштны ылӧ кольӧм важ йывсьыс, то кутшӧмкӧ монтёръяс — юавны: оз-ӧ помнит сійӧ, Матвей Дорофеевич, кыті тысяча ӧкмыссё кызь кӧкъямысӧд воын нуӧдісны турбиннӧй мастерскӧйӧ электропередачалысь параллельнӧй кабель?
Схемаыс пӧ вошӧма.
То ещӧ кодкӧ.
Мый сӧмын оз кывлы рытбыдӧн Агафья Карповна, кутшӧм сведениеяс сӧмын оз тӧдмав!
Пӧжалуй, сылы тӧдтӧмторйыс заводын эз нин и вӧв нинӧм.
Сылы тӧдтӧмторйыс эз вӧв и посёлокын, и весиг карын.
Сы вӧсна мый, мужичӧйяс кындзи, пыравлісны керкаас Дуняшкалӧн пӧдругаясыс, Тонялӧн нывкаяс; а соседъясыс мыйта!..
Ещӧ йӧзаджык, ещӧ шумаджык лои Антон воӧм бӧрын.
Антон дорӧ — аддзӧдлыны сійӧс, сёрнитыштны сыкӧд, тӧдмавны сылысь выльторъяс, кодъяс йитчӧмаӧсь заводсӧ реконструируйтӧм кузя, — волывлісны не сӧмын сылӧн став важся другъясыс, волывлісны весиг найӧ, кодъяс коркӧ муртса тӧдсаӧсь вӧліны сыкӧд.
Антон вӧлі варов, прӧстӧй морт, и сы вӧсна тайӧ лунъясӧ Журбинъяслӧн керкаыс лои тырвыйӧ клубӧн.
Илья Матвеевич ёна гордитчис сійӧ вниманиенас, кутшӧм вӧлі сы пи дінӧ.
«Эг ӧшибитчы ме тэ кузя, эг ӧшибитчы, Антоша, — думайтліс сійӧ, кор кывзіс кыдзи Антоныс объясняйтіс кодлыкӧ судостроениеын производство организуйтӧм кузя выль принципъяс.
— Молодеч!»
Антон воис Илья Матвеевичлы сьӧлӧм вылас аслас целеустремлённостьӧн, настойчивостьӧн.
Сэки, кор сійӧ вӧлі заводын бригадирӧн, сылысь бригадасӧ шулісны «нервнӧйӧн», — сідзи и сёрнитлісны: «нервнӧй бригада».
Задание пӧлучитӧм бӧрын Антонлӧн бригадаыс вель дыр занимайтчис подготовительнӧй операцияясӧн, сійӧс сэк кості ордйылісны мукӧд судосборщикъяс.
Но сэсся лоліс ыджыд перелом, уджыс муніс сэтшӧм ӧдйӧ, мый частӧ эз тырмывлыны материалъяс, сталь, гӧтӧвӧй конструкцияяс.
Антон, кыдзи и сійӧ, Илья Матвеевич, татшӧм случайяс дырйи мунліс корпусъяс вӧчан мастерскӧйӧ да стрӧга требуйтліс сетны сылы тайӧ материалъяссӧ.
Помладорыс бригадаыс лолі водзын мунысьӧн.
Сэтчӧдз, кор Антон эз на вӧв бригадирӧн, Илья Матвеевич лыддис сійӧс кокни руа зонмӧн.
Мый нӧ, сэтшӧм и эм збыльвылӧ!
— сӧмын и думайтӧ футбол йылысь, клубнӧй спектакльяс йылысь, заводскӧй газетаӧ печатайтӧ стихъяс.
Пуктісны бригадирӧ — вежсис.
Сы вӧсна, тыдалӧ, вежсис, мый бригадирнас сійӧ лои зэв водз, дас ӧкмыс арӧсӧн, и сійӧс чуймӧдіс кывкутӧмыс, вывті уна непривычнӧй тӧждысьӧмъясыс да обязанностьясыс.
Самолюбиеыс эз лэдз лоны мукӧд бригадиръясысь омӧльджыкӧн, а медым не лоны наысь омӧльджыкӧн, кӧсъян кӧть он, эновт бокӧ стихъястӧ.
Фронт вылӧ мунӧм бӧрын, война мунан первойя тӧлысьясӧ жӧ, Москва дорын бойяс нуӧдігӧн, Антон воштіс коксӧ.
Госпиталь бӧрын сійӧ воис гортас да ёна кутіс шогсьыны:
коксӧ воштӧмӧн сійӧ воштіс и судосборщиклысь радейтана профессиясӧ.
Протезнад он пыр дзескыд отсекъясӧ, он чеччышт, кыдзи вӧвлі, ӧти палуба вывсянь мӧдӧ векньыдик люк пыр, он прӧйдит йизьӧм вымосткаяс вывті.
Дыр сэки думайтісны, мый вӧчны, дыр совещайтчисны, и семейнӧй сӧвет дыр мысти шуис: велӧдчыны Антонлы, и велӧдчыны кӧ нин, непременнӧ инженерӧ.
Став вынъяссӧ Антон сетіс велӧдчӧмлы.
Рытнас сійӧ ветлывліс гырысьяслы школаӧ, луннас учительяс волывлісны сы дінӧ гортас.
Воӧн-джынйӧн мысти Антон выдержитіс зрелость аттестат вылӧ экзамен да муніс Ленинградӧ, кӧні пырис Кораблестроительнӧй институтӧ.
Институтын велӧдчис кокниа: тӧдіс судостроениелысь практика, и практическӧй знаниеяссӧ теоретическӧйяскӧд сочетайтӧмыс, мый эз вӧв мукӧд унджык студентыслӧн, закономернӧя вайӧдіс сэтчӧ, мый дипломнӧй проектсӧ защититӧм бӧрын том инженерӧс босьтісны удж вылӧ научно-исследовательскӧй институтӧ, и со сійӧ ӧні — судостроение кузя ведущӧй технологъяс пӧвстысь ӧти.
Кыдзи батьыслы не гордитчыны татшӧм пиӧн!
Антон вӧлі кылыд, весел морт.
Гортсаясыс ставныс эз вешйывны сы дінысь, кор сійӧ заводитліс висьтавны мый йылысь кӧ; весит Тоня, кодӧс Антон шуткаӧн шуліс тьӧзкаӧн, и сійӧ вунӧдлывліс ассьыс делӧяссӧ, кывзіс Антонӧс, кӧть унатор вокыс висьталӧмысь сылы вӧлі гӧгӧрвотӧм.
Сійӧ весиг вунӧдіс Игорь йылысь, кодӧс ачыс Антон локтан лунӧ корис гӧститны Якӧрнӧй вылӧ.
И друг Игорь воис немвиччысьтӧг.
Сійӧ воис мӧд воскресеньенас.
Луныс вӧлі жар, пӧжӧ.
Чикышъяс лэбалісны дзик му бердтіыс, налӧн лэчыда чивкйӧдлӧмыс кыліс восьса ӧшиньясӧд; Агафья Карповна ещӧ асывнас на шуис, мый кутас гымавны-чардавны, и мед эськӧ дед эз мун Василий ордӧ, и мед эськӧ ставныс пукалісны гортас.
Но Матвей дед эз кывзысь.
Муніс и Виктор, клубӧ, стахановецъяс слёт вылӧ, и Алексей муніс — код тӧдас кытчӧ; и Костя Дуняшкакӧд босьтісны аскӧдныс ассьыныс первойя каганысӧ да мунісны дюнаяс вылӧ.
Тоня кӧсйис мунны накӧд, но сійӧс кольӧдіс Лида да нуӧдіс беседкаӧ, кодӧс зэв нин важӧн тувъявліс рейкаясысь Илья Матвеевич; беседкаыс сэтшӧма нин важмӧма, мый, кажитчӧ, эз кӧ гартчы сы гӧгӧр сэтшӧм сука дикӧй виноград, сійӧ дзик эськӧ пӧрис бок вылас.
Беседкаын вӧлі таинственнӧ да ыркыд.
Виноградлӧн узорӧсь кодь коръяс пыр тыдаліс ӧшинь, кытысь петіс оръясьӧмӧн табак тшын.
Сэні, общӧй семейнӧй столӧвӧйын, пукалісны Илья Матвеевич, Александр Александрович да Антон.
Тшыналісны найӧ кутшӧмкӧ расчётъяс да чертёжъяс весьтын.
Лида лӧсьыдіник кӧсасӧ нюжӧдӧма морӧс вылас да, сы помӧн чужӧмсӧ малалігмоз, сёрнитіс:
— Майбыр тэ, Тонечка.
Тэ том.
А менам мый?
Нинӧм.
Меным регыд комын арӧс.
Комын!
И вот пукала, пукала и пукала.
Мыйкӧ виччыся, — мый?
Ачым ог тӧд...
Менам Виктор...
но мый сы йылысь сёрнитны!
Меным кажитчӧ, ме дорысь сылы интереснӧйджык любӧй пӧв.
Сійӧ олӧ эсійӧ пӧвъясыскӧд да керъясыскӧд, сы дорысь ӧвтӧ стружки да клей дук, и сійӧ оз аддзы ас гӧгӧрсьыс нинӧм.
Ставӧн лыддьӧны менӧ ненормальнӧйӧн, а меным чайтсьӧ, сійӧ ненормальнӧй.
Но думыштлы ачыд!
Звирк чеччас войшӧр-войӧ, ӧзтас лампа да мыйкӧ рисуйтӧ.
Видзӧдлан асывнас — кутшӧмкӧ пиньяса кӧлесаяс.
Мыйла найӧ?
Сійӧ жӧ столяр.
И этша сылы луныс, рытыс, — войнас бара сійӧс ог чувствуйт, ог аддзы.
Бокӧвӧй, абу мелі.
Мужика дӧва ме, Тонечка.
Оз вермы, оз вермы тадз овны морт!
Мый меным вӧчны, висьтав кӧть тэ?
— Лида чорыда кутіс Тонялысь килутшсӧ, кутіс вашкӧдны сылы веськыда чужӧмас: — Но, мый, мый?
Омӧльторйӧдз ӧд воан.
Ме бӧрся ӧти морт ухаживайтӧ...
— Тётя Лида!
Мыйла ті тайӧс висьталанныд!
— Тоня шатовмуніс сы дорысь.
— Мый ті висьталанныд?
Тонялы лои страшнӧ.
Сійӧ нетшыштчис, котӧрӧн эськӧ пышйис, но Лида бӧр пуксьӧдіс сійӧс скамья вылӧ аскӧдыс орччӧн.
— Тіян ордын менӧ оз радейтны...
— Сійӧ шпыньмуніс.
— Вот ме шуа: «тіян ордын», а ӧд дас кык во олі семьяаныд.
— Тётя Лидочка!
Мунінныд эськӧ ті уджавны кутшӧмкӧ цехӧ.
Поликлиникаад гажтӧм.
Мунӧй заводӧ.
Сэні йӧзыс мыйта...
— Завод!
Му пыр мед мунас сійӧ, тайӧ заводыс ставнас!
Тіянлы, Журбинъяслы, сӧмын завод!
— Тоня-а!
— кильчӧ вывсянь нюркйӧдлӧмӧн чукӧстіс Агафья Карповна.
Тӧдса, мый буртор вылӧ бать-мам оз корны ассьыныс челядьсӧ.
Магазинӧ ветлы, и непременнӧ няньла да карасинла ӧттшӧтш, либӧ соседъяс ордӧ ветлы, корлы кутшӧмкӧ кӧрт лист нянь пӧжавны либӧ чепӧль переч водзӧсӧн.
Тайӧ пӧрйӧ Тоня дась вӧлі мунны кӧть кытчӧ, сӧмын мед не кольччыны Лидакӧд.
— Ме тані, мамук!
— беседкаысь котӧрӧн петігмоз шыасис сійӧ.
— Тані, тані, а кавалерыд пӧшти часджын виччысьӧ.
Кильчӧ дорас сулаліс Игорь.
Сійӧ ньӧти эз гӧрдӧд, мый шуисны сійӧс кавалерӧн, да мӧдӧдчис Тонялы паныд, кутліс сылысь кисӧ да шуис:
— Ньӧти эг часджын.
Комын секунда.
Тонялӧн сьӧлӧмыс тыри ыджыд радлунӧн, и не сӧмын сьӧлӧмыс, сылӧн чужӧмыс да синъясыс эз вермыны дзебны радлунсӧ Игорь воӧм вӧсна.
Сійӧ эз и кӧсйы дзебны нинӧм.
Сылы, кодӧс Алексей воспитайтіс «мужскӧй сямӧн», оз вӧлі туй «барышняӧн» ворсӧм.
А Лида йылысь Тоня вунӧдіс нин.
— Игорь, вот и лӧсьыд!
Ми ӧні мунам гуляйтны.
Мунам дюнаяс вылӧ, бухталань...
— Кутшӧм дюнаяс?
Видзӧд, мый вӧчсьӧ!
— Агафья Карповна индіс небесаӧ.
Небесаын, кӧсаясӧ моз гартчӧмӧн, тӧвзисны кымӧр чукӧръяс; ӧграда сайын кыптіс бус да бергалӧмӧн ӧдйӧ | лэбзис заводлань; тӧлыс нюкльӧдліс топольяс, быдлаын шумитісны коръяс, кильчӧ вылӧ усины гырысь зэр войтъяс.
Сэк кості, кор Тоня видзӧдліс небесаӧ, кутіс кисьтны кӧш дорысь моз, и югнитіс, чегъясьӧмӧн да ратшкӧдчӧмӧн, кузь чардби.
Котӧрӧн пырисны керкаӧ.
Тоня нуӧдіс Игорӧс аслас комнатаӧ.
Столӧвӧйті прӧйдитігӧн Игорь здоровайтчис.
Сылань бергӧдчыліс сӧмын Александр Александрович.
— А?..
— Пӧрысь мастер видзӧдліс чуймӧмпырысь, ӧчки вевдортіыс, да сідзи эз и гӧгӧрво, мыйын делӧыс и мый насянь колӧ тайӧ сьӧд синма том мортыслы.
Тонялӧн комнатаыс вӧлі дзескыд, векни — столӧвӧйкӧд орчча бокиса комната.
Сэтчӧ кыліс быд кыв, мый шуалісны Илья Матвеевич, Александр Александрович либӧ Антон.
Игорь да Тоня сёрнитісны вашкӧдчӧмӧн, кутчысисны серам петӧмысь.
— Меным тіян ордын лӧсьыд, — стенсьыс Тоня пӧдругаяслысь фотографияяссӧ видзӧдігмоз шуис Игорь.
— Но и ов миянын, лӧсьыд кӧ.
— Тоня эз и казявлы, кыдзи сійӧс кутіс шуны «тэӧн».
— Да, ов!
Шутка шуткаӧн: ни бать, ни мам ещӧ оз на тӧдны, мый ме уджала заводын.
Найӧ чайтӧны: институтӧ экзаменъяс кежлӧ ёртъяскӧд лӧсьӧдча.
Кӧть заводитӧны нин казявны мыйкӧ неладнӧӧс.
Зэв водз чечча.
И сэсся сідз: цехын ме вежа паськӧмӧс, дерт, мысся-мысся, — век жӧ ме дорысь ӧвтӧ кӧрт дукӧн.
Мамӧ юалӧ: мыйла тайӧ?
Духиасьны лоӧ заводитны ли, мый ли?
— Духиасьны?
— Тоня котӧрӧн петіс комнатасьыс да вайис камод вывсьыс кӧрӧбка, кодӧс пӧдаритіс Алексей.
Тоня некор на ещӧ эз восьтыв ленточкаясӧн гартыштӧм плавкӧс флаконъяссӧ.
— Со духи, колӧ?
abu
— Бур духиыс.
Пӧдарки?
— Пӧдарки.
— Но и дурак.
— Коді дурак?
— Тоня быттьӧ кынмис места вылас.
— Сійӧ, коді татшӧм пӧдаркисӧ сеталӧ.
Настӧящӧй мужчина татшӧм чепухаӧн оз кут вӧдитчыны.
Ме эськӧ...
— Игорь, тӧдан...
Но да, ладнӧ...
Татшӧм кывъясысь нӧйтӧны.
А ме прӧстӧ шуа тэныд кыв, и тэ ачыд асьтӧ кутан нӧйтны.
Меным тайӧс пӧдаритіс вок, Алёша, самӧй сійӧ, код йылысь тэ лыддин почёт дӧска вылысь.
Игорь чуймис.
— Извинитӧй, — шӧйӧвошӧм вӧснаыс Игорь бара шыасис Тоня дорӧ «тіӧн».
Комнатаын лои пемыд.
Чардбилӧн еджыд югӧрыс друг ыпнитлывліс, и сэки пӧдлалӧм ӧшинь стеклӧяс вылысь тыдавлісны визувтысь ва струяяс.
Керкаыс гымалӧмысь дрӧгнитлывліс.
Игорь да Тоня чӧв ланьтісны.
— Ми ӧд кыдзи Александр Александровичкӧд думайтам, — сёрнитіс столӧвӧйын Илья Матвеевич.
— Ми думайтам, кыдз эськӧ ӧдйӧджык, донтӧмджыка да стӧчджыка вӧчны.
Вот и кӧсъям — корпуснӧй мастерскӧй татшӧм сӧвет сетӧ — топӧдыштны увдорсяньыс да кыкнан лист пырыс сверлӧясӧн...
Кыдзи тэ ногӧн?
— Тайӧ, тіян ногӧн, лоӧ ӧдйӧджык да донтӧмджыка?
Игорь да Тоня эз аддзыны Антонлысь чужӧмсӧ, но сійӧ сідзи шуис «ӧдйӧджык да донтӧмджыкасӧ», мый найӧ гӧгӧрвоисны: сералӧ.
— Тайӧ каменнӧй век, начальник да мастер ёртъяс!
— водзӧ висьталіс сійӧ.
— Стӧч математическӧй расчёт отсӧгӧн розьяслысь положениесӧ колӧ вуджӧдны ӧти лист вывсянь мӧдӧ.
— Да ӧд ӧшибкалӧн лоны верман пределыс...
— шыасис Илья Матвеевич.
— Миллиметрлӧн юкӧнъяс?
— Вывті ичӧт юкӧнъяс.
И главнӧйыс, лоӧ тӧдса, ӧшибитчим ми али эгӧ, сӧмын кодыр листсӧ лоӧ обработайтӧма да став розьяссӧ сверлитӧма.
Игорь кывзысьыштіс.
Водзӧ нуӧдан сёрнисьыс сійӧ тӧдмаліс, мый корабльсӧ, кодӧс стрӧитісны Илья Матвеевич стапель вылын, первойя проект сертиыс вӧлі индӧма грузӧвӧй плавание вылӧ средньӧй широтаясын.
Тӧв шӧрын, кор корпусыслысь основнӧй узелъяссӧ вӧлі вӧчӧма нин, министерство тшӧктіс вежны корабльлысь конструкциясӧ, вӧчны сійӧс крепыдджыкӧн.
Конструкторскӧй решение аддзисны — элементъяс пиысь ӧтиӧн вӧлі содтӧд обшивка.
Но сборщикъяс воисны тупикӧ — кыдзи вӧчны тайӧ обшивкасӧ?
Рассверлитны корпусӧ тувъялӧм нин заклёпкаяс — дерт, абу сьӧкыд.
Босьт электрическӧй сверлӧ да рассверлитав.
А водзӧ?
Кыдзи вӧчны, медым тайӧ розьясыс вӧліны ӧтвесьтын выль листъясса розьяскӧд?
Корпуснӧй мастерскӧй, кыдзи Илья Матвеевич и висьталіс Антонлы, тшӧктіс топӧдны содтӧд листъяссӧ пыдӧсас да сверлитны ӧтпырйӧ корпус пытшкӧссянь кык лист.
Тадз эськӧ, кӧнкӧ, и вӧчисны, да Илья Матвеевичлӧн лон сомнение: оз-ӧ вывті кузя тадзтӧ нюжав, — решитіс сӧветуйтчыны Антонкӧд.
— Корабельнӧй стальлӧн лист, Антоша, — дона сулалӧ.
Лоӧ кӧ неудача, тэнад экспериментыд сувтыштас деньгатор.
Бурджык нин вӧчны, кыдзи сӧветуйтӧ корпуснӧй мастерскӧй: сверлитны пытшкӧссяньыс.
Точность — кысь нин тэныд!
Розьясыс, важъясыс и выльясыс, факт, лоӧны ӧтвесьтын.
Йитлы болтъясӧн, пуктав заклёпкаяс да клепайт.
— Да ӧд яндзим тадз уджавны миян кадӧ!
— убеждайтіс Антон.
— Сверловщик сэні, и пыдӧскостса пространствоын, кӧні судтаыс метрысь ляпкыдджык, кузьмӧснога да пӧперега пересечениеыс мыйта, — должен дзикӧдз крукыльтчыны.
Шуам, миян йӧз и тадзи босьтчасны вӧчны.
Ио ми, руководительяс, татшӧм дедовскӧй приёмъяс вылӧ мунны огӧ имеитӧй право.
— Уджыс уна, сӧгласен.
Зато ӧшибка оз ло, — водзӧ синіс асланьыс Илья Матвеевич.
— Ӧшибка оз ло!
Кутшӧм нин эськӧ ӧшибкатӧм лэбавны аэропланӧн лунын: муыс тыдалӧ, он ылав.
А вот колӧ — да лэбалӧны и войнас.
Сӧмын кӧ ӧшибкаяс лоны вермытӧм способъясӧ кутчысьны, кыдзи тэ шуан, ылӧдз ми огӧ мунӧй, бать.
— Ладнӧ, — скӧрысь сӧгласитчис Илья Матвеевич.
— Ӧшибкаяс лоны вермытӧм способъясӧ ме ог кутчысь.
Босьтчан вӧчны расчётъяс — вӧч!
— Сідзкӧ, сідз, — карандашӧн бумага вывті кытшлаліг заводитіс Антон.
— Плоскость вылын эм точка...
Сійӧс колӧ вуджӧдны мӧд плоскость вылӧ сідзи, медым...
— Эн тэрмась, — сувтӧдіс сійӧс Илья Матвеевич.
— Ӧти-кӧ, плоскостьыс абу, нюкыльтӧм лист...
— Вот тайӧ задача!
— вашнитіс Игорь Тонялы, коді сыкӧд ӧтлаын кывзіс столӧвӧйысь сёрнисӧ.
— А тэ шуан: схоластика!
— вашкӧдӧмӧн жӧ вочавидзис Тоня.
Найӧ бара заводитісны вензьыны сы йылысь, правильнӧ али неправильнӧ вӧчис Игорь, мый сійӧ эновтіс велӧдчӧмсӧ.
Немвиччысьтӧг комнатаӧ пырис Лида, повзьӧдіс кыкнаннысӧ.
Сійӧ сэтшӧма кӧтасьӧма, мый платьеыс сибдӧма яй бердас и гожся вӧсни ткань пырыс тӧдчис тушаыс.
— Весьшӧрӧ тэ пышйин, — шуис сійӧ Тонялы.
— Кутшӧм лӧсьыд зэрыс!
— Сійӧ бергӧдчис да петіс, джоджас колисны ва следъяс.
— Коді тайӧ?
— юаліс Игорь.
— Ыджыд воклӧн гӧтырыс.
— Мича.
— Да.
Ещӧ мичаджык на вӧлі.
— Тоня босьтіс полка вылысь лӧз бархат коркаа альбом да восьтіс шӧртіыс.
Купайтчан костюма Лида сулалӧ дюнаяс пӧвстын пожӧмъяс улын, стройнӧй, пельпом вылас уна сера ичӧтик зонтик.
Сы дінын кодйӧ зырторйӧн лыасӧ визя трусика нывка.
— А тайӧ ме, — индіс нывка вылӧ Тоня.
— Сэки меным вӧлі квайт арӧс и ставӧн шулісны, мый ме сідзжӧ лоа мича.
Нинӧм эз артмы.
— Да?
— Игорь видзӧдліс Тонялӧн беринӧсь чужӧм вылӧ, детинкалӧн кодь, шондіӧн сотӧм ныр вылӧ да нинӧм шутӧг нюммуніс.
Тоня клоп пӧдлаліс альбомсӧ.
Игорь нюммунӧмысь Тоня ӧбидитчис, сійӧ весиг эз вермы гӧгӧрвоны — мыйла.
Сійӧ матыстчис ӧшинь дорӧ, восьтіс сійӧс.
Комнатасӧ тыртіс уль му да кӧтасьӧм топольяслӧн дук.
Небесаыс быттьӧ мудзӧма чорыда гымалӧм-чардалӧмсьыс, зэрыс войтасис ньӧжйӧ, вочасӧн сайкаліс.
Палисадникын серӧктіс Дуняшка.
Сійӧ кутіс туфлисӧ киас да кӧмтӧг котӧртіс дзиръя дорсянь кильчӧлань.
Сы бӧрся шлёпӧдіс ва гуранъясті сандали кӧмӧн Костя.
Костя ордын вӧлі юр вывтіыс пинжакӧ гартыштӧм Сашка.
— Йӧйяс!
Кагасӧ прӧстудитны кӧсъянныд!
— найӧс кильчӧ вылын встречайтігӧн ропкис Агафья Карповна.
Внук здоровье йывсьыс кутшӧмкӧ кывъяс сэсся шуис и Илья Матвеевич, но Тонялы кажитчис, мый батьыс абу , дӧвӧлен дзик мӧдтор вӧсна, а не Сашкаӧс зэр улӧ петкӧдӧмысь; тыдалӧ, розьяс кузя расчётъясыс сідзи и абу удайтчӧмаӧсь.
Тоня висьталіс та йылысь Игорлы.
Игорӧс пуксьӧдісны ӧбедайтны.
Пызан сайын Антон дугдывтӧг вензис старикъяскӧд, найӧ вензьӧмӧ сюйсис и Костя.
Дуняшка ноксис кагаыскӧд, коді пукаліс сы ордын да мешайтіс сылы сёйны.
Игоркӧд сёрнитыштавлісны сӧмын Агафья Карповна да шочиника Лида.
Игорь ӧтвечайтіс налы вежливӧя, но унджыкысьсӧ тышкас-мышкас, сы вӧсна мый сійӧ кывзіс мужчинаяслысь сёрнисӧ.
Тоня чӧв оліс.
Сійӧ эз колльӧд Игорӧс троллейбусӧдз, ыстысьӧмӧн, мый улича вылын ва.
Збыльысь, ӧградаын ва гӧпъясыс вӧліны зэв паськыдӧсь.
Тоня бӧр пырис аслас комнатаӧ, водіс вольпась вылӧ и, пӧжалуй, уна вояс чӧжӧн первойысь бӧрддзис.
Сійӧ ӧд виччысис Игорлысь локтӧмсӧ, виччысис.
Сійӧ локтіс...
И мый жӧ, веськыда кӧ шуны, лои?
Быттьӧ нинӧм, не кӧ лыддьыны гӧгӧрвотӧм нюмсӧ да тешкодь, зэв тешкодь «да»-сӧ?
Но позьӧ ӧмӧй найӧс не лыддьыны, тайӧ нюмсӧ да тайӧ «да»-сӧ?
Наын кыліс серам, ирония, кедзовтӧм.
Игорь лои ёна улын Тоня син водзын.
И Тонялӧн сьӧлӧмыс, коді став виччысян лунъяснас волнуйтчис дзиръялысь быд дзуртыштӧм кылӧм бӧрын, друг лигышмуні да кӧдзаліс.
Игорь сылы лои веськодьӧн.
Тоня ӧшибитчис сыын.
Быд ӧшибка курыд, а сэтшӧм, кор ӧшибитчан мортын, ещӧ нин курыд.
Рытнас Тоня дінӧ пырис Алексей, щӧлкнитіс выключательӧн, ӧзтіс би.
— А тэ мый ныртӧ нюжӧдӧмыд?
— сылысь синвасӧ казялӧм бӧрын юаліс вокыс.
— Нинӧм!
— скӧрысь вочавидзис Тоня, ачыс эз лэпты юрсӧ пӧдушка вывсьыс да чикрӧдліс синсӧ югыд бисьыс.
— Ачыд тӧдан — мый!
Тонялӧн чувствоясыс крута вежсисны.
Эз нин Игорь вӧв мыжа сійӧ расстроитчӧмысь, а еджгов йӧй Катька, код вӧсна садьсӧ воштіс Алексей.
— Нинӧм ог тӧд, — шензигтыр вочавидзис Алексей.
— Висьмин?
— Тэ висьмӧмыд, а эг ме висьмы.
Тэ!
Кухняын сьыліс Дуняшка:
Если сердцу грустно станет,
Знай, что песня тебя не обманет…
Тоня кывзіс Дуняшкалысь сьылӧмсӧ, лёкысь мустӧмтіс Катькаӧс да думайтіс Игорь йылысь.
ВИТӦД ГЛАВА
1
Скобелев весьшӧрӧ повзьӧдліс Зинаӧс: ни терпитны сылысь обществосӧ, ни выполняйтны сылысь тшӧктӧмъяссӧ Зиналы эз ковмы.
Скобелев волывліс бюроӧ сӧмын асывнас, куритліс папирос, гольсйӧдліс пызанса томанъяснас да вошлі лунтыр кежлӧ.
Тётя Лиза, уборщица, ӧтчыд шуис Зиналы:
— Ветлінныд эськӧ гуляйтны, барышня.
Мый тані пукавны уль руаинас да пемыдас.
— Ме локті уджавны, а эг гуляйтны, — вочавидзис Зина, коді сэки листаліс почта вылысь сӧмын на вайӧм журналъяс.
— Сійӧтӧ сідз, — тётя Лиза сулаліс Зина водзын швабра вылӧ мыджсьӧмӧн, — уджавны колӧ.
Да начальствотӧгыд кутшӧм удж!
Тіян вылӧ видзӧда да, мучитчанныд.
Тіян начальствоныд, Евсей Константиновичыд, сійӧ радейтӧ вӧльнӧй олӧм.
И буфетын ыркӧдчыштас, и поликлиникаын тойтыштас — регистраторшакӧд синъяснас ворсӧдчас.
Кӧть эськӧ сьӧкыд вӧлі Зиналы сьӧлӧм вылас, сійӧ неуна эз серӧкты — Скобелев ворсӧдчӧ кодкӧдкӧ черилӧн кодь синъяснас!..
— А унджыкысьсӧ, — водзӧ висьталіс тётя Лиза, — Евсей Константинович пукалӧ клубса заведующӧйкӧд, Вениамин Семёновичкӧд, да кокнас лайкйӧдлӧ.
Ог, ог вермы терпитны тайӧ привычкасӧ!
Лайкйӧдлӧ, сідзкӧ...
тшӧтш и мӧдыс лайкйӧдлӧ...
Кыкнанныс лайкйӧдлӧны.
Ми йӧз быттьӧ и ичӧтӧсь, тыдавтӧмӧсь — обслуживайтысь персонал.
Миянкӧд оз лыддьысьны.
А ми ставсӧ аддзам, ставсӧ гӧгӧрвоам, быдӧнӧс ас сертиыс донъялам.
Ветлӧй, шуа, гуляйтыштӧй, кор томӧсь на.
Лоас кад, тырмымӧн на уджыд сюрӧ, олӧмыс водзын.
Тётя Лизалӧн сӧветыс некыдзи эз лӧсяв директор кывъяскӧд сы йылысь, мый сійӧ, Зинаида Павловна Иванова, должен лоны техническӧй информация бюроын катализаторӧн.
Катализатор сыысь эз ло и эз вермы лоны, сы вӧсна мый бюроын штатыс вӧлі зэв ичӧт: Скобелев да сійӧ, Зина.
Первой лунъяссӧ Зина прӧстӧ эз тӧд, мыйӧ кутчысьны, мыйсянь босьтчыны, сійӧс кыскис рӧмыд комнатаысь сэтчӧ, стапельяс дорӧ.
Скобелев кӧть и сетавліс кутшӧмкӧ поручениеяс, то медся пустякӧвӧйясӧс: нуны цехӧ выль брошюра, ветлыны почта вылӧ, клеитны альбомӧ газетаясысь да журналъясысь вырезкаяс.
Зина дась вӧлі босьтны чемодан да пышйыны заводысь, кӧні сійӧс сэтшӧм лёка примитісны.
Сійӧ муніс директор дінӧ, медым висьтавны сылы дзик ставсӧ, мый сылӧн чӧжсис сьӧлӧм вылас.
Но директор эз примит: сы ордын вӧлі совещание, а совещание бӧрас пыр жӧ муніс партия областнӧй комитетӧ.
Кор муніс Зина дінті, коді дыр виччысис сійӧс приёмнӧйын, директор эз видзӧдлы сы вылӧ, — буракӧ, эз и тӧд, ӧвтыштіс: ог эшты, ог эшты мися, пӧжалуйста, аски волӧй.
Зина гӧгӧрвоис, мый и аски, и аскомысь сыӧн занимайтчыны некод оз кут, быдӧнлӧн асланыс удж, асланыс тӧждысьӧмъяс; сылы сідзжӧ индісны удж, мый йылысь ӧнісянь сылы колӧ тӧждысьны, и сысянь тайӧ уджсьыс, воас кад, кутасны требуйтны ӧтвет.
Вот тадзи век.
Мортлы сетасны мыйкӧ сьӧкыдтор, ыштӧдасны: отсалам, огӧ эновтӧй, а бӧрыннас артмӧ — и эз отсавны, и эновтісны, и вунӧдісны, — вӧч кыдз сямман, ӧтвечайт кыдз кужан.
Сійӧс шензьӧдіс, мыйла некод да некор оз волы бюроӧ да оз кор некутшӧм справкаяс.
Мыйла нӧ, сідзкӧ, став альбомъясыс, щитъясыс, диаграммаясыс?
Колӧны-ӧ найӧ вообщӧ, лӧсялӧны-ӧ заводса техника уровеньлы, шогмӧны-ӧ инженеръяс да рабочӧйяс техническӧй запросъяслы?
Зина заводитіс ветлӧдлыны цехъясті, медым тӧдмавны, кутшӧм информацияяс сэні колӧны.
«Думыштлыны колӧ, — неокотапырысь вочавидзлісны сылы начальникъяс, инженеръяс, мастеръяс.
— Немдумышттӧг он тӧд».
Зина чувствуйтіс, мый делӧыс абу немдумышттӧмын, — прӧстӧ йӧзыс оз веритны бюро вынъясӧ да позянлунъясӧ, оз аддзыны сыысь пӧльза, а унаӧн сы йылысь и дзик оз тӧдны.
Кор сійӧ, медым прӧверитны тайӧ думсӧ, юавліс случайнӧ паныдасьысь рабочӧйяслысь, кыдзи сылы аддзыны ассьыс бюросӧ, нёльӧн либӧ витӧн лэптыштлісны пельпомнысӧ, и сӧмын ӧти вочавидзис: «Стӧча ог вермы висьтавны.
Буракӧ, сійӧ главнӧй зданиеын».
Позьӧ-ӧ тайӧн миритчыны!
Зина лӧсьӧдіс да ыстіс став цехъясӧ, мастерскӧйясӧ да отделъясӧ анкета.
Мый тіянлы колӧ, ёртъяс?
Шыасьӧй, корӧй, — пӧшти кевмысис сійӧ.
И литература бӧръям, и любӧй институтлысь юалам, и весиг командировкаӧ кытчӧ колӧ ыстылам.
Но и анкета вылӧ некод эз шыась.
— Тӧданныд, Скобелев ёрт, — шуис ӧтчыд Зина аслас начальниклы, — миянлысь бюронымӧс колӧ тупкыны!
— Тупкӧй!
— веськодьпырысь вочавидзис Скобелев, кепкаасис да мӧдӧдчис ӧдзӧслань, медым, кыдзи и пыр, вошны лунтыр кежлӧ.
Но Зина потшис туйсӧ.
Скобелев почтительнӧя лэптыштіс кепкасӧ.
— Тіян услугаясӧ, Зинаида Павловна.
— Некутшӧм услугаяс меным оз ковны!
Ті обязанӧсь уджавны, а не гуляйтны код тӧдас кӧні!
— Тӧданныд-ӧ, — леститчигтыр заводитіс сійӧ.
— Веритны кӧ уборщицаяслы, ме, дерт, гуляйта.
Видзӧдны кӧ правдалы веськыда синмас, ме ог гуляйт, а кыска сьӧкыд груз.
Кутам сёрнитны веськыда.
Во сизим сайын ме, тіян моз жӧ, вои татчӧ и думайті уджавны лев моз.
Но менӧ, кыдзи и тіянӧс, ыстісны эз цехӧ, кӧні ме эськӧ верми лоны и мастерӧн, и сменнӧй инженерӧн, а пуксьӧдісны контораӧ, сэсся тувйыштісны со тайӧ бюрояс.
Сідзжӧ, тӧданныд кӧ, гижавлі да мӧдӧдлі анкетаяс.
Но ас кадӧ гӧгӧрвои, мый татчӧ быд пырысь эновт ассьыд надеяястӧ.
И ме эновті став надеяясӧс, ӧтиысь кындзи — виччысьны, кор начальство думыштас тупкыны миянлысь лавочканымӧс ковтӧмлун вӧснаыс, и сэки менам лоӧ удж менам диплом серти: сборочнӧй уджъясын механизатор.
Вопросъяс эмӧсь?
— Да, эмӧсь.
Та йылысь ті висьтавлінныд директорлы, висьтавлінныд сылы бюро йылысь ассьыныд мӧвпъястӧ?
— Директоркӧд, шуам, ме абу дзик матысса морт.
Но унаӧн мукӧдъяс тӧдӧны менсьым мӧвпӧс.
— Клубса заведующӧй, например...
Скобелев бара лэптыштліс кепкасӧ да, Зинаӧс кытшовтӧмӧн, мӧдӧдчис ӧдзӧсланьӧ.
Ас бӧрсяыс ӧдзӧссӧ пӧдлалігмоз сійӧ бергӧдчыліс:
— Кора и водзӧвылӧ консультируйтчыны сӧмын тетя Лиза ордын.
Информациялӧн зэв надежнӧй источник.
Зиналы бара зэв окота лои мунны директор дінӧ, яра пырны сы кабинетӧ и кӧть кыдз да мынтӧдчыны аслас бездарнӧй деятельностьысь, стӧчджыка — бюроын бездеятельностьысь.
Но сійӧ вӧлі асныра, тайӧ кӧсйӧм пыдди сылӧн лои выль, ещӧ ёнджыка кӧсйӧм: «докажитны» Скобелевлы.
Мый докажитны — сэк лоӧ тыдалана, главнӧйыс — докажитны.
Сы радлун вылӧ, комнатаӧ пырис морт, помтӧг дыр кыссьысь дас лун чӧжӧн первойя морт.
— Гӧгӧрвоанныд-ӧ, кутшӧм делӧ, — пызан дорӧ пуксигмоз заводитіс сійӧ.
Воысь морт вӧлі ён, ыджыд; сы улын стулыс дзуртыштіс.
Сылӧн куртка пельпомъяс вывсьыс, юрсисьыс, ботинки вывсьыс, гачкок помъяссьыс — быдлаысь Зина аддзис пилипызь.
— Меным эськӧ тіян начальниккӧд тӧлкуйтыштны.
— Заведующӧй ӧні абу.
Но ме инженер жӧ.
Пӧжалуйста, мый тіянлы колӧ?
— Инженер?
— Сійӧ гыжъялыштіс чуньнас ныр йывсӧ, и Зина думыштіс, мый тайӧ жестыс петкӧдлӧ сы дорӧ, сы арлыд дорӧ, сылӧн инженерскӧй диплом дорӧ ӧбиднӧй эскытӧм.
Сійӧ кутіс волнуйтчыны, уськӧдіс пызан вывсьыс кутшӧмкӧ бумага, кутіс лэптыны, — гӧгӧрвотӧм вынъяс кыскисны бумагасӧ джодж бердас, быттьӧ магнитӧн, гыж улас сатшис жель.
Зина вайис чуньсӧ вом дорас, челядьдырся мозыс; вӧлі зэв ӧбиднӧ: первойя, дзик ӧти воӧм морт, и татшӧм лёкногӧн примитӧм!
Но воӧм морт нюммуніс, лэптіс бумагасӧ.
— Нолтӧ петкӧдлӧй, мый сэні тіян?
— аслас крепыд чуньясӧн Зиналысь кисӧ кутӧм бӧрын шуис сійӧ.
— Нинӧм, пырысь-пыр кыскам.
Куртка воротник улас сылӧн вӧлӧма булавка, сійӧ калитіс булавкасӧ ӧзтӧм истӧгӧн, и жельсӧ перйис.
— Тӧдмасим, сідзкӧ.
— Локтӧм мортыд бара нюммуніс.
— Журбин.
— Журбин!
Заводас нӧ Журбиныс кымын?
Ме тані неважӧн на, но тӧда нин стапельнӧй участокса начальник Журбинӧс, тӧда клепальщик Журбинӧс...
— Ещӧ унаӧс на тӧдмаланныд.
Ӧні тіян водзын столяр Журбин, модельщик.
Ми пӧлучитім тіянлысь бумаганытӧ.
И со ме локті.
Колӧны книгаяс столярнӧй уджъяс ичӧта механизируйтӧм кузя.
Но книгаясыд мый!..
Окота тӧдны тайӧ делӧ кузяыс полнӧй обзор.
Висьтала тіянлы веськыда — чужис менам ичӧтик идея...
Пыр жӧ объяснита.
Столярнӧй уджъяс йылысь мыйкӧ гӧгӧрвоанныд?
Омӧля?
Нинӧм, гӧгӧрвоанныд.
Столярнӧй ремеслӧыд гырнич вӧчӧм кодь жӧ — ог пӧръяв, шуа кӧ — медся важся ремеслӧ.
Миян столяръяслысь ті и ӧні аддзанныд инструмент, но дзик сэтшӧмӧс жӧ, кутшӧмӧн ещӧ Пётр Первый на мастеритлӧма.
Рубанокъяс, рейсмусъяс, ӧжынъяс, стамескаяс, лучкӧвӧй пилаяс...
Водзӧ мунӧм, тӧдӧмысь, эм.
Рубанокъяс лоины электрическӧйӧсь, моторӧн.
Циркульнӧй пилаяс — моторӧн жӧ.
Торъя операцияясӧн кӧ уджавны, то на пӧвстысь унаӧс механизируйтны абу сэтшӧм сьӧкыд.
Но модельщик оз уджав операцияяс кузя, сійӧ мастеритас мукӧддырйи сэтшӧм сложнӧй финтифлюгаяс, мый и вӧтӧн он аддзыв.
Ӧтилаті сылы колӧ пилитыштны, мӧдлаті стружитыштны, коймӧдлаті кодйыштны, шлифуйтны.
Кипомысь — манлив, дыр да дона.
Вот ме и кӧсъя лӧсьӧдны сэтшӧм станок, кодӧн позис эськӧ вӧчны став столярнӧй уджъяссӧ, кутшӧмъяс сӧмын эмӧсь.
Идея эм, конструкция вочасӧн тэчсьӧ.
Колӧ ставсоюзса достижениеяслӧн обзор, медым выльпӧв не изобретитны самӧвар либӧ велосипед.
Зина кывзіс зэв сюся.
Став сьӧлӧмсяньыс сійӧ кӧсйис отсавны тайӧ мортыслы.
Сылы отсалӧмыс Зиналы лоӧ заводскӧй олӧмӧ пырӧм.
— А важӧн тіян чужис тайӧ идеяыс?
— юаліс Зина.
— Кыдз шуны?
Юрын бергалӧ зэв нин важӧнсянь, примернӧ сійӧ кадсянь, кор ми заводитім уджавны электроинструментӧн.
Ӧтувтны эськӧ тайӧс ставсӧ ӧти агрегат...
Но прамӧясӧ босьтчи сӧмын ӧні.
Тырим уджнас.
Тыртісны модельнӧй заказъясӧн.
Огӧ вевъялӧй.
Нинӧм официальнӧ абу шуӧма, а модельяс ковмисны, кыдзи овлывлӧ, кор производствоӧ пыртсьӧ корабльлӧн выль тип.
И ставсӧ — давай, давай срочнӧ, регыдджык.
Ме гӧгӧрвоа, мыйын сэн делӧыс.
Вок локтіс, висьталіс.
Интереснӧй делӧяс думыштӧмаӧсь.
Зина кӧсйысис вӧчны ставсӧ, мый сӧмын позьӧ, и сійӧ жӧ лунӧ гижис комын гӧгӧр письмӧ: политическӧй да научнӧй знаниеяс паськӧдӧм кузя Всесоюзнӧй обществоӧ, уна каръясӧ техника керкаясӧ, сылы тӧдса гырысь заводъясса директоръяслы, институтъясӧ, конструкторскӧй бюроясӧ.
Аскинас сійӧ листаліс книгаяс, журналъяс, информационнӧй бюллетеньяс, страницаысь страницаӧ, строчкаысь строчкаӧ чукӧртіс ставсӧ, мый кутшӧма кӧ касайтчис столярнӧй уджъяс механизируйтӧмлы.
Зина сідзжӧ гӧгӧрволіс, мыйла модельнӧйсӧ тыртӧмаӧсь заказъясӧн.
Инженерно-техническӧй работникъяс пӧвстын важӧн нин кывсис сёрни цехъясӧс реконструируйтӧм йылысь, крупносекционнӧй сборка вылӧ вуджӧм йылысь, сы йылысь, мый Ладаса заводлы разработайтӧма корабльлысь выль тип, а корабльлысь кӧ выль тип, то, дерт, сылы колӧны и выль модельяс.
Зинаӧс тайӧ сёрниясыс ёна волнуйтісны.
Сэтшӧм интереснӧй событиеяс лоӧны!
Неужели сылы ковмас сулавны наысь бокын?
Крупносекционнӧй сборкаӧн сійӧ вӧлі тӧдса медсясӧ учебникъяс серти, практическӧя аддзыліс сійӧс сӧмын странаса выль заводъяс пӧвстысь ӧтиысь.
Важ заводъясын ичӧт территория вӧсна ковмыліс чинтыны водзвыв лӧсьӧдӧм секцияяслысь ыдждасӧ; важ заводъяс водзын кыптылісны уна дас зэв серьёзнӧй проблемаяс, кодъясӧс разрешиттӧг оз позь вӧлі пыртны корабльяс стрӧитӧмын выль методъяс.
И вот тані заводитчӧ ыджыд удж татшӧмсяма проблемаяссӧ разрешитӧм кузя.
Кутшӧм эськӧ бур школаӧн вӧлі тайӧ сылы, Зиналы!
Неправильнӧ видзӧдӧны том кадръяс вылӧ, неправильнӧ!
Некод оз кӧсйы налы отсавны.
Но ладнӧ, мед оз кӧсйыны отсавны сылы, сы пыдди сійӧ кӧть кыдз да отсалас модельщик Журбинлы, та могысь сійӧ пуктас став вынсӧ.
Регыд мысти Зиналы кутісны воавны ӧтветъяс аслас письмӧяс вылӧ, письмӧясыскӧд мӧдӧдлісны инструкцияяс, кодъясӧс печатайтӧма машинкаясӧн да стеклографъясӧн, заводскӧй изобретательяс заявкаяслысь копияяс, местнӧй изданиеяслысь кыз томъяс да вӧсньыдик брошюраяс, «стахановскӧй листокъяс», — чукӧрмис литература, коді колӧ вӧлі Виктор Ильичлы, кыдзи Зина шуис нин выль тӧдсасӧ.
Быд письмӧ пӧлучитӧм бӧрын Зина пыр жӧ тэрмасигтыр мунліс модельнӧйӧ.
— Бур, бур, — шулывліс Виктор, кор лыддис сыӧн судзӧдӧм материалъяссӧ.
— Чайта, огӧ янӧдӧй ми тіянкӧд асьнымӧс, Зинаида Павловна, велосипед огӧ изобретитӧй.
Тайӧ «ми тіянкӧдыс» вӧлі Зиналы быдпӧлӧс наградаясысь да благодарностьясысь донаджык.
Натура сертиыс беспокойнӧй, тэрыб, быдторйӧ кутчысьысь, сійӧ паськӧдіс сэтшӧм деятельность, мый тайӧ деятельностьнас кутіс интересуйтчыны весиг Скобелев.
Ӧти асылӧ, кыдзи и пыр, папирос куритӧм бӧрын, сійӧ эз мун мукӧддырся моз бюроысь, а кольччис аслас пызан сайӧ да дыр видлаліс кыз папкаысь бумагаяс, кытчӧ вӧлі гижӧма Зиналӧн ёсь почеркӧн: «В. И. Журбинлы».
— Вот мыйӧн эськӧ колӧ занимайтчыны меным!
— шуис сійӧ.
— Рационализацияӧн, изобретениеясӧн...
ловъя делӧӧн.
А ме сісьма тіянкӧд тані.
Заводскӧй многотиражкаысь ӧчереднӧй номерын Зина лыддис Скобелевлысь заметка сы йылысь, кыдзи техническӧй информация кузя бюро отсалӧ стахановецъяслы да новаторъяслы; пример пыдди вайӧдсис Виктор Журбин, кодлы бюроса работникъяс чукӧртӧны материал Сӧветскӧй Союз пасьтаысь.
Скобелевлӧн поступокыс ёна скӧрмӧдіс Зинаӧс.
Сійӧ котӧрӧн муніс газетанас Виктор дінӧ:
— Ті сӧмын видзӧдлӧй, Виктор Ильич, кутшӧм нахал тайӧ мортыс!
Ӧд воча чунь эз кучкы, а гижӧ!
Но Виктор, коді эз тӧд Зина да Скобелев костын лӧсявтӧмлысь помкасӧ, видзӧдліс заметка вылас мӧдар боксянь.
— Омӧль, кор звӧнитӧны кадысь водз, — шуис сійӧ.
— Гашкӧ, миян нинӧм на ещӧ оз артмы.
Дуракӧ колям.
Кӧть кутшӧм тешкодьӧн эз кажитчы Зиналы, Скобелевлысь заметкасӧ йӧзӧдӧм бӧрын сы дорӧ бюроӧ воисны ещӧ некымын рабочӧй.
Ӧтилы ковмӧмаӧсь заточкалӧн отрицательнӧй уголъяса резецъяс йылысь медбӧръя даннӧйяс, мӧдлы — турбиннӧй лопаткаяс насадка йылысь; коймӧд прӧстӧ сідз пыраліс, видзӧдлыны, кутшӧм тайӧ бюро лӧсьӧдӧмаӧсь заводын.
Курьер вайис записка главнӧй технологсянь.
Корӧма чукӧртны сылы вылӧ электросварка йылысь материалъяс.
Сэки збоймис и Зина.
Сійӧ кык лун чӧж сочиняйтіс ыджыд статья сы йылысь, кыдзи сійӧ гӧгӧрвоӧ техническӧй информация кузя удж, став йывсьыс, мый отсаліс эськӧ тайӧ уджыслы да мый мешайтӧ сылы.
Зина эз жалит и Скобелевӧс, казьтыштіс и дирекцияӧс, коді котыртіс бюро, сэсся сійӧс вунӧдіс.
Зина ёна шензис, кор статьясӧ вӧлі печатайтӧма.
Шензис сы вылӧ, кыдзи редакцияса работникъяс, статьясӧ витпӧв чинтӧм бӧрын, сяммӧмаӧсь кольны сэтчӧ став главнӧйсӧ, мый йылысь кӧсйис висьтавны Зина.
Зинаӧс корис директор, Иван Степанович.
Зина вӧлі чайтӧ, мый директор ёна чиршӧдлас критикасьыс, ньӧти таысь эз повзьы да лӧсьӧдчис эз оборона вылӧ, а нападение вылӧ.
Но Иван Степанович примитіс Зинаӧс, кыдзи и водзті, приветливӧя, чеччис сылы паныд, пуксьӧдіс и сӧмын сэки пуксис ачыс.
Сы кабинетын, вӧлӧмкӧ, пукалӧ нин Скобелев, кодӧс сідзжӧ корӧмаӧсь.
— Сёрнитыштамӧй, ёртъяс, мый тіянлы колӧ директорсянь?
— Иван Степанович куритчис каллянӧн.
Зинаида Павловна, ме ӧмӧй тіянлы кӧсйыси отсасьны?
Сідз, буракӧ, татчӧ гижӧма?
— Сійӧ копыртчис паськӧдӧм газета дорӧ.
— Да, именнӧ: «кӧсйысис сетны отсӧг да поддержка»...
Кор нӧ тайӧ вӧлі?
— Ті обязанӧсь сетны отсӧг некутшӧм кӧсйысьӧмъястӧг!
— збоя вочавидзис Зина.
— Сӧглас.
Мед эськӧ веськыда сідзи и гижинныд.
Мыйла нӧ чукльӧдлынысӧ?
— Ёсьтӧдӧм могысь, — резонёрскӧя сюйыштіс Скобелев.
— Ёсьмӧдӧмыс тырмымӧн нин сыын, мый дирекция збыльысь вунӧдіс тіян бюро йылысь.
Кутшӧм тіян штатныд?
— Ставнас тіян водзын, — заводитіс висьтавны Скобелев, — колӧ шуны, уджалӧ ӧтнас Зинаида Павловна, а ме весьшӧрӧ занимайта места.
Начальник — синекура.
Иван Степанович весиг кыпӧдчыштіс креслӧ вывсьыс, сэтшӧма сійӧс шемӧсмӧдіс Скобелевлӧн ӧтветыс.
Зина измис места вылас, — олӧмас сійӧ ньӧтчыд на эз кывлы татшӧм сяма самокритикасӧ.
— Мый тіянӧс вӧчис синекуранас?
— шензяна чӧв олыштӧм бӧрын юаліс Иван Степанович.
— Тіян веськодьлуныд, директор ёрт.
Коркӧ и ме пукавлі со тайӧ креслӧ вылас, кӧні ӧні пукалӧ Зинаида Павловна, и ті меным висьталінныд, мый заводлы инженер-механизатор дорысь ёнджыка колӧ техническӧй информация кузя бюроын инженер.
— Шуам, сідз.
— Но, морт сӧгласитчис мырдӧнсорӧн, муніс сэтчӧ, тайӧ бюрояс, сы йылысь вунӧдісны, и сійӧ шоммис сэн.
Кулӧм делӧ!
— Абу делӧыс, а душаыд тіян кулӧма.
Мыйла Зинаида Павловна уджалӧ, а тіянлы абу интереснӧ?
— Ог кӧсйы.
— Кутанныд кӧсйыны.
Тшӧктам кӧсйыны!
Кутанныд уджавны...
— Иван Степанович заводитіс лэптыны гӧлӧссӧ.
— А онӧ кутӧй — ковмас янсӧдчыны.
— Пӧжалуйста!
Гашкӧ, Иван Степанович думыштіс, мый сы водзын абу дзик прӧсуж морт.
Сійӧ шуис Скобелев серти не омӧльджыка спокойнӧя, но сӧмын Зина дорӧ шыасьӧмӧн:
— Кутам лыддьыны, Зинаида Павловна, мый дирекция да техническӧй информация кузя бюро костын инцидент помасис.
Действуйтӧй смелджыка, грӧмитӧй дзик ставсӧ, мый мешайтӧ тіянлы уджаныд, энӧ стесняйтчӧй.
Евсей Константиновичӧс чорыдджыка босьтӧй кианыд.
Сылӧн сэтшӧм...
кыдз эськӧ тайӧс шуны...
неуна кыптӧм состояниеыс, чайта, регыд сайкалас.
А отсӧг да поддержка...
тырмас тіянлы, Зинаида Павловна!
Тайӧ ми, ми нуждайтчам тіян отсӧгын.
Зина да Скобелев петісны Морскӧй проспект вылӧ, кодӧс война водзвылын вӧлі асфальтируйтӧма, а тротуаръяс пӧлӧныс садиталӧма нинпуяс; нинпуяс быдмӧмаӧсь, паськалӧмаӧсь да насянь усьӧ тротуаръяс вылӧ пемыд вуджӧр.
Скобелев муніс гож сайті да, пинжак зепъясас кияссӧ сюйӧмӧн, шутьляліс мыйкӧ лирическӧйӧс.
Сійӧ кутіс асьсӧ сэтшӧм тешкодя да аслысногӧн, мый Зина думыштіс: абу-ӧ сылӧн начальникыс код?
Абу, Зиналӧн начальникыс эз вӧв код, сійӧ вообщӧ эз юлы да эз радейтлы компанияяс, кӧні быть колӧ юны.
Аслас натураыс вайӧдіс Скобелевӧс сэтшӧм состояниеӧ, коді шензьӧдіс Иван Степановичӧс да Зинаӧс.
Паныдасьлӧны на миян инертнӧй, няр йӧз, кодъяслӧн олӧмас абуӧсь ни определённӧй цельяс, ни чорыд вӧля.
Найӧ, тайӧ йӧзыс, медся тшӧкыда овлӧны середняк-обывательясӧн, миритчӧны татшӧм сяма олӧмнас, велалӧны сыӧ.
Но вот воӧ активнӧй вын, дзикӧдз пыркнитӧ найӧс, и сэки найӧ вермӧны петкӧдлыны асьнысӧ дзик виччысьтӧм боксянь, тшӧкыда зэв бур боксянь.
Татшӧм натураяс лыдын вӧлі и Скобелевлӧн натураыс.
Выннас, коді торкис сылысь привычнӧй олӧмсӧ, вӧлі Зина.
Скобелев, дерт, тайӧс эз сознавайт, та йылысь эз думайт, артмис ставыс кыдзкӧ сідзи, стихийнӧя.
Сійӧ и Зина збыльвылассӧ лоины дзик ӧткодь положениеын.
Но мыйлакӧ сійӧ, нывка, эз миритчы бездеятельность атмосферакӧд, коді лоӧма бюроын, а Скобелев миритчис.
Вот мый лунысь лунӧ слабмӧдіс сылысь бурджык кадъяс виччысьӧм йылысь философия мыджӧдъяссӧ.
Помӧдз жӧ Скобелев пузис сэки, кор аддзис, кутшӧм достоинствоӧн, кутшӧм независимостьӧн Зина пуксис креслӧ вылӧ директорскӧй пызан дорӧ, сылы, Скобелевлы, паныд, коді повзьӧма вӧлі немвиччысьтӧг корӧмысь.
Но Иван Степановичкӧд сёрнитігӧн сылӧн ӧтчаяннӧй збоялӧмыс вӧлі недырся збоялӧмӧн.
Кор найӧ воисны асланыс бюроӧ, Скобелев вӧлі сэтшӧм блед, мый Зина немкӧсйытӧг сетіс сылы ва, кодӧс графинысь кисьтіс стӧканӧ.
— Сьӧкыд тіянлы, Евсей Константинович?
— Вывті.
2
— А друг да оз ладмыны местааныс став тайӧ детальясыс?
Друг ми сорим?
Зина шыбитіс лекалосӧ да карандашсӧ, веськӧдіс спинасӧ.
Чертёжнӧй дӧска весьтын дорвыв куим часчӧжся удж!
Черчение дорысь мудзтӧданасӧ нинӧм оз позь вӧлі думыштны.
Черчениекӧд панласис сӧмын носӧвикъяс вышивайтӧм, мыйӧн сьӧлӧмсяньыс ноксьывлісны детскӧй домын Зиналӧн пӧдругаясыс.
Войдӧр Зина некор эськӧ ас окотасьыс эз босьтчы татшӧм уджӧ.
— Мыйла нӧ оз ладмыны местааныс?
Виктор нёльӧд рыт дорвыв жӧдзис пызан дорын.
Челядь моз кыв помсӧ курччыштӧмӧн сійӧ видзӧдіс Зина карандашлысь быд движение.
Чертёжъяс артмылісны стрӧгӧсь, нинӧм лишнӧйыс, ясыдӧсь, — дзик сэтшӧмӧсь жӧ, кутшӧмъясӧс Викторлы вайӧны конструкторъяс.
— Долженӧсь ладмыны.
Мыйкӧ кӧ не сідз лоӧ, модель вылын подгонитам.
Ми сійӧс ставсӧ первойсӧ пуысь вӧчам.
Ылынкодь, небыд диван вылын пукаліс Лида.
Сійӧ то перйыліс кузь вӧсни чуньсьыс гӧлубӧй изъя важся чунькытш — тьӧткаыслӧн свадьбадырся пӧдарки, то бӧр сюйліс сійӧс да чӧв олӧмӧн вежаліс косіник ныв вылӧ, кодӧс Виктор вайӧдіс гортас.
Кутшӧм дасьлунӧн сійӧ вӧчӧ Зиналы быд колантор!
Рузумтор — чышкыны рейсфедер, — лёкысь чашйӧ носӧвикъяс; ва колӧ — тэрмасигтыр мунас кухняӧ, ваяс кувшинтыр; руд синма ныв уськӧдас гырддзанас пызан вылысь линейка либӧ резинка, — усигмозыс кутас.
Витенька, тадзи жӧ тӧждысьӧмӧн тэ видзӧдін мӧд ныв вылӧ, кор сылы вӧлі дас квайт арӧс.
Тэ сійӧс ки вылад новлӧдлін.
Казьтыштан сійӧ кадсӧ — сьӧлӧмыд гажмылӧ.
Мыйла нӧ ставыс вояс бӧрын вежсис?
Мый нӧ сэтшӧмыс лои?
Непӧштӧ сӧмын сійӧ, мый сылы, Лидалы, лои комын арӧс, а эз дас квайт?
Ӧд эз жӧ дзикӧдз сотчы тэнад сьӧлӧмыд; со кыдзи ыпнитіс томиникӧс аддзӧм бӧрын.
Карандашъяс, линейкаяс...
И сыкӧд, дас квайт арӧсакӧд, тэ заводитін пустякъяссянь: отсалін чеччыштны канава вомӧн.
Эг нетшышт ас кадӧ киӧс, коли кутны тэныд дырджык сы дорысь, мыйта вӧлі колӧ, — и заводитчис.
Мый нӧ, Витенька, вошты юр садьтӧ, — тэнад делӧ, тэнад.
Мырдӧн он ло муса, да и кодлы колӧны найӧ, мырдӧнсора чувствоясыд ?
Тӧдіс кӧ эськӧ Зина, кутшӧм мӧвпъяс мучитӧны Викторлысь гӧтырсӧ, сійӧ Журбинъяс ордӧ эськӧ эз и лок.
Став делӧыс сыын, мый, кор воис кад вуджӧдны кисьмӧм идеясӧ бумага вылӧ, вӧчны расчётъяс, лӧсьӧдны чертёжъяс, сійӧ да Виктор думыштчисны, кӧні жӧ тайӧн занимайтчыны?
Бюроын?
Сэні пемыд, абу туяна да и абу дзик лӧсьыд кольччыны удж бӧрын бюроӧ.
Зина ордын?
Зина виччысис, кор помаласны стрӧитны выль керка, кытысь сылы кӧсйисны сетны комната, но ӧні сійӧ узьліс воысь йӧзлы лӧсьӧдӧм общежитиеын.
И вот Виктор вайӧдіс сійӧс гортас.
Сэтшӧм семьяысь, кутшӧм Журбинъяслӧн семья, коді оліс ӧти местаын кызь вит во, быдтор позьӧ аддзыны — важся граммофонсянь «фед» фотографическӧй аппаратӧдз да бензин мотора велосипедӧдз.
Сюрисны и чертёжнӧй дӧска, и готовальня, и пластмассаысь вӧчӧм лекалояслӧн набор, и шрифтӧвӧй трафареткаяс.
Первойя рытыс ставнас муніс тӧдмасьӧм вылӧ, Агафья Карповнаӧн пӧжалӧм булочкиясӧн гӧститӧдӧм вылӧ, чай юӧм вылӧ.
Пызан сайысь Зина аддзис знаменитӧй семьясӧ ставнас.
Сійӧ тӧдіс Матвей дедӧс да Дуняшкаӧс, кодъяс вылӧ коркӧ шензьыліс разметочнӧйын, тӧдіс Илья Матвеевичӧс да казьтыштіс сылы «юрсигусь» йылысь, аддзис электросварщик Костяӧс, тӧдмасис гӧстьӧс бура примитысь Агафья Карповнакӧд, Лидакӧд, Тонякӧд, Антонкӧд, кодӧс шуткаӧн тані шуисны академикӧн; Дуняшка весиг дӧверитіс сылы кутыштны ассьыс Александр Константиновичсӧ.
Александр Константинович, мам ордсьыс босьтӧм мысти, кутіс гора бӧрдны.
Шӧйӧвошӧм Зина неуна сійӧс эз уськӧд.
Сійӧ, дерт, эськӧ некытчӧ эз усь, — сы мында ки нюжӧдчисны, медым кутны бӧрдысьӧс.
Но Зина, кыдз сійӧ думсьыс аслыс шуис, нэм кежлӧ ӧткажитчис лелькуйтны йӧз кагаясӧс.
Сылысь ёна юасисны бать-мам йывсьыс, бать йывсьыс — паровознӧй машинист йылысь, ткачиха-мам йывсьыс, сэки Агафья Карповна тшӧтш казьтыштіс, мый и сійӧ томдырйиыс уджавліс ткацкӧй фабрикаын; интересуйтчисны бать-мамыс кулӧмлӧн помкаясӧн, детдомын олӧмӧн, институтын велӧдчӧмӧн, водзӧвылӧ Зиналӧн планъясӧн.
Чай юӧм бӧрын, кор чеччисны пызан сайысь, Агафья Карповна кутліс Зинаӧс — сы водзын Зина вӧлі сирӧтаӧн, кодӧс колӧ жалитны, — синваыс доршасьӧмӧн окыштіс:
— Частӧджык миянӧ волывлы.
Кӧть йӧз семьяын, а век жӧ бурджык ӧтнадлы дорысь.
Ӧтнадлы свет вылад кӧдзыд.
— Энӧ кывзӧй ті, инженер ёрт, бабьелысь, — сылы лӧсялана манераӧн шмонитыштіс Илья Матвеевич.
— Бабьеыд кӧть кодӧс нормӧдасны.
Вазьӧм синма йӧз.
Тэрыбджыка колӧ вӧрны, вот и оз ло кӧдзыд.
Уджӧ босьтчан — не сӧмын кӧдзыд, балябӧжсьыд ру кутас пуркйыны.
— Кывъясыс, кывъясыс кутшӧмӧсь!..
— довкйӧдлыштіс юрнас Агафья Карповна.
— Буретш ныв пельлы кывзӧм вылӧ!
— А сэтшӧм нин делӧыс, дона гражданкаяс.
Либӧ корабльяс стрӧитны, либӧ кавалерскӧй кывъяс велӧдны.
Суров профессия.
— Висьталӧй, — юаліс Зина, — а кӧні тіян пиныд, кодкӧд ми коркӧ клепайтчылім?
— Эз висьтась, кытчӧ муніс, — вочавидзис Илья Матвеевич.
— Кӧні ветлӧ — оз докладывайт.
Заводитісны уджавны.
Первойсӧ Виктор да Зина мыш сайын ӧтчукӧрын вӧлі семьяыс ставнас, Антонысь кындзи, коді воӧм бӧрас первой лунъяссӧ рытъяснас пукавліс гортас, а ӧні пӧшти оз петавлы заводысь; сэсся чӧла видзӧдысьӧн на дінӧ коли ӧтнас Лида.
Сійӧ аддзыліс налысь став уличаяссӧ, кор найӧ неуна эз лапкӧдны ӧта-мӧдныслы пельпоманыс, став неудачаяссӧ, кор найӧ дыр да тӧлктӧг сёрнитісны станок вылӧ ленточнӧй пила смонтируйтны позьтӧмлун йылысь, фрез йылысь, коді видзӧднысӧ лоӧ лёкнога, сы йылысь, кыдз эськӧ оригинальнӧйджыка вежны мотор оборотъяслысь лыдсӧ, а то он пукты шкуровочнӧй приспособление.
Делӧыс сыын, мый та вылӧ приспособлениеыс — редуктор — лои налӧн вывті ыджыд, укшаль, сійӧ сьӧктӧдӧ станоксӧ ставнас.
Найӧ эз нин думыштлыны, ладмасны али оз ладмыны агрегатлӧн теоретическӧя арталӧм мукӧд узелъясыс, — тырвыйӧ подгонитны и збыльысь отсалас модель.
Но редуктор, редуктор...
Мый сыкӧд вӧчны?
abu
Отсӧг воис мортсянь, кодсянь Зина некор эз виччысь некутшӧм отсӧг.
Кор Зина сёрнитӧма телефон пыр главнӧй конструкторкӧд мотор йылысь, сійӧс кывлӧма Скобелев.
Директор дорӧ корлӧм бӧрын сійӧ кӧть и эз уджав бюроын активнӧя, то, вок жӧ колӧ шуны, и эз ӧтказывайтчы уджысь, кор Зина, аслас киӧ инициативасӧ босьтӧм бӧрын, тшӧктыліс мыйкӧ вӧчны сылы.
Скобелев ветлывліс цехъясӧ, информацияяс вылӧ чукӧртіс заявкаяс, сёрнитіс мастеръяскӧд да стахановецъяскӧд, гижис письмӧяс.
Ньӧжмыда вӧчліс ставсӧ, дыша, неокотапырысь, но вӧчис.
И вот Скобелев, сылысь да главнӧй конструкторлысь сёрнисӧ кывзӧм бӧрын, шуис:
— Зинаида Павловна, мыйла беспокоитны татшӧм гырысь инстанцияясӧ?
Оз ӧмӧй натӧг позь?
Мед эськӧ разрешитінныд ті меным тӧдмасьны Журбин проектӧн.
Шуам, ті менӧ лыддянныд сапӧгшойӧн, киссьӧм гынкӧмӧн, колошиӧн и сідз водзӧ.
Но мыйла не думыштлыны, мый Евсей Скобелев квайт во чӧж барабанитіс институтын, специализируйтчис сборочнӧй уджъяс механизируйтӧм кузя да тайӧ юкӧнысь ӧттор-мӧдтор тӧдӧ?
— Евсей Константинович, пӧжалуйста!
Журбин лоӧ сӧмын рад.
Зина ёна сомневайтчис, мый Виктор лоӧ рад, кор Скобелев сюйсяс сы уджӧ, да и аслас эз вӧвны радлана чувствоясыс.
Но сылӧн эз тырмы смеллуныс ӧткажитны корӧм вылӧ, кор сёрнитӧны сэтшӧм нора.
Скобелев воис Журбинъяс ордӧ.
Сы воӧм бӧрын Лида эновтіс ассьыс комнатасӧ.
Скобелев вӧлі дзик ӧти мортӧн, коді тӧдіс сы костын да клубӧн заведуйтысь Вениамин Семёнович костын отношениеяс йылысь.
Колӧ шуны, некутшӧм торъя отношениеяс эз вӧвны, прӧстӧ кыкысь либӧ куимысь Лида ветліс Вениамин Семёновичкӧд гуляйтны залив дорӧ, дюнаяс вылӧ, да ӧтчыд немвиччысьтӧг аддзысьліс сыкӧд карын и сійӧ пригласитіс Лидаӧс кино вылӧ.
Мый йылысь сыкӧд сёрнитіс Вениамин Семёнович?
Сы йылысь, мый Лида тані первойя нывбаба, кодкӧд сійӧ сёрнитӧ сэтшӧм восьса сьӧлӧмӧн.
Мыйла восьса сьӧлӧмӧн — сійӧ ачыс аслыс оз вермы висьтавны: Лидалӧн эм мыйкӧ сэтшӧм, коді кыскӧ сёрнитны Вениамин Семёновичӧс восьса сьӧлӧмӧн.
Косіник, подтянутӧй, сійӧ эськӧ видзӧднысӧ вӧлі дзик том, не кӧ кутшӧмкӧ аслыссяма кӧкъямыс грана ӧчкиыс; клубӧн заведуйтысь кыдз сӧмын босьтліс ӧчкисӧ, чужӧмыс сылӧн пыр жӧ дзикӧдз вежсьыліс.
Сійӧ шуліс асьсӧ «романтическӧй склада» мортӧн да серампырысь содтыліс: «Кӧть тайӧ, гашкӧ, менам арлыдӧн и тешкодь».
Вениамин Семеновичлӧн инас ӧшйытӧм натураыс мешайтіс сылы сетчыны ставнас искусстволы, кодӧс сійӧ вывті ёна радейтӧ, и нэм чӧжыс страна сійӧс шыблаліс ӧтар помсяньыс мӧд помӧ.
Кольччис кӧ эськӧ сійӧ комын витӧд воын Москваӧ!
Ӧд кутшӧма корисны кольччыны!
Сы водзын воссьылісны театральнӧй удж кузя паськыд перспективаяс, ещӧ ловъя на вӧлі покойнӧй Константин Сергеевич Станиславский...
Эз кывзысь, шутёвтіс-муніс Уралӧ — Магнитогорскӧ, стройка вылӧ, — сылысь сьӧлӧмсӧ кыскыліс да кыскӧ пуан олӧм, бурнӧй событиеяс, застойлӧн сійӧ враг...
Вениамин Семёнович ещӧ сёрнитіс, кыдзи зілис воны Ладаӧ, самӧй рабочӧй олӧм пытшкӧ, вайны татчӧ ассьыс тӧдӧмъяссӧ, ассьыс опытсӧ, ассьыс кужанлунсӧ.
И збыльысь, областнӧй газетаын кадысь кадӧ печатайтлывлісны сы кырымпас улын театральнӧй постановкаяс вылӧ рецензияяс, а ӧтчыд весиг ыджыд статья — мый йылысь?
— Лида лыддьыліс, но вунӧдіс.
Да, зілис воны, зілис...
и со бара беспокойство, бара разочарование...
— Муна клубысь, Лидия Ивановна, дзик муна.
И вообщӧ татысь муна.
Верми эськӧ преподавайтны институтъясын, верми эськӧ уджавны печатьын.
Но сійӧ жӧ весьшӧрӧ олӧм!
История имеитӧ географическӧй перемещениелысь чорыд свойство.
Миян лунъясӧ сійӧ вешйис Волга вылӧ, Донӧ...
Сэтчӧ жӧ мунны колӧ зільны быд энергичнӧй, думайтысь мортлы, сійӧ кӧ оз кӧсйы кольччыны историяысь, оз кӧ кӧсйы кольччыны сы бӧжын.
— Кутшӧм окота меным веськавны сэтчӧ, стройкаяс вылӧ!
— пӧся горӧдіс Лида.
— Сёрнитӧны, мый миян карным зэв уна вӧчӧ тайӧ стройкаясыслы, лок да уджав, и тэ пӧ кутан наын участвуйтны.
Тайӧ ӧмӧй абу сідз?
— Мыйтакӧ, Лидия Ивановна, и сідз, — пельпомсӧ лэптыштлӧмӧн вочавидзис Вениамин Семёнович.
— Дерт, тіян карныд новостройкаяслы ӧттор-мӧдтор вӧчӧ.
Но сійӧ именнӧ сӧмын налы вӧчӧ.
А сэні...
сэні найӧс стрӧитӧны!
— Ме ӧд вӧлі жӧ коркӧ комсомолкаӧн, — думыштчӧмӧн шуис Лида.
— Механически петі, пӧрысьми.
Арлыдӧн лои ыджыд.
— Но мый ті!
— дӧзмӧмӧн торкис Вениамин Семёнович.
— Вот ме збыльысь пӧрысьми.
А коркӧ ӧд, коркӧ...
Ещӧ и ещӧ сійӧ висьтавліс Магнитогорск йылысь, Сталинградскӧй тракторнӧй йылысь, Комсомольск-на-Амуре йылысь, кодъясӧс стрӧитӧмын участвуйтлӧма.
Лида торкавтӧг кывзіс, вунӧдіс аслас кӧса йылысь; кӧсаыс пушыда куйліс морӧс вылас.
— Бӧр лоӧны менам бордъяс!
— шуис сёрни помын Вениамин Семёнович.
— Талун аддзысьлі ӧти морткӧд, коді отсалас меным бӧр лоны бордъясаӧн.
Лида пукавліс ӧні то Дуняшка ордын, то столӧвӧйын, то палисадникын — клумбадорса аслас радейтана местаын, казьтывліс тайӧ сёрнисӧ, и сылӧн ставыс сорсьыліс юрас:
Виктор, корабльяс, Вениамин Семёнович, Комсомольск-на-Амуре, Волго-Донскӧй канал...
Збыльысь, кыдзи тайӧ лои, мый сійӧ арлыдсьыс петіс?
Сӧмын ӧмӧй кагаыс мешайтіс сылы шедӧдны настӧящӧй специальность?
Но, а бӧрыннас, кага кулӧм бӧрас?..
Ӧти бӧрся мӧдӧс сійӧ казьтыліс Викторкӧд сьӧкыд сёрнияссӧ — и важсясӧ и неважӧнсясӧ.
Вот сэки, кага кулӧм бӧрас, сійӧ шуис Викторлы, мый окота эськӧ мунны Важ посёлокысь, сылы тані сьӧкыд: писӧ быд вой аддзылӧ вӧтӧн.
Виктор и кывзыны эз кӧсйы, скӧраліс.
Мун пӧ заводӧ, шедӧд специальность — удж сайын ставсӧ вунӧдан.
А Виктор ачыс и збыльысь вунӧдіс; а ӧд кутшӧма шогсис, кор дзебисны-гуалісны писӧ, — весиг сьӧдӧдліс шогысла.
Эз-ӧ сэки, эз-ӧ сійӧ кадӧ на костті мун первойя кӧдзалӧмыс?
Эз-ӧ сэки ло первойя гӧгӧрвотӧмныс?
Гашкӧ, эз кӧ эськӧ сэки сійӧ заводитлы Лидасӧ, став семьянас балуйтӧдӧм нывбабаӧс, мӧдӧдны производство вылӧ, коді тӧдас, эз-ӧ вӧв эськӧ ӧні сійӧ Дуняшка моз разметчицаӧн либӧ Наталья тьӧтка моз крановщицаӧн.
А мый артмис?
— муніс поликлиникаӧ, забеднӧысла сэтчӧ муніс.
Кутшӧма жӧ, помнитсьӧ, чуймисны Викторлӧн бать-мамыс.
А Агафья Карповна ышлолаліс да шуаліс: меным пӧ мыйся делӧ, ог вермы пӧ сюйсьыны тіян семейнӧй олӧмӧ, а век жӧ, кӧть мый ті энӧ шуӧй, забеднӧ аддзыны том нывбабаӧс сэтшӧм удж сайын: бумагаясӧн заведуйтӧ.
Илья Матвеевич жӧ веськыда шуис: «Оз кажитчы сэні, Лидия, ачыд пышъян».
Но сійӧ, Лидия, эз пышйы.
Кад муніс и такӧд тшӧтш ёсьмис сылӧн заводкӧд лӧсявтӧмыс.
Сійӧ нинӧм и тӧдны эз кӧсйы Викторлӧн заводскӧй делӧяс йылысь, сійӧ кӧсйис петкӧдлыны верӧсыслы, мый абу сэні, модельнӧй мастерскӧйын, пӧвъяс да стружкияс пӧвстын, сылӧн шудыс; а результатыс артмис дзик мӧдарӧ.
Челядьдырсяньыс Виктор аддзывліс, кыдзи Илья Матвеевич сьӧлӧмсяньыс висьтавліс рытъяснас Агафья Карповналы сы йылысь, мый вӧлі сылӧн лунтырӧн заводын.
Илья Матвеевич, дерт, тӧдіс, мый унатор сы висьталӧмъясысь абу гӧгӧрвоана мортлы, коді абу тӧдса стапельнӧй делӧясӧн, и, дерт жӧ, унатор, мый йылысь сійӧ висьтавліс, эз гӧгӧрволы Агафья Карповна.
Но та вылӧ видзӧдтӧг сійӧ висьтавліс, Агафья Карповна сюся кывзіс.
Найӧ кыкнанныс гӧгӧрволісны ӧтитор — и тайӧ налы вӧлі медся главнӧйнас, — мый семьяын интересъяс оз позь юкны: тайӧ — тэнад интерес, тайӧ — менам.
А Лида вот босьтчис юкны.
И кымын ёнджыка сійӧ скӧраліс, мый Виктор увлекайтчӧ аслас профессияӧн, кымын ёнджыка кӧсйис бергӧдны ас дінас, Лидалань, сылысь воддзакодь вниманиесӧ, сымын чорыдджыка тыдовтчис верӧсыслӧн заводскӧй делӧясӧн тырвыйӧ интересуйтчӧмыс, сымын донаджыкӧсь лоины Викторлы тайӧ делӧясыс.
Лида тайӧс аддзыліс; аддзыліс, мый Викторкӧд сылӧн олӧмыс оз ладмы; рӧкыд вылӧ ещӧ и челядьыс сэсся эз лоны.
Гашкӧ, и збыльысь колӧ вӧлі сэки мунны заводӧ?
А ӧні?..
Кытчӧ нӧ ӧні, кор сылы вот-вот тырас комын арӧс.
Вояс чӧжӧн сійӧ кыдзкӧ велаліс аслас рудов олӧм дінӧ.
А Вениамин Семёнович вӧрзьӧдіс сылысь сьӧлӧмсӧ, ловзьӧдіс важсӧ.
Вот ӧні сійӧ пукаліс ӧшинь улын палисадникын да зілис гӧгӧрвоны, мый йылысь сэні сёрнитӧны Виктор да том инженерша.
Но кыліс сӧмын Скобелевлысь гӧлӧссӧ.
— Да тайӧ жӧ прӧстӧ, ёртъяс!
— збодера горӧдлывліс Скобелев.
— Редукторныд тіян дзик мӧднога должен лоны.
Верма индыны зэв бур конструкция.
Мыйын делӧыс!
Видзӧдӧй татчӧ...
3
Ёна вӧлі мунӧ сылань, мый и Скобелев сьӧлӧмсяньыс босьтчис уджавны Виктор станок вылын.
Сійӧ волывліс Журбинъяс ордӧ быд рыт, сы отсӧгӧн удайтчис аддзыны станок вылын места и фрезлы и весиг токарнӧй приспособлениелы.
Сійӧ кужис рассуждайтны стройнӧя, логичнӧя, последовательнӧя, Зиналы лӧсялана сумбурнӧй, ӧдйӧ вежласьысь радлунъяскӧд да сомнениеяскӧд, Виктор моз дыр думайттӧг.
Скобелев лои сэтшӧм колана отсасьысьӧн, мый Зина дась нин вӧлі миритчыны сы характерлӧн отрицательнӧй чертаяскӧд; Виктор, коді водзджыксӧ эз тӧдлы Скобелевӧс, вӧлі сьӧлӧмсяньыс рад сылы.
Журбинъяс ордӧ волывлігӧн Зина кутіс дружитны Тонякӧд.
Веськыда сёрнияс дырйи Тоня висьталіс сылы став подробностьяснас Игорь Червенков йылысь, сылӧн сералана «да?» йылысь, нюммунӧм йылысь.
— Тонечка!
— серӧктіс Зина.
— Кутшӧм на ещӧ ті ичӧт нывка!
Нинӧмабусӧ ті думыштӧмныд!
— Нинӧмабусӧ?
— Тоня зумыштчис, сылы чушис Зиналӧн радлӧмыс.
— Мыйла нӧ сідзкӧ сійӧ сэсся оз волывлы ?
— Локтас.
И збыльысь, Игорь регыд мысти локтіс.
— Илья Матвеевич гортын?
— юаліс сійӧ, кор муртса на помасисны формальностьясыс, кутшӧмъясӧс Тоня нуӧдіс сы костын да Зина костын тӧдмасьӧмас.
— Гортын, но лыддьӧ газета.
Ньӧжйӧджык!..
Сійӧ оз радейт, кор сылы тайӧ кадас мешайтӧны.
Тоня видзӧдіс Игорь вылӧ радлана синъясӧн.
Кытчӧ сӧмын вошины сылӧн став сомнениеясыс, мӧвпъясыс сы йылысь, мый Игорь лои сылы веськодьӧн да неинтереснӧйӧн!
А Игорь тӧждысигтыр, делӧвитӧя, ӧлӧдӧм вылӧ видзӧдтӧг, збоя мӧдӧдчис комнатаӧ, кӧні ӧбед бӧрын шойччывліс семьялӧн юралысьыс.
— Илья Матвеевич, — шуис Игорь, — прӧститӧй, пӧжалуйста, мый мешайта.
Ме вайи тіянлы расчётъяслысь формулаяс.
— Кутшӧм расчётъяслысь?
— Илья Матвеевич пуктіс газетасӧ, лэптіс ӧчкисӧ плеш вылас.
— Помнитанныд, ті тані сёрнитлінныд содтӧд обшивка йылысь?
— Помнита.
— Но вот, ставыс дась, тайӧ формулаяс серти позьӧ вуджӧдны розьӧдлан местаяссӧ пыдӧссяньыс содтӧд листъяс вылӧ.
— Петкӧдлы, петкӧдлы!
Илья Матвеевич дыр видлаліс тетрадьсӧ, кодӧс сетіс сылы Игорь, алгебраическӧй знакъяслысь да цифраяслысь кузь радъяссӧ, да шуис:
— Математика кузя ме, дерт, слаб.
А сёрнитны кӧ обшивка йылысь, миянлы ставсӧ Антон Ильич арталіс.
Клепайтам нин.
Но тэныд аттьӧ, том морт.
Кораблестроитель тэысь лоӧ, эскы менам кывлы.
Сьӧлӧмӧдзыд мӧрччӧма миян делӧным.
Кодкӧд нӧ решайтін тэ тайӧ формулаяссӧ?
Ӧтнад, али кыдзи?
— Ӧтнам, — нор гӧлӧсӧн вочавидзис Игорь.
Игорӧс жугыльмӧдіс сійӧтор, мый сійӧ сёрмис, мый вӧчӧмаӧсь сытӧг, сы отсӧгтӧг.
А кутшӧма сійӧ кӧсйис отсавны Илья Матвеевичлы!
Тайӧ рытӧ Журбинъяс палисадникын вӧлі Сашка чужан лунӧ серти ещӧ шумаджык.
Заводитчис сысянь, мый Зина, Тоня да Игорь босьтчисны ворсны изъясӧн.
Тайӧ ворсӧмыс зэв важысянь лыддьыссьыліс нывкаяслӧн ворсӧмӧн, но Зина ни Тоня эз вермыны водзсасьны Игоркӧд.
Сійӧ вермис ворсны точкӧмӧн, кор изъясыс быть долженӧсь точкысьны ӧта-мӧдыскӧд, и шынитӧлӧн, кор найӧ не долженӧсь точкысьны, и чукӧръясӧн, и разіпельын, — кыдзи колӧ.
Гӧгрӧсӧсь, шыльыдӧсь, найӧ быттьӧ асьныс сибдылісны сы кияс бердӧ, ни ӧти эз лэб сы кипыдӧсъяс бокті.
Агафья Карповналы Сашкасӧ сетӧм бӧрын ӧтувтчис томъяс дінӧ и Дуняшка.
Вӧлі рӧмдӧ нин, изъясӧн ворсны лои сьӧкыд.
Дуняшка предложитіс сьывны.
Игорь эз сӧгласитчы, шуис, мый школаын сылӧн сьылӧм кузя пыр вӧліны двойкаяс: праздник кодь вӧвлі — тройка минусӧн кӧ.
Но кор нюжӧдіс Дуняшка да босьтчисны сьывны Тоня и Зина, сійӧ сідзжӧ заводитіс сьывны кыз гӧлӧсӧн — эз дзик на моз, сорис.
Сійӧс сыысь прӧститлісны.
Сьылігас петіс Матвей дед, петкӧдіс венскӧй улӧс, пуксис сьылысьяслы паныд, кывзіс.
Друг шуис:
— Да...
сьылӧ вӧлі сиктса ӧти ныв, а сылы вомас лэбзис шомгаг.
Ньылыштіс, йӧйыд, повзьӧмйывсьыс.
Операция лои вӧчны.
Висьталӧмыс вӧлі сэтшӧм тешкодь, мый виччысьтӧмысла ставныс чӧв ланьтісны.
— Мый ті?
— юаліс Матвей дед.
— Сьылӧй.
Ме тайӧс пример пыдди.
Видзӧді — бордъя шыръяс лэбалӧны, думайті — а кодлыкӧ юрсиас кӧ сатшкысяс.
Шомгаг йылысь и тӧдвылӧ уси.
— Мый тэ, дедушка, сэтшӧм повзьӧдланаяссӧ висьтавлан!
Пышъям, — шуис Тоня.
— Пукалӧй, ачым тіянкӧд сьылышта.
Сійӧ пыркнитіс тошнас, но эз заводит сьывны, а кутіс кызны.
Сэсся паніс сёрни:
— Быдӧн сьылӧны аслас помка вӧсна.
Нывбабаяс — найӧ кокни мывкыднысла.
Мужичӧйяс — гажаюрӧн, юыштӧм бӧрын.
А мый сійӧ юыштӧмыс?
Юыштӧмыд, сійӧ — томлун.
Томыд быттьӧ век юыштӧма, арлыдыс сылысь юрсӧ бергӧдӧ.
А пӧрысьыд пырӧ томлунысла бутылкаӧ, юыштас стӧкан, сэки томмас.
Сьылӧ.
Энӧ гӧгӧрвоӧй?
А но тіянӧс!
Петкӧдіс улӧс и Лида, пуксис Матвей дед дінӧ.
Киясас Сашкаӧс кутігтыр петіс Агафья Карповна.
Лэдзчысьӧма ӧшинь кӧсяк вылас да видзӧдӧ ывла вылӧ Илья Матвеевич.
— Витя!
— Тоня таркӧдыштіс ӧшиньӧ.
— Петін мед эськӧ и тэ, ворсыштін эськӧ...
Видзӧд, кутшӧм самодеятельнӧй ансамбль чукӧртчис!
Викторлы, коді ноксис аслас станокӧн, эз вӧв ворсӧмӧдз, но ӧткажитан ӧмӧй, кор йӧзыс корӧны музыка, кодӧс сійӧ ачыс зэв ёна радейтӧ.
Петіс кильчӧ вылӧ мандолинаӧн.
Тоня сетіс сылы места скамья вылӧ, сувтіс Игоркӧд орччӧн.
Виктор пуксис Зина да Дуняшка костӧ и заводитіс ворсны.
Ни Зина, ни Игорь эз тӧдны сьыланкывсӧ, кодӧс ставныс — и Илья Матвеевич, и Агафья Карповна — кутісны сьывны мандолина шы улӧ:
В холодных чужих океанах
Под огненным флагом плывут корабли.
Во всех пристают они странах
Вдали от отцовской земли.
Припевлысь кывъяссӧ нюжӧдлывліс весиг Матвей дед:
Наш труд, нашу гордость святую,
Как дети, покинув очаг,
Несут в непогоду любую,
Машинами ровно стуча.
Агафья Карповна копыртчис Зина пельлань, кутіс шӧпкӧдны:
— Антоша, пиукӧй, сочинитіс.
Война вылын.
Ыстіс миянлы, помнита, выль во кежлӧ.
А Витя лӧсьӧдіс мотивсӧ.
Сійӧ, Витяӧй, велӧдны кӧ вӧлі сійӧс челядьдырсяньыс, сэтшӧм музыкант эськӧ лои!
Да коді нӧ сійӧ вояснас челядьсӧ музыкаӧ велӧдліс?
Ми жӧ рабочӧйяс, Зиночка, кыдзи и тэнад бать-мамыд, царство небеснӧй налы.
Государствокӧд миян туйным ӧти.
Сійӧ вӧлі гӧль, и ми вӧлім гӧльӧсь, сійӧ озырджык лои, и ми кыпыдджыкӧсь лоим.
Но, а ӧні, ачыд аддзан...
Ӧд тайӧ жӧ бригадаыс ставнас пӧлучка лунӧ кымын тысяча ваяс!
Вӧлім кӧ ми вежалысьӧсь, ӧткымынъяс моз, непӧштӧ рояльяс — хрустальысь люстраяс эськӧ ӧшалісны быд комнатаын.
А ми татшӧм дзирдалӧмтӧ огӧ радейтӧй.
Миянлы важӧн тшӧктӧны вуджны выль квартираӧ, Веряжка сайӧ.
Бать оз кӧсйы, и дед прӧтив.
Велалӧма, шуӧны, важ позйыд жаль.
Абу пельӧсъяснас керкаыд мича...
Агафья Карповна висьталіс тайӧс ставсӧ сэтшӧм прӧстӧя, сэтшӧм сьӧлӧмсяньыс, мый Зина дась вӧлі сылысь кывзыны и кывзыны, но Сашка кутіс пессьыны, чирзыны, и Агафья Карповна клумба гӧгӧр кытшлалӧмӧн кутіс качайтны да баййӧдлыны сійӧс.
Войнас первой часын Тоня да Дуняшка мунісны колльӧдны гӧстьясӧс — первой Игорӧс троллейбусӧдз, сэсся Зинаӧс Выль посёлокӧ.
Пос вылын пемыдас паныдасисны Алексейкӧд.
Сійӧ восьлаліс спортсмен моз кокниа.
— Алёша!
— чукӧстіс Тоня.
Но Алексей эз сувт.
abu
Узьны водігас Зина думайтіс Журбинъяс йылысь, йӧз йылысь, кодъяслӧн эмӧсь асланыс семейнӧй сьыланкывъяс, асланыс музыкантъяс, асланыс изобретательяс, асланыс гордость.
Сійӧ кӧсйис уськӧдны дум вылас налысь сьыланкывсӧ — и кывъясыс и мотивыс лёкысь пышйисны сы дінысь; сійӧ думыштіс тайӧ сьыланкывлӧн автор йылысь, инженер Антон йылысь, кодкӧд колян лунъясӧ аддзысьліс Виктор мастерскӧйын.
Виктор корис Зинаӧс отсавны сылы босьтны станок детальяслысь стӧчмӧдӧм размеръяссӧ.
Виктор ладмӧдаліс тайӧ детальяссӧ, пилитышталіс, шыльӧдаліс, клеиталіс; столярнӧй клейыс сылӧн ки улас пыр тшыналіс парӧвӧй клееваркаын.
Зина ёна чуймис, кор аддзис станоклысь пу модельсӧ тэчӧмӧн.
Кор пилипызьӧн тырӧм Виктор медводдзаысь воис бюроӧ да висьталіс аслас замысел йылысь, тайӧ станокыс Зиналы кажитчыліс зэв ыджыд агрегатӧн, коді вермас пеславны быдса керъяс.
Расчётъяс да чертёжъяс вылын уджыс матыстіс Зинаӧс збыльлун дорас, и век жӧ Зина ёна шемӧсмис, кор аддзис столярнӧй верстак вылысь мыйкӧ машина кодьӧс, кутшӧмӧн сапожнӧй мастеръяс тачайтӧны гӧленьяс, либӧ приспособление кодьӧс, мый отсӧгӧн гастрономическӧй магазинъясын вундалӧны ветчина.
— И тайӧ ставыс?
— полӧмпырысь юаліс Зина.
— Кыдзи нӧ ставыс?
— вочавидзис Виктор.
— Сӧмын ӧні и заводитчас медся главнӧйыс.
Видзӧдӧй татчӧ.
Быдӧнлы гӧгӧрвоана, мый тайӧ местаын колӧ специальнӧй прилив, мӧдног ленточнӧй пилатӧ он установит.
Либӧ вот тані...
Ньӧжмыд ходлысь шпиндельсӧ ми кызаджык вӧчим, артмис зор, а эз шпиндель.
Кыдзи, бара жӧ, лӧсьӧдны подручник да бӧрвывса бабкасӧ токарнӧй приспособлениелы?
— Ме ог сы йылысь, ме размеръяс йылысь.
Татшӧм ичӧтикӧн и лоӧ сійӧ, тіян станокныд?
Чачаяс да шахматъяс тӧчитны, а ещӧ мый?
— Вот ті, тыдалӧ, онӧ нин тӧдӧй столярнӧй делӧястӧ, Зинаида Павловна!
— Виктор эз вештыв синъяссӧ аслас вӧчӧмтор вылысь, то матӧджык волывліс сы дінӧ, то ылыстчыліс, читкыраліс синсӧ — дзик художник моз, коді донъялӧ картина.
Викторлы картинаыс явӧ вӧлі воӧ сьӧлӧм вылас.
Кутшӧмкӧ содтӧд мазокъяс да штрихъяс вӧчны коланлун, кутшӧмкӧ переделкаяс да доделкаяс коланлун сӧмын ёнджыка кыпӧдлісны сылысь интерессӧ.
Шынитӧв найӧӧн уджалігӧн модельнӧйӧ пырис Антон.
Зина аддзысьліс нин сыкӧд Журбинъяс керкаын, но сёрнитны сыкӧд ещӧ эз на удайтчыв.
Зина казяліс, мый Виктор да Антон кутӧны асьнысӧ кыдзи важся кык бур ёрт.
Виктор вӧлі Антонысь кык арӧсӧн ыджыдджык; тайӧ коластсӧ вокъяс некор эз чувствуйтлыны, ӧтлаын ветлісны школаӧ, ӧтлаын кыйлісны чери, пыравлісны йӧз садйӧ яблӧкъясла.
Батьыс тӧдіс: ставас, мый вӧчлывліс Антон, непременнӧ эм и Викторлӧн пай, а Викторлӧн омӧльтор вӧчӧмыс эз вермы лоны Антонтӧг.
Збыльвылӧ мыжасӧ он вермы вӧлі аддзыны, детинкаяс нинӧм вылӧ оз вузавны ӧта-мӧднысӧ: эз кӧ вевъявны сёрнитчыны, кутасны немӧйяс моз чӧв овны; сёрнитчӧмаӧсь кӧ, кутасны ыджыд кыпыдлунӧн сӧрны.
И сы вӧсна, кор ӧтиыс вӧчліс омӧльтор, Илья Матвеевич накажитліс кыкнаннысӧ, медым не ӧшибитчыны.
Найӧ мужественнӧя терпитлісны и батьыслысь нӧйтӧмсӧ, и пельӧсъясын сулалӧмъяссӧ; сійӧтор вежӧртӧмыс, мый ӧтиыс страдайтӧ мӧд вӧснаыс, пыртліс на костын аслыспӧлӧс романтика и, дерт, ещӧ ёнджыка матыстліс найӧс ӧта-мӧд дінаныс.
Овлывлӧ, мый воясӧн, кор пыр ӧтарӧ ёнджыка кутас тӧдчыны характеръясын торъялӧмыс либӧ кор вожалӧны олан туйясыс, детинкаяслӧн дружба бырӧ.
Викторлӧн да Антонлӧн эз ло сідз.
Кымын во колис сійӧ кадсяньыс, кор медбӧръяысь пыралісны инженер Лебедев садйӧ да кор медбӧръяысь нӧйтліс батьыс!
И инженер Лебедев важӧн нин кувсис, и вокъяс важӧн гӧтрасисны, а воддзамоз аддзысисны кык друг.
Зина видзӧдіс на вылӧ да вежаліс.
Ни чойяс, ни вокъяс сылӧн эз вӧвны.
А ёртъяс?..
Детскӧй домын, школаын ставӧн быттьӧ дружитлісны, институтын сідзжӧ, а вот мӧдӧдіс сійӧ письмӧ институтса пӧдругаыслы — Валя Котиковалы, сійӧ весиг эз и вочавидз.
Гашкӧ, паніс роман и не Зинаӧдз сылы ӧні?
Валя — сійӧ сэтшӧм, увлекайтчысь, инас ӧшйытӧм.
— Ноко, петкӧдлы ассьыд изобретениетӧ, — шуис Антон.
— А то сӧмын ӧти сёрни да сёрни кыла.
Вай видзӧдла.
— Нинӧм вылӧ на ещӧ видзӧдлынысӧ.
Ӧні кежлӧ — пу торъяс на.
Видзӧд, окота кӧ.
Основание...
Мотор...
Корпус...
Ыджыд да ичӧт ходъяслӧн шпиндельяс...
Сменнӧй инструмент.
Арталӧма дас кӧкъямыс операция вӧчӧм вылӧ.
— Бур делӧ!
— Мый сэн — бурыс!
Сборщикъяслӧн кӧ делӧыс конвейер вылӧ вуджас, ковмасны-ӧ заводын столяръяс?
Гашкӧ, и модельяссьыс нинӧм?
— Тэ ас вӧснаыд тӧждысь.
Столяр — столярӧн и кольӧ.
Вот Вася дядь да Алёшка вӧсна ог ручайтчы.
Оз кокни ло налы...
Зина шуис, мый, пӧжалуй, мунас, — сылы колӧ ветлыны стапельяс вылӧ.
— Ӧтлаын мунам, — сувтӧдіс сійӧс Антон.
— Меным сэтчӧ жӧ колӧ.
Мунісны найӧ, Антон да Зина, Морскӧй проспект кузя; мунісны ньӧжйӧник.
И эз протез вӧсна — протезыс, кажитчӧ, дзик эз вӧв Антонлы сьӧкыдӧн, — а помтӧм паныдасьысьяс вӧсна да нинпуяс улӧ сувтавлӧмъяс вӧсна.
Антонкӧд здоровайтчылісны, сёрнитісны.
Муртса на сы дінысь мунасны ӧтияс, пыр жӧ локтасны мӧдъяс.
Кор найӧ дыр мысти воисны стапельясӧдз, сэні пансис чорыд вен.
Заводитіс сійӧс Александр Александрович, коді бара сулаліс клёпка дор, сёрнитіс клепайтӧм конструкцияяс эластичность йылысь, пружинкаяс йылысь, мыйӧн корабль корпусын являйтчӧны заклёпкаяс, сваритӧм шовъяс рӧшкыдлун йылысь.
— Олӧмсьыд кольӧмыд тэ, Саня дядь, — спокойнӧя паныд шуис стариклы Антон.
— Тэнад сёрниясыд эськӧ лӧсялісны Бенардос кадъясын, а не ӧні, кор электросваркалысь ёнлунсӧ испытайтӧма Отечественнӧй войнадырся бойясын.
— Мый тэ меным кутшӧмкӧ Бенардос йылысь!
Тӧдны эг тӧдлы, и тӧдны ог кӧсйы!
Рӧшкыд лоӧ кӧрӧбкаыс, и пом!
— Абу, абу пом, и Бенардос йылысь тэныд колӧ тӧдны.
Тэ эн кывлы, сідзкӧ, сы йылысь?
А царь-кӧлӧкӧл йылысь кывлін?
— Ещӧ царь-пушка йылысь да Иван Великӧй йылысь юав.
— Найӧ нинӧмла.
А царь-кӧлӧкӧл йылысь — колӧ.
Тайӧ кӧлӧкӧлыс, кыдзи тӧдса, потӧма пӧжар дырйи.
Доналӧма, койны кутӧмаӧсь, сійӧ и потӧма кӧдзыд васьыс.
Николай Николаевич Бенардос, мирын первойя электросварщик, колян нэмын кӧсйӧма сійӧс сваритны.
Сылӧн эз артмы.
Вот ті эськӧ сыкӧд мӧвпъяснаныд ладминныд.
Бенардослӧн шовыс эз выдерживайтлы не сӧмын ыджыд напряжение, а прӧстӧй печиктӧм.
А мыйла?
Сы вӧсна мый электрическӧй дуга пӧлучитӧм могысь Бенардос пӧльзуйтчыліс шом стерженьясӧн, металлыс сыысь углеродитчыліс, — вот и рӧшкыдлун.
Ӧні тайӧ штукаыс абу.
Ӧні весиг воздухысь кислород да азот оз веськавны сваритан местаас, — найӧ тшӧтш жӧ слабмӧдлісны металлысь нюдзлунсӧ.
Флюс найӧс оз лэдз.
Ӧні мый шов, мый цельнӧй металл — ёнлунныс ӧткодь.
— Дявӧл тэкӧд, мед лоӧ сідз!
— пӧшти горзіс Александр Александрович.
— А кыдзи тэ пӧтӧлӧксьыс шовъяссӧ кутан сваритны?
— Кыдзи йӧзыс сваритӧны.
Стрӧитам кондуктор, кодкӧд ӧтлаын кутас бергавны секция, бергӧдам сійӧс — и пӧтӧлӧкыс лоӧ джоджӧн.
— Но вот и бергӧдлы!
Тэныд мый — воин командировкаӧ, висьталін пу йылысь тури и бӧр мунін.
А бергӧдлынысӧ миянлы, миянлы ковмас!
Бергӧдлышт, шуа, бергӧдлышт ачыд!
— А мый нӧ, и бергӧдлышта.
Менӧ мӧдӧдісны цельно-сварнӧй корабль стрӧитігчӧж кежлӧ.
Сійӧ лоӧ техническӧй наукаяс кузя кандидатӧ менам диссертацияӧн, Саня дядь.
Ӧтлаын тэкӧд кутам бергӧдлыны.
— Аслад батькӧд бергӧдлы!
Сійӧ тэ кодь жӧ, горяч.
Ӧдзӧссӧ клопкӧмӧн Александр Александрович петіс конторасьыс пирс вылӧ.
Петіс сы бӧрся и Зина, медым кольны Журбинъясӧс ас кежаныс, не мешайтны налы сёрнитны.
— Александр Александрович!
Мыйла ті сідзи паныд мунанныд электросваркалы, секцияясӧн сборкалы?
— скамья вылӧ сыкӧд орччӧн пуксигмоз юаліс Зина.
— Ӧд тайӧ жӧ кокняммӧдас, донтӧммӧдас, ӧддзӧдас уджсӧ.
Александр Александрович дыр видзӧдіс водоросльясӧс, кодъяс турунвиж бӧжъясӧн кыссисны пирс улысь Лада ва ньылыдыс.
На костӧд тювкъялісны сьӧд мышвыла кос мыкъяс; ворсӧдчигас югыда дзирдыштавлісны, быттьӧ югыд жӧч торъяс.
— Зинаида Павловна, — синъяссӧ ю вылысь вештывтӧг вочавидзис сійӧ, — висьтала тіянлы веськыда: меным-ӧ не веритны техникаӧ, кор ме ачым нэмджын занимайтча техникаӧн и тайӧ нэмджыннас аддзи сылысь став водзӧ мунӧмсӧ?
Ӧд колошияс ми стрӧитлім, а эгӧ корабльяс, сравнитны кӧ ӧніяыскӧд.
Ог эскы ме ас вылӧ: выдержита-ӧ татшӧм жуглӧмсӧ?
Асьныд кыланныд: юргӧ корабль, грымакылӧ, йиркӧ — олӧ.
А сэки мый лоӧ?
Сӧмын электрическӧй дзужгӧм.
Кулӧма кодь.
Сёр нин меным выльысь вӧчны ачымӧс.
Илья Матвеевичсьыд ме ыджыдджык во дас нёльӧн кымын.
Старикъяс йылысь шуӧны: рутинёръяс найӧ, коснӧй йӧз.
И вернӧ, веськыда шуӧны.
Старик кутчысьӧ сыӧ, мый вӧлі сылӧн томлунӧн, сатшкысьӧ сы бердӧ, быттьӧ кань, кодӧс кӧсйӧны вӧйтны ва пыдӧсӧ.
— Абу сідз, Александр Александрович!
— паныд шуис Зина.
— Мичурин, Циолковский, Павлов кутчысьлісны ӧмӧй важас?
Налы томлуннас вӧлі наукалӧн водзӧ мунӧм.
— На йылысь ог шу, ог тӧд.
Вот тані вӧлі миян ӧти пӧрысь инженер, бур инженер, передӧвӧй.
И мый тэ думайтан?
Вичкоӧ ветлывліс, самӧй сэтчӧ, кытӧні быттьӧ венчайтчылӧма.
Енлы, али мый, эскыліс?
Мед кодлыкӧ мӧдлы висьталасны!
Мый нӧ, сідзкӧ?
Томлуныс, томлуныс корис сійӧс аналой дорас, мый дорын сійӧ коркӧ сулавліс, шуда, орччӧн фатаӧ пасьтӧдӧм невестаыскӧд.
Со кыдзи ме гӧгӧрвоа сійӧс.
И со менам аналой!
— Сійӧ видзӧдліс корабль вылӧ, коді юраліс, грымакыліс да збыльысь — оліс.
Тайӧ сёр каднас сы вольпась весьтӧ ӧшйӧм пемыдас видзӧдігтыр Зина аддзис найӧс ставнысӧ — и Журбинъясӧс, и Басмановӧс, налысь другъяссӧ, удж кузя ёртъяссӧ.
На дінын сійӧ аслыс кажитчис ичӧтикӧн, ничтожнӧйӧн, коньӧр кодьӧн, збыль жбыръялысь юрсигусьӧн, коді сӧмын шумитӧ, волнуйтчӧ, а кодзувкотъяс тайӧ кадас уджалӧны и уджалӧны, тэчӧны из вылӧ из, лэптӧны здание и аслыныс вылӧ, и сылы вылӧ, и весиг Скобелевлы вылӧ.
Налӧн эм правоныс тадзи сьывны: «Наш труд, нашу гордость святую несут в непогоду любую».
А кымын корабль стрӧитӧма найӧ уджӧн!
А кӧні сійӧ, тайӧ корабльыс, кодӧс стрӧитас Зина?
4
Скобелев лукйысис аслас пызан йӧрын, видлаліс важ бумагаяссӧ: Зина графитіс общӧй тетрадьысь страница, мича почеркӧн гижис матысса кык недель кежлӧ уджыслысь личнӧй план.
Оз ков вунӧдны статья йылысь, кодӧс кӧсйис многотиражкаса редакторлы, уна делӧяс йылысь, кодъясӧс сійӧ заводитіс бӧръя кадӧ, — заводскӧй стахановскӧй листок йылысь, техническӧй выльторъяс гижалан цехӧвӧй дӧскаяс йылысь, докладъяс да лекцияяс йылысь.
Татшӧм делӧясыс чукӧрмылісны сы мында, мый плантӧгыд он нин и справитчы накӧд, — ставсӧ вунӧдан либӧ сорлалан.
Немвиччысьтӧг комнатаӧ пырис неыджыд тушаа, косіник, зэв тэрыб морт.
Зина тӧдіс парторг Жуковӧс.
— Оланныд-выланныд, ёртъяс!
— шуис Жуков.
— Петкӧдлӧй жӧ ассьыныд знаменитӧй бюронытӧ.
Мый тані тіян вӧчсьӧ?
Сійӧ прӧйдитіс щитъяс да диаграммаяс дорті, листалыштіс альбомъяс, сэсся пуксис пызан сайӧ да вель стрӧга видзӧдліс ӧчередьӧн кыкнан инженер вылас, кодъяс волнуйтчисны сылӧн немвиччысьтӧг воӧмысь.
— Мыйла чужӧмъясныд сэтшӧм жугыльӧсь?
— юаліс сійӧ.
— Ме абу инспектор и абу контролёр.
Мый сьӧктӧдӧ?
Журбинлы отсасянныд, а ещӧ мый?
Кутшӧм планъяс?
Коді мешайтӧ?
Вайӧ сёрнитны веськыда, кыдзи инженеръяс инженеркӧд.
Партийнӧйӧсь?
Скобелев чӧв оліс.
— Ме ВЛКСМ-са член, — вочавидзис Зина.
— Бур.
Но мый нӧ, торъя планъяс абуӧсь?
Омӧль.
А заводлысь главнӧй могсӧ тӧданныд?
— Тӧдам, — шуис Зина.
— Стрӧитны корабльяс ӧдйӧ, крепыда да донтӧма.
— Вывті общӧя шуанныд.
— Жуков чужӧм вылын петкӧдчыштліс нюм.
— Ми обязанӧсь ставсӧ вӧчны ӧдйӧ да крепыда.
Заводлӧн главнӧй могыс ӧні — вуджны сборкалӧн выль метод вылӧ, а сідзкӧ, и быд боксянь освоитны сварка — автоматическӧйӧс, полуавтоматическӧйӧс...
Та йылысь кывлінныд?
Не сӧмын клёпка, но весиг и ручнӧй сварка — судостроениелӧн тӧрытъя лун.
Мый ті вӧчинныд талунъялы, аскиалы?
Не сӧмын Скобелев, но и Зина шӧйӧвошис Жуков вопросъяс водзын.
Жуков вӧлі тӧдчымӧн ыджыдджык наысь, тӧдіс уна сэтшӧмтор, мый йылысь найӧ весиг некор эз и кывлыны; сійӧс ыстіс татчӧ партиялӧн Центральнӧй Комитет, и, гашкӧ, сёрнитліс сійӧ аслас кабинетсянь войяснас прямӧй провод кузя Кремлькӧд.
Найӧ чувствуйтісны асьнысӧ Жуков водзын детинкаӧн да нывкаӧн, гӧрдӧдлісны да эз аддзыны кывъяссӧ ӧтвет вылӧ.
Нинӧм, мый йылысь сійӧ юасис, бюро эз вӧч, сійӧ сӧмын ещӧ лӧсьӧдчис на вӧчны ӧттор-мӧдтор.
Скобелев повзис, Зина сьӧлӧмын кыптіс яндысьӧмлӧн чувство.
— Ми, колӧм сертиыс, неуна ёнджыка увлекитчим Журбин уджӧн...
— заводитіс Зина.
— Тайӧ бур, — торкис сійӧс Жуков.
— Сылӧн лоӧ зэв бур машина.
Шуа тіянлы унджык, ёртъяс.
Журбин машиналӧн ыджыд будущӧйыс.
Не сӧмын модельнӧй мастерскӧйясын — сійӧ шогмас быдлаын, кӧні обработайтӧны пу.
Сійӧс кутасны веськыда нетшкыны колхозъясса да машинно-тракторнӧй станцияясса столяръяс.
Кыдз жӧ!
Тайӧ штукаыс вермас вежны быдса столярнӧй мастерскӧйлысь инструментарийсӧ.
Сійӧ прӧстӧйджыкӧн вӧчас, донтӧммӧдас уджсӧ, вӧчас сійӧс продуктивнӧйджыкӧн.
Колӧ шуны, станоклысь детальяс кисьтавны колӧ оз стальысь, — думыштӧм бӧрын шуис сійӧ, — а алюминиевӧй сплавъясысь.
Да, ме тырвыйӧ сӧглас тіян энтузиазмкӧд Журбин агрегат кузя.
Но некыдз ог вермы сӧгласитчыны сійӧн, мый Журбинлы отсасьӧмӧн должен помасьны техническӧй информациялӧн став уджыс.
Кӧні нӧ информацияыс?
Оз ков клёнгыны кӧлӧкӧлъясӧ, шумитны да грымакывны, — тайӧ оз ков.
Но... но, ёртъяс... судостроениеын став выль методъяс йылысь колӧ тӧдны заводскӧй коллективлы ставнас.
Обеспечитны тайӧ тӧдӧмлунсӧ обязанӧсь ті.
Тіян кӧ абу некутшӧм план, пӧжалуйста, — матыстчӧй ме дінӧ, став йывсьыс ӧні тӧлкуйтамӧй да ӧтлаын пасъяламӧй главнӧйсӧ.
План лӧсьӧдігӧн чужис мӧвп: а мый, Скобелевлы кӧ ветлыны медбур судостроительнӧй заводъясӧ да чукӧртны сэтысь электросварка автоматизируйтӧм кузя став опытсӧ, кутшӧм эм нин практикаын.
Жуков кӧсйысис сёрнитны директоркӧд.
Кор ЦК-са парторг лӧсьӧдчис мунны, сійӧ эз нин кажитчы Зиналы сэтшӧм страшнӧйӧн, кыдзи первойсӧ.
Прӧстӧ, сы чайтӧм серти, сійӧ вӧлі дзик мӧдпӧлӧс мортӧн, эз сэтшӧмӧн, кутшӧм Иван Степанович.
Иван Степанович, кыдзи сійӧ чайтіс, тӧждысис впечатление йылысь, кодӧс сійӧ вӧчас сы гӧгӧрса йӧз вылӧ.
Жуков, тыдалӧ, ньӧти эз думайт сы йылысь, кажитчӧ али оз сійӧ заводса аслас ёртъяслы — ӧдвакӧ кодлыкӧ кажитчисны обращениеын сылӧн стрӧглуныс да кывйӧн мавтны кужтӧмыс, — и та вылӧ видзӧдтӧг Жуковлӧн унатор Зиналы воис сьӧлӧм вылас.
Сылы кӧ коркӧ ковмас лоны руководительӧн, сійӧ зіляс лоны буретш Жуков кодьӧн: ни лишнӧй жуӧм, ни лишнӧй балагуритӧм.
Жуков кыпӧдліс уважение, а эм-ӧ мыйкӧ ещӧ ёна важнӧйджыкыс руководительлы сыӧн веськӧдлан йӧзсянь сы дінӧ уважение дорысь?
Унапӧлӧс руководительяс унаногӧн гӧгӧрвоӧны йӧз сьӧлӧмъясӧ туйяссӧ.
Ӧтияс кӧсйӧны, медым найӧс обязательнӧ радейтісны, найӧ ворсӧдчӧны, петкӧдлӧны асьнысӧ прӧстӧйиникъясӧн, став подчинённӧйясыскӧд зэв матыссаӧсь, лапкӧдӧны налы пельпомъясас, шуӧны «гулюясӧн» да «донаясӧн», и ставыс тайӧ фальшь и, кыдзи быдпӧлӧс фальшь, мустӧм.
Мукӧдъяс лыддьӧны, мый начальникӧс долженӧсь либӧ уважайтны, либӧ повны сыысь.
Эз удайтчы шедӧдны уважение, чорыда повзьӧда.
Но повзьӧдӧмыд — омӧль средство коллективтӧ ӧтувтӧм вылӧ.
Слаб сьӧлӧмаяс пӧрӧны подхалимъясӧ, неискренньӧй служака-исполнительясӧ, а найӧ, кодъяс ёнджыкӧсь, крепыдджыкӧсь, заводитӧны тышкасьны асланыс руководителькӧд; тайӧ тыш вылас мунӧны душевнӧй вынъяс, энергия, дона кад.
Настӧящӧй руководительяс жӧ оз думайтны ни найӧс радейтӧм йылысь, ни полӧм либӧ уважение йылысь, найӧ вӧчӧны да кутӧны асьнысӧ сідзи, кыдзи тшӧктӧ налӧн долгыс.
abu
Трудлӧн да долглӧн морт век кыпӧдӧ ас дорас уважение, а уважение — радейтӧмлӧн мам.
Зина чувствуйтіс Жуков дырйи асьсӧ быттьӧ дорӧмаӧн сӧмын первойсӧ и сӧмын сы вӧсна, мый сійӧс мучитіс сӧвестьыс долгсӧ омӧля нуӧдӧм вӧсна.
Прӧщайтчӧм водзвылас Зина юаліс, мыйла Жуков лыддьӧ, мый Виктор станоклысь узелъяссӧ колӧ вӧчны оз стальысь, а алюминий сплавъясысь.
— Зэв прӧстӧ, — вочавидзис сійӧ.
— Ме шулі нин: станоклӧн ыджыд будущӧйыс.
И медым сійӧ вӧлі ещӧ ыджыдджыкӧн, станоксӧ колӧ вӧчны сьӧкта сертиыс кыдз-мый позьӧ кокньыдджыкӧн.
Сійӧ должен веситны пуд — пудйӧн-джынйӧн да тӧрны прӧстӧй дорожнӧй чемоданӧ.
Ӧти кывйӧн кӧ, лоны не мастерскӧйын верстак вылын стационарнӧй установкаӧн, а кокниа новлӧдлан инструментӧн.
Мед столяр нуӧ сійӧс сьӧрсьыс корабль вылӧ, московскӧй небоскрёблӧн комынӧд судтаӧ, колхознӧй полевӧй станӧ.
Абу-ӧ тадз?
Жуковлы вӧлі ар ветымын сайӧ.
Ортсысяньыс видзӧдны сылӧн эз вӧв нинӧм синмӧ шыбитчанаыс, дзор боевӧй юрси прать кындзи да, гашкӧ, ещӧ синъясыс кындзи, кодъяс вӧліны тэрыбӧсь, сьӧдӧсь, век выразительнӧйӧсь да серьёзнӧйӧсь.
Жуков синъяслӧн татшӧм выражениеыс вӧлі нин томдырсяньыс.
Сылысь батьсӧ виисны дас нёльӧд воын, августын, мирӧвӧй война заводитчӧм бӧрын первой лунъясас, и том Жуков муніс уджавны сэтчӧ жӧ, кӧні мобилизуйттӧдзыс уджавліс батьыс, — Бахмут дорса сов рудникӧ.
Чуймӧдана вӧлі тайӧ рудникыс.
Му пытшкын куйлісны из совлӧн кыз пластъяс; солыс вӧлі сӧстӧм да пырыстыдалана, быттьӧ стеклӧ.
Любительяс тӧчитлісны сыысь призмаяс, кубикъяс, унапӧлӧс фигураяс; сэтчӧ писькӧдчисны штольняясӧн да штрекъясӧн, сэтчӧ вӧлі стрӧитӧма управляющӧйлы показнӧй кабинет.
Ставыс тайӧ кабинетас — и пызаныс, и креслӧясыс, и чернильнӧй приборыс — вӧліны сідзжӧ солысь, коді мойдын моз дзирдаліс лампа югӧръяс улын.
Сов копиясын уджавсис тӧдчымӧн кокниджыка орчча шахтаясын дорысь, кӧні перйисны донецкӧй из шом, — эз вӧвны ни рудничнӧй газ, ни муувса ва, ни обвалъяс.
Сы пыдди вӧлі быдлаын сов, коді быттьӧ эськӧ сэтшӧм безӧбиднӧй да мича — сёйис кучиктӧ да зэв ичӧтик ранатор пӧртліс страшнӧй язваӧ.
Том Жуков уджаліс му пытшкын откатчикӧн, мамыс вӧлі контораын уборщицаӧн.
Кыкнанныс найӧ олісны Бахмутын, муртса югдігӧн ӧтлаын чеччылісны, ӧтлаын мунлісны некымын километр сайӧ рудникӧ, ӧтлаын бӧр волісны.
Откатка нетшкис дас нёль арӧса Жуковлысь вынъяссӧ, сійӧ лунтырӧн сэтшӧма мудзліс, мый воштыліс став интерессӧ детинкаяслӧн делӧяс дорӧ, дугдіс ветлыны Кутейниковоӧ пруд дорӧ карпъяс да линьяс кыйны, дугдіс городкиӧн ворсӧмысь, дугдіс шегъясьӧмысь.
Сӧмын воскресеньеясӧ ветлывліс матысса пруд дорӧ, кӧні чериыс пӧшти эз вӧв да кӧні купайтчылісны Бахмутсаяс.
Сійӧ пукавліс сэні берегас, видзӧдіс ва весьтті лэбысь уткаяс вылӧ, купайтчысь чикышъяс вылӧ, камышъяспӧвстса ва курӧгъяс вылӧ.
Прудйыс вӧлі веж оазис кодь; неуна сыысь бокынджык куйліс шондіӧн сотӧм кос степь, кӧні весиг полынь да чернобыльник триньгисны жӧч моз.
Ылын, лунвывланьын, тшынасисны трубаясыс Никитовкалӧн, Константиновскӧй заводъяслӧн.
Налӧн тшыныс ӧтлаасьліс ещӧ ылынджык тыдалысь Краматорскӧй да Юзовкаса тшынъяскӧд.
Донбасс весьтын пыр кымӧр моз ӧшаліс тшын, тупкыліс шондісӧ.
Лои Октябрьскӧй восстание Петроградын, Москваын, революция йиркӧдіс Россияті грознӧй гыӧн.
Немецкӧй армияяс пырисны украинскӧй му вылӧ, матыстчисны Донбасслань.
Горнякъяс кыпӧдчалісны враглы паныд, котыртчалісны боевӧй отрядъясӧ.
Наӧн веськӧдліс Артём Сергеев.
Жуков кывліс, кыдзи Артём ёрт сёрнитіс митинг вылын:
«Неорганизованнӧй массаяслысь зрелищесӧ ме ог вермы терпитны», — эз зэв гӧгӧрво, мый тайӧ лоӧ, но ӧти татшӧм отрядӧ гижсис. Шахтёръяс сувтӧдісны немецкӧй командованиелы ультиматум: немецкӧй войска кӧ пырасны Донбассӧ, то найӧс встретитасны биӧн да штыкъясӧн.
Немецъяс Донбассӧ эз пырны.
Сэсся заводитчис гражданскӧй война.
Жуков воюйтіс Украинаын, Кубаньын, Волга дорын, сійӧ пырис комсомолӧ, сэсся партияӧ.
Демобилизуйтчис Москваын.
Сійӧс мӧдӧдісны ӧти заводӧ комсомольскӧй ячейкаса секретарӧн.
Сійӧ велӧдчис рабфакын, сэсся институтын.
Но мыйӧн пӧлучитіс инженерлысь диплом, сійӧс бара босьтісны партийнӧй удж вылӧ.
Ветлӧдліс стройка вывсянь стройка вылӧ — кытчӧ мӧдӧдас партия.
Отечественнӧй война водзвылын сійӧ уджаліс лунвывса ӧти судостроительнӧй заводын партийнӧй комитетса секретарӧн; война вылӧ муніс стрелкӧвӧй полкса комиссарӧн.
Война помасьӧм бӧрын сійӧс босьтісны партиялӧн Центральнӧй Комитет аппаратӧ.
Выль уджалан местаӧ, ӧні нин Ладаӧ, воӧм бӧрын Жуков медводз заводитіс тӧдмасьны йӧзкӧд.
Сійӧ кутіс тӧдны Иван Степанович йылысь, кыдзи аслас делӧлы ёна преданнӧй морт йылысь, коді зэв радейтӧ удж, но лишнӧй небыд сьӧлӧма.
Сійӧ тӧдмаліс веськыд, честнӧй Горбуновӧс, уна руководящӧй инженеръясӧс.
Но олӧмлӧн опытыс висьталіс бывалӧй партийнӧй работниклы, мый быд армия — сійӧ ставсьыс медводз салдатъяс.
Кӧсъян изучайтны армияӧс — изучайт сылысь салдатъяссӧ.
Жуковӧс кыскис заводса салдатъяс дінӧ — рабочӧйяс, мастеръяс дінӧ, цехъясӧ, мастерскӧйясӧ, участокъясӧ.
Сійӧс ещӧ этшаӧн на тӧдісны, пасьтасьліс сійӧ йӧз моз жӧ, кодъяс йитчӧмаӧсь морекӧд: лӧз диагоналевӧй китель, картуз.
Сы вылӧ рабочӧйяс торъя эз видзӧдлывны: заводын морякъясыд пыр унаӧн — сійӧ суднояс вылысь, кодъяс сулалӧны вӧлі ремонтын.
Жуков мыйта колӧ вермис видзӧдны бригадаяс удж бӧрся, некодӧс сійӧ эз смущайт ас локтӧмнас.
Частӧ сійӧ ветлывліс ӧтлаын Иван Степановичкӧд и ещӧ частӧджык Горбуновкӧд, торйӧн нин кор решитіс тӧдмасьны Важ посёлокӧн; Горбунов тӧдіс сэтысь быд керка да быд олысьӧс.
Кӧні сӧмын найӧ эз вӧвны Горбуновкӧд кыкӧн!
Пыралісны яслиӧ, детскӧй садйӧ, портновскӧй ательеӧ; час кык олісны клубын.
Клубса заведующӧй Вениамин Семёнович новлӧдліс найӧс аудиториясянь аудиторияӧ, гостинӧйсянь гостинӧйӧ, кузя висьталіс олӧмӧ пӧрттӧм кутшӧмкӧ аслас замыселъяс йылысь.
Жуков чӧв оліс да вӧлі зумыш.
Ӧтчыд рытын найӧ весиг пыралісны «Белый медведь» заводса фирменнӧй пивнӧйӧ, пукалыштісны сэні мраморнӧй пызан сайын.
На дінӧ пуксьывлісны кораблестроительяс, инмӧдчывлісны кружкаяснас Жуков кружкаӧ, поздравляйтісны сійӧс заводӧ локтӧмӧн, бурысь серӧктыштлісны, шулісны:
«Кыдзкӧ-мыйкӧ ог нин ӧбидитӧй».
Коркӧ сэсся Горбунов предложитіс Жуковлы ветлыны чери кыйны Жёлтӧй яма дорӧ.
«Сэки миянлысь олӧмнымӧс тіянлы лоӧ петкӧдлӧма, кыдз шулӧны, быд боксянь».
Заводскӧй йӧз тӧдісны уна местаяс, кытысь бура шедліс чери.
Ӧтияс, унджыкысьсӧ челядь, пуксьывлісны Веряжка вомӧн вӧчӧм пос дорӧ изъяс вылӧ да вугравлісны кельчиясӧс.
Мӧдъяс пуксьывлісны эновтӧм пирсъяслӧн сісьмӧм сваяяс вылӧ, кодъяс увдорын олісны гырысь ёкышъяс.
Коймӧдъяс вуджлісны пыжӧн Лада мӧдлапӧлӧ да пуръяс вывсянь, лесопилка дорӧ, вӧйтлісны уна вугыра снастьяс — перемётъяс либӧ отпускъяс.
Нёльӧдъяс ветлывлісны паруса пыжъясӧн ылӧ заливӧдз.
Медся удачатӧм местаӧн лыддьыссьыліс сідз шусяна Жёлтӧй яма.
Но буретш сійӧ, тайӧ Желтӧй ямаыс, медъёна кыскис ас дорас вуграсьны радейтысьясӧс.
Жёлтӧй ямалӧн кузьтаыс вӧлі пӧшти километр да пасьтаыс матӧ витсё метрӧдз; сылӧн берегъясыс лэччисны ва дорӧ стена кодь веськыд, крут бужӧдъясӧн.
Коркӧ — тайӧ кадъяссӧ помнитісны сӧмын старикъяс — тані вӧлӧма лыа карьер.
Сійӧс эновтісны ещӧ первой мирӧвӧй войнаӧдз на, кымынкӧ во чӧжӧн сійӧ тырис ваӧн муртса эз берегъясыскӧд тшӧтшйӧн, лои джуджыд тыӧн, код дорын, муас сатшӧмӧн, сімисны драгаяслӧн да экскаваторъяслӧн кӧрт торпыригъясыс.
Кыдзи веськалӧмаӧсь сэтчӧ карпъяс да кор — некод эз тӧд; но Жёлтӧй ямаын найӧ олісны важысянь нин.
Кольӧм гожӧмын слесарь Бабашкин кыскис пудъя карпӧс.
Зэв ыджыд черилысь плеш лысӧ Бабашкин новлӧдліс зептас носӧвик пытшкын некымын тӧлысь чӧж и, кодлы кӧть эз петкӧдлы, быдӧнлы сетлывліс ӧти и сійӧ жӧ вопрос: «Кыдз думайтан, кодлӧн?»
Пуктывлісны кипыдӧс вылас, тӧдмавлісны сьӧктасӧ, видлавлісны пиньяснас, — шулісны: межлӧн, порсьлӧн — кӧть кодлӧн, сӧмын абу черилӧн, сэтшӧм ён вӧлі тайӧ плавкӧс лыыс.
Пудъя чериыд шедлывліс шоча — куим, нёль во пиын ӧтчыдысь.
Но эз кокни вӧв кыйны вугырӧн и негырысь карпъясӧс, тшӧкыда Желтӧй яма дорысь кыйсьысьяс мунлісны тыртӧм киӧн, не сӧмын черитӧг — весиг и вугыр шатинъястӧг.
И век жӧ мӧд субӧтаӧ бара мунлісны шудтӧм местаӧ.
Жёлтӧй яма дорын вуграсьны радейтысьясӧс — на лыдын и асьсӧ, — заводса главнӧй конструктор Корней Павлович шуліс «карпинистъясӧн».
«Карпинистлы» кыйны карпӧс вӧлі дзик жӧ сэтшӧм, мый авиаторлы бергӧдчыны борд вомӧныс, тювкнитны-пырны штопорӧ да сэсся дорвыв дасысь кымын вӧчны Нестеровлысь петля.
Мыйсӧ сӧмын эз думыштлыны карп кыйны радейтысьяс, мед сӧмын эськӧ велавны вуграсьысьлӧн высшӧй пилотажӧ.
Найӧ изобретайтлісны ассьыныс приманкаяс да самъяс, зэв гусьӧн видзлісны рецептнысӧ весиг медбур другъяссьыс.
Найӧ пулісны проса, зӧр, рис рокъяс, крепмӧдлісны тайӧ пуӧмторъяссӧ крупчаткаӧн, чӧсмӧдлісны сійӧс подсолнечнӧй либӧ орехӧвӧй выйӧн.
Найӧ рӧдмӧдлісны пызь пиын госа да тшӧтшыд ныра лёльӧясӧс.
Найӧ путшкылісны сияснысӧ чуть ли эз скрипичнӧй струнаясысь.
Найӧ мудеритісны быдногӧн.
Но карпъяс вӧліны ещӧ мудерджыкӧсь.
Карпъяс сьӧкыда бызгысьлісны, ворслісны, гыбавлісны ты шӧрын, а вугырӧ эз шедлыны.
Войнабӧрся первойя гожӧмын вӧлі татшӧм случай.
«Приморскӧй обувщик» артельысь правлениеса председатель думыштӧма кыйыштны ставнысӧ ӧтпырйӧ — и карпъясӧс и «карпинистъясӧс».
Ӧти рытӧ артельса сюсь руководитель воис ты дорӧ грузӧвикӧн, аслас мастеръясысь бригадакӧд, пыжӧн да тывйӧн.
Вуграсьысьясӧн лёкысь видчигӧн тывсӧ найӧ чӧвтісны, и кор тывйыс босьтіс пӧшти тыджынсӧ, берегъясын лои зэв лӧнь.
Вуграсьысьяслы кажитчис, мый ӧнісянь ставыс помасис, лёк вӧля мырддьӧ налысь медся донасӧ, медся заветнӧйсӧ — олӧмнымлысь дзонь кусӧк.
Сэк кості тыв муніс и муніс, вӧчис ассьыс лёк делӧсӧ, бордъясыс сылӧн кутісны ӧтлаасьны...
И друг чӧв-лӧньсӧ торкис гораа бузнитӧм — сьӧкыд, ыджыд чери песовтчӧмӧн чеччыштіс тыв вомӧныс.
Сы бӧрын мӧд, коймӧд...
и ты вылын заводитчис мыйкӧ рукопашнӧй бой кодь, — ваыс пуис да быгзис.
Карпъяс пышйисны тыв вевдорті.
Видзӧдӧмӧн, кыдзи маневрируйтӧны налӧн сюсь чери пӧльясыс, сявгыны мӧдісны табъяс вомӧн и посньыдик карпъяс.
Жёлтӧй ямаӧс быд боксянь кытшалысь пожӧмъяс некор на эз кывлыны татшӧм победнӧй горӧдӧмъяссӧ, кыдзи горалісны тывывса тышлӧн тайӧ решительнӧй перелом здукъясӧ.
Векджык берегса пожӧмъяс увдорті йӧзыс ветлӧдлісны кок чунь йыланыс да сёрнитлісны вашкӧдчӧмӧн.
А сэні весиг Матвей дед, сэки сійӧ ветлывліс на Илья Матвеевичкӧд чери кыйны, — весиг сійӧ горзіс карпъяс чеччалігӧн: «Миян вермӧны!
Мый, чӧсмасьыштінныд?!»
Медбӧръя кывъяссӧ вӧлі шуӧма абу карпъяслы, а «приморскӧй обувщикъяслы», кодъяс асланыс зэв кузь тывйӧн кыскисны тыысь кызь-комын кымын кутшӧмкӧ гантайтчӧм водоросльясӧс да яналӧмӧн ӧдйӧджык мунісны.
Желтӧй яма дорӧ субӧтаясӧ волывлісны ӧти и сійӧ жӧ вуграсьысьяс.
Найӧ важысянь тӧдісны ӧта-мӧднысӧ — и завод кузяыс и чери кыйӧм кузя.
Найӧ кольччывлісны татчӧ войбыд кежлӧ, берегсяньыс ылӧджык ӧзтавлісны бипуръяс, ужнайтлісны, завтракайтлісны.
Ты дорын, восьса небеса улын вӧлі клубын кодь либӧ ӧти лунся шойччан керкаын кодь, кодлӧн абуӧсь ни стенъяс, ни вевт, но пӧшти быд шойччысь — сійӧ жӧ и затейник.
Желтӧй ямаӧдз вӧлі километр квайт.
Жуков да Горбунов мунісны ньӧжйӧник, воисны «карпинистъяслӧн» кызвын чукӧрсьыс сёрӧнджык; «карпинистъяс» чӧвталӧмаӧсь вугыр шатинъяссӧ да пукалӧны ва дорас — сэтшӧм лӧня да вӧрзьӧдчытӧг, быттьӧ найӧ абу йӧз, а ты гӧгӧрыс вольсалӧм изъяс.
Сӧмын ылынджык, пожӧм увъясын номъясӧс вӧтлӧм могысь тшынасис ичӧтик бипур. Сы гӧгӧр чукӧртчӧмаӧсь этшаникӧн — морт дас — дас кык, — сідзжӧ, тыдалӧ, сёрмысьяс.
Найӧ чорыда мый йылысь кӧ вензисны.
Жуков да Горбунов сэтчӧ матыстчисны.
На вылӧ некод весиг эз видзӧдлы.
— Нинӧм сераланаыс абу!
— скӧрысь сёрнитіс косіник, кузь тушаа старик.
— Александр Александрович Басманов, мастер, — вашнитіс Жуковлы Горбунов.
Жуков довкнитіс юрнас.
Сійӧ тӧдӧ нин вӧлі и Александр Александровичӧс, и сылысь начальниксӧ, Илья Матвеевичӧс.
— Да, нинӧм сераланаыс!
— мӧдысь шуис Александр Александрович.
— А тэ, дядя Саня, сӧгласитчин эськӧ санаторий пыдди, шуам, ытшкыны турун либӧ бугритны картупель?
— серамсорӧн юаліс шӧр арлыда морт, коді вӧлі кизявтӧм кителя, сы увдорысь тыдаліс став морӧс пасьталаыс татуировка.
Горбунов гӧгӧрвоис, мый йылысь муніс сёрниыс.
— Вӧлі миян случай, — Жуковлы дзик пель водзас вашкӧдіс сійӧ.
— Ӧти инженер муніс курортӧ, да абу воӧма сэтчӧдз, туй вылас чеччӧма чери кыян колхозӧ да сэні коллялӧма отпусксӧ ставнас.
— Нинӧмабусӧ сӧран!
— ещӧ скӧрджыка вочавидзис Александр Александрович.
— Татшӧм поступокъясыд расписание серти оз вӧчсьыны.
Найӧ лоӧны, кор тэнӧ сы вылӧ душаыд кыскӧ.
— «Душа», «душа кыскӧ»...
Да тэ, дядя Саня, вӧлӧмкӧ, идеалист, — водзӧ висьталіс татуировкаа морт.
— Главнӧйыс абу душа, а вежӧр.
Душа, кыдзи шусьӧ, — мистика.
— Потӧм грӧш ог сет куш вежӧрсьыд!
Куш вежӧрсьыд — ӧти лёктор петӧ...
душа кӧ сійӧн оз веськӧдлы.
Тэ меным вочавидз: вермис ӧмӧй эськӧ душаа морт выдумайтны чумнӧй пытшъясӧс?
Абу сылӧн, сукин сынлӧн, некутшӧм душа — сӧмын вежӧр...
и оз ков меным сэтшӧм вежӧрыд, чӧрт сыкӧд!..
— Тырмас нин, тырмас, — сюйсис Илья Матвеевич.
— Вензигкостіыд кадсӧ прӧзевайтам.
— Сійӧ казяліс Жуковӧс, здоровайтчис сыкӧд, предложитіс мунны ӧтлаын корсьны места.
Мӧдӧдчисны ты мӧдарладорас.
Илья Матвеевич нуӧдіс пузьӧм старикӧс киӧдыс кутӧмӧн, мӧдыс нетшкис кисӧ.
Вугыр чӧвтӧм бӧрын Жуков казьтыліс челядьдырсӧ, Бахмут дорса прудсӧ, бокисянь сюся видзӧдіс стапельнӧй участокса начальник да мастер бӧрся.
Кыкнанныс тэрмасьтӧг разисны шатинъяссӧ, тэрмасьтӧг чӧвтісны.
Пожӧмъяс костын сукмис лӧзов рӧмыдыс, и вӧрлӧн пемыд рамаын рытъя тыыс кажитчис мойдкывса ӧшиньӧн кутшӧмкӧ югыд, сӧдз да гӧлубӧй мирӧ, — ваын тыдаліс небесаыс, кодӧс пӧшти абу сайӧдӧмаӧсь рытъя вуджӧръясыс.
Тайӧ тыдалана гӧлубӧйинас вееръяс моз сулалісны уна рӧма табъяс.
Жуков кыліс, кыдзи Илья Матвеевич ньӧжйӧник шуис:
— А тэ абу прав, Саня.
Вежӧрыд век жӧ бӧблунысь бурджык, весиг медся бурсьыс.
Вежӧрысь — движение, бӧблунысь...
— Нинӧм тэ, Илья, абу гӧгӧрвоӧмыд.
Ме ӧмӧй бӧблун дор сулала?
Тьпу!..
Кутшӧма тэ пелькмӧмыд быд кыв мӧдарӧ гугӧдны!
— Весьшӧрӧ пуан, Саня, — вочавидзис Илья Матвеевич.
— Не сэтшӧм нин ме тӧлктӧм, ӧттор-мӧдтор гӧгӧрвои.
Колӧ кужны торйӧдны главнӧйсӧ второстепеннӧйсьыс.
Вежӧрыд — век вежӧр.
Оз овлы сійӧ ни скӧр, ни бур.
Со, шуам, пытшъясыд...
Учёнӧйяс, кодъяс тӧдмалісны бациллаяссӧ да микробъяссӧ, — скӧрлун вӧсна ӧмӧй али бурлун вӧсна найӧ тӧдмалісны микробъяссӧ?
Сы вӧсна, мый вежӧр сыӧдз воӧдчис!
А медым рӧдмӧдны микробъясӧс да шпигуйтны наӧн пытшъясӧс — некутшӧм вежӧр оз ков.
Бара тэныд шуа — торйӧд: вежӧрыдтӧ вежӧр, а главнӧйыс, кодлы сійӧ служитӧ?
Ставсӧ, мый сійӧ лӧсьӧдӧ, и лёк вылӧ позьӧ бергӧдны, и бур вылӧ, — сійӧ сы сайын, кутшӧм киӧ веськалас вежӧрӧн лӧсьӧдӧмторйыс.
— А мый?
Тэ быттьӧкӧ и делӧ йылысь висьталан...
— чӧв олыштӧм бӧрын сӧгласитчис Александр Александрович.
— Тӧлкӧн сёрнитан.
Тайӧ жӧ нэмсянь нэмӧ кыссьӧ — учёнӧй мыйкӧ сообразитас, думыштас, а капиталистъяс сылысь изобретениесӧ и тадз и этадз бергӧдлӧны, то пӧльза вылӧ, то вред вылӧ.
Жуков кыліс ваӧ скӧрысь сьӧлыштӧм.
abu
Шонді лэччис, берегъяссьыс лӧзов рӧмыдыс паськаліс ты пасьтала, гӧлубӧй ваыс лои пемыдлӧзӧн, и сэні, табъяскӧд орччӧн, сідз жӧ видзчысигтыр, кыдзи и табъясыс, кынмисны места выланыс первойя кодзувъяс.
Найӧ вӧрзисны, кутісны лайкъявны сьӧлыштӧмсьыс.
Жуков вочасӧн воштіс кык друглысь сёрни сюрӧссӧ.
Сійӧ ылалі табъяс вылӧ видзӧдӧмӧн, сійӧ вунӧдіс аслас арлыд йылысь, сылы кажитчис, мый сійӧ бара пруд берегын, сэні, рӧднӧй Донбассын: вот чеччас, котӧртас гортас, нуас мамыслы дас кымын посньыдик гычпи.
— Илюша!
— шензигтыр сійӧ кыліс повзьӧм гӧлӧс.
— Кӧні нӧ нёльӧд шатинӧй.
Ме нёльӧс чӧвтлі.
— А со сійӧ, со...
Шуйгавылынджык...
Аддзан, кывтӧ?
— Илья Матвеевич индіс кинас ты вылӧ, сэтчӧ, кӧні берегсяньыс метр дас вит ылнаын, пӧшти сувтсӧн, кыдзи перископ, ачыс муніс бамбукӧвӧй шатиныслӧн кыз помыс.
Но Илья Матвеевич, гашкӧ, ӧти секунда вӧлі спокойнӧй.
Мӧд секундаас и сійӧ, и Александр Александрович горӧдісны:
— Селиванов!..
Селиванов!..
Оз нин первой во вӧлі тӧдны, мыйла «карпинистъяс» корӧны воздуходувкаса монтёр Селивановӧс.
Сы вӧсна, Селиванов локтӧдз на, кодлӧн морӧсас вӧлі татуируйтӧма якӧръяс да спасательнӧй кругъяс, котӧрӧн локтісны происшествие местаӧ дас вит кымын вуграсьысь.
— Тыдалӧ, ыджыд!
Тювгӧ-мунӧ подлодка моз...
— Прӧзевайтін, дядя Саня.
Эк тэ!
— Селиваськалы везитӧ...
Селиванов локтіс, мыш вылас кыскис резинӧвӧй пыж.
Сійӧ зургис ботинки нырнас зэлыд резинасӧ — прӧверитіс, бура-ӧ пӧльтӧма пыжсӧ, лэдзис сійӧс ва вылӧ и дар кодь дженьыд ӧти пелысӧн мӧдӧдчис сэтчань, кӧні то чеччыштліг, то вӧйлігтыр тыдовтчывліс Александр Александровичлӧн шатиныс.
Вӧлі пемыд нин, аддзӧм пыдди берегын ёнджыкасӧ дӧгадывайтчисны, мый вӧчӧ ты шӧрын Селиванов, но пӧшти быдӧн лыддисны коланаӧн сетны сылы кутшӧмкӧ сӧвет.
Горзісны, и йӧлӧгаыс помсянь помӧдз новлӧдліс шыяссӧ ва весьтын:
«Ай-ай-ай-ай».
Селиванов воис минута нелямын мысти кымын да шыбитіс пыжсьыс берегӧ пес чурка кодь сьӧкыд да кыз жаялӧм чери.
Сійӧ вӧлі сантиметр кӧкъямысдас кузя да килограмм дас сьӧкта.
Татшӧм карпъясыс Александр Александровичлы некор на ещӧ эз шедлыны.
Сійӧ лажыньтчис чери дорас да ёна нимкодясис; тракйис бордъясӧдыс, гыжнас восьтыштліс нёкчимсӧ; тіраліс, дась вӧлі водны чери вылас, кор сійӧ дышиника легнитлас бӧжнас, — поліс, мед эськӧ эз жӧ чеччышт ваас.
Волнуйтчисны, переживайтісны событиесӧ и ставныс мукӧдыс, кодъяс вӧліны берегас.
Ӧтнас Селиванов вӧлі спокойнӧй, сылы быттьӧ ставыс вӧлі веськодь.
Мый сылы волнуйтчынысӧ, кор Жёлтӧй ямалӧн уна вося гижтӧм закон вӧлі висьталӧ: «спаситӧм вугыр шатин — кӧзяиныслы; вугырысь мездӧм чери — сылы, коді судзӧдіс вугыр шатинсӧ».
Быд субӧтаӧ Селиванов волывліс ты дорӧ некутшӧм вугыр шатинъястӧг, сӧмын пыжӧн, и быд воскресеньеӧ сійӧ воліс гортас чериӧн.
Асъявылыс, кор мудзӧм чери кыйысьяс нырнаныс люкалӧны пидзӧсъяснысӧ, карпъяс пышйӧдлӧны налысь оз ӧти шатин.
Мый нӧ Селивановлы волнуйтчыны: эз сійӧ кый, а пӧлучитас сійӧ, — законсӧ некор на ещӧ эз торклыны.
Но тайӧ пӧрйӧ кыптіс дзонь бушков.
— Босьтны татшӧм ыджыд чери он имеит право!
— Кузнеч Рыжов сувтіс Селиванов водзӧ да паськӧдіс багатырлӧн кодь морӧссӧ.
— А то ми тэнӧ асьтӧ сэтчӧ мӧдӧдам!
— горзіс скӧрмӧм вахтёр, дядя Коля Горохов, коді пырджык вӧвлі раминикӧн.
— Сетны тайӧс Селиваськалы?..
Эн лысьт, Александр Александрович!
— грӧзитіс карп кыйӧм кузя чемпион, слесарь Бабашкин.
— Омӧль тэныд лоӧ, веськыда шуа...
Александр Александрович кыв ни джын шутӧг гартіс шатинас сисӧ.
Нэмнас некор на сійӧ эз вӧчлы поступок, кодӧс чуйдыліс сылы сӧмын «куш вежӧрыс», душатӧм мустӧм вежӧрыс.
И вермис ӧмӧй сійӧ босьтны Селивановлысь шоча сюрлысь ассьыс карпсӧ, кӧть вежӧрыс тшӧктіс вӧчны буретш тадзи?
Жуков тэрмасигтыр сёрнитыштіс Горбуновкӧд.
— Ёртъяс!
— шуис сійӧ, ачыс кутіс Александр Александровичӧс соскӧдыс.
— Дзик некытчӧ туйтӧм порядок ті тані лӧсьӧдӧмныд.
И весьшӧрӧ мастер Басманов думайтӧ, мый тайӧ порядокыс справедливӧй, и нинӧм шутӧг сетӧ ассьыс кыйӧмсӧ мортлы, кодлӧн сы вылӧ абу некутшӧм право.
Отсавны ёртлы беда дырйи да корны дон...
Кытчӧ тайӧ шогмӧ!
Оз коммунистическӧй ногӧн ло, а капиталистическӧй ногӧн.
Предлагайта татшӧм безобразиесӧ бырӧдны.
Локтан субӧтасянь тані лоӧ ставлы пӧльзуйтчӧм вылӧ резинӧвӧй пыж.
Завком кӧсйӧ лӧсьӧдны.
Сідз, Горбунов ёрт?
— Лоӧ, ёртъяс, пыж, — эскӧдіс Горбунов.
— Мый нӧ ті водзджык энӧ корӧй?
Лӧсьӧдӧмныд татчӧ частно-капиталистическӧй сектор?
Жуков сэсся эз нин чӧвтлы вугыръяссӧ.
Сійӧ пукаліс бипур дорын, сы дорӧ волывлісны куритчыны, сёрнияс эз лӧньлыны пӧшти асылӧдзыс.
Александр Александрович йылысь кӧ шуны, старикӧс ӧдва вермисны тшӧктыны босьтны ассьыс карпсӧ, дай сӧмын сы вӧсна сійӧ босьтіс, мый став вуграсьысьяс гӧлӧсуйтісны Селивановӧн лӧсьӧдӧм монополиясӧ бырӧдӧм йылысь.
5
Катя петіс Печать керкаысь, — тадзи шулісны кар шӧрысь кык судта книжнӧй магазин.
Букинистическӧй отделысь сійӧ ньӧбис декабристъяс йылысь книга, сылӧн авторӧн вӧлі тӧдса сӧветскӧй историк.
Кольӧм воын историкыс воліс Ладаӧ да филармония залын лыддис публичнӧй лекция.
Коймӧд радын пукалігӧн Катя кывзіс лекторлысь быд кыв, сійӧ убеждайтіс асьсӧ сыын, мый помасьӧм бӧрас матыстчас сы дінӧ, сёрнитыштас сыкӧд, корас сылысь сӧвет мый вылын да кыдзи сылы уджавны, медым не шыбласьны став эпохаясӧ да странаясӧ.
Но мыйӧн лекцияыс кутіс матысмыны помланьыс, сылӧн убеждениеыс друг мӧдіс слабмыны, и Катя шогпырысь признайтчис, мый повзис, мый сёрнитны сійӧ оз кут, мый сылӧн та вылӧ оз тырмы збойлуныс.
Сійӧ сӧмын гижис записка, кӧні историкӧс корис висьтавны став книгаяссӧ, кутшӧмъясӧс сійӧ гижӧма.
Лектор водзын пызан вылын куйліс записка чукӧр.
Катя поліс, мый сылӧн запискаыс вошӧ мукӧдъяс пӧвстас, мый лектор сылы оз ӧтветит.
Но сійӧ ӧтветитіс, и Катя тэрмасигтыр гижаліс блокнотас дас вит кымын книга ним.
Во чӧж сійӧ терпеливӧя да тӧждысигтыр чукӧртіс тайӧ книгаяссӧ магазинъясысь.
Эз тырмы вот сӧмын декабристъяс йылысь удж.
Кутшӧм бур, мый сійӧ гӧгӧрвоис кольны Печать керкаӧ заявка.
Тӧрыт букинистическӧй отдел мӧдӧдіс сылы открытка: книга эм.
Катя пырис карса паркӧ да пуксис бокиса скамейка вылӧ, кодӧс сайӧдӧмаӧсь жасмин кустъяс.
Рӧмдіс, пуяс улын сукмисны вуджӧръяс, лыддьысьны лои сьӧкыд.
Катялӧн доймисны синъясыс, но книга лыддьӧмысь дугдыны эз вермы.
Сійӧ сэтшӧма ылаліс, мый весиг эз казяв, кыдзи кодкӧ пуксис орчча скамейка вылӧ, и сӧмын тӧдса гӧлӧс тшӧктіс сійӧс лэптыны юрсӧ.
Сы дінын пукалісны Лидия Ивановна Журбина да заводскӧй клубса заведующӧй Вениамин Семёнович.
Коксӧ кресталӧмӧн Вениамин Семёнович лайкйӧдліс ботинки нырнас, чужӧмыс сылӧн вӧлі стрӧг да ӧттшӧтш мечтательнӧй.
Сійӧ висьталіс:
— Миян кадӧ оз позь сетчыны посниторъясӧ.
И ме тіянӧс, Лидия Ивановна, зэв бура гӧгӧрвоа, ме тырвыйӧ сӧглас тіян зільӧмныдкӧд петны паськыд, содержательнӧй олӧмӧ.
Узкӧй специалистыд флюс кодь жӧ, — коркӧ шулӧма Козьма Прутков.
Ті оланныд кӧть и зэв уважайтана, но узкӧй специалистъяс пӧвстын.
И та вӧсна тіянлы олӧмыс оз кажитчы.
Мый нӧ, татшӧм случайын флюс должен письтны.
Лида чышкыштіс чужӧмсӧ кӧса помнас, вочавидзис серьёзнӧя да тӧждысьӧмпырысь:
— Тӧдны эськӧ, кыдзи тайӧ вӧчсьӧ.
Сійӧ кӧсйытӧг видзӧдліс Катялань, тӧдіс сійӧс да пырысь-пыр ланьтіс.
Катя здоровайтчис.
— Катюша!
— шуис Лида.
— Тэ мый тані?
— Сылы вӧлі яндзим да тэрмасигтыр корсис лӧсьыдтӧм положениеысь петан туй.
Катя, сёрнитӧны, Алексейлӧн чуть ли абу невеста, думыштас да ставсӧ висьталас сылы, семьяас тӧдласны, и вермас лоны зэв омӧльтор.
— Лок татчӧ, лок миян дінӧ!
— корис Лида.
— Ті абу тӧдсаӧсь?
Тайӧ Катя Травникова, а тайӧ Вениамин Семёнович.
Вениамин Семёнович чеччис Катялы паныд, ёна топӧдліс кисӧ.
— Буракӧ, эгӧ аддзысьлӧй.
— А ме тіянӧс тӧда, — скамейка вылӧ пуксигмоз вочавидзис Катя.
— Клубысь аддзылі.
Вениамин Семёнович нюммуніс да прӧстӧ сідз, быттьӧ найӧ Катякӧд важся тӧдсаяс, босьтіс книгасӧ сы киысь.
— Тӧдса автор, тӧдса.
Аддзысьлім сыкӧд.
Вӧвлывлі, со тадз жӧ, кыдзи ми тіянкӧд ӧні, пукавлывлім сыкӧд.
Ме ордын эм сы кырымпаса книга — пӧдарки.
— Да мый ті!
— горӧдіс Катя.
— Буретш татшӧм книгасӧ сійӧ меным и пӧдаритіс.
Катя ыджыд; радлунӧн да завидьпырысь видзӧдіс Вениамин Семёнович вылӧ, быттьӧ сы водзын пукаліс ачыс знаменитӧй историкыс.
Лида сэк кості думайтіс, кыдз жӧ всё-таки висьтавны Катялы, мыйла сійӧ веськалі карса паркын клубса заведующӧйкӧд.
Решитіс нинӧм не висьтавны, вӧчны сідзи, мый быттьӧ встречаыс случайнӧй и нинӧм сыын торъяыс абу.
— Катя — будущӧй историк, — шуис Лида.
— И, кажитчӧ, менам будущӧй рӧдня.
Катялы эз ло лӧсьыд.
Мыйла тайӧс висьтавны, некодлы абу интереснӧ, и коді тайӧс думыштӧма?
Кутшӧм яндзим!
Катя тэрыба вуджис сёрнитӧмӧ Рылеев йылысь, Бестужев йылысь, дас ӧкмысӧд нэм заводитчан кадся Россия йылысь.
Вениамин Семёнович сюся кывзіс, видзӧдаліс Катялысь чужӧмсӧ, синъяссӧ, кияссӧ.
Сэсся заводитіс сёрнитны ачыс, и сёрнитіс сэтшӧм интереснӧя, мый Катя тырвыйӧ убедитчис декабристъяс йылысь книгалӧн авторкӧд дружбаыс кузя.
Вениамин Семёнович тӧдіс тайӧ книгасӧ, тыдалӧ, авторсьыс эз омӧльджыка.
Сійӧ висьталіс и висьталіс, и Катялӧн история тӧдӧмлуныс сы тӧдӧмлункӧд сравнивайтігӧн кажитчис аслыс зэв ичӧтӧн.
Пуяс улын вуджӧръясыс лоины ещӧ сукджыкӧсь.
Лида шуис, мый пӧра гортӧ, и кор ставныс чеччисны, вевъяліс вашнитны Катялы:
«Талун дзикӧдз ылалі гуляйтӧмӧн.
Котралі магазинъясті да со ещӧ Вениамин Семёновичкӧд аддзыси.
Шуис: колльӧда тіянӧс.
Збыльысь, интереснӧй морт?»
— «Зэв», — сідзжӧ вашнитӧмӧн вочавидзис Катя.
Завод дорын троллейбусысь чеччӧм бӧрын Катя кӧсйис прӧщайтчыны да котӧртны гортас, но кыдзкӧ артмис тешкодя.
Вениамин Семёнович прӧщайтчис Лидакӧд да друг мӧдӧдчис сыкӧд, Катякӧд.
Сійӧ думыштчӧмӧн чӧв оліс да восьлаліс орччӧн.
Чӧв овны вӧлі зэв сьӧкыд, и Катя заводитіс сёрнитны.
— Ті, навернӧ, историк жӧ?
— юаліс сійӧ.
— Историк?
— Вениамин Семёнович быттьӧ садьмис вунӧдчылӧм бӧрын.
— Абу.
Ме романтикъяслӧн кулысь категорияса представитель.
Вот ті интересуйтчинныд, тӧдса-ӧ ме тайӧ книгалӧн авторкӧд.
А юалӧй, кодкӧд ме абу тӧдса!
Кодкӧд ме эг аддзысьлы!
Меным удайтчыліс волыны Алексей Максимович Горький ордӧ, Алексей Николаевич Толстӧй ордӧ, ме аддзысьлі и Маяковскийкӧд.
Сійӧ водзӧ шуаліс йӧзӧс, кодъяслӧн куш нимъяссьыс Катя ёна нимкодясис.
— Ӧтчыд Алексей Николаевич Толстой...
тайӧ вӧлі войнаӧдз, Детскӧй Селоын...
менам рассказ полеяс вылӧ черкайтігӧн...
Катяӧс шемӧс босьтіс: кутшӧм шензьӧдана морт уджалӧ найӧ заводын!
Думыштан ӧмӧй сы вылӧ бокисянь видзӧдігӧн?
Некод, кӧнкӧ, оз и тӧд сійӧс кыдз колӧ.
Но да, сійӧ жӧ ачыс висьталіс, мый сӧмын сыкӧд сёрнитӧ татшӧм восьса сьӧлӧмӧн.
Мыйла эськӧ тайӧ?
Оз-ӧ лыддьы сійӧ Катяӧс йӧйиник нывкаӧн, кодлы позьӧ мый окота висьтавны, всё равно сійӧ оз гӧгӧрво?
А гашкӧ, Катя сылы сьӧлӧм вылас воис аслас серьёзностьӧн и Вениамин Семёнович дӧверяйтӧ сылы?
Найӧ воисны нин Катя керка дорӧдз, но Катя эз тэрмась мыччыны кисӧ Вениамин Семёновичлы, — сылы эз окота вӧв пырны гортас, сылы окота вӧлі ещӧ сёрнитыштны Вениамин Семёновичкӧд, кывзыны сылысь, юасьны.
Прӧщайтчигас Вениамин Семёнович шуис:
— Гажтӧм босьтас — пыралӧй ме ордӧ клубӧ.
Петкӧдла ассьым книгаясӧс, мыйкӧ лыддьышта.
Сӧмын условие: босьтас кӧ гажтӧм.
Гажӧдчӧм вылӧ ме омӧль ёрт.
Ме пӧрысь нин, и не гажӧдчӧмъяс йылысь меным думайтны, Катюша.
Сійӧ босьтіс ныр вывсьыс ӧчкисӧ, синъясыс сылӧн та вӧсна читкыртчисны, лоины бурӧсь, жугыльӧсь.
Вениамин Семёнович Катялы лои зэв жаль.
6
Директор Иван Степанович сӧмын на воис Москваысь да вайис правительстволысь выль задание.
Став слухъясыс, став сёрниясыс куритчанінъясын дугдісны лоны слухъясӧн да сёрниясӧн!..
Ӧбед кадся перерыв дырйи рабочӧйяс чукӧрӧн сулавлісны цехӧвӧй конторкаясын, кытшавлісны парторгъясӧс, мастеръясӧс, сувтӧдавлісны муніганыс инженеръясӧс.
Атакуйтісны и Илья Матвеевичӧс.
— Директор дорӧ корлісны?
— Корлісны.
— Висьтав, начальник ёрт!
— корисны пирсвывса гӧлубӧй конторкатыр чукӧртчӧм бригадиръяс.
Стальнӧй конторкаыс юраліс гӧлӧсъяссьыс.
— Мый тіянлы колӧ, ребята?
— мездысис Илья Матвеевич.
— Быдӧнлы торйӧн висьтавны?
Нинӧм оз артмы.
Йӧзыс миян уна тысяча.
Митинг вылын ставсӧ лоӧ висьталӧма.
Главнӧйыс — терпитыштны.
Коли нёль час.
— А тэ дженьыдика...
— Дженьыдика кӧ шуны — уджалыштны ковмас.
А конкретнӧйджыка — ачыс директор висьталас.
Гудок бӧрын — корпуснӧйӧ.
Кора!
Илья Матвеевич чышкаліс пӧсялӧм чужӧмсӧ носӧвикӧн: конторкаын жар кутіс лоны; мудера шпынняліс.
— Асныра морт тэ!
— дӧсадапырысь да скӧра шуис пӧрысь клепальщик, коді вӧлі охра кодь виж ӧшйӧм уска.
— Правительство задание сетӧ народлы, а сійӧ чӧв олӧ.
Но, энлы!
Парткомӧ муна!
Кӧрт ӧдзӧснас гольснитӧм бӧрын сійӧ петіс конторкасьыс.
Партийнӧй комитетӧ эз ковмы мунны.
Пирс вылын сулаліс Александр Александрович да, ӧтиторсӧ некымынпӧрйӧ — быд выль воысьлы первойсяньыс — терпеливӧя объясняйтіг, выльпӧв висьтавліс ставсӧ, мый тӧдмаліс час сайын Илья Матвеевичсянь.
Гудок бӧрын некымын тысяча кораблестроитель чукӧртчисны корпуснӧй цехӧ.
Винтӧвӧй послӧн кӧрт площадка вылӧ кайисны директор Иван Степанович, ЦК-лӧн парторг Жуков, завкомса председатель Горбунов, гырысьджык инженеръяс; на пӧвстын и Антон Журбин.
Эз пырысь-пыр сайкав гора цехын шумыс.
Иван Степановичлы вель дыр ковмис сулавны чӧв, площадка перилӧӧ кутчысьӧмӧн.
— Дона ёртъяс!
— заводитіс сійӧ.
— Лӧнь Ладаын заводитчӧны ыджыд делӧяс.
Миян рӧдиналы колӧ ыджыд зэв бур флот.
И миянлы тіянкӧд тайӧ всенароднӧй задачасӧ олӧмӧ пӧртӧмын ковмас босьтчыны ӧнія серти ёна ыджыдджыка.
Медся матысса воясӧ миянлы ковмас лэдзны корабльяс куимпӧв унджык.
Тадзи шуисны правительство да партия.
Кӧрт пос дрӧгнитіс аплодисментъясысь, кыдзи тіравлӧ сійӧ, кор сы дінын уджалӧ сё тоннаа воздушнӧй мӧлӧт.
Иван Степанович висьталіс чехъясӧс перестроитӧм да реконструируйтӧм йылысь, выль технология йылысь, уджлӧн выль методъяс йылысь, мыйтӧг оз позь решитны татшӧм задачасӧ.
Сы бӧрын сёрнитіс Антон.
— Правильнӧ висьталіс Иван Степанович!
— шуис сійӧ эз зэв гораа, но цехын вӧлі акустика, кодлы вермисны эськӧ вежавны медбур концертнӧй залъяс, и Антонлысь кывъяссӧ кылісны весиг медся ылыссаясыс.
— Дзик правильнӧ.
Миян кадӧ, медым выиграйтны сражение, колӧ озырмӧдны войскаӧс техникаӧн, колӧ выработайтны местностьлы тырвыйӧ лӧсялана тактика, разведкаса даннӧйяслы да сувтӧдӧм моглы лӧсялана тактика, колӧ шедӧдны унапӧлӧс оружиеяслысь топыд взаимодействие да лӧсьӧдны бойӧн бура веськӧдлӧм.
Кыдзи тайӧс вуджӧдны миян рабочӧй кыв вылӧ?
Антонӧс кывзісны пельяс чошкӧдӧмӧн.
Кутшӧмкӧ дас во сайын Антоха Журбин котравліс стрӧитчан вымосткаяс вывті гаечнӧй ключӧн, ворсіс заводскӧй футбольнӧй командаын веськыдвывса нападающӧйӧн, печатайтліс многотиражкаын серам петкӧдлана стихъяс да клубса драмколлективын лӧсьыда ворсліс ичӧт сознательностя зонъясӧс, кодъясӧс колӧ вӧлі воспитывайтны став пьеса кузяыс.
И со кыдзи вежсис делӧыс тайӧ дженьыд кадӧн!
Кутшӧм лӧсьыда сёрнитӧ морт — быдӧнлы гӧгӧрвоана!
И кыдз не гӧгӧрвоны бойкӧд сравнитӧмсӧ сійӧ йӧзлы, кодъяс пӧвстын унаӧн — важӧн-ӧ?
— новлісны погонъяс — то ли рядӧвӧйяслысь, то ли сержантъяслысь, а то и капитанъяслысь, майоръяслысь, подполковникъяслысь .
— Миян рабочӧй кыв вылӧ тайӧ вуджӧдсьӧ зэв прӧстӧя, — водзӧ висьталіс Антон.
— Производствоӧс максимальнӧя механизируйтӧм — ӧти.
Сійӧс организуйтӧм — мӧд.
И коймӧд — войскаӧс бой кежлӧ дзик ставтор боксянь гӧтӧвитӧм.
Тӧдвылын кутсьӧ техническӧй велӧдчӧм.
Авральщина дырйи ме вӧлі детинкаӧн, но ме авральщинасӧ эг вунӧд.
Планъяс тыртлім?
Тыртлім.
Но кыдзи?
Вӧвлывлі, выходнӧйястӧг уджавлім.
Вӧвлывлі, дас кык, дас вит часъясӧн эгӧ эновтлӧй уджалан места.
Позьӧ татшӧм ногӧн содтыны корабльяс лэдзӧм?
Позьӧ.
Дас кымын процент вылӧ, вермас лоны весиг ветымын процент вылӧ.
abu
Миянлы колӧ куимпӧв содтыны программа.
И некутшӧм сверхурочнӧйясӧн, некутшӧм мускульнӧй вынӧн он шедӧд тайӧ содтӧмсӧ.
Волга вылын, Крымын, Украинаын стройкаяс, выль пятилеткалӧн зэв гырысь стройкаяс, — найӧс ӧмӧй позьӧ пӧртны олӧмӧ мускульнӧй вынӧн сійӧ срокъясӧ, кодъясӧс урчитӧма правительство?
Антон лолыштіс.
Завкомса председатель Горбунов дженьыдик кост дырйиыс корсис синъяснас йӧз чукӧрысь Илья Матвеевичӧс да корис сійӧс ас дінас.
— Ми петам коммунизм туй вылӧ, — висьталіс Антон, и сійӧ висьталігкості Илья Матвеевич кайис пос вылӧ, ас водзвылас йӧткаліс еджыд кителя да сідзжӧ еджыд вылыса (морскӧй картуза, гӧрд чужӧма кыз мортӧс — заводын уналы тӧдса ылі плаваниеӧ ветлысь капитанӧс, Соловьёв Павел Ивановичӧс, кодлӧн пароходыс сулаліс заводскӧй докын ремонтын.
— Ми восьтам замечательнӧй эпоха, — кыліс Илья Матвеевич пиыслысь гӧлӧссӧ, — эпоха, кор рабочӧй лоӧ техникӧн, инженерӧн да кутас веськӧдлыны зэв да зэв бур механизмъясӧн.
Сійӧ веськӧдлӧ нин наӧн.
Шагайтысь экскаваторса машинист ӧтнасӧн вӧчӧ некымын тысяча землекоплысь удж.
Дзик сідзи жӧ, сэтшӧм жӧ удж производительностьӧн, миянлы колӧ стрӧитны корабльяс!
Антон помаліс, сылы аплодируйтісны, горзісны: «Правильнӧ!
Молодеч Журбин!», вешйис перилӧ дорсьыс да зурасис батьыскӧд, кодлы Горбунов сетіс кыв.
— Корабльяс миянлы колӧны, нинӧм и сёрнитны.
— Илья Матвеевич кызӧктіс, думайтыштіс минутаджын кымын да корис ас дінас матӧджык Соловьёвӧс.
Капитан сулаліс сыкӧд орччӧн, вӧрзьӧдчытӧг да делӧвитӧя тшынасис каллянӧн.
— Со Павел Иванович...
— Илья Матвеевич видзӧдліс Соловьёв вылӧ.
Мӧдыс кокньыдика довкнитіс юрнас.
— Сійӧ комын во плавайтӧ мореясті да океанъясті.
Мый сійӧ висьталӧ?
Флот миянлы талун кежлӧ оз тырмы.
— Соловьёв бара довкнитіс юрнас.
— Миян, сӧветскӧй йӧзлӧн, кутшӧм могыс?
Не сӧмын думайтны ас йылысь.
Миян дінӧ народъяс нюжӧдчӧны, кыдзи бать-мам дінӧ челядь.
Миян вылӧ видзӧдӧны, миянсянь отсӧг виччысьӧны.
Вот, шуам, сӧвмӧ миян видз-му овмӧс, вӧвлытӧм урожайяс сетӧ муыс, а учёнӧйяс да колхозникъяс кӧсйысьӧны ещӧ ыджыдджык урожайяс сетны,
— куш няньсӧ сӧмын мыйта кӧсйысьӧны быдтыны!
abu
abu
Ми огӧ пушкаяс нуӧй, огӧ бомбаяс, а нянь, дона ёртъяс, нянь!
Соловьёв копыртчис Илья Матвеевич дінӧ, босьтіс вомсьыс каллянсӧ, мыйкӧ вашнитіс пеляс да бара кутіс шпуткыны-куритчыны.
— Павел Иванович шуӧ: нуалам нин, — висьталіс Илья Матвеевич.
— Вердам пӧ народъясӧс.
И вӧр нуам, и машинаяс нуам.
А корабльыс этша.
Непӧштӧ этша, — оз тырмы, вобщем, дружба паськалӧмлы колӧм серти.
Другъясным мыйта миян!
Сэн тэныд и польскӧй народ, и чехословацкӧй, и румынскӧй, и венгерскӧй, и болгарскӧй, и албанскӧй, и китайскӧй.
Видзӧдан да, ещӧ содасны.
Став вӧсна тӧждысьӧм, став йылысь думайтӧм...
Гашкӧ, ме ог аслам делӧӧ сюйсьы.
Гашкӧ, та йылысь иностраннӧй делӧяс кузя да внешньӧй торговля кузя министръяслы шуӧма тӧлкуйтны...
Илья Матвеевич видзӧдліс Жуков вылӧ.
Улісяньыс вӧлі тыдалӧ, кыдзи Жуков петкӧдліс кинас: сідз пӧ водзӧ висьтав.
И Илья Матвеевич водзӧ висьталіс:
— Артмӧ, сідзкӧ, флот колӧ, медпервойя мирын.
И, дерт, не сӧмын лыднас, но и качествонас.
Миянлы колӧ стрӧитны сійӧс не сӧмын ӧдйӧ, но и крепыда.
Кужам стрӧитны крепыдӧс?
Кужам.
Павел Иванович оз вермы пӧрйӧдлыны...
Кызь куим во сійӧ плавайтӧ аслас «Чайка» вылын.
Ыджыдӧ-ӧ дозмукыс...
водоизмещениеыс вит тысяча тонна абу.
Ичӧт, а кымын штормын вӧвлі, кымын океанын — и Атлантическӧйын, и Тихӧйын, и Индийскӧйын.
Мореяс йылысь нинӧм и шуны.
И вот юала, Павел Иванович вермас норасьны «Чайка» вылӧ?
Соловьёв шевгӧдліс кияссӧ: кутшӧм норасьӧмъяс пӧ!
— Асьныд аддзанныд, мый мортыс висьталӧ: оз норась.
— Илья Матвеевичлы вӧлі тырмымӧн тайӧ жестыс.
— А ещӧ юавсьӧ: коді стрӧитіс «Чайкасӧ»?
Ми, ёртъяс, стрӧитім сійӧс, ми!
Миян заводлӧн первой пароход.
Дыр, дерт, стрӧитім, тӧлысь комын кымын.
Но ӧд сэсянь колис кызь вит во.
И ми вежсим, и техника вежсис.
Грӧмадинаяс тайӧ срокнас ӧні стрӧитам.
И всё равно тайӧ миянлы терпитны позьтӧм кузь срокъяс.
Кутам жӧ дженьдӧдны найӧс, кыдзи партия тшӧктӧ.
Но огӧ качество щӧт весьтӧ, бара шуа.
Помнитанныд, война бӧрын миян заводӧ волісны гӧстьяс, судостроительяслӧн американскӧй профсоюзысь?
Кодкӧ — вунӧді...
буракӧ, Александр Александрович Басманов юаліс налысь, збыль-ӧ, мый «Кайзер да компания» верфьясын «Либерти» кодь транспортъяс стрӧитсьӧны квайт недельӧн?
Мый вочавидзис американец?
Збыль, шуӧ, эм сэтшӧм делӧ.
Но ми, шуӧ, лыддим бурджыкӧн вуджны океан вомӧн судноӧн, кодӧс стрӧитӧма кузьджык кадӧн.
Ёнджыкъясаӧн.
Со тіянлы и медальлӧн мӧдарладорыс!
Миянлы татшӧм медальыд оз туй.
Миян медальным, кӧть кутшӧм ногӧн сійӧс он бергӧд, должен лоны честнӧйӧн.
Мед видзӧдлас, шуам, сы вылӧ партия и шуас: аттьӧ, соотечественникъяс, правильнӧ гӧгӧрвоанныд могнытӧ.
Илья Матвеевич тайӧ кывъяссӧ шуигӧн камӧбтіс кулакнас кӧрт перилӧӧ.
Примернӧ тадз жӧ вӧчис Соловьёв, и ӧттшӧтш кыкнанныс эновтісны ораторскӧй места.
Кор найӧ бӧр писькӧдчисны йӧз чукӧрӧ — клепальщикъяс, сборщикъяс, автогенщикъяс, такелажникъяс, слесаръяс пӧвстӧ, — аплодисментъяс гымакылісны на цехын.
Пӧсялӧм Соловьёв ӧвтчис картузнас.
Сійӧ вӧлі сэтшӧм, быттьӧ эз Илья Матвеевич, а ачыс висьталіс речь страналӧн ыджыд флот йылысь.
И тайӧ вӧлі истинасянь матын, сы вӧсна мый пӧрысь моряк думсьыс сійӧс шуаліс Илья Матвеевич бӧрся кывйысь кывйӧ.
Митинг помасис.
Рабочӧйяс разӧдчисны чукӧръясӧн, ӧтияс Морскӧй проспект кузя — ворота дорӧ, мӧдъяс — цехъясӧ.
Тутӧстіс гудок рытъя смена вылӧ, грыммуніс корпуснӧй цехын мӧлӧт, тутӧстіс ичӧтик паровоз, вӧр складын кутіс дзужгыны пила.
И заводскӧй шум дырйи, и посёлокъяс чӧв-лӧнь дырйи йӧзыс рытывбыд сёрнитісны выльтор йылысь, кодӧс вайис Москваысь директор.
КВАЙТӦД ГЛАВА
1
Сӧмын август шӧрын помасис зэран кад, коді векджык овлӧ тайӧ местаясын гожӧм первой джынйын; Ладаын пуксисны лӧнь, кымӧртӧм лунъяс — поводдя вежласьтӧг.
Корабельнӧй делӧяс кузя мастеръяс коллялісны прӧст часъяс да воскресеньеяс чери кыянінъясын — чери тайӧ пӧраӧ сёйис ёна, — вӧрын, кӧні петӧма уна тшак да вотӧс, асланыс град йӧръясын, кӧні медбӧръяысь бугритісны капуста да босьтісны ӧгурцы.
Агафья Карповна пуис сьӧд сэтӧрысь варенье, солаліс рыжикъяс да сунис йылӧ пысавлӧмӧн косьтіс белӧй гриб: тшаксӧ кӧрзина-тырӧн ваявлісны сылы то Костя Дуняшкакӧд, то ачыс Илья Матвеевич.
Сунис йылын тшакъяс ӧшалісны став двор пасьталаыс: и пес видзан лэбувса стенъясын, и кильчӧ вылын, и бельё ӧшлан кӧвъяс йылын.
Агафья Карповнаӧн пуӧм шыд пиӧ помала кутіс веськавны став семьяыслы мустӧм фасоль, и кор сійӧс шыблавлісны паньясӧн, Агафья Карповналӧн чужӧмыс вӧлі чуймана: «Ок, батюшки!
Кыдзи нӧ сійӧ кастрюляас веськалӧма?»
Тайӧ кадӧ кывсис, мый Алексей кӧсйӧ гӧтрасьны.
Сійӧ ачыс висьталіс та йылысь Агафья Карповналы. Агафья Карповна юӧртіс Илья Матвеевичлы да Дуняшкалы.
Илья Матвеевич семья пытшкын локтан вежсьӧмъяс йылысь висьталіс Александр Александровичлы, а Дуняшка котӧрӧн воис выльторйӧн Тоня дінӧ.
Тоня муртса вермис виччысьны Алексейӧс.
— Алёша, тайӧ збыль?
— сыкӧд кильчӧ вылын паныдасигӧн юаліс Тоня.
— Кыдз шуны, ӧд мый йылысь тэ юалан?
— Тэ кӧсъян гӧтрасьны Катя вылӧ?
— А тэныд кутшӧм делӧ?
— Ок, Алёша, Алёша...
Нинӧм мӧдтор Тоня эз вермы шуны.
Висьталан ӧмӧй кывъясӧн шоглун чувствосӧ, кутшӧмӧс кыпӧдіс сы пытшкын, сы чайтӧм серти, Алексейлӧн некодлы ковтӧм гӧтрасьӧм йылысь думыштӧмыс.
Эз сійӧ, эз, эз Алёша думышт тайӧс.
Ставсӧ вӧчис, дерт, Катюшка, мустӧм, мудер ныв.
Тоня мунас Катюшка дінӧ, мунас, висьталас тайӧ дураыслы, мый найӧ семьяын дураясӧс оз радейтны, сійӧ лоӧ лишнӧйӧн, сійӧс некод оз виччысь да мед, бурджык, пукалас гортас.
Но Тоня некытчӧ эз мун, и событиеяс гартчисны аслас туйӧд.
Агафья Карповна шӧйтіс комнатаясӧдыс да ёна шогсис: керка стенъяссӧ паськӧдны оз позь, а найӧс паськӧдтӧг он аддзы кӧть кутшӧмкӧ пельӧс будущӧй том гозъялы, — со тай кутшӧма содіс семьяыс!
Викторлы да Лидалы колӧ налӧн кык комнатаыс?
Колӧ.
Костяӧс Дуняшкакӧд он дзескӧд?
Он дзескӧд: мӧд комнатаас абу торъя петаніныс, и сэтчӧ жӧ сэтшӧм ичӧт сійӧ, сӧмын пузчужӧм кагалы сэні квартируйтны.
Тонькаӧс сідзжӧ он вӧрзьӧд.
Да и налы, Агафья Карповналы Илья Матвеевичкӧд, кӧнкӧ колӧ овны; мунны аслас важся спальняысь, вӧлі кӧ весиг сэтшӧм позянлун, Илья оз сӧгласитчы, мед кӧть сэсся муыс сыркакылас землетрясениеысь.
А столӧвӧйӧ, кӧні дедкӧд узьлӧ Алексей?..
Дедӧс он ысты пес видзан лэбулӧ либӧ чардакӧ.
Вот и гадайт сэсся!
— Гашкӧ, и збыльысь, мунны овны миянлы, Илюша, ю сайӧ?
— шуис Агафья Карповна Илья Матвеевичлы.
— Выль квартиратӧ тай важӧн нин кӧсйысьӧны сетны.
— Он сы йылысь думайт, Агаша, — вочавидзис Илья Матвеевич.
— Оз квартираяс йылысь — морт йылысь колӧ думайтны.
Невеста йылысь шуа.
Кыдз налӧн Алексейкӧд делӧясыс?
Зумыд?
Сы вылӧ тэ и мам, медым разберитчыны.
— А мый меным разберитчыныс!
Катя — скромнӧй, тӧлка ныв.
Учительницалӧн ныв.
Маргарита Степановна став челядьнымӧс миянлысь велӧдліс.
— Бара он сы йылысь сёрнит!
Ачым тӧда Катеринасӧ и сылысь мамсӧ.
Но, а Алексей, Алексей?
— Тэ сылӧн бать, тэ и видзӧд.
— Тьпу тэныд, Агафья!
Кытшлалан гӧгӧр!
— Ог гӧгӧрво, мый тэныд месянь колӧ.
— Делӧяссӧ, делӧяссӧ колӧ тӧдны, вот мый.
Меным тайӧ делӧясас разберитчыны некор.
Тэ разберитчы.
Серьёзнӧ-ӧ налӧн, кыкнанладорсяньыс, сӧглас серти?
Либӧ сідз — юр бергӧдчӧм?
Лоас семьяын зыксьӧм...
— Вот и колӧ ӧти квартираын овны, а не юксьыны.
Медым зыксьӧмъяс эз вӧвны.
— Абу спасеньеыс, — шуис Илья Матвеевич.
— Татшӧм роталы, кыдзи миян, оз квартира — быдса судта колӧ.
Сӧмын вӧрзьӧдчы местасьыд — тырвыйӧ киссяс ставыс.
Коді первой судтаас кутас овны, коді витӧдын.
А ещӧ, видзӧдтӧ, и равнӧй керкаясын.
— Сӧветуйт, сідзкӧ, ачыд.
Делӧыс абу шутка.
— Абу шутка — сідзкӧ, и сёрнитны сы йылысь колӧ серьёзнӧя.
Ме думайта сідз: мед сійӧ ӧтнас сэтчӧ, ю саяс, овны мунас.
Корас квартира, — стахановец, став мукӧдторйыс!
Сетасны!
— Рӧднӧй дитяӧс гортысь вӧтлам...
Пыр чорыд, сетчытӧм, Илья Матвеевич эз тӧд сэки мый ӧтветитны, эз шу паныд.
Пукалісны кыкнанныс, видзӧдлывлісны ӧта-мӧдныс вылӧ.
Комын во саяс радуйтчисны найӧ сы вылӧ, кыдзи быдмӧны-паськалӧны Журбинъяс, любӧпырысь видзисны ас дінаныс ассьыныс челядьнысӧ.
— Сэтшӧм штукаыс — олӧм, Агаша.
— Илья Матвеевич кутіс сёрнитны нарошнӧ грубӧя, медым не сетчыны сьӧлӧм чувствояслы.
— Бать-мамлӧн делӧыс — быдтыны челядьӧс, веськӧдны найӧс туй вылӧ, а ветлӧдлыны тайӧ туй кузяыс мед асьныс ветлӧдлӧны.
Мӧдногӧн сьӧкыд, да и неправильнӧ.
Олӧмыс сувтас, ныв-пиян кӧ пӧрысьӧдзыс кутасны кутчысьны бать-мам гач-юбкаӧ.
— Он сы йылысь, Илья, сёрнит.
Коді кутчысьӧ?
Витя?
Антоша?
Костя?
— Ог кӧ сы йылысь, но и ладнӧ!
— Илья Матвеевич ачыс тӧдіс, мый сылӧн висьталӧмыс абу убедительнӧй, да скӧрмис.
Торъя квартира йылысь батьыслӧн мӧвпыс кывсис и Алексейӧдз.
Сылӧн эз кыптывны сомнениеяс да падъялӧмъяс, кыдзи бать-мамыслӧн.
Алексейлы важнӧ вӧлі лӧсьӧдны ассьыс олӧм, а кӧні тайӧ лоӧ — бать-мам ордын-ӧ, мӧдлаын-ӧ, — абу ӧмӧй ӧткодь!
Мӧдлаын — ещӧ и бурджык.
Бать-мамлӧн да челядьлӧн зільӧмъясыс торъялӧны.
Бать-мам дасьӧсь быдтор вылӧ, мед сӧмын челядьыс пыр кежлӧ колясны накӧд, а челядь пыр кыссьӧны ас кежысь олӧмӧ.
Журбинъяс семьяын лои традиция не эновтны бать-мамлысь оланін, — сэні тырмыліс местаыс быдӧнлы, и некод некодӧс эз тшӧктыв вӧчны вӧляыслы паныд.
Тайӧ торкны позьтӧм традиция сертиыс и Алексей, пӧжалуй, эз кут эськӧ думайтны семьяысь мунӧм йылысь.
Мусаыдкӧд, тӧдан ӧд, рай и чомйын, и керкаын кӧ эз вӧвны прӧст комнатаяс, то вӧліны на ещӧ кладовкаяс да чуланъяс, кодъяс неуна лӧсьӧдыштӧм бӧрын чом дорысь век жӧ лоӧны бурджыкӧсь.
Эз, ачыс Алексей эз думайт торъя квартира йылысь.
Тайӧ мӧвпсӧ висьталіс батьыс, а висьталӧм бӧрас сійӧ пырис и Алексей юрӧ.
Квартира вылӧ сійӧ эз надейтчы, кӧть мед эськӧ комната сетісны, и то ладнӧ.
Мыйсянь сӧмын заводитны клопочитны?
Алексей решитіс сӧветуйтчыштны дядя Васякӧд.
Завкомса член, дядя Вася, татшӧм делӧяссӧ должен тӧдны.
— Позянлун эм, — шуис Василий Матвеевич.
— Кык выль керкаӧ овмӧдалам.
Аддзылін, клублы паныд?
Мый нӧ, сет заявление, мотивируйтӧмӧн.
Достоин кӧ — сетам, абу достоин — огӧ сетӧй.
Арифметикаыс прӧстӧй.
А тэ кыдзи чайтлін?
Быд жӧниклы — блюд вылын квартира?
Жӧникыд социалистическӧй обществоын, гӧгӧрвоана, — достойнӧй фигура.
Порядочнӧй жӧникӧс миян пыдди пуктӧны.
Но сӧмын порядочнӧйӧс.
Загсовскӧй бумага кындзиыд, жӧник ёрт, ло любезнӧйӧн ещӧ и удж йывсьыд пасйӧдъяс завком пызан вылӧ пуктыны.
А тэ, Алёшка, веськыда нӧ шуны, бӧръя кадӧ уджалӧмнад он дзирдав.
Жӧникалӧмыд тэнӧ тӧлк вывсьыд воштіс али мый?
Сёрни весиг вӧлі, не вуштыштны-ӧ тэнӧ почёт дӧска вылысь?
— Ог гӧгӧрво, мый ті воанныд ме вылӧ, дядя Вася, — вочавидзис Алексей.
— Кыдзи — мый!
Велалім сыӧ, мый ичӧт Журбинлӧн удж норма вӧчӧмыс пыр кыксё процентысь не этшаджык.
А сэн видзӧдам да: и сё кӧкъямысдас, и сё нелямын...
— Сувтӧдӧй компрессорнӧйӧс ремонт вылӧ.
Татшӧм давление дырйиыд сійӧ менсьым мӧлӧтӧс оз обеспечивайт.
— Алёшка, коді тэнӧ велӧдіс клепайтчыны?
— Ті, дядя Вася.
Мый сэсся?
— А ме велӧдлі тэнӧ няргыны?
— Некод оз и няргы.
— Но, энлы, няргыны на кутан!
— Василий Матвеевич разис зэлыд воротник кизьсӧ.
— Кытчӧ тэ воштысян, кор клёпкатӧ сваркаӧн вежасны?
Кыкнанныс думыштчисны.
Вот олӧм заводитчис — не сӧмын уджлӧн методъяс, быдса профессияяс кулӧны либӧ сэтчӧдз вежсьӧны, весиг он тӧд, мый сійӧ сэтшӧмыс.
Корпуснӧйын кузнеч, сійӧ ӧмӧй кузнеч?
Помнитіс Василий Матвеевич воддза кузнечьясӧс: морӧсыс — накӧвальня, киясыс — клещи, сетыштас мӧлӧтӧн — стенъясыс тіралӧны.
А ӧні?
Морт кыдзи морт, тушанас нинӧмӧн оз торъяв, галстука.
Сет сылы киас балда, сійӧ оз и кут тӧдны, мый сійӧн, дураӧн, вӧчны.
Кузнеч лои парӧвӧй либӧ гидравлическӧй мӧлӧт дорын машинистӧн.
Став профессияяскӧд татшӧмыс лои.
Пыр омӧльджыка и омӧльджыка найӧ нуждайтчӧны рабочӧйлӧн физическӧй вынын, и век ёнджыка требуйтӧны сысянь мывкыд.
— Да, Алёшка, кӧсъян кӧть он, воам ми тэкӧд, клепальщикъяс, видӧмӧ.
— Ого воӧй.
— Йӧюк!
Сёрнитан, ачыд он тӧд мый.
Верман тэ, шуам, думыштны аслыд, кутшӧмӧн лоӧ миян заводным, сідз шуны, во вит — дас мысти?
— Мый меным думыштнысӧ!
abu
Шензьӧданаыс нинӧм абу.
— Тэнӧ он шензьӧд!
Тэ велалӧмыд выль техника дорӧ, мӧднотасӧ и синнад эн аддзыв.
А ме аддзылі.
Непӧштӧ пневматическӧйӧн — киӧн ми клепайтчылім, асланым том кадӧ.
Кипомысь корпуснӧй металл куснявлім, киӧн сверлитлім, чеканка вӧчлім — ставсӧ кипомысь.
Кӧть кутшӧм водзӧ чеччыштас техника, тэныд нинӧм, — тадз пӧ и колӧ.
А ми, старикъяс, сы вежсьӧм серти аддзам миян развитиелысь мунӧмсӧ ставнас!..
Не татшӧм теоретическӧй рассуждениеясӧдз вӧлі Алексейлы.
Сійӧс волнуйтіс мӧвп — эз-ӧ водз сійӧ висьтав мамыслы аслас гӧтрасьӧм йылысь, эз-ӧ тэрмась?
Гӧтрасьӧм йылысь Катякӧд найӧ весиг эз на и сёрнитлыны.
Гуляйтны Катя сыкӧд гуляйтӧ, рытъяс сыкӧд коллялӧ, а заводит гарыштлыны аслад чувствояс йылысь, вӧчӧ сідзи, быттьӧ нинӧм оз гӧгӧрво.
Мудеритӧ али мый, став нывъяс моз?
Колӧ, колӧ, кад висьтавны сылы.
Вот колӧ, а он висьтав, — кутшӧм сьӧкыд тайӧ.
Ладнӧ, сійӧ пӧлучитас комната — непременнӧ мунас да висьталас.
Непременнӧ.
Главнӧйыс ӧні — тэрмасьны заявление сетӧмӧн, корны комната.
Сылысь заявлениесӧ лыддьӧм бӧрын завкомса председатель Горбунов шуис:
— Тэ, другӧ, видзӧднысӧ абу жӧник кодь, а быттьӧ тэ лӧсьӧдчӧмыд гижны диссертация.
Он лысьт сибӧдчыны тэ дінӧ.
Татшӧм тип дінсьыд и невестаыд пышъяс.
Вобщем, кӧн колӧ сӧгласуйтам, волы четвергӧ завкомӧ.
Четвергӧ завкомын Алексейӧс дыр, но деликатнӧя чиршӧдлісны удж нормасӧ чинтӧмысь, юасисны — мыйын нӧ делӧыс, мыйла друг кутіс кольччыны?
Гашкӧ, отсӧг колӧ, — висьтав, примитам мераяс, сетам и отсӧг.
— Кутшӧм, ёртъяс, отсӧг!
— Иван Степанович босьтіс пызан вывсьыс Алексейлысь заявлениесӧ.
— Тані ставсӧ висьталӧма, — морт гӧтрасьӧ.
Ме татшӧм событие вӧсна, помнитсьӧ, муртса эг провалит дипломнӧй проект.
Журбин ӧні кежлӧ нинӧм на эз провалит, ичӧтика чинтыштіс темпъяссӧ.
Лӧсьӧдам сылы бытӧвӧй условиеяс — суӧдас, бӧр важкодьыс лоӧ.
Сідзи, Журбин?
Алексей эз пырысь-пыр вочавидз.
Сійӧ пукаліс синъяссӧ увлань лэдзӧмӧн, нямраліс киясас капитанскӧй картузсӧ, сылӧн пемыдгӧрд юрси пратьыс лэччӧма плеш вылас, синъяс вылас.
«Чӧрт накӧд, — скӧрысь думайтіс Алексей.
— Оз сетны, оз и ков.
Огӧ пропадитӧй».
Сылы весиг окота лои, медым ӧткажитісны.
Сэки сійӧ лӧсьӧдас ставсӧ ас ногыс, оз ло некодлы да нинӧмӧн обязан.
Аддзӧмаӧсь тай, комнататор сетны, и со кутшӧма кутісны видласьны!
А сэсся, мыйкӧ кӧ лоӧ, вомавны кутасны: ми тэ йылысь тӧждысим, тэныд отсалім, а тэ...
и сідз водзӧ.
Сійӧ лэптіс юрсӧ, видзӧдліс Иван Степанович вылӧ, коді нюмъялігтыр виччысис сысянь ӧтвет; шуис чорыда:
— Ме от комнатаяс вӧсна уджав, директор ёрт.
Иван Степанович сӧмын паськӧдліс кияссӧ.
— Журбинскӧй характер!
— Энлы, энлы...
— заводитіс сёрнитны Горбунов.
— А мый вӧсна нӧ тэ, зонмӧ, уджалан?
Комнатаяс тэныд оз ковны, зарплата, кӧнкӧ, сідзжӧ позьӧ не мынтыны, сідз али мый?
Паськыд натура!
Да ми сы вӧсна, медым тэныд талун комната сетны, революция вӧчим, винтовкакӧд кутчысьӧмӧн куш му вылын узьлім.
А тэ...
шеныштін кинад!
Барин!
— Ме абу барин.
Ме рабочӧй.
— Алексей сувтіс, воськовтіс ӧдзӧслань.
— Непӧштӧ комнатаяс вӧсна — быдса каръяс вӧсна уджала, и ошйысьны тайӧн комын во бӧрын некод водзын ог кут.
— Индӧдъястӧ сетавны том на!
— горӧдіс Горбунов.
Но Алексей эз кыв, сійӧ вӧлі нин пос вылын.
Катя тайӧ рытӧ урчитӧм местаӧ эз лок.
Алексей весьшӧрӧ виччысис пемыдас часӧн-джынйӧн кымын да мӧдӧдчис Катя керкалань.
Ӧшиньясын тыдаліс би.
Гашкӧ, Катя висьмӧма?
Тӧрыт сійӧ кутіс асьсӧ кыдзкӧ тешкодя.
Ӧтвечайтіс тышкас-мышкас, видзӧдлывліс ӧтарӧ-мӧдарӧ, быттьӧ мыйкӧ виччысьӧ.
Алексейлы кажитчис, мый сійӧс кынтӧ.
Дерт, Катя висьӧ.
Колӧ видлыны сійӧс, аддзӧдлыны, пукалыштны сы вольпась дорын.
Сійӧ кайис мӧд судтаӧ, звӧнитіс.
Ӧдзӧссӧ восьтіс Маргарита Степановна.
— Катяыд гортын?
— юаліс Алексей.
— Катя?
— Маргарита Степановна видзӧдіс шензигтыр.
— Кыдзи гортын?
Ті ӧмӧй сыкӧд энӧ вӧлӧй театрын?
— Театрын?
— Ӧні кутіс нин шензьыны Алексей.
— Кутшӧм театрын?
— Сідзкӧ, сійӧ менӧ пӧръяліс, Алёша, — шыасис Маргарита Степановна.
— Сійӧ шуис, мый мунӧ тэкӧд театрӧ.
Кыдз нӧ сідз!
Алексей петіс ывлаӧ.
Колӧ эськӧ пуксьыштлыны, шойччыштны, кокъяс вылас муртса сулалӧ.
Но сійӧ эз пуксьы, а пыр ветлӧдліс и ветлӧдліс тротуар кузя подъезд дорын.
Сійӧ кӧсйис виччысьны Катяӧс, кӧть кор да кӧть кысянь эськӧ сійӧ эз лок.
Эз вермы виччысьны.
Гортас воис войнас первой часын, зумыш, шызьӧма, скӧр.
Бергаліс вольпась вылын квайт часӧдз, чеччис дедыскӧд ӧтлаын и завтракайттӧг муніс заводӧ.
— Тэ мый сэтшӧм водз!
— шензис вахтёр дядя Коля Горохов.
— Рекорд кӧсъян шедӧдны?
Алексей нинӧм эз шу, сӧмын довкнитіс юрнас.
Дядя Колялӧн юалӧмыс Алексейлы тӧдвылас уськӧдіс март тӧлысся ӧти асыв, кор бригадаыс чукӧртчис корабль вылӧ вот татшӧм жӧ водз, ставсӧ дасьтіс дорвыв кӧкъямыс час кежлӧ дугдывтӧг уджалӧм вылӧ и рытъявылыс сетіс выработка, мыйысь акнитісны и медся бывалӧй клепальщикъяс: сё кӧкъямысдас заклёпка пыдди — тысяча саяс.
Нормалысь витсё ветымын процент.
Эз, эз сэтшӧм вӧв Алексейлӧн настроениеыс, медым шедӧдавны выль рекордъяс.
Сійӧ кайис палуба вылӧ.
Шынитӧв да йӧзтӧм дырйи палубаыс кок улын юргис; дзуртышталісны причалъяс дорын из шом тыра баржаяс.
Шыясыс ясыдӧсь, ярскӧбӧсь — ылӧдз кылісны ва весьтын.
Кравзыштіс рака.
Сійӧ пукаліс башеннӧй кран йылын да, вомсӧ ыджыда восьтӧмӧн, мышсӧ лэптӧмӧн, кравзіс Алексей вылӧ.
Алексей копыртчис, медым босьтны гайка, но рака эз кут виччысьны, кор тайӧ зонмыс лыяс сійӧс кӧртнас, да лэбзис.
Алексей швачкӧбтіс гайкасӧ ваас, повзьӧдіс кос мыкъясӧс.
Сылы вӧлі гажтӧм да йирмӧг, и сійӧ каитчис, мый локтіс заводӧ, — бурджык эськӧ вӧлі встречайтны пос вылын Катяӧс.
Кыдз сійӧ эз думышт та йылысь водзджык?
Ӧні сёр нин.
Со паськыд комбинезона тьӧтка Наталья кайӧ нин кӧрт пос кузя кран вылӧ, — быттьӧ ош.
Со клопнитіс машина ӧдзӧс — петіс главнӧй конструктор Корней Павлович.
А эстӧні, нинпу увъясті, и батьыс Александр Александровичкӧд восьлалӧны, сувтавлӧны, вурӧдӧны чуньнаныс ӧта-мӧдныслы морӧсаныс.
— Алёха!
Здорово!
— Трап кузя кайис Володька Петухов.
— Тэ мый тані ӧтнад кӧкан?
Стариковскӧй узьсьытӧмӧн висьмин?
А ме витсё нелямын минута кымын нюшкышті.
Некыдз ог вермы садьмыны, гӧгӧрвоан.
Будильник оз вермы садьмӧдны.
Кӧсъя ходик кыдзкӧ ладмӧдны.
Медым гираыс лэччис электрическӧй звӧноклӧн кнопка вылӧ.
Лоӧ звӧныс, а?
Часджыннадтӧ садьмӧдас.
Володька вылӧ позьӧ вӧлі сӧмын вежавны, сы мында сылӧн вӧлі збодерлун, здоровье, энергия.
Сыкӧд ӧтлаын Алексей прӧйдитіс бригаднӧй велӧдчӧм, сыкӧд ӧтлаын воис стапельяс вылӧ, ӧтлаын найӧ осваивайтісны клепайтчан делӧ.
Но первойсӧ Володька кольччыліс Алексейысь, а ӧні кутіс ёнджыка зільны; ӧні ӧткымынысь и Алексей кольліс Володькаысь, коді сідзжӧ реконструируйтіс ассьыс мӧлӧтсӧ да перестроитіс бригадасӧ.
— Договортӧ гижам?
— Володька мигнитіс, перйис зепсьыс яблӧк, пелька чегис сійӧс да джынсӧ мыччис Алексейлы.
— Оз ков, — вештіс яблӧксӧ Алексей.
— Абу кисьмӧма...
А договортӧ, мый нӧ, вай...
— Он пов?
— Тэысь?
— Да, меысь.
— Мед эськӧ тэ эн повзьы.
— Меным мый!
abu
— Володька бара мигнитіс.
— Ме вӧльнӧй лэбач.
Тэнад делӧыд лёкджык.
Гӧтрасьны, шуӧны, лӧсьӧдчан.
— Коді шуӧ?
— Да эмӧсь сэтшӧмъяс.
— Кывзы ёнджыка!
Ньӧжйӧник вынсӧ чукӧртіг заводитіс киргыны гудок, и, кор сійӧ кутіс юргыны тыр кыз гӧлӧсӧн, Алексей да Володька мунісны асланыс местаясӧ.
Кыдзи и век, Алексей уджаліс рӧвнӧя, но эз вӧв сы вӧрасын сійӧ свободаыс, коді чуймӧдліс ӧтчыд Зинаӧс, эз вӧв киыслӧн да мӧлӧтыслӧн важмоза йитчӧмыс.
Алексей пӧшти эз думайт сы йылысь, мый сійӧ вӧчӧ, ставсӧ сайӧдліс Катя, и ӧбед кежлӧ бригадаыс муртса выполнитіс нёль часса норма.
Алексей котӧрӧн муніс чертёжнӧйӧ.
Катя пукаліс тыртӧммӧм комнатаын ӧшинь дорас да быттьӧ нинӧм думайттӧг чепляліс газета вылӧ пукталӧм бутербродъяс.
— Катюша!
Сійӧ дрӧгмуні.
— Повзьӧдін!
Позьӧ ӧмӧй тадзи?
— Катюша, мыйла тэ эн волы?
Катюша кутіс тубравны бутербродъяссӧ да, Алексей вылӧ видзӧдтӧг, вочавидзис:
— Висьмӧма Нина Бабочкина, менам школьнӧй пӧдругаӧй.
Сійӧ ӧні кар мӧдар помас, Севернӧй шоссе вылын олӧ.
Бать-мамыс курортӧ мунӧмаӧсь.
Ӧтнас куйлӧ.
Мӧдӧдӧма записка, ме и муні.
— А тэнад мамашаыд шуис: тэ театрын.
— Кутшӧм театрын?
— Сэтшӧмын жӧ, да ещӧ и мекӧд.
— А...
тайӧ ме сылы сідз шуи...
мед эз тӧждысь.
Медбӧрти лои жӧ тӧдмалӧма театр йылысь тайӧ проклятӧй вопроссӧ!
— Сідзкӧ, талун аддзысьлам, быдтор йылысь сёрнитам?
— Огӧ, Алёша, — Катя пыр на ноксис тубрасыскӧд.
— И талун ковмас Нина ордӧ ветлыны.
Сылӧн ангина, горшыс ставнас пыктӧма.
Температураыс комын ӧкмыс.
— Ӧтлаын ветлам.
— Мый тэ, мый тэ, Алёша!
Заразитчан ещӧ.
Бурджык ми аддзысьлам аски.
Удж бӧрын пыр жӧ.
Кӧсъян?
— Ладнӧ, — сӧгласитчис Алексей.
— Сӧмын сёрни миян лоӧ зэв ыджыд.
— Ладнӧ.
— Катя лэдзис синсӧ.
Алексей уськӧдчис-петіс ывлаӧ да пыр жӧ зурасис Горбуновкӧд.
— Пырав хозчасть кузя директорӧс вежысь ордӧ, — шуис Горбунов, — пӧлучитан ордер.
— Комната сетісны?
— Сетім.
— Но, аттьӧ, Петрович!
— Алексей кватитіс Горбуновлысь кисӧ, топӧдіс сійӧс мыйвынсьыс.
— Нэм ог вунӧд.
— Сійӧ жӧ.
— Горбунов зэв скӧра видзӧдліс сы вылӧ.
— Эн больгы мӧдпӧрйӧ лишнӧйсӧ.
Ачым пӧ уска.
Устӧ ещӧ быдтыны на колӧ.
А квартираад, колӧ шуны, регыдджык вудж.
Эн нюжӧдчы.
Унаӧн корӧны.
Ӧбед бӧрын Алексейлӧн мӧлӧтыс сӧмын нин сяркӧдіс.
Горновщицаяс да отсасьысьыс муртса вевъялісны бригадир бӧрся.
Ставыс вежсис.
И Алексейӧс эз нин босьтлы унзіль, и завкомын разбирайтчӧмыс эз нин кажитчы ӧбиднӧйӧн; правильнӧя, лючки кӧ шуны, уджалыштісны: бригадаыс бӧръя кадӧ сетліс омӧлиник показательяс.
Алексей весиг босьтчис сьывны, ачыс ассьыс гӧлӧссӧ эз кыв: «В холодных чужих океанах...» Энлы жӧ, Володька, энлы!
Тэ ещӧ кутан на корны пӧщада.
Он кут узьны витсё нелямын минутаӧн.
2
Алексей овмӧдчис выль квартираӧ.
Именнӧ квартираӧ.
Сылы сетісны эз комната, а кык ичӧтик лӧсьыдіник комната; сэні вӧлі торъя пыранін, ванна, кухня, кутшӧмкӧ кладовкаяс да шкапъяс, кодъясӧс вӧчӧма стенъясас.
— Директор тшӧктіс, — объяснитіс Василий Матвеевич.
— Щӧтясьысь пӧ, шуӧ, ставыс тайӧ збыль.
Но бур работник.
Бур уджалысьлы непӧштӧ квартира — дворец абу жаль.
Вот кутшӧм небесаӧдз тэнӧ кыпӧдӧны!
Донъялін эськӧ!
Кор Алексей лӧсьӧдчис вуджны квартираӧ, сэки сылы отсасисны Журбинъяс семьяысь став нывбабаыс, Тоняысь кындзи.
Тоня шогсис и тайӧ делӧясын эз кӧсйы участвуйтны: Алёша мунӧ, и нинӧмӧн нин сэні он отсав.
А Агафья Карповна пуӧмӧн пуис.
Орехӧвӧй шкап, коврӧвӧй оттоманка, ӧти пызан, плюшевӧй креслӧ, некымын важ венскӧй улӧс да уна мукӧдтор лоины друг, сы чайтӧм серти, керкапомас дзик лишнӧйӧн; найӧс пырысь-пыр жӧ колӧ вӧлі грузитны машинаӧ да нуны Алексейлӧн выль оланінӧ.
Сійӧ тшӧктіс Алексейлы ветлыны комендант дорӧ, босьтны ключьяс, сыкӧд ӧтлаын видлалісны квартирасӧ, дзик быдлаті.
Агафья Карповналы квартираыс ёна воис сьӧлӧм вылас: югыд и абу уль руа.
«Мый нӧ, Алёшенька, — шуаліс сійӧ, кор палисадниклӧн восьса воротаӧд бӧрӧн пырис заводскӧй грузӧвик и шофёр грымгӧмӧн восьтіс сьӧкыд бортсӧ, — он дас му сайын кут овны, орччӧн.
Окота лои гортсаяс дінад, пос вуджин и — тані».
Мамыслы кажитчис, мый сійӧ такӧдӧ сьӧлӧмсӧ Алексейлысь, збыльвылас жӧ такӧдіс асьсӧ.
Ноксигас, тӧждысигас Агафья Карловна вунӧдліс сійӧ час йывсьыс, кор медводдзаысь Алексей оз лок гортас узьны, кор матыстчас ачыс столӧвӧйын сулалысь диван дорӧ, пуксяс да, Матвей дедысь яндысьтӧг, бӧрддзас — лӧня и сы вӧсна торъя шога.
Но тайӧ часыс ещӧ эз на во, ещӧ вӧліны на уна делӧяс, шог йылысь он и думыштлы — вевъяв ставсӧ вӧчны.
Ставсӧ вӧчны Агафья Карповналы отсасисны Дуняшка да Лида.
Найӧ зыралісны паркетнӧй джоджъяс, асланыс вкус серти пукталісны мебель, ӧшиньяс вевдорас тувъялісны карнизъяс, ӧшлісны занавескаяс.
Дуняшка уджаліс став сьӧлӧмсьыс, серьёзнӧя.
Лида — быттьӧ ыджыд любезность вӧчӧмӧн.
Сійӧ векыштлас паръяссӧ: «Он на тӧд ещӧ, мый налӧн лоӧ.
Олыштасны воджын, да и торйӧдчасны.
Мыйта колӧ татшӧм случайыд.
Томъясыд пыр ӧшибайтчӧны».
— «Сир пинь горшад тэныд!
— скӧраліс Агафья Карповна.
— Журбинъяслӧн татшӧмыс эз вӧвлы и, ен мед видзас, оз ло.
Этатшӧм тӧдысь тэ миян, Лидия...»
Алексейлӧн став уджыс вӧлі сӧмын гижны заявление да ветлыны завкомӧ.
Ставторсӧ вӧчны сэсся босьтчисны мукӧдъяс: кватитісны медтом Журбинӧс, нӧбӧдісны сійӧс сылы бокӧвӧй, тӧдтӧм керкаӧ, нёльӧд судтаӧ, да колисны ӧтнассӧ вольпась вылӧ овтӧм гора комнатаясӧ, кӧні кадысь кадӧ трачкакыліс, дзуртышталіс, быттьӧ выль паркетъяс вывті кодкӧ ветлӧдліс.
Пӧтӧлӧкас часі кыв моз стенсянь стенӧ ньӧжйӧник ветлӧдлісны ӧшинь рамаяслӧн вуджӧръясыс: тӧлыс дышпырысь да ӧтмоза бовйӧдліс улича вылысь пӧнарсӧ.
Да, Алексей воис выль квартираӧ.
Но мый таысь вежсис сы олӧмын?
Катя эз волывлы.
Сійӧ ыставліс Алексейлы запискаяс, кӧні юӧртавліс, мый пӧдругаыс век на висьӧ да сылы колӧ отсӧг.
Ӧбед кадся перерыв дырйи сійӧ воддзамоз эз пукав аслас бутербродъясӧн ӧшинь дорын, а вошлывліс кытчӧкӧ дзонь час кежлӧ.
И карӧ сійӧ эз ветлывлы.
Тайӧс тӧдмаліс Алексей, кор удж бӧрын пыр жӧ петіс троллейбус дорӧ да виччысис остановкаын кымынкӧ час чӧж.
А гортас?
Гортас звӧнок шы вылӧ петавліс Маргарита Степановна да видзӧдіс сы вылӧ шог синъясӧн.
Збыль ӧмӧй Катя мыйлакӧ сыысь дзебсясьӧ?
Но мыйла?
Тайӧ вопроссӧ аслыс тысячаӧдысь сетігӧн Алексей весиг радуйтчис сылы, мый сійӧ абу Якӧрнӧй вылын, мый сійӧ ӧтнас и некод водзын оз ков дзебны ассьыс настроениесӧ; оз ков мырдӧнсорӧн ӧтвечайтны Антон шуткаяс вылӧ, объясняйтны мамыслы, мый сыкӧд сэтшӧмыс, эз-ӧ нин висьмы, оз ков лэдзны синъястӧ Тоня ёсь видзӧдлӧм улын да скӧравны Лида вылӧ, коді вӧчалӧ ылыс намёкъяс, мый шудлуныд сійӧ ылӧг.
И сэк жӧ окота вӧлі, медым локтіс сы ордӧ татчӧ кодкӧ сэтшӧм, коді эськӧ отсаліс гӧгӧрвоны став тайӧ повзьӧдлана сорасьӧмас, коді эськӧ вочавидзис — мыйла дзебсясьӧ Катя?
Дерт, позьӧ вӧлі вӧчны сідз, кыдзи вӧчлӧма сылӧн дедыс.
Но дед тӧдіс, вӧлі эскӧ сыӧ, мый гӧтырыс сійӧс радейтліс и любовь вӧсна вӧлі дась быдторйӧ.
А сійӧ, Алексей, вермӧ ӧмӧй мыйкӧ шуны Катя чувствояс йылысь?
Сійӧ вермӧ сёрнитны сӧмын ас йывсьыс, аслас чувствояс йылысь.
И сійӧ сёрнитіс на йылысь ачыс аскӧдыс.
Книгаяс тыра этажерка вылын сы водзын сулаліс Катялӧн фотографическӧй карточка.
Алексей дыр видзӧдіс тӧдса чертаяссӧ да нывлы лӧсялана серьёзнӧй синъяссӧ.
Ветлӧдлыштіс комнатаӧд, включитіс приёмник, корсис Москваӧс.
Динамик дзужгыштіс, гораа лыйис, и сэки кутіс кывны нывбаба гӧлӧс.
« — Проклятӧй мир!
— пӧся сёрнитіс гӧлӧс сера виж шторка сайын.
— Страшнӧй йӧз!
Меным сьӧкыдӧсь тіян чепъясыд.
Меным колӧ вӧля, кыланныд ті?»
« — Миритчы.
Лӧньӧд гордынятӧ», — вочавидзис мӧд, пӧрысь ханжалӧн дзуртан гӧлӧс.
Алексей кывзіс, мый висьтавсис важся драмаын, и некыдз эз вермы гӧгӧрвоны, мыйла сійӧ сылӧн сэтшӧма кывзыссьӧ.
Сійӧ чувствуйтіс, быттьӧ ачыс мыйкӧ вунӧдіс да некыдзи оз вермы уськӧдны тӧдвылас.
Алексей кӧ эськӧ тайӧ войшӧрын вӧлі гортас, Якӧрнӧй вылын, сылы эськӧ эз ковмы жуглыны юрсӧ сылӧн тешкодь тӧждысьӧмлӧн помкаяс вылын.
Журбинъяс сідзжӧ эз водны да сідзжӧ кывзісны радио.
Антон пӧлучитіс асывнас Москваысь телеграмма, дзебис сійӧс да висьталіс, мый войшӧр бӧрын вит минута мысти кутасны передавайтны радио пыр мыйкӧ зэв интереснӧйӧс.
Заводӧ сійӧ муніс радлігтыр.
Рытнас видіс Алексейӧс, мыйла сійӧ нуӧма выль квартираас ассьыс радиоприёмниксӧ; прӧверяйтіс, бергӧдліс, винтиталіс столӧвӧйын важиник репродуктор.
Дас ӧти час да джынйын сувтӧдаліс сы водзӧ полукругӧн улӧсъяс.
Став семьянас кывзісны медбӧръя юӧръяс, кодъясӧс пырджык комментируйтліс Матвей дед.
— Аддзылі ме найӧс, негръястӧ.
Паськыд пельпомъяса ребята.
Кулакъясыс — кӧкъямыс килограмм.
Мыйла найӧ терпитӧны ас выланыс сэтшӧма издевайтчӧм, ог гӧгӧрво?
Эн нин и сьыв, артмӧ, и вомтӧ эн восьтыв, тэ кӧ сьӧд.
— Индияын мый омӧльыс?
Йӧзыс кӧмтӧг ветлӧны.
Кӧмтӧмыдлы век кокньыдджык тувччыны кок вылас.
Кӧть кыдзи шуны: кӧмтӧмыд — сійӧ скӧрджык на кӧма дорсьыд.
Заводитас кырссьыны веськыдвылӧ и шуйгавылӧ, кутчысьӧй сэки эсійӧяс, кыдз нин, колонизаторъяс.
— А сійӧ тӧлка, английскӧй батюшкаыд, соборнӧй настоятельыд.
Вот быттьӧ и духовнӧй специальностя морт, а мӧвпалӧ правильнӧя.
Матвей дедӧс эз торкавны.
Кывзісны Краснӧй площадь вылысь автомобильяслысь дженьыдик гудокъяс, часі кучкалӧм, гимнлысь торжественнӧй мелодия.
Лои кост.
Репродукторысь кыліс рӧвнӧй шутьлялан шарӧдчӧм — тайӧ шарӧдчис кадыс, коді зэв ӧдйӧ тӧвзис сӧветскӧй мулӧн помтӧм паськыд пространствояс весьтті, каръяс да сиктъяс весьтті, вӧръяс да кӧдза муяс весьтті, волжскӧй стройкаяс весьтті, уральскӧй домнаяс весьтті, Кремль весьтті, Лада весьтті, Важ посёлокса керка вевтъяс весьтті.
Антон тӧдчымӧн волнуйтчис.
Сійӧ ветлӧдліс комнатаӧд, сылӧн протезыс дзуртышталіс.
Войшӧр бӧрын вит минута мысти заводитчис сійӧ, мый радиопрограммаясын шусьӧ: «Театр микрофон дорын».
Ведущӧй юӧртіс пьесалысь нимсӧ, кытысь сетсьӧны торъя сценаяс, да исполнительяслысь состав.
— Верочка!
— горӧдіс Агафья Карповна, кор кыліс ов «Барабина».
— Мый нӧ тэ чӧв олін, Антоша?
Кынмисны места выланыс Дуняшка, Лида, дзоргисны репродуктор вылӧ; юрсӧ кипыдӧсъяснас мыджӧмӧн вӧрӧдіс тошнас Матвей дед; пызан вылӧ вунӧдӧм пурт воропӧн Костя гижталіс скатерть вылӧ восьмёркаяс; Виктор видзӧдіс, кыдзи Костя ӧтмоза новлӧдліс кисӧ, — тайӧ новлӧдлӧмыс мешайтіс сылы кывзыны; Антон сулаліс Агафья Карповна мышкын и чуть ли эз быд кыв дырйи, кодӧс шуліс Вера, инмӧдчыв мамыс пельпомӧ: кылан, мамӧ, кылан!..
Тоня видзӧдіс Антон вылӧ, сыкӧд ӧтлаын нюмъяліс, сыкӧд ӧтлаын зумыштчыліс, сыкӧд ӧтлаын вӧлі шуда.
Илья Матвеевич пукаліс, воча сюйӧм чуньяссӧ пуктӧма кынӧм вылас да куньӧма синсӧ.
— Молодеч!
— шуис сійӧ, кор передачаыс помасис.
Ставныс казялісны, кутшӧма волнуйтчис батьныс.
— Ысты сылы аски телеграмма, гиж: кывзім пӧ, — улӧс вылысь чеччигӧн шуис сійӧ.
— Поклон висьтав...
— Гӧгӧрвоан, — быттьӧ правдайтчӧмӧн заводитіс Антон, — жаль вӧлі видзӧднысӧ, кыдзи настӧящӧй делӧтӧгыс мучитчис.
И вот, буракӧ, аддзӧма сійӧс.
Радио пыр сылӧн тайӧ медводдза ворсӧм.
Дебют.
— Правильнӧ вӧчӧма, правильнӧ, Антоша.
Миллион йӧз ӧні кывзісны сійӧс.
abu
abu
abu
abu
Аскинас, удж бӧрын плӧщадь вылӧ петӧм мысти, Алексей сувтіс Ленин памятник дінӧ, видзӧдаліс цветъяс, кодъяс кытшалӧмаӧсь уна рӧма клумбаӧн гранитнӧй постаментсӧ.
Кытчӧ мунны?
Веськыда, Веряжка вомӧн, аслас квартираӧ, али шуйгавылӧ, Якӧрнӧй вылӧ?
Катякӧд аддзысьлӧм йылысь нинӧм вӧлі и думайтны.
Важӧн пышйӧма гортас, дзебсьӧма.
Алексей дінті мунісны тӧдсаяс и тӧдтӧмъяс.
Со эз мун, а тӧвзьыштіс инженер Зина Иванова.
Сійӧ эз казяв Алексейӧс.
Со завкомса председатель Горбунов, кузь тушаа, мышкыртчӧма, мунігмозыс ачыс аскӧдыс сёрнитӧ.
«Оз артмы тадз, директор ёрт!»
— кыліс Алексей, но мый оз артмы — эз велав.
Со кӧнкӧ йӧз чукӧрын серӧктіс Наталья тьӧтка — сылысь серамсӧ он сор некодкӧд мӧдкӧд.
Плӧщадь тыртӧммис, Алексей пыр на сулаліс клумба водзын.
И сійӧ аддзис Катяӧс.
Катя ӧдйӧ локтӧ веськыда сы вылӧ.
Алексей уськӧдчис сылы паныд — вот и аддзысисны!
Но мый лои?
Катя друг ӧдйӧ кежис бокӧ, уськӧдчис котӧртны троллейбуснӧй остановкалань да, ӧчередьсӧ зытлалігтыр, чеччыштіс троллейбусӧ.
Алексей сідзи и кынмис воськовджынъяс.
Сідзкӧ, Катя тэрмасис эз сы дінӧ и сыкӧд аддзысьӧмыс повзьӧдіс сійӧс?
Сідзкӧ, ставыс збыль: пышъялӧ, оз кӧсйы аддзӧдчывны?
Алексей пӧрччис картузсӧ, и моресянь пӧльтысь тӧлыс сынан моз шылькнитіс сы юрси вывті, павкнитіс плеш вывсьыс небыдик пратьсӧ.
Олӧмас медводдзаысь Алексей сьӧлӧмын властнӧя вӧрзис скӧрмӧм мужскӧй гордость.
«Оз артмы тадз, директор ёрт!..»
— аслыс гӧгӧрвотӧг шуис сійӧ Горбуновлысь кывъяссӧ, картузасис да троллейбус вылӧ, коді нуис Катяӧс, видзӧдлытӧг кутіс тэрыба восьлавны Якӧрнӧйлань.
Катюшка дорӧ став радейтӧмыс, став нежностьыс, мыйӧн сӧмын на вӧлі чукйӧн тырӧма Алексей, лэбыштісны, кыдзи тӧв улын ру, и бара сы водзын воссис мир, кодӧс дыр кад чӧж сайӧдліс тайӧ руыс.
Ладаын заводитчӧны гырысь делӧяс, лоны наын Алексейлы первойяяс лыдын — гырысь делӧясын Журбинъяс некор эз вӧвлыны медбӧръяясӧн, — а сэн нывка, мам борд улын быдмӧм...
«Оз, оз артмы, оз артмы!..»
Алексейлы дум вылас усины Матвей дедлӧн кывъясыс батьыслӧн кутшӧмкӧ друг Оська Сумской йылысь, кодлӧн, кыдз шуис дед, юрыс бергӧдчӧма юбка вӧсна и коді виӧма наганӧн сійӧс и асьсӧ.
Дум вылас уси и лёкысь шпыньмуніс: уна честьыс, Екатерина Алексеевна Травникова!
Алексей воис бать-мам ордас, быттьӧ нинӧм абу и вӧвлӧма, истӧг тувъясӧн петкӧдліс Тонялы фокус — квайт истӧг тувйысь вӧчис нёль треугольник, вильшалыштіс сійӧс Игорӧн, бергалыштіс турник вылын.
Пуксисны ужнайтны.
Вӧлі тӧдчӧ, мый Агафья Карповнаӧс мучитӧ кутшӧмкӧ вопрос, — сійӧ видзӧдлывліс Алексей вылӧ, матыстчывліс сы дінӧ, бӧр мунліс, бара матыстчыліс, содтыліс жаритӧм чери да картупель сы тарелкаӧ.
Сэсся смелмӧдчис да юаліс:
— Кор нӧ свадьбатӧ кутам празднуйтны, пиук?
— Кор невестаӧс аддзанныд, — сідз-тадз вочавидзис Алексей.
Агафья Карповна сылысь кывъяссӧ пуктіс шутка пыдди.
— Колӧ шуны, гӧтрасьны, мамӧ, ме ог кут, и нинӧмла та йылысь сёрнитны.
— Алексей важмозыс жӧ сёрнитіс кыпыда.
— Висьтась, — шуис Илья Матвеевич, ачыс пуктіс вилкасӧ бокӧ.
— Мыйкӧ омӧльтор вӧчин али мый?
— Некод некутшӧм омӧльтор эз вӧч.
Гӧгӧрвотӧм вопросъяс.
Но, гуляйтім, гуляйтім, а характеръясӧн эгӧ лӧсялӧй.
Оз овлы али мый тадзсӧ?
Илья Матвеевич дыр да сьӧкыда видзӧдіс Алексей вылӧ.
— Овлынытӧ быдтор овлӧ.
— Сійӧ чеччис пызан сайысь.
— А ноко ветлам, другӧ, менам комнатаӧ, сёрнитыштам,
— и сьӧкыда кутіс восьлавны коридор кузя аслас комнаталань.
Алексей лэптыштліс пельпомъяссӧ да мӧдӧдчис батьыс бӧрся.
Столӧвӧйӧ Илья Матвеевич воис минута дас вит мысти ӧтнасӧн.
— Сӧрӧ нинӧмабусӧ, — некод дінӧ торйӧн шыасьтӧг висьталіс сійӧ.
— Ни ӧти кывлы ог верит.
Делӧыс гӧгӧрвоана: ылӧдӧма нывкасӧ, а ӧні ыстысьӧ характеръяс вылӧ.
Кыдз сідз — эгӧ лӧсялӧй!
— Илья Матвеевич камӧбтіс кулакнас пызанӧ, стӧканъясысь да чашкаясысь сёлькнитчис чайыс.
— Коді воспитайтіс сійӧс?
Тэ, мам?
Абу тэныд таысь славаыс!
Журбинъяс пӧвстын сыӧдз эз вӧвлыны подлецъяс.
— Эн увгы, бать, — шуис Антон.
— Тадз прӧстӧ сьӧлӧм делӧяс йылысь сёрнитны оз позь.
— Да сылӧн ӧмӧй сьӧлӧм делӧяс?
Сылӧн пеж делӧяс!
Тоня ньӧжйӧник чеччис да тювкнитіс коридорӧ, котӧрӧн муніс корсьны Алексейӧс.
Сійӧ аддзис воксӧ град йӧрысь, кытчӧ сійӧ петӧма ӧшинь пыр.
Алексей някляліс юмов анькытш пуртӧсъяс.
— Горзӧ?
— юаліс сійӧ.
— Зэв ёна скӧралӧ.
— Гӧгӧрвоан, пельӧд нетшкис.
Видзӧдлы, гӧрд?
— Ньӧти абу, — пӧръяліс Тоня.
Сійӧс мыйлакӧ ёна радуйтіс лоӧмторйыс, коді вӧлі батьыслы сэтшӧм сьӧкыдӧн.
И эз мыйлакӧ, а дзик гӧгӧрвоана, мыйла: Алексейлӧн Катькакӧд любовь торксис, Алексей гӧгӧрвоис, мый Катька сылы абу пӧв, и гӧтрасьны сійӧ оз кут.
Кӧть кыдз эз зіль Катька, нинӧм сылӧн эз артмы.
— Алёша, ме тэнӧ зэв ёна радейта, зэв ёна!
— Тоня сывйыштіс Алексейӧс.
— И ме тэнӧ, гӧгӧрвоан кӧ, радейта.
Бур нывка тэ.
Сӧмын эн сюйсьы окасьны.
— Алексей вештіс сылысь кияссӧ аслас сьылі вылысь.
— Банбокӧс ставнас дулльӧсьтӧмыд!..
— Мый эськӧ миянлы думыштны!
— Тоня вӧлі сэтшӧм рад, мый Алексейлӧн бӧр кыптісны сы дорӧ воддза дружескӧй чувствоясыс, да весиг вунӧдіс Игорь йылысь.
Сылы вӧлі тайӧ здукъясас сӧмын Алёшенька.
— Тӧдан мый — мунам вуграсьны, а?
— шуис сійӧ.
— Вот лючки думыштӧмыд!
— Алексей сідзжӧ ловзьыштіс.
— Пукалыштам кыа петандор.
Вай зыр да нидзув банка!
Часджын мысти найӧ кавшасисны нин важ речнӧй пирсъяслӧн сісь колясъяс вылӧ, кодъяс улын йиръясын олісны горш ёкышъяс.
Тайӧ местаыс вӧлі заводсьыс вылынджык.
Рытъя лӧз Лада ён визулӧн нуис ассьыс сӧдз васӧ заливӧ.
Визувинъясын бергалісны тэрыб вабергачьяс, чегъялісны шоч гӧрдов кымӧръяслысь да прӧйдитысь буксирнӧй пароходъяслысь вуджӧръяссӧ.
Заводын укйӧдліс копёрлӧн парӧвӧй «баба» да корабльяс вылын таргисны пневматическӧй мӧлӧтъяс.
Достроечнӧй цехын корабльяс сулалісны дзескыда, быттьӧ сиктса прудйын дзодзӧг стада, и збыльысь вӧліны дзодзӧгъяс кодьӧсь.
Ӧтияс — ещӧ мачтатӧмӧсь на — быттьӧ лэдзӧмаӧсь ваас ассьыныс юръяссӧ да корсьӧны юпыдӧсса нюйтсьыс сёян, налӧн куш палубаясыс югъялісны лэччысь шонді югӧръяс улын лэбачьяслӧн шыльыд мыш вывъяс моз.
Мӧдъяс, мачта сьыліяссӧ небесалань тшапа лэптӧмӧн, видзӧдалісны ас гӧгӧрыс дзодзӧгъяс моз важнӧя.
Коймӧдъяс, кодъяс воӧмаӧсь ремонт вылӧ да джынвыйӧ косялӧма нин, куштӧма, видзӧднысӧ вӧліны коньӧр кодьӧсь — лэбач стаяын век эмӧсь сэтшӧмъясыд, кодъясӧс ставӧн кокалӧны.
Корабльясӧс дзодзӧгъяскӧд сравнивайтӧмыс воис юрас Тонялы.
Сійӧ висьталіс та йылысь Алексейлы.
Алексей бергӧдчис заводлань, коді вӧлі кар кодь ыджыд, трубаяса, башняяса да весиг дворецъяса, — татшӧм вӧлі главнӧй зданиеыс, кодлӧн ӧшиньясас коймӧд судтаын, кӧні вӧлі плаз, тыдовтчисны нин бияс, да серӧктіс:
— Бур дзодзӧгъяс!
Виччысьлы, мӧд во стадаыс содас.
Сійӧ кутіс висьтавны выль правительственнӧй задание йылысь.
Тонялы вӧлі интереснӧ, мый йылысь висьталіс Алексей, — рабочӧй семьяяс важысянь овлісны завод интересъясӧн, и гырысьясӧс став волнуйтанторйыс сідз либӧ тадз волнуйтіс и челядьӧс.
Кор Тоня вӧлі ичӧт, кор новлывліс Илья Матвеевичлы тубрасын ӧбед, сэки не сӧмын директор Иван Степанович, а и семьяас думайтісны, мый сійӧ сідзжӧ лоӧ кораблестроительӧн.
Тоня и ачыс тадз думайтліс, но во сайын кутіс интересуйтчыны Мичурин трудъясӧн да гӧгӧрвоис, мый сійӧ лоас оз кораблестроительӧн, а биологӧн.
Но семьялӧн интересъясыс важмозыс колины и сы интересъясӧн, биологияӧс радейтӧмыс эз вермы вевттьыны найӧс.
— Сідзкӧ, и йӧз содасны, — Алексейлысь кывзӧм бӧрын шуис Тоня.
— Мыйла?
Асьным справитчам.
— И сійӧ бара думыштіс: кутшӧм тӧдчытӧм да ичӧт сійӧтор, мый сыкӧд вӧчис Катя, сылӧн водзӧвылӧ локтан делӧяскӧд сравнивайтігӧн.
Думыштіс да зумыштчис.
Весьшӧрӧ Тоня заводитліс юасьны сылысь мый йылысь кӧ, висьтавны сылы мыйкӧ, — сійӧ, кажитчӧ, эз и кыв сылысь.
Тонялы бара лои шог.
Мустӧм Катюшка!
Дерт, сійӧ, сійӧ ставсьыс мыжа; дерт, сы йылысь думайтӧ Алёша.
СИЗИМӦД ГЛАВА
1
Олӧ морт, ветлӧдлӧ лунысь лунӧ, воысь воӧ служба вылӧ либӧ удж вылӧ, исполняйтӧ привычнӧй обязанностьяс — бура исполняйтӧ, кажитчӧ сыысь бурджыкасӧ оз нин позь, и быттьӧ сійӧ воӧдчис нин аслас возможностьяс пределӧдз, босьтіс олӧмсьыс сійӧ местасӧ, кодӧс урчитӧма сылы аслас способностьясӧн.
Но вот кутшӧмкӧ лунӧ индӧма сійӧс мӧд должность вылӧ, сетӧны сылы сложнӧйджык, кывкутанаджык делӧ.
Зэв бур токарӧс пуктӧны мастерӧ, цехса инженерӧс заводса главнӧй инженерӧн, рядӧвӧй гӧрысьӧс бӧрйӧны колхозса председательӧн, физика кузя рядӧвӧй учительӧс босьтӧны заведывайтны народнӧй образованиелӧн районнӧй либӧ карса отделӧн.
Олӧмын лоӧ крут бергӧдчӧм.
Выль, сійӧ лунӧдз саялӧм да не сӧмын матыссаяслы, но весиг и аслыс тӧдтӧм качествояс ловзьӧны мортын.
Вежсьӧ сы олӧмлӧн став ритмыс — и уджалан, и служитан, и гортса ритмыс.
Колӧны выль тӧдӧмлунъяс, выль навыкъяс, выль книгаяс, лоӧны выль тӧдмасьӧмъяс, содӧны, лоӧны паськыдджыкӧсь интересъясыс.
Морт вӧчӧ воськов водзӧ, а быд воськов — сы вылӧ видзӧдтӧг, ыджыд сійӧ али ичӧт, — требуйтӧ напряжение, требуйтӧ выныштчӧм, энергия; а энергия чужтӧ творчество, сы вӧсна мый настӧящӧй творчество позяна сӧмын движение дырйи.
Тадз овлӧ не сӧмын торъя морткӧд, но и йӧз группакӧд, коллективкӧд, код водзӧ сувтӧдӧма выль задачаяс.
Тадзи лои и Ладаын быдса заводкӧд.
Быд асыв карӧ, вокзал дорӧ, тӧвзисны грузӧвикъяс да бӧр волісны йӧзӧн, кодъяс тэрмасьтӧг, делӧвитӧя тэчисны Ленин памятникдорса плӧщадь вылӧ сундукъяс да кыз гезъясӧн гартӧм, быдторсӧ аддзывлӧм чемоданъяс, куритчисны, видзӧдавлісны гӧгӧр — виччысисны кадръяс кузя отделысь работникъясӧс да общежитиеясса комендантъясӧс.
Эз первойысь лолы талы локны тӧдтӧм местаясӧ.
Вот тадз жӧ, степеннӧя куритчигмоз, найӧ пукавлісны коркӧ асланыс сундукъяс вылын Южнӧй Уралса пӧсь просторъясын, — найӧ мунӧм бӧрын сэні, степьясын, кольлісны выль каръяс да домнаяс.
Тадз жӧ видзӧдавлісны опытнӧй синмӧн днепровскӧй берегъяс, кодъясӧс налы колӧ вӧлі йитны Днепрогэс плӧтинаӧн, тадз жӧ тыдовтчылісны Войвылын, Алтайын, Прибалхашье пустыняын, Амур дорын, — и сӧветскӧй картографъяслы, на бӧрын тайӧ местаясас воӧм мысти, быть лолі выльысь вӧчны да выльысь печатайтны страналысь географическӧй картаяс.
Заводскӧй дворӧ воисны каменщикъяс, арматурщикъяс, плӧтникъяс, бетонщикъяс.
Пирсъяс дорӧ сувтлісны баржаяс, кодъяс вайисны кирпич, цемент бӧчкаяс, гравий да лыа чукӧръяс, пӧвъяс да кер пакетъяс, арматурнӧй кӧрт да сьӧкыд таврӧвӧй балкаяс.
Кыптывлісны пӧвйысь вӧчӧм стрӧйбаяс камнедробилкаяслы да бетономешалкаяслы.
Асланыс воӧмнаныс строительяс быттьӧ водзвыв висьталісны корабельнӧй делӧяс кузя мастеръяслы: аски тіянлы ковмас уджавны мӧдног, велӧдчӧй сыӧ талун.
Колис нин кад, кор Александр Александрович вензьыліс Илья Матвеевичкӧд электросварка йылысь да дорйыліс клёпка.
Александр Александрович гӧгӧрвоис, мый не сӧмын клёпкалы воис пом...
Дасьтыссис мыйкӧ сэтшӧмтор, мыйсӧ пӧрысь мастерлӧн сьӧлӧмыс эз принимайт, и тайӧ «мыйкӧнас», кӧть кутшӧм абу ӧбиднӧ, юрнуӧдіс Антон, Антоха, коді кораблестроительнӧй наукаӧ велӧдчис сы дінын, Александр Александрович дінын.
Но вермис-ӧ Антон Журбин кутны тӧдвылас старик Басмановлысь чувствояссӧ да привязанностьсӧ?
Ладаӧ мӧдӧдчигӧн Антон тӧдіс нин сы йылысь, мый правительство лӧсьӧдӧ решение заводлы выль программа йылысь, заводсӧ реконструируйтӧм йылысь да сы йылысь, мый зэв ыджыд удж нуӧдӧмлы подулӧн лоӧ пуктӧма проект, кодӧс составитӧмын сійӧ участвуйтіс профессор Белов веськӧдлӧм улын.
abu
Сійӧ вӧлі став сьӧлӧмнас йитчӧма заводкӧд, кӧні быдмис да мортъяммис.
Сійӧ некор эз вунӧдлы заводлысь важиник цехъяссӧ — ни бойясын, ни госпитальын, кор сочиняйтіс сьыланкыв кӧдзыд бокӧвӧй океанъясын мунысь корабльяс йылысь, ни институтын.
Антон радейтліс волывлыны Наталья тьӧткалӧн «гулю позйӧ», стапельнӧй кран кабинаӧ, кытчӧ сійӧс лэптыліс элеватор.
Радейтліс видзӧдны сэтысянь завод вылӧ, стапельяс вылӧ, кадъяс вылын сулалісны вымосткаясӧн кытшалӧм корабльяслӧн корпусъяс — вот-вот нетшыштчасны места вывсьыс да спускӧвӧй туйяс кузя исковтасны ваӧ; нинпуяса Морскӧй проспект вылӧ, стекляннӧй вевтъяс вылӧ, кыті ветлӧдлісны пӧжарникъяс да брандспойтъясысь мыськисны кыз стеклӧяс вывсьыс сасӧ; вӧр да корпуснӧй сталь складъяслӧн квадратъяс вылӧ, причалъяслӧн бетоннӧй стенъяс вылӧ, кодъяс водоросльяс вӧснаыс ва бердтіыс турунвижӧсь да вевдортіыс мазутысь и машиннӧй маслӧысь лоӧмаӧсь коричневӧйӧн.
Быдлаын грымакылӧ, шумитӧ, ыпнитлӧны электрическӧй дугаяс да автогеннӧй бияс.
Вот тадзи ӧти сентябрьскӧй лунӧ Антон сулаліс Наталья тьӧткалӧн «гулю позйын» да дугдывтӧг видзӧдіс картина, кодӧс зэв унаысь нин аддзыліс, но сылы вӧлі век выль да мичасьыс-мича.
Сійӧ ылӧсас арталіс территория планируйтӧмын вежсьӧмъяссӧ, кодъяс лоӧны проектсӧ олӧмӧ пӧртӧм бӧрын.
Цехъяслӧн кыдзсюрӧ сулалӧмныс, коді кольӧма важсясьыс кыдзи заводлӧн разнӧй периодъясын стихийнӧй быдмӧмлӧн следствие, бырас.
Морскӧй проспектлы параллельнӧ лоӧ выль проспект;
сійӧ нюжалас мӧд пара стапельяслань; найӧс стрӧитӧны нин.
Корпуснӧй цехсӧ лоӧ вештӧма, каменщикъяс тэчӧны фундаментсӧ асыввылӧ да рытыввылӧ; заготовительнӧй цехъяс да мастерскӧйяс сувтасны ӧти визьӧ, на пыр прӧйдитасны туйяс, кытъясті дугдывтӧг кутасны мунны материалъяс, заготовкаяс, чукӧртӧм секцияяс...
— Бур лоӧ, тётя Наташа!
— шуис Антон.
— И сідзи бур.
Мый ещӧ тэныд?
Тьӧтка эз гӧгӧрволы сылысь радлӧмсӧ.
Сылӧн вӧліны аслас тӧждысьӧмъяс.
Клавдия Намёткина, башеннӧй иранса крановщица, бӧръя кадӧ кутіс мунны водзӧ сыысь, Наталья Васильевнаысь.
Ӧбиднӧ ӧд!
Клавкалы кызь арӧсӧдз быдса во оз тырмы, нывка на, а лэпталӧ ассьыс беринӧсь нырсӧ уджвывса герой моз, ещӧ и газетаын ошйысьӧ успехъяснас.
Раммӧдны эськӧ татшӧмтӧ колӧ, колана местаӧ сувтӧдны; кольк оз велӧд курӧгӧс.
Антон вежис сёрнитанторсӧ: сёрнитыштны вӧлі позьӧ — кран сулаліс уджавтӧг пӧшти часджынйысь нин дырджык.
Наталья Васильевна скӧраліс:
— Век тадзи планируйтӧны.
То бергав, удит вевъявны, а то пукав, сьыланкывъяс сьыв.
Некытчӧ туйтӧма ті, начальникъяс, планируйтанныд.
— Терпитышт, тётенька, бурджыка кутам планируйтны.
Сет сы вылӧ кад.
— Тіянлы лоӧ ур, лоӧ и свисток.
Тадзи али мый?
— Ылӧсас.
Тэ меным лучшӧ со мый висьтав...
мыйла тэ верӧссайӧ он мун?
— Ог и тӧд нин весиг мыйла.
— Тьӧтка ышловзис.
— Сӧмын, тыдалӧ, некор ог мун.
Аслам Петя бӧрын некодӧс ог кӧсйы тӧдны.
Сьылыштны, йӧктыштны, наливкаӧн тешитчыштны — тайӧс ме...
пӧжалуйста.
Радейта компания, век сылы рад, компаньонъяс кӧ кажитчӧны.
А сьӧлӧм делӧясӧн шыбласьны — тайӧс мед мукӧдъяс.
Вот менам тэныд став вочакывйӧй.
Гӧгӧрвоин ӧні?
— Гӧгӧрвои, тётя Наташа.
Прӧстит, мый пані сёрни та йылысь.
— Нинӧмысь прӧститнысӧ.
Овлана делӧ.
Алёшкаыдлӧн сідзжӧ, видзӧдтӧ, кутшӧм ерунда артмис.
Вот-вот, думайтам, гӧтрасяс.
А эсійӧ дураыс, Травниковалӧн нылыс, клубса заведующӧйкӧд друг гартчыны кутӧма.
И мыжавны-ӧ нывсӧ, он гӧгӧрво.
— Тадзи ӧмӧй?
— шензис Антон.
— Гортын миян мӧдног думайтӧны.
Шуӧны, ачыс пӧ Алексей омӧльтор вӧчӧма.
— Кывзы тіянлысь!
Найӧ тэнад быттьӧ святӧйяс, нинӧмтор ас гӧгӧрсьыс оз казявны.
Тӧда ме тіянӧс, Журбинъясӧс.
Восьлалӧны ставныс ӧтлаын, чукӧрӧн, ӧта-мӧднысӧ мыджӧны пельпомъяснаныс, а коді мӧдногаджык, сэтшӧмсӧ и гӧгӧрвоны оз кӧсйыны.
Гашкӧ, сӧмын Василий...
сійӧ сяммӧ видзӧдлыны морт сьӧлӧмӧ.
Марьяыс сылӧн кутшӧм вӧлі?
А оліс Василийкӧд во, мӧдӧс, коймӧдӧс, и мӧд мортӧн лои.
А ті...
Антон кӧсйис мыйкӧ паныд шуны, но сӧмын шпыньмуніс.
— Да, да, тэ мекӧд Алексей йывсьыд эн вензьы.
«Ачыс омӧльтор вӧчӧма!»
— водзӧ сёрнитіс Наталья Васильевна.
— «Ачыс!»
Метӧ тӧда, меным верман эскыны, дзик аслыд моз.
Мырддьӧма Алёшкалысь невестасӧ эсійӧ дядяыс.
Нинӧм шензянаыс: бывалӧй мужчина, опытнӧй, сьӧкыд ӧмӧй татшӧм молодечлы кольмӧдны нывкалысь юрсӧ?
«Гулю позйын» кутіс триньгыны телефон.
Наталья Васильевна босьтіс аппарат круг йылысь трубкасӧ.
— Тэнӧ, — шуис сійӧ.
— Директор корсьӧ.
Антон пырис элеватор кабинаӧ да тӧвзьыштіс уліӧ.
Тьӧткаӧн висьталӧмторйыс эз петав сы юрысь.
«Молодеч Алёшка, — думайтіс вок йывсьыс сійӧ.
— Зонлӧн татшӧм беда, а кутчысьӧ.
Мукӧд эськӧ кияссӧ лётӧдісны».
Антон некодлы нинӧмӧн эз вермы отсавны — ни вокыслы, ни тьӧткалы, — татшӧм делӧясын бокысянь отсӧг оз вермы лоны.
Лоӧны-ӧ найӧ шудаӧсь, сӧмын налӧн ас саяныс.
Антонлы коли ӧтитор: жалитны личнӧй олӧмын ладмытӧмъясӧс.
Сійӧ жалитіс, а ачыс думайтіс: сылӧн ставыс мӧднога...
Кор Антон пырис директор кабинетӧ, став местаяссӧ диванъяс вылын, креслӧясын, улӧсъяс вылын вӧлі займитӧма.
Сійӧ аддзис главнӧй инженерӧс, главнӧй технологӧс, главнӧй конструкторӧс, цехъясса начальникъясӧс, сменнӧй инженеръясӧс, мастеръясӧс, Зина Ивановаӧс, коді вӧлі на пӧвстын дзик ӧти нывбабаӧн.
Главнӧй конструктор Корней Павлович дзескӧдчыштіс диван вылын, Антон пуксис сыкӧд орччӧн.
— Антон Ильич, — шуис Иван Степанович, — чайта, мый и тіянлы лоӧ интереснӧ кывзыны миян ёртлысь.
Сійӧ ветліс лунвылӧ и со бӧр воис, кӧсйӧ висьтавны аслас ветлӧм кузя результатъяс йылысь.
Тіянлы кыв, Скобелев ёрт...
Ставӧн, буракӧ, чукӧртчисны...
Скобелев, гожъялӧма, еджгов костюма, разьӧм юрйыла еджыд шӧвк дӧрӧма, вӧлі сэтшӧм, быттьӧ сійӧ кык тӧлысь чӧж вӧлӧма абу командировкаын, а курортын, кӧнкӧ Сочиын либӧ Гагрыын.
Сійӧ удобнӧйджыка лэдзчысис креслӧӧ, кресталіс коксӧ да листыштіс сьӧд коленкор коркаа кыз тетрадьысь некымын лист.
— Сідзкӧ...
Водзвыв висьтала: нинӧм торъя выльсӧ ті, ёртъяс, месянь онӧ кылӧй.
Электросварка нуӧдӧм миян заводын да мукӧд заводъясын торъялӧ сӧмын масштабъяснас да делӧ котыртӧмнас.
Ми свариталам палубнӧй настилъяс, наборлысь юкӧн, палубнӧй надстройкаяс, мачтаяс, переборкаяс.
Найӧ сваритӧны наборсӧ ставнас да судно корпусъяслысь обшивкасӧ.
Дай сійӧ оз быдлаті да оз став тоннажаяссӧ.
Чайта, ми первойяяс лыдын босьтчам вӧчавны цельносварнӧй конструкцияяса ыджыд тоннажа корабльяс, кутшӧмъясӧс индӧма миян заводса профильӧн.
— Мыйла нӧ первойяяс лыдысь?
Тайӧ абу стӧч тадзи, — торкис Скобелевӧс Антон и паметь сертиыс висьталіс некымын океанскӧй корабльлысь нимъяссӧ, кодъясӧс стрӧитӧма сӧветскӧй заводъясын дзоньнас сварка отсӧгӧн.
— Да?
Вермас лоны, — вочавидзис Скобелев да бара кутіс видзӧдны аслас гижӧдъяс вылӧ.
— Колӧ шуны, водзын миян лоӧны ыджыд сьӧкыдлунъяс.
Босьтам пӧтӧлӧкса овъяс.
Сэтшӧм автоматическӧй аппаратъяс, кодъяс ветлӧдлісны эськӧ пӧтӧлӧкті, ещӧ некӧні на абуӧсь.
Пӧтӧлӧкті ӧні кежлӧ вермӧны ветлыны сӧмын насекомӧйяс, да и сійӧ оз ставыс.
Антон Ильич Журбин менӧ, навернӧ, торкас да шуас, мый эмӧсь кондукторъяс и мый на вылӧ сваритӧм могысь пуктӧм секциясӧ позьӧ бергӧдлыны любӧйногӧн да пӧтӧлӧксӧ вӧчны джоджӧн.
Но мый вӧчны, Антон Ильич, кор ми нуам вӧчӧм нин секцияяссӧ стапель вылӧ, кӧні бергӧдлыны найӧс оз позь?
Кыдзи ми сэні кутам йитлыны?
— Шлангӧвӧй полуавтоматъяс, — шуис Антон.
— А-а!
Вот на йылысь ме и подробнӧйджыка сёрнитышта, шлангӧвӧй полуавтоматъяс йывсьыд.
Найӧ миянлы кутшӧмакӧ выльтор на.
— А ми тайӧ выльторсӧ освоитім вель бура воджын сайын нин, — шуис главнӧй технолог.
— Сымын бурджык.
— Скобелев кутіс асьсӧ достоинствоӧн.
Нинӧм мӧдтор вӧчны сылы эз и коль.
Командировкаӧ сійӧ муніс Жуковкӧд сёрнитӧмысь лоӧм впечатление улын, вӧлі тырӧма медся бур кӧсйӧмъясӧн чукӧртны ставсӧ, мыйяс сӧмын эмӧсь странаын, кораблестроительнӧй выльторъясын, кодъясӧс пыртӧмаӧсь либӧ кодъяс пыртсьӧны мукӧд родственнӧй предприятиеясса практикаӧ.
Сійӧ сьӧлӧмсяньыс та вылӧ зілис, кӧть нин сӧмын сы вӧсна, медым петкӧдлыны сы уджӧн недовольнӧй йӧзлы, мый найӧ ӧшибайтчӧны, мый сійӧ дзик абу сэтшӧм, кутшӧмӧн найӧ лыддьӧны сійӧс.
Но, кор воис Чёрнӧй море дорӧ терпитны позьтӧм гожся жар дырйи, фруктыяс да курортникъяс кадӧ, сійӧ ылаліс туйсьыс, кодӧс индӧма сылы командировочнӧй удостоверениеын, сійӧс кыскис немтӧждысьтӧм курортнӧй олӧм, Крым да Кавказ побережьеӧ пароход вылын экскурсияяс; заводъясӧс сійӧ дзикӧдз вунӧдіс.
Тадз колис тӧлысьӧн-джынйӧн.
Скобелев гӧльмис, вузаліс ассьыс галстукъяссӧ, дӧрӧмъяссӧ, мыйясӧс галантерейнӧй кыв вылын шуӧны бабочкаясӧн, турунвиж велюрӧвӧй шляпасӧ, португальскӧй подтяжкисӧ, воис зарни часіӧдз, коді коли сылы наследство пыдди батьсяньыс.
Став ресурсъяс вӧлі бырӧдӧма, и сэки сійӧ уськӧдчис ӧти заводӧ, мӧдӧ, тӧвзис на пӧвстті метеор моз; Москва пыр мунігӧн пыраліс министерствоӧ, пукыштіс техническӧй библиотекаын, кутшӧмкӧ выставка вылын корис, медым петкӧдлісны сылы сварочнӧй аппаратъяслысь уджсӧ, сэн жӧ босьтіс брошюраяс и Ладаӧ воигӧн, вагонын, сочинитіс докладсӧ.
Сійӧ гӧгӧрволіс, мый сылӧн докладыс кизьӧр, быд боксянь слаб, и, кымын ёнджыка тайӧс гӧгӧрволіс, сымын лои самоувереннӧйджык да спокойнӧйджык.
Кык смерть пӧ оз овлы, а ӧтиысь он мын.
Но мыйвынсьыс зілис мынтӧдчыны и ӧти смертьсьыс.
Дорйысис.
Скобелев ветлӧдлӧмъяс йылысь некод, дерт, эз тӧд некод эз думайт, мый сійӧ недобросовестнӧй, быдӧнлы кажитчис: весьшӧрӧ пӧ ыстісны татшӧм ответственнӧй командировкаӧ татшӧм некомпетентнӧй мортӧс.
Инженеръяс да мастеръяс видзӧдлывлісны ӧта-мӧд выланыс, бергӧдлісны кианыс карандашъяс да автоматическӧй ручкаяс, налӧн блокнотъясыс да записнӧй книжкаясыс важӧн вӧліны тупкӧсаӧсь.
— М-да...
— друг шуис Корней Павлович да очсыштіс.
Чери кыйны ёна радейтысь, сійӧ сідзжӧ ӧтчыд ылавліс туйсьыс, кодӧс вӧлі индӧма сылы, правда, абу командировочнӧй удостоверениеын, а санаторнӧй путёвкаын.
Корней Павлович пуксис Ждановын поезд вывсянь пароход вылӧ, медым Азовскӧй мореӧд муніны Керчӧ, а сэсся машинаӧн тӧвзьыны крымскӧй степьяс вомӧн Ялтаӧ.
Но ни Керчысь, ни крымскӧй степьясысь Корней Павловичӧс эз аддзывны.
Морт пуксис пароход вылӧ, сэсся воши ляпкыд ваа азовскӧй гыяс пӧвстӧ.
Неуна эз став деньгасӧ, кодӧс сійӧ колис семьяыслы тӧлысь чӧж олӧм вылӧ, гӧтырыс видз телеграммаяс вылӧ.
Сійӧ телеграфируйтліс быдлаӧ — Симферопольса да Ялтаса уголовнӧй розыскъясӧдз.
Эз тӧдны нинӧм, кытчӧдз вошӧм верӧсыс эз юӧрт ассьыс олан местасӧ.
А оліс сійӧ чери кыян байдаяслӧн да каюкъяслӧн пӧлыньтӧм, сьӧдӧдз сиралӧм парусъяс улын Ахтарийскӧй побережьеса колхозын.
Петіс сійӧ сэні пароход вылысь, аддзис садокъясысь кызь вит пудъя белугаясӧс, кодъяслӧн, кыдзи вӧлі гижӧма районнӧй газетаын, «сӧмын паюснӧй пӧкйыс килограмм ветымын», да вунӧдіс Ялта йылысь, санаторий, путёвка и весиг семья йывсьыс.
Корней Павловичлӧн очсыштӧмыс быттьӧ вӧлі Скобелевлы знакӧн.
Сійӧ помаліс докладсӧ.
— Кодлӧн эмӧсь вопросъяс?
Коді кӧсйӧ сёрнитны?
— юаліс Иван Степанович.
— Кутшӧм нӧ вопросъяс?
— став пыдди вочавидзис Корней Павлович.
— А сёрнитны?..
Веськыда кӧ шуны, сёрнитнысӧ нинӧм йылысь.
Ставсӧ, мый ми тані кывзім ӧні, позьӧ аддзыны электросварщиклӧн любӧй памяткаысь.
Иван Степанович зумыша сӧгласитчис.
— Ӧшибитчим, ёртъяс, ӧшибитчим ми.
Евсей Константинович тайӧ делӧ кузя абу специалист.
Но, а мый вӧлі вӧчнысӧ?
Ӧтилы предлагайта ветлыны, мӧдлы...
Оз кӧсйыны, ӧтказывайтчӧны: удж юрвывтыр, ог справитчы, и сідз водзӧ.
Скобелев ёрт, колӧ висьтавны веськыда, эз вежнясь да эз чукрась, муніс ыджыд окотапырысь.
И не сійӧ збыльысь мыжаыс, эз кӧ сідзи, кыдзи колӧ, ло.
Ми тіянкӧд мыжаӧсь.
И ме личнӧ.
Либеральничайті.
— Яндзим, Евсей Константинович!
— шуис Зина, кор Скобелев бӧрся лэччис пос кузя уліӧ.
— Тіян вӧсна яндзим!
— Абу специалист, — директор кывъясӧн гажтӧма вочавидзис Скобелев.
Сылы сідзжӧ вӧлі зэв яндзим.
Мед эськӧ лучшӧ сійӧс видісны, сійӧ эськӧ кужис сэки вочавидзны.
А то видзӧдлісны сы вылӧ кутшӧмкӧ ӧбиднӧй жальлунӧн...
Скобелев торйӧдчис Зинакӧд нинпуяс улын да мӧдіс довгыны заводті.
И сыысь, мый сійӧ аддзис ас гӧгӧрсьыс, сы сьӧлӧм вылын ещӧ лои сьӧкыдджык.
Известьӧн пачкайтчӧм дӧра партука каменщикъяс, мускулистӧй арматурщикъяс, бетономешалка помост бердын чангыль ныра латшкӧс тушаа ныв, самосвалса шофёр, коді видзӧдлывліс кабинасянь, — ставнысӧ найӧс шымыртӧма удж, ставныс найӧ ылысьӧсь, гашкӧ, Владимир дорысь, Вязьма дорысь, Кировысь, воӧмаӧсь Ладаӧ перестроитны корабльяс стрӧитан завод, кодъясӧс виччысьӧ страна.
А сійӧ...
мый вӧчис сійӧ?
Скобелев уси шогӧ.
Сійӧ думайтіс кад йылысь, кор Викторкӧд да Зинакӧд ӧтлаын уджаліс станок вӧчӧм вылын.
Лӧсьыд вӧлі кадыс!
Сійӧ сьӧлӧмсяньыс увлекитчис Виктор изобретениеӧн, вӧліны минутаяс, кор Скобелев чувствуйтіс тайӧ изобретениесӧ быттьӧ ассьыс.
Скобелевӧс кыскис сэтчӧ, кӧні шудтӧм командировкаӧ мунтӧдз сійӧ испытайтліс аслас олӧмын медбур минутаяс, — Виктор ордӧ мастерскӧяс.
Сійӧ пырис сэтчӧ, сувтіс ӧдзӧс дорас.
Верстак вылын дзирдаліс полировканас станок, кодӧс вӧчӧма металлысь нин.
Станок дінас ноксисны Виктор да — кыдзи сӧмын вевъялӧма татчӧ?
— Зина.
Сідзкӧ, и тайӧ делӧ дорсьыс сійӧс ӧтдортӧмаӧсь, и сідзи ӧтдортӧмаӧсь, мый весиг сы йылысь и вунӧдӧмаӧсь, кор делӧсӧ вӧлі помалӧма.
Сійӧ йӧжгыльтчис, быттьӧ кучкӧмысь, кор сійӧс казялӧм бӧрын Виктор горӧдіс:
— Евсей Константинович!
Локтін!
Веськалін ас кадӧ.
Ӧні кутам испытывайтны!
Виктор сэтшӧм ёна топӧдіс Скобелевлысь кисӧ, кыдзи топӧдлӧны сӧмын зэв бур другъяслысь, кодъяслы зэв радӧсь.
Вӧлі тӧдчӧ, мый сійӧ волнуйтчӧ.
Сы лелькуйтӧмторлы колӧ вӧлі вӧчны медводдза воськов: та могысь колӧ вӧлі сӧмын букӧвӧй воропнас бергӧдӧмӧн включитны мотор.
Сійӧ бергӧдіс воропсӧ.
Мотор заводитіс уджавны.
Зиньгигтыр мӧдӧдчис, кутіс бергавны дискӧвӧй пила, пӧрис дзирдалысь, вералысь кругӧ.
Зина, коді минута сайын на дӧзмӧмпырысь видзӧдіс Скобелев вылӧ, быттьӧ юасиг: мыйла тэ татчӧ локтін, кодлы тэ колан?
— горӧдіс:
— Победа, Виктор Ильич, победа!
Тыр победа!
Скобелев вунӧдіс весиг аслас доклад йылысь.
Сійӧ кватитіс кык дюйм кызта пӧв, сюйис сійӧс пила пиньяс улӧ, и пӧвйыс пӧшти пыр жӧ орис шӧри.
Виктор терпениесьыс петӧмӧн вештіс Скобелевӧс станок дорысь.
Виктор вежлаліс инструмент бӧрся инструмент, лэдзліс дрель, фуганок, шкуровочнӧй машина, токарнӧй приспособление, фреза, мый отсӧгӧн кык пӧвйӧс шпунтӧн йитӧм вылӧ мунісны минутаяс, а эз часъяс, кипомысь кӧ уджалігӧн.
Виктор стружитіс, тӧчитіс, пилитіс; верстак вылын и верстак улын быдмисны пӧв пом чукӧръяс, чӧскыд дука пулӧн кудриа стружкияс, многоугольникъяс, фигурнӧй балясинаяс, шкуровкаӧн обработайтӧм шыльыд шаръяс да шарикъяс.
Сійӧ сетавліс аслас станоклы заданиеяс, сложнӧйсянь сложнӧйджыкӧс; сійӧ испытывайтіс станоклысь став позянлунъяссӧ.
Пӧшти во чӧж сӧмын наӧн и оліс Виктор.
Бӧръя тӧлысьясӧ Виктор муртса-муртса тыртлывліс лунся нормаяссӧ, и сылӧн нимыс воши передовикъяслӧн цехӧвӧй дӧска вылысь.
Сійӧ муніс, быттьӧ торосъяс пӧвстті ледокол: мунӧ ньӧжйӧ, машинаяс уджалӧны вынсьыс петмӧн, зэв уна ломтас сотӧма, а ставыс быттьӧ весьшӧрӧ.
Но кыдз нӧ весьшӧрӧ, водзӧ кӧ восьса ва да свободнӧй ыджыд плавание, тэ кӧ он ӧтнад пет простор вылӧ, а писькӧдан туйсӧ мукӧдлы?
Вот тайӧ туйыс и эм!
Виктор пуксис табуретка вылӧ да, пӧжарнӧй правилӧяс йылысь вунӧдӧмӧн, кутіс куритчыны пилипызь да стружки пӧвстын.
Киясыс сылӧн тіралісны.
— Поздравляйта, Виктор Ильич!
— шуис Скобелев.
— Зэв бур машина.
Сӧветскӧй Союзса столяръяс вылӧ донъяласны сійӧс.
— И тіянӧс поздравляйта, ёртъяс!
— вочавидзис Виктор.
— Ӧтувъя удж.
— Сідзкӧ, и ми гӧрим?..
— Скобелев чужӧм вылысь Зина казяліс Скобелевлы лӧсявтӧм кутшӧмкӧ шогсян да шӧйӧвошӧм нюм.
2
Зеркалӧ водзын Илья Матвеевич кӧрталӧ галстук.
Уна рӧма кыӧм полоска водзсасис, эз сетчы чуньясыслы, быттьӧ эз вӧв небыд шерстянӧй сунисъясысь, а чорыд арматурнӧй кӧртысь.
Сійӧ гартыштчыліс лёкнога чукля гӧрӧдъясӧ.
Векджык Илья Матвеевич пинжак улас новлывліс косоворотка дӧрӧм либӧ кыз лӧз свитер — волӧн кад серти.
Рӧкыд вылӧ вурисны сылы тайӧ костюмсӧ...
Нинӧм шуны, выль костюмнас Илья Матвеевич и стройнӧйджык, и бравӧйджык, и кыдз быттьӧ томджык.
Но кыдзи татшӧм бур пинжаклы ладмасны свитер либӧ косоворотка?
Да и Агафья Тонякӧд личлэдзлытӧг дольӧны: театрӧ галстуктӧг оз позь; воджынйын ӧтчыд мӧдан, петкӧдчыв йӧз водзын кыдз колӧ.
Сійӧ жӧдзис камод водзын, мый вылын сулаліс зеркалӧ, нямраліс, тракйис, гартлӧдліс галстуксӧ, кыліс, кыдзи кухняын Тоня шуаліс пӧдругаыслы: «Ог вермы, Валечка, талун.
Ми папакӧд, мамакӧд «Фауст» вылӧ мунам.
Московскӧй театр пуктӧ».
— Антонина!
— скӧрысь горӧдіс батьыс.
— Ме тані, папочка!
— Тоня тыдовтчис порог дорын.
— Мый чӧртсӧ тані вӧчны колӧ — висьтав!
Некытчӧ, тыдалӧ, ог мун.
— Кыдзи — мый чӧртсӧ?
Ставыс жӧ зэв прӧстӧ.
Первойсӧ вот тадз...
сэсся — веськыдвылӧ...
сэсся — шуйгавылӧ...
и, медбӧрти, татчӧ.
— «Веськыдвылӧ-шуйгавылӧ» — и тэтӧг тӧда.
А кытчӧ «татчӧыс»?
Но кытчӧ, кытчӧ?
Илья Матвеевич бара раснитіс галстуксӧ.
Крепыд сьылі вылас польдісны сӧнъясыс, и ратшмунӧмӧн лэбис воротниксьыс перламутрӧвӧй кизьыс.
— Мунӧй мамыдкӧд ас кежаныд!
Мефистофель!
— Илья Матвеевич вӧрӧдыштіс синкымъяссӧ.
— Чӧрт йылысь опера.
Думыштасны жӧ!
— Мый тэ, папочка!
Тайӧ гениальнӧй поэма.
Сійӧс гижӧма Гёте.
Великӧй поэт.
— Великӧй поэт?
А мыйла тэ батьсьыд унджык тӧдан?
Сійӧ тэнад бӧрӧ кольӧма?
— Илья Матвеевич шпыньмуніс.
— Папочка, абу сідз!
— Тоня ёна кутіс пыркӧдны юрнас.
— Ставсӧ, мый ме тӧда, быдӧн вермасны тӧдмавны зэв кокниа.
Менам тӧдӧмлунъясӧй кык десятка школьнӧй учебникъясын.
А тэнад!..
Меным сё во колӧ овны, медым тӧдны сы мындасӧ!
— Кутшӧм тэ мудер, нылукӧй!
Но, вай петкӧдлы бара: кытчӧ шуйгавылӧ, кытчӧ веськыдвылӧ?
Кизьсӧ бӧрыннас вурам.
Пырис Дуняшка, пуктіс ӧшинь вылӧ ыджыд виж тыква, сералан синъясӧн видзӧдліс Илья Матвеевич вылӧ, сы костюм вылӧ, галстук, ботинки вылӧ.
— Гардеробӧн занимайтчанныд, — шуис сійӧ.
— А миян кутшӧм гӧсть! Град йӧрын ветлӧдлӧ.
— Кутшӧм ещӧ гӧсть?
— Видзӧдлӧй асьныд.
Мый ме тіянлы кута висьтавны, кор ті скӧрйывсьыныд тигрысь лёкджыкӧсь.
Град йӧрысь Илья Матвеевич аддзис профессор Беловӧс.
Старик, коді вӧлі зэв ёна мунӧ Александр Александрович вылӧ, омӧлик, дзор да быд кывйӧ крукасьысь, видзӧдіс тыква вылӧ, кытчӧ гожӧмнас Тоня парсалӧма булавкаӧн ассьыс нимсӧ и ӧні тайӧ гижӧдыс быдмӧма, лоӧма зэв ыджыд.
— Чой асьсӧ увековечитӧма, — сералігтыр висьталіс Антон.
— Самӧй сійӧ?
Кораблестроительницаныд?
— Сійӧ...
Илья Матвеевич да Белов вӧліны тӧдсаӧсь нин, — Антон тӧдмӧдіс найӧс стапельяс вылын Москваысь воӧм бӧрын мӧд луннас.
Сэки жӧ тыдовтчис, мый Белов зэв бура помнитӧ Александр Александровичӧс.
Профессор да мастер дыр пукалісны тирс вылын, казьтылісны Ленинград, кутшӧмкӧ лесовозъяс, кодъясӧс найӧ стрӧитлісны ӧтлаын.
Илья Матвеевич видзӧдіс на вылӧ бокысянь, кывзіс налысь сёрнисӧ да думайтіс:
«А сійӧ быттьӧкӧ и миян компанияысь, тайӧ профессорыс».
Белов тувкис ботинки нырнас порсь кодь розӧвӧй тыква бокӧ, юаліс:
«Пудйӧн-джынйӧн — кык пуд, навернӧ?»
Илья Матвеевичӧс аддзӧм бӧрын лэптыштліс шляпасӧ:
— Бур лун, бур лун!
Тӧдмася град йӧрса таинствоясӧн.
Колӧ шуны, дзик подулавтӧг ті ӧбижайтанныд гӧтыртӧ — кедзовтанныд фасоль.
Зэв бур сёянтор, сэні зэв уна белок.
Нимкодясьысь Агафья Карповна муртса довкйӧдліс юрнас быд кыв дырйи, кодъясӧс шуаліс Белов фасоль йылысь.
— Предмет вылӧ разнӧйног видзӧдӧм, — шуис Илья Матвеевич.
Сійӧ вунӧдіс нин мустӧм галстук йылысь, вӧлі рад, мый локтіс Антонлӧн начальникыс, кыдзи сійӧ думсьыс шуліс Беловӧс.
Ывлаын пӧльтіс моресянь чепсасьысь тӧв, нӧбаліс косьмӧм турун вылысь кутшӧмкӧ гӧн да быдлаӧ сибдысь чераньвез.
Илья Матвеевич корис гӧстьсӧ керкаас.
Найӧ мунісны.
Антон да Агафья Карповна дырджык эз пырны.
Белов пуксис Матвей дед креслӧӧ.
Сійӧ, тыдалӧ, буретш ладмис сылы, профессор лэдзчысис креслӧ мыш вылас, быттьӧ шойччис кузь туй бӧрын.
— Мӧдӧдча, — ӧчкинас дзирдышталіг заводитіс сёрнитны Белов.
— Пыри прӧщайтчыны.
Дерт, унаысь на ещӧ ковмас волыны тіян местаясӧ.
Но меысь нуждаыс тані ӧні кежлӧ — либӧ, стӧчджыка, — ньӧти абу нин.
Антон Ильич лоӧ представительӧн миян институтсянь.
Да, Илья Матвеевич, ог комплимент вӧсна шу: ті быдтінныд талантливӧй инженерӧс.
Илья Матвеевич кызӧктіс, стрӧга видзӧдліс ӧшиньӧд, быттьӧ кӧсйис аддзыны сэтысь сійӧс, код йылысь муніс сёрниыс.
— Абу-ӧ том?
— Государствоным миян ставнас том, Илья Матвеевич.
Но тайӧ томлуныс миянлы абу омӧль.
— Сійӧ государство, а тані морт.
Мортлы колӧ кисьмыны.
— Мый лоӧ — кисьмыны?
— паныд шуис Белов.
— Сійӧ абу тыква.
Оз арлыдӧн артавсьы мартлӧн кисьмӧмыс.
— Но тайӧ ещӧ кыдз шуны!
— Илья Матвеевич зумыштчис, кутіс таркӧдны чуньяснас пызанӧ.
— А опытыс нӧ, сійӧ мый?
Сійӧ ӧмӧй оз воясӧн чӧжсьы?
— Опыт?..
Да, опыт — ёна колантор.
Но опытыд ылӧдз на ещӧ абу ставыс, мый колӧ бур специалистлы, торъя нин миян кадӧ.
Колӧны ыджыд теоретическӧй тӧдӧмлунъяс.
Вот неважӧн ме тӧдмаси Москваын автоматическӧй заводӧн.
Думыштлӧй аслыныд быдса завод, кӧні кык либӧ куим рабочӧй.
Сійӧ лэдзӧ автомобильяслы поршеньяс.
Став операцияяссӧ автоматическӧя вӧчӧны машинаяс — литьёсянь дась изделиеяс ящикъясӧ упакуйтӧмӧдз.
Кутшӧм нӧ, юавсьӧ, вӧлі опытыс йӧзлӧн, кодъяс вӧчисны тайӧ заводсӧ?
Кӧні таӧдз вӧлі татшӧм заводыс?
Эз, эз опыт, а творческӧй фантазия, кодӧс подулалӧма теоретическӧй тӧдӧмлунъясӧн, чужтіс мирын медводдза завод-автомат.
Сійӧс жӧ первой колӧ вӧлі аддзыны вежӧрысь.
А аддзыны сійӧс позьӧ вӧлі сӧмын уна тысяча-тысяча цифраяс да зэв сложнӧй расчётъяс отсӧгӧн.
Теория отсӧгӧн.
Да, теория!
Илья Матвеевич зумыштчис, пыр ёнджыка жугыльмис.
— Колӧ кӧ нин, — шуис сійӧ, — вайӧдны примеръяс, вайӧда и ме.
Кораблестроение делӧын вӧлі морт...
теория сійӧ эз тӧд, сы вӧсна мый весиг сиктса школа абу помавлӧма.
А знаменитӧй инженер сыысь лон.
Титов йылысь, дерт, кывлінныд?
— Пётр Акиндинович йылысь?
— Белов сюся да мудера видзӧдліс Илья Матвеевич вылӧ, лэптіс ӧчкисӧ плешас, читкыртіс синсӧ.
— Правильнӧ, правильнӧ.
Замечательнӧй практик.
Самородок.
Но сылӧн туйыс, Илья Матвеевич, вӧлі сьӧкыд да кузь.
Мыйла миян кадӧ мунны татшӧм туйӧдыс?
Ещӧ кор на — сё воысь дырджык сайын — великӧй роч поэт шуліс: «Велӧдчы, менам пиӧй.
Наука дженьдӧдӧ миянлы ӧдйӧ мунысь олӧмлысь опытъяссӧ».
Титов йылысь ӧттор-мӧдтор ме висьтала тіянлы сёрӧнджык.
Ӧні водзӧ нуӧдам принципиальнӧй сёрни.
Колян лунъясӧ ме зэв ёна дӧзмылі.
Тіян карын олӧ менам челядьдырся друг, ӧтлаын велӧдчылім гимназияын, сійӧ ӧні математика кузя профессор.
Сылӧн пиыс дас класс помалӧм бӧрын пырӧма тіян заводӧ рабочӧйӧ.
Мый нӧ тайӧ татшӧмыс?
Сэки жӧ батьыс занимайтӧ кутшӧмкӧ примиренческӧй позиция.
Мый пӧ, шуӧ, ме верма вӧчны?
Мед детинка ачыс аслыс бӧръяс туйсӧ. Сылы овнысӧ.
А ме эськӧ босьті да нӧйті тайӧ детинкасӧ.
Ми, батьяс, обязанӧсь веськӧдлыны асланым челядь поступокъясӧн.
— Извиняйтча.
— Илья Матвеевич крута торкис Беловӧс.
— Мый омӧльыс, зон кӧ пуыштас рабочӧй пӧртйын?
— Кыдзи мый!
Школаын дас во велӧдчӧм бӧрын — и мыйкӧ паяйтны!
Да вит-ӧ-квайт во бӧрын сыысь вермис лоны зэв бур инженер.
Сійӧ, негодяй, кад воштӧ.
Сы вылӧ государство народнӧй деньга видзис, а сійӧ...
— Артмӧ, тіян ногӧн, — Илья Матвеевич шпыньмуніс, — морт лоӧ рабочӧйӧн сӧмын сы вӧсна, мый сылӧн абуӧсь способностьясыс.
— Ме тайӧс эг шулы.
Тешкодь тіян выводныд.
— Шуинныд, шуинныд, мый сэні!
Ті нӧрӧвитыштлӧй, ме помала ассьым...
А ӧд тіян мнениеныд ёна ошибочнӧй.
Чайта, газетаяс лыддянныд?
Лыддьылінныд, тулыснас, пример вылӧ, сталинскӧй премия кузя лауреатъяс йылысь?
Сэні тэныд токарь-скоростник, сэні тэныд слесарь-лекальщик, сэні тэныд депоса сварщик...
Найӧ не сӧмын паяйтӧны, — Илья Матвеевич гартлӧдлыштіс синкымсӧ, — найӧ выль станокъяс вӧчалӧны, выль приспособлениеяс, уджлысь выль методъяс.
— Сідзкӧ, ме прав!
— шуис Белов.
— Тіян примеръясыд висьталӧны сы йылысь, мый тайӧ йӧзыслы оз нин ков рабочӧйясӧн лоны, а техникъясӧн, инженеръясӧн.
— Мыйла сразу техникъясӧн да инженеръясӧн?
Мед уджыштасны.
— Илья Матвеевич бара кутіс жугыльмыны.
— Со найӧ, киясыс!
— Сійӧ петкӧдліс ассьыс ыджыд, рубечьяса да вурыстуйяса паськыд кипыдӧсъяссӧ.
— Ме наӧн пӧшти дас гырысь корабль стрӧиті.
Поснияссӧ и артавны он вермы.
И висьтала: ог ме, рабочӧй, инженеръяс дінӧ, а инженеръяс ме дінӧ, рабочӧй дінӧ, сӧветуйтчыны волывлӧны.
Белов кызӧктіс.
Видзчысьӧмӧн, киас. Тайӧ кызӧктӧмыс Илья Матвеевичлы кажитчис мыйлакӧ зэв ӧбиднӧйӧн.
Илья Матвеевич кыліс сыысь аслас кывъяс дорӧ недоверие, быттьӧ профессор эз кыз, а шуаліс: «Онӧ-ӧ ошйысьӧй ті, Журбин ёрт?»
Илья Матвеевич скӧрмис ӧтпырйӧ став вылас — и Белов вылӧ, и ас вылас, и дурацкӧй стукыс вылӧ, коді лёкногӧн ӧшӧдчӧма камод вывсянь, и Агафья Карповна да Тоня вылӧ — мыйла думыштӧмаӧсь тайӧ театрсӧ.
Эн тӧрчит эськӧ сэки дзонь час чӧж зеркалӧ водзын, а мунін эськӧ Александр Александрович ордӧ, и эз ковмы занимайтчыны тайӧ профессорыс код кыв гудыртаснас.
— Кӧпейка оз сулав став спорыс!
— скӧрысь заводитіс сійӧ.
— Мый споритнысӧ!
Кӧсйӧ лоны тайӧ зонмыс рабочӧйӧн — сідзкӧ, сэтшӧм призваниеыс, сідзкӧ, гӧгӧрвоӧма рабочӧй класслысь му вылын местасӧ.
Мый сэтшӧм рабочӧй класс?
Сійӧ став классъяссӧ ас бӧрсяыс нуӧдӧ.
Сійӧ ставсӧ вермӧ.
Сійӧ — главнӧй вын.
Ті, профессор ёрт, поланныд тіян друглӧн пи вӧсна, — пропадитас, бӧрлань кутас мунны...
Оз, рабочӧй семьяын сійӧ оз пропадит, сійӧ чукӧртас вын, а бӧрыннас сыысь вермас лоны сэтшӧм специалист, мый ставнымӧс миянӧс шензьӧдас.
Антон йылысь шуанныд: талантливӧй!
А сійӧ — мый?
Сійӧ первойсӧ судосборщикӧн вӧлі.
Пропадитіс?
Эз, эз пропадит.
— Ог вермы, ог вермы, Илья Матвеевич, некыдз тіянкӧд ог вермы сӧгласитчыны.
Дзик неправильнӧ сійӧ — помавны дас класс, не велӧдчыны водзӧ.
Тіян ставныдлӧн юр вежӧрныд гудыртчӧма — и тіян личнӧ, и менам друг Червенковлӧн, и сы пилӧн.
— Червенковлӧн?
— шензигтыр юаліс Илья Матвеевич.
— Сідзкӧ, тайӧ Игорь йылысь?
— Ті сійӧс тӧданныд?
— А кыдзи нӧ!
Тӧлка зон.
Чотігтыр пырис Антон.
Илья Матвеевич да Белов видзӧдлісны сы вылӧ веськодь синъясӧн — на пӧвстысь быдӧн думайтіс ассьыс, — сёрнисӧ, мыйын некодныс эз кӧсйыны сетчыны, помалісны.
Илья Матвеевич колльӧдіс Беловӧс дзиръя дорӧдзыс; а кор бӧр пырис гортас, дум вылас уси, мый гӧстьыс кӧсйис висьтавны сылы Титов йылысь, да вот эз висьтав, — скӧрмис, ку пытшкас оз тӧр.
И тыкваяссӧ, кажитчӧ, абу сэтчӧ, кытчӧ колӧ, пуктӧмаӧсь, и ӧбед сёрмис, и ботинкиясыс зэвтӧны коксӧ — косьмӧмаӧсь найӧ али мый?
— кымынысь велӧдліс, энӧ пуктӧй паччӧр вылӧ, — и вообщӧ театръясӧ абу ветлӧдлысь.
Некод нинӧм сылы эз шу.
Семьяын вӧлі опыт: не лӧньӧдны батьӧс, чӧв овны, — лӧньӧдны кӧ кутан, ёнджыка пузяс.
Главнӧйыс — ставсӧ сетны кадлы.
Сетісны.
Поткӧдіс ӧти тыква, швач шыбитіс ботинкисӧ диван улӧ, ӧбед сайын пукаліс носки кежысь, некод вылӧ видзӧдлытӧг скӧрысь нускис.
Сэсся муніс да игнасис аслас комнатаӧ.
Тоня шогпырысь видзӧдлывліс часі вылӧ.
Сизим часын Илья Матвеевич воис нин ботинкиасьӧмӧн — аддзӧма кутшӧмкӧ прӧстджыкӧс — и галстукӧн, кодӧс кӧрталӧма лӧсьыда, ачыс сынасьӧма да весиг душитчӧма.
— Но дыр-ӧ тіянӧс виччысьны?
— шуис ропкигтыр.
— Леганныд сэні!
Виччысьны сылы эз ковмы.
Агафья Карповна да Тоня важӧн нин дасьӧсь.
Найӧ водзвыв тӧдісны, мый кӧзяинӧн кыпӧдӧм бушколыс буретш помасис тадзи.
И ен мед видзас, Илья Матвеевич кӧ суис найӧс лӧсьӧдчытӧмӧн, — бушков бара вермис кыптыны выль вынӧн, пӧрны ураганӧ — некутшӧм театр йылысь сэки сэсся эн и гарав.
Семейнӧй корабль туй вылын мыйта ваувса изйыс, кутшӧм сюся колӧ видзӧдны на бӧрся, видзӧднысӧ мукӧддырйиыс посни, но опаснӧй изъяс бӧрся!
Татшӧм корабльса командалы колӧ лоны зэв дружнӧйӧн, и сэні быдӧнлы колӧ тӧдны лоцманскӧй искусство.
3
Ладаын заводитчис сійӧ зывӧк кадыс, кодӧс мустӧмтліс Александр Александрович, — зэра да тӧла кад, кӧдзыд, букыд лунъяс.
Арнас Александр Александрович тасмаасьліс пальто вевдортіыс паськыд салдатскӧй тасмаӧн да новліс капюшона чорыд брезентӧвӧй плащ.
Капюшонсӧ вӧлі чӧвтӧма мыш вылас, и сэтчӧ чукӧрмыліс зэр ва.
Пӧрысь мастер кынмис, ропкис, сійӧс кыскис контораӧ чугун пач дорӧ, но кӧть кыдз эз пӧльтны мустӧм тӧвъяс, Александр Александровичлӧн уджалан луныс ставнас кольліс эз пач дорын, а стапельяс вылын.
Тӧлыс лёк вӧлі судосборщикъяслы, клепальщикъяслы, сварщикъяслы, вахтёръяслы, инженеръяслы.
Главнӧй конструктор Корней Павлович, стапель вылӧ локтӧм мысти, шулывліс: «Ме дзикӧдз бӧбма татшӧм восьса местаас, лоа код морт кодь.
Менам тиньгӧ пельясын да вошӧ равновесиеӧй».
Тайӧ кадӧ бара кыптіс вопрос: мый жӧ вӧчны Матвей дедкӧд?
Разметка вылӧ сійӧс кольны оз нин вӧлі позь, Дуняшка уджаліс кык пыдди — ас пыддиыс да дед пыдди.
Завкомса председатель бара пырис директор дінӧ, пуксис креслӧӧ, кыскис портсигар, таркӧдыштіс сэтчӧ папирос мундштукӧн.
— Но мый кутам вӧчны старикыскӧд?
Решайт.
Иван Степанович нинӧм эз шу.
Каллянсӧ нёнялігмоз видзӧдіс ыджыд часілӧн маятник бовъялӧм бӧрся; часіыс вӧлі шкап кодь да сулаліс кабинет пельӧсын.
Часіыс аслас ыргӧн шыӧн долис: реш-шайт, реш-шайт.
Думсьыс Иван Степанович бӧрйӧдліс став уджъяссӧ, кодъяс, — сы ногӧн, — мыйтакӧ лӧсяланаӧсь вӧліны Матвей дедлы.
Вахтёр, стӧрӧж, пач ломтысь...
Пач ломтысь!
Позьӧ-ӧ, медым «заводлӧн ловъя биографияыс» помаліс ассьыс нэмсӧ пач вом дорын?
Журбинъяс славнӧй рӧдса начальниклы тайӧ должностьясыс явӧ эз лӧсявны.
Мый нӧ сідзкӧ сылы шогмас?
Немвиччысьтӧг воис мӧвп, Иван Степанович чайтӧм серти, сэтшӧм удачнӧй, мый сійӧ радысла швачкӧбтіс пызан вылас ассьыс тшыналысь каллянсӧ да серӧктіс.
— Петрович, идея!
Пуксьӧдам сійӧс войся дежурнӧйӧ татчӧ, директорскӧй кабинетӧ.
Пост, объяснитам, почётнӧй, кывкутана.
Со секретнӧй документъяса несгораемӧй шкап, со Москвакӧд сёрнитӧм вылӧ телефон.
Он быдӧнлы татшӧм посттӧ дӧверит.
Делӧ вылас мый артмас?
Старик кутас мирнӧя узьны шоныдінын да лӧнинын диван вылын, шуам, дас час рытсянь дас час асылӧдз либӧ кытчӧдз сійӧ кӧсъяс.
Вопроссӧ тырвыйӧ решитӧма!
Кыдзи думайтан?
Горбуновӧс тайӧ идеяыс сідзжӧ радуйтіс.
Кымынкӧ лун мысти, сёр рытын, Матвей дед воис директор кабинетӧ.
— Олан-вылан, Иван Степанович, — заводитіс сійӧ, стариковскӧй видзчысьӧмӧн креслӧӧ пуксигмоз.
— Тэ ещӧ тан на?
А ме должность вылӧ нин локті.
— Кутшӧм здоровьеыд, Матвей Дорофеевич?
— юаліс Иван Степанович.
— Вай жӧ чай юыштам мекӧд.
— Чай?
Чайтӧ позьӧ.
Чайыд, тӧдӧмысь, абу вина, сійӧс, тӧдан ӧд...
да ме и винатӧ унасӧ ог ю.
Мый сэн здоровье йылысь?
Здоров.
Тэ висьтав: мый тані меным вӧчны, мыйӧн заведуйтны?
Иван Степанович паніс сёрни секретнӧй документъяс йылысь, мыйясӧн быттьӧкӧ тыр вӧлі сылӧн сейфыс, — збыльвылас жӧ секретнӧй документъясыс видзсисны, дерт, надежнӧйджык местаын, а сейфын куйлісны сӧмын тыртӧм портфель да ичӧт тӧдчанлуна бумагаяс тыра некымын папка.
Но Иван Степанович восьтіс сейфсӧ, петкӧдліс тайӧ папкаяссӧ дедлы сы могысь, мый сійӧ збыль сідзи.
Сэсся петкӧдліс телефоннӧй аппарат, кодӧс веськыд проводӧн йитӧма Москвакӧд, тӧлкӧвӧй ӧтвет пӧ колӧ сетны, звӧнитасны кӧ министерствосянь.
Министерствосянь жӧ войясын звӧнитлісны зэв шоча дай сійӧ пырджык директор квартираӧ.
Но та йылысь Иван Степанович нинӧм эз висьтав.
Матвей дед бура кывзіс, а ачыс думайтіс: «Мудерӧсь ті, вокъяс, мудерӧсь, да абу вывті.
Пуктанныд мортӧс стӧрӧжӧ, а больганныд чӧртыс тӧдӧ мый, быттьӧ министрӧ инданныд.
Но мудеритӧй, тешитчӧй, ладнӧ».
Олӧмлысь ыджыд опыт нуис аслас пельӧса пельпомъяс вылын Матвей дед, медым позьӧ вӧлі сійӧс, пӧрысь Журбинӧс, пӧръявны тайӧ директорскӧй висьтъясӧн.
Сійӧ зэв бура гӧгӧрволіс, мый сы рабочӧй олӧмлы воис пом, мый ӧнісянь сійӧ стӧрӧж, медся обыкновеннӧй стӧрӧж, но талы паныд сувтны эз вермы, эз вермы водзӧвылӧ ӧшавны Дуняшка сьылі вылын, коді быд лун выльпӧв вӧчліс сылысь став уджсӧ.
И сійӧ бур, мый кӧть заводӧ кольӧдісны, эз ыстыны гортас, бабаяс пӧвстӧ.
— Пукалыштан тані, Матвей Дорофеевич, воджын, тӧдмалан, кутшӧм директорскӧй должностьыд, — кутіс сёрнитны Иван Степанович, кор буфетчица вайис чай и найӧ кыкнанныс дружнӧя заводитчисны триньӧдчыны стӧканъясас ичӧтик паньясӧн.
— Сьӧкыд должность.
Мыйта лӧзін да йӧг тэныд тэчлывлӧны!
Кодарсянь он виччысь.
— Кывлі, — вочавидзис Матвей дед.
— Миян йӧз висьтавлісны, кыдзи тэнӧ партийнӧй конференция вылын зуалыштӧмаӧсь.
— Тӧрыттӧ?
Да.
Вот аддзан — уджала, уджала, а мыйӧн собрание, непременнӧ директорӧс кучкалӧны куш юрас.
— Он лючки, Иван Степанович, сёрнит.
Коді тэнӧ нӧйтӧ?
Тэнӧ велӧдӧны.
Мыйысь велӧдӧны?
Сыысь, мый быдӧнлы кӧсъян бурӧн лоны.
Быдӧнлы бурӧн лоны он вермы.
Тэ делӧлы ло бурӧн.
— И тэ, сідзкӧ, менӧ критикуйтан?
— А мый?
Начальникӧс критикуйтны колӧ.
Народ тэнӧ пуктіс начальникӧ, народ тэнӧ и критикуйтӧ.
Не критикуйтны — омӧльторъяслы отсавны.
А кыдзи Ильичным висьталіс потворство йылысь?
Тайӧ, шуӧ, нетребовательность.
Помнитсьӧ, тэ жӧ ӧти собрание вылын кольӧм тӧлын выступайтлін.
Колӧ пӧ велӧдчыны Ленинлысь, кыдзи овны, кыдзи уджавны, кыдзи кутны асьтӧ.
Матвей дед юыштіс ӧти вомтыр, тяпнитіс: «Крепыд чай».
— Выступайтныд выступайтан...
А вождьлысь велӧдчан?
— водзӧ сёрнитіс сійӧ.
— Ӧтиладорсянь — и требовательность тэнад абу, мӧдарсянь — и прӧстӧя он ов.
Мыйла эсійӧ парикмахершаыд тэнӧ кабинетад бритӧ?
— Тэ меным, Матвей Дорофеевич, заводскӧй конференциясӧ ставнас думыштін казьтыштны?
— Иван Степанович заводитіс скӧравны дед вылӧ вывті нин веськыда сёрнитӧмсьыс.
— Парикмахерша йывсьыд конференция вылад абу сёрнитӧмаӧсь, — вочавидзис Матвей дед.
— Сы йылысь ме ассянь висьтала.
А вот тӧдса, кыдзи Владимир Ильич ӧтчыд пырӧма парикмахерскӧйӧ.
Ставныс, кодъяс вӧлӧмаӧсь сэні, ӧтсӧгласӧн корӧмаӧсь, медым пуксис сійӧ да бритчис ӧчередьтӧг.
Гӧгӧрвоан?
А тэнӧ кодкӧ тшӧктіс корны парикмахершаӧс?
Тэ эськӧ мед виччысьыштін, кодыр корасны.
А мыйла тэныд кык казеннӧй автомобильыс?
Ӧтиас, сідзкӧ, ачыд, мӧдас — гӧтырыд базаръясті да магазинъясті, тадзи али мый?
А тэ он юав, кыдз-мый сэні бензинӧн.
— Тырмас тэныд Матвей Дорофеевич!
— ӧтарӧ скӧрмигтыр торкис Иван Степанович.
— Нинӧмабусӧ висьталан!
И вообщӧ бензин миян уна.
— Уна, сідзкӧ сійӧс лотайтны позьӧ?
Вот и он государственнӧйног сёрнит.
Тэ казеннӧй машинанад казеннӧй делӧяс кузя ветлы, лишнӧй бензинсӧ тракторъяслы сиктӧ ысты, нянь унджык воас.
А футбол видзӧдӧм вылӧ ветлӧдлыны — аслад деньга вылӧ аслыд машина лӧсьӧд.
abu
Матвей дед дыр сёрнитіс сы йылысь, мый оз кыв вылын ков велӧдчыны вождьлысь, а делӧясӧн, став поведениенад петкӧдлыны, кыдзи велӧдчан; висьталіс зэв интереснӧй историяяс.
Гашкӧ, тайӧ историяясыс збыльвылас некор эз и вӧвлыны, гашкӧ, дед ачыс найӧс сочинитіс, но найӧ сэтшӧма лӧсялісны великӧй вождь Ленин олан сямлы, уджлы да характерлы, мый Иван Степанович ылаліс кывзӧмнас, весиг дугдіс скӧравны.
— Кытысь тэ ставсӧ тайӧс тӧдан, Матвей Дорофеевич?
— юаліс сійӧ.
— А тӧда нин.
Народ ставсӧ тӧдӧ.
Тэ вот коммунистъяс вылӧ ӧбидитчӧмыд: куш юрад тэнӧ кучкалӧны.
А висьтав жӧ: кымын морт тэнӧ критикуйтісны конференция вылад?
— Пӧшти ставныс, кодъяс выступайтісны.
Морт кызь.
— Со — кызь!
Да, кӧнкӧ, и залас вӧліны сэтшӧмъясыс, кодъяс горзісны: «Правильнӧ!»
— Вӧліны.
— А гусьӧн гӧлӧсуйтны кутісны, мый ящикас лои?
Ӧтсӧгласӧн тэнӧ бӧрйисны партийнӧй комитетӧ!
Ӧні и думыштлы, кутшӧм йӧз тэ гӧгӧрын.
Донъяв найӧс, а эн норась: «куш юрӧ кучкалӧны!»
Уважайтӧ, сідзкӧ, миян заводскӧй народ ассьыс директорсӧ да критикуйтӧ, медым отсавны сылы ассьыс тырмытӧмторъяссӧ бырӧдны.
Заводын тэ абу бокӧвӧй морт.
Ас морт.
Матвей дед казьтыліс сійӧ кадсӧ, кор Иван Степанович, Ванюшка Сергеев, кепкаа, котравліс цехъясті, вӧчавліс комсомольскӧй субботникъяс, выступайтліс митингъяс вылын.
Кыкнанныслӧн сьӧлӧмъясныс нормисны.
Прӧщайтчисны другъясӧн.
Ӧдзӧс дорас нин Иван Степанович видзӧдліс часі вылӧ.
— Сёркодь, Матвей Дорофеевич.
Дай зэрӧ.
Мый вӧчны?
Матвей дед гӧгӧрвоис шуткасӧ.
— Ладнӧ, — тошсӧ малалігмоз вочавидзис сійӧ.
— Мун машинаӧн.
Казеннӧй делӧ вывсянь гортӧ — позьӧ.
Сійӧ колис ӧтнасӧн шоныд, шынитӧв, зэв ыджыд кабинетӧ.
Пуксис пызан сайӧ директор креслӧӧ, стеклӧ улысь лыддис телефонъяслысь список, босьтавліс вочасӧн телефоннӧй аппаратъяслысь трубкаяссӧ, пӧляліс наӧ; станциялысь гудок кылӧм бӧрын бӧр пуктыліс места вылас.
«Московскӧй» телефонсӧ сійӧ эз вӧрзьӧд, сӧмын почтительнӧя видзӧдіс сійӧс быд боксянь.
Сэсся личкыштіс сьӧд кнопка — ӧдзӧс саяс тыртӧм приёмнӧйын тринькнитіс гора звӧнок.
Став директорскӧй овмӧсыс вӧлі лючки-ладнӧ, ставыс действуйтіс.
Некутшӧм делӧяс водзын эз вӧвны.
Матвей дед муніс диван вылӧ, видліс пружинаяссӧ — небыдӧсь; думайтіс, мый аски, пӧжалуй, ковмас вайны сьӧрсьыс эшкын да юрлӧс, а то и прӧстыняяс, — дзебны найӧс лун кежлас кытчӧкӧ татчӧ.
Ӧні кежлӧ водіс сідз.
Но и тадз вӧлі небыд да лӧсьыд.
Точкис часі, пӧтӧлӧк бердас шарӧдчис ыджыд гут — лӧз, и, тыдалӧ, госа; центральнӧй отопление батареяясын сялькӧдчис ва.
Да, помасис сылӧн рабочӧй олӧм, помасис.
Вот и ставыс, мый сійӧ кутас аддзыны да кывны ӧнісянь: телефонъяс, пызанъяс, улӧсъяс, часі да унзіля гутъяс.
Вот и ставыс, мый коли вӧчны сылы: туплясьны казеннӧй диван вылын да виччысьны.
Мый виччысьны?
Эстшӧм мӧвпъяс пырӧны юрӧ!..
Жаль, Иван Степанович муніс.
Матвей дедлы явӧ эз тырмы сёрнитысь.
Сійӧ кӧсӧйтчыліс книжнӧй шкап вылӧ, чеччис, видліс ӧдзӧссӧ — томлалӧма, и ключыс абу.
Аски корас ключ, книгаяснад гажаджык.
А не то и гортсьыс кутшӧмкӧ интереснӧйджыкӧс ваяс.
Бара водіс.
«Эк, сьӧкӧчамач, он унмовсь тані, бокъясыд позяласны унтӧ виччысигӧн.
Тайӧ быттьӧ эськӧ и оз лӧсяв — узьны служба вылын, деньгаыс нӧ мыйысь воӧ?»
Думайтыштіс тадз и пыр жӧ унмовсис, унмовсис почётнӧй, кывкутана пост вылын, кодӧс оз быдӧнлы позь дӧверитны.
КӦКЪЯМЫСӦД ГЛАВА
1
Ӧшинь сайын вӧлі букыд; Алексей аддзис, кыдзи стеклӧ вывтіыс, гожся кольӧм буссӧ мыськиг, тюрисны зэр войтъяс — кузь гудыр чукыльяс.
Чеччыны вӧлі неокота.
Но чеччыны колӧ: ӧкмыс часын локтас том фоторепортёр, Алексейкӧд ӧттшӧтшъя, кучик блузкаа да морӧсас ӧшӧдӧм лейкаа морт.
Алексей шыбитіс эшкынсӧ, кокас кӧмаліс гын туфли, первой включитіс радиоприёмник, сэсся электрическӧй чайник.
Инструкторлӧн важӧн нин тӧдса гӧлӧсӧн шуалӧм команда серти сійӧ вӧчис гимнастическӧй упражнениеяслысь привычнӧй серия, и, найӧс вӧчалігкості, ваннӧйын душ улын мыссигкості, пузис чайник.
Часі вылын вӧлі кӧкъямыс час да нелямын вит минута.
Кад пызан корсьны.
Удж вель мустӧм, но быть колана.
Алексей сідз-тадз, кыдзи веськалӧ, пукталіс тӧрыт ньӧбӧм закускаяса тарелкаяс, банкаысь ректіс вазочкаӧ кутшӧмкӧ сук сьӧд варенье, сюйыштіс вазочкасӧ сідзжӧ кытчӧ веськалӧ, тарелкаяс костӧ.
Но сылы зэв эз во сьӧлӧм вылас кыдзсюрӧ пызан корсьӧмыс.
Пукталіс мӧдног, симметричнӧя, мичаа.
Сервировкаыс артмис тырвыйӧ шогмана.
Падмӧдіс ӧтитор.
Колӧ-ӧ сувтӧдны старка тыра графин?
Ачыс Алексей еджыд вина эз радейтлы; ӧткымынысь кӧ юыштлывліс, сӧмын кагор, и то ёртъяссяньыс гусьӧн, медым эз кутны серавны: кораблестроитель, а юӧ вичко вина.
Но тані мӧд делӧ.
Фоторепортёр шуис, мый эм задание журнал редакциясянь — петкӧдлыны знатнӧй стахановецлысь шойччан лун.
Шуам, вина — тырбур олӧмлӧн признак.
Но ӧттшӧтш абу-ӧ тайӧ мыйтакӧ умственнӧй ограниченностьлӧн признак?
Кодногыс и вӧчны.
Вопроссӧ дзик тӧдтӧм вӧсна Алексей колис графиксӧ шкапӧ.
Сійӧ матыстчис ӧшинь дорӧ.
Дасӧд час, чайник важӧн нин пуӧ, а туй вылын некод абу.
Сӧмын Веряжка вомӧн пос вылын, кыдзи и пыр, сулалӧны кӧтасьӧм детинкаяс да вугралӧны йӧршъясӧс.
Заводлӧн став куимнан труба весьтас муртса тӧдчыштӧ лӧзов тшынтор, вӧрзьывтӧм башеннӧй кранъяс, быттьӧ кузь кока руд лэбачьяс, кытшалӧмаӧсь стапельяссӧ, и кажитчӧ, мый найӧ шензигтырйи видзӧдӧны корабльяссӧ, кодъяс быдмӧмаӧсь на кок улын.
Веряжка сайын, сьӧд вевтъяс весьтын кыпӧдчисны гулюяс, кутісны бергавны Журбинъяс керка весьтын.
Тӧрыт Алексей воліс мамыс ордӧ, босьтіс дозмук, сійӧс, коді ӧні пызан вылас, босьтіс пызандӧра, варенье.
Мамыс юасис, кодӧс нӧ сійӧ виччысьӧ гӧститны.
Алексей висьталіс фоторепортёр йылысь, знатнӧй стахановецлӧн лун йылысь, сӧмын эз тшӧкты висьтавны та йылысь нинӧм батьыслы да вокъясыслы.
Вот лоӧны журналын портретъяс, сэки асьныс аддзасны.
«Но, рад тэ вӧсна, рад, — шуис Агафья Карповна.
— Бара вывлань мӧдӧдчин.
А то кокавны кутісны...
Бура уджав, Алёшенька, бура.
Шудыд тэ дорӧ воас на, тэ том, воас, эн шогсьы.
И миянӧс эн жӧ вунӧд, бать-мамтӧ».
Мыйла сійӧ шуис тайӧс: эн вунӧд?
Сійӧ ӧмӧй вунӧдӧ найӧс?
Оз ӧмӧй сійӧс кыскы сэтчӧ, асланыс важ керкаӧ, бать-мам дорас, вокъяс дорас?
Сійӧ олӧ тані дзик ӧтнас, сы дорӧ некод оз пыравлы, Агафья Карповна да Тоня кындзи.
Мукӧддырйи овлӧ сідз, игналіс эськӧ выль керкаысь аслас выль квартира ӧдзӧссӧ, нуис эськӧ ключьяссӧ комендантлы да и бӧр — Якӧрнӧй вылӧ.
Зэв лёка ставыс артмис Катюшкакӧд, водзӧвылӧ планъяскӧд.
И Катюшка сылӧн абу, и семьясьыс торъяліс...
Гажтӧм лои Алексейлы — зэра поводдя вӧснаыс-ӧ, сы вӧсна-ӧ, мый репортёр сёрмис, горт йывсьыс мӧвпъяс вӧсна-ӧ, а вермӧджык ставсьыс — Катюшка йылысь думайтӧм вӧсна.
Пуксис плюшевӧй креслӧӧ, кодӧс штопайтӧмаӧсь Агафья Карповналӧн тӧждысян киясыс, думыштчис, кунис синсӧ — и став олӧмыс прӧйдитіс сы водзті.
Тӧдвылас усины школьнӧй воясыс, чойыскӧд ворсӧмъясыс, пӧрысь клепальщикъяс дорын велӧдчӧмыс, тӧдвылас уси луныс, кор вайис первойя пӧлучка, кодӧс мамыс лыддис нормӧм сьӧлӧмӧн, а батьыс гордостьӧн.
Тӧдвылас уси медводдза костюмыс, кодӧс ньӧбис сылы батьыс.
И, дерт, сы син водзӧ бара сувтіс Катюшка.
Пӧръяліс сійӧ Алексейӧс.
Дзебсясис, дзебсясис, да вот и муніс верӧссайӧ клубса директор сайӧ.
Сӧмын медся первой луннас, кор Алексей тӧдліс та йылысь, сылӧн мӧлӧтыс эз кутсьы киас.
Мӧд луннас сійӧ чабыртіс мӧлӧтлысь воропсӧ пулемёт вороп моз.
Каитчыны на ещӧ кутас, каитчыны, — думайтіс сійӧ сэки.
И сідзи босьтчис уджӧ, мый Володька Петуховӧс кутіс кольны бӧрӧ.
Окота вӧлі петкӧдлыны, петкӧдлыны Катюшкалы, медым гӧгӧрвоис, казяліс, кодӧс сійӧ ӧтдортіс, медым кутіс каитчыны нэм чӧжыс.
Володька Петухов нинӧм вылӧ эз кӧсйы занимайтчыны фоторепортёркӧд.
«Кыдзи менам шойччан лун коляс?
— тӧрыт объясняйтіс сійӧ стапель вылын.
— Зэв прӧстӧя.
Муна вуграсьны да рытӧдзыс и пукала табъяс дорын».
А сійӧ, Алексей, фотограф код аддзысьлӧм кузя лӧсьӧдіс дзонь программа.
Асывсянь гӧститӧдас сійӧс, сэсся мунас сыкӧд стадион вылӧ, петкӧдлас быдпӧлӧс фокусъяс турник вылын да брусъяс вылын.
Ӧбед бӧрын пырас библиотекаӧ, — сэні лӧсьыд снимайтчыны книгаяс пӧвстын пызан сайын.
Эм ещӧ карын Культуралӧн дворец, эм радио, театр...
И вот сійӧ лоас журнал страницаяс вылын став видъясын, Сӧветскӧй Союз пасьтаын тӧдса, и почтаӧн мӧдӧдас журналсӧ Катюшкалы.
Бур программа, — нинӧм он шу, да сӧмын зэрыс, тыдалӧ, ставсӧ торкас.
Алексей пукаліс да скӧраліс.
Фоторепортёрӧс виччысигӧн сійӧ ещӧ эз на инмӧдчыв сёян дорӧдз.
Кӧсйис ӧні сёйны пӧкйӧн бутерброд, но торкис передньӧйын звӧнок.
Лӧсьӧдыштіс галстуксӧ, кыскыштіс увлань пинжаксӧ, видзӧдліс зеркалӧ водзын ас вылас да тэрмасьтӧг петіс восьтыны.
Эз репортёр, а батьыс да Александр Александрович сулалісны ӧдзӧс саяс.
Кыкнанныс бӧрвыв чӧвтӧм капюшонъяса кӧтасьӧм плащаӧсь.
Старикъяс пырисны, пӧрччисны плащьяссӧ, кисьтісны капюшонъяссьыс васӧ, а кор аддзисны корсьӧм пызан, чужӧмъясныс лоины зэв радӧсь.
— Вот, Саня, — шуис Илья Матвеевич. — Любуйтчышт, кыдзи пиыс батьсӧ встречайтӧ.
Пуксьы жӧ, нуръясьыштам.
А квартираыссӧ, квартираыс!
Тэ ӧд тані ещӧ эн на вӧвлы, эн аддзыв Алёшкалысь горничаяссӧ.
Илья Матвеевич пуксис пызан дорӧ.
Сылы паныд пуксис и Александр Александрович.
— Позьӧ и нуръясьыштны, — сӧгласитчис сійӧ.
— Кадыс, колӧ шуны, ӧбедлань...
А эсійӧ... но тай... кыдз сійӧс?..
Александр Александрович вӧчис чуньяснас кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм движениеяс.
Но Илья Матвеевич гӧгӧрвоис.
— Эсійӧсӧ, Саня?
Ноко, видзӧдлы шкапсьыс.
Александр Александрович кӧзяин моз восьтіс шкапсӧ, аддзис графин; пробкасӧ восьтӧм бӧрын ӧшибитчытӧг тӧдмаліс мый вӧлі графинас.
— Туяс.
Бур штука.
Старикъяс юисны, сёйисны, кӧзяин вылӧ торъя эз и видзӧдлывны.
Алексейӧс заводитіс ӧбижайтны батьыслӧн нарошнӧ грубӧя обращайтчӧмыс, именнӧ батьыслӧн, а эз Александр Александровичлӧн.
Александр Александрович тані нинӧм.
Сійӧс вайӧдіс татчӧ, дерт, батьыс, а мыйла — код тӧдас?
Эз прӧстӧ, тӧдӧмысь, — прӧстӧ батьыс некор нинӧм оз вӧчлыв.
Алексей вешйис бокӧ да зумыштчӧмӧн видзӧдіс, кутшӧм ӧдйӧ рекмисны сыӧн лӧсьӧдӧм сёян тыра тарелкаясыс.
Репортёр кӧ локтас, сійӧс нинӧмӧн лоӧ гӧститӧдны.
— Сідзкӧ, Саня, — паніс сёрни Илья Матвеевич, — думышт свадьба вӧчны, и тэныд сетасны выль квартира.
— Мыйла?
Меным и важас оз омӧля овсьы.
— Да энлы, — эз лэдзчысь Илья Матвеевич, — тэ, главнӧйыс, свадьба вӧчны думышт.
Завкомлӧн жальыс петас, постановитасны — и сетасны.
А невестаӧс позьӧ кытчӧ гажыс мӧдӧдны.
— Дугды, бать, — эз вермы чӧв овны Алексей.
— Он тӧд — эн висьтав.
— А мый сійӧ ме ог тӧд, мый?
— Пӧрысь Журбин став тушанас друг бергӧдчис Алексейлань.
— Мый Катюшка эз ло тэныд, асныралы, параӧн, тайӧс ог тӧд?
Мый тэныд ӧні кӧть артистка, кӧть профессорша — ставыс веськодь?
Корольӧн асьтӧ лыддян?
Король!
Кӧні тэнад королевствоыд?
Мый тэнад душа вылад, фасонысь кындзи?
— Но, батьӧ...
— Мый «но, батьӧ»!
Кывлі, кывлі тӧрыт завкомын кутшӧм петрушка тэ думыштӧмыд знатнӧй стахановецлӧн шойччан лунӧ.
Вот и локті.
Кӧсъя ачым, личнӧ, бать синмӧн видзӧдлыны тайӧ знатнӧй лунсӧ.
Эн, Саня, — Илья Матвеевич пыр ӧтарӧ ӧддзис да эз нин Алексей вылӧ, а Александр Александрович вылӧ скӧралӧмӧн сёрнитіс, — тэ меным, Саня, банчукъяссьыд жӧлвакъястӧ эн петкӧдлы.
Ме правильнӧ сылы, детинкалы, тӧлкуйта.
Детинка сійӧ, нырсӧ вылӧ лэпталӧ!
Колян лунъясӧ кывза радио пыр: Алексей Журбинлӧн лекция!
Мый больгӧ?
«Ме босьті...
ме вӧчи...
ме думайті...
Модернизируйтӧм мӧлӧт...
Скоростнӧй клёпка»...
Бара «ме» да «ме».
А коді тэнӧ, Алёшка, чуйдӧдіс тайӧ мӧлӧт йывсьыс?
Кодкӧд тэ сӧветуйтчин тайӧ скоростнӧй клёпка кузяыс?
Кытчӧ тэ Корней Павловичӧс воштін, мыйла Александр Александровичысь ӧвтыштчин?..
Кисьт ещӧ ӧтиӧн, Саня.
Горшӧй тэськасьӧ татшӧм сёрнисьыд.
Илья Матвеевич весиг ассьыс синкымсӧ вунӧдіс, пуктіс гырддзаяссӧ пызан вылӧ, чӧв ланьтіс.
Тӧдчис, мый тайӧ сёрнисьыс и збыльысь сылы сьӧкыд.
— Мый нӧ, вернӧ, — шуис Александр Александрович.
— Рабочӧй славаыд, Алёшенька, ӧд сійӧ кыдзи быдмӧ?
Сійӧс оз ӧткӧн — ӧтвылысь быдтӧны.
Тэ гӧгӧр кутшъяс — сэки и тэ кутш.
А, шуам, тэнӧ кӧ кытшалӧны сӧмын юрсикайяс, и тэ на пӧвстысь вылӧ лэбӧмъяс он аддзы.
Тайӧс ме пример пыдди шуа.
И ещӧ пример.
Со тэнад батьыд...
Сійӧ сэтшӧмъяссӧ, кутшӧми тэ, эз ӧти сёӧс кок йылас сувтӧд.
А тэ, пиук, кодӧс да мыйӧ велӧдін?
Чӧв олан?
Вот славаыдлӧн кӧні вужйыс!
— Ті менӧ видны локтінныд?
— сӧмын и вочавидзис Алексей.
— А-а, Алёшенька, видны,
— Александр Александрович бурпырысь довкйӧдлыштіс юрнас.
— Некод жӧ тэныд татшӧмсӧ, миянысь кындзи, оз шу.
Ни профсоюз, ни комсомол, ни администрация.
Найӧ тэнӧ небесаӧдз кыпӧдӧны.
А митӧ, пӧрысьяс, ми быдсяма лэбӧмъяссӧ аддзывлім.
Митӧ тӧдам, коді кыдзи лэбалӧ.
Тӧдам, коді и збыльысь крепыда кутчысьӧ выліын, а кодӧс эсідз пӧпутнӧй тӧлыс кыпӧдыштіс.
Тӧдан, фейерверк — сійӧ яръюгыд, дзирдалӧ, да недыр югдӧдӧ.
Сы бӧрын синъясыдлы ещӧ пемыдджык.
А ыджыд бияс ломзьӧны вочасӧн.
Ӧзъясны — он кусӧд, ылӧдз гӧгӧр югдӧдӧны.
— Во мысти тэ йылысь и дзикӧдз вунӧдасны!
— скӧрысь шуис Илья Матвеевич.
— Сӧмын журналъясыд сундукад кольӧны.
Любуйтчы сэки.
— Рабочӧй классыд, — бара заводитіс сёрнитны Александр Александрович, — сійӧ, Алёша, особеннӧй.
Сійӧ, гӧгӧрвоан, му вывті пельпом-на-пельпом мунӧ.
Сы вылын ответственностьыс кутшӧм!
Тӧдан тэ сійӧс, тайӧ ответственностьсӧ, али он?
Тӧдан.
Но ладнӧ.
Миян, тэнад батьыдкӧд, том кадӧ клубъясын плакат сэтшӧм ӧшавліс: му шар — ставсӧ чепъясӧн гартлӧма, а рабочӧй мыйвынсьыс пасьйӧ кувалдаӧн тайӧ чепъяссӧ, сӧмын кӧрт торпыригъяс чеччалӧны.
Сы вӧсна и олам, сы вӧсна тышкасям — чашнитны му шар вывсьыс кӧртӧдъяссӧ.
А квартираяс, патефонъяс, портретъяс...
Со миян тэкӧд портрет: киясын кувалдаяс — да чепъяс кузя, да чепъяс кузя!..
Александр Александрович весиг чеччис улӧс вывсьыс, сӧнӧд, решительнӧй.
Алексейлы кажитчыліс здук кежлӧ, мый пӧрысь мастерлӧн и збыльысь киясас мӧлӧт и старик пыр жӧ гымӧбтас сійӧн пызанӧ, кекс да ветчина колясъяса тарелкаясӧ.
Тайӧ вӧлі сэтшӧм старик!
Вит белогвардеецлысь сійӧ мырддьӧма сьӧкыда ранитчӧм Илья Матвеевичӧс.
Да сӧмын ӧмӧй тайӧ витӧныс вӧліны гражданскӧй войнадырся сылӧн боевӧй счёт вылын!
Пӧсудасӧ жуглыны Александр Александрович эз жӧ тай кут.
— Кад миянлы, Илюша, — шуис сійӧ мӧдпӧлӧс нин, вексякодь гӧлӧсӧн.
— Гӧститыштім, мунам.
Найӧ бӧр плавгисны ас выланыс плащьяснысӧ, колошиасисны, ропкыштісны мыйкӧ ас костаныс передньӧйын; Александр Александрович восьтӧ нин вӧлі ӧдзӧс каличсӧ, кор Илья Матвеевич шуис:
— А, шуны кӧ, Алексей, ми тэнӧ поздравитны волім.
Заводскӧй радио висьталіс талун, мый тэ выполнитӧмыд октябрьскӧй задание витсё кызь процент вылӧ.
Старикъяс тувкӧдыштісны Алексейлы бокъясас да петісны.
Пос вылас варгисны да серӧктыштавлісны.
Алексей дыр видзӧдіс на бӧрся ӧшиньӧдыс.
«Поздравитісны, — мӧвпаліс сійӧ скӧрпырысь.
— Камӧбтісны кувалдаясӧн и радӧсь.
Мыйла батьӧй лёкалӧ?»
Алексей думайтіс: «лёкалӧ», — сы вӧсна мый сійӧ эз тӧд, мый збыльысьсӧ вӧчсьӧ Илья Матвеевич сьӧлӧмын.
Лёкавны Илья Матвеевич эз лёкав, но бӧръя лунъясӧ сылӧн равновесиеыс воши.
Тайӧ лунъясӧ сійӧ кутіс чувствуйтны, мый сылы мыйкӧ зэв ёна оз тырмы, мый заводскӧй делӧяс вӧчсьӧны кыдзкӧ сытӧг.
Мунӧны совещаниеяс, заседаниеяс, сэні сёрнитӧны, и сёрнитӧны медсясӧ инженеръяс, самӧй сійӧ инженеръясыс, кодъяс дзик на неважӧн уджалісны сы дінын, Илья Матвеевич дінын, мастеръясӧн, практикантъясӧн, сылысь велӧдчисны, кывзісны сылысь быд кыв, но ӧні найӧс мыйлакӧ оз зэв гӧгӧрво сійӧ.
Али сійӧ бӧбмис, али найӧ тӧлксялісны сідзи, мый водзӧ сэсся некытчӧ?
Совещаниеяс вылын пукав да чӧв ов.
Прӧстӧ нинӧм шуны.
Абу-ӧ прав профессор Белов аслас сёрниясӧн теория йылысь, коді лоӧ быдторлы заводитчӧм да кодтӧг абу специалист?
Илья Матвеевич скӧраліс тайӧ мӧвпыслы паныд.
Думсьыс сійӧ чорыда вензьыліс профессоркӧд пӧсь диспутъяс дырйи.
Бара вайӧдліс пример пыдди Антонӧс, коді лои судостроениеын ыджыд мортӧн.
Но сэк жӧ заводитліс казьтывны: Антоныс ӧд помаліс институт!
Вӧліны ещӧ запасын технолог Карцев да турбиннӧй цехса начальник Сухоруков — Илья Матвеевичлӧн важся ёртъяс.
Сідзжӧ специалистъяс — ен мед видзас!
— но бара жӧ, мед найӧс чӧртыс нуас, кыкнанныс заочнӧ помалісны институтъяс — Сухоруков ещӧ войнаӧдз на, а Карцев кык во сайын.
Кольлі сійӧ ачыс, Илья Матвеевич.
Но вот сэні и мытшӧдыс: мыйла сійӧ эз кут гӧгӧрвоны инженеръясӧс, непӧштӧ пӧрысьясӧс, опытнӧйясӧс, — детинкаясӧс!
Найӧ пырмунігмоз став делӧяссӧ тӧдмалӧны; сійӧ юр вемнас, быттьӧ мельничнӧй кӧлесаясӧн, бергӧдлӧ, а всё равно тӧлкыс этша.
«Сідзкӧ, — ачыс аслыс шуис Илья Матвеевич, — поток лӧсьӧдӧм кузя тайӧ затеяас эм кутшӧмкӧ тырмытӧмтор, ме кӧ ог вермы сійӧс гӧгӧрвоны».
Шуны шуис, а тайӧ сьӧлӧмсӧ эз бурмӧд, сы вӧсна мый чувствуйтіс: скӧрйывсьыс сёрнитӧ, неправильнӧ сёрнитӧ.
И сэки ещӧ ёнджыка кутіс скӧравны Белов вылӧ: тӧждысьӧ, инас оз ӧшйы!
Друглӧн пӧ пиыс рабочӧйӧн лоӧма, а абу мунӧма велӧдчыны учёнӧйӧ!..
А мыйла, юавсьӧ, сылӧн, Илья Журбинлӧн, челядьыс клепайтчыны да стружитчыны обязанӧсь?
Да, збыльысь, мыйла?
Тайӧ юалӧм вылас ӧтветсӧ сійӧ эз аддзы, стӧчджыка — важӧн аддзис, но ӧтветыс эз вӧв сы колӧм серти.
Гортас сійӧ кутіс горзыны Виктор да Костя вылӧ: велӧдчытӧмъяс, бездельникъяс, гырысь рубль бӧрся вӧтчанныд, а водзысь видзӧдлыны — ті абуӧсь.
Спокойнӧй Виктор сӧмын лэптыштліс пельпомъяссӧ, Костя — бать горзӧм вылӧ вочавидзис горзӧмӧн:
— Борган бать, а мый борган, и ачыд он тӧд!
Вермам рубльяс бӧрся и не вӧтчыны.
Чуктӧдан ӧтнад, а ми университетӧ мунам ыджыд радлунӧн.
Тэ мый думайтан?
Воис ӧчередь и Алексейӧдз.
Но мый сійӧ, Алёшка?
Вот бырӧдасны клёпка — и сибдас лыа кӧсаӧ.
Кутас цехъясті шлёнъявны, профессияяс вежлавны.
Сійӧтӧ бӧрӧ коляс, непременнӧ коляс; видзӧдлан да, и лудильщикӧдз воас.
Илья Матвеевичӧс дзикӧдз скӧрмӧдіс тайӧ шойччан лункӧд канительыс, кодӧс думыштӧма Алексей.
Знатнӧй стахановец!
Юрыс бергӧдчӧ!
Воис, кырссис, ставсӧ казьтыліс, весиг Катюшкаӧс, но помланьыс нярмуні.
Тӧлысся заданиелысь витсё кызь процент — кӧть коді гӧгӧрвоас, мый тайӧ лоӧ.
Весиг медся скӧр бать оз ло та дорӧ веськодьӧн.
Шуны кӧ, молодеч Алёшка.
Сэтшӧмъяс, кыдзи сійӧ, отсалісны, ёна отсалісны стапельнӧй участокса начальниклы помавны корабльлысь сборка срок кежлӧ.
Ноябрь квайтӧд лунӧ, праздник вечерняӧ, корабль лэччас ва вылӧ.
Нинӧм, мый пуис батьыс сьӧлӧмын, Алексей эз тӧд.
Сійӧ видзӧдіс, кыдзи Илья Матвеевич да Александр Александрович топӧдчӧмӧн, бок-на-бок восьлалісны зэр улын туй кузя, кыдзи кайисны пос вылӧ, сулалыштісны сэні, зурӧдісны чуньяснаныс ӧта-мӧдныслы морӧсаныс, — да заводитіс чувствуйтны ас пытшсьыс мыйкӧ завидь кодьӧс.
Со йӧз, кодъясӧс он кежӧд туй вывсьыс, кодъяс нинӧм водзын оз шӧйӧвошны, налы ставыс яснӧ, найӧ аддзасны петан туй любӧй положениеысь.
Эз на ещӧ вӧв случай, медым батьыс да дядя Саня усьлісны сьӧлӧмнас, сетчылісны посниторъяс вылӧ, вӧчлісны нечестнӧя, зілисны синмӧ шыбитчыны мукӧдъяс пӧвстын.
Мыйла нӧ сэтшӧм лёка артмис на воӧм бӧрын, мыйла эз сёрнитны бурногӧн, мыйла сійӧ, Алексей, пыр скӧраліс да чӧв оліс?
Эз-ӧ сы вӧсна, мый сійӧ и найӧ думайтісны разнӧйтор йылысь?
Алексей тӧждысис фоторепортёрӧн думыштӧм затея йылысь, а найӧс волнуйтіс тӧлысся вит трудӧвӧй нормаыс, кодӧс Алексей тыртіс заводса октябрьскӧй программаысь.
Кымын ыджыдджыкӧсь либӧ ичӧтджыкӧсь морт поступокъяслӧн помкаясыс, сымын ыджыдджыкӧсь либӧ ичӧтджыкӧсь и асьныс поступокъясыс.
Тайӧ мӧвпсьыс Алексейӧс пӧсьӧ шыбитіс.
Сійӧ разис зэлыд жилеткасӧ, пӧшти нетшыштіс сьылісьыс галстуксӧ.
«Сідзкӧ, мый нӧ, тіян ногӧн, ме тӧдчытӧмджык лоа?»
— кӧсйис горӧдны батьыслы да сы друглы, но найӧ кежисны нин пос вывсянь Якӧрнӧйлань мунысь веськыд трӧпа вылӧ, саялісны кустъяс пӧвстӧ.
Алексей вӧлі тайӧ здукас сійӧ Александр Александрович кодьыс, коді сӧмын на изображайтіс тані рабочӧйлысь портретсӧ.
Сідзжӧ друг лои сӧнӧд, решительнӧй, скӧр.
Сідзжӧ вот-вот пасьнитас мӧлӧтнас банкаяссӧ да склянкаяссӧ, кодъясӧс тӧрыт вайис гортсьыс.
Татшӧмӧн сійӧс и суис фоторепортёр — кучик курткаа том морт.
Снимайтчӧмъяс эз лоны.
— Нинӧм оз артмы, — шуштӧма шуис Алексей, кор восьтіс фоторепортёрлы ӧдзӧссӧ.
— Извиняйтча, дерт.
2
Ноябрь квайтӧд лунлы паныда войын Илья Матвеевич пукаліс аслас контораын.
Сійӧ локтіс татчӧ ужын бӧрын пыр жӧ — гортас сійӧ эз вермы эськӧ дзебны ассьыс тӧждысьӧмсӧ, коді пыр содіс сійӧ минуталань матыстчигӧн, кор корабльсӧ лоӧ первойысь испытайтӧма ваӧн, — испытайтӧма сурова да ньӧти жалиттӧг.
«641 объект» — тадзи техническӧй да отчётнӧй документацияын нимтыссис стальнӧй океанскӧй громада — ньӧти эз вӧв медводдза ыджыд «объектӧн», кодӧс стрӧитіс Илья Матвеевич; но, весиг и лыднас кӧкъямысӧдыс, сійӧ кыпӧдіс сэтшӧм жӧ полана тӧждъяс, кутшӧмъяс Илья Матвеевичлӧн вӧліны и дас вит во сайын.
Висьталӧны, архитекторъяс да прорабъяс оз узьны уна войясӧн здание сдайтӧм водзвылын, кодӧс найӧ стрӧитісны.
Но зданиеяс, кытчӧ найӧс лэптӧма, сэні и кутасны сулавны, некод найӧс оз вӧрзьӧд местасьыс, некутшӧм немвиччысьтӧм вынъяс оз киссьыны налӧн фундаментъясыс вылӧ, стенъясыс да вевтъясыс вылӧ.
А корабль — сідзжӧ уна судта здание, фундамента, стенъяса да вевтъяса здание; медым сійӧс помӧдз стрӧитны, колӧ лэдзны берегсянь ва вылӧ, оз вочасӧн, оз миллиметр бӧрся миллиметрӧн, — друг лэдзӧмӧн.
Ӧні сійӧ стапель вылын, вӧрзьытӧм, кулӧм металлӧн зумыш глыба, — вит минута мысти шуньгас-мунас ва вывті, кокньыдик, стройнӧй, ловъя.
Да, вит минута, мукӧддырйи и этшаджык.
Но тайӧ минутаяс чӧжыс корабльлӧн «архитектор» да «прораб», найӧ кӧ томӧсь на, — вермасны дзормыны; дзорӧсь нин кӧ — мед поласны асланыс сьӧлӧмныс вӧсна.
Мыйта опасностьяс корабльӧс виччысьӧны стапель вывсянь ва вылӧдз мунан туй вылын!
Заводитны сысянь, мый корабль вермас не вӧрзьыны места вывсьыс — вывті сук лоӧ мавтасыс лэччан туй вылын, либӧ сійӧ кынмас кӧдзыд кадӧ, либӧ вежыньтчасны утъясыс да найӧ мыджсясны спускӧвӧй брусъяс костӧ, либӧ металлӧн кутшӧмкӧ зэв ичӧтик кусӧк веськалас утъяс улас.
И весиг кӧть корабльыс лючки-ладнӧ лэччас восьса ваӧ, строительяс ещӧ абу на спокойнӧйӧсь: оз-ӧ пӧлыньтчы сійӧ бок вылас расчётъясын лоӧм ӧшибкаяс вӧсна, оз-ӧ письты ва.
Эз, эз узьсьы Илья Матвеевичлы медбӧръя неделяс.
Суткинас дас вит час сійӧ коллявліс корабль вылын, эз вермы эновтны сійӧс, эз вермы мунны сэтысь.
Илья Матвеевич дырйи мавтісны стапельлӧн фундаментса спускӧвӧй дорожкаяссӧ — ляпӧдісны гос слӧйяс да турунвиж майтӧг; сы дырйи жӧ корабль пыдӧс улас лӧсьӧдалісны спускӧвӧй додьяс — кыз пожӧм брусъясысь утъяс, подбрюшник, кытчӧ мыджсьӧ корпусыс, нащепъяс, кодъяс пыкӧны бӧжсӧ да нырсӧ; сы дырйи жӧ сувтӧдалісны спускӧвӧй курокъяс, гидравлическӧй толкачьяс.
Илья Матвеевич видзӧдаліс, видлаліс быд паз, ортсыса обшивкалысь быд стык, воліс пытшкӧсас быд отсекӧ.
Колян лунӧ вӧчисны сійӧс, мый театрын шусьӧ генеральнӧй репетицияӧн, — йӧзӧс сувтӧдалісны ас местааныс, прӧверитісны сигнализация, — корабльӧс лэдзан став устройствояссӧ.
Илья Матвеевич видзӧдіс ӧшиньӧд.
Сійӧ аддзис корабль пыдӧс увдорысь яръюгыд уна дас лампа, кодъяс югӧръяс улын уджалісны маляръяс.
Сурикӧн мавтӧм пыдӧсыс югъяліс гӧрд светӧн, и тайӧ вӧлі вӧрын узьланінын бипуръяс кодь.
Бипуръяс гӧгӧр йӧктісны кузь вуджӧръяс, сідзжӧ ыпнитлывлісны здук кежлӧ вир гӧрд биӧн и пыр жӧ лоліны сьӧдӧсь — муувса царство йылысь мойдын кодь жӧ дзик.
Телефон звӧнок тринькнитіс сэтшӧм немвиччысьтӧг да гора, Илья Матвеевич весиг дрӧгмуні.
Трубкаын юраліс батьыслӧн гӧлӧсыс.
Матвей дед юасис:
— Кыдз, Илюша?
Пукалан?
— Пукала, батьӧ.
— Ваыс эз-ӧ сод?
Тӧлыс чорыд.
— Ваыс важ местаас.
— Но, пукав.
Ми тані директоркӧд объясняйтчам.
Сійӧ пукалӧ жӧ.
Трубкасӧ корӧ.
Сёрнитыштісны Иван Степановичкӧд, сідзжӧ мыйлакӧ ва йылысь, — мукӧдтор йылысь нинӧм эз сёрнитчыссьы, став йывсьыс вӧлі важӧн нин сёрнитӧма, и корабль стрӧитысьяслӧн сӧмын пытшкӧсса напряжениеыс тшӧктыліс тайӧ войӧ бара да бара босьтлыны телефоннӧй трубкаяс.
Илья Матвеевич муртса на пуктіс трубкасӧ рычаг вылӧ, контораӧ пырис Зина.
— Прӧститӧй, мешайті кӧ.
Оз узьсьы.
Водлі нин, бергалі, бергалі, чеччи — да и заводӧ.
Тӧданныд-ӧ, кӧдзыдкодь ывла вылас.
— Зина йӧжгыльтчис.
— Мавтасыс мед эськӧ эз кынмы.
— Но тай — кынмас!
— дӧзмӧмпырысь вочавидзис Илья Матвеевич.
— Тӧлын лэдзлам да оз кынмыв.
— Ачым ог тӧд мыйла, но, веськыда кӧ шуны, волнуйтча.
Некор на эг вӧвлы корабльяс лэдзигӧн, ӧні первойысь аддза.
Сы вӧсна, гашкӧ, и мавтас йывсьыс сёрнита, Илья Матвеевич.
Ті ме вылӧ энӧ скӧралӧй.
— А ме ог и скӧрав.
Делӧыс гӧгӧрвоана.
— Илья Матвеевич, — пызан дорӧ пуксигмоз заводитіс Зина, — кор выль корабль кутанныд панны, босьтӧй менӧ ас дінад.
Босьтӧй, Илья Матвеевич!
Онӧ кутӧй жалитны, сета тіянлы кыв.
— Ачымӧс меным жалитны оз ковмы.
— Илья Матвеевич бурпырысь видзӧдліс сы вылӧ.
— Ті жальӧсь.
Пон удж.
И гриппӧн тані висьманныд и быдпӧлӧс кызӧм...
насморк.
— Ті шмонитанныд, Илья Матвеевич.
А меным, кӧні уджавны, — олӧмлӧн вопрос.
Грипп, насморк — тіян сы вылӧ куш ыстысьӧм.
Ті прӧстӧ ме вылӧ онӧ надейтчӧй.
Ті поланныд, мекӧд нянчитчыны ковмас.
— Ог соссьы, и татшӧм мӧвпъяс эмӧсь.
— Вот аддзанныд!
Кыдз нӧ ме лоа бур, надежнӧй уджалысьӧн, ті кӧ ставныд сёрнитчӧмныд не лэдзны менӧ настӧящӧй удж дорӧ?
Тіянлы, навернӧ, эз висьтавлыны коклюш да ангина йылысь.
Мыйла нӧ ме дінӧ сэтшӧм веськодьлун, сэтшӧм омӧль отношение?
Сӧмын ӧмӧй сы вӧсна, мый ме юбкаа, а абу гача?
Верма кӧмавны гач.
Илья Матвеевич серӧктіс.
— Ті бур ныв, Зинаида Павловна.
Но, чайта, гач тіянӧс оз спасит.
Тӧданныд-ӧ, кутшӧм делӧыс, — сійӧ кутіс сёрнитны серьёзнӧя.
— Уна заводын ме вӧвлі командировкаясын, тані уджала кызь вит во дорысь дырджык, и некор эг аддзыв стапельяс вылысь нывбабаясӧс, горновщицаяс да крановщицаяс кындзи...
Но, гашкӧ, ещӧ подсобницаясӧс либӧ вахтёръясӧс.
Прӧстӧ тайӧ?
Абу, абу прӧстӧ.
Миян уджын колӧ выдержка, характер.
А нывбабаяслӧн выдержкаыс этша и характерыс не сэтшӧм.
Ті мавтас йылысь гарыштінныд.
Ме, гашкӧ, и ачым сы йылысь думайта — мед эськӧ эз кынмы, да висьтала ӧмӧй кодлыкӧ і та йылысь?
Мыйла висьтавны и мукӧдлысь нервъяссӧ зэвтны, найӧ и сідз миян ӧні медбӧръя взвод вылын.
Абу-ӧ бурджык мунны да шынитӧв лишнӧйпӧв прӧверитны?
А кӧть и сетан вопрос, то сідз, быттьӧ удж костын, торъя значениетӧг быттьӧ: вай, мися, ӧзты, другӧ, истӧгсӧ вунӧдсьӧма выль пинжак зептӧ.
— А ме велӧдча кутны ачымӧс.
Ме верма не сетавны лишнӧй вопросъяс.
— Да ӧти вопросъясын ӧмӧй делӧыс?
А ӧдйӧ примитны решение?
Ас вылад кывкутӧм босьтны?
Уджалӧй нин, Зинаида Павловна, информацияын.
Сійӧ тіянлы сетчӧ, заводлы ті и сэні ваянныд ыджыд пӧльза.
Некод тіян вылӧ норасьны оз вермы.
Ставӧн ошкӧны.
Зина чеччис, веськӧдчис.
Илья Матвеевич местаын кӧ кодкӧ вӧлі мӧд морт, Зина эськӧ висьталіс чорыд кывъяс.
Но сійӧ первойя аддзысьлӧмсянь, кор вӧлі скӧрмӧма Скобелевлӧн лёк отношение вӧсна, паныдасис трап вылын Илья Матвеевичкӧд да кор сысянь кыліс юрсигусьӧн шуӧм, Зина тайӧ морт дорас видзис сьӧлӧмас ыджыд благодарностьлысь чувство, бур пӧсь чувство.
— Аддзысьлытӧдз, — ӧдзӧслань ӧдйӧ уськӧдчӧмӧн шуис сійӧ.
Минута дыра сылӧн каблукъясыс тотшӧдісны пирс вывті.
Кӧрт шкап сайын, код сайын сулаліс «дежурнӧй» койка сэк кежлӧ, кор мастеръяс либӧ инженеръяс пӧвстысь кодкӧ кольччыліс контораӧ вой кежлӧ, — заводитчис ноксьӧм; койка дзуртыштіс, и сы вылысь чеччис Александр Александрович.
— Тэ кытысь усин, Саня?
— шензигтыр юаліс Илья Матвеевич.
— Кор воин?
— А ме эг и ветлы.
Ужнайтышті буфетын да и воді.
Шойччышті, аддзан?
— Аддза.
Гӧнъяссӧ юрсьыд весав.
Индеец кодь.
— Юрлӧссьыс петӧ.
Но мый сэн?
— Ӧтветыс тайӧ вопрос вылас эз ковмы, Александр Александрович сійӧс эз и виччысь.
Сійӧ содтіс: — Мыйла нывсӧ ӧбидитін?
— Кывлін?
— Кывлі.
Ог ошкы.
Мый ті ставныд дудінныд ӧш моз!
Кӧсйӧ стапель вылӧ — мед локтӧ.
Сьӧлӧмсяньыс жӧ татчӧ зільӧ...
Абу быдӧнлӧн татшӧм зільӧмыд.
Ме тайӧ нывкасӧ, веськыда кӧ шуны, уважайта.
Бать ни мам сылӧн абу.
Туй вылӧ петӧма, абу ылалӧма.
Чорыд, вермас сулавны аслас кыв дорыс...
Олӧмӧ лэбӧ, быттьӧ пушкаысь лыйӧмаӧсь.
Абу справедливӧй йӧз ті, Илья.
Онӧ аддзӧй йӧзӧс, онӧ гӧгӧрвоӧй найӧс.
— Тэныд эськӧ, Саня, сӧмын суд вылын выступайтны.
Мӧд Плевако.
Кутшӧм мичаа сёрнитліс — дзик нин вошӧм бандитӧс судитӧны, а Плевако сійӧс ошкас, баситас — ангел да и сӧмын, несправедливостьлӧн жертва.
— Мӧдіс сяргыны!
Александр Александрович шуис тайӧс эз сы могысь, медым ланьтӧдны Илья Матвеевичӧс сёрниысь, — прӧстӧ сідз.
Сійӧ тӧдіс, мый заводӧ тавой кольччисны уна йӧз, и некод эз узь, ставныс ылӧдісны асьнысӧ корабль йылысь мӧвпъясысь мукӧдпӧлӧс сёрниясӧн.
Бой водзвылын боецъяс оз сёрнитлыны локтан бой йылысь.
Сёрнияс нуӧдсисны не сӧмын пирсвывса контораын; конструкторъяслӧн группа чукӧртчӧма аслас бюроӧ — кодкӧ висьталіс самолётӧн медводдза путешествие йылысь.
Сералісны.
Главнӧй механик ордӧ чукӧртчӧмаӧсь инженеръяс да мастеръяс.
Кыкӧн ворсісны шахматӧн, мукӧдыс мешайтісны налы сӧветъясӧн да комментарийясӧн.
Весиг пропускъяс бюроса начальник ордын муніс вахтёръяслӧн да пӧжарникъяслӧн совещание ас табак быдтӧм йылысь; тайӧ совещаниевывса быд участник петкӧдліс «аслас фабрикалысь» табачнӧй озырлунъяссӧ, кылісны мича нимъяс: «Самсун», «Турецкӧй», «Крымлӧн жемчужина», а воздухын чорыда ӧвтіс самӧй прӧстӧй рыбацкӧй табак дукӧн.
Вӧліны йӧз и директорскӧй кабинетын.
Иван Степанович да Матвей дед кындзи, сэтчӧ воисны главнӧй конструктор, главнӧй инженер, парторг, завкомса председатель.
— Кӧть преферанс ворс, — шуис Иван Степанович, кор часі кучкаліс нёльысь.
Ме ӧтчыд муні Владивостокӧ преферанс ворсысьяскӧд ӧти купеын.
Найӧ весиг эз и казявлыны, кыдзи ӧкмыс тысяча километр тӧвзьыштісны, зато менӧ мучитісны!
— Меным тайӧ премудростьыд оз сетчы, — шуис главнӧй конструктор Корней Павлович.
— Велӧдлісны эськӧ, да сідзи и эз вермыны велӧдны.
— Тайӧ кор «раз» да сэсся «пас»?
— сюйсис сёрниӧ Матвей дед.
— Вӧлі миян корабль вылын, вӧлі сэтшӧм делӧ...
Ме служиті сэки «Слава» вылын.
Германскӧй дырйи.
Ревельын сулалім.
Командир вӧлі зэв бура ворсӧ.
Воис берегысь адмирал, корисны кык старшӧй офицерӧс, пуксисны турунвиж пызан сайӧ.
Шлёчкӧны.
Вот, значит, ӧти «пас», мӧд «пас» и адмирал «пас».
А сэки ещӧ кодкӧ ӧти шыасис: «Раз-пас.
Дуракъяс!»
Адмирал быдсӧн лӧзӧдіс.
«Мыйся безобразие?
Коді лысьтӧ?»
— «Попугай, ваше превосходительство, — висьталӧ миян командирным.
— Клеткаын, кора видзӧдлыны, ӧшалӧ.
Лэбач».
— «Мый чӧртла сійӧ?
Терпитны ог вермы, кор не аслас делӧӧ сюйсьӧны.
Весиг лэбачьяс кӧ суитчӧны».
— Ті «Слава» вылын служитлінныд?
— интересуйтчис Жуков.
— Линкор, буракӧ?
Знаменитӧй корабль!
— Ӧніяногӧн — линкор, — вочавидзис Матвей дед.
— Сэки сійӧс то броненосецӧн, то дредноутӧн шулісны.
А шуны кӧ знаменитӧй йылысь, кымын бойын ми сійӧн вӧвлім!..
Кутшӧм бойясын!..
Вот помнита, дас витӧд воын противник думыштӧма босьтны Рижскӧй залив.
Ыджыд эскадра воис.
Куш дредноутыс кӧкъямыс штука да сы мында жӧ крейсер.
Миноносецъяс, тральщикъяс...
А миян вӧлі — ей-богу, ог пӧръяв — нёль канонерка, нёль подводнӧй лодка, кымынкӧ миноносец, гырысь корабльяс пӧвстысь сӧмын ми — «Слава».
Но и мый думайтан, Жуков ёрт?
Противник гымӧдӧ миянӧс став орудиеяссьыс, налӧн тральщикъясыс Ирбентскӧй пролив тралитӧны.
А ми сідзжӧ найӧс лыйлышталам.
Миян минаяс действуйтӧны.
Видзӧдам, ӧти тральщик взорвитчис, ва пыдӧсӧ мӧдӧдчис.
Крейсер — сэтчӧ жӧ, миноносец ещӧ...
Гидропланъяс миян воисны, ми «Слава» вывсянь чорыдджыка кутім гындыны.
И вот эстшӧм ыджыд эскадра усйысис-пышйис.
— Да, да, лыддьылі, — юрнас довкнитіс Жуков.
— Зэв тӧдчана операция вӧлӧма.
— А тӧлысь мысти, августын, — бара кутіс висьтавны Матвей дед, — найӧ сідзжӧ сюйсисны заливӧ.
Тайӧ пӧрйӧ налӧн корабльясыс чукӧрмӧмаӧсь сёысь унджык.
Асывсянь миннӧй заграждениеяс кутім тралитны.
Луншӧр кадын ми «Славаӧн» матыстчим, и вот, Жуков ёрт, мый думыштім!..
Медым содтыны лыйлан дальностьсӧ, веськыдладор бортысь отсекъяссӧ ваӧн тыртім, наклон вӧчим, орудиеяслӧн, значит, возвышение уралыс ыджыдджык лои.
Орудиеясыс дас кык дюймаӧсь, комендоръяс миян — орёлъяс!
И мӧдӧдчис, и мӧдӧдчис!..
Лэдзан снаряд, веськалӧ цельӧ, лэдзан мӧдӧс, веськалӧ цельӧ!
И тайӧ пӧрйӧ залив эгӧ сетӧй.
Выиграйтім сражение.
— А кор русскӧй флот найӧс проиграйтліс, морскӧй сражениеяссӧ!
— ассьыс уссӧ малалігмоз нурбыльтіс Горбунов.
— Цусима...
— ньӧжйӧник шуис кодкӧ инженеръяс пӧвстысь.
— Цусима?
— вочавидзис Иван Степанович.
— Цусимаыд — мӧд делӧ.
Сэки самодержавие проиграйтіс бойсӧ, эз народ.
Пётр кадсянь кыксё ветымын во чӧжӧн ӧти проиграйтӧм сражение, а кызь нёль выиграйтӧм!
Морскӧй историяын флотъяслӧн зэв гырысь кызь нёль битва!
Соотношениеыс...
— Оз соотношениеяс йылысь ков сёрнитны, — паныд шуис Жуков, кор видзӧдліс выль боевӧй корабльлӧн модель вылӧ, коді неважӧнсянь сулаліс директор кабинетын.
Иван Степановичлы сійӧс ыстӧма пӧдарки пыдди сылӧн институтса ёртыс, странаса ӧти ведущӧй конструкторскӧй бюроысь главнӧй конструктор.
Модельлы ещӧ абу на вӧчӧмаӧсь стекляннӧй футляр.
Лакнас дзирдалӧмӧн корабль сулаліс специальнӧй пызан вылын ледоколъяс, лесовозъяс, рефрижераторъяс модельяскӧд орччӧн и кажитчис на пӧвстын сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн эськӧ, навернӧ, вӧлі фазанъяс да юсьяс пӧвстын вынйӧра орёл.
Найӧ прӧстӧ мичаӧсь, а сійӧ и мича и ён — ӧттшӧтш.
— Оз, оз соотношениеяс йылысь.
— Жуков чеччис да кутіс ветлӧдлыны кабинетӧдыс.
— Мӧдтор йылысь.
Сы йылысь, мый некутшӧм проигрышъяс йылысь, весиг посни, непӧштӧ гырысьяс йылысь, вунӧдны оз ков.
Медым мӧдысь эз лоны.
— Тайӧ выводнас сӧглас.
— Иван Степанович сідзжӧ видзӧдіс выль корабльлӧн модель вылӧ.
Кадыс важмоз муніс зэв ньӧжйӧ.
И директорскӧй кабинетын, и заводскӧй проходнӧйын, и пирсвывса контораын часіяс, будильникъяс, ходикияс петкӧдлісны вит час.
Водзын ещӧ на виччысьны дыр нюжалысь некымын час чӧж.
Дуняшкалӧн пиыс — и сійӧ, пӧжалуй, чужис омӧльджыка мучитчигӧн, заводлӧн пи — войвыв мореяслы корабль серти.
Сэки страдайтіс ӧтнас Дуняшка, виччысьӧмла мудзис ӧти семья, а эз уна сёяс.
— А не видлыштны-ӧ миянлы, Саня, морт ӧти стопкаӧн?
— вӧзйис Илья Матвеевич, кор ходикилӧн стрелкаясыс петкӧдлісны сизим да джын.
— Збодермыштӧм ради.
Тані менам шкапын дасьтӧма ичӧтикӧс.
— Оз ков, — сідз-тадз вочавидзис Александр Александрович.
— Ачыд ю.
Пета прӧйдитчышта.
Воздух вылас бурджык.
Но и Илья Матвеевичлы эз вӧв окота юны.
Сійӧ тшӧтш босьтіс пызан вывсьыс ассьыс кизя важиник кепкасӧ.
ӦКМЫСӦД ГЛАВА
1
Стапельлысь бетоннӧй веркӧссӧ, кутшӧмӧн сійӧс аддзис праздникъяс бӧрын Илья Матвеевич, вӧлі доргӧгӧртіыс тыртӧма разберитӧм кильблокъяслӧн да пыкӧдъяслӧн брусъясӧн, металлическӧй вымосткаяслӧн трубчатӧй звеноясӧн, пӧвъясӧн, пыш да стальнӧй трос помъясӧн; стапель кажитчис Илья Матвеевичлы тыртӧмӧн, кулӧмаӧн, вӧвлытӧм гажтӧмӧн.
Тадзи вӧвлывлі корабль лэдзӧм бӧрын быдпӧрйӧ.
Уна тӧлысьяс чӧж, а то и вояс чӧж, лунысь лунӧ Илья Матвеевич волывліс корабль дорӧ, велавліс сы дінӧ, быттьӧ кӧсйис рӧдняасьны, и некор, кодыр стрӧитісны корпуссӧ, лэдзӧм водзвывса медбӧръя войӧдзыс эз думайтлы, мый быть лоӧ прӧститчыны аслас вӧчӧмторкӧд.
Прӧщайтчан кад воліс, и кутшӧм торжественнӧя кӧть сійӧс эн лӧсьӧд, кӧть кутшӧм праздникъяскӧд — заводсаяскӧд да семьяпытшкӧссаяскӧд — эн йит, сійӧ вӧлі век жӧ прӧщайтчӧмӧн.
Корабль — абу трактор, абу автомобиль; найӧ ставныс — кыдзи двӧйнияс; дасъясӧн, сёясӧн найӧ прӧйдитӧны луннас сборщикъяс да мастеръяс кияс пыр, найӧс и помнитныд он вермы.
Гашкӧ, сӧмын тэнад заводӧн каркӧ лэдзлӧм машиналысь порядкӧвӧй номер аддзӧм бӧрын верман думыштлыны: да, кажитчӧ, тайӧ вӧлі сэтшӧмтӧ воын...
А корабль!
Сійӧс тӧдан и дас во мысти, и кызь во мысти, и комын во мысти, тӧдан некутшӧм номеръястӧг да нимъястӧг; аддзысян сыкӧд, кыдзи важся другкӧд, и оз сӧмын сы йылысь кыптыны сэки тэнад мӧвпъясыд, — став на йылысь, кодъяскӧд тэ сійӧс стрӧитлін, тэнад ёртъяс йылысь, тэнад рӧднӧйяс йылысь, став гырысь и посни событиеяс йылысь, кутшӧмъяс лоліны сэки.
Корабль лэдзӧм бӧрын Илья Матвеевичлӧн векджык эз вӧвлы кадыс дыр думайтӧмъяс вылӧ, торъя нин — гажтӧм думъяс вылӧ.
Стапель вылысь идравлісны строительнӧй кламсӧ и пыр жӧ вайлісны сэтчӧ выль судно стрӧитӧм кузя чертёж; заводитлісны вӧчны будущӧй корпус положениелысь разметка; бара — кильблокъяс; бара — шергеньяс, ватерпасъяс; бара — горизонтальнӧй кильлысь листъяс вольсалӧм; медводдза листсӧ век вольсавліс ачыс Илья Матвеевич.
Вольсаласны, и заводитчас...
Юргӧны кранъяс, камӧдчӧны мӧлӧтъяс, дзужгӧны электрическӧй дугаяс, горзӧны ассьыныс «майнай» да «вирай» стропальщикъяс; крановщицаяс, дерт, налысь горзӧмъяссӧ оз кывны, — найӧ видзӧдӧны брезентӧвӧй кепысьяса кияс ӧвтчӧм бӧрся.
Илья Матвеевичӧс корӧны судно бӧжӧ, нырӧ, сы водзӧ паськӧдалӧны чунь туйяса лӧз бумагаяс...
И кодлӧн сӧмын сэні, рабочӧй чертёжъяса тайӧ лӧз бумага вылас, оз тӧдчыны водзчунь туйясыс!
— и бригадиръяслӧн, и мастеръяслӧн, и конструкторъяслӧн, и директорлӧн, коді требуйтіс не виччысьны мӧд пыдӧссӧ тырвыйӧ вӧчӧмӧдз, мый вылӧ, сідз жӧ кыдзи и директор, чертёжӧ чуньнас зурӧдіг, Александр Александрович паныд шуаліс: «Мый жӧ артмас?
Огӧ кӧзырёксӧ кепка бердас, а кепкасӧ кӧзырёк бердас кутам вурны?!»
Илья Матвеевичсянь виччысьӧны вопросъяс вылӧ ӧтветъяс, требуйтӧны кутшӧмкӧ зэв срочнӧй мераяс; норасьӧны сылы ӧта-мӧд выланыс.
Корӧны сылысь выль спецодежда, корӧны сійӧс парткомӧ, дирекцияӧ, заготовкаяс складӧ, корпуснӧй мастерскӧйӧ; сы дорӧ завкомысь локтӧны нормаяс да расценкаяс кузя, сварщикъяс шыблалӧны сылы пызан вылас электроднӧй проволокаторъяс, видӧны электроднӧй лабораторияӧс; клепальщик вайӧдӧ аскӧдыс ассьыс горновщицасӧ, скӧралӧ:
«Но мый, мый сыкӧд вӧчны?
Сотӧ и сотӧ заклёпкаяс!»
Чангыль ныра, беринӧсь ныв сулалӧ бригадир сайын, расстроитчӧма, яндысьӧ.
Делӧыс гӧгӧрвоана, вунӧдчис горн дорас, тӧдвылас уси тӧрытъя рытыс, кутшӧмкӧ Вася либӧ Петя — и вот, сотіс.
Быдторйын должен разберитчыны Илья Матвеевич, должен ладмӧдны став конфликтъяссӧ, разъяснитны став вопросъяссӧ, медым сӧмын ни ӧти час кежлӧ, ни ӧти минута кежлӧ эз сувт стапель вылын корабльлӧн быдмӧмыс.
Луныс лэбыштас — он и казявлы сійӧс.
Тайӧ пӧрйӧ ставыс мунӧ мӧдног.
Правда, кыдзи и пыр корабль лэдзӧм бӧрын, идралӧны кильблокъяслысь да вымосткаяслысь колясъяссӧ, кыдзи и пыр, зыртӧны кӧрт зыръясӧн спускӧвӧй дорожкаяс вылысь мавтассӧ.
Но некод оз вай и оз регыд, тыдалӧ, вай выль корабль стрӧитӧм кузя чертёж.
Кыдзи кутасны сійӧс сувтӧдны, кытчӧ кутасны сійӧс сувтӧдны?
И кор тайӧ лоӧ?
Проект сертиыс, уна тысяча и тысяча стальнӧй заготовкаяс пыдди, Илья Матвеевич пӧлучитас сё комын кӧкъямыс зэв ыджыд секция, кодъясӧс первой вӧчасны цехъясын.
Вот и думайт, гӧгӧр думайт мый да кыдзи накӧд вӧчны.
Моресянь ньӧжйӧник рувгисны ру кодь пушыд кымӧръяс, насянь буситіс шытӧм посни зэр.
Брезентӧвӧй плащыс кӧтасис, сьӧктаммис, Илья Матвеевичлӧн пашкыр синкымъяс вылын, быттьӧ гыӧр, дзескыда пукалісны еджгов зэр войтъяс, кепка вывсяньыс визувтіс воротник сайӧ.
Мунны эськӧ контораӧ, вевт улӧ...
А мый сэні вӧчны?
Ставсӧ вӧчӧма.
Илья Матвеевич бергӧдчис, кутіс видзӧдны достроечнӧй бассейнлань, — со сэні, стена дорас, сылӧн корабльыс.
abu
Сысянь, Илья Матвеевичсянь, колӧ ӧні сӧмын ӧтитор — ыстыны налы грот-мачта.
Тшыкӧдӧмаӧсь сійӧс сварщикъяс.
Мый нӧ, сваритасны выльӧс, сваритасны и ыстасны.
Мачтаыд — сійӧ поснитор нин.
Илья Матвеевич кыскис зепсьыс носӧвик, косӧдіс чужӧмсьыс васӧ, чышкаліс кияссӧ да заводитіс гартны чукля чигарка.
Вӧвлісны сы олӧмын сэтшӧм минутаяс, кор папиросъясӧн эз бурмыв сылӧн сьӧлӧмыс, сэки кыскывліс зепсьыс табак тыра жӧч банка.
— Мый, батьӧ, шогсян?
— кыліс бӧрвывсьыс кыпыд гӧлӧс.
Стапель вывті мунісны Антон да Зина, кыкнанныс клеёнкаысь вурӧм кузь пальтоаӧсь.
— Мыйла тэ, другӧ, тадзи думайтан?
— бумагасӧ дуллялігмоз вочавидзис Илья Матвеевич.
— Но кыдз нӧ — колльӧдін!..
— Антон довкнитіс юрнас сыладорӧ, кытчӧ сӧмын на видзӧдіс сылӧн батьыс.
— Ме и тэнӧ, вӧвлі кад, колльӧдлі, — чӧв олыштӧм бӧрын вочавидзис Илья Матвеевич.
— Олӧмӧ колльӧдны — абу гуӧ.
Но мый сэн тіян кывсьӧ?
— вежис сійӧ сёрнисӧ.
— Мунӧ делӧыс?
— Ньӧжйӧ, батьӧ.
Главнӧйыс — тӧв матысмӧ.
— Тайӧ збыль.
Тӧлын стрӧитны сьӧкыдджык.
— Сійӧ бара чӧв олыштіс да шпыньмуніс.
— Артмӧ, ог ме, а тэ шогсянсӧ.
Тӧв!..
Повзин.
Ми, кор гражданскӧйсянь разруха бӧрын завод восстановитім — и сідзжӧ тӧлын, нелямын градус кӧдзыд дырйи, — мусӧ киркаясӧн сизьдім, куш киясӧн парсалім.
Кирпичыс кипыдӧсъясӧ кынмыліс, кучикӧн, вирӧн пуктавлім сійӧс стенъясӧ.
— Мӧднога кад, батьӧ.
Волго-Донскӧй каналтӧ куш киясӧн он парсав.
— Ковмас кӧ — парсалам.
— Табак тшын пуркнитӧм бӧрын Илья Матвеевич бугжыльӧн видзӧдліс Зина вылӧ.
Сійӧ виччысис, мый и Зина шыасяс, заводитас сыкӧд вензьыны.
Томъясыд пыр томъясӧс дорйӧны.
Зина и збыль кутіс сёрнитны, но дзик эз сідз, кыдзи чайтіс Илья Матвеевич.
— Илья Матвеевич, — шуис сійӧ, кор сюяліс ва юрси пратьяссӧ капюшон клеёнка улӧ, — ті эськӧ мед коркӧ висьталінныд миянлы сійӧ лунъяс йывсьыс.
Тайӧ жӧ сэтшӧм интереснӧ!
Ми на йылысь сӧмын книгаясысь лыддям.
И Антон Ильич, колӧ шуны, абу прав.
Кадыс, дерт, мӧднога.
Но йӧзыс ӧмӧй вежсисны?
Найӧ ӧмӧй повзясны сьӧкыдлунъясысь, и сідзи кӧ нин ковмас...
— Абу сідз, сійӧ прав!
— Немвиччысьтӧг скӧрысь Илья Матвеевич пӧшти горӧдіс тайӧ кывъяссӧ.
— Прав тіян Антон Ильич!
Некод ӧні оз кут кынтыны кирпич бердӧ кипыдӧсъяссӧ да гыжъяснас му парсавны.
Машинаӧс тшӧктасны, машинаӧс, Зинаида Павловна.
Йӧзыд эськӧ оз повзьыны сьӧкыдлунъясысь, да сьӧкыдлунъясыс лоины мӧдногаӧсь.
Воис Александр Александрович, сувтіс Илья Матвеевич дінӧ, чышкыштіс вазьӧм ӧчкисӧ, юаліс:
— Например, Илюша?..
— Например?
Виччысьыштлы, ачыд тэ найӧс аддзан, примеръястӧ.
Илья Матвеевич лёкысь шыбитіс чигарка помсӧ бетон вылын лоӧм гӧптӧ да, плащнас шаракылігтырйи, дзикӧдз муніс стапель вылысь.
Сійӧ думайтіс тайӧ том инженеръяс йывсьыс, аслас пи Антон йылысь да Зина Иванова йылысь.
Найӧ шензьымӧн кокниа сёрнитчӧны ас костаныс, кывджынсянь гӧгӧрвоӧны ӧта-мӧднысӧ.
Налы ставыс прӧстӧ.
Аддзӧмаӧсь сьӧкыдлун — тӧв!..
А главнӧйяссӧ, главнӧй сьӧкыдлунъяссӧ, кодъяс пукалӧны морт пытшкын, оз аддзыны, на йылысь оз и думайтны.
Морт пытшкӧсса сьӧкыдлунъяс йылысь тадзи аслыс шуӧм бӧрын Илья Матвеевич шогпырысь уськӧдіс тӧдвылас корабль лэдзан лунсӧ, стӧчджыка — сійӧ лунся рытсӧ.
Омӧль вӧлі рытыс.
Первойсӧ быттьӧ вӧлі нинӧм.
Семьяыс ставнас, висьмӧм Лидияысь кындзи, ветліс заводӧ, — важысянь татшӧм обычайыс лои.
Воисны гортас — пызан корсьӧма: графинъяс, закускаяс.
Агафья Карповна тэрмасис ставсьыс водзджык воны, шонтіс мый колӧ, вундаліс, пукталіс тарелкаясӧ.
Ноксис, тӧждысис.
— Лидияыдтӧ, Лидияыд!
— горӧдлывліс сійӧ.
— Вои гортӧ, вольпасьыс тыртӧм.
Да куйлыссяс ӧмӧй вольпась вылын, — татшӧм событие!..
И висьӧм йывсьыс вунӧдӧма.
Сэк кості, кор мыссисны кран улын корабль вылын сьӧдасьӧм Илья Матвеевич, Костя да Алексей, кор пасьталісны кос паськӧм Антон, Дуняшка, Тоня, Виктор, йӧзыс керкаын ещӧ содісны.
Василий Матвеевич да Марья Гавриловна воисны: «Гӧстьясӧс примитанныд?»
Александр Александрович таркӧдіс ӧшиньӧ, нырсӧ лямӧдӧма стеклӧ бердӧ:
«Лэдзанныд али онӧ?
Гашкӧ, лишнӧйӧн лоа?»
Пырис сійӧ сідзжӧ эз ӧтнасӧн, Наталья тьӧткакӧд, кодкӧд аддзысисны кильчӧ вылас.
— Муна керка дінтіыд, пирӧг дук кылӧ, — заводитіс кокетничайтны Наталья тьӧтка.
abu
— Вай, думайта, чӧсмасьышта да йӧктышта том йӧзкӧд.
— Висьтав!
— вочавидзис сылы Илья Матвеевич.
— Пирӧгъяс талун абуӧсь, а том йӧз...
Александр Александрович гашкӧ?
Румка вылӧ надейтчан, тӧда тэнӧ.
— А мый нӧ, татшӧм кӧдзыд дырйи и румкаыд оз мешайт!
— Правильнӧ, — Наталья тьӧтка дор сувтіс Александр Александрович.
— Румкатӧ лоӧ мыччыны.
Точкысьны колӧ.
— Чӧв мед олін эськӧ!
— кухняысь блюдояс да закускаяс ваялігмозыс шуис Агафья Карповна.
— Кӧнкӧ, вевъялін нин...
— Кысь нӧ вевъялан?
Ме вӧлі производство вылын.
Производство вылын оз позь, производство вылын дисциплина.
— Мыйкӧ тэ дінысь, пӧрысь, оз дисциплинаӧн ӧвт, — эз сетчы Агафья Карповна.
— Винаӧн быттьӧ?
— Гашкӧ, и винаӧн.
Агаша, менам эм мый вӧсна йӧйтавны.
Тэ сыысь мыжа: чужтӧмыд эстшӧм погромщикӧс.
— Александр Александрович индіс кинас Антон вылӧ.
— Ӧні ставыс увлань юрӧн мӧдӧдчас.
Кытчӧ меным тшӧктан воштысьны?
Тэнсьыд юала, уважаемӧй Антон Ильич.
Но, висьтав!
— Некытчӧ, стапельяс вылӧ колян, дядя Саня.
Стапельяс оз бырны.
— Ог кольччы, эновта ставсӧ, муна тіян дінысь!
Войвылӧ муна либӧ лунвылӧ.
— И сэтысь дзик татшӧмӧс жӧ аддзан.
Абу миянын сэтшӧм места, кӧні эськӧ бӧрлань мунісны, быдлаын — сӧмын водзӧ.
Пуксялісны пызан сайӧ.
— А Лидияыдтӧ абу, — Виктор вылӧ видзӧдлӧмӧн шуис Агафья Карповна.
Сы гӧлӧсын кыліс полӧм.
Виктор нинӧм эз шу, сутшкис маринуйтӧм тшак, тшакыс вильснитіс, — нуис вомланьыс тыртӧм вилкасӧ.
Агафья Карповна ышловзис.
И тайӧ здуксяньыс лои неладнӧ.
— Вот садьтӧмыд!
— заводитіс сёрнитны Илья Матвеевич.
— То пукалӧ, керкаысь он вермы ыстыны, то гуляйтны босьтчас, быттьӧ чеп йылысь мынӧ.
Велӧдны татшӧмъястӧ колӧ!
Важ режим дырйи моз.
— Ок кутшӧм пузьысь!
— серӧктіс Наталья Васильевна.
— Гӧтыртӧ мелілунӧн кутӧны ас дінад, бура видзӧмӧн.
— Вӧжжиӧн!
— Тайӧ абу наука, — Наталья Васильевна дор сувтіс Марья Гавриловна, ыджыд да пушыд тушаа, скӧр синъяса нывбаба.
— Менам батьӧй тадзи быд лун вӧжжи босьтлывліс, а мамӧй всё ровно эз сы наукаӧн ов.
Эз шыась паныд, поліс, но гусьӧник вӧчис ас ногыс.
— Тэнад батьыд кулак вӧлі, — Марья Гавриловна вылӧ видзӧдтӧг шуис Илья Матвеевич.
— Вот и вӧжжи босьтлывліс.
— Ті жӧ асьныд шуанныд...
— Но и шуа!
А тэ кывзы да гӧгӧрво!
Антон босьтчыліс вежны ӧпаснӧй сёрнисӧ, — эз удайтчы.
Настроениеыс ставныслӧн тӧдчымӧн омӧльтчис.
Таысь мыжанас, дерт, вӧлі Лида.
Сійӧ эз лок.
Дас кыкӧд часын Виктор муніс сійӧс корсьны.
Мунісны и Костя да Алексей.
Соседъяс ордас котӧртіс Тоня.
Корсисны, юасисны.
Василий Матвеевич предложитіс явитны милицияӧ.
— Ещӧ мый он шу!
— скӧрмис Илья Матвеевич.
— Медым Журбинъясӧс милиция корсис?
— А друг лёктор лои?
Быдторйыс овлывлӧ...
и Журбинъяскӧд.
Сідзи сійӧс, Лидияӧс, эз и аддзыны.
Войыс колис узьтӧг, праздникъясыс артмисны лёкногӧн, тӧждысьӧмӧн тырӧсь, гажтӧмӧсь.
Виччысисны: бӧр локтас, локтас...
Эз лок.
Кодлысь кӧть эн юав, — некод сійӧс абу весигтӧ аддзылӧма.
А вот талун пукалӧ поликлиникаын аслас местаын, быттьӧ нинӧм абу и вӧлӧма.
Гортӧ, шуӧ, ог мун, энӧ и корӧй.
Юръяндзим!
Мый налӧн Викторкӧд лоӧма?..
Кутшӧм гӧгӧрвотӧмтор вӧчсьӧ мукӧддырйи йӧз пӧвстын.
Уджавны эськӧ йӧзлы да уджавны, овны тыр вынӧн, действуйтны, гӧраяс вештавны, а видзӧдан да — оз ныр и оз быдӧнлӧн тадзи артмы.
Коді, мый мешайтӧ?
Мун да разберитчы Виктор да Лидия костын лӧсявтӧмын!
А мешайтӧ налы тайӧ лӧсявтӧмыс?
Мешайтӧ.
Но вот и пӧжалуйста, — со сійӧ, — пытшкӧсса сьӧкыдлуныд.
Мӧдпӧлӧс сьӧкыдлун овлӧ — мортыс лодырь, дыш...
Кытысь сылы тайӧ?
Важсьыс колис, сійӧ кадъяссьыс, кор эз народлы, эз аслыс уджав, а кӧзяиныслы.
Коймӧд и уджалӧ оз омӧля, да сӧмын общӧй делӧыс этша интересуйтӧ сійӧс, ыджыд пӧлучка вӧсна пессьӧ, пӧлучитас — и пукалӧ гортас шлёпанцыа да пижамаа; мед ставыс сы бокті мунӧ, эн вӧрзьӧд.
Шуасны — тайӧ капитализмлӧн пятнаяс, найӧ бырӧны, найӧ этша нин и колины.
Ладнӧ, мед пятнаяс...
А шӧйӧвошны сьӧкыдлунъяс водзын, ответственность водзын?..
Кытысь тайӧ лоӧ?
Мортлы колӧ пуджӧм сосъясӧн овны!
Илья Матвеевич воис пирсӧдз, аслас контора дорӧдз, шыбитіс скамья вылӧ плащсӧ да кепкасӧ и, быттьӧ ассьыс мӧвпсӧ действиеӧн петкӧдлӧм могысь, вылӧдз пуджис китель сосъяссӧ.
Зэрыс кӧтӧдіс сылысь крепыд сьылісӧ, — сійӧ тэрмасьтӧг, старайтчигтыр мыськис кияссӧ бак кран улын.
2
Шытӧг воссис коричневӧй гранитольӧн эжӧм джуджыд ӧдзӧс.
Партия областнӧй комитетса секретарь Ковалёв встретитіс заводса представительясӧс аслас кабинет порог дорын.
Сійӧ корис найӧс кабинетас, но кисӧ некодлы эз мыччы, сӧмын петкӧдліс кипыдӧсъяссӧ да шергӧдӧм чуньяссӧ: найӧ вӧлі лякӧссьӧмаӧсь пӧчинитчан мастерскӧйса слесарлӧн моз.
— Кора пырны, ёртъяс!
Кора!
— шуис Ковалёв некымынысь.
— Пуксялӧй татчӧ, пӧжалуйста.
Ме пырысь-пыр..
— И петіс.
Иван Степанович, портфельсӧ водзас кутігтыр, пыр жӧ пуксис креслӧӧ, коді сулаліс заседаниеяс пуӧдӧм вылӧ турунвиж материяӧн вевттьӧм кузь пызан дорын.
Пызан вылас вӧліны куим сьӧд пепельница да ва тыра кык графин.
Горбунов сідзжӧ пуксис, кӧть и полігтырджык Иван Степанович серти, да кисьтіс аслыс стӧканӧ графинысь ва.
Жуков матыстчис ӧшинь дорӧ, кысянь тыдаліс карлӧн панорамаыс.
Антон да мукӧд инженеръяс, кодъяс первойысь на воисны тайӧ кабинетӧ, сулалісны люстра увдорын, ковёр вылын, да видзӧдалісны гӧгӧр.
Овлывлӧ сідзи, мый обкомса секретарьяслӧн кабинетъясын эмӧсь модельясӧн, торъя образецъясӧн продукциялӧн став основнӧй видъясыс, кодъясӧс лэдзӧны областьса предприятиеяс.
Антон тӧдіс рӧднӧй карсьыс да матігӧгӧрса районъясысь промышленностьсӧ и вермис виччысьны, мый Ковалёв кабинетысь аддзас нёль чӧрса железнодорожнӧй платформаяслысь да думпкаръяслысь модельяс, экскаваторъяслысь, подъёмнӧй кранъяслысь, автомобильнӧй шинаяслысь, почва обработайтӧм вылӧ прицепнӧй тракторнӧй орудиеяслысь модельяс, высоковольтнӧй линияясса изоляторъяслысь, унапӧлӧс инструментъяслысь, приборъяслысь, приспособлениеяслысь образецъяс.
Но тайӧ став пыддиыс Ковалёвлӧн рабочӧй пызан вылын сулаліс товаро-пассажирскӧй теплоходлӧн ичӧтик модель, коді вӧлі сэтшӧм жӧ типа, кутшӧмӧс судостроительнӧй завод лэдзавліс ещӧ войнаӧдз на, да ӧшиньдорса пызан вылын, кыз плексиглас лист вылӧ вӧлі разіпельӧ пукталӧма кутшӧмкӧ приборлысь частьяс.
Кабинетыс вӧлі ыджыд да мыйтакӧ тыртӧмкодь, сэні пӧлӧс кыліс гораа.
Инженеръяс сёрнитісны ас костаныс пӧшти вашкӧдчӧмӧн.
Ковалёв локтіс, пельпом вылас чӧвтӧма кичышкӧд.
Сійӧ матыстчис пызан дорӧ, кӧні куйлісны приборлӧн частьясыс, да кияссӧ зіля чышкалігӧн заводитіс кыпыда сёрнитны.
— Миян отечественнӧй мастеръяс — тайӧ, тӧданныд-ӧ, ёртъяс, дзик гӧгӧрвоны позьтӧм йӧз.
Со тіян водзын ичӧтик прибор...
зэв точнӧй измерительнӧй маслянӧй прибор...
внутренньӧй сгораниеа двигательяс стрӧитысьяслы зэв важнӧ да колана.
Кипомысь вӧчӧма, пӧжалуйста!
Кипомысь сійӧс зэв бура вӧчӧны тайӧ мастеръясыс.
А массӧвӧя лэдзны ӧні кежлӧ огӧ на вермӧй.
— Мыйын нӧ сложностьыс?
— пызан дорӧ матыстчӧм бӧрын юаліс Корней Павлович.
— Сыын, мый поршеньсӧ колӧ ладмӧдны тайӧ цилиндрас сэтшӧм ичӧт зазорӧн, кыті эськӧ испытаниеяс дырйи эз йиджтысь весит керосин, непӧштӧ маслӧ, и весиг дас атмосфера давление дырйи.
— О-о!
— шуис Корней Павлович.
— Практически тайӧ лоӧ, мый зазорыс некутшӧм абу.
— Да!
И вот часӧвӧй заводын сюрины мастеръяс — правда, и сэні найӧ сӧмын кыкӧн, — кодъяс шедӧдӧны колана точность; сэк жӧ цилиндр веркӧс да поршень обработайтӧмлысь точностьсӧ найӧ определяйтӧны...
онӧ веритӧй?..
— Ковалёв став вылас видзӧдліс нюмъялӧмӧн.
— Сета кыв, онӧ кутӧй веритны.
Тайӧ точностьсӧ найӧ определяйтӧны...
чуньяснас!
Ковалёв ӧшӧдіс кичышкӧдсӧ шкапӧ да бара тшӧктіс ставнысӧ пуксьыны пызан гӧгӧрыс.
— Но, докладывайтӧй!
— шуис сійӧ.
— Кутшӧм могӧн локтінныд?
Кывза тіянӧс, кораблестроитель ёртъяс.
— Воим ми тіян дінӧ, Дмитрий Дмитриевич, вот мый могысь.
— Иван Степанович кыскис портфельсьыс да паськӧдіс пызан вылас СССР-лысь ыджыд карта.
Инженеръяс отсалісны сылы шыльӧдны кипыдӧсъяснас полотно вылӧ клеитӧм топыд бумага чукыръяссӧ.
— Аддзанныд, мыйта ньӧвъяс чертитӧма, гӧгыльяс, квадратъяс...
Локтан бойлӧн настӧящӧй план.
Тӧлысь сайын вот тайӧ кабинетас, обком бюро вылын, миянӧс обяжитісны стӧч срокъясӧ, стӧч индӧм этапъяс серти пӧртны олӧмӧ цехъяс реконструируйтӧм, поточнӧй линияяс стрӧитӧм да сыкӧд тшӧтш сэтшӧм ногӧн лӧсьӧдны заводлысь производственнӧй деятельностьсӧ, медым главнӧй поток лэдзан луныс вӧлі корабль стрӧитны заводитан лунӧн и сійӧ лунсянь эськӧ заводитчис судноясӧс ритмичнӧя, дугдывтӧг лэдзӧм.
Ми индім мероприятиеяс, кодъяс отсаласны пӧртны олӧмӧ обкомлысь решениеяссӧ, гӧгӧр думайтім, обсудитім найӧс цехъясын.
Но вот лоас бой и мӧд фронт вылын.
Ковмас тышкасьны завод-поставщикъяскӧд.
Отсӧг корам, Дмитрий Дмитриевич.
— Стӧчджыка.
— Стӧчджыка?
Стӧчджыка лоӧ тадзи, — водзӧ висьталіс Иван Степанович.
— Обкомлы тайӧ абу омӧльджыка тӧдса миянлы дорысь — ми унатор кузя, зэв унатор кузя зависитам поставщикъясысь.
Ново-Краматорскӧй завод...
«Электросталь»...
«Уралмаш»...
— Быд кыв шуигӧн сійӧ нюжӧдліс чуньнас линияяс Ладасянь Донбассӧ, Подмосковьеӧ, Уралӧ, Петрозаводскӧ, Ташкентӧ, Днепропетровскӧ, странаса уна и уна каръясӧ, крайясӧ, областьясӧ да шуаліс: — Тані — гырысь литьё.
Тані — спецсталь.
А вот — турбиннӧй лопаткаяс...
Электрооборудование...
Телефоннӧй станцияяс...
Карельскӧй кыдз...
Цветнӧй литьё...
Бук...
Трубаяс...
Иван Степановичлысь тайӧ висьталӧмъяссӧ кӧ кывзіс эськӧ кутшӧмкӧ бокӧвӧй морт, сійӧ эськӧ вермис думыштны, мый Сӧветскӧй Союзса став каръяс, сылӧн став заводъясыс, фабрикаясыс, ыджыд да ичӧт предприятиеясыс сӧмын и занятӧсь сійӧн, мый уджалӧны корабльяслы вылӧ, кодъясӧс стрӧиталӧны кӧнкӧ Ладаын.
И тайӧ случайнӧй кывзысьыс вӧлі эськӧ истинасянь эз нин сэтшӧм ылын.
Ладнӧ ысталісны никель Кольскӧй полуостровсянь, ыргӧн Прибалхашьеысь, джут Средньӧй Азияысь, быдпӧлӧс приборъяс Ленинградысь...
Странаын эз вӧв пельӧс, кӧні эськӧ эз уджавны Ладаын стрӧитан корабльяслы вылӧ.
— И талунӧдз кӧ, — висьталіс Иван Степанович, — ми сідз либӧ тадз вермим миритчыны сійӧн, мый ӧти либӧ мӧд поставкаяс вайлісны тӧлысь — кык тӧлысь вылӧ сёрмӧмӧн, то ӧні, кор завод вуджас гырысь секцияясӧн сборка вылӧ, поток вылӧ, серияясӧн корабльяс лэдзӧм вылӧ, непӧштӧ тӧлысь — недель, лун!
— сёрмӧм сувтӧдас миянлысь уджнымӧс, тӧдчыны кутас заводлӧн производственнӧй ритмын.
Ми кӧсъям, медым миян обком йитчис мукӧд обкомъяскӧд, медым вӧлі сувтӧдӧма вопрос...
— Иван Степанович, — торкис сійӧс Ковалёв, — а ме думайта, мый мукӧд обкомъяс и миянтӧг сувтӧдасны тайӧ вопроссӧ.
Ми жӧ огӧ виччысьӧй некысянь специальнӧй письмӧяс, кор требуйтам миян предприятиеяссянь стрӧга да ас кадӧ тыртны планъяс.
Медым тыртчисны государственнӧй планъяс, та кузя тӧждысьӧ любӧй партийнӧй организация, не сӧмын миян.
Мый сэн — тӧждысьӧ!
Любӧй партийнӧй организация кывкутӧ государственнӧй планъяс тыртӧм вӧсна.
— Сідзтӧ сійӧ сідз...
— Иван Степанович пыр на сулаліс аслас ёна рисуйталӧм карта дорын.
— Но и казьтывны ас йылысь оз мешайт.
— Письмӧястӧ ми, дерт, вермам гижны став партийнӧй организацияяслы областьясӧ, кӧні эмӧсь тіян поставщикъяс...
гижам.
Но абу тайӧ главнӧйыс, ёртъяс.
Висьтала тіянлы, абу тайӧ.
Главнӧйыс абу ылын.
Сійӧ матынджык.
Сійӧ тані, тіян заводын.
Вот ті вуджанныд секцияясӧн уборка вылӧ...
Электросварка, сідзкӧ, пӧшти дзикӧдз зырас клёпкатӧ.
А ті тӧждысинныд сы йылысь, медым ӧти лунӧ тіян клепальщикъясныд эз лоны не сӧмын уджтӧмӧсь, но и профессиятӧмӧсь?
А ті прӧверитінныд — тырмымӧн квалификацияаӧсь-ӧ тіян сварщикъясыд да тырмымӧнӧсь-ӧ найӧ?
Бура-ӧ тӧдӧны найӧ автоматическӧй сварка?
Тырмымӧн-ӧ мастеръяслӧн квалификацияыс?
Ковалёв сюся видзӧдлывліс то Иван Степанович вылӧ, то Жуков вылӧ, то инженеръяс вылӧ.
Ставӧн чӧв олісны, ставӧн думайтісны — думсьыныс вӧчисны заводскӧй кадръяслы прӧверка.
— Кор ме тӧдмаси завод реконструируйтӧм кузя планӧн, — бара кутіс сёрнитны Ковалёв, — менӧ, тӧданныд, мый чуймӧдіс?
Вежсьӧмъяс, кутшӧмъяс долженӧсь миян лоны, ортсысяньыс кажитчӧны оз зэв гырысьӧн.
Паськӧдінныд ӧти цех, вештінныд мӧдӧс, стрӧитінныд коймӧдӧс...
Нинӧм быттьӧкӧ оз вежсьы вуж выйӧныс.
Но тайӧ ошибочнӧй чайтӧм.
Вежсьӧмъяс лоӧны зэв гырысьӧсь, и не сы мында ортсыладорсянь, мыйта заводскӧй олӧмлӧн медся гуся пыдіинъясын.
Вермасны лоны кывлытӧм виччысьтӧмторъяс.
Найӧс колӧ водзвыв аддзыны, водзвыв тӧдны, медым ас кадӧ веськӧдны коллективӧс сьӧкыдлунъяс да мытшӧдъяс венӧм вылӧ, быдпӧлӧс тырмытӧмторъяс, застой лоӧмлы опасностьяс бырӧдӧм вылӧ.
Обком оз сомневайтчы сыын, мый ті кужанныд видзӧдны водзӧ, — вот ті аддзӧмныд, мый поставщикъясладорсянь вермасны лоны осложнениеяс.
И тайӧ правильнӧ.
Но электросварщикъяскӧд да клепальщикъяскӧд пример — а татшӧм примеръяссӧ кӧ корсьны, сюрасны уна — висьталӧ сы йылысь, мый и асланыд керкаын эм мый йылысь думыштны.
Иван Степанович пӧльзуйтчис косталӧмнас.
Сійӧ шуис:
— Кадръяс йылысь, Дмитрий Дмитриевич...
Вот ті висьталінныд эсійӧ мастеръяс йылысь...
— Сійӧ индіс ӧшиньдорса пызанлань.
— А миян ӧмӧй абуӧсь сэтшӧм мастеръясыс?
Миян быд цехын, быд участок вылын...
— Прӧстит, торка!
— Ковалёв лэптіс кисӧ, быттьӧкӧ кӧсйис дугӧдны Иван Степановичӧс.
— Эн помав.
Тӧда, мый шуан.
И тіянлысь мастеръястӧ тӧда.
Вай найӧс видзтыныджык.
— Сійӧ ланьтліс сутш кежлӧ и друг юаліс: — Ёртъяс, тіян пӧвстысь кодкӧ вӧвлі эз Ленинград дорса Павловскӧй дворецын?
А ті помнитанныд, Корней Павлович, сэні, ичӧтик залын, коді восьмёрка кодь, ӧшавлісны кык бронзӧвӧй пӧнар?
Кажитчӧ, найӧс вӧлі вӧчӧма абу металлысь, а прӧшвиысь.
Найӧ нинӧмӧн эз торъявны ӧта-мӧдсьыс.
Но на пӧвстысь ӧтисӧ вӧлі вӧчӧма Парижын да пӧдаритӧма французскӧй корольӧн российскӧй императорлы, а мӧдсӧ, сылы парасӧ, вӧлі вӧчӧма русскӧй крепостнӧй мастеръясӧн;
сэк жӧ русскӧй мастеръяс шуӧмаӧсь: эз кӧ вӧв моресайса тайӧ образецыс, ми эськӧ вӧчим мичаджыкӧс.
И збыльысь, найӧ вӧчавлӧмаӧсь чуймӧдана металлическӧй цветъяс, кодъяслысь заяссӧ вӧлі вевттьӧма сэтшӧм вӧсньыдик сіясӧн, мый накӧд позьӧ вӧлі сравнитны, гашкӧ, сӧмын сійӧ кӧрт тувъяссӧ, кодъясӧн тульскӧй Левша дорис английскӧй пытшӧс.
Но...
кора бурджыка видзӧдлыны тайӧ «но» вылас.
Тайӧ изделиеясыс требуйтісны уна, уна тӧлысьяс чӧж уджалӧм.
Ме ёна радла миян часӧвӧй заводса кудесникъяс искусство вылӧ.
— Ковалёв сідзжӧ ӧвтыштіс кинас пызанлань, кӧні разіпельын куйлісны латуннӧй детальяс.
— Но медым ӧти татшӧм прибор вӧчӧм вылӧ муніс эз ӧкмысдас квайт час, кыдзи ӧні, а час — часӧн-джынйӧн, кыдзи требуйтӧ моторостроительнӧй промышленность, — та вылын ӧні уджалӧны куим научно-исследовательскӧй институт да кык завод.
И висьтавны тіянлы веськыда, ме вот сідзжӧ коймӧд лун ляксьӧда киӧс карасинӧн.
Тӧдвылӧ уси аслам важся специальностьӧй.
Ковалёв кыпыда нюммуніс.
Нюмыс исковтіс чужӧмтіыс, и сійӧ бӧр лои серьёзнӧйӧн.
— Тайӧ кудесникъясыс — мый найӧ вӧчӧны?
— водзӧ висьталіс сійӧ.
— Найӧ пукалӧны час бӧрся час да кипомысь шлифуйтӧны, шлифуйтӧны медся вӧсни шлифовальнӧй кругъясӧн.
Удж вылӧ пуксьӧм водзвылын найӧ мерайтӧны асланыс чуньяслысь температурасӧ.
Чуньясыс не долженӧсь лоны ни кӧдзыдӧн, ни пӧсьӧн, мӧдног металлыс наын либӧ топалас, либӧ паськалас.
Сы мында быдсяма колдовствоыс!
А миянлы колӧ, медым приборъясыс вӧчсисны машиннӧй способӧн.
Медся сьӧкыдыс сэні абу гӧтӧвитӧмыс, а стӧч ыдждаяссӧ определитӧмыс.
Пессям, корсям сэтшӧм мерайтчан инструмент, код вылӧ эськӧ эз влияйтны температуралӧн вежласьӧмъясыс.
Ковалёв сёрнитігкості Жуков ёсьтӧм карандашӧн вӧчаліс записнӧй книжкаас пасйӧдъяс.
Кор Ковалёв чӧв ланьтіс, медым юыштны вомтыр ва, сійӧ шуис:
— Ті дзик правӧсь.
Талун миянлы зэв важнӧ, мый ми вӧчам.
Но абу омӧльджыка важнӧ, и кыдз и вӧчам.
А аски тайӧ лоӧ промышленностьын медся главнӧй требованиеӧн.
Коркӧ, вӧвлывлі историяын, йӧз сідзжӧ тэчлӧмаӧсь гигантскӧй сооружениеяс.
Хеопслӧн пирамида, шуам.
Кымын дас во чӧж сійӧс стрӧитісны.
Ылӧ мунны нинӧмла.
Петербургын Исаакиевскӧй собор стрӧитісны нелямын во.
А Московскӧй государственнӧй университетлысь зданиесӧ кор заводитісны стрӧитны?
Во куим сайын Ленинскӧй гӧраяс вылысь ме аддзылі сӧмын экскаваторъяс да самосвалъяс.
А вот талун тайӧ сооружениеыс, коді Исаакиевскӧй собор дорысь кыкпӧв саяс джуджыдджык, гӧтов.
Либӧ, шуам, Москваын нёльӧд ӧчередя метро...
Жуков вайӧдаліс ӧти пример бӧрся мӧдӧс.
Сылӧн выльнога, коммунистическӧйнога удж кузя примеръясыс вӧліны зэв уна.
Антон пукаліс да интересӧн кывзіс.
Сійӧ думайтіс сы йылысь, мый завод реконструируйтӧм кузя плансӧ ставнас буретш и лӧсьӧдӧма сідзи, медым кыпӧдны кораблестроительяслысь уджсӧ выль качествоӧ, коді эськӧ вӧлі лӧсялӧ великӧй строительствояслӧн эпохалы.
И правильнӧ сёрнитӧны Ковалёв да Жуков — колӧ кужӧмӧн гӧтӧвитны рабочӧйясӧс, мастеръясӧс, инженеръясӧс организациялӧн да удж производительностьлӧн выль, выліджык ступень вылӧ вуджигкежлӧ.
— Да, мӧдысь шуа, — кыліс сійӧ Ковалёвлысь гӧлӧссӧ, — мастеръясӧс колӧ видзны, видзӧй найӧс, ёртъяс!
Но быдтӧй и выль мастеръясӧс — коммунистическӧй уджлӧн мастеръясӧс, машинаясӧн да механизмъясӧн бура вӧдитчысь мастеръясӧс!
Ковалёв чеччис, муніс аслас письменнӧй пызан дорӧ, корсьысьыштіс папкаяссьыс да вайис ичӧтик фотографическӧй снимок.
Снимок вылас вӧлі роза.
Кажитчӧ, сійӧс сӧмын на вундӧмаӧсь кустысь: свежӧй вӧсньыдик лепестокъяс, зэв вӧсни шипъяслӧн ёсь йывъяс, пашкыр гӧна за, сӧнӧсь, пиньӧсь дора коръясыс быттьӧ видзисны на ас выланыс дзирдалысь асъя лысвасӧ.
— Мича?
— юаліс Ковалёв, кор фотографияыс прӧйдитіс кытшті став киясӧд.
— Зэв мича!
— вочавидзис Корней Павлович.
— Точнӧй литьёлӧн метод.
Стальнӧй роза.
Кольӧм во ӧти уральскӧй заводысь ме аддзылі сійӧс настоящӧйсӧ.
— Оз уступит ни сійӧ прӧшви пӧнаръяслы, — водзӧ висьталіс Ковалёв, — ни крепостнӧй мастеръясӧн вӧчӧм бронзӧвӧй либӧ чугуннӧй цветъяслы.
Но эз тӧлысьяс мунны сійӧс вӧчӧм вылӧ, а секундаяс, и эз кудесникъяслӧн кияс вӧчны сійӧс, а миян техника.
Вот тадзи ми тіянкӧд обязанӧсь стрӧитны и корабльяс.
Техника должен решайтны делӧсӧ, зэв вылі искусство степеньӧдз кыпӧдӧм техника.
Татшӧм нэмӧ ми пырим!
3
Ассьыныс профессиясӧ радейтысь йӧз, кодъяс сетісны сылы олӧмыслысь уна во, зэв тшӧкыда и став ас гӧгӧрса вылас видзӧдӧны тайӧ профессия боксяньыс.
Мукӧддырйи сулалан тэ вагон коридорын ӧшинь водзын, сэн жӧ полковник либӧ генерал, кодлӧн китель вылас эм орденскӧй лентаяслӧн куим, нёль планка; поезд ӧтар-мӧдар пӧлӧныс котӧртӧны орловскӧй либӧ курскӧй нӧрыса муяс, оврагъяс, шочиник вӧръяс, вижӧдӧны керӧс пӧкатъясын подсолнечникъяс, ӧвтчӧны эзысь метёлкаяснас кукуруза заяс.
Сосед видзӧдӧ тайӧ став вылас веськодьпырысь, синсӧ читкыртӧмӧн, и думайтӧ быттьӧ мыйкӧ мӧдтор йылысь, ылісатор йылысь, мый оз тыдав вагон ӧшиньяс сайысь.
Друг сійӧ видзӧдлас оврагъяс вомӧн, подсолнечникъяс вомӧн...
Видзӧдлан и тэ сэтчӧ жӧ: высотка, сы водзладорын шоссейнӧй туйӧн вомӧналӧм равнина, туйыс мунӧ руа кыдз пу расъяссянь веж садъяса важ карлань, код весьтын чурвидзӧны еджыд кӧлӧкӧльняяс.
Нинӧм синмӧ шыбитчанаыс, пейзаж, кутшӧмъяс эмӧсь средньӧй Россияын быд пельӧсын.
Мыйла нӧ сэтшӧма ловзис офицер, мыйла сэтшӧм энергичнӧя чӧвтлӧ синъяссӧ высотка вывсянь ылі расъяс вылӧ, расъяссянь карса окраинаясланьӧ да бара высотка вылӧ?
Оз-ӧ сы вӧсна, мый высоткаыс господствуйтӧ шоссейнӧй туй весьтын, высотка вывсянь контролируйтсьӧ тайӧ туй кузя быд воськов, и неважӧнся комбат — ӧні полкса либӧ дивизияса командир — кодъялӧ сэтчӧ окопъяс, сообщение ходъяс, стрелкӧвӧй ячейкаяс, — сійӧ аддзис места, коді удобнӧй, интереснӧй тактическӧй задача решитӧм вылӧ, сійӧ паськӧдӧ ӧні ассьыс подразделениеяссӧ противниклы удар вӧчӧм вылӧ.
Ми тіянкӧд думайтім, мый тайӧ овраг, но тайӧ ньӧти абу овраг, а миномётнӧй батареялы пӧшти дась огневӧй позицияяс; ми любуйтчим раскӧн, но тайӧ абу рас, а йӧзлы да техникалы дзебсянін; и туйыс абу туй, а коммуникация, и кӧлӧкӧльняыс — ориентир.
И подсолнечник да кукуруза любӧй здукӧ лоасны маскируйтчӧм вылӧ мувывса быдмӧгъясысь киувса материалӧн.
Виктор Журбин йылысь оз позь вӧлі шуны, мый сійӧ эз казявлы нэмӧвӧйся пожӧмъяслысь суров мичлунсӧ, кодъяс вынйӧра колоннадаясӧн кыссисны бухта берег пӧлӧн, мый эз кывлы Веряжка сайса выль паркысь том кыдз пуяслысь да дубъяслысь кыпыд шумсӧ, мый некор эз нимкодясьлы карса улича вылын быдмысь ниаясӧн да ясеньясӧн, мый эз сувтлывлы Историческӧй музейдорса сус пуяс водзӧ.
Но вот сулалӧ сійӧ тадз, видзӧдалӧ пармаса быдмӧгъясӧс, кодъясӧс во кызь сайын вайисны Ладаӧ, налысь веськыд стволъяссӧ, вожъясас пучокъясӧ чукӧрмӧм кузь лысъяссӧ, мый вӧсна сус пуяслӧн сьӧдов кронаясыс век кажитчӧны дзугсьӧмаӧн, пашкыртчӧмаӧн, и сыкӧд тшӧтш аддзӧ мыйкӧ мӧдтор, коді оз тыдав мукӧд профессияа морт синлы.
Стволъясыс, налӧн пырыстыдалан сир войтъяса сарӧг кырсьыс, шевкнитчӧм вожъясыс — сійӧ жӧ сӧмын пулӧн ортсыыс!
Виктор Журбин ёнджыкасӧ нимкодясис сы «душаӧн».
Сус пу — вынйӧра, мича, тайгалӧн царь.
А Виктор тайӧ красавец дорсьыс вылӧджык донъялас синмӧ шыбитчытӧм старука грушаӧс.
Сус пулӧн мича ортсы вид сайысь ми огӧ аддзӧй сійӧс, мый сылӧн посни слӧйяса вижов-коричневӧй древесинаыс омӧльджык ниалӧн дорысь либӧ весиг прӧстӧй пожӧмлӧн дорысь, мый сус пу зэв омӧля полируйтсьӧ, сэки кор груша, аслас кельыдрозӧвӧй древесинанас, крепыдджык дубысь, полируйтсьӧ бура, зеркалӧ моз дзирдавтӧдз, оз шыгыртчы кӧтасьӧмысь, топыд, пӧшти кыдзи бакаут. А бакаут ӧд му шар вылын ставпӧлӧс пуяс пӧвстысь медся сьӧкыд да чорыд.
Виктор водзын воссьӧмаӧсь «душаясыс» кыдз пуяслӧн, грабъяслӧн, ловпуяслӧн, чинараяслӧн, ньыв пуяслӧн, сэтшӧм пуяслӧн, кодъяс шусьӧны: гӧрд, розӧвӧй, сьӧд, палисандрӧвӧй пуясӧн...
Мыйта тайӧ «душаясас» тӧдтӧмторйыс!
Сэні сайӧдчӧмаӧсь чукыльяс, потасъяс, пинёв слӧйяс, сісинъяс, тшакысь лӧзінъяс, пакулаяс, увъяс.
Унапӧлӧс шогмытӧмторъяс эмӧсь быд пулӧн.
Увъяс, например.
Эмӧсь чорыд увъяс, найӧ пӧшти век чеччыштӧны, и пӧвйысь татшӧм местасьыс ми аддзам рӧвнӧй розь.
Эмӧсь ивлевӧй увъяс, кодъясӧс гӧгӧрыс кытшалӧма еджыд бус; тайӧ увъяснас висьӧдчӧ миянлы ставнымлы муса кыдз.
Эмӧсь ещӧ табачнӧй да сісь увъяс.
Табачнӧйыс сявмунӧ порошокӧ, а сісьыс сісьмӧ да заразитӧ сісьмӧмнас ас гӧгӧрсьыс став пуяссӧ.
Став мукӧд омӧльторъясысь сісьмӧмыд медопаснӧй.
Но и пинёв пуыд сідзжӧ омӧль.
Мукӧддырйи пес поткӧдлігӧн пессян, пессян, абу и кыз быттьӧ чуркаыс, а оз пот, черыд сэтчӧ винтӧн пырӧ. Вот тайӧ и эм пинёвыд — древесиналӧн волокноясыс пу стволын гартчӧмаӧсь спиральӧн, винт моз.
Пинёв пуысь пӧв оз туй ни палубнӧй настил вылӧ, ни трапъяс вӧчӧм вылӧ, ни ӧдзӧсъяс, ни мебель вылӧ.
Мӧд делӧ свилеватость.
Сідзжӧ лёктор — волокноясыс сэки гы сямаӧсь, — но орехлы, карагачлы либӧ кыдз пулы тайӧ лёкторйыс друг лоӧ зэв дона качествоӧн: свилеватость вӧсна древесиналӧн слӧйясыс пуксьӧмаӧсь мичаа; полируйт — артмас рисунок, мый вӧсна вӧчӧмторлӧн доныс кынтас унапӧв.
Столяр-краснодеревщикъяслӧн став тайӧ премудростьясыс зэв бура вӧліны тӧдсаӧсь и Викторлы.
Модельяс вӧчавны заводиттӧдз сійӧ ачыс вӧлі краснодеревщикӧн.
А заводитіс сійӧ уджавны модельщикӧн война дырйи, сійӧ кадӧ, кор заводӧ воавлісны ремонт вылӧ боевӧй корабльяс.
Каютаяс да салонъяс вӧчӧм вылӧ сэки ёна этшаджыка видзӧдлісны ремонтнӧй уджъяс ӧдйӧджык вӧчӧм вылӧ дорысь.
Частӧ сы пыдди, медым составитны чертёжъяс, пыр жӧ места вылын вӧчавлісны модельяс, мед сӧмын эськӧ чинтыны причальнӧй стена дорын корабльлысь сулалан сроксӧ, мед сӧмын ӧдйӧджык мӧдӧдны сійӧс мореӧ.
Сэки Виктор аслыс немвиччысьтӧг и лои модельщикӧн, кутчысис сыӧ, кутіс радейтны сійӧс, эз окотит бӧр мунны вӧчавны салонъяс, шкапъяс, креслӧяс, панельяс.
Водзті сійӧ тӧдліс корабльсӧ сӧмын ортсыладорсяньыс, параднӧйладорсяньыс; модельщикӧн лоӧм бӧрын тӧдмаліс корабельнӧй организмсӧ, кыдзи шуліс Виктор ачыс, рабочӧйладорсянь.
Ставсьыс тшӧкыдджыка сійӧ вӧчавліс модельяс сэтшӧм оборудованиелысь, сэтшӧм механизмъяслысь, кодъясӧс техническӧй проектъясын петкӧдлӧма общӧй чертаясӧн, а налысь точнӧй размеръяссӧ, налысь точнӧй конфигурацияяссӧ колӧ тӧдмавны места вылын.
Конструкторъяскӧд ӧтлаын Виктор пыравліс трюмъясӧ, машиннӧй отсекъясӧ, гребнӧй валъяслӧн коридоръясӧ, дзескыд, векни, шуштӧм корабельнӧй ущельеясӧ да пещераясӧ, кодъяс эмлун йылысь весиг и морякъяс оз ставӧн тӧдны, непӧштӧ морякъяс.
И мыйта быдпӧлӧс уникальнӧй детальяс гӧтӧвитӧма заводса цехъясын абу чертёжъяс серти, а Виктор модельяс серти.
Сыӧн изобретитӧм станок отсаліс сылы уджавны ёна ӧдйӧджык.
Виктор вермис ӧні не ветлывлыны луннас некымынысь корабль вылӧ да бӧр модельнӧйӧ.
Сы вӧсна, мый кывзісны Жуковлысь сӧветсӧ да кисьтісны частьяссӧ эз стальысь, а алюминий сплавъясысь, позьӧ вӧлі станоксӧ новлӧдлыны сьӧрсьыд, сувтӧдны сійӧс кытчӧ колӧ и сэні, места вылас, модельӧ пыртны колана вежлалӧмъяс.
Тайӧ вӧлі истиннӧй победа, кыдзи правильнӧ шуис станоксӧ испытайтігӧн Зинаида Павловна.
Но вот медся вылі душевнӧй кыпыдлун дырйи, кор Виктор чувствуйтіс асьсӧ победительӧн, лои Лидакӧд тайӧ гӧгӧрвотӧм, дзуг да лёк историяыс.
Кутшӧм сӧмын чайтӧмъяс семьяын эз висьтавны Лидия вошӧмлӧн помкаяс йылысь!
Матвей дед весиг решитіс, мый сійӧ муніс Алданӧ зарни корсьны.
«Думыштӧмыд жӧ, пӧрысь!
— скӧрмис сэки Агафья Карповна.
— Кутшӧм ыджыд шог, а сійӧ шуткаяс шутитны».
— «Мый бӧрднысӧ?
— вочавидзис Матвей дед.
— Бабаясыс му вылын этша?
Шуам, ӧти муніс, — Витька мӧд вылӧ гӧтрасяс».
Некод сылысь эз кывзы, некод сылы эз верит, ставӧн тӧдісны, мый висьталӧ сійӧ кывъяс, кутшӧмъясӧс век шуавлӧны татшӧм случайяс дырйи, эз ассьыс, йӧзлысь кывъяс, бокысь кывлӧмъясӧс.
Ачыс дед налы эз жӧ верит, ачыссӧ сійӧ веритіс сыӧ, мый мыйта кӧть му вылын эз вӧвны нывбабаяс, на пиысь сӧмын ӧти крепыда пырас мужчина олӧмӧ.
Мӧд делӧ, вӧлі-ӧ пышйӧм Лидияыс Викторлы тайӧ «ӧтинас»?
Он пыр татшӧмтӧ аддзы.
Он, он пыр.
И кытысь сійӧс корсьны, кыдзи?
Кодкӧ ӧмӧй тӧдӧ?
Гуляйтанінъясысь, йӧктанінъясысь мукӧдъяс корсьӧны, юигъясӧн гӧгӧр видзӧдлывлӧны: абу-ӧ «сійӧ» со мичаникыс, абу-ӧ «сійӧ» мӧдыс, ёсь кывъяыс?
Мукӧдъяс сӧвет сетӧны: видзӧд, кутшӧм работница сійӧ, эм-ӧ сылӧн портретыс почёт дӧска вылын?
Быдногыс корсьӧны, унаногӧн, да овлывлӧ — оз сійӧс аддзыны.
Гортсаясыс сёрнитігӧн Виктор чӧв оліс, чувствуйтіс асьсӧ мыйынкӧ мыжаӧн, думайтіс, и кымын ёнджыка думайтіс, сымын гӧгӧрвоанаджык сылы лолі, мый Лидиякӧд олӧмыс эз сідзи мун, кыдзи коліс эськӧ, дзик первойсяньыс найӧ эз дружитчыны настӧящӧйногӧн.
Радейтӧмыс сэки, первойсӧ, вӧлі, тайӧ збыль, а дружбаыс эз артмы.
А сэсся?..
Видзӧдлыны кӧ, некутшӧм общӧй делӧяс налӧн эз и лоны.
Мый Викторлы Лидиялӧн поликлиникаыс, сылӧн регистрационнӧй карточкаясыс, кытчӧ гижалӧма Важ да Выль посёлокъясса олысьяслысь висьӧмъяссӧ?
Мый Лидиялы Викторлӧн пӧвъясыс, брусъясыс, фанераыс ?
И век жӧ велаліс, матысмис гӧтыр дорас Виктор, и век жӧ ас ногыс сылы дона вӧлі гӧтырыс.
Ӧтлаын олігӧн Лидиясӧ быттьӧ эз и казявлы, но мунӧм бӧрас кутіс чувствуйтны быд воськовын.
Виктор аддзис Лидаӧс сӧмын праздникъяс бӧрын, сылӧн век овлан местаысь, поликлиникаысь.
— Весьшӧрӧ корсин, — кӧдзыда шуис сылы Лида, быттьӧ бокӧвӧй.
— Гортад ме сэсся ог лок.
Некор эз вӧвлы менам гортӧй дай абу.
Ачыд тӧдан.
Да, Виктор тӧдіс, мый Лидиялӧн мамыс кулӧма, кор нывкалы тыри сизим либӧ кӧкъямыс арӧс, мый олӧма сійӧ тьӧтка ордас, мый Викторкӧд аддзысьӧм бӧрын пыр жӧ муніс сы сайӧ, мед сӧмын мынтӧдчыны радейттӧм семьяысь.
— Но мыйла, мыйла тайӧ ставыс?
— шӧйӧвошӧмӧн юасис сійӧ, кор сулаліс регистратура ӧшинь водзын.
Лида вочавидзис, мый сійӧ нинӧм йылысь оз кӧсйы сёрнитны, ещӧ нин сы вӧсна, мый та вылӧ поликлиника дорысь лёкджык места да уджалан кадысь лёкджык кад быттьӧ эз нин сюр.
Сёрни век жӧ лои.
Виктор аддзысис Лидиякӧд рытнас подъезд дорын.
Найӧ ветлӧдлісны уличаяс кузя час куим, и Лида висьталіс сылы уна сэтшӧмтор, мый йылысь Виктор кыліс первойысь на.
— Ті ставныд — и тэ, тшӧтш тэ!
— эгоистъяс, — сёрнитіс сійӧ сылы лӧсявтӧм скӧрлунӧн, весиг лӧгӧн.
— Ті думайтанныд сӧмын завод йылысь, ті тӧждысянныд сӧмын корабльяс йылысь!
Сӧмын сы йылысь, мый интереснӧ тіянлы.
Тіянлы!
Тайӧ и эм эгоизм.
А менам кӧ мӧдпӧлӧс интересъяс, сідзкӧ ме вылӧ сьӧлыштны!..
Да, сьӧлыштны?..
— Мый тэ сёрнитан, Лида?!
Коді сьӧлалӧ?
— Коді?
Тэ, ті — ставныд!
Уськӧдлы дум вылад ноябрь квайтӧд лун!
Виктор эз гӧгӧрво, мыйла тані ноябрь квайтӧд лунсӧ гарыштіс Лидаыс, но пыр жӧ лои яндзим.
Кыдз сійӧ вермис вунӧдны, мый буретш ноябрь квайтӧд луныс налӧн свадьба лун!
Дас кык во чӧж дорвыв тайӧ лунсӧ пасйывлісны семьяас ичӧтик торжествоӧн: асывсяньыс Лидалы сетавлісны пӧдаркияс, пӧжавлісны пирӧгъяс, рытнас пируйтлісны.
Медбур пӧдаркисӧ век сетліс сійӧ, Виктор.
Кыдз нӧ артмис, мый дас коймӧд во вылас та йылысь вунӧдісны?
Пирӧгъяс пӧжалісны, но эз сы кузя, мый Лида пырис Журбинъяс семьяӧ.
Не сӧмын пӧдаркияс йылысь — поздравитны асывнас и то эз думыштлыны...
Корабль, корабль — сійӧ быдторйысь мыжа.
Лида прав.
Корабль йылысь думайтісны, сы йылысь тӧждысисны, став мукӧдторсӧ вӧлі вунӧдӧма.
— Менам эм школьнӧй пӧдруга, олӧ ипподром сайын, — шуис Лида чорыда, мый эз виччысь Виктор.
— И сыкӧд ме празднуйті ноябрь квайтӧд лун.
Но эг кыдзи свадьба лун.
Виктор корис Лидаӧс мунны гортас, кӧсйысис лоны мӧд кодьӧн; кӧсйысис, тыдалӧ, эз зэв сьӧлӧмсяньыс, эз зэв убеждённӧя, сы вӧсна мый эз вермы думыштны аслыс, кутшӧм мӧд кодьӧн сійӧ должен лоны и кыдзи тайӧ вӧчны.
Корӧмыс Лида вылӧ эз действуйт, сійӧ важмозыс кутчысис чорыда, кӧть мукӧддырйи и доршасис синваыс.
Сэсся сійӧ пуксис троллейбусӧ да муніс.
Виктор висьталіс тайӧ аддзысьлӧм йывсьыс гортас.
— Эк, Витя, Витя!
— Илья Матвеевич сӧмын пыркӧдыштіс юрнас.
— Абу-ӧ тэ, менам другӧй, мыжа?
Видзӧдлін эськӧ Костя да Дуняшка вылӧ.
И кино вылӧ найӧ, и залив дорӧ...
Гаж налӧн, серам, шуткаяс.
Ме вылӧ да мамыд вылӧ видзӧдлы.
Пӧрысьӧсь — киӧн кутчысьӧмӧн гуляйтам, театрӧ со ветлім, опера кывзім.
А тіян мый?
Сійӧ — ачыс ас кежас, тэ — ачыд ас кежад.
Манакӧн лоин, и сысянь сійӧс жӧ коран.
Нывбабаыдлы, ещӧ томлы да мичалы, тэнад манастырскӧй уставъясыд абу вын сертиыс.
Вывтісӧ сійӧс мыжавны ог вермы, тэнӧ, пиӧй, ёнджыка мыжала.
— Асьтӧ, Илья, мыжав.
Некодӧс мӧдӧс, — шуис Василий Матвеевич, коді пырис тайӧ рытӧ Якӧрнӧйӧ.
— Мыйла ачымӧс?
— Илья Матвеевич чошкӧдіс пельяссӧ.
— Эн куж аслад керкаын порядок лӧсьӧдны, сэтчӧдз вайӧдін, мый ловъя морт тіян быттьӧ дзик бокӧ коли.
Он интересуйтчы, менам вокӧ, семейнӧй делӧясӧн.
Мый тіян вӧчсьӧ?
Алексейкӧд происшествие.
Викторкӧд...
А семьяыд — государстволӧн ячейка сійӧ.
Сы вылӧ сідз-тадз видзӧдны миян пӧвстысь некодлӧн правоыс абу.
Пинясисны, видчисны, лёкысь горзісны; камӧдісны пызанас кулакъяснаныс; ёнджыкасӧ, дерт, камӧдіс Илья Матвеевич, Василий Матвеевич сӧмын виччысигтыр зурӧдіс кулакнас пызан пӧвйӧ.
— Коді сійӧс кедзовтіс, коді?
— горзіс Илья Матвеевич.
— Пӧжалуйста, сӧвмы, вӧч мый кӧсъян!
— А интересуйтчинныд, мый сійӧ кӧсйӧ вӧчнысӧ?
Асланыд удж йылысь дыдганныд тані асывсянь войӧдз...
— Мед и сійӧ дыдгӧ аслас делӧ йылысь.
Коді кутӧ!
Илья да Василий вокъяс эз ӧтмоза видзӧдны олӧм вылӧ, морт вылӧ.
Илья быдӧнсянь требуйтіс активность, сійӧ радейтліс энергичнӧй йӧзӧс, кодъяс кужӧны вӧчны ассьыс думыштӧмторсӧ.
Василий дась вӧлі велӧдны йӧзӧс тайӧ активностяс, отсавны кыптыны сылы.
Морт, коді сувтіс туйвежӧ, эз на аддзы ещӧ ассьыс туйсӧ, Ильялы прӧстӧ эз существуйт.
Василий лыддис, мый татшӧм морт вылӧ колӧ веськӧдны медся ыджыд внимание; «медым эз кеж кытчӧ оз ков, медым муніс миянкӧд ӧтлаын».
4
— Ёртъяс, завкомса членъяс, — сёрнитіс Горбунов, ачыс пызан увдорас пидзӧсъяссӧ малаліс, — миян клубным — эмӧсь юӧръяс — министерство пасьта медбур клуб.
Помещение да оборудование кузя — красавец клуб!
А удж кузя сійӧ, ей-богу, омӧльяс лыдын!
Но некыдз ог гӧгӧрво — мыйла?
Некыдз!
— Зэв прӧстӧй помка вӧсна, — шуис Жуков.
— Тайӧ абу клуб, а заштатнӧй кино да танцуйтан площадка.
— Ті вунӧдінныд библиотека йылысь, — содтіс Вениамин Семёнович.
Киас восьса блокнотӧн сійӧ пукаліс шкап дорын пельӧсас, мичаа бритчӧма, полувоеннӧй костюма, виж кучик крагаа.
— Сэні квайтсё ветымын постояннӧй лыддьысьысь!
— Вениамин Семёнович лӧсьӧдыштіс ныр вывсьыс ассьыс кӧкъямыс грана внушительнӧй ӧчкисӧ.
— Библиотека, танцуйтан площадка, кино — тайӧ ещӧ абу на клуб, — вочавидзис Жуков.
— Ті висьталӧй лыдсӧ, унаӧн-ӧ волывлӧны кружокъясӧ, кабинетъясӧ, шойччан комнатаясӧ.
Ті висьталӧй миянлы клублысь сэтшӧм мероприятиеяс, кодъяс эськӧ отсалісны заводлы реконструкция вӧсна, выль программа олӧмӧ пӧртӧм вӧсна тышын, отсалісны эськӧ воспитывайтны выль мортӧс.
Вот мый ті миянлы висьталӧй.
— Висьтавны кӧ кружокъяс йылысь...
шуам, шӧрасьӧм да вурсьӧм кузя кружокын регулярнӧя занимайтчӧны кызь квайт морт.
— Вениамин Семёнович листыштіс блокнотсьыс страница.
— Музыкальнӧй кружокын вӧлі...
— Мыйла «вӧлі», а не «эм»?
— Руководительыс муніс, выльсӧ аддзыны огӧ вермӧй.
Ме ачым абу музыкант.
— Вениамин Семёнович шуаліс сэтшӧм морт моз нюмъялігтыр, коді асьсӧ лыддьӧ правӧн.
— Но ті асьныд, — Жуков тӧдчӧдіс «асьныд» кывсӧ, — ме тӧда, войдӧр вӧвлӧмныд режиссёрӧн.
Мыйӧн нӧ висьтавны, мыйла оз уджав не сӧмын музыкальнӧй кружок, но и драматическӧй?
— Та йылысь юалӧй Горбунов ёртлысь, Николай Родионович.
— Вениамин Семёнович дзирдыштіс ӧчкинас.
— Ог вермы, — синъяссӧ бумагаяс вылысь лэптігмоз шуис Горбунов, — ог вермы сӧгласитчыны татшӧм условиеяс вылӧ, ёртъяс, завкомса членъяс.
Драматическӧй кружокӧн веськӧдлӧмысь Вениамин Семёнович корӧ тысяча кыксё шайт!
Артмӧ: клубысь тысяча да кружокысь тысяча кыксё...
— Тайӧ жӧ искусство!
— торкис Вениамин Семёнович.
— Кыдзи ті онӧ гӧгӧрвоӧй!
Искусство требуйтӧ мортлысь став вынъяссӧ.
А морт кӧ сетӧ став вынъяс, сылы...
— Мыйся парламентскӧй вензьӧмъяс?
— сюйсис сёрниӧ Иван Степанович.
— Клуб должен уджавны, должен!
Видзӧдлыны сӧмын тайӧ керка вылас — дворец!
Сійӧс стрӧитӧм вылӧ видзӧма...
— Иван Степанович шуис сэтшӧм ыджыд цифра, мый ачыс жӧ гӧрдӧдіс скӧрысла.
— Средствояс весьшӧрӧ видзам.
Абу клуб, а кулӧм керка!
Ме кора примитны медся чорыд мераяс.
— Тӧдӧмысь, ті тшӧктанныд менӧ вештыны удж вылысь, — вот, кажитчӧ, и став чорыд мераясыс, кутшӧмъясӧс тані принимайтӧны клуб восьтан лунсянь.
— Вениамин Семёнович лэптыштліс пельпомъяссӧ, тупкис блокнотсӧ да сюйис френч зептас: ставыс пӧ гӧгӧрвоана, важся сьыланкыв.
— Клуб восьтӧмсянь дас нёль во, — содтіс сійӧ, — а сэні заведующӧйыс вежсис дас вит.
Колӧ кӧ, верма висьтавны овъяссӧ.
Сійӧ шемӧсмӧдіс чукӧртчӧм йӧзӧс.
Некод некор татшӧм арталӧмъяссӧ эз нуӧдлы.
Заведующӧйяс волывлісны да мунлісны, пӧшти нинӧм эз кольлыны ас йывсьыныс казьтыланасӧ.
На пӧвстысь унджык йывсьыс позьӧ вӧлі шуны, мый ставныс найӧ ӧткодьӧсь, ставныс уджалісны ӧтмоза омӧля, вывті тӧдчытӧг вежлавлісны ӧта-мӧднысӧ.
Но, чайтсьыліс, найӧ вӧліны витӧн, квайтӧн, — сӧмын эз дас витӧн.
Он вермы ӧні и тӧдвылӧ уськӧдны, кор, кодӧс да мыйысь и мыйла вештылісны удж вылысь.
Ӧткымынъяс уджалісны клубын кык-куим тӧлысь, а мукӧдыс сӧмын вит-квайт лун.
Ставсьыс меддыр кутчысис Вениамин Семёнович — кык во да джын.
Тайӧ вӧлі честолюбивӧй морт.
Дас нёль арӧсӧн сійӧ гижис медводдза стихотворение, а кор тырис сылы дас сизим, том йӧзлӧн областнӧй газета печатайтіс сылӧн зэв уна стихотворнӧй сочинениеяс пиысь ӧтиӧс.
Кутшӧмкӧ кӧкъямыс строчка.
Но и найӧ лоины тырмымӧн Вениамин Семёновичлы, либӧ, кыдзи сійӧс сэки меліа ыдждӧдлісны, Вениклы, медым пӧкӧритны сьӧлӧмсӧ литературнӧй университетын ӧтлаын велӧдчысь нывлысь.
Тадзи сылӧн лои гӧтыр, а сэсся и аслыспӧлӧс нима ныв — Тайгина, кодӧс лӧсьӧдӧма «тайга» кывйысь.
Велӧдчыны лои сьӧкыд, ковмис нажӧвитчыны, медым ньӧбны Тайгиналы маннӧй рок.
Вениамин Семёнович пырис кутшӧмкӧ ӧти лунся шойччан базаӧ затейникӧн, кымынкӧ тӧлысь мысти гижис затейничество йылысь брошюра, сійӧс издайтісны.
Брошюраыс сылы восьтіс ӧдзӧсъяс газета редакцияясӧ.
Но бедаыс сыын, мый Вениамин Семёновичлӧн качествояс дорӧ, мыйысь сійӧс челядьдырйиыс колскӧдлісны детинкаяс — горзӧм да ошйысьӧм дорӧ, — воясӧн содіс склокаяс панӧм вылӧ ыджыд страсть.
На вӧсна сійӧ эз вермы дыр кутчысьны ни ӧти редакцияын.
Но сійӧ эз шогсьы.
Вӧлі гырысь стройкаяслӧн кад — стрӧитсисны первойя домнаяс, металлургическӧй комбинатъяс, тракторнӧй заводъяс.
Вениамин Семёнович збыльтор висьтавліс Лидалы да Катялы — сійӧ и збыльысь лэбавліс сэки ӧти строительнӧй площадка вывсянь мӧдӧ, мыйкӧ гижавліс многотиражкаяс да радиоузелъяс редакцияясын.
Сталинградскӧй тракторнӧй заводса клубӧ пырӧм бӧрын сійӧ ӧтлаасис сэтшӧм арлыда актрисакӧд, мый сылӧн пиыс вӧлі ичӧтджык Вениамин Семёновичысь сӧмын кык арӧсӧн.
Актриса крепыда босьтіс ас киас Вениамин Семёновичӧс.
Сійӧ муніс Тайгина дінысь да сылӧн мам дінысь.
Сійӧ наысь «лои вылынджык».
Актриса меститіс сійӧс театрӧ литературнӧй часть кузя заведующӧйлы отсасьысьӧн.
Сэсся сійӧ лои режиссёрлы отсасьысьӧн, сэсся воӧдчис и самостоятельнӧй режиссураӧдз.
Но бара важся историяыс — склокаяс дорӧ страсть эз лэдз сылы кутчысьны ӧти театрын кӧть мед эськӧ ӧти во.
Вениамин Семёнович объясняйтіс тайӧс сылы паныд интригаясӧн, вежӧгтӧмӧн, сылысь творческӧй методсӧ гӧгӧрвотӧмӧн.
Омӧль оз овлы буртӧг.
Местаяссӧ калейдоскопическӧя вежлалӧмыс сылы эз ичӧт пӧльза вай.
Исполнительнӧй судебнӧй документъясыс, кодъясӧс ыставліс Тайгиналӧн мамыс ӧчереднӧй театръяслӧн адресъяс кузя, век сёрмылісны: Вениамин Семёнович удитӧма мунны код тӧдас кытчӧ.
Кадыс муніс, актриса пӧрысьмис, Тайгина кӧні кӧ быдмис, велӧдчис; ставыс вежласис, эз вежсьы сӧмын сійӧ, Вениамин Семёнович.
Омӧля инмис сылы и Отечественнӧй война, сэки унджык кадсӧ сійӧ колляліс Киргизияын, Фрунзе карын.
Война бӧрын бара сы син водзын вералісны театръяс, лекторийяс, редакцияяс.
Коркӧ сэсся сійӧс судьбаыс вайӧдіс Ладаӧ.
Первойсӧ сійӧ кутчысис удж бердӧ сьӧлӧмсяньыс, клубын уджалісны кружокъяс, вӧвліны интереснӧй лекцияяс.
Вениамин Семёнович зілис ёна — ветлӧдлісны сёрнияс, мый заводлы лоӧ разрешитӧма пасйыны ассьыс сизимдас вит во тыран лун, а сэки дзик нин наградиталасны орденъясӧн.
Вениамин Семёновичлы орденыс зэв ёна вӧлі колӧ: война дырйи сійӧ эз заслужит орденсӧ.
Но юбилей колис, наградитісны орденъясӧн кодӧс колӧ — быдпӧлӧс клепальщикъясӧс да слесарьясӧс, весиг уборщицаясӧс да вахтёръясӧс — сӧмын эз Вениамин Семёновичӧс.
Вениамин Семёнович ӧбидитчис, и уджыс сылӧн муніс сідз жӧ, кыдзи вӧвлі унджыклаас, кӧні сійӧ уджавліс таӧдз.
Мыйла нӧ ку пытшкысь петны?
Ни почёт, ни слава, ни озырлун.
Сійӧс эз первойысь корны завкомӧ, эз первойысь требуйтны бурмӧдны уджсӧ.
Сійӧ кутіс асьсӧ век вылын юрӧн, сы вӧсна мый велалӧма шӧйтан цыганскӧй олӧмӧ, кыскис сэтчӧ, ньӧти эз вӧв страшнӧ Вениамин Семёновичлы.
Но мый сыкӧд вермасны вӧчны?
Вештасны удж вылысь?
Сӧветскӧй Союз ыджыд.
Клубъяс, газетаяс, театръяс, лекторийяс сэні уна тысячаяс — оз пропадит Вениамин Семёнович, аддзас аслыс места, и оз татшӧмӧс, — бурджыкӧс, кӧні сійӧс вылӧ донъяласны, коркӧ, медбӧрын, гӧгӧрвоасны.
Почестьяс, почестьяс!
— найӧ быдсяма деньгаысь донаджыкӧсь.
Ачыс эськӧ рад мынтыны на вылӧ деньга, да деньгаыс абу, жалитӧны скупердяйясыд лишнӧй тысяча...
А мыйкӧ требуйтӧны.
— Вештӧй заведывайтӧмысь, — шуис сійӧ.
— Босьтӧй дас сизимӧдӧс.
— Сідзи и вӧчам, — спокойнӧя вочавидзис Жуков.
— Займитчанныд кружокъясӧн.
— Сёр нин меным лоны кружковецӧн.
Во мысти лӧсьӧдча пасйыны нелямын арӧс тырӧм кузя юбилей.
— Жуков ёрт правильнӧ висьталӧ, — шуис Горбунов.
— Кӧні дас квайт, мед сэн лоӧ и дас сизим.
Нинӧм оз артмы Вениамин Семёновичлӧн.
— Ӧттор-мӧдтор кузя артмӧ!
— шуис гребнӧй валъяс кузя «король» Миша Тарасов.
Сійӧ пукаліс Василий Матвеевичкӧд орччӧн.
— Гӧтырсӧ босьтіс ассьыс кыкпӧв томджыкӧс.
Боевӧй, аддзан, кӧні оз ков.
— Тайӧ менам личнӧй делӧ.
— Вениамин Семёнович видзӧдліс Тарасов вылӧ ышнясьӧмпырысь да сэтшӧм кӧдзыда, быттьӧ кӧсйис сійӧс кынтыны.
— Кора личнӧй олӧмӧ не сюйсьыны.
Чайта, завком оз вермы контролируйтны сійӧс.
— Завком оз, а общественнӧй мнение вермас, — шуис Жуков.
Горбунов казяліс, мый Вениамин Семёнович вылӧ ставӧн явӧ видзӧдӧны лёка, и ачыс кутіс чувствуйтны ас пытшсьыс лёкалӧм.
Сетас кӧ лёкалӧмыслы вӧля — Вениамин Семёновичӧс бон-бус вӧчас, и заседание цель йылысь ставныс вунӧдасны.
Медым татшӧмтор эз ло, сійӧ тэрмасигтыр юаліс:
— Кутшӧм предложениеяс лоӧны?
Заведующӧйӧс вештыны, а водзӧ мый?
— Выльӧс пуктыны.
— Кодӧс?
— Ме тадз думайта...
— Тарасов чеччис, шыльӧдіс уссӧ, кызӧктіс.
— Пессям, пессям — тӧлкыс абу, кодӧс сӧмын эгӧ босьтлӧй!
Предлагайта босьтны бур производственникӧс...
Но, дерт, ещӧ и сэтшӧмӧс, мед сійӧ вӧлі и бур общественникӧн...
Да и шуны сылы: «Вот, вокӧ, тэныд задание став заводскӧй коллективсянь.
Уджав, мырсьы!»
Тӧда татшӧм мортсӧ...
— Разрешитӧй, — корис кыв Вениамин Семёнович и, разрешениесӧ виччысьтӧг, водзӧ висьталіс: — Завкомлы менам шуӧмӧй, гашкӧ, нинӧмтор.
Но ог вермы чӧв овны, кор предлагайтӧны татшӧм лӧсявтӧмторъяс.
Быд культурнӧй уджлӧн эмӧсь специфическӧй особенностьяс, торйӧн нин — клубнӧй уджлӧн.
Локтас тайӧ особенностьяссӧ тӧдлытӧм морт.
Мый артмас, ёртъяс?
Кустарщина, отсебятина, чепуха.
— Бӧбйӧдлан миянӧс особенностьясӧн!
— скӧрмис Тарасов.
— Кутшӧм сэтшӧм особенностьяс?
— Найӧ эмӧсь, дерт, дядя Миша, — шуис Жуков.
— Сійӧ ёртлы, кодӧс ми пуктам, ковмас найӧс тӧдвылын кутны.
Мед велӧдчыштас.
Кодӧс нӧ ті предлагайтанныд?
— Со тайӧс!
— Тарасов индіс кинас Василий Матвеевич вылӧ.
— Василий Журбинӧс.
— Мый?!
— Василий Матвеевичӧс быттьӧ пружина качӧдіс улӧс вывсьыс.
— Кора лючкиджык предложениеяссӧ сетавны.
Тэ шмонитан, а йӧзыс збыльысь чайтасны.
— А ме збыльысь и предлагайта.
Тэныд, кыдзи некодлы мӧдлы, и лоны клубын.
И производственник, и общественник, и марксизм-ленинизм университетӧ ветлӧдлан...
— Ачыд, ачыд пуксьы, сэтшӧм кӧ нин окота тэныд!
— ещӧ чорыдджыка паныд сувтіс Василий Матвеевич.
Вениамин Семёнович серӧктіс.
— Вӧлӧмкӧ, абу кокни заведуйтны клубӧн, — шуис сійӧ.
— А мый, Василий Матвеевич, — кутіс сёрнитны Горбунов.
— Босьтчы, эн пов.
Отсалам.
Морт тэ — енсыкӧд — чорыд, абу сетчысь...
Клублысь правление выльӧс бӧръям.
А то Вениамин Семёнович дзикӧдз сійӧс личӧдіс: ачым пӧ да ачым.
Найӧ и шынитӧв олісны.
— Уджалі, уджалі...
— Тарасов предложениеысь шемӧсмӧм Василий Матвеевич эз кывлы, мый висьталіс Горбунов.
— Ог, — шуис сійӧ, — ог мун!
Мый думыштӧмаӧсь!
Жуков предложитіс эновтлыны клубса выль заведующӧй йылысь решениесӧ недель кежлӧ, — мед быдӧн думыштасны кандидатура йылысь.
Тайӧ недельын Жуков сёрнитлывліс Василий Матвеевичкӧд пӧшти быд лун.
Василий Матвеевич эз веж ассьыс кывсӧ.
Ог да ог.
Верӧсыслы отсӧг вылӧ кыптіс и гӧтырыс — Марья Гавриловна.
Сійӧ локтіс Горбунов дінӧ, матыстчис дзик пызан бердас, скӧр, инас оз ӧшйы.
— Тайӧ нӧ мый татшӧмыс!
— календарьяс да чернильницаяс вомӧн нюжӧдчӧмӧн заводитіс сійӧ, пӧшти горӧдіс.
— Рабочӧй мортӧс, мастерӧс — служащӧйӧ!
Ме Москваӧ гижа.
Кӧні сэтшӧм правоясыс — йӧзӧн шыбласьны?
— Некод оз шыблась.
Вылӧджык пуктыны сійӧс кӧсъям.
— Ті му пыр мунӧй асланыд вылӧджык пуктӧмнад!
Нывъяскӧд да зонъяскӧд чеччавны стариклы.
Срам дзор юрыслы!
Семьяыс ставнас — заводын, сійӧ — йӧктанінын да экскурсияяс вылын...
утренникъяс вылын.
Оз босьтчы Василий, кылан, Петрович, оз босьтчы!
Марья Гавриловна вӧлі Жуков ордын, директор ордын, быдӧн вылӧ горзіс: ов лэдз рабочӧй мортӧс позоритны — и ставыс.
Матвей дед, сійӧс татшӧм скӧрӧн аддзӧм мысти, ёна шензис.
«Марьяыссӧ, Марьяыс, рабочӧй честь вӧсна лев моз усьласьӧ.
Василий велӧдлӧма гӧтырсӧ гӧгӧрвоны, мый сэтшӧм рабочӧй честьыд!»
Положениеыс немвиччысьтӧг вежсис.
Вежсис сійӧ буретш сійӧ здукӧ, кор Жуков дзикӧдз нин кӧсйис эновтчыны Василий Матвеевичысь.
Ӧти сёрни помын Жуков шуис сылы:
— Мый нӧ, мырдӧн тіянӧс клубӧ огӧ кыскӧй, Журбин ёрт.
Кывкутӧмысь поланныд, ыстысянныд соседыд вылӧ.
Василий Матвеевич бугжыльтчис, сійӧс бытшкисны парторглӧн кывъясыс, ӧбидитісны, оскорбитісны.
— Ме?
Пола?
— заводитіс сійӧ ньӧжйӧник да стрӧга.
— Сосед вылӧ ыстыся?
Миян абу сэтшӧмторйыд!
Босьтча, мед му пыр мунас сійӧ, чӧртлӧн, клубыс, став шылльӧ-мылльӧнас!
Заводсянь сійӧ мӧдӧдчис веськыда клубӧ, Веряжка вомӧн, Выль посёлокӧ.
Сійӧ ветлӧдліс лыдтӧм гӧстинӧйясті, аудиторияясті, кабинетъясті, залъясті, коридоръясті, лолаліс тыртӧм помещениеясын пӧдӧм воздухнас, скӧрысь сьӧлыштіс кос аквариумӧ...
Кутшӧмкӧ поскӧд кайигӧн муртса эз зурась плешнас зеркалӧӧ — сійӧ вӧлі ӧдзӧс кодь — аддзис асьсӧ: дзугсьӧм юрсиа, ку пиас оз тӧр — скӧр, абу морт — сім сьӧд кымӧр.
Петіс балкон вылӧ.
Рытъя рӧмыд руӧн тӧбсьӧм завод тшынасис.
Шера кымӧръяс ӧшалісны улын, пӧшти инмисны кранъясӧдзыс.
Насянь ӧвтіс йи кӧдзыдӧн.
Мый жӧ ӧні лоӧ?
Заводыс сэні, а сійӧ, Василий Матвеевич тані?
Веряжка юкас найӧс век кежлӧ?
Кажитчӧ, тайӧ мӧвпсьыс йи кӧдзыдыс йиджтысис веськыда сьӧлӧмас.
Мыйла сійӧ сӧгласитчис: «Босьтча!»
Эн вермы мунны Жуковлы паныд?
Эн вермы — но и скӧрав ӧні, шогсьы.
Кыв шуӧма, кыв бӧр оз босьтлыны.
— Выль овмӧсӧн тӧдмасянныд?
— кыліс сійӧ ас бӧрвывсьыс.
Видзӧдліс — Вениамин Семёнович.
abu
— Отсала.
Василий Матвеевич чӧв оліс.
Воздухас лэбис кутшӧмкӧ еджыд лепесток.
Сійӧ нюжӧдіс кисӧ, кутіс сійӧс кипыдӧс вылас: лым чир!
Мӧд лэбӧ, коймӧд...
Лымйыс радуйтіс Василий Матвеевичӧс: тӧвсӧ дыр лои виччысьны, ӧні пуксис тӧв.
Гажмыштіс, видзӧдліс кок улас.
Лым чиръяс небыда гылалісны балконлӧн цемент джоджӧ да эз сывны.
Найӧ пыр ӧтарӧ содісны, некымын минутаӧн балкон едждіс.
Едждісны матіса керка вевтъяс, едждіс муыс.
Му мудзӧма гожся тӧждысьӧмъясысь да клопочитӧмысь, сійӧ саймовтчис шойччыны — тулысӧдз, выль гожӧмӧдз.
Клубсьыс мунігӧн Василий Матвеевич шуис чӧвтӧм заведующӧйлы, ӧнісянь аслас работниклы:
— Аскомысь локта стӧч ӧкмысын.
— Кызь ӧти ноль нольын,
— шмонитіс Вениамин Семёнович.
— Ӧкмысын, ӧкмысын!
Некутшӧм нульястӧг.
И медым ставӧн вӧліны места вылынӧсь.
Василий Матвеевич сулаліс Вениамин Семёновичлань джынвыйӧ бергӧдчӧмӧн, пӧшти сылы мышкӧн.
Пиньяссӧ мурч-курччис, синъяссӧ векняммӧдіс, видзӧдіс ӧти чутӧ.
Мый сійӧ сэтысь аддзис?
Эз-ӧ сійӧ казьтыв няйт пивнушка, пемыд трактир Петербургскӧй портдорса ӧти улича вылысь?
Эз-ӧ казьтыв кадсӧ, кор сійӧ, дас вит арӧса зонка, сулаліс часӧвӧйӧн да видзис трактир бӧрвывса помещениеӧ пыранін, кытчӧ пукталӧма бӧчкаяс?
Да кыдз нӧ он казьтышт тайӧ кад йылысь!
Дворяналӧн сэки вӧліны асланыс клубъяс — дворянскӧй собраниеяс, офицеръяслӧн асланыс — офицерскӧй собраниеяс, маклакъяслӧн сідзжӧ кутшӧмкӧ делӧвӧй клубъяс.
Быдӧнлӧн клуб вӧлі.
А рабочӧй класслӧн?
Вот тайӧ пивнушкаыс, тайӧ трактирыс.
Но сэні, тайӧ пивнушкаас, сы бӧрвывса помещениеын, бӧчкаяс пӧвстын, — кутшӧм йӧз вӧвлісны!
Трактирнӧй конураясын вӧчсьывлісны портсӧ ставнас шымыртысь забастовкаяслӧн планъяс, политическӧй выступлениеяслӧн планъяс; трактирнӧй конураясын портовикъяс аддзӧдчывлісны подпольщик-революционеръяскӧд.
Думыштлыны сӧмын!
— дзескыд, пемыд клетушкаясын кисьмисны идеяяс, кодъяс пыркӧдісны став мирсӧ.
А тані дворец!
— и мый сэні?..
Йӧктӧм да радиолаяс.
Завоюйталім право имеитны татшӧм дворецъяс, тайӧ право вӧснаыс кисьтім вир, сетім олӧмнымӧс, нуим сьӧкыд удж революция бӧрын первойя воясын.
Василий Матвеевич весиг кулакъяссӧ кабыртіс.
— Медым ставӧн вӧліны места вылынӧсь!
— мӧдысь шуис сійӧ.
— Вот сідз!
ДАСӦД ГЛАВА
1
Тайӧ тӧлын заводлы вӧлі ёна сьӧкыд.
И эз сӧмын сы вӧсна, мый тӧлыс сулаліс вӧвлытӧм кӧдзыд, лыйліс пашляк, пӧльтісны чизыр тӧвъяс.
Декабрь тӧлысся первой лунъясӧ нин Лада сэтшӧма кынмис, мый йиыс бура лэптіс куим тоннаа грузӧвикъясӧс.
Лымйыс куйліс йи вылас эз шыльыда, а топалӧм, полируйтӧм чуркъясӧн, дзирдаліс шонді водзын, быттьӧ чери сьӧм.
Йӧз кынмисны, ылалыштан — морозыс пыр жӧ едждӧдас банбоктӧ либӧ щӧкатӧ.
Ломтас муніс уна, вевтыртіс став нормаяссӧ, и всё равно кӧдзыдыс писькӧдчис цехъясӧ, контораясӧ, мастерскӧйясӧ: потласисны водопроводнӧй трубаяс, гыӧрыс шапкаясӧн ӧшӧдчӧма быд кӧрт тувйӧ.
Но эз природа кӧдзыдалӧмын вӧв главнӧй сьӧкыдлуныс.
 Главнӧйыс вӧлі сыын, мый татшӧм условиеясын колӧ вӧлі стрӧитны, стрӧитны ӧдйӧ, график серти, коді нинӧмӧн эз торъяв военнӧй кадся графикъясысь, кор заводыс кыкпӧв, куимпӧв дженьыдджык срокъясӧ ремонтируйтліс эсминецъясӧс да крейсеръясӧс.
И колӧ стрӧитны не сӧмын корабльяс, а асьсӧ заводсӧ.
Тулыс кежлас колӧ эштӧдны главнӧй потоклысь основнӧй линияяссӧ.
Тайӧ лоӧ не сӧмын паськӧдны, нюжӧдны да вештыны цехъяслысь зданиеяссӧ, но и лӧсьӧдны да вӧчны уна выль механизмъяс, приспособлениеяс, реконструируйтны кранӧвӧй овмӧс.
Иван Степанович, кодӧс тшӧкыда мыжавлісны йӧз дінӧ небыдлунысь да налӧн слабостьяс вылӧ веськодя видзӧдӧмысь, характернас мукӧд уна чертаяс боксянь вермис лоны примерӧн весиг медстрӧг да медтребовательнӧй критикъяслы.
Сійӧ вӧлі бур специалистӧн и збыльысь эз омӧль организаторӧн, коді зільӧ влияйтны подчинённӧйяс вылӧ оз стрӧглунӧн, а убеждениеӧн, мортлы сьӧлӧмас сибӧдчӧмӧн, бур кывйӧн, бур поступокӧн.
Омӧль тайӧ али бур — коді босьтас ас вылас кывкутӧм решитны тайӧ вопроссӧ категорическӧя?
Фронт вылын, боевӧй условиеясын, кӧні мукӧддырйи минутаысь, секундаысь зависитӧ бой помасьӧмыс, — сэні колӧ прикажитны да любӧй средствоясӧн требуйтны приказ выполнитӧм.
Но мирнӧй олӧм условиеясын, мирнӧй удж условиеясын, — тайӧ условиеясын абу ӧмӧй кадыс убедитны мортӧс, пырӧдчыны сы сьӧлӧмӧдз, шуны, аддзыны сылы сьӧлӧмӧдзыс йиджан кыв?
Иван Степанович, кузь гӧленя еджыд буркиа, щӧка увтіыс кӧрталӧм шоныд шапкаа, лэптӧм ыж ку воротника, джынсьыс унджык кадсӧ колляліс строительяс пӧвстын, кӧдзыд ывлаын.
Сёрнитіс накӧд, куритчис, шмонитіс.
Ачыс заводитліс тэчны теплякъясын кирпичьяс, — сылӧн артмыліс, каменщикъяс ошкылісны директорлысь тэчӧмсӧ.
Лӧсавліс черӧн кер — сідзжӧ кужис, сӧмын ёна да шумӧн лолыштліс воздухсӧ быд сӧтігӧн: арлыдыс кутіс тӧдчыны.
Строительяслы дасьтісны шоныд общежитиеяс, налы лӧсьӧдісны тӧвся паськӧм, гынсапӧгъяс, ватникъяс, мехӧвӧй кепысьяс.
Эз вӧвны прорывъяс строительнӧй материалӧн снабжайтӧмын: кӧть кутшӧм сьӧкыд эз вӧв тайӧс шедӧдны Иван Степановичлы, сійӧ век жӧ шедӧдліс.
И кутіс сійӧ нимавны плӧтникъяс пӧвстын, бетонщикъяс, арматурщикъяс, каменщикъяс пӧвстын: бур директор, татшӧм дырйиыд позьӧ уджавны сӧвестьӧн, бура.
Иван Степанович ветлӧдліс заводті да цехъясын тшӧкыда паныдасьлывліс Антон Журбинкӧд.
Антонӧс сійӧ тӧдіс ичӧтдырсяньыс.
Но прамӧясӧ сыкӧд тӧдмасис сӧмын ӧні, тайӧ скӧр тӧлын.
Реконструкция кузя уджъяс заводитігӧн, кор профессор Белов колис Антонӧс заводӧ институтса полномочнӧй представительӧн, Иван Степанович омӧля интересуйтчис тайӧ том инженернас — инженер кыдзи инженер, сӧмын муніс эз производство вылӧ, а наукаӧ, — татшӧмъясыд уна тысяча.
Мыйкӧ дыра кад кольӧм бӧрын Иван Степановичлы лои вежны ассьыс мӧвпсӧ.
Гашкӧ, Антон кодь инженерыд и уна тысяча, но найӧ век жӧ заслуживайтӧны внимание, и оз ичӧтӧс.
Ӧтчыд сійӧ кутіс сёрнитны Антонкӧд английскӧй судостроительнӧй верфьясӧ войнаӧдз аслас ветлӧм йылысь.
Антон сюся кывзіс сылысь и сідзжӧ заводитіс сёрнитны тайӧ верфьяс йылысь.
Иван Степанович ёна шензис.
Илья Матвеевичлӧн пиыс, неважӧнся зон-судосборщик, тӧдіс англичаналысь кораблестроительнӧй технологиясӧ Иван Степановичысь эз омӧльджыка, пӧжалуй весиг бурджыка, кӧть Англияын некор абу вӧвлӧма.
Антонлысь кывзігӧн Иван Степанович казьтывліс Британскӧй діяс вылысь аддзылӧмторсӧ да ёна шензис: Антон быттьӧкӧ заставитіс ассьыс кывзысьсӧ аддзыны сійӧс, мый уна во сайын эз веськав сы син улӧ.
Иван Степанович, Англияӧ воӧм бӧрын, изучайтіс сӧмын выльсӧ, интересуйтчис сӧмын выльӧн, передӧвӧйӧн — сійӧс сӧмын и аддзыліс.
Антон тӧдіс и тайӧ коркӧ вӧвлӧм выльсӧ, передӧвӧйсӧ, и сыкӧд тшӧтш сылы вӧлі тӧдса ставыс, мый мешайтӧ английскӧй верфьясын передӧвӧй техника тырвыйӧ, паськыда применяйтӧмлы, ставыс, мый конструкторъяслӧн да технолог-англичаналӧн торъя достижениеяслы оз лэдз ӧтувтчыны ӧти быдсаӧ, асланыс, национальнӧй, новаторскӧй, неповторимӧйторйӧ.
Бӧрынджык Иван Степанович аддзис, мый Антон зэв бура тӧдӧ кораблестроительнӧй литература — отечественнӧйӧс, иностраннӧйӧс, выльӧс, важӧс и весиг петровскӧй да допетровскӧй кадсяӧс, мый сійӧ тӧдӧ мыйтакӧ тӧдчанаджык пӧшти быд корабль стрӧитӧмлысь историясӧ — любӧй странаысь, любӧй нэмын, тӧдӧ став мирын унджык гырысь заводъясын да верфьясын производство организуйтӧмсӧ; сэк жӧ ки улӧ медводз сюрӧм бумага лист вылӧ сійӧ вермис чертитны тайӧ предприятиеяс пӧвстысь быдӧнлысь план да пыдісянь сетны сылы критическӧй донъялӧм.
Антонкӧд позьӧ вӧлі сёрнитны заклёпкаяс йылысь, гребнӧй винтъяс йылысь, турбинаяс йылысь, корабль пловучестьлӧн запас йылысь, остойчивость йылысь — мый йылысь окота; ставтор йывсьыс сылӧн вӧлі аслас определённӧй, точнӧй тӧлкуйтӧм.
Сы арлыдӧ Иван Степановичлӧн эз вӧвны та мында тӧдӧмлунъясыс, татшӧм эрудицияыс.
Мыйла?
Абу-ӧ сы вӧсна, мый сӧветскӧй страналӧн и арлыдыс кызь-кызь вит во сайын вӧлі мӧд, абу-ӧ сы вӧсна, мый и сӧветскӧй наука сэки вӧлі том и сӧветскӧй практика опытӧн гӧльджык на?
И абу-ӧ сы вӧсна, мый олӧмлӧн татшӧм законыс: ӧти поколениеяс весалӧны туйсӧ мӧдъяслы, и найӧ, мӧдъясыс, оз нин джӧмдавны изъясӧ, кодъяс вывті прӧйдитісны гырысьясыс?
Антон висьталіс Иван Степановичлы, кыдзи сійӧ велӧдчис институтын.
— Ӧкмыс час асывсянь дас час рытӧдз пукавлі лекцияяс вылын да библиотекаын.
Суткинас дас куим час.
Сы лыдысь колӧ чинтыны ӧти час ӧбед вылӧ.
Сідзкӧ, дас кык.
И тадзи квайт во чӧж, дипломнӧй проект вылын удж арталӧмӧн.
Умножитам...
Дас кыксӧ куимсё квайтымын вит вылӧ — воын лун лыд, и ещӧ квайт вылӧ — во лыд.
Лоӧ кызь квайт тысяча учебнӧй часысь унджык.
Но, неуна этшаджык: гожӧмын — июльын, августын — ме уджавлі этшаджык.
Гӧгрӧстӧм.
Шуам, кызь вит тысяча час.
Позьӧ та дыраӧн вӧчыштны мыйкӧ?
Позьӧ, Иван Степанович!
Гӧра позьӧ путкыльтны.
— Колӧ вӧлі тані дьявӧльскӧй упорство.
Том морттӧ и кино вылӧ кыскӧ, и вечер вылӧ, и театрӧ, и нывкӧд больгыштны.
Помнита ачымӧс, луннас вит час занятие — и пом!
Упорство колӧ фантастическӧй.
— Миян группаын вӧлі татшӧм ыръянитысьыс куим морт.
Ставныс — фронтовикъяс.
— Йӧз гӧгӧрвоӧмаӧсь кадлысь, часлысь да минуталысь донсӧ.
— Главнӧйыс, Иван Степанович, гӧгӧрвоӧмаӧсь олӧмлысь донсӧ.
Сійӧ вывті дженьыд, медым позьӧ вӧлі видзны сійӧс весьшӧрӧ.
— Да, — думыштчӧмӧн шуис Иван Степанович, — и цельясным миян гырысьӧсь, медым мунны на дорӧ катласигтыр.
Сідзи и кыскӧ уськӧдчыны котӧрӧн.
Ас серти тӧда: веськыда мучитчан, кор лунысь-лун аддзан стапель вылысь корабль.
Кутшӧм ньӧжмыд, манлив удж!
Лунысь лунӧ ёнмис Иван Степановичлӧн Антон дінӧ уважение.
Самӧй сійӧ детинка дінӧ, коді кыдзкӧ тӧдлытӧг быдмӧма и вот сувтіс сӧветскӧй кораблестроениеса командиръяскӧд орччӧн, воча пельпомӧн сыкӧд, Иван Степановичкӧд, ветымын арӧса дзормысь морткӧд.
Иван Степанович корлывліс сійӧс ас дінас сьӧкыд случайясын, кор колӧ вӧлі сӧветуйтчыны.
Ачыс ветлывліс сы дінӧ.
«Ыджыд вын — Журбинъяс», — шулывліс сійӧ мукӧддырйи аслыс.
Но, Журбинъясӧс казьтывлігӧн, думайтіс мыйкӧ сэтшӧмтор йылысь, мый оз позь йӧршитны ӧти семья кытшӧ, мыйкӧ зэв ыджыд, гигантскӧй йылысь, мый владейтӧ мирлӧн судьбаясӧн, став человечестволӧн судьбаясӧн.
Кыдзкӧ ӧтчыд кӧкъямыс час рытын Иван Степанович пырис цехӧ.
Сійӧ аддзис сэтысь Антонӧс, участокса профоргӧс, цехӧвӧй комитетса председательӧс да Горбуновӧс.
— Но мый ме верма вӧчны, ёртъяс?
Коді ме лоа сылы?
— юасис Антон.
— Кыдзи коді?
Вок!
— доказывайтіс цехкомса председатель.
— Вок!
— Мый лои?
— интересуйтчис Иван Степанович.
Участокса профорг индіс кинас шӧр пролётса металлическӧй конструкцияяс переплетение вылӧ.
Тайӧ вӧлі корабль секцияяслы сборка нуӧдӧм вылӧ кондуктор.
Кондуктор ӧти балка вылын пукаліс электросварщик, чужӧмыс сылӧн тупкӧма защитнӧй маскаӧн.
Комбинезон зепсьыс сійӧ кыскис электрод, пуктіс сійӧс держательӧ; дуга кутіс дзужгыны, сявкйис быд бокӧ бенгальскӧй би; электросварщик вешйис водзӧджык — выль электрод, бара фейерверк.
Уджаліс сійӧ ӧдйӧ, пелька, сэк жӧ спокойнӧя, и некыдз оз позь вӧлі гӧгӧрвоны, мый сэтшӧма волнуйтӧ профсоюзнӧй работникъясӧс.
— Эз мун лунся смена бӧрын, Иван Степанович, — висьталіс Горбунов.
— Ковмас акт гижны.
— Коді сійӧ, кыдзи овыс?
— Антон Ильичлӧн вок, Константин Журбин.
— И тшӧктӧны, медым ме кыски сійӧс сэтысь сьылідзирйӧдыс, — серамсорӧн шуис Антон.
— Ме сылы гортын вок, тані ми сыкӧд ӧткодьӧсь.
Мездӧй, ёртъяс, не вын серти уджысь.
Ог вермы ме ноксьыны вокъясӧс перевоспитайтӧмӧн.
— Журбин!
— горӧдіс Иван Степанович.
— Журбин!
Лэччы вай, лэччы!
Мыйся безобразие!
— Вот помала — лэчча, — бергӧдчывтӧг вочавидзис Костя.
— Журбин!
— бара чукӧстіс Иван Степанович.
— Тэ гӧгӧрвоан, мый вӧчан?
— А мый?
— Костя выключитіс аппаратсӧ, лэптыштліс чужӧм дорсьыс щитоксӧ.
— Мый?
Вот мый.
«Би-би-си» либӧ «Голос Америки» тӧдмаласны кӧ тэнад выходка йылысь, найӧ жӧ став мир пасьта кутасны горзыны мырдӧна удж йылысь.
— И сідз горзӧны, директор ёрт.
Ӧткодь, — сӧрны кутасны, кӧть луннас куим час уджав.
Налысь кывзысьны!..
Выльлун кежлӧ тайӧс кольны али мый?
Да менам воскресеньеыс сэки вошӧ.
— Кыдзи вошӧ?
— Зэв прӧстӧ.
Уджыс коли кӧпейка дон, а ӧшавны кутас ме вылын.
Ог радейт, кор абу помалӧма.
— Лэччы!
— Оз ков, Иван Степанович.
— Антон кутіс директорӧс сойбордйӧдыс.
— Нинӧм оз артмы.
— Журбинскӧй характер?
— Абу, котӧрӧн жӧ кӧсйӧ котӧртны.
Но Иван Степанович эз ланьтӧдчы.
Шойччан лун бӧрын сійӧ корис Костяӧс аслас кабинетӧ, босьтчис ёсьтӧдлыны.
— «Би-би-си» — ладнӧ, кыдзкӧ терпитам, — шуис сійӧ.
— Лёкджык — кор сверхурочнӧй часъяс лёк боксянь петкӧдлӧны заводнымӧс ставнас.
Абу военнӧй кад.
Огӧ кужӧй, шуасны миян йылысь, уджавны ритмичнӧя, график кузя, план кузя, штурмовщина паськӧдам.
Гӧгӧрвоин?
— Эг гӧгӧрво, — збоя вочавидзис Костя.
— Кутшӧм нӧ тайӧ штурмовщина!
Миянӧс батьным мыйӧ ичӧтысянь велӧдліс?
Ӧбед дырйи ставсӧ сёйны, ни ӧти кусӧк не кольны, и уджсӧ туйджынъяс не эновтны.
— Гудокӧдз тэ тыртін норматӧ?
— Сё нелямын процент вылӧ.
— Кӧн нӧ туйджынйыс, Журбин?
Туйӧн-джынйӧн!
— Неокота вӧлі кольны выльлун кежлӧ.
— Тэнсьыд окотитӧмтӧ оз юавны.
Эм дисциплина, эм уджалан распорядок, сылысь и кывзысь.
— Бара абу гӧгӧрвоана, Иван Степанович.
Ме мый тіян — батрак?
Ме рабочӧй!
Сідзи найӧ эз и воны ӧти кывйӧ — директор да рабочӧй.
Костя мунӧм бӧрын Иван Степановичлы уси дум вылас сійӧ кадыс, кор сійӧ, комсомольскӧй руководитель, тышкасьліс лодырьяскӧд, летунъяскӧд, прогульщикъяскӧд, кор вот тадз жӧ корлывліс ас дорас том йӧзӧс да доказывайтліс налы, мый колӧ уджавны выльног, сознательнӧя, социалистическӧй ногӧн.
И частӧ нинӧм эз пусьыв.
— Тэ заводлӧн кӧзяин, — объясняйтіс сійӧ.
— Кутшӧм нӧ ме кӧзяин!
— шпынняліс зон.
— Кӧзяиныс — директор.
Миян делӧ чуктӧдавны да пӧлучайтны деньга.
Сьӧкыд вӧлі важыслӧн грузыс.
Кажитчис, некор сійӧс он шыбит пельпомъяс вывсьыд, кутан кыскыны ещӧ сё либӧ кыксё во.
Тыр арлыдӧ воӧм бӧрын Иван Степанович радейтліс думсьыс видзӧдлыны сійӧ туйсӧ, кутшӧмӧс сы син водзын прӧйдитіс страна и кутшӧмӧс сійӧ сідзжӧ прӧйдитіс сыкӧд ӧтлаын.
Сійӧ лыддьыліс, мый мортлы бур видзӧдны не сӧмын будущӧйӧ, но и кольӧм вылӧ.
Мӧдног нинӧмкӧд сравнивайтны ӧнія вӧчӧмторсӧ, а сравнениетӧгыд оз позь и донъявны.
Тайӧ Костя Журбин, сійӧ бура тӧдӧ, мый Сӧветскӧй Союзын морт имеитӧ удж вылӧ право — тадз шуӧма Конституцияын, — и не сӧмын удж вылӧ — свободнӧй творчество вылӧ.
Но тӧдӧ-ӧ Костя, мый сэки, кор сійӧ чужис, вӧлі на биржа труда и сы дорын недельясӧн ӧчередьын сулалісны йӧз, кодъяс кӧсйисны пӧлучитны кӧть кутшӧмкӧ да удж.
Биржа быри сӧмын странаӧс индустриализируйтны заводитӧм бӧрын.
Сэки быд завод ворота вылын, быд строительнӧй площадка вылын тыдовтчисны объявлениеяс: «Колӧны...» лыддьӧдлӧмӧн став производственнӧй профессияяссӧ, кутшӧмъяс сӧмын эмӧсь свет вылас.
Татшӧм объявлениеяссӧ Костя аддзӧ и талун, а биржа йылысь сійӧ, дерт жӧ, оз и тӧд.
Народ сійӧс дзикӧдз нин вунӧдіс.
Тӧдӧ-ӧ Костя зажигалкаяс йылысь, инструментъяс гусявлӧм йылысь, станокъяс жуглӧм йылысь?
Гашкӧ, тӧдӧ висьталӧмъяс серти, книгаяс серти, хрестоматияяс серти, кыдзи тӧдӧ Азеф йылысь, Гришка Распутин йылысь, — оз унджык.
Тӧдӧ-ӧ Костя, кутшӧм сьӧкыд вӧлі медводдза ударникъяслы, кыдзи на вылын тешитчылісны найӧ, кодъяслы туй пӧперегыс сувтлісны ударникъяс, кыдзи найӧс гусьӧн преследуйтлісны, пельӧс сайсянь лыйлісны изъясӧн?
Сылы тӧдса сӧмын почёт, кутшӧмӧн кытшалӧма талун стахановецъясӧс.
Оз, Костя унатор оз тӧд, зэв унатор.
А Иван Степанович став тайӧ пырыс прӧйдитіс, ставыс ас вывтіыс мунліс.
Сылӧн эм мыйӧн сравнивайтны рӧдиналысь выль лун,
— и кор сійӧ сувтӧдӧ ас водзас орччӧн зонсӧ, коді шуліс: — «Кутшӧм ме кӧзяин?
Кӧзяиныс — директор», да Костяӧс сійӧ волнуйтчис, сідзкӧ, сійӧ эз весьшӧрӧ ов сы мындатӧ во, а пырис мӧд эпохаӧ.
Да, да, эсійӧ зонмыс да Костя — разнӧй эпохаясса представительяс.
Кутшӧм жӧ ыджыд да тӧдчана сӧветскӧй мортлӧн олӧмыс, сы олӧм чӧжӧн кӧ вежсьӧны быдса эпохаяс!
Кажитчис, ковмасны сё либӧ кыксё во, медым быдмис выль морт, а коли сӧмын кызь во, и выль морт быдмис.
Мыйӧдз воис — заводса директорлы быть лоӧ сайкӧдны удж вӧчигӧн рабочӧйлысь порывсӧ!
Радейтліс Иван Степанович тӧлкуйтны тадзи ачыс аскӧдыс.
Та бӧрын бурджыка уджавсис, омӧльджыка топӧдлісны сьӧкыдлунъяс, содлісны вынъяс.
Зэв ыджыд вынъяс, кодӧс дзебӧма морт пытшкын, но ылӧдз абу пыр найӧс мобилизуйтӧма, ылӧдз абу пыр да абу ставсӧ вайӧдӧма движениеӧ.
Найӧс мобилизуйтӧм вылнаыс сійӧ цель сайын, кутшӧмӧс сувтӧдӧма морт водзӧ, сійӧс вежӧртӧмысь, ылӧ-ӧ воис нин морт тайӧ цельланьыс.
Иван Степанович лыддис страналысь достижениеяссӧ, кыдзи лыддьӧны тӧдтӧм, ветлывтӧм поскӧд кайигӧн пос тшупӧдъяссӧ; уна прӧйдитӧма — матын йылыс, тыдалӧ нин кузь да сьӧкыд туйлӧн цельыс.
Сійӧ сьӧлӧмсяньыс уважайтліс йӧзӧс, кодъяскӧд ӧтлаын кыпӧдчис тайӧ пос тшупӧдъястіыс да кодъяслӧн вӧлі цель, вӧлі идея.
Антон Журбин кажитчис сылы буретш татшӧм мортӧн.
Антон оліс аслас идеяӧн.
Ӧтчыд сійӧ шуис Иван Степановичлы:
— Сійӧтор, мый лоӧ миян реконструкция бӧрын, абу на идеал.
Ме мечтайта настӧящӧй конвейер йылысь.
Кыдзи тракторнӧй либӧ автомобильнӧй заводъясын.
— Вывті ыджыд разницаыс автомобиль да корабль костын, Антон Ильич.
— Мыйла нӧ?
Стандартизируйтны кӧ дзик став узелъяссӧ, став агрегатъяссӧ, машинаяссӧ медся посни детальясӧдз, кӧть ӧти типа корабльяслы, да стрӧитны корабльяссӧ серияясӧн, — конвейер вермас лоны.
Сійӧ быть колана.
Мӧдног миян флотлӧн быдмӧмыс кутас кольччыны миянлы колӧм серти.
Ӧтиӧн-ӧтиӧн корабльяс стрӧитӧмнад ылӧ он мун.
Видзӧдлӧй, кутшӧм ӧдйӧ автомобилизируйтсьӧ странаным!
Конвейер отсӧгӧн.
А ми, кораблестроительяс, пыр на ещӧ штучникъяс.
А корабльясыд миянлы колӧны, пӧжалуй, не этшаджык автомобильяс дорысь.
Морскӧй границаясным ветымын тысяча километр!
2
Важ технология кузя стрӧитӧм медбӧръя ыджыд корабльӧн вӧлі корабль, кодӧс лэдзисны ва вылӧ Октябрьскӧй праздникъяс вечерняӧ.
Ӧні сы бӧрся долженӧсь стрӧитсьыны цельносварнӧй океанскӧй рефрижераторъяс.
Найӧ вӧліны эз сӧмын нин чертёжъяс вылын, а и плаз вылын, модельясын, заготовкаясын.
На вылын важӧн уджалісны конструкторъяс да технологъяс — дасьтісны техническӧй документация; уджалісны модельщикъяс да разметчикъяс.
Сӧмын стапельнӧй участокъяс вылын лои кост.
Тыртӧмӧсь вӧліны и важ стапельяс и выльяс, кодъясӧс неважӧн сдайтіс капитальнӧй строительство кузя отдел.
Медым бырӧдны тайӧ косталӧмсӧ, министерство тшӧктіс заводлы лэдзны ичӧтик морскӧй чери кыян траулеръяслысь серия.
Татшӧм суднояссӧ завод стрӧитліс кык во сайын, видзис на став чертёжъяссӧ, документъяссӧ, шаблонъяссӧ, сы вӧсна заказыс ньӧти эз вӧв сложнӧй.
Важ стапель вылын да ӧти выль вылын заводитісны стрӧитны ӧтпырйӧ куим корабльӧн.
Илья Матвеевич участок вылӧ бӧр воисны сылӧн мастеръясыс, бригадир-судосборщикъясыс, электросварщикъясыс, кодъясӧс ыстылісны ремонт вылӧ да судно эштӧдӧм вылӧ.
Главнӧй потоклы кондукторсӧ сдайтӧм бӧрын воис и Костя.
Сӧмын сверловщикъяс, клепальщикъяс, чеканщикъяс кольлісны цехъясӧ да достроечнӧй бассейнӧ.
Судостроениелӧн передӧвӧй позицияяс вылысь найӧс пыр ылӧджык да ылӧджык зырис зумыда восьлалысь электрическӧй дуга.
Алексей, сійӧ успех бӧрын, кутшӧмӧс бара шедӧдіс арнас, — чувствуйтіс асьсӧ чуть ли эз сэтшӧм подсобникӧн, коді ваялӧ складысь горновщицаяслы заклёпкаяс.
Матӧ плавайтысь важиник пароходлы обшивкаас выль листъяс клепайтігӧн сійӧ видзӧдавліс ӧткымынысь ассьыс мӧлӧтсӧ, коді вайис сылы слава.
Позьӧ, пӧжалуй, тайӧ мӧлӧтыслысь ещӧ мыйкӧ вежны, бурджыкӧн вӧчны сійӧс.
Но кодлы тайӧ колӧ?
Коді кутас бурмӧдны землекоплысь зыр, кор эм экскаватор, либӧ жуглыны юрсӧ гӧр реконструируйтӧм вылын, кор эм уна корпуса тракторнӧй плуг?
Вот велӧдчис сійӧ, Алексей, лои бригадирӧн, мечтайтіс ыджыдтор йылысь, — а мыйӧ воис?
Сыӧ, медым ставсӧ заводитны выльысь.
А мый, шуны кӧ, заводитнысӧ, мыйӧ кутчысьны?
Мый сійӧ тӧдӧ ещӧсӧ, мый сяммӧ?
Неуна токарничайтны, неуна слесарничайтны.
Лоны слесарӧн?
Токарӧн?
Янсӧдчыны корабльяскӧд?
Оз лӧсяв.
Коді стрӧитліс корабльяс, нинӧм мукӧдтор оз нин кут стрӧитны.
Корабль кутӧ ас дінас мортӧс нэм чӧжыс.
Оз ӧд случайнӧ сэтшӧм зумыда кутчысьны судостроительнӧй заводъясын кадръяс.
Алексей решитіс изучитны электросварка.
Сійӧ зэв бура гӧгӧрволіс, мый сы сайын кораблестроениелӧн будущӧйыс.
Заводитчӧм могысь сійӧ муніс видзӧдлыны, кыдзи уджалӧ Костя.
Тайӧ вӧлі цехын кондуктор сваритігӧн.
Сваритісны сійӧс кыкӧн — Костя да сылӧн ученик Игорь Червенков.
Сваритісны кипомысь.
Игорлӧн движениеясыс вӧліны точнӧйӧсь, гӧгӧр арталӧмаӧсь да сэтшӧм стӧчӧсь, быттьӧ найӧс кутіс тыдавтӧм шаблон.
Тадз примернӧ сёрнитӧны иностранецъяс, кодъяс бура велӧдӧмаӧсь бокӧвӧй кыв, но ещӧ оз на вермыны петны книжнӧй тӧдӧмлунъясысь водзӧ.
Алексейлы тӧдвылас уси радио пыр неважӧн кывлӧм лекция свободаӧс философскӧя гӧгӧрвоӧм йылысь.
Лекцияас висьтавсис, мый морт вӧлялӧн свобода — сійӧ абу мыйкӧ мӧдтор, кыдзи способность принимайтны решениеяс делӧсӧ тырвыйӧ тӧдӧмӧн.
Свобода определяйтсьӧ тӧдӧмлунӧн, а тӧдӧмлун сетӧ уверенность сыын, мый тэ принимайтан правильнӧй решение и вӧчан сідзи, кыдзи колӧ.
Тӧдтӧмлун жӧ кыпӧдӧ неуверенность, ас кӧсйытӧг сійӧ предметлы подчинитчӧм, кодӧс морт лӧсьӧдчис подчинитны аслыс, а вот оз вермы.
Игорь тӧдіс, тыдалӧ, электросваркалысь сӧмын главнӧй основаяссӧ, найӧ пределъясын сійӧ и действуйтіс, найӧ сійӧс и йӧршитлісны, кыдзи иностранецлӧн сёрниыс йӧршитсьӧ бокӧвӧй кывйӧс книгаяс серти тӧдӧмлунӧн.
Костялӧн ученикыс ещӧ эз на тӧд ставсӧ.
А Костя...
Костя кутӧ асьсӧ, кыдзи знаменитӧй скрипач.
Сійӧ эз видзӧд нотаяс вылӧ.
Сійӧ уджаліс кокниа, свободнӧя.
Алексей весиг думыштіс: «Вариацияясӧн».
Сы движениеяс бӧрся весиг следитнысӧ он вевъяв, найӧ эз торъявны ӧта-мӧдсьыныс.
Эмӧсь сэтшӧм учебно-физкультурнӧй кинофильмъяс.
Петкӧдлӧны сэні, шуам, вартчысьӧс, коді чеччалӧ вышка вывсянь.
Чеччыштіс, лэбис чикыш моз, тювкнитіс ваӧ — и он гӧгӧрво, мый сійӧ сэні вӧчис, медым татшӧм мичаа чеччыштны.
Но вот тайӧ кадръясыс мунӧны тэ водзті ньӧжйӧджык, тэ аддзан, кыдзи вартчысь зэлӧдӧ быд мускул, кыдзи сійӧ чеччыштӧ кок чуньяс йылас, кыдзи шевкнитӧ воздухын кияссӧ, кыдзи нюкыльтӧ тушасӧ, — ставсӧ аддзан.
Гашкӧ, Игорь — сійӧ и эм надзмӧдӧм Костя, и оз Костялысь, а Игорлысь колӧ первой велӧдчыны?
«Ог, — аслыс шуис Алексей, — велӧдчыны кӧ, велӧдчыны настӧящӧй мастеръяслысь.
Подмастерьеяс сӧмын тяньйӧдласны, а оз велӧдны».
— Мый, другӧ?
— чукӧстіс сійӧс Костя.
— Миянлысь кӧсъян нянь мырддьыны?
— Сэтшӧмкодь.
Кор занимайтчанныд, кутшӧм лунъясӧ?
Пырала.
— Эн лок.
Ми тышкасям высшӧй пилотаж вӧсна, пӧтӧлӧкса шовъяс сваритам.
Нинӧм он гӧгӧрво.
Тэкӧд торйӧн колӧ.
Сёрмин.
Мынты ветымын шайтӧн час, кыдзи профессорлы, — босьтча тэнӧ велӧдны, суӧдам.
— Уна кулян!
— вочавидзис Алексей.
— Корсь донтӧмджык велӧдысьӧс.
Игорь эз гӧгӧрво, серьёзнӧя сёрнитӧны вокъясыс али шмонитӧны.
Некымын лун мысти Алексей воис Якӧрнӧй вылӧ.
Костякӧд найӧ игнасисны Тоня комнатаӧ.
Электросварка йылысь сёрни пансис выльысь.
— Первой делӧ, Алексей, кодӧс тэныд оз ков вунӧдны, збыльысь кӧ кӧсъян велӧдчыны, сійӧ...
— Костя пелька чӧвтіс вомас фиолетӧвӧй леденец.
Сійӧ лунсянь, кор Дуняшка вайис гортас писӧ, сійӧ видліс дугдыны куритчӧмысь: Дуняшка шуис, табак тшыныс вреднӧ ичӧтик Санькалы.
Куритчыны дугдыны весьшӧрӧ зільӧмӧн Костя и куритчис и вазӧдіс леденецъяс, мый вӧсна ёнджыка окота вӧлі куритчыны.
— Сійӧ, — мӧдысь шуис Костя, леденецсӧ пиньяс саяс вештӧмӧн, — не видзӧдны дуга вылӧ щитоктӧг.
— Тӧда, — шуис Алексей.
— Синмыд тшыкӧ да сідз водзӧ.
— Эн тэрмась, — ӧбидитчис Костя.
— «Тӧда»!
А тэ тӧдан, мый электрическӧй дугалӧн светыс дас тысячапӧв вынаджык сыысь, кутшӧмӧс вермӧны вредитчытӧг видзӧдны миян синъясным?
Вот туплясьыштан вольпась вылад лун-мӧд да омлялыштан кӧин моз, сэки шу: тӧда.
Ме, помнитан кӧ, тасянь и заводитлі.
Мӧд делӧ — внимательность.
Алексей эз торкав воксӧ.
Кӧсйӧ асьсӧ профессорӧн петкӧдлыны, мед петкӧдлӧ, сӧмын мед велӧдас, сылысь шуалӧмъяссӧ позьӧ терпитны.
Костя висьтавліс сварочнӧй машинаяс йылысь, сварочнӧй аппаратъяс йылысь — ручнӧйяс да автоматическӧйяс йылысь, электродъяс йылысь.
— Электродъясӧс, гӧгӧрвоан, мыйла мавтӧны специальнӧй составӧн...
Но, мед дугаыс вӧлі устойчивӧй — ӧти.
А главнӧйыс — корабльяс вылын, например, кӧні шовлӧн вязкостьыс должен лоны основнӧй металлӧн вязкостьысь не омӧльджыкӧн, — тайӧ самӧй вязкость радиыс.
Мавтасыс оз лэдз шов дорас воздухсӧ, и металл оз окисляйтчы.
Эн гӧгӧрво?
Вот ме жӧ тэныд висьтала: кыдзи нуӧдсьӧ сварка?
Шов дорас матыстӧны электрод, сы костын да сваритан металл костын артмӧ зэв вына электрическӧй дуга, электродыс сылӧ, сэтысь металлыс вуджӧ шов вылас, быттьӧкӧ войтъясӧн — тёп, тёп — секунданас комын кымын.
Воздухыс эськӧ тайӧ войтъяс вылас уськӧдчис тигр моз.
Но он дур!
Мавтасыс сідзжӧ сылӧ, артмӧдӧ газ да шлак, найӧ кытшалӧны войтсӧ, и воздухыслы сы дорӧ туйыс абу.
«Клепайтчӧм серти — ёна-ӧ нӧ электросваркаыс сложнӧйджык, — думыштіс Алексей, кор, Костялысь час дыра висьталӧмсӧ кывзӧм бӧрын, кутіс чувствуйтны, мый сы юрын заводитчӧ ставыс сорсьыны.
— Да тайӧс и воджынйӧн он гӧгӧрво!»
— Тырмас, — шуис Костя.
— Аддза, тэ бӧбмыштін неуна.
Практически заводитам, ставыс лоӧ гӧгӧрвоана.
Ӧні кежлӧ со тэныд, лыддьыштан.
— Сійӧ судзӧдіс джаджйысь кымынкӧ книга да брошюра.
— Эн воштав.
Сварка кузя менам быдса библиотека.
Электрическӧй, газӧвӧй, термитнӧй, кузнечнӧй сварка кузя, — мый кузя колӧ.
Гортас Алексей эз зэв окотапырысь восьты Костялысь книгаяссӧ, но, аслас шензьӧм вылӧ, ылаліс лыддьысьӧмнас.
Торъя ёна сійӧс интересуйтіс делӧлӧн историяыс.
Сійӧ лыддис Бенардос йылысь — русскӧй инженер йылысь, му вылын медводдза электросварщик йылысь, инженер Славянов йылысь, коді усовершенствуйтіс сваркасӧ, — Бенардослысь угольнӧй электродсӧ вежис металлическӧйӧн.
Лыддис, кыдзи русскӧй открытиесӧ гуӧмаӧсь иностранецъяс, кыдзи Славянов кулӧм бӧрын кызь сизим во мысти сылӧн «металл электроотливка» помысь нажӧвитчӧм а Америка.
Тайӧ лои тадз: 1917 воын Германиялы паныд война объявитӧм бӧрын Соединённӧй Штатъяс кутӧмаӧсь асланыс портъясын зэв уна немецкӧй корабльясӧс.
Но немецкӧй командиръяс вевъялӧмаӧсь ёна тшыкӧдны ассьыныс корабльяссӧ.
Сэтысь машинаяссӧ, валъяссӧ, главнӧй механизмъяссӧ вӧлі сідзи жуглӧма, мый кӧть шыблав да пукты выльясӧс.
А пуктыны выльясӧс — сідзкӧ, колӧ найӧс вӧчны; сідзкӧ, ковмас уна кад.
И вот американецъяс босьтчасны уджавны славяновскӧй электросварка отсӧгӧн.
Некымын тӧлысь мысти став корабльыс пырисны Америкаса действующӧй флот стройӧ.
Ремонтируйтӧмлысь сроксӧ вӧлі чинтӧма быдса во вылӧ,
Американскӧй капиталистъяслы зептаныс коли кызь миллион долларысь эз этшаджык.
Тайӧ случай бӧрас капиталистическӧй мир кыпӧдіс шум, электросварка требуйтіс промышленностьын аслыс колана места.
Аслас рӧдинаӧ сійӧ воис сӧмын Октябрьскӧй революция бӧрын.
Но сэки и петкӧдліс ассьыс став вынйӧрсӧ!
Кутшӧм вынйӧр — тайӧс Алексей ачыс аддзӧ, весиг сылӧн профессияыс ставнас пракмунӧ сы натиск водзын.
Сваритӧны домнаяс, посъяс, паровозъяс, железнодорожнӧй цистернаяс, самолётъяс, плугъяс, комын судта зданиеяслы каркасъяс.
Костялӧн специальностьыс интереснӧй — нинӧм он шу.
Костя, мыйкӧ кӧ нин кӧсйысяс, некор оз кут нюжӧдчыны кӧсйысьӧмторсӧ вӧчӧмнас.
Сійӧ кӧсйысис занимайтчыны Алексейкӧд практическӧя, и ачыс корис воксӧ татшӧм занятие вылӧ.
— Но, думтӧ эн на веж?
— юаліс сійӧ ӧбед кадӧ.
— Гудок бӧрын лок корпуснӧйӧ.
Алексей локтіс.
Костя петкӧдліс сылы ручнӧй да автоматическӧй сварка нуӧдӧм вылӧ аппаратъяс, трансформатор, электродъяс, объяснитіс налысь устройствосӧ.
Шлемасис, сетіс Алексейлы щиток.
— Ӧні сюся видзӧд.
— Костя кутіс сваритны корпуснӧй стальлысь кык тор.
Бӧрыннас вокъяс шыблалісны найӧс чугун плита вылӧ, кучкалісны сьӧкыд болванкаӧн.
Листъясыс йитчӧмаӧсь крепыд шовӧн, некыдзи он торйӧд.
— Ӧні ачыд босьтчыв!..
Алексей босьтчис, сы киясын электродыс зурасьлывліс тӧв бокӧдыс, киясыслы вӧлі пӧсь.
Сылы тӧдвылас уси Зина, коді ӧтчыд босьтчыліс клепайтчыны сы мӧлӧтӧн; тӧдвылас уси, кыдзи сылӧн вешйылісны да нырсисны заклёпка шляпъясыс...
Сылӧн сэки серамыс петіс, а Зина шӧйӧвошис.
Ӧні сійӧ ачыс шӧйӧвошис, но Костя эз серав сы вылын.
Костя шуис:
— Первойтӧ быдӧнлӧн тадзи.
Эн видзӧд сы вылӧ.
Збойджыка действуйт.
Алексей действуйтіс и «збойджыка» и «вежливджыка».
Мудзис.
Пуксисны куритчыны.
Алексей пыр жӧ босьтіс папирос, Костя первойсӧ гуджгыштіс леденец, сьӧлыштіс сійӧс и сэки сӧмын заводитіс куритчыны.
— Меным ӧти зон висьтавліс, — шуис сійӧ, — главнӧй механик отделын уджалӧ...
быттьӧ пӧ ӧні Киевын изобретайтӧны сэтшӧм автомат, коді стенъясті, пӧтӧлӧкті, кыті окота, ачыс мунас.
А то пӧтӧлӧкса шовъястӧ сваритны — кыз шог.
— Кыдз нӧ сійӧ мунас?
— Быттьӧкӧ магнитъясӧн.
Магнитъясыс сійӧс кыскасны металл бердас.
Лунысь лунӧ, гудок бӧрын, вокъяс ветлывлісны корпуснӧй цехӧ да кӧнкӧ пельӧсын, медым не мешайтны рытъя сменалы, сваритавлісны ас кадӧ убериттӧм металлическӧй колясъяс да хлам.
Найӧ зурасисны кузь труба вылӧ, кодӧс сваритӧма чинысь диаметръяса некымын юкӧнысь.
— Батьлӧн мачтаыс, — шуис Костя.
— Вот тэныд браклӧн нагляднӧй пример.
Помнита, кыдз сійӧс разисны колян тулысын.
Бать равзіс став стапельяс пасьта.
Дона штука, кымын тысяча сулалӧ!
А коді мыжа?
Сійӧ, коді сваритіс.
Ӧні ме тэныд лыддя лекция.
Тэ аддзылін кӧрт туй вылысь рельсъяс помъясысь костъяссӧ?
— Аддзылі.
— Мыйла сійӧ?
— Тӧдса, мыйла.
Медым, кор шондіыс шонтас, эз нетшышт костыльяссӧ да эз нюкыльт рельсъяссӧ.
— Збыль сідз.
Температураысь быд металл паськалӧ.
А электрическӧй дуга сетӧ температурасӧ некымын тысяча градус.
Сійӧ местатіыс, кыті сваритан, металл паськалӧ, та дырйи тэ сійӧс и йитін.
Бӧрыннас, кор кӧдзалас, видзӧдлан — мый сэтшӧмыс?
Ставыс шыгыртчӧма, вежнясьӧма.
Кӧдзалігас тайӧ местаыс топалӧ.
Гӧгӧрвоин?
Пуксьӧ, миянногӧн, но и кыскӧ асланьыс орчча участокъяссӧ, шыгыртӧ найӧс.
Коді сваритӧма тайӧ мачтасӧ, кыдз колӧ абу думыштлӧма металл пуксьӧм йылысь да тшыкӧдӧма мачтасӧ.
— Оз ӧмӧй позь выльпӧв вӧчны?
Докторъяс вӧчӧны сювйысь желудок, — шуис Алексей.
— А тані абу сюв.
— Видлы выльпӧв вӧчны!
«Абу сюв»!
— Костя ветлӧдліс мачта пӧлӧн, видзӧдаліс шовъяссӧ, кучкышталіс найӧс мӧлӧтнас.
— Таті, аддзан, абу тырвыйӧ сваритӧма, шы сертиыс кылӧ, потӧм гырнич кодь жӧ — оз тронякыв!
А таті вывті сотӧма...
Ачыс сварщикыс, тыдалӧ, казялӧма, кӧсйӧма веськӧдны вежыньсӧ.
Важӧн вӧлі кад мунны гортӧ, но Костя век бергаліс мачта дорын да тӧлкуйтіс сы йылысь, мый выльпӧв вӧчны сійӧс оз нин позь.
3
Виктор, кодӧс гортас личкылісны сьӧкыд думъяс, ловзьыліс аслас мастерскӧйын.
Сылы эз вӧв окота мунны гудок бӧрын заводысь.
Кор сійӧ уджалӧ, став мукӧдторйыс сылӧн вунӧ — вунӧ, мый сы дінысь пышйис гӧтырыс, мый сійӧ абу гӧтыртӧм и абу гӧтыра, мый сійӧ бобыль да мый таысь мыжа ачыс.
Быдпӧрйӧ сійӧ корсис помка кольччыны заводӧ мед кӧть час кежлӧ, кык час кежлӧ.
Регыд мысти та могысь быдпӧлӧс помкаяс корсьӧмыс эз кут ковны.
Кыдзкӧ ӧтчыд модельнӧйӧ воисны шлюпочнӧй мастерскӧйса некымын том морт: «Виктор Ильич!
Дядя Витя!
Висьталӧй, пӧжалуйста, асланыд станок йылысь, асланыд метод йылысь!»
Висьталіс ӧти рыт, висьталіс мӧд, коймӧд рыт.
Кывзысьяс содісны, и артмис прӧстӧ сідз, мый том столяръяс, а накӧд и мыйтакӧ пӧрысьяс кутісны чукӧртчывны недельнас кыкысь Виктор дінӧ инструктаж вылӧ.
Котыртчис столяр-скоростникъяслӧн школа.
Викторӧс ёна босьтсьӧдіс тайӧ школаын уджыс.
Сійӧ аддзис, мый том йӧз ӧдйӧ велалӧны уджавны сы станокӧн, мый станокыс сьӧлӧм вылас воӧ столяръяслы, и зілис чукӧртны аслас школаӧ кыдз-мый позьӧ унджык йӧзӧс.
Ӧтчыд Викторӧс корис заводса главнӧй инженер.
— Ми лӧсьӧдім тіян станок вылӧ тыр техническӧй документация, Журбин ёрт, — шуис сійӧ.
— Пӧжалуйста, лыддьӧй.
Мыйкӧ кӧ абу сідзи, пасъялӧй бокас, ӧтлаын исправитам.
И ещӧ кора...
станокыдлӧн абу нимыс.
Энӧ-ӧ ті думыштлӧй ним йывсьыс?
— Кыдзи эг думыштлы!
Нимыс эм.
«Жускив-один».
— «Жускив»?
Мый нӧ тайӧ лоӧ?
— Дженьдӧдӧмӧн.
Найӧ овъяс серти, кодъяс уджалісны станок вӧчӧм вылын.
Тыр нимыс лоӧ тадз: «Универсальный столярный станок системы Журбина, Скобелева, Ивановой, модель первая».
— Энлӧ.
Мыйла сэн Скобелевыс да Ивановаыс?
Коді конструируйтіс станоксӧ?
— Вот ӧтлаын, куимӧн.
— Тешкодь история!
Первойысь кыла.
Меным тӧдса, мый тайӧ ёртъясыс ӧттор-мӧдтор кузя отсалӧмаӧсь тіянлы, а...
— Ставтор кузя отсалісны.
Ӧтлаын уджалім, — чорыда шуис Виктор.
Сійӧ лыддис документъяссӧ, наын некутшӧм ӧшибкаяс эз вӧвны, да и эз вермыны лоны — станоклысь документациясӧ лӧсьӧдӧма Зина, — и муніс.
Но муртса на сійӧ восьтіс мастерскӧйлысь ӧдзӧссӧ, сылы висьталісны, мый сійӧс корис директор.
— Мый лӧсьӧдлансӧ, мый?
— кабинет порог дорын сійӧс встречайтігӧн паніс сёрни Иван Степанович.
— Кутшӧм соавторъяс найӧ тэныд?
Иванова — нывка на ещӧ, сылы велӧдчыны колӧ — оз изобретайтны, Скобелев?..
Абу серьёзнӧй сёрни, Виктор Ильич.
Но, отсалісны, отсалісны.
Быд инженер обязан отсавны новаторъяслы.
Должность кузяыс обязан, сылы деньга сыысь мынтӧны.
— Неправильнӧ, Иван Степанович!
Эз деньга вӧсна йӧзыс уджавны.
Быд рыт ми ӧтлаын уджалім.
Ме ог сетчы.
Станоксӧ лоӧ нимтӧма «Жускивӧн» либӧ кыдзи кӧсъянныд, абу нимын делӧыс — делӧыс сыын, мый сылӧн куим автор.
Ті меысь мошенникӧс кӧсъянныд вӧчны?
Да меным татшӧмтор бӧрад ёртъяслы синманыс яндзим лоӧ видзӧдлыны!
— Гӧгӧрво, Виктор Ильич, ми тэнӧ сталинскӧй премия вылӧ выдвигайтам.
Тэнӧ, тэнӧ, рабочӧй-изобретательӧс, а огӧ Скобелевӧс, сійӧ эз на быдмы татшӧм честьӧдз!
— Сталинскӧй премия вылӧ?
— Виктор кыскис зепсьыс носӧвик, чышкис мыйлакӧ чужӧмсӧ, быттьӧ сійӧ вӧлі ва.
— Да мый ті, Иван Степанович!
Оз ков.
— Министерство поддержитас.
Зэв колана изобретение.
— Ме ог сы йылысь...
— А мый йылысь нӧ?
Иван Степанович матыстчис телефон дорӧ, наберитіс номерсӧ.
— Жуков ёрт?
Эм кӧ кадныд, зэв ёна кора пыравны ме дорӧ.
Колӧ поддержка.
Кор воис Жуков, Иван Степанович шуис Викторлы:
— Нолтӧ, висьтав партия Центральнӧй Комитетса парторглы, мыйла оз ков.
— А тані нинӧм и висьтавнысӧ.
Миян станокторным — сӧветскӧй техникаын сэтшӧм ичӧтик винтик, мый сійӧс увеличительнӧй стеклӧ пыр колӧ видзӧдны.
Со и став объяснениеыс.
— Медводдзаысь кыла ассьыс удж тадзи критикуйтӧм!
Мый нӧ, станокыд лёк?
— Абу, сійӧ бур.
Да татшӧмторйысь ӧмӧй премияяс колӧ сетны!
Иван Степанович сулаліс орччӧн, шевгӧдіс кияссӧ.
— Вот кутшӧмкӧ лёк висьӧмлы паныд средство, коді колӧ став народлы, сійӧ да, сійӧ достойнӧ, — водзӧ висьталіс Виктор.
— Уна миллион йӧзлы уджлӧн выль метод — сійӧ сідзжӧ достойнӧ.
Корабльлӧн, паровозлӧн выль тип — и сідз водзӧ.
А то, менам дед висьталӧ, ӧти град вӧдитысь кокан изобретитӧма, воропсӧ кузьджыка вӧчӧма либӧ кыкнанладорсяньыс ёсьтӧма, ог тӧд стӧча.
Вот сійӧ сідзжӧ тайӧ кокансьыс кутшӧмкӧ наградаяс аслыс корӧ.
Став организацияясӧ заявлениеяс гижалӧ.
— Но тіян абу кокан?
— Абу ылын сыысь.
Ме жӧ, Жуков ёрт, партияса член.
Ме ог вермы видзӧдны делӧ вылӧ сӧмын аслам кӧлӧкӧльнясянь.
Ме радейта станокӧс, ёна радейта, но мыйӧн видзӧдлан сы вылӧ государственнӧйногӧн — абу Волга-Дон канал, абу московскӧй метро.
— Он лючки сёрнит, Журбин ёрт.
— Жуков видзӧдіс ӧшиньӧд, ывлаас усис тшӧкыд гырысь лым, лым чиръясыс лэблісны стеклӧ дорӧ, здук кежлӧ сутшкысьлісны сы бердӧ, быттьӧ бобувъяс, и друг тӧвзьылісны бокӧ.
— Мукӧддырйи прӧстӧй винтикыс коланаджык Днепрогэсысь.
Кутшӧм винтик ӧд.
Оз масштабъясӧн, оз ыджданас артавсьы сооружениелӧн, изобретениелӧн либӧ открытиелӧн доныс.
Сійӧ артавсьӧ будущӧйлӧн зернояснас, кодъясӧс тайӧ открытиеясас пуктӧма.
Объяснита.
Позьӧ создайтны сверхмощнӧй мӧлӧт — парӧвӧй, воздушнӧй, гидравлическӧй.
И век жӧ сійӧ оз ло водзӧ воськолӧн.
Тайӧ лоӧ эмторлысь масштабъяссӧ прӧстӧ ыдждӧдӧм.
А вот Ленинградса ӧти кузнеч, — гашкӧ, ті лыддьылінныд газетаясысь — вежӧма свободнӧй дорччӧмсӧ прессовкаӧн, мӧлӧтсӧ — прессӧн.
Тайӧ водзӧ воськов, ыджыд воськов.
Дорччӧм либӧ, кыдзи сійӧс шуӧны ӧні, — прессуйтчӧм али мый?
— сетӧм чертёжъяс серти артмӧ дзик стӧча, кучкалігас металлыс оз деформируйтчы, оз сыркакывны цехлӧн стенъясыс, мӧлӧткӧд орчча оборудованиеыс.
— Вот таысь ме эськӧ сеті премия!
— гораа шуис Виктор.
— Сійӧс и сетісны.
— Сідзкӧ, правильнӧ ме висьтала, мыйысь колӧ, мыйысь оз ков.
— Тіян станокыд — сідзжӧ водзӧ воськов, ӧні кежлӧ зэв на омӧля механизируйтӧм столярнӧй уджъяс, торъя нин модельнӧй уджъяс, тырвыйӧ механизируйтӧм вылӧ воськов.
А поточнӧй метод дырйи модельяс ковмасны уна, зэв уна.
— Воськов!
— вочавидзис Виктор.
— Кутшӧм воськов?
Первойя ичӧтик воськов.
Кор воськовта мӧдысь да коймӧдысь, сэки и премияяс йылысь сёрни лоас, Жуков ёрт.
— Татшӧм делӧясын юасьӧны ӧмӧй авторлысь сӧглассӧ?
— шуис Жуков.
Виктор муніс аслас мнениеӧн, ньӧти сетчытӧг.
Скобелев кывліс, мый Виктор вӧлӧма директор ордын, парторг ордын, тӧдліс мый йылысь найӧ сёрнитӧмаӧсь.
Сійӧ кутіс ёна волнуйтчыны.
Ӧні некод нин оз шу, мый сылӧн, Скобелевлӧн, лов саяс нинӧм абу.
Сылӧн эм изобретение, оригинальнӧй конструкция, сійӧ абу рядӧвӧй, заштатнӧй инженер, сійӧ изобретательлӧн соавтор, сійӧ новатор, творец!
Но кыпыдлуныс эз кутчысь и куим лун чӧж.
Кыптісны сомнениеяс: кутасны заседайтны, разбирайтны, воасны истинаӧдз, и сэки...
сэки быд детинка кутас индыны чуньнас: сюйсьӧма йӧз удж дорӧ, шӧйтыштӧма сы дорын, — и изобретатель нин!
Скобелев жугыльмис.
Сылӧн став олӧмыс муніс качай вылын моз — то вылӧ качӧдчылас, то бӧр увлань лэччас.
Сійӧ кутіс корсьны подув, медым быть мунны да аслыс висьтасьны, мый сылӧн Виктор Журбинса станок вылӧ авторскӧй правоыс абу, — виччысьтӧг, кор тайӧс шуасны сытӧг.
Сійӧ локтіс Иван Степанович дінӧ, висьталіс, мый могысь воис.
— Йӧймӧмныд ті ставныд!
— горӧдіс Иван Степанович.
— Тіянкӧд юр садьтӧ воштан.
Абу завод, а благороднӧй нывъяслӧн институт!
Асьныд Журбинкӧд разберитчӧй.
Ме ӧтказывайтча!
Аслыд разберитчыны татшӧм делӧясын, кор тэнад чувствоясыд кыкпельӧ вожалӧны, абу кокни.
Вот мыйкӧ воис нин, мыйкӧ сетчӧ киясӧ — важнӧй, тӧдчана, сійӧ вермас вежны олӧмтӧ, ёнмӧдны тэнсьыд общественнӧй положениетӧ, и тэ жӧ ачыд должен доказывайтны, мый тайӧ важнӧйыс, тӧдчанаыс абу тэнад, мый тэнад правоыд сы вылӧ абу.
Директорлӧн крут вочакывйыс скӧрмӧдіс Скобелевӧс.
Сылӧн тӧвруа вежӧрын ӧдйӧ лоины вежсьӧмъяс.
— Ті ӧтказывайтчанныд, — шуис сійӧ.
— Сідзкӧ тӧдӧй, ме ог ӧткажитчы изобретательлысь интересъяс дорйӧмысь.
Ме кута найӧс дорйыны!
Ме тайӧс лыддя сӧветскӧй гражданинлӧн долгӧн.
Кодлыськӧ интересъяс дорйысьлӧн рольыс ёна воис сьӧлӧм вылас Скобелевлы, — татшӧм делӧын сійӧ выступайтіс первойысь на.
Сійӧ кутіс дӧзмӧдчыны Жуковлы, Горбуновлы, быдлаын больгис: менӧ пӧ кӧсйӧны сюйны Виктор Журбинлы соавторӧ, но ме ог вӧч тадзи, ме ог кӧсйы гусявны талантливӧй мортлысь изобретениесӧ.
Самӧй тайӧ кадӧ сы дорӧ бюроӧ локтіс ӧти том электросварщик.
— Вот, кывлі, ті тӧждысянныд Журбин вӧсна.
А ме вӧсна некод оз тӧждысь.
Ӧтнам майшася.
Дерт, ме абу изобретатель, ме сӧмын шестерёнкалысь диаметрсӧ кора вежны.
Ставныс ӧвтыштчӧны сыысь.
— Мунам!
— шуис Скобелев электросварщиклысь кӧсйӧмсӧ кывзӧм бӧрын.
Ас бӧрсьыс изобретательӧс нуӧдігтыр сійӧ пырис главнӧй технолог дінӧ.
— Миян заводын рационализаторскӧй мӧвп топӧдӧны!
Безобразие!
Со ёртыс коймӧд тӧлысь оз вермы тӧлксӧ аддзыны.
Вӧзйӧ реконструируйтны сварочнӧй аппарат.
Содӧ сваритан ӧдыс.
— Колӧ видзӧдлыны.
— Важӧн тайӧс колі вӧчны!
— Но ме сӧмын ӧні кыла тайӧ ёртыслӧн предложение йывсьыс.
Кодкӧд ті сёрнитлінныд, ёрт?
Коді да мый кузя тіянлы ӧтказывайтӧ?
— Мастерлы висьтавлі, аппаратъяс кузя техниклы.
Тэ, шуӧ, эн лысьт пырны аппарат пытшкӧ.
Дай тайӧ системаыс важмӧма — выльясӧс пӧлучайтам.
А мыйла обязательнӧ выльясӧс?
Шестерёнкаяслысь диаметрсӧ вежны — и тайӧяс кутасны уджавны выльясысь оз омӧльджыка.
— Ладнӧ, босьтчам, ме талун жӧ ыста участокад инженерӧс, сӧветуйтчӧй сыкӧд.
А тіянлы, Скобелев ёрт, аттьӧ пӧся тӧждысьӧмсьыд.
Сӧмын оз ков тадзи нервнӧя, лӧньджыка, пӧжалуйста.
— Лоан нервнӧйӧн.
Воськов воськовтны морт оз вермы, пыр и зурасяс бюрократическӧй мытшӧдъясӧ.
Вӧчны сійӧтор, мый обязан вӧлі вӧчны, личкыліс Скобелевӧс, жугыльмӧдліс, кӧдзӧдліс.
Ӧні сы водзын воссис удж, коді эз вӧв сійӧ должностьлӧн обязанностьяс лыдын, тайӧ уджыс кыскис, ышӧдіс, шызьӧдіс энергиясӧ.
Скобелев кутіс лоны борецӧн.
Сійӧ дугдіс пукавны бюроын, быдса лунъясӧн ветлӧдліс цехъясті, мастерскӧйясӧд, участокъясӧд, сёрнитіс рабочӧйяскӧд, бригадиръяскӧд, мастеръяскӧд, сыысь эз кольлы бокӧ ни ӧти, весиг медся ичӧт рационализаторскӧй предложение.
Сійӧ волывліс тайӧ предложениеяснас главнӧй технолог дорӧ, главнӧй конструктор дорӧ, главнӧй механик дорӧ, требуйтіс, доказывайтіс, пуис.
Сійӧ ещӧ эз на воӧдчы сэтчӧдз, медым зымӧдны кулакъяснас «начальникъяс» пызанъясӧ, но и воддза полӧмлуныс вӧлі тӧдчымӧн ичӧтджык.
Оз ас вӧснаыс тышкась, мукӧдъяс вӧсна, — тайӧс вежӧртӧмыс содтыліс сылы збойлунсӧ.
Ӧтчыд сійӧ пырис и модельнӧй мастерскӧйӧ.
— Чолӧм, Виктор Ильич, чолӧм!
Кывлі, дзескӧдны тіянӧс кӧсйӧмаӧсь, соавторъясӧс кӧвъялӧмаӧсь.
Ме ог лэдз.
Верманныд ме вылӧ надейтчыны.
— Эз кӧвъявны, — сылысь кисӧ топӧдліг вочавидзис Виктор.
— Мӧдарӧ, оз признайтны тіянӧс Зинаида Павловнакӧд.
Ме, дерт, эг сетчы налы.
— Весьшӧрӧ.
Ми ӧмӧй Зинаида Павловнакӧд соавторъяс?
Сідзи, вынъяс да позянлунъяс серти отсасьыштім.
Ті, ті тайӧ машинасӧ вӧчинныд!
— Скобелев малыштіс кинас «Жускивлысь» полируйтӧм станинасӧ, меліа малыштіс, кор тӧдвылас уси ӧтувъя уджлӧн бур, кыпыд кадыс.
4
Лымйыс тайӧ асылӧ вӧлі сов кодь.
Кос да чорыд, сійӧ швачӧдіс заводскӧй воротадорса афишаӧ.
Йӧз сувтавлісны, видзӧдалісны кык виж шар, кодъясӧс вӧлі рисуйтӧма ыджыд руд картон лист вылӧ, лыддисны сьӧд гижӧдъяс — виж вомӧныс накӧсӧн:
Лимонъяс
Кыдзи найӧс быдтыны комнатаын
Заводитчас 8 час рытын
Лектор В. В. Лобанов
Вежӧрын кыдзкӧ оз лӧсявны январскӧй кӧдзыдкӧд да дорвыв лымкӧд тропическӧй плодъяс.
Йӧз лэптыштласны пельпомнысӧ да котӧртасны проходнӧйлань.
Но и проходнӧйын, цехъясса да мастерскӧйясса объявлениеяс дӧскаяс вылын, тольӧн эжӧм строительнӧй теплякъяс стенъясын, заводоуправление коридоръясын — быдлаын на водзын тыдовтчылісны виж шаръяс да мича сьӧд гижӧдъяс.
Тайӧ шаръяссьыс некытчӧ вӧлі воштысьны.
Тыдалӧ, аслас сылӧн, клубса выль заведующӧйлӧн, Василий Матвеевич Журбинлӧн, шарикъясыс оз уджавны; думыштӧма жӧ: лимонъяс!
Лимонъяс йылысь сёрнитісны лунтыр, сералісны на вылын, сералісны и Василий Матвеевич вылын, шуалісны ёсь кывъяс.
Компрессорнӧй станцияса техник Поликарпов звӧнитіс завкомӧ Горбуновлы — юаліс: оз-ӧ нин лӧсьӧдчы клубыс вежны Ладаысь природасӧ?
Кор Василий Матвеевичӧс индісны клубӧ заведующӧйӧн, Горбунов шуис сылы: «Колӧ составитны уджлысь план.
Думыштлӧй Вениамин Семёновичкӧд ӧтлаын да вайӧй татчӧ, видзӧдлам, утвердитам».
Василий Матвеевич думайтіс, сӧмын Вениамин Семёновичтӧг, ӧтнас.
Сійӧ дыр думайтіс, тӧлысьысь дырджык.
Горбунов казьтывліс та йылысь, тэрмӧдліс, кыліс пыр ӧти вочакыв!
«Первой вайӧда порядокӧ помещениесӧ.
Дыр виччысинныд.
Ещӧ виччысьыштанныд».
Коркӧ и план лои вӧчӧма.
Василий Матвеевич вайис сійӧс завкомӧ — гырысь почеркӧн гижӧм куим страница, пуксис Горбунов дінӧ улӧс вылӧ.
— Лыддьы, Петрович, тӧдмась да утверждайт.
Горбунов лыддис, и сійӧс шымыртіс тӧждысьӧм.
— Кытысь тэ босьтін тайӧ лимонъяссӧ, Василий Матвеевич?
— юаліс сійӧ.
— Неважӧн карса садовник Лобанов воліс...
но, коді тай заводскӧй территорияным вылӧ кутас пуяс садитавны.
Сёрни пансис, ӧтитор да мӧдтор, ме ордӧ гортӧ пырис, аддзис Марьялысь фикусъяс да гырничысь лимончик да висьталіс — урожай пӧ босьтны интереснӧй штука.
— Штукаыс, гашкӧ, и интереснӧй, но кыдзкӧ, тӧдан...
А байдаркаяс — кодлы найӧ колӧны?
Чери кыян кружок?..
Абу боевӧй планыд.
— Мый сійӧ — абу боевӧй?
— скӧрмис Василий Матвеевич.
— Медся боевӧй!
— Непӧштӧ абу боевӧй...
А оз-ӧ кажитчы тэныд, мый сійӧ неунаник аполитичнӧй?
— Тэ меным, Петрович, аполитичность йылысь моральяс эн лыддьы.
Ачым тӧда, мый политичнӧ, а мый абу.
Вӧлі кӧ Василий Матвеевич местаын сылӧн вокыс, Илья Матвеевич, либӧ Александр Александрович, найӧ эськӧ пыр жӧ казьтыштісны и Краснӧй Горка, и Царицын, и кронштадтскӧй йи — став бойяссӧ, кӧні найӧ велӧдчисны политикаӧ.
Но Василий Матвеевич, кутчысьысьджык, сӧмын содтіс:
— Тайӧ планысь нуа тыр ответственность.
Ог кӧ справитчы, — вештӧй, вӧтлӧй.
А ӧні кежлӧ — ме заведующӧй!
Ме кывкута.
Найӧ видзӧдісны ӧта-мӧд вылас и эз вӧвны дӧвӧленӧсь ӧта-мӧднас: мый тэ тайӧ, другӧ, гордӧй сэтшӧм да кывйӧ сетчытӧм?
Горбунов ордсянь Василий Матвеевич пыр жӧ муніс Жуков дінӧ.
Парторглы лимонъясыд сідзжӧ эз зэв кажитчыны.
— План вель бур, интереснӧй, — шуис сійӧ.
— Паныд торъя нинӧм ог шу.
Аслыссяма, дерт.
Мый нӧ, видлам тадз уджавны.
Сӧмын ӧттор-мӧдтор вай содтам, Журбин ёрт.
Ті, чайта, асьныд казяланныд, мый тані оз тырмы?
— Жуков босьтіс гӧрд карандаш.
— Не сӧмын миян народъяслӧн, став мирын народъяслӧн внимание улын — миян зэв гырысь стройкаяс.
Гижам?
Гижам.
Природа преобразуйтӧм йылысь, техническӧй прогресс йылысь...
Сӧмын тӧдчанаджыка, интереснӧйджыка та йылысь колӧ сёрнитны.
Позьӧ ӧмӧй косіника висьтавны делӧяс йылысь, кодъясӧс человечестволӧн история эз на тӧдлы?
Кыдз ті чайтанныд?
— Сідзи и чайта: оз позь!
И ог кӧсйы кос мероприятиеяс нуӧдны.
Этатчӧдз, — Василий Матвеевич чуньнас нуӧдіс горшӧдыс, — вердлісны миянӧс наӧн дас квайт заведующӧй.
И вот, Горбуновлӧн полӧм вылӧ, клуб ӧшлӧма виж шаръяса тайӧ афишаяссӧ.
Горбунов эз вермы ни пукавны завкомын, ни мунны гортас сійӧ лунӧ, кор кежлӧ вӧлі индӧма лекциясӧ.
Сійӧ локтіс клубӧ.
Сійӧ важӧн тӧдіс став переделкаяс йылысь, кодъясӧс вӧчис клубын Василий Матвеевич.
Завкомса председатель ачыс утверждайтліс тайӧ переделкаяссӧ, ачыс видзӧдіс найӧс вӧчӧм бӧрся, но и сійӧс чуймӧдісны стрӧг порядокыс да сӧстӧмлуныс, кутшӧмъяс тыдовтчисны ӧні синъясыслы, кор вӧлі ӧзтӧма став лампаяссӧ вестибюльысь, коридоръясысь, гостинӧйясысь, шойччан комнатаясысь.
Василий Матвеевич шыбитіс «тӧвся садсьыс» гынӧн гартлӧм пожӧм бедьяс на йылын вӧлысь няйт кор чукӧръясӧн, кодъясӧс шулісны пальмаясӧн, и вайис карысь кымынкӧ настӧящӧй финиковӧй пальма.
Аквариумсӧ тыртісны ваӧн; сы шӧрын, вӧсньыдик струяяссӧ веер моз паськӧдӧмӧн, брызьйис ичӧтик дышиник фонтан; фонтан улас, водоросльяс пӧвстын тювкъялісны степеннӧй черияс — вуалехвостъяс.
Диванъясысь пыркӧдісны уна вося буссӧ.
Ӧти диван вылын пукаліс турунвиж шляпаа кыз нывбаба да видзӧдіс аквариумса черияс вылӧ.
Збыль ӧмӧй и Иван Степановичлӧн гӧтырыс интересуйтчӧ лимонъясӧн?
Конференц-залӧ пыран ӧдзӧс дорсьыс Горбунов аддзис мастер Тарасовӧс да ремесленнӧйысь кык зонкаӧс.
Тарасов висьталіс:
— Позьӧ и кӧйдысӧн.
Сӧмын кӧйдыссьыд плодъяссӧ дас вит во лоӧ виччысьны.
Вожйӧн колӧ, вожйӧн.
Прививайтӧм пуысь.
Главнӧй конструктор Корней Павлович ветлӧдліс коридорӧд да видзӧдаліс стенсьыс картинаяссӧ.
— Коді тайӧс думыштіс?
— юаліс сійӧ Горбуновлысь.
— Ог помнит, — вочавидзис Горбунов.
— Важӧн тані ӧшалӧны.
Стрӧитӧмсяньыс.
— Ме ог картинаяс йылысь.
Коді, мися, тайӧ лимонъяссӧ думыштіс?
— А мый — омӧль?
— Мыйла омӧль!
Зэв интереснӧ.
Ме важӧн нокся лимонъясӧн, коркӧ выпишитлі Мичуринскысь куим восяясӧс.
Найӧ плод вайлісны.
Но война дырйи видзны найӧс эз удайтчы, квартираын вӧлі кӧдзыд.
Лӧсьӧді выльясӧс — некутшӧм тӧлк.
— Кӧйдысысь быдтінныд, Корней Павлович?
— юаліс Горбунов.
— Вожъясысь колӧ, йӧзыс сёрнитӧны.
— Вожъясысь, кӧйдысысь — быдногыс видлі.
А ті вӧдитчанныд жӧ?
Зильӧбтіс звӧнок.
Гостинӧйясысь, коридоръясысь Горбунов дінті мӧдӧдчисны конференц-залӧ судосборщикъяс, токарьяс, конструкторъяс, олӧма бухгалтершаяс, ремесленникъяс, гортса кӧзяйкаяс, станок настроитысьяс, столяръяс — пӧшти ставнысӧ Горбунов тӧдіс ӧблик сертиыс, овъяснас, нимъяснас, производственнӧй показательяс серти; тайӧ йӧз йылысь завкомса председатель ставсӧ бура тӧдіс, эз тӧд сійӧ сӧмын, мый найӧ радейтӧны лимонъяс.
Пуксялісны местаясӧ.
Зал, кодӧс арталӧма сё ветымын морт вылӧ, вӧлі пӧшти тыр.
Горбунов пуксис бокӧджык, бокиса ӧдзӧс дорӧ.
Медбӧръя минутаас, кор полируйтӧм корабельнӧй фанераысь вӧчӧм лекторскӧй кафедра вылын тыдовтчис карса садовод Валериан Валерианович, пырис Жуков да пуксис бӧръя радӧ.
Валериан Валерианович ньӧти эз вӧв садовник кодь.
Сы йылысь регыдджык думыштан: кузнеч либӧ гынсапӧг вӧчысь ён морт.
Сувтіс кафедра вылӧ, кафедраыс сылы коскӧдзыс.
Киясыс кузьӧсь, крепыдӧсь, пельпомъясыс паськыдӧсь.
Дзормӧм сьӧд сора юрси.
Бергӧдчас, кок вылысь кок вылӧ катовтчылас — кафедраыс дзуртышталӧ.
— Ог тӧд, дона ёртъяс, — щӧкасӧ кипыдӧснас малалігмоз заводитіс сійӧ кыз гӧлӧсӧн.
— Ог тӧд, кор тайӧ лоӧ, сӧмын эска, мый лоӧ — миян карса уличаяс вылын кутасны дзоридзавны тропическӧй быдмӧгъяс.
Петас морт керкасьыс и аслас ӧшинь улысь мунігмозыс нетшыштас апельсин либӧ персик.
Залын кыліс гажа шум.
— Да, эска, чорыда таӧ эска, — водзӧ висьталіс Валериан Валерианович.
— Куимсё во сулалӧ миян карным Лада вылын, кыксё ӧкмысдас квайт во сэні быдмисны сӧмын боярышникъяс, топольяс да пожӧмъяс, кыксё ӧкмысдас сизимӧд вылас ме аслам садйысь вунді виноградлысь медводдза роз, а кыксё ӧкмысдас ӧкмысӧднас, мӧдногӧн кӧ, кольӧм воын, босьті персиклысь медводдза плод.
Сідзкӧ, менам сёрни абу весьшӧрӧ мечтайтӧм йылысь, абу пӧчӧлӧн мойдъяс, кӧть и мойдсӧ ог этша тӧд, — пӧчӧыд ӧд менам, кыдзи и ставныдлӧн тіян, тӧдӧмысь, вӧлі жӧ.
Валериан Валерианович кыскис зепсьыс носӧвик, инмӧдлывліс сійӧс чужӧм бердас, быттьӧ промокашкаӧс: залын вӧлі пӧсь; Василий Матвеевич тшӧктӧма лэдзны отоплениесӧ тайӧ лунӧ тыр ӧд вылӧ.
— Локтӧны лунвывса гӧстьяс войвылӧ.
Матысмӧны миян местаяслань.
Морт вайӧдӧ найӧс, киӧдыс кутӧмӧн вайӧдӧ, посни челядьӧс моз.
Регыд мысти найӧ оз нин лоны тані гӧстьясӧн, а лоӧны векся олысьясӧн.
Лектор висьтавліс Мичуринлӧн уджъяс йылысь, шоныд радейтысь мичуринскӧй быдмӧг сортъяс йылысь, кодъяс морт суитчӧм улын вочасӧн воштӧны шоныд радейтӧмсӧ да велалӧны овны умереннӧй температураясын.
Сёрнитіс сійӧ Москва дорса арбузъяс да дыняяс йылысь, Ленинград дорса черешня йылысь, висьталіс природаӧс преобразуйтан планъяс йылысь, великӧй каналъяс да вӧр садитӧм йылысь, и кымын унджык висьталіс, сымын кокниджык да спокойджык лои Горбуновлӧн сьӧлӧм вылас.
Валериан Валерианович висьталіс быттьӧ персикъяс да черешняяс йылысь, а кывзысьяс водзын кыптыліс морт-творецлӧн образ, коді аслас рӧднӧй сӧветскӧй му вылын вӧчалӧ чудеснӧй вежсьӧмъяс, коді быдтор вермӧ, ставсӧ шедӧдӧ, мед сӧмын сійӧ эз жалит вынсӧ да уджсӧ.
«Тӧлкӧн артмӧ, — думайтіс Горбунов.
— Некыдзи эг виччысь!»
Сылы и юрас эз волы, мый Василий Матвеевич сійӧ каднас, кор лӧсьӧдліс плансӧ, эз сӧмын ремонтируйт клубса помещениеяс, — сійӧ ветлӧдліс цехъясті, тӧлкуйтіс важ другъясыскӧд, том йӧзкӧд, юасис — мый налы колӧ клубсяньыс, мый найӧс интересуйтӧ.
Заводса рабочӧйяслӧн сы мында интересъясыс вӧлӧмаӧсь, кӧть чинтав.
Весиг Матвей дед сёрнитіс:
— Тэ, Вася, лӧсьӧд сэтчӧ сэтшӧм комната, медым и пӧрысьяслы вӧлі кӧні пукавны, медым эз зытлавны сэні миянӧс том йӧз.
Воам, пукалыштам, сёрнитыштам, сур кружка юыштам.
И медым шум эз вӧв.
Эн думышт сэтчӧ радио лӧсьӧдны либӧ, мый бурыс, баянистӧс пуксьӧдны.
Ме вот, помнитан, кор Рига дорӧ курортӧ ветлі, воддза вонас, ресторанӧ муні.
«Лидаӧн» шусьӧ.
Донбасса ӧти доменщиккӧд.
Дед жӧ.
Вай, шуӧ, спаржа сёйыштам, Дорофеич, некор на эг видлы, деликатес!
Вайисны.
Видлім.
Курыд, ещӧ и пытшкас мочалка.
Еджыд сэтшӧм финтифлюшкаяс.
Да, ме мӧдтор йылысь...
Главнӧйыс, тайӧ «Лидаас» сэтшӧма старайтчис джазбанд — тарелкаяс пызан вылын чеччалісны.
Пукалан да сыркакылан ставнад.
Организмлӧн татшӧм вибрацияысь вилкиӧн кывйӧс сутшки.
Вот и висьтала тэныд, Вася: эн думайт баянистъяс йылысь.
Беседа нуӧдны да сур юны — шынитӧв колӧ.
Лимонъяс йылысь Василий Матвеевичлы висьталіс старушка Селезенкина, завкомса уборщица.
Интересуйтӧ сійӧс, мый вӧчны, медым эз косьмыны да коръясыс эз гылавны.
«Некор эг вӧвлы клубын, а татшӧм делӧ кузя дзик локта».
И со воӧма, кӧнкӧ первой радас пукалӧ.
Вӧчисны перерыв.
Кывзысьяс кытшалісны Валериан Валериановичӧс, и сійӧ, кодлы перерывыс колӧ вӧлі куритчыны петавны, сідзи и эз куритчы: став дас витнан минута чӧжыс ӧтвечайтіс юасьӧмъяс вылӧ.
— Кодлы абу дыш, — водзӧ висьталіс сійӧ перерыв бӧрын, — мед волас ме ордӧ гортӧ, петкӧдла пу, морт судта сійӧ, ыджыд.
Тайӧ пусьыс босьтла ветымын плод.
Быдӧн вермас быдтыны татшӧм пусӧ, быдӧнлӧн лоӧны чай юны аслас лимонъяс.
Тӧда, и тіян пӧвстын эмӧсь специалистъяс, кодъяслӧн лимон пуясыс сетӧны плодъяс.
Мый колӧ вӧчны, медым найӧ быдӧнлӧн сетісны плодъяс?
Вот и думыштам ӧтлаын.
Валериан Валерианович висьтавліс ачыс, корис выступайтны окотитысьясӧс.
Горбунов дзикӧдз успокоитчис.
Сійӧ ньӧжйӧник матыстчис Жуков дорӧ, пуксис сыкӧд орччӧн, кутіс вашкӧдны:
— А ӧд оз омӧля артмы.
— А мый рабочӧйяслӧн омӧля артмӧ?
— дженьыда вочавидзис Жуков.
«Мый сійӧ меным висьталӧ рабочӧйяс йылысь!
— думыштіс Горбунов.
— Ме ачым рабочӧй.
Меным тайӧ лимонъясыд, гашкӧ, сьӧлӧм серти жӧ.
А вот он сразу разберитчы — колӧны найӧ али оз ковны ӧнія кадын.
Свет вылын чорыд бой мунӧ.
Мирлӧн вынъяс содӧны, ёнмӧны, но и война ӧзтысьяс оз сетчыны, кавшасьӧны.
Ки нюжӧдчӧ набат кучкавны: мир опасностьын!
Вот и та серти ладмӧдан ассьыд быд воськов, быд кыв.
Кысь нин сэн лимонъяс йылысь тӧлкуйтны!»
Беседа бӧрын кывзысьяс мыйтаӧнкӧ мунісны, но мыйтаӧнкӧ кольччисны.
Валериан Валериановичӧс нуӧдісны«тӧвся садйӧ» да дыр на ещӧ мучитісны юасьӧмъясӧн.
Жуков, код бӧрся мӧдӧдчис и Горбунов, корсис Василий Матвеевичӧс.
Василий Матвеевич лекция вылын эз вӧв, сійӧ пукаліс аслас кабинетын да «прорабатывайтіс» клубса вӧвлӧм заведующӧйӧс, коді лёкысь ӧтказывайтчис руководитны драматическӧй кружокӧн.
Вениамин Семёнович веськыда тайӧс эз шу.
Сійӧ ыстысис сы вылӧ, мый кружокӧ оз гижсявны, а коді и гижсис, некутшӧм сценическӧй способностьяс налӧн абуӧсь.
— Ачым чукӧрта йӧзӧс, докажита тэныд!
— скӧраліс Василий Матвеевич.
— Мый лоӧ — сценическӧй способностьяс абуӧсь!
Менам племянниклӧн гӧтырыс вӧлӧма резинӧвӧй заводын колошницаӧн, колошияс клеитавлӧма.
А знаменитӧй артисткаӧн лоӧма, радио пыр выступайтӧ.
И сцена вылын выступайтлӧма.
Способностьястӧ корсьны колӧ, не виччысьны, кор найӧ тэ дінӧ локтасны.
Найӧ вермасны и дзик не воны татшӧм дышъяс дінад, кыдзи ми тэкӧд.
— Кывъяснад шыбласянныд, Журбин ёрт!
Ме абу дыш.
Но и не вежӧр серти зільӧмтӧ ог признайт.
Тайӧ здукӧ и пырисны Жуков да Горбунов.
— Зэв бур лекция, Василий Матвеевич, — кыпыда шуис Жуков.
— Важӧн нин татшӧмсӧ эг кывлӧй.
Бура думыштӧмныд, бура заводитчанныд.
— Сійӧ видзӧдліс Вениамин Семёнович вылӧ.
— Вот кыдзи колӧ уджавны, режиссёр ёрт!
— Татшӧм лекцияястӧ ме верми организуйтны тіянлы тысячаӧс, — вочавидзис Вениамин Семёнович.
— Месянь эз пустякъяс требуйтлыны, а целеустремлённӧй мероприятиеяс.
— Тайӧ вӧліны йӧктӧмъяс?
Тайӧ вӧлі важ кинокартинаясӧс шуркйӧм?
Тайӧс тіянсянь требуйтлісны?..
Да, ті коркӧ шулінныд, мый лӧсьӧдчанныд пасйыны нелямын арӧс тырӧм кузя юбилей.
Мыйӧн ті сійӧс пасъянныд?
Мый ті шедӧдінныд нелямын вонад?
Медводдзаысь Вениамин Семёновичлы эз сюр колана вочакыв.
А Жуков водзӧ висьталіс:
— Неважӧн ме пӧлучиті письмӧ тіян нывсянь.
Сійӧ гижӧ, медым ми эгӧ лыддьӧй тіянӧс сылӧн батьӧн, мый сійӧ вежӧма нимсӧ да овсӧ.
— Кыдз нӧ ӧні сійӧс шуӧны?
— кельдӧдӧмӧн, гораа юаліс Вениамин Семёнович.
— Ті думыштлінныд сы йылысь, мый шуинныд?
— Жуков видзӧдліс сы вылӧ шензигтыр.
— Ті бокӧвӧй мортлысь юасянныд асланыд нывлысь ним.
Бать!
Вениамин Семёнович ӧчередьӧн видзӧдліс став вылас, шпыньмуніс, босьтіс пызан вывсьыс бумага лист да кутіс гижны.
«Заявление.
Кора...
ас кӧсйӧм серти...»
Помалӧм бӧрас сійӧ нюжӧдіс заявлениесӧ Василий Матвеевичлы, мӧдыс бергӧдлыштіс киас листсӧ да пӧлӧсӧн гижис пельӧсас: «Сӧгласен».
Горбунов сідзжӧ чӧв олігтыр гижис мӧд пельӧсас: «Мездыны».
Вениамин Семёнович казяліс тайӧ гижӧдъяссӧ, лэптыштліс пельпомъяссӧ да петіс.
— Абу, — недыр чӧв олыштӧм бӧрын шыасис Жуков, — абу удайтчӧма ёртыслӧн олӧмыс.
— Меным кӧ эськӧ, — зумыштчӧмӧн шуис Василий Матвеевич, — шуисны: он ков тэ некодлы, Журбин, — ме эськӧ джодж пыр муні.
Мыйла меным и овны сэки?
— И ме эськӧ тэ бӧрся — джодж улӧ!
— шмонитіс Горбунов.
— Думайтлі, веськыда кӧ шуны, мися ми тэкӧд буретш тайӧ лимонъяснад татшӧм маршрутсӧ и вӧчам.
5
Автомобильлысь гудок кылӧм мысти Матвей дед тэрмасьтӧг пальтоасис, пеля шапкаасис, кепысясис да петіс гортсьыс.
Дзиръя дорын сулаліс сьӧд директорскӧй «зис».
Шофёр восьтіс ӧдзӧссӧ.
— Матвей Дорофеевичлы!
— Олан-вылан, Митя!
— Дед лӧсьыдджыка пуксис, тупкис пальто пӧлаяснас пидзӧсъяссӧ.
— А шоныд тэнад драндулетад!
— Талун пач лӧсьӧді.
Ӧдъя!
Машина сунласис лым колеяясас, муніс сьӧкыдпырысь, югдӧдліс туй пӧлӧнсьыс крут толаяссӧ.
— Пачыс электрическӧй?
— Абу, моторсянь.
— Вот эськӧ миян чери кыйысьяслы мыйкӧ татшӧмӧс думыштны.
Кынмӧны войтыр.
Субӧтаӧ муна Веряжка вомӧн пывсянӧ.
Йӧрдан дорын пукалӧ эсійӧ...
тӧдан, паровозса машинист, Самохин?
Но, эстшӧм...
писти сера чужӧма.
Турдӧма — веж мороз.
Банбоксӧ баба чышъянӧн кӧрталӧма.
«Мый, — горза сылы пос вывсянь, — дзикӧдз, видзӧда да, тэ юр садьтӧ воштӧмыд: флюсӧн локтӧмыд ю вылӧ?»
А сійӧ, коньӧр, кӧсйӧ чеччыны, кок йылас сувтны, и оз вермы, — пальтоыс йи бердас кынмӧма.
Веськыд беда.
Шоныдсьыд сідзжӧ овлӧ неладнӧ.
Лои ӧтчыд тыкваӧн...
Зэв ыджыд, пуд куим.
Вайӧмаӧсь сійӧс кӧдзыд дырйи, пуктӧмаӧсь шоныдінӧ выставка вылӧ.
Сійӧ куйлас часджын, да кы-ыдзи гымӧбтас, быттьӧ бомба.
Сэні вӧлысьяссӧ кымынӧс кырссьыштас!
Кодлы корканас пеляс, кодлы кӧйдыснас синмас, а кодлы кизьӧр сьӧмӧснас став чужӧм пасьталаыс эсідз сявкнитас.
Учёнӧйяс объяснитісны — воздухыс сы пытшкын шоналӧма да взорвитӧма.
Тэ, Митя, тыкваясыдкӧд омӧльджыка вӧдитчы.
Видзчысь.
Укроп вылӧджык, сельдерюшка вылӧ пырӧдчы.
Рам пуктасъяс, оз ылӧдны.
Кӧдзыд кад пуксьӧм бӧрын Иван Степанович прикажитіс новлӧдлыны Матвей дедӧс машинаӧн.
И эз сӧмын сы вӧсна, мый тӧждысис дед здоровье вӧсна.
Вӧліны и мукӧд помкаяс.
Выль должность вылын лоӧм бӧрын Матвей дед ас кӧсйытӧгыс вочасӧн велаліс сійӧ мӧвпӧ, мый сылӧн рабочӧй олӧмыс помасис, мый ӧнісянь некутшӧм делӧяс сылӧн абуӧсь, мый должностьсӧ сылы думыштӧма ылӧсас могысь.
Сійӧ вайис директорскӧй кабинетӧ юрлӧс, эшкын, прӧстыняяс, корис Иван Степановичлысь книга шкапысь ключ.
Директор мунӧм бӧрын вештас настольнӧй лампасӧ диванлань — лампаыслы вӧчис кузь шнур, — водас и лыддьысьӧ.
Медъёна сылы воис сьӧлӧм вылас энциклопедия.
Первойсӧ сійӧ лыддис дорвыв «а» буквасянь и водзӧ страница бӧрся страница.
Но тадзи лыддьӧмсьыд нинӧм, гудыртчӧм кындзи, юрас эз коль.
Сэки кутіс лыддьыны сӧмын медицинскӧйӧс.
Эновтіс и медицина: сыысь омӧля узьсис.
Вӧтассьӧны саркома да рак, бӧжаӧсь, кутшӧмкӧ сюраӧсь.
Думыштіс ворсны — лыддьыны, мый воссяс.
Вот сэки и мӧдӧдчис медся интереснӧйыс.
Восьтас, например: «Тайван».
Кывліс, дерт, сёпӧв — китайскӧй ді, Чан Кайши сэтчӧ поздысьӧма да сылӧн американскӧй покровительяс, а мый сійӧ сэтшӧм «Тайваныс» збыльвылас — коді сійӧс тӧдас.
Вӧлӧмкӧ, благодатнӧй край: и рис сэні, и ананасъяс, и юмов картупель — батат — быдмӧны, и климатыс райын кодь — шоныд, небыд, и боевӧй народ олӧ Тайванын.
Либӧ орччӧныс: «Тамара».
Думыштлыны сӧмын, тайӧ грузинскӧй царицаыс, код йылысь быдсяматорсӧ сы мында висьтавлӧны, вӧлӧма роч князьлӧн гӧтырӧн!
Кыдзи сійӧ, коньӧр, оліс Тамараыскӧд?
Терпитыштіс, тӧдӧмысь.
Воссис «Тори».
Английскӧй аристократъяс.
Уинстошкаыдтӧ, Уинстошкаыд, факельщик, — сідзжӧ найӧ пӧрӧдаысь!
Но сідзи сійӧ, Матвей дед, и тӧдіс, — дерт жӧ, аристократ.
Пӧттӧдзыс лыддьысяс, унмовсяс; асывнас книгаяссӧ шкапӧ игналас и мунас гортас.
Ӧтчыд медся интереснӧйтор лыддигӧн тринькнитіс телефон.
Некор на ещӧ эз вӧвлы, медым чеччыны ковмис диван вылысь Матвей дедлы войын.
Матыстчис аппарат дорӧ, босьтіс трубкасӧ.
— Мый сэн?
Кодлӧн оз узьсьы?
— юаліс ропкигтыр.
— Директор ёрт?
— Кутшӧм директор!
Асылӧдз тэныд сійӧ пукавны кутас?
Асывнас звӧнит.
— Асывнас сёр нин, ёртӧй!
Тайӧ десятник Черноклюев сёрнитӧ, ёртӧй.
Трубаяс потӧмаӧсь, ваыс брызьйӧ!
Быдлаӧ звӧнитала, некод оз шыась.
— Кутшӧм трубаяс?
— юаліс Матвей дед.
— Бетономешалкаясын.
— А тэ выключит васӧ.
Механическӧй дорын тіян бетономешалкаясыд?
Лыддьы, сідзкӧ, цехӧ пыранінсянь метр кузя дас вит воськов...
Тэ абу-ӧ дженьыд кока?
Но вот, мерайт — сэн тэныд юкмӧс лоӧ...
А водопроводчикъяс тэнад эмӧсь?
Найӧ мед и пырӧны.
Вентильсӧ тупкыны колӧ.
Гӧгӧрвоин?
Мый — аттьӧ!
А сэсся мед трубаяссӧ вежлалӧны.
Мыйла нӧ тэ эн видз найӧс кӧдзыдсьыс?
Гынӧн, гынӧн гартыштін эськӧ.
Складын гыныс эм.
Аски жӧ мед гартін.
Абу гожӧм.
Мӧд войнас Матвей дед ачыс звӧнитіс строительяслы.
— Черноклюевӧс телефон дорӧ, десятниктӧ!
Черноклюев?
Журбин тэкӧд сёрнитӧ, директорсянь.
Кыдзи ваыд тэнад?
Трубаяссӧ гартлін?
Виччысь, зонмӧ, мед некутшӧм аварияяс.
Тэ миянлы планӧвӧй задачанымӧс эн орӧд.
Ещӧ ӧтчыд звӧнитісны: транспортнӧй отделысь дежурнӧй.
Сизим вагон вӧр вайӧмаӧсь, железнодорожнӧй начальство тшӧктӧ, медым пырысь-пыр жӧ ректісны, порожнякыс колӧ.
Дежурнӧй юасис, ректыны али виччысьны асылӧдзыс.
— Асылӧдз — найӧ миянлы простой гижасны, — шуис Матвей дед.
— Народнӧй деньга.
Ректы, и нинӧм сэсся!
— А менам ӧні сы мында йӧзыс абу — сизим вагон ректӧм вылӧ.
— Абу?
— Матвей дед думыштчис.
Сьӧкыд положение!
Начальствоӧс садьмӧдны?
А мый садьмӧднысӧ, аддзӧмыд тай — сизим вагон!
Абу пӧжар и абу потоп.
— Тэ меным...
кыдзи тэнӧ шуӧнысӧ?
Мартьянов?
Тэ, Мартьянов, звӧнитлы меным минута дас мысти кымын.
Висьтала мый вӧчны.
Матвей дед пуктіс трубкасӧ, сулалыштіс аппарат дорын, пуксис директорскӧй креслӧӧ.
Заводын йӧзыс войнад этша.
Дежурнӧй монтёръяс да механикъяс, кочегаръяс, вахтёръяс.
Найӧс местасьыныс он вӧрзьӧд, найӧ асланыс удж вылынӧсь.
Строительяс?
Вот, пӧжалуй, строительяс!
— Черноклюев?
— здук мысти юргис сійӧ трубкаӧ.
— Кӧні тэнад прорабыд?
Ӧти помощник?
Вайлы сійӧс татчӧ!
Помощник ёрт, тэныд колӧ вӧр?
Вывті ёна?
Эм сизим вагон...
Ме и шуа: бур.
Вот, сідзкӧ, ректыны колӧ ӧдйӧджык.
«Коді — коді!»
Журбин звӧнитӧ, Журбин.
Мобилизуйт подсобникъясӧс.
Час куим мысти юала.
Кор звӧнитіс Мартьянов, Матвей дед шуис сылы:
— Тэрмӧдлы строительнӧй помощникӧс.
Звӧнит комын ӧкмысӧд номерӧ.
Сійӧ подсобникъясӧс сетас.
Ме тшӧкті.
И доложит меным бӧрынджык, кыдзи делӧыс мӧдӧдчас.
Тайӧ войӧ Матвей дед эз водлы диван вылӧ да эз восьтыв книжнӧй шкапсӧ.
Сійӧ звӧнитіс телефонъяс пыр, юасис, кыдзи мунӧ вӧр ректӧм, ветлӧдліс кабинетӧд, — кияссӧ мыш саяс пуктӧмӧн, нургис трубаяс-горнъяс йылысь.
«А абу прӧстӧ заводнад веськӧдлыны!
— тӧлкуйтіс сійӧ ачыс аскӧдыс.
— Коді оз тӧд — сылы сійӧ кокни.
Бокисяньыд ставыс кокни, а вот бергалышт, распоряжайтчышт — тӧдны кутан!»
Асывнас дед муніс, Иван Степанович пызан вылӧ колис записка, кытчӧ дженьыдика гижис войся лоӧмторъяс йылысь, аслас решение йылысь да сы йылысь, мый кыа петігӧн завод бӧр сетіс тыртӧм вагонъяссӧ кӧрт туйлы, некутшӧм простой эз ло, деньга видзтӧма.
Рытнас сійӧ рӧвняйтіс ножичӧн тошсӧ, ужнайтіс, кутіс гынсапӧгасьны.
Пырис шофёр Митя.
— Кутшӧм тӧлӧн нӧбӧдіс?
— Илья Матвеевич дугдіс лыддьыны газета да юаліс сылысь:
— Али мыйкӧ ӧдйӧ колӧ?
— Матвей Дорофеевичла, — шуис Митя.
— Мыйла?
— шензис Илья Матвеевич.
— Локті, кыдзи и пыр, «зисӧн».
Директор тшӧктіс.
Ставӧн видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс: оз-ӧ кӧсйыны топӧдлыны дедсӧ?
Эз-ӧ мыйкӧ лёкӧс вӧч?
И Матвей дед ачыс кутіс тӧждысьны: мый, сійӧ кӧ нелючки распоряжайтчис?
Эз-ӧ уна босьт ас вылас директорскӧй кабинетса стӧрӧж?
Заводӧ мунігчӧжыс сійӧ гыжъяліс пельбоксӧ, сэті мыйлакӧ лудіс, и пидзӧсыс лудіс, и кок лапа дінтіыс; сӧмын нырсӧ нинӧм эз беспокоит — оз румкаӧ, тӧдӧмысь, нуны видзӧдны, оз, оз румкаӧ, а аслас мыжлы синмас видзӧдны.
Но Иван Степанович встретитіс Матвей дедӧс кисӧ топыда кутлӧмӧн да лыддис приказ: водзмӧстчана действиеясысь дедлы объявляйтсис благодарность...
— Приказ приказӧн, — содтіс Иван Степанович, — ещӧ и месянь тэныд, Матвей Дорофеевич, торъя, личнӧй пасибӧ.
— Ӧти удж сайын сулалам тэкӧд, Иван Степанович.
Тэ сы вӧсна, и ме сы вӧсна.
Сійӧ лунсянь и тшӧктіс Иван Степанович новлӧдлыны Матвей дедӧс заводӧ да бӧр гортас машинаӧн.
— Дедушка!
— горӧдіс сэки Тоня.
— Да тэ дзик директор кодь лоин!
— А мый?
— Матвей дед шпыньмуніс.
— Ме найӧс...
но эсійӧясӧс...
Зимньӧйын тай посъяс вывсяньыс шыблавлі...
кодъяс...
Но и вот...
Воӧдчӧй и ті.
Кодлы мый шуӧма, сійӧс и босьтӧй.
Ӧні, гортас мӧдӧдчигӧн, Иван Степанович мукӧддырйи тшӧктывліс Матвей дедлы войнас мыйкӧ прӧверитны, мый йылысь кӧ казьтывны строительяслы либӧ механикъяслы; сійӧ сетавліс тайӧ заданиеяссӧ кыв вылын либӧ гижӧмӧн, дед выполняйтліс найӧс стариклы лӧсялана придирайтчан требовательностьӧн.
Войнас заводын, дерт, вӧлі диспетчер.
Но диспетчер занимайтчыліс производствокӧд веськыда йитчӧм вопросъясӧн — координируйтіс цехъяслысь, именнӧ цехъяслысь, войся уджсӧ.
А строительство паськалӧмкӧд йитӧдын кыптылісны ӧткымынысь сэтшӧм немвиччысьтӧм вопросъяс, кодъяс вылӧ некутшӧм диспетчер оз вермы вочавидзны.
Отсӧг вылӧ воліс Матвей дед.
Сійӧ тӧдіс заводсӧ медся пыді пельӧсъясӧдзыс, тӧдіс сылысь муувса овмӧссӧ, некутшӧм планъястӧг да схемаястӧг — паметьнас — вермис висьтавны, кыті мунӧны электрическӧй кабельяс, воздуходувкасянь трубаяслӧн важ да выль линияяс, кытчӧ да кутшӧм сортъяс тэчӧма строительнӧй вӧр.
Сылы звӧнитлывлісны, сы дорӧ шыасьлывлісны справкаясла да сӧветъясла.
Коді медводдзаысь шуӧма тайӧ кывсӧ — он тӧд, но Матвей дедӧс кутісны шуны «войся директорӧн», сэсся мӧдногӧн некыдзи.
Кысь нин ӧні узян!
Муртса водыштан, муртса восьтан книга — триньгӧны: Матвей дед!
Матвей Дорофеевич!
сідз пӧ и сідз.
Войся директор, непӧштӧ лунся директор, шыасьліс быд звӧнок вылӧ.
Секретарша сылӧн эз вӧв, некутшӧм переключательяс войнас эз действуйтны, — веськавлісны веськыда сы дінӧ, канительтӧг да бюрократизмтӧг: мый да коді, кутшӧм вопрос кузя?
Матвей дед шыбитіс ватниксӧ, мыйӧн первой ветлывліс дежурство вылӧ, кутіс новлыны пинжак, кодӧс войдӧр пасьтавлывліс сӧмын воскресеньеясӧ, тшӧкыдджыка тшӧтшӧдлывліс левлысь кодь бурысьсӧ да зэв зільӧмӧн сынавліс-мольӧдліс ыджыд тошсӧ.
Сійӧ эз нин вӧв стӧрӧжӧн, и заводса делӧяс волнуйтісны сійӧс эз сӧмын войнас; заводӧ Матвей дедӧс кыскис и луннас.
Узьыштас луншӧрӧдз — уна-ӧ узьӧм колӧ стариклы, — локтас, чушкӧ гынсапӧгнас строительнӧй вымосткаяс вылын, ропкӧ: «Пӧвъяс вывсьыс кӧть мед йисӧ кералінныд, йӧзыс вермасны доймыны»...
«Кӧзаӧн» кирпич новланныд?
Тадзи Горох царь дырйи уджавлісны».
Прораб либӧ десятник вочавидзасны сылы: «Уна-ӧ сійӧ, кирпичыссӧ, Матвей Дорофеевич!
Прӧстенӧк тэчыштны — тысячаӧн-джынйӧн кымын».
— «А и тысячаӧн-джынйӧн — мыйла гӧрбтӧ песны?
Моторнӧй кран корӧй».
Кытшовтас стройкаяс, складскӧй дворъяс, — рытнас тӧлкуйтӧ Иван Степановичкӧд ставтор йывсьыс, мый аддзыліс да мый сылы эз во сьӧлӧм вылас.
Видзӧдан да, и йи кералӧны, и мотокран вайӧмаӧсь, и дона породаа отделочнӧй вӧр лым пиысь кыскалӧны вевт улӧ.
Дедлӧн сюсь синъясыс унатор аддзылісны сы лыдысь, мыйяс эз веськавлыны директор син улӧ.
И талун, заводӧ воӧм бӧрын, Матвей дед паніс сёрни строительство вылын тырмытӧмторъяс йылысь:
— Гӧгӧрвоан, Иван Степанович, гравий оз мыськавны.
Кӧдзыд пӧ, шуӧны, — коркаалӧ.
А гравийыс няйт, буса.
Кыдзи сійӧс бетонӧ пуктан!
Колӧ мыськыны, теплякын мыськыны.
— Видзӧда ме тэ вылӧ, Матвей Дорофеевич, — шуис Иван Степанович, — а он-ӧ вермы тэ директорӧс вежны?
Кыдзи чайтан?
— Пӧрысь, пӧрысь ме тайӧ делӧ вылад.
Вын оз тырмы, Иван Степанович.
Да и велӧдчытӧм.
Тайӧ, дерт, — велӧдчытӧмыд — абу главнӧй.
Главнӧйыс — пӧрысь.
Вӧлі кӧ эськӧ томджык — велӧдчӧм вылад эськӧ верми зэлӧдчывны.
— Образование, вын, найӧ, лыддян, колӧны?
А вот меным ӧти ёрт шуліс...
Заводын, шуӧ, кӧні ставыс лючки-ладнӧ, кӧні крепыд рабочӧй коллектив, кӧні бур инженерно-техническӧй персонал, сэн пӧ и директорыд нинӧмла, сытӧг позьӧ.
— Вывтіджык шуӧма тэнад ёртыд, — думайтыштӧм бӧрын вочавидзис Матвей дед.
— Сійӧ думайтӧ тадз: духӧвӧй оркестр сямаӧс.
Планъяс, графикъяс, нормаяс эмӧсь, — найӧ нотаяс пыдди.
Валяй на серти — и став музыкаыс?
А ӧд и оркестрыс эсійӧтӧгыс, кыдзи сійӧс...
— Капельмейстер?
Дирижёр?
— Да-да!
Капельмейстертӧгыд и оркестрыд тӧлк вывсьыс вошӧ.
Тэныд ӧти ёрт шулӧма, а меным мӧд висьтавліс.
Оркестр йылысь висьтавліс.
Руководительтӧгыд, оркестрыс кӧ ыджыд, мый артмас?
То найӧ, музыкантъясыс, ӧта-мӧд бӧрсяныс вӧтчигӧн, пыр ӧдйӧджык да ӧдйӧджык кутасны ворсны, помланьыс кутасны тӧвзьыны дурмӧм уж моз, а то пыр ньӧжйӧджык да ньӧжйӧджык, покойникӧс дзебигӧн кодь артмас.
Капельмейстер видзӧдӧ быттьӧ эськӧ быд бӧрся торйӧн, а артмӧ — став музыка вӧснаыс сійӧ ӧтпырйӧ тӧждысьӧ.
Нотаясад, дерт, ставсӧ гижӧма, да ӧд нотаясыд — найӧ бумага.
Сӧмын кӧ бумагаяс вылӧ видзӧдны, омӧль лоӧ.
Мортлы мортлӧн руководство колӧ, мортлӧн объяснение.
— И прӧверка.
— И прӧверка, кыдз жӧ!
Коді кыдзи действуйтӧ.
Миян партияным, Иван Степанович, думыштчывла мукӧддырйиыс, сійӧ мый?
Сійӧ сідзжӧ решение гижас бумага вылӧ.
Бур решение, быдӧнлы гӧгӧрвоана.
Печатайт сійӧс машинка вылын, тайӧ решениесӧ, сет быдӧнлы: действуйтӧй, кыдзи гижӧма, сэні ставсӧ висьталӧма.
А ӧд оз, оз тадз артмы.
Партийнӧй собрание лоас, обсудитасны ставсӧ, гӧгӧр думайтасны, быдӧнлы торъя делӧ индасны.
Партийнӧй комитет — кокйылын, йӧз дорӧ мунасны, объясняйтӧны.
Парторг сосъяссӧ пуджӧ.
Бара чукӧртчасны, коді кыдзи пӧртӧ олӧмӧ партийнӧй решение, видзӧдласны.
Бура вӧчӧ мортыс — ещӧ бурджыка тшӧктасны.
Лёка вӧчӧ — чирыштасны сійӧс либӧ отсаласны...
сы серти, мый сэні и мый вӧсна.
Ог вернӧ висьтав?
— Вернӧ, вернӧ, Матвей Дорофеевич.
Эз первойысь Иван Степанович думыштчыв Матвей дедкӧд татшӧм сёрнияс бӧрын.
Иван Степанович помнитіс, кыдзи колян арын дед вӧйліс сійӧс да шуліс, мый сылы, директорлы, колӧ босьтны весиг медся, сідз кажитчана, посни поступокъясын пример великӧй вождь Ленинлысь.
Иван Степанович сетліс заводлы став вынсӧ, став кадсӧ, нинӧм мӧдтор, заводыс кындзи, сылӧн эз вӧв.
Сійӧ эз ветлывлы театрӧ, пӧшти эз вӧвлы кино вылын, лыддьыліс сӧмын техническӧй литература.
Семьясьыс торъяліс, гортас волывліс сӧмын ӧбедайтны да войсӧ узьны.
Сійӧ думайтіс, мый сідзи и колӧ.
Но Матвей дед шуаліс сэтшӧм кывъяс, мый Иван Степанович эз вермы вунӧдны найӧс.
Коді сэтшӧм Матвей дед?
Народлӧн представитель, народлӧн юкӧн!
И уна-унаторйын старик вӧлі прав!
Ӧд и партийнӧй конференция вылын сёрнитлісны, мый Иван Степанович мукӧддырйи либеральничайтӧ дышъяскӧд, накӧд, кодъяс оз зэв сьӧлӧмсяньыс пӧртны олӧмӧ ассьыс долгнысӧ.
Частӧ татшӧм случайяс дырйиыс вӧчӧ сӧмын «личнӧй внушение».
Да, пӧжалуй, тайӧ тадз.
Ачыс рабочӧй, ачыс инженер, Иван Степанович лыддис аслас обязанностьӧн «пырны» быд рабочӧй да быд инженер «положениеӧ» и гӧгӧрволіс тайӧ обязанностьсӧ вывті нин паськыд смыслын.
Сылы кажитчис, мый Матвей дед, пӧрысь производственник, должен вӧлі ошкыны, поддержитны директорлысь действиеяссӧ, кодъясӧс веськӧдӧма рабочӧйяслысь интересъяссӧ дорйӧм вылӧ.
Но дед, кыдзи сэки тыдовтчис, татшӧм дорйӧмын ньӧти эз нуждайтчы.
Сійӧ шуліс, мый дорйыны рабочӧйӧс — сійӧ медвойдӧр дорйыны ассьыным Сӧветскӧй государствоӧс.
И вот Иван Степанович бара думыштчис — сы вылын, кутшӧм жӧ правильнӧя Матвей дед тӧлкуйтӧ олӧм йылысь, руководитель роль йылысь, партия йылысь.
Прӧщайтчигас сійӧ дедлы нинӧм эз шу, сӧмын топыда кутліс кисӧ.
Тайӧ войӧ телефонъяс чӧв олісны.
Матвей дед пукалыштіс пызан сайын, лыддьыштіс книгаяс, да и ойбыртіс креслӧын.
Сійӧс садьмӧдіс звӧнок.
Босьтіс аппарат вывсьыс трубкасӧ — станциялӧн гудок.
Мый татшӧмыс?
Босьтіс мӧд аппарат вывсьыс, городскӧйсьыс.
Сідзжӧ гудок.
А звӧнокъяс триньгӧны.
И друг Матвей дед гӧгӧрвоис, мый корӧ сійӧс ас дорас московскӧй телефон, торъя гӧгрӧс пызан вылын, век таинственнӧ чӧв, загадочнӧй.
Босьтны али не босьтны?
Дед шӧйӧвошис.
Гашкӧ, Иван Степановичлы звӧнитны, мед ачыс локтас да сёрнитас?
Но аппарат дугдывтӧг звӧнитіс; лои босьтны трубкасӧ.
— Але!
— шуис Матвей дед чирӧм гӧлӧсӧн.
— Але!
— Завод?
Коді телефон дорас?
— юаліс сылысь ылысса, но бура кылысь гӧлӧс.
— Матвей Журбин, — вочавидзис сійӧ.
— Дежурнӧй.
— Ӧні кутанныд сёрнитны Николай Васильевичкӧд.
Коді сэтшӧм Николай Васильевичыс — Матвей дед эз тӧд, но сы вӧсна, мый вӧлі шуӧма медся прӧстӧй, обыкновеннӧй ним, полӧмыс да шӧйӧвошӧмыс кутісны сайкавны.
— Но вай инӧ, вай!
— шуис сійӧ тӧдчымӧн збодерджыка.
— Кывза.
— Журбин ёрт, — кутіс сёрнитны трубкаас мӧд гӧлӧс.
— А директорыд кӧні?
— Директор шойччӧ, Николай Васильевич ёрт.
Лунтырнад майышмуні, мудзтӧдзыс котраліс.
Узьыштны мортлы пӧлагайтчӧ.
Мый колӧ, ачым висьтала.
Строительство йылысь али мый?
— Кыдзи делӧыс траулеръясӧн?
Кутшӧм состояниеынӧсь?
Талун Министръяслӧн Сӧвет предложитіс миянлы сдайтны найӧс май первой лун кежлӧ.
— Квайтнансӧ?
— юаліс Матвей дед.
— Сідзкӧ, мый — абу ва вылын стрӧитӧмсӧ помавны?
Ва вылынтӧ ӧд оз артмы.
Миян Ладаным сёрӧн воссьӧ.
Помӧдз стрӧитны стапельяс вылын?
— Да, стапельяс вылын.
— Тайӧс позьӧ.
Делӧыс сэтшӧм.
Суднояс посниӧсь.
Старайтчам, Николай Васильевич.
Сідзи министръяслы и висьталӧй: старайтчам.
Заводын йӧз суровӧсь.
Вӧвлінныд миянын?
Энӧ на?
Милости просим.
Да ме, кыдз сійӧс...
Войтыр вот сералӧны: войся директор.
А вообщӧм ме пӧрысь рабочӧй, Матвей Журбин.
Ставсӧ висьтала, стӧча.
Асывнас воас — и висьтала.
Здоров, здоров!
И ті лоӧй здоровӧсь.
Трубкаын лӧнис, но Матвей дед дыр на ещӧ кутіс сійӧс киас, видлаліс.
Москвакӧд сёрнитӧмыс сылы зэв сьӧлӧм вылас воис.
Шань мортыс, тайӧ Николай Васильевичыс.
Здоровьеӧн интересуйтчис, эз тшӧкты садьмӧдны директорӧс.
А садьмӧдны окота вӧлі, пыр жӧ висьтавны траулеръяс йылысь, кодъясӧс виччысьӧ Министръяслӧн Сӧвет.
Дед кутіс ветлӧдлыны кабинетті, ыджыд ковёр вывті кыскис ассьыс ранитчылӧм коксӧ да бергӧдчигъясын дӧсадапырысь тапйӧдліс гынсапӧгнас.
Асывнас сійӧ тӧдмаліс Иван Степановичсянь сы йылысь, мый «шань морт», Николай Васильевич, звӧнитлӧма нин и директорлы квартираас, и сійӧ абу кодкӧ мӧд, а сійӧ — министр.
ДАС ӦТИӦД ГЛАВА
1
Илья Матвеевич контораӧ вайисны заводоуправлениеысь разнӧй рӧма уна маркаяса, почтӧвӧй штемпельяса кыз пакет, кодӧс зэлыда кӧрталӧма ён бечевкаӧн.
Илья Матвеевич лэптыштліс сійӧс кипыдӧс вылас: грамм витсё-квайтсё; ӧчкиасьӧм бӧрас лыддис мӧдӧдысьлысь адрессӧ.
Но, сёмокасьтӧ!
— Москва, кутшӧмкӧ Потылиха, М.
В.
Белов!
Тӧдвылас уси, кыдзи Антонлӧн начальникыс воліс найӧ град йӧрӧ, кыдзи вензисны и нинӧмӧ эз воны.
Пакетсӧ восьтыны эз тэрмась, думайтіс, сылы ӧд сӧмын кажитчис, мый нинӧмӧ эз воны — профессор уськӧдіс Илья Матвеевич сьӧлӧмӧ сомнение.
Сэтшӧм-ӧ-зумыда нин сулалӧ сійӧ, Илья Матвеевич, аслас опытӧн стапельяс вылын?
Некор сійӧ эз кутчысьлы важӧ.
Кораблестроениелӧн став выльторъясыс — корпусъяс сбор ка кузя выльторъясыс — медводз испытывайтсисны да вӧчсисны сы участок вылын.
Но кутшӧм выльторъяс?
Сэтшӧмъяс, кодъяс эз петавлыны дас воясӧн да весиг сё воясӧн выработайтчӧм технология пределъяс сайӧ.
А тайӧ технологияыс долис: корабль кызвыннас стрӧитчыссьӧ стапель вылын.
Буретш сэні, сэні, стапель вылын, нуӧдӧны сборка, клепайтӧны, оснащайтӧны сійӧс, мыйта позьӧ, и сэсся йӧткыштӧны ва вылӧ.
Мый вежласис вояс чӧжӧн Илья Матвеевич син водзын?
Пыр ёнджыка механизируйтсьыліс сборщикъяслы материалъяс вайӧм, совершеннӧйджыкӧн лои кранӧвӧй овмӧс; кипомысь клёпка вежисны пневматическӧйӧн; бӧръя воясӧ корабль вылын пӧшти став механизмъясыс монтируйтсисны стапель вылын, мыйӧн тӧдчымӧн чинтыссьыліс корабльӧс ва вылын помӧдз стрӧитӧмлӧн срокыс.
Тайӧ технология пределъясын Илья Матвеевич вӧлі «бур пропорциялӧн сэтшӧм мастерӧн», кутшӧмъяс йылысь тадз шулісны ещӧ Пётр кадъясӧ на.
Сійӧ вӧлі эз прӧстӧ мастерӧн, но ещӧ и бур кӧзяинӧн.
Сылӧн участокыс эз тӧдлы случай, кор эськӧ эз тырмывлыны материалъяс либӧ заготовкаяс.
Илья Матвеевич кужліс лӧсьӧдны неыджыд запасъяс, кодъяс эз шыбитчывны синмад, но вӧліны тырвыйӧ надежнӧйӧсь.
— Кыдзи делӧясыд?
— паныдасигӧн юалас сылысь директор.
— Омӧльӧсь, Иван Степанович.
— А мый сэтшӧмыс?
— Материал коли лун кык кежлӧ.
Пекничаысь не сёрӧнджык кӧть пуксьы да куритчыны заводит.
Корпуснӧй мастерскӧй оз ас кадӧ сет.
Материал вӧлі, дерт, эз кык лун кежлӧ, а недель кежлӧ либӧ некымын недель кежлӧ, но Илья Матвеевич лыддьӧ аслас долгӧн «лэчтыштны» директорӧс: мед сійӧ асладорсяньыс лэчталӧ цехъясса начальникъясӧс.
Цехъясса начальникъяс тӧдісны, он кӧ выполнит срок кежлӧ Журбинлы заказъяс — сідзкӧ, чукӧртан аслыд юрвывтыр неприятностьяс.
Сэтшӧм шум лыбас — пышйы заводысь.
Да и кыдз он выполнит, кор ещӧ срокӧдзыс ёна водзджык на Илья Матвеевич кодкӧдкӧ аслас мастеръяс либӧ бригадиръяс пӧвстысь локтӧ цехӧ.
Мунӧ, видзӧдалӧ, быд посниторйӧдз аддзӧ: кутшӧмджык дисциплинаыс, кыдзи котыртӧма удж, а главнӧйыс — эз-ӧ вӧч цехса начальникыс мӧдлысь ӧчередьтӧг заказ.
И мыйкӧ кӧ не сідз — кытысь бара аддзысьӧны журбинскӧй отсасьысьяс!
— сэтшӧм «объяснение» лӧсьӧдасны, олӧмыд ов ло муса.
Александр Александрович эз ӧтчыд шулы Илья Матвеевичлы:
— Рабочӧй морт тэ, Илья...
А видзӧда да — кулаксьыс кулак.
Ставсӧ эськӧ мед сӧмын тэныд да тэныд.
— Колӧ торъялӧмсӧ гӧгӧрвоны, Саня.
Кулак аслыс кыскӧ, ме — делӧ вылӧ.
Быдӧнлы колӧ тышкасьны делӧ вӧсна, кытчӧ сійӧс индӧма.
Мӧдног сійӧ — шляпа.
Ме ог кӧсйы лоны шляпаӧн.
И ортсыса обшивка электросваркаӧн вӧчӧмсӧ Илья Матвеевич дорйис кӧзяин моз.
Электросваркаыс Илья Матвеевичлысь представлениесӧ судосборка йылысь эз веж.
Мый нӧ, клёпка оз ло — лоӧ сварка, корабльлӧн стапель вылын сулалан срокыс чинӧ.
Мукӧдторйыс нинӧм оз вежсьы, кыдзи вӧлі, сідзи и кольӧ.
Но вот пӧльыштіс сэтшӧм тӧлӧн, мый корабль ӧнісянь кутас стрӧитсьыны цехын, торъя кусӧкъясӧн.
Тайӧ кусӧкъяссӧ стапель вылын сӧмын тэч, йитлы — да и ва вылӧ!
Векняммис, топаліс, ичӧтӧн лои стапельнӧй участоклӧн могыс, а сыкӧд тшӧтш и Илья Матвеевичлӧн сэні рольыс.
Илья Матвеевичлӧн характерыс эз лэдз сылы лоны ни медбӧръяяс лыдын, ни весиг шӧркоддемъяс лыдын.
Сылы местаыс вӧлі сӧмын первой радын.
А та могысь, вӧлӧмкӧ, колӧ велӧдчыны, — тадзи али мый?
Тешкодь шуны — мортлы неуна абу квайтымын арӧс — велӧдчыны!
Оз ло сідзи, мед нин тайӧ налы, мукӧдъяслы, кодъяс томджыкӧсь.
Бара босьтліс кипыдӧс вылас пакетсӧ: мый ещӧ тайӧ профессорыс думыштӧма?
— и тэрыба косяліс тубыртан бумагасӧ.
Пакетын вӧлі книга.
Сылӧн лӧз коленкора переплёт вылас вӧлі гижӧд: «Академик А.
И.
Крылов.
Воспоминаниеяс да очеркъяс».
Крылов!
Коді оз тӧд Крыловӧс!
Алексей Николаевичӧс, академикӧс!
Илья Матвеевич лыддьыліс сылысь статьяяс журналъясысь, сборникъясысь, ас йывсьыс лыддьыліс, сы олӧм да уджъяс йылысь кывзыліс лекцияяс.
И тайӧ книга йылысь кывліс, да киас сылы эз на сюрлы.
Библиотекаын вит экземпляр, — век кодкӧ да лыддьӧ.
И вообщӧ — но мый сэн быдпӧлӧс казьтылӧмъяс да очеркъяс?
Практическӧй уджын уна-ӧ наысь пӧльзаыс...
Сӧмын кад коллялӧм.
Илья Матвеевич восьтіс книгасӧ.
Сэні, корка пытшкӧсладорас, вӧлі еджыд бумага вылӧ гижӧма Беловлӧн посни, но зэв яснӧй — быттьӧ печатайтӧма, почеркӧн:
«Уважаемӧй Илья Матвеевич!
Миян медбӧръя сёрни дырйи Ті ыстысьлінныд П. А. Титов вылӧ.
Да, сійӧ вӧлі выдающӧйся инженер-практик.
Но сӧмын-ӧ практик?
Лыддьӧй 106‒113 страницаяс.
Найӧ кӧ Тіянлы тӧдсаӧсь нин, кора извинитны.
Уважениеӧн Тіян М. Б.».
Эз кӧсйы лыддьыны рытӧдзыс, — эз вермы терпитны, корсис сё квайтӧд страница.
Но и мый нӧ.
Правильнӧ...
Дас кык арӧссянь отсасис батьыслы — Петрозаводскӧй линияса пароходъяс вылын машинистлы; дас квайт арӧсӧн муніс Петербургӧ Невскӧй заводса корабельнӧй мастерскӧйӧ, — тадз, ставыс тадз.
А вот чертёжник нин, водзӧ плазӧвӧй мастер, корабельнӧй мастерлӧн отсасьысь...
И, медбӧрын, пӧжалуйста, корабельнӧй инженер, кодлӧн зептас непӧштӧ инженерскӧй диплом, весиг сиктса школа помалӧм йылысь свидетельство — и сійӧ эз вӧв!
Илья Матвеевич сьӧлӧмсяньыс, азартӧн лыддис выльторъяс йылысь, кутшӧмъясӧс пыртіс кораблестроениеӧ «пароходнӧй машинистлӧн отсасьысь».
Эз этша вӧвны найӧ, тайӧ выльторъясыс.
Найӧ вӧліны разметочнӧй, сверловочнӧй, сборочнӧй уджъяс кузя, клёпка, чеканка, чертёжъяс гӧтӧвитӧм, проектируйтӧм кузя.
Пётр Акиндинович кужӧма шымыртны аслас вежӧрӧн кораблестроениелысь став ыджыд да сложнӧй процессӧ.
Гажаа нюммуніс Илья Матвеевич сы вылӧ, кыдзи Н. Е.
Кутейников, сійӧ кадся медся образованнӧй русскӧй корабельнӧй инженер, босьтчылӧма прӧверяйтны, правильнӧйӧсь-ӧ сійӧ либӧ мӧд размеръяс, кодъясӧс Титов индавліс син сертиыс...
Кыйны Титовӧс некор эз удайтчывлы.
Наукалӧн став правилӧяс серти вӧчӧм расчётъяс сӧмын подтверждайтлісны титовскӧй синлысь стӧчлунсӧ.
Со ӧд кутшӧм мортыс вӧлӧма!
Вот мый сійӧ опытыд, практикаыд!
Но мый татшӧмыс, мый гижӧ академик Крылов?!
Веритана-ӧ, медым Титов вермис шуны: «Велӧд тэ менӧ тайӧ лыдпасъясас, мыйта сійӧ колӧ менам делӧлы»?..
Да шуис кӧ — ещӧ ладнӧ на.
Заводысь воӧм бӧрын сійӧ пуксьывліс задачник сайӧ и сёр войӧдз решайтіс задача бӧрся задача.
«Тадз, — водзӧ лыддис Илья Матвеевич, — ми кык во чӧжӧн прӧйдитім элементарнӧй алгебра, тригонометрия, аналитическӧй геометриялысь начало, дифференциальнӧй да интегральнӧй исчислениелысь начало, статикалысь основаниеяс, материалъяс сопротивление йылысь учениелӧн основаниеяс, да корабль теориялысь начало.
Титовлы сэки вӧлі 48‒49 арӧс».
Уджалан лун важӧн помасис, конторкаын вӧлі шынитӧв, точкис часі, джодж улын сёлькӧдчис ва.
Позьӧ вӧлі думайтыштны морт йылысь, коді арлыднас вӧлі сыысь, Илья Матвеевичысь, тӧкӧтьӧ томджык, — некымын воӧн, — но коді пуксис учебник сайӧ.
Вог тадз ставыс ӧмӧй тайӧ учебникас и зурасяс?
Велӧдчыны!
А кӧні велӧдчыны?
И кыдзи?
И мыйӧ?
Йӧзыс дас во чӧж школаын пукалӧны, нит да квайт воӧн институтъясын...
Тайӧ нӧ мый, ставсӧ кӧ первойсяньыс заводитны, — кувтӧдзыд ковмас велӧдчыны, а тыр наукасӧ сідзи и он вермы шедӧдны.
Кодкӧд эськӧ сёрнитыштны та йылысь, кодкӧд сӧветуйтчыштны?
Антон?
Антон вермас шуны пӧлезнӧй кыв, но семьяын колӧ авторитет кутны да не петкӧдлыны, мый шатлавны кутін.
Директор дінӧ ветлыны, парторг дінӧ?
Ещӧ мӧдарӧ гӧгӧрвоасны, шуасны — слабмыны кутіс, пӧрысьланьӧ делӧыс, не корсьны-ӧ сылы кокниджык да прӧстӧйджык удж?
Пӧрысь инженеръяс пӧвстысь кодӧскӧ корны румка вина дорӧ да юасьны?
Артмас-ӧ кыдз колӧ?
Пӧрысь инженеръяс — Илья Матвеевич эз ӧтчыд тайӧс казявлы — важӧн вунӧдӧмаӧсь став школьнӧй наукаяссӧ.
А сійӧ наукаястӧгыс — кытчӧ мӧдӧдчан?
Ӧд со и Титов элементарнӧй алгебра да геометрия прӧйдитлӧма.
Абу, пӧрысь инженеръясыд сылы татшӧм делӧын абу сӧветчикъяс.
Коді нӧ, сідзкӧ?
Став инженеръяссӧ бӧрйӧдлігӧн ӧтчыд дай мӧдысь югнитліс вежӧрас Зина Иванова — Тонялӧн приятельницаыс.
Эз сет талы торъя тӧдчанлун — быттьӧ листалӧ морта книга, и вот унапӧлӧс чужӧмъяс паныдасьлӧны.
Томиник инженерша бара югнитіс вежӧрас.
Тӧдвылас уси стапель вылӧ сылӧн первойысь воӧмыс, сыкӧд сёрниыс...
Тӧдвылас уси мӧд сёрниыс, коді вӧлі войын, конторкаын, корабль лэдзӧм водзвылын.
Кутшӧма корис босьтны, вӧзйысис, став выннас зілис производство вылӧ, сборка вылӧ.
Правильнӧ шуис сэки Александр Александрович — донъявны колӧ татшӧма кӧсйӧмсӧ.
Сійӧ каръяс босьтӧ.
И Виктор бурпырысь шулывліс сы йылысь: тӧлка пӧ.
А Виктор кывтӧ весьшӧрӧ оз шыблав.
Медбӧрын Илья Матвеевич сувтіс сы вылӧ, мый сійӧ мунас да сёрнитас нывкӧд.
Сідз, уджъяс костын, дерт, секретъяссӧ да думъяссӧ висьтавтӧг.
Прӧстӧ тӧдмалас, мыйӧ да кыдзи колӧ велӧдчыны, медым корабельнӧй наука эз панйы тэнӧ.
Дыр нюжӧдчис Илья Матвеевич ассьыс кӧсйӧмторсӧ вӧчӧмын.
Ӧтчыд лӧсьӧдчис и муніс.
Рытнас муніс, пемдӧм бӧрын, медым Алёшкакӧд не паныдасьны.
Зиналы квартирасӧ сетісны сійӧ жӧ керкаысь, кытысь и Алёшкалы, сӧмын пырнысӧ мӧд поскӧд.
Вот и паныдасян.
Думыштас ещӧ, балбес, мыйкӧ не сэтшӧмтор, мый оз ков.
Зина весиг тшӧкмуні, кор аддзис ас ордсьыс татшӧм гӧстьӧс.
Виччысьны сійӧ вермис кӧть кодӧс, сӧмын эз Илья Матвеевичӧс, знаменитӧй Журбинӧс, кодӧс сійӧ пуктіс вывті вылӧ.
Кӧзяйка пуксьӧдіс Илья Матвеевичӧс зэв ичӧтик — абу-ӧ челядьлы?
— кушетка вылӧ.
Зиналӧн став мебельыс вӧлі скромнӧй, прӧстӧйиник — дирекция отсаліс лӧсьӧдны вочасӧн мынтысьӧмӧн.
Илья Матвеевич видзӧдліс гӧгӧр — комнатаыс сӧстӧм, быттьӧ музейын, казяліс джоджсьыс ва туй — сылі сы ботинкиысь лымйыс; ас вылас дӧзмис.
— Пакӧститі, — мыжа моз шпыньмуніг шуис сійӧ.
— Мый ті, мый ті, Илья Матвеевич!
Пӧжалуйста!
— тэрмасис такӧдны сійӧс Зина чай юны пызансӧ корсигмоз.
— Нинӧм!
— Мыйла чай?
Ме здук кежлӧ.
Со пыри...
видзӧдлыны, кыдзи том йӧз олӧны.
Сыӧн шуӧм быд кыв бӧрын Зина пыр ёнджыка шӧйӧвоши.
Сійӧ некыдзи эз вермы гӧгӧрвоны, мыйла пырис Илья Матвеевич.
Дерт, эз сы вӧсна, медым видзӧдлыны кыдзи олӧны том йӧз.
Зиналӧн вӧлі библиотека; книгаяссӧ пукталӧма ичӧтик этажерка вылӧ, кытчӧ вичмӧма места ещӧ и зеркалӧлы, и дуки флаконлы, и ниртчӧм бархат коркаа школьнӧй альбомлы.
Илья Матвеевич матыстчис этажерка дорӧ, босьтіс медся кыз книгасӧ — «Кораблестроениелӧн технология», восьтіс шӧртіыс, листалыштіс — ставыс сэні вӧлі тӧдса, гӧгӧрвоана, кӧть кутшӧм страницаӧ инды чуньнад.
Стапель дасьтӧм, базӧвӧй линияяс писькӧдӧм, сборка, сверловочнӧй, клепальнӧй, чеканнӧй, сварочнӧй уджъяс.
Но вот воссис страница, кодӧс серӧдӧмаӧсь цифраяс да унапӧлӧс знакъяс.
Сёрниыс муніс корпуснӧй сталь шаблонъяс отсӧгтӧг размечайтӧм йылысь, расчётъяс серти, начертательнӧй геометрия отсӧгӧн.
Илья Матвеевич лыддис объяснениесӧ.
Мед чӧртыс нуас!
Тані буретш сійӧ, мый вылын найӧ мырсьылісны, кор пукталісны содтӧд обшивка.
Со тайӧ формулаясыс...
Буракӧ, найӧ.
Кутшӧмъяс нӧ ещӧ?
Зина сідзжӧ видзӧдліс книгаас.
— Инженер Челноковлӧн способ?
— кичышкӧдӧн чашкаяс чышкаліг сёрнитіс сійӧ.
— Тайӧ способыс, ме чайта, неуна важмӧма нин.
А ті кыдзи думайтанныд, Илья Матвеевич?
Практически Илья Матвеевич разметкасӧ тӧдіс, ачыс сы вылын коркӧ уджавліс батьыскӧд — Матвей дедкӧд, шаблонъяс серти, дерт; инженер Челноков способ йылысь кывліс пельбӧжнас.
— Мыйла нӧ сылы важмынысӧ?
Книгаыс выль.
Нелямын квайтӧд вося.
— Но, нелямын квайтӧдсяньыд ми ылӧ мунім!
Видзӧдлӧй, кутшӧм уна колӧ артавны.
Ӧні вӧчсьӧ прӧстӧйджыка да стӧчджыка.
— А нолтӧ, арталӧй, арталӧй, Зинаида Павловна!
— ловзис Илья Матвеевич.
— Чайнад вевъялан на.
Бӧрыннас.
Разметкаӧн важӧн нин эг занимайтчыв, менам уджӧй — сборка, ставсӧ вунӧді.
Зиналы кажитчис, мый Илья Матвеевич кӧсйӧ сійӧс прӧверитны, экзаменуйтны.
Сійӧ босьтіс тетрадь, карандаш да кутіс объясняйтны сідзи, быттьӧ ӧтвечайтіс профессорлы, гораа, институтын моз стӧча, ярскӧба, став подробностьяснас.
— Тайӧ листлӧн шӧр шпангоут вылас, — сійӧ визнитіс чукля линия, — сы дуга шӧрӧ босьтам точка О.
Вот...
Тайӧ точкаыс примитсьӧ строевӧй линиялӧн АВ шӧр точка пыдди.
— Правильнӧ, строевӧй, — тшӧтш шуис Илья Матвеевич.
— Коді, — водзӧ висьталіс сы замечаниеӧн ышӧдӧм Зина, — нуӧдсьӧ шпангоутъяслань средньӧй нормальяс способ серти.
Параллельнӧ АВ строевӧйлы, сысянь примернӧ куимсё миллиметр увлань да вывлань ылнаті, нуӧдсьӧны...
да тані бумагаыс оз тырмы, Илья Матвеевич.
— Нинӧм.
Главнӧйыс — теоретически.
— Но вот, сысянь вывлань да увлань нуӧдсьӧны кык вспомогательнӧй строевӧй: А-прим, В-прим, да А-второе, В-второе.
Зина медбӧрти гижис сэтшӧм кузь да повзьӧдлана формула, мый Илья Матвеевич эз вермы кутчысьнысӧ, серӧктіс:
— Вот тайӧ да!
— А правильнӧ?
Илья Матвеевич нинӧм эз гӧгӧрво, но шуис увереннӧя:
— Стӧч сідз!
Ещӧ кутшӧмкӧ задача, гашкӧ, решитам?
— Кутшӧмӧс нӧ?
— дасьпырысь юаліс Зина.
— Шуам, сы йылысь, кыдзи кык купеч мунісны ӧта-мӧдныслы паныд и кӧні найӧ ӧтлаасясны.
— Тайӧ школьнӧй задача, и абу купечьяс йылысь, а подӧн мунысьяс йылысь.
Купечьяс кутшӧмкӧ нойӧн тӧргуйтісны, налӧн мыйкӧ сэтшӧмтор лои, вунӧді мый.
— А вот школьнӧйсӧ и решитӧй, Зинаида Павловна.
Али онӧ помнитӧй?
— Босьтчыны кӧ — уськӧда дум вылӧ.
Ме математика кузя бура велӧдчылі.
— А мукӧдӧс эськӧ ті, шуам, верминныд велӧдны?
— Эг заводитлы, ог тӧд.
Менам терпениеӧй оз тырмы.
Горзыны кута ученикъяс вылад.
— А ученикъясыс кӧ рамӧсь, терпеливӧйӧсь?
— Ог тӧд, Илья Матвеевич, ог тӧд.
Мыйла ті тайӧс юасянныд?
Гашкӧ, менӧ кӧсйӧны мӧдӧдны ремесленнӧй училищеӧ учительницаавны?
— Да оз, прӧстӧ сідз, окота тӧдны.
А тайӧ со и эм начертательнӧй геометрияыд?
— Илья Матвеевич восьтіс мӧд книга.
— Уна-ӧ ставсӧ разнӧй наукаястӧ лои прӧйдитны?
— Технология, материалъяс сопротивлениелысь теория, механика, тайӧ самӧй начерталкасӧ, черчение...
Зина сёрнитіс да дугдывтӧг думайтіс: мыйла локтіс стапельнӧй участокса начальник?
Гашкӧ, найӧ сэні директоркӧд вежисны ассьыныс решениенысӧ кутны сійӧс кӧнкӧ пельӧсъясын, гашкӧ, кӧсйӧны босьтны сборка вылӧ, и Илья Матвеевич думыштӧма прӧверитны сылысь тӧдӧмлунъяссӧ?
Кутшӧм шуд эськӧ вӧлі!
Илья Матвеевич кывзіс и сідзжӧ думайтіс, бугжылясис.
Вот эськӧ Зиналысь теориясӧ да ассьыс опытсӧ — кутшӧм инженер вермис лоны!
Но став лёкторйыс сыын: ӧтиыслӧн опытыс ыджыд — теорияыс оз тырмы, мӧдыслӧн теорияыс витлы тырмас — опытыс этша.
Видзӧдлыны Антон вылӧ.
Везитіс Антонлы.
Сы вӧсна и зэв ӧдйӧ вывлань кыптӧ — опыттор шеді детинкаӧн на, наукаяс прӧйдитіс верстьӧ арлыдын, гуляйтіг, больгытӧг, серьёзнӧя.
Упорствонас босьтіс.
Сылӧн, Илья Матвеевичлӧн, упорствоыс, пӧжалуй, Антон дорысь ыджыдджык.
Водзджык кӧ эськӧ вӧлі босьтчӧма, во дас вит войдӧр!
Ӧні сёркодь нин, сёркодь.
Антонина шуӧ — сылӧн тӧдӧмлунъясыс кык десятка книгаын.
А тайӧ книгаяс вылас, медым прӧйдитны найӧс, морт видзӧ дас во.
Со тэныд и кык десятка, неыджыд стопа!..
— Да-а...
— сійӧ гартлӧдлыштіс синкымсӧ.
Зина синъясын тыдовтчис тӧждысьӧм: збыль ӧмӧй абу дӧвӧлен, збыль ӧмӧй провалитіс экзаменсӧ?
Эз-ӧ весьшӧрӧ сы мында больгы, стрӧгджыка эськӧ колі кутны асьсӧ, солиднӧйджыка.
Эз артмы солиднӧйджыкасӧ — Илья Матвеевич пӧдтыліс сійӧс аслас авторитетӧн.
Зина тӧдіс, мый инженерскӧй диплом сылӧн абу, мый сійӧ практик, самородок.
Но самородок — тайӧ жӧ важӧн тӧдса — пыр ыджыд талант.
Ачыс «самородок» кывйыс кыскӧ ас дінас.
Кор сёрнитӧны зарни йылысь: брусӧн, слиток — некыдз сійӧс он вермы аслыд думыштны; мыйкӧ шыльыд, мольыд, правильнӧй гранъяса.
Шуасны: самородок — аддзан пельӧсӧсь, шыльӧдтӧмӧс, но югыдӧс, дзирдалысьӧс, збыльвылӧ донасьыс-донаӧс.
А мый сійӧ ачыс?
«Рядӧвӧй инженер!»
— ас йывсьыс думсьыс шуис Зина, и сійӧ шогӧ уси.
Илья Матвеевичлы чай эз ков, сійӧ эз радейтлы чай, радейтліс кофе, кодӧс пулывліс Агафья Карповна; юис чашкаджын да прӧщайтчис, муніс тыр думӧн, мый сылы наука некор оз сетчы.
Сылӧн мунан туйыс вӧлі «Белаш медведь» заводса фирменнӧй пивнӧй дорті, коді вӧлі Барочнӧй да Канатнӧй пельӧсын.
Пивнӧй ӧдзӧс гурйыв воссис, кор Илья Матвеевич воис сы весьтӧ; ывла вылӧ петіс ыджыд ён морт — шапкаыс балябӧжас, дӧрӧм юрйывсӧ разьӧма; горштырнас сійӧ равӧстіс кӧдзыд воздухын, быттьӧ кӧсйис чиститны тысӧ табак тшынысь:
— Оз ков меным бе-ррег турецкӧй, став Африка меным оз ков!
— А мый тэныд колӧ?
— юаліс Илья Матвеевич.
— Кодлӧн тэ?
— Кодлӧн ме?
Гӧтырлӧн казначей.
— Казнаыд, кӧнкӧ, куш?
— Сы пыдди олӧмӧй сук.
Вот, батя, кут ки!
Синкымъясыд тэнад мичаӧсь, быттьӧ сюзьлӧн, сувтсаӧсь.
Радейта сюзьясӧс, мичаа сьылӧны.
Менам батьӧй садӧкын видзліс, мам повзьӧмысла стрелочник ордӧ кӧрт туй вылӧ пышйис.
Ме сысянь и чужи.
— Кодсянь?
Сюзьсянь, батьыдсянь али стрелочниксянь?
— Сюзьсянь?
Тэ мый!
— Зон сулалыштіс, шатлалыштіс слаб кокъяс йылас да бергӧдчис ӧдзӧслань.
— Эй, кывзы!
— чукӧстіс сійӧс Илья Матвеевич, кутіс соскӧдыс.
— Тэныд эськӧ, дураклы, задачник сайын ӧні пукавны, а не тані.
Йӧзыс ветымын арӧсӧн велӧдчӧны, абу тэ кодь йӧз, образованнӧйджыкӧсь.
А тэ равзан некутшӧм тӧлктӧг.
Рабочӧй али коді?
Зон вочавидзис вель рампырысь: Илья Матвеевичлӧн пашкыр синкымъясыс, суров видзӧдласыс действуйтісны сы вылӧ пальӧдана.
— Токарь, — шуис сійӧ.
— Кытысь?
— Эсійӧ...
механическӧйысь...
— Аддзан, токарь, рабочӧй, ведущӧй класс, а кутан асьтӧ быттьӧ нэпман.
Лэдзчысьӧмыд.
— Ме, другӧ, эг лэдзчысь, тэ извинит менӧ.
Квайтӧд разряд талун пӧлучиті...
Гӧгӧрвоан, комиссия прӧйдиті.
Ёртъясӧс гӧститӧда.
Гуляйтам.
Аски, со тэныд кыв, мырсьыны кута квайтӧд разряд кузя.
Тайӧ жӧ тӧдан — квайтӧд!
Быттьӧ токарнӧй институт помала, а?
Сизимӧдӧс сетасны — тырвыйӧ профессор!
— Дурак тэ, а абу профессор!
— Илья Матвеевич сьӧлыштіс дӧсадаысла.
Гортас воӧм бӧрын сійӧ юис стопка вина да нёль стӧкан кофе, гажмыштіс, корис Костясӧ.
— Костька, пивнӧйясті шляйтчан?
— Мый менам сэтчӧ коли?
— А берег турецкӧй?
— Кутшӧм берег?
Мый воан ме вылӧ!
— Бать оз во тэ вылӧ, бать велӧдӧ.
Берег турецкӧй да став Африка — найӧ миянлы оз ковны, объяснитіс меным ӧти сьылысь.
А тэ кыдзи лыддян?
— Меным сідзжӧ.
— Сідзжӧ!
И мый изӧ!
Коді олӧ Африкаын да турецкӧй берегын?
Увтыртӧм народъяс!
Кӧсъям ми налы бурӧс?
Кӧсъям.
Кӧсъям, медым найӧ лоины свободнӧйӧсь и миянкӧд дружбаын олісны?
А тэ мый сьылан?
— А берегыс, папочка, буракӧ, абу турецкӧй, а тунисскӧй, — книга вылысь юрсӧ кыпӧдіс Тоня.
Сійӧ гӧтӧвитіс урокъяс.
— Кор сьылӧны, он гӧгӧрво.
— И тэ тайӧ сьыланкывсӧ тӧдан?
— Тӧда.
Зэв лӧсьыд сьыланкыв.
Кӧсъян кывзыштны?
Ме пырысь-пыр Валя ордӧ котӧртла, пластинка вая.
— Да но тэнӧ...
— Илья Матвеевич бара видзӧдіс Костя вылӧ.
— Ме тэнӧ эг сы могысь кор, — скӧрысь заводитіс сійӧ.
— Тэ мый сэні думыштӧмыд вӧчны менам гротмачтаӧн?
— Алёшкаӧс велӧда, — веськодьпырысь вочавидзис Костя.
— Тэ мӧдтор вылын велӧд.
Сійӧ ещӧ туяс на, мачтаыс.
— Да ми сійӧс сотім нин.
— Кыдзи сотінныд?
Сійӧ деньга сулалӧ.
Татшӧм безобразиеысь сетны судӧ!
— Илья Матвеевич сэтшӧма сатшкис вилкинас пызанӧ, мый сійӧ сибдіс пуас да бӧрсӧ эз шед.
Батьыс бушуйтігӧн Костя эз видзӧд сы вылӧ, дзебис синъяссӧ, муртса кутчысис серамысь.
— Мый сэн — судӧ сетны!
— шуис сійӧ Илья Матвеевич кодь гӧлӧсӧн жӧ, скӧрысь да гораа.
— На ассьыд мачтатӧ!
— Кватитіс зепсьыс техническӧй контрольлысь акт да шыбитіс сійӧс чашкаяс да сакарничаяс вомӧн.
Илья Матвеевич ӧчкиасис, лыддис актсӧ, ӧкуратнӧя кусняліс сійӧс да сюйис аслас зептӧ.
Видзӧдліс синбӧжнас Костя вылӧ, шпыньмуніс, ещӧ ӧтчыд шпыньмуніс.
— Но и мый?
Ошкыны, чайтам, кута, окавны?..
— Пельӧдыд — кӧсъян он?
— нетшка!
Илья Матвеевич синъясын ыпнитлісны вильыш бияс, но сійӧ асьсӧ кӧсйис петкӧдлыны суровӧн.
Агафья Карповна тайӧ бияссӧ эз аддзыв.
— Мый нӧ тэ, Илья, сэтшӧм стрӧга, — шуис сійӧ.
— Костенька старайтчӧма...
— Сёрӧн старайтчӧма.
Вермис кӧ вӧчны, колӧ вӧлі вӧчны водзджык.
— Некод эз корлы, — сюйыштіс Костя.
— А-а, тэнӧ корны, сідзкӧ, колӧ, коскӧдз копрасьны!
Шуд сетӧй, Константин Ильич, буртор вӧчӧй!
Ачыд должен локны, аддзан кӧ, мый колан!
Тадзи миян тӧлкуйтӧны, а оз «корлыны»!
— Ме и локті.
— А кыдз сійӧс...
сулавнысӧ сійӧ кутас?
— чӧв олыштӧм бӧрын юаліс Илья Матвеевич.
— Актыс тэнад зептын.
— Меным оз акт ков сувтӧдны корабль вылӧ, а мачта.
— Сулалас.
— Лыддьы, зонмӧ, ме сайысь сур кружка.
— Мачтаысь — кружка!
Но и лышкыдалін, бать!
Да тэ жӧ он тшӧкты юны.
— Батьыдкӧд позьӧ.
2
Матвей дед муніс гортас Василий Матвеевичкӧд подӧн.
Вӧлі кос кӧдзыд поводдя, машинаӧн мунны эз окотит.
Сійӧ кадсянь, кор сійӧ лои «войся директорӧн», пияныскӧд сылӧн отношениеясыс вежсисны.
Мӧдпӧлӧсӧсь лоины и сёрнитанторъясыс.
Дед шочджыка кутіс висьтавлыны ассьыс лыдтӧм-щӧттӧм историяяссӧ, — ёнджыкасӧ сёрниыс мунліс заводскӧй делӧяс йылысь.
Ӧні не сӧмын Василий Матвеевич, но и ачыс Матвей дед «бергаліс гырысь йӧз пӧвстын» и сідзжӧ ӧттор-мӧдтор сылы вӧлі тыдалӧ «гӧра йывсянь».
Семья пытшкын сійӧ первой мортӧн тӧдмавліс министр приказъяслысь содержаниесӧ, тӧдіс производственнӧй программаын вежсьӧмъяс йылысь.
Кажитчӧ, арлыдыс сылӧн кутіс мунны бӧрвыв.
Дзик на неважӧн, кор сійӧс кӧритісны разметка кузя ӧшибкаяс вӧчалӧмысь, сыӧ писькӧдчыліс войдӧр тӧдлытӧм чувство: он гӧгӧрво мыйла, сійӧ заводитліс видзӧдны пияныс вылӧ да весиг внукъясыс вылӧ увдорсянь выліӧ, быттьӧ сійӧс джынвыйӧ дженьдӧдісны.
Ӧні Матвей дед бӧр лои воддзакодь багатырскӧй тушаа.
Сійӧ бара кутіс муравны увереннӧй кыз гӧлӧсӧн, эз тӧждысь сы йылысь, кыдзи примитасны сылысь кывъяссӧ, эз пов сыысь, мый сы вылын кутасны серавны.
Сійӧ зілис веськӧдны мышкыртчӧм мышсӧ, петкӧдліс боевӧй да трудӧвӧй орденъяс, найӧс перйис аслас заветнӧй сундукысь да виньтитіс пинжакас.
Сійӧ ветліс Тонякӧд универмагӧ, ньӧбис кык зефирӧвӧй дӧрӧм да еджыд чутъяса сьӧд галстук.
Вӧлі ещӧ ньӧбӧма бур пыжикӧвӧй шапка да колошиа фетрӧвӧй валеги.
«Оз шогмы меным дӧмасанад ветлыны, оз шогмы, Тонюшка, — шуаліс дед.
— Непӧштӧ валеги, бурки эськӧ колӧ, кутшӧм Иван Степановичлӧн, кучика, еджыд.
Да буркинад вильыд, швачкыся ещӧ кытчӧкӧ, лыясӧй чегъясясны».
Дедлӧн пасьыс вӧлі бур, стариннӧй нойысь, доръясас хорёк ку.
Сійӧ кӧмаліс-пасьталіс выль ньӧбӧмторъяссӧ, шевкнитіс пасьсӧ.
— Но, кутшӧмджык?
— юаліс.
— Зумыд дедыд?
— Либӧ профессор, либӧ артист!
— ыджыд радлунӧн горӧдіс Тоня.
— Поп!
— вочавидзис Матвей дед, кор видзӧдліс асьсӧ магазинса зеркалӧ водзын.
— Культса служитель.
Василий Матвеевич ордӧ сійӧ волывліс важнӧй, юавліс:
«Паськӧдан, Вася, мероприятиеяс?
Тэнӧ йӧзыс ошкӧны.
Старайтчы.
Вот коркӧ вола тэ дорӧ постановка вылӧ.
Мед ложа вӧлі».
Марья Гавриловнакӧд шмонитіс: «Тшӧган, Марья?
Директорскӧй вӧлӧгаыд чӧскыдджык клепальщикыдлӧн дорысь?
Мый нӧ тэныд оз тырмы?
Верӧсыд вывлань кыптӧ.
Гашкӧ, ансамбльса начальникӧн сійӧ лоӧ.
Кыдзи сярӧбтасны нелямын нинпу пань да комын сёй соловей заводитасны шутьлявны — сьӧлӧмыд кынмылас».
Тайӧ рытӧ, тротуар вывті видзчысигтыр восьлалӧмӧн, — кӧть сійӧс и вӧлі киськалӧма лыаӧн, — дед тӧлкуйтіс:
— Но, сідзкӧ, Вася, траулеръяс сдайтам, стапельясыд и прӧстмасны.
Антоха шуӧ: поток лоӧ дась гожӧм заводитчигкежлӧ.
Удж миян босьтчас!
Сы мында лэдзам став океанъясӧ пароходъяс.
Ме, тӧдан, мый йылысь думайта?
Йитасны Волгаӧс Донкӧд, лоӧ Балтийскӧй да Чёрнӧй мореяссянь Каспийӧ туй, сэсянь Аралӧ, да туй вылас выль мореяс мыйта лоӧны...
Аслыссяма корабльяс ковмасны, сэтшӧмъяс, медым и ю кузя и море кузя плавание вылӧ згӧдитчисны.
Вот и думайта: миянлы эськӧ сэтшӧм заказ босьтны.
Ошкана.
Сор м овӧ ын, шуан, стрӧитӧны?
Ӧти Сормовоыд оз вермы сы мында стрӧитны, — тэ мый!
Тэ, Вася, кыдзкӧ кокниа видзӧдан.
Василий Матвеевич муніс Матвей дедкӧд ӧтлаын Якӧрнӧй вылӧ — колльӧдны Антонӧс.
Заводса главнӧй инженеркӧд да капитальнӧй строительство отделса главнӧй инженеркӧд Антон войся поездӧн мунӧ Москваӧ.
Найӧс корӧмаӧсь министерствоӧ реконструкция мунӧм йылысь докладӧн.
Керкаын ставныс вӧлі шызьӧмаӧсь.
— Верочкаӧс миян пыдди окышт, пиукӧй, — ассьыс долис Агафья Карповна.
— Коньӧрӧй, сійӧ сэні ӧтнас, рӧднӧйястӧг.
Эновтін гӧтыртӧ, абу и яндзим?
— Яндзим, мамӧ, зэв яндзим.
Тадз вот и артмӧ: то мамтӧ эновтан, то гӧтыртӧ эновтан.
Но ӧд кыдзи сьыланкывйын сьывсьӧ?
«Том гӧтыр аддзас аслыс мӧдӧс, а мамыс писӧ — некор оз».
— Эн вӧйп сійӧс, абу лӧсьыд.
— А мый — эн вӧйп?
— шыасис Илья Матвеевич.
— Олӧм, мам, олӧм!
Ӧтиӧс воштан, мӧд сюрӧ.
Он кӧ вошты важсӧ — и выльыс эськӧ оз сюрлы.
Вот диалектика.
— Диалектика!
Кывъясыд кутшӧмӧсь!
Мыйӧдз воӧдчис, лысӧм юр.
Колльӧдны лӧсьӧдчигас вӧлі и Алексей.
Сійӧ локтіс прӧщайтчыны Антонкӧд.
Казяліс, кутшӧм радпырысь вокыс мунӧ Москваӧ, — сійӧс виччысьӧ сэні Вера Игнатьевна.
Антон шмонитӧ, варовитӧ, а ачыс тані абу нин, сэні сійӧ, Москваын, гӧтырыскӧд.
Оз ӧмӧй тӧдчы, мый ӧні сы мӧвпъясын сӧмын Вераыс?
Он ӧмӧй вежав сылы?
Видзӧдігӧн, кутшӧм топыда Антон тэчӧ чемоданас ассьыс мыльницаяс, пинь весалан щӧткаяс, кузьчышъянъяс, бумагаяса папкаяс, Алексей думайтіс: да, шуда, шуда морт.
Сы дінӧ пуксис Василий Матвеевич.
— Кыдзи делӧясыд, племянник?
— Ньӧжйӧникӧн, дядя Вася.
— А ми эсійӧ типсӧ, вӧвлӧм завтӧ, — вӧтлім.
Алексей кӧ эз кут асьсӧ сэтшӧм спокойнӧя, став аслас видӧн кӧ, став поведениенас эз петкӧдлы, мый Катякӧд лоӧмторйыс сылы дзик веськодь, Василий Матвеевич, дерт, эськӧ эз пан сыкӧд сёрни татшӧм тема вылӧ.
— Омӧля уджаліс?
— юаліс Алексей, ачыс чувствуйтіс, кыдзи чужӧмас чепӧсйис вирыс.
— Сыысь омӧляыс оз вермы лоны!
Пемыд личность.
Рӧднӧй нылыс сыысь ӧткажитчӧма.
Катякӧд ӧттшӧтшъя.
— Да мый тэ, дядя Вася?!
— Алексейлы лои зэв жаль Катюшкаыс.
Улича вылын кузя сетіс куим сигнал заводса сьӧд «зис».
Туйӧ петӧм водзвылын ставныс пуксьылісны здук кежлӧ, сэсся пасясисны, чышъянасисны, пасьталісны жакетъяс, — мӧдӧдчисны вороталань.
Алексей нуис чемодан.
Агафья Карповна гусьӧник пемыдас пернапасаліс Антонлысь паськыд мышсӧ.
Антон муніс.
Пырисны керкааныс.
Разӧдчалісны асланыс комнатаясӧ.
Столӧвӧйӧ кольччисны дед, Василий Матвеевич да Алексей.
— Висьтала тіянлы, ребята, — заводитіс сёрнитны Матвей дед, — миян Антоха лоас министрӧн.
Но и юр!
Тэныд, Лёшка, кыссьыны сы бӧрся да кыссьыны.
Гашкӧ, и воӧдчан сы вылнаӧдз.
Сӧмын он регыдӧн.
Думайтчысь тэ, букыш.
А олӧмыд радейтӧ чорыда босьтчысьясӧс, гажаясӧс.
— Бать, а ме чорыда босьтчысь?
— юаліс Василий Матвеевич.
— Тэ, Вася?
Тэ чорыда босьтчысь.
Сӧмын министрад всё равно сёрмин.
Тэнад кадыд та вылӧ прӧйдитіс.
Но шогсьыны эн шогсьы.
Ассьыд делӧ, пиӧй, вӧчин.
Кымын корабль стрӧитін, бур корабльяс, дыр казьтылӧм вылӧ.
Вот, Лёшка, и тэ сідзи старайтчы, медым казьтылантор кольны му вылӧ.
Кор аддзан, мый уна уджалӧмыд, — кокъясыд зумыдджыка сулалӧны.
Морт крепыд аслас делӧясӧн.
Делӧыс крепыдджык — и сійӧ крепыдджык.
Овлывлӧ, суасны мортӧс омӧльторъяс, — пропадит морт?
Он, он пропадит.
Делӧыс мыджӧ сійӧс, кутӧ.
Прӧстӧй кывъяс шуаліс дед, медся прӧстӧйясӧс, но найӧ тырвыйӧ лӧсялісны Алексей думъяслы.
Колис кадыс, кор Алексей сӧмын и думайтіс слава йылысь.
Сылӧн быттьӧкӧ эськӧ вӧлі нин слава, а мый сійӧ сылы вайис?
Мый сійӧ шедӧдіс тайӧ главанас?
Катюшка сы вылӧ эз и видзӧдлы.
Колӧ овны, кыдзи Антон олӧ.
Слава оз корсь, а век матыссаджык, век коланаджык лоӧ йӧзлы.
— Делӧыдтӧ мортӧс кутӧ, — шуис Василий Матвеевич.
— Да сылы аслыс оз ков кияссьыс лэдзны тайӧ делӧсӧ.
А то венас делӧыс сійӧс, лямӧдас ас улас.
— Правильнӧ, Вася, — вочавидзис Матвей дед.
— Сьӧлӧмтӧ дзикӧдз кырлӧдлас помавтӧм делӧыд.
Думыштін кӧ — шедӧд, эн бӧрыньтчы, кут характертӧ.
3
Войнас кӧдздӧдіс.
Заборъяс ратшкакылісны кӧдзыдысла.
Но асывнас, шонді петӧм мысти, кутіс войтавны керка вевтъяс вылысь, карнизъясын быдмисны дзирдалысь йисыръяс; на увдорын, лым пиас, лоины ва гӧпъяс, кӧні, ляпӧдчиг да бордъяссӧ шевкнитӧмӧн, резсисны тӧвбыдӧн сьӧдасьӧм, няйт пышкайяс.
— Ёртъяс!
— шуис Илья Матвеевич, кор петіс завтракайтны да ӧчередьӧн видзӧдліс став нывбабаяс вылӧ, кодъяс пукалісны пызан сайын.
— Поздравляйта тіянӧс Международнӧй лунӧн!
— Сійӧ кутліс Агафья Карповнаӧс, окыштіс сылысь плешсӧ.
— И тіянӧс сідзжӧ, — содтіс, мукӧдъяслань бергӧдчӧмӧн.
Вӧлі март кӧкъямысӧд лун.
Му шарвывса уна миллион мужчинаяс тайӧ луннас поздравляйтісны ассьыныс пӧдругаяснысӧ налӧн праздникӧн.
Школьнӧй классъясын чеччывлісны партаяс сайын велӧдчысьяс — нывкаяс да зонкаяс, — медым дружнӧя горӧдны радейтана учительницаяслы чолӧмалан кывъяс.
Том йӧз котӧрӧн пыравлісны почта вылӧ да тэрмасигтыр гижавлісны телеграфнӧй бланокъяс вылӧ: «Кутла, окала», либӧ скромнӧйджыка: «Разрешитӧй сины тіянлы шуд, удача, успехъяс».
Чолӧмалан кыв кыліс не сӧмын мулӧн квайтӧд юкӧнын, — сійӧ кыліс ылі Кореяын, тропическӧй Вьетнамын, Прагаын да Варшаваын, и африканскӧй ю Конго берегъяс вылын, Барселонаын, Рио-де-Жанейроын, Парижын, Нью-Йоркын, Сиднейын — быдлаын, кӧні эмӧсь нывбабаяс да кӧні эмӧсь мужчинаяс, кӧні эмӧсь йӧз, кодъяс думайтӧны мир йылысь, свобода йылысь, мортлӧн шуд йылысь, мый вӧсна тышын абуӧсь ни мужчинаяс, ни нывбабаяс, — эмӧсь ёртъяс, эмӧсь соратникъяс, эмӧсь борецъяс.
Соратникъяс чолӧмалісны соратницаясӧс.
Завод тшынасис, кыдзи и пыр, величественнӧя; кыдзи и пыр, юргисны цехъяс; кыдзи и пыр, тыртсисны да содтӧдӧн тыртсисны нормаяс; и сӧмын ӧтитор вӧлі обычайлы паныд — нывбабаяс эновтісны ассьыныс уджалан местаяссӧ гудокӧдз на.
Найӧ разӧдчисны гортаныс мужчинаясысь водзджык, медым вежны паськӧмнысӧ, лоны мичаджык паськӧмаӧн да аддзысьны рытын клубын.
Клубӧ пыранінын ӧшаліс афиша:
МИЯН НЫВБАБАЯС
Асланыс нывбабаяслӧн висьталӧмъяс
Василий Матвеевич ёна волнуйтчис: некутшӧм доклад оз ло.
Сійӧ ачыс шуис — доклад оз ков.
Мый докладсьыс?
Мед нывбабаяс сёрнитасны.
Но найӧтӧ сёрнитасны — окотитысьяс сюрины унаӧн, — а мый таысь артмас?
Друг заводитасны сёрнитны асланыс быдсяма личнӧй делӧяс йылысь, заводса тырмытӧмторъяс йылысь?
Нывбабаясыд — найӧ сэтшӧмӧсь, на пытшкын сӧмын критика пукалӧ, некутшӧм самокритика.
Народ абу объективнӧй, руководствуйтчӧ ёнджыкасӧ чувствоясӧн, а оз вежӧрӧн.
Клубса заведующӧй, выль костюма, бритчӧма, томмӧма, встречайтіс гӧстьясӧс вестибюльын, поздравляйтіс найӧс.
Ворсіс оркестр, и нывбабаяс гӧгӧрволісны, мый тайӧ музыкаыс — найӧ честь кузя, пыралісны торжественнӧйӧсь, гордӧйӧсь, кӧзяева моз вайӧдісны ас бӧрсяыс верӧсъяссӧ, вокъяссӧ, тӧдсаяссӧ.
Воисны Агафья Карповна да Илья Матвеевич.
Воксӧ аддзӧм бӧрын Илья Матвеевич шевгӧдіс кияссӧ, Агафья Карловна вылӧ индігмоз: кыскис пӧ, кӧть и пыкси.
Петісны колоннаяс сайысь Дуняшка да Костя.
Дуняшка сераліс, Костя мыйыськӧ сійӧс чиршӧдліс.
— Наследниктӧ нӧ кытчӧ воштінныд?
— юаліс Василий Матвеевич.
— Соседъяслы иналім,
— вочавидзис Дуняшка, и найӧ тӧвзьыштісны коридор кузя.
Василий Матвеевич повзьӧмпырысь видзӧдліс Елизавета Серебрякова вылӧ — электрооборудование кузя ён монтажница вылӧ.
Серебрякова плавайтліс корабльяс вылын морскӧй испытаниеяс дырйи, эз ӧтчыд вӧвлы заграницаын.
Сійӧ нималіс веськыда сёрнитысьӧн да ёсь кывъяӧн.
Тшӧтш кутас выступайтны талун...
Василий Матвеевич дінті мунігӧн Серебрякова кокньыдика тувкнитіс сылы бокас.
Василий Матвеевич шатовмуні.
— Эн дур!
— шуис скӧрысь.
— Верӧсыд нӧйтас.
— Верӧсӧй командировкаын.
Вӧльнӧй ме.
Гормӧгалышта ме тіянӧс, дона начальникъяс.
Со сійӧ речыс!
— Серебрякова шлапнитіс кипыдӧснас жакет зептас.
Сідзи и тӧдіс Василий Матвеевич: гормӧгалӧмысь кындзи, сысянь нинӧм и виччысьны.
Йӧз пыр ӧтарӧ содісны.
Разӧдчалісны фойеӧ, гостинӧйясӧ, сулалісны паськыд югыд коридоръясын заводса стахановкаяслӧн портретъяс водзын, фотовитринаяс водзын.
Фотовитринаяс петкӧдлісны сӧветскӧй власть воясӧ заводлысь пыр ӧтарӧ быдмӧмсӧ.
Василий Матвеевичлы, медым корсьны историялысь став тайӧ документъяссӧ, ковмис лукйыны заводса да карса архивъясысь уна сё папка.
Сійӧ аддзис весиг сэтшӧм фотография, кытысь тӧдіс ачыс асьсӧ: том зон кипомысь клепайтӧ пароход котёллысь листъяс.
Эз сӧмын Василий Матвеевич, — унаӧн аддзисны сэтысь ассьыныс томлуннысӧ.
Инженеръяс аддзисны асьнысӧ ученик-фабзайчонокъясӧн, семьяяса олӧма мамъяс индалісны кутшӧмкӧ вӧсньыдик нывъяс вылӧ — то ли кӧсаясаӧс, то ли шырӧм юрсиясаӧс, горновщицаяс либӧ табельщицаяс вылӧ, да горӧдлывлісны: «А ӧд тайӧ ме!
Видзӧдлӧй, ме, ме!..»
Интереснӧ видзӧдлыны, кутшӧм тэ вӧлін кызь-кызь вит во сайын, но ещӧ интереснӧджык аддзыны сійӧтор, мый тэ вӧчин тайӧ вояс чӧжыс.
А вӧчӧма: корабльяс, корабльяс, корабльяс...
«Рабочий», «Партизан», «Заря», «Чайка», «Богатырь»...
Мукӧд уна дас суднояс, гырысьясӧс и посниясӧс.
Йӧзыс ньӧжйӧ мунісны витринаяс пӧлӧн, сёрнитісны ас костаныс, мыйкӧ казьтылісны, нюмъялісны.
А витринаяс пуӧдісны пыр водзӧ, нуӧдісны заводлӧн аскиа лунӧ — выль цехъяслӧн, кос докъяслӧн гырысь планъяс дорӧ, кодъяс недыр мысти лоӧны стапельяс пыдди, стеклӧалӧм эллингъяслӧн рисунокъяслань, — сійӧ зэв гырысь колпакъяс, кодъяс йылысь тӧла лунъясӧ мечтайтӧ Александр Александрович, автоматическӧй поточнӧй линияяслӧн схемаяс дорӧ.
Коридоръясын, гостинӧйясын лои пыр ӧтарӧ дзескыдджык.
Ывласянь пыр воисны и воисны.
Воисны пӧрысьяс, воисны томъяс, воисны лабутнӧйяс, воисны серамбанаяс.
Воис гӧтырыс, Марья Гавриловна.
«Директорскӧй» ложаӧ нуӧдны яндысис, пуксьӧдіс сійӧс сизимӧд радӧ, Агафья да Илья дорӧ.
На бӧрвылын пукалісны Виктор, Тоня да Зина Иванова.
Виктор эз кӧсйы мунны клубӧ, — сылы бурджык вӧлі эськӧ заводӧ, аслас модельнӧйӧ либӧ корабль вылӧ.
Но Тоня шуис, мый и сійӧ оз мун клубӧ и сідзжӧ кольччас гортас, а мунас кӧ, сӧмын сыкӧд.
Тоня лыддис зэв омӧльторйӧн кольны воксӧ ӧтнассӧ сы бӧрын, мый лои.
Тоня зэв ёна жалитіс сійӧс.
Лидаыс ӧд сідзи эз и во гортас.
Но и тайӧ на ещӧ абу ставыс.
Сійӧ оліс кутшӧмкӧ пӧдруга ордын, ветлӧдліс недель кык асланыс поликлиникаӧ — сэсся карсьыс дзикӧдз воши.
Виктор пӧлучитіс сысянь дженьыдик запискатор.
Запискаас вӧлі гижӧма: «Вот ме и гӧгӧрвои, мый торйӧн миянлы лоӧ бурджык.
Сы вӧсна — эн корсь.
Да тэ он и кут корсьны.
Тэнад ӧмӧй эм ме дінӧ настӧящӧй чувство?..»
Ӧні Виктор ветлӧдлӧ чӧв, жугыль.
Оз, оз позь сійӧс кольны гортас ӧтнассӧ.
Зинакӧд найӧ аддзысисны тані нин, клубын.
Пуксисны ставныс ӧтлаӧ.
Зина сідзжӧ тӧдіс, мый лои Виктор гозъя костын, и сылы сідзжӧ вӧлі вывті, вывті жаль Викторыс.
Зина паніс сёрни заводскӧй делӧяс йылысь, станок йылысь, — тӧдіс, мый та йылысь Виктор сёрнитӧ век окотапырысь и татшӧм сёрниыс, дерт, ылыстас сійӧс шуштӧм мӧвпъясысь.
Кор сетісны звӧнок, ыджыд театральнӧй зал вӧлі дзик тыр, пукалісны весиг содтӧд улӧсъяс вылын, амфитеатр тшупӧдъяс вылын, ӧта-мӧд пидзӧсъяс вылын.
Торжественнӧй заседание восьтіс завкомса член Анна Логинова, плазса пӧрысь работница.
Бӧрйисны президиум.
Гӧрд матерьеӧн вевттьӧм кузь пызан сайын ни ӧти мужичӧй.
Дзормӧм бабушка Любакӧд орччӧн, коді коркӧ вуравліс чери кыян шхунаяслы парусъяс, пукаліс еджыдіник крановщица Клава Намёткина.
Главнӧй конструктор Корней Павловичлӧн гӧтыр дінӧ, общественница Софья Михайловна дінӧ, пуксьӧм бӧрын технолог Коломейцева пыр жӧ заводитіс петкӧдлыны аслас морӧс вылӧ, пельпомъяс вылӧ, сосъяс вылӧ, — тыдалӧ, висьталіс, кыдзи стрӧчитӧма выль платьеыслысь складкаяссӧ.
Ставсьыс медвылын тыдаліс Елизавета Серебрякова.
Сійӧ кӧзяйскӧя вештіс пызан вывсьыс лампа да графин — медым бурджыка аддзыны залсӧ.
— Ёртъяс, талун миян докладчик абу, — бара заводитіс сёрнитіны Логинова.
— Мед лоӧ гортын моз, сёрнитыштам — коді кыдзи кужӧ.
Кутшӧм корабльяс стрӧитам, кутшӧм каналъяс писькӧдам, кутшӧм машинаяс лэдзам!
Висьталам ас йылысь бур, веськыд кыв.
Менам первойӧн гижӧма Настя Семёноваӧс.
Пӧжалуйста, Настенька.
Народ корӧ!
Сьӧд кӧсаяса, ыджыд тушаа, мича статя нывбаба сувтіс ӧти радысь да тэрыба мӧдӧдчис сценалань.
Кор сійӧ сувтіс трибуна вылын заллань чужӧмӧн, сы морӧс вылысь аддзисны кык орден.
Коді тайӧ сэтшӧмыс?
Уджалӧ Семёнова, буракӧ, шлюпочнӧй мастерскӧйын и, буракӧ, нормировщицаӧн.
Заводын сійӧс омӧля тӧдісны.
— Кор заводитчис война, — кутіс сёрнитны сійӧ негора лӧсьыд гӧлӧсӧн, — ме вӧлі дас квайт арӧса нывкаӧн.
Ме пырысь-пыр жӧ муні фронт вылӧ.
Семёнова висьталіс эз ас йывсьыс — боецъяс йылысь, салдатъяс йылысь, офицеръяс йылысь, налӧн мужество, героизм йылысь, но кывзысьяс син водзын тыдаліс том патриоткалӧн образ, коді ураганнӧй би улын петкӧдліс бой мунанінысь ранитчӧм боецъясӧс да сійӧн тышкасис рӧдина вӧсна.
— Да, ёртъяс, — помаліс Семёнова, — ме гӧгӧрвои, война — сійӧ сьӧкыд, зэв сьӧкыд удж, сійӧ помтӧм ыджыд бедствие.
Меным оз ков выль война, кыдзи оз ков сійӧ и тіянлы ставныдлы, но ме эг вунӧд ассьым военнӧй специальностьӧс.
Мужичӧй ёртъяс, помнитӧй менсьым специальностьӧс.
Ме — санинструктор.
Ме кӧртавла ранаяс.
Зал кутіс ызгыны, гымакывны.
Мужичӧй ёртъяс тӧдісны, мый сэтшӧмыс фронт вылын санинструктор.
Найӧ кӧ эськӧ пӧрччалісны пинжакъяссӧ да дӧрӧмъяссӧ, на пӧвстысь эськӧ уналӧн туша выланыс тыдовтчисны рана туйяс, кодъясӧс коркӧ кӧртавлісны нывъяслӧн тӧждысяна киясыс.
— Ті ставныд тӧданныд, мый ме вӧлі мир дорйысьяслӧн конгресс вылын, — петіс Семёнова бӧрын да заводитіс сёрнитны Ксения Михайлова, меднолитейнӧй цехысь формовщица.
— Ме висьтавлі тіянлы сы йылысь.
Но ме тіянлы эг на висьтавлы, дона ёртъяс, мый ме аддзысьлі Африкаса сьӧд нывбабакӧд, сійӧ сэтчӧс странаысь, коді шусьӧ Берег Слоновой Кости, — Элизабет Литлкӧд...
рочӧн: ичӧтик Елизаветакӧд.
Сёрнитім переводчик отсӧгӧн.
Сійӧ юаліс менсьым, мыйӧн ме занимайтча.
Корабльяс, мися, стрӧита.
Нюмъялӧ: «Корабльяс?
Аддзылі тіянлысь гӧрд флага корабльястӧ.
Унаысь аддзылі».
Интереснӧ, думайта: а эз-ӧ сылы удайтчыв аддзывны миян заводса корабльясӧс?
Юася, уна нимъяс шуала.
И мый ті думайтанныд!
«Заря» сэні вӧлӧма.
Миян «Заря» волӧма Африкаӧдз!
Вот и кӧсъя висьтавны: ставыс, мый ми вӧчам тіянкӧд, ылӧдз тыдалӧ, миян другъяслы тыдалӧ, став мир пасьтаын.
Радуйтӧ тайӧ найӧс, ыштӧдӧ.
Кор вежӧртан тайӧс, уджавсьӧ бурджыка.
Кыдз нӧ!
Стрӧитам выль корабль — сійӧ абу прӧстӧ корабль, код трюмын нянь либӧ машинаяс, — сійӧ миян другъяслы свобода юӧртысь, тувсовъя лэбач.
— Тайӧ зэв правильнӧ!
— вашкӧдіс Зина.
— Збыль ӧд, Виктор Ильич?
Виктор видзӧдліс сы вылӧ, нюммуніс да вочавидзис:
— Но, а кыдз жӧ!
Корабль — сэтшӧм делӧ.
Абу, дерт, миян тіянкӧд станокным.
— Станокнад энӧ шутитӧй, Виктор Ильич.
Миян бюроӧ сы йылысь быд лун воӧны письмӧяс страна быд пельӧссянь,
лыддьӧмаӧсь, гӧгӧрвоанныд-ӧ, газетаясысь, вот и гижӧны.
Сэк кості ӧти бӧрся мӧд петавлісны трибуна вылӧ нывбабаяс.
Кывзісны налысь дзик шынитӧв.
Кымынысь праздничайтлісны март кӧкъямысӧд лун, но некор на ещӧ эз вӧвны татшӧм волнуйтана висьталӧмъяс, некор татшӧм тырвыйӧ эз воссьывны тайӧ залас нывбабаяслӧн мывкыдыс да сьӧлӧмъясыс.
— Тьӧтӧясным, тьӧтӧясным миян кутшӧмӧсь!
— Александр Александрович тувкӧдіс Илья Матвеевичлы бокас.
— Ветлӧдлӧны чышъянаӧсь да комбинезонаӧсь, он и думышт, мый найӧ орлицаяс...
Александр Александрович эз ӧтнас шензьы та вылӧ, кутшӧм замечательнӧй нывбабаяс уджалӧны заводын, мыйта нуисны ас вывтіныс, аддзылісны, испытайтісны на пӧвстысь быдӧн.
Кыдз нӧ он шензьы!
Аддзысисны на пӧвстын мам-героиняяс; кодъяс Семёнова моз вӧлӧмаӧсь фронт вылын; кодъяс волӧмаӧсь Сибирӧ, Кавказӧ, Средньӧй Азияӧ, Сахалинӧ; кодъяс кыйлӧмаӧсь батьясыскӧд чери, вӧлӧмаӧсь гражданскӧй война дырйи салдатъясӧн, шахтаясын сортируйтӧмаӧсь из шом, стрӧитлӧмаӧсь Днепрогэс.
Василий Матвеевичлы шензьӧм да радлун вылӧ, ставыс лючки-ладнӧ лоп и Елизавета Серебряковакӧд.
Тыдалӧ, вежӧртӧма, мый критика вылӧ луныс абу лӧсялана, и весиг ассьыс «гормӧга» речсӧ эз кыскыв зепсьыс, висьталіс заграница йылысь, заграничнӧй порядокъяс йылысь, Европаса рытыввыв странаясын нывбабалӧн праватӧм олӧм йылысь.
Сӧмын дас ӧтикӧд часын Логинова висьталіс, мый сёрнитны кӧсйысьяслӧн список помасис.
Клубса вечер бӧрын Журбинъяс чукӧртчисны гортаныс, волнуйтчысьӧсь, кыпыдӧсь.
Ставныс гажаа сёрнитісны, юисны наливка — нывбабаяслӧн радейтана юантор.
Зина, кодӧс сідзжӧ корисны Якӧрнӧй вылӧ, вомтыр ньылыштӧм бӧрын кутіс шенасьны кияснас:
— Ой, ог радейт ме юмовтӧ!
— Курыдтор эм запасын, — шуис Илья Матвеевич.
— Тайӧ ми талун тіян ради, нывбабаяс ради, татшӧм ыджыд мучениесӧ терпитам.
Солидарность вӧсна.
— И курыдтӧ ог радейт.
— Шампанскӧй, сідзкӧ?
— Шампанскӧй?
Дерт, шампанскӧй.
Став винаяссьыс медбур.
— Эгӧ путьмӧй ньӧбнысӧ.
— И весьшӧрӧ энӧ путьмӧй, — содтіс Дуняшка.
— Сыысь лоӧ гажа, кокни.
— Тэныд и сідз, видзӧда да, абу сьӧкыд.
— Илья Матвеевич шпыньмуніс.
— Питӧ эновтӧмыд, концертъяс вывті котралан.
Воддза кадӧ мӧдног вӧвлі.
— А мый воддза кадас бурыс вӧлі?
— шыасис Агафья Карповна.
— Пукав да лукав гортын челядькӧд, быттьӧ пӧжсян чипан.
— Сы пыдди, мам, кутшӧм пиянӧс быдтін!
Вот и эм тэ героиня.
Мамлысь геройство петкӧдлін.
Зина эськӧ сідзжӧ шутитіс ставныскӧд ӧтлаын.
Но сылы эз вӧв лӧсьыд сы вӧсна, мый Виктор помся чӧв оліс.
Дерт, сылы вӧлі сьӧкыд, Зина, кӧть кыдзи эз зіль, эз вермы гӧгӧрвоны, мыйла Лидаыс муніс сы дінысь.
Збыль ӧмӧй Лидалы лоӧма гажтӧм?
Кыдз вермас лоны гажтӧм татшӧм тӧлка, бур морткӧд!
Сылы, Зиналы, например, Викторкӧд некор эз вӧв гажтӧм.
Сійӧ, збыль, неуна ньӧжмыдджык да абу варов.
Мый нӧ кӧть сэтшӧм?
Сійӧ ӧд, шуам, и ыджыдджык сыысь, Зинаысь, ар кӧкъямысӧн.
Викторлы оз нин позь дзирнясьны да чеччавны, сяргыны катша моз.
Да, Виктор Ильич зэв интереснӧй морт.
— А мый сы йылысь гижӧнысӧ?
— клубын ӧнтая сёрни йылысь друг юаліс Виктор.
— Мый?
Кытысь пӧ сійӧс босьтны, юасьӧны, да оз-ӧ позь вӧчны аслыным, абуӧсь-ӧ миян прӧст чертёжъяс.
— Интереснӧ!
Гашкӧ, ми тіянкӧд уджыштам на, Зинаида Павловна.
Ме выль машинка йылысь думайта.
Мыйкӧ сэтшӧм меным чайтсьӧ автомат сяма, коді ачыс кутас вӧчавны модельнӧй операцияяс.
Клавишаяса.
Личкыштін — стружитӧ, личкыштін — тӧчитӧ, личкыштін — сверлитӧ.
Кор Зина лӧсьӧдчис мунны, Виктор пальтоасис да шапкаасис.
— Сёр нин, — шуис сійӧ, — коймӧд час.
Колльӧда тіянӧс.
Муніс колльӧдны и Тоня.
Вӧлі кӧдзыд, но воздухын ӧвтіс лунын сывлӧм ва гӧпъясӧн, тулысӧн.
Ва гӧпъясын йиыс кок улын трачкакыліс.
Виктор да Тоня кутісны Зинаӧс сойбордйӧдыс.
Веряжка вомӧн пос дінын на пӧвстысь кодкӧ вильдіс, уськӧдіс мукӧдсӧ кок йывсьыныс.
Чеччисны, пыркӧдісны ӧта-мӧднысӧ, сералісны.
Зиналы лои сэтшӧм лӧсьыд, кутшӧм овлӧ сӧмын рӧднӧйяс пӧвстын.
Сы керкаӧдз воисны тӧдлытӧг.
Подъезд ӧдзӧссӧ восьтытӧдз Зина видзӧдліс нёльӧд судтаса пельӧс ӧшиньяс вылӧ.
Сійӧ тӧдіс, мый тайӧ ӧшиньясыс Алексейлӧн.
Сэні вӧліны биаӧсь.
4
Алексей пукаліс пызан сайын.
Клубӧ сійӧ эз мун, а решайтіс сьӧкыд тригонометрическӧй задачаяс.
Сійӧ сэтшӧма ылалӧма таӧн, мый вунӧдіс свет вывсьыс ставсӧ.
Сійӧ выныштчӧмӧн личкис карандашнас бумага вылӧ, кыдзи личкӧны пуртӧн консервнӧй банка вылӧ, восьталіс тригонометриялысь тайнаяссӧ, кодъясӧн вӧлі тырӧма задачникыс.
Но объяснениеясыс, кодъяс сетсьӧны школаын, институтын, задачникын пӧшти эз вӧвны.
Ковмис аслыд корсьны, жуглыны юр.
Игорь Червенковӧс эськӧ татчӧ!
Да и Игоркӧд этша кокньӧдыс.
Кор Игорь объясняйтӧ — ставыс гӧгӧрвоана, мунас — нинӧм абу гӧгӧрвоана.
Разян тайӧ путаницасӧ, разян — и ачыд дзугсян.
Мӧд кӧ эськӧ важӧн эновтіс татшӧм сьӧкыд занятиесӧ.
Мӧд кӧ — но эз Алексей.
Кор нин лолі вывті сьӧкыд, сійӧ матыстчыліс зеркалӧ дорӧ, видзӧдіс аслас кельдӧдӧм чужӧм вылӧ, скӧр синъяс вылӧ да лёкысь юавліс:
— Мый, нярмин?
— Эг, эг нярмы!
— вочавидзліс сылы мӧд Алексейыс, зеркалӧсьыс, бергӧдчыліс мышнас да бӧр мунліс пызан дорӧ.
Кад муніс, ӧти тӧлысь бӧрся воліс мӧд, но Алексей эз вермы вунӧдны Катюшка йылысь.
Вӧлі ӧтчыд сэтшӧм кад, кор сійӧ омӧльджыка думайтліс Катюшка йывсьыс, — самӧй сійӧ лунъясӧ, кор Костякӧд сваритісны мачта.
Мачта гӧгӧр Костялӧн ветлӧдлӧмъясыс да сылӧн лыддьӧдлӧмъясыс — тшыкӧдӧма пӧ дзикӧдз — помасисны сійӧн, мый Костя шуис:
— А исправитны позьӧ.
Кутан отсасьны?
— Кута, — вочавидзис Алексей.
Аскинас Костя сёрнитчис цехса начальниккӧд.
«Вокӧс велӧда.
Позьӧ эсійӧ мачтасӧ, коді тай валъяс сайын, тшыкӧдны?»
— «Тшыкӧд, сійӧс шыбитӧма.
Ми сійӧс орйӧдлыны кутам, ӧткодь».
Костя мерайталіс, метитчаліс, сваритіс шовъяссӧ; сійӧ арталіс металл пуксьӧмъяс, кужӧмӧн сеталіс налы колана направление.
Алексей вежаліс сы вылӧ: вот тайӧ вӧля дак вӧля!
— ачыс вунӧдіс сы йылысь, мый сылӧн аслас вӧлі Костялӧн кодь жӧ вӧляыс, кор кутчысьліс аслас мӧлӧт бердӧ.
Кымынкӧ лун мысти Костя корис техническӧй контроль отделысь мастерӧс.
Мачтасӧ кранӧн кыскисны пельӧссьыс, видлалісны калибръясӧн, прӧверитісны специальнӧй приборъясӧн, веськыд-ӧ сійӧ, ӧшӧдлісны сьӧкыд груз, видлыны — чегас оз.
Мачта выдержитіс став испытаниеяс.
Мачта дорын ӧтувъя удж бӧрын Костялӧн Алексейкӧд урокъясыс регыд мысти помасисны; недель кык мысти Костя шуис:
— Водзӧвылӧ ме тэныд, Алёшка, абу учитель.
Водзӧ вылӧ ӧшибкаяс вылын велӧдчы, кыдз шуасны, опыт вылын.
Мун сдайт разряд вылӧ да прӧщайтчы аслад мӧлӧткӧд.
Абу жаль?
— Жаль.
Велалі.
Экзаменуйтісны Алексейӧс кык мастер да безопасность кузя техник.
Топӧдлісны кисӧ, поздравитны:
— Со тэныд нёльӧд разряд.
Уджав сідз жӧ, кыдзи клёпка вылын уджалін.
Надейтчам тэнсьыд портретъястӧ заводскӧй дӧска вылысь аддзыны.
Рытнас сы ордӧ локтіс Володька Петухов.
— Кывлі тэ йылысь, — шуис Володька, — эновтан клёпкатӧ?
— Сійӧ пуксис креслӧӧ, кӧдзыд вылысь пырӧм бӧрын зыраліс банбокъяссӧ кипыдӧсъяснас.
— Но и сотӧ!
Локтігӧн видзӧдлі аптека дорысь — градусникыс дзикӧдз топӧдчӧма.
Нульысь улынджык кызь сизим градус.
Эновтан, сідзкӧ?
— Эновта.
— А збыльысь тайӧ?
— Ордйысьны тэныд некодкӧд лоӧ?
— Ордйысьнытӧ кодкӧд — аддза.
Энлы, Алёшка, тэ висьтав — честнӧ аслад профессияысь ӧткажитчыны?
Тэ жӧ быттьӧ дезертир.
Став ребята тадз шуӧны.
— И тэ?
— И ме.
Сёрнитӧны, тӧдан кыдз?
Велалӧма Журбин тысячаясӧн куравны, сёяс вылӧ лэччис — дай усйысис.
Алексей ветлӧдлыштіс комнатаӧд, видзӧдліс Володька вылӧ бать мозыс, букышӧн.
— Кывзы, Вовка, — шуис сійӧ.
— Абу ми сэтшӧм тӧлктӧмӧсь, медым сӧмын тысячаяс йылысь думайтны.
Володька серӧктіс и тыдовтчыліс сылӧн зарни пинь — аслас гордитчанторйыс.
— Тысячаяс — сійӧ бытие, — шуис сійӧ.
— Бурджыка олан — бурджыка уджалан, а бурджыка уджалан — бурджыка олан.
— Но и ме ӧтветита, тэ кӧ менӧ политграмотаӧн кӧсъян конйыштны.
abu
Тэ тӧдан, мый миянӧс велӧдӧны: медым не ӧшибитчыны, колӧ видзӧдны водзӧ, а оз бӧрӧ.
Видзӧдны сы вылӧ, мый быдмӧ, а оз сы вылӧ, мый вешйӧ олӧмсьыс.
Мый нӧ, ми тэкӧд бӧрӧ кольӧм дуракъясӧн во мысти лоам?
Кутам ветлӧдлыны дирекцияӧ да завкомӧ да няргыны-норасьны?
Вӧлім передӧвикъясӧн, а лоим пӧденщикъясӧн: думыштлӧй, пӧжалуйста, миянлы удж.
Тайӧс кӧсъян?
— Тӧдан, кутшӧм делӧыс, Алексей, — шуис Володька.
— Ме тэ ордӧ эг теоретическӧй вопросъяс кузя лок.
На кузя менам консультант эм, инженер Маштаков.
Тэ меным практическӧя висьтав: комсомольскӧй ногӧн тайӧ — ребята дорысь гусьӧник пышйыны?
Мый йылысь ме сёрнита?
Да пыр сы йылысь жӧ.
Сійӧ быдӧнлы тӧдса, мый клёпкалӧн нэмыс овсьӧма.
Но мыйла тэ ӧтнад, не ёрт ногӧн, пышйин?
Мыйла эн кор занимайтчыны ӧтлаын?
Абу быдӧнлӧн сэтшӧм вокыс, кутшӧм тэнад.
— Курсъяс эмӧсь.
Висьтавлісны на йылысь?
Висьтавлісны.
— Мыйла нӧ тэ ачыд курсъяс вылас эн мун?
— И муні эськӧ, да найӧ важӧн занимайтчӧны.
Он вермы суӧднысӧ.
— А ребята — суӧд?
Тадзи, Алёшка, сёрнитны абу бур.
Ме тэныд тысячаяс да сёяс йывсьыд нарошнӧ гаралі.
Ребята мӧдног шуӧны: проработайтны тэнӧ кыдз колӧ собрание вылын.
— Мыйысь нӧ, интереснӧ?
Сыысь, мый производствоысь орӧдчывтӧг мӧд профессияӧ велӧдчи?
— Индивидуализмысь!
Но тэнад эм позянлун правдайтчыны.
— Ог и думайт правдайтчыны.
— Думыштлан, — падъявтӧг шуис Володька.
— Семёнов, Лебедев, Нарышкин и ме — сідзжӧ кӧсъям велӧдчыны электросварщикъясӧ.
Кутан велӧдны!
— Кыдз нӧ ме тіянӧс кута велӧдны, ачым кӧ ещӧ ме лючкиасӧ ог на куж.
— Ӧтлаын и лючкисӧ корсям.
Воктӧ коран.
Корсь петан туй кыдз гажыд.
Бюро вылын решитім.
— Менсьым первой колі юавны.
— Вот ме и юала.
Собрание вылын тэнсьыд ӧтветтӧ висьталам.
Алексей ещӧ некор на некодӧс да нинӧмӧ эз велӧдлыв.
Велӧдны мукӧдӧс — таын вӧлі мыйкӧ страшнӧкодь и сыкӧд ӧттшӧтш ыштӧдана.
Ыштӧдана: петан ребята дорӧ, объясняйтан налы, ребята сюся кывзасны, сетасны вопросъяс, достоинствоӧн ӧтвечайтан; бӧрыннас на йылысь кутасны сёрнитны: Алексей Журбинлӧн ученикъяс!
Александр Александрович дугдас кӧритны: «Со тэнад батьыд!
Сійӧ сэтшӧмъяссӧ, кутшӧм тэ, эз ӧти сёӧс кок йылас сувтӧд.
А тэ, пиук, кодӧс да мыйӧ велӧдін?»
Алексей сӧгласитчис.
Но медводдза урокыс заводитчис дзик эз сідз, кыдз сійӧ ачыс чайтліс.
Том клепальщикъяс воисны сы дорӧ гортас, пуксялісны улӧсъяс вылӧ, диван вылӧ, сэк жӧ ӧзтісны папиросъяс.
— Но, вай висьтав!
Мый висьтавны, мыйсянь заводитны?
Дум вылас уси Костяыс и заводитіс тадз:
— Первой делӧ, ребята, кодӧс ті долженӧсь помнитны, сійӧ не видзӧдны дуга вылас щитоктӧг.
— Тӧдам!
Плакатъяс вылысь лыддьылім.
— А мый тӧданныд?
А вот, шуам, мый электрическӧй дугалӧн светыс дас тысячапӧв вынаджык обыкновеннӧй дорысь, — тайӧс ті тӧданныд?
Но, нинӧм и горзыны!
— Стрӧг дядькаыс!
Водзӧ висьтав.
Висьталіс.
Мунӧм водзвылас быдӧнлы сетіс морт ӧти книгаӧн.
— Сӧмын не воштавны.
Костялӧн библиотека.
Юртӧ орӧдас.
Регыд мысти заводитчисны сьӧкыдлунъяс, кодъясӧс Алексей водзвывсӧ эз казявлы.
Ребята кутісны сетавны вопросъяс не сы тӧдӧмлунъяс серти.
Найӧ юасисны генераторъяс устройство йылысь, мыйӧн торъялӧ переменнӧй ток постояннӧйысь, сы йылысь, мыйла постояннӧй ток дырйи трансформатор оз действуйт, кыдзи вежны токлысь вынсӧ; сюйсисны физикаӧ, металлургияӧ, химияӧ — ставас сыӧ, мый йылысь коркӧ кывлӧмаӧсь школаын, ремесленнӧй училищеса мастерскӧйясын, мый йылысь кыськӧ лыддьӧмаӧсь, но тӧлкӧн абу гӧгӧрволӧмаӧсь.
— Ме абу университет, — скӧраліс Алексей и на вылӧ и ас вылас.
— Вывті тай!
Электросварка кӧ, электросварка.
А ті быдса вуз кӧсъянныд лӧсьӧдны.
Быд занятие водзвылын сійӧ корсьысис книгаясысь, вайис ас ордас Тонялысь учебникъяссӧ — сизимӧд классянь дасӧдз, зубритіс на кузя — и век сорласис.
Тайӧ ёна чушис Алексейлы: сійӧ эз вермы миритчыны, мый нинӧм оз тӧд либӧ джынвыйӧ тӧдӧ.
— Алёшенька, — сьӧлӧмсяньыс сӧветуйтіс сылы Тоня, кор вокыс висьталіс сылы аслас беда йылысь, — а тэ эськӧ мед юасин кодлыськӧ.
Антошалысь, шуам.
Юась, а сэсся и ребяталы висьтав.
Нинӧм яналанаыс.
Химия кузя миян учитель, тӧдан, мый шуӧ?
«Юавны — здук кежлӧ яндзим, не тӧдны — нэм кежлад яндзим».
Но Антон, кор Алексей воис сы дорӧ, вочавидзис: «Но мед сідз, шуам, вокӧ, ме тэныд объяснита ӧтитор, разъяснита мӧд, коймӧдтор.
Татшӧм кустарщинанад ылӧдз он мун.
Колӧны фундаментальнӧй тӧдӧмлунъяс».
Ӧти кывйӧн кӧ, ӧтдортчис.
Алексейлы лолі шуштӧм помтӧм ӧбидаясысь, и, кымын унджык вӧліны найӧ, сымын ёнджыка ӧзйис сы пытшкын кӧсйӧм шедӧдны ассьыс думыштӧмторсӧ.
Сӧмын Костя, ёсь, но бур сьӧлӧма Костя, поддерживайтіс Алексейӧс.
Костя нуӧдіс Алексей велӧдчысьяскӧд практическӧй занятиеяс, мыйӧ Алексей, дерт жӧ, эськӧ эз босьтчы, сы вӧсна мый сійӧ сӧмын на вӧлі петӧ самостоятельнӧй туй вылӧ — сылы сетавлісны сваритны траулеръяслысь медся прӧстӧн узелъяс.
Тайӧ аслыс сьӧкыд лунъясас, Катюшка йылысь муртса вунӧдӧм бӧрын, сійӧ бара кутіс чувствуйтны, кутшӧм ёна сылы оз тырмы ёртыс — татшӧм ёртнас Алексей ас думсьыс пыр лыддьыліс Катюшкаӧс.
Кутшӧм пыдӧдз йиджтысис сійӧ Алексей олӧмӧ, и кутшӧм сьӧкыд сылы Катюшкатӧгыс!
А Катюшка?
Аддзыліс сійӧ ӧтчыд Катюшкаӧс заводысь, — чишнитіс Алексей дінті, эз видзӧдлы, синсӧ-лэдзис муӧ, тэрмасис, поліс.
Мый сылӧн сьӧлӧм вылас?
Паныдасис мӧдысь, потшис туйсӧ.
«Оз ков, Алёша, — вашкӧдӧмӧн шуис сійӧ.
— Оз ков.
Лэдз...»
Но мый кӧть эз вӧчсьы Алексей сьӧлӧмын, удж вылын тайӧ сэсся эз нин мешайтлы.
Пыр свободнӧйджыка сійӧ вӧдитчис сварочнӧй аппаратӧн, выль уджын шедӧдіс кокнилун, аслыспӧлӧс грация, — кыдзи вӧлі войдӧр клёпка вылын.
Отсаліс ребяталы, нуӧдіс накӧд занятиеяс.
Ветліс Костя дінӧ инструктаж вылӧ.
Дружитчис Игорь Червенковкӧд.
Игорь вӧлӧма бур зонмӧн, кыпыд, компания радейтысь.
Ӧтитор эз вӧв гӧгӧрвоана Алексейлы: кыдзи нӧ дасӧд класс помалӧм бӧрын позьӧ вӧлі не мунны водзӧ велӧдчыны?
Ӧти делӧ, кор асьсӧ сійӧс батьыс дугӧдіс велӧдчӧмысь.
Но сэки вӧлі война, колӧ вӧлі отсавны заводлы, и эз дас класс, а квайт да джын помаліс сэк кежлӧ Алексей.
Та кузя вензисны Игоркӧд, пинясисны.
Воскресеньеясӧ найӧ босьтлісны лыжияс да пемыдӧдзыс ветлӧдлісны Лада дорса пожӧмъяс пӧвстті, сійӧ местаясті, кӧні Катюшка висьтавліс сылы история йылысь, важся нэмъяс йылысь.
Алексей ачыс нин тӧдмаліс сійӧ нэмъяс йывсьыс, сійӧ лыддис на йылысь, и, пӧжалуй, Катюшка шензис эськӧ ӧні сылӧн тӧдӧмлунъяс вылӧ.
Сійӧ шензис эськӧ упорствоыс вылӧ, кутшӧмӧн Алексей пукавліс книгаяс сайын.
Книгаяс лоины сылӧн другъясӧн.
Найӧ восьталісны сы водзын зэв ыджыд, сьӧкыда гӧгӧрвоана величественнӧй мир.
Но Катюшка эз вӧв, и шензьыны вӧлі некодлы.
5
Тайӧ сёр кадас эз узь и Матвей дед.
Пукаліс директор кабинетын пызан сайын да терпениеысь петӧмӧн личкаліс телефон аппаратъяслысь кнопкаяссӧ.
— Гараж меным, гараж!
Торйӧд, барышня, — коді сэні сы дыра больгӧ.
Пырысь-пыр колӧ машина, барышня!
Сы водзын пызан вылын куйліс министрлӧн телеграмма. Сӧмын на вайисны.
«Кывзӧй радио зпт лыддьӧй аски газетаясысь тчк Модельщик Виктор Ильич Журбинлы присудитӧма коймӧд степеня сталинскӧй премия тчк Поздравляйта Журбинӧс зпт став коллективӧс ыджыд наградаӧн тчк».
— Гараж?
— горзіс шызьӧм Матвей дед.
— Гӧнитӧд ӧдйӧджык машина!
Зпт, гӧгӧрвоан!
Внукӧй лауреат!
Гортӧ тӧвзьыла.
Ладнӧ, и тэсянь висьтала.
Дас вит минута мысти сійӧ зымӧдіс нин ӧдзӧсас сідзи, мый садьмисны Тоня, Дуняшка, Илья Матвеевич да Агафья Карповна.
Чеччисны, кутісны пасьтасьны; чайтісны — пӧжар, ещӧ нин сы вӧсна, мый петӧма тыр тӧлысь да ывла вылын вӧлі югыд да вижоват.
— Кӧні сійӧ?
— бызгис Матвей дед, кор сылы восьтісны.
— Узьӧ, йӧйыд!
Ачыс асьсӧ оз гӧгӧрво!
Дед уськӧдчис Виктор комнатаӧ, раснитны ӧдеялӧсӧ.
Ставныс шай-паймунісны, мый лоӧма дедкӧд, абу-ӧ нин, — коді тӧдас, — юр вемъясыс вӧрзьӧмаӧсь?
— Чеччы, брӧдяга!
Чеччы!
Вай кутла!
— Викторлӧн унзіль чужӧмыс воши дед тош пиӧ.
— Но вот, ӧні на — лыддьы!
Виктор босьтіс сы ордысь телеграфнӧй бланок.
— Мам!
— челядь гӧлӧсӧн шуис Виктор.
— Мам!
Меным сетӧмаӧсь сталинскӧй премия!
— Пиукӧй!
— Агафья Карповна окнитіс да пуксис Виктор шоныд вольпась вылӧ.
— Мый нӧ ӧні миянлы вӧчнысӧ?
Витенька!
Тоня уськӧдчис, Викторлы сьылі вылас, сійӧс йӧткыштіс Илья Матвеевич.
Кӧмтӧгыс шлёпӧдіс Костя.
Ставныс кутлісны Викторӧс, сывйыштлісны.
Сійӧ терпитіс да шудаа нюмъяліс.
— Мый жӧ вӧчнысӧ, мый?
— шуаліс Агафья Карповна.
Сылӧн кокъясыс пыр на вӧлі лигышмунӧмаӧсь.
— Вина юны!
— горӧдіс Илья Матвеевич да сэтшӧма тапкис Викторлы пельпомас, мый мӧдыс нюжӧдчис крӧвать вылас.
— Ньӧжйӧджык тэ!
Дойдан лауреатсӧ!
— скӧрмис Матвей дед.
И ачыс шлапкис Викторлы мышкас.
— Помӧдз дойдаласны, йӧйясыд!
— Агафья Карповна аснас сайӧдіс писӧ.
— Йӧймисны!
Гымӧдӧны да гымӧдӧны.
Ӧтувъя радлун гудыртіс юръяссӧ, быттьӧ коддзӧдіс.
Виччысисны сійӧс, виччысисны, но сійӧ воис быттьӧ немвиччысьтӧг, друг гымӧбтіс лыйӧм моз.
Виктор тӧдіс, мый сійӧс представитісны премия вылӧ, мый представитісны ӧтнассӧ: Зина да Скобелев гижисны заявление да сы дорӧ документъяс, Викторлысь набросокъяс, эскизъяс, расчётъяс пуктӧмӧн докажитісны, мый Виктор — станоклӧн авторыс ӧтнасӧн.
Виктор та йылысь тӧдіс ставсӧ.
Ӧтитор эз тӧд — кутшӧм ыджыд лоӧ сылӧн радлуныс.
— Ладнӧ, гымӧдӧй, — шуаліс сійӧ батьыслы, дедыслы да Костялы.
— Терпита, мый сэсся вӧчан!
ДАС КЫКӦД ГЛАВА
1
Антон воис ас кадӧ: семья олӧмын медся ыджыд торжествояс кежлӧ.
Вайӧдіс аскӧдыс Верасӧ.
Сійӧ петӧма отпускӧ сэтчӧдз, кытчӧдз Антон оз помав уджсӧ, оз лэдз потоксӧ.
— Ме мудзи ӧтнамӧн, — шуис Агафья Карповналы Вера.
— Ми Антошакӧд абу нин сэтшӧм арлыдаӧсь, медым дыр кежлӧ янсӧдчыны.
Окота овны ӧтлаын, пыр ӧтлаын.
Но мыйла моньыс висьталӧ тайӧс, кор быдӧнлы гӧгӧрвоана, мый не сӧмын Антонкӧд ӧтлаын лоны кӧсйӧмыс вайӧдіс сійӧс Ладаӧ, Журбинъяс семьяӧ, — сійӧ виччысьӧ кага.
Агафья Карповналы лои нимкодь.
Сійӧ важӧн думсьыс шогсис сы кузя, мый Антонлӧн да Вералӧн, кыдзи и Викторлӧн да Лидалӧн, абу челядьныс: енмыс найӧс тӧдас, оз-ӧ нэм чӧжныс тадзи ло.
Эз, эз ло.
Ещӧ ӧти внук!
А гашкӧ, внучка?
Окота эськӧ внучка.
Но мед лоас внук, мед и Илья радлыштас.
Сылы колӧны детинкаяс принцип вӧсна, асныралӧм вӧсна.
Ладнӧ, мед внук.
Бурджык, дерт, эськӧ внучка...
Викторӧн сталинскӧй премия пӧлучитӧм кузя празднуйтӧмъяс заводитчисны сысянь, мый вӧлі заводскӧй митинг, вӧлі завкомлӧн активкӧд торжественнӧй заседание.
Викторӧс чествуйтісны.
Викторлы лои ӧтвечайтны чолӧмалӧмъяс вылӧ.
Ӧтвечайтіс кыдзсюрӧ, гӧрдӧдӧмӧн, яндысигтыр, вунӧдліс медся главнӧйсӧ, мый колӧ вӧлі шуны кытшлӧдлытӧг, став сьӧлӧмсяньыс.
Сэсся праздничнӧй шум вуджис Якӧрнӧй вылӧ, 19 номера керкаӧ.
Быд рыт Журбинъяс ордӧ чукӧртчылісны йӧз.
Татчӧ волісны Иван Степанович, Жуков, Горбунов, Корней Павлович.
Шуалісны бур кывъяс сы йылысь, мый вӧчӧма, сы йылысь, мый колӧ вӧчны.
Жуков ӧтчыд шуис:
— А ті, Виктор Ильич, висьтавлінныд, мый тіян станокныд, сравнитны кӧ Волга вывса плӧтинаяскӧд, сэтшӧм ичӧттор, кодӧс некод оз и казяв.
Ӧні аддзанныд, ті ӧшибитчинныд!
Кор войдӧр Виктор видзӧдавліс газетаясысь сталинскӧй премияяс кузя лауреатъяслысь портретъяссӧ, найӧ, тайӧ йӧзыс, кажитчисны сылы кутшӧмкӧ аслыспӧлӧсӧн, быттьӧкӧ нарошнӧ чужӧмаӧсь ыджыд честь вылӧ, асланыс успехъяс кузя судзны позьтӧмӧсь.
Сійӧ эз вежав налы, сы вӧсна мый морт шоча вежалӧ сылы, мый вылӧ сійӧ, сы чайтӧм серти, абу способен.
Шоча портнӧй вежалас став мирлы тӧдса астрономлы.
Шоча зоотехник вежалас врубӧвӧй машинаса машинистлы, кӧть сэсся кутшӧм ёна нималіс газетаясын тайӧ машинистыс.
Шоча токарь кутас вежавны доменщиклы.
Вежалӧм медся тшӧкыда овлӧ сэки, кор тэнӧ ордйӧ тэкӧд ӧткодь вынъяса да способностьяса, кор токарӧс ордйӧ токарь.
Но морт кӧ воськовтіс став странакӧд ӧтлаын водзӧ, сійӧ кӧ восьлалӧ коммунизмӧ восьса сьӧлӧмӧн, тайӧ вежалӧмыс тшӧктас сійӧс кыссьыны ёрт бӧрсяыс, суӧдны ёртсӧ, уджавны сідзи, медым сідзжӧ шедӧдны успех.
Йӧз вылӧ, кодъяслысь портретъяссӧ сійӧ аддзыліс газетаясысь, Виктор видзӧдіс уважениеӧн, шензис налӧн ыджыд вынъяс вылӧ, налӧн творческӧй смеллун вылӧ, налӧн талант вылӧ.
И со аддзӧ газетаысь ассьыс портретсӧ.
Сійӧ ӧти радын народнӧй артисткакӧд, выль автомобиль конструкторкӧд да медицинаса профессоркӧд, коді восьтӧма сьӧкыд висьӧмкӧд тышкасян средство.
Ӧшибка тайӧ али абу ӧшибка?
Гӧгӧр сёрнитӧны, мый некутшӧм ӧшибка абу, мый премиясӧ сійӧ, Виктор, заслужитіс право серти.
Сідзкӧ, и найӧ, сійӧ учёнӧйясыс, артистъясыс, изобретательясыс, — обыкновеннӧй уджалысь йӧз; сідзкӧ, и найӧ коркӧ вӧліны обыкновеннӧй детинкаясӧн да нывкаясӧн и сідзжӧ лыйсьылісны рогаткаясысь, сідзжӧ пыравлісны йӧз садъясӧ.
Виктор пӧлучайтіс зэв уна поздравительнӧй телеграммаяс кутшӧмкӧ дзик тӧдтӧм йӧзсянь.
Сійӧ быд лун ветлывліс почта вылӧ, мӧдӧдаліс ӧтветъяс.
Сӧмын ӧти телеграмма вылӧ эз вочавидз Виктор.
Лида телеграмма вылӧ.
Сылӧн «Поздравляйта, дона Витя.
Кӧсъя тэнӧ аддзӧдлыны.
Гашкӧ, арнас воа.
Эн скӧрав.
Лидия» — эз кыпӧд сылысь некутшӧм радлун.
Воас?
Но и мед воас, мед олӧ, керка ыджыд, места ставнымлы тырмас.
Телеграммаысь строчкаяссӧ выльпӧв лыддигӧн сійӧ думайтіс Лида йылысь эз кыдзи гӧтыр йылысь, а прӧстӧ Журбинъяс семьяса ӧти морт йылысь, коді привычнӧй, тӧдса, и сӧмын.
Сійӧ ачыс шензис та вылӧ.
Некымын лун сайын на, кор казьтыліс сы йылысь, сійӧ думайтліс, мый и Лидалы, кӧнкӧ, сэні ылын сідзжӧ гажтӧм, сідзжӧ сійӧ ӧтка.
Но сійӧ кыпыда гижӧма: «Эн скӧрав», и тайӧ дженьыдик кывйыс Викторлысь став шогсӧ быттьӧ киӧн босьтіс.
Да сійӧ оз и скӧрав, мый думыштӧма Лидаыс!
Делӧыс вӧлі, дерт не сійӧ либӧ мӧд кывйын.
Викторлы, тайӧс ачыс аслыс вежӧрттӧг, Лидалӧн мунӧмыс веськодь нин вӧлі.
Вӧсни сіыс, коді йитліс найӧс — уна вося привычкаыс, — ори.
Лида вермис нин не локны, не воны бӧр гортас.
Лида телеграмма дорысь ёна донаджыкӧсь вӧліны Викторлы кывъяс, кодъясӧс шуис Зина сійӧ асылӧ, кор радио юӧртіс премияяс йылысь.
Зина котӧрӧн воис сы дорӧ модельнӧйӧ, тювкнитіс поздравляйтысь йӧз чукӧр пӧвстті, ёна топӧдліс кисӧ да гораа шуис:
«Ті онӧ тӧдӧй, онӧ тӧдӧй, Виктор Ильич, кутшӧм ме рад тіян вӧсна!»
И синъяс сертиыс, чужӧм сертиыс аддзан, мый сійӧ збыльысь радлӧ Виктор успехлы.
Зинакӧд мыйкӧ вӧлі вӧчсьӧ аслыс гӧгӧрвотӧмтор.
А мый?
— сійӧ кутіс думайтны та йылысь сӧмын сійӧ лунӧ, кор вот тадзи лэбыштіс-пырис модельнӧйӧ да горӧдіс: «Ті онӧ тӧдӧй, онӧ тӧдӧй, Виктор Ильич!..»
Кутіс думайтны, и повзис: кытчӧ сійӧ мунӧ, и мый жӧ таысь ставсьыс артмас?
Первойя мӧвпӧн сылӧн вӧлі — сетны директорлы заявление, тэчны чемоданӧ кӧлуй да мунны Ладаысь.
Татшӧм мӧвпӧн сійӧ воис рытнас гортас, повзьӧма, шудтӧм.
Сійӧ пуксис челядь диван вылӧ да вӧрзьӧдчывтӧг тадзи пукаліс рӧмдытӧдз, йӧжгыльтчӧма, кутшӧмкӧ ичӧтик.
«Колӧ мунны, мунны, мунны!
Пышйыны, пышйыны, пышйыны!»
— пельпомъяссӧ шоныд чышъянӧн гартіг вашкӧдіс сійӧ.
Кытчӧ воши сійӧ нылыс, код йылысь студентъяс сёрнитлісны: «Медым объяснитчыны сылы, войдӧр колӧ лоны котралӧм кузя спортлӧн мастерӧн.
Мӧдног прӧстӧ он су».
Передньӧйын кылӧм звӧнокысь сійӧ дрӧгнитіс.
Зина восьтіс.
Немвиччысьтӧг воисны Алексей да Тоня.
Зина лои налы зэв рад.
Кыдз нӧ он радуйтчы: сылы вӧлі помтӧм дона ставыс, мый мыйтакӧ вӧлі йитчӧма Викторкӧд.
А тані вӧліны сылӧн рӧднӧй вокыс да чойыс!
— Эн радлы, Зиночка, — шуис Тоня.
— Ми тэ дінӧ могӧн.
Алёша эз кӧсйы локны, пыксис.
Вайӧді киӧдыс.
Сійӧ босьтчӧма решайтны сэтшӧм задачаяс, кутшӧмъясӧс миян весиг дасӧд классын оз прӧйдитны.
Институтскӧй задачник кузя.
Гашкӧ, отсыштан?
— Дерт жӧ.
Вайӧй, Алексей Ильич, ассьыныд задачниктӧ.
Пуксьӧй, видзӧдлам.
— Зина восьтіс учебниксӧ.
— Со этайӧ, кодӧс увдорсяньыс визьнитӧма?
— Сійӧ.
— Имеитсьӧ шар, сэтчӧ гижтӧма нёль грана усечённӧй пирамида...
Ой-ой, сьӧкыдкодь и меным!
Зина пукаліс Алексей дінын, сы пель водзын лолаліс Тоня.
Тайӧ пӧшти рӧднӧй йӧз дорын Зиналы вӧлі шоныд, лӧсьыд.
Оз сет сійӧ некутшӧм заявление Иван Степановичлы, и чемоданыс мед сулалӧ аслас местаын передньӧйын.
Ладаысь сійӧ некытчӧ оз мун.
Ставныс ӧтвылысь, куимӧн, найӧ разялісны тригонометрическӧй головоломкаяс.
— А ті онӧ омӧля тӧдӧй предметсӧ, — шуис Зина, кор Алексей казьтыштіс сылы вунӧдӧм формуласӧ, — тӧдчӧ, ті кодкӧдкӧ занимайтчӧмныд...
— Сійӧ занимайтчӧ Игорь Червенковкӧд, — Алексей пыдди вочавидзис Тоня.
— Но Игорь бура тӧдӧ математика десятилетка курсысь, а миян Алёша ылӧджык нин муніс.
Игорь сылы ӧні абу учитель.
Тэ тӧдан, кутшӧм Алёшаным!
— Аддза — кутшӧм!
— Зина сераліс.
— Институтӧ кӧсъянныд пырны?
— Ещӧ мый!
Некытчӧ ме пырны ог кӧсйы.
Зэв тай, меным кызь куим арӧсӧн челядькӧд парта сайын пукавны!
Час кык занимайтчисны, пуктісны бокӧ книгаяс да карандашъяс.
Зина кутіс шонтыны чай.
Тоня тувкӧдіс кулакнас Алексейлы бокас да мыйкӧ вашкӧдіс сылы пеляс.
Алексей эз кывзысь Тонялысь.
Тоня скӧрмис:
— Вай деньгатӧ!
Ачым ветла.
— Кытчӧ ветлан?
Кутшӧм деньга?
— Зина шызис.
— Менам ставыс эм.
Некытчӧ оз ков ветлыны.
Мый ті, мый ті!
— Тэ кӧть сійӧс, скӧрпозйӧс, велӧдін, мед сійӧ тортӧн миянӧс гӧститӧдас, — вочавидзис Тоня.
— Оз мун, сэтшӧм асныра!
Сылы пыр ставсьыс яндзим.
Ог тӧд, кыдзи сійӧ меным пӧдарки вылӧ духи ньӧбліс.
Буракӧ, прилавок дорас мышнас матыстчылӧма, медым некод эз аддзыв, мый Алексей Ильич Журбин ерундаяс ньӧбалӧ.
Да, Алёша?
Мышнад?
Зина эз кӧсйы лэдзны Тоняӧс, но Тоня нетшыштчис да котӧрӧн пышйис тортла.
Колины кыкӧн.
— Алексей Ильич, — юаліс Зина, — а ті помнитанныд, кыдзи ми паныдасим тіянкӧд медводдзаысь?
— Ворота дорын?
Али стапельяс вылын?
— Стапельяс вылын.
— Пӧръялі ме сэки тіянӧс, мӧлӧтнад?
— А ме тіянӧс пӧръялі профессияӧн.
— Тшӧкыда пӧръясьланныд?
— Зэв шоча.
abu
— Но тіян пӧвстын эмӧсь йӧз, кодъясӧс он гӧгӧрво: кыв вылас налӧн ӧтитор, делӧ вылас мӧдтор.
Зина гӧгӧрвоис, кодӧс да мый тӧдвылас кутӧ Алексей.
— Энӧ омӧльтӧй ставнысӧ, — шуис Зина.
— Ме, шуам, тадз пӧръявны ог вермы.
— Код тӧдас.
— Ме тӧда, ме, Алексей Ильич!
— А интереснӧ, кыдз позьӧ ас йывсьыд ставсӧ тӧдны водзвыв?
Друг казялан, мый ӧшибитчин, — мый нӧ,
ӧшибкасӧ водзӧ нуӧдны али веськӧдны?
— Оз ков ӧшибайтчыны.
— Эг аддзыв сэтшӧмъяссӧ, кодъяс некор оз ӧшибайтчывны.
Найӧ, пӧжалуй, венӧ эськӧ воисны, эз кӧ вевъяв воны Тоня тортӧн.
Чай юигӧн сёрнитісны челядьдыр йылысь, чери кыйӧм йылысь, электросварка йылысь, сы йылысь, мый Тоня арнас мунас Ленинградӧ да пырас университетӧ, биологическӧй факультетӧ, Зина мечта йылысь стапельяс вылын уджалӧм кузя.
Тоня да Алексей мунісны сёрӧн.
Зина пызан вылас чашкаяссӧ эновтіс мыськавтӧг.
Водіс.
Кыпыдлун бӧрын, коді лолі Викторлӧн чой да вок волӧмла, сійӧ бара кутіс чувствуйтны асьсӧ эбӧсысь усьӧмӧн.
Со найӧ мунісны, налы лӧсьыд, гажа, найӧ рӧднӧйяс, найӧ доръясны ӧта-мӧднысӧ сьӧкыд здукӧ.
А коді доръяс сійӧс, Зина Ивановаӧс?
Сьӧд ӧшиньясӧ зілис пырӧдчыны тувсов тӧв, вына, сетчытӧм, грымакыліс керка вевтъясӧн.
Зильмунӧмӧн усьлісны тротуар вылӧ сылыштӧм йинёньяс.
Тёпкис войтва — баййӧдліс.
Личкис ун да кыскис тӧдтӧм ылӧясӧ.
Том йӧз, ми шӧйтім татшӧм тревожнӧй каднас асланым каръясын кӧрт туй станцияясса платформаяс вывті, лолалім вагоннӧй мавтас дуксӧ, видзӧдалім шонді улын дзирдалысь рельсъяс.
Миянлы кажитчыліс, кыдзи найӧ котӧртӧны и котӧртӧны муяс вомӧн, вӧръясӧд, гӧраяс вомӧн, юяс вомӧн — кытчӧкӧ, кӧні вывті лӧсьыд.
Тырліс лов шы тӧвзьысь гора поездъясысь.
Кыскисны ас дораныс пуӧн обшивайтӧм лакированнӧй лӧсьыд вагонъяс, а ещӧ ёнджыка — платформаяс, кӧні вӧліны сьӧд гижӧдъяса таинственнӧй гырысь ящикъяс, чусыд из шом чукӧръяс да пӧвъяс.
Кайны эськӧ тайӧ пӧвъяс вылас — найӧ, дерт, шоныдӧсь, чӧскыд дукаӧсь, — водны да тӧвзьыны — кытчӧ поезд нуас.
Зиналы кажитчис, мый и сійӧс зэв ӧдйӧ нуӧ кытчӧкӧ тӧдтӧм поезд.
Кытчӧ сійӧ вайӧдас?
2
Василий Матвеевич воис Якӧрнӧй вылӧ.
Ставныс аддзисны, мый сійӧ локтіс могӧн, но кутшӧм могӧн — оз висьтав, сюйсьӧ быд сёрниӧ, быттьӧ сы воӧмлӧн став могыс — коллявны кадсӧ.
— Беда тэкӧд, Вася!
— шуис сылы Илья Матвеевич.
— Топыд мужик.
Тэ, сійӧ и виччысь, миянӧс ставнымӧс кулакӧ кабыртан аслад клубӧн.
Йӧзыс сёрнитӧны — клублы сэтшӧм внимание лои, мый сійӧ быттьӧ абу и клуб, а заводлӧн главнӧй цех.
— Правильнӧ.
Сійӧ эз донтӧмджык сувт корпуснӧй мастерскӧйысь.
Правильнӧ — цех!
— Сідзкӧ, клубнӧй цехса начальник?
— А мый тэ думайтан!
Содты ещӧ — главнӧй цехса!
Эсійӧ цехъясын делӧсӧ нуӧдӧны металлкӧд, пукӧд.
Менамын — морткӧд.
Василий Матвеевич, пӧжалуй, эз содтав.
Клубыс сылӧн и збыльысь пӧри заводса аслыспӧлӧс цехӧ.
Лимонъяс вӧліны сӧмын заводитчӧмӧн, сэтшӧм удж дорӧ туйяс корсьӧмӧн, коді эськӧ вермис шымыртны, кыскыны, интересуйтны кыдз позьӧ унджык судостроительӧс.
Лимонъяс интересуйтісны ӧтиясӧс, беседа, кыдзи стрӧитны кыйсян байдарка, — мӧдъясӧс; став заводса шахматно-шашечнӧй турнир вылӧ волісны куимсё участникысь унджык и сы мында жӧ болельщикъяс.
Цехъясӧ быд лун ӧшӧдавлісны чорыд тышлысь результатъяс, найӧс йӧзӧдлісны и многотиражкаын.
Лыддисны сэтысь.
Тшӧтш видзӧдісны, кыдзи поражение бӧрын ворсысьяс ӧти бӧрся мӧд вешйылісны, кыдзи тыдовтчылісны асланыс «мастеръяс» да «гроссмейстеръяс».
Вочасӧн кутісны сёрнитны, мый «клубын интереснӧ».
Василий Матвеевич корлывліс лекторъясӧс, докладчикъясӧс, сійӧ шулывліс цехъясын рабочӧйяслы, инженеръяслы, мастеръяслы: «Ті, ёртъяс, энӧ яндысьӧй.
Миян дорӧ локтас любӧй учёнӧй, любӧй специалист.
Требуйтӧй менсьым — кора.
Ӧтказ эз на вӧв.
Быдӧн, коді гӧгӧрвоӧ миян заводлысь могсӧ, дась отсавны миянлы пӧртны сійӧс олӧмӧ».
И збыльысь, карса кутшӧм учреждениеӧ кӧть эз лок судостроительнӧй заводса клубысь заведующӧй, быдлаын пыр жӧ сетасны «торъя вылын квалификацияа» лекторӧс.
Клуб пыр ӧтарӧ ёнджыка паськӧдіс ассьыс уджсӧ.
Тайӧ уджнас шымыртсьылісны нин не сӧмын асьныс судостроительяс, но и налӧн семьяясныс, и не сӧмын тайӧ семьяяссьыс гырысьяс, но и поснияс.
Заводскӧй керкаясын рытъясын ӧшиньясӧдыс кутісны кывны, кыдзи челядь чуньяс зэв зільӧмӧн тотшӧдӧны сьӧд да еджыд клавишаяс вылын первойя нотаяс сьыланкывъяслысь: «Олісны баб ордын кык гажа дзодзӧг» да «Веж видз вылын».
Тайӧ Василий Матвеевич корис кык нылӧс, кодъяс помалӧны музыкальнӧй техникум, и найӧ заводитісны велӧдны челядьӧс музыкаӧ.
Ӧтитор эз ладмы Василий Матвеевичлӧн: некыдз сійӧ эз вермы лӧсьӧдны уджсӧ драмкружоклысь, эз вермы корсьны бур руководительӧс.
И вот, аслас «главнӧй цех» йылысь висьталӧм бӧрын, сійӧ сюся видзӧдліс Вера вылӧ.
— Вера Игнатьевна!
— сьӧлӧмсяньыс заводитіс сійӧ.
— Зэв ёна колӧ отсӧг.
Сибді ляпкыдінӧ и ог тӧд, кыдзи сэтысь мездысьны.
Бергала сідз и тадз — оз вӧрзьы делӧыс места вывсьыс.
— Кутшӧм нӧ сэтшӧм делӧ, Василий Матвеевич?
— юаліс Вера.
Сійӧ вочасӧн бурджыка кутіс аддзыны, сылы эз нин ковмы новлыны ни сьӧд, ни югыд ӧчки.
Антон рӧднӧйяслы воссисны сылӧн сук каштанӧвӧй синлысъяса ыджыд синъясыс.
— Сійӧ делӧыс...
драмкружокным...
Кадыс ӧд мунӧ...
— О, со мый!
Менӧ кӧсъянныд эксплуатируйтны?
Сьӧкыд меным, дона Василий Матвеевич.
Мукӧд пӧраӧ эськӧ...
— Вера нюммуніс.
— Тӧда: сьӧкыд.
А меным кокни?
Ачым босьтчи ребятакӧд пьеса лыддьыны.
Кор лыддям, быттьӧ ставыс сідзи и колӧ:
зон либӧ ныв, шуам, сёрнитӧ, мӧд ӧтвечайтӧ.
Тайӧ, кор пукалам пызан сайын.
Сцена вылын став действие чӧжыс ӧд он пукав, колӧ ветлӧдлыны.
Кодлы кытчӧ мунны?
Некутшӧм тӧлк.
Ребята юасьӧны:
«Кыдзи, извинитӧй, ворсны тайӧ рольсӧ?»
Мыйӧн ме тӧда — кыдзи.
Кыдзи гижӧма...
Сэні, колӧ шуны, нинӧмсӧ абу гижӧма.
Оз бура гижны пьесаяссӧ, висьтала тіянлы.
Некутшӧм объяснениеяс, куш сёрни.
Вера серӧктіс.
— Режиссёр тіянлы колӧ, ёртъяс, режиссёр!
— Режиссёр?
Вӧлі режиссёр.
Мый тӧлкыс?
И сэки кружок эз уджав.
Прамӧй морт колӧ, пӧсь сьӧлӧма, а оз режиссёр.
Вера ещӧ кыпыдджыка серӧктіс.
— Вот миян заводын, — шуис сійӧ, — кӧні ме занимайтчылі кружокын, вӧлі и режиссёр, и сійӧ жӧ прамӧй морт.
— Согласитчинныд эськӧ мед ті...
— Кыдзи нӧ ме сӧгласитча?
Кыдзи локта том йӧз дорӧ татшӧм...
кызыс, укшальыс.
Ог вермы.
— Тӧда: он вермы.
Мый нӧ вӧчнысӧ?..
Сӧгласитчӧй...
— Ӧвсьы, Василий!
— сёрниӧ сюйсис Агафья Карповна.
— Корны тэ мастер, и телеграфнӧй столбӧс ышӧдан йӧктыны, непӧштӧ мортӧс.
Ӧд сирасяс, веськыда сирасяс!
— Менам делӧ общественнӧй.
— Кабыртас, кабыртас ставнымӧс кулакӧ, — шуис Илья Матвеевич.
— Кутчысь, монюкӧй, эн сетчы сылы.
— Сёрнитчинныд не сетчыны, энӧ сетчӧй, — пыр ассьыс долис Василий Матвеевич.
— А мый, например, вайӧда кӧ ме тіян дорӧ, Вера Игнатьевна, ӧти зонмӧс?
Интересуйтчӧ и, веськыда шуа, бура вежӧртӧ, кодлы мый вӧчны сцена вылын.
— Коді татшӧмыс, дядя Вася?
— юаліс Костя.
— Абу-ӧ Володька Петухов?
— Но, Володька.
Мый сэсся?
— Нинӧм.
Сійӧ бура сяммӧ серамтӧ петкӧдлыны.
Директорӧс петкӧдлас, семдан серамыдла.
Дуня, помнитан, петкӧдліс миянлы Иван Степановичӧс?
— Пӧттӧдз сералім, — шуис Дуняшка.
— Либӧ тэнӧ, дядя Вася, — водзӧ висьталіс Костя.
— Польдчас, куткыртчас, синъяснас гӧгрӧдлӧ.
— А тэ аддзан, — сюйсис Матвей дед, — рӧднӧй дядь вылын сералӧны, пельбокас сет.
— Сійӧ ньӧти оз серав.
Дружескӧй шарж.
Кыдзи стенгазетаын.
— Стенгазетаын?
Сэтчӧ сідз жӧ рисуйтасны, он ставсӧ терпит.
— Дед сёрнитіс быттьӧ збыльысь, а синъясыс сералісны.
— Столӧвӧйысь директоршаӧс ӧтчыд рисуйтӧмаӧсь — сійӧ воӧма директор дінӧ, став чернильницаяссӧ кулакнас пасьйӧма.
Абу пӧ сыысь ӧбиднӧ, мый ті мортысь мӧскӧс вӧчӧмныд.
Главнӧйыс — кутшӧмкӧ старука, а абу ме.
Кӧні менам сэтшӧм чукыръясыс?
Да ме бӧрся ещӧ вӧтлысьӧны на куим тӧдчана мужчина.
Верӧсыс сылӧн — директоркӧд ӧнӧдз оз здоровайтчы.
Дружескӧй шаржыд — сійӧ сідзжӧ унапӧлӧс овлӧ.
— Мӧдін мургыны, дед!
Тэнсьыд кывзыны...
— Мывкыдыд содас.
— Мый нӧ вӧчнысӧ, Вера Игнатьевна?
— терпениетӧг торкис дедӧс да Костяӧс Василий Матвеевич.
— Вайӧдны Володькаӧс или помӧдз шуан — не вайӧдны?
Вера ышловзис.
Василий Матвеевич гӧгӧрвоис сылысь ышловзьӧмсӧ ас ногыс: сетчис.
Сійӧ вайӧдіс Володькаӧс.
Володька локтіс киняулас книгаясӧн, шыбитіс найӧс пызан вылас.
Вера казяліс Станиславскийлысь да Юрьевлысь запискаяс.
— Лыддянныд?
— юаліс сійӧ.
— Лыддя.
Ставныс ас ногыс гижӧны.
Ӧти — ӧтиног, мӧд — мӧдног.
Дзугси.
— Аптекаын кодь рецептъястӧ искусство оз радейт, — шуис Вера.
— Искусство — сійӧ творчество, и быдӧн творитӧ ас ногыс.
— Гӧгӧрвоана.
Володька вӧлі збой зон.
Сійӧ пуксис Вералы паныд, немъяндысьтӧг видзӧдіс сы вылӧ: медводдзаысь пукаліс татшӧм матын настӧящӧй артистка дінын.
Нинӧм торъяыс, нывбаба кыдзи нывбаба.
Да ещӧ и...
нӧбасьӧ.
— Дядя Вася чайтӧ, — водзӧ висьталіс сійӧ, — мый ме режиссёрӧ туя.
Ме ог туй.
Ме постановкаясын ворсны радейта.
Ремесленнӧйын велӧдчылі — ворслі.
Ворсны кута, режиссёрӧн ог мун.
— Кодӧс нӧ ті ворслінныд?
— интересуйтчис Вера.
— Кодӧс?
Унаӧс.
«Ревизорын» Хлестаковӧн вӧлі, Иван Александровичӧн.
Чичиковӧс верма, Павел Ивановичӧс, инсценировкаын.
— Збыльысь?
— шензьыштіс Вера.
— Но, пӧжалуйста, Володя, петкӧдлӧй меным мортӧс, кодлы сьӧлӧм вылас долыд, кодлы удайтчис шедӧдны мыйкӧ ыджыдтор, коді пӧлучитіс бур юӧр.
Но, шуам, ныв вочавидзис сійӧс радейтысь зонлы, мый сійӧ радейтӧ жӧ.
— Жӧникӧс, сідзкӧ, петкӧдлыны?
Позьӧ.
Володька думыштіс минутаджын, и немвиччысьтӧг Журбинъяс столӧвӧйын лои дзик мӧд морт.
Тайӧ абу Володька Петухов, тайӧ настӧящӧй жӧник, шудысла код мортлӧн кодь синъяса, зэв кыпыд, сылы море пидзӧсӧдзыс.
— Бур!
— горӧдіс Вера.
— Но, пӧжалуйста, ӧні ёна шогсьысь мортӧс.
Но тайӧ шогыс сійӧс абу кусыньтӧма.
Мужественнӧя сійӧс терпитӧ.
Володька ньӧжйӧник сувтіс кок йылас.
Мый сійӧ вӧчис аслас тушаӧн, юрӧн, чужӧмӧн?
Нинӧм быттьӧкӧ эз и вӧч.
Но Вера водзын сулаліс шогсьысь да сыкӧд тшӧтш гордӧй, зумыд герой.
Эз-ӧ тадз сулавлыны сӧветскӧй воинъяс сотӧм рӧднӧй керкаяс дорын, матысса йӧз гуяс дорын, кор сетлісны клятва пӧщадатӧг мститны враглы?
— Василий Матвеевич, — юаліс Вера, — тіян уна татшӧм кружковецъясыс?
— Мыйта колӧ.
Москваысь Ладаӧ мӧдӧдчигӧн Вера некыдз эз думыштлы, мый сійӧ сэні петас сцена вылӧ.
Сійӧ виччысис лӧнь тулыс, кага чужӧм, сэсся лӧнь гожӧм, мый бӧрын найӧ куимӧн нин, — да, куимӧн, — бӧр воасны Москваӧ...
Но вот — петіс сцена вылӧ, локтіс клубӧ.
Постановкасӧ вӧлі дасьтӧма апрель пом кежлӧ, праздникводзвывса лунъяс кежлӧ. Спектакль дырйи вӧліны залтырыс йӧз.
Кружокса руководительница сэні эз вӧв.
Сійӧс нуисны нин больничаӧ.
Агафья Карповналӧн гуся надеяясыс эз имитны.
Чужис, дерт, внук, а эз внучка.
Кутшӧм скӧр журбинскӧй рӧд — оз терпит нывбаба рӧдӧс, да и сӧмын!
Бара, кыдзи и во сайын, лыйсис централкаысь Илья Матвеевич, бара палисадник дорас котӧрӧн локтісны соседъясыс, бара гажӧдчисны пызан сайын, бара сёрнитісны Журбин йылысь, коді «лэччис стапельяс вылысь», вензисны сылӧн водзӧ олӧм йылысь.
Милицияса лейтенант Егоров лыйсьӧм шыяссӧ кылӧм бӧрын гӧгӧрвоис, мый тайӧ рабочӧй морт чужӧм честь кузя «салют», Якӧрнӧй вылӧ эз мун, да и эз вермы мунны: тайӧ рытӧ сійӧ чукӧртіс нывбабаясӧс да кутіс сёрнитны накӧд улича вылын челядьлӧн поведение йылысь.
— Сэтшӧмтор, — висьталіс сійӧ, — троллейбусъясӧ ӧшӧдчӧны.
Миян, дерт, абу Москва, ветлӧм-мунӧм лӧньджык.
А коктӧг и миянын вермасны лоны.
Тіянлы мый — интереснӧ инвалидъясӧс быдтыны?
Гражданкаяс, воспитывайтны колӧ челядьтӧ, внушайтны налы транспорт дорӧ уважение.
Оз вермы транспорт тіян челядь вылӧ рӧвняйтчыны, мед найӧ сы вылӧ рӧвняйтчӧны.
Либӧ мӧдтор.
Мунан любӧй сиктті, челядь котӧртӧны паныд, здоровайтчӧны: видза олан, дяденька, видза олан, тётенька.
А миян?
Тэ вылӧ и видзӧдлынытӧ оз кӧсйыны.
Ме вылӧ, шуам, видзӧдӧны, мекӧд здоровайтчӧны.
Ме налы быттьӧ природалӧн скӧр явление.
А шуам, тіянӧс, Мария Степановна, Александра Потаповналӧн челядьыс чолӧмалӧны?..
Чолӧмалӧны?!
Мый тайӧ найӧ!..
Гырысьясӧс ставнысӧ колӧ чолӧмавны.
Гырысьяс налӧн водзӧ олӧм вӧсна старайтчӧны.
Со кыдзи колӧ тӧлкуйтны.
Егоров вӧчис ыджыд, колана делӧ; быд лун беседуйтіс гортса кӧзяйкаяскӧд, тӧждысис налӧн челядь здоровье да олӧм вӧсна, дворъясын сӧстӧмлун йылысь, уличаяс вылын порядок йылысь.
Сійӧ шулывліс нывбабаяслы: «Ті олӧй мекӧд тырвыйӧ контактын.
Муртса беда кутшӧмкӧ — ме дорӧ!..
Сёрнитам, разберитчам, решение аддзам.
Поэт Маяковскийӧс тӧданныд?
Мый шуис поэт Маяковский?
«Менам милиция менӧ видзӧ».
А сійӧ гӧгӧрволіс, кытчӧ мый.
Сійӧ вӧлі миян эпохаса великӧй поэт».
Егоровӧс уважайтісны да радейтісны.
Лыйсьӧм шы кылӧм бӧрын сійӧ орӧдіс транспорт уважайтӧм йылысь сёрнисӧ да шуис:
— Журбинъяс семьяын морт содӧма!
— Ещӧ ӧти уличнӧй нарушитель чужис, — вочавидзис Мария Степановна, кодкӧд, Егоров шензьӧм вылӧ, здоровайтчылісны Александра Потаповналӧн челядьыс.
И ставӧн серӧктісны.
Серӧктіс и Егоров.
— Сійӧ мунас Москваӧ.
Сэні миян серти порядокыд стрӧгджык.
Воспитайтасны.
3
Апрель тӧлысся медбӧръя лунъясӧ воссис Лада.
Куим сутки чӧж кывтіс сьӧкыд веж йи.
Зурасьліс причал стенъясӧ, кавшасьліс пластъяснас стапель порогъяс вылӧ, шыбитчывліс берегъясӧ.
Йи муніс, и праздник вечерняӧ, апрель комынӧд лунӧ, лэдзисны ва вылӧ траулеръяс, ставнысӧ, квайтнансӧ ӧти лунӧ.
— Но вот, и уджавсис миян тэкӧд, Илюша, — шуис Александр Александрович, кор найӧ Илья Матвеевичкӧд, кынмӧмаӧсь, локтісны стапельяс вылысь асланыс контораӧ, пач дорӧ.
Ӧшиньӧдыс тыдалісны тыртӧм, быттьӧ кулӧм стапельяс, кытчӧ кыдзсюрӧ шыблалӧма кильблокъяслысь брусъяс, пӧвъяс, металлическӧй вымосткаяслысь трубчатӧй звенояс.
— Уджавсис, уджавсис, — бара шуис Александр Александрович.
— Кыдз сійӧ уджавсис?
Уджалыштам на, — вочавидзис Илья Матвеевич.
— Тэ, гашкӧ, уджалыштан.
А менам уджавсис.
Тэныд тайӧ выльторъясыс, видзӧда да, сьӧлӧм вылад воӧны.
Меным — оз зэв.
Муна тэ дінысь докӧ, ремонт кузя...
— Тэ асныра али вежӧртӧ воштін?
От гӧгӧрво.
— И вежӧр вылысь воши и асныра, Илюша.
Тэ меысь томджык, сы вӧсна нинӧм он и гӧгӧрво.
А ме регыд мысти тэнад батьыд кодь лоа, Матвей дед кодь.
Стапельяс вылын выль метод кузя тэрмасьны кутасны.
Кысь нин меным, пӧрысьлы, сэні тэрмасьнысӧ?
— Абу-ӧ тэ биалӧмыд, Саня?
Эн-ӧ висьмы?
— Висьми, висьми.
Здоровье кузя некор эг вӧв Добрыня Никитичӧн.
Сӧнъяс вылын кутчыси, найӧ менам косӧсь, висьӧмыс эз сибдыв на дінӧ.
Ӧні слабмисны.
Он ӧмӧй аддзы, кутшӧма кутісны гыны заводын?
Тайӧ гыӧмас ӧмӧй верман сулавны менам кокъяс йылын?
Том йӧз петӧны.
Тэ вот щӧтясян, а ӧд и тэнсьыд вужъястӧ кералӧны нин черъясӧн.
Кос пу, лёльӧӧн сёйӧм, — сійӧс вӧрысь гургасны пес вылӧ.
Миянлы тэкӧд кад паччӧр сэрӧгӧ.
— Меным вылӧ пачсӧ абу на тэчӧма, — дэльӧдӧмпырысь вочавидзис Илья Матвеевич.
— Ещӧ сёйсӧ абу на перйӧмаӧсь кирпич вылас, медым пач тэчны меным.
— Но, а меным вылӧ перйӧмаӧсь нин.
Александр Александровичлы кажитчис, мый выль техника, выль технология нырыштасны сійӧс, почтеннӧй, нималысь мастерысь сійӧ пӧрӧ подмастерьеӧ, кодӧс терпитны кутасны стапельяс вылын сӧмын воддза заслугаяс вӧснаыс, пӧрысьмӧм вӧснаыс.
Терпитасны-терпитасны — не нэм жӧ терпитны!
— и отставкаӧ.
Сулалӧ-ӧ виччысьны тайӧс?
Не мунны-ӧ, чурки-буди, уджавны докӧ, кӧні ремонтируйтӧны важ корабльяс?
Сэні клёпка, сэні ставыс привычнӧй, тӧдса, рӧднӧй.
Сэні сійӧс оз зырны; сэні, сэні местаыс пӧрысь мортлы — пӧрысь корабльяскӧд.
Пӧрысьяс ас костаныс ладмасны.
— Ещӧ мӧдарӧ на думыштан, — шуис Илья Матвеевич.
— А он думышт, бӧрыннас кутан нетшкыны ассьыд юрситӧ.
— Меным нетшкынысӧ нинӧм!
— Александр Александрович тракнитіс асьсӧ кӧсича вевдорса шочиник дзор юрси пратьӧдыс.
— Ме тэнӧ ог лэдз!
— мӧдног кутіс сёрнитны Илья Матвеевич.
— Татшӧм мастер — и ремонт вылӧ.
Коді лэдзас?
— Иван Степанович лэдзас.
Сійӧ гӧгӧрвоӧ.
— Мый тэ сёрнитан!
Кӧсъян дезертируйтны трудӧвӧй фронт вылысь?
Тэ коммунист!
— И коммунистъяс, Илюша, пӧрысьмӧны.
И вообщӧ — ме тӧлкуйта коммунистическӧй ногӧн.
Важыслы колӧ сетны туй выльлы.
— Важыс — кор сійӧ овсьӧма нин, кор мешайтӧ.
Тэнад овсьӧма али мый?
— Овсьыны абу овсьӧма.
А места ассьым гӧгӧрвоа.
Кыдз тэ сійӧс он гӧгӧрво, шемӧс босьтӧ.
Тӧлка морт ӧд.
Александр Александрович, тыдалӧ, виччысис, мый Илья Матвеевич шуас сылы: «Правильнӧ, Саня.
Старикъяс ми.
Мунам ӧтлаын ремонт вылӧ.
Некор эгӧ янсӧдчылӧй, и ӧні миянӧс оз янсӧдны.
Ми ещӧ асьнымӧс петкӧдлам на.
Миян славаным ещӧ эз на кус».
Но сылӧн кывъясыс вӧчисны дзик мӧдтор.
Илья Матвеевич скӧрмис намёкъясысь, мый и сылы колӧ мунны стапельяс вылысь.
— Кравзыны кутін, быттьӧ зэр водзын рака!
— ӧшиньӧд видзӧдігмоз вочавидзис Илья Матвеевич.
— Зывӧк кывзыны.
Найӧ эз сувтны ӧта-мӧд водзаныс тышкасьысь петукъяс моз, эз горзыны: «Басманов ёрт!», «Журбин ёрт!», мый бӧрын эськӧ бӧр бурасисны да кутісны дружитны.
Найӧ весиг эз вӧрзьӧдчыштны, эз кыпӧдны гӧлӧснысӧ.
Тадзи лӧня, шумтӧг найӧ ещӧ некор на эз вензьывны.
Александр Александрович чеччис, шуис: «Ӧні кежлӧ, Илюша, ло здоров!» — да петіс конторкасьыс.
Илья Матвеевич пуктіс ас водзас наряд чукӧр — важног, важ технология кузя уджалӧм вылӧ медбӧръя нарядъяс.
Тайӧ уджсӧ вӧлі вӧчӧма, помалӧма.
Колис сӧмын кырымавны листокъяссӧ.
А мый лоӧ та бӧрын?
«Лоӧ выль удж, — зумыштчӧмӧн думыштіс Илья Матвеевич, — и тайӧ выль уджнас важмоз кутас веськӧдлыны сійӧ, Илья Журбин.
Весьшӧрӧ ті кравзанныд, Басманов ёрт!»
Сійӧ пукаліс, пукаліс пызан сайын да петіс пирс вылӧ.
Александр Александрович ветлӧдліс стапель вывті кыдзсюрӧ шыблалӧм материалъяс дорті, мый кольлывлӧ корабль лэдзӧм бӧрын.
Аслас векньыдик пальтонас, кузь тушаа, косіник, пӧрысь мастер вӧлі восклицательнӧй знак кодь, кодӧс тэрыба пуктӧмаӧсь ёсь перӧӧн.
Сы вылӧ видзӧдігӧн Илья Матвеевичлы тӧдвылас уси луныс, кор налӧн заводитчис дружбаыс.
Сійӧ видзис нин став патронъяссӧ, а казакъяс пыр ӧтарӧ кыссисны окоп бруствер вылӧ.
Илья Матвеевичӧс лыйисны наганысь, сійӧ кутчысис; сӧтісны пельпомас шашкаӧн — кутчысис, бруствер вылӧ жӧ чеччыштіс, шаркйис веськыдвывсьыс и шуйгавывсьыс штыкӧн, прикладӧн.
Кучкисны мыйӧнкӧ мышсяньыс юрас, уси, шондіыс пемдіс, думайтіс: ставыс, воюйтсис, овсис — ӧні дзикӧдз виасны...
Но сы весьтын друг кыптіс тайӧ ярмӧм восклицательнӧй знакыс — и сэки сідзжӧ косіник кузь тушаа — и разӧдіс белякъясӧс.
И ещӧ уси дум вылас Илья Матвеевичлы — эз гражданскӧй война, а Великӧй Отечественнӧй война.
Воисны найӧ ремонтникъяс бригадакӧд Ладасянь некымын сё километр сайӧ боевӧй корабльяс сулаланінӧ.
Колӧ вӧлі дӧмны зэв ыджыд розь, кодӧс писькӧдӧма немецкӧй торпеда крейсерлӧн бортӧвӧй обшивкаын ва увдорса юкӧнас.
Тӧв помасян кад, корабльяс гӧгӧр куйліс кыз йи, а дальнобойнӧй пушкаысь лыймӧн ылнаын вӧлі враг.
Военнӧй морякъяс арсяньыс на установитісны розь весьтас пу кессон, но ремонтсӧ нуӧдны асланыс вынъясӧн эз вермыны.
Илья Матвеевич да Александр Александрович лэччисны кессонӧ.
Сійӧ сулаліс омӧля, ойдӧ йиа ваӧн.
Торпедаӧн чашнитӧминыс вӧлі серьёзнӧй, броняыс ӧшаліс сырилеткиӧн.
Ыджыд удж колӧ вӧлі вӧчны.
Кессонысь петӧм бӧрын кыкнанныс думыштчисны.
Пӧвйысь вӧчӧм тайӧ дзибрӧс ящикас лэдзны рабочӧйясӧс вӧлі ӧпаснӧ: ыльнитас ва — пропадитасны йӧз, оз выдержитны.
Выльӧс вӧчны — дыр.
А морскӧй командование корӧ помавны ремонтсӧ кыдз-мый позьӧ ӧдйӧджык.
— Ме думайта тадз, — шуис сэки Илья Матвеевич.
— Лэччам жӧ ми, Саня, тэкӧд кыкӧн...
Пӧрысь зубръяс.
Справитчам кӧ заданиеӧн — сідзкӧ, сулалім боевӧй вахта.
А юрнымӧс кӧ пуктам, но мый нӧ — война!
Кыдзи видзӧдан ?
— Видзӧда, кыдзи и век.
Мӧдім, Илюша.
Некымын сутки найӧ коллялісны йи уліын, кессонын.
Асьныс вӧліны и разметчикъясӧн, и газорезчикъясӧн, и сварщикъясӧн.
Противник лыйліс корабльяс сулаланінӧ.
Кор снарядъяс взорвитчылісны матын, кессонӧ пырліс ва, и сэки найӧ уджавлісны пӧшти коскӧдзыс ваын, кытчӧдз бӧр эз качайтлыны сэтысь васӧ.
Ӧтчыд снарядыс уси крейсеркӧд орччӧн, кессонсӧ ойдӧдіс сідзи, мый морякъяс кыскисны кайӧс садьтӧгныс, неуна абу тӧдӧмаӧсь; юкталісны спиртӧн, зыралісны сапожнӧй щӧткаясӧн, ной рузумъясӧн.
Кор косьтысисны, шонтысисны — бара лэччисны йи улӧ.
Водзӧ нуӧдісны вахтасӧ.
Сійӧ кадсӧ казьтыштӧм бӧрын Илья Матвеевич думсьыс ёрччыштіс:
«Мун тэ чӧрту аслад зычитӧмӧн!»
— и мӧдӧдчис стапель вылӧ.
Сійӧс аддзӧм мысти Александр Александрович кыдзкӧ чукльӧдлыштіс разьӧм кильблокъяс костӧд да саялі, воши.
«Ладнӧ, — шуис скӧрмӧм Илья Матвеевич.
— Аснырав.
А ещӧ справедливость йылысь больган.
Кӧн нӧ тэнад справедливостьыд?»
Сійӧ тӧдӧ, кыдзи ӧні кутас мунны делӧыс.
Александр Александрович помалас стапель идралӧм, лӧсьӧдас сэні тыр порядок да мунас директор дорӧ.
Иван Степановичлӧн жальыс петас старик дӧжнасьӧм вылӧ, небзяс сьӧлӧмыс — и Александр Александровичӧс вуджӧдасны ремонтнӧй уджъяс вылӧ.
Илья Матвеевич коляс ӧтнасӧн.
Ӧтнасӧнсӧ оз веськыда ков гӧгӧрвоны — сылӧн эм ещӧ куим мастер, на пӧвстысь кыкыс инженер, — а дружескӧй поддержка боксянь.
Сӧмын ӧмӧй гортын, личнӧй олӧмын колӧ мортлы дружескӧй поддержка?
Удж вылын сійӧ колӧ оз омӧльджыка, а, пӧжалуй, ещӧ ёнджыка.
Он быдӧнкӧд сӧветуйтчы, он быдӧнлы висьтав ассьыд сомнениеястӧ.
Мукӧд оз лючки кутны тӧлкуйтны тэнсьыд кывтӧ, оз сідз гӧгӧрвоны тэнӧ, оз сувтны тэнад мӧвпъяс дор.
Александр Александровичкӧд найӧ юклісны ставсӧ — и удачаыс и неудачаяс, и успехъяс и ӧшибкаяс, и любӧй выль заводитчӧмъяс.
И вот пӧрысь чӧртыд думыштӧма эновтны сійӧс, Илья Матвеевичӧс, сьӧкыдлунъясысь повзьӧма, кӧсйӧ мунны сэтчӧ, кӧні кокниджык, прӧстӧйджык.
Эз виччысь, эз виччысь Илья Матвеевич тэсянь, Басманов ёрт, татшӧм полӧм.
Валяй, мун директор дорӧ; ремонтируйт важ колошияс.
Илья Матвеевич оз и думайт кайны тэ бӧрся паччӧр вылӧ.
Ковмас кӧ, мӧд мастерӧс аддзас.
Но мӧд мастер йылысь думыштігӧн Илья Матвеевичӧс босьтіс шог.
Локтас бокӧвӧй морт, тӧдтӧм, гӧгӧрвотӧм...
Да кӧть и тӧдса — коді вермас вежны Саняӧс?
Бара корсис синъяснас Александр Александровичӧс.
Сійӧ стапель вылын эз вӧв.
Дзикӧдз скӧрмис.
Аскинас найӧ, кыдзи и век, аддзысисны Александр Александрович дзиръя дорын, но став туй чӧжыс заводӧдз мунісны чӧв олігтыр — некоднанныс эз панны сёрни, виччысисны ӧта-мӧдныслысь миритчӧм кузя первойя кывъяс.
Но сійӧ кывъясыс сідзи и эз лоны.
Пачьяс йылысь, арлыд йылысь, томъяслы туй сетӧм йылысь сёрни сэсся эз пансьыв.
Александр Александрович вӧчис ас ногыс; некымын лун мысти сійӧ висьталіс, мый Иван Степанович разрешитіс сылы мунны уджавны докӧ.
Аски асывнас Илья Матвеевич заводӧ мунігӧн аслас Якӧрнӧй улича вывсянь Канатнӧйӧ эз кежав.
Сійӧ сьӧкыда переживайтіс сійӧтор, мый шуліс Александр Александровичлысь изменаӧн.
Ӧні сылӧн эз вӧв привычнӧй поддержкаыс, ӧнісянь сійӧ быдлаын должен ставсьыс ӧтвечайтны ачыс да надейтчыны сӧмын ас вылас.
Сійӧ бара думыштчис Титов йылысь — эз сы йылысь, кутшӧмӧн Илья Матвеевичлы кажитчис талантливӧй кораблестроитель, эз практик Титов йылысь, — эз, а мӧд йылысь, код йылысь висьтавсьӧ академик Крылов книгаын.
Сійӧ важӧн нин вӧчис крыловскӧй Титов пример серти и эз первой тӧлысь Агафья Карповнаысь гусьӧн, кор сійӧ унмовсяс, пукавлы войяснас Тоня учебникъяс вылын.
Но сійӧ эз став кузяыс вӧчлы Титов ногӧн.
Титов эз яндысьлы шыасьлыны отсӧг корӧм могысь инженеръяс дінӧ, — сійӧ, Илья Матвеевич, некод дінӧ на эз шыасьлы.
И артмӧ; география, история, биология, — прӧстӧ, лыддьы да эн вунӧд, а математика да физика — найӧс ачыд он зэв гӧгӧрво, колӧ отсӧг.
Вот и думыштчис Пётр Акиндинович йылысь.
Муніс эськӧ сійӧ Зинаида Павловна дорӧ али эз?
А мыйла нӧ эськӧ, шуны кӧ, не мунны?
Мед гӧняйтӧдыштас сійӧс учебникъяс кузя.
Сійӧ быттьӧ скромнӧй, больгыны оз кут, мый стапельнӧй участокса начальник пӧри школьникӧ.
Сійӧ аддзис Зинаӧс техническӧй информация кузя бюроысь.
Сэні сӧмын на помасьӧма кутшӧмкӧ совещание, куритчӧмла вӧлі тшына.
Зина восьталіс форточкаяс.
Илья Матвеевич кутіс видзӧдны пызан вывсьыс сылы тӧдтӧм маркаа электросварочнӧй автомат.
— Медся выль, — шуис Зина, — тайӧ лунъясӧ пӧлучитім.
Чукӧртлі со мастеръясӧс, тӧдмӧді.
Колины дӧвӧленӧсь.
Шуӧны: бур пӧ.
Илья Матвеевич, пуксьӧй, пӧжалуйста .
— Некор пукавнысӧ.
Ме здук кежлӧ.
— Сійӧ эз чайт, мый татшӧм сьӧкыд лоӧ нуӧдны тайӧ сёрнисӧ.
— Менам сэтшӧм мог...
кыдз эськӧ висьтавны мудерджык?..
Но, сідз, коді ме сэтшӧмыс, видзӧдны кӧ наука боксянь?
Зина чуймӧмӧн паськӧдіс зарни синлыска синъяссӧ.
— Аддза: юалӧмыс гӧгӧрвотӧм, — водзӧ сёрнитіс Илья Матвеевич.
— Висьтала мӧдног.
Меным эз удайтчыв велӧдчыны школьнӧй парта сайын.
Стапельяс вылын велӧдчи.
Тайӧ наукаыс зумыд, да сӧмын векни — тырвыйӧ ставсӧ он аддзы.
Ӧттор-мӧдтор, дерт, ачым вӧча, йира ньӧжйӧник, но ог ставсӧ вермы йирны, оз ставас мӧрччы пиньӧй...
И бара некыдз эз вермы висьтавны главнӧйсӧ — мыйла локтіс.
— Ті кӧсъянныд, медым ме тіянлы отсалі?
— аслыс эскытӧг юаліс Зина; синъясыс сылӧн лоины ещӧ паськыдджыкӧсь.
— А мый — оз артмы?
— Абу сыын делӧыс...
Ог тӧд...
— Зина шӧйӧвошис.
— Верма-ӧ ме?
Ті сэтшӧм морт!..
— Босьтам да и видлам.
Сідз али мый?
— Ме сӧглас, ме радпырысь!
Лоанныд-ӧ ті дӧвӧленӧсь, пола.
— Но, сідзкӧ, сёрнитчим?
Кор волыны?
— Кытчӧ волыны?
Ме ачым тіян ордӧ локта.
— Оз, тайӧ оз туй — тіянлы волыны.
Ме ученик, меным и ветлыны.
Сӧмын тадз, Зинаида Павловна...
— Илья Матвеевич падъялыштіс да яндысьӧмсорӧн содтіс: — Тадзи сёрнитчам, колӧ шуны...
некодлы та йылысь ни ӧти кыв.
Ни миян гортсаяслы, ни бокӧвӧйяслы.
Быттьӧ абуӧсь некутшӧм занятиеяс.
Абу нин том, яндзим.
— Велӧдчыны яндзим?
Абу збыль тайӧ, Илья Матвеевич!
Абу збыль!
— Збыль кӧть абу збыль, а вот яндзим — и ставыс.
Сёрнитчисны, мый найӧ кутасны занимайтчыны недельнас кыкысь, индісны лунъяс.
Илья Матвеевич муніс.
Зина волнуйтчис.
Кодӧс сійӧ босьтчис велӧдны, сійӧ ӧмӧй Илья Матвеевичлы учительница?
Колӧ вӧлі ӧткажитчыны.
Но кыдзи ӧткажитчан?
Ӧткажитны татшӧм мортлы татшӧм корӧм вылӧ — некытчӧ оз туй.
Да, сійӧ старайтчас, старайтчас вӧчны Илья Матвеевичлы ставсӧ, мый сы вынъяс серти.
Шензьӧданаторъяс вӧчсьӧны тайӧ Ладаын!
— Тэ — инженер, эм диплом, но тэныд оз дӧверяйтны самостоятельнӧй, серьёзнӧй удж.
Требуйтӧны тэсянь опыт.
А ыджыд опыта морт, бур специалист локтӧ тэ дорӧ школьнӧй знаниеясла.
Гашкӧ, абу сӧмын Ладаын, — быдлаын олӧмас тадз?
Ещӧ омӧля на сійӧ, Зина, тӧдӧ олӧмсӧ.
Занятиеяс кутісны мунны ньӧти эз сідзи, кыдзи чайтліс Зина, кутісны мунны сылы сьӧкыда.
Босьтчисны, например, физика кузя; Илья Матвеевич пӧшти нинӧм эз тӧд газъяс йылысь, омӧля тӧдіс электричество йылысь, колӧ вӧлі сыкӧд прӧйдитны ставсӧ первойсяньыс.
Зато механика кузя сылӧн тӧдӧмлунъяслы вермис вежавны институтса любӧй выпускник.
Босьтчисны математика бердӧ.
Илья Матвеевич увереннӧя вӧчаліс зэв сложнӧй тригонометрическӧй построениеяс, но сэтшӧм приёмъясӧн, сэтшӧм формулаяс серти, кодъяс йылысь нинӧм да некор эз кывлыны институтын.
Тайӧ вӧліны практикъяслӧн приёмъяс да формулаяс.
Найӧ вӧліны народнӧй медицина кодьӧсь, поводдя водзвыв висьталӧм кузя народнӧй способъяс кодьӧсь, кодъясӧс подулалӧма уна нэмъясса опытӧн.
Зина кӧ эськӧ думыштіс петкӧдлыны Илья Матвеевичлысь тӧдӧмлунъяссӧ графическӧя, бумага вылын, артмис эськӧ тешкодь чукльӧсь визь, коді друг кыпӧдчывліс зэв вылӧ, быттьӧ джуджыд ёсь гӧра, да лэччывліс зэв улӧдз, нулевӧй линияӧдз.
Сылы, Зиналы, колӧ вӧлі тыртны тайӧ джуджыд гуранъяссӧ, рӧвняйтны чукльӧсь визьсӧ.
Сійӧ уджаліс Илья Матвеевичкӧд вӧвлытӧм терпениеӧн.
Сійӧ весиг лыддис педагогика кузя кымынкӧ брошюра.
Но весьшӧрӧ: сійӧ, мый туйис челядьлы, Илья Матвеевичлы некыдзи эз лӧсяв.
Сійӧс оз ков вӧлі тшӧктыны, тэрмӧдлыны, сылы колӧ вӧлі сӧмын объясняйтны.
Кажитчӧ, прӧстӧй делӧ?
Но вот прӧстӧй, а видлы справитчыны сыкӧд.
Объясняйтан ӧтитор — дольӧ: ог гӧгӧрво.
Заводитан объясняйтны мӧдтор, ньӧти он прӧстӧйджыкӧс, — шуас: мый няклявнысӧ, кадсӧ видзны, объясняйттӧгыс гӧгӧрвоана, юрын ӧд абу жуг.
Ещӧ и ӧбижайтчӧ.
Сьӧкыд вӧлі Зиналы, зэв сьӧкыд, и век жӧ сійӧ ньӧтчыд эз каитчыв, мый босьтчис занимайтчыны Илья Матвеевичкӧд.
Вывті тыдаланаӧсь вӧліны тайӧ занятиеясыслӧн результатъясыс.
Быдторйын асныра Илья Матвеевич вӧлі асныраӧн и велӧдчӧмын.
Тэрмасьтӧг, ызӧбтытӧг, но шензьӧдана топыда сійӧ чӧжис тӧдӧмлунъяссӧ, сійӧ быттьӧ стрӧитіс крепыд керка, тэчліс из бӧрся из топыда, некутшӧм костъястӧг и, ӧти рад тэчӧм мысти, сӧмын босьтчыліс мӧдӧ.
«Тадз сійӧ и корабльяссӧ стрӧитӧ, — сы вылӧ видзӧдігӧн думайтіс Зина.
— Часовщик моз стӧча».
Илья Матвеевич занимайтчис Зинакӧд май тӧлысь чӧж.
Сійӧ волывліс Зина ордӧ выльлунъясӧ да четвергъясӧ.
Гортас висьтавліс, мый мунӧ мастеръяс курсъяс вылӧ, пывсянӧ либӧ вуграсьны.
Кор шуліс: пывсянӧ — Зина ордӧ вайліс корӧсь да ичӧтик чемодан; кор вуграсьны — вугыр шатинъяс да нидзув банка.
Агафья Карповна шензис, мыйла сійӧ сэтшӧм дыр пывсьӧ; артмыліс, дерт, зэв дыр, сы вӧсна мый урок бӧрын Илья Матвеевич и збыльысь мунліс пывсянӧ: колӧ жӧ бельё вежны и петкӧдлыны мый юрси ва.
«Вылыс джоджас дырджык куйлыссис, — кыпыда вочавидзліс сійӧ.
— Ӧдъя, лӧсьыд!»
— «Сэтшӧма куйлыссяс — ен мед видзас, он чеччы, — элясис Агафья Карповна.
— Абу нин том нетшкыны сьӧлӧмтӧ».
Шензисны семьяас и сы вылӧ, мый чериыс сёйны друг дугдӧма.
Кытчӧ кӧть эз ветлы Илья Матвеевич — Ладаӧ, Веряжкаӧ, — воліс тыртӧг либӧ вайліс дас кымын йӧрш: пос вылын ньӧбавліс детинкаяслысь.
Мудеритіс быдног, зілис, медым эз тӧдлыны кытчӧ сійӧ ветлывлӧ.
Ӧтчыд Илья Матвеевич эз лок занятие вылӧ.
Четвергын вӧлі партийнӧй собрание, помасис сёрӧн, дас ӧтикӧд часын.
Воис Илья Матвеевич Зина ордӧ пекничаӧ — гашкӧ и прӧст сійӧ?
Неокота воштыны дона кадсӧ: субӧтаӧ он мун гортсьыд: гӧстьяскӧд пукав, воскресеньеӧ ещӧ нин он эшты.
Выльлунӧдз, сідзкӧ, виччысьны?
Дыр.
Воис сійӧ Зина ордӧ вугыр шатинӧн.
Зина вӧлі гортас, но ӧдзӧссӧ восьтӧм бӧрын мыйлакӧ ёна гӧрдӧдіс.
«Эг-ӧ нин кавалерыскӧд су?
— думыштіс Илья Матвеевич, кор аддзис Зиналысь гӧрдӧдӧмсӧ.
— Вот немуличаыд!»
Сійӧ жӧдзыштіс передньӧяс, видзӧдліс комнатаӧ.
Вот тэныд и на!
Пызан сайын пукаліс Алексей.
Кытчӧ туйсӧ аддзӧма, — но и писькӧс!
Зэв збыльысь видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс;
Алексей пызан вывсьыс мыйкӧ чӧвтіс пидзӧс вылас, шуис:
— Батьӧ?
— А-а, ме.
— Илья Матвеевич пырис комнатаас.
— Тэ мый тані?
— Сідз, прӧста.
— Прӧста?
Но вот и артмӧ — кыкнанным ми прӧста.
Меным Зинаида Павловнакӧд информация йылысь тӧлкуйтыштны колӧ.
Пызан улас нӧ мый дзебин?
Зина эз тӧд, мый сылы вӧчны: расстроитчис.
Илья Матвеевич друг кутас пинясьны Алексейкӧд?
Сэки мый?
Сё мат!
— Пызан улас!
— вочавидзис Алексей.
— Пызан улас книга.
Со сійӧ!
— Алексей шыбитіс пызан вылӧ физика кузя учебник.
Илья Матвеевич аддзис ассьыс учебниксӧ; дӧзмыштӧмӧн видзӧдліс Зина вылӧ.
Збыль ӧмӧй висьталӧма гусяторсӧ?
И кодлы?
Алёшкалы.
Ӧні сійӧ паськӧдас сёрни.
— Мыйла босьтін?
— юаліс сійӧ.
— Видзӧдлыны.
А мый — оз позь?
— Мыйла оз позь?
Менам али мый?
Видзӧд.
— Батьӧ, — нюмъялігтыр шуис Алексей.
— А книгаыс ӧд буретш тэнад.
— Сійӧ восьтіс учебниксӧ, титульнӧй лист вылас вӧлі кырымпас: «И. Журбин».
Илья Матвеевич нурбыльтіс мыйкӧ гӧгӧрвотӧмӧс.
— Батьӧ, — бара заводитіс Алексей, — тэ эн пӧръясь.
— Кутшӧм сэні пӧръясьӧм?
— Вообщӧ.
— Вот сета ме тэныд сьылітшуптад «вообщӧ»!
— Но сет, абу жаль, сет!
Сӧмын эн пӧръясь.
Ме жӧ тэнӧ быд выльлунӧ и четвергӧ ӧшиньӧд аддзыла, кыдзи тэ локтан Зинаида Павловна ордӧ.
Корӧсьӧн талун али вугыр шатинӧн?
Падмӧм Илья Матвеевич ёна тракнитіс синкымсӧ, чукыртчыліс.
— Вугыр шатинӧн, — вочавидзис сійӧ, и сы синъясын югнитісны гажа бияс.
— А тэ мыйӧн волывлан?
— Нинӧмӧн.
Меным дзебсясьны оз ков.
Котӧртін ӧти подъездсянь мӧдӧ — и тані.
Урок вылӧ, сідзкӧ, воин, батьӧ?
Гашкӧ, меным мунны?
Илья Матвеевич эз вермы не донъявны достоинство сертиыс пиыслысь поведениесӧ; тӧдӧ вӧлӧм, стерво, но чӧв олӧ, абу суклялӧма.
— Пукав, — шуис сійӧ, — ӧтлаын мунам.
Заводитам али мый, Зинаида Павловна?
— А тэ мый, батьӧ, велӧдан?
— Велӧдчышт мекӧд ӧтлаын — тӧдмалан.
Пӧльза лоӧ.
Зина рад лои: ставыс бура прӧйдитіс, скандал эз ло,
Журбинъяс пиньӧ эз воны.
Кор Зина да Илья Матвеевич занимайтчисны, сэки Алексей пукаліс да кывзіс.
Занятие помасьӧм бӧрын сійӧ шуис:
— А ме тэнӧ, батьӧ, ордйи.
— Кыдзи?
— Но, водзӧджык нин прӧйдиті учебникъяс кузя.
— Но зонмӧ!
Кытчӧдз?
Батьыс заводитіс экзаменуйтны писӧ, пиыс батьыслы вочавидзис сійӧн жӧ.
«А но, решит тайӧс!» — задача номер вылӧ индӧмӧн шуліс ӧтиыс.
Мӧдыс решайтіс да сідзжӧ тшӧктіс: «А тэ решит жӧ, видлы, тайӧс!»
Крукасьлісны ӧта-мӧд дінас, кыдзи ни ӧти учитель оз крукась аслас ученик дінӧ.
— Кӧн нӧ тэ велӧдчан?
— юаліс Илья Матвеевич.
— Рытъя школаын, ӧкмысӧд классын.
Кыдзи тай велӧдчыліс Антон.
Ветлӧдлін эськӧ сэтчӧ и тэ, а?
Зинаида Павловналы, кӧнкӧ, сьӧкыд.
Мекӧд занимайтчис, ӧні тэкӧд.
abu
Зина пӧся паныд сувтіс, шуис, татшӧм сёрниясыд пӧ ӧбижайтӧны менӧ.
Кад вӧлі муніны.
Алексей аддзис передньӧйысь вугыр шатинъяс да серӧктіс.
— Чудин-рыбак, батьӧ!
— Ну найӧс тэ.
Гортӧдз колльӧдан.
Прӧщайтчисны Зинакӧд, мунісны.
Мунігас Илья Матвеевич юаліс:
— А тэ мый?
Сідз велӧдчан, интерес ради, али водзӧ велӧдчӧм могысь?
— Водзӧ велӧдчӧм могысь.
Кӧсъя заочнӧй вузӧ пырны.
— Правильнӧ, правильнӧ думайтан.
Кутшӧмӧ?
— Кытчӧ нӧ мӧдлаӧ?
Кӧні Антон велӧдчыліс.
Ме тӧдмалі: налӧн заочнӧйыс эм.
— Пыр, пыр!
Сьӧкыд кӧ лоӧ, верман уджтӧ эновтны.
— Ог, батьӧ, удж ог эновт.
Уджтӧгыд овны он вермы.
— Кыдз-сідз он вермы?
Батьыд, чайта, вердас.
— Ме ог сёйӧм йылысь сёрнит.
Тӧдан, шуӧма: удж — мортлӧн естественнӧй потребность.
— Тӧда.
Ещӧ тэныд ӧти вопрос, Алексей.
Тэ, эсійӧ, он-ӧ шуры-мурыась Зинаида Павловнакӧд?
Эн скӧрмы, кыдзи бать юася.
— Думыштан жӧ нинӧмабусӧ, батьӧ!
— Некутшӧм нинӧмабу.
Ныв сійӧ лӧсьыдіник, туяна, ен мед сетас быдӧнлы татшӧм невестаӧс.
— Висьтавны тэныд, батьӧ, правдасӧ?
Сӧмын мед водзӧ оз паськав.
— Батьлы — условиеяс ?
— Делӧыс серьёзнӧй, вот и условиеяс.
Гӧгӧрвоан, батьӧ, видзӧда мӧд тӧлысь...
и сӧмын ӧтитор сысянь и кыла: Виктор Ильич да Виктор Ильич...
— Больган мыйкӧ!
— Илья Матвеевич быдсӧн сувтіс туй вылас.
— Кыдз нӧ тайӧ?
А сійӧ мый?
— Сійӧ?
Сійӧ нинӧм.
abu
— Алёшка, омӧль!
Вывті омӧль.
Гӧтыра морт.
— Кутшӧм нӧ сійӧ гӧтыра!
Гӧтырыс пышйис.
— Кӧть кутшӧм, а гӧтыра.
Тэ Зинаидакӧд сёрнит, мед эновтас.
Омӧль сылы лоӧ.
Ӧти шог.
— Сёрнит!
Видлы ачыд сёрнитны.
Коді тэнсьыд кутас кывзыны!
Илья Матвеевич дзик Якӧрнӧйӧдзыс муніс чӧв.
Дзиръя дорас шуис:
— Но чуймӧдін тэ менӧ, чуймӧдін.
Тайӧ ещӧ оз тырмы вӧлі!
А гашкӧ, ӧшибайтчан?
Сідзи, ассяньыд лӧсьӧдлан?
— Чайта, ог ӧшибайтчы.
— Смотри, чӧв ов та йылысь, весьшӧрӧ эн больгы.
И ещӧ чӧв ов, мый ми тэкӧд школьникъяс.
Гӧгӧрвоин?
— Гӧгӧрвои.
— Пырам, ужнайтам.
Кыдзи пӧръялам?
Чериӧй бара абу.
Илья Матвеевич тойыштіс дзиръясӧ.
Дзиръя сайын сулаліс Агафья Карповна.
Сійӧ ставсӧ кывліс, но нинӧм эз гӧгӧрво.
ДАС КОЙМӦД ГЛАВА
1
Скобелев пукаліс решётчатӧй скамья вылын вокзалдорса скверын, рытъя шонділы мышнас бергӧдчӧмӧн, медым эз ёр синсӧ.
Неважӧн шоныд зэрӧн зэрис, кыліс веж турун дук, дзоридзавсьӧм сирень да му дук.
Скобелев кок улын кыссис ыджыд блед нидзув.
Скобелев метитчис бедьнас, личкис нидзувсӧ ва лыаӧ да шӧри орӧдіс.
Кызджык джынйыс кыссис бокӧ, а вӧсньыдикыс кутіс нюглясьны места вылас.
«Интереснӧ, — думайтіс Скобелев, — мый тані лои: кык нидзув али ӧти дженьдӧдӧм?
Омӧль, кор тэ двӧитчӧмыд, ещӧ омӧльджык, кор тэнӧ дженьдӧдасны».
Скобелевлӧн шог философиялы помканас ньӧти эз вӧв нидзув.
Луннас сійӧ нуӧдіс ыджыд сёрни Антон Журбинкӧд.
Стӧчджыка кӧ шуны, эз сійӧ сёрнит Антонкӧд, а Антон сыкӧд, и эз зэв ыджыда, прӧстӧ шуис некымын кыв.
Но кутшӧм кывъяс!
Журбин явӧ лэптысьӧ.
Скобелев ветлӧдліс цехъясӧд, кӧні помалӧны главнӧй поточнӧй линиялы монтаж.
Сувтлывліс, видзӧдаліс: интереснӧ жӧ!
Оз ӧтиас сійӧ сэтчӧ ветлывлы, став заводыс ветлӧ.
Мый таын омӧльыс?
Настроениеыс вӧлі бур, тувсовъя.
Но воис знаменитӧй Антон и, здоровайтчӧм пыдди, друг юаліс:
«Разрешитӧй интересуйтчыштны, кӧні ті уджаланныд, мыйын ті уджаланныд, мый ті вӧчанныд?»
— «Надейтча, Антон Ильич, ті тайӧс тӧданныд», — вочавидзис сійӧ, Скобелев.
«Нинӧм ме ог тӧд.
Ме аддза сӧмын, ті пыр гуляйтанныд заводті экскурсант моз.
Ӧні уджалан кад.
Экскурсия вылӧ кора локны сёрӧнджык.
Мешайтчанныд.
Видзчысьӧй!»
Скобелев нёровтчис бокӧ, сы юр дорті воздухас кывтіс мостовӧй кранлӧн сьӧкыд гак.
«Аддзанныд, — водзӧ висьталіс Антон, — кутшӧм ӧпаснӧ овны делӧтӧг.
Вермасны дойдны».
— «Ме, извинитӧй, абу делӧтӧм.
Менам эм делӧ».
— «Но кутшӧм тіян делӧ!
Ме жӧ эг случайнӧ юав, кӧні ті уджаланныд.
Не то информация кузя бюроын, не то бризын.
А стӧчджыка кӧ — некӧн.
Нинӧмысь не кывкутны, занимайтчыны любительствоӧн, шуам, бобувъясӧс сачокӧн кутавны либӧ банкаын тритонъясӧс рӧдмӧдны, тайӧ абу удж».
— «Антон Ильич, ті абу справедливӧйӧсь, — скӧр достоинствоӧн вочавидзис Скобелев.
— Обстоятельствояс вӧсна...
Менӧ ыстісны тайӧ информацияас менам кӧсйӧмлы паныд».
— «Мортлӧн кӧ эм кутшӧмкӧ кӧсйӧм, морт кӧ мыйынкӧ убедитчӧма, сійӧ непременнӧ шедӧдас, мый кӧсъяс ачыс.
Менӧ, шуам, оз тшӧктыны вурлыны бумагаяс.
Шедӧдӧй, а энӧ гуляйтӧй гач зепъясад киястӧ сюялӧмӧн.
Видзчысьӧй!..»
Ӧні эз нин тыртӧм гак, а кузнечнӧй пресслӧн сьӧкыд станина ӧшйис Скобелев юр весьтын.
Сійӧ быльк петіс цехысь.
Настроениесӧ тшыкӧдісны.
Сійӧ вӧлі тырвыйӧ чайтӧ ас йывсьыс, мый оз шӧйт заводті кияссӧ гач зепъясас сюялӧмӧн.
Сійӧ отсаліс уна рационализаторъяслы, медым признайтісны налысь изобретениесӧ, налысь техническӧй выльторъяссӧ.
Сы дорӧ волывлӧны йӧз, сійӧ налы колӧ.
Коді сетіс Журбинлы сэтшӧм вӧлясӧ, коді сетіс сылы право тадз сёрнитны?
Мый сійӧ — важ, опытнӧй, заслуженнӧй специалист?
Том инженерик, сыысь, Скобелевысь, томджык.
Скобелев думайтіс, кутшӧм чорыд ӧтветъяс сетны Антонлы, но вӧлі сёр нин, виана возражениеясыс ӧшйисны воздухын, туйисны ӧні сӧмын ас вылас элясьны.
Расстроитчӧма, ӧбидитчӧма, сійӧ муніс рытгорувнас карӧ — мездысьны омӧль мӧвпъяссьыс.
Шӧйтіс уличаясӧд, шляпаа, тросточкаа, уссӧ тшӧтшӧдӧма; асьсӧ петкӧдліс загадочнӧй мортӧн.
Коркӧ Череповецын, кытысь сійӧ вӧлі рӧдинанас, тайӧ приёмъясыс вӧрзьӧдлісны сьӧлӧмъяснысӧ сентиментальнӧй нывъяслысь.
Тшӧтшӧдӧм ускыс, гажтӧмчана видзӧдласыс, беддьыс, код вевдор помын вӧлі юр сяма лы, вӧчисны ассьыныс делӧсӧ.
Но кад коли, сійӧ весьшӧрӧ читкыраліс синъяссӧ да лэдзліс синным вылас паськыд шляпасӧ, — некутшӧм радлана вашкӧдчӧм.
Сӧмын кыкысь сы бӧрвылын вель гораа шуисны:
«Псих!»
И кодъяс шуисны!
Еджгов юрсиа, стройнӧй, кыпыд муса нывъяс, кодъяслы буретш и лӧсьӧдӧма вӧлі эськӧ став тайӧ бутафориясӧ.
Зэр вӧтліс Скобелевӧс кафеӧ.
Сійӧ пуксис пызан сайӧ, корис стӧкан чай, непременнӧ сукӧс да непременнӧ йӧлӧн.
Каитчис, мый оз ю вина, — шонтіс эськӧ сьӧлӧмтӧ.
Восьса ӧшиньӧд тыдаліс, кыдзи зэрыс клессьӧ асфальтӧвӧй тротуаръясӧ, кодъясӧс шондіыс лунтырӧн донӧдӧма.
Тротуаръяс тшынасисны, и кыліс сотӧм резина дук.
Кор кымӧрыс муніс ю сайӧ, Скобелев бара ветлӧдлыштіс кар кузя, кӧсйис пырны кино вылӧ, но билетъясыс эз нин вӧвны, — мӧдӧдчис вокзаллань.
Сійӧ челядьдырсяньыс радейтліс кӧрт туйяс да поездъяс: Череповецын рытъя поезд воӧм водзвылын перрон вылас вӧчлывлісны гуляние.
Пассажиръяс залысь лыддис став таблицаяссӧ, кытчӧ гижалӧма билет донъяс, «вокзалъясӧн пӧльзуйтчӧм кузя правилӧяс».
Вокзалын сэсся вӧчны нинӧм, петіс скверӧ да пуксис ва скамья вылӧ.
Лямӧдіс нидзувӧс.
Философствуйтыштіс.
Бара нинӧм вӧчны.
Кутіс видзӧдавны гӧгӧрбок да аддзис заводскӧй клубса вӧвлӧм заведующӧйӧс — Вениамин Семёновичӧс.
Вениамин Семёнович петіс троллейбусысь, видзӧдліс вокзальнӧй часі вылӧ да скверсӧ кытшовтӧмӧн тэрмасьтӧг мӧдӧдчис плӧщадь вомӧн.
Ӧти киас сійӧ нуис, тыдалӧ, зэв сьӧкыд чемодан — ёна боквывтчӧма, мӧд ки вылас ӧшӧдӧма пальто да плащ.
Шондіыс эз на лэччы, Вениамин Семёновичлӧн ӧчкиыс югыда дзирдыштавліс, кыдзи тай ёг чукӧрын посни стеклӧторъяс.
Скобелев мӧвп серти, тайӧ эз вӧв омӧль морт.
Лыддьылӧма уна книгаяс, уна тӧдӧ, ваша сідзжӧ оз ю.
Некымынысь найӧ аддзысьлісны, быдпӧрйӧ сёрнитлісны сьӧлӧм бурмытӧдзыс, ӧта-мӧдсӧ кывзытӧг.
Найӧ тӧдісны, мый кыкнанныс пӧръясьӧны, но торкавны ӧта-мӧд пӧръясьӧмныслы эз и думыштлыны.
Ӧта-мӧднысӧ мыйтакӧ весиг уважайтісны.
Скобелев чукӧстіс.
Сылы кажитчис, мый Вениамин Семёнович дрӧгмуні.
Вениамин Семёнович и збыльысь дрӧгмуні, но кор аддзис, коді сійӧс корӧ, кыпыда нюммуніс, горӧдіс:
— Бур рыт, Евсей Константинович!
Кутшӧм судьбаясӧн?
Сійӧ воськовтіс скверлӧн пуысь вӧчӧм бордюр вомӧн, кыскыштіс чемодансӧ скамья дорӧ, пуксис, кутіс чышкавны носӧвикӧн пӧсялӧм чужӧмсӧ.
— Метӧ мый!
Ме гуляйта, — вочавидзис Скобелев.
— А ті кутшӧм судьбаясӧн?
Вениамин Семёнович бара видзӧдліс вокзальнӧй часі вылӧ.
— Водз локсьӧма.
Поезд вотӧдз нелямын минута на.
Но нинӧм, пукыштам.
Сійӧ вӧлі долыд, кыдзи морт, коді мездысьӧма гнёт улысь, невӧляысь, и ӧттшӧтш мыйтакӧ полыштіс, сэтшӧм морт моз, коді абу на дзикӧдз мынӧма опасностьысь.
— Командировкаӧ?
— юаліс Скобелев.
— Кутшӧм али командировкаӧ?
Коді менӧ ыстас командировкаас?
Ме уджтӧмалысь.
Кӧнкӧ, Сӧветскӧй Союз пасьтаын дзик ӧтнамӧн уджтӧмалысь.
Кӧсйи пырны уджавны театрӧ — туяна местаыс абу.
Газетаӧ гижлі...
ӧти очерк печатайтісны, мӧдсӧ эз печатайтны.
Ті, шуӧны, редакцияӧс омӧль положениеӧ сувтӧдінныд, ті сочиняйтӧмныд мый абу и вӧлӧма.
Оз гӧгӧрвоны, мый художественнӧй правда фактографияысь вылынджык.
Провинциалъяс!
Скобелев гӧгӧрвоӧмсӧ да сӧглассӧ петкӧдлӧм могысь довкнитіс юрнас.
Но Вениамин Семёновичлӧн немъяндысьтӧг сёрнитанногыс сылы эз во сьӧлӧм вылас.
Торъя эз кажитчы провинциалъяс йылысь сёрниыс.
Скобелев некор эз овлы столицаын, Ленинградын сӧмын велӧдчыліс, а быдмис, уджаліс дай уджалӧ вот татшӧм местаясын, кыдзи тані, Ладаын.
Сідзкӧ, мый жӧ — и сійӧ, Вениамин Семёнович ног кӧ, «провинциал»?
Кӧсйис паныд шуны, но эз тырмы смеллуныс.
— Кытчӧ нӧ ӧні?
— интересуйтчис сійӧ.
— Кытчӧ синъяс нуасны.
— Вениамин Семёнович коймӧдысь видзӧдліс часі вылӧ.
Тыдалӧ, зэв ёна зілис сійӧ регыдджык мунны татысь, Ладаысь, «провинциалъяс» дорысь.
— Мунӧй кассаӧ, — шуис Скобелев.
— Регыд пӧдлаласны.
— Билетсӧ ме тӧрыт нин ньӧби, карса станцияысь, — кыпыда вочавидзис Вениамин Семёнович.
— Но, а семьяыд кыдзи?
— тӧдны окотитӧм вӧсна водзӧ юасис Скобелев.
— Бӧрыннас коранныд?
— Сложнӧй вопрос семьякӧд, Евсей Константинович.
Ме чайта, ті гӧгӧрвоанныд менӧ.
Тьӧща — быттьӧ эськӧ культурнӧя морт, учительница, но мещанка.
— Ме ог тьӧща йывсьыд сёрнит, — Катюша йылысь.
Сійӧ ӧд...
кыдз эсійӧ...
кага виччысьӧ.
— Сыын и делӧыс!
— гораа шуис Вениамин Семёнович, эскӧмӧн, мый Ладаын сылы дзик ӧти симпатичнӧй морт сочувствуйтӧ.
— Сыын и делӧыс!
Ме кори примитны кутшӧмкӧ мераяс.
Оз кӧсйы, ӧтказывайтчӧ.
А меным нелямын арӧс нин.
Нелямын арӧсӧн чирзӧм, горзӧм кывзыны, кага рузумъяс — тайӧ абу сэтшӧм гажа.
Тайӧ, тӧданныд-ӧ, нюр, коді вӧйтас тэнӧ.
— Мый нӧ лоӧ Катяыдкӧд?
— Скобелев эз лэдзчысь юасьӧмысь.
Сійӧ чувствуйтіс аслыс гӧгӧрвотӧм тӧждысьӧм.
— Нинӧм торъяыс.
— Вениамин Семёнович лэптыштліс пельпомъяссӧ.
Чышкышталіс чужӧмсӧ.
Носӧвиксӧ сійӧ пыр кутіс киас.
— Кута мӧдӧдны сылы деньга.
Ме честнӧя морт.
Ставсӧ, мый менам вын серти, вӧча.
А мый абу вын серти...
— Сійӧ шевгӧдліс кияссӧ.
Скобелев казяліс, мый Вениамин Семёнович пышйӧма Катясьыс гусьӧн, сы вӧсна локтӧма татшӧм водз, сы вӧсна быд минутаын видзӧдлывліс часі вылӧ, сы вӧсна — тэрмасьӧмысла — сылӧн визувтӧ пӧсь, сы вӧсна Катя оз колльӧд сійӧс.
Скобелев бура тӧдіс тайӧ банйӧм чужӧма, зарни юрсиа, скромнӧй раминик чертёжницасӧ. Сійӧ вӧлі кызіник, мичаник и, тӧдӧмысь, зэв радейтысь, преданнӧй, терпеливӧя.
Сылы лои жаль Катяыс.
— Тадз оз позь, — осторожнӧя шуис сійӧ.
— Оз позь, Вениамин Семёнович, оз.
Ті пӧгубитанныд нывсӧ.
— А мый тшӧктанныд вӧчны?
Спасайтны нывсӧ да пӧгубитӧдны ачымӧс?
— Колӧ вӧлі думыштны водзджык.
— Водзджык!
Коді татшӧмторъяс йылысь водзджык думыштлӧ!
Олӧм, олӧм, другӧ!
Абу куш ӧти розаяс миян кок улын.
Дзоридз дорысь унджык шипъясыс.
Сідз вот!
— Вот и ветлӧдлӧй асьныд шипъяс вывтіыс.
— Мый тайӧ лоӧ?
— Тайӧ лоӧ — колӧ бӧр бергӧдчыны.
— Скобелев шуис шуштӧма, пыр кыптысь решительностьӧн.
Сійӧ скӧрмис.
Гашкӧ, сійӧ и збыльысь гуляйтӧ заводті гач зепъясас кияссӧ сюйӧмӧн, мый, шуны кӧ, колӧ на докажитны; гашкӧ, сійӧ оз ӧткажитчы ворсӧдчыны синъяснас гажтӧмчысь дамаяскӧд, но сійӧ абу подлец, абу медлёк негодяй.
Сійӧ некор татшӧм кӧдзыд веськодьӧн да фарисейскӧя эз сёрнитлы йӧз судьба йылысь, йӧз олӧм йылысь, кыдзи сёрнитӧ Вениамин Семёнович.
Сійӧ некор тадзи эз вӧчлы да некор оз вӧч.
Сылӧн эм и честь йылысь, и сӧвесть йылысь, и долг йылысь бура гӧгӧрвоӧм.
— Колӧ бӧр бергӧдчыны!
— мӧдысь шуис сійӧ пинь пырыс.
— Тайӧ мый — моралитэ?
— Вениамин Семёнович шпыньмуніс, мышнас лэччысис скамья бӧр вылӧ да кутіс лайкйӧдлыны коксӧ.
— Кодсянь кыла?
Ті менӧ шензьӧданныд, Евсей Константинович.
Ті — романтик.
Ме сідзжӧ коркӧ вӧлі татшӧмӧн.
Но олӧмыд — ыджыд мельнича.
Сійӧ миянӧс ставнымӧс изӧ пызьӧ, ставсӧ мыйкӧ дыра мысти вӧчӧ ӧткодьӧн.
— Тіянкӧд ӧткодьӧн ме ог кӧсйы лоны!
— Ті чайтанныд, ме кӧсъя?
— Вениамин Семёнович лои пыр ӧтарӧ немъяндысьтӧмӧнджык.
— Оз ло сідз.
Лоны тіян кодьӧн!
Сюрсалытӧм морт кодьӧн!
Скобелевлӧн синъясыс вижӧдісны.
— Сюрсалытӧм?
— горӧдіс сійӧ.
— Кутшӧм сэні сюрсалы?
Ті меным висьталӧй — бӧр бергӧдчанныд али онӧ бергӧдчӧй?..
А то ме пырысь-пыр жӧ чукӧста милиционерӧс.
— Ме, буракӧ, нинӧм эг гусяв, — медым корны милиционерӧс.
Корлӧй.
Вениамин Семёнович сераліс.
Сійӧ чеччис, лэптіс ассьыс чемодансӧ, чемоданас вӧлі став эмбурыс, кодӧс чукӧртіс признайттӧм гений нелямын во чӧж: дас кымын книга, Катяӧн штопайтӧм носкияс, чугуннӧй Будда, кодӧс пышйӧдӧма кутшӧмкӧ театр реквизиторскӧйысь, письмӧяс пачка сысянь, кодӧс коркӧ шулісны Тайгинаӧн, бритвеннӧй прибор, новлӧм костюмъяс, жугалӧм курока дуэльнӧй пистолет — стенса мичлуныс став комнатаяслӧн, кӧні коркӧ овліс Вениамин Семёнович; лэптіс и мӧдӧдчис бӧрвылас видзӧдлытӧг, — поезд мунтӧдз колис дас вит минутаысь этшаджык.
Сы бӧрся ньӧти кольччытӧг восьлаліс Скобелев да шуаліс:
— Тайӧ жӧ подлость, подлость!
Бӧр бергӧдчӧй, медбӧръяысь шуа тіянлы!
Вениамин Семёновичлы Скобелев вӧлі веськодь.
Тайӧ вӧлі ӧбиднӧ, оскорбитана.
Скобелев эз тӧд, мый и вӧчны, кыдзи кутны асьсӧ.
Чукӧстны милиционерӧс?
Збыль, Вениамин Семёнович нинӧм эз гусяв, некодӧс эз ви, закон водзын сійӧ баляпи кодь сӧстӧм.
И сэки жӧ сійӧ негодяй, сійӧ преступник ичӧтик чертёжница водзын, коді, гашкӧ, сӧмын на воис гортас и сӧмын ӧні аддзис, мый абу ни сыӧн штопайтӧм носкиясыс, ни стенас пистолетыс, ни ачыс — пистолетлӧн кӧзяиныс.
Скобелев син водзӧ сувтіс тайӧ страшнӧй картинаыс: чуймӧм, повзьӧм, шогысла измӧм Катя, — и сылы окота лои кучкыны Вениамин Семёновичлы гӧрбыльтчӧм мышкас, тургӧдчӧм пеляс, кӧкъямыс грана ӧчкияс.
Тадзи, сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн, найӧ петісны перрон вылӧ, воисны вагонӧдз.
Вениамин Семёнович петкӧдліс проводницалы билет, кайис тамбурӧ.
Минута мысти сійӧ тыдовтчис восьса ӧшиньӧд.
— Первой велӧдчӧй овны, бӧрыннас сэсся лыддьӧй моральяс, — шуис сійӧ да лэптіс гырддзаяссӧ лэдзӧм рама вылӧ.
— Велӧдча!
— места вылас кынмӧмӧн вочавидзис Скобелев.
Сійӧ эз нин думайт, мый сылы вӧчны, корны али не корны милиционерӧс.
Сійӧ мыйвынсьыс шлёчкӧбтіс кипыдӧснас Вениамин Семёновичлы пӧсялӧм банбокас.
Шлёчкӧм горыс вӧлі лыйӧм шы кодь.
Сы гӧгӧрын кутісны шумитны, горзыны:
«Безобразие! Хулиганство!»
Локтіс железнодорожнӧй милицияса сержант.
— Гражданин!
Тайӧ ті кучкинныд пассажирсӧ?
— Ме!
— гораа да радлігтыр горӧдіс Скобелев.
— Ме, милиционер ёрт.
Коді нӧ ещӧ!
— Сійӧ тіраліс волнуйтчӧмысла, мыйкӧ висьталіс, объяснитіс сійӧс кытшалысь йӧзлы.
— Ковмас составитны акт.
Кӧні потерпевшӧй?
— Оз пет сійӧ, тіян потерпевшӧйныд!
— сераліс Скобелев.
— Оз пет!
Сержант виччысис, мый вагонысь чеччыштас лёкысла пузьӧм морт.
Но некод эз пет.
— Шуа, оз пет!
— Скобелев сувтіс кок чунь йылас, сюйис юрсӧ ӧшиняс.
— Со сійӧ, пукалӧ пельӧсас.
Кыскӧй сійӧс сэтысь!
Артмис гӧгӧрвотӧмтор: нарушитель кутіс асьсӧ кыдзи потерпевшӧй, а потерпевшӧй дзебсьӧма, быттьӧ сійӧ и эм нарушительыс.
Сержант пырис вагонӧ.
— Ті онӧ аддзӧй, мый сійӧ йӧй, — доказывайтіс Вениамин Семёнович.
— Йӧйлы местаыс психиатрическӧй лечебницаын!
Некытчӧ ме ог мун, поезд пыр жӧ вӧрзяс.
Кутшӧм актъяс!
Сійӧ поліс кольччыны сылы мустӧм местаясас ещӧ сутки кежлӧ.
Водзын вӧлі вӧля, бӧрвылын — ӧти неприятностьяс.
Сержант сьӧкыдпырысь корис сійӧс петны перрон вылӧ.
Но муртса Вениамин Семёнович петіс, поезд вӧрзис, и сійӧ бӧр чеччыштіс вагонӧ.
Сійӧ муніс.
Железнодорожнӧй милиция отделениеын составитісны акт.
Скобелев висьталіс сэні Вениамин Семёновичлысь да Катялысь сылы тӧдса став историясӧ.
Милицияса лейтенант шуис, мый оз позь решайтны конфликтъяс татшӧм ногӧн, кыдзи думыштӧма решайтны найӧс Скобелев; Скобелев сыкӧд сӧглашайтчис, но думсьыс лыддис асьсӧ правӧн.
Сійӧ весиг шуис: «Тайӧ негӧдяйыс кӧ гусяліс куим шайт, ті эськӧ сійӧс кутінныд?
Но вот!
А тані олӧм да томлун мортлысь гусялӧм...»
Час мысти сійӧ бара восьлаліс кар кузя уличавывса пӧнаръяс югӧр улын — пемдӧм бӧрын ӧзтісны найӧс.
Синсӧ эз читкырав, синкым вылас шляпасӧ эз лэдз.
Восьлаліс гордӧя.
Сійӧ вӧлі аснас дӧвӧлен.
«Мый нӧ, — думайтіс сійӧ, — общественность разберитчас.
Мед весиг оз ошкыны, дивитасны, но ставныс казяласны: Скобелев вӧчис честнӧя, кыдзи сылы тшӧктіс сӧвестьыс.
Скобелевлӧн эм сійӧ, сӧвестьыс; эм сылӧн долг гӧгӧрвоӧм.
Тайӧс и Антон Журбин казялас и оз-ӧ каитчыны кут аслас несправедливӧй кывъясысь, кодъясӧс шуис цехын: «Гач зепъясас кияссӧ сюйӧмӧн!..»
Мӧвпыштіс: а мый, Антон Журбинлы кӧ сійӧ, Скобелев, дзик сэтшӧм жӧ, кыдзи сылы, Скобелевлы, Вениамин Семёнович?
Мыйла Антон Журбин сёрнитіс сыкӧд грубӧя да веськыда?
Гӧгӧрвоана — мыйла.
Оз пыдди пукты, зывӧктӧ.
Антон видзӧдӧм серти сійӧ, Скобелев, кутӧ асьсӧ сідз жӧ, кыдзи сылӧн, Скобелевлӧн, видзӧдӧм серти кутӧ асьсӧ Вениамин Семёнович.
Ӧтиыс подлӧя пышйис сыӧн пӧръялӧм морт дінысь, мӧдыс — но, эз подлӧя, дерт, оз позь тайӧс шуны — пышъялӧ сылы сетӧм уджысь, босьтчӧ любӧй мӧд удж бердӧ, сӧмын оз асласӧ.
Тайӧ мӧвпыс шызьӧдіс Скобелевӧс.
«Извинитӧй!»
— думыштіс сійӧ.
«Пӧжалуйста»,
— вочавидзис кодкӧ мунысьяс пӧвстысь.
Сідзкӧ, сійӧ думыштіс гораа, кывмӧн.
Скобелев кежыштіс вежливӧй мунысь мортысь да водзӧ думайтіс сы йылысь, мый извинитӧй пӧ, ёрт, упрощённӧя мӧвпаланныд.
Сійӧ эськӧ уджаліс, бура уджаліс, но не техническӧй информация кузя бюроын.
А мый нӧ тэ, Скобелев, он кор мӧд удж, али коран, да омӧля, он энергичнӧя?
Абу-ӧ прав Антон Журбин, коді шуис: «Мортлӧн кӧ эм кутшӧмкӧ кӧсйӧм, морт кӧ мыйынкӧ убедитчӧма, сійӧ непременнӧ шедӧдас, мый кӧсъяс ачыс?»
Катя дор сувтӧм бӧрын Скобелев нэмнас медводдзаысь на кутіс чувствуйтны асьсӧ прамӧй мужчинаӧн.
Мужество чувство Скобелевлы вӧлі непривычнӧй чувствоӧн, сійӧ тыртіс Скобелевӧс гордостьӧн; сійӧ эз нин мун кань кодь небыд воддзакодь походкаӧн, а зумыда да гораа тувччаліс тротуар кузя.
Завод водзладорса плӧщадь вылӧ Скобелев чеччыштіс троллейбусысь, да сэтшӧм ӧдйӧ, мый неуна эз веськав паныд локтысь машина улӧ.
Машина тормозитіс — тайӧ вӧлі директорскӧй «ЗИС», сэтысь чургӧдіс юрсӧ Матвей дед.
— Мый шыбласян?
— шуис дед.
— Олӧмыд мустӧм лои?
— Ньӧти эз, Матвей Дорофеевич.
Лӧсьыд олӧмыс!
— А мый тэ сэтшӧм гажа, видлыштін али мый?
Кывлі — он ю.
Велавтӧгыд и гажмин?
Эн видлы?
А вот видлы, босьт шкалик, збодерджык лоан.
Но, кеж туй вывсьыс, некор меным...
Скобелев шӧйтіс уличаяс кузя, оз-ӧ аддзыв кодӧс кӧ тӧдсаяс пиысь.
Зэв окота вӧлі висьтавны клубса вӧвлӧм заведующӧйлӧн подлость йылысь, сылы банбокас кучкӧм йылысь.
Тӧдсаяс эз паныдасьны.
Но кӧть и паныдасисны, Скобелев эськӧ чӧв оліс.
Сійӧ думайтіс: висьтавны висьталан, а кыдз жӧ Катя?
И сідз сылы, коньӧрлы, курыд шог, а сэні ещӧ быдсяма больгӧмъяс сы гӧгӧр кыптасны.
Ветлыны видлыны Катяӧс, сьӧлӧм сетны?
Абу сэтшӧм тӧдсаӧсь, медым татшӧм сёрӧн визитъясӧн ветлыны.
Муніс гортас.
Дыр ветлӧдліс комната кузяыс.
Ставыс сэні сылы эз кажитчы, первойысь эз кажитчы, — и пӧтӧлӧкас чераньвезйыс, и кольӧм гожӧмсянь на гутъясӧн лякӧсьтӧм лампочкаыс, и воӧн-джынйӧн мастикаӧн да щӧткаӧн инмӧдчывтӧм джоджыс, и занавескатӧм ӧшиньясыс кутшӧмкӧ гажтӧмӧсь, сьӧдӧсь, и арестантскӧй кӧрт койкаыс.
Лӧсьӧдас порядок, лӧсьӧдас, вот босьтчас и лӧсьӧдас...
Ӧні жӧ сійӧ гижас директорлы заявление.
Пуксис пызан дорас, гижис: «Категорическӧя кора...» Сійӧ корис сэтшӧм категорическӧя, мый весиг зымнитіс кулакнас бумагаас.
Гижӧдыс ляксис, чернила букваясыс кутісны гугӧн тӧдчыны кипыдӧсас: арок яӧксечирогетак.
Интересӧн лыддис марсианскӧй кывъяссӧ да скӧрмис ас вылас: став бедаыс сыын, мый сійӧ абу серьёзнӧй морт.
Ставыс сылӧн артмӧ оз серьёзнӧя, тшӧтш и тайӧ косьыс.
Сы вӧсна и сыкӧд оз лыддьысьны, и унатор прӧститӧны, и сёрнитӧны детинкакӧд моз.
Тырмас, тырмас.
Сійӧ абу детинка.
Аски асывнас директор убедитчас та кузя.
Тырмас.
Мустӧммис няйт комнатаыс, мустӧммисны дасӧд рольясыс, мустӧммис пинькайлӧн моз олӧмыс, кодлы мед вӧлі сӧмын пуын ув — сійӧ сьылӧ любӧй вылын.
2
Жуков важӧн тӧдмасис заводкӧд, заводса коллективкӧд, топыда пырис сэтчӧ.
Сійӧ вӧлі аслыссяма морт.
Кӧть и вӧлі сылы ветымын арӧс, сійӧ быттьӧ эз пӧрысьмы, кольліс боевӧй революционнӧй воясса комсомолецӧн, важмоз пӧсь сьӧлӧма, увлекайтчысь, сӧмын содіс опыт, олӧмысь наблюдениеяс, йӧзӧс тӧдӧм.
Жуков колис комсомолецӧн и личнӧй олӧмас.
Сійӧ аскӧдыс вайӧдіс Ладаӧ гӧтырсӧ да кык пиӧс, ыджыд нывсӧ колис Москваӧ: сійӧ велӧдчис университетын.
Сылы временнӧ сетісны кык комнатаа ичӧтик квартира.
«Временнӧйыс» пӧрис «пыр кежлӧ».
Овмӧдалісны выль керкаяс, Жуковлы вайлывлісны ордеръяс выль оланін вылӧ — ыджыдджык, удобнӧйджык квартира вылӧ, но сійӧ ӧткажитчыліс.
Сійӧ весиг та кузя серьёзнӧя вензис Иван Степановичкӧд.
Иван Степанович шуис: «Ог гӧгӧрво, Жуков ёрт, тіянлысь позициянытӧ.
Морт, коді сы мында уджалӧ, коді выполняйтӧ партия Центральнӧй Комитетӧн сувтӧдӧм задача, сійӧ бур олан условиеяс вылӧ претендуйтны прав али абу?»
— «Да, прав, — вочавидзис Жуков.
— Но ми тіянкӧд, Сергеев ёрт, капитанъяс.
Аски, тшӧктас кӧ партия, лоам матросъясӧн.
Но талун капитанъяс.
Капитан, тӧданныд ӧд, петӧ корабль вылысь медбӧрын».
— «Мый ті тайӧн кӧсъянныд висьтавны?
— «Сӧмын сійӧс, мый выль квартираӧ ме вуджа сӧмын сэки, кор важ посёлокса общежитиеясысь да дедовскӧй керкаясысь миян став рабочӧйясӧс дзик медбӧръяӧдз лоӧ овмӧдӧма выльлаӧ.
Кора тайӧ тема вылӧ мекӧд водзӧ не сёрнитны».
Сійӧ вайис аскӧдыс заводӧ уджлысь да поведениелысь сэтшӧм стиль, код йылысь унаысь висьтавліс Иван Степановичлы Матвей дед.
Жуков вӧлі быдтор кузя прӧстӧй, и главнӧйыс — йӧзкӧд отношениеясын.
Сысянь некор эз кывлыны расплывчатӧй, неопределённӧй ӧтветъяс: думыштлам, сёрнитыштлам, видзӧдлам.
Сійӧ шулывліс сӧмын «да» либӧ «ог».
«Тадзтӧ позьӧ и ӧшибитчыны», — ӧтчыд шуис сылы Иван Степанович.
«Позьӧ, — вочавидзис Жуков.
— Сэки ӧшибкасӧ колӧ веськӧдны.
Но нюжӧдны, бергӧдлыны, нинӧм не решайтны — тайӧ ӧшибкаяс пӧвстысь медомӧльыс.
Война вылын, например, сійӧс, тшӧкыда овлӧ, ом нин вермы веськӧдны».
Заводын Жуков вылӧ видзӧдісны быдсяманог.
Вӧліны и сэтшӧмъяс, кодъяслы эз кажитчы сы уджлӧн резкӧй да чёткӧй стильыс.
Татшӧм стиль дырйи эз вермы лоны неопределённость, весьшӧрӧ кад коллялӧм, кодӧс сайӧдӧма ортсыса деловитостьӧн да нарошнӧ петкӧдлана тӧждысьӧмӧн.
Верман имеитны кӧть кутшӧм вид, верман не тӧвзьыны киняулад папкаясӧн цехсянь цехӧ, — ни петкӧдлана величие, ни посниторъясӧн зіля ноксьӧм оз пӧръявны Жуковӧс, тэнӧ сійӧ донъялӧ сы серти, кыдзи мунӧ тэнад уджыд.
Дерт, бура уджалысьяс кутісны радейтны Жуковӧс, омӧля уджалысьяс либӧ эз радейтны, либӧ прӧстӧ полісны, сы вӧсна мый сыысь он дзебсьы.
Сійӧ висьтавліс мортлы веськыда синмас ставсӧ, мый думайтӧ сы удж йылысь, и тайӧс жӧ требуйтіс быдӧнсянь.
Матвей дед радейтліс сёрнитны Жуковкӧд, прӧстӧйногӧн сідз пыравліс сы дорӧ кабинетас, «вежласьны мнениеясӧн».
Жуков дінӧ волывлісны уна рабочӧйяс.
И эз сӧмын кабинетас, но и гортас, и эз сӧмын заводскӧй, но и личнӧй делӧяс кузя.
Рабочӧйяс сійӧс корлісны гӧститны, бара ветлыны чери кыйны.
Чери кыйӧмысь Жуков ӧтказывайтчыліс.
«Кутшӧм ме чери кыйысь, ёртъяс!
— шулывліс сійӧ.
— Комын вит во эг кыйсьыв.
Нидзувсӧ бӧжсяньыс самала».
Ӧтчыд Жуков ордӧ гортас воис Александр Александрович — регыд мысти сы бӧрын, кор торйӧдчис Илья Матвеевичкӧд.
Жуковлӧн семьяыс пукаліс пызан сайын.
Вӧлі рыт, юисны чай.
Сувтӧдісны стӧкан и Александр Александрович водзӧ.
Но сійӧ ӧткажитчис чайысь, юаліс:
— Кад тіян эм, Жуков ёрт?
— Эм.
— Петалам мекӧд улича вылӧ — мый петкӧдла!
Найӧ петісны.
Улича вылын, подъезд дорас, сулаліс лакӧн да стальнӧй частьясӧн дзирдалысь руд «победа», код гӧгӧр чукӧртчӧмаӧсь челядь.
— Вот, Жуков ёрт!
— кыпыда висьталіс Александр Александрович.
— Ньӧби!
Пӧрысьми, гашкӧ и овнысӧ этша нин коли.
Балуйтышта.
Мый шуанныд?
— Зэв бур машина, Басманов ёрт!
Поздравляйта.
— А щурӧбтам кӧ, а?
— Александр Александрович восьтіс ключӧн ӧдзӧссӧ.
— Ті быттьӧ почётнӧй пассажир.
Медводдза!
— Почётнӧйӧн лоны ог кӧсйы, а медводдзаӧн — радпырысь.
Канаваӧ он шыбӧлит?
— Сыысь энӧ полӧй.
Мӧдӧдчисны гравийнӧй топыд туй кузя залив пӧлӧн, дюнаяс пӧлӧн, пожӧмъяс костті.
Александр Александрович кужӧмӧн нуӧдіс машинасӧ, пукаліс руль сайын, сюся видзӧдіс, серьёзнӧй, некыдз да нинӧмӧн эз петкӧдлы ассьыс радлунсӧ.
Сійӧ дугдывтӧг пуктавліс деньгасӧ сберегательнӧй книжка вылӧ да думсьыс важӧн нин гӧняйтліс тайӧ туйяс кузяыс.
Збыльмис, пӧртсис олӧмӧ сылӧн думыс!
Машинасӧ ӧдйӧджык лои ньӧбӧма Илья Матвеевичкӧд лӧгасьӧм вӧсна.
Ӧбидитіс Илья Матвеевич нырсӧ лэпталӧмнас: тэ пӧ мун ремонт вылӧ, а ме ещӧ тиражӧ петны ог на лӧсьӧдчы.
Тэнад пӧ быттьӧ и став уджыд — ремонтируйтны важ колошияс, а сылы сӧмын ӧтнаслы быдлаын ыджыдавны.
Ставсӧ вермӧ, ставсӧ венӧ!
Илья Матвеевичлы лёк вылӧ, гашкӧ и завидялӧм вылӧ, тэрмасис лӧсьӧдны машина.
Мед аддзас, ола — ог шогсьы.
Жуков интересӧн видзӧдіс сылы выль местаяссӧ, кӧнъясын ни ӧтчыдысь на эз вӧвлы заводын во чӧж уджалігӧн.
Корис сувтны шор дорӧ.
Шорыс котӧртіс вӧрса нитшъяс вомӧн заливлань, мыськис лыа берегсӧ; сы пыдӧсын тыдалӧны гӧгрӧс гранитнӧй валунъяс.
Жуков чеччыштіс ӧти валун вылӧ.
Моресянь пӧльтысь тӧв вӧлі ыркыд и, кыдзи быд морскӧй тӧв, оз прӧстудит.
— Но и воздух!
— шуис Жуков.
— Ӧні гӧгӧрвоа, мыйла чери кыйысьяс сэтшӧм здоровӧсь.
— Воздухыс бур, — сӧгласитчис Александр Александрович да заводитіс куритчыны.
— Мыйла нӧ куритчан, Басманов ёрт?
Бурджык лолалыштны.
— Жуков шевгӧдіс кияссӧ, лолыштіс морӧстырнас.
— Ті, ме ногӧн кӧ, куритчанныд вывті ёна.
Тшӧктыны шыбитны — ог кӧсйы.
Ме абу врач, коді ачыс куритчӧ, а шуӧ, медым мукӧдъяс эз куритчыны.
Но татшӧм ёна куритчыны сідзжӧ оз позь.
Кымын арӧс тіянлы?
— Квайтымын вит гӧгӧр.
— Тешкодь, кыдзи татшӧм арлыдӧ позьӧ зыксьыны детинкаяс моз, нинӧмабуысь, серьёзнӧй помкаястӧг!
— Тайӧ ті Илья йылысь да ме йылысь?
Ас костса делӧ, — кытшолӧн вочавидзис Александр Александрович.
— И абу ньӧти зыксьӧм, а ӧти кывйӧ эгӧ воӧй.
— А ме татчӧ ог и кӧсйы сюйсьыны, тайӧ делӧас.
Прӧстӧ шензя.
Верстьӧ йӧз, ыджыд мастеръяс, коммунистъяс...
Став завод сералӧ.
— Кыдзи «сералӧ»?
— Александр Александрович веськӧдіс ёсь щӧкасӧ Жуковлань.
— Да народыс шуӧ: Журбин да Басманов абу вермӧмаӧсь юксьыны чачаясӧн.
— Мый лоӧ — чачаясӧн!
Абу чачаяс.
Огӧ ӧткодя делӧ вылас видзӧдӧй.
Ме мый шуа?
Ме шуа: ми, Илья, пӧрысьӧсь, заводын делӧыс мӧдӧдчас выльног, вешъям, другӧ, бокӧ, сетам туй том йӧзлы.
А то мешайтны кутам налы, — жӧдзны на кок улын асланым ышнясьӧмӧн.
Абу ӧмӧй правильнӧ?
— Абу правильнӧ, Басманов ёрт.
А кыдзи шуӧ Журбин?
— Сійӧ шуӧ, мый туй вылысь оз кеж, мый сійӧ — мед кӧть мый — главнӧйӧн лоӧ и потокын.
— Молодеч Журбин!
Миритчӧй сыкӧд, пӧжалуйста, и кыкнанныд лоӧй главнӧйясӧн.
— Мед ачыс локтас миритчыны.
Ме сыысь ыджыдджык арлыда.
Жуков эз кут вензьыны.
Мунісны водзӧ; регыд мысти бӧр бергӧдчисны.
— Кажитчӧ машинаыд?
— юаліс Жуков.
— Ті спидометр вылӧ видзӧдлӧй, — шуис Александр Александрович.
— Кӧкъямысдас километр кокниа мунӧ.
Верма и сё и сё кызьӧс жмитны.
abu
— Оз ков.
— Жуков серӧктіс: сылы дум вылас усины кодлӧнкӧ кывъясыс чачаяс йылысь, кутшӧмъясӧн интересуйтчӧ морт аслас арлыд сертиыс.
Дас вит арӧсӧн сійӧ мечтайтӧ перочиннӧй пурт йылысь, коді, восьтыны кӧ сійӧс, кутас зарвидзны шылаясӧн, консервнӧй ключьясӧн, вилкаясӧн, паньясӧн, отвёрткаясӧн — нёль десятка практически ковтӧм предметъясӧн.
Кызь арӧсалӧн мечта — фотоаппарат «лейка», патефон, велосипед.
Комын арӧса кыссьӧ мотоцикллань да телевизорлань.
Нелямын арӧсын воӧ ӧчередь автомобильлы.
— Век жӧ старайтчӧй миритчыны Журбинкӧд, — прӧщайтчигас шуис Жуков, кор Александр Александрович вайис сійӧс гортӧдзыс.
— Мед ачыс, мед ачыс!
— асныраліс Александр Александрович.
Жуков ордӧ кӧсйис ветлыны и Скобелев, кӧть буретш Скобелев и пырліс на лыдӧ, кодъяс полісны Жуковысь.
Сійӧ воліс нин Иван Степанович ордӧ, сетіс сылы ассьыс категорическӧй заявлениесӧ.
Но Иван Степанович эз зэв эскы Скобелевлы, эз зэв гӧгӧрво сылысь корӧмсӧ: Иван Степановичлы Скобелев эз вӧв тӧдчана явлениеӧн судостроительнӧй промышленностьын.
— Кольӧй, — шуис сійӧ, — думыштлам, — да пуктіс заявлениесӧ пызан вылас кыз папка улӧ.
Жуков кабинетӧ Скобелев зілис пырны скромнӧйӧн, но мужественнӧйӧн.
Иван Степанович, код ордын Скобелев вӧлі кык лун сайын, ещӧ эз на тӧд вокзалын лоӧмтор йылысь, но кык луныс колис, юӧртісны заводӧ сы йылысь, и Жуков пыр жӧ юаліс:
— Кодкӧд ті сэні косясинныд?
Кутшӧм тайӧ выходкаяс, инженер ёрт?
Скобелев зэв кузя висьталіс ставсӧ, мый тӧдіс Вениамин Семёнович йылысь, Катя йылысь, Алексей Журбин йылысь.
Сійӧ некодлы та йылысь эз на висьтавлы, Катялысь тайна видзӧмӧн.
ЦК-са парторглы, дерт, висьтавны позьӧ.
— Тӧданныд мый, — Скобелевлысь кузя висьталӧмсӧ кывзӧм мысти шуис Жуков, — ме, морт ногӧн кӧ, тіянӧс гӧгӧрвоа.
Татшӧм йӧзыс заслуживайтӧны пельбокас сетыштӧмтӧ.
— Сійӧ чӧв олыштіс, думайтыштіс да немвиччысьтӧг содтіс: — Бур кадъяс вӧліны, Скобелев ёрт, — каменнӧй нэм.
Первобытнӧй морт босьтас зор да мунас сосед ордас тӧдмавны отношениеяссӧ.
Скобелев гӧрдӧдіс.
— Но вот, — водзӧ висьталіс Жуков, — отношениеяс тӧдмалӧма.
Мый ещӧ?
— Менам ещӧ просьба.
Энӧ думайтӧй, мый ме локті норасьны.
Ме ог норась, ме кора тіянлысь сӧвет, а позьӧ кӧ, то и отсӧг.
Ог вермы, Жуков ёрт, водзӧвылӧ уджавны информацияын!
Ог вермы!
— Мыйла нӧ?
— Оз лӧсяв меным тайӧ уджыс.
Весьшӧрӧ уджалӧм.
Некутшӧм результатъяс.
— Абу сідз, зэв колана удж, дай результатъяс эмӧсь.
— Ог вермы.
Ті, шуам, кутінныд эськӧ вӧчны сійӧтор, мый тіянлы зывӧк да абу интереснӧ?
— Менӧ пример туйӧ босьтны оз сулав, Скобелев ёрт.
Ылӧдз ме аслам олӧмын эг пыр вӧчлы сӧмын сійӧс, мый вӧлі интереснӧ личнӧ меным.
Правда, зывӧксӧ, кыдз ті шуинныд, партия меным некор нинӧм эз тшӧктыв.
Кӧні ті кӧсъянныд уджавны?
— «Бризын».
Меным сійӧ кажитчӧ.
Вот, гӧгӧрвоанныд, шуӧны: удж радейтӧм...
Заводса рационализаторъяскӧд удж ме серти и эм.
— Но мый, ме абу директор, татшӧм вопросъяссӧ решайтӧ директор, но отсавны тіянлы кӧсйыся.
Скобелев век на эз мун.
Сылы вӧлі лӧсьыд пукавны тані, партия Центральнӧй Комитетса парторгкӧд, сёрнитны сыкӧд, чувствуйтны, мый парторг сійӧс гӧгӧрвоӧ дай дась отсавны.
Друг Скобелев мӧвпыштіс: а мый лои эськӧ, кыдз эськӧ кутіс сёрнитны сыкӧд Жуков, тӧдіс кӧ сылысь, Скобелевлысь, шландайтӧмъяссӧ лунвылын кольӧм вося командировка дырйи?
Сылы кажитчис, мый Жуков заводитӧ гӧгӧрвоны, мый йылысь сылӧн мӧвпъясыс.
Сійӧ бара гӧрдӧдіс, чеччис, тэрмасигтыр прӧщайтчис да петіс.
Скобелевӧс колльӧдӧм бӧрын Жуков сідзжӧ петіс заводӧ.
Луныс вӧлі шоныд, но тӧла; Морскӧй проспект весьтын, кыдзи и пыр, лэбалісны каляяс, тӧлыс шыблаліс найӧс выліӧ; кыліс море дук, море ызгис кӧнкӧ ылын, дюнаяс сайын.
Жуков Антон моз жӧ, радейтліс мукӧддырйи кайлыны стапельнӧй кран будкаӧ.
Тайӧ лунъясӧ краныс сулаліс ремонт вылын — ыджыд удж водзын, элеватор эз действуйт, ковмис кавшасьны векни кӧрт поскӧд.
Будкаын Наталья Васильевна эз вӧв.
Жуков пуксис джуджыд винтӧвӧй улӧс вылӧ да ылаліс тӧдса картина вылӧ видзӧдӧмӧн.
Кольӧм восянь сійӧ тӧдчымӧн вежсьӧма.
Ӧтипӧв да джын дорысь кузьджык лоӧма корпус обработайтан мастерскӧй, кодӧс йитӧма секционнӧй сборка нуӧдан зэв ыджыд цехкӧд.
Абу нин шлюпочнӧй мастерскӧй, коді вӧлі матысмӧма дзик стапельяс дорӧ.
Секционнӧй сборка нуӧдан цех костын да стапелынӧй участокъяс костын нинӧм эз вӧв.
Сэті нюжӧдӧны рельсӧвӧй туйяс, кодъяс кузя кутасны ветлыны специальнӧй катучӧй площадкаяс, кранъяс кутасны ваявны стапель вылӧ секцияяс.
Ылын сідзжӧ вӧлі тыдалӧны кирпичысь тэчӧм выль стенъяс, выль туйяс, выль стрӧйбаяс.
Кузь стрелаа экскаватор да землесос кодйисны котлован, кодӧс торйӧдӧма юсьыс.
Кор сійӧ лоӧ дась, дугдасны тэчны корабльяссӧ стапель вылын, найӧс оз ковмы йӧтлавны ва вылӧ, оз ковмы судостроительяслы корабль лэдзӧм водзвылын коллявны войяссӧ узьтӧг, волнуйтчыны.
Тайӧ котлованас, коді лоӧ докӧн, тэчӧм корабль увдорӧ лэдзасны ва, корабль кыптас да лӧня петас Лада ю вылӧ.
Жуков видзӧдіс цехъяслысь вевтъяссӧ, Важ посёлокса да завод бердӧ матыстчӧм карса кварталъясса керкаяслысь вевтъяссӧ, но аддзис эз вевтъяс, а йӧзӧс, кодъяс на увдорын уджалісны да олісны.
На пӧвстысь унаӧс сійӧ во чӧжӧн тӧдмаліс, но мыйта сылы сэні ещӧ тӧдтӧмыс на.
Найӧ изобретайтӧны, найӧ радейтӧны, найӧ мырсьӧны, медым кокньӧдны удж, содтыны сылысь производительность.
Найӧ чужтӧны выль йӧзӧс — аслыныс отсӧг вылӧ, вежӧм вылӧ, найӧ вӧдитӧны градъяс, ветлӧны чери кыйны, найӧ велӧдчӧны, найӧ пинясьлӧны дай весиг со косясьлӧны.
Ставныс разнӧйӧсь, аслыссямаӧсь, руаӧсь, асланыс характеръясаӧсь, мӧвпъясаӧсь, стремлениеясаӧсь.
Но ӧтлаын найӧ — коллектив, ыджыд вын, коді стрӧитӧ оз прӧстӧ корабльяс — мыйкӧ ёна тӧдчанаджыкӧс да великӧйӧс.
Уна тысяча километръяс сайын лунвывлань и войвывлань, уна тысяча километръяс сайын асыввывлань и рытыввывлань, ю доръясын, море берегъясын, ылі вӧръясын, гӧра бокъясын, степьяс, пустыняяс да нюръяс пӧвстын сулалӧны уна тысяча татшӧм жӧ важ да выль посёлокъяс, важ да выль сиктъяс, важ да выль каръяс — быдлаын сэні уджалӧны да олӧны йӧз, разнӧйӧсь, аслыссямаӧсь, ас руаӧсь, асланыс характеръясаӧсь да стремлениеясаӧсь.
Ставныс найӧ — народ, могущественнӧй, багатырскӧй.
Абу омӧль, мый йӧзыс разнӧйӧсь, тайӧ бур, мый найӧ абу ӧткодьӧсь: унджык самобытнӧй натураяс, унджык аслыссяма характеръяс — сідзкӧ унджык творчество, сідзкӧ сійӧ унджыкпӧлӧс, паськыдджык, яръюгыдджык.
Мед йӧзыс унапӧлӧсӧсь асланыс индивидуальнӧй чертаясӧн.
Найӧс ӧтувтӧны общӧй идеяяс, партиялӧн идеяяс, Ленинлӧн идеяяс, кодъясӧн югдӧдӧма, йиджтысьӧма став народлӧн да быд торъя мортлӧн олӧмыс.
Он век, он пырысь-пыр казяв, кутшӧм пыдӧ пырӧмаӧсь морт виръяйӧ выль обществолӧн идеяяс, но найӧ пырӧмаӧсь, вужъясьӧмаӧсь, найӧ сӧвмӧны, быдмӧны.
Вынйӧра партия — коркӧ китыра йӧз, кодъяс ӧтувтчӧмаӧсь Ленин гӧгӧр, — прӧйдитіс зэв ыджыд туй.
Сійӧ жугӧдіс важ общество, важ строй, лӧсьӧдіс выль строй, выль общество, и великӧй идеяяс, океан моз, ойдісны миян страна пасьта да ылӧдз сявкйисны сы границаяс сайӧ.
Кутшӧм ыджыд удж вӧчӧма!
Оз нин этшаник йӧз нуны тайӧ идеяяссӧ, а нуӧны найӧс уна миллионъяс, нуӧны ӧта-мӧднысӧ воспитывайтіг, ӧта-мӧднысӧ выльмӧдіг.
Партия нуӧдӧ и нуӧдӧ найӧс ас бӧрсяыс, нуӧдӧ пыр водзӧ да водзӧ, писькӧдӧ тайӧ потокыслы руслосӧ будущӧйӧ.
Жуков водзын, уліын, тӧвзис-муніс, шумитіс великӧй потоклӧн ӧти неыджыд вож.
ДАС НЁЛЬӦД ГЛАВА
1
Алексей квартира стенъясӧ вӧлі ӧшлӧма уна рисунокъяс да чертёжъяс.
Сійӧ вундавліс найӧс журналъясысь, рисуйтавліс книгаяс вылысь, альбомъясысь; тайӧ удж вылын сійӧ коллявліс пӧшти став рытъя кадсӧ, коді кольлі рабочӧй том йӧзлӧн школаын занятиеяс бӧрын да урокъяс гӧтӧвитӧм бӧрын.
Тоня сылы мукӧддырйи шулывліс: «Мунін эськӧ тэ, Алёша, гуляйтыштін.
Тадзтӧ тэ висьман».
Чертёжнӧй дӧска дорысь, кытчӧ вӧлі кнопкаясӧн тувъялӧма ӧчереднӧй рисуноклы бумага лист, юрсӧ лэптыштлӧмӧн Алексей ӧтвет пыдди сӧмын шутьляліс французскӧй докеръяс маршлысь мелодия.
Тоня эз вермыв кутчысьнысӧ, сідзжӧ босьтчыліс сьывны: «Ми уджлӧн легионъяс...»
Сійӧ матыстчыліс Алексей дінӧ, сувтліс мышкас да видзӧдіс, кыдзи вокыслӧн киыс — первой карандаш штрихъясысь, сэсся тушысь да акварельнӧй краскаясысь — стрӧитліс ватман вылӧ либӧ куим, нёль мачтаяса барк, либӧ сизим мачтаа шхуна, либӧ тешкодь иол, кодлӧн грот-мачтаыс кындзи чурвидзӧ бӧжладорас, руль юр сайын, ещӧ и ичӧтик бизанька.
Тоня юаліс ӧтчыд:
«Алёша, мыйла тэныд тайӧ парусникъясыс?
На вылын коркӧ корсаръяс плавайтлісны.
Врагъяс, бригантинаяс, тендеръяс!
Кытысь тэ ӧні найӧс аддзан?
Коді стрӧитӧ найӧс?»
— Ӧти-кӧ, — сёрнитіс Алексей, — тэ кӧ эн аддзыв морскӧй парусникъясӧс, тайӧ ещӧ нинӧм на оз висьтав.
Ӧткымын заграничнӧй тӧрговӧй компанияяс ӧнӧдз новлӧны Цейлонсянь Европаӧ чай сӧмын парусникъясӧн.
Лыддьӧны, мый туйын дыр кад чӧжӧн васӧд морскӧй воздухын чай лоӧ бурджык.
Мӧд-кӧ, капитализм условиеясын кӧнсюрӧ паруснӧй флот мыйвынсьыс конкурируйтӧ парӧвӧй да дизельнӧй флоткӧд.
Груз новлӧмысь донтӧгджык босьтӧ.
Со аддзан эсійӧ сизим мачтаасӧ, да?
Шхуна, вит тысяча кыксё регистрӧвӧй тонна.
Татшӧм шхунаясыд мыйта колӧ.
Юалан — кӧні?
Америкаын, чоюкӧй, Соединённӧй Штатъясын, кодъяс йылысь думайтӧны, мый налӧн важӧн нин абу паруснӧй флотыс.
А коймӧд-кӧ, парусникъясыд — кораблестроениелӧн азбука, сылӧн умножайтан таблица.
Он кӧ тӧд азбука, он кӧ тӧд, мыйта лоӧ, кыкӧс кӧ босьтан кыкысь, сэки ылӧ он мун.
Сійӧ «стрӧитіс» ассьыс иолъяс да шхунаяс, на бӧрся — лесовозъяс, танкеръяс, товаро-пассажирскӧй корабльяс, лайнеръяс.
Стенъясас лоины выль и выль суднояслӧн пӧперег да кузьтаногыс разрезъяс.
На увдорын вӧліны сы мында быдпӧлӧс пояснительнӧй гижӧдъяс, мый Тоня, коді войдӧр кывліс сӧмын корабльяс медся основнӧй частьяслысь нимъяссӧ — пыдӧс, борт, палуба, форштевень, ахтерштевень, трюм, — ӧні тӧдіс нин тараннӧй переборка — форштевеньсянь первойя пӧперега стена, коді оз лэдз пырны валы, да коффердам — векньыдик отсек, кодӧс вӧчӧны сы могысь, медым нефтепродуктъяс эз веськавны орчча помещениеӧ; тӧдіс нин форпик — судно нырладорса медбӧръя отсек да ахтерпик — бӧжладорса медбӧръя отсек.
abu
Тоня шензис упорство вылӧ, кутшӧмӧн велӧдчис Алексей.
Тонялӧн мунісны экзаменъяс, кодъяс бӧрын школа коляс бӧрӧ да воссяс туй институтӧ.
Быттьӧ эськӧ татшӧм лунъясӧ оз позь воштыны ни ӧти минута.
Но сійӧ воштыліс не сӧмын минутаяс — быдса часъяс.
И кино вылӧ котӧртлас, и прӧстӧ нывъяскӧд гуляйтыштас, и Игоркӧд мый йылысь кӧ вензьыштас.
А тайӧ Алёша...
быттьӧ сійӧ изйысь — он вӧрзьӧд места вывсьыс.
Тоня кӧ эськӧ кӧсйис корсьны вок олӧмсьыс сійӧ лунсӧ, корсянь ставыс тайӧ заводитчис, чуймӧмӧн казяліс эськӧ, мый заводитчис тайӧ, кор Алексей вайис гортас киняулас электросварка кузя Костялысь книгаяссӧ, кор Алексей лыддис Бенардос йылысь, Славянов йылысь, налӧн шензьӧдана открытиеяс йылысь, налӧн удж йылысь, сы йылысь, кыдзи совершенствуйтчис электросварка, кыдзи клепайтӧм, кисьтӧм, дорӧм пыдди воисны сварнӧй конструкцияяс, кыдзи учёнӧйяс лӧсьӧдалӧны пыр ӧтарӧ совершеннӧйджык сварочнӧй аппаратъяс.
Тадзи вӧлі лыддьӧма первойя техническӧй книгаяс.
Ещӧ унджык ковмис лыддьыны Алексейлы ребятакӧд занимайтчигӧн.
Занятиеяс кыссисны недель кык-куим, мый бӧрын ребята вуджисны сійӧ цехъясса стахановскӧй школаясӧ, кытчӧ индісны найӧс уджавны.
Но техническӧй да научнӧй литература лыддьӧм Алексейлы лои потребностьӧн.
И, тешкодьтор, Алексей казяліс, мый тайӧ кадӧ заводитісны вежсьыны сылӧн Антонкӧд отношениеясыс.
Войдӧр сійӧ кыдзкӧ стесняйтчис кольччыны Антонкӧд ас кежас, нинӧм йылысь вӧлі сёрнитны ыджыд вокыскӧд,
— Алексей радейтіс сійӧс, уважайтіс, но полыштіс сы водзын.
Ӧні тайӧ полӧмыс бырис, Антон да Алексей сёрнияслы ӧнісянь лои помасьлытӧм тема: кораблестроение.
Алексей решитіс, мый сійӧ мунас сійӧ жӧ туйӧд, кутшӧмӧд муніс и Антон, — сійӧ лоас инженер-судостроительӧн.
Судостроение йылысь сёрниясын сійӧ кокниа нин аддзыліс Антонкӧд ӧтувъя кыв.
Ӧтчыд решитіс юавны сылысь завод реконструкция принципъяс йылысь, водзӧ локтан перспективаяс йылысь.
Антон вайӧдіс сійӧс ас дінас, конструкторскӧй бюродорса дзескыд комнатаӧ, паськӧдіс пызан вылас чертёжъяс да кутіс объясняйтны.
Сійӧ гӧгӧрволіс, мый оз сӧмын любопытство ради юась Алексейыс та йылысь, сійӧ аддзыліс, кутшӧм интересӧн Алексей кывзӧ вокыслысь быд кыв.
— Гӧгӧрвоан, Алёша, — чертёжъяссӧ листалігмоз сёрнитіс Антон, — корабль кутас стрӧитсьыны заводскӧй, фабричнӧй способӧн.
Миян заводъясын важӧн нин водзвыв лӧсьӧдалӧны быдса переборкаяс, пыдӧсса, бортӧвӧй, палубнӧй наборъяслысь секцияяс, нырладорса да бӧжладорса помъяслысь секцияяс, шахтаяс, дымоходъяс, надстройкаяслысь секцияяс.
Но вот тэ аддзан, кыдзи ми вешталам сборочнӧй площадкаяс вылӧ кранӧвӧй оборудование, кутшӧмӧс дасьтӧма сборочно-сварочнӧй стандъяс, бергӧдлан пызанъяс, кантовальнӧй площадкаяс, сборка нуӧдӧм вылӧ кутшӧм кондукторъяс.
Мый могысь?
Сы могысь, медым чукӧртны да тэчны не ичӧт, а ыджыд, гырысь секцияяс.
Ме тэныд висьтала: миянлы проектируйтӧм корабльяслысь типъяссӧ лоӧ юклӧма примернӧ сё кызь, сё нелямын торъя, унджыкысьсӧ объёмнӧй, секцияяс вылӧ.
Шуам: кыкпӧвста пыдӧс — дас секция, улыс палубаӧдз переборка — сідзжӧ дас секция, гребнӧй валлӧн туннель — нёль секция, и сідз водзӧ.
Став тайӧ сё кызь частьсӧ, кодъясысь стрӧитсьӧ корабльыс, кутасны тэчны водзвыв.
И кыдзи, кӧні тэчны?
Цехын, вевт улын.
Сэні электросварка качество вылӧ оз влияйт ни кӧдзыд, ни шонді.
Ме тэныд висьтала электросварка йылысь, сы вӧсна мый тэ сійӧс тӧдан.
— А вот ме кывлі позиционнӧй метод йылысь, — мый сійӧ сэтшӧмыс?
— юаліс Алексей.
— Позиционнӧй?
Поточно-позиционнӧй.
Вот мый могысь миян и котыртсьӧ ыджыд поток.
Кыдзи кутасны тэчны секциясӧ?
Медым кыдз-мый позьӧ тырвыйӧ гӧтов вӧлі, сідз, медым стапель вылын сӧмын йитлыны секцияяссӧ — и корабль гӧтов.
Например, трюмнӧй да палубнӧй помещениеяслысь секцияяссӧ кутам тэчны став трубопроводъяснас да арматуранас, выгородкаяснас, фундаментъяснас да вспомогательнӧй механизмъяснас.
Палубнӧй надстройкалысь секция лоӧ тырвыйӧ оборудуйтӧма цехын ортсысяньыс и пытшкӧссяньыс: вентиляторнӧй раструбъяс, светӧвӧй люкъяс, ӧдзӧсъяс, трапъяс, колана мебель.
Ме жӧ тэныд шуа — корабльлӧн помӧдз вӧчӧм кусӧк!
И вот мый лоӧ поточно-позиционнӧй методыс.
Ӧти станд вылын секция дасьтӧм кузя уджалӧ сборщикъяслӧн да сварщикъяслӧн бригада.
Помалісны.
Секция вуджӧдсьӧ мӧд станд вылӧ.
Сы дорӧ босьтчӧ, шуам, арматурщикъяслӧн, трубопроводчикъяслӧн бригада.
Коймӧд станд вылын уджалӧны монтажникъяс.
Гӧгӧрвоин?
— Гӧгӧрвои.
— Тайӧ и эм торъя позицияяс кузя сборка.
Поток!
Ӧти секция вештісны станд вылысь, позиция вылысь, сы местаын мӧд секция нин.
Ӧти корабль тэчӧны стапель вылын, а цехын дась нин частьясӧн мӧд, дасьтыссьӧны коймӧд, нёльӧд.
Стапель оз кут кушӧн сулавны ни ӧти лун.
Со кутшӧм выныс!
Дас вит-кызь корабль кутам лэдзны вонас, а огӧ, ӧнія моз, нёльӧс либӧ квайтӧс.
Антонлӧн кыпыдлуныс вуджліс Алексейлы.
Алексей выльног видзӧдіс асланыс завод вылӧ.
Сьӧкыдлунъяслӧн романтика, ыджыд мастеръясӧс, налысь «секретъяссӧ» обожествляйтӧм вежсис Алексей вежӧрын индустриялӧн, размахлӧн, гигантскӧй масштабъяслӧн романтикаӧн.
— Тэ тайӧс ставсӧ ачыд, ӧтнад думыштін?
— юаліс Антонлысь.
— Кыдзи ӧтнам?
— Антон серӧктіс.
— Став Сӧветскӧй Союз тайӧс думыштіс, миян став судостроительяс.
Чудак!
Ӧткӧн позьӧ вӧлі думыштны сӧмын изйысь чер.
Уськӧдіс миян кузь гӧна предокным ӧрешки вылӧ нефрит кусӧк, ӧрешкиыс поті: мӧлӧт, сідзкӧ.
Видліс тайӧ кусӧкнас ув чегны — куш киӧн дорысь кокниджык: чер, сідзкӧ.
А черлысь пусӧ и сійӧ со думыштӧма нин мӧд предок, а черсӧ шлифуйтӧма коймӧд.
Ӧткӧн!
Но и шуан жӧ!
Институт ставнас уджаліс.
Да ещӧ и мукӧд институтъяс отсасисны.
Ещӧ паськыдджыка воссисны Алексей водзын будущӧйлӧн горизонтъясыс.
Кутшӧм гырысь делӧяс ковмас вӧчны сылы сэні, водзын!
Кутшӧм величественнӧй уджъясӧ босьтсьыны сиӧма сылы!
Катюша, мыйла тэ эн окотит мунны сэтчӧ, будущӧяс, сыкӧд ӧтлаын?
Алексей эз вунӧд тэнӧ, сійӧ тэ вӧсна ёна шогсьӧ.
Вот ӧд и тэ мечтайтлін велӧдчыны.
А мый артмис?
Сёрнитӧны, мыйкӧ зэв омӧльтор лоӧма тэнад олӧмын.
Сёрнитӧны, мый тэ кольӧмыд ӧтнадӧн, мый тэныд сьӧкыд да курыд.
Алексейлы, кор сійӧ кывліс, мый Катя кольӧма ӧтнасӧн, зэв окота лои аддзӧдлыны сійӧс, сёрнитыштны сыкӧд.
Но Катя, вӧлӧмкӧ, заводысь мунӧма, уджалӧ кӧнкӧ мӧд местаын, а кӧні — некод оз тӧд; весиг сёрнитӧны, мый и карын нин сійӧ оз ов.
Да, вот тэныд и университет, вот тэныд и история!
Катяӧс аддзӧдлыны думыштӧм бӧрын Алексей решитіс кӧть мед мый корсьны сійӧс.
Мунны сы мам дінӧ, Маргарита Степановна дінӧ, Алексейлы мыйлакӧ эз вӧв лӧсьыд.
Вӧр видзан складысь сійӧ аддзис бракеровщицаӧс, коді оліс Травниковакӧд ӧти пос площадка вылын.
Гашкӧ, сійӧ мыйкӧ тӧдӧ Катюша йылысь?
— Кыдз ог тӧд!
Тӧда.
Ставсӧ тӧда, — вочавидзис Катялӧн соседкаыс.
— Катька муніс гортсьыс шынитӧв, пинясьтӧг.
Босьтіс да муніс.
Уджалӧ подсобнӧй овмӧсын.
Мыйӧн — стӧча ог тӧд, буракӧ, табельщицаӧн.
И олӧ быттьӧ сэні жӧ, подсобнӧяс.
Гордӧй ныв.
Алексей муніс заводса подсобнӧй овмӧсӧ.
Шоссе кузя нёль километр нуис сійӧс автобус, сэсся сувтіс пу арка дорӧ, кытчӧ гижӧма: «Приморье».
Вӧлі рытгорув.
Бур поводдя водзын жуисны гебъяс.
Муяс вылын кӧнкӧ ылын кыліс сьыланкыв; сьылісны лӧсьыда да шога, кыдзи сьывлӧны татшӧм рытъясӧ сиктъясын.
Алексей пырис контораӧ.
Сэні вӧлі старик, коді косіник кузь чуньнас вешталіс щӧті мольяс.
— Травниковаӧс?
— юаліс старик.
— Выльӧн воысь?
Сійӧ сэні, ставныс сэнӧсь.
— Сійӧ индіс стенас ӧшалысь плакатлань, кӧні висьтавсис, кыдзи тышкасьны проволочнӧй лёльӧкӧд.
— Му вылынӧсь.
Галанка пуктӧны.
Ставсӧ мобилизуйтӧма.
Алексей восьлаліс муяс дорті грузӧвик шинаясӧн топӧдӧм туй кузя.
Сьыланкывйыс сылы вӧлі ориентирӧн.
Алексей аддзис нин бӧчкаа телега, мыйӧн ваялісны галанка киськалӧм вылӧ ва, аддзис нывбабаясӧс, мужичӧйясӧс, челядьӧс.
Найӧ ветлӧдлісны бӧрӧзда пӧлӧн, копыртчывлісны, мыйкӧ ӧдйӧ вӧчисны, бӧр веськӧдчылісны.
Алексей сувтовкерис, — тайӧ йӧз пӧвстысь сійӧ синъяснас корсис Катяӧс.
Аддзис сійӧс.
Катя сулаліс кӧрзинкаяс да ящикъяс тыра телега дорын.
Алексей видзӧдіс Катя вылӧ и эз вермы тувччыны водзӧ.
Сійӧ локтіс татчӧ ыджыд кӧсйӧмӧн сёрнитны Катякӧд; кӧсйӧмыс сайкис, оз позь пӧртны олӧмӧ.
Но мый сійӧ шуас Катялы, мый йылысь?
Радейтӧм йылысь?
Мый Катялы сылӧн радейтӧмысь?
Жалитыштас?
Коді тайӧс сылысь корӧ?
Но Катяӧс аддзывны вӧлі зэв окота.
Алексей кежис туй вывсьыс кустъяс пӧвстӧ да гусьӧник локтіс телега дорас сэтшӧм матӧ, мый Катя ӧні сысянь вӧлі дас вит воськов сайын кымын.
Нывбабаяс матыстчывлісны Катя дінӧ, босьтлісны пельпомъяс выланыс рӧсада тыра кӧрзинаяс да бӧр мунлісны.
Катялӧн чуньясыс тэрыба бӧрйисны веж петасъяссӧ, синъяссӧ лэдзӧма налань.
Алексей эз аддзы синъяссӧ, но аддзис чужӧмсӧ — абу воддзакодь банйӧма — омӧльтчӧма, абу сэні сэтшӧм тӧдса нюмыс.
Но Алексейлы сійӧ вӧлі важкодь жӧ муса Катюшаӧн, кодтӧг сылы оз ло му вылын шуд.
Алексей сулаліс кустъяс пӧвстын час дорысь не этшаджык.
Шондіыс лэччис горизонт бердӧ, лои рӧмыд.
Огородницаяс чукӧртісны коканъяс, зыръяс, лейкаяс, тэчисны найӧс туй бокӧ.
Ямщик лэдзаліс вӧвсӧ бӧчкаа телегаысь, пуксис верзьӧмӧн да рӧдтіс усадьбалань.
Катя пӧрччис уджалан руд халатсӧ, гартыштіс ёкмыльӧ, коли Алексейлы тӧдса визя важиник платье кежысь.
Платьеыс сылы вӧлі векни...
Алексей чувствуйтіс, кыдзи сылӧн кынмис сьӧлӧмыс, кыдзи лолыс тырлі да мышкутіыс визнитіс йирмӧг.
Сійӧ зэв нин важӧн эз думайтлы позьӧ али оз мыйкӧ лӧсьӧдны сыа-Катяа костын, — дерт жӧ, оз позь.
И воис сійӧ татчӧ ньӧти эз кутшӧмкӧ лӧсьӧдӧм могысь, — прӧстӧ аддзӧдлыны Катяӧс, а сэсся нинӧм.
Но мыйла нӧ лои ӧні сэтшӧм шог, сэтшӧм сьӧкыд, сэтшӧм надеятӧм сьӧлӧм вылас, кыдзи некор на эз лолы?
Збыль ӧмӧй ӧнӧдз на олісны сы пытшкын гуся мечтаяс, и сӧмын тайӧ здукӧ, кор Катя пӧрччис ассьыс прӧст халатсӧ, мечтаяссӧ лои дзикӧдз гуалӧма?
Катя сідзжӧ муніс усадьбалань, муяс вылын тыртӧммис, колисны сэтчӧ ва тыра бӧчка, коканъяс да лейкаяс, телега вылын брезентӧн вевттьӧм рӧсада.
Алексей матыстчис телега дорӧ, сувтіс сійӧ местаӧ, кӧні сӧмын на сулаліс Катя, лэптыштіс брезентсӧ, видліс рӧсадасӧ, кодъясӧс видлаліс Катя, да мудзпырысь пуксис шыбитӧм няйт ящик вылӧ.
Ящик вылын сійӧ пукаліс пемдытӧдзыс, сэсся вӧлисти муніс му вылысь.
Усадьбаӧд прӧйдитігӧн видзӧдаліс занавескаясӧн тупкалӧм биа ӧшиньясӧ.
Кутшӧм ӧшинь сайын олӧ Катя, мый ӧні сійӧ вӧчӧ?
Гортас Алексей аддзис Тоняӧс, кыдзи и пыр, книгаяс сайын.
Ачыс сідзжӧ босьтіс книга, пӧрӧдчис диван вылӧ, но эз лыддьыссьы, видзӧдіс чойыс вылӧ да думайтіс: вот дзик ӧти морт, мамыс кындзи, коді сійӧс сьӧлӧмсяньыс радейтӧ.
А Алексей оз донъяв тайӧ радейтӧмсӧ, весиг ӧтдортчӧ сыысь.
— Чоюкӧй, — гажтӧма юаліс сійӧ, — кыдзи тэ чайтан, мый мекӧд лоӧ?
— Кутшӧмкӧ тэ, Алёша, тешкодь талун, — чуймӧмпырысь вочавидзис Тоня.
— И тешкодя юасян. Мый вӧсна тэкӧд вермас мыйкӧ лоны?
— Сы вӧсна, чоюкӧй, сы вӧсна...
Сійӧ висьталіс Тонялы, мый аддзыліс подсобнӧй овмӧсысь, мый думайтіс та кузя, — ставтор йывсьыс висьталіс.
— Ме тӧда вӧлі, важӧн тӧда.
Сӧмын эг кӧсйы тэныд висьтавны.
— Тоня пуксис матӧджык Алексей дінӧ, диван вылӧ.
— А тайӧ ӧмӧй тэнӧ волнуйтӧ на, Алёша?
— Тэ кыдз чайтан?
— Чайта, — да, тэ кӧ переживайтан.
Оз ков, Алёша.
Мыйла?
— Серам петкӧдлысь — «мыйла»?
2
Скобелев страдайтіс весьшӧрӧ; весьшӧрӧ сійӧ кӧсйис видзны Катюша Травниковалысь тайнасӧ.
Некутшӧм тайна эз вӧв, и ставыс вӧлі дзик мӧдногӧн, а эз Скобелев чайтӧм серти.
Вениамин Семёновичӧс Лидакӧд карса паркысь случайнӧ аддзылӧм бӧрын Катя эз и вермы думыштлыны, мый коркӧ лоӧ сылӧн гӧтырӧн.
Но сійӧ лунӧ нин Вениамин Семёнович шензьӧдіс, интересуйтіс.
Катяӧс чуймӧдісны сылӧн уна тӧдсаясыс, сылӧн кӧсйӧмъясыс, сылӧн не мукӧдлӧн кодь став олӧмыс.
История радейтысь Катя пыр оліс мыйтакӧ романтическӧй, сыӧн жӧ аснас лӧсьӧдӧм мирын.
Кор Катя велӧдчис школаын, сылӧн кумиръясӧн вӧліны йӧз, кодъяс ворсісны историяын ыджыд роль, — сэтшӧмъяс, кыдзи пӧсь сьӧлӧма Рылеев либӧ Чернышевский — олӧмын мужественнӧй морт.
Катя корсис ас гӧгӧрсьыс на кодь йӧзӧс, и сэки сылы зэв ёна воис сьӧлӧм вылас физика кузя учитель, коді — ӧтчыд гижлісны газетаын, — йи мунігӧн спаситӧма нывбабаӧс сизим арӧса нывкакӧд.
Тайӧ вӧлі Катялӧн челядьдырся герой.
Унатор тӧдысь морт, ыджыд убеждениеяса морт, чорыд вӧляа морт, коді упорнӧя мунӧ водзӧ, — со кутшӧмӧн первойсӧ чайтіс Катя Вениамин Семёновичӧс.
И Катяӧс кыскис сы дінӧ, стӧчджыка — сійӧ мирас, кутшӧмын оліс Вениамин Семёнович, сэтшӧм интересъяс дорӧ, кодъяс вӧліны сылӧн интересъясӧн.
Вениамин Семёнович корис сійӧс клубӧ, Катя регыд кад мысти пырис сэтчӧ.
Восьтыны сы кабинетӧ ӧдзӧссӧ Катя, пӧжалуй эськӧ, эз и лысьт — сылӧн характерыс ньӧти эз вӧв сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн вӧлі йӧзыслӧн, кодъясӧс сійӧ бӧрйис аслыс кумиръясӧ; но ӧдзӧссӧ восьтыны эз ковмы — Вениамин Семёнович ачыс аддзис Катяӧс коридорысь.
Некымын минута мысти Катя видлаліс нин знаменитӧй историклысь книгасӧ, кытчӧ вӧлі гижӧма: «Дона друглы бур казьтылӧм вылӧ».
Кодлы тайӧс гижӧма, правда, абу вӧлі индӧма.
Но кырымпасыс, кырымпасыс!..
Коді вермис не эскыны, мый тайӧ кырымпасыс абу авторыслӧн!
Сэсся Катя лыддис письмӧ кутшӧмкӧ артисткалысь, коді ёна ошкис Вениамин Семёновичлысь режиссёрскӧй способностьяссӧ да помас висьталіс: «Сӧмын завидь вӧсна найӧ мыжалӧны тэнӧ формализмысь.
Кутчысь, эн сетчы.
Тайӧ ставыс — суклялӧмъяс».
Заводитчис кутшӧмкӧ синпӧртана олӧм.
Вениамин Семёнович эз сетлы Катялы садяс волыны, сійӧ новлӧдліс Катяӧс театрӧ, ваявліс сылы книгаяс, сійӧ дугдывтӧг сёрнитіс, пыр висьтавліс и висьтавліс, быд воськолӧн, быд кывйӧн петкӧдліс мӧвпъясыслысь да зільӧмъясыслысь благородствосӧ.
Катялӧн волнуйтчӧмысла ловшыыс тырліс.
Катя эз нин сомневайтчы, мый Вениамин Семёнович — сылӧн герой.
Кытысь вӧлі тӧдны Катялы, мый знаменитӧй историклӧн кырымпаса книгасӧ Вениамин Семёнович гусяліс мӧд известнӧй мортлысь, кор ӧти газетаын корреспонденталігӧн воліс сы ордӧ босьтны интервью; мый ошкана письмӧлӧн авторыс — буретш сійӧ артисткаыс, кодкӧд Вениамин Семёнович муніс Тайгина мам дінысь; мый зэв уна тӧдсаяссӧ лӧсьӧдлӧма ассяньыс.
Книгаыс вӧлі, письмӧыс вӧлі, йӧзсӧ, кодъяс йылысь сійӧ висьтавліс, Катя тӧдіс книгаясысь, газетаясысь, и ставыс тайӧ чуймӧдліс Катялысь воображениесӧ.
Сэтчӧ жӧ Вениамин Семёнович эз скупитчы кӧсйысьӧмъяс вылӧ, сійӧ шулывліс, мый тӧдмӧдас Катяӧс став тайӧ йӧзыскӧд, колӧ сӧмын мунны Москваӧ, Ленинградӧ, Киевӧ.
Сійӧ ӧтчыд сетіс Катялы стихотворение.
Кытысь вӧлі тӧдны Катялы, мый сійӧс уна во сайын, кор Катя эз на вӧв весиг свет вылын, сетліс Тайгина мамлы и ӧні сӧмын выльпӧв гижӧма мӧд бумага вылӧ, мӧдпӧлӧс чернилаӧн; стихотворение вӧлі, сійӧс сиӧма Катялы.
Вениамин Семёнович петкӧдліс Катялы брошюраяс, книгаяс, кодъясӧс ачыс гижлӧма, ассьыс статьяяссӧ, кодъясӧс вундалӧма газетаясысь да журналъясысь.
Катялӧн эз кольлы кадыс думайтны Алексей йылысь.
Вениамин Семёнович талантъяслӧн дзирдалӧмыс синтӧммӧдіс Катяӧс, кыдзи аслас кадӧ тайӧ дзирдалӧмыс синтӧммӧдліс Тайгиналысь мамсӧ.
Вениамин Семёнович эз вермы пӧртны синсӧ сӧмын Катя мамлысь, Маргарита Степановналысь.
Клубса заведующӧй Маргарита Степановналы эз кажитчы первойя лунсяньыс жӧ, кор сійӧ воис на ордӧ.
«Кутшӧм нӧ тайӧ тӧдмасьӧм?
— юасис сійӧ Катялысь.
— Кӧні Алёша?
Мыйла тэ сійӧс пӧръялін?»
А кор Маргарита Степановна гӧгӧрвоис, мыйся тайӧ тӧдмасьӧм, сійӧ восьсӧн и веськыда сувтіс талы паныд:
«Катя, ме тэнӧ ог лэдз!
Катерина, эновт ассьыд йӧйталӧмтӧ!»
Маргарита Степановна дась вӧлі котӧртны Алексей дінӧ, сы бать-мам ордӧ, корны найӧс сюйсьыны, но событиеясыс мунісны дугӧдны позьтӧм последовательностьӧн.
Маргарита Степановна лои вынтӧмӧн на водзын.
Вениамин Семёнович локтіс на ордӧ эз нин гӧстьӧн, а зятьӧн.
Мам тшӧкыда гусьӧн бӧрдліс.
Катя, Вениамин Семёновичлӧн гӧтырӧн лоӧм бӧрын, кутіс мечтайтны странаті ветлӧм йылысь — Кавказӧ, Средньӧй Азияӧ, таинственнӧй важся каръясӧ, Волга кузя пароходӧн, — сэтысь сійӧ аддзылас великӧй плӧтинаяслысь заводитчӧм; мечтайтіс университет йылысь, кӧні сійӧ дзик нин кутас велӧдчыны, кор найӧ мунасны овны Москваӧ либӧ Ленинградӧ.
Вениамин Семёнович быдногыс лэптыліс Катялысь мечтайтӧмъяссӧ, шуавліс, мый мечтаясыс вот-вот збыльмасны, сійӧ виччысьӧ зэв интереснӧй удж вылӧ корӧм.
Катя ёна дӧзмис, кор Вениамин Семёновичӧс мездісны клубӧн заведывайтӧмысь, скӧраліс, требуйтіс: «Вай пыр жӧ татысь мунам.
Пыр жӧ!»
Но Вениамин Семёнович некытчӧ мунны эз тэрмась.
Сылы лӧсьыд вӧлі Травинковаяс ордын.
Мамашаыс эськӧ видзӧдӧ синбӧжнас, но мый сы вӧсна!
Этшаӧн ӧмӧй сы вылӧ видзӧдісны синбӧжнас.
Быдсямаыс вӧвлі.
Сы пыдди уна-уна во нин сійӧ эз овлы татшӧм лӧсьыдасӧ, татшӧм меліалӧмӧн, кыдзи лӧсьӧдіс ӧні сылы Катюша.
«Оз ков тэрмасьны, оз ков», — вочавидзліс сійӧ Катялы да эскӧдіс, мый сылы ӧти московскӧй журнал закажитіс ыджыд литературоведческӧй статья.
Сійӧ пасьталіс Катя батьлысь важ халат, кӧмаліс сылысь вушйӧм сутажӧн мичмӧдӧм гын туфли да асывсянь рытӧдз лыддьысис — луншӧрӧдз вольпась вылын луншӧрсянь диван вылын либӧ Катя письменнӧй пызан сайын книгасӧ кинас сайӧдыштӧмӧн.
Книгаыскӧд орччӧн куйлісны блокнот да карандаш, но Вениамин Семёнович блокнотас нинӧм эз пасъяв.
Книгаясыс сылӧн вӧліны кызӧсь, уна томъясаӧсь.
Вениамин Семёнович дзебліс найӧс аслас чемоданӧ, томлавліс: библиографическӧй шоча паныдасьланторъяс!
Но кӧть кыдз эз сайӧд найӧс, кӧть кыдз эз дзеблав, Маргарита Степановна ыджыд шоглунӧн пасйывліс вежӧрас быд ӧчереднӧй книгалысь тыдовтчӧмсӧ:
«Агасфер», «Граф Монтекристо», «Жиль-Блаз» мунісны сы син пыр кутшӧмкӧ тӧлысь чӧжӧн.
Вениамин Семёнович збыльвылӧ шойччис аслас пуан олӧмысь.
Водзӧвылӧ некутшӧм планъяс, тыдалӧ, сылӧн эз вӧвны.
Кор «Жиль-Блаз» бӧрын ӧчередь воис Антон Кречет похождениеяслы, Маргарита Степановна кӧсйис сёрнитлыны Катякӧд.
Но Катякӧд сёрнитны он вермы.
Катя, вӧлӧмкӧ, тӧдӧ, мыйла Вениамин Семёнович лыддьӧ татшӧм книгаяссӧ: сылы колӧ гижны журналӧ статья, — буретш важ роман йылысь.
Мыйла мамыс тайӧс оз кӧсйы гӧгӧрвоны?
А вӧтлісны кӧ клубысь — тайӧ суклялӧмла.
Искусство требуйтӧ жертваяс.
Сійӧ некор некодлы кокниа эз сетчыв.
И кымынысь тадз вӧвлі: талун мортӧс оз гӧгӧрвоны, аски гӧгӧрвоасны, талун сійӧс оз признайтны, аски признайтасны.
— Искусствоыд, Катюша, — висьтавліс Маргарита Степановна, — сійӧ лоӧ уджавны, сотчыны, служитны народлы. А не виччысьны, кор тэнӧ признайтасны.
И тэ чорыда ӧшибайтчан: искусствоыд «Антон Кречет» лыддьӧмысь сулалӧ кӧнкӧ зэв ылын.
Керкаын вӧлі сьӧкыд, керкаын содіс напряжение; тайӧ напряжение дырйиыс асьсӧ вӧльнӧя да бура чувствуйтіс сӧмын Вениамин Семёнович: сійӧ колляліс немтӧждысьтӧм шуда кад.
Катя бара и бара корис мунны сійӧс.
Катя кӧсйис мунны ещӧ и мӧд помка вӧсна.
Мыйлакӧ сійӧ кутіс повны Алексейкӧд паныдасьӧмысь. А паныдасьлӧмыс тані вермас лоны.
Сійӧ поліс тайӧ паныдасьлӧмъяссьыс, пышъяліс наысь, виччысис быд здукӧ, сы вӧсна эз кут петавны гортсьыс.
Ӧдйӧ котӧртас заводӧ, ӧдйӧ котӧртас гортас, некытчӧ и некод дорӧ оз сувтлы.
Но паныдасьлӧмъясыс кадысь кадӧ лоліны, найӧ вӧліны страшнӧйӧсь — Катя эз лысьтлы видзӧдлыны Алексей вылӧ, сійӧс шымыртліс весьӧпӧрӧм, котӧрӧн мунліс дінтіыс, дрӧжжитіс став тушанас, быттьӧ ёна кынмӧм бӧрын.
Регыдджык эськӧ, регыдджык мунны ылӧджык Ладаысь, заводысь, тайӧ местаясысь, кӧні олӧ Алексей!
Ӧні кежлӧ сійӧ орчча, Катя некор оз ло спокойнӧйӧн да тырвыйӧ шудаӧн.
Тешкодь — мыйла?
Быттьӧ Алексейлӧн сы вылын эм кутшӧмкӧ власть?
Лои сэтшӧм лун, кор матыстчис пом Вениамин Семёновичлӧн немтӧждысьтӧм шуда олӧмлы.
Тайӧ лунӧ Катя зэв видзчысьӧмӧн, кытшлӧдлӧмӧн юӧртіс верӧсыслы, мый налӧн лоӧ кага.
Вениамин Семёнович вочавидзис: «Поздравляйта».
Сійӧ ветлӧдлыштіс джодж кузя, шпыньмуніс да содтіс: «Вот и ягӧдъяс.
Пыр тадзи.
Оз артмы олӧм куш ӧти дзоридзьясӧн».
Катялы шензьӧм вылӧ, Вениамин Семёнович некутшӧм радлун эз петкӧдлы, сылӧн ни ӧти кывйын нинӧм эз вӧв, дӧсадаысь кындзи.
Недель мысти сійӧ шуис, медым Катя сёрнитіс Маргарита Степановнакӧд, колӧ корсьны акушеркаӧс да примитны мераяс.
Катя эз гӧгӧрво, кутшӧм мераяс йылысь сійӧ сёрнитӧ.
Вениамин Семёнович объяснитіс лёкысь да грубӧя.
Катя бӧрддзис, пыркӧдіс юрнас.
Сылы таысь ставсьыс лои страшнӧ.
Сійӧ чайтліс, мый сійӧ пыр на ещӧ нывка, нывка — и друг сы весьтӧ ӧшйис мыйкӧ зэв омӧльтор, янӧданатор, мый йылысь кывліс сӧмын верстьӧ нывбабаяс сёрниясысь.
А медся страшнӧйыс вӧлі сыын, мый Вениамин Семёнович сы син водзын немвиччысьтӧг заводитчис вежсьыны.
«Тэ, гашкӧ, лыддян тайӧс преступлениеӧн?
— шуаліс верӧсыс, ачыс кутчысис горӧдӧмысь да лёкысь нускис.
— Да, тэ ногӧн тайӧ преступление?
Чепуха!
Гӧгӧрво прӧстӧйтор: преступление — ставыс, мый тэнӧ йӧршитӧдӧ, ставыс, мый тэныд мешайтӧ.
Мый абу мича, сійӧ и абу моральнӧ.
Нинӧм тэнад татшӧмнад мичаыс абу».
Тайӧ кывъяссӧ кылігӧн Катя весиг дрӧгмуні.
Во сайын сійӧ листавліс кутшӧмкӧ книга, буракӧ, «Гражданскӧй война историялысь» том, и сэтысь лыддис буретш тайӧ кывъяссӧ.
Сійӧс шуаліс эстетствуйтысь бандит чужӧма морт, коді ӧти киас кутіс бомба, мӧдас дзоридз.
— Мыйла нӧ тэныд гаравны Борис Савинковлысь кывъяссӧ?
— шуис Катя.
— Ме йӧзлысь кывъяс гаравны ог радейт.
Ме ог тӧд мый йылысь больгыліс Савинков.
Ме висьтала ассьым мӧвпъясӧс.
I Лунысь лун Вениамин Семеновичлӧн «мӧвпъясыс» лоліны зывӧкджыкӧсь, лёкджыкӧсь, пежджыкӧсь.
Сійӧ аддзис: лоас кага, коді дорас Катяӧс сы бердӧ, бать бердӧ, ён чептӧн.
Катялы воштысьны некытчӧ нин, сы водзын соловей моз сьывны, дугдывтӧг ворсны благороднӧй рыцарӧс нинӧмла нин.
Медбӧрын Катялӧн герой эз ло.
Сы пыдди лои нюлыштӧм да шоч юрсиа, кӧкъямыс грана ӧчкиа, нярмунӧм нелямын арӧса морт — и сэсся нинӧм.
Катя эз вермы водзӧ сыкӧд кольччыны, сійӧ лои зывӧк сылы.
Висьтавны Маргарита Степановналы Катя нинӧм эз вермы.
Кыдз висьталан та йылысь мамлы, коді буретш и ӧлӧдліс да шуліс, мый тадзи и лоӧ?
Катялы шензьӧм вылӧ, сылӧн лои дзик немвиччысьтӧм сьӧлӧм бурмӧдантор — кага виччысьӧм.
Сійӧ кутас быдтыны да воспитывайтны сійӧс, найӧ кутасны радейтны ӧта-мӧднысӧ и сэсся налы некод оз ков.
Кымынкӧ лун чӧжӧн Катя лои верстьӧӧн, нывкаысь пӧри нывбабаӧ.
Мыйла мамыс пыр зумыш?
Мыйла Вениамин Семёнович пыр зывӧктанаджыка асьсӧ кутӧ?
Тайӧ ӧмӧй ставыс вӧрзьӧдӧ сылысь, Катялысь, сьӧлӧмсӧ?
Оз, Катя ӧні оз повзьы весиг Алексейкӧд паныдасьлӧмысь.
И сійӧ, и Вениамин Семёнович сылы эз лоны свет вылын.
Катя гӧгӧрвоис, мый сылы гортас овны оз позь.
Сійӧ думайтіс, думайтіс и дыр мысти аддзис, мый вӧчны.
Сійӧ муніс директорлӧн хозяйственнӧй часть кузя заместитель дінӧ да корис вуджӧдны асьсӧ подсобнӧй овмӧсӧ, — сэні эм общежитие, сэні лоӧ ылын Вениамин Семёновичысь да вообщӧ став йӧз синъясысь.
Директорлӧн заместитель ёна тӧждысис Катялысь олӧмсӧ устроитӧм могысь.
Сійӧ весиг шуис, мый мунны сылы заводысь ньӧти абу быть, завод вермас сетны торъя комната, некыдзи кӧ нин оз кӧсйы овны воддза квартираас.
Но Катя эз бӧрыньтчы аслас кывйысь, мырдӧн корис вуджӧдны подсобнӧй овмӧсӧ.
Директорлӧн заместитель сӧгласитчис Катяӧс босьтны табельщицаӧн, овны сетісны ичӧтик комната.
Катя дінӧ тшӧкыда волывліс Маргарита Степановна.
Бӧрдіс.
Катя бурӧдліс: «Но мый тэ, мамочка, мый тэ?
Ставыс лоӧ бур.
Эн шогсьы».
Ӧтчыд локтіс и Вениамин Семёнович, но Катя сыкӧд эз кут сёрнитны, тшӧктіс сылы пырысь-пыр жӧ мунны.
Регыд мысти сійӧ кывліс, мый Вениамин Семёнович воши, мунӧма карысь, чукӧртӧма ассьыс шылльӧ-мылльӧсӧ да гусьӧникӧн усйысьӧма.
Маргарита Степановна пыр жӧ воис Катя дінӧ юӧртны та йылысь, нуӧдны сійӧс гортас.
Но Катя шуис, мый подсобнӧй овмӧсын сылы лӧсьыд, некытчӧ сійӧ татысь оз мун, кытчӧдз оз чуж кагаыс.
Катя сьӧлӧмысь уджаліс табельщицаӧн, кокни удж вылын да виччысис кага.
Сы гӧгӧрса йӧз пиысь некод эз дӧсадитчы сійӧс жалитӧмӧн, — ставныс вӧлі занимайтчӧны асланыс уджӧн, некод эз дивит, эз серав.
Мӧдарӧ, прӧстӧ, мортногӧн тӧждысисны.
Нывбабаяс сеталісны быдсяма сӧветъяс: «Тэ томиник на.
Тэныд, донаӧй, тайӧс колӧ тӧдны».
Кор старик бухгалтер висьталіс сылы, мый тӧнлун сійӧс юасис кутшӧмкӧ том морт, Катя некыдзи эз вермы гӧгӧрвоны, коді жӧ сійӧ сэтшӧмыс.
— Збыль эз аддзы?
— майшасис бухгалтер.
— Травникова пӧ меным колӧ.
Ме висьталі: му вылын, мися, му вылын.
Кыдз нӧ сійӧ эз аддзы, чудилӧ!
Туйыс ӧд веськыд.
Катя думайтіс.
Эз-ӧ бӧр лок Вениамин Семёнович?
Кысь сылы бӧр локны!
Маргарита Степановна кытыськӧ кывлӧма, мый сійӧ аддзӧма места кутшӧмкӧ театрын Куйбышевын-ӧ, Саратовын-ӧ, ӧти кывйӧн кӧ, Ладасянь ылын-ылын — Волга дорын.
Но абу кӧ Вениамин Семёнович — коді нӧ сідзкӧ?
Бухгалтер висьталӧм серти Катя некыдз эз вермы думыштны, мый волӧма Алексей, ещӧ нин сы вӧсна, мый сы йылысь сійӧ важӧн нин эз думайт и виччысьны сійӧс эз виччысь.
Но тшӧкыда овлӧ — тэ дорӧ воас буретш сійӧ, кодӧс он виччысь.
Вермис ӧмӧй Катя виччысьны ас дорас Тоня Журбинаӧс, Алексейлысь чойсӧ?
Найӧ Тонякӧд некор эз вӧвны пӧдругаясӧн.
Велӧдчылісны, правда, ӧти школаын, но эз ӧти классын, — Катя мунліс Тоняысь кык классӧн водзынджык; аддзывлісны ӧта-мӧднысӧ переменаяс дырйи, ӧтчыд ӧтлаын ворслісны школьнӧй сцена вылын, — со и став тӧдсалуныс.
Тоня колян гожӧмын ёна кутіс лӧгавны Катя вылӧ; тайӧ лӧгалӧмыс лои чойлӧн вок дорӧ нывка руа вежӧгтӧм вӧсна.
Катя мырддис сылысь Алёша воксӧ, коді тайӧ чертёжница вӧснаыс садьсӧ дзикӧдз воштіс.
Сёрӧнджык и вежӧгтӧм и лӧгалӧм сайкисны, Катя муніс верӧссайӧ и Тонялы сійӧ бӧр лои веськодь.
Но вот Алёша бара паніс сёрни Катя йылысь.
«Сійӧ радейтӧ тайӧ Катькасӧ, радейтӧ!
Мыйла — сэтшӧм мустӧмсӧ да дзугсьӧмсӧ?»
Татшӧм кывъяс шуаліс Тоня Катя йылысь, а тайӧ кывъяс саяс вӧліны дзик мӧдпӧлӧс чувствояс.
Сійӧ тӧдіс Катя шудтӧмлун йылысь, позьӧ эськӧ вӧлі и кывтӧ кеслыштны; но Журбин семьяын некод некор эз кеслыв кывсӧ йӧз беда кузя, эз вӧвлы татшӧм обычайыс пӧрысь Журбинъяслӧн, эз велӧдлыны найӧ таӧ и ассьыныс челядьнысӧ.
Алексейкӧд сёрнитӧм бӧрын Тоня думыштчис Катя олӧм йылысь.
Збыльвылас сійӧ, Катькаыс, зэв шудтӧм.
Сылы эськӧ ещӧ велӧдчыны на, сійӧ жӧ историкӧн кӧсйис лоны, школаын история кузя кутшӧм бур докладъяс вӧчавліс!
Мыйла муніс верӧссайӧ туйтӧм морт сайӧ?
А ещӧ кага лоас...
Коньӧрӧй, коньӧрӧй!
И Алёша коньӧр, коньӧр...
Со кутшӧма торкис Катька став олӧмсӧ и ассьыс и сылысь.
Тоня сдайтіс экзаменъяс, пӧлучитіс аттестат.
Игоркӧд ӧтлаын найӧ гижисны заявление — Тоня университетӧ, Игорь институтӧ; мӧдӧдісны документъяссӧ ценнӧй пакетъясӧн.
Сьӧлӧм вылас вӧлі сэтшӧм лӧсьыд, кыдзи мортлӧн, коді сулалӧ кӧнкӧ моредорса джуджыд берет вылын да лолалӧ став морӧстырнас.
Муніс сійӧ, муніс сьӧкыд туйӧд, уна-уна во, и со воис море дорӧдз.
Ӧні сійӧс сэні виччысьӧ корабль, самостоятельнӧй олӧмлӧн еджыд, югыд, мича корабль.
Шудыд вермас сэтшӧм чукйӧн тыртны мортӧс, мый сійӧ тэрмасьӧ юксьыны сыӧн мукӧдкӧд.
Шуны кӧ Тоня йылысь, сійӧс ӧдӧлитіс ещӧ и любопытство.
Тоня решитіс ветлыны Катя дорӧ, видзӧдлыны, мый сыкӧд лои.
Воис подсобнӧй овмӧсӧ.
Катя встретитіс сійӧс чуймӧмӧн.
Тоня сідзжӧ неуна вошыштіс: мый йылысь сёрнитны?
Но татшӧм случайясын нывбабаясыд мужичӧйясысь писькӧсджыкӧсь.
— Кыдз тэ олан-вылан, Катюша?
— юаліс Тоня.
— Да сідз тай вот, ола.
— Гашкӧ, Катя местаын кӧ эськӧ мӧд нарошнӧ вочавидзис гордӧя: бура, зэв бура, лӧсьыда.
Ӧбидитӧм йӧз либӧ вывті норасьӧны, либӧ вывті ышнясьӧны.
Катя вӧлі ачыс ас кодьыс.
— Уджыд уна?
— водзӧ юасис Тоня, ачыс видзӧдаліс Катялысь ичӧтик комнатасӧ, кытысь нинӧм и видзӧднысӧ вӧлі: вольпась, тумбочка, сы вылын сулалӧны зеркалӧ да одеколон флакон, столӧвӧйясын кодь квадратнӧй пызан, кык улӧс.
— Абу зэв уна.
Верма.
Ещӧ лишнӧй кад на кольӧ.
Му вылӧ ветлывла отсасьны.
— А тэныд ӧмӧй позьӧ?
— Тоня видзӧдіс Катя вылӧ серьёзнӧя да жалитӧмӧн.
Тонялы Катя вӧлі татшӧм положениеын ыджыд гусятор новлӧдлысьӧн.
— Мыйла?
Дерт жӧ, позьӧ.
А тэ кыдзи олан?
— Ме?
Ме мӧдӧді документъясӧс университетӧ.
Ӧтветсӧ ог вермы виччысьны.
Лэдзасны али оз экзаменъяс вылӧ?
— Вот тешкодь — оз лэдзны!
Нинӧм и думайтны.
— Катя думыштчис, чӧв олыштіс.
— Вежала тэныд, — бара заводитіс сійӧ.
— Ме сідзжӧ сэтшӧма кӧсъя вӧлі университетӧ, сэтшӧма кӧсъя!
— Мунам ӧтлаын, Катюша?
— Тэ сёрнитан и весиг он думышт, мый сёрнитан.
Ме ӧмӧй верма?
Менам, Тонечка, ӧні велӧдчыссьӧма нин.
Ме ӧні лоа мамӧн, кута пеславны кага рузумъяс, кага видзны.
Меным быдӧн висьталӧны, сӧмын тайӧ пӧ и эм мамлӧн олӧмыс.
Кыдз тэ думайтан, тайӧ збыль?
— Ог тӧд, Катюша.
— Тонялы окота вӧлі меліавны сійӧс, кутлыны, окавны, Катя вӧсна лои сэтшӧм гажтӧм, ӧбиднӧ да сьӧкыд.
— Катюша, — аслыс немвиччысьтӧг шуис сійӧ, — а тэ йылысь Алексей тшӧкыда, зэв тшӧкыда юасьлӧ.
Катя лэдзис синъяссӧ, чӧв ланьтіс.
— Сійӧ неважӧн воліс тэ дінӧ, — бара шуис Тоня.
— Воліс?
Сійӧ?
— Катя гӧрдӧдіс, кутіс волнуйтчыны.
— Мыйла?
— Сідзи.
Аддзӧдлыны.
Сійӧ тэнӧ ёна радейтӧ.
— Эн висьтав, Тоня.
Эн висьтав.
Мед ме ог кыв.
— Катя кипыдӧсъяснас сутш кежлӧ тупкыліс пельяссӧ и сэсся пыр жӧ юаліс: — Сійӧ тэныд ставсӧ висьтавлӧ, да?
— Да, ставсӧ.
Сійӧ зэв бур.
Катя син водзӧ друг сувтіс став колян кадыс — лӧнь, югыд да зэв паськыд.
Кыдзи найӧ Алексейкӧд пукавлісны «тӧвся садйын», эз вӧвны танецъяс вылын, кыдзи ветлӧдлісны Лада дорын зэр бӧрын пожӧмъяс костӧд, кыдзи ӧтлаын думайтлісны асланыс кыкнанныслӧн водзӧ олӧм йылысь.
Сійӧ лэдзис юрсӧ пызан вылӧ, кӧдзыд клеёнка вылӧ, да бӧрддзис.
Мыйла, мыйла Тоня локтіс, мыйла казьтыштіс сэтшӧмтор, мый некор нин оз ло?
Повзьӧм Тоня уськӧдчис сы дінӧ, кутыштіс пельпомъясӧдыс, топӧдчис банбокнас сы юр бердӧ.
— Катя, мусаӧй, донаӧй, Катюшенька, прӧстит!
Нинӧм оз ков вӧлі висьтавны?
Катюша, а, Катюша?
— Мыйла?
Висьтав, Тонечка, висьтав.
— Катя сідзжӧ кутіс Тоняӧс, сідзжӧ топӧдчис сы бердӧ.
— Висьтав.
Мучит менӧ.
Ӧд ставсьыс ме мыжа, ме.
Со, вӧлӧмкӧ, со мыйла сэтшӧма сійӧ, Катя, полӧ Алексейкӧд паныдасьӧмысь.
Сы вӧсна, мый тӧдіс, — ставсьыс мыжа сійӧ, мыжа, мый прамӧйногӧн эз донъяв Алексейлысь чувствояссӧ, эз разберитчы, дзугсис аслас чувствоясӧн.
Катя медводдзаысь кутіс чувствуйтны мыйыджда лоӧмторйыс да мый сійӧс оз нин позь веськӧдны.
Коді вӧлі сэтшӧмыс эсійӧ Вениамин Семёновичыс?
Кытысь сійӧ босьтчис?
Коді сійӧс радейтліс?
Сійӧ?
Катя?
Оз вермы лоны!
Эз жӧ, Катя сійӧс эз радейт, сылы кажитчис, мый сійӧ радейтӧ, — сӧмын кажитчис.
Катя эз сійӧс радейт.
Эз, дзик эз!
Катя радейтіс сійӧ олӧмсӧ, коді тыдаліс сылы мыйлакӧ быть Вениамин Семёновичкӧд орччӧн.
Сійӧ радейтіс Вениамин Семёновичлысь знаменитӧй другъяссӧ, кодъяс пӧдаритавлісны сылы асланыс кырымпаса книгаяснысӧ, радейтіс Кавказ, кытчӧ сійӧ сыкӧд кӧсйӧ вӧлі мунны, волжскӧй плӧтинаяс, лӧз гӧраяс да пӧсь лыаяс, Москва, Ленинград, театръяс...
Ставыс тайӧ пракмуні, киссис, и кӧні сійӧ сэні, ассяньыс лӧсьӧдлӧм шудлун торпыригъяс улас?
Катя бӧрдіс пыр ёнджыка.
Ас кӧсйытӧгыс, казявтӧг, сыкӧд тшӧтш бӧрддзис и Тоня.
Бӧрдӧм шы вылас локтіс соседкаыс.
— Мый лои, нылукъяс?
Мый сэтшӧмыс?
— юаліс сійӧ.
Тоня сӧмын ӧвтыштіс кинас, и соседкаыс муніс; сійӧ гӧгӧрвоис, мый тані сійӧ лишнӧй и отсавны нинӧмӧн оз вермы.
— Мунам, Катюша, миян ордӧ, — шуаліс Тоня, кор ставыс вочасӧн сайкаліс да ланьтіс.
— Оз позь тэныд ӧтнадӧн овны.
Ӧтнадлы страшнӧ.
Мунам, Катюша?
И мам лоӧ рад, и ставныс.
Тоня ньӧти эз тӧд, лоӧ-ӧ нимкодь Агафья Карповналы, вайӧдас кӧ сійӧ аскӧдыс Катяӧс, но сылы окота вӧлі отсавны Катялы.
— Мый тэ, Тонечка!
— вочавидзис Катя.
— Аттьӧ тэныд бур кывъясыд вылӧ, но ме татысь некытчӧ ог мун.
Верми ӧд эськӧ мунны мам ордӧ, но ог кӧсйы, ог кӧсйы.
Коли ӧтнамӧн, ӧтнамӧн и кута овны.
— Он, он ӧтнадӧн!
— лэчыда горӧдіс Тоня.
— Он, тэ он ло ӧтнадӧн.
Он ло!
3
Июль тӧлысся ӧти воскресеньеӧ Зина ордӧ пырис Алексей.
Первойысь пасьталӧм еджыд кителя, «капитанка» картуза, кодлӧн вылысыс вӧлі сідзжӧ еджыд, зеркалӧ моз дзирдавмӧн чиститӧм ботинкиа, гожъялӧма.
Сійӧ кажитчис Зиналы сэтшӧм мичаӧн, мый ныв видзӧдіс Алексей вылӧ тыр синмӧн, ассьыс ёна нимкодясьӧмсӧ ньӧти дзебтӧг.
— Тіянлы сӧмын капитанскӧй мостик вылын сулавны, Алексей Ильич!
— шуис сійӧ.
— Капитан Журбин!
— Кыдзи ті футбол кузя, Зинаида Павловна?
— юаліс ошкӧмла нимкодясьысь Алексей.
— Менам билетъяс эмӧсь.
— Вот ог и тӧд, кыдзи футбол кузяыд.
Некор эг вӧвлы футболӧн ворсанінын.
Сӧмын радио пыр кывзывлі.
Зэв интереснӧ...
— Радио пыр комментируйтӧны мастеръяслысь ворсӧмсӧ.
А миянӧ волывлӧны сӧмын «Б» класса командаяс.
Талун миян заводскӧйяс ворсӧны калининградскӧй командакӧд.
Ветламӧй.
Местаясыс бурӧсь, центральнӧй трибуна вылын.
— Радпырысь, Алексей Ильич.
Вот аттьӧ тіянлы!
А то ме ог тӧд вӧлі, мый меным талун вӧчны.
Зина пӧдласис мӧд комнатаӧ, кӧні вӧлі сылӧн спальняыс, и петіс сэтысь Алексей дорысь не омӧльджыка вӧччӧмаӧн.
Пушыд джуджыд причёска, абу яръюгыд цветъяса, но уна рӧма платье, вӧсни каблукъяса выль туфли, кодӧс кӧмалӧма первойысь на.
Алексей аддзис друг сійӧс, мый некор эз казявлы: Зиналӧн синъясыс гӧлубӧйӧсь, а Зина фигуралы вермас вежавны весиг Костялӧн Дуняшка.
Сійӧ кӧсйис шуны: «Кутшӧм ті мичаӧсь, Зинаида Павловна!», но думыштіс Катя йылысь да эз шу, — Катя вӧлі мичаджык.
Карса стадион вылӧ позьӧ вӧлі веськавны кык туйӧд.
Ӧтиыс — мунны троллейбусӧн центрӧдз и сэні пуксьыны трамвайӧ либӧ автобусӧ.
Либӧ жӧ мунны подӧн, окраинаса мувывса туйяс кузя — Веряжкасянь километр кык кымын.
Кадыс вӧлі этша нин, и Алексей шуис, мый бурджык мунны подӧн, регыдджык.
Найӧ мӧдӧдчисны.
Зина мунігмозыс юасис:
— А ті ворсанныд футболӧн, Алексей Ильич?
— Ог.
Ме занимайтча гимнастикаӧн.
Снарядъяс вылын.
Миян семьяын сӧмын ӧти футболист, Антон.
Сійӧ войнаӧдз бура ворсліс.
Ӧні, дерт, оз вермы кок вӧснаыс.
Миян ставныс разнӧйӧсь.
Костя — сылы мед вӧліны яхтаяс, велосипедъяс.
Ӧтчыд сійӧ шурӧбтіс велосипедӧн лыжнӧй трамплин вывсянь.
Сэки сылы вӧлі дас квайт арӧс.
— Тӧвнас исковтіс?
— Эз, мыйла тӧвнас?
Гожӧмын.
Пӧвъяс вывті.
Мам, мыйӧн кывлӧма та йылысь, — жугӧдла, горзӧ, велосипедтӧ, шыбита помӧй гуӧ.
А бать сӧмын нюмъялӧ.
Бать збойястӧ радейтӧ.
Сійӧ шуӧ: мужчиналы колӧ лоны мужчинаӧн, а оз ба...тизвинитӧй, Зинаида Павловна, а оз нывбабаӧн.
Сійӧ ачыс миянӧс ставнымӧс вартчыны велӧдіс, весиг Тонькаӧс.
Шыбитас ваӧ кутюпиӧс моз, сэсся кыдз гажыд!
— А Виктор Ильич?
Сійӧ занимайтчӧ жӧ физкультураӧн?
— Виктор?
— Алексейлы дум вылас уси батьыслӧн тшӧктӧмыс — сёрнитлыны Зинакӧд, медым эновтчис Виктор дінӧ сибӧдчӧмысь.
— Оз, — шуис сійӧ, ачыс зывӧктӧмӧн ӧвтыштіс кинас.
— Виктор миян — шляпа.
Физкультура пыдди сійӧ ворсліс неаполитанскӧй оркестрын.
— Тайӧ Алексейлы кажитчис этша на.
Сійӧ содтіс: — Шляпа да растяпа.
— Неправда!
— горӧдіс Зина.
— Неправда!
— Месӧ бурджыка тӧда.
Ме сылы вок.
— Сідзкӧ, омӧль вок, тадз кӧ сёрнитанныд!
Зина зумыштчис.
Сійӧ эз вермы миритчыны, медым оскорбляйтісны Виктор Ильичӧс, медым сы йылысь сёрнитісны омӧльбоксянь.
Сэтчӧ жӧ выль туфлиыс топӧдӧ коксӧ, быд воськов бӧрын пыр ёнджыка дойдны кутіс.
Но Зина эз петкӧдлы Алексейлы ассьыс мучитчӧмсӧ да воддзамозыс муніс ӧдйӧ.
А то ещӧ и сы йылысь шуас: шляпа да растяпа.
Найӧ кайисны трибуна вылӧ, на вылӧ видзӧдлывлісны: параыс вӧлі синмӧ шыбитчана, кыдзи нӧ он видзӧдлы.
«Алёшка Журбиныд, — вашкӧдчисны, мигайтчисны заводскӧй ребята, — инженершаӧс крукыштӧма!
Дошлӧй зон».
Дошлӧй зон, а сыкӧд и Зина кылісны тайӧ вашкӧдчӧмъяссӧ, но Зиналы вӧлі не наӧдз.
Зина сӧмын и думайтіс, кыдз эськӧ мездысьны терпитны позьтӧм дойсьыс.
Сійӧ путьмӧдчис.
Кыскыштіс улӧджык платьесӧ, пӧрччис туфлисӧ да сюйис сійӧс скамья улас.
Лои сэтшӧм лӧсьыд, мый Зина весиг куньліс синъяссӧ, и сӧмын та бӧрын кутіс видзӧдны веж полесӧ, видзӧдысьясӧн тыр трибунаяссӧ, ассьыс соседъяссӧ.
— Кутшӧм бур стадион!
— шуис сійӧ.
— Ме вӧвлі физкультурнӧй парадъяс вылын, кор велӧдчи институтын, ленинградскӧй стадион «Динамо» вылын.
Пӧшти татшӧм жӧ.
Юръяс весьтын тӧлаліс да шпоракыліс флаглӧн гӧлубӧй полотнищеыс, гожся шоныд тӧв ӧвтіс трибунаяс вывті, летйис чышъянъяс, шляпа лентаяс.
Зина думсьыс бара аттьӧаліс Алексейӧс, мый вайӧдіс сійӧс татчӧ.
Сійӧ эз тӧд, мый тайӧ Тонялӧн думыштӧмтор, мый буретш Тоня тшӧктіс Алексейлы нуӧдны Зинаӧс видзӧдны футболӧн ворсӧмсӧ.
«Зиналы гажтӧм, — шуис асывнас Тоня.
— Ӧтнас пыр пукалӧ.
Мыйла абу яндзим, Алёша, сӧмын ас йывсьыд думайтны».
Алексей эз сетчы: «Мун ачыд».
— «Муні эськӧ, да тэ ӧд тӧдан, кытчӧ меным колӧ ветлыны».
Алексей тӧдіс: подсобнӧй овмӧсӧ, видлыны Катяӧс.
Футболистъяс котӧрӧн петісны сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн — гӧлубӧй да гӧрд майкааӧсь, кытшӧн сувталісны поле шӧрӧ, мый йылысь кӧ сэні сёрнитыштісны; сэсся сідзжӧ котӧрӧн разӧдчисны став поле пасьта; воротаясӧ сувтісны вратарьяс — ӧтиыс, ставнас сьӧд паськӧма, кузь тушаа, зумыш, кияссӧ кресталӧма, кынмис места вылас; мӧдыс — ичӧтик тушаа, пельк, кутіс котравны штангасянь штанга дорӧ, сійӧ чеччаліс, места вылас эз инась, весиг кор мачыс вӧлі мӧдарас, противник ворота дорын.
Зина эз пырысь-пыр гӧгӧрво — коді да кытчӧ должен вӧтлыны мачсӧ.
Но кор гӧгӧрвоис, ворсӧмыс сылы лои интереснӧйджыкӧн, сійӧ частӧ кватитлывліс Алексейӧс гырддзаӧдыс, пельпомӧдыс: «Тайӧ жӧ неправильнӧ, Алексей Ильич!
Эсійӧ, веськыдвывсаыс, кучкис кинас, а судья оз аддзы!» —
«Алексей Ильич, мыйла миян йӧзлы штрафнӧй?
Ворсісны кыдз колӧ.
Ог гӧгӧрво».
Гӧгӧр горзісны: «Судья отсасьӧ динамовецъяслы!» — «Сэні!» —
горзісны детинкаяс, кор мачыс вӧлі сеткаын.
«Коля, Коля, тэджык, зонмӧ!
Эк, няняліс!»
Алексей эз шумит, эз горзы, сӧмын сылӧн зэлалӧм да дугдывтӧг вежласян чужӧм сертиыс вӧлі тӧдчӧ, мый и сійӧ абу видзӧдысьяс скамья вылын, а поле вылын, защитникъяс, полузащитникъяс да нападающӧйяс пӧвстын.
Кутшӧмкӧ аппарат отсӧгӧн кӧ позьӧ вӧлі вӧчны болельщикъяслысь мӧвпъяссӧ тыдаланаӧн, а налысь тушаяснысӧ тыдавтӧмӧн, аддзим эськӧ, мый футбольнӧй матч дырйи трибунаясыс сулалӧны тыртӧмӧсь, сы пыдди поле вылас мач гӧгӧрыс мунӧ вӧвлытӧм ноксьӧм, свалка, кӧні пессьӧны некымын тысяча мужчинаяс, нывбабаяс, челядь — директоръяс, милиционеръяс, бухгалтеръяс, слесарьяс, нянь пӧжалысьяс, часовщикъяс, витӧд-дасӧд класса велӧдчысьяс.
Вӧліны тайӧ свалкаас тшӧтш и Зина и Алексей.
Перерыв дырйи Зина эз мун гуляйтны — поліс кӧмавны туфлисӧ.
Шуис Алексейлы, мый кӧсйӧ пукалыштны, мудзис.
Алексей вайис сылы бумажнӧй стаканчикын мороженӧй.
Но позьӧ кӧ вӧлі места вывсьыд не вӧрзьыны перерыв дырйи, то кор матчыс помасис, кӧсъян кӧть он, а лоӧ чеччыны да мунны.
Зина заводитліс кӧмавны туфлисӧ — эз вермы.
Алексей гӧгӧрвоис, мыйын делӧыс.
Сійӧ шуис:
— Пӧрччӧй чулкитӧ, мунӧй кӧмтӧг.
— Абу лӧсьыд.
— Татшӧм кӧрт сапӧгъяснад ветлыны збыльысь абу лӧсьыд.
Кӧмтӧгыд лӧсьыд.
Кӧсъянныд кӧ, пӧрчча жӧ, солидарность ради.
Найӧ тӧлкуйтігкості — мый жӧ вӧчны, трибунаяс рекмисны.
— Ог пӧрччы, видла мунны, кыдзи став йӧзыс ветлӧдлӧны.
— Зина, вешкырасигтыр да паръяссӧ курччалігтыр, туфлиасис.
Кыдзкӧ-мыйкӧ найӧ лэччисны трибуна вылысь.
Алексей кутіс Зинаӧс сойбордйӧдыс.
Воисны гимнастическӧй городокӧдз.
Зина сувтіс.
— Ог вермы, Алексей Ильич.
Мунӧй ӧтнанныд.
Ме бӧрыннас.
— Предательство вылӧ тойлаланныд?
— Алексей нюммуніс.
— Пӧрччысьӧй, ей-богу, но мый ті, Зинаида Павловна!
Асланым отечествоынӧсь ӧд.
— Энлӧй, шойччышта.
Пырысь-пыр мӧдӧдчам.
— Ладнӧ, шойччӧй.
А ме сэк кості видла гажӧдыштны тіянӧс.
Алексей пӧрччис кительсӧ, чеччыштіс да чорыда кутчысис турник перекладинаӧ.
Еджыд майкаыс зэвтӧма сылысь морӧссӧ, гожъялӧмсьыс бронзӧвӧй крепыд киясас тӧдчис быд мускул.
Алексей кыпӧдчыштіс, шыбитіс тушасӧ перекладина вомӧн, вӧчис кутшӧмкӧ тэрыб движениеяс, сувтіс кияс йылас увлань юрӧн, олыштіс сідзи секунда-мӧд, а сэсся тушаыс ставнас ӧвтыштчис увлань, бара кыпаліс перекладина вывті, — сійӧ, кытш бӧрся кытш вӧчалӧмӧн, петкӧдліс «солнце».
«Дас вит», — лыддис Зина, кор Алексей чеччыштіс муӧ.
Но мый нӧ, Виктор Ильич, пӧжалуй, оз куж и эз кужлы петкӧдлыны «солнце», оз ворс сійӧ футболӧн, — и тайӧ бур.
Зиналы, сылӧн инас ӧшйытӧм, ӧзъян характерӧн, сылӧн тэрыблунӧн должен вӧлі сьӧлӧм вылас воны спокойнӧй морт.
Зиналы кажитчис Викторыс сы боксянь, мый сылы аслыс эз тырмы: способность спокойнӧя думайтны олӧмысь быд положение, не петны, кыдз шуӧны, ку пытшкысь, не шӧйӧвошны и сэк жӧ не вывті ышмыны.
— Но кыдз?
— кительсӧ пасьталігӧн юаліс Алексей.
— Зэв бур!
Найӧ мунісны ещӧ воськов ветымын — сійӧ местаӧдз, кӧні топыда сулаліс чӧв олысь йӧзлӧн ичӧтик чукӧр.
— Мый найӧ сэні вӧчӧны, Алексей Ильич?
— Штанга лэпталӧны, — сідз-тадз вочавидзис Алексей.
— Ошлӧн спорт.
Сійӧ кутіс Зинаӧс сойбордйӧдыс, кӧсйис нуӧдны сійӧс штангистъяс бокті, сы вӧсна мый тӧдіс, коді вӧлі йӧз чукӧр шӧрас.
Но Зина сідзжӧ аддзис — сэні вӧлі Виктор.
Сійӧ матыстчис да дыр видзӧдіс, кыдзи Виктор то ӧти кинас, то кыкнан кинас, то ньӧжйӧник, то раснитӧмӧн лэптыліс мусьыс да кыпӧдліс юр весьтас стальнӧй чӧрс, код помъясӧ пысавлӧма чугуннӧй дискъяс; сылы содтавлісны диск, кыкӧс, куимӧс, и сійӧ кыпӧдліс.
— Ён жӧ Журбиныд!
— шуис кодкӧ.
— А ті мый шулінныд Виктор Ильич йылысь?
— Зина кӧритӧмӧн видзӧдліс Алексей вылӧ.
— Мыйла нӧ ті?
— Кӧть мый, а миян сійӧ мешӧк.
— Алексейлы эз сюр бурджык вочакыв.
Виктор лэдзис штангасӧ, веськӧдчис, лэдзис гырддзаӧдзыс пуджлӧм дӧрӧм сосъяссӧ, чышкис пӧсялӧм плешсӧ.
Манжет петляясас запанкияс сюялігӧн сійӧ казяліс Алексейӧс да Зинаӧс.
Чолӧмалӧм могысь нюммуніс Зиналы, петіс кытшысь.
— Футболӧн ворсӧм видзӧдінныд?
— Да.
— Зина нюжӧдіс кисӧ, но Виктор петкӧдліс сылы ассьыс ляксьӧм кипыдӧссӧ:
— Извинитӧй, Зинаида Павловна, неуна эсійӧ...
Няйткодь миян коньӧр Витяным.
Мунам ӧтлаын али тіян асланыд компания?
— Кутшӧм компания!
— заводитіс сёрнитны Алексей.
— Миянлы тэкӧд, Витя, ковмас нуны Зинаида Павловнаӧс кияс вылын.
Туфлиыс коксӧ топӧдӧ.
— Туфлиыс?
Но мый нӧ, нуам, — долыдпырысь сӧгласитчис Виктор.
— Кыдзи новлӧдлӧны раненӧйясӧс.
Кутчысям вот тадзи...
Вай, Алёшка, китӧ...
Нуам.
Зина ӧткажитчис, пӧрччис мустӧм туфлияссӧ, сэсся тшӧктіс Викторӧс да Алексейӧс бергӧдчывны мӧдарӧ, пӧрччис чулкияссӧ.
— Гожъявны колӧ, Зинаида Павловна, — шуис Алексей, кор аддзис сылысь еджыд кокъяссӧ.
— Татшӧм кокъяснад сӧмын виннӧй заводъясын виноград нырны, кыдзи вӧчлісны войдӧр, а не корабльяс стрӧитны.
Найӧ мунісны эз туй кузя, а му пӧлӧн, трӧпаӧд, коді чукльӧдліс муртса морт судта том кыдз пу расті.
— Мыйта корӧсь!
— шуис Алексей.
Коръяссӧ мунігмозыс нетшкигтыр сійӧ думайтіс: «Буракӧ, Зиналы окота, медым ме эг вӧв тані.
И збыльысь, мыйла ме гартча на костын?
Батьлысь инструкция выполняйта?
Выполняйт жӧ, папаша, тэ ачыд.
Ме тэныд абу надзиратель».
Алексей вӧчис сідз, быттьӧ сылӧн разьсис ботинки шнурыс.
Сійӧ пуксис турун пӧвстӧ да кутіс выльпӧв шнуравны:
— Ті мунӧй, суӧда.
Зина тӧждысьӧмпырысь видзӧдлывліс бӧрвылас.
Алексей кыдз пуяс сайысь эз нин тыдав.
Зина чукӧстіс сійӧс.
— Оз вош, — шуис Виктор.
— А ті тӧданныд, Зинаида Павловна, ме ӧні начальство.
Тӧрыт ме сдайті мастер вылӧ.
Модельнӧй мастерскӧйса мастер.
Кыдз тайӧ тіянлы кажитчӧ?
— Зэв!
— Зина зілис не видзӧдны Виктор вылӧ.
Сылы кажитчис, мый синъясыс удтасны: найӧ, буракӧ, радейтысьлӧн кодьӧсь да йӧйӧсь.
— А ещӧ, тӧданныд-ӧ, — водзӧ висьталіс Виктор, — электроинструментъяс вӧчан завод босьтіс менсьым станокӧс да лэдзӧ производствоӧ.
— Кутшӧм бур, Виктор Ильич!
Тайӧ ыджыд радлун.
— Зина видзӧдліс бӧрвылас, Алексей век эз вӧв.
— Кӧн нӧ Алёшаыс?
— Мый тіянлы Алёшасьыс?
Шуа тай, оз вош.
А то ме верма думыштны, мый ті мекӧд гажтӧмла нюкырмунанныд.
— Оз ков сідзи думайтны, Виктор Ильич.
Прӧстӧ гӧгӧрвотӧм, кытчӧ сійӧ воши.
А гажтӧм йывсьыд оз ков сёрнитны.
Ті жӧ асьныд тӧданныд, кутшӧм радпырысь ме тіянлы отсалі чукӧртны материалъяс, чертиті тіянлы.
— Сійӧ вӧлі удж, Зинаида Павловна.
Тшӧкыда ӧд сідзи овлӧ: удж вылын тэнад ӧти другъяс, завод ворота сайын — мӧдъяс.
Абу ӧмӧй збыль?
— Ме ногӧн кӧ, абу збыль.
Меным кажитчӧ, тайӧ абу зэв бур другъяс, кодъяс либӧ сӧмын заводын, либӧ сӧмын ворота сайын.
И дружбаыс омӧль, сійӧс кӧ позьӧ потшны заводскӧй заборӧн.
— Ме тадз жӧ думайта.
Но олӧмын быдсямаыс овлывлӧ.
Мыйла, шуам, станоктӧ ставнас эштӧдӧм бӧрын ті дугдінныд миянӧ волывлыны?
А сыӧдз тшӧкыда волывлінныд.
Зина гӧгӧрвоис, мый сёрниыс мунӧ сылы ӧпаснӧй туйӧд, колӧ не лэдзны сійӧс, но та вылӧ вынъясыс эз вӧвны, аскӧдыс сійӧ нинӧм эз вермы вӧчны.
— Ӧти-кӧ, Виктор Ильич, ӧшибайтчанныд.
Ме волывлі тіянӧ тӧвбыд, а не сӧмын кор ми уджалім станок вылын.
Мӧд-кӧ, ті правӧсь — олӧмын быдсямаыс овлӧ.
Гашкӧ, менам эм помка, коді мешайтӧ волыны тіянӧ, Журбинъяс ордӧ.
— Ог аддзы некутшӧм логика, Зинаида Павловна.
Тонякӧд дружитанныд, Тоня — Журбина.
Алёшакӧд весиг ветлінныд видзӧдны футболӧн ворсӧм,
Алёшка — Журбин...
Артмӧ сідзи, мый сӧмын мекӧд тіянлы абу лӧсьыд.
— Абу таын делӧыс, абу таын делӧыс, Виктор Ильич!
— Зина сорассис.
— Ме ог тӧд, мыйын делӧыс.
Гӧгӧрвоанныд, ог тӧд.
— Но сідзи и решитам: миян пӧвстысь некод нинӧм оз тӧд, а сы вӧсна ми огӧ кӧсйӧй ӧта-мӧднымӧс аддзӧдлыны.
Сӧмын меным тайӧ шуӧмыс оз лӧсяв.
Ме век рад тіянӧс аддзӧдлыны.
Ме некор ог вунӧд, кыдзи ті поддерживайтінныд менӧ, ыштӧдінныд, кутшӧм ыджыд отсӧг сетінныд.
Тайӧ, мый ме висьтала, тіянлы, дерт, абу интереснӧ.
Гӧгӧрвоана ӧтитор: мыйкӧ ті дзебанныд меысь меным паныдаӧс.
— Ті кӧ эськӧ тӧдінныд, Виктор Ильич, кутшӧм несправедливӧ ставыс, мый ті шуанныд!
— Зина весиг шыбитіс муас туфлияссӧ, кодъясӧс нуӧ вӧлі киас.
— Мый, мый ме верма дзебны?
— Вот ме и юася — мый?
Виктор лэптіс туфлияссӧ.
Воисны нин клуб садйӧдз, матын вӧлі Зиналӧн керкаыс.
И сӧмын сэки бӧрвыланыс тыдовтчис Алексей.
— Лёкгагӧс кӧсйи кутны, — шуис сійӧ.
— Кӧсйи сетны Зинаида Павловналы брошка пыдди.
Пышйис.
— Алексей казяліс, мый Зина расстроитчӧма, мый мыйлакӧ Виктор нуӧ сылысь туфлияссӧ.
Алёша босьтіс найӧс Виктор ордысь.
— Тэныд, Виктор, оз позь.
Тэ семьялӧн бать.
А ме... меным позьӧ: ме — кавалер.
Зина нетшыштіс Алексей киысь ассьыс шудтӧм туфлияссӧ.
— Меным колӧны ёртъяс, а оз кавалеръяс!
— скӧрысь шуис сійӧ да котӧртіс керка подъездланьыс.
— Тэ он тӧд, Алёшка, мый вӧчсьӧ Зинаида Павловнакӧд?
— юаліс Виктор.
— Абу-ӧ тэ, вокӧ, мыжа?
Абу-ӧ радейтчӧм вӧсна осложнениеяс?
Алексей чуймӧмысла измис: кыдз вермис бергӧдчыны делӧыс!
Мойдкыв, дай сӧмын!
— Но, Витя, — вочавидзис сійӧ, — тэ веськалін дзик стӧча...
Висьталі эськӧ ме тэныд ставсӧ, да абуӧсь менам полномочиеясыс.
— Кодсянь полномочиеяс?
— Батьсянь.
— Мыйла тані батьным?
— ӧні Виктор чуймис.
— Батьным мыйла?
Батьным, тэ жӧ тӧдан, нравственность кузя главнӧй видзӧдысьыс.
— Кутшӧм нравственность кузя?
— Обыкновеннӧй.
Человеческӧй нравственность кузя, Витя.
Колӧ кӧ, дерт, ме тэныд висьтала.
Ачыд ӧмӧй тэ он казяв?
— Мый ог казяв?
Висьтав либӧ эн висьтав, кодсӧ кӧ ӧтисӧ.
Мый ӧтарӧ-мӧдарӧасян.
— Сійӧ ставыс со тані бергалӧ, тані!
Оз ӧтар-мӧдарын, а шуйгавылын.
— Алексей гӧгрӧдліс чуньнас китель вывтіыс сійӧ местаті, кӧні мортлӧн сьӧлӧмыс.
— Коді — ме?
— Виктор гӧгӧрвоис.
— Сійӧ.
— Зинаида Павловна?
— Да, Зинаида Павловна.
Заводын техническӧй информация кузя бюроса заведующӧйлӧн заместитель.
— Осёл тэ, Алексей, осёл!
— забеднӧысла да скӧрмӧмысла Виктор сьӧлыштіс, сэтшӧм лӧсявтӧмӧн сылы кажитчис Алексейлӧн висьталӧмыс.
ДАС ВИТӦД ГЛАВА
1
Тоня пӧртіс олӧмӧ ассьыс кӧсйысьӧмсӧ.
Катя сэсся эз нин вӧв ӧтнасӧн.
Быд рыт, быд воскресеньеӧ сы дорӧ подсобнӧй овмӧсӧ волывлісны либӧ ачыс Тоня либӧ Тонялӧн пӧдругаясыс.
Катялы налӧн пыр волывлӧмысь вӧлі лӧсьыд и сыкӧд ӧттшӧтш сьӧкыд.
Дасӧд класса выпускницаяс, ещӧ нывкаяс на, найӧ эз кужны сайӧдны асланыс школаса вӧвлӧм велӧдчысь дінӧ ассьыныс жальлунсӧ.
Найӧ тӧждысисны Катя вӧсна, быттьӧ ёна висьысь да нинӧм вӧчны вермытӧм вӧсна, — тэрмасисны мыччыны улӧс, мунлісны кӧ гуляйтны, босьтлісны сойбордйӧдыс; тшӧкыда горӧдлывлісны: «Эн копыртчы!
Эн лэпты!
Тэныд оз позь!»
Найӧ Катялы эз сетлыны ни кежны туй вылысь му вылӧ, ни нетшыштны пӧлӧвнича; кывзыны кӧ нывкаяслысь — сылы колӧ сӧмын куйлыны либӧ пукавны.
А Катялы окота вӧлі ветлӧдлыны, нетшкыны пӧлӧвничаяс, мачасьны нывкаяскӧд.
Катя чувствуйтіс асьсӧ дзик здоровӧн и омӧля гӧгӧрволіс сы йылысь, мый сыкӧд колӧ лоны регыд мысти.
Тайӧ лои войын.
Нывкаяс важӧн нин мунісны.
Катя куйліс вольпась вылын, но эз узь.
Ӧшиньӧдыс видзӧдіс лӧня да кӧдзыда ыджыд тӧлысь.
Катялы вӧлі не тӧлысьӧдз, сійӧ чувствуйтіс аслас став тушасьыс сылы тӧдтӧм кутшӧмкӧ тревожитана вӧрзьыштлӧмъяс.
Сылы лои страшнӧ.
Сійӧ жалитіс, мый абу гортас, мый сы дінын абу мамыс.
Мыйла, мыйла сійӧ эз тшӧкты мамсӧ ас дінас олыштны?
Маргарита Степановна воліс кык лун сайын, висьталіс, мый сылӧн заводитчис конференция, но сійӧ вермас и не ветлыны сэтчӧ, колӧ кӧ тайӧ Катюшалы.
Катя матӧ эз сибӧд, сійӧ тӧдіс, мый карса учительскӧй конференцияяс овлӧны быд гожӧмын, мый Маргарита Степановна сэні быд во выступайтӧ кутшӧмкӧ докладӧн, — сӧмын кольӧм во эз выступайт, висис да.
Катя вочавидзис:
«Эн тӧждысь, мамук, ме ачымӧс зэв бура чувствуйта.
Оз на ло регыд мысти, и ставыс мунас лючки-ладнӧ».
— «Но, медъя, медъя.
Мыйкӧ кӧ лоӧ, пыр жӧ юӧрт меным.
Ок, кутшӧм неладнӧ артмис, мый тэ тані, а абу гортын!..»
И вот воис тайӧ войыс, заводитчис сылӧн тревогаыс...
Мый нӧ вӧчны, мый?
Кор топӧдіс немвиччысьтӧм дой, Катя решитчис — сійӧ зымӧдіс кулакнас уна рӧма шпалерӧн клеитӧм стенӧ.
Пырис соседкаыс, ӧзтіс би, аддзис Катялысь повзьӧм синъяссӧ.
— Кад, сідзкӧ, нылукӧй, кад, — кутіс сёрнитны сійӧ.
— Делӧыс абу страшнӧй, прӧстӧй.
Нывбабалӧн доля.
Тэ пасьтась, ме сэк кості ветла дежурнӧй дорӧ, мед вӧв сетасны либӧ машина ыстасны.
Дежурнӧй, либӧ прӧстӧ кӧ шуны, стӧрӧж дядя Митя, вӧлі узьӧ контораын скамья вылын; ас улас пуктӧма пасьсӧ, а юр улас гынсапӧгсӧ.
— Вот бедаыс, вот бедаыс!
— кутіс майшасьны сійӧ, кор тӧдмаліс, кутшӧм делӧ кузя сы дінӧ локтӧмаӧсь.
— Кысь нӧ сійӧс, вӧвсӧ, босьтан?
Садьмӧдны начальствоӧс али мый?
Конюхъясӧс чуксавны?
Корсьны шофёрӧс?
— Найӧс корсьӧмнад сёр лоӧ.
Звӧнит скорӧй помощиӧ либӧ заводӧ.
— Скорӧйӧс — кӧні сылӧн номерыс!
Ме заводӧ тронькнита.
Дядя Митя корис заводскӧй коммутатор.
— Йитлы, барышня, главнӧйыскӧд!
Коді сэн главнӧйыс?
Барышня, тэрмасяна делӧ.
Больничаӧ колӧ.
Главнӧйнас, кыдзи и пыр войся кадӧ, вӧлі Матвей дед.
— Журбин кывзӧ, — кыліс дядя Митя чирӧм кыз гӧлӧс.
— Матвей Дорофеевич али мый?
Олан-вылан, Матвей Дорофеевич!
Матвей Дорофеевич, рӧдитӧ тані миян ӧтик.
Томиник.
— А ме мый — бабитчысь?
Менам — производство.
— Матвей Дорофеевич, артышт: конюхъясӧс садьмӧдны, шофёрӧс корсьны...
А свет вылӧ морт вӧзйысьӧ.
Сылы виччысьнысӧ некор.
— Ладнӧ.
Тэ...
коді тэ — Зайцев?
— Лагуткин.
— Тэ, Лагуткин, дженьыдджыка.
Порядокъясӧ менӧ эн велӧд.
Тшӧкты сылы терпитыштны.
Сёрнитышт сэні, кылан?
Кыдзи овыс?
— Травникова.
Тіянысь тай коді, заводсьыд.
Табельщица.
— Но, но, вӧч ассьыд делӧтӧ!
Пет, встречайт машина.
Кӧкъямыс час асыв кежлӧ ставыс помасис.
Мучитчӧм, лигышмунӧм Катя унмовсис да узис сёр рытӧдз.
Кор садьмис, первойыс, мый аддзис, — крӧватьдорса тумбочка вылысь георгинаясысь ыджыд да пашкыр букет.
Катя унаысь кывліс цветъяс йылысь, кодъясӧс вайӧны кага чужтысь нывбабаяслы.
Найӧс век вайӧны, непременнӧ.
Но коді вермис вайны цветъяссӧ сылы?
Тоня?
Нывкаяс?
Буракӧ, найӧ.
Аттьӧ, дона нывкаясӧй!
Но эз нывкаяс, а Матвей дед тшӧктіс нуны Катялы букетсӧ.
Матвей дед эз эновтчы подсобнӧй овмӧсӧ машина ыстӧм кежысь, сійӧ лыддис коланаӧн звӧнитны асывнас больничаӧ да юавны, кыдзи сэні делӧясыс кага вайысь том нывбабалӧн.
А гортас воӧм бӧрын шуис Агафья Карповналы:
— Травниковаыдлӧн ныв...
эсійӧлӧн тай...
аслас ныв.
Тшӧкты Дуняшкалы, кор локтас, мед цветъяс вундалас.
Эн скупитчы, Агаша, оз позь, морт ӧд чужис.
Катялы сьӧлӧм вылас вӧлі лӧсьыд, мый сылӧн цветъяс, а не сӧмын эсійӧ нывбабаыслӧн, коді куйлӧ ӧшинь дорас.
Сылӧн дорысь букетыс весиг бурджык на.
Но сійӧ регыд нимкодясис цветъяснас.
Найӧ сӧмын некымын секунда кежлӧ вештылісны кага йылысь мӧвпысь.
Катя видзӧдіс цветъяс вылӧ, а думайтіс, коді сылӧн чужис, и кажитчис сылы сійӧ эз нылӧн либӧ пиӧн, — прӧстӧ кагаӧн: сылӧн, Катялӧн, кага.
Ньӧти абу важнӧ ныв али пи.
Мед сӧмын мича.
Катя аддзис кагасӧ сӧмын аски асывнас.
Еджыд ичӧтик тубрасас вӧлі ныв, гӧрд чужӧма, мисьтӧм: куш юра, чангыль ныра, синъясыс пӧшти оз тыдавны, на пыдди векньыдик щельяс.
Дас лун мысти, тайӧ тубрассӧ кияснас видзчысьӧмӧн кутігтыр, вильскӧбтӧмысь полӧмӧн, Катя лэччис больничаса вестибюльӧ.
Сэні сійӧс виччысисны нывкаяс да Агафья Карповна, кодӧс Тоня аскӧдыс тшӧтш вайис: «Мамукӧй, тэ миянлы зэв ёна колан.
Тэ висьталан, мый да кыдзи колӧ вӧчны.
Ветлам, мамукӧй, пӧжалуйста!»
— «Сылӧн аслас мам, мыйла нӧ ме муна?»
— «Маргарита Степановна оз тӧд Катялысь талун петӧмсӧ, сійӧ думайтӧ, мый аски.
Катя талун йывсьыс сылы абу висьталӧма.
Катя ӧд зэв гордӧй.
Сійӧ шуӧ: кор пӧ ставыс ладмас, сэки сӧмын корас Маргарита Степановнаӧс.
Катя кӧсйӧ вӧчны ставсӧ ачыс, отсӧгтӧг, гӧгӧрвоан?»
— «Ог, ог гӧгӧрво», — вочавидзис Агафья Карповна, кор босьтӧ нин вӧлі вешалкаысь ассьыс гожся пальтосӧ, сійӧ вӧлі шабді полотноысь да вушйӧма нин.
Бара вӧліны цветъяс, бара заводскӧй машина, — Катя воис аслас комнатаӧ.
Сійӧ важмоз эз кӧсйы эновтны подсобнӧй овмӧс.
— Керосинка либӧ плитка колӧ, — шуис Агафья Карповна, кор гӧгӧр видзӧдліс Катялысь овмӧссӧ.
— Кастрюля.
Ва шонтыштны.
— Сійӧ разис кага рузумсӧ.
— Нимсӧ кутшӧмӧс пуктан?
Али пуктін нин?
— Пукті, Агафья Карповна, — яндысигтыр нюммунӧмӧн вочавидзис Катя.
— Марина.
— Марина Вениаминовна!
— шуис ӧти нывка, коді чуньнас гильӧдыштіс Катялысь кагасӧ.
— Абу, — веськӧдіс Катя, — Алексеевна.
— И ёна гӧрдӧдіс.
— Кыдз нӧ тайӧ?
— Агафья Карловна гӧрдӧдіс жӧ.
— Оз позь тадз, — волнуйтчӧмысла мукӧд кывъяс сылы эз сюрны.
— Оз позь, оз позь!
— Мыйла, Агафья Карповна?
— пӧшти вашкӧдӧмӧн юаліс Катя, ачыс эз омӧльджыка волнуйтчы.
— Мыйла оз позь?
Ми жӧ эгӧ гижсьылӧй, сійӧ эз окотит.
А ме ог кӧсйы, медым колис сыысь казьтылӧм.
Ог кӧсйы, Агафья Карповна, ог кӧсйы!
— Оз позь, шуа, йӧз ним босьтны!
— Сійӧ абу йӧзлӧн, Агафья Карповна.
Тайӧ менам батьлӧн нимыс.
— Катя банбокъясӧд югыд чеп моз кутісны тюрны посни синва войтъяс.
Нывкаяс сідзжӧ волнуйтчисны.
Налы эз дзик гӧгӧрвоана вӧв, мыйла оз воны ӧти кывйӧ Тонялӧн мамыс да Катя; найӧ, дерт, вӧліны Катя дор.
Катя кӧ сідз кӧсйӧ, мед лоас «Марина Алексеевна», — ещӧ мичаджык на.
— Йӧюкъяс ті, йӧюкъяс!
— шуис налы Агафья Карповна.
— «Кӧсйӧ!»
Ӧти кӧсйӧмыд этша.
— Агафья Карповнаӧс неуна такӧдіс сійӧ, мый ичӧтикыслы овнасӧ сетігӧн Катя кутіс мӧвп вылас ассьыс батьсӧ, кодӧс Агафья Карповна бура тӧдліс.
Сійӧ выльпӧв видлаліс Катялысь кагасӧ, шуис: «Дзик тэ кодь, быттьӧ тэнсьыд кучиктӧ ляскӧмаӧсь», — да муніс расстроитчӧмаӧн.
2
Быд воскресеньеӧ лунтыр кежлӧ подсобнӧй овмӧсӧ волывліс Маргарита Степановна. Сійӧ ёна шогсис сы вӧсна, мый Катя эз кӧсйы бӧр локны карӧ.
Мукӧддырйи сійӧ корсьліс кад да волывліс прӧстӧй лунъясӧ рытъяснас.
Катя ордын тшӧкыда гӧститлісны нывкаяс.
На пӧвстын Тоня эз нин вӧв.
Катялӧн кага чужӧм бӧрын регыд мысти Тоня муніс Ленинградӧ сдавайтны экзаменъяс университетӧ.
Сійӧ кӧсйысис зэв частӧ гижны.
«Смотри, Катюша, тэ гиж жӧ!»
Эз, Катяӧс эз вунӧдлыны, Катяӧс эз эновтны ӧтнассӧ.
Но Катя эскис сыӧ, мый дзик ӧти существо, кодлы сійӧ колӧ настӧящӧя, — Маринка.
Маринка весиг час эз вермы овны сытӧг.
Садьмас — пыр и заводитас горзыны, корӧ.
Агафья Карповна збыль висьталіс, ӧні быдӧн нин вермис аддзыны код вылӧ мунӧ Маринка.
Тайӧ вӧлі мӧд Катя, кутшӧмӧн сійӧ вӧлі батьыслӧн любительскӧй фотографияяс вылын.
«Некод миянлы тэкӧд оз ков, — Маринкаӧс баййӧдліг вашкӧдіс Катя.
— Миянлы и кыкӧнлы лӧсьыд.
Кутам овны дружнӧя, гажаа.
Быдмы сӧмын, пӧжалуйста, ӧдйӧджык».
Сійӧ шуліс аслыс, мый сылы некод сэсся оз ков, но дум вылас пыр тшӧкыдджыка усьлывлі Алексей.
Катя пӧръяліс сійӧс, ӧбидитіс, оскорбитіс, а сійӧ ветлӧ, юасьӧ сы йылысь, сійӧ абу вунӧдӧма Катяӧс, помнитӧ.
Алёша сэтшӧм, кутшӧмъяс шоча паныдасьлӧны.
«Вот, Маринушка, мый вӧчис тэнад коньӧр йӧюк мамыд».
Воис срок, и Катя бӧр локтіс удж вылӧ.
Маринкаӧс асывнас нуліс яслиӧ, индӧм часъясӧ ветлывліс сійӧс вердны и рытнас вайліс гортас.
Прав вӧлӧма Маргарита Степановна, — Катялы вӧлі зэв сьӧкыд, ни ӧти прӧст минута.
Катя кутчысис, ас вылас шензис, кытысь босьтчӧны сылӧн выныс да терпениеыс.
Омӧльтчис, банбокъясыс вӧйисны, но жугыльӧн сійӧс некод некор эз аддзыв.
Ӧтчыд, Маринкасӧ соседкаяс ордас кольӧм бӧрын, Катя муніс карӧ, магазинӧ.
Сійӧ воис автобусӧн Выль посёлокса медматыса магазинӧ, ӧдйӧ ньӧбаліс ставсӧ, мый вӧлі колӧ, да бӧр мӧдӧдчис автобус сулаланінӧ.
Сылы туйсӧ потшис Алексей.
— Кутшӧм бур, мый ми аддзысим, — шуис сійӧ.
— Ме кӧсйи волыны талун тэ ордӧ.
Вот муна вӧлі автобус дорӧ.
— Мыйла?
— надзӧник юаліс Катя.
— Видлыны.
Видзӧдлыны, кыдзи тэ олан.
Катя думыштіс комната пасьталаыс шыблалӧм кага рузумъяс йылысь, кастрюляяс йылысь, ванночка йылысь, Маринка йылысь...
— Омӧль ме ордын, Алёша.
Оз ков ме ордӧ волыны.
— Катя кутіс сёрнитны ещӧ надзӧнджык.
— И ме...
и ме...
ачым омӧль.
— Абу сідз, тэ бур, — вашкӧдӧмӧн жӧ шуис Алексей.
— Ме муна.
— Ӧтлаын мунам.
Ме тэнӧ колльӧда.
— Оз ков, Алёша.
— Колӧ.
Алексей пукаліс автобусын Катякӧд орччӧн.
Алексей эз бергӧдчывлы сылань, но аддзӧ вӧлі сылысь быд вӧрзьӧдчыштӧм.
Подсобнӧй овмӧсӧдз воисны чӧв олігтыр.
— Ӧні ме муна ӧтнам, — ворота дорӧ сувтӧмӧн шуис Катя.
— Он, и ме муна.
Ме кӧсъя видзӧдлыны, кыдзи тэ олан.
Кӧть кыдз эз петитчы Катя, кӧть кыдз эз тшӧкты бӧр мунны, Алексей пырис сы комнатаӧ, гӧгӧр видзӧдліс.
Лэптіс кисӧ да судзис пӧтӧлӧкӧдзыс.
— Дзескыд тэныд, Катюша.
Катя сідзжӧ сулаліс, сідзжӧ мыйлакӧ видзӧдаліс важӧн нин став аддзылӧмторъяссӧ.
Колӧ вӧлі котӧртны Маринка дінӧ — Маринка горзіс стен саяс.
Но эз кывзысьны кокъясыс.
Катялы кажитчис, мый Маринкаӧс Алексейысь колӧ дзебны, мый Алексейлы оз ло лӧсьыд сійӧс аддзыны.
И сійӧ виччысис, кор жӧ Алексей мунас.
Ӧдйӧджык эськӧ, ӧдйӧджык.
Мыйла тайӧ мучениеясыс?
Мыйла сійӧ локтіс?
Мыйла найӧ аддзысисны?
И сэк жӧ сійӧ став сьӧлӧмсяньыс кӧсйис, медым Алексей эз мун, медым ещӧ сы дінын олыштіс.
Маринка дугдывтӧг горзіс.
Катя извинитчис да котӧрӧн петіс соседкаыс ордӧ.
Кор Катя бӧр воис, Алексей эз нин вӧв.
Сӧмын пызан вылас куйліс записка — блокнотысь нетшыштӧм бумага лист.
«Катюша, — лыддис сійӧ, ачыс чувствуйтіс, кыдзи слабитӧны кокъясыс, — ме радейта тэнӧ, Катюша, ещӧ ёнджыка.
Алексей».
Алексей воис гортас, тыртӧм комнатаясӧ, ветлӧдліс сэті, волнуйтчис да скӧраліс ас вылас.
Сійӧ гӧгӧрволіс — мый вылӧ кӧ колӧ решитчыны.
Овны татшӧм неопределенностьын сійӧ сэсся эз вермы.
«Либӧ — либӧ!..»
— шуаліс сійӧ аслыс, а вот мый лоӧ тайӧ кык «либӧ» пӧвстсьыс быдӧныс торйӧнсӧ — эз тӧд.
Войнас сійӧ локтіс директор кабинетӧ.
Матвей дед, кыдзи и век, пукаліс сэні пызан сайын да лыддьысис.
— Дедушка, — шуис Алексей, — менам зэв сьӧкыд вопрос.
— Сьӧкыд вопросъясыд, Лёша, решайтсьӧны друг, чик — и гӧтов.
И кор решайтӧны татшӧм вопростӧ, колӧ водзӧ видзӧдны: мый артмас оз талун, а, гӧгӧрвоан, аски.
Аскиа лун вылӧ кӧ тэ надейтчан — решайт да действуйт.
Тайӧ делӧыс кӧ тэныд эз кут сетны спокой сӧмын талун на, эн решайт сійӧс талун, нӧрӧвит аскиӧдз.
Меным ӧти строитель-каменщик, Ташкентысь-ӧ, Ашхабадысь-ӧ, сэтшӧм пӧслӧвича объяснитіс, тэа-меалы веськыд клад.
Ме сылы мый йылысь кӧ шуи: асылыд, мися, рыт дорсьыд садяджык.
А сійӧ и объяснитіс:
миян, шуӧ, мӧдног, асыввывсаног.
Миян, шуӧ, сідз: асывнас ми сералам сы вылын, мый вӧчим рытнас.
Гӧгӧрвоин, кутшӧм вернӧ?
Сідзкӧ, виччысь асыв.
Оз позь виччысьны — думышт: он-ӧ кут серавны ас вылад аски, мӧдног кӧ, будущӧй олӧмын.
Но, а вопросыд кутшӧм, висьтав.
Думайтыштам.
— Аттьӧ дед.
Мый колӧ вӧлі, тэ ставсӧ висьталін.
Алексей муніс, сідзи и эз висьтав делӧ йывсьыс, мый вӧсна воліс.
Матвей дед ньӧти эз шензьы, сійӧ гӧгӧрвоис мый жӧ гӧняйтӧдіс войяснас внуксӧ, мый сылы оз сет спокойсӧ, сы вӧсна и заводитіс эз делӧсянь, а куш сёрнияссянь.
Матвей дед тӧдіс: Алёшкалӧн кодь делӧын некод оз разберитчы, ачыс Алёшка кындзи, но чуйдӧдны сійӧс сы вылӧ, кыдзи та кузя мӧвпавны, век жӧ колӧ.
Алексей эз виччысь ӧтвет аслас записка вылӧ, кодӧс колис пызан вылас Катя комнатаӧ.
Сійӧ ыстіс Катялы письмӧ, кӧні висьталіс ассьыс став чувствояссӧ.
Катя эз вочавидз и письмӧ вылас.
Тайӧ кадӧ Алексей муртса вевъявліс вӧчны ассьыс уджсӧ.
Уджыс вӧлі сэтшӧм уна, мыйта, пӧжалуй, некор на ещӧ эз вӧвлы.
Главнӧй поточнӧй линияяссӧ кызвыннас вӧлі смонтируйтӧма, но медым лэдзны найӧс, колӧ вӧлі помавны уна тысяча быдпӧлӧс мелочьяс.
Заводъяс стрӧитсьӧны ньӧжйӧ, пӧшти каръяс моз жӧ, сьӧкыд и найӧс реконструируйтан процессыс.
Ыджыд потокыс вӧлі сӧмын уджъяслӧн заводитчӧмӧн, кодъясӧс арталӧма куим во кежлӧ, но сэтшӧм заводитчӧмӧн, коді ас бӧрсяыс эз вермы не кыпӧдны тайӧ уджъяссӧ ӧддзӧдӧм.
Ыджыд поток тшӧктіс ӧдйӧджык лӧсьӧдавны потокъяс став цехъясын, сылы ковмисны материалъяс, дась конструкцияяс, механизмъяс, сійӧ кыскис найӧс горша, кыдзи косьмӧм му кыскӧ ва.
Завод уджаліс вӧвлытӧм темпӧн.
Тайӧ темпыс босьтчӧдліс Алексейӧс, лӧсяліс сылы, кыпӧдліс азартнӧй чувство, сэтшӧм сямаӧс жӧ, кутшӧм вӧлі Алексейлӧн, кор ветліс Костякӧд яхтаӧн восьса мореӧ.
Яхта тӧвзьӧ гыяс вывті, бортъяс улын дзужгӧ ва, жуньгӧ зэвтчӧмысла парус.
Зэв ӧдйӧ мунан, гыяс йылӧ качлӧмысь сьӧлӧмыд ыркмунлӧ, а век колӧ, медым гыыс вӧлі крутджык да мунан ӧдыс ыджыдджык.
Алексей эз нин кут ордйысьны Володька Петуховкӧд — Володькалы электросварка сетчис сьӧкыда, — а ордйысис Костякӧд, аслас учителькӧд.
«Детинка — мекӧд ордйысьны!»,
— шулывліс Костя, но аддзыліс, мый Алёшка абу нин сэтшӧм детинка да пӧшти талялӧ сылысь коклябӧрсӧ.
Уджлӧн тайӧ волнуйтана темпыс вайӧдіс Алексейӧс сылы колана решениеӧ.
Луннас кык да джын норма медводдзаысь тыртӧм бӧрын сійӧ кывліс Зинасянь, мый сійӧ луннас Костя кольӧма сыысь норма нёльӧд юкӧн вылӧ...
Костя кольӧма!
Он, Алексейӧс куш киӧн он босьт!
Сійӧ гӧгӧрвоӧ батьыслысь гордостьсӧ — Журбинъяс нинӧм водзын оз кусыньтчыны, сулалӧны зумыда да восьлалӧны гырысь воськовъясӧн.
Кор пемдіс, шызьӧм Алексей локтіс Александр Александрович ордӧ.
— Дядя Саня, машинаыд тэнад ветлӧ?
— Выль машина, мыйла нӧ оз ветлы!
— Вайлы, пӧжалуйста, дядя Саня!
Зэв ёна колӧ.
Часджын кежлӧ.
— Ун локтӧ, Алёшка.
Мый думыштін, вой нин?
— Тэ узь.
Ачым ветлыны кужа.
— Зэв тай — «ачым»!
— медводдза ышмӧмыс, кор Александр Александрович качайтліс «победаӧн» быд окотитысьӧс, ӧні прӧйдитіс нин.
Руль сайӧ лишнӧйысь пуксьыны эз кӧсйыссьы, но Алексей вӧлі садьсӧ воштӧм кодь — шуткаяс оз гӧгӧрво; тыдалӧ, мыйкӧ лёктор лоӧма.
И Александр Александрович содтіс: — Кытчӧ муннысӧ?
Мунам.
Петісны кар сайӧ, регыд мысти кежисны подсобнӧй овмӧсса арка улӧ.
Фараяс югдӧдісны керкасӧ, кӧні оліс Катя.
Александр Александрович выключитіс найӧс.
Катялӧн ӧшиньыс вӧлі битӧм.
«Узьӧ ӧмӧй?
Водзкодь на.
Мудзӧ, тыдалӧ», — думыштіс Алексей да коридорас пырӧм бӧрын надзӧникӧн таркӧдыштіс ӧдзӧсас.
— Да?
— шыасис Катя.
— Мария Ивановна?
Пырысь-пыр восьта.
Сійӧ петіс Алексей дінӧ дженьыдик халатӧн.
— Воді шойччыштны, — шуис сійӧ, чайтіг мый воӧма соседкаыс.
Но аддзис Алексейӧс, горӧдіс: — Алёша?
Мый тайӧ татшӧмыс?
Мыйла тэ тані?
— Лӧсьӧдчы мунны, Катюша!
— комнатаас пыригӧн чорыда шуис Алексей.
— Тэ татысь мунан.
— Кытчӧ муна?
Некытчӧ ме ог мун.
— Мунан.
Бӧр карӧ.
— Алексей шамыртіс крӧвать вывсьыс вольпасьсӧ, гӧн матрацсӧ, прӧстыняяссӧ, шебрассӧ, юрлӧсъяссӧ — да петкӧдіс машинаӧ.
Локтіс чемоданъясла.
— Алёша, Алёша!
— Катя вӧтлысис сы бӧрся.
— Мый тайӧ?
Мый тайӧ?
Ме нинӧм ог гӧгӧрво.
— Бӧрыннас гӧгӧрвоан.
Босьт кагатӧ.
А тайӧясӧс, — сійӧ видзӧдліс кухоннӧй дозмукъяс вылӧ, — татчӧ коль.
Нинӧм наысь!
— Ме ог вермы мунны некытчӧ.
Тэ дурмӧмыд, Алёша!
Меным аски удж вылӧ.
— Сёрнитчим удж йывсьыд.
Эн тӧждысь.
Некод некодкӧд эз сёрнитчыв, но Алексей чувствуйтіс ас пытшсьыс сэтшӧм вын, сэтшӧм энергия, сэтшӧма вӧлі шызьӧма, мый весиг море сылы пидзӧсӧдзыс кажитчис.
Мый сэн думайтнысӧ: сёрнитчас, садьмӧдас, чеччӧдас вольпась вывсьыс подсобнӧй овмӧсса директорӧс, асывсянь ветлас заводӧ, кадръяс кузя отделӧ, — и ставсӧ лоӧ вӧчӧма.
— Босьт кагатӧ, Катюша.
Мӧдім!
Алексей плавгис Катя пельпомъяс вылӧ, халат вылас, пальто да йӧткыштіс сійӧс ӧдзӧслань:
— Мӧдім!
Сэтшӧм ӧдйӧ ставыс тайӧ вӧчсис, сэтшӧм немвиччысьтӧг, мый Катя очмуніс сӧмын машинаас, Маринкасӧ киас кутӧмӧн.
— Кытчӧ ті менӧ нуанныд?
— горӧдіс сійӧ, кор машинаыс кутіс тӧвзьыны карлань.
— Тэ йӧймин, Алексей, — шуис Александр Александрович.
— Эн волнуйтчы, Катюша, — лӧньӧдіс Катяӧс Алексей.
— Сӧмын эн волнуйтчы.
Ставыс лоӧ бур.
Аслас подъезд дорын сійӧ бара шамыртіс Катялысь вольпасьсӧ да чемоданъяссӧ, пуктіс найӧс мостовӧй вылӧ.
— Ме ог пет, ог пет, — шуаліс Катя.
И петіс.
— Аттьӧ, дядя Саня, — шуис Алексей.
— Нинӧмысь эн сомневайтчы.
Тэ менӧ тӧдан.
Мун, дядя Саня.
Ӧні ми асьным артмӧдам.
Александр Александрович шензигтыр лэптыштліс пельпомъяссӧ.
Сійӧ эз вермы гӧгӧрвоны, колӧ-ӧ сюйсьыны сылы, али оз, Катяыскӧд Алексей сёрнитчӧма али абу; овлывлӧ, сюйсян не аслад делӧӧ — ачыд бӧбӧн колян.
— Но вот, Катюша, ми воим.
— Алексей лэптіс чемоданъяссӧ, пырис подъездӧ.
Катя падъяліс.
Маринка горзіс чуравтӧдзыс нин.
Ӧшиньясӧд мыччысьлісны йӧз, юасьӧны: «Кодкӧ квартираысь вуджӧ али мый?»
Алексей восьтіс аслас квартиралысь ӧдзӧссӧ, пыртӧдіс Катяӧс комнатаас, ӧзталіс став бияссӧ да лэччис кольӧм кӧлуйысла.
Кор бӧр воис, шуис:
— Катюша, тэ кутан овны тані.
— Ме ог вермы, Алёша.
Некыдзи оз позь.
Катя вермасис аскӧдыс.
Сійӧ жакет зептас видзис Алексейлысь письмӧсӧ да запискасӧ.
Сійӧ лунчӧжӧн некымынысь лыддьывліс найӧс, радліс да бӧрдіс на дорын.
Но позьӧ ӧмӧй вот тадзи, ӧти здукӧн ставсӧ вӧчны!
Гашкӧ, Алёша ӧшибайтчӧ, гашкӧ, сійӧ кутас каитчыны аслас ӧнія ышмӧмысь и сэки сылӧн, Катялӧн, лоӧ выль шудтӧмлун, выль шог, воддза дорсьыс ещӧ курыдджык.
— Ог вермы, Алёша, ог вермы,
— Маринкасӧ качайтігмоз бара шуис сійӧ.
— Тэ ачыд он тӧд, мый вӧчан.
— Ме ставсӧ тӧда.
Сылӧн, кӧнкӧ, кынӧмыс сюмалӧ,
— Алексей довкнитіс юрпас Маринка вылӧ.
— Ме петала.
— Сійӧ петіс кухняӧ, пукаліс сэні табурет вылын, кытчӧдз Маринка эз унмовсьы да кытчӧдз Катя ачыс эз лок корны.
— Алёша, гӧгӧрво, ог вермы, — синваыс доршасьӧмӧн бара шуис сійӧ.
— Он вермы али он кӧсйы?
— юаліс Алексей.
Катя чӧв ланьтіс.
Сійӧ сулаліс Алексей водзын ичӧтик, шудтӧм, шӧйӧвошӧм, паськыда восьтӧм синъяса, кӧні тӧдчисны и шогсьӧм, и полӧм, и радейтӧм — ставыс ӧтпырйӧ.
— Тэ эн думайт, — сёрнитіс Алексей, — тайӧ абу менам квартира, ӧні сійӧ лоӧ тэнад.
Кылан, Катюша, тэнад.
Ме ӧні муна гортӧ, Якӧрнӧй вылӧ.
А тэ ов тані.
Тэныд тані бурджык, и тэнад нывлы бурджык.
Тані паськыдджык, шоныд, кос.
Кылан?
Кымын унджык сійӧ сёрнитіс, сымын ёнджыка кельдӧдіс Катя.
Сы синъясын эз нин тӧдчыны ни шог, ни полӧм.
Алексейлы кажитчис, мый Катя вот-вот усяс обморокӧ.
Алексей воськовтіс сылань, медым кутны, но Катя ӧти воськов бӧрыньтчис.
— Кыла, — вочавидзис сійӧ.
— Кыла, Алёша.
Сідзкӧ, тайӧ жертва?
Меным жертваяс оз ковны.
Тэ жалитін менӧ.
Оз ков некутшӧм жалитӧм.
Алексей водзын вӧлі дзик мӧдпӧлӧс морт.
Абу шудтӧм да ичӧтик, а гордӧй да оскорбитӧм морт.
— Пырысь-пыр ну менӧ бӧр!
Либӧ ме подӧн муна.
— Ладнӧ, тэ мунан.
Ме тэнӧ нуа.
Но висьтав, мыйла тэ эн вочавидз менам письмӧ вылӧ?
— Сӧмын сы вӧсна, мый тӧді: тэ гижӧмыд сійӧс менӧ жалитӧм вӧсна.
И со эг ӧшибитчы.
— Сӧмын сы вӧсна?
— Да, сы вӧсна.
— Сідзи кӧ, Катюша, ме висьталі тэныд неправда.
Ме вайи тэнӧ дзик эг сы вӧсна, медым аслым мунны.
Ме чайті, тэ окотитан кольччыны мекӧд.
Ме кӧсъя лоны тэкӧд, Катюша.
Ме ог вермы тэтӧг...
— Пола веритны, Алёша...
— Катя кутіс вашкӧдны, кыдзи вӧлі сэні, заводдорса плӧщадь вылын.
— Пола...
Алексей воськовтіс Катялань, Катя эз бӧрыньтчы; воськовтіс ещӧ ӧтчыд.
Катя синъяслӧн выражениеыс коймӧдысь вежсис.
Сэні ӧні тӧдчисны шызяна виччысьӧм да ыпнитны дась радлун.
Алексей эз аддзы тайӧ радлунсӧ, сы вӧсна мый Катя став чужӧмнас друг топӧдчис сы морӧс бердӧ да кияснас сывйыштіс сійӧс.
3
Антон волнуйтчигтыр видзӧдіс стальнӧй махина бӧрся воздухын ньӧжйӧ кывтысь музыка шыяс улын.
Катучӧй площадка сетіс сійӧс цехлӧн гурйыв восьтӧм воротаӧд, кранъяс кватитісны да нуисны стапель вылӧ.
Час мысти, кык час мысти площадка сетас стапель вылӧ сё тонна сьӧкта мӧд махина, кранъяс бара кватитасны сійӧс...
Сё кызь, сё комын татшӧм кватитлӧм, и стапель вылӧ цехъясысь лоӧ петкӧдӧма корабльсӧ ставнас.
Сійӧс важӧн дасьтӧма.
Цехъяс перестроитӧмкӧд ӧттшӧтш наын муніс и производственнӧй удж.
Корпусообрабатывающӧй мастерскӧй вӧчаліс заготовкаяс.
Специальнӧ лӧсьӧдӧм площадкаяс вылын свариталісны узелъяс да секцияяс.
Траулеръяс лэдзӧм бӧрын став нёльнан стапельсӧ сідзжӧ вӧлі вайӧдӧма тыр дасьлунӧ секцияяс примитӧм вылӧ.
Антон сулаліс гӧстьяслӧн ыджыд чукӧр пӧвстын.
Со министр.
Киас сійӧ кутӧ ножич, мыйӧн сӧмын на вундіс гӧрд ленточка секцияяслысь сборка нуӧдан главнӧй цехса петанінысь.
Министркӧд орччӧн партия Центральнӧй Комитетысь ёрт, коді коркӧ сёрнитліс Антонкӧд проект йылысь.
Водзынджык обкомса секретарь.
На сайын некымын академик да профессор, кодъяс пӧвстын и Михаил Васильевич, Антонлӧн наставникыс да учительыс.
Ставныс найӧ мыйлакӧ ӧтпырйӧ да дружнӧя чышкалӧны носӧвикъясӧн ассьыныс ӧчки стеклӧяссӧ.
Со делегатъяс мукӧд заводъясысь, кӧнъясын сідзжӧ стрӧитӧны корабльяс.
Ладаса важ завод кыскис ставлысь вниманиесӧ, сы вӧсна мый важсьыс сійӧ кутіс пӧрны выльӧ, кутіс пырны дзик мӧд олӧмӧ.
Антон сулаліс да волнуйтчис: рӧднӧй заводлӧн мӧд олӧмӧ пырӧмас эз ичӧт пай вӧв и Антон уджлӧн.
Институтын, кораблестроение технология кузя курс кывзігӧн, Антон ставсӧ, мый кывліс, думсьыс непременнӧ вуджӧдліс асланыс заводӧ.
Сійӧ думыштліс пашкыр синкымъяса батьсӧ, Александр Александровичӧс, коді ёрліс тӧвсӧ; думыштліс ас йывсьыс, ассьыс ёртъяссӧ тайӧ тӧв йылас, тайӧ кӧдзыдъяс дырйи.
Мыйла, думайтіс сійӧ, корабльлы колӧ во, а то и во саяс сулавны стапельяс вылын?
Мыйла найӧ заводын обшивкалӧн пӧшти быд лист, быд угольник да швеллер пуктыссьӧны местааныс сӧмын стапель вылын, а тэчсьӧны кӧ водзвыв секцияясӧ, то кутшӧм секцияясӧ?
Ичӧтикъясӧ, тӧдчытӧмъясӧ — флоръяс, бракетъяс, шпангоутъяс, бимсъяс.
Водзын мунысь заводъясӧ воис выль технология, а найӧ заводын корабльсӧ пыр на тӧлысьясӧн видзӧны стапель вылын, косын, оз лэдзны мореӧ.
И кор воис кад дипломнӧй проектъяслӧн темаяс юклӧм кузя, Антон босьтіс аслыс сыӧн важӧн нин бӧрйӧм тема — Ладаын завод реконструируйтӧм йылысь.
Сійӧ пыртіс аслас проектӧ судостроительствоса став выльторъяссӧ — и кодъясӧс видлалӧма нин практика вылын, и кодъясӧс муртса на пасйӧма научно-исследовательскӧй институтъясын.
Антон уджаліс аслас проект вылын сэтшӧм сьӧлӧмсянь да кыпыдлунӧн, уджсӧ сэтшӧма радейтӧмӧн, сэтшӧм упорствоӧн, мый сылысь уджсӧ донъялісны «отлично» вылӧ и весиг торъя примечаниеӧн, кӧні висьтавсис: вермас лоны подулӧн техническӧй наукаяс кузя кандидат степень вылӧ водзӧ лоан диссертация защититӧм вылӧ.
Антонӧс босьтісны уджавны научно-исследовательскӧй институтӧ, и кор министерство тшӧктіс институтлы дасьтыны материал Ладаса завод реконструируйтӧм кузя позянлунъяс йылысь, профессор Белов шуис: «Антон Ильич, меным чайтсьӧ, тіян дипломнӧй проектыд миянлы сгӧдитчас.
Петкӧдӧй сійӧс свет вылӧ».
Торжественнӧя трубитісны оркестрлӧн трубаяс.
На гӧлӧсысь Антон, воздухын кывтысь махина бӧрся волнуйтчигтыр видзӧдіг, кыліс: «Делӧсӧ, мый могысь тэ воин татчӧ, вӧчӧма.
Позьӧ и мунны».
Не позьӧ, а колӧ.
Министр тӧрыт шуис, мый сійӧс, Антон Журбинӧс, виччысьӧ командировка Балтикаӧ, кӧні ещӧ ӧти важ завод колӧ томмӧдны.
Ыджыд поток заводитчӧ отечествоса став судостроениеын.
Антон мунас, радпырысь мунас, кӧть кытчӧ — и Балтикаӧ, и шоныд Чёрнӧй море вылӧ, и Дальньӧй Востокӧ, и кӧдзыд Войвылӧ.
Сійӧ кутіс чувствуйтны выль техникалысь вынсӧ, а кор чувствуйтан тайӧ вынсӧ, окота кыкпӧв содтыны сійӧс, куимпӧв, сы вӧсна мый аддзан — сылы помыс абу, сійӧ ӧдйӧ нуӧдӧ, шымыртӧ тэнӧ, гурйыв восьтӧ тэ водзын ӧдзӧссӧ сійӧ мирӧ, мый йылысь мечтайтлісны, мый йылысь научнӧя водзвыв висьталісны кык гениальнӧй морт, кодъяс сё во сайын на медводдзаясӧн аддзисны будущӧйлысь призраксӧ, коді быть кыпӧдчас Европа весьтын.
Найӧ кыпӧдісны тайӧ мир вӧсна тышлысь знамя.
Знамясӧ босьтіс мӧд гениальнӧй морт, лэптіс сійӧс ещӧ вылӧджык, став му весьтӧ.
Со сійӧ тӧв улын ньӧжйӧ да величавӧя паськӧдӧ ассьыс сьӧкыд шӧвк складкаяссӧ стапельнӧй кран вевдорса флагшток вылын.
Нэм коймӧд юкӧн сайын сійӧ лои победалӧн знамяӧн.
Миянлы мунны сы улын уна кузь нэмъяс, но талун нин окота тӧдны, аддзыны, кыдзи сэні лоас, нэмъясас?
Окота матыстны тайӧ кадсӧ.
Тайӧ мог кузя ми создайтам вӧвлытӧм техника.
Кымынпӧв паськыдджык лоӧ тайӧ техниканас заводлӧн воськолыс!
Ыджыд потокын кык воӧн, нёль воӧн завод мунас ёна ыджыдджык туй сы дорысь, кодӧс сійӧ муніс сизимдас вит воӧн.
Сулалӧ вӧлі овны та могысь, сулалӧ велӧдчыны да уджавны.
Ыджыд поток мӧдӧдчис, и сійӧ жӧ лунӧ заводын унаӧн гӧгӧрвоисны, мый на олӧмын мунӧны крут вежсьӧмъяс.
Мед эз омӧля найӧ уджавны, мед весиг бура, но и «бураыс» нин оз туй, колӧ «зэв бура».
Илья Матвеевич, дасьтӧм кильблокъяс вылӧ выль корабльлысь медводдза секция лэдзигӧн, думайтіс сы йылысь, мый сы бӧрысь стӧч индӧм срокӧ, часысь часӧ, минутаысь минутаӧ, воас мӧд; оз позь ветлӧдлыны стапель кузя да рассуждайтны, кыдзи вӧвлывлі мукӧддырйи ӧнӧдз; некыдзи оз позь ӧні нюжӧдчыны сэтшӧм ногӧн, кыдзи коркӧ лолі налӧн Александр Александровичкӧд содтӧд обшивка кузя.
Войдӧр корабль вермис сулавны стапель вылын кык-куим тӧлысь лишнӧй, а цехъяс сэк кості уджалісны тыр нагрузкаӧн — дасьтісны водзӧ лоан корабльяслы материалъяс, оборудование да механизмъяс.
Ӧні кӧ кутан нюжмасьны стапель вылын сварка нуӧдӧмӧн — сідзкӧ, сувтӧдан ыджыд поток — главнӧй заводскӧй артерия.
Саня, Саня!
Абу-ӧ прав тэ, важся друг?
Оз-ӧ сійӧ, Илья Матвеевич, вешйы кругсьыс?
Сяммас-ӧ босьтны важ навыкъяс пыддиыс выльясӧс, мед не петны ӧтувъя ритмысь?
Луныс коли ӧдйӧ.
Журбинъяс чукӧртчисны ӧбед кежлӧ гортас.
Агафья Карповна пуктіс шыд пиӧ фасольлысь веж пуртӧсъяс, но некод найӧс эз шыбит тарелкаяссьыс, — сійӧс эз казявны, сэтшӧма найӧс шымыртӧма знаменательнӧй событиеыс.
— Мунан ӧні, Антошенька, — шуис Агафья Карповна, кор ставтор йылысь сёрнитӧм бӧрын пызан сайын чӧв ланьтісны.
— Дыр кежлӧ, кӧнкӧ, а?
— Дыр кежлӧ, мам.
— Татшӧм делӧяс кузя регыд кежлӧ оз ветлыны!
— содтіс Илья Матвеевич.
— Журбинъяс быдлаын колӧны.
— Да найӧ, бать, и сідзи быдлаын эмӧсь, — гажаа вочавидзис Антон.
— Сӧмын овъясыс налӧн уна пӧлӧс.
Ӧти — Алексеев, мӧд — Васильев, коймӧд — Степанов.
— Аддзывлін?
— Аддзывлі.
— Тэнад, пиук, семейнӧй гордостьыд абу.
— Менам сійӧ неуна паськыдджык.
Став Журбинъяс вӧсна ӧтпырйӧ: и на вӧсна, кодъяс Степановъяс, и на вӧсна, кодъяс Васильевъяс.
— Дипломат тэ!
Вильскӧбтін бокӧ главнӧйсьыс.
Мыйла князьяс да графъяс вермисны гордитчыны асланыс овъясӧн, а ми огӧ вермӧй?
— Вот найӧс и вӧтлісны.
— Вӧтлісны!
Делӧыс гӧгӧрвоана, вӧтлісны.
Сы вӧсна и вӧтлісны, мый овъясныс кындзи налӧн душа выланыс нинӧм эз и вӧв.
— Артмӧ, сідзкӧ: делӧыс абу овын.
— Вот дипломат!
Но и дипломат!
Йӧршитін рӧднӧй батьтӧ щельӧ тӧрӧканӧс моз.
Но и шусьы кыдзи гажыд: Васильевӧн либӧ Степановӧн.
— Мыйла?
Кута шусьыны Журбинӧн.
— Кажитчӧ овыс?
— Тырвыйӧ.
— Дипломат сетчис!
Вені.
Кор Илья Матвеевич да Антон вензисны тадзи — джынвыйӧ шутитӧмӧн, джынвыйӧ серьёзнӧя, — Зина ордӧ гортас воис заводоуправлениеысь курьерша.
Зинаӧс срочнӧ корӧ директор.
Мыйла?
— зеркалӧ водзын вежсигӧн думайтіс Зина.
— Гашкӧ, министр мыйыськӧ дӧзмис.
Гашкӧ, кӧсйӧны юасьны бюро йылысь.
Улича вылын сійӧ паныдасис Алексейкӧд.
— Кытчӧ ті, Зинаида Павловна?
— юаліс Алексей.
— Директор дінӧ корӧны.
Тыдалӧ, сюрыштас мыйыськӧ.
— Талун оз сюр.
Талун праздник кодь.
Колльӧда тіянӧс.
Сулалышта сэні ӧдзӧс саяс.
Мыйкӧ кӧ лоӧ — доръя.
Найӧ восьлалісны да сідзжӧ сёрнитісны лэдзӧм поток йылысь, сы вӧсна мый ставныс и заводын, и посёлокын, и карын сёрнитісны сӧмын та йылысь.
— Ог тӧд, кыдзи ме тайӧс верма терпитны, — шуис Зина.
— Завод ставнас заводитӧ уджавны выльногӧн, сӧмын миян шудтӧм бюроын нинӧм эз вежсьы.
— А менам вежсис.
Сетӧны полуавтомат, кута секцияяс сваритавны.
— Стапель вылын?
— Дерт жӧ стапель вылын.
Кӧні нӧ?
Ме цехад ог ӧшйы.
Велалі стапельяс дорӧ.
— Кутшӧм шуда морт!
Зиналы шензьӧм вылӧ, директор кабинетын эз вӧвны ни министр, ни ЦК-са представитель.
Вӧлі ӧтнас Иван Степанович.
— Пуксьӧй, Зинаида Павловна, — шыасис сійӧ.
— Дзик некымын кыв.
— Ми сэтшӧм шоча аддзысьлам, Иван Степанович, мый некымын кывйыд этша.
— Зина кӧсйис шутитыштны, а ачыс век виччысис: друг кутас видчыны, кутас видчыны?
— Ті ме вылӧ ӧбижайтчанныд?
abu
— Ӧбижайтча.
— Дӧзминныд информацияысь?
— Вывті ёна.
Иван Степанович чеччис, восьтіс сейфсӧ — сы киын тыдовтчис сьӧд шӧвк лента.
— Босьтӧй, Зинаида Павловна, и бантикалӧй ассьыныд банттӧ, — шуис сійӧ нюмъялігтыр.
— Сэки, сӧмын сэки висьтала тіянлы мыйкӧ зэв важнӧйӧс.
— Оз-ӧ позь бантикъястӧг?
Ме найӧс важӧн нин ог новлы.
— Некыдз оз позь.
Дзик некыдз.
Зина лэптыштліс пельпомъяссӧ, петіс кабинетсьыс да некымын минута мысти бӧр пырис.
Сьӧд бантыс ыджыд бобув моз ӧшаліс сылӧн читкыльӧсь кӧса вуж дорас, — дзик жӧ сідзи, кыдзи вӧлі Зиналӧн заводас первойя воигӧн.
— Но вот, ӧні ме тіянлы висьтала.
— Иван Степанович кутіс ас водзас карандашӧн гижӧм бумага лист.
— Ті, зэв бура помнита, разинныд тайӧ бантиксӧ да колинныд татчӧ креслӧас.
Ті чайтанныд, тадзи янсӧдчинныд асланыд институтскӧй неопытностькӧд.
Ми видзӧдлім мӧдног.
Ми думайтім, мый ті янсӧдчанныд сыкӧд информация кузя бюроын уджалігӧн, завод, производство изучайтігӧн, заводскӧй олӧмын участвуйтӧмӧн, миян практикъяслы институтскӧй знаниеясӧн отсалӧмӧн.
Воис кад, и ме, самӧй сійӧ зывӧктана директор-бюрократыс, коді мешайтіс тіянлы мунны стапель вылӧ, шуа: Иванова ёрт, сӧгласенӧсь-ӧ ті лоны мастерӧн первой номера стапельнӧй участок вылын, Журбин дорын?
— Иван Степанович!
— Зина звирк чеччис креслӧсьыс, топӧдіс кулакъяссӧ морӧс бердас.
— Ті онӧ шутитӧй, Иван Степанович?
Тайӧ кӧ шутка, ме кула!
— Кувны оз ков.
Тадз оз шутитлыны.
— Аттьӧ, Иван Степанович!
Ті онӧ тӧдӧй, кутшӧм тіянлы аттьӧ!
— Абу меным аттьӧыс — Журбинлы.
— Илья Матвеевичлы?
— Кодлы нӧ?
Сійӧ талун кутіс менӧ стапель вылын да министр дырйи, ЦК-са ёрт дырйи кыпӧдіс скандал: мыйла нӧ сы участок вылӧ оз сетны том инженеръясӧс.
Вот эм Иванова, зіль, тӧдысь, став сьӧлӧмсяньыс кӧсйӧ стапель вылӧ, а директор оз лэдз.
Иван Степанович эз висьтав сы йылысь, мый Илья Матвеевич тайӧн удитіс ордйыны сійӧс, мый сійӧ ачыс думыштлывліс нин: абу-ӧ кад Зиналы дӧверитны производственнӧй удж, кытчӧ сійӧ сэтшӧма окотитӧ и мый вылӧ правосӧ тырвыйӧ шедӧдіс?
— Сідзкӧ ті сӧгласенӧсь, онӧ полӧй?
— бара юаліс.
— Онӧ повзьӧй?
Журбин шуис, медым ті аски жӧ вӧлінныд сы дінын.
Полӧ-ӧ Зина?
Нинӧмысь сійӧ оз пов, а шӧйӧвошны Илья Матвеевич оз сет, Илья Матвеевич лоӧ сы дор.
Дона Илья Матвеевич!
Нинӧм эз висьтавлы, чӧв оліс, и друг со кутшӧм немвиччысьтӧмтор, кутшӧм радлун!
— Аски, аски ме лоа стапель вылын, Иван Степанович!
— Зиналы друг дум вылас уси аслас бюроыс.
— А кыдз нӧ информация?
— юаліс сійӧ.
— Ӧтнас Евсей Константинович кольӧ?
— Видзӧдлам.
Тӧрыт воис специалист сэтшӧм делӧяс кузя.
Евсей Константинович, гашкӧ, бризӧ мунас.
Сы вӧсна клопочитӧ парторг.
Ті отсалӧй Скобелевлы тӧдмӧдны выль ёртӧс заводкӧд да бюроын уджкӧд.
— Не уджалан кадӧ, Иван Степанович!
Сӧмын не уджалан кадӧ.
Стапель вылӧ муна асывсяньыс!
Зина котӧрӧн петіс улича вылӧ да неуна эз кутлы Алексейӧс.
— Шулі ме, — вочавидзис Алексей, кор кывліс мыйын делӧыс, — шулі, мися, талун ставныслӧн праздник кодь.
А ті энӧ веритӧй.
Мыйсяма тайӧ бантик тіян?
Заводӧ мунігӧн эз вӧв.
— Менам бант.
Иван Степанович сейфас видзӧма колян восянь.
Зина висьталіс, кыдзи найӧ первойысь аддзысисны директоркӧд.
Алексей сераліс.
— Алексей Ильич, — корис Зина, — ветламӧй Якӧрнӧй вылӧ, кӧсъя аттьӧавны Илья Матвеевичӧс.
И удж йылысь сёрнитчыны колӧ.
Журбинъяс пукалісны палисадникын, скамьяяс вылын, улӧсъяс вылын, табуреткаяс вылын — клумба гӧгӧр, кӧні цветитісны гӧрд да виж георгинъяс.
Матвей дед, коді лигышмунӧма свежӧй воздухысь, ойбырасис,
Агафья Карповна качайтіс медся том Журбинӧс, кодлы дед честь кузя Вера да Антон сетісны нимсӧ Матвей. Дедлы тайӧ вӧлі зэв нимкодь.
Во сайын тайӧ кадӧ Агафья Карповна ордын нярӧдчыліс Сашка.
Ӧні Сашка кавшасис нин клумба вылӧ, эрыштчыліс ичӧтик кияснас кань вылӧ, кӧсйис чеччыштны и уси чеччыштны кӧсйигкостіыс.
Костя да Антон ворсісны шахматӧн, дӧскасӧ пуктӧмаӧсь табуретка вылӧ.
Дуняшка вышивайтіс цветнӧй сунисӧн кутшӧмкӧ салфетка.
Илья Матвеевич лыддис газета.
Зина ӧдйӧ матыстчис, котӧрӧнсорӧн воис сы дінӧ да, ставныслы шензьӧм вылӧ, топыда кутліс, сійӧн нямраліс газетасӧ.
— Мый сэтшӧмыс?
Мый сэтшӧмыс?
— Илья Матвеевич лэптіс ӧчкисӧ плешас, читкыртӧм синъясас югнитісны гажа бияс.
— Том нывкаяс сьылі вылӧ шыбласьӧны.
Кылан, мам!
А тэ шуан: пӧрысь да пӧрысь.
Мыйысь татшӧм чувствоясыс?
— Асьныд тӧданныд!
— вочавидзис Зина.
— Аски жӧ локта тіян дінӧ!
Висьталӧй, пӧжалуйста, мый меным вӧчны?
— Воанныд и сёрнитам.
Со ӧд, кутшӧм тэрыб.
— Во виччыси, Илья Матвеевич!
Воысь дырджык!
— Граждана, тӧдмасьӧй, — юӧртіс Илья Матвеевич.
— Выль мастер!
Кутісны шумитны, кутісны поздравляйтны.
Агафья Карловна чуймис: кутшӧм нӧ тайӧ мастер — томиник нывка!
Шань, бур сьӧлӧма, прамӧй, но нывка.
Ошкытӧмпырысь видзӧдлывліс то Илья Матвеевич вылӧ, то Зина вылӧ: гашкӧ, шуткаяс шутитӧны.
Оз вӧлі мун шуткаясланьӧ, сёрнитісны базӧвӧй линияяс йылысь, шергеньяс, укосинаяс да шпацияяс йылысь.
Агафья Карповна тӧдіс — Ильялӧн тайӧ главнӧй кывъяс.
Найӧс шуткаӧн сійӧ некор оз шулы.
— Зинуша!
— беседкаысь петӧмӧн горӧдіс Тоня.
— Лок татчӧ.
Мый тэ сэн пӧрысьясыскӧд?
— Абу «Зинуша», а мастер ёрт, — веськӧдіс Тоняӧс Дуняшка,
— сёрнит уважениеӧн, почтениеӧн.
Тоня тӧдмалігкості, мыйла «мастер ёрт», а абу «Зинуша», беседкаысь петіс Виктор.
Зина смутитчис, смутитчӧмысла шуис, тыдалӧ, эз сійӧс, мый колӧ вӧлі шуны.
Зина шуис:
— Со ме и локті, Виктор Ильич.
Виктор чӧв ланьтӧмӧн да зэв видзчысигтыр, быттьӧ поліс лямӧдӧмысь, топӧдліс сылысь кисӧ.
— Мастер?
— Матвей дед восьтіс синъяссӧ.
Сійӧ ставсӧ кывліс, мый йылысь тані сёрнитісны.
— Но и мый?
Лоӧ мастерӧн.
Ме нывбаба вынӧ эска.
Оз сетчыны.
Босьтчасны — асланыс делӧ вӧсна сулаласны.
Правильнӧ решитӧма Иван Степанович, ошка.
Кутчысь, Павловна, эн сетчы.
Гашкӧ, дерт, бурджык вӧлі не кутчысьны тэныд татшӧм делӧ вылӧ — сьӧкыд сійӧ.
Но, кутчысин кӧ, — эн сетчы.
— Ті святӧй кывъяс шуаланныд, дедушка, — шуис Вера.
— Нывбаба вынӧ оз позь не эскыны.
Ставныс сёрнитӧны, лэдзӧй и меным висьтавны.
Вера кутіс лыддьыны Некрасовлӧн «Русскӧй нывбабаясысь», — лыддис негораа, прӧстӧя, быттьӧ сёрнитіс; висьталіс помтӧм душевнӧй вынъяса нывбабаяс йылысь, кодъяс торъялӧны ыджыд подвигъясӧн, дыр терпитӧм кузя подвигъясӧн, радейтӧмӧн, преданностьӧн, материнствоӧн.
— Тайӧ вӧлі пассивнӧй подвиг, — шуис Тоня.
Антон серӧктіс да лэптіс юрсӧ шахмат дорысь:
— Кутшӧм жӧ тэ быдтор тӧдысь, чойӧй!
Виктор бӧр пырис беседкаӧ да кутіс ворсны мандолинаӧн.
Чӧв ланьтісны.
Мандолиналӧн шыясыс ӧтувтчисны рытъя жукъяс жуньгӧмкӧд, кодъяс швачкысьӧмӧн усьлісны клумба вылӧ; ӧти швачкысис шахматнӧй дӧска вылӧ, мӧд дзугсис Дуняшка юрсиӧ.
Вера мездіс сійӧс, кутыштіс кипыдӧс вылас.
Жук веськӧдыштіс чорыд бордъяссӧ да лэбзис, вывланьӧ качӧдчиг, сьӧкыдпырысь, быттьӧ бомбардировщик.
Неокота вӧлі думайтны сы йылысь, мый кӧнкӧ эмӧсь настӧящӧй бомбардировщикъяс, кодъяслы дасьтӧмаӧсь ужаснӧй бомбаяс — атомнӧйясӧс, водороднӧйясӧс, чумаӧн да удушливӧй газъясӧн, мый кӧнкӧ олӧны сэтшӧм йӧз, кодъяс ыджыд ненавистьӧн ненавидитӧны Журбинъяслысь тайӧ мирнӧй семьясӧ — и Матвей дедӧс, и Антонӧс, и Дуняшкаӧс, и Матвейлысь правнукӧс — ставнысӧ.
Бомбаяс вермасны орӧдны олӧмсӧ дедлысь, вины Дуняшкаӧс, Антонӧс, ичӧтъясӧс, кодъясӧс баййӧдлӧ кияс вылас Агафья Карповна; но кутшӧм бомбардировщикъяс, кутшӧм бомбаяс вермасны тыртны гусӧ сійӧ бомбардировщикъяслӧн кӧзяевалы, кодӧс кодйисны да быд лун джудждӧдӧны Журбинъяс!
Татшӧм мӧвпъяс лоины Илья Матвеевич юрын, кор сійӧ аддзис лэбалысь жукъясӧс.
— А крепыда, — заводитіс сёрнитны сійӧ, — висьталіс сійӧ нывбабаыс — вунӧді овсӧ — шлюпочнӧй мастерскӧйысь, март кӧкъямысӧд лунся вечер вылын.
«Мужчина ёртъяс, энӧ вунӧдӧй менсьым специальностьӧс.
Ме кӧртавла ранаяс».
Вот найӧ кутшӧмӧсь, миян нывбабаясным: найӧ и мирнӧй олӧмын тэ дінынӧсь, и кор эсійӧ, кыдз шусьӧ...
кор ранаяс.
Уджалыштам, Зинаида Павловна, уджалыштам.
А ті кужанныд кӧртавлыны ранаяс?
— Кужа, Илья Матвеевич.
Велӧдчылі санитарнӧй кружокын.
Зина мӧдӧдчис мунны, прӧщайтчис, ещӧ ӧтчыд шуис Илья Матвеевичлы, мый аски локтас стапель вылӧ.
Сэки беседкаысь петіс Виктор.
— Пӧпуттьӧ миянлы.
Колӧ папиросла ветлыны.
— И тэ ветлы, — шуис Тонялы Агафья Карловна.
Сійӧ чувствуйтіс Виктор да Зина отношениеясысь мыйкӧ повзьӧдланаӧс, кӧть тайӧ отношениеяс йывсьыс сылы некод эз висьтавлы.
Нывбаба ныриснас кыліс.
— Ветлы, ветлы!
— мӧдысь шуис сійӧ.
— Некытчӧ ме ог мун, — вочавидзис Тоня.
— Сідз нин менсьым талун став кокъясӧс зыртіс.
— Но, Алексей, ветлы!
— ассьыс долис Агафья Карповна.
— Метӧ муна, сӧмын мӧдарӧ, Володька Петухов ордӧ.
Виктор да Зина петісны дзиръя сайӧ кыкӧн.
Улича кузя мунісны ньӧжйӧ, найӧ дыр вуджрасисны рӧмыдас.
— Кык мастер, — на йылысь шуис Дуняшка.
— Зина сэтшӧм тэрыб...
Кыдзи сійӧ терпитӧ Викторлысь походкасӧ?
— Ыръян тэ, Илья, — ропкис Агафья Карповна.
— Вежин соколӧс пышкай вылӧ.
Александр Александрович бӧрын — нывка мастер!
Аслад тошкыд дзормӧма нин!..
— Вот мутилы и мутитны кад!
— кыпыда вочавидзис Илья Матвеевич.
— А тошкыд менам, мам, абу, сорин дедкӧд.
— Сійӧ малыштіс щӧкасӧ, кодӧс нарошнӧ асывнас бритіс ыджыд поток лэдзигкежлӧ.
4
Агафья Карповна чукӧртіс град вылысь ӧгурцы.
Водз пужъялӧмыс кынтіс коръяссӧ, найӧ чукыртчӧмаӧсь да сьӧдӧдӧмаӧсь, быттьӧ биӧн чишкалӧма.
На пӧвстын ӧгурцыяс куйлісны — то гырысьӧсь, вижӧсь, вывті воӧмаӧсь, го ичӧтикӧсь, бытшласьысьӧсь, нюкыльтчӧмаӧсь крук моз.
Агафья Карповна тыртіс наӧн кыӧм кӧрзина да думайтіс олӧм йылысь.
Агафья Карповналӧн вӧлі мый йылысь думайтны.
Сы мында быдпӧлӧс событиеяс вӧліны семьяас.
Муніс Антон.
Лӧсьыд вӧлі сыкӧд, гажа, кадыс лэбис — эз и казявлыны.
Важӧн-ӧ воис, а вот и абу нин сійӧ.
Дыр кежлӧ ӧні муніс, виччысьнытӧ он вермы.
Сы бӧрын муніс Вера ичӧтик Матвейыскӧд.
Тоня муніс — босьтӧмаӧсь университетӧ.
Муніс ӧтлаын Игорь Червенковкӧд.
Вот и Игорь сідзжӧ думыштіс велӧдчыны.
Первойсӧ сійӧс ставӧн видісны, мый водзӧ оз велӧдчы, а бӧрыннас пӧ ачыс казялӧма: производствоын ни ӧти воськов оз позь вӧчны математикатӧг.
Торйӧн нин сійӧс янӧдіс Алексей.
Алексейлӧн сідзжӧ кутшӧмкӧ событиеяс — прӧстӧ шензьыны он вермы!
Гӧтрасис жӧ аслас Катерина вылӧ.
Матвей дед ошкис сійӧс: «Молодеч зонмыс!
Мужичӧй ног вӧчис.
Мый сьӧкыда сетчӧ, сьӧлӧмыдлы нэм кежлӧ муса; мый кокниа шедӧдӧма, сійӧн и янсӧдчыны кокни.
Водзвыв бур олӧм висьтала».
И збыльысь, норасьны оз позь, дружнӧя олӧны, лӧсялӧны.
Сэтчӧ жӧ, Алексей велӧдчӧ.
Институтӧ заочнӧйӧ босьтісны; сдайтіс карын профессоръяслы экзаменъяс, и отметкаяссӧ мӧдӧдісны Ленинградӧ, сэтчӧ, кӧні велӧдчыліс Антон.
Алексей висьталіс: вит воӧн пӧ мый прӧйдитӧны, сійӧ куим воӧн прӧйдитас.
И Катюшка пӧ сыкӧд кутас велӧдчыны сідзжӧ заочнӧйын, сӧмын, дерт, оз кораблестроительӧ, а историкӧ.
Пыр мечтайтліс.
А ӧні кежлӧ бӧр лоас заводын.
Быдӧнлӧн судьбаыс ясыд, веськыд, — он гӧгӧрво сӧмын Витяӧс.
Быдсяма наградаяс сетӧны, а семья олӧмӧн торксис.
Но, шуам, Зина, инженершаыс...
Шаньӧсь найӧ кыкнанныс, бур сьӧлӧмаӧсь.
Мыйла эськӧ налы не водзджык вӧлі аддзысьны...
А ӧні кыдз?
Лидиясӧ — кытчӧ нӧ сійӧс воштан?
Кӧть и муніс карысь — век жӧ гӧтыр.
Спокойнӧй тайӧ уджыд — ноксьыны град йӧрын, градъяс дорын.
Ставтор йывсьыс думайтан, ставсӧ решайтан.
Ӧти беда — град йӧрын решитан тадз, а олӧмын артмӧ мӧдног.
Агафья Карповна тыртӧ вӧлі ӧгурцыӧн мӧд кӧрзина нин, кор сійӧс кодкӧ кутыштіс сьыліӧдыс да окаліс банбоксӧ.
Веськӧдіс мышсӧ да аддзис ас дінсьыс разялӧм кизьяса, бусӧссьӧм, лёкиник пальтоа, гожъялӧм нывбабаӧс.
— Лидия!
— горӧдіс Агафья Карповна, уськӧдіс кӧрзинасӧ кисьыс.
Лида бара уськӧдчис кутлыны, ӧгурцыяс вазакылісны сы кок улын.
— Лидия!
— мӧдысь шуис Агафья Карповна.
— Да мый нӧ тайӧ?!
Кыдзи нӧ тэ?!
Кытысь?
— Сэтысянь, мам, дасӧд му сайысь!
— Лида ӧвтыштіс кинас асыввывлань.
— Аддза, абу радӧсь менам воӧмлы.
— Мунам гортӧ, мунам.
Кыдз нӧ абу радӧсь!
Шуам жӧ.
Рӧднӧй морт ӧд!
Нӧрӧвитышт, локтас Витя удж вылысь...
Ставныс локтасны...
Вот радлуныд лоӧ!
Лида мыссис, шыбитіс поездын куснясьӧм костюмсӧ, кыскис чемодансьыс еджыд узоръяса вязанӧй гӧлубӧй платье, вежис паськӧмсӧ.
И сытӧг вӧлі мича, а ӧні лои — прӧстӧ ылалан видзӧдӧмнад.
Стройнӧй, веськыд, кокъясыс вӧсньыдикӧсь, зумыдӧсь, сьылісӧ быттьӧ тӧчитӧма, петкӧдлас пиньяссӧ — лым кодь еджыдӧсь.
Сӧмын гожйыс абу нывбабалӧн кодь, — мужичӧй.
Зэв нин гожъялӧма, пур кылӧдысь моз.
— Но, висьтась, висьтась!
— Агафья Карповна тӧждысис, корсис пызан — туй бӧрын сёйыштны.
— Регыд во тырӧ, — эгӧ аддзысьлӧй.
Омӧльтор тэ вӧчин, Лидия.
Шогсим ми, ёна шогсим.
— Ме ногӧн кӧ, мам, ме эг лёктор вӧч, а бур делӧ, и аслым, и Викторлы, и миянлы ставнымлы.
Но, та йылысь ми сёрнитам Викторкӧд.
Лидия зілис кутны асьсӧ спокойнӧя.
Сійӧ кресталіс кокъяссӧ, лэдзчысис дед креслӧӧ, видзӧдіс Агафья Карповна вылӧ нюмъялӧмӧн, кыдзи видзӧдӧ морт, коді кузь вояс кежлӧ янсӧдчылӧм бӧрын воис сійӧ местаясӧ, кӧні чужліс, кӧні быдмис: рӧднӧйӧсь найӧ, мусаӧсь сьӧлӧмлы да сыкӧд ӧттшӧтш ылыссаӧсь нин, важъясӧ пӧрӧмаӧсь.
Тайӧ видзӧдӧмас — и нимкодясьӧм, и шог, и каитчӧм.
— Мый жӧ тіянлы висьтавны, мам?
— шуис сійӧ.
— Ме, например, геолог, коллектор.
Уджыс менам зэв интереснӧй.
Тӧвнас ме велӧдчи курсъяс вылын, а гожӧмбыд вӧлі экспедицияын.
Ті пыр чайтлінныд, ме пӧжсьысь курӧг кодь, сӧмын эськӧ меным пукавны беседкаын да палисадникын.
А пӧжсьысь курӧг мукӧддырйиыс ӧти лунӧн ветлывліс подӧн квайтымын километрӧдз, вуджлывліс юяс вомӧн сьыліӧдзыс ваын.
Мышкас, сэтчӧ жӧ, кызь кымын килограмм сьӧкта рюкзак.
— Матушки!
— Ветлывлі верзьӧмӧн, кайлывлі скалаяс вылӧ, джӧмдывлі нюръясӧ, узьлывлі куш му вылын, пыктавлі ном-геб сёйӧмысь.
— И нинӧм, эн висьмыв?
— Весиг ӧтчыд эг несйывлы.
— Героиня тэ, Лидия.
— Кутшӧм нӧ героиня?
Став геологъясыс тадзи уджалӧны.
Ӧткымын экспедицияяслы ещӧ сьӧкыдджык на овлӧ.
Агафья Карповна сідзжӧ кутіс висьтавлыны — гортса делӧяс йылысь, Алексей йылысь, Тоня йылысь, Антон да Вера йылысь, став йывсьыс, мый ӧні на со думайтіс град йӧрын.
Сӧмын Виктор йылысь ни ӧти кыв эз шу.
Сы йылысь эз юась и Лида.
Агафья Карповналы окота вӧлі тӧдны, мый думайтӧ Лида водзӧ вӧчны, кыдзи кӧсйӧ овны.
Но та йылысь юавны поліс: вывті, сы чайтӧм серти, увереннӧя да независимӧя асьсӧ кутіс Лидия.
Агафья Карповна поліс Лидалӧн да Викторлӧн локтан аддзысьӧмысь.
Мый тайӧ аддзысьӧмсьыс артмас — ладмасны али оз ладмыны?
Ладмасны кӧ, дыр-ӧ кежлӧ?
Воис Матвей дед — сійӧ пес видзан сарайын дзоньталіс капуста солалан бӧчка.
Лидаӧс аддзӧм бӧрын дед лэптыштліс синкымсӧ да шуис сэтшӧм прӧстӧйногӧн, быттьӧ Лида эз вошлы некытчӧ да эз во кежлӧ, а ӧти либӧ кык час кежлӧ ветліс карӧ магазинӧ:
— Бӧр воин?
— Видза оланныд, дедушка!
— креслӧысь ӧдйӧ чеччигмоз вочавидзис Лида.
Сэки Агафья Карповна казяліс Лидалысь друг тешкодь вежсьӧмсӧ.
Лида кыдзкӧ дед водзын ставнас йӧжгыльтчис, быгаліс, быттьӧ весиг сылӧн гожйыс бырис, и вязанӧй платье вывсьыс, коді сӧмын на вӧлі пӧшти выльӧн, тыдовтчис штопайтӧмин, и синъясас тӧдчисны эз гордость, эз серам, а тревога, мудзлун, гуся виччысьӧм.
— Видза олан, видза олан.
— Матвей дед эз кут кутчысьлыны, тэчис инструментъяссӧ ящикӧ, сыналіс тошсӧ.
— Но и кыдз сійӧ — олӧмыссӧ?
Зарни корсьны ветлін али жар-птица?
— Кӧрт, дедушка.
— Аддзин?
— Уна аддзим.
Озыр залежьяс.
Во куимсё кежлӧ тырмас.
— Лида сулаліс Матвей дед водзын школьница моз, эз тӧд кытчӧ воштыны кияссӧ, чабраліс вязанӧй вӧньыслысь помсӧ.
— Коді нӧ ӧні тэ?
— юасис дед.
— Геологъяслы отсася разведка нуӧдны, дедушка.
— Но, тайӧ бур.
Ме тэ йылысь лёкджыка думайтлі.
Бур.
Пӧльза, сідзкӧ.
Мыйла сӧмын лёкногӧн мунін гортсьыд?
Абу важся кад.
Сьӧлӧмыд кӧ кыскӧ кытчӧкӧ, эгӧ эськӧ кутӧй.
Морт ногӧн сёрнитчыны быдтор кузя позьӧ.
Войдӧр пышъявлісны детинкаяс гортсьыныс да жуликъяс полицияысь.
— Мыжа, дедушка, ёна мыжа.
Ачым гӧгӧрвоа.
Локті корны тіянлысь прӧща таысь.
— Кутшӧм нӧ прӧща!
Кӧрт аддзӧмыд, вот тэныд и прӧща!
Тайӧ всенароднӧй масштабын кӧ.
А миян масштабын, семейнӧйын, кыдзи ещӧ лоӧ, — тэ жӧ миянлы зептаным сьӧлалін.
Та йылысь думайтлін, кор пышйыны лӧсьӧдчин?
Эн?
Мортлы колӧ овны восьса сьӧлӧмӧн.
Лок дай шу: дона ёртъяс, тіян олӧмныд абу ме серти.
Колӧ паськӧдчыны, колӧ вӧля вылӧ, а ті тані кодзувкотъяс моз гудйысянныд.
— Менам эз вӧв правоыс тадз шуны, дедушка.
— Но, мӧдног шу: ӧшибитчи, верӧс эз сэтшӧм веськав.
Овлывлӧ.
Мыйыс оз овлы.
Висьтав ставсӧ, гусьӧн видзтӧг, эн новлӧдлы изсӧ питшӧгад.
Йӧзыд кӧть кутшӧм правда терпитасны, медлёксӧ.
Найӧ оз терпитны пӧръясьӧмтӧ.
Агафья Карповна полігтырйи виччысис Викторлысь воӧмсӧ.
Сійӧ аддзис Викторӧс первойӧн.
Виктор воис Костякӧд да Дуняшкакӧд.
Найӧ сулалісны палисадникын да мый йылысь кӧ сёрнитісны.
Лида, тыдалӧ, ёна поліс Матвей дедысь, сылӧн веськыда сёрнитӧмысь, поліс сы дырйи аддзысьны Викторкӧд; енмыс тӧдӧ, мый сэтчӧ ещӧ шуалас.
Лида петіс кильчӧ вылӧ да негораа чукӧстіс:
— Виктор!
Ӧшиньӧдыс Агафья Карповна аддзис, кыдзи Виктор бергӧдчис.
Сійӧ виччысис, мый Виктор горӧдас, кыдзи ачыс горӧдіс град йӧрын; либӧ шӧйӧвошас.
Но Виктор кильчӧланьӧ видзӧдіс шензигтыр: Лидалы паныд воськовтӧмӧн юаліс, но эз Матвей дед моз: «Бӧр воин?», а — «Локтін?»
Со и аддзысисны, сетісны ӧта-мӧдныслы кинысӧ.
Абу верӧс да гӧтыр — прӧстӧ тӧдсаяс.
Агафья Карповна ышловзис, вешйис ӧшинь дорсьыс.
Колӧ вӧлі ӧбед кежлӧ пызан корсьны — регыд локтас Илья.
ДАС КВАЙТӦД ГЛАВА
1
Тыр ӧдӧн муніс стапель вылын корабльлӧн сборка.
Тайӧ вӧлі Зиналы медводдза корабль.
Дыр виччысян уджыс бӧр бергӧдіс Зиналы сылысь энергиясӧ, сылысь характерсӧ, коді требуйтіс быдторйын тэрыблун, ӧдйӧ вӧрӧм.
Илья Матвеевич пыр ёнджыка убеждайтчис, мый сійӧ эз вӧч некутшӧм ӧшибка, кор корис Зинаӧс аслас участокӧ мастерӧн.
Илья Матвеевич думыштіс босьтны сійӧс аслас участокӧ мӧвп серти, мый сылы юрас эз ӧтчыдысь нин волы.
Зинакӧд занятиеяс дырйи сійӧ аддзыліс, кутшӧм бура тӧдӧ сылӧн учительницаыс теория, кутшӧм уна нин тӧдмалӧма заводын уджалігӧн практическӧй сведениеяс, кутшӧм пӧся радейтіс корабльяс, кутшӧма сетчӧма делӧыслы, кодлы и сійӧ, Илья Матвеевич, сетіс асьсӧ ставнас.
Мый нӧ, йитны ассьыс опытсӧ, ассьыс осмотрительностьсӧ да Зиналысь теоретическӧй тӧдӧмлунъяссӧ, сылысь пӧся босьтчӧмсӧ — оз омӧль результатъяс лоны!
А главнӧйыс — Зиналы, Зиналы пӧльза.
Уджалыштас сы веськӧдлӧм улын, вояс мысти настӧящӧй специалистӧн вермас лоны.
Кор Зина уджаліс стапель вылын первойя лунъяс, Илья Матвеевич видзӧдіс сы вылӧ кыдзи нывка вылӧ, кыдзи студентка вылӧ, ставсӧ сылы объясняйтіс, тӧлкуйтіс, видзӧдіс сылӧн быд воськов бӧрся.
Илья Матвеевичлы вӧлі неуна ӧбиднӧ Александр Александрович вӧсна, код местаӧ сувтіс Зина.
Сэтшӧм мастер, сэтшӧм мастер!
И со локтіс нывка да зэв чайтӧ, мый вермас вежны тайӧ мастерсӧ.
Йӧзыс воясӧн, дас воясӧн воӧдчӧны Александр Александровичлӧн кодь мастерствоӧдз!
Но колисны недельяс, и Илья Матвеевич заводитіс вежны Зина йылысь ассьыс мӧвпсӧ.
Пӧжалуй, и Александр Александрович эз вӧвлы сэтшӧм водзысь аддзысьӧн, кутшӧм Зина.
Зина сяммис аддзыны и корабльсӧ ставнас и сылысь быд торъя узел; сійӧ сяммыліс ас кадӧ дасьтыны ставсӧ, мый колӧ секцияясӧс скоростнӧя йитлӧм вылӧ.
А тайӧ вӧлі зэв дай зэв колана — водзвыв дасьтыны дугдывтӧг сборка нуӧдӧм!
Поток требуйтіс стапель вылын уджалӧмын рӧвнӧй, чёткӧй, вына пульс.
«Да, мый кӧть эн шу, ёна ыджыд делӧ образованиеыд, — мӧвпаліс Илья Матвеевич.
— Ӧд вот жӧ кодӧс велӧдӧмаӧсь корабльяс стрӧитны — нывкаӧс!»
Лунысь лунӧ сійӧ пыр этшаджыка сеталіс Зиналы индӧдъяс, пыр ӧтарӧ унджык сетліс сылы самостоятельность, пыр ӧтарӧ унджык дӧверяйтліс.
«Оз подведит, пӧжалуй, юрсигусьыд, оз подведит.
А стрӧитас ӧти-кык корабль, и дзик грамотнӧй лоас».
Зиналы кажитчис Илья Матвеевичкӧд уджалӧмыс.
Ас думсьыс сійӧс шуис «папашаӧн».
Папаша шуис, папаша юаліс, папаша тшӧктіс.
Эз ставторнас, мый висьтавліс да мый кузя сетавліс распоряжениеяс папаша, Зина сӧгласитчывлы.
Зина, збыль, сыкӧд эз вензьы, яндысис вензьыны — прӧстӧ вӧчис ас ногыс.
И кор делӧсӧ лолі вӧчӧма, Илья Матвеевичлы кольлі сӧмын сӧгласитчыны Зинакӧд.
Илья Матвеевич Зина вылӧ ӧтчыд скӧрмыліс жӧ.
Зина Алексейлы разрешитіс ӧти пытшкӧсса шов ӧдйӧджык сваритны, и сыысь лои непровар.
— Коді тшӧктіс?
— юаліс Илья Матвеевич.
— Ме тшӧкті, — вочавидзис Зина.
— Мый онӧ тӧдӧй, Зинаида Павловна, юалӧй менсьым, — шуис сійӧ.
— Ме кывкута корабльсьыс, ме...
Менсьым юаласны, а оз тіянлысь.
— Мыйла сӧмын тіянлысь?
— Зина ӧзйис.
— Ме корабль вӧсна сідзжӧ кывкута!
Зина шуис тайӧс сэтшӧм чорыда да убеждённӧя, мый Илья Матвеевич паныд нинӧм эз шу: мед кывкутӧ, ыджыдджык ответственность — ыджыдджык тӧлк.
Шуӧй мортлы, мый оз сійӧ, а сы пыдди кодкӧ мӧд кывкутӧ, морт сідзи и кутас уджавны, надейтчыны мӧд вылӧ.
Бӧрыннас тыдовтчис, мый Зина вӧлӧма век жӧ прав.
Уджлысь ӧдсӧ колӧ вӧлі и позьӧ вӧлі содтыны, но та могысь ковмис вуджны мӧд типа сварочнӧй аппарат вылӧ да сваритчӧмлысь мӧдпӧлӧс режим вылӧ.
Стапельяс вылын Зина лунысь лунӧ пыр лои увереннӧйджык, пыр ёнджыка тӧдмасис корабль стрӧитысьяс коллективкӧд.
Во сайын на, весиг воджын сайын, сійӧ тадзи и думайтліс мортлӧн тыр шуд йылысь.
Тайӧ воӧн, воджынйӧн Зиналӧн шуд йылысь вежӧртӧмыс неуна вежсис.
Сійӧ пыр ёнджыка кутіс радейтны Викторӧс.
Зинаӧс кыскис сы дінӧ, сійӧ бара тшӧкыда кутіс волывлыны Якӧрнӧй вылӧ, бара корсюрӧ пыравлывліс модельнӧйӧ, кӧні Виктор уджаліс станок вылын да нимтіс сійӧс модельнӧй автоматӧн, — станокыс ӧні кежлӧ ещӧ эз на артмы.
Зина поліс надейтчыны да ӧттшӧтш надейтчис, мый коркӧ воас сэтшӧм кад...
но, сэтшӧм, сэтшӧм, — мыйла стӧчмӧднысӧ!
Первойсӧ сійӧ пыр помнитіс Лида йылысь.
Лида, весиг кӧть и эз вӧв, сулаліс сы костын да Виктор костын, вӧлі сэтшӧм мытшӧдӧн, кодӧс он вермы вештыны.
Зина сэки аслыс шуис некор да нинӧмӧн не петкӧдлыны Викторлы ассьыс чувствояссӧ.
Но вочасӧн сійӧ вунӧдіс Лида йылысь, вунӧдіс, мый Лида кӧнкӧ эм.
И друг Лида воис.
Лида эм.
Сы воӧм йылысь Зиналы висьталіс Алексей.
— Миян семьяын ыджыд лоӧмтор, Зинаида Павловна,
— шуис сійӧ Зиналы аскинас.
— Викторлӧн гӧтырыс воис.
Алексей шуис тайӧс нарошнӧ: мед пыр жӧ тӧдас Зина, мый надейтчыны сылы нинӧм, и шуис шуткаӧн моз, зілис небзьӧдны, сайӧдны тайӧ кывъяслысь тӧдчанлунсӧ. Но Зиналы тайӧ кывъясыс вӧліны страшнӧйӧсь.
Алексей сочувствуйтіс Зиналы, — сійӧтӧ зэв бура гӧгӧрвоӧ Зинаӧс.
— Коді?
Лида?
— выльпӧв юаліс Зина.
Кажитчӧ, юӧрыс эз ёна вӧрзьӧд сійӧс.
— Кытысь воис?
Зина эз кывлы, мый вочавидзис Алексей.
Зина муніс корабль бӧжӧ, дзик стапель помас, кӧні некод эз вӧв, да пуксис пожӧм брус вылӧ.
Збыль ӧмӧй ставыс помасис?
Сійӧ довкйӧдліс юрсӧ аслас мӧвпъяслы тактӧ, и ставнас качайтчис, сэтшӧм морт моз, кодлӧн гӧгӧр зэв ёна доймӧ.
Сы водзладорын визувтіс да арся шонді улын дзирдаліс турунвиж ва, васяньыс ӧвтіс кӧдзыдӧн.
Зина кутіс кынмыны, но брус вывсьыс эз чеччы, некытчӧ неокота вӧлі мунны.
Гашкӧ, сійӧс корсьӧ Илья Матвеевич, корсьӧны бригадиръяс?
Налы колӧ мастер.
Мед корсьӧны.
Кутшӧм сійӧ мастер!
Сійӧ нывбаба, сылӧн ыджыд шог, — сыысь ыджыдыс оз тӧр.
— Иванова ёрт!
Зина лэптіс кипыдӧсъяснас топӧдӧм чужӧмсӧ.
Сы дінын сулаліс сборщикъяслӧн бригадир.
— Пиньыд висьӧ?
— жалитӧмпырысь юаліс сійӧ.
— Мый?
Пинь?
Да, пинь, — вочавидзис Зина.
— Ті ме дінӧ?
— Тіян дінӧ.
Надстройка вайисны, нелямын квайтӧд секция.
Колӧ сувтӧдны.
— Дерт колӧ.
Мунамӧй!
Зина кайис трапъяс вывті, кайис тэрыб, зумыд воськовъясӧн.
— Бригадир ёрт!
— юаліс сійӧ мунігмозыс.
— Кор вайисны?
— А часджын сайын нин.
— Мыйла менӧ пыр жӧ энӧ корӧй?
— Да эгӧ аддзӧй.
Корсим.
— Омӧля корсьӧмныд!
Безобразие!
Зина котӧрӧнсорӧн кайис палуба вылӧ, сэтшӧм скӧр, мый Володька Петухов сы дінысь шатовмуніс.
Сійӧ распоряжайтчис, сеталіс, кыдзи и пыр, зэв стӧч да правильнӧй индӧдъяс.
Некутшӧм ныв Зина тані эз вӧв; вӧлі инженер Зинаида Павловна Иванова, стапельнӧй участокса мастер, Илья Матвеевич Журбинлӧн отсасьысь, кодлы сійӧ коркӧ кӧсйысьліс велавны кутны ассьыс чувствояссӧ да коді шуліс: «Миян делӧын колӧ выдержка, характер...»
2
Матвей дед корсюрӧ лэптывліс синъяссӧ книга вылысь да кывзіс ывлаын тӧвлысь омлялӧмсӧ да грымакылӧмсӧ.
Тӧлыс пырис ӧшинь замазка пыр, вӧрӧдіс шторыяссӧ, кӧнкӧ пӧтӧлӧкын вӧсньыдика чипсіс, сьӧкыда восьлаліс вевт кузя.
Дед кывзас, кывзас да бара босьтчас лыддьысьны.
Топыд турунвиж переплёта ичӧтик книга, но дед пукаліс сы сайын войбыдъясӧн; листыштас страница — и думайтӧ...
Сылӧн став олӧмыс прӧйдитіс тайӧ страницаясӧдыс, кузь олӧм: кызь вотӧг — сё во.
Сійӧ лыддьыліс эз этша книга — быдпӧлӧс нэмъяс йылысь: и сійӧяс йылысь, кор тӧргуйтлісны йӧзӧн, кыдзи скӧтӧн, и сійӧяс йылысь, кор йӧзӧс травитлісны римскӧй циркъясын тшыг левъясӧн, и сійӧяс йылысь, кор йӧзӧс наука вӧсна сотлісны бипуръяс вылын.
Эз на вӧвлы ещӧ му вылын морт олігчӧжӧн сэтшӧм нэм, кутшӧм уси Матвей дед пай вылӧ, кутшӧмын удайтчис сылы овны.
Мир сотворитӧмсянь эз тӧдлы прӧстӧй морт отечество.
Кутшӧм нӧ сійӧ отечество, тэнӧ кӧ и гӧрйӧ доддяласны, и нырбордъястӧ тэнсьыд чашъясны, и майӧг йылӧ пуксьӧдасны, а оз кӧ пуксьӧдны — кувтӧдзыд пон моз кутан овны.
Кӧть кытчӧ эн тувччы, артмыліс: ёнкӧд эн тышкась, озыркӧд эн судитчы.
Со гижӧны: оліс морт эз ӧти тысяча во немортногӧн, и сӧмын дед нэмӧ торксисны, жугласисны тайӧ порадокъясыс.
Везитіс, шуд уси сылы — удайтчылӧма чужны татшӧм кадӧ.
Олӧмтӧ олан — он кут каитчыны: книгаясӧ веськалін, лыддясны коркӧ тэ йылысь мукӧд йӧз, кутасны вежавны.
Дед ропкис книга весьтын, гораа сёрнитіс аскӧдыс; то босьтлас синсьыс ӧчкисӧ, то бӧр ӧчкиасьлас.
Кабинетӧ пырис Жуков.
— Директорыд абу?
— юаліс сійӧ.
— Муніс нин?
Мустӧм поводдяыс, Журбин ёрт.
— Жуков пуксис Матвей дедлы паныд.
— Тайӧ абу ӧпаснӧ?
— Тӧлыс?
Вермас лёктор вӧчны.
Миянын Ленинградын кодь жӧ.
Заливсянь сюйсьӧ ваыс, катчӧссянь сідзжӧ сюйсьӧ — визулыс.
Лада и пыктӧ, туӧ.
Ӧкмыссё кӧкъямысӧд воын, шуӧны, заводын котельнӧйыс взорвитчылӧма.
Ас кадӧ абу кусӧдӧмаӧсь, ваыс тыртӧма, котёлъяс и пасьмунӧмаӧсь.
Важся делӧ, дерт.
Ӧні берегъясыс вылынджыкӧсь, насыпайтӧмаӧсь найӧс да котельнӧйсӧ мӧдлаӧ вуджӧдӧмаӧсь.
Овлывлӧ, сёлькӧдчыштас ваыс причалъяс дорын да и бӧр мунас.
— Корабльяссӧ мед эськӧ эз пӧрӧд?
— Эз вӧвлы.
— А ті мый лыддянныд?
— Жуков босьтіс Матвей дедлысь книгасӧ, видзӧдліс корка вылас.
— Партиялысь история?
Гӧгӧрвоанныд?
— Менсьым ӧти инженер юавліс жӧ, — вочавидзис дед, — первойысь пӧ прӧйдитанныд?
Ме и шуа: кагасянь заводиті прӧйдитны, ставсӧ прӧйдиті.
Кыдз нӧ ме, Жуков ёрт, ог гӧгӧрво?
Ме йылысь сэні, кӧть кытчӧ эн видзӧдлы.
Со вайлы книгасӧ, со...
мый висьтавсьӧ?
Отменитӧмаӧсь, сідзкӧ, крепостнӧй право, помещикъяс кутӧмаӧсь кульны откупнӧйяс, и заводитчис, — крестьянин рӧзӧритчӧ, пӧрӧ корысьӧ, мунӧ карӧ, корсьӧ нажӧтка.
Донтӧм вын фабрикантлы.
Сэтшӧм донтӧм — сыысь донтӧмыс оз лӧсяв.
Меным мыйта мынтыліс немец Бисмарк?
Вонас четвертнӧй!
Кызь вит шайт!
Дай сійӧ эз первой восяньыс, а мӧдсяньыс.
Первой вонас — пига тэныд, ӧти баланда.
Кӧзяинлы порсьыс ме серти донаджык сувтліс.
Ставсӧ лючки гижӧма: чирклісны рабочӧйлысь удж донсӧ, штрафуйтлісны, асланыс лавкаясысь миянлы сісь тӧвар талонъяс кузя уджйӧзӧн сетавлісны, шайтысь кык гривенник лишнӧй босьтлісны.
Тайӧ нин бӧрынджык, эз Бисмарк ордын, — кор Петербургӧ вои.
Но, гӧгӧрвоана: коді тэ вӧсна тӧждысяс?
Тэнсьыд кучиктӧ кульӧны.
Тӧждысь ас вӧснаыд ачыд.
Партияыдлы пашня и лои, мӧдногӧн кӧ шуны, ми, рабочӧй класс.
— Правильнӧ, Журбин ёрт.
Матвей дед тэрмасьтӧг листаліс страницаяс.
— Либӧ со, — водзӧ висьталіс сійӧ, — Столыпин йылысь.
Меным сэки веськыда сьӧлӧмӧ сатшис.
Висьӧм бӧрын чеччи вольпась вылысь; кок йылын ог ӧшйы.
Кодарӧ сетчыны?
Гӧтыр, челядь...
Тэ тӧдан менсьым челядьӧс — Ильяӧс да Василийӧс.
Сёйны корӧны.
Ӧтилаӧ заводитла пырны — оз босьтны, мӧд местаӧ — бара оз босьтны.
«Чёрнӧй списокъяс», погромъяс...
Страшнӧй делӧ!
Удж дон йылысь и сёрнитны нинӧм — чинтісны, уджалан лун содтісны, штрафъяс — мыйта колӧ — быд воськолын.
Кыдз тані Ленинӧс он уськӧд тӧдвылад!
Оз ков мелочьяс требуйтны, а дзоньнас машинасӧ пыркнитны.
Не то сійӧ, неуна личкыштан сы вылӧ, быттьӧкӧ сетчыштас, уступка вӧчыштас, а сэсся смелмӧдчас да важсьыс ёнджыка топӧдас.
— Дзик сідз!
— Жуков зілис не торкавны Матвей дедӧс.
Сійӧ первойысь принимайтіс партия история кузя татшӧм аслыссяма экзаменсӧ.
А дед ышмис, листаліс да листаліс страницаяссӧ.
— Ме, дерт, ӧні татшӧм складнӧя висьтала.
Сэки пемыд на вӧлі, сӧмын ас йылысь тӧждыси.
Югдіс юрӧй дзик революция дырйиыс нин, кор служиті «Аврора» вылын.
Кор Ильичӧс кывзі.
Сійӧ миянлы приказ объявитіс: кырссьӧй буржуйясӧс да временнӧйясӧс, воис миянлы праздник!
Гымӧбтім ми крейсер нырладорса орудиеысь да и берегӧ, берегӧ — Зимньӧйланьӧ!
Сы бӧрын эсійӧяс сюйсисны, интервентъяс.
Уинстошка...
— Кутшӧм Уинстошка?
— юаліс Жуков.
— Ӧти и эм Уинстошкаыс...
abu
Матвей дед думыштчис, кияс вылас мыджсис.
Югнитавлісны вежӧрас гражданскӧй война йылысь, Ладаса олӧмлӧн первойя вояс йылысь казьтылӧмъяс.
Журбинъяслӧн семья вӧлі тайӧ олӧм шӧрас.
Матросъяс, Питерса рабочӧйяс, кодъяс асланыс синъясӧн аддзылісны Ленинӧс, асланыс киясӧн вӧчисны революция, найӧ топыд чукӧрӧн кутчысисны заводса кадрӧвӧй металлистъяскӧд, веналісны атакаяс партия вылӧ, сӧветскӧй власть вылӧ да восстанавливайтісны завод.
abu
— Воим ми татчӧ, Ладаӧ, менсьым пиянӧс партия мобилизуйтіс трудӧвӧй фронт вылӧ.
Пуджим сосъяснымӧс, уджалам, восстанавливайтам.
Быдсяма мазурикъяс — тані шуӧма: троцкистъяс, а ми найӧс шулім «лёвкалӧн подручнӧйяс» — васӧ гудыртӧны.
Нинӧмла пӧ занимайтчыны татшӧм пустякъясӧн — восстановлениеӧн, всё равно миянлы омӧль лоӧ, Германияын революция пӧдтісны, Болгарияын сідзжӧ, и ми пӧгибнитам, оз вермы кутчысьны сӧветскӧй власть.
Ми тані заводскӧй митинг вылын ӧтиӧс люкын неуна эгӧ пӧдтӧй — думыштӧма миянлы Троцкийлысь письмӧ лыддьыны.
Илья менам сылы пельбокас сетыштіс.
Илья томдырйиыс пузьысь вӧлі, абу Василий кодь.
Василий кутіс асьсӧ.
Да, ставсӧ ми выдержитім, Жуков ёрт.
Не сӧмын эгӧ пӧгибнитӧй, — социализм стрӧитім, коммунизм стрӧитам.
Тӧлыс выль вынӧн кутіс грымакывны керка вевтӧн.
Кыкнанныс кывзысисны, и, кор ӧшиньяс сайын лӧнис, Жуков юаліс:
— Мыйла ті, Журбин ёрт, партияӧ энӧ пырӧй!
Тіян биографиялы неуна весиг тешкодь.
— Мый тешкодьыс!
Тешкодьыс абу.
Революцияӧдз, шуа, пемыд вӧлі, нинӧмӧн эг торъявлы, а революция дырйи меным лои нин ветымын арӧслань.
Видзӧда, менам пиян партияӧ гижсьӧны, и гӧгӧр став партийнӧйясыс — том йӧз.
Абу лӧсьыд, думайта, пӧрысьлы на пӧвстын гудрасьны, да сідзи срокъяснас и сёрми, ещӧ пӧрысьджык лои.
«Сета заявление», — лӧсьӧдчылі.
И эг сет.
Кутшӧм партийнӧй меысь?
Воысь воӧ вынъяс чинӧны, он чеччышт эсідз, он кватит пинжактӧ, кыдзи вӧвлі, партия кӧ тэнӧ кытчӧкӧ чукӧстас.
А он кӧ вермы первойя кыв вылӧ шыӧдчыны, партияӧ эн и сюйсьы, эн мешайт сылы аслад вермытӧмӧн.
Партия жӧ, Жуков ёрт...
вот, шуам, мунӧ войска, — сійӧ быттьӧ головнӧй застава, первойӧн ас вылас быд удар босьтӧ.
Крепыд народ сэні, головнӧй заставаад, колӧ лоны.
— Но ті, дерт, кывлінныд, Журбин ёрт, Николай Островский йылысь, писатель йылысь?
— Коді тай кыдзи сталь калитчӧ гижис?
Лыддьылі.
Тӧда, мый кӧсъянныд шуны.
Вольпась вылын пӧ куйліс, а партиялы зэв ыджыд пӧльза вайис, став ребята сы книга кузя воспитывайтчӧны.
Примерыс меным абу лӧсялана, Жуков ёрт.
Ме ӧд коді?
Ме рабочӧй.
Ме вольпась вылын куйлігӧн корпуснӧй стальтӧ размечайтны ог вермы.
Сідз?
Сідз.
Меным заводын ачымӧс колӧ петкӧдлыны, производство вылын.
Рабочӧй, сійӧ кӧ партийнӧй, сійӧ уджалӧ стахановскӧя.
Гӧгӧрвоана — мыйла.
Головнӧй отряд!
Мый лоӧ стахановецыс?
Стахановец жуглӧ важ нормаяс, уджалӧ выльног, пыдзыртӧ техникаысь ставсӧ, мый вылӧ сійӧ способнӧй.
Меным непӧштӧ сизимдас арӧсӧн, но и квайтымынӧн не вӧтчыны вӧлі том йӧз бӧрся.
Вот и эз ло эськӧ меысь стахановец.
А абу кӧ тэ стахановец — абу и коммунист.
Стахановецыс — коді сійӧ?
Коді тышкасьӧ сэтшӧм удж вӧсна, кутшӧм нуӧдӧ коммунизмӧ.
Сійӧ, сідзкӧ, и эм коммунист.
А ме...
мый сэн сёрнитнысӧ!
Сёрми стахановецӧ, вот и коммунистӧ сёрми.
— Интереснӧ ті сёрнитанныд, Журбин ёрт.
Ӧтиладорсянь — зэв правильнӧ, мӧдарладорсянь — дзик неправильнӧ.
Дерт, рабочӧй-коммунист должен лоны стахановецӧн.
Но ме тӧда, мый дзик войнаӧдз, ыджыд арлыдӧн нин, ті вӧлӧмныд заводса медбур разметчикъяс пӧвстысь ӧтиӧн.
— Вӧлі, вӧлі, — торкис Жуковӧс Матвей дед.
— Сӧмын качество кузя.
Лыд боксяньыс эз артмывлы.
Кольччылі нин.
И главнӧйыс — эг выльног уджав, кыдзи ӧні уджалӧны, а важъяногӧн, вот, мый шусьӧ збыльысь дедъяс ногӧн.
— Сійӧ шпыньмуніс да чӧв ланьтіс.
Вӧлі сёр нин, часі кучкаліс дас кыкысь.
Жуков чеччис.
— Сідзкӧ, абу ӧпаснӧ, чайтанныд?
— ещӧ юаліс сійӧ.
— Ваыссӧ?
Коді сійӧс тӧдас?
Ӧкмыссё кӧкъямысӧдын петкӧдліс гаж.
Жуков прӧщайтчис да муніс.
Матвей дед тупкис книгасӧ да водіс диван вылӧ: креслӧын пукалӧмысь мышкыс мудзис.
Сійӧ унмовсис и аддзыліс вӧт, мый бара звӧнитліс министр, бара сёрнитыштісны заводскӧй делӧяс йылысь, сиисны ӧта-мӧдныслы здоровье.
Но сёрниыслы пыр торкаліс звӧнок, быттьӧ телефоныс дурмӧма: йӧз сёрнитӧны, а сійӧ ӧтарӧ звӧнитӧ.
Матвей дед думыштіс, мый колӧ корлыны монтёрӧс, мед лӧсьӧдас, да садьмис.
Телефоныс збыльысь звӧнитіс.
— Матвей Дорофеевич!
— пирс вывсянь сёрнитіс вахтёр.
— Докладывайта: сё дас.
— Мый сё дас?
— Матвей дед эз гӧгӧрво.
— Ординарысь сё дасӧн вылынджык.
Тані ме водзын водомер.
Сё дас!
Эз весьшӧрӧ тӧждысь Жуков, — ваыс туӧ.
Матвей дед думыштіс юлысь ва мерайтан рейка, кодӧс юклӧма сантиметръяс вылӧ сьӧд да гӧрд визьясӧн.
Сійӧс вӧлі тувъялӧма сваяяс бердӧ Илья конторалы паныд.
Наводнениекӧд тышкасьӧм кузя ставӧн вунӧдӧм инструкцияясын, кодъяс йылысь помнитіс заводын, пӧжалуй, сӧмын сійӧ, Матвей дед, шуӧма, мый критическӧй точкаӧн лыддьысьӧ ординарысь вылынджык сё кӧкъямысдас вит, и сэки кыпӧдсьӧ тревога.
Но сё кӧкъямысдасӧдз ещӧ ылын на.
— Кывзы, — шуис дед.
— Кутас кӧ туны, звӧнит быд дас сантиметр бӧрын.
Обязательнӧ звӧнит.
Гӧгӧрвоан?
Матвей дед мӧвпаліс, мый шызьӧдны начальствоӧс некутшӧм коланлун на абу.
Овлывліс — и сё дас вит сантиметрӧдз туліс ваыс и сё нелямынӧдз, тревогаяс эз вӧчлыны.
Сідз прӧйдитліс.
Да сэтчӧ жӧ и инструкцияыс, вермас лоны, важмис.
Берегъяссӧ — война водзвылын быд во уджавліс землесос-рефулёр — насыпайтісны, крепитісны найӧс бетоннӧй стенаясӧн.
Вот, гашкӧ, стапельнӧй участокъяс...
Корабльяс улӧ кӧ ыльнитас ва да пӧрӧдас кильблокъяссӧ...
Ильялӧн корабльыс пӧшти эштӧма.
Мӧд корабль помалӧны.
Регыд мысти и коймӧдӧс лэдзасны.
Ӧні оз кутны виччысьны тулысӧдз, воас морскӧй ледокол и лэдзӧм водзвылас кутас жуглыны ю вылысь йисӧ.
Февральын прӧстмас нёльӧд стапель, а первойяас сэк кежлӧ джынвыйӧ тэчасны выль корабль.
Сэтшӧм ӧдйӧ кутіс мунны сборка, сӧмын вевъяв артавны заводскӧй продукциясӧ.
Вот тэныд, мед ещӧ ва сюйсис делӧас.
Войбыдӧн, проклятӧйыд, сэтшӧмтор вӧчас, во чӧжӧн он разберитчы.
Ӧд мый вӧлі Ленинградын тысяча ӧкмыссё кызь нёльӧд воын.
Стихия, да и сӧмын!
Некымын минута мысти пирсвывса вахтёр бара звӧнитіс.
— Матвей Дорофеевич, сё кызь ӧти!
Содӧ ваыс, полан видзӧднысӧ.
Гыясыс океанын кодьӧсь.
— Океанын!
Вӧвлін тэ океанас!
Звӧнит ещӧ.
Водзӧ лоӧм звӧнокыс Матвей дедӧс кыпӧдіс кок йылас.
Вахтёр горзіс.
Тыдалӧ, пирс вылын ещӧ ёнджыка кутӧма омлявны тӧлыс, и вахтёр чайтіс, мый дед оз кыв сылысь кывъяссӧ.
— Сё нелямын!
Ваыс туис вӧвлытӧм ӧдйӧ.
Вӧчсис сійӧтор, мый йылысь Матвей дед висьталіс Жуковлы:
паныдасисны заливса тӧв да Ладалӧн визулыс, тӧлыс веніс, Лада туис.
Часысь не дырджык мысти вахтёр горӧдіс трубкаӧ:
— Сё кӧкъямысдас куим!
Тайӧс кылӧм бӧрын Матвей дед звӧнитіс директор квартираӧ.
Иван Степанович эз вӧв гортас, гӧтырыс шуис:
«Заводын».
Звӧнитіс Жуковлы — сідзжӧ вочавидзисны: заводын.
Тадзи звӧниталігкості вахтёр юӧртіс:
— Сё кӧкъямысдас сизим!
Дед сувтіс пызан сайын, веськӧдчис, кресталіс кияссӧ мышкас, чургӧдіс тошсӧ, видзӧдліс часі вылӧ; кык да джын, войшӧра-вой, йӧз узьӧны.
Сійӧ ӧтнас кывкутӧ став водзӧ лоӧмторсьыс, сылы ӧтнаслы колӧ решитны, кыпӧдны-ӧ йӧзӧс узянінсьыс.
А друг да ставыс прӧйдитас лючки-ладнӧ, друг весьшӧрӧ лоӧ кыпӧдӧма?
Мый сэки?
Торксяс уджалан лун, узьтӧм, шойччытӧм йӧз оз вермыны уджавны тыр вынӧй.
Кутшӧм вред ваяс кадысь водз тревога кыпӧдӧмыс!
А оз кӧ кыпӧд ас кадӧ, сёрмас — лоӧ ещӧ лёкджык, вредыс лоӧ уна тысячапӧв ыджыдджык.
Тайӧ жӧ йӧзыс, сылӧн ёртъясыс, некор сылы оз прӧститны тадз неладнӧ вӧчӧмысь.
И сэтчӧ жӧ ставнысӧн вунӧдӧм инструкцияыс требуйтіс пырысь-пыр жӧ действуйтны.
Матвей дед нюжӧдіс кисӧ телефоннӧй аппарат трубка дорӧ.
— Котельнӧйӧс...
— шуис сійӧ телефонисткалы.
— Котельнӧй?
Сёрнитӧ Журбин.
Объявляйта...
— и пыр жӧ кипыдӧснас тупкис трубкасӧ.
Ӧдзӧссӧ тэрыба восьтӧмӧн кабинетӧ ӧдйӧ пырис кӧтасьӧм сьӧд кучик пальтоа Иван Степанович.
— Матвей Дорофеевич!
— заводитіс сійӧ веськыда порог дорсяньыс.
— Звӧнит котельнӧйӧ.
Объявляйтам тревога.
— Объявляйтам тревога!
— горӧдіс Матвей дед трубкаӧ, сы вылысь кисӧ босьтӧм бӧрын.
— Сет гудок.
Личнӧй приказание серти...
— «Тройка» решение серти, — веськӧдіс сійӧс Иван Степанович.
Минута-мӧд мысти директор кабинетӧ чукӧртчисны морт дас вит.
Воис Жуков, сы бӧрын пырис Горбунов главнӧй механиккӧд, сэсся ещӧ инженеръяс, начальникъяс, комендантъяс.
Ставныс кӧтасьӧмаӧсь.
Найӧ вӧлӧмаӧсь нин и ва мерайтан рейкаяс дорын, и пирсъяс вылын, и цехъясын.
Гудок тутсіс дженьыда, тревожнӧя.
Триньӧдчисны телефон звӧнокъяс.
Дедлысь юасисны мастеръяс, рабочӧйяс, партийнӧй комитетса работникъяс, служащӧйяс: найӧ чайтісны, мый директорскӧй кабинетын сійӧ ӧтнас; ставнысӧ волнуйтіс — мый лои, мый вӧсна тревога; ӧткымынъяс горзісны: мунам, мунам; мукӧдъяс чӧв ланьтӧмӧн ӧшӧдалісны трубкаяс.
Ещӧ ӧтчыд звӧнитліс вахтёр, рейка вылын вӧлі кыксё саяс.
Тӧлыс сэтшӧма пӧльтіс, сыркакылісны важся зданиелӧн «ыз стенъясыс; ӧшиньясӧ швачӧдіс зэр.
Дедӧс кыскис сэтчӧ, пирсъяс дорӧ, стапельяс дорӧ, но сійӧ аслас пост вылысь мунны эз вермы.
Иван Степанович тшӧктіс юӧртавны став ответственнӧй работникъяслы.
Некымын морт пуксисны телефонъяс дорӧ.
Эз вешйыв аппарат дорсьыс Матвей дед.
Сійӧ тайӧ минутаясас чувствуйтіс асьсӧ чуть ли эз капитанӧн корабль вылын, коді веськаліс чорыд штормӧ.
Сійӧ звӧниталіс пӧжарнӧйяслы, поликлиникаӧ, звӧнитіс милицияӧ.
Объявляйтсис ыджыд аврал, сы вӧсна мый гыясыс вевттьӧмаӧсь нин ва мерайтан рейкасӧ и ваыс бетоннӧй стенаяссӧ кытшовтӧмӧн писькӧдчис Веряжка вомдорсянь цехъясӧ.
Гудок омляліс, телефонъяс звӧнитісны, — йӧз садьмалісны, звирк чеччалісны вольпасьяс вылысь, и быдӧн кутісны асьнысӧ асланыс характеръяслы тырвыйӧ лӧсяланаӧн.
— Ме сідзи и чайті рытсяньыс на!
Ва!
— горӧдіс главнӧй конструктор Корней Павлович.
Сійӧ уськӧдчис витӧд судтасянь пос кузя пальтотӧг, ӧти пинжак кежсьыс.
Гӧтырыс суӧдіс сійӧс дворас нин да мунігмозыс отсаліс пасьтавны брезент плащ.
Гӧтырыс котӧртіс верӧсыскӧд орччӧн пӧшти пос дорӧдз и, кодыр Корней Павлович саяліс пемыдас, сӧмын сэки казяліс аслас кисьыс сылысь картузсӧ.
Скобелев эз пырысь-пыр чеччы.
Думайтіс.
Эз вермы гӧгӧрвоны, мыйын делӧыс.
Чайтіс: юргыштас гудок, да и дугдас.
Гудок эз дугды.
Ковмис чеччыны, звӧнитны заводӧ.
Ва, вот ещӧ мый оз тырмы!
Ыджыд неприятность.
Но мый, веськыда кӧ шуны, вежсяс, сійӧ кӧ, Скобелев, мунас заводӧ?
Васӧ сійӧ оз сувтӧд, — сідзкӧ, мыйла мунны?
Сійӧ тӧлкуйтіс, аслас чайтӧм серти, гӧгӧр ставсӧ артыштӧмӧн, последовательнӧя, логичнӧя.
Логика эм логика, но, сыысь кындзи, вӧліны ещӧ чувствояс; найӧ тшӧктісны Скобелевӧс пасьтасьны да петны ӧтувъя квартира коридорӧ, кыті котралісны узянінысь чеччӧм мужчинаяс да нывбабаяс — Скобелевлӧн соседъясыс.
Ывла вылын тӧлыс сійӧс пӧрӧдӧ кок йывсьыс, зэрыс швачкӧ чужӧмас, войталӧ воротник костас.
Скобелев заводитліс дорйысьны зэрсьыс, вылӧдз, пельясӧдзыс, лэптіс пальто воротниксӧ да щӧка увдортіыс кизяліс.
Но кор гӧгӧрвоис, мый ӧткодь нин, кӧтасис да ещӧ ёнджыка кӧтасяс, сунис помӧдз, лыӧдзыс, сьӧлыштіс став вылас; мӧвпъясас чужис кутшӧмкӧ тӧждысьтӧмлун, тайӧ мустӧм тӧвсӧ венны кӧсйӧм; ас тӧдлытӧгыс сійӧ содтіс воськовъяссӧ, а медбӧрти кутіс котӧртны.
Сійӧ зурасис пемыдас Зинакӧд.
Тӧлыс шыбитіс сійӧс веськыда Скобелев вылӧ.
Юр вывсяньыс кок улӧдзыс кӧтасьӧмӧн найӧ эз тӧдны ӧта-мӧднысӧ, эз шуны ни ӧти кыв, весиг пӧшти эз казявны тайӧ зурасьӧмсӧ.
Тревога объявитісны не сӧмын судостроительнӧй вылын.
Карса уна предприятиеясын кутісны уджавны «тройкаяс»; югдісны партия обком да горком зданиеясын, областнӧй да городскӧй Сӧветъяс зданиеясын неважӧн на битӧм ӧшиньясыс.
Уличаяс кузя тӧвзисны пӧжарнӧй да санитарнӧй машинаяс, жургисны грузӧвикъяс, котӧртісны йӧз.
Тайӧ движениеыс вӧлі быттьӧ хаотичнӧйӧн, но сідзи сӧмын кажитчис, — йӧзлӧн вабергачыс юксяліс шоръяс вылӧ да визувтіс аслас туйясӧд.
Лада пӧлӧн мунысь проспект вылӧ кар быд помсянь воалісны судостроительяс да веськӧдчалісны асланыс заводланьӧ.
Журбинъяс керкаын медводз тревогасӧ кыліс Виктор. Муніс бать комнатаас.
— Бать!
— Сійӧ вӧрзьӧдіс Илья Матвеевичӧс пельпомӧдыс.
— Бать, завод юргӧ гудокъясӧн.
— Мый сэн лоӧма?
— Илья Матвеевич шыбитіс шебрассӧ да уськӧдчис ботинкиясла.
— Мый нӧ ӧнӧдз тэ чӧв олін?
Водзджык колӧ вӧлі чуксавны.
Сы висьтасигкості Дуняшка удитіс котӧртлыны ворота сайӧ, аддзыліс сэтысь Егоровӧс, кодӧс корӧмаӧсь отделениеас телефон пыр, да бӧр воис ставсӧ тӧдысьӧн:
— Кык метр судта ва!
— Мӧдім, ребята, мӧдім, — тэрмӧдліс Илья Матвеевич.
— Омӧль делӧ.
Сійӧ думсьыс аддзис ассьыс корабльсӧ, коді, дерт, стапель вылын сулалӧ зумыда, вылын, но валӧн выныс тӧдса — ыльнитас бӧжладорса мыджӧдъяс вылӧ, нуас найӧс, бӧжыс и ӧшъяс.
Вӧлӧма случай ӧти заводын, абу ва — йи вежыньтӧма мыджӧдъяссӧ, корабль и пӧрӧма бок вылас.
Ладнӧ, мый сійӧ речнӧй пароходӧн вӧлӧма, кокни, кранъясӧн сійӧс лэптӧмаӧсь.
А тані грӧмадина, кодлӧн водоизмещениеыс дас кык тысяча тонна.
Кутшӧм кранъяс лэптасны!
Журбинъяс петісны ворота сайӧ.
Агафья Карповна колльӧдіс найӧс ылӧ, дзик Канатнӧйӧдз.
Найӧ мунісны, сійӧ колис зэр улӧ, повзьӧма.
Сійӧс зытлалісны котӧртысь, гораа сёрнитысь йӧз.
Агафья Карповна важӧн нин воштіс син увсьыс ассьыс рӧднӧйяссӧ, — но вӧлі накӧд; сылы век на ещӧ кажитчис, мый сійӧ аддзӧ найӧс.
Найӧ оз котӧртны, мунӧны зумыд воськолӧн, ичӧтик топыд чукӧрӧн.
Илья, Витя, Костя, Дуняшка.
Кӧнкӧ сэн нин, буракӧ, и Алёша...
Гудок пыр на омляліс, и мый сэні вӧчсьӧ, кытчӧ мунісны сылӧн рӧднӧйясыс, — ӧтнасӧн ен тӧдӧ.
Тӧлыс нетшыштіс Агафья Карповна юрысь чышъянсӧ, нуис пемыдас.
Эз кут корсьны — чышъянӧдз-ӧ!
— ньӧжйӧник мӧдӧдчис гортланьыс, тӧв паныд, ва бӧждоръясыс швачӧдісны сылы кокъясас.
— Агаша!
— чукӧстісны сійӧс туй вывсянь.
Сэті кокшегйӧдзыс ваті, резинӧвӧй ботыӧн болскигтырйи, муніс Наталья Васильевна.
— И тэ сэтчӧ жӧ?
— юаліс Агафья Карповна.
— Ӧтнад, баба?
Мешайтны сӧмын кутан.
— Ӧтка баба — сійӧ жӧ мужик, — вочавидзис Наталья Васильевна.
— Мун гортад, Агаша, кынман.
Мыйла чышъянтӧгыд петін?
Агафья Карповна бӧр воис гортас.
Сашка узис, абу садьмӧма ни гудокысь, ни шумысь.
Найӧ вӧліны гортаныс ӧні сӧмын кыкӧнӧсь — баба-внука.
Мый эськӧ ӧні кутіс вӧчны Лидия, эз кӧ кык недель сайын бӧр мун ылі крайясӧ?
Пыр кежлӧ найӧ Викторкӧд янсӧдчисны, янсӧдчисны бурногӧн, сиисны ӧта-мӧдныслы шуд.
Агафья Карповналы дум вылас уси, кыдзи веськодь да гажтӧм аддзысьӧм бӧрын дворын сулалыштӧм мысти, Виктор да Лида мунісны беседкаӧ, коді вӧлі виноградлӧн арся коръясысь би кодь гӧрд.
Тӧдны эськӧ, мый йылысь найӧ сэні сёрнитісны?
Найӧ пуксисны ӧти кока гӧгрӧс пызан сайӧ ӧта-мӧдныслы паныд и дыр эз заводитны сьӧкыд сёрнисӧ.
Виктор помнитіс телеграммасӧ, кӧні Лида кӧсйысис воны арнас, но сійӧ тайӧ кӧсйысьӧмъясас эз зэв эскы и эз виччысь, мый Лида коркӧ да локтас.
Виктор видзӧдіс сы вылӧ кыдзи сӧмын тӧдса вылӧ, Лида дінӧ сылӧн некутшӧм чувствояс эз вӧвны.
Вӧлі сӧмын дӧсада чувство, мый колӧ мый кузякӧ объяснитчыны, а объяснитчыны вӧлі неокота.
Мый кузя сёрнитны, и главнӧйыс — мыйла?
Ставыс прӧйдитіс, ставыс бурдіс.
«Виктор, — решитіс панны сёрнисӧ Лида.
Сійӧ тӧдіс, мый Виктор вермас тадзи чӧв овны и час, и кыкӧс и дзик рытӧдзыс, — Виктор, гӧгӧрво, ме мӧдног эг вермы вӧчны.
Виктор, ми омӧля тэкӧд олім».
— «Коді мыжа таысь, ме?»
— «Ог тӧд, Виктор, ог тӧд.
Мыйла та йылысь сёрнитнысӧ?
Гашкӧ, тэ, гашкӧ, ме — сэтшӧма ӧмӧй нин колӧ корсьны мыжасӧ?
Важнӧйджык сійӧ, мый тэ — ме аддза тайӧс — дзикӧдз кӧдзалӧмыд ме дінӧ.
Ме волі надеяӧн бергӧдны важсӧ, сійӧ миян вӧлі, вӧлі коркӧ.
Но синъясыд тэнад меным висьталісны ставсӧ.
Пӧжалуй, тайӧ бурджык.
Ми важӧн нин тэкӧд вӧлім торйӧн сьӧлӧмъяснымӧн.
Менам мунӧмӧй збыльвылас нинӧм эз веж миян отношениеясын.
Но меным сійӧ вежис ставсӧ.
Менам ӧд эм вын, сы кузя ме ӧні ачымӧс казялі.
Окотитан кӧ, петкӧдла характеристикаяс, приказъясысь выпискаяс?»
— «Мыйла?
Ме верита».
Лидалӧн сёрни помасис, збой да кыпыд настроениеыс, кутшӧмӧн сійӧ локтіс, прӧйдитіс; сійӧ гӧгӧрвоис, мый весьшӧрӧ локтіс.
Некодлы — ни сылы, ни Викторлы — оз ковны важся олӧмсӧ казьтылӧмъясыс, мый со ӧні панліс Лида.
Лидалы сьӧлӧм вылас лои гажтӧм, но сӧмын гажтӧм, — не унджык.
«Витя, а мый, ме кӧ талун жӧ бӧр муна?
— юаліс сійӧ прӧстӧя.
— Кыдз тэ чайтан, гортсаястӧ тайӧ оз ӧбидит?»
— «Тэ мудзин,
мыйла талун?
Шойччышт».
Тайӧ прӧстӧй юалӧмсьыс да вочакывсьыс кыкнанныслы лои кокниджык.
Кор Лида сёрнитіс драматическӧй тонӧн важся, вошӧм радейтӧм йылысь, Виктор чувствуйтіс скӧралӧм; Лида кутіс сёрнитны мунӧм йылысь — скӧралӧмыс прӧйдитіс, друг сылӧн кыптіс интерес Лида выль олӧм дінӧ.
Виктор юасис Лидалысь тайга йылысь, геологическӧй разведка йылысь, поискӧвӧй группаын Лидалӧн уджъяс йылысь.
Лида висьтавліс, и Виктор гӧгӧрвоис, мый сылы сэні, тайгаын, вывті, вывті сьӧкыд, мый сійӧ, кӧнкӧ, бӧр эськӧ локтіс сы дінӧ, прамӧйджыка кӧ корны.
Но бурджык не корны; бурджык ставсӧ сетны кадлы да трудлӧн преобразуйтысь свойствояслы.
abu
Кильчӧ вылӧ петӧм бӧрын Агафья Карповна кыліс кутшӧмкӧ техническӧй сёрни геологъяс удж йылысь,
abu
Виктор да Лида эз нин вӧвны верӧсӧн да гӧтырӧн...
abu
Да, мый эськӧ Лидия кутіс вӧчны татшӧм часӧ?
Во сайын эськӧ, лои кӧ татшӧм лёкторйыс заводын, и места вывсьыс эз вӧрзьы.
«Ог радейт тіянлысь заводтӧ, ог мун, и ставыс».
А ӧні, коді сійӧс тӧдас, гашкӧ, сідзжӧ уськӧдчис ставыскӧд ӧтлаын!
Ветлӧдлӧ жӧ кӧнкӧ гӧраясті, вуджавлӧ юяс вомӧн.
abu
abu
Эз вермы Агафья Карповна ни водны, ни весиг пуксьыны.
Комнатаысь бисӧ кусӧдӧм бӧрын, медым бурджыка тыдаліс, сулаліс ӧшинь дорас да видзӧдіс сап пемыд ывлаас, сэтчӧ, кӧні вӧлі дзиръяыс.
Тӧлыс, быттьӧ гыжъясӧн, парсаліс керка вевтсӧ, песлӧдліс палисадникысь пуяссӧ, кучкаліс стеклӧӧ куш увъяснас сирень.
Лэбыштіс улича кузя машина, югдӧдліс туйсӧ — туйыс ставнас ойдӧма ваӧн.
Гашкӧ, санитарнӧй машина, скорӧй помощь; гашкӧ...
Оз, страшнӧ думыштны та йылысь, оз кут сідз думайтны Агафья Карповна.
Но век жӧ думайтсис, кыдзи нэмысь нэмӧ думайтӧны мамъяс, кор дыр оз воны гортаныс налӧн челядьыс, весиг кӧть абу бушков, кӧть абу наводнение, весиг кӧть лӧнь, гожся вой.
Гудок тшӧкмуніс да чӧв ланьтіс.
Таысь эз ло спокойнӧджык, лои ещӧ на страшнӧджык.
3
Эз вӧв кокни кытшовтны административнӧй здание.
Сӧмын мыччысян пельӧс сайсянь, тӧлыс бӧр шыбитӧ, пӧрӧдӧ, уськӧдӧ кок йывсьыд.
Алексей муніс выныштчӧмӧн, пельпомъяснас водзлань сетчӧмӧн, став тушанас зэвтчӧма тӧв вылӧ, кыдзи зэвтчӧны сьӧкыда воссьысь ӧдзӧс восьтігӧн либӧ няйтӧ сибдӧм телега бӧрладорсяньыс йӧткигӧн.
Кор уна сё йӧз ыльнитісны заводскӧй воротаӧд, кажитчис, ставыс ӧтсор гудыртчас, некод оз кут тӧдны, мый сылы вӧчны.
Но быдӧн тэрмасисны сійӧ местаӧ, сійӧ участокӧ, кӧні сійӧ уджаліс луннас, — аслас станок дорӧ, аслас площадка дорӧ, аслас инструментъяс дорӧ.
А сэні вӧліны цехъясса начальникъяс да мастеръяс, вӧліны парторгъяс, профоргъяс, бригадиръяс.
И Алексей локтіс эз кытчӧкӧ мӧдлаӧ, а буретш стапель вылӧ, кӧні вӧлі медся ӧпаснӧ да страшнӧ.
Ӧзтісны став прожекторъяссӧ, кутшӧмъяс вӧліны заводын, югдӧдісны причалъяслысь линияяс, достроечнӧй бассейн, стапельнӧй местаяс, корабльяс.
Ушатысь моз киссьысь зэр орйӧдліс би югӧръяссӧ:
найӧ быттьӧкӧ тшыналісны.
Гыяс шыбласисны бетон вомӧн, и налӧн лестукъясыс лэблісны Морскӧй проспект пӧлӧн;
гальскис, лёкысь дзуртіс стенаяс бердӧ жмитӧм корабльяслӧн обшивкаыс;
вымосткаяс вылысь лэбисны пӧвъяс, тӧлыс шыблаліс найӧс истӧг тувъясӧс моз, найӧ гылалісны муӧ, но шыыс оз вӧлі кыв ураган грымакылӧм вӧсна.
Илья Матвеевич сулаліс аслас корабль пыдӧс увдорын да горзіс морскӧй мегафонӧ — еджыд жӧч трубаӧ:
— Скӧбаяс, скӧбаяс!
Ваыс пыр ӧтарӧ кайис вывлань стапель вылӧ, пуис бӧжладорса клеткаяс да кильблокъяс гӧгӧр.
Алексей гӧгӧрвоис, мый батьыс тшӧктӧ крепитны клеткаяссӧ содтӧд кӧрт скобаясӧн.
Сійӧ аддзис Викторӧс, — пидзӧсӧдзыс ваын ноксьӧ кормӧвӧй подзор улын, кодӧс боксяньыс югдӧдӧма прожекторӧн.
Виктор дінӧ моздортырыс скобаясӧн котӧртіс Костя.
Стапельнӧй кран будкаын яръюгыда ломаліс лампочка, быттьӧ сьӧд небесаын ӧтка кодзув.
Збыль ӧмӧй сэні пукалӧ Наталья тьӧтка?
— Мый вӧчны, бать?
— юаліс Алексей.
— Отсав ребяталы, отсав, Алексей!
— вочавидзис Илья Матвеевич.
— Корма колӧ спаситны.
Ваыс шыбласис сы кокъяс дорӧдз, няйт — сэтчӧ веськалӧмаӧсь чагъяс, турун, ёг, кодъясӧс нуӧма берегысь.
Ваыс дзужгис, руаліс.
Виктор да Костя мукӧддырйиыс саявлісны сылӧн рыжӧй лёкысь пессьысь бурысьяс сайӧ.
Алексей сідзжӧ уськӧдчис корма улӧ, киас босьтӧма сьӧкыд кувалда.
Причал стенаяс пӧлӧн, ӧти чугуннӧй тумбасянь мӧдӧ, такелажникъяс нюжӧдалісны гез-канатъяс — лееръяс, медым йӧзсӧ эз шыбит юӧ, медым найӧ вермисны кутчысьны тайӧ лееръясас.
Быдлаын крепиталісны, гарталісны тросъясӧн, свариталісны, тувъялісны, лэпталісны тальясӧн.
Ставныс тӧдісны ассьыныс места, ставныслы сюри удж.
Сӧмын Скобелев шыбласис ӧти цехсянь мӧдӧ, эз аддзы, мыйӧ сылы кутчысьны.
Сійӧ котӧрӧн воис заводӧ, думсьыс подвиг кӧсйис вӧчны, но подвигсӧ быд рабочӧй вӧчис аслас участокын, — а кӧні Скобелевлӧн участокыс?
Бризлӧн комнатаыс?
Папкаяс, пызанъяс, печатайтчан машинкаяс, — найӧс позьӧ не спасайтны, найӧ мӧд судтаынӧсь, ваыс наӧдз оз во.
Скобелев воис му перемычка вылӧ, кодӧс лэптӧма шпунтӧвӧй стенкаяс костӧ будущӧй кос докса котлован гӧгӧр.
Ваыс перемычкасьыс нуис мусӧ, и уна дас морт векни пӧвъяс кузя ваялісны лыа тыра тачкаяс, пӧрӧдалісны найӧс; мукӧдъяс босьталісны лыасӧ зыръясӧн, шыблалісны сійӧс кырӧдӧминъясӧ, чеччыштлісны кизьӧр гудыртасас, талялісны сійӧс кокъяснаныс.
Скобелев кӧсйис отсавны налы — эз вӧв зырйыс, дзӧрыштіс ваас да казяліс, мый перемычка вылын сійӧ оз ков.
Кодкӧ горӧдіс:
«Воздуходувка!
Воздуходувкаӧ йӧзӧс!»
Котӧртіс воздуходувкалань — компрессорнӧй станциялань, коді сетіс пневматическӧй инструментъяслы сжатӧй воздух.
Ляпкыдик кирпичнӧй зданиеын техник Поликарпов кындзи вӧліны ремесленнӧй училищеысь кымынкӧ зонка.
Найӧ ключьясӧн разялісны болтъяслысь гайкаяссӧ, кодъясӧн крепиталӧмаӧсь фундаментъяс вылӧ электромоторъясӧс.
Джоджас тані сёлькӧдчис нин югъялысь маслӧ пятнаяса ва.
— Кӧнӧсь йӧзыс?
— горӧдіс ӧти зонка.
— Лэптавны колӧ.
Дядя, действуйт!
Зэлӧдчыв, дяденька!
Быд электромотор весьтын бетоннӧй пӧтӧлӧксянь крукъяс йылын ӧшалісны тальяслӧн чепъяс.
Скобелев кутчысис чептӧ да тэрыба кутіс кыскыны сійӧс кияснас.
Сійӧ уджаліс мыйвынсьыс, чепъясыс зэлалісны, моторыс катовмуніс, но кыптіс сійӧ вывті ньӧжйӧ, а ваыс матыстчис нин сылӧн медколана частьясӧдз.
Сы дінын кыскисны орчча тальяслысь чепъяссӧ, кыскисны Скобелев серти ньӧти эз ӧдйӧджык, но сылы кажитчис, мый сійӧс ордйӧны, мый сійӧ кольччӧ.
Сійӧ кияснас ещӧ ёнджыка кутіс уджавны, сійӧ помнитіс сӧмын мотор йылысь, код улӧ локтіс ва.
Сійӧс ышӧдіс тайӧ поединокыс: коді кодӧс?
Кор Скобелевлы ваыс лои пӧшти пидзӧсӧдзыс, моторыс вӧлі ва веркӧссяньыс вылынджык метр джын нин.
Скобелев чышкис кипыдӧснас плешсьыс ньылӧмсӧ, сьӧлӧмыс сылӧн ёна тіпкис велавтӧм зэлӧдчӧмысь, быттьӧ зутшйӧдліс вурсян машина, — тшӧкыда да оръявлӧмӧн.
Тӧлӧн лёкысь нетшыштӧмысь воздуходувкалӧн ӧдзӧсыс гурйыв воссис, тӧлыс йӧткис ас водзвылас джодж кузяыс гы; Скобелевӧс нюлыштіс, быттьӧ кывйӧн, пӧлӧс зэрлӧн кӧдзыд ваыс.
Тӧв оз лӧнь.
Сійӧ чегис кочегаркалысь кӧрт трубасӧ, коді грыммуні-уси шлюпочнӧй мастерскӧй вевт вылӧ да вундіс мастерскӧйсӧ кыкпельӧ.
Тӧв нетшыштіс причалъяс бердысь нефтянӧй баржа; кык буксирнӧй катер вӧтлысисны сы бӧрся Лада ю вылын; баржаыс усьласис на вылӧ морскӧй зверь моз, катеръяс шыбитчылісны сыысь разіпельӧ да горзісны вӧсньыдик повзьӧм гӧлӧсъясӧн.
Кусі решётчатӧй башня вылысь прожектор, и стапель вылын корабль увдорын лои сап пемыд.
Зиналы, коді распоряжайтчис вымосткаясӧс крепитӧм могысь стальнӧй оттяжкаяс пукталӧмӧн, кажитчис, мый сійӧ синтӧммис.
Зина ас пондаыс ньӧти эз пов.
Сійӧ уджаліс такелажникъяскӧд ӧтлаын, кодъяс пукталісны оттяжкаяссӧ.
Налӧн бригадирныс тшӧкыда горӧдлывліс сылы пеляс: «Трос оз тырмы, инженер ёрт.
Мӧдӧдлӧй складӧ!»,
— «Ещӧ рабочӧйяс колӧны.
Ас кежаным огӧ вермӧй».
Зина мӧдӧдліс складӧ, Зина корсис рабочӧйясӧс, Зина сідз жӧ, кыдзи и Илья Матвеевич, командуйтіс мегафонӧ, мыйысь паръясыслы вӧлі кӧдзыд.
Гашкӧ, кӧть минута кежлӧ, секунда кежлӧ сійӧ каитчис сыысь, мый бӧрйис аслыс татшӧм сьӧкыд профессия?
Эз, дерт, эз, тысячапӧв эз!
Сійӧ нинӧм кузя эз каитчы, сійӧ кӧсйис сӧмын ӧтитор: кутны корабль, видзны, не сетны гыяслы жугӧдны сылысь, Зиналысь, медводдза корабльсӧ.
Мыйкӧ шутёвтіс, ратшмуні Зинакӧд дзик орччӧн.
«Трос ори!»
— кыліс сійӧ такелажникъяс бригадирлысь гӧлӧс.
Бара команда мегафонӧ, бара котӧртны телефоннӧй аппарат дорӧ — звӧнитны складӧ.
Матіті кыссьӧ кранлӧн ош лапа, — сійӧ кыскӧ пыкӧдъяс вылӧ керъяс, сэтчӧ, корма дорӧ, Виктор дінӧ, сэні корабль вӧсна тышкасян центрыс, кытчӧ сюйсьӧны атакаӧн заливлӧн да дурмӧм Ладалӧн гыясыс.
И сэтысянь мукӧддырйи кылӧ Илья Матвеевичлӧн кытысянькӧ зэв ылысянь горӧдӧм: «Витя, Витя!
Клинит шуйга клеткасӧ.
Клинит, Витя!»
Зина тӧдӧ, кӧні тайӧ клеткаыс — васяньыс медматын, и сылӧн ыркмунлӧ сьӧлӧмыс Виктор вӧсна полӧмысь.
Коркӧ сэсся ломзис прожектор.
Зина аддзис, кыдзи сэні, корма улын, коскӧдзыс ваын, лееръясӧ, пӧвъясӧ, брусъясӧ, ӧта-мӧд бердас кутчысьӧмӧн, шыбласисны ӧтарӧ-мӧдарӧ йӧз; найӧ ӧвтчисны кияснас, паськӧдлісны вомъяссӧ, но налӧн эз вӧвны мегафонъяс, и Зина эз вермы гӧгӧрвоны, мый найӧ горзӧны.
Найӧ видзӧдісны Ладалань, на пӧвстысь ӧткымынъяс йӧтлалісны гыяслы паныд кузь пӧв.
Зина аддзис Костяӧс, — сійӧ шыблаліс вӧсни да ён гез пом, мый вылӧ кӧ чӧвталіс сійӧс, кыдзи чӧвталӧны аркан, но тайӧ аркансӧ гартлӧдліс тӧв, нуліс бокӧ, кучкаліс Костялы чужӧмас.
Зина аддзис и Илья Матвеевичӧс.
Сійӧ сулаліс ва весьтын, клетка вылын и сідзжӧ видзӧдіс Ладалань.
Сыкӧд орччӧн вӧлі Алексей.
Алексей тэрмасигтыр шыбитіс кительсӧ, китель бӧрсяыс дӧрӧмсӧ, гачсӧ.
Сійӧ колис йиа кӧдзыд тӧв йылын, прожекторлӧн син ёрана югӧр улын майка да трусик кежысь.
Зиналы дум вылас уси стадион, турник.
Сійӧ сэсся нинӧм йылысь эз удит думыштны, — Алексей кусыньтіс кокъяссӧ, веськӧдчис и чеччыштіс ваӧ увлань юрӧн.
Сійӧ тыдовтчис ылын гыяс пӧвстын, и сӧмын сэки Зина гӧгӧрвоис, мый лоӧма несчастье.
Ӧти кинас вартчӧмӧн Алексей йӧткаліс ас водзвылас сійӧ кузь пӧвсӧ, кодӧс сыӧдз зілисны йӧткыны корма увдорса йӧз.
Пӧвсӧ нуис береглань, Алексей сідзжӧ вартчис бокӧ, лӧсьӧдліс пӧвсӧ да водзӧ нуис сэтчаньӧ, кытӧні помасьӧ югыдіныс.
Илья Матвеевич лэччис клетка вывсьыс, сьӧкыдпырысь котӧртіс ваӧдыс да стапель вывті мӧдӧдчис выліӧ.
— Мый лои, Илья Матвеевич, мый?
— Зина суӧдіс сійӧс мунігас, чорыда кутчысис сылы тужурка соскас.
— Йӧз пӧгибайтӧны, — сувтлытӧг вочавидзис сійӧ.
— Коді, коді, Илья Матвеевич?
— Зина тракйис соскӧдыс, ачыс эз кыв, кыдзи сы чуньяс улын быздалӧ кӧтасьӧм тканьыс.
— Зубаревӧс ваыс нуис.
Плӧтникӧс.
— Кутшӧм ужас!
А кӧні Виктор Ильич?
Ме ог аддзы сійӧс.
— Сэні жӧ.
Колӧ катер корны.
Зиналӧн кокъясыс дрӧгмуніны.
Илья Матвеевич саяліс вахтёръяс будкаӧ, кӧні вӧлі телефоннӧй аппарат, — Зина кӧсйис уськӧдчыны сэтчӧ, кӧні вӧлі Виктор, но кыліс аслас пельпом вылысь кодлыськӧ кисӧ.
Бергӧдчис.
Такелажникъяслӧн бригадир висьталіс сылы:
— Нюжӧдалім тросъяс, инженер ёрт.
Кутчысьӧны.
Ӧні шуйгаладор бортӧдыс ӧпаснӧ.
Гашкӧ, ещӧ ӧти оттяжка лӧсьӧдны, нелямынӧд шпангоут дорӧ?
4
Кутіс кобны.
Радио юӧртіс став завод пасьталаті ва ямӧм йылысь.
Рупоръяс горзісны быд вит минута мысти: «Сё ӧкмысдас ӧти...
сё сизимдас ӧкмыс...
сё квайтымын вит...» Йӧз муналісны перемычка вылысь, причалъяс дорысь, корабльяс увдорысь; найӧс кыскис би дорӧ, шоныдінӧ.
Найӧ сӧмын ӧні кутісны чувствуйтны кӧдзыдсӧ, казялісны ранаяс, парсыштчӧмъяс, доймӧмъяс.
Докысь петісны Александр Александрович да Василий Матвеевич.
Александр Александровичлӧн син увдорас паськыда вӧлі лӧз, синмыс пыктӧма — пӧрысь мастер зурасьӧма чужӧмнас чугуннӧй тумбаӧ; Василий Матвеевичлӧн вӧлі косяссьӧма курткаыс воротниксяньыс пӧлаӧдзыс — чашнитӧма лебёдкалӧн крукыс, мышкутіыс ветлӧдліс тӧв, Василий Матвеевичӧс йирмӧг босьтіс.
— Татчӧ эськӧ спирт тыра цистерна, — мыйта эськӧ йӧзлысь здоровьесӧ видзисны.
Воздуходувкаысь петӧм бӧрын Скобелев аддзис Матвей дедӧс.
Дед сулаліс Морскӧй проспект шӧрын да видзӧдіс небесаӧ, кӧні кымӧръяс пӧвстті писькӧдчис тӧлысь югӧр.
Тайӧ вӧлі бурланьӧ — лӧнь поводдя водзын, ва ӧдйӧ ямӧм водзын.
— Пӧттӧдзыд уджалін, том морт?
— юаліс Скобелевлысь Матвей дед.
— Моторъяс лэпталін?
Герой.
Ноко, юышт!
— Сійӧ кыскис пальто зепсьыс плавкӧс бутылка.
— Юышт, эн пов!
Чай.
Аддзан, кутшӧм виж.
Ю, шуӧны!
— горӧдіс сійӧ, кор Скобелев кутіс ӧтказывайтчыны.
— Прӧстудитчыны кӧсъян?
Скобелев дукыштіс бутылка юрсӧ, гӧгӧрвоис, мый тайӧ водка, кодӧс шуӧны «старкаӧн», читкыртіс синъяссӧ, чатӧртіс юрсӧ да некымынысь тэрмасигтыр ньылыштіс.
— Эй, Вася!
— Скобелев йылысь вунӧдіс нин, кодӧскӧ мӧдӧс чукӧстіс Матвей дед.
— Тэ кодкӧд, Александр Александровичкӧд?
Налӧ, другъяс, видлыштӧй и ті.
— Видзӧд, Василий!
— горӧдіс Александр Александрович.
— Сӧмын на удитім думыштны, — сійӧ тані нин!
Здоровье видзысьыд.
Завком али мый тӧждысьӧ?
— Кутшӧм сэні завком!
— шуис дед.
— «Тройка» тшӧктіс.
Йӧзыс ӧд кынмисны, кӧтасисны.
Эй, Володька!
Восьлав татчӧ, лечитчы, вокӧ, лечитчы.
Медицинскӧй пунктын ещӧ сё грамм сетасны.
Дзик ворота дорӧдзыс воӧм мысти Скобелев кутіс чувствуйтны, мый пытшкӧсыс шоналіс, лои лӧсьыд да кыпыд.
Друг неокота лои мунны заводысь, кыскыны кутіс бӧр сыланьӧ, Матвей дед дінӧ, — сёрнитыштны.
Но дед важ местаас эз нин вӧв.
Скобелев мӧдӧдчис медпунктӧ, кӧні сеталісны водка.
Прӧстӧй еджыд водкалӧн кӧрыс вӧлі «старка» дорысь ёна прӧтивнӧджык.
Но сыысь ньӧти эз вукӧд, кыдзи чайтліс Скобелев, а пыр ӧтарӧ содіс збодерлун.
Медицинскӧй пунктын уджыс пуис.
Сэні вӧчалісны перевязкаяс, мавтісны йодӧн, перъялісны жельяс, лэдзалісны синмӧ капляяс.
Кымынкӧ рабочӧйӧс вайисны нӧсилкаясӧн, скорӧй помощлӧн дежурнӧй машинаяс пыр жӧ нуисны карса центральнӧй больничаӧ.
Кылісны шуалӧмъяс: пырысь-пыр жӧ операция вылӧ, кислороднӧй пӧдушка...
Эз кокниа сетчы ваыд, сыкӧд ковмис нуны сьӧкыд, смертельнӧй тыш.
Скобелев сэсся эз нин думайт: вежсис-ӧ мыйкӧ тайӧ тышас сыӧн, Скобелевӧн, участвуйтӧмысь?
Мый сэні думайтнысӧ!
Сійӧ лэптіс, спаситіс ваысь воздуходувкалысь электромотор.
Эз сы йылысь, Скобелев думайтіс дзик мӧдтор йылысь, — сійӧ думайтіс, мый зэв дыр кад чӧж мучитіс сійӧс, мый мешайтіс сылы помӧдз веськӧдны мышсӧ да паськӧдны пельпомъяссӧ.
Сылы вот поручитісны бризӧн веськӧдлыны, бризын сылӧн уджалӧм йылысь шуасьӧны бура — сідзкӧ, и сы йылысь думайтӧны бура.
И Иван Степанович сідз думайтӧ, и Жуков, и ставныс...
Но ӧд сійӧ вермас лоны ещӧ бурджыкӧн!
Сійӧ вермас тырвыйӧ оправдайтны ас йывсьыс татшӧм мӧвпъяссӧ.
Дзик мӧдпӧлӧс мӧвпъяс вӧліны Зиналӧн.
Такелажникъяскӧд уджалігкості воис катер, вӧйлӧмъяссӧ ваысь кыскалісны. Зина сэні эз вӧв и ӧні эз тӧд, мый лои накӧд ставныскӧд, мый лои Алексейкӧд, Викторкӧд.
Абу-ӧ ранитчӧма Виктор, здоров-ӧ?
Отбой бӧрын сылы ещӧ дыр на лои овны стапель вылын, видлавны вымосткаяссӧ, мыджӧдъяссӧ, креплениеяссӧ.
Сӧмын час мысти сійӧ воис контора дорӧ. Сэні пирс вылӧ вӧлі лӧсьӧдӧма мыйкӧ прачечнӧй сямаӧс — пыдзралісны, кыкӧн гартлісны пинжакъяс, курткаяс, гимнастёркаяс; швачӧдісны кепкаяснас да картузъяснас парапет порученьӧ, сапӧгъясысь да ботинкиясысь кисьталісны васӧ.
Контора пытшкас ломтісны пач, корӧсьӧн вӧтлісны джоджас кольӧм васӧ.
Илья Матвеевич сулаліс рабочӧйяс пӧвстын кительтӧг, лӧз подтяжкиа, кытысь краскаыс чутӧн-чутӧн вушйӧма дӧрӧмас.
— Ставыс лючки-ладнӧ?
— юаліс Зина.
— Да вот, лои ӧттор-мӧдтор.
Зубарев бультыкасьыштіс ваын,
Алёшкакӧд ставыс ладнӧ.
Ӧтнаслы Викторлы неуна сюрыштіс.
Сойсӧ музгыльтӧма да юрсӧ дойдӧма.
Чеччыштіс Зубаревӧс кыскыны, кор сійӧс ваыс нуис, керйӧ кучкысьӧма.
Нинӧм, бурдас!
Мыйла Илья Матвеевич шуӧ — нинӧм?
Зиналы окота вӧлі пырысь-пыр жӧ котӧртны, корсьны Викторӧс.
Но мастерлӧн эз вӧв право некытчӧ котӧртны, мастер колӧ на ещӧ вӧлі участокын.
Некод на эз мун заводысь.
Опасность, тыш, напряжение топыда ӧтувтісны, матыстісны йӧзсӧ; йӧз кутчысисны ӧта-мӧд дінас, висьтавлісны, да бара мӧдпӧв висьтавлісны мый аддзылісны, мый кывлісны, мый вӧлі, косьтысисны батареяяс дорын, ичӧт пачьяс, электрическӧй каминъяс дорын.
Уналы эз веритчыссьы, мый вакӧд тыш помасис, найӧ ещӧ мыйкӧ виччысисны на, зэлалӧм нервъясыс требуйтісны мыйкӧ вӧчны на.
Ставныс прӧверяйтісны ассьыныс уджалан местаяссӧ, ассьыныс станокъяссӧ, механизмъяссӧ, мыйӧн найӧ заведуйтӧны, инструментъяссӧ; заводитісны монтируйтны фундаментъяс вылысь лэптӧм оборудованиесӧ, весалісны заводскӧй дворъяс ваӧн вайӧм лӧптысь.
Оз и оз, Зина оз вермы ӧні корсьны Викторӧс.
Но, а мунас кӧ сійӧ да аддзас сійӧс кытыськӧ медпунктысь, — мый сэки лоӧ?
Мый сійӧ сылы висьталас?
И мый могысь?
Илья Матвеевич сюся видзӧдіс чӧв олысь, шызьӧм Зина вылӧ, матыстчис сы дінӧ, босьтіс кисӧ, топыда кутліс.
— Боевӧй крещениеӧн, Зинаида Павловна.
Ӧні тырвыйӧ нин эска — кораблестроитель тіянысь артмас.
Зинаӧс ошкисны, и коді — Илья Матвеевич!
Югдіс нин, кор Зина муніс Морскӧй проспект кузя заводскӧй вороталань.
Тӧлыс абу нин ураганнӧй, а ещӧ кӧдзыд на, чизыр, шевкйӧдліс сылысь пальто пӧлаяссӧ, лёкысь нетшкис юрсьыс чышъянсӧ.
Зиналы вӧлі кӧдзыд, сійӧс кынтіс сэтшӧма, кутісны зяткакывны пиньясыс.
И друг сійӧ вунӧдіс кӧдзыд йывсьыс.
Проходнӧй дінын сулалісны Василий Матвеевич, Алексей и сійӧ, Виктор, — выль, кос ватникъясаӧсь да сы вӧсна укшальӧсь.
Викторлысь юрсӧ кӧрталӧма вӧлі бинтӧн, киыс ӧшаліс кӧртӧд йылын.
Сійӧ нюммуніс да шыасис:
— Тіянӧс виччысям, Зинаида Павловна.
Мунамӧй миян ордӧ чай юны.
Кынминныд?
Шыбитӧй пальтонытӧ, шыбитӧй...
Ставыс кӧтасьӧма.
Зина кыліс аслас пельпомъяс вылысь шоныд паськыд ватник.
5
Сійӧ лунӧ, кор гражданскӧй война бӧрын восстановитӧм заводын стрӧитісны медводдза морскӧй пароход, сійӧс ва вылӧ лэдзигӧн вӧлі Важ посёлокса пӧшти став олысьыс.
Эз сӧмын корабль стрӧитысьяс, эз сӧмын налӧн семьяясыс, но на пӧвстын вӧліны сэки — пӧрысь рабочӧйяс помнитӧны тайӧс — и участкӧвӧй детскӧй врач, и аптекаса уджалысьяс, и парикмахеръяс, и кооперативын вузасьысьяс...
А ещӧ карысь мыйта йӧз волісны!
Кор лэдзисны мӧд пароход, ни парикмахеръясӧс, ни кооперативысь вузасьысьясӧс стапель дорӧ эз нин лэдзны; но не лэдзны рӧдвужӧс прӧстӧ вӧлі оз позь.
Найӧ пырисны заводӧ заборъяс вомӧн, воисны Лада пӧлӧн берегдорса изъяс вывті, матыстчылісны пирсъяс дорӧ пыжъясӧн...
Ӧткымынъясӧс кутавліс заводскӧй охрана — медсясӧ старукаясӧс да челядьӧс.
Старукаясӧс — сы вӧсна, мый найӧ эз кӧсйыны пыдди пуктыны некутшӧм шуӧм «оз лэдзны» да рабочӧй мамъяс гордостьӧн явӧ локтӧмаӧсь стапель дорӧ медся почётнӧй, медся тыдалана местаясӧ; челядьӧс — дзик челядь сяма тӧждысьтӧмлун вӧсна.
Кутавны найӧс кутавлісны, да сэк жӧ и бӧр лэдзлісны.
Заводлӧн руководство аддзис: артмӧ традиция, мый серти корабль лэдзан луныс лоӧ не сӧмын заводын праздникӧн, но и посёлокын праздникӧн.
Оз позь вӧлі тайӧс не гӧгӧрвоны.
Корабль стрӧитӧма — листыштӧма ещӧ ӧти страница кораблестроитель олӧмын, а сідзкӧ, и сылӧн став семья олӧмын.
Корабль — быдтас, корабль — вердысь и юкталысь, корабль — доблестьлӧн да славалӧн делӧ, зэв бур да мича стрӧитӧмтор верӧслӧн, пилӧн, батьлӧн, — вермасны ӧмӧй гӧтыр, мам, ныв кольны веськодьӧн да пукавны гортаныс татшӧм лунӧ, кор тайӧ стрӧитӧмторйыс мӧдӧдчас аслас медводдза плаваниеӧ?
Сӧмын Отечественнӧй война дырйи, кор волывлісны ремонт вылӧ боевӧй корабльяс, традициясӧ вӧлі торкӧма, и ставӧн гӧгӧрволісны: тадзи колӧ — колӧ видзны военнӧй тайна.
Но война бӧрын, ӧчереднӧй корабль лэдзигӧн, бара мунлісны семьяяснас, мунісны пригласительнӧй билетъяс кузя, кодъяс вӧліны пропускъясӧн да кытчӧ вӧлі гижӧма: «Уважаемӧй Мария Гавриловна» либӧ: «Уважаемӧй Агафья Карповна!
Дирекция, партийнӧй комитет да судостроительнӧй промышленностьса работникъяс профессиональнӧй союзлӧн комитет приглашайтӧны Тіянӧс...» Мунлісны медбур паськӧмӧн, первомайскӧй демонстрация вылӧ моз.
Параднӧй формаа вахтёрлы, дядя Коля Гороховлы, вот тадзи пропуск петкӧдлӧм бӧрын аслас олӧмын кымынӧдысь нин Агафья Карповна петіс заводскӧй Морскӧй проспект вылӧ.
Поводдяыс вӧлі зэв омӧль, кыдзи и век ноябрь тӧлысь помын.
Буситіс зэр, чутӧдчысь, мустӧм.
Но Агафья Карповна пасьталіс ассьыс праздничнӧй плюшевӧй пальтосӧ, чышъянасис еджыд оренбургскӧй чышъянӧн.
Сійӧ муніс йӧз чукӧрын ӧтнас, кӧть тайӧ лунӧ заводын вӧліны сылӧн став рӧднӧйясыс — и Илья, коді муніс гортсьыс ещӧ тӧрыт асыв на, и Матвей дед, коді сідзжӧ эз узь войнас аслас вольпась вылын, и Алёша Катякӧд, и Витя, и Костя Дуняшкакӧд, коді вайӧма татчӧ и ичӧтик Сашкасӧ, и Василий Марьякӧд, и Наталья чойыс.
Жаль, абу Антон, эз вермы воны, звӧнитліс телефон пыр, корис гижны сылы дзик ставсӧ, дзик ставсӧ, кыдзи лэдзасны корабль.
Ӧд вот думайтліс, мый гижас тайӧ корабль стрӧитӧм йылысь научнӧй диссертация, а артмис — сытӧг тані стрӧитісны, сійӧ мӧд заводын лӧсьӧдӧ поток.
Но мый нӧ, — шуӧ, бать-мамлысь сьӧлӧм бурмӧдӧ, — поточнӧй метод йылысь кута гижны.
Агафья Карповна гӧгӧр видзӧдаліс: мый вӧчӧма наводнениеыс?
И оз тыдав нинӧм, быттьӧ нинӧм абу и вӧлӧма.
Цехъяскостса проходъяс весалӧма, сӧстӧм, ставыс аслас местаын; стеклӧяс быдлаын дзирдалӧны — кытчӧ выльясӧс пуктӧмаӧсь, кытысь важъяссӧ мыськӧмаӧсь.
Наводнениеяслысь следъяссӧ Агафья Карповна сідзи и эз аддзы, но сійӧ быд воськолын шензис став вежсьӧмъяс вылас, кутшӧмъяс бӧръя воас лоӧмаӧсь заводскӧй территория вылын.
И цехъяс содӧмаӧсь — кутшӧм кузь да джуджыд стенъяс каменщикъяс тэчӧмаӧсь, кутшӧм ворота лэптӧмаӧсь!
И кранъясыс унджык лоӧмаӧсь, кытчӧ он видзӧдлы — быдлаын кранъяс.
А посньыдик стрӧйбаясыс — кытчӧ сӧмын найӧ вошӧмаӧсь?
Бара быттьӧ думыштліс Антоша йылысь, но сэки жӧ кутіс думайтны дзик мӧдтор йылысь: эз радейтлы сійӧ, Агафья Карповна, эз терпитлы ошйысьӧм, яндысис сыысь весиг мӧвпас.
Агафья Карповнаӧс тӧдісны заводса став пӧрысь рабочӧйяс да инженеръяс.
Сыкӧд здоровайтчисны, сійӧс лэдзлісны водзӧ.
Кузь уска Бабушкин, кузнеч, топӧдліс кисӧ да шуис: «Сідзи и абу быдмӧмыд на, Агаша?
Лямӧдасны тэнӧ, ичӧтиктӧ.
Трибуналаньыс, трибуналаньыс писькӧдчы».
Но Агафья Карповналӧн вӧлі радейтана места — башеннӧй кран фундамент вылын.
Сійӧ муніс сэтчӧ, сувтіс бетон вылӧ и аддзис став мичлуннас ыпъялан би кодь гӧрд пыдӧса корабль, код вӧсна сэтшӧма тӧждысисны да волнуйтчисны. Аддзис корабль дінысь зэв ичӧтик мортӧс, кодӧс пыр жӧ тӧдіс уна тысяча йӧз пиысь.
Илья Матвеевич ӧвтчис кияснас: абу узьӧма, пӧрысь, нервничайтӧ, а распоряжайтчӧ быттьӧ нинӧм абу и вӧлӧма.
Сійӧ недыр кежлӧ саявліс Агафья син улысь и тыдовтчис корабльлӧн капитанскӧй мостик вылын; Илья Матвеевич оз аддзы сійӧс, весиг сыланьӧ оз видзӧдлы, тӧждысьӧмыс ёна уна.
Сэні жӧ, корабль вылын, палуба вывті ветлӧдлӧ Алексей; йӧтлалӧ кутшӧмкӧ ящик Костя.
Агафья Карповна тӧдӧ, — сылӧн рӧднӧйясыс кайӧмаӧсь корабль вылӧ ньӧти абу любопытство ради, а сы могысь, мый ва вылӧ лэдзӧм бӧрын кӧ тыдовтчас кутшӧмкӧ розь либӧ ещӧ мукӧдпӧлӧс нелючки — медым пырысь-пыр жӧ бырӧдны найӧс, кыті колӧ — сваритны, чеканитны.
Быдӧнлӧн сэні асланыс местаяс.
Со и найӧ, кодъяс сулалӧны корма дорын, корабль ныр дорын, пыдӧс увдорас, — ставныс салдатъяс моз боевӧй пост вылынӧсь.
Кутіс кобны, моресянь чорыдджыка пӧльтіс тӧв, кранъяслӧн башняясвывса кӧтасьӧм уна рӧма флагъяс шлочкӧдчисны, быттьӧ ружьеысь лыйлісны.
Йӧз ызгисны, шумитісны, чуксасисны.
И со ставыс друг чӧв ланьтісны, быттьӧ кынмисны места выланыс.
Стапельдорса пу трибуна вывсянь Иван Степанович ӧвтыштіс носӧвикӧн, копыртчис, мыйкӧ шуис руд ыж ку шапкаа мортлы.
Мортыс муніс команднӧй мостик вылӧ — и громкоговорительясысь кыліс команда:
— Кильблокъяс долой!
Корабль улын кутісны ветлыны, тэрмасьны; кыскалісны бокӧ пу клеткаяс, маляръяс сувтӧдалісны посъяс, мавтӧны гӧрд краскаӧн сьӧд металлсӧ, кыті тайӧ брусъясыс пыклісны корабль пыдӧссӧ.
Лои ещӧ лӧньджык.
Гӧлӧссӧ шедӧдіг кутіс дзужгыны заводскӧй гудок: дас кык час.
Агафья Карповна кыпӧдчис, медым нинӧм не лэдзны син увсьыс, ставсӧ аддзыны, сувтлывліс кок чунь йылас.
Ӧткӧн-ӧткӧн, кыкӧн-кыкӧн, чукӧрӧн петісны рабочӧйяс корабль улысь нырладорас, кӧні вӧлі команднӧй мостик.
Мостик вылын сулаліс сійӧ ыж ку шапкаа мортыд; тыдалӧ, главнӧй инженер — он и тӧд, выль шапка ньӧбӧма али мый?
Матыстчылісны сы дінӧ, докладывайтісны, сійӧ довкйӧдліс юрнас.
— Кормӧвӧй стрелкаяс долой!
— гораа кыліс рупоръясысь.
— «Ой-ой»
— юрӧбтіс Лада весьтын.
Сэні, ва дорас, стапель улыс юкӧнын, кутісны шковӧдны кувалдаясӧн.
— Нырладорса стрелкаяс долой!
Бара кылісны кувалдаясӧн кучкалӧм шыяс.
Агафья Карповна, коді сӧмын на кыпӧдчыліс, сувтліс кок чунь йылас, тайӧ кучкалӧм шыяссӧ кылігӧн йӧжгыльтчис, лои ещӧ нин ляпкыдджыкӧн, ичӧтджыкӧн.
Сӧмын-ӧ Илья Матвеевич думайтіс тайӧ здукын — мӧдӧдчас корабль али оз?
Сӧмын-ӧ стапельясса мастеръяс, инженеръяс та йылысь думайтісны?
Ставӧн, кодъяс вӧліны Агафья Карповна гӧгӧрын, сідзжӧ быттьӧ копыртчисны мулань, быттьӧ виччысисны лыйӧм.
И тайӧ лыйӧмыс гымӧбтіс;
— Задержникъяс кералӧй!
Заводитісны камгыны черъяс, канатъяссӧ вӧлі кералӧма, стапель вылын корабльсӧ нинӧм нин эз кут, но сійӧ сулаліс, эз вӧрзьӧдчы, кадыс жӧ лэбис страшнӧй ӧдӧн.
Чайтсис, виччысигас коли дас минута, дас вит...
збыльвылас сӧмын некымын дженьыдик секунда, и корабль эз нин сулав, сійӧ шлювдіс салазкаяс вылын валань — помасьӧ сылӧн косінын олӧмыс.
Тайӧ вӧрзьӧмсӧ медводз казяліс Зина, сійӧ дежуритіс «фискал» пасйӧдъяс дорын — кык черточка дорын, кодъясӧс гӧрд краскаӧн гижтӧма салазка сюв вылӧ да направляйтан брус вылӧ.
Кор тайӧ черточкаясыс вешйисны ӧта-мӧд дінсьыс, Зина лэптіс кисӧ.
Кодлы сетӧ сигналсӧ?
Тыдалӧ, ставныслы.
Агафья Карповна думсьыс нюммуніс: войдӧр сэні, кӧні ӧні Зина, сулавліс Александр Александрович.
Важ обычай серти, сійӧ гусьӧн шыбитліс вӧрзьӧм корабль пыдӧсӧ вина бутылка.
Сылы, дерт, сӧмын кажитчис, мый тайӧс вӧчӧ гусьӧн, ставныс аддзывлісны сылысь мутлуйтӧмсӧ, ставныс аддзылісны, кыдзи мастер точкысис кораблькӧд.
Пом воис точкысьӧмлы...
Эз на удит Агафья Карповна думыштны та йылысь, а Зина ӧвтыштіс кинас, дзик шынитӧв дырйи кыліс рутшнитӧм да жугалӧм стеклӧлӧн зильмунӧм.
«Югыд шондіӧй!
— ачыс аслыс шуис Агафья Карповна.
— Збыльысь ӧмӧй и сыысь мастер артмас?»
Сэк кості стальнӧй гӧрдруд грӧмадина, кранъяслӧн кык шеренга кості, кыссис пыр ӧдйӧджык и ӧдйӧджык.
Бӧждорас, мыйӧн сійӧ бузгысис ваӧ, качлісны еджыд быг сора турунвиж гыяс, и сэки юрӧбтіс «ура»; сійӧ аслас шыӧн муртса эз вевттьы оркестрӧс, коді ворсіс Сӧветскӧй Союзлысь гимн.
Корабль исковтіс стапель вылысь, ньӧжйӧ да сьӧкыда лайкнитчис бӧжладорсяньыс ныр вылас, сэсся ещӧ ньӧжйӧджык бара бӧжладорас и тадзи, копрасигтыр налы, кодъяс сетісны сылы олӧм, кутіс ылыстчыны Лада фарватерлань, вынйӧра, величественнӧй, спокойнӧй.
Ни Илья Матвеевич, ни Агафья Карповналӧн пияныс сы палуба вылын эз нин вӧвны, найӧ кыскасисны отсекъясті, пыдӧсъяс костті.
Лэдзисны якӧръяс, корабль дрӧгнитӧмӧн сувтіс.
Сы дорӧ матыстчис дзирдавтӧдз весалӧм ыргӧн трубаа да лэчыд гӧлӧса буксир.
Буксир нуӧдас грӧмадинасӧ достроечнӧй стена дорӧ.
Грӧмадина кутас кывзысьны сылысь, сы вӧсна мый сылӧн оз на уджавны монтируйтны эштӧдтӧм турбинаясыс, сылӧн котёлъясыс, сылӧн электростанцияясыс, валъясыс, кодъяс отсӧгӧн кутас передавайтсьыны турбинаяслӧн выныс гребнӧй винтъяслы.
Некымын тӧлысь мысти ставыс тайӧ лоӧ аслас местаын, и сэки океанскӧй грӧмадина петкӧдлас ассьыс вынйӧрсӧ ыргӧн трубаа горзысь, уджач буксиръяслы.
Журбинъяслӧн, Басмановъяслӧн, Тарасовъяслӧн, Кузнецовъяслӧн уджыс мунас ылі мореясӧ, ылі странаясӧ, нуас йӧзлы мир.
Мир вӧсна сулалӧ овны, тышкасьны, уджавны, ӧд мир — человечестволӧн водзын локтан шуд.
Человечестволы олӧны Журбинъяс, сылы сетӧны ассьыныс кужанлунсӧ найӧ — восьса сьӧлӧма, честнӧй, стрӧг йӧз.
Парторг Жуковлысь речсӧ кывзігӧн Агафья Карповна думайтіс аслас Илья йылысь, аслас пиян йылысь.
Жуков висьталіс, дерт, и мукӧд верӧсъяс йылысь и мукӧд пиян йылысь, но Агафья Карповна гӧгӧрволіс сылысь кывъяссӧ ас ногыс.
Мед найӧ, рӧднӧйясыс, и абу зэв меліӧсь, и мукӧддырйи грубоватӧсь, и броткысьӧсь, и быдӧнлӧн юраныс разнӧй фантазияяс, — но кутшӧм ыджыд удж найӧ вӧчӧны!
Тайӧ делӧ вӧснаыс он ӧмӧй прӧстит найӧс гортса став лӧсявтӧмъясысь да пинясьӧмъясысь, он ӧмӧй кут ставсӧ терпитны, ставсӧ ладмӧдны, ставсӧ ас вывтіыд нуны налӧн удж вӧсна, коді сэтшӧма колӧ народлы?
Но мый тайӧ?
Мый сійӧ кылӧ?
— Налы сідзжӧ ставныслы аттьӧ да поклон, — картузсӧ киас нямраліг висьталіс Жуков.
— Аттьӧ мамъяслы да гӧтыръяслы, наставницаяслы, пӧдругаяслы да сӧвет сеталысьяслы.
Дружбаысь да мелілунысь, сыысь, мый миянлы гортын лӧсьыд да шоныд, сьӧкыд минутаӧ верностьысь, поддержкаысь, — ставсьыс аттьӧ!
Кӧнкӧ небеса помланьын шонді чашкӧдіс кымӧръяссӧ, сылӧн югӧръясыс писькӧдчисны вӧля вылӧ, Лада вылын буксирлӧн ыргӧн трубаыс син ёрмӧн ыпнитіс; кутіс дзирдавны сідзжӧ син ёрмӧн стапельвывса госыс, кыті прӧйдитіс ваӧ корабль; кранъяс вылын шпорӧдчисны флагъяс.
Оркестр мыйвынсьыс грымгис, гажаа да торжественнӧя.
Ас бӧрвывсьыс Агафья Карповна кыліс сёрни:
— А вот кор корабль оз стапель вылысь кут лэччыны, кор сійӧс докын кутасны кыпӧдны ваӧн, сэки татшӧм мичлунтӧ он нин аддзыв.
— Сы пыдди унджык корабль лоӧ!
ЭПИЛОГ
Июнь тӧлысьын ӧти рытӧ Илья Матвеевич да Александр Александрович мунісны Веряжка сайӧ Алексей ордӧ.
Сійӧ лунӧ Алексей должен вӧлі воны институтса сессия вылысь.
Сійӧ оліс Ленинградын быдса тӧлысь.
Батьыслӧн эз терпитсьы аддзӧдчывны заочниккӧд, юасьны успехъяс йылысь, отметкаяс йылысь.
Сійӧ нуӧдіс ветлыны аскӧдыс важся другсӧ — Санясӧ.
Найӧ бурасисны некымын тӧлысь сайын, тӧв помын, кор Илья Матвеевич вӧлі эштӧдӧ мӧд корабльлысь сборка.
Александр Александрович локтіс сы дінӧ пирс вылӧ, уссьыс перъяліс йи сыръяссӧ, пуксис, ёсьмӧдыштіс щӧкасӧ, тотшӧдыштіс чуньяснас пызанӧ.
— Дыр асьтӧ асныра козёлӧн кутан петкӧдлыны?
— скӧрысь юаліс сійӧ.
— Басманов ёрт!
— вочавидзис Илья Матвеевич, чеччис да петіс контора шӧрас.
— Журбин ёрт!
— чеччис и Александр Александрович.
Найӧ сулалісны ӧта-мӧдныслы паныд, пӧшти морӧс-на-морӧс; кыкнанныс видзӧдісны зэв скӧрысь.
Илья Матвеевич катласис коклябӧрсяньыс кок чунь йылас, кок чунь йывсяньыс коклябӧр вылас.
Мунісны паныда ӧшиньяс дорӧ, сувтісны ӧта-мӧдныслы мышкӧн.
Чӧв олісны.
— Но мый тэныд?
— бергӧдчывтӧг юаліс Илья Матвеевич.
— А нинӧм, сёрнитыштны вои.
Кыдз делӧясыд?
— Ачыд тӧдан.
Кыдзи тэнад?
— Менам?
Омӧльӧсь менам делӧяс, Илюша.
— Мый сідз?
Найӧ локтісны пызан дорӧ.
Александр Александрович кыскис папирос, чуньяснас дыр сійӧс небзьӧдіс.
— А вот мый, — заводитіс сійӧ.
— Ремонтӧн ме помӧдз дӧзми.
— Мед эн мун.
Мый тэнӧ сэтчӧ кыскис?
— Да ӧд кыдзи, Илюша, тӧлкуйтіс морт, мӧдногӧн кӧ, ме?
Велалі важногӧн уджавны...
клёпка...
да став сэтшӧм сямаыс.
Привычка.
Мый сійӧ сэтшӧмыс, привычкаыс?
Шуӧны, мӧд натура.
Заводитлы чегны ассьыд натуратӧ!
Кытысь сійӧ?
Практикаысь босьтчӧ, олӧмысь.
Видлы тэ, куритчан нэм чӧжыд, дугды куритчынытӧ.
Он вермы.
Гашкӧ, гипнотизёр дінӧ кӧ ветлан.
— Асьтӧ колӧ кужны кутны, Саня, — вочавидзис Илья Матвеевич кыдз позьӧ спокойнӧйджыка.
— Кутны асьтӧ!
Сэки и натуратӧ верман чегны.
— Но-но, чег, збой кӧ.
— И чега.
Кӧсъян, дугда куритчӧмысь?
— Зэв ёна!
— Вот видзӧд, мый вермӧ вӧчны крепыд морт!
— Илья Матвеевич восьтіс форточкасӧ да шыбитіс карельскӧй сьӧдов пуысь полируйтӧм портсигар.
Александр Александрович аддзыліс, кыдзи портсигарыс кытш вӧчӧм бӧрын швачкысис йи вылӧ, исковтіс водзӧ да уси рыӧ, кодӧс писькӧдӧма ледокол.
— Шыбитін!
— шпыньмуніс сійӧ.
— Тайӧ путор, а абу привычка.
Привычкатӧ шыбит!
Видзӧдла ме, кыдзи тэ час-мӧд мысти кутан лыйлыны ребяталысь...
— Ме понда эн тӧждысь, Саня, — шуис Илья Матвеевич и сэк жӧ кутіс чувствуйтны, мый кулӧ, оз кӧ пырысьтӧм-пыр жӧ куритчы.
Сійӧ скӧрмис ас вылас немдумайттӧм, явӧ йӧйталана поступокысь, скӧрмис Александр Александрович вылӧ, коді ыштӧдіс сійӧс тайӧ поступок вылас, кутіс лёкысь горзыны, видны старикӧс стапель вылысь пышйӧмысь.
— Мый, мый тэ шедӧдін?
— юаліс сійӧ.
— Вот нинӧм эг и шедӧд.
Сы вӧсна и шуа, мый омӧльӧсь менам делӧяс, — вель мирнӧя вочавидзис Александр Александрович.
— Муні, думайті — клёпка сэні лоӧ, пига пӧлучиті: сідзжӧ сварка вылӧ вуджам.
Сідзкӧ, бурджык нин выльӧс стрӧитны колошияс дзоньталӧм дорысь.
Тэнад кыдзи — эм прӧст места?
— Э-э, оз артмы!
Дезертиръясӧс огӧ босьталӧй.
— Илья Матвеевич долыдмис.
— Огӧ босьталӧй, огӧ босьталӧй, — бара шуис сійӧ.
— Онӧ босьтӧй — оз ков.
Ачым ог лок тэ дорӧ.
Нарошнӧ дӧзмӧдӧм могысь шуи тайӧс.
Менӧ, Илюша, коймӧд стапель вылӧ корӧны.
Вот кыдз!
Менам делӧясыд бурӧсь, а абу омӧльӧсь.
Гӧгӧрвоин?
Александр Александрович муніс коймӧд стапель вылӧ.
Но сійӧ быд лун пыравліс контораӧ Илья Матвеевич дінӧ юавны:
— Эн на заводит куритчыны?
Эз ло Александр Александрович шуӧм серти.
Ни час-мӧд мысти, ни аскинас, ни тӧлысь мысти сійӧ сідзи и эз аддзыв Илья Матвеевич киясысь папирос.
Ачыс кутіс шуны: «Эн мучитчы тэ, Илюша, нинӧмсьыс.
Но, сёрнитыштім, вензьышті, а мыйла пустӧй сёрни вӧсна вӧчны аслыд египетскӧй казнь?
На, куритчы!..»
— «Ворсӧдчыны ӧні нинӧмла, Саня.
Шуӧма кыв, должен и делӧ вӧчсьыны».
Заводысь найӧ мунлісны торйӧн, но заводӧ бара ветлісны ӧтлаын, бара аддзысьлывлісны Александр Александрович дзиръя дорын, муніганыс бара сёрнитлісны став заводскӧй да мирӧвӧй событиеяс йылысь.
Талун и заводысь мунісны ӧтлаын.
Александр Александрович нуис киняулас кутшӧмкӧ тубрас.
Илья Матвеевич ещӧ тӧрыт на шуис:
— Алёшка воас.
Ветлам аски, видзӧдлам орёл вылӧ?
Студентӧн ӧд, омӧльыд, лои!
Сэтшӧм чорыда зубритӧ — балябӧжсьыс пӧсь пуркйӧ.
Алексей ордын пукалісны нин Агафья Карповна, Дуняшка, Зина да Виктор.
Катя корсис пызан.
Сійӧ вӧлі обновкаа: Алексей вайӧма сылы зарни часі.
Но эз сэтшӧма Катюшка радлы часі вылӧ, мыйта ичӧтик книга вылӧ, кодӧс медводз сетіс сылы сылӧн Алёшаыс чемодансьыс кӧлуйсӧ ректігӧн.
Тайӧ вӧлі Ленинградскӧй государственнӧй университетӧ пырысьяслы испытаниеяс кузя программа.
— Висьтав отметкаястӧ!
— Илья Матвеевич шлапкис кипыдӧснас Алёшалы мышкас.
— Отличитчин?
Али путкыльтін?
— Мый отметкаясыд!
— вочавидзис Алексей.
— Сдайті, бать, и ставыс.
Первой курс быттьӧ эз и вӧв.
И мӧд курсысь кык коймӧд юкӧныс коли.
На тэныд!
— Алексей мыччис Илья Матвеевичлы бухгалтерскӧй книга кодь ыджыд кӧрӧбка, кӧні вевт вылас вӧлі рисуйтӧма запорожецъясӧс, кодъяс гижӧны письмӧ турецкӧй султанлы.
Но кор Илья Матвеевич босьтіс да любопытствоӧн видлаліс пӧдаркисӧ, Алексей серӧктіс:
«Вунӧді, бать, мый тэ он куритчы.
Дзикӧдз вунӧді».
Илья Матвеевич восьтіс вевтсӧ.
Сы увдорын куйлісны кык радӧн веж петкӧдлана гырысь да мича папиросъяс.
— Кутшӧм жаль?
Куритны али мый?
— Куритан, дерт, — шуис Александр Александрович.
— Ог, зонмӧ, Саня, курит ачыд.
Босьт найӧс аслыд.
— Илья Матвеевич сетіс папиросъяссӧ сылы.
— Чӧсмась.
Менӧ провокациянад он кый.
Пуксисны пызан сайӧ.
Алексей висьтавліс Ленинградын олӧм йылысь, институт йылысь, кӧні став преподавательясыс тӧдӧны Антонӧс, Тоня да Игорь йылысь, кодъяс регыд воасны каникулъяс вылӧ, зачётъяс йылысь: киысь киӧ ветліс сылӧн зачётнӧй книжкаыс.
— «Хор» да «отл», — сылысь страницаяссӧ листалігӧн шуаліс Илья Матвеевич.
— А помнитан, Алёшенька, — шуис Александр Александрович, — кыдзи ми тэ ордӧ «знатнӧй» лунад волім?
— Но и казьтыштін, дядя Саня!
— Алексей яндысигтыр видзӧдліс синбӧжнас Катя вылӧ.
— Аддзӧмыд мый казьтывны.
— А кыдзи нӧ он казьтыв?
Портретъяс бӧрся, зонмӧ, вӧтлысин.
Портретъяс дорсьыд тайӧ книжкаыс тэ йылысь бурджыка висьталӧ.
Пир шӧрын воисны Матвей дед да Костя.
— Висьтав, — заводитіс сёрнитны дед, — кыдзи сэні тіян университетад?
Менӧ заочнӧйӧ примитасны?
— Тэнӧ — ог тӧд, — шуткапырысь жӧ, кыдзи и дед, вочавидзис Алексей, — а вот...
— Сійӧ видзӧдліс Илья Матвеевич вылӧ — мӧдыс пукаліс серьёзнӧй, гартлӧдліс синкымсӧ, — и Алексей эз помав.
Зина ланьтӧмӧн кывзіс сёрнияссӧ, видзӧдаліс быд Журбин вылӧ.
Найӧ радейтӧны шутитыштны, но тайӧ шуткаяссьыс семейнӧй олӧмыс ӧмӧй лоӧ слабджык подула?
Зумыда мунӧны Журбинъяс асланыс туйясӧд.
Со Алексей...
сійӧ помаліс институтлысь первой курс.
Со Костя...
сійӧ недельнас куимысь ветлывлӧ рытъя техникумӧ...
Сылӧн Дуняшкаыс сійӧ кадӧ занимайтчӧ мастеръяс курсъяс вылын.
Со Илья Матвеевич — воддзамоз сылӧн, Зиналӧн, студент.
Со велӧдчӧ, оз виччысь некутшӧм дипломъяс, — «аслыс вылӧ», медым не кольны олӧмсьыс, техникаысь, том йӧзысь, медым мунны накӧд, томъяскӧд, ӧтлаын дзикӧдз пӧрысьмытӧдзыс.
Со сылӧн, Зиналӧн, Виктор.
Сійӧ сідзжӧ ӧні кежлӧ оз думайт некутшӧм дипломъяс йылысь, но мыйта книгаяс лыддис!
История, литература сійӧ тӧдӧ, пӧжалуй, Зинаысь бурджыка, коді помаліс десятилетка да институт.
Виктор некор оз ошйысь, оз ышнясь тайӧ тӧдӧмлунъяснас, найӧ сылӧн йӧзӧс, олӧмсӧ, событиеяссӧ гӧгӧрвоӧм могысь.
Лунысь лун Зина казялӧ Викторлысь пыр выль и выль качествояс, лунысь лун пыр ёнджыка радейтӧ сійӧс.
А кор радейтан — кутшӧм лӧсьыд овны да уджавны, сьӧлӧмын радейтӧмӧн ёна кокниджык венны сьӧкыдлунъяс, кодъяс лолӧны тэнад туй вылын!
— Алексей Ильич, — заводитіс Зина, — ме аддза нин тіянӧс миян заводса главнӧй инженерӧн либӧ директорӧн.
— Мыйӧн сійӧ сэні лоӧ, петкӧдлас кадыс, — вочавидзис Зиналы Александр Александрович.
— А ӧні вайӧ юыштамӧ сы отметкаяс кузя, «хоръяс» да «отлъяс» кузя.
— Пӧрысь мастер перйис аслас тубрасысь кык бутылка.
— Водка — крепыдджыкъяслы, миянлы Ильякӧд, быттьӧ. Гӧрд вина — слабъяслы: дамскӧй рӧдлы да студентъяслы...
— Эштан на тэ эсійӧ юӧмнад!
— скӧрмис Агафья Карповна.
— Лэдз сьӧлӧмсянь сёрнитыштны!
— Сьӧлӧмсянь?
— Александр Александрович чужӧм вылысь быри нюмыс.
— Но, сьӧлӧмсянь кӧ и сьӧлӧмсянь.
— Сійӧ бара босьтіс тубрассӧ.
— Вот татшӧм случай кузя ме сылы вайи ӧти картинка, радлун дырйи пӧдарки пыдди, бура велӧдчӧмысь.
Кнопкаяс тіян тані эмӧсь?
Катя сетіс посньыдик кӧрт тувъяс да мӧлӧт.
Александр Александрович паськӧдіс доръястіыс нямрассьӧм, вижӧдӧм ыджыд бумага лист да кутіс тувъявны сійӧс стенас.
— Со, Алексей, тэнад портретыд!
— торжественнӧй чӧв-лӧньын шуис Александр Александрович.
— Видз сійӧс.
Ме видзи кызь вит воысь дырджык.
Тайӧ вӧлі важ плакат — революция бӧрын первой воясса плакат.
Рабочӧй, кодлӧн чужӧмвывса мужественнӧй чертаясын, вына фигураын, кияснас чорыда ӧвтыштчӧмын вӧлі уна ӧткодьыс и Алексейкӧд, и Викторкӧд, и Антонкӧд, и Костякӧд, и Илья Матвеевичкӧд, уна тысяча тысячаяс прӧстӧй труженикъяскӧд, — сьӧкыд мӧлӧтӧн кучкӧ чептӧ, коді гантайтӧма му тарӧс.
Сійӧ кучкӧ мыйвынсьыс ӧвтыштчӧмӧн,
сійӧ сетчӧма водзлань,
сійӧ нинӧм водзын оз бӧрыньтчы.
Сійӧ кучкалӧ — и оръясьӧны, гылалӧны чеплӧн кӧрт кольчаясыс.
Юргӧны материкъяс тайӧ вынйӧра кучкалӧмъясысь.
1950‒1952 вояс
{Космодемьянскӧй Л. Т. (комиӧдіс Раевскӧй С. С.) @ Зоя да Шура йылысь повесть @ повесьт @ Л. Космодемьянская. Зоя да Шура йылысь повесть @ 1952 @ Лб. 3‒224.}
Космодемьянская Любовь Тимофеевна
Зоя да Шура йылысь повесть
АВТОРСЯНЬ
1949-ӧд вося апрель.
Парижын зэв ыджыд зал Плейель.
Мир дорйысьяслӧн Конгресс.
Став нацияяслӧн флагъяс мичмӧдӧны трибуна, и быд флаг сайын — народъяс да странаяс, йӧзлӧн надеяяс да йӧзлӧн судьбаяс.
Алӧй флаг миян страналӧн, коммунизмӧ мунысь страналӧн.
Флаг вылын — чарла да мӧлӧт, мирнӧй уджлӧн символ, символ нерушимӧй союзлӧн сійӧ йӧз костын, кодъяс уджалӧны, стрӧитӧны, созидайтӧны.
Мыйта син, мыйта сьӧлӧм веськӧдӧма Сӧветскӧй Союзлань — став мирса уджалысь йӧзлӧн надеялань да опоралань!
Ми, сӧветскӧй делегацияса членъяс, пыр чувствуйтам, мый миянӧс Конгресса участникъяс пӧся радейтӧны.
Миянӧс встречайтӧны сэтшӧм сьӧлӧмсянь, миянӧс приветствуйтӧны сэтшӧм кыпыда!
И быд видзӧдлӧм, быд киасьӧм быттьӧ висьталӧ:
«Ми веритам тіянлы.
Ми надейтчам тіян вылӧ.
Ми некор огӧ вунӧдӧй сійӧс, мый ті вӧчинныд...»
Мый ыджда мирыс!
Торъя ёна да чуймӧдана вынӧн тайӧс чувствуйтӧны тані, ыджыд, джуджыд залас, кор видзӧдан еджыд, виж, оливковӧй-мугов чужӧмъяс вылӧ, став рӧма да оттенокъяса чужӧмъяс вылӧ, йӧв кодь еджыд чужӧмсянь дзик сьӧдӧдз.
Став му пасьтасьыс чукӧртчисны татчӧ кык тысяча морт, медым народъяс нимсянь висьтавны ассьыныс кыв мир дорйӧм кузя, демократия да шуд дорйӧм кузя.
Ме видзӧда залас.
Сэн уна нывбаба.
Налӧн чужӧмъяс вылас страстнӧй, настойчивӧй внимание.
Да и вермас-ӧ лоны мӧдног!
Дорйыны мир!
Тайӧ призывыс кылӧ став му шар пасьтасянь, и сыын — став гӧтыръяслӧн да мамъяслӧн надея.
Мыйтӧм ме кывлі тані висьтъяс сійӧ йӧз йылысь, кодъяс жертвуйтісны олӧмнас сы могысь, медым победитны фашизм, медым кольӧм войнаыс помасяс светлӧн пемыд вылын победаӧн, благороднӧйлӧн пеж вылын, человеческӧйлӧн бесчеловечнӧй вылын победаӧн!
И ме думайта: збыль ӧмӧй миян челядьлӧн вирыс киссис весьшӧрӧ?
Збыль ӧмӧй мирыс, кодӧс шедӧдӧма миян челядь олӧмлӧн донӧн, миян синва — мамъяслӧн, дӧваяслӧн да сирӧтаяслӧн синва донӧн, — выльысь лоӧ торкӧма лёк да зывӧк вынъяслӧн воля серти?
Конгресслӧн трибуна вылӧ кайӧ миян делегат — Сӧветскӧй Союзса Герой Алексей Маресьев.
Сійӧс встречайтӧны ёна аплодируйтӧмӧн.
Став присутствуйтысьяслы Алексей Маресьев олицетворяйтӧ русскӧй народӧс, сылысь мужество да стойкость, сылысь беззаветнӧй отвага да выдержка.
Ставӧн гӧгӧрвоӧны: тайӧ мортыслӧн подвигыс петкӧдлӧ вылын качествояс сӧветскӧй йӧзлысь, сійӧ йӧзлысь, кодъяс спаситісны фашистскӧй варварствоысь мир да цивилизация.
— Быд морт должен юавны ассьыс:
«Мый ме вӧчи талун мир дорйӧм кузя?» — юргӧны залын Алексей Маресьевлӧн кывъясыс.
— Ӧні мир вӧсна тышкасьӧм дорысь абу сэсся почётнӧйджык, благороднӧйджык, ыджыдджык цель.
Тайӧ быд мортлӧн обязанность...
Ме кывза сылысь да юала ассьым: мый нӧ ме верма вӧчны талун мир доръян делӧ кузя?
И вочавидза аслым: да, ме сідзжӧ верма пуктыны ассьым пай тайӧ великӧй делӧас.
Ме висьтала аслам челядь йылысь.
Челядь йылысь, кодъяс чужлісны да быдмисны шуд вылӧ, радлӧм вылӧ, мирнӧй удж вылӧ — и куліны фашизмкӧд тышын аслас народлысь удж да шуд, свобода да независимость дорйигӧн.
Да, ме висьтала на йылысь...
ОСИНОВӦЙ ГАЙЯС
Тамбовскӧй область войвылын эм Осиновӧй Гайяс нима сикт.
«Осиновӧй Гай» лоӧ «пипу вӧр».
Старикъяс висьтавлісны, мый коркӧ и тані збыль быдмылӧма сьӧд вӧр.
Но менам челядьдырся кадӧ тані вӧрыс ньӧти нин эз вӧв.
Гӧгӧрбок ылӧдз-ылӧдз пласьвидзисны муяс, кытчӧ кӧдзӧма рудзӧг, зӧр, просо.
А дзик сикт дорас вӧліны уна оврагъяс; воысь во налӧн лыдыс пыр содіс, и кажитчӧ — дорса керкаясыс вот-вот исковтасны нерӧвнӧй крут пӧкатӧдыс овраг пыдӧсас.
Тӧвнас оврагъясӧдыс шӧйтлісны тшыг степнӧй кӧинъяс.
Ичӧт дырйи ме повлі петавлыны гортысь тӧвся рытъясын: пыр кӧдзыд, вӧрзьывтӧм, быдлаын помтӧм лым и лым, и кӧинъяслӧн ылын омлялӧм шы — то ли кылӧ тайӧ збыльысь, то ли кажитчӧ тайӧ чошкӧдӧм пельяслы.
Зато тулыснас кыдзи гӧгӧр ставыс вежсьывліс!
Заводитлісны цветитны видзьяс, муыс тупкысьліс нежнӧй, быттьӧкӧ югъялысь зеленьӧн, и быдлаын алӧй, гӧлубӧй, зарни би рӧмӧн ыпнитлывлісны видзвывса цветъяс, и позьӧ вӧлі быдса моздортырӧн ваявны гортӧ катшасин, кӧлӧкӧльчик да пӧлӧзнича цветъяс.
Миян сиктыс вӧлі ыджыд — вит тысяча кымын олысь.
Пӧшти быд керкаысь <ns>кодкӧ-нибудь</ns> ветлывліс нажӧтка корсьны Тамбовӧ, Пензаӧ, а то и Москваӧ — ичӧтик мутор эз вермы вердны гӧль крестьянин семьяӧс.
Ме быдми ыджыд да дружнӧй семьяын.
Менам бать, Тимофей Семёнович Чуриков, вӧлі волостнӧй писарӧн, образованиетӧм, но бура грамотнӧй да весиг ёна лыддьысьысь мортӧн.
Сійӧ радейтліс книга да вензигъясӧн пыр ыстысьліс лыддьӧм книга вылӧ.
— А вот, помнитсьӧ, — шулывліс сійӧ собеседникыслы, — удайтчыліс меным лыддьыны ӧти книга, но сэні небеснӧй светилӧяс йывсьыд объяснитӧма дзик мӧдног тіян висьталӧм серти...
Куим тӧв ме ветлӧдлі земскӧй школаӧ, а 1910 вося арын бать нуис менӧ Кирсанов карӧ, женскӧй гимназияӧ.
Пӧшти нелямын во колис сійӧ кадсянь, но ме помнита дзик ставсӧ, быттьӧкӧ тайӧ вӧлі тӧрыт.
Менӧ чуймӧдіс гимназиялӧн кык судта керкаыс — миян Осиновӧй Гайяс сиктын татшӧм ыджыд керкаясыс эз вӧвны.
Батьлы киас топыда кутчысьӧмӧн ме пыри вестибюльӧ да чуймӧмӧн сувті.
Ставыс вӧлі виччысьтӧмторйӧн да тӧдтӧмӧн: паськыд пыранін, каменнӧй джодж, решетчатӧй перилӧяса паськыд пос.
Татчӧ чукӧртчӧмаӧсь нин нывкаяс асланыс батьмамныскӧд.
Найӧ и чуймӧдісны менӧ ставсьыс медъёна, весиг велавтӧм, кыдзи меным кажитчис, зэв бур обстановка дорысь ёнджыка.
Кирсанов вӧлі уезднӧй купеческӧй кар, и тайӧ нывкаяс пӧвстын, кодъяс, кыдзи и ме, локтӧмаӧсь сдайтны экзаменъяс, крестьяналӧн челядь вӧліны этшаӧнӧсь.
Ме помнита ӧтиӧс, вид сертиыс настоящӧй купеческӧй ныв — кузь кӧсаас мича гӧлубӧй лентаа, кыз нылӧс.
Сійӧ зывӧктӧмӧн видзӧдліс ме вылӧ, топӧдіс вомдорсӧ да бергӧдчис.
Ме топӧдчи бать бердӧ, а сійӧ малыштіс менӧ юрӧд, быттьӧ шуаліс:
«Эн пов, нылук, ставыс лоӧ бур».
Сэсся ми кайим пос кузя, и миянӧс заводитісны чуксавны ӧти бӧрся мӧдӧс ыджыд комнатаӧ, кӧні пызан сайын пукалісны куим <ns>экзаминатор</ns>.
Помнита, мый ме ӧтветиті став вопросъяс вылас, а бӧрыннас, ассьым став полӧмӧс вунӧдӧмӧн, гораа лыдди:
<rus>Отсель грозить мы будем шведу,</rus>
<rus>Здесь будет город заложен</rus>
<rus>На зло надменному соседу...</rus>
Уліас менӧ виччысис батьӧй.
Ме котӧрті сы дінӧ, радӧйла ачымӧс эг помнит.
Сійӧ пыр жӧ чеччис, пондіс локны меным паныд, и чужӧмыс сылӧн вӧлі шуда...
Тадзи заводитчисны гимназияын менам велӧдчан вояс.
Менам колис на йылысь пӧсь, благороднӧй воспоминание.
Математика кузя миянӧс бура, интереснӧя велӧдіс Аркадий Анисимович Белоусов, русскӧй кыв да литература кузя — сылӧн гӧтырыс Елизавета Афанасьевна.
Классӧ сійӧ век пыравліс нюмъялігтыр, и кутчысьны тайӧ нюм водзас ми эгӧ вермылӧй — сэтшӧм сійӧ вӧлі тэрыб вӧраса, том да приветливӧй.
Елизавета Афанасьевна пуксьыліс аслас пызан сайӧ да, думайтігтыр миян вылӧ видзӧдігмоз, некутшӧм вступлениетӧг заводитліс:
<rus>Роняет лес багряный свой убор...</rus>
Ми вермим сылысь кывзыны помтӧг.
Сійӧ бура висьтавліс; сёрнитігас сійӧ увлекайтчис да радуйтчис сійӧ мичлуныслы, мый йылысь висьталіс.
Сійӧ зілис восьтыны миян водзын русскӧй литературалысь волнующӧй вынсӧ, сылысь вдохновляйтысь мӧвпъяс да чувствояс, сылысь джуджыд человечность.
Елизавета Афанасьевналысь кывзігӧн ме гӧгӧрвои: учительскӧй удж — ыджыд искусство.
Медым лоны бур, настоящӧй учительӧн, колӧ имеитны бур сьӧлӧм, сӧдз вежӧр и, дерт, колӧ ёна радейтны челядьӧс.
Елизавета Афанасьевна радейтіс миянӧс.
Сійӧ некор эз висьтавлы та йылысь, но ми тайӧс тӧдім и висьтавтӧгыс — сы серти, кыдзи сійӧ видзӧдіс миян вылӧ, кыдзи сійӧ мукӧд дырйи сдержаннӧя да меліа пуктыліс кисӧ пельпом вылӧ, кыдзи шогсьыліс, миян пиысь кӧ кодӧскӧ суліс неудача.
И миянлы ставыс кажитчис сыын: сылӧн томлуныс, думыштчӧмӧн видзӧдысь мича чужӧмыс, яснӧй, бур характерыс да ассьыс уджсӧ радейтӧмыс.
Ёна бӧрын, кор нин ме лои верстьӧӧн да воспитывайті ассьым челядьӧс, частӧ менам тӧдвылӧ усьлывліс аслам радейтана учительницаӧй да ме зільлі представитны аслым, мый шуис эськӧ сійӧ меным, мый сӧветуйтіс эськӧ сьӧкыд минутаясӧ.
И ещӧ ӧтитор кузя помнита кирсановскӧй гимназияӧс: рисование кузя учитель аддзис менсьым способностьяс живопись дінӧ.
Рисуйтчыны ме ёна радейтлі, но весиг аслым полі признайтчыны, мый кӧсйи эськӧ лоны художницаӧн.
Сергей Семёнович Помазов ӧтчыд шуис меным:
— Тіянлы колӧ велӧдчыны, быть колӧ велӧдчыны: тіян ыджыд способностьяс.
Елизавета Афанасьевна моз жӧ сійӧ ёна радейтліс ассьыс предметсӧ, и сы урокъяс вылын ми тӧдмавлім не сӧмын цветъяс, линияяс, пропорцияяс йылысь, перспектива законъяс йылысь, но и сы йылысь, мый составляйтӧ искусстволысь душасӧ — олӧмӧс радейтӧм йылысь, олӧмсӧ быдлаын, сылӧн став петкӧдчӧмъясын, аддзыны кужӧм йылысь.
Сергей Семёнович первойысь тӧдмӧдіс миянӧс Репин, Суриков, Левитан уджъясӧн — сылӧн вӧлі зэв бур репродукцияяса ыджыд альбом.
Сэки менам сьӧлӧмын чужис ещӧ ӧти мӧвп: мунны Москваӧ, ветлыны Третьяковскӧй галлереяӧ...
Но кутшӧм кӧть окота эз вӧв велӧдчыны водзӧ, ме гӧгӧрволі: оз позь.
Семья муртса-муртса тырмӧдчис, колӧ вӧлі отсавны батьмамлы.
Гимназия помалӧм бӧрын ме бӧр муні Осиновӧй Гайяс сиктӧ.
ВЫЛЬ ОЛӦМ
Октябрьскӧй революция йылысь юӧр суис менӧ ещӧ Кирсановын на.
Веськыда кӧ висьтавны, сэки ме эг на бура гӧгӧрво, мый лои.
Помнита сӧмын ӧти радуйтана чувство: воис ыджыд народнӧй праздник.
Кар шумитӧ, радлӧ, шпоракылӧны тӧв йылын гӧрд флагъяс.
Митингъяс вылын выступайтӧны прӧстӧй йӧз — салдатъяс, рабочӧйяс, — юргӧны выль, пӧся веритӧмӧн да решимостьӧн тыр кывъяс: большевистскӧй партия, сӧветъяс, коммунизм...
Кор ме бӧр локті рӧднӧй сиктӧ, Сергей вокӧй, челядьдырся менам ыджыдджык ёртӧй, шуис меным:
— Заводитчӧ выль олӧм, Люба, гӧгӧрвоан, дзик выль!
Муна добровольнӧ Краснӧй Армияӧ, ог кӧсйы кольччыны бокӧ.
Сергей меысь вӧлі сӧмын кык арӧсӧн ыджыдджык, но сыкӧд орччӧн ме вӧлі дзик на нывка кодьӧн.
Сійӧ унджык тӧдіс, бурджыка разбирайтчис, мый вӧлі вӧчсьӧ сэки.
И ме аддзи, мый сійӧ примитӧма чорыд решение.
— Серёжа, а меным мый вӧчны?
— юалі ме.
— Учительствуйтны!
Дерт, учительствуйтны, — ньӧти падъявтӧг вочавидзис вокӧй.
— Тӧдан, ӧні школаясыд тшакъяс моз кутасны быдмыны.
Думайтан, Осиновӧй Гайяс сиктын важмоз жӧ лоас сӧмын кык школа вит тысяча олысь вылӧ?
Но, оз!
Ставӧн велӧдчыны кутасны, вот аддзылан.
Народ велӧдчытӧг овны сэсся оз кут.
Менам воӧм бӧрын кык лун мысти сійӧ муніс Краснӧй Армияӧ, а ме, дыр нюжмасьтӧг, муні народнӧй образование кузя отделӧ да сэк жӧ получиті назначение: Соловьянка сиктӧ, начальнӧй классъясса учительницаӧн.
Соловьянка вӧлі Осиновӧй Гайяссянь куим верст сайын: гӧль, гажтӧм ичӧтик сикт, идзасӧн вевттьӧм важ керкаяс.
Неуна гажӧдыштіс менӧ школаыс.
Вӧвлӧм барскӧй керка сулаліс сикт помас, гӧгӧрыс вӧлі сад.
Пулӧн коръясыс заводитӧмаӧсь нин вижӧдны, но ылысянь сэтшӧм гажаа да приветливӧя на ӧзйисны самӧй ӧшинь водзын сулалысь пелысь пулӧн розъясыс, мый ме немкӧсйытӧг гажмышті.
Керкаыс вӧлі бура на крепыд да ыджыд.
Ичӧтик кухня, прихожӧй да кык комната: ӧтиыс, ыджыдджыкыс, — класс, мӧдыс — ичӧтджыкыс, кӧрт ставеньяса, — вӧлі индӧма меным вылӧ.
Ме сэк жӧ разӧді пызан вылӧ сьӧрысь вайӧм тетрадьяс, букварьяс да задачникъяс, карандашъяс, ручкаяс да перӧяс, сувтӧді чернила тыра сулея да мӧдӧдчи ветлӧдлыны сиктса керкаясӧд.
Колӧ вӧлі гижавны школьнӧй арлыда став челядьӧс — детинкаясӧс да нывкаясӧс.
Ме пыравлі дорвыв быд керкаӧ.
Встречайтлісны менӧ первойсӧ чуймӧмӧн, но бӧрыннас сёрнитлісны приветливӧя.
— Учительница, сідзкӧ?
Но, велӧд, велӧд!
— шуис меным кузь тушаа, сук да, кыдзи кажитчис меным, скӧрысь чукыртчӧм синкымъяса старука.
— А сӧмын нывкаяссӧ тэ весьшӧрӧ гижалан.
Налы нинӧмла велӧдчыны.
Печкыны да кыны, а сэсся и верӧссайӧ — мый вылӧ налы грамотаыд?
Но ме чорыда сулалі аслам кыв вылын.
— Ӧні абу важ кад.
Ӧні дзик выль олӧм заводитчӧ, — вок кывъясӧн шуи ме.
— Велӧдчыны ставлы колӧ.
... Аскинас классын вӧлі тырыс велӧдчысь — воисны став комыннан челядьыс, кодъясӧс ме гижавлі воддза луннас.
Дор радас, ӧшиньяс дінын, пукалісны поснияс — первоклассникъяс, шӧр радас — мӧд классын велӧдчысьяс, мӧдар бокас, стен дорас — медся ыджыдъясыс, дас нёль арӧсаяс: найӧ вӧліны нёль морт.
Первойя парта сайын, ме водзын, пукалісны кык нывка, кыкнанныс еджыд юрсиаӧсь, беринӧсь чужӧмаӧсь да лӧз синъясаӧсь, ӧткодь цвета платьеаӧсь.
Найӧ вӧліны медся ичӧтӧсь, шуисны найӧс Лида да Маруся Глебоваясӧн.
Стен дорын пукалысь ыджыдджык детинкаяс чиннӧя чеччисны, на бӧрся и мукӧдыс.
— Здравствуйте, Любовь Тимофеевна!
— кылі ме челядьлысь горӧдӧм.
abu
— Здравствуйте.
Аттьӧ!
— вочавидзи ме.
Тадзи заводитчис менам первойя урок, а сэсся лунъясыс сідзи и мӧдісны ӧти бӧрся мӧд.
Меным вӧлі вывті сьӧкыд велӧдны ӧтпырйӧ куим классӧс.
Кор поснияс зіля гижлісны палочкаяс, а ыджыдджыкъяс решайтлісны задачаяс именованнӧй числӧяс вылӧ, шӧрса радыслы ме висьтавлі, мыйла луныс вежсьӧ войӧн.
Сэсся ме прӧверяйтлі задачаяссӧ гырысьджыкъяслысь, а мӧд группа гижліс русскӧй кыв кузя шипящӧйяс бӧрын мягкӧй знака женскӧй рода существительнӧйяс.
Сэк кості поснияс мудзлісны гижны ассьыныс палочкаяс, ме волі на дінӧ, и найӧ заводитлісны гораа, горштырнас лыддьыны слогъяс серти:
«Ау, ма-ма!»
либӧ
«Ма-ша сё-йӧ рок!»
Ме зэв ёна зіли уджавны.
Меным вӧлі гажа да лӧсьыд менам челядькӧд.
Лунъясыс лэбисны тӧдлытӧг.
Кыкысь кымын ме ордӧ воліс орчча сиктысь учитель, кодлӧн вӧлі зэв ыджыд, кыдз ме сэк гӧгӧрволі, опыт: сійӧ велӧдӧма школаын дзонь куим во нин!
Сійӧ пукавліс менам урокъяс вылын, кывзыліс, а сэсся сетлывліс сӧветъяс и прӧщайтчигӧн пыр шулывліс, мый делӧясыс менам мунӧны бура.
— Челядьыс тэнӧ радейтӧны, — шуліс сійӧ, — а сійӧ медся главнӧйыс.
БАРА ГОРТЫН
Соловьянкаын ме учительствуйті ӧти тӧв.
Выль велӧдчан восянь менӧ вуджӧдісны Осиновӧй Гайясӧ.
Жаль меным вӧлі торйӧдчыны Соловьянкаса челядькӧд — ми удитім нин велавны ӧта-мӧд дінӧ, — но вуджӧдӧмыс меным вӧлі нимкодь: бур веськавны бара гортӧ, рӧднӧйяс дінӧ!
Осиновӧй Гайяс сиктӧ локтӧм бӧрын ме бара аддзыси челядьдырся ёрткӧд — Толя Космодемьянскийкӧд.
Ми сыкӧд вӧлім ӧтыдждаӧсь, но сійӧ кажитчис меысь ёна верстьӧджыкӧн: серьёзность серти, олӧм опыт серти ме эг вермы равняйтчыны сыкӧд.
Анатолий Петрович во кымын служитіс Краснӧй Армияын, а ӧні заведуйтіс Осиновӧй Гайяс сиктын изба-читальняӧн да библиотекаӧн.
Сэтчӧ жӧ, изба-читальняӧ, чукӧртчывліс репетиция вылӧ драматическӧй кружок: Осиновӧй Гайясса да орчча сиктъясса томйӧз, школьникъяс да учительяс пуктам вӧлі «Бедность не порок».
Ме ворсі Любовь Гордеевнаӧс, Анатолий Петрович — Любим Торцовӧс.
Сійӧ вӧлі и миян руководительӧн и режиссёрӧн.
Объясняйтліс сійӧ гажаа, интереснӧя.
Ӧткымынъяс кӧ путайтлісны, дзуглісны Островскийлысь кывъяссӧ либӧ друг заводитлісны горзыны эз аслас гӧлӧсӧн, тешкодя быльӧдлывлісны синъяссӧ да мӧдлісны ӧвтчыны кияснас, Анатолий Петрович сэтшӧм остроумнӧя, кӧть и эз лёкысь, нерліс найӧс, мый налӧн сразу бырлі окотаыс тешитчыны.
Сераліс сійӧ гораа, весела — некодлысь ме сэсся эг кывлы татшӧм сьӧлӧмсянь гажаа сералӧмсӧ.
Регыд ми Анатолий Петровичкӧд гӧтрасим, и ме вуджи овны Космодемьянскийяс ордӧ.
Анатолий Петрович оліс мамыскӧд — Лидия Фёдоровнакӧд — да ичӧтджык вокыскӧд — Федякӧд.
Мӧд вокыс — Алексей — служитіс Краснӧй Армияын.
Анатолий Петровичкӧд ми олім бура, дружнӧя.
Сійӧ вӧлі сдержаннӧй морт, абу лышкыд мелі кывъяс вылӧ, но ме сылӧн быд видзӧдлӧмысь да поступокысь чувствуйті ме йылысь тӧждысьӧм, и ӧта-мӧднымӧс ми гӧгӧрволім кыв шутӧг.
Миянлы лои зэв нимкодь, кор тӧдмалім, мый миян лоас кага.
«Непременнӧ пи лоас!» решитім ми да ӧтлаын думайтлім детинкалы ним, гадайтім сылӧн будущӧй йылысь.
— Тэ сӧмын думышт, — гораа мечтайтліс Анатолий Петрович, — кутшӧм тайӧ интереснӧ: первойысь петкӧдлыны кагалы би, кодзув, лэбач, нуӧдны сійӧс вӧрӧ, ю дорӧ...
а сэсся нуны море дорӧ, гӧраяс вылӧ...
гӧгӧрвоан, первойысь!
И вот чужис сійӧ, миян ичӧтикным!
— Нылӧн тіянӧс, Любовь Тимофеевна, — шуис ме бӧрся ухаживайтысь старушка.
— А со и ачыс гӧлӧссӧ сетӧ.
Комнатаын кыліс гораа бӧрдӧм шы.
Ме нюжӧді киӧс, и меным петкӧдлісны еджыд чужӧма, сьӧд юрсиа да лӧз синъяса ичӧтик нывкаӧс.
Сійӧ минутаас меным кажитчис, мый ме быттьӧ и некор эг мечтайтлы пи йылысь, а пыр кӧсйи да виччыси нывкаӧс, вот буретш тайӧс.
— Нывканымӧс нимтам Зояӧн, — шуис Анатолий Петрович.
И ме сӧгласитчи.
Тайӧ вӧлі 1923-ӧд вося сентябрь 13-ӧд лунӧ.
МИЯН НЫВКА
Гашкӧ, сылы, кодлӧн некор эз вӧвлыны челядь, кажитчӧ, мый ставныс найӧ ӧткодьӧсь: мыйкӧ дыра найӧ нинӧм оз гӧгӧрвоны да кужӧны сӧмын бӧрдны, горзыны да мешайтны ыджыдджыкъяслы.
Дерт, тайӧ абу збыль.
Ме вӧлі уверен, мый ме тӧда ассьым нывкаӧс тысяча пузчужӧм кагаяс пиысь, мый сылӧн аслас, чужӧмыслӧн аслыспӧлӧс выражение, син, аслас, абу мукӧдъяслӧн кодь гӧлӧс.
Ме верми эськӧ, кажитчӧ, часъясӧн — медым сӧмын вӧлі кадыс!
— видзӧдны, кыдзи сійӧ узьӧ, кыдзи сійӧ унйывсьыс перйывлӧ кисӧ эшкын увсьыс, мыйӧн ме сійӧс топыда тӧблі, кыдзи восьтывлӧ синъяссӧ да веськыда дзоргӧ ас водзас кузь сук синлысъяс увсяньыс.
А сэсся — тайӧ вӧлі шензьӧдана!
— быд лун кутіс вайны сьӧрсьыс мыйкӧ выльӧс, и ме гӧгӧрвои, мый каганым збыльысь быдмӧ да вежсьӧ «оз лунъясӧн, а часъясӧн».
Со нывканым кутіс нин ланьтны медся гораа бӧрдігас, кор кывліс кодлыськӧ гӧлӧссӧ.
Со кутіс нин кывны и ичӧтик шы да бергӧдны юрсӧ часі тічкӧмлань.
Со кутіс вуджӧдны синъяссӧ бать вывсяньыс ме вылӧ, месянь бабушка вылас либӧ «дядя Федя» вылӧ (тадзи и ми кутім шуткаӧн шуны Зоя чужӧм бӧрын Анатолий Петровичлысь дас кык арӧса воксӧ).
Воис лун, кор кутіс нылӧй тӧдны менӧ — тайӧ вӧлі бур, радуйтана лун — ме сійӧс ог вунӧд некор!
Ме копыртчи сійӧ зыбка весьтӧ.
Зоя сюся видзӧдліс ме вылӧ, неуна думайтыштіс да друг нюммуніс.
Меным ставӧн висьтавлісны, быттьӧкӧ тайӧ нюмыс бессмысленнӧй, быттьӧкӧ челядь тайӧ арлыднас нюмъялӧны ставыслы нинӧм тӧдтӧг, но ме тӧді, мый тайӧ абу тадзи!
Зоя вӧлі зэв ичӧтик.
Ме сійӧс частӧ купайтлі — сиктын шулісны, мый купайтӧмысь кагаыд кутас быдмыны ӧдйӧджык.
Сійӧ дыр овлывліс, ывлаын и, сы вылӧ видзӧдтӧг, мый матысмӧ вӧлі тӧв, сійӧ узьліс ывла вылын восьса чужӧмӧн.
Киӧ ми сійӧс прӧстӧ сідз эгӧ босьтлывлӧй — сідз сӧветуйтлісны и менам мам да энька Лидия Фёдоровна: медым нывка эз ло капризнӧйӧн.
Ме кывзысьӧмӧн вӧчи тайӧ сӧвет сертиыс, и, гашкӧ, именнӧ та вӧсна Зоя крепыда узис войясын да эз требуйт, медым сійӧс качайтісны либӧ новлӧдлісны киын.
Сійӧ быдмис вывті спокойнӧй да чӧв.
Мукӧд дырйи матыстчывліс сы дорӧ «дядя Федя» да, зыбка дінын сулалігӧн, корліс:
«Зоинь-ка, шу: <ns>дя-дя</ns>!
Вай!
Но, шу вай: <ns>ма-ма</ns>!
<ns>ба-бӧ!»</ns>
Сылӧн велӧдчысьыс нюмъяліс да висьталіс мыйкӧ дзик мӧдтор.
Но мыйкӧ дыра мысти сійӧ и збыльысь заводитіс повторяйтны, первой неувереннӧя, а сэсся пыр чорыдджыка:
«дядя», «мама»...
Помнита, «мама» да «папа» кывъяс бӧрын сылӧн выль кывйӧн вӧлі тешкодь кыв «ап».
Сійӧ сулаліс джоджын, зэв ичӧтик, сэсся сувтіс кок чунь йылас да шуис:
«Ап!»
Ми бӧрыннас нин гӧгӧрвоим, тайӧ лоӧ вӧлі:
«Босьт менӧ киад!»
ШОГ ЮӦР
Вӧлі тӧв, сэтшӧм чорыд да кӧдзыд, кутшӧмӧс эз помнитны нин старикъяс.
Менам тӧдвылын тайӧ январыс колис йизяна кӧдзыдӧн да пемыдӧн: ставыс гӧгӧр сэтшӧма вежсис да пемдіс, кор ми тӧдмалім, мый кувсьӧма Владимир Ильич.
Ӧд сійӧ вӧлі миянлы не сӧмын вождь, великӧй, необыкновеннӧй морт.
Эз, сійӧ миянлы быдӧнлы быттьӧ вӧлі матыса друг да сӧветчик, ставыс, мый вӧліс миян сиктын, миян гортын, вӧлі йитчӧма сыкӧд, ставыс муніс сысянь — тадзи гӧгӧрволісны да чувствуйтісны ставӧн.
Войдӧр миянын вӧлі сӧмын кык школа, а ӧні найӧ дасысь унджык — тайӧс вӧчис Ленин.
Войдӧр народ оліс гӧля да тшыгйӧн, а ӧні сійӧ сувтіс кок йылас, ёнмис, овны кутіс дзик мӧдног, — кодӧс жӧ, не кӧ Ленинӧс, благодаритны миянлы таысь!
Лоис кино.
Учительяс, врачьяс да агрономъяс беседуйтісны крестьянакӧд, лыддисны налы лекцияяс; изба-читальняясын да народнӧй домъясын тырыс вӧліны йӧз.
Сикт ӧдйӧ быдмис, югыдджыкӧн да гажаджыкӧн кутіс лоны олӧмыс.
Коді эз тӧд грамота — велӧдчис; коді шедӧдіс грамота — думайтӧ водзӧ велӧдчӧм йылысь.
Кытысь жӧ тайӧ ставыс, коді вайис миянлы тайӧ выль олӧмсӧ?
Тайӧ вопрос вылас вӧлі ставлӧн ӧти ӧтвет, ӧти дона да югыд ним: Ленин.
И друг сійӧ абу...
Тайӧ некыдзи эз пыр юрӧ, тайӧн оз позь вӧлі миритчыны.
Быд рыт крестьяна пыравлісны Анатолий Петрович дінӧ, медым юксьыны шогӧн, кодӧс ёна да пыдіа переживайтісны ставӧн.
— Кутшӧм морт куліс!..
Ильичлы эськӧ овны да овны, сё арӧсӧдз овны, а сійӧ куліс...
— шулывліс старик Степан Корец.
А февральын Осиновӧй Гайяс сиктӧ воис «Правда», кӧні вӧлі печатайтӧма Сӧветъяслӧн II Всесоюзнӧй съезд вылын Сталин ёртлысь речсӧ.
Анатолий Петрович гораа лыддис газетасӧ изба-читальняын.
Йӧзыс чукӧрмис сы мында, мый бергӧдчыны вӧлі оз позь, и сталинскӧй речлӧн быд кыв пыдӧдз йиджис йӧз сьӧлӧмъясӧ.
Кор Анатолий Петрович помаліс, газетаыс мӧдіс ветлӧдлыны киысь киӧ: быдӧнлы окота вӧлі аслас синъясӧн видзӧдлыны сійӧс, видлыны бумагасӧ, кытчӧ вӧлі печатайтӧма тайӧ речь-клятваыслысь мужественнӧй, веськыд кывъяссӧ.
Некымын лун мысти Осиновӧй Гайяс сиктӧ локтіс рабочӧй Степан Забабурин, миян сиктса вӧвлӧм пастух.
Сійӧ висьталіс сы йылысь, кыдзи страна пасьтаысь быд пельӧссянь кыссисны-воалісны йӧз Владимир Ильич горт дінӧ.
— Кӧдзыд, лолавны он вермы, — висьтавліс сійӧ, — ывлаыс пемыд, а йӧзыс век локтӧ, век локтӧ, помыс оз тыдав.
И сьӧрсьыныс челядьсӧ босьтӧмаӧсь, медым видзӧдлісны медбӧръяысь.
— А ми вот огӧ аддзылӧй сійӧс, и Зоюшка оз аддзыв, — шогпырысь шуис Анатолий Петрович.
Ми сэки эгӧ на тӧдӧй, мый вечнӧй Кремлёвскӧй стена бердын лоас стрӧитӧма мавзолей да ещӧ уна вояс мысти позяс волыны да аддзывны Ильичӧс.
Газетасӧ, кӧні вӧлі Иосиф Виссарионовичлӧн клятваыс, ме видзи.
«Быдмас нылӧй — лыддяс», думыштсис меным.
ПИ
Пызан сайын пукалігӧн Анатолий Петрович радейтліс босьтны Зояӧс ас ордас пидзӧс вылас.
Ӧбедайтігӧн сійӧ векджык лыддьысьліс, а нылӧй, сійӧ пельпом дорӧ юрнас топӧдчӧмӧн, чӧв-лӧнь пукаліс да некор сылы эз мешайтлы.
Воддза моз жӧ сійӧ вӧлі ичӧтик, нэриник.
Дас ӧти тӧлысь тыригӧн сійӧ заводитіс нин ветлӧдлыны.
Ставӧн радейтісны сійӧс, сы вӧсна мый сійӧ вӧлі зэв приветливӧй да дӧверчивӧй.
Кор петавліс ӧшинюв ворота сайӧ, сійӧ нюмъявліс ветлысь-мунысьяслы, а шуткапырысь кӧ кодкӧ шуліс:
«Мунам ме ордӧ гӧститны?» — сійӧ окотапырысь нюжӧдліс кисӧ да заводитліс мунны выль тӧдсаыс бӧрся.
Кык арӧс тыригӧн Зоя бура нин сёрнитіс да, «гӧститанінысь» локтӧм бӧрын, частӧ висьтавлывліс:
— Ме вӧлі Петровна ордын.
Тӧдан Петровнасӧ?
Сылӧн эм Галя, Ксаня, Миша, Саня да пӧрысь дед.
И мӧс.
И бальӧяс эмӧсь.
А кыдзи найӧ чеччалӧны!
Зоялы эз на вӧв и кык арӧс, кор чужис сылӧн ичӧтджык вок Шура.
Чужис сійӧ гораа кузя горӧдӧмӧн.
Сійӧ горзіс кыз гӧлӧсӧн, вывті требовательнӧя да увереннӧя.
Зояысь сійӧ вӧлі ыджыдджык да здоровӧйджык, но сэтшӧм жӧ сӧдз синъяса да сьӧд юрсиа.
Шура чужӧм бӧрын ми частӧ кутім шуны Зоялы:
«Тэ ыджыдджык».
Пызан сайын сійӧ пукавліс верстьӧяскӧд ӧтлаын, сӧмын джуджыд стул вылын.
Шура дінӧ сійӧ относитчис покровительственнӧя: сетліс сылы резина нёнь, сійӧ кӧ уськӧдліс сійӧс; качайтліс сылысь зыбкасӧ, сійӧ кӧ садьмыліс, а комнатаын некод эз вӧв.
И ӧні ме сійӧс корлі отсавны меным, вӧчны мыйсюрӧ.
— Зоя, вай татчӧ кага рузум, — шулывлі ме.
— Вай, пӧжалуйста, чашка.
Либӧ:
— Ноко, Зоя, отсав меным идравны: книгасӧ идрав, улӧссӧ сувтӧд местаас.
Сійӧ ставсӧ вӧчліс зэв окотапырысь, сэсся пыр юавліс:
— А ещӧ мый вӧчны?
Кор сылы вӧлі ар куим, а Шура вӧлі мӧдӧд вылын, сійӧ кутліс воксӧ киӧдыс, босьтліс ичӧтик сулея да мӧдӧдчыліс бабушкаыс ордӧ йӧвла.
Помнита, ӧтчыд ме вӧлі лысьта мӧс.
Шура бергаліс ме дінын.
Мӧдарладорас, пӧсь йӧв виччысигтыр, сулаліс Зоя да киас кутіс чашка.
Гутъяс дзикӧдз дӧзмӧдісны мӧскӧс; сійӧ воштіс терпениесӧ, ӧвтыштіс бӧжнас да инмис меным.
Зоя ӧдйӧ пуктіс чашкасӧ, ӧти кинас кутіс мӧссӧ бӧжӧдыс, а мӧднас кутіс ньӧрйӧн вӧтлавны гутъяссӧ, а ачыс сэк шуаліс:
— Тэ мыйла мамаӧс нӧйтан?
Тэ мамаӧс эн нӧйт!
— сэсся видзӧдліс ме вылӧ да, нето юалігтыр, нето висьталігтыр, содтіс: — Ме отсала тэныд!
Тешкодь вӧлі аддзыны найӧс ӧтлаысь: ичӧтик, нэриник Зояӧс да кыз укшаль Шураӧс.
Шура йылысь сиктын шулывлісны:
«Миян учительницалӧн пиыс джуджда сертиыс кызджык: мый бок вылас водтӧд, мый кок йылас сувтӧд — век ӧтсудта».
И збыльысь: Шура вӧлі кыз, зумыд тэчаса, и арӧн-джынйӧна кага вӧлі ёна ёнджык Зояысь.
Но тайӧ эз мешайт сылы тӧждысьны сы йылысь, кыдзи ичӧтджык йылысь, а мукӧд дырйи и стрӧга горӧдлывны сы вылӧ.
Зоя сразу заводитіс сёрнитны чистӧя, некор эз вӧв шушкыль кывъя.
Шуралӧн жӧ куим арӧсӧдз эз артмыв «р» буква.
Зоя таысь зэв ёна дӧзмывліс.
— Но, Шура, висьтав: <ns>ра-ма</ns>, — корліс сійӧ.
— <ns>Ла-ма</ns>, — висьтавліс Шура.
— Абу сідз!
Шу ещӧ: <ns>ра</ns>.
— <ns>Ла</ns>.
— Абу <ns>«ла»</ns>, а <ns>«ра»</ns>!
Кутшӧм тэ тӧлктӧм детинка!
Вай выльысь висьтав: регыд.
— <ns>Легыд</ns>.
— Резина.
— <ns>Лезина</ns>.
Ӧтчыд, кор нин петіс терпениесьыс, Зоя друг шлячнитіс кипыдӧснас вокыс плешкӧ.
Но кык арӧса велӧдчысьыс вӧлі ёна ёнджык нёль арӧса учительницасьыс: сійӧ лёкысь пыркнитіс юрнас да йӧткыштіс Зояӧс.
— Кеж!
— скӧрысь горӧдіс сійӧ.
— Мый эльшасян?
Зоя шензигтыр видзӧдліс сы вылӧ, но эз бӧрддзы.
А недыр мысти ме бара нин кылі:
— Но, вай шу: крӧвать.
И Шуралӧн гӧлӧсыс кывзысьӧмӧн шуаліс:
— <ns>Клӧвать</ns>.
Ог тӧд, тӧдліс-ӧ Шура, мый сійӧ семьяын медічӧт, но сӧмын сійӧ ичӧтысяньыс кужис пӧльзуйтчыны тайӧн.
«Ме ичӧт!» то и делӧ асьсӧ дорйӧм могысь нора шулывліс сійӧ.
«Ме ичӧт!» требовательнӧя горӧдлывліс сійӧ, мыйкӧ кӧ сылы эз сетлыны, мый сійӧ непременнӧ кӧсйыліс получитны.
«Ме ичӧт!» мукӧд дырйи некутшӧм помкатӧг, но, ассьыс правлунсӧ да вынсӧ гӧгӧрвоӧмӧн, гордӧя горӧдлывліс сійӧ.
Сійӧ тӧдіс, мый сійӧс радейтӧны, и кӧсйис ставсӧ — и Зояӧс, и менӧ, и батьсӧ, и бабушкасӧ — подчинитны аслас волялы.
Сулалӧ сылы вӧлі бӧрддзыны, кыдзи бабушкаыс шуліс нин:
— А коді нӧ ӧбидитіс менсьым Шурочкасӧ?
Лок ме дінӧ ӧдйӧджык, муса пи!
Со мый ме сета аслам ичӧтик внуклы!
И Шура, гажаа, мудера нюмъялігтыр, кавшасьліс бабушкаыслы пидзӧсъяс вылас.
Сылы кӧ кодкӧ мыйынкӧ ӧткажитліс, сійӧ водліс джоджӧ да заводитліс ыджыд гӧлӧсӧн бӧрдны, чужъясьны кокъяснас либӧ нориника лӧвтны, быттьӧ аслас став виднас петкӧдліс:
«Со ме, коньӧр ичӧтик Шура, и некод оз менӧ жалитышт!..»
Ӧтчыд, кор Шура заводитіс горзыны да бӧрдны, корис, медым сылы ӧбедайттӧдз сетісны кисель, ми Анатолий Петровичкӧд петім комнатаысь.
Шура колис ӧтнасӧн.
Первойсӧ сійӧ век на гораа бӧрдіс да кадысь кадӧ горӧдлывліс:
«Кисель вай!
Меным кисель колӧ!»
Сэсся, буракӧ, решитіс не видзны прӧста сідз уна кывъяссӧ да горзіс прӧстӧ:
«Вай!
Колӧ!»
Бӧрдігас сійӧ эз казяв, кыдзи ми петім, но, кор лоис лӧнь, лэптіс юрсӧ, гӧгӧрбок видзӧдліс да дугдіс горзыны: сулалӧ-ӧ зільны, некод кӧ оз кывзы!
Сійӧ неуна думайтыштіс да заводитіс мыйкӧ стрӧитны чагъясысь.
Сэсся ми бӧр воим комнатаӧ.
Кор миянӧс аддзис, сійӧ босьтчыліс бара горзыны, но Анатолий Петрович стрӧга шуис:
— Кутан кӧ бӧрдны, ми тэнӧ колям ӧтнадтӧ, а ми тэкӧд огӧ мӧдӧй овны.
Гӧгӧрвоин?
И Шура ланьтіс.
Мӧдпӧрйӧ сійӧ бӧрддзис да, чужӧмсӧ кипыдӧснас тупкӧмӧн, синпӧвнас видзӧдлывліс: сочувствуйтам ми сійӧ бӧрдӧмыслы али огӧ.
Но ми эгӧ веськӧдӧй сы вылӧ некутшӧм внимание: Анатолий Петрович лыддис книга, ме прӧверяйті тетрадьяс.
Сэки Шура надзӧник локтіс ме дінӧ да кавшасис пидзӧс вылӧ, быттьӧкӧ нинӧм эз и вӧвлы.
Ме сійӧс малалышті юрӧдыс, бӧр лэдзи джоджӧ да бӧр кутчыси аслам уджӧ, а Шура сэсся меным эз нин мешайт.
Тайӧ кык случайыс сійӧс лечитісны: сійӧ эз нин кут капризничайтны да горзыны, мыйӧн сӧмын ми дугдім пӧтакайтны.
Зоя ёна радейтіс Шураӧс.
Сійӧ частӧ серьёзнӧя повторяйтліс верстьӧ йӧз пиысь кодӧнкӧ шуӧм кывъяссӧ:
«Нинӧмла кагасӧ балуйтны, мед бӧрдыштас — абу ыджыд шог».
Артмӧ вӧлі тайӧ сылӧн зэв тешкодя.
Но, кор вӧлі кольӧ вокыскӧд ӧтнас, сійӧ вӧлі сыкӧд вывті мелі.
Шура кӧ усьліс да заводитліс бӧрдны, сійӧ котӧртліс сы дінӧ, босьтліс сійӧс киӧдыс да зільліс кыпӧдны кызіник воксӧ.
Сійӧ чышкывліс сылысь синвасӧ аслас платье бӧждорӧн да уговаривайтіс:
— Эн бӧрд, тэ ӧд бур пи!
Вот тадз, молодец!..
Со, босьт кубикъяссӧ.
Вай стрӧитам кӧрттуй, кӧсъян?..
А вот журнал.
Колӧкӧ, петкӧдла ме тэныд картинаяссӧ?
Со, видзӧд...
Интереснӧ: Зоя кӧ <ns>мыйкӧ-нибудь</ns> эз тӧдлы, сійӧ честнӧя признавайтчыліс таын.
Шура жӧ вывті радейтіс асьсӧ, и «ог тӧд» кывъяссӧ сійӧ прӧстӧ эз вермыв шулыны.
Медым не висьтавны, мый сійӧ <ns>мый-нибудь</ns> оз тӧд, сійӧ вермис быдногыс мудеритны.
Помнита, Анатолий Петрович ньӧбис бур, мича картинкаяса ыджыд детскӧй книга: сэтчӧ вӧлі рисуйтӧма унапӧлӧс животнӧйясӧс, предметъясӧс, йӧзӧс.
Ми челядькӧд радейтлім видлавны книгасӧ и, кутшӧмкӧ рисунок вылӧ индӧмӧн, ме юавлі Шуралысь:
— «А тайӧ мый?»
Тӧдсаторъяссӧ сійӧ висьтавліс пыр жӧ, окотапырысь да гордӧя, но мый сійӧ сӧмын эз изобретайтлы, медым мынтӧдчыны ӧтветысь, эз кӧ тӧд сійӧс!
— Тайӧ мый?
— паровоз вылӧ индӧмӧн юала ме.
Шура ышлолалӧ, мучитчӧ-думайтӧ да, мудера нюмъялігтыр, друг шуӧ:
— Лучше ачыд висьтав!
— А тайӧ мый?
— Курӧг, — тэрыба вочавидзӧ сійӧ.
— Правильнӧ.
А тайӧ?
Картинка вылын — тӧдтӧм, загадочнӧй животнӧй: верблюд.
— Мама, — корӧ Шура, — тэ листышт страницасӧ да петкӧдлы мыйкӧ мӧдтор!
Меным интереснӧ, кутшӧм помкаяс ещӧ сійӧ думыштас.
— А тайӧ мый?
— коварнӧя шуа ме да петкӧдла бегемотӧс.
— Вот ӧні сёйышта да висьтала, — вочавидзӧ Шура да няклялӧ сэтшӧм дыр, сэтшӧм зіля, быттьӧкӧ оз и кӧсйы помавнысӧ.
Сэки ме петкӧдла сылы картинка, кӧні рисуйтӧма гӧлубӧй платьеа да еджыд партука нюмъялысь нывкаӧс, да юала:
— Кыдзи шуӧны тайӧ нывкасӧ, Шурик?
И Шура, мудера нюмъялігтыр, ӧтвечайтӧ:
— А тэ ачыд сылысь юав!
БАБУШКА
Челядь ёна радейтлісны ветлыны гӧститны Мавра Михайловна бабушканыс ордӧ.
Сійӧ встречайтліс найӧс меліа, юктӧдліс йӧлӧн, гӧститӧдліс лепёшкиясӧн.
А сэсся, кор вӧлі сюрыштлас прӧст кад, ворслывліс накӧд радейтана ворсанторнас, коді налӧн сідз и шусис:
«Сёркни».
— Пуктіс бабка сёркни, — думайтігтыр заводитліс бабыс, — да шуӧ:
«Быдмы, сёркни, — юмов, ён, ыджыдысь-ыджыд».
Сёркниыс быдмис ыджыд, юмов, ён, гӧгрӧс, виж.
Бабыс муніс сёркнисӧ нетшыштны: кыскӧ-кыскӧ, и нетшыштны оз вермы...
(Сэки бабыс петкӧдлӧ, кыдзи сійӧ нетшыштӧ лукав сёркнисӧ.)
Корис бабыс Зоя внучкасӧ
(сэки Зоя кутчысьліс бабушкаыслы юбкаас):
Зоя бабыс дінӧ, бабыс сёркниӧ кутчысьӧ — кыскӧны-кыскӧны, нетшыштны оз вермыны.
Корис Зоя Шураӧс
(Шура сӧмын сійӧс и виччысис, медым кутчысьны Зоя дінӧ):
Шура Зоя дінӧ, Зоя бабыс дінӧ, бабыс сёркниӧ кутчысьӧ — кыскӧны-кыскӧны
(челядь сэк ыджыд радлунӧн виччысьӧны)...
нетшыштісны сёркнисӧ!
И сэки бабушка киясын мыччысьӧ код тӧдас кыдзи сэтчӧ веськалӧм яблок, либӧ пирӧг, либӧ настоящӧй сёркни.
Челядь чилзігтыр да сералігтыр кутлӧны Мавра Михайловнаӧс, и сійӧ налы сеталӧ гӧстинечьяс.
— Бабушка, вай нетшыштам сёркни!
— бабушка ордас пыригӧн порог дорсяньыс на корліс Шура.
Кор во кык кымын мысти нин кодкӧ заводитліс висьтавны челядьлы тайӧ мойдсӧ да заводитліс висьтавны:
«Пуктіс дед сёркни...» — найӧ кыкнанныс ӧтпырйӧ горӧдлывлісны:
— Бабушка пуктіс!
Эз дедушка, а бабушка!
... Менам мам нэм чӧжыс уджаліс кыасянь кыаӧдз.
Сы киын вӧлі став овмӧсыс — керка, му, квайт челядь; ставнысӧ колӧ вӧлі пасьтӧдны, мыськыны, вердны, и, асьсӧ жалиттӧг, мам век уджаліс.
Миянкӧд, челядькӧд, а бӧрыннас внукъясыскӧд, сійӧ пыр вӧлі ӧткодь рӧвнӧй да мелі.
Сійӧ эз шулы прӧстӧ:
«Уважайтӧй гырысьджыкъясӧс», — сійӧ пыр зільліс, медым сылӧн мӧвпыс вӧлі гӧгӧрвоана челядьлы, йиджис налы вежӧрӧдзыс да сьӧлӧмӧдзыс.
«Вот ми керкаын олам, — висьтавліс сійӧ Зоялы да Шуралы, — сійӧс старикъяс стрӧитлісны.
Со кутшӧм пач миянлы Петрович тэчис.
Петрович — пӧрысь, тӧлка морт, киясыс сылӧн зарни.
Кыдз нӧ пӧрысьястӧ он уважайт?»
Мам вӧлі вывті бур.
Менам челядь дырйи на вӧлі сійӧ аддзас странникӧс, — а сэки керка-картатӧм йӧз вӧлі уна ветлӧдлӧны, — непременнӧ чуксалас, юкталас, вердас, сетас кутшӧмкӧ важ паськӧм.
Ӧтчыд бать восьтіс сундук, дыр лукйысис сэн, а сэсся юаліс мамлысь:
— А кӧн нӧ менам гӧлубӧй дӧрӧмӧй?
— Эн скӧрмы, — яндысьӧмӧн мам вочавидзис батьлы, — ме сійӧс Степанычлы сеті.
(Степаныч вӧлі старик-бобыль, висьӧдчис, мам сы ордӧ ветлывліс да отсавліс, мыйӧн вермис.)
Бать сӧмын ӧвтыштіс кинас.
Ӧні, уна-уна вояс мысти, ме частӧ уськӧдлывла тӧдвылӧ, кутшӧм выносливӧй, терпеливӧй, ыджыд сьӧлӧма вӧлӧма менам мамӧй.
Ӧтчыд лоис сідз — нуисны миянлысь мӧскӧс.
Быдӧн тӧдӧны, кутшӧм тайӧ шог крестьянскӧй семьялы.
Но мамӧй ньӧти эз норасьлыв, эз войтышт сылӧн синва.
Мӧд воас, помнита, лоис пӧжар, и миян ставыс сотчис дзикӧдз.
Бать дзикӧдз шогӧ уси.
Кияссӧ безнадёжнӧя лэдзӧмӧн сійӧ пукаліс пӧрӧдӧм пу вылын да отчаяниеӧн видзӧдіс муас.
— Нажӧвитам бара, нинӧм!
— сы дінӧ матыстчигмоз шуис мам.
Матыстчис, сулалыштіс да содтіс ещӧ: — Эн шогсьы, справитчам!
Менам мам вӧлі дзик неграмотнӧй, самӧй кувтӧдзыс эз тӧдлы ни ӧти буква, но грамотасӧ вылӧ донъяліс да уважайтіс.
Именнӧ сійӧ тӧждысьӧм ради ми, челядь, лоим грамотнӧй йӧзӧн: сійӧ настаивайтіс, медым миянӧс сетны школаӧ, а сэсся гимназияӧ.
Миян семья частӧ усьлі нуждаӧ, и, помнита, кор дзикӧдз йӧрмим, бать думыштӧма корны менсьым Сергей вокӧс гимназияса нёльӧд классысь.
Мам и кывзыны та йылысь эз кӧсйы.
Сійӧ вӧлі став вылӧ дась — ветліс начальство дінӧ, унижайтчис, корис примитны писӧ гимназияӧ казеннӧй щӧт вылӧ, — мед сӧмын эськӧ сійӧ водзӧ велӧдчис.
— Тэ ӧд ни ӧти буква он тӧд, а вот олан жӧ, — мамлы зумыша шулывліс бать.
Мам эз вензьы, но упорнӧя кӧсйис велӧдны.
«Вернӧ висьталӧны: велӧдчан — югдан, он велӧдчы — пемыдӧн колян», радейтліс сійӧ шулывлыны.
Сійӧ аслас опыт серти тӧдіс, кутшӧм пемыда овсьӧ сылы, коді абу велӧдчӧма.
— Мунанныд школаӧ, смотри, велӧдчӧй бура, — велӧдіс сійӧ Зояӧс да Шураӧс.
— Лоанныд тӧлкаӧсь, тӧдны кутанныд унатор — и тіянлы лоӧ бур, и мукӧдъяслы тіян дінын лоӧ кокньыдджык.
Бабушка мастер вӧлі мойдны.
Сійӧ тӧдіс мойдъяссӧ вывті уна да кужис висьтавны ассьыс уджсӧ эновтлытӧг: весалӧ картупель, кыӧ, няньшом гудралӧ, а ачыс спокойнӧя, тэрмасьтӧг, быттьӧкӧ гораа думайтіг, лайкйӧдлӧ-висьталӧ:
— Котӧртӧ вӧрті руч, аддзӧ — пу йылын пукалӧ тар да шуӧ сылы:
«Терентий, Терентий!
Ме карын вӧлі».
«Бу-бу-бу!
Вӧлін кӧ и мед вӧлін».
«Терентий, Терентий!
Ме указ тэныд вайи!»
«Бу-бу-бу!
Вайин кӧ и мед вайин».
«Медым тіянлы, таръяслы, не пукавны вӧръясын, гуляйтны мед турунвиж луд вывті век».
«Бу-бу-бу!
Гуляйтны кӧ и мед».
«Терентий, Терентий!
А коді сэн локтӧ?»
«Бу-бу-бу!
Мужик»
«Терентий, Терентий!
А мужик бӧрся коді котӧртӧ?»
«Бу-бу-бу!
Чань».
«Терентий, Терентий!
А кутшӧм нӧ сылӧн бӧжыс?»
«Крукыля!»
«Но, сідзкӧ, прӧщай, Терентий, некор меным тэкӧд кывсӧ песны!»
Зоя да Шура пукалӧны ляпкыдик скамейка вылын да синъяссӧ оз вештывны бабушка вывсьыс.
А сійӧ помалас мойдсӧ — и сэк жӧ заводитас выльӧс: руд кӧин йылысь, чӧсмасьысь ош йылысь, полысь кӧч йылысь да бара мудер руч йылысь...
ЧОЯ-ВОКА
Шуралы да Зоялы разрешайтлім ворсны сӧмын керка дорын, палисадникын, медым эз дойдны найӧс вӧв либӧ мӧс, кодъяс йирсисны керка дорын, луд вылын.
А вот ыджыдджык нывкаяскӧд — Манякӧд да Тасякӧд — Зоя ветлывліс ылӧдзджык, град йӧрӧ либӧ ю дорӧ, юыс вӧлі ляпкыд, но гажа, кӧні вӧлі позьӧ купайтчыны быдса лунъясӧн да не повны вӧйӧмысь.
Гожӧмнас Зоя ветлывліс сачокӧн бобувъяс кутавны, чукӧртліс дзоридзьяс, сэсся бара купайтчыліс да весиг ачыс — вит арӧсӧн!
— ю бердын пеславліс ассьыс бельёсӧ, косьтывліс да гортӧ воліс чистӧй бельёа.
— Видзӧд, мама, — менам чужӧм вылӧ внимательнӧя видзӧдігтыр шулывліс сійӧ, — бура ӧд ме песлалі?
Тэ менӧ он кут видны?
Ӧні на быттьӧ ме аддза сійӧс, вит арӧсаӧс, — гожъялӧмаӧс, банйӧм чужӧмаӧс, сӧдз руд синъясаӧс.
Сӧмын на дугдіс шоныд зэр — и бара нин пӧся шонтӧ шонді, джуджыд небесаысь тӧлыс вӧтлӧ кытчӧкӧ ылӧ горизонт сайӧ медбӧръя кымӧръяссӧ, пу коръяс вылысь войталӧ на лысва, и Зоя шоныд ва гӧпъясӧд кӧмтӧг котӧртӧ ме дінӧ да сералӧ — петкӧдлӧ, кыдзи кӧтасьӧма сылӧн платьеыс.
А кутшӧм вӧлі лӧсьыд мунны ылыс видзьяс вылӧ турунла (медым тракӧдысь, дзуртысь телегаӧн, кодӧс, дыша рӧдтігтыр, кыскӧ омӧлик вӧв — абу шог!) да бӧрсӧ локны джуджыд турун додь вылын, а сэсся верстьӧ йӧзкӧд ӧтлаын разӧдны да бергӧдлыны тайӧ чӧскыд дука турунсӧ, медым косьмис сарай сайын, пӧттӧдз патурликасьны да чеччавны сэні, кыдзи гыяс вылын, а сэсся сэн жӧ, турун вылас, лӧсьыд мудз бӧрас нигыльтчыны-унмовсьыны!..
А кутшӧм лӧсьыд кавшасьны пуяс вылӧ!
Кайны вылӧджык, сідз, медым страшнӧйкодь вӧлі видзӧдлыны уліас, медым сьӧлӧмыд неуна ёкмуныштлӧ, кор тэнад ки улын неуна нюкыльтчылӧ вӧсни вожыс...
И сэсся надзӧник лэччыны, кӧмтӧм кокъяснад пу увъяссӧ корсигтыр, да видзчысьны, медым эз косяссьы платьеыд.
А ещӧ на бурджык кавшасьны сарай вевт вылӧ либӧ кӧлӧкӧльня вылӧ — став челядьлӧн радейтана наблюдательнӧй пункт вылӧ.
Сиктыс ставнас тэ водзын кипыдӧс вылад моз, а сэні — муяс, муяс, а муяс вылас — орчча сиктъяс.
А на сайын мый?
Ылын, ылын?..
Гортӧ локтӧм бӧрын Зоя пуксьыліс ме дінӧ да юасьліс:
— Мама, а Осиновӧй Гайяс сайын мый?
— Сикт сэтшӧм — «Спокойнӧй хуторъясӧн» шусьӧ.
— А сэсся?
— Соловьянка.
— А Соловьянка сайын мый?
— Павловка, Александровка, Прудки.
— А сэсся?
А Кирсанов сайын мый?
А Тамбов сайын Москва?
— И ышловзяс: — Вот сэтчӧ эськӧ мунны!
Кор батьыс вӧлі прӧст, Зоя кавшасьліс сылы пидзӧс вылас да сетавліс быдсяма, мукӧд дырйи весиг виччысьтӧм вопросъяс.
И медся интереснӧй мойдкывйӧс моз кывзіс сылысь висьтъяссӧ став йылысь, мый вӧчсьӧ свет вылас: джуджыд гӧраяс йылысь, лӧз мореяс да сьӧд пемыд вӧръяс йылысь, ылысса ыджыд каръяс йылысь да йӧз йылысь, кодъяс олӧны сэні.
Татшӧм минутаясас Зоя пукавліс шынитӧв: вомсӧ неуна восьтыштӧма, синъясыс югъялӧны, здукъясын сійӧ, кажитчӧ, весиг вунӧдчыліс лолавнысӧ.
И овлӧ вӧлі сідзи, мый, тайӧ став выльторсӧ кывзігӧн мудзӧм мысти, сійӧ бӧрыннас сідзи и унмовсьыліс батьыс кияс вылын.
Нёль арӧса вильыш, шумитысь Шуралы ставыс вӧлі веськодь.
— Шуралӧн зептыс вӧрӧ!
— кыла ме Зоялысь чуймӧм гӧлӧс.
И збыльысь!
Вот дивӧыд!
— Мый тэнад сэні?
Ставыс зэв прӧстӧ: зеп тырыс сюялӧма майскӧй жукъясӧс, — найӧ пессьӧны, зільӧны петны зепсьыс, но Шура кабыртӧма зепсӧ кинас.
Коньӧр жукъяс!
Мый сӧмын ме ог аддзы рытъяснас тайӧ зепъяссьыс!
Рогатка, стеклӧ тор, крючкияс, посни изъяс, жӧч торъяс, истӧг (кӧть истӧг новлӧдлӧмысь вӧлі зэв стрӧга ӧлӧдӧма) — ставсӧ он вермы лыддьӧдлыны.
И пыр Шуралӧн плешкас йӧг, кокыс и киыс парсассьӧмаӧсь, пидзӧс чӧланъясыс потӧмаӧсь.
Пукавны ӧти места вылын сылы — мучитчӧм кодь, медся сьӧкыд наказание.
Сійӧ котралӧ, чеччалӧ, скачитӧ дзик асывсяньыс да сійӧ часӧдз, кытчӧдз ог кор челядьӧс гортӧ ужнайтны да узьны.
Эг ӧтчыд аддзыв, кыдзи сійӧ зэр бӧрын вӧлі котралӧ дворӧд да беддьӧн кучкалӧ ва гӧпъясӧ.
Ваыс прысьйӧ фонтанысь моз сы юрси вылӧдзджык, сійӧ ставнас кӧтасьӧма, но, кажитчӧ, весиг оз казяв тайӧс — пыр ёнджыка ӧвтчӧ кияснас да горштырнас сьылӧ ассьыс сочинитӧм сьыланкыв.
Ме ог вермы разберитны кывъяссӧ, кылӧ сӧмын мыйкӧ воинственнӧй да ёна радлана:
«Трам-ба-бам!
Ба-рам-бам!»
Но ставыс гӧгӧрвоана: колӧ жӧ Шуралы чиктывны став водзас, мый сійӧс кытшалӧ, колӧ жӧ петкӧдлыны, кыдзи радуйтӧны сійӧс и шонді, и пуяс, и джуджыд шоныд ва гӧпъяс!
Зоя вӧлі Шуралӧн постояннӧй ёртӧн став сылӧн ворсӧмъясас, котраліс, чеччаліс сідзи жӧ шумитігтыр, гажаа да асьсӧ вунӧдӧмӧн.
Но сійӧ кужис и дыр кад чӧж пукавны чӧла да кывзыны, и сэки синъясыс сылӧн вӧліны внимательнӧйӧсь, сьӧд синкымъясыс неуна лыблісны.
Мукӧд дырйи ме сійӧс сулывлі гортсянь неылын пӧрӧдӧм кыдз пу вылысь: чужӧмнас кияс вылӧ мыджсьӧмӧн сійӧ пукаліс да сюся видзӧдіс веськыда.
— Тэ мый тадзи пукалан?
— юавлывлі ме.
— Ме думайта, — вочавидзис Зоя.
Сійӧ ылӧ кольӧм, ӧта-мӧдныскӧд сӧльнитчӧм лунъяссьыс тӧдвылын кута ме ӧтиӧс.
Ми Анатолий Петровичкӧд мӧдӧдчим гӧститны менам пӧрысь аймам ордӧ да сьӧрсьыным босьтім челядьнымӧс.
Муртса на ми воим, дедушка Тимофей Семёнович шуис Зоялы:
— А тэ нӧ мый, вильышпоз, тӧрыт менӧ ылӧдін?
— Мый ылӧді?
— Ме тэнсьыд юалі, кытчӧ тэ менсьым ӧчки воштін, а тэ шуан:
«Ог тӧд».
А бӧрыннас лабич улысь сюри дерт нин тэ сэтчӧ шыбитін, сэсся некодлы.
Зоя зумыша видзӧдліс дедыс вылӧ и нинӧм эз вочавидз.
Но кор недыр мысти миянӧс корисны пуксьыны пызан сайӧ, Зоя шуис:
— Ме ог пуксьы.
Раз меным оз веритны, ме сёйны ог кут.
— Но мый сэні, мый вӧлі — вӧлі.
Пуксьы, пуксьы!
— Ог, ог пуксьы.
Сідзи эз и пуксьы.
И ме аддзи, мый дедыслы эз ло лӧсьыд вит арӧса кага водзын.
Гортӧ мунігӧн ме виді сійӧс, но Зоя, синвасӧ чышкалігтыр, пыр долис:
«Эг вӧрзьӧдлы ме сылысь ӧчкисӧ.
Ме веськыда висьталі, а сійӧ меным оз верит».
И ме чувствуйті, мый сійӧ ёна ӧбидитчӧма.
Зоя ёна дружитіс батьыскӧд.
Зоя радейтліс лоны сыкӧд весиг сэки, кор сійӧ занимайтчыліс аслас делӧӧн да эз вермыв сёрнитны сыкӧд.
И Зоя эз прӧстӧ ветлӧдлы сы бӧрся, а ставсӧ казявліс.
— Видзӧд, папа быдтор кужӧ вӧчны, — шуліс сійӧ Шуралы.
И збыльысь, Анатолий Петрович кужис вӧчны быдпӧлӧс удж.
Тайӧс признавайтлісны ставӧн.
Семьяын медыджыд пи, коді водз коли батьтӧг, сійӧ ачыс гӧрис, кӧдзис, идраліс нянь.
Сэки сійӧ уна удитліс уджавны изба-читальняын да библиотекаын.
Асланым сиктса йӧз ёна радейтлісны да пыдди пуктылісны Анатолий Петровичӧс, дӧверяйтлісны сылы, сӧветуйтчылісны сыкӧд семейнӧй да мукӧд делӧяс кузя, а ковмыліс кӧ нин бӧрйыны надежнӧй мортӧс ревизионнӧй комиссияӧ — прӧверитны уджсӧ кооперациялысь либӧ кредитнӧй товариществолысь, век ӧтмоза шулісны:
«Анатолий Петровичӧс!
Сійӧс он ылӧд, сійӧ быдтор кузя разберитчас».
Ещӧ ӧтитор кыскис сы дінӧ йӧзсӧ: сійӧ вӧлі правдивӧй да прямодушнӧй, кутшӧмъяс этшаӧн овлӧны.
Сы дінӧ кӧ кодкӧ воліс сӧветуйтчыны да сійӧ аддзыліс, мый тайӧ мортыс неправ, сійӧ дыр думайттӧг шулывліс:
— Неправильнӧ тэ вӧчан, ме тэ дор ог сувт...
— Анатолий Петрович пыр веськыда сёрнитӧ, — частӧ кывлывлі ме уналысь.
Такӧд тшӧтш сійӧ вӧлі скромнӧй, некор эз ышнясьлы аслас тӧдӧмлунъяснас.
Сы дінӧ окотапырысь волісны сӧветуйтчыны сы дорысь гырысьджык арлыда йӧз, весиг старикъяс, сиктын уважайтана йӧз.
Збыльысь, сылысь позьӧ вӧлі юавны решительнӧ быдтор йылысь и сійӧ быдтор вылӧ кужліс сетны ӧтвет.
Сійӧ зэв уна лыддьысис да бура, гӧгӧрвоана висьтавліс лыддьӧмторсӧ.
Зоя дыр пукавлывліс изба-читальняын да кывзыліс, кыдзи батьыс лыддьыліс крестьяналы газетаяс да висьтавліс событиеяс йылысь, кодъясӧс сэки переживайтіс миян страна, гражданскӧй война йылысь, Ленин йылысь.
Лыддьысьысьяс быдпӧрйӧ сетавлісны сылы унапӧлӧс вопросъяс:
— Анатолий Петрович, вот тэ висьталін электричество йылысь, а ӧні висьтав трактор йылысь — сійӧ, тӧдӧмысь, ещӧ интереснӧйджык лоӧ?
Кӧн нӧ сы ыджда машинаыслы миян ичӧтик муторъяс вылын бергавны?..
А вот ещӧ: неужели збыль эм сэтшӧм машина, мый и вундӧ, и вартӧ, и чистӧй нянь мешӧкӧ сӧвтӧ?..
Ӧтчыд Зоя юаліс менсьым:
— А мыйла папаӧс ставӧн сэтшӧма радейтӧны?
— Но, а тэ кыдзи думайтан?
Зоя нинӧм эз шу, а сійӧ жӧ рытнас, кор ме сійӧс водтӧда вӧлі узьны, шӧпнитіс меным:
— Папа тӧлка, ставсӧ тӧдӧ.
И шань...
«ЙӦЗСӦ ВИДЗӦДЛЫНЫ, МИРСӦ АДДЗЫВНЫ»
Кор Зоялы тырис квайт арӧс, ми верӧскӧд решитім мунны Сибирӧ.
«Йӧзсӧ видзӧдлыны, мирсӧ аддзывны!» кыдзи шуліс Анатолий Петрович.
И вот челядь первойысь мунісны вӧлӧн станцияӧдз, первойысь аддзисны паровоз, кылісны вагон джодж улысь кӧлесаяслысь помасьлытӧм сёрнисӧ — ылі туйса беспокойнӧй да задорнӧй сьыланкыв.
Ӧшиньӧд тыдыштлывлісны сиктъяс да грездъяс, видзьяс вылын стадаяс, юяс да вӧръяс, кывтіс паськыд степь.
Миян путешествие нюжаліс быдса недель, и тайӧ кад чӧжыс миянлы Анатолий Петровичкӧд лои век ӧтвечайтны помтӧм вопросъяс вылӧ:
«А тайӧ мый?
А тайӧ мыйла?
Мый вӧсна?
Мыйысь?»
Туйын векджык бура узьсьӧ, но челядь сэтшӧма переживайтісны став аддзылӧмторсӧ, мый луннас найӧс некыдзи оз позь вӧлі унмовсьӧдны.
Шура век жӧ мудзлывліс рыт кежлас да унмовсьыліс регыдджык, но Зояӧс и рытнас он вӧлі вермы вештыны ӧшинь дорысь.
Сӧмын сэк, кор ӧшинь стеклӧыс тупкысьліс лӧз пемыдӧн, нывканым ышлолалігтыр бергӧдчыліс миянлань.
— Нинӧм нин оз тыдав...
сӧмын бияс...
— жальпырысь шуліс сійӧ да сӧгласитчыліс водны узьны.
Сизимӧд луннас ми воим Енисейскӧй округса Канск карӧ.
Карыс вӧлі ичӧтик, ӧти судта пу керкаяс, и мосткиясыс пуысь жӧ.
Челядьӧс ми нуӧдім гостиницаӧ, а асьным мунім народнӧй образование кузя отделӧ, медым бӧрйыны сикт, кӧні вермим эськӧ учительствуйтны ӧтлаын, ӧти школаын.
Миянӧс назначитісны Шиткино сиктӧ, и ми решитім пыр жӧ, кад воштытӧг, мӧдӧдчыны сэтчӧ.
Тайӧ решениенас и ми бӧр воим гостиницаӧ — и аддзам: Шура мыйкӧ вӧчӧ кубикъясысь джоджын, а Зоя абу.
— Кӧні Зояыд, Шурик?
— А Зоя шуис:
«Тэ пукавлы тані, а ме базарӧ ветла, сир ньӧба.
Тані ставыс сир няклялӧны».
Ме сідзи и горӧді да уськӧдчи ывлаӧ.
Карыс ичӧтик, вӧрыс зэв матын, — мый сэки лоӧ, муніс кӧ сэтчӧ нывканым?!
Нинӧм помниттӧг ми Анатолий Петровичкӧд ветлӧдлім уличаысь уличаӧ, видзӧдлім быд дворӧ, юасьлім быд паныдасьысьлысь, вӧлім и базар вылын...
Зоя некӧні эз вӧв.
— Вот мый, — шуис медбӧрын Анатолий Петрович: — мун гостиницаӧ да виччысь менӧ сэні.
Ме нин пола, медым кӧть нин Шура нинӧм эз ло.
А ме муна милицияӧ.
Ме бӧр вои гостиницаӧ, босьті пиӧс киӧ да бара петі ывлаӧ — комнатаын виччысьны вынӧй эз тырмы.
Тадзи ми сыкӧд сулалім часджын кымын.
И Шура друг горӧдіс:
— Папа!
Зоя!
Ме уськӧдчи налы паныд.
Зоя ставнас гӧрдӧдӧма и видзӧдіс яндысигтыр да муртса полӧмӧнкодь.
Киас сійӧ кутіс кутшӧмкӧ сьӧд комӧк.
— Со, — шуис сійӧ сідзи, быттьӧкӧ ми торйӧдчим сӧмын на вит минута сайын.
— Тайӧ сир.
Сӧмын абу чӧскыд.
Вӧлӧмкӧ, сійӧ и збыльысь мунӧма базар вылӧ, ньӧбӧма сир, а туйсӧ бӧр гостиницаӧ вунӧдӧма да абу тӧдӧма, кыдзи юавнысӧ.
Сійӧ мӧдас мунны кытчӧ веськалӧ, дзик мӧдарӧ, да муртса нин абу воӧма вӧрӧдзыс.
Сэні сійӧс казялӧма кутшӧмкӧ бокӧвӧй нывбаба («ыджыд тушаа сэтшӧм, чышъяна»), босьтӧма киӧдыс да нуӧдӧма милицияӧ.
Тані и суӧма сійӧс Анатолий Петрович.
Зоя пукалӧма гӧстя моз пызан сайын, юӧ вӧлӧм чай да спокойнӧя, серьёзнӧя ӧтвечайтӧма юасьӧмъяс вылӧ: кыдзи сійӧс шуӧны, кысянь сійӧ воӧма да кодкӧд, кыдзи шуӧны папасӧ, мамасӧ да ичӧтджык воксӧ.
Сійӧ пыр жӧ объявитӧма, мый сылы регыдджык колӧ бӧр мунны вокыс дінӧ, сы вӧсна мый сійӧ ещӧ ичӧт на.
— Кыдзи нӧ тэ колин Шуратӧ ӧтнассӧ?
— кӧритӧмӧн юалі ме.
— Ӧд тэ ыджыд нин, ми тэ вылӧ надейтчим...
Зоя сулаліс батьыскӧд орччӧн да, юрсӧ неуна чатӧртыштӧмӧн, медым бурджыка аддзыны, видзӧдлывліс то батьыс вылӧ, то ме вылӧ:
— Ме думайті, ме пыр жӧ бӧр локта.
Ме думайті, тані Осиновӧй Гайяс сиктын кодь жӧ, ме ставсӧ пыр жӧ аддза.
Тэ эн лӧгась, ме сэсся водзӧ ог кут.
— Ладнӧ, — нюмсӧ дзебигтыр шуис Анатолий Петрович.
— Первойысь прӧститам, но сӧмын мӧдпӧрйӧ юасьтӧг эн мун некытчӧ.
Аддзан, мамыд кутшӧма повзьыліс?
СИБИРЫН
Шиткиноын миян керка сулаліс джуджыд кыр йылын, а бокитіыс визувтіс ю — паськыд, визув.
Видзӧдан — и юрыд бергӧдчӧ да быттьӧкӧ ачыд кывтан кытчӧкӧ.
А орччӧн, некымын воськов сайын, — вӧр.
И вӧрыс кутшӧм!
Ыджыдысь-ыджыд сус пуяс, сэтшӧм джуджыдӧсь, мый, юртӧ чатӧртӧмӧн, он аддзы йывсӧ; сук, пашкыр ньыв пуяс, ниаяс, коз пуяс — налӧн паськыд лапъяс улын пемыд, быттьӧкӧ кутшӧмкӧ таинственнӧй шалашын.
А кутшӧм чӧв-лӧнь!
Сӧмын трачмунлӧ ув кок улад да корсюрӧ горӧдлас повзьӧдӧм пӧтка — и бара некодӧн торкавтӧм сэтшӧм чӧв-лӧнь, быттьӧкӧ мойдкывса кодь узьысь царствоын.
Помнита миянлысь первойя прогулка вӧрті.
Ми мунім ставӧн нёльнанным, и пыр жӧ веськалім сук чащаӧ.
Шура сувтіс, быттьӧ места вылас кынмис, ыджыдысь-ыджыд сус пу улӧ.
Ми мунім водзӧ, чукӧстім сійӧс — сійӧ эз шыась.
Ми видзӧдлім бӧрлань.
Миян детинканым, ичӧтик да ӧткӧн, век на сулаліс сэні, сус пу улас, паськыда синъяссӧ восьтӧмӧн, да быттьӧкӧ кывзіс вӧрыслысь шӧпкӧдчӧмсӧ.
Сійӧс вӧлі быттьӧ кӧлдуйтӧма, нинӧм сэсся эз аддзы да эз кыв — и абу дивӧ: войдӧрсӧ некор, аслас дженьыдик олӧм чӧжыс, сійӧ эз аддзывлы татшӧм вӧрсӧ.
Ӧд Осиновӧй Гайяс сиктын быд пу вӧлі лыда!
Муртса ми вермим вӧрзьӧдны места вывсьыс Шураӧс.
Но и бӧрыннас, вӧрті шӧйтігӧн, сійӧ вӧлі лӧнь да абу варов, кутшӧмӧн ньӧтчыд эз вӧвлы: вӧрыс быттьӧ кӧлдуйтӧма сійӧс.
Рытнас, узьны водтӧдзыс, Шура дыр сулаліс ӧшинь дорын.
— Тэ нӧ мый, Шура?
Тэ мыйла он вод?
— юаліс Анатолий Петрович.
— Ме шуалі пуясыслы «бура узьны», — вочавидзис Шура.
... И Зоя сідзжӧ кутіс радейтны вӧрсӧ.
Гуляйтны вӧрті лои сылы медся ыджыд, нинӧмӧн сравнитны позьтӧм удовольствиеӧн.
Вӧлі босьтас вотӧс вылӧ кӧрзина да гажаа котӧртас кильчӧ вылысь.
— Ылӧсӧ эн мун, — мунігас шулі ме.
— Тэ кывлін, мый соседъяс висьталӧны?
Тані вӧрас эмӧсь кӧинъяс, ошъяс!
И збыльысь, зэв ӧпаснӧ вӧлі мунны ӧмидз вотны: ош радейтӧ чӧсмасьны, и абу дивӧ паныдасьны сыкӧд ӧмидз кустъяс пиын.
Зато и ӧмидзыс вӧлі — гырысь, сочнӧй, ма кодь юмов, и ветлывлісны сыла ведраясӧн, унаӧн ӧтлаын, и вотчысьясыскӧд векджык кодкӧ тшӧтш ветліс ружьеа мужчина, — вермас паныдасьны ош.
Сибирякъяс вотлісны и чӧд, и льӧм, тӧвбыд кежлӧ заптылісны тшак — и став тайӧ вӧрса благодатьыс вӧлі зэв уна, и Зоя бӧрсӧ волывліс гордӧй, вайліс кӧрзина тырыс вотӧс.
Ветлывлісны найӧ Шуракӧд ю дорӧ вала — тайӧс Зоя сідзжӧ радейтліс.
Ӧкуратнӧя гумовтас васӧ ичӧтик ведраӧн, сулалыштас берег вылас да дыр видзӧдас югыд визув гыяс вылӧ.
А сэсся, кильчӧ вылын либӧ ӧшинь дорын сулалігӧн, ещӧ дыр на думайтігтыр видзӧдас уліӧ.
Ӧтчыд Анатолий Петрович думыштіс велӧдны Зояӧс вартчыны.
Сійӧ босьтіс Зояӧс да вартчис берег дорысь, а сэсся друг эновтіс.
Зоя вӧйис ваас, мыччысис, сэсся бара вӧйи...
Ме сулалі берегас кулӧма нисьӧ ловъя.
Колӧ шуны, Анатолий Петрович вартчис орччӧн; колӧ шуны, сійӧ зэв бура кужис вартчыны и, дерт нин, повны вӧлі нинӧмысь, мый нывка вӧяс, а всё-таки страшнӧ вӧлі видзӧдны, кыдзи Зоя вӧлі вошлывлӧ ставнас ваас.
Но, помнита, ньӧтчыд сійӧ эз горӧд — бультікасис ваас мыйвынсьыс, но кыв шутӧг.
Сэсся батьыс шымыртіс сійӧс да вартчис сыкӧд берегӧ.
— Молодец!
Кыкысь мысти кымын велалас вартчыны, — эскӧдӧмӧн шуис Анатолий Петрович.
— Страшнӧ вӧлі?
— Зояӧс косӧдз чышкаліг юалі ме.
— Страшнӧ, — признайтчис сійӧ.
— А ещӧ вартчыны кутам?
— мудера юаліс батьыс.
— Кутам!
— чорыда вочавидзис Зоя.
ТӦЛЫН
Пуксис уна лымъя сибирскӧй тӧв.
Йиыс дорис юсӧ, кӧдзыдыс вӧлі ветымын сизим градусӧдз, но эз вӧв тӧла, и сы вӧсна челядь кокниа велалісны кӧдзыдас.
Помнита, кыдзи найӧ радлісны первойя лымйыслы: мудз тӧдтӧг ворсісны лым мачӧн; быттьӧ турун пиын, найӧ патурликасисны гӧн кодь небыд толаясын, кодъяс пыр жӧ лоины керка гӧгӧрын; вӧчисны Зояысь ыджыдджык лым морт.
Ме муртса верми найӧс корны ӧбедайтны — найӧ воисны банйӧмаӧсь, мудзӧсь да некор на вӧвлытӧм аппетитӧн мӧдісны сёйны йӧла рок да сьӧд нянь.
Челядьлы ми ньӧбим шоныд пимияс, Анатолий Петрович вӧчис лӧсьыдіник дадь, и быд лун Зоя да Шура дыр иславлісны: то ӧта-мӧдсӧ кыскавлісны, то даддяс пуксьывлісны кыкӧн — Зоя водзвылас, Шура бӧрас да кутчысьліс чойыслы гӧрд кепыся дженьыдик кыз кияснас да зэв ӧдйӧ тӧвзьылісны гӧра йывсянь.
Ми верӧскӧд вӧлім лунтыр занятӧсь.
Асывъяснас, гортысь мунігӧн, ме велӧдлі Зояӧс:
— Эн вунӧд: рокыд пачад, йӧлыд кринчаад.
Видзӧд, медым Шураыд бура оліс.
Мед пызан вылад оз пуксьы, а то усьӧ, доймас да бӧрдны кутас.
Вура олӧй, ворсӧй да энӧ зычитӧй.
И рытнас, кор ми волім школаысь, Зоя, миянӧс встречайтігӧн, шулывліс:
— Миян ставыс лючки-ладнӧ, ми бура олім.
Комнатаын — ставсӧ пузувтӧма, зато челядьлӧн чужӧмъясыс сэтшӧм веселӧсь да довольнӧйӧсь, мый кывйыд эз лыблы найӧс видны.
Улӧсъясысь вӧчӧма кык судта керка, кутшӧмкӧ ящикъясӧс да кӧрӧбкаясӧс вевсьӧн-вевсьӧн тэчӧмаӧсь ӧта-мӧд вылас, ставсӧ сійӧс вевттьӧма эшкынӧн.
Медся лӧсявтӧм местаясас шыблалӧмаӧсь самӧй виччысьтӧмторъяссӧ: муртса ме ог тувччы зеркала вылӧ, код водзын век бритчывлӧ Анатолий Петрович, а сійӧ недыр мысти конйыштчӧ кымыньтӧм чугунӧ.
Комната шӧрын — челядьлӧн чачаяс: озысь салдат, кӧлесаяс вылын джынвыйӧ орӧдӧм бурыся вӧв, ӧти киа акань, кутшӧмкӧ бумага торъяс, рузумъяс, чуркаяс, сэн жӧ чашкаяс да тарелкаяс.
— Талун ми нинӧм эгӧ жугӧдӧй и эгӧ кисьтӧй, — докладывайтӧ Зоя.
— Сӧмын Шура бара парсаліс Манюшкалысь кыкнан банбоксӧ, сійӧ неуна бӧрдыштіс, а ме сійӧс гӧститӧді вареньеӧн и бӧрднысӧ дугдіс.
Мам, тэ висьтав Шуралы — медым сійӧ оз косясь, а то ми сыкӧд ворсны огӧ кутӧй.
Шура, коді и збыльысь быдмӧ сэтшӧм вильышӧн, видзӧдӧ ме вылӧ мыжапырысь.
— Ме сэсся ог кут...
Ме сійӧс тӧдлытӧг парсышті, — шуӧ сійӧ оз зэв увереннӧя.
Кузь рытъяссӧ ми коллявлім ставным ӧтлаын, пукавлім пызан сайын либӧ вӧвлім пач дорын, кӧні жара да гажаа трачкӧдчис би.
Лӧсьыдӧсь вӧліны тайӧ рытъясыс!
Колӧ шуны, мый и тайӧ часъясас ми эгӧ пыр вӧлӧй челядькӧд: менам, а торйӧн нин Анатолий Петровичлӧн, рыт кежлас кольліс зэв уна удж.
«Удж» кывйыс водз лои гӧгӧрвоана миян челядьлы.
— Мама уджалӧ...
Папа уджалӧ...
Тайӧ лоӧ: дзик чӧв-лӧнь, кор оз позь ни юасьны, ни зыксьыны, ни стучитны, ни котравны.
Мукӧд дырйи челядь пыравлісны пызан улӧ да ньӧжйӧник ворсісны сэні — часъяс чӧж найӧс сэтысь вӧлі он кыв.
Кыдзи и коркӧ Соловьянкаын, ывлаын омляліс тӧв, шутьляліс самӧй керка дорын быдмысь пожӧмлӧн сук лапъяс костын, нора да гажтӧма мыйкӧ сьыліс пач трубаын...
Но Соловьянкаын ме вӧлі ӧтнам, а тані, книга весьтӧ сосредоточеннӧя копыртчӧмӧн либӧ ученическӧй тетрадьяс прӧверяйтігтыр, орччӧн пукаліс Анатолий Петрович, ньӧжйӧникӧн ноксисны да вашкӧдчисны Зоя да Шура, и миянлы вӧлі лӧсьыд да шоныд ставнымлы ӧтлаын.
Уна вояс мысти, кор нин лоины школьникъясӧн, менам челядь радейтлісны казьтывны ылі сибирскӧй сиктын колльӧдӧм тайӧ рытъяссӧ.
Правда, Шиткиноын олігӧн Шура вӧлі вывті на ичӧт — сылы вӧлі сӧмын нёль арӧс да джын, — сылӧн казьтылӧмъясыс эз вӧвны сэтшӧм яснӧйӧсь на, кӧть и лӧсьыдӧсь.
Но Зоя паметьын тайӧ рытъясыс колины отчётливӧя да яркӧя.
Удж эштӧдӧм бӧрын либӧ сійӧс мыйкӧ дыра кежлӧ эновтӧм бӧрын, пока челядь оз унмовсьыны, ме пуксьывлі матӧджык пач дорӧ — сэки и заводитчыліс «настоящӧй» рыт.
— Вай висьтав мыйкӧ, — корлісны челядь.
— Мый нӧ висьтавны?
Став мойдъяссӧ ті тӧданныд наизусть.
— Всё равно висьтав!
И заводитчыліс: петушок — зарни сорс, кӧвдум, руд кӧин да Иван-царевич, чоя-вока Алёнушка да Иванушка, Хаврошечка да Кузьма Скоробогатый — коді сӧмын эз волы гӧститны миянӧ тайӧ кузь тӧвся рытъяснас!
Но медся радейтанаӧн, медся мусаӧн пыр вӧлі Василиса Прекрасная йылысь мойд.
— Кутшӧмкӧ царствоын, кутшӧмкӧ государствоын...
— заводитлывлі ме чуть ли не сёӧдпӧв, а Зоя да Шура видзӧдісны ме вылӧ сідзи, быттьӧкӧ кывзісны тайӧ мойдсӧ первойысь.
Мукӧд дырйи и Анатолий Петрович эновтліс уджсӧ да заводитліс сёрнитны, и сылысь висьталӧмъяссӧ челядь кывзылісны торъя интересӧн.
Частӧджык тайӧ овлӧ вӧлі друг, виччысьтӧг.
Мукӧд дырйи челядь, кажитчӧ, дзикӧдз вунӧдлісны миян йылысь: пукалӧны пельӧсын да ӧти-мӧдтор йылысь варовитӧны ас костаныс — и Анатолий Петрович друг заводитас кывзыны налысь сёрнисӧ, вештас книгаяссӧ, матыстчас пач дорӧ, пуксяс ляпкыдик скамейка вылӧ, Шураӧс босьтас ӧти пидзӧс вылас, Зояӧс — мӧд вылас да тэрмасьтӧг шуас:
— А меным со мый дум вылӧ уси та йылысь...
И челядьлӧн чужӧмъясыс пыр жӧ лоӧны шудаӧсь, любопытнӧйӧсь: мый йылысь висьталас батьыс?
Помнита ӧти татшӧм случай.
Челядь кывлӧмаӧсь уна сёрни сы йылысь, мый тулыснас ваыс берегысь петас.
Тайӧ местаясын туӧм ваыс оз шутит: нуӧ керкаяс, скӧтинаӧс, босьтлӧ некымын лун кежлӧ быдса сиктъяс.
Миянлы, выль воысьяслы, уна висьтавлісны татчӧс грознӧй наводнениеяс йылысь.
— Мый сэки ми кутам вӧчны?
— татшӧм сёрнияс кывлӧм бӧрын юаліс ӧтчыд Зоялысь Шура.
— Гортысь мунам.
Пуксям пыжӧ и кывтам.
Либӧ гӧра вылӧ пышъям.
Олыштісны чӧв-лӧнь.
— Воас ваыс, ставсӧ ойдӧдас, — быттьӧ кӧдзыдысь йӧжгылясигтыр шуис Зоя.
— Шур, тэ полан?
— А тэ?
— Ме ог.
— Но и ме ог пов.
Шура чеччис, тэрмасьтӧг ветлӧдлыштіс комнатаӧд, батьыслы подражайтігтыр, и дзик воинственнӧя нин содтіс:
— Медым ваыс воӧ!
Ме ог пов.
Ме нинӧмысь ог пов!
И сэк Анатолий Петрович шуис сійӧс, мый век шулывліс:
«А меным со мый дум вылӧ уси та йылысь...» — и висьталіс сэтшӧм история:
— Пукалісны куст вылын воробейяс да вензисны: зверьяс пиысь коді медся страшнӧй?
«Медся страшнӧй гӧрд кань», шуис бӧжтӧм воробей.
Кольӧм во арнас сійӧс муртса абу кутӧма кань — воробей муртса удитӧма пышйыны, а бӧжсӧ век жӧ воштӧма.
«Детинкаяс лёкджыкӧсь, — шуис мӧд воробей: — позъяс косявлӧны, рогаткаясӧн лыйлӧны...»
«Детинкаясысь лэбны позьӧ, — вензьыны заводитіс коймӧд воробей, — а вот варышысь некытчӧ он дзебсьы.
Сійӧ медся страшнӧй!»
И сэки дзик на томиник, вижиник ныра воробейпи чирксыштіс (Анатолий Петрович мӧдіс сёрнитны вӧсни гӧлӧсӧн):
«А ме некодысь ог пов!
И каньысь ме ог пов, и детинкаясысь, и варышысь!
Ме ачым найӧс ставнысӧ сёя!»
И пока сійӧ тадзи чирксіс, куст весьтӧд лэбис кутшӧмкӧ ыджыд лэбач да гораа горӧдіс.
Воробейяс кувтӧдзыс повзисны: коді садьтӧгыс лэбис, коді коръяс улас дзебсис, а нинӧмысь повтӧм воробейпи, бордъяссӧ лэдзӧмӧн, садьтӧгыс мӧдіс котӧртны турун пӧвстті.
Сэки ыджыд лэбачыс кыдзи колснитас нырнас, кыдзи уськӧдчас воробейпи вылӧ, а сійӧ, коньӧр, мыйвынсьыс нетшыштчас да сунас хомяк позйӧ.
А позъяс нигыльтчӧмӧн узис пӧрысь хомяк.
Воробейпи ещӧ на ёнджыка повзис, но решитіс:
«Ме кӧ ог сёй, то менӧ сёясны!» — да кыдзи чеччыштас да кокыштас хомякӧс нырас!
«Мый нӧ тайӧ?
— шензьыны кутіс хомяк да восьтіс синпӧвсӧ (Анатолий Петрович ӧти синсӧ кунис, очсовтіс да водзӧ шуис кыз гӧлӧсӧн).
— А, тайӧ тэ?
Тшыг, тыдалӧ?
На, кокалышт нянь тусьяссӧ».
Яндзим лоис воробейпилы, и сійӧ кутіс норасьны хомяклы:
«Сьӧд варыш кӧсйис менӧ сёйны!»
«Видзӧдтӧ, рӧзбойник!
— шуис хомяк.
— Ноко, ветлам, сёрнитыштам сыкӧд».
И хомяк петіс позсьыс, а воробейпи чеччаліс сы бӧрся.
Страшнӧ вӧлі сылы, и асьсӧ жалитіс, и дӧсаднӧ: мыйла сійӧ збояліс?
Петіс хомяк позсьыс, мыччис сы бӧрся нырсӧ и воробейпи да сідзи и кынмис места вылас: веськыда сы водзын пукаліс ыджыд сьӧд лэбач да скӧрысь видзӧдіс сы вылӧ.
Воробейпи видзӧдліс да сэк жӧ уси места вылас повзьӧмысла.
А сьӧд лэбачыс кы-ыдз равӧстас, а став воробейясыс гӧгӧр кыдз тай серӧктасны!
Сы вӧсна мый тайӧ ньӧти эз вӧв варыш, а пӧрысь тьӧтка...
— Рака!
— ӧтпырйӧ горӧдісны Зоя да Шура.
— Рака, дерт, — водзӧ висьталіс Анатолий Петрович.
— «Мый, ошйысьысь, — шуис воробейпилы хомяк, — колӧ вӧлі эськӧ нӧйтыштны ошйысьӧмсьыд!
Но, да ладнӧ, вай меным унджык нянь тусьяс да тӧвся пась — мыйкӧ кӧдзыдкодь лои».
Пасьталіс хомяк пась да мӧдіс сьыланкывъяс сьывны.
Сӧмын воробейпилы эз вӧв гажа — сійӧ эз тӧд, кытчӧ воштысьны яндзимысла, да писькӧдчис-пырис куст пытшкӧ, медся сук коръяс пиас...
— Сідз вот, — недыр чӧв олыштӧм бӧрын содтіс Анатолий Петрович.
— А ӧні юыштӧ йӧв и водӧй узьны.
Челядь неокотапырысь чеччисны.
— Тайӧ ме йылысь тэ висьталін?
— яндысигтыр юаліс Шура.
— Мыйла тэ йылысь?
Воробей йылысь, — ӧти синнас нюмъялігтыр шуис батьыс.
... Уна вояс мысти ме случайнӧ аддзи тайӧ мойдсӧ Алексей Толстойлӧн сочинениеясысь.
Тыдалӧ, Анатолий Петрович челядь дырйиыс на лыддьылӧма сійӧс детскӧй журналысь, кӧні вӧлі коркӧ печатайтӧма, да запомнитӧма вӧлі пӧшти кывйысь кывйӧ.
ВУНӦДНЫ ПОЗЬТӦМТОР
— Мама, — ӧтчыд юаліс Зоя, мыйла нӧ Бурмакинъяслӧн и керкаыс сэтшӧм ыджыд, и ыжъясыс уна, и вӧвъяс, и мӧсъяс?
Мыйла нӧ ӧти мортлы сэтшӧм унаыс?
А Руженцовъяслӧн мыйта челядьыс, и дедушка, и бабушка, а керкаыс лёкиник и мӧскыс абу, и весиг ыжъясыс абуӧсь?
Тайӧ вӧлі Зоякӧд миян первой сёрни сы йылысь, мый сэтшӧмыс гӧльлун, озырлун да несправедливость.
Эз вӧв кокни меным ӧтветитны татшӧм вопрос вылас квайт арӧса нывкалы.
Медым объяснитны сылы тайӧс ставсӧ серьёзнӧя, ковмис эськӧ сёрнитны унатор йылысь, кодъясӧс сійӧ эськӧ эз на и вермы гӧгӧрвоны.
Но олӧмыс заставитіс миянӧс регыд мысти бергӧдчыны тайӧ сёрниас.
Тайӧ вӧлі 1929 воын.
Миян районын кулакъяс виисны сиктъясын сизим коммунистӧс.
Юӧрыс та йылысь ӧдйӧ паськаліс Шиткиноын.
Ме сулалі кильчӧ вылын, кор сизим горт нуисны уличаӧд.
На бӧрся муніс оркестр да ньӧжйӧник да суровӧя ворсіс <rus>«Вы жертвою пали в борьбе роковой»</rus>.
А на бӧрвылын мунісны помтӧм йӧз, и быд чужӧм вылын тӧдчис шоглун да скӧрлун.
И друг ме видзӧдлі асланым ӧшинь вылӧ.
Стеклӧ бердӧ ляскысьӧма Зоялӧн блед чужӧмыс, сійӧ повзьӧмӧн видзӧдіс улича вылас.
Здук мысти сійӧ котӧрӧн петіс кильчӧ вылӧ, кватитіс менӧ киӧд да, ме бердӧ топыда топӧдчӧмӧн, дыр видзӧдіс похороннӧй процессия бӧрся.
— Мыйла найӧс виисны?
Кодъяс сэтшӧмъясыс кулакъясыс?
А тэ коммунист?
А папа коммунист?
А тіянӧс оз вины?
А найӧс аддзисны, кодъяс виисны?
Не сӧмын Зоя, но и ичӧтик Шура эз мудзлы сетавны тайӧ вопросъяссӧ.
Сизим коммунистӧс дзебӧмыс миянлы вӧлі вунӧдны позьтӧмторйӧн...
... И ещӧ ӧти вунӧдны позьтӧм казьтылӧм.
Шиткино сиктса клубын частӧ петкӧдлывлісны кинофильмъяс, и кадысь кадӧ ме нулывлі сэтчӧ Зояӧс да Шураӧс.
Но и менӧ и челядьӧс кыскисны клубас эз картинаяс.
Быдпӧрйӧ, кор залыс тырліс йӧзӧн, кодкӧ непременнӧ колананогӧн шулывліс:
— Сьылам?
И пыр жӧ некымын гӧлӧс вочавидзлісны:
— Сьылам!
Сьывлісны шензьӧдана лӧсьыда: кыпыда, окотапырысь, и векджык важ сибирскӧй сьыланкывъяс да гражданскӧй война кадся сьыланкывъяс.
Тайӧ нюжалана, паськыд да вӧльнӧй напевъясас ловзьылісны ылӧ бӧрӧ кольӧм лунъяс, сувтлывлісны миян водзӧ грознӧй событиеяс, суров да смел йӧз.
Гӧлӧсъясыс вӧліны лӧсьыдӧсь, ёнӧсь.
Ыджыд, дружнӧй хорын юргыліс лӧсьыд том тенор, либӧ гыяс моз паськавліс ён, гора, збыльвылӧ тайгаса кыз гӧлӧс, сьылӧмыс шымыртіс сьӧлӧмтӧ сэтшӧм задушевностьӧн, мый мукӧд дырйиыс доршасьліс синваыд.
Зоя и Шура сьылісны ставыскӧд ӧтлаын.
Торйӧн нин ёна ми радейтлім ӧти сьыланкыв.
Сылысь став кывъяссӧ ӧні ме ог нин помнит, но паметьын колис сӧмын мелодияыс да бӧръя нёль строкаыс:
<rus>Ночи прошла.</rus>
<rus>Веял ласковый ветер.</rus>
<rus>День весенний и яркий настал.</rus>
<rus>И на солнечном теплом рассвете</rus>
<rus>Молодой партизан умирал.</rus>
Кыз мужскӧй гӧлӧсъяс нюжӧдӧмӧн, нора повторяйтлісны:
<rus>И на солнечном теплом рассвете</rus>
<rus>Молодой партизан умирал...</rus>
ТУЙӦ
Прӧйдитіс во.
Тулыснас наводнение эз ло, и челядь, тыдалӧ, шогӧ усины, кор тӧдмалісны, мый гӧра вылӧ налы пышйыны оз удайтчы.
Найӧ сьӧлӧмсяньыс надейтчисны, мый ваыс нуас да босьтас ставсӧ, а найӧ — либӧ пыжӧн, либӧ подӧн гӧраясӧд — мӧдӧдчасны кытчӧ синныс видзӧдӧ, быдпӧлӧс приключениеяслы паныд.
Бара вежӧдіс му, кузь сук турун пӧвстын мыччысисны унапӧлӧс цветъяс.
Майын ме получиті Москваысь Ольга чойсянь да Сергей воксянь письмӧ.
«Воӧй Москваӧ, — гижисны найӧ, — овны кутанныд пока миянкӧд, а сэсся нин асьныд корсянныд удж да оланін.
Гажтӧмчам тіянысь; кӧсъям аддзӧдлыны тіянӧс да огӧ мудзӧй корны ас ордӧ».
Ми сідзжӧ гажтӧмчим нин асланым рӧднӧй местаясысь да ас рӧднӧй йӧзысь и, мыйӧн сӧмын помасис велӧдчан во, бӧр мунім Сибирысь.
Челядьӧс мыйкӧ дыра кежлӧ шуим кольлыны Осиновӧй Гайяс сиктӧ, дедушка да бабушка ордӧ.
И со бара тӧдса паськыд туй, рудзӧгӧн кӧдзӧм муяс, сикт помын овраг, град йӧръясын ӧтка бадь пуяс, сиреньлӧн сук кустъяс, пӧрысь тӧщӧ кыдз пу да бать керка дорын стройнӧй ясень.
И тайӧ став вылас, рӧднӧй да памятнӧй вылас видзӧдігӧн ме гӧгӧрвои, мый дыра сійӧ ӧти воыс челядь олӧмын: и миянлысь важ керканымӧс, и ӧшинь улысь луд, и ичӧтик ю, и йӧзсӧ — ставсӧ вӧлі найӧ вунӧдӧмаӧсь, ставыскӧд лои тӧдмасьны выльысь.
— Кутшӧм ыджыда быдмӧмныд!
— челядь вылӧ видзӧдігтыр меліа шуаліс бабушкаыс.
— Помнитанныд менӧ, сибирякъяс?
— Помнитам, — неувереннӧя ӧтвечайтісны найӧ, но век жӧ зілисны не вешйыны ме дорысь.
Шура, колӧ шуны, ӧдйӧ бӧр велаліс: локтӧм бӧрын час мысти кымын сійӧ котраліс нин уличаӧд ватагаӧн аслас важ другъясыскӧд.
А Зоя дыр на поліс да ветлӧдліс ме бӧрся.
Арнас, кор ми Анатолий Петровичкӧд лӧсьӧдчим мунны, сійӧ отчаяниеӧн юаліс:
«Миянтӧг?!» — и тайӧ горӧдӧмас вӧлі повзьӧм, упрёк, падмӧм.
Первойя янсӧдчӧмсӧ ми ставӧн зэв ёна переживайтім.
Но мп шуим челядьӧс Москваӧ не нуны, кытчӧдз сэні асьным огӧ устроитчӧй, огӧ аддзӧй квартира.
И ковмис янсӧдчыны.
ВО МЫСТИ
— Зоя, Шура!
Кытчӧ ті вошинныд?
Локтӧй ӧдйӧнджык, мамаыд воис!
— кыла кодлыськӧ волнуйтчана да рад гӧлӧс.
— Ми нин думайтім — огӧ вермӧй виччысьны, — менӧ кутлігтыр шуӧ бабушка Мавра Михайловна.
— Челядь ёна гажтӧмчисны.
Торйӧн нин Зоя.
Ёна быдмис — он и тӧд.
Сэтшӧм тӧждысьысь, пыр поліс, мый тэ он лок.
— Но, кыдзи воинныд?
— юасис бать нето менсьым, нето вӧвсӧ лэдзысь ямщиклысь.
— Воим бура, да вот став туй чӧжыс пыр зэрис.
Вот Любовь Тимофеевна неуна кӧтасьыштіс.
А вӧвсӧ ме вӧтлі зэв ӧдйӧ, зіли тіянлысь нывнытӧ ӧдйӧджык вайӧдны.
Сідзкӧ тэныд, Тимофей Семёнович, ковмас гӧститӧдыштны.
Сэк кості, кор бур сьӧлӧма да варов ямщик лэдзаліс вӧвсӧ, бать разяліс менсьым ичӧтик багажӧс, а орчча керкаса детинка тӧвзис корсьны Зояӧс да Шураӧс.
Бабушка пуктӧма нин самӧвар да мыйкӧ ноксис пызан дорын.
Кор кывлӧмаӧсь, мый Тимофей Семёнович ордӧ воӧма Москваысь нылыс — буретш сійӧ, коді сиктса челядьӧс велӧдлӧма школаын, — воисны и соседъяс:
— Кутшӧм олӧмыс Москваын?
Кыдзи ті асьныд, кутшӧм здоровьеныд?
Анатолий Петрович кыдзи?..
А ми ӧні колхозынӧсь, пӧшти став сиктнаным.
Единоличникӧн этша коді колис, а то ставныс колхозникъяс.
— И кутшӧма оланныд?
— Бура зэв.
Уджавны кӧ кутам, няняӧсь лоам?
Выльторъяс сідзи и киссьӧны, ме ог вевъяв шензьыны быдӧн вылӧ торйӧн!
Кутшӧма ставыс вежсьӧма!
Ме эг на вевъяв воськовтны бать керка порог вомӧн, а сэтшӧм уна нин кывлі выльторсӧ!
Воӧмаӧсь тракторъяс, кодъяс йылысь тані неважӧн на кывзылісны, быттьӧкӧ чудо йылысь, и весиг комбайн.
Первой луннас, висьталӧны, сиктыс ставнас петӧма видзӧдлыны выль, аддзывтӧм на машинаяс удж вылӧ.
— Сэтшӧм машинаяс, мый радлӧмсьыд дугдыны он вермы!
— кыла ме.
— Шутка-ӧ шуны — машинаясӧн ӧти лунӧн муяс вылысь идралім!
— Но, ставсӧ ті выльторъяс йылысь висьталанныд, лэдзӧй шойччыштны мортыслы туй бӧрын!
— сюйсьӧ сёрниас бать.
— И збыльысь, шойччӧй, Любовь Тимофеевна, ми тіян дінӧ мӧдпӧрйӧ волам, сёрнитыштам, — яндысьӧмпырысь шыасьӧ кодкӧ.
Ме, колӧ шуны, и збыльысь омӧля кывза выльторъяссӧ, кутшӧмӧсь кӧть найӧ эз вӧвны.
Ме ог вермы терпитны: кӧнӧсь нӧ менам челядь?
Кытчӧ найӧ вошисны?
Ме петі палисадникӧ, кӧні быд ув, быд кор сідзи и дрӧгнитлывлӧны да уськӧдалӧны неважӧнся зэр бӧрын ӧтка войтъяс.
Сулала, видзӧда гӧгӧрбок, казьтыла...
Миян важ керканым сотчыліс 1917 воын, а тайӧ выльыс лыддьысьліс сиктын медся мичаӧн.
Сійӧс вӧлі обшивайтӧма, краситӧма вишня рӧма пемыд краскаӧн, ӧшиньяссӧ да джуджыд кильчӧсӧ мичмӧдӧма резьбаӧн.
Миян керканым кажитчис торъя нин югыдӧн, сы вӧсна мый сійӧ сулаліс ичӧтик керӧс йылын, и кильчӧ поскын вӧлі дас тшупӧд.
Бӧръя вояс чӧжнас палисадник паськалӧма, и ӧні неуна тӧвзьыштӧм стенаясыс муртса тыдалісны акация да сирень кустъяс сайысь.
Бокъясас ещӧ на вылӧджык воддза дорысь кыпӧдчӧмаӧсь менам радейтана топольяс да кыдз пуяс.
Ӧні найӧ сулалісны зэрӧн мыськӧмысь мичаӧсь.
Мыччысис шонді — и медбӧръя войтъясыс, кодъяс ӧшйӧмаӧсь кор помъясас, югъялісны бисерӧн.
Тайӧ сиреньсӧ да акациясӧ ме ачым киськавлі во дас куим сайын, кор на ме вӧлі ичӧтик нывкаӧн.
Ӧні найӧс он тӧд — кустъясыс сулалӧны дорвыв стенаӧн.
И ме нин верстьӧ морт, менам нин кык челядь...
Да кӧнӧсь нӧ менам челядьӧй?
И сэки ме аддзи найӧс.
Туй кузя тӧвзисны челядь чукӧр, водзвылас — Зоя, а ставсьыс медбӧрын муртса вермис вӧтчыны Шура.
Зоя первой аддзис менӧ.
— Мама!
Мама воӧма!
— горӧдіс сійӧ да уськӧдчис ме дінӧ.
Ми топыда кутчысьлім.
Сэсся ме бергӧдчи Шуралань.
Сійӧ сулаліс неуна бокынджык пу улын да синтырнас видзӧдіс ме вылӧ.
Менсьым видзӧдӧмӧс казялӧм бӧрын сійӧ друг кыкнан кинас кутчысис томиник ясень пу бердӧ да мыйвынсьыс кутіс пыркӧдны сійӧс.
Миян вылӧ кутісны киссьыны зэр войтъяс.
Сэки Шура дзикӧдз шӧйӧвошис да пу дорсьыс вешйыштӧм бӧрын кыкнан кинас шымыртіс менӧ да топӧдчис чужӧмнас менам платье бердӧ.
Миянӧс топыда кытшалісны гӧрдӧдӧм банбокъяса гожъялӧм нывкаяс да детинкаяс- — сьӧд юрсияса и шабді кодь юрсияса, беринӧсь чужӧмаӧсь и беринтӧмӧсь, парсассьӧм киясаӧсь да кокъясаӧсь.
Сразу вӧлі тӧдчӧ, мый тайӧ боевӧй, мудзлытӧм йӧз, кодъяс радейтӧны котравны, плавайтны, кавшасьны пуяс вылӧ.
Ставныс найӧ вӧліны соседъяслӧн челядьыс — Шура Подымов, Саня да Володя Филатовъяс, кызіник Шура Кожаринова да сылӧн вокыс Васёк, Ёжик да Ванюшка Полянскийяс.
И ставыс найӧ яндысигтыр да любопытствоӧн видзӧдісны ме вылӧ.
— Талун ме сэсся ог ворс!
Сы вӧсна мый мама воис!
— торжественнӧя объявитіс Зоя.
И челядь сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн дзодзӧгъяс моз мӧдӧдчисны дзиръялань.
Зояӧс да Шураӧс киясӧдыс кутӧмӧн ме мӧдӧдчи керкаӧ, дедушка да бабушка дінӧ, кодъяс виччысисны нин миянӧс пызан сайын.
... Кор пыр олан аслад челядьыдкӧд ӧтлаын, наын вежсьӧмъясыс оз сэтшӧм ёна тӧдчыны, оз сэтшӧм ёна чуймӧдны.
Но ӧні, дыр кежлӧ янсавлӧм бӧрын, ме дугдывтӧг любуйтчи аслам челядьӧн и пыр ме аддзылі наысь мыйкӧ выльӧс.
Зоя ёна быдмӧма.
Сійӧ лоӧма косіник, ыджыд руд синъясыс быттьӧ югъялісны мугов чужӧм вылас.
Шура сідзжӧ быдмӧма да омӧльтчыштӧма, но аслас квайт арӧс серти сійӧ вӧлі ён: сылы нинӧм вӧлі оз сулав юкмӧсысь вайны ва, отсасьліс бабушкаыслы, кор сійӧ песласьліс, — нулывліс ю дорӧ бельё тыра ыджыд таз.
— Сійӧ миян богатырь, — внукыс вылӧ гордӧя видзӧдігтыр шуис меным бабушкаыс.
Первойя лунъясас челядь ветлӧдлісны ме бӧрся. Здук кежлӧ эз торйӧдчывны.
— Ми тэкӧд тшӧтш мунам, да?
Тэ сэсся миянӧс он коль?
— меным синмӧ видзӧдігтыр луннас даспӧв юавлісны найӧ менсьым.
— Да тіянлы тані ӧмӧй абу лӧсьыд?
— Лӧсьыд. Сӧмын гажтӧм тэтӧг.
И папатӧг.
Эн нин тэ миянӧс сэсся коль, эн!
Босьт аскӧдыд тшӧтш, ладнӧ?
Босьтан?
Тӧвнас Зоя да Шура висьӧмаӧсь скарлатинаӧн.
Куим тӧлысь кымын найӧ абу аддзысьлӧмаӧсь ас кодь арлыдаясыскӧд: на дінын сэк вӧлӧмаӧсь сӧмын дедушкаыс да бабушкаыс.
Абу шензьӧдана, мый челядь кутӧмаӧсь сёрнитны верстьӧ йӧз моз.
Тешкодь вӧлі кывзыны, кыдзи солиднӧя да яснӧя сёрнитіс Зоя.
— Ичӧтъяслы куритчыны оз позь, — лабутнӧя, дзик бабушкаыс моз, шуис сійӧ ӧтчыд соседъяслӧн детинкаяслы: — дыр-ӧ омӧльторйыдлы лоны, ещӧ пӧжар вӧчанныд!
Мӧдпӧрйӧ ме кылі, кыдзи сійӧ велӧдіс пӧдругасӧ:
— Параня, мыйла тэ рязанскӧй ног сёрнитан:
<rus>«ничаво»?</rus>
Тэ кывзы, кыдзи мукӧдыс сёрнитӧны:
<rus>«ничево».</rus>
Кыдзкӧ ӧтчыд Шура жугӧдіс чашка, но эз висьтась.
Зоя видзӧдліс сы вылӧ веськыда да зумыштчис.
— Мыйла он веськыда висьтав!
Пӧръясьны оз позь!
— стрӧга шуис сійӧ сэтшӧм убеждённӧя, кӧть сылы эз на вӧв кӧкъямыс арӧс.
... Ми эгӧ торйӧдчылӧй сійӧ гожӧмнас.
Ӧтлаын ветлывлім луд вылӧ, ю дорӧ, ӧтлаын отсасьлім бабушкалы да весиг орччӧн узьлім.
И некыдзи эгӧ вермылӧй помавны сёрни.
— Ме арнас муна школаӧ?
— юавліс Зоя.
— Московскӧйӧ?
А менӧ оз мӧдны серавны, мый ме лёка лыддьыся?
Шуасны: вот, сиктсаыд, кыдзи лыддьысьӧ!
Тэ налы висьталан, мый ме тӧвбыд виси?
Тэ эн вунӧд, висьтав!
— Ме сідзжӧ муна школаӧ, — тшӧтш шулывліс Шура.
— Ме ӧтнам ог кӧсйы.
Ме Зоякӧд ӧтлаын кӧсъя.
Найӧ ещӧ на ёнджыка дружитчӧмаӧсь тайӧ вонас.
И войдӧр найӧ шоча норасьлісны ӧта-мӧд вылас, а ӧні татшӧмтор некор эз вӧвлы: ассьыныс став вензьӧмъяссӧ да зыксьӧмъяссӧ найӧ решайтлісны ас костаныс, гырысьястӧг; зыксьӧм бӧрын найӧ регыд мысти бӧр бурасьлісны и пыр ӧта-мӧдсӧ дорйылісны.
Бабушка висьталіс меным татшӧм случай.
Менам локтӧдз неуна водзджык Осиновӧй Гайяс сиктын гӧститӧма менам Сергей воклӧн гӧтырыс аслас челядьыскӧд — Нинаыскӧд да Валерийыскӧд...
Лунъясыс вӧлӧмаӧсь жарӧсь, войясыс пӧдтанаӧсь, и вӧлі решитӧма, мый Анна Владимировна кутас узьлыны аслас челядьыскӧд сарайын.
Зоя да Шура сэтчӧ жӧ петӧмаӧсь.
Водӧмаӧсь.
И Шура, коді куйлӧма меддорас, друг думыштӧма повзьӧдны гӧстьясӧс.
Сійӧ шебрасьӧма юр вывтіыс, чужӧмсӧ ляскӧма турун бердас...
да войся чӧвлунас кывны кутӧма кутшӧмкӧ таинственнӧй чушйӧдлӧм шы.
— Мам, кылан, змей!
— шӧпнитӧма повзьӧм Нина.
— Кутшӧм тэныд ещӧ сэні змей, мый сӧран!
Шура прыснитӧма-серӧктӧма, неуна виччысьыштӧма да бара заводитӧма чушйӧдлыны.
Тётя Аняыс казялӧма, мыйын делӧыс, да стрӧга шуӧма:
— Шура, тэ миянӧс он лэдз узьны!
Пыр комнатаӧ и сэні куйлы да чушйӧдлы, ёна кӧ тэныд колӧ.
Шура пыр жӧ мӧдӧдчас керкаӧ.
Сы бӧрся чеччас и Зоя.
— Зоинька, тэ кытчӧ мунан?
Тэ эн мун.
— Ті кӧ Шураӧс ыстінныд, и ме ог кольччы, — вочавидзӧма Зоя.
И тадз вӧлі пыр: найӧ век ӧтмоза дорйывлісны ӧта-мӧднысӧ.
Но тайӧ эз торклы Шураӧс мукӧд дырйиыс скӧра горӧдлыны, кор Зоя вӧчліс сылы замечание:
— Вешйы!
Эновт!
Кӧсъя и кута вӧчны!
— А вот он кут, ме ог тшӧкты!
— спокойнӧя да увереннӧя ӧтвечайтліс Зоя.
СТАВӦН ӦТЛАЫН
Август помын ми воим Москваӧ.
Анатолий Петрович встречайтіс миянӧс вокзалын.
Челядь чуть не первойясӧн петісны вагонысь да мыйвынсьыныс уськӧдчисны котӧртны батьныс дінӧ, но, сы дінӧ вотӧдз, неылӧ сувтісны: ӧд быдса во эз аддзысьлыны, кыдзи нӧ не шӧйӧвошны!
Но Анатолий Петрович гӧгӧрвоис налысь падмӧмсӧ да нерешительностьсӧ, кыкнансӧ босьтіс моздорас и, кыдзи век, эз зэв меліа, крепыда окаліс челядьӧс, малыштіс шырӧм юръясӧдыс да шуис сідзи, быттьӧкӧ найӧ торйӧдчисны сӧмын на тӧрыт:
— Но, ӧні ме тіянлы петкӧдла Москва.
Видзӧдлам: миян Осиновӧй Гайяс сикт кодь-ӧ сійӧ?
Ми пуксим трамвайӧ — кутшӧм тайӧ вӧлі храбрость да любопытство испытайтӧм!
— и грымгигтыр да звӧнитігтыр мӧдӧдчим Москваӧд, джуджыд керкаяс дінті, дзирдалысь автомобильяс дінті, кытчӧкӧ тэрмасьысь подӧн мунысьяс дінті.
Челядь сідзи и ляскысисны чужӧмнаныс ӧшинь стеклӧ бердӧ.
Шура вӧлі дзикӧдз чуймӧма сійӧн, мый уличаяс вылас сы мында йӧз.
«Кытчӧ найӧ мунӧны?
Кӧні найӧ олӧны?
Мыйла йӧзыс сэтшӧм уна?» став йывсьыс вунӧдӧмӧн да пассажиръяслысь нюм петкӧдлӧмӧн горзіс сійӧ.
Зоя чӧв оліс, но сылӧн чужӧм вылас тӧдчис сэтшӧм жӧ терпитны вермытӧмлун: ӧдйӧджык! ӧдйӧджык!
Ставсӧ аддзыны, ставсӧ видзӧдлыны, ставсӧ гӧгӧрвоны тайӧ выль, ыджыд, чуймӧдана карысь.
И вот медбӧрын Москвалӧн окраина, неыджыд керка Тимирязевскӧй академия дорын матын.
Ми кайим мӧд судтаас да пырим ичӧтик комнатаӧ: пызан, крӧватьяс, векньыдик ӧшинь...
Со и ми гортынӧсь!
... Морт олӧмын став памятнӧй лунъясысь лун, кор сійӧ первойысь нуӧдӧ ассьыс челядьсӧ школаӧ, — медся буръясысь ӧти.
Навернӧ, быд мам помнитӧ сійӧс.
Помнита и ме.
Тайӧ комын ӧтикӧд вося сентябрь первойӧд луныс вӧлі сэтшӧм мича, кымӧртӧм, Тимирязевкалӧн пуясыс сулалісны ставнас зарниын.
Пуясыслӧн кос коръясыс кышакылісны кок улын, быттьӧкӧ шӧпкӧдісны мыйкӧ таинственнӧйӧс да ыштӧданаӧс — колӧ лоны, сы йылысь, мый тайӧ чассяньыс заводитчӧ менам челядьлы дзик выльпӧлӧс олӧм.
Ме нуӧді челядьӧс киясӧдыс кутӧмӧн.
Найӧ мунісны торжественнӧйӧсь, сосредоточеннӧйӧсь да, пӧжалуй, неуна повзьӧмаӧсь.
Зоя крепыда кутіс прӧст кинас сумкасӧ, кӧні вӧліны букварь, клеткаа да пӧлӧс линейкаа тетрадьяс, карандашъяс тыра пенал.
Шуралы зэв окота вӧлі нуны тайӧ замечательнӧй сумкасӧ, но пунысӧ пай уси Зоялы — сійӧ ыджыдджык.
Дас куим лун мысти Зоялы должен вӧлі тырны кӧкъямыс арӧс, а Шуралы муртса на мӧдӧдчис сизимӧд вылӧ.
Мый и сёрнитнысӧ, Шура вӧлі ещӧ ичӧт на, — но ми решитім сетны сійӧс школаӧ.
Шура зэв ёна привыкнитіс Зоя дінӧ да весиг думыштны эз куж, кыдзи Зоя мунас школаӧ, а сійӧ кольччас гортӧ.
Да и миянлы некодкӧд вӧлі кольны сійӧс: и ме и Анатолий Петрович уджалім.
Менам челядьлӧн первойя школьнӧй учительницаӧн вӧлі ме ачым.
Ме нуӧді сійӧ вонас подготовительнӧй, «нулевӧй» класс, и школаса заведующӧй индіс Зояӧс да Шураӧс менам классӧ.
И вот ми пырим классӧ.
Комын татшӧм жӧ посни челядь — нывкаяс да детинкаяс — сувтісны миянлы паныд.
Зояӧс да Шураӧс пуксьӧді ӧти парта сайӧ, дӧскасянь неылын, и ме заводиті урок...
Помнита, первойя лунъясас ӧти детинка заводитіс сьылігтыр чеччавны кокпӧв йылас Зоя гӧгӧр:
«Зойка, Зойка, усис помойкаӧ!»
Сійӧ горзіс тайӧ стихъяссӧ став сьӧлӧмсяньыс.
Зоя кывзіс чӧв, быттьӧкӧ нинӧм эз кыв, а кор детинкаыс здук кежлӧ ланьтліс, Зоя спокойнӧя шуис:
— Ме весиг и эг тӧд, мый тэ сэтшӧм йӧй.
Детинка лапнитіс синъяснас, кыкысь кымын ещӧ горӧдіс, но эз нин сэтшӧм окотапырысь, а сэсся и дзикӧдз вешйис Зоя дорысь.
Ӧтчыд, кор Зоя вӧлі дежурнӧй, классысь кодкӧ жугӧдӧма стеклӧ.
Ме ньӧти эг кӧсйы накажитны мыжасӧ: меным чайтсьӧ, оз позь аддзыны сэтшӧм мортӧс, коді эськӧ ас олӧмас эз жугӧд кӧть ӧти стеклӧ, татӧг дыр оз овлы.
Менам Шура, например, жугӧдіс сы мында стеклӧ, мый лишавмӧн на тырмис эськӧ кыклы.
Но ме кӧсъя вӧлі, медым мыжаыс ачыс висьталіс.
Ме эг тэрмась пырны классӧ, сулалі коридорын да думайті, кыдзи заводитны челядькӧд сёрни.
И сэки ӧдзӧс сайсянь кылі ме Зоялысь гӧлӧс:
— Коді жугӧдіс?
Ме ньӧжйӧник видзӧдлі классӧ.
Зоя сулаліс улӧс вылын, сы гӧгӧр чукӧртчӧмаӧсь вӧлі челядь.
— Коді жугӧдіс, висьтав!
— требовательнӧя мӧдысь шуис Зоя.
— Всё равно синъяс сертиыд ме тӧдмала, — ыджыд убеждениеӧн содтіс сійӧ.
Здук кежлӧ ставӧн ланьтлісны, а сэсся чангыль ныра, паськыд чужӧма Петя Рябов, миян классын медся вильышъяс пиысь ӧти, ышловзьӧмӧн шуис:
— Тайӧ ме жугӧді...
Тыдалӧ, сійӧ збыль веритіс, мый Зоя вермас тӧдмавны синъяс серти медся гуся мӧвпъяс.
Зоя и збыльысь сёрнитіс сідзи, быттьӧкӧ сійӧ ньӧти эз сомневайтчыв аслас тайӧ способностьын, но объясняйтчис тайӧ зэв прӧстӧя.
Мавра Михайловна бабушкаыс век шулывліс внукъясыслы, кор налы удайтчыліс дуригас мыйкӧ жугӧдны:
«Кодлӧн тайӧ уджыс?
Ноко, видзӧдлы меным синмӧ, синъяс сертиыд ме ставсӧ тӧдмала!» — и Зоя бура запомнитіс бабушкаыслысь чудеснӧй средствосӧ тӧдмавны правда.
... Регыд мысти Зояӧс да Шураӧс ковмис вуджӧдны менам классысь мӧдӧ, и со мыйла.
Зоя кутіс асьсӧ вывті сдержаннӧя и некыдзи эз петкӧдлы ассьыс ме дорӧ родственнӧй отношениеяссӧ.
Мукӧд дырйиыс сійӧ весиг шулывліс:
«Любовь Тимофеевна», тӧдчӧдӧмӧн, мый классын сійӧ сэтшӧм жӧ велӧдчысь, кутшӧмӧсь и мукӧдъяс, а ме сылы, кыдзи и ставыслы, — учительница.
А вот Шура кутіс асьсӧ дзик мӧдног.
Урок дырйи, кор лоліс шынитӧв лӧнь, сійӧ гораа друг чукӧстліс менӧ:
«Мама!» — и та дырйи сійӧ мудера видзӧдлывліс гӧгӧрбок.
Шуралӧн татшӧм горӧдлӧмъяс бӧрын классын век кыптыліс шум: учительница, Любовь Тимофеевна, и друг — мама!
Тайӧ ёна гажӧдіс челядьӧс, но мешайтіс уджавны.
И тӧлысь мысти ковмис вуджӧдны менсьым челядьӧс параллельнӧй классӧ, мӧд учительница дінӧ.
Школа, школьнӧй занятиеяс шымыртісны Зояӧс ставнас.
Гортӧ локтӧм бӧрын да сёйыштӧм мысти сійӧ пыр жӧ пуксьыліс урок вӧчны.
Казьтывны та йылысь сылы эз ковмыв.
Велӧдчыны — тайӧ вӧлі сылы ӧні медся важнӧй, медся увлекательнӧй, та йылысь сійӧ и думайтіс.
Быд буква, быд цифра сійӧ гижліс вывті ыджыд стараниеӧн, тетрадьяссӧ да книгаяссӧ босьтліс киас сэтшӧм видзчысьӧмӧн, быттьӧкӧ найӧ вӧліны ловъяӧсь.
Ми пыр ньӧблывлім выль учебникъяс — Анатолий Петрович лыддьыліс, мый тайӧ зэв важнӧ.
Лёк, кор челядьлы киас веськалӧ няйт, мисьтӧм книга, — шуліс сійӧ, — сэтшӧм книгасӧ и видзны оз кут...
Кор челядь лӧсьӧдчылісны пуксьыны урокъяс гӧтӧвитны, Зоя стрӧга юавліс:
— Шура, а киясыд тэнад сӧстӧмӧсь?
Первойсӧ сійӧ босьтчыліс бунтуйтны.
— А тэныд кутшӧм делӧ?
Вешйы сэсь!
Но бӧрынджык эз кут шумитны и, учебникъяссӧ киас босьттӧдз, сійӧ ачыс нин, тшӧктытӧг, мыськывліс кияссӧ.
Колӧ признайтчыны, предосторожностьыс эз вӧв лишнӧй: челядькӧд котралӧм бӧрын миян Шура век волывліс гортӧ ставнас няйтӧссьӧмӧн; мукӧд дырйиыс оз вӧлі позь гӧгӧрвоны, кыдзи сійӧ кужис сэтшӧмасӧ пачкайтчыны, быттьӧкӧ сійӧ нарошнӧ туплясьӧма лыа пиын, изшом пиын, известка пиын да кирпич пызь пиын...
Урокъяссӧ челядь гӧтӧвитісны ӧбедайтан пызан сайын.
Зоя вермыліс дыр пукавны книга сайын.
Шуралӧн терпениеыс тырмывліс часджынысь эз унджык вылӧ.
Сылы окота вӧлі ӧдйӧджык котӧртны ывлаӧ, челядь дінӧ.
И сійӧ то и делӧ, ӧдзӧс вылӧ видзӧдлывлігтыр, ышлолаліс.
Ӧтчыд сійӧ вайис зэв упа кубикъяс да истӧг кӧрӧбъяс; найӧс старайтчӧмӧн пукталіс радӧн, пызансӧ юкис кыкпельӧ.
— Тайӧ тэнад джынйыс, а тайӧ менам, — шуис сійӧ Зоялы.
— Менамладорӧ эн лысьт вуджны!
— А букварнад кыдзи?
А чернильницанад?
— гӧгӧрвотӧг юаліс Зоя.
Шура эз шӧйӧвош:
— Букварь тэныд, а чернильница меным!
— Тырмас тэныд балуйтны!
— стрӧга шуис Зоя да решительнӧя босьтіс кубикъяссӧ пызан вылысь.
Но Шуралы вӧлі гажтӧм прӧстӧ сідзи, ворстӧг, гӧтӧвитны урокъяс, и быдпӧрйӧ зілис занимайтчигас тшӧтш ворсны.
Мый вӧчан!
Сылы ӧд эз на вӧв и сизим арӧс.
ПРАЗДНИК
Ноябрь сизимӧд лунӧ менам челядь чеччисны югдытӧдзыс на: батьыс кӧсйысис найӧс босьтны демонстрация вылӧ, и найӧ виччысисны тайӧ лунсӧ терпитны вермытӧг.
Завтракайтісны найӧ вывті ӧдйӧ.
Анатолий Петрович кутіс бритчыны.
Челядь некыдзи вӧлі оз вермыны виччысьны, кор сійӧ помалас.
Найӧ сэк кості босьтчылісны вӧчны мыйсюрӧ, но оз вӧлі артмы нинӧм.
Весиг налӧн радейтана «лӧнь» ворсанторйыс (крестикъясӧн да ноликъясӧн) эз пыр юрас.
Коркӧ ми пасьтасим да петім улича вылӧ.
Луныс вӧлі тӧла, абу мича, усис лым сора посньыдик зэр.
Но ми эгӧ на прӧйдитӧй и дас воськов, кыдзи водзвылын кутіс юргыны праздник шум: музыка, сьылӧм, сёрни, серам.
Кымын матӧджык центрлань, сымын шумаджык, гажаджык лоис уличаяс вылын.
Миян шуд вылӧ, регыд мысти кобис, а руд небесасӧ эз казявны ни челядь, ни верстьӧ йӧз — сы мында вӧліны ӧзйысь алӧй знамяяс, сы мында яркӧй краскаяс вӧліны гӧгӧрбок.
Демонстрантъяслысь первойя колоннаяссӧ аддзӧм бӧрын Шуралы да Зоялы лои сэтшӧм долыд, мый эз нин дугдывны кыпъялӧмысь да радуйтчӧмысь демонстрация бӧрӧдз.
Найӧ гораа, кӧть и джӧмдалӧмӧн, лыддисны быд плакат, заводитлісны сьывны мукӧдъяскӧд, быд оркестр шы улӧ заводитлісны йӧктыштавны.
Найӧ эз мунны — найӧс нуис праздникыслӧн шоныд, паськыд гыыс.
Гӧрдӧдӧм банбокъясаӧсь, югъялысь синъясаӧсь, балябӧж вылас лэччысь шапкаясаӧсь (пыр колӧ вӧлі видзӧдны вылӧ!), найӧ эз сёрнитны мыйкӧ ӧтитор йылысь, а сӧмын горӧдлывлісны:
— Видзӧд, видзӧд!
Кыдзи мичмӧдӧма!
Звездаыс кутшӧм!
А эстӧн, эстӧн!
А вот шаръяс лэбӧны!
Видзӧдлы ӧдйӧджык!
Кор ми воим Краснӧй площадь дорӧ, челядь ланьтісны, кутісны видзӧдны веськыдвылӧ и синъяссӧ эз нин вештывны мавзолей вылысь.
— Мама, коді сэні?
— менсьым киӧс мыйвынсьыс кабыртігтыр мыйлакӧ шӧпкӧмӧн юаліс Шура.
— А Сталин сэні?
А Ворошилов эм?
А Будённый?
... Краснӧй площадь!
Мыйта думъяс, мыйта чувствояс вӧлі йитчӧмаӧсь тайӧ кывйыскӧд.
Кыдзи ми мечтайтлім Осиновӧй Гайясын на сійӧ лун йылысь, кор аддзам Краснӧй площадь!
Медся бур места му вылын!
Места, кытчӧ думъяснас стремитчӧны став мирысь уна миллион йӧз.
Во сайын, кор первойысь вои Москваӧ, ме вӧлі Краснӧй площадь вылын.
Мыйта ме кывлі сы йылысь, мыйта лыддьылі — и век жӧ эг чайт сійӧс татшӧм прӧстӧйӧн да татшӧм величавӧйӧн.
Ӧні, торжественнӧй часӧ, сійӧ кажитчис меным дзик выльӧн.
Ме аддза Кремлёвскӧй стеналысь пиньяссӧ да башняяссӧ, революцияса борецъяс гуяс дорысь суров да задумчивӧй коз пуяссӧ, мраморнӧй плитаяс вылысь бессмертнӧй ним ЛЕНИН.
Помтӧм йӧз мунӧны и мунӧны, быттьӧ пӧсь гыяс гыалӧны мавзолейлӧн прӧстӧй да стрӧг стенаяс дорын.
И меным кажитчӧ, мый человечестволӧн став вераыс, став надеяыс, став любовыс помтӧм прибойӧн ыльнитӧма татчӧ, великӧй маяк дінӧ, коді индӧ грядущӧйӧ туй.
Миян колоннаын кодкӧ гораа горӧдіс:
— Мед олас Сталин ёрт!
Иосиф Виссарионович нюммуніс да мӧдіс ӧвтны кинас.
Вынйӧра «ура» юрӧбтіс площадь вылын.
Шура ӧні эз нин мун, а пӧшти йӧктіс мекӧд орччӧн.
Зоя сідзжӧ котӧртіс чеччалігтыр, батьыслы киас топыда кутчысьӧмӧн,
да сэтшӧма ӧвтчис вылӧ лэптӧм прӧст кинас, мый сійӧс и збыльысь, кажитчӧ, вермисны казявны трибуна вывсянь.
Ми лэччим набережнӧйлань.
Кымӧръяс сайысь друг мыччысис шонді, ю вылын кутісны тӧдчыны кремлёвскӧй башняяс да куполъяс, дзирдалісны зарниӧн.
Пос дорсьыс ми аддзим воздушнӧй шаръясӧн вузасьысьӧс.
Анатолий Петрович матыстчис сы дінӧ да ньӧбис куим гӧрд да кык турунвиж рӧма шар — артмис мичаник роз.
Ӧти шар сійӧ сетіс Зоялы, мӧдӧс — Шуралы.
— А мукӧдъяснас мый кутам вӧчны?
— юаліс сійӧ.
— Лэдзам вӧля вылӧ!
— горӧдіс Зоя.
И Анатолий Петрович мунігмозыс мӧдіс лэдзавны ӧти шар бӧрся мӧдӧс.
Шаръясыс качисны вывлань плавнӧя, ньӧжйӧник.
— Сулалыштам, сулалыштам!
— ӧтпырйӧ горӧдісны Зоя и Шура.
Сувтісны и мукӧд йӧз, верстьӧяс и челядь.
И, юръяснымӧс чатӧртӧмӧн, ми дыр сулалім да видзӧдім, кыдзи сэзьмӧм небесаӧ качисны миян югыд, мича шаръяс, кыдзи найӧ лоины век ичӧтджыкӧн и ичӧтджыкӧн да медбӧрын вошины син улысь.
РЫТНАС...
Кымынкӧ во сайын меным удайтчис лыддьыны письмӧ ӧти мортлысь, коді сетӧма уна внимание да ёна тӧждысьӧма аслас челядь вӧснаыс, а кор найӧ лоӧмаӧсь нин верстьӧ йӧзӧн, друг гӧгӧрвоӧма, мый воспитайтӧма найӧс лёка.
«Мыйын ме ӧшибитчи?» — важсӧ казьтылігмоз юасис сійӧ.
И казьтыліс тайӧ ӧшибкаяссӧ: эг веськӧдлы внимание челядь костын кыптысь зык вылӧ; челядь пыдди вӧчи сійӧс, мый найӧ асьныс вермисны зэв бура вӧчны; пӧдарки вайигӧн, шулі:
«Тайӧ тэныд, а тайӧ тэныд», а ӧд бурджык вӧлі шуны:
«Вот тайӧ тіянлы кыкнанныдлы»; корсюрӧ кокниа прӧщайтлі неправда, недобросовестность да придирчивӧя наказывайтлі ичӧтик мыжысь.
«Кыдзи тыдалӧ, ме эг казяв сійӧ минутасӧ, кор челядьлӧн муртса на вӧлі чужӧ асьнысӧ радейтӧмыс, сьӧкыд уджысь мездысьны кӧсйӧмныс, — гижис тайӧ мортыс.
— И вот пустякъясысь, быд ичӧтикторйысь артмис ыджыд лёктор: челядь менам быдмисны эз сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн ме кӧсйи найӧс аддзыны: найӧ грубӧйӧсь, эгоистичнӧйӧсь, дышӧсь, ас костаныс оз лӧсявны».
«Мый нӧ вӧчны?
— юасьӧ сійӧ бӧрыннас.
Водзӧ ставсӧ лэдзны общество вылӧ, коллектив вылӧ?
Но ӧд, артмӧ, общество должен видзны лишнӧй вынъяс менсьым ӧшибкаяс веськӧдӧм вылӧ — тайӧ ӧти.
Мӧд-кӧ, челядьлы аслыныс олӧмас лоӧ сьӧкыд.
А коймӧд-кӧ, кӧн нӧ ме ачым?
Мый ме вӧчи?»
Тайӧ письмӧсӧ вӧлі печатайтӧма миян гырысь газетаясысь ӧтиын, буракӧ, «Правдаын».
Помнита, ме дыр пукалі сэки да думайті тайӧ шог строкаяс йывсьыс, казьтывлі...
Анатолий Петрович вӧлі бур педагогӧн.
Ме некор эг кывлы, медым сійӧ лыддьыліс челядьлы кузь нотацияяс, медым дыр найӧс видіс.
Эз, сійӧ воспитывайтліс найӧс аслас поведениенас, удж дінӧ аслас отношениенас, аслас став ӧбликнас.
И ме гӧгӧрвои: тайӧ и эм медбур воспитаниеыс.
«Менам абу кадыс воспитывайтны челядьӧс, ме быдса лун удж вылын», кыла ме частӧ.
И ме думайта: да семьяын ӧмӧй колӧ сетны кутшӧмкӧ лишнӧй часъяс челядьӧс воспитайтӧм вылӧ?
Анатолий Петрович велӧдіс менӧ гӧгӧрвоны: воспитывайтны быд ичӧтторйӧн, аслад быд поступокӧн, видзӧдлӧмӧн, кывйӧн.
Ставыс воспитывайтӧ тэнсьыд челядьтӧ: и сійӧ, кыдзи тэ уджалан, и кыдзи тэ шойччан, кыдзи тэ сёрнитан другъясыдкӧд и недругъясыдкӧд, кутшӧм тэ здоров дырйи и висигӧн, шогсигӧн да радлігӧн, — ставсӧ казялӧны тэнад челядьыд и быдтор кузя тэныд кутасны подражайтны.
А тэ кӧ вунӧдан на йылысь, налӧн сюсь, наблюдательнӧй синъяс йылысь, кодъяс пыр корсьӧны тэнад быд поступокысь сӧвет да пример, найӧ кӧ быдмӧны тэкӧд орччӧн, пӧтӧсь, кӧмкот-паськӧмаӧсь, но ас кежаныс, — сэки нинӧм оз отсав правильнӧя воспитывайтны найӧс: ни дона чачаяс, ни ӧтувъя гажа прогулкаяс, ни стрӧг да бур наставлениеяс.
Тэ должен лоны аслад челядькӧд пыр ӧтлаын, и найӧ долженӧсь быдторйын чувствуйтны тэнсьыд матыслун да некор не сомневайтчыны сы кузя.
Ми Анатолий Петровичкӧд вӧлім вывті занятӧсь да зэв этша кад вермим колльӧдны челядькӧд.
Начальнӧй школаын велӧдӧмкӧд тшӧтш ме ачым велӧдчи Педагогическӧй институтын.
Анатолий Петрович уджаліс Тимирязевскӧй академияын, велӧдчис стенография кузя курсъяс вылын да ёна гӧтӧвитчис пырны велӧдчыны заочнӧй техническӧй институтӧ — тайӧ вӧлі сылӧн зэв нин важся мечта.
Частӧ ми волім гортӧ сэтшӧм сёрӧн, мый сулім челядьӧс узиганыс нин.
Но сымын гажаджыкӧсь вӧліны миян выходнӧй лунъяс да рытъяс, кодъясӧс ми колльӧдлім ставӧн ӧтлаын.
Мыйӧн сӧмын ми мыччысьлім ӧдзӧсӧд, челядь мыйвынсьыс уськӧдчылісны миян дінӧ да, ӧта-мӧдсӧ торкалігтыр, висьтавлісны ставсӧ, мый вӧлі луннас.
Артмыліс эз зэв шыльыда, зато висьтавлісны шумӧн да сьӧлӧмсяньыс:
— А Акулина Борисовналӧн кычаныс пырӧма чуланас да шыд кисьтӧма!
— А ме велӧді нин стихотворение!
— А Зойкаыд ме дінӧ век пондӧ!
— Да, а мыйла сійӧ задачасӧ оз решайт?
— Видзӧдлӧй, мый ми вундалім.
Мича, збыль ӧд?
— А кычансӧ ме велӧді лапасӧ сетны, сійӧ пӧшти велаліс нин!..
Анатолий Петрович ӧдйӧ разбирайтчыліс, кытчӧ мый.
Сійӧ тӧдмавліс, мыйла абу решитӧма задачасӧ, кывзыліс наизусть велӧдӧм стихотворение, юасьліс кычан йылысь да, быттьӧкӧ пыр мунан моз, шуліс:
— Грубӧя сёрнитан, Шура вокӧ.
Кутшӧм нӧ сэтшӧм выражение:
«Зойка пондӧ»?
Терпитны ог вермы, кор тадзи сёрнитӧны.
Сэсся ми ставӧн ӧтлаын ужнайтлім, челядь отсавлісны пызан идравны — и медбӧрын воас дыр виччысян минута...
Кажитчӧ эськӧ, мый сэні виччысьнысӧ?
Ставыс зэв прӧстӧ, быд лунся.
Анатолий Петрович расшифруйталӧ ассьыс стенографическӧй гижӧдъяссӧ, ме гӧтӧвитча аскиа урокъяс кежлӧ, Зоя да Шура водзын — рисуйтчӧм вылӧ альбомъяс.
Лампа югдӧдӧ сӧмын пызансӧ, код гӧгӧр ми пукалам а комнатаыс ставнас — рӧмыд.
Шура улын дзуртыштлывлӧ улӧс, шуракылӧны альбом листъяс.
Зоя рисуйтӧ турунвиж рӧма крут вевта керка.
Трубасьыс петӧ тшын.
Орччӧн — яблоня, а яблоня вылас гӧгрӧс яблокъяс, быдӧн пятак ыдждаӧсь.
Мукӧд дырйиыс сэні жӧ лэбачьяс, цветъяс, а небесаас, шондікӧд орччӧн, вит пома звезда...
Шуралӧн альбом листбокъяс вывті тӧвзьӧны вӧвъяс, попъяс, автомобильяс да самолётъяс.
Шура киын карандаш некор оз дрӧжжит — сійӧ визьйӧдлӧ рӧвнӧя, увереннӧя.
Ме важӧн нин гӧгӧрвои, мый Шура кутас бура рисуйтчыны.
Тадзи ми пукалам, занимайтчам быдӧн асланым уджӧн да виччысям, кор Анатолий Петрович шуас:
— Но, а ӧні шойччыштам!
Тайӧ лоӧ, мый ӧні ми ставӧн кутам мыйӧнкӧ ворсны.
Векджык ворслывлам доминоӧн: Зоя да батьыс миянлы Шуракӧд паныд.
Шура азартнӧя видзӧдӧ быд ход бӧрся, инас оз ӧшйы, вензьӧ, а ворссяс кӧ — гӧрдӧдас, мӧдас скӧравны и дась бӧрддзыны.
Зоя волнуйтчӧ жӧ, но кыв шутӧг: курччалӧ сӧмын вомдорсӧ, либӧ чорыда кабралӧ прӧст кисӧ.
Мукӧд дырйи ми ворсам «Вылӧ да улӧ» ворсанторйӧн.
Тані нин нинӧм оз зависит тіян кужӧмлунысь, а сӧмын сыысь, кутшӧм бок вылӧ усяс качӧдӧм еджыд кубик, кодлӧн бокъясас эмӧсь сьӧд чутъяс — ӧтисянь квайтӧдз.
Тіянлы кӧ везитас, ті лэбанныд самолётӧн вылӧ, веськыда целяс — уна рӧма купол дінӧ, а оз кӧ везит — исковтанныд улӧ и ворссянныд.
Прӧстӧй, но кутшӧм интереснӧй ворсантор!
И кутшӧма клопӧдӧны кияснас челядь, кор налы усяс шуд — сразу чеччыштны сера дӧскавывса некымын дас клетка вомӧн, лэбны вылӧ!
Зоя да Шура зэв ёна радейтісны меӧн изобретитӧм ворсантор, коді миян прӧста шусис «чукыль-мукыльӧн»: кодныскӧ на пиысь чистӧй бумага лист вылӧ чертитліс быдпӧлӧс зигзаг, чукля визь, ӧти кывйӧн шуны — «чукыль-мукыль», и ме должен вӧлі аддзыны тайӧ кыдзсюрӧ чукльӧдлӧм визьяссьыс будущӧй картиналысь зерно.
Вот Шура рисуйтіс бумага вылӧ мыйкӧ курӧг кольк кодь кузьмӧсӧс.
Ме видзӧда, думайта минутаджын, сэсся содтӧд рисуйтала черилысь бордъяс, бӧж, сьӧм, син, и миян водзын...
— Чери!
Чери!
— радлігтыр горзӧны челядь.
А вот Зоя войтӧдіс лист вылас чернила, лои прӧстӧй клякса, и ме вӧча сыысь мича цветок: лиловӧй пушкыр хризантема.
Кор челядь неуна быдмыштісны, ми вежсим рольясӧн: ме чертитлі «чукыль-мукыль», а найӧ думайтісны, мый сыысь позьӧ вӧчны.
Шура вӧлі кужӧ быдторсӧ изобретайтны: ичӧтик визьторйысь сылӧн артмыліс мойдын кодь терем, некымын чутысь — чужӧм, чукля визьысь — уна увъяса ыджыд пу.
Тайӧ вӧлі зэв интереснӧй и, думайта, пӧлезнӧй ворсантор: сійӧ развивайтіс зоркость, фантазия, воображение.
Но медся ёна ми радейтлім, кор Анатолий Петрович киас босьтліс гитара да заводитліс ворсны.
Весиг ог тӧд, бура-ӧ сійӧ ворсліс, но ми ёна радейтлім кывзыны сылысь ворсӧмсӧ да дзикӧдз вунӧдлім кад йылысь, кор сійӧ ворсліс русскӧй сьыланкывъяс ӧти бӧрся мӧдӧс.
Кӧть татшӧм рытъясыс удайтчывлісны шоча, но найӧ югдӧдлісны миянлы став мукӧд лунъяссӧ, на йылысь сьӧлӧмсянь казьтывлім.
Тайӧ часъясӧ челядьлы вӧчӧм замечание, упрёк пыдӧ йиджліс налы сьӧлӧманыс, а ошкӧмысь да мелі кывйысь найӧ лоліны шудаӧсь.
— Мый нӧ тэ, Шура, ачыд пуксин бур стул вылӧ, а мамыдлы сетін жугалӧм бӧраӧс, — шуис коркӧ Анатолий Петрович, и та бӧрын ме некор нин эг казявлы, медым Шура бӧрйис мыйкӧ аслыс бурджыкӧс да колис мукӧдъяслы сійӧс, мый лёкджык.
Ӧтчыд Анатолий Петрович воис гортӧ зумыш, здоровайтчис челядькӧд эз сідз гажаа, кыдзи век овлӧ вӧлі.
— Мыйысь тэ талун Анюта Степановасӧ нӧйтін?
— юаліс сійӧ Шуралысь.
— Нывка...
няргун...
— синъяссӧ лэптывтӧг зумыша вочавидзис Шура.
— Медым сэсся ме татшӧмтор йывсьыс эг кывлы!
— яснӧя да скӧрысь шуис Анатолий Петрович и, недыр чӧв олыштӧм бӧрын, неуна небыдджыка нин содтіс: — Ыджыд детинка нин, регыд кӧкъямыс арӧс тырас, а нывкаӧс нӧйтан!
Абу яндзим тэныд?
Зато кыдзи радлісны челядь, кор батьыс ошкыліс Шураӧс бур рисунокысь, Зояӧс — ӧкуратнӧй тетрадьысь, комната бура уберитӧмысь!
Кор ми сёрӧдз эг волӧй, челядь водлісны узьны миянӧс виччысьтӧг и кольлісны пызан вылӧ ассьыныс восьса тетрадьяснысӧ, медым ми вермим видзӧдлыны, кыдзи гӧтӧвитӧмаӧсь урокъяссӧ.
И мед кӧть ми этша час вермылім колльӧдны челядькӧд ӧтлаын, но ми пыр тӧдім став йывсьыс, мыйӧн найӧ олӧны, мый найӧс интересуйтӧ да волнуйтӧ, мый накӧд лолӧма миянтӧг.
А главнӧйыс, ставыс, мый ми вӧчлім ӧтлаын — шуам кӧть ворсӧм, занимайтчӧм либӧ гортгӧгӧрса удж, — матыстіс миянӧс челядькӧд, и дружбаным миян лоліс век крепыдджык да джуджыдджык.
ШКОЛАӦ МУНІГӦН
Ми олім Старӧй шоссе вылын.
Гортсянь школаӧдз вӧлі куим километрысь не этшаджык.
Ме чеччылі водзджык, гӧтӧвитлі завтрак, вердлі челядьӧс, и петавлім гортысь ещӧ пемыднас на.
Туйыс миян муніс Тимирязевскӧй парк пыр.
Пуясыс сулалісны сэні джуджыдӧсь, вӧрзьывтӧг, быттьӧкӧ рисуйтӧмаӧсь сьӧд тушӧн ньӧжйӧник югдысь лӧз небеса фон вылас.
Лымйыс дзуртіс кок улын, лолалӧмысь воротникъяс вочасӧн гыӧртлісны.
Ми мунлім куимӧн — Анатолий Петрович петавліс гортысь сёрӧнджык.
Первойсӧ ми мунім лӧня, но вочасӧн неважӧнся унзільыс прӧйдитліс, быттьӧкӧ бырліс ывла пемыдыскӧд тшӧтш, да пансьыліс кутшӧмкӧ виччысьтӧм да интереснӧй сёрни.
— Мама, — юаліс ӧтчыд Зоя, — мыйла сідзи: пуясыс кымын пӧрысьджыкӧсь, сымын мичаджыкӧсь, а морт, кор пӧрысьмӧ, лоӧ зэв мисьтӧм?
Мыйла?
Ме эг удит вочавидзны.
— Неправда!
— пӧся паныдаліс Шура.
— Вот бабушкаыд пӧрысь, а мисьтӧм ӧмӧй?
Мича!
Ме думышті аслам мам йылысь.
Да, ӧні сійӧс некод оз шу мичаӧн: сылӧн сэтшӧм мудзӧм синъяс, чукырӧсь, вӧйӧм банбокъяс...
Но Шура быттьӧкӧ тӧдіс менсьым мӧвпъясӧс да сьӧлӧмсяньыс шуис:
— Кодӧс ме радейта, сійӧ меным и мича.
— Да, збыль, — думайтыштӧм бӧрын сӧгласитчис Зоя.
... Ӧтчыд, кор ми куимӧн вӧлі мунам шоссе пӧлӧн, миянӧс вӧтӧдіс грузӧвӧй машина да друг тормозитіс.
— Школаӧ?
— кабина ӧшиньсяньыс видзӧдлігмоз дженьыда юаліс шофёр.
— Школаӧ, — шензигтыр вочавидзи ме.
— Ноко, вай татчӧ челядьтӧ.
Ме эг на удит думыштны, кыдзи Зоя да Шура вӧліны нин кузовас, и налӧн гораа горзӧм шы улын машина мӧдӧдчис водзлань.
Сійӧ лунсяньыс дзик тулысӧдзыс ӧти и сійӧ жӧ часӧ миянӧс вӧтӧдліс тайӧ грузӧвикыс, босьтліс челядьӧс да нуліс найӧс пӧшти самӧй школаӧдзыс.
Сэні, пельӧсын, найӧ чеччылісны, а машина тӧвзьыліс водзӧ.
Ми некор эгӧ виччысьлывлӧй «ассьыным машинаӧс», миянлы кажитчӧ вӧлі друг кывны мыш сайысь тӧдса гора гудок шы да сэтшӧм жӧ кыз гӧлӧсӧн горӧдӧм шы:
«Ноко, пуксьӧй кузовас!»
Дерт, бур сьӧлӧма шофёр прӧстӧ таті и ветліс, миянкӧд ӧти туй кузя, но челядь пӧшти веритісны, мый сійӧ нарошнӧ волывлӧ миянла.
Зэв бур вӧлі татшӧм чайтӧмыс!
НОВОСЕЛЬЕ
Москваӧ челядь воӧмсянь кык во мысти Анатолий Петровичлы сетісны мӧд комната, ыджыдджыкӧс да удобнӧйджыкӧс, Александровскӧй проездса 7-ӧд №-а керкаысь.
Ӧні Александровскӧй проездсӧ он тӧд: улича кыкнанладорас стрӧитісны ыджыд выль керкаяс, тротуаръяссӧ да мостовӧйсӧ вевттьӧмаӧсь рӧвнӧй, шыльыд асфальтӧн.
А сійӧ кадӧ тані вӧлі дзик сиктса кодь дас кымын керка, а керкаяс саяс вӧліны кутшӧмсюрӧ градъяс, а водзӧджык — ыджыд, гажтӧм куш места.
Миян керканым сулаліс дзик ӧтка, кыдзи шуӧны — бокын, и, удж вылысь воигӧн, ме сійӧс аддзылі ылысянь на, мыйӧн сӧмын петалі трамвайысь.
Олім ми мӧд судтаас.
Выль комнатаным вӧлі ёна бурджык миян важ оланін дорысь: шоныдджык, югыдджык, ыджыдджык.
Выль оланінӧ вуджӧмыс челядьлы вӧлі нимкодь.
Найӧ радейтісны став выльсӧ, и выль оланінӧ вуджӧмыс налы вӧлі ыджыд удовольствиеӧн.
Эз этша кад найӧ воштыны лӧсьӧдчӧм вылӧ.
Зоя мичаа тэчаліс книгаяссӧ, тетрадьяссӧ, журналъясысь вундалӧм картинаяссӧ.
Шура сідзжӧ тэрмасьтӧг чукӧртіс да упакуйталіс ассьыс овмӧссӧ: стеклӧ торъяс, посни изъяс, кӧрт торъяс, нюклясьӧм кӧрттувъяс да ещӧ уна мукӧдтор, — мыйла найӧ вӧлі колӧны сылы, ме эг тӧд.
Выль комнатаын индім ми челядьлы пельӧс, сувтӧдім сэтчӧ неыджыд пызан, ӧшӧдім учебникъяслы да тетрадьяслы полка.
Пызансӧ аддзӧм бӧрын Шура пыр жӧ горӧдіс:
— Шуйгаладорыс, чур, менам!
— А веськыдладорыс — менам, — окотапырысь сӧгласитчис Зоя, да, кыдзи и век, вензьӧм вылӧ помкаыс быри.
Ми олім важмозыс жӧ: колины лун бӧрся лунъяс, ми уджалім, велӧдчим.
Воскресенье лунъясӧ «восьтылім» Москвалысь кутшӧмкӧ выль места: ветлім либӧ Сокольникиӧ, либӧ Замоскворечьеӧ, либӧ катайтчылім «Б» трамвайӧн Садовӧй кольцо кузя, либӧ гуляйтлім Нескучнӧй садйын.
Анатолий Петрович бура тӧдіс Москвасӧ, и важсӧ и выльсӧ, и эз этша вермы висьтавлыны миянлы Москва йылысь.
— А кӧн нӧ Кузнецкӧй мостыс?
— юаліс ӧтчыд Шура, кор ми мунам вӧлі сэті, и ӧтвет пыдди кылім интереснӧй рассказ сы йылысь, кыдзи тані зэв важӧн нин збыльысь вӧлӧма пос и кыдзи ичӧтик Неглинка юыс пырӧма му пытшкас.
Тадзи ми тӧдмавлім, кыдзи лоӧмаӧсь Москваын быдсяма «валъяс», «воротаяс», Столовӧй, Скатертнӧй, Гранатнӧй переулокъяс, Броннӧй уличаяс, Собачӧй площадка.
Анатолий Петрович висьтавліс, мыйла Пресняыс шусьӧ Краснӧйӧн, мыйла эм Баррикаднӧй улича да <rus>площадь Восстания</rus>...
И страница бӧрся страница воссьыліс челядь водзын миян чудеснӧй карлӧн историяыс, челядь велӧдчисны гӧгӧрвоны да радейтны столицалысь важсӧ да ӧніясӧ.
ЫДЖЫД ШОГ
Ӧтчыд февраль тӧлысь помын миян вӧлі босьтӧма циркӧ билетъяс.
Кино вылӧ, циркӧ челядьӧс ми нуӧдлывлім эг частӧ, но зато быд татшӧм поход вӧлі настоящӧй праздникӧн.
Челядь виччысьлісны воскресеньесӧ терпитны вермытӧг, и тайӧс нинӧмӧн оз позь вӧлі сайкӧдны: найӧ мечтайтісны сы йылысь, кыдзи найӧ аддзыласны дрессируйтӧм понйӧс, коді кужӧ артавны дасӧдз, кыдзи кытшӧд тӧвзяс вылын юра, посни кокъяса вӧв, кодӧс мичмӧдӧма эзысьӧн, кыдзи велӧдӧм тюлень кутас кавшасьны ӧти бӧчка вывсянь мӧд вылӧ да нырнас кутавны мач, кодӧс шыбитас сылы дрессировщик...
Недель чӧж сӧмын цирк йылысь и сёрнитісны.
Но суббӧтаӧ, школаысь воӧм бӧрын, ме шензигтыр аддзи, мый Анатолий Петрович гортын нин да куйлӧ крӧвать вылын.
— Тэ мыйла сэтшӧм водз?
И мыйла куйлан?
— повзьӧмӧн юалі ме.
— Эн маитчы, прӧйдитас.
Прӧстӧ лёка ачымӧс чувствуйтны куті.
Ог вермы шуны, медым менӧ тайӧ успокоитіс: ме аддзи, мый Анатолий Петровичлӧн чужӧмыс блед и кыдзкӧ ачыс сразу омӧльтчӧма, быттьӧкӧ сійӧ висьӧма важысянь нин да серьёзнӧя.
Зоя да Шура пукалісны сы дінын да полӧмӧн видзӧдісны батьныс вылӧ.
— Ковмас тіянлы циркад метӧг мунны, — шуис сійӧ да асьсӧ заставитіс нюммунны.
— Ми тэтӧг огӧ мунӧй, — решительнӧя вочавидзис Зоя.
Огӧ мунӧй!
— шыасис Шура.
Мӧд луннас Анатолий Петровичлы лои ещӧ на сьӧкыдджык.
Боксӧ кутіс ёна бытшкыны, пондіс кынтыны.
Кыдзи век, сійӧ эз норась, эз лӧвт, сӧмын крепыда курччис вомдоръяссӧ.
Колӧ вӧлі мунны врачла, но ме полі кольны верӧсӧс ӧтнассӧ.
Торкӧдчи соседъяс ордӧ — некод эз шыась, тыдалӧ, петӧмаӧсь гуляйтны: ӧд воскресенье лун.
Ме бӧр локті гортӧ, шӧйӧвоши, ог тӧд, мый вӧчны.
— Ме ветла докторӧс корны, — друг шуис Зоя, и эг на удит сылы паныд шуны, кыдзи сійӧ пасьталӧма нин пальтосӧ да шапкаасьӧма.
— Оз позь...
ылын...
— муртса вермис шуны Анатолий Петрович.
— Абу ылын, ветла, ме ветла...
Ме тӧда, кӧні сійӧ олӧ!
Но, пӧжалуйста!
— И, ӧтветсӧ виччысьтӧг, Зоя пӧшти тӧвзис пос кузя.
— Но, мед...
нывкаыс тӧлка...
аддзас...
— вашнитіс Анатолий Петрович да бергӧдчис стенлань банӧн, медым дзебны дойысла кельдӧдӧм чужӧмсӧ.
Час мысти Зоя локтіс врачкӧд.
Врач видлаліс Анатолий Петровичӧс да дженьыдика шуис:
«<rus>Заворот кишок.</rus>
Ӧні жӧ больничаӧ.
Операция колӧ вӧчны».
Врач кольччис Анатолий Петрович дінӧ, а ме котӧрті машинала, и часджын мысти сійӧс нуисны больничаӧ.
Кор сійӧс лэччӧдісны поскӧд уліӧ, сійӧ заводитіс лӧвтны, но, челядьыслысь зэв ёна повзьӧмысла паськӧдӧм синъяссӧ аддзӧм бӧрын, пыр жӧ ланьтіс.
... Операцияыс прӧйдитіс бура, но Анатолий Петровичлы эз ло кокньыдджык.
Быдпӧрйӧ, кор ме пыравлі палатаӧ, менӧ медъёна повзьӧдліс сылӧн нинӧм тӧждысьтӧм чужӧмыс: вывті нин ме велалі гажа характера, варов верӧс дінӧ, а ӧні сійӧ куйліс чӧв-лӧнь, и сӧмын шочиника кыпӧдлыштліс слабиник, омӧльтчӧм кисӧ, пуктыліс сійӧс менам ки вылӧ и век сідз жӧ, кыв шутӧг, муртса топӧдліс менсьым чуньясӧс.
Март 5-ӧд лунӧ, кыдзи и век, ме вои видлыны сійӧс.
— Нӧрӧвитыштлӧй, — кыдзкӧ ме вылӧ тешкодя видзӧдлӧм бӧрын вестибюляс на шуис меным тӧдса санитар.
— Пыр жӧ сестра петас.
Либӧ врач.
— Да ме висьысь Космодемьянский дінӧ, — висьталі ме: чайті, мый сійӧ менӧ эз тӧд.
— Менам постояннӧй пропуск.
— Пырысь-пыр, пырысь-пыр сестра петас, виччысьыштлӧй, — мӧдысь шуис сійӧ.
Минута мысти тэрмасьӧмӧн петіс сестра.
— Пуксьӧй, пӧжалуйста, — шуис сійӧ, а ачыс зілис не видзӧдны ме вылӧ.
И сэк ме гӧгӧрвои.
— Сійӧ... кулі?
— шуи ме думыштны позьтӧм да лӧсявтӧм кывъяс.
Сестра кыв шутӧг довкнитіс юрнас.
* * *
... Сьӧкыд, вывті сьӧкыд воштыны рӧднӧй мортӧс и сэки, кор водзвыв нин тӧдан, мый висьӧмыс сылӧн смертельнӧй и воштӧмсӧ он вермы некыдз вештыны.
Но татшӧм пӧщадатӧм немвиччысьтӧг кулӧмыс — нинӧм страшнӧйджыкӧс ме ог тӧд...
Недель сайын на тайӧ мортыс, коді челядь дырсяньыс некор нинӧмӧн эз висьлы, пуис тыр олӧмӧн, вӧлі весел, вына — и вот сійӧ гортйын, ачыс абу ас кодьыс, ӧтветтӧм, ставыс веськодь сылы...
Челядь эз вешйывны ме дорысь: Зоя кутіс киӧд, Шура кутчысис мӧд киӧ.
— Мама, эн бӧрд!
Мамочка, эн бӧрд!
— батьыслӧн вӧрзьывтӧм чужӧм вылӧ гӧрдӧдӧм синъяснас видзӧдігтыр шуаліс Зоя.
... Кымӧра, кӧдзыд лунӧ ми сулалім куимӧн Тимирязевскӧй паркын, виччысим менсьым вокӧс да чойӧс: найӧ долженӧсь вӧлі локны дзебны верӧсӧс.
Ми сулалім кутшӧмкӧ джуджыд куш пу улын, миян вылӧ ыргис кӧдзыд, чизыр тӧв, и ми чувствуйтім асьнымӧс дзик ӧткаӧн, сирӧтаясӧн.
Ог помнит, кыдзи воисны миян рӧднӧйяс, кыдзи коли тайӧ кӧдзыд, сьӧкыд, помтӧмӧн кажитчысь луныс.
Муртса помнита сӧмын сійӧс, кыдзи ми мунім кладбище вылӧ, сэсся кыдзи друг отчаяннӧя, гораа бӧрддзис Зоя — да горт пӧв вылас котшмунісны кын комӧкъяс...
БАТЬТӦГ
Сійӧ кадсяньыс менам олӧмӧй крута вежсис.
Войдӧр олігӧн ме чувствуйті да тӧді, мый орччӧн — дона, матыса морт, мый ме век верма мыджсьыны сылӧн надежнӧй кияс вылас.
Ме велалі тайӧ спокойнӧй, шонтысь уверенность дінас и весиг думыштлыны эг вермыв, кыдзи вермас лоны мӧдног.
И друг коли ӧтнам, и миян кык челядьлӧн судьба вӧсна да налӧн олӧмыс вӧсна кывкутӧмыс дзикӧдз уси менам пельпомъяс вылӧ.
Шура век жӧ вӧлі ичӧт на, и лоӧмторйыслӧн ужасыс эз на тырвыйӧ во сы вежӧрӧдз.
Сылы быттьӧкӧ кажитчис, мый батьыс прӧстӧ кӧнкӧ ылын, кыдзи и вӧвлі войдӧрджык миян торйӧн олігӧн, и мый коркӧ бӧр воас...
Но Зоя примитіс тайӧ шогсӧ, кыдзи верстьӧ морт.
Сійӧ пӧшти эз панлы сёрни бать йывсьыс.
Кор сійӧ аддзыліс, мый ме думыштчӧмӧн ола, матыстчас вӧлі ме дінӧ, видзӧдлас синмӧ да ньӧжйӧник шуас:
— Кӧсъян, ме тэныд лыддьышта?
Либӧ корліс:
— Вай мыйкӧ висьтав!
Кутшӧм тэ вӧлін ичӧт дырйиыд...
Либӧ прӧстӧ пуксьыліс орччӧн да, менам пидзӧс бердӧ топӧдчӧмӧн, лӧня пукавліс.
Сійӧ зілис, кыдзи кужис, гажӧдны менӧ, ылӧдны менӧ шог мӧвпъясысь.
Но мукӧд дырйи войнас ме кывлі, мый сійӧ бӧрдӧ.
Ме матыстчылі сы дінӧ, малавлі сійӧс юрӧдыс, ньӧжйӧникӧн юавлі:
— Тэ папа вӧснаыд?
И сійӧ пыр ӧтмоза вочавидзліс:
— Ог, тайӧ ме, навернӧ, унйылысь.
... Зоялы и войдӧр частӧ шулывлісны:
— «Тэ ыджыдджык, видзӧд Шура бӧрсяыд, отсась мамаыдлы».
Ӧні тайӧ кывъясыс босьтісны выль смысл: Зоя збыльысь лоис менам отсасьысьӧн да ёртӧн.
Ме понді велӧдны ещӧ ӧти школаын и воддза дорысь ещӧ на этшаджык вермылі овны гортын.
Рытсяньыс ме гӧтӧвитлі ӧбед.
Зоя шонтыліс сійӧс, вердліс Шураӧс, идравліс комната, а кор ещӧ неуна быдмыштіс, кутіс ачыс пач ломтыны.
— Ок, сотас Зоя миянлысь керканымӧс,
— шулывлісны мукӧд дырйи соседъяс.
— Ичӧт на ӧд!
Но ме тӧда вӧлі: Зоя вылӧ позьӧ надейтчыны спокойнӧйджыка мукӧд верстьӧяс вылӧ дорысь.
Сійӧ ставсӧ вӧчліс ас кадӧ, некор нинӧм эз вунӧдлы, и весиг медся гажтӧм, ичӧтик уджтор эз вӧчлыв кыдзсюрӧ.
Ме тӧді: Зоя оз шыбит кусӧдтӧм истӧгтув, ас кадӧ пӧдлалас юшка, пыр жӧ казялас пачысь усьӧм ӧгыртор.
Ӧтчыд ме вои гортӧ зэв нин сёрӧн, менам висис юр да сэтшӧм вӧлі мудз, мый эбӧсӧй эз тырмы кутчысьны ӧбед гӧтӧвитны.
«Ӧбедсӧ аски гӧтӧвита,
— думайті ме.
— Чечча водзджык...»
Ме муртса пукті юрӧс пӧдушка вылӧ да унмовси сразу жӧ, и...
садьми аскинас мукӧд лунся серти эг водзджык, а сёрӧнджык: часджын кымын мысти колӧ нин вӧлі петны гортысь, медым не сёрмыны удж вылӧ.
— Вот бедаыд!
— шогӧ усьӧмӧн шуи ме.
— Кыдз нӧ менам сы дыра узьсьӧма!
Ковмас талун тіянлы ӧбедайтны пӧсь сёянтӧг.
Рытнас удж вылысь локтӧм бӧрын ме порог дорсянь на юалі:
— Но мый нӧ, талун ёна тшыгъялінныд?
— А вот эгӧ тшыгъялӧй, а вот и ми пӧтӧсь!
— победа бӧрын моз горӧдіс Шура ме водзладорын чеччалігтыр.
— Пуксьы ӧдйӧджык ӧбедайтны, мама, миян талун жаритӧм чери!
— ыджыд радлунӧн висьталіс Зоя.
— Чери?
Кутшӧм чери?..
Скӧвӧрда вылын и збыльысь руаліс бура жаритӧм ичӧтик чери.
Кытысь сійӧ?
Челядь радлісны менам шензьӧм вылӧ.
Шура век на чеччаліс да горзіс, а Зоя, зэв довольнӧй, медбӧрын объяснитіс:
— Гӧгӧрвоан, кор вӧлі ми мунам пруд дорті школаӧ, видзӧдлім прорубас, а сэні чери.
Шура кӧсйис кутны сійӧс кинас, а чериыс зэв нильӧг.
Школаын ми нянялысь корим консервнӧй банка, пуктім калоши видзан мешӧкӧ, а кор кутім локны гортӧ, неуна олыштім пруд дорын и кыйим...
— Ми эськӧ и унджык кыйим, да кутшӧмкӧ дядьӧ миянӧс сэтысь вӧтліс, шуӧ: вӧянныд пӧ либӧ кияснытӧ кынтанныд.
А ми эгӧ и кынтӧй!
— торкис Шура.
— Ми уна кыйим, — водзӧ висьталіс Зоя.
— Воим гортӧ, жаритім, асьным сёйим и тэныд колим.
Збыль ӧд, чӧскыд?
Сійӧ рытнас ми ӧбед гӧтӧвитім Зоякӧд ӧтлаын: сійӧ ӧкуратнӧя весаліс картупель, мыськис шыдӧс да внимательнӧя видзӧдіс, уна-ӧ да мый ме тэча кастрюляӧ.
... Бӧрынджык, Анатолий Петрович кулӧм мысти сійӧ первойя тӧлысьяссӧ казьтылігӧн, ме эг ӧтчыд думайтлы, мый буретш сэки лои Зоя характерын сэтшӧм водз серьёзностьыс, кодӧс казявлісны сылысь весиг омӧля тӧдса йӧз.
ВЫЛЬ ШКОЛА
Верӧс кулӧм бӧрын регыд мысти ме челядьӧс вуджӧді 201-ӧд школаӧ: сэтчӧдз, кӧні велӧдчылісны ӧнӧдз, вӧлі вывті ылын ветлӧдлынысӧ, и ме полікодь лэдзны челядьӧс ӧтнаннысӧ.
Ачым жӧ сэні эг нин уджав: ме куті велӧдны верстьӧ йӧзӧс велӧдан школаын.
Выль школаыс кажитчӧма челядьлы первойсяньыс жӧ, кыв шутӧг — первойя лунсяньыс жӧ найӧ кутісны радейтны сійӧс и прӧстӧ эз сюрлыны кывъясыс, медым висьтавны ассьыныс ыджыд радлунсӧ.
Збыльысь, войдӧр найӧ велӧдчисны неыджыд пу керкаын, коді вӧлі Осиновӧй Гайясса школа кодь жӧ.
А тайӧ школаыс вӧлі ыджыд, кыпыд и орччӧн стрӧитсис гырысь, паськыд ӧшиньяса куим судта зэв мича выль здание.
Татчӧ найӧ вуджасны локтан велӧдчан воын.
Хозяйственнӧй Зоя ӧдйӧ донъяліс Николай Васильевич Кириковӧс, 201-ӧд школаса директорӧс.
— Тэ кӧ эськӧ аддзылін, мама, кутшӧм миян лоас залыс!
— сьӧлӧмсяньыс висьтавліс сійӧ.
— А библиотекаыс!
А книгаыс мыйта!
Ме сы мындасӧ некор на эг аддзыв: став стенаяс пӧлӧн, джоджсяньыс пӧтӧлӧкӧдзыс, ставыс полкаяс, и ни ӧти прӧст места абу...
Яблоклы усьны некытчӧ, — думайтыштӧм бӧрын содтіс сійӧ и ме бара кылі бабушкасӧ — тайӧ вӧліны сылӧн кывъясыс).
— Николай Васильевич нуӧдліс миянӧс строительство вылас, ставсӧ петкӧдліс.
Сійӧ шуӧ: миян пӧ лоас ыджыд сад, асьным садитам.
Аддзылан, мама, кутшӧм лоас миян школаным: бурджыксӧ Москва пасьталаысь он аддзы!
Шуралы сідзжӧ ставыс вӧлі интереснӧ, мый вӧчсис школаын, но медся ёна сылы сьӧлӧм вылас волісны физкультура кузя урокъяс.
Детинка помтӧг вермис висьтавны сы йылысь, кыдзи сійӧ подтянитчыліс трапеция вылын, кыдзи чеччыштіс «козёл» вомӧн, кыдзи велаліс баскетбольнӧй «кӧрзинкаӧ» мач шыблавны.
Выль учительницаыс, Лидия Николаевна Юрьева, пыр жӧ сьӧлӧм вылас воӧма кыкнанныслы.
Тайӧс ме казявлі сы серти, кутшӧм окотапырысь найӧ мунісны быд лун школаӧ, кутшӧм гажаӧсь да довольнӧйӧсь волывлісны школаысь, кыдзи зілисны кывйысь кывйӧ висьтавны учительницаыслысь висьталӧмторсӧ, — ставыс налы вӧлі важнӧйӧн и тыр тӧдчанлунаӧн.
— Ме ногӧн, тэ вывті ыджыдӧс полеяссӧ колялан, — Зоялысь тетрадьсӧ видлалігӧн шуи ме ӧтчыд сылы.
— Абу, абу!
— тэрыба паныд шуис Зоя.
— Лидия Николаевна тшӧктӧ та пасьта, векньыдджыка оз позь!
Тадзи вӧлі быдтор кузя: раз Лидия Николаевна шуис, значит сідз сӧмын и должен лоны.
И ме тӧді: тайӧ бур, тайӧ лоӧ, мый учительницасӧ радейтӧны да уважайтӧны, буретш та вӧсна зіля да окотапырысь выполняйтӧны сылысь ставсӧ, мый сійӧ корас, мый сійӧ тшӧктас.
И Зоя и Шура пыр примитлісны сьӧлӧм берданыс ставсӧ, мый лоліс классас.
— Талун Борька сёрмис да шуӧ:
«Менам мамӧй висьмис, ме ветлі аптекаӧ»!
— пӧся висьталіс Шура.
— Но мамыд кӧ висьӧ, мый сэк вӧчан.
Лидия Николаевна и шуӧ сылы:
«Пуксьы аслад местаад».
А урокъяс бӧрын буретш локтіс Борькалӧн мамыс — сійӧ сыкӧд кӧсйӧма веськыда школасяньыс кытчӧкӧ мунны, — и видзӧдам, мамыс здоров, весиг ньӧти оз вись.
Лидия Николаевна гӧрдӧдіс, скӧрмис да шуӧ Борькалы:
«Ме медъёна ог радейт, кор пӧръясьлӧны.
Менам сэтшӧм правилӧ: ачыс кӧ висьталіс веськыда, эз пӧръяв...
эз ылӧд, — тэрыба веськӧдӧ асьсӧ Шура, чувствуйтӧмӧн, мый заводитӧ вывті вӧльнӧя передавайтны учительницаыслысь сёрнисӧ, — сідзкӧ мыжджынйыс чинӧ».
А ме юалі:
«Мыйла, висьталіс кӧ веськыда, мыжджынйыс чинӧ?»
А Лидия Николаевна вочавидзис:
«Мортыс кӧ ачыс висьталіс, сідзкӧ сійӧ гӧгӧрвоис ассьыс мыжсӧ, и нинӧмысь сійӧс ёнасӧ наказывайтны.
Мыйла нӧ, сійӧ кӧ гӧгӧрвоис?
А сійӧ кӧ ылӧдчӧ, висьталӧ неправда, — сідзкӧ, нинӧм оз гӧгӧрво, и мӧдпӧрйӧ бара жӧ сідз вӧчас, и, сідзкӧ, сійӧс колӧ накажитны...»
Классыс кӧ омӧля справитчыліс контрольнӧй уджӧн, Зоя волывліс гортӧ жугыль чужӧма, и рытнас ме тревожитчӧмӧн юавлі:
— Тэнад «неудовлетворительнӧ»?
— Абу, — шога вочавидзліс сійӧ, — менам «хорошо», ме ставсӧ решиті, а вот Маня Федотовалӧн — ставсӧ неправильнӧ вӧчӧма.
И Нина Любимовалӧн сідзжӧ.
Лидия Николаевна шуис:
«Меным вывті жаль, но ковмас пуктыны тіянлы неудовлетворительнӧй отметка...»
Ӧтчыд ме вои удж вылысь мукӧд лунся серти водзджык.
Челядь эз вӧвны гортын.
Ме повзикодь да муні школаас, корси Лидия Николаевнаӧс да юалі, тӧдӧ-ӧ сійӧ, кӧні Зоя.
— Ме чайта, ставӧн нин муналісны гортаныс, — вочавидзис сійӧ.
— А век жӧ, вай видзӧдлам классас.
Ми матыстчим класс ӧдзӧс дорас да видзӧдлім стеклӧ пырыс.
Дӧска дорын сулалісны Зоя да ещӧ куим нывка: кыкыс — тушанас ыджыдджыкӧсь Зояысь, ӧткодь вӧсни кӧсаясаӧсь; коймӧдыс — ичӧтик, кызіник да кудриа юрсиа.
Ставныс вӧліны зэв серьёзнӧйӧсь, а кудриа юрсиаыс весиг неуна вомсӧ калькӧдыштӧма.
— Мый нӧ тэ вӧчан?
— ньӧжйӧник да внушительнӧя шуаліс сылы Зоя.
— Кор содталӧны карандашъяс карандашъяс дінӧ, сідзи и карандашъяс лоӧны.
А тэ содталан метръяс дінӧ килограммъяс.
Мый нӧ тэнад артмӧ?
Тайӧ кадас классас пыдын, шуйгаладорас, тыдыштліс мыйкӧ еджыдтор.
Ме видзӧдлі сыладорӧ: медбӧръя парта сайын пукаліс Шура да немтӧждысьтӧг лэдзаліс бумагаысь вӧчӧм гулюясӧс.
Ми вешйим ӧдзӧс дорысь.
Ме тшӧкті Лидия Николаевналы недыр мысти ыстыны Зояӧс гортӧ да водзӧ вылӧ не лэдзны дыр кежлӧ кольччыны школаӧ урокъяс бӧрын.
Рытнас ме и ачым висьталі Зоялы, медым сійӧ, кор помасясны занятиеяс, пыр жӧ локтас гортӧ.
— Аддзан, ме талун зіли локны удж вылысь водзджык, кӧсйи олыштны тіянкӧд, а ті абуӧсь, — шуи ме сылы.
— Тэ, пӧжалуйста, эн нин задерживайтчы школаад весьшӧрӧсӧ.
Зоя кывзіс менсьым кыв шутӧг, но сёрӧнджык, ужнайтӧм бӧрын нин, друг шуис:
— Мама, нывкаяслы отсавны ӧмӧй — весьшӧрӧ удж?
— Мыйла нӧ весьшӧрӧ?
Сійӧ зэв бур, кор морт отсалӧ ёртыслы.
— А мыйла нӧ тэ шуан:
«Эн задерживайтчы весьшӧрӧсӧ»?
Ме курччи вомдоръясӧс и, гашкӧ, сёӧдысь нин думайті: кутшӧм видзчысигтыр колӧ бӧрйыны кывъястӧ челядькӧд сёрнитігӧн!
— Прӧстӧ ме кӧсйи олыштны тіянкӧд, ме ӧд зэв шоча мынлывла водзджыксӧ.
— Но ӧд тэ ачыд шуан: медглавнӧйыс — удж.
— Тайӧ вернӧ.
Но ӧд тэнад уджыд и ещӧ на эм, медым Шураыд вӧлі пӧт, а школаын пукаліс сійӧ тшыг да виччысис, кор тэ помалан.
— Эг тшыгйӧн ме пукав, — дорйис чойсӧ Шура.
— Зоя босьтліс бур завтрак.
Мӧд асывнас, школаӧ мунігӧн, Зоя юаліс:
— Позьӧ, ме талун бара занимайтчышта нывкаяскӧд?
— Сӧмын дырсӧ эн задерживайтчы, Зоя.
— Часджын кежлӧ!
— вочавидзис сійӧ.
И ме тӧда вӧлі: тайӧ лоас збыльысь часджын, и ни ӧти минута не дырджык.
ГРЕЧЕСКӦЙ МИФЪЯС
Меным вывті окота вӧлі кольны миян олӧмын Анатолий Петровичӧн заведитӧм обычайяс.
Выходнӧй лунъясӧ ми сідзи жӧ, кыдзи и Анатолий Петрович дырйи, гуляйтім Москваті, но прогулкаясыс миянлы лоисны шогӧсь: ми пыр думайтім бать йылысь.
Рытъясын эз ладмыв миян ворсӧмным — эз тырмыв бать, сылӧн шутитӧмыс да серамыс.
Ӧти прӧст рытӧ, гортӧ локтігӧн, ми сувтім ювелирнӧй магазин дорӧ.
Яръюгыда югдӧдӧм витринаыс вӧлі синтӧ ёрӧ: драгоценнӧй изъясын ыпъялісны да дзирдалісны алӧй, гӧлубӧй, турунвиж, фиолетовӧй биторъяс.
Сэні вӧліны ожерельеяс, брошкаяс, кутшӧмкӧ дзирдалысь безделушкаяс.
Дзик ӧшинь стеклӧ водзас паськыд бархатнӧй пӧдушка вылӧ вӧлі пукталӧма чунькытшъяс, и быдӧнын сідз жӧ дзирдаліс кутшӧмкӧ драгоценнӧй изтор, и кажитчӧ вӧлі, быд изторйысь, быттьӧкӧ тӧчила кӧлесасянь либӧ трамвай проводсянь, чеччӧны да сявкйӧны синмад уна рӧма бикиньяс.
Драгоценнӧй изъяслӧн тайӧ тӧдтӧм, дзирдалана ворсӧм вылас видзӧдігӧн челядь ылалісны.
И Зоя друг шуис:
— Папа меным кӧсйысьліс висьтавны, мынла чунькытшъясас век пукталӧны драгоценнӧй изъяс, да сідзи эз и висьтав...
— Сійӧ сідзжӧ друг ланьтіс, крепыда топӧдліс менсьым киӧс, быттьӧкӧ корис прощение сыысь, мый гораа казьтыштіс бать йывсьыс.
— Мам, а тэ тӧдан, мыйла чунькытшъясас драгоценнӧй изъясыс?
— юаліс Шура.
— Тӧда.
Ми мӧдӧдчим водзӧ, и мунігмоз ме висьталі челядьлы Прометейлысь историясӧ.
Челядь мунісны, видзӧдісны меным кыкнанладорсяньыс чужӧмӧ, кыйисны быд кыв да муртса эз зурасьлывлыны ветлысь-мунысьяс вылӧ.
Древньӧй легенда, кӧні висьтавсьӧ храбрец йылысь, коді йӧз ради муніс вӧвлытӧм подвиг вылӧ да ёна мучитчӧм вылӧ, пыр жӧ кыпӧдіс налысь ыджыд интерес.
— ... И вот ӧтчыд Прометей дінӧ воис Геркулес, вывті ён да бур сьӧлӧма морт, настоящӧй герой, — висьталі ме.
— Сійӧ некодысь, весиг Зевсысь, эз повлы.
Аслас мечӧн сійӧ кераліс чепъяс, кодӧн вӧлі дорӧма из гӧра бердӧ Прометейӧс, и мездіс сійӧс.
Но Зевслӧн шуӧмыс, мый Прометей некор оз вермы мынтӧдчыны аслас чепсьыс, коли вынаӧн: сылӧн киас сідзи и колис чепыслӧн изторъя ӧти звено.
Сійӧ кадсяньыс Прометей паметь кузя йӧзыс новлӧны чуняс драгоценнӧй изъя чунькытш.
Некымын лун мысти челядьлы ме вайи библиотекаысь греческӧй мифъяс да куті найӧс гораа лыддьыны.
И тешкодьтор: сы вылӧ видзӧдтӧг, мый найӧ ёна интересуйтчисны Прометейӧн, менсьым найӧ кывзісны эз зэв окотапырысь.
Тыдалӧ, ен нисьӧ мортъясыс, кодъяслысь нимъяссӧ сьӧкыд вӧлі запомнитны, кажитчисны налы кутшӧмкӧ кӧдзыдӧн, ылісаӧн, бокӧвӧйӧн.
То ли делӧ важ тӧдсаяс: чӧсмасьысь ош, Руч Патрикеевна, бӧбоват кӧин, коді ыштіс чери вылӧ да колис бӧжджынсӧ юкмӧсӧ, да русскӧй народнӧй мойдъясысь мукӧд важ тӧдсаяс!
Но мифъясса геройяс вочасӧн сідзжӧ писькӧдісны туй челядь сьӧлӧмъясӧ: Шура и Зоя заводитісны сёрнитны Персей йилысь, Геракл, Икар йылысь, кыдзи ловъя йӧз йылысь.
Помнита, кыдзкӧ Зоя жалитыштіс Ниобеяӧс, а Шура паныд сувтіс:
— А мыйла сійӧ ошйысис?
Ме тӧді: книгаясысь уна геройяс ещӧ лоасны донаӧсь да матысаӧсь менам челядьлы.
Гашкӧ, та вӧсна ме запомниті ещӧ ӧтик дженьыдик сёрни.
— Ыджыд нин, а бӧрдан...
— мӧвпалігтыр да шензигтыр шуис меным ӧтчыд Зоя, кор суис менӧ «Овод» мӧдпӧв лыддигӧн.
— Видзӧдла ме, кыдзи тэ кутан лыддьыны тайӧ книгасӧ, — вочавидзи ме.
— А кор ме сійӧс лыддя?
— Кор тэныд лоас ар дас нёль.
— О-о, сэтчӧдз дыр на, — шуис Зоя.
Вӧлі гӧгӧрвоана, мый татшӧм срокыс кажитчис сылы вывті кузьӧн, пӧшти позьтӧмӧн.
РАДЕЙТАНА КНИГАЯС
Ӧні, менам кӧ удайтчыліс прӧст рыт, ми эгӧ нин ворсӧй доминоӧн; ми лыддьысим гораа, вернӧджык — лыддьыси ме, а челядь кывзісны.
Частӧджык ми лыддьылім Пушкинӧс.
Тайӧ вӧлі дзик аслыссяма да вывті радейтана мир, мичаысь-мича да радуйтана.
Пушкинлысь строкаяссӧ запомнитны вӧлі зэв кокни, и Шура мудзлытӧг вермис лыддьыны ур йылысь, коді
... сьыланкывъяс сьылӧ лючки,
Да ӧрекъяс сёйӧ-гурчкӧ.
А ӧрекъяс абу прӧстӧй:
Ӧрек кышыс — зарни чистӧй,
Пытшкас изумруд из ставыс.
И мед кӧть челядь унатор тӧдісны наизусть, найӧ пыр выльысь и выльысь корлісны:
— Мама, пӧжалуйста, зарни чери йылысь...
царь Салтан йылысь...
Ӧтчыд кыдзкӧ ме заводиті лыддьыны налы «Тёмалӧн челядьдыр».
Ми воим буретш сійӧ местаӧдз, кӧні висьтавсьӧ, кыдзи батьыс нӧйтіс Тёмаӧс цвет чегӧмысь.
Челядьлы вывті окота вӧлі тӧдны, мый лоас водзӧ, но вӧлі сёр нин, и ме тшӧкті налы водны.
Артмис сідзи, мый ни сійӧ неделяс, ни мӧд воскресеньенас ме эг вермы помавны налы лыддьыны Тёмалысь историясӧ: уджыс уна чукӧрмис — прӧвериттӧм тетрадьяс, дӧмтӧм чулкияс.
Медбӧрын Зоялӧн терпениеыс быри, босьтіс книгасӧ да лыддис сійӧ ачыс.
Тасянь и заводитчис: сійӧ мӧдіс лыддьыны дзик ставсӧ, мый веськавлі сылы ки улас, мед кӧть сійӧ вӧлі газета, мойд либӧ учебник.
Сійӧ быттьӧкӧ прӧверяйтліс ассьыс лыддьысьны кужӧмлунсӧ верстьӧ йӧз моз: не прӧстӧ учебникысь индӧм страница, но быдса книга.
Сӧмын кор ме шулі:
«Тайӧс тэныд водз на лыддьыныд, быдмышт ещӧ», сійӧ эз паныд мунлы и пуктывліс книгасӧ бокӧ.
Миян радейтана писательӧн лоис Гайдар.
Менӧ пыр шензьӧдліс сылӧн детскӧй книгаясын самӧй главнӧй, самӧй коланаторъяс йылысь сёрнитны кужӧмлуныс.
Сійӧ сёрнитліс челядькӧд серьёзнӧя, кыдзи ас кодьыскӧд, мед кӧть и арлыдыс налӧн вӧлі ичӧт.
Гайдар тӧдіс, мый челядь быдтор донъялӧны медся ыджыд мераӧн: смеллун радейтӧны беззаветнӧйӧс, дружба — настоящӧйӧс, верность — медся веськыдӧс.
Ыджыд мӧвплӧн би югдӧдіс сы книгалысь страницаяссӧ.
Маяковский моз жӧ сійӧ быд строкаӧн кыпӧдліс ассьыс лыддьысьысьсӧ, чуксаліс эз ичӧт, комнатнӧй, сӧмын аслыс шудӧ, но ыджыд шудӧ, всенароднӧй шудӧ, коді стрӧитсьӧ миян странаын, — чуксаліс и велӧдіс тышкасьны тайӧ шуд вӧснаыс, стрӧитны сійӧс асланыс киясӧн.
Мыйта сёрни миян вӧвлывлі Гайдарлысь быд татшӧм книга лыддьӧм бӧрын!
Ми сёрнитлім и сы йылысь, кутшӧм справедливӧй миян революцияным, и сы йылысь, кутшӧма торъялӧ царскӧй гимназия миян школаысь, и сы йылысь, мый сэтшӧмыс збойлун да дисциплина.
Гайдарлӧн тайӧ кывъясыс вӧліны челядьлы вывті матысаӧн да йиджлісны найӧ сьӧлӧмӧдз, вежӧрӧдз.
Помнита, торъя нин волнуйтіс Зояӧс да Шураӧс сійӧтор, кыдзи Борис Гориков немкӧсйытӧг пӧгубитіс ассьыс ыджыдджык другсӧ — Чубукӧс — сӧмын сы вӧсна, мый разведкаын сійӧ вунӧдіс осторожность йылысь да самовольнӧ муніс купайтчыны.
— Тэ сӧмын думышт: купайтчыны сылы окота лоис, а Чубукӧс кутісны!
— скӧраліс Шура.
— А Чубукыс ӧд думайтіс, мый Борис сійӧс предайтіс!
Тэ думыштлы, кутшӧма бӧрыннас мучитчис Борис!
Ме весиг ог гӧгӧрво, кыдзи сэки овны, тӧдан кӧ, мый тэ вӧсна ёрттӧ лыйлісны.
Ми лыддьылім и мӧдпӧв лыддьылім «Ылі странаяс», «РВС», «Военнӧй тайна».
Мыйӧн сӧмын петавліс Гайдарлӧн выль книга, ме судзӧдлі сійӧс да вайлі гортӧ.
И миянлы пыр кажитчыліс, мый сійӧ миянкӧд сёрнитӧ сы йылысь, мый волнуйтӧ миянӧс талун, буретш самӧй тайӧ минутаас.
— Мама, Гайдарыс кӧні олӧ?
— юаліс ӧтчыд Зоя.
— Буракӧ, Москваын.
— Вот эськӧ видзӧдлыны сы вылӧ!
ВЫЛЬ ПАЛЬТО
Шуралӧн радейтана ворсанторйӧн вӧлі детинкаяскӧд «казак-разбойникъясӧн» ворсӧм.
Тӧвнас лым пиӧ, гожӧмнас лыа пиӧ найӧ кодйылісны пещераяс, пестылісны бипуръяс да, воинственнӧя горзігтыр, котралісны уличаяс кузя...
Ӧтчыд рытъядорыс передньӧйын кыліс повзьӧдан грыммунӧм, воссис ӧдзӧс, и порог дорын мыччысис Шура.
Но кутшӧм вӧлі сійӧ!
Ми Зоякӧд весиг ырскӧбтім-чеччим места вылысь.
Шура сулаліс миян водзын — юрсяньыс кок улӧдзыс ставнас сёйӧсь, сувтса юрсиа, котралӧмсьыс ставнас пӧсялӧма — но ставыс тайӧ миянлы абу выльтор.
Страшнӧ вӧлі мӧдтор: сылӧн пальто зепъясыс да кизьясыс вӧліны нетшыштсьӧмаӧсь лестукъясӧн, на пыдди тыдалісны пальтоас сырйӧсь дора розьяс.
Ме кынми места вылӧ да кыв шутӧг видзӧді сы вылӧ.
Пальтоыс вӧлі дзик на выль, муртса на сӧмын ньӧблім.
Век на нинӧм шутӧг ме пӧрччӧді Шура вылысь пальтосӧ да заводиті весавны.
Шура сулаліс яналӧма, но сэк жӧ сы чужӧм вылын тӧдчис кутшӧмкӧ упрямӧй независимость.
«Но и мед!» быттьӧкӧ аслас став виднас висьталӧ сійӧ.
Мукӧд дырйиыс пыравліс сылы татшӧм ру, и сэки сьӧкыд вӧлі сыкӧд ладмӧдчыны.
Горзыны ме ог радейт, а спокойнӧя сёрнитны ме эг вермы, сы вӧсна ме эг видзӧд Шура вылӧ да кыв шутӧг весалі пальтосӧ.
Комнатаын вӧлі дзик лӧнь.
Прӧйдитіс кутшӧмкӧ дас вит-кызь минута и найӧ кажитчисны меным час дыраӧн.
— Мама, прӧстит, ме сэсся ог кут, — менам мыш сайын тэрыба нурбыльтіс Шура.
— Мама, прӧстит сійӧс!
— йӧла моз шыӧдчис Зоя.
— Ладнӧ, — бергӧдчывтӧг вочавидзи ме.
Сёр войӧдз ме пукалі да дӧмлі шог вайысь пальтосӧ.
... Кор ме садьми, ывлаыс вӧлі пемыд на.
Менам крӧвать дорын сулаліс Шура и, буракӧ, виччысис, кор ме восьта синъясӧс.
— Мама...
прӧстит...
ме сэсся некор ог кут, — ньӧжйӧник да коставлӧмӧн шуис сійӧ.
И кӧть тайӧ вӧліны сійӧ жӧ кывъясыс, мый и тӧрыт, но шуӧма вӧлі найӧс дзик мӧдног: дойӧн, сьӧлӧмсянь каитчӧмӧн.
— Тэ сёрнитін Шуракӧд тӧрытъя йывсьыд?
— юалі ме Зоялысь, кор ми колим комнатаӧ сыкӧд кыкӧн.
— Сёрниті, — мыйкӧ дыра мысти вочавидзис сійӧ, тыдалӧ, сылы эз вӧв лӧсьыд.
— Мый нӧ тэ сылы шуин?
— Шуи...
шуи... мый тэ, мама, уджалан ӧтнад, мый тэныд сьӧкыд...
мый тэ эн прӧстӧ скӧрмы, а думыштін: мый нӧ ӧні вӧчны, кор пальтоыс дзикӧдз косясьлӧма?
«ЧЕЛЮСКИН»
— Помнитан, Шура, папаыд висьтавліс тэныд Седовлӧн экспедиция йылысь?
— юалі ме.
— Помнита.
— Помнитан, кыдзи Седовыс шулӧма мунтӧдзыс:
«Татшӧм снаряжениеӧн ӧмӧй позьӧ мунны полюслань!
Кӧкъямысдас пон пыдди миян сӧмын кызь, паськӧм киссьӧма, сёян-юан этша...»
Помнитан?..
А вот, видзӧд, Арктикаӧ мӧдӧдчӧ ледокольнӧй пароход.
Мыйыс сэні сӧмын абу!
Нинӧм абу вунӧдӧмаӧсь, ставтор йывсьыс думыштлӧмаӧсь — емсянь мӧскӧдз.
— Мый?
Кутшӧм мӧс?
— А вот видзӧд: борт вылас кызь квайт ловъя мӧс, нёль порсь, свежӧй картупель да овощи.
Морякъяс, дерт, туй вылас оз нин кутны тшыгъявны.
— И оз мӧдны кынмыны, — менам пельпом вомӧн газета вылӧ видзӧдігтыр содтӧ Зоя.
— Видзӧд, мыйта налӧн ставыс: и быдсяма мехӧвӧй паськӧмыс, и узьлан мешӧкъяс — найӧ мехӧвӧйӧсь жӧ, и изшом, и бензин, и карасин...
— И лыжияс!
— содтӧ Шура.
— Нартъяс — сійӧ сэтшӧм додьяс, да?
И быдсяма научнӧй приборъяс...
Вот кыдзи лӧсьӧдчӧмаӧсь!..
Ок, ружьеясыс!
Найӧ кутасны лыйлыны еджыд ошъясӧс да тюленьясӧс.
Ме некыдзи эг вермы думыштлыны, мый «Челюскин» лоас миян сёрниясын главнӧй темаӧн.
Сылӧн поход йылысь газетаясын юӧртсьывлісны шоча, а гашкӧ, юӧръясыс эз веськавлыны меным син улӧ, — сӧмын юӧрыс, кодӧс вайис ӧтчыд Шура, лоис меным дзик виччысьтӧмӧн.
— Мама, — ещӧ порог дорсянь на горӧдіс Шура, — «Челюскиныд» тай!
Помнитан, пароход?
Тэ ещӧ меным висьтавлін...
Ме ӧні ачым кывлі!..
— Да мый нӧ?
Мый лоис?
— Топӧдӧма сійӧс!
Йиясӧн топӧдӧма!
— А йӧзыс?
— Ставныс петӧмаӧсь.
Веськыда йи вылас.
Сӧмын ӧтик морт усьӧма борт сайӧ...
Ме сьӧкыдпырысь вериті талы.
Но, вӧлӧмкӧ, Шура нинӧм абу дзугӧма — та йылысь тӧдісны нин страна пасьталаын.
Февраль 13-ӧд лунӧ («Вот, оз прӧста шуны, дас куимӧд числӧ — шудтӧм!» шогпырысь шуис Шура) Арктикаса йияс топӧдӧмаӧсь пароходсӧ: ыджыд напорӧн жугӧдӧма шуйга бортсӧ, и кык час мысти «Челюскин» вӧйӧма ваас.
Тайӧ кык час чӧжнас йӧзыс удитӧмаӧсь ректыны йи вылӧ кык тӧлысся сёян-юан запассӧ, палаткаяс, узьлан мешӧкъяс, самолёт, радиостанция.
Кодзувъяс серти тӧдмалӧмаӧсь, кӧнӧсь найӧ, йитчӧмаӧсь радио пыр Чукотскӧй побережьевывса полярнӧй станцияяскӧд да пыр жӧ заводитӧмаӧсь стрӧитны барак, кухня, сигнальнӧй вышка.
Регыд мысти радио да газетаяс вайисны мӧд юӧр: партия да правительство лӧсьӧдісны челюскинецъясӧс спаситӧм кузя комиссия.
И спасительнӧй уджъясын пыр жӧ кутіс участвуйтны став страна: тэрыба ремонтируйтсялісны ледоколъяс, лӧсьӧдісны туйӧ дирижабльяс, аэросанияс.
Севернӧй мысын, Уэлленын и Провидение бухтаын самолётъяс дасьтысисны лэбзьыны катастрофа местаӧ.
Уэлленсянь мӧдӧдчисны лагерлань понъясӧн.
Океанӧд свет гӧгӧр мӧдӧдчис «Красин».
«Смоленск» да «Сталинград» пароходъяс мунісны войвылӧ сэтшӧм параллельясӧдз, кӧнъясын тӧвнас эз вӧвлы ни ӧти пароход, а Олюторскӧй мыс вылӧ вайисны самолётъясӧс.
Ог чайт, медым сійӧ лунъясӧ аддзысис морт, коді эськӧ эз волнуйтчы, эз следит челюскинецъяслӧн судьба бӧрся ловшысӧ кутӧмӧн.
Но Зоя и Шура сійӧн и олісны.
Ме верми эськӧ не кывзыны радио, не лыддьыны газетаяс — челядь тӧдісны ставсӧ, медся ичӧт подробностьясӧдз, и быдса часъясӧн пайӧ пӧся да тревожнӧя сёрнитлісны сӧмын ӧтитор йылысь: мый вӧчӧны ӧні челюскинецъяс?
Кыдзи чувствуйтӧны найӧ асьнысӧ?
Мый йылысь думайтӧны?
Полӧны-ӧ?
Йи вылын вӧліны сё да нёль морт, на лыдын и кык челядь.
Вот кодъяс вылӧ вежаліс Шура!
— И мыйла налы уси сэтшӧм шудыс?
Ӧд найӧ нинӧм на оз гӧгӧрвоны: ӧтиыслы и кык арӧс на абу, а мӧдыс пузчужӧм кага на.
Вот эськӧ меным кӧ!..
— Шура, думыштлы, мый сёрнитан!
Кутшӧм нӧ сійӧ шуд?
Йӧзыслӧн сэтшӧм беда, а тэ висьталан, «шуд»!
Ӧтветитӧм пыдди Шура сӧмын ӧвтчӧ кинас.
Сійӧ вундалӧ газетаясысь быд строка, кӧні гижӧма челюскинецъяс йылысь.
Рисуйтӧ ӧні сійӧ сӧмын войвыв: йи да челюскинецъяслысь лагерсӧ — сэтшӧмӧс, кутшӧмӧн сійӧ чайтӧ.
Ми тӧдім, мый страшнӧй, виччысьтӧм катастрофаӧн суӧм челюскинецъяс эз повзьыны и эз шӧйӧвошны.
Тайӧ вӧліны мужественнӧй, стойкӧй, настоящӧй сӧветскӧй йӧз.
Ни ӧти мортлӧн эз лётмунны киясыс, ставӧн уджалісны, водзӧ нуӧдісны научнӧй наблюдениеяс, и эз прӧста газетаыс, кодӧс найӧ лэдзлісны йи вылас олігӧн, шусьыв «Огӧ сетчӧй!»
Найӧ вӧчалісны кӧрт бӧчкаясысь пачьяс, консервнӧй банкаясысь — скӧвӧрдаяс да лампаяс, кольӧм пӧвторъясысь вӧчавлісны паньяс, найӧ баракъясын ӧшиньясыс вӧліны вӧчӧмаӧсь зэв ыджыд сулеяясысь — быдтор вылӧ тырмыліс и изобретательность, и кужӧмлун, и терпение.
А кымын тонна йи найӧ кыскалісны асланыс мышку вылас, кор лӧсьӧдісны аэродром!
Талун весаласны, а аскинас бара нин быдлаын чурвидзӧны йи гӧраяс — налӧн упорнӧй, сьӧкыд уджысь весиг следыс эз кольлы.
Но челюскинецъяс тӧдісны, мый найӧс долженӧсь спасайтны: Сӧветскӧй странаын партия, Сталин ёрт оз кольны мортӧс бедаын.
И вот март заводитчигӧн («Веськыда Женскӧй лун кежлӧ!» — тайӧс юӧртігӧн горӧдіс Зоя) Ляпидевскийлӧн самолётыс пуксьӧма йи вылӧ да вуджӧдӧма нывбабаясӧс да челядьӧс му вылӧ.
«Вот молодец Ляпидевский!» — частӧ кывлі ме.
«Молоков» ним Зоя да Шура шулісны ёна уважайтӧмӧн.
Збыльысь, сьӧлӧмыд топавлӧ куш ӧти мӧвп дырйи сы йылысь, мый вӧчліс тайӧ шензьӧдана лётчикыс.
Медым ӧддзӧдны челюскинецъясӧс спасайтӧмсӧ, сійӧ пуксьӧдліс йӧзсӧ самолёт бордъясас грузӧвӧй парашютъяслы ӧшӧдӧм зыбкаӧ.
Сійӧ вӧчлывліс луннас некымын рейс.
Сійӧ ӧтнас петкӧдіс йияс вылысь комын ӧкмыс мортӧс!
— Вот эськӧ видзӧдлыны сы вылӧ!
— гораа мечтайтліс Шура.
Челюскинецъясӧс спасайтӧм вылӧ Камчаткаысь и Владивостокысь правительственнӧй комиссия мӧдӧдіс содтӧд самолётъяс.
Но сэки жӧ кывсис, мый йиыс лагерь гӧгӧрыс уналаті потӧма.
Артмӧмаӧсь восьсаинъяс, йиыс паськыдджыка потласьӧма ещӧ мукӧдлаті, йиясыс вешъясьӧны, пластъясыс кавшасьӧны ӧта-мӧд вылас.
Сійӧ вой бӧрын, кор лэбисны нывбабаяс да челядь, йиыс жугӧдӧма пу барак, кӧні найӧ олісны.
Ляпидевскийлӧн самолётыс удитӧма воны ас кадӧ!
Недыр мысти выль шог: йи валъясыс пасьнитӧмаӧсь кухнясӧ, жугӧдӧмаӧсь аэродромсӧ, кӧні вӧлӧм сулалӧ Слепнёвлӧн самолётыс.
Опасностьыс воис пыр матӧджык, и быд лун, быд здук сійӧ лоліс век грознӧйджыкӧн.
Тулыс вӧчис ассьыс удж.
Шоныд лунъяс вылӧ Шура видзӧдлывліс зывӧктӧмпырысь:
«Бара нин тайӧ шондіыс!
Бара нин войтва виялӧ!» — скӧраліс сійӧ.
Но йӧзыс йи вылын пыр кольлісны этшаджыкӧн, и, медбӧрын, апрель 13-ӧд лунӧ йи вылӧ некод эз коль, некод!
Медбӧръя квайт челюскинецӧс вӧлі петкӧдӧма материк вылӧ.
— Но, мый, дас коймӧд числӧыд шудтӧм?
Шудтӧм, да?!
— ыджыд радлунӧн горзіс Шуралы Зоя.
— Ок, ме сӧмын на ӧні кокньыдджыка лолышті!
— сьӧлӧмсяньыс шуис Шура.
Ме вӧлі уверен: найӧс кӧ эськӧ асьнысӧ петкӧдісны йи вывсьыс, найӧ эськӧ эз вермыны радлыны таысь ёнджыка.
Колис кык тӧлысь напряжённӧя виччысьӧмын: ӧд быд морт вӧсна, коді кольліс йи вылас, дугдывтӧг тӧждысисны ставӧн, зумыд му вылын олысьяс.
... Ме уна лыддьылі арктическӧй экспедицияяс йылысь.
Анатолий Петрович интересуйтчыліс Войвылӧн, и сылӧн эз этша вӧвны Арктика йылысь книгаяс — романъяс да повестьяс.
И ме помнита книгаясысь, кодъясӧс лыддьылі челядь дырйи: повестьын кӧ висьтавсис йияс пӧвстын вошӧм йӧз йылысь, частӧй спутникъясӧн налӧн вӧліны скӧралӧм, ӧта-мӧдныслы эскытӧм, весиг зывӧктӧм да зверлӧн кодь зільӧм медся войдӧр спаситны ассьыс олӧмсӧ, видзны ассьыс здоровьесӧ, кӧть мед тайӧ вӧлі неважӧнся другъяслӧн олӧм да здоровье щӧт весьтӧ.
Менам челядь, кыдзи и став сӧветскӧй йӧз, татшӧмсӧ весиг эз кужны думыштнысӧ.
Дзик ӧтик думайтанторйӧн налӧн вӧлі сійӧ, кыдзи олісны йияс вылын сьӧкыд кык тӧлысь чӧж сё челюскинец: налӧн мужество да стойкость, налӧн ёрта-ёрт вӧснаыс тӧждысьӧм.
Да и вермис-ӧ лоны мӧдног!
... Июнь тӧлысь шӧрын Москва встречайтіс челюскинецъясӧс.
Луныс вӧлі кымӧра, но ме ог помнит таысь югыдджык лун!
Дзик асывсяньыс челядь нуӧдісны менӧ Горький нима улича вылӧ.
Кажитчӧ, татчӧ чукӧрмӧмаӧсь став москвичьясыс: тротуаръяс вылӧ некытчӧ вӧлі сувтны.
Небесаас кытшлалісны самолётъяс, быдласянь — керка стенъяссянь, ӧшиньяссянь да ыджыд витринаяссянь — видзӧдісны сэтшӧм матыса да дона чужӧмъяс: герой-челюскинецъяслӧн да найӧс спасайтысьяслӧн лётчикъяслӧн — портретъясыс.
Быдлаын алӧй да гӧлубӧй полотнищеяс, приветственнӧй кывъяс, цветъяс, помтӧм цветъяс.
И друг Белорусскӧй вокзалладорсянь мыччысисны машинаяс.
Первойя здукас весиг оз позь вӧлі гӧгӧрвоны, мый тайӧ автомобильяс: матыстчисны кутшӧмкӧ лэбысь садъяс, кӧлесаяс вылын яръюгыд ыджыд цветникъяс!
Найӧ тӧвзисны Краснӧй площадьлань.
Цвет чукӧр, зэв ыджыд букетъяс, роза гирляндаяс — и тайӧ став письыс муртса торйӧдан нюмъялысь, волнуйтчысь чужӧм, киӧн приветственнӧя ӧвтыштӧм.
А тротуаръяс вывсянь, ӧшиньяссянь, балконъяс да керка вевтъяс вывсянь йӧзыс шыблалӧны ещӧ и ещӧ цветъяс, и воздухын ыджыд бобувъяс моз дӧлалӧны самолётсянь лэдзӧм листовкаяс да кышакылысь слӧйӧн дорвыв вевттьӧны асфальтируйтӧм мостовӧйсӧ.
— Мама...
мама...
мама...
— магическӧй кывъясӧс моз дугдывтӧг долис Шура.
Кутшӧмкӧ кузь тушаа, гожъялӧм чужӧма морт босьтіс сійӧс аслас крепыд, паськыд пельпом вылас, и сэтысянь, вылісяньыс, Шура горзіс медгораа.
— Кутшӧм шуда лун!
— оръясьлана гӧлӧсӧн шуис Зоя, и, ме чайта, тайӧ вӧліны буретш сійӧ кывъясыс, кодъясӧс ас думсьыныс либӧ кывмӧн шуалісны сійӧ минутаас быдӧн.
ЫДЖЫДДЖЫК ДА ИЧӦТДЖЫК
Зоя век сёрнитліс Шуракӧд, кыдзи ыджыдджык ичӧтджыккӧд, и Зоясянь сылы частӧкодь сюрлывліс:
— Шура, кизясь!..
Кӧн нӧ кизьыд?
Бара нин орӧдін?
Он вермы тэныд вуравнысӧ.
Тэ найӧс нарошнӧ нетшкан али мый?
Ковмас аслыд тэныд велӧдчыны кизьяссӧ вуравны.
Шура вӧлі сы кипод улын, и сійӧ мудзлытӧг, но стрӧга тӧждысис сы вӧсна.
Мукӧд дырйиыс, кор мыйыськӧ скӧрмывліс Шура вылӧ, Зоя шуліс сійӧс «Александрӧн», тайӧ вӧлі внушительнӧйджык, чем прӧстӧ «Шура».
— Александр, бара нин тэнад чулки пидзӧсъясыд киссьӧмаӧсь?
Пырысь-пыр жӧ пӧрччы чулкитӧ!
Александр покорнӧя пӧрччыліс чулкисӧ, и Зоя ачыс штопайтліс став косясьлӧминъяссӧ.
Чоя-вока пӧшти эз торйӧдчывны: ӧти кадӧ водлісны узьны, ӧти кадӧ чеччылісны, ӧтлаын мунлісны школаӧ да ӧтлаын бӧр волісны сэтысь.
Шура кӧть вӧлі пӧшти кык арӧсӧн ичӧтджык Зояысь, тушанас вӧліны найӧ пӧшти ӧтсудтаӧсь.
Сэк жӧ Шура вӧлі ёнджык: сійӧ быдмис зумыд детинкаӧн, а Зоя сідзи и кольліс вӧсньыдикӧн да видзӧднысӧ нэриникӧн.
Шуны кӧ веськыда, Зоя частӧ дӧзмӧдліс Шураӧс аслас замечаниеяснас, но Шура бунтуйтліс шоча, и весиг медся ёна вензигъясӧн сылы юрас эз волы тойыштны либӧ кучкыны Зояӧс.
Пӧшти пыр и быдтор кузя Шура кыв шутӧг кывзысьліс Зоялысь.
Кор найӧ вуджисны нёльӧд классӧ, Шура шуис:
— Но, ӧні пом.
Сэсся ме тэкӧд ӧти парта сайӧ ог нин пуксьы.
Тырмас меным пукавны нывкакӧд!
Зоя лӧня кывзіс да чорыда вочавидзис:
— Пукавны тэ кутан мекӧд.
А то ещӧ пондан урокъяс вылад лэдзавны гулюясӧс, ме тэнӧ тӧда.
Шура ещӧ шумитыштіс, заводитліс дорйыны ассьыс независимостьсӧ.
Ме сёрниас эг сюйсьы.
Сентябрь 1 лунся рытын ме юалі:
— Но, Шура, детинкаяс пиысь кодкӧд тэ ӧні пукалан?
— Сійӧ детинкасӧ шуӧны Зоя Космодемьянскаяӧн!
— зумыштчӧмӧн да нюмъялігтыр вочавидзис Шура.
— Сійӧс ӧмӧй верман венны!
... Менӧ ёна интересуйтіс, кыдзи кутӧ Зоя асьсӧ мукӧд челядькӧд.
Ме аддзывлі сійӧс сӧмын Шуракӧд да воскресенье лунъясӧ посни челядькӧд, кодъяс эз этшаӧн котравлыны миян Александровскӧй проездті.
Посни челядь Шура моз жӧ радейтісны Зояӧс да кывзысисны.
Школаысь локтігӧн челядь ылысянь на тӧдмавлісны Зояӧс тэрыб походка сертиыс, гӧрд шерстянӧй шапка сертиыс да горзігтырйи котӧртлісны сылы паныд. Кывъяс пытшсьыс позис сӧмын гӧгӧрвоны:
«Лыддьышт!
Ворсышт!
Висьтав!»
Зоя сетліс книга тыра портфельсӧ Шуралы, ачыс, ӧдйӧ мунӧмсьыс да кӧдзыдсьыс гӧрдӧдыштӧм банбокъяса, весел да кыпыд, зілис паськыдджыка шевкнитны кияссӧ да шымыртны сы гӧгӧр жуысь унджык челядьӧс.
Мукӧд дырйиыс найӧс сувтӧдавліс стройӧ, маршируйтліс накӧд да сьыліс сьыланкыв: <rus>«Смело, товарищи, в ногу»</rus>, кодӧс велӧдліс ещӧ Осиновӧй Гайяс сиктын на, либӧ мукӧд сьыланкывъяс, кодъясӧс сьылісны школаас.
Мукӧд дырйиыс сійӧ ворсліс посни челядькӧд лым мачӧн, но видзчысигтыр, кыдзи наысь ыджыдджык морт.
Шура сэки вунӧдлывліс свет вывсьыс ставсӧ: чабраліс лымсӧ, лыйсис лым мачӧн, дзебсьывліс, кор сылы лыйлісны, бара уськӧдчыліс бойӧ, эз сетлы противниклы здук кежлӧ лолыштны.
— Шура, — горӧдліс Зоя, — найӧ жӧ ичӧтӧсь на!..
Мун татысь!
Тэ он гӧгӧрво, накӧд тадзи оз позь.
Сэсся сійӧ ислӧдліс посниясӧс даддьӧн да пыр следитліс, медым быдӧн на пиысь бура вӧлі кизясьӧмаӧсь да шарпасьӧмаӧсь, медым некодлы пеляс эз жургы тӧлыс да эз пыр гынсапӧг пытшкас лымйыс.
А гожӧмнас, удж вылысь локтігӧн, ме ӧтчыд аддзи Зояӧс пруд дорысь, сідзжӧ посни челядь чукӧрын.
Сійӧ пукаліс, пидзӧсъяссӧ кинас шымыртӧмӧн, думайтігтыр видзӧдіс ваас да мыйкӧ ньӧжйӧник висьталіс.
Ме локті матӧджык.
— ... Шондіыс вылын, юкмӧсыс ылын, жарыс сотӧ, ньылӧмыс петӧ, — кылі ме.
— Видзӧдӧны — туй вылас кӧза коктуй, сэні тырыс ва.
Иванушка и шуӧ:
«Алёнушка чойӧй, юышта ме коктуйсьыс!».
— «Эн ю, вокӧй, кӧзапиӧн лоан»...
Ме ньӧжйӧник вешйи, медым не шызьӧдны челядьӧс: найӧ кывзісны сэтшӧм серьёзнӧя, жалитісны кывзысьтӧм Иванушкаӧс, и Зоя сэтшӧм точнӧя да выразительнӧя повторяйтіс Мавра Михайловна бабыслысь шог интонацияяссӧ!..
Кутшӧма кутӧ асьсӧ Зоя ӧттшӧтшъяясыскӧд?
Ӧтипӧрйӧ сійӧ ветлывліс школаӧ Ленакӧд, орчча керкаса нывкакӧд.
И друг ме казялі, мый найӧ мунӧны и бӧр локтӧны школаысь торйӧн.
— Тэ лӧгасин Ленаыд вылӧ?
— Эг, эг лӧгась.
Сӧмын дружитны сыкӧд ме ог кӧсйы.
— Мыйла?
— Тӧдан, сійӧ пыр меным шуӧ:
«Ну менсьым портфельӧс».
Ме мукӧд дырйи нулывлі, а сэсся ӧтчыд шуи:
«Ачыд ну, менам аслам эм».
Гӧгӧрвоан, сійӧ кӧ эськӧ висьӧ вӧлі либӧ слаб, ме эськӧ нуи, меным абу сьӧкыд.
А сідзсӧ мыйла нӧ?
— Зоя правильнӧ шуӧ: Ленка — барыня, — чойыс дор сувтіс Шура.
— Но, а Танякӧд мыйла эн кут дружитны?
— Сійӧ ёна пӧръясьлӧ.
Мый сійӧ оз висьтав, бӧрынас, вӧлӧмкӧ, ставыс абу збыль.
Ме сылысь ӧні нинӧм ог верит.
А кыдзи нӧ позьӧ дружитны, он кӧ верит?
И сэсся, сійӧ абу справедливӧй.
Ворсам вӧлі ми мачӧн, а сійӧ жульничайтӧ.
А кор пудъясям, сійӧ сідзжӧ торкалӧ, медым не кутавны сылы.
— А тэ эськӧ мед сылы шуин, мый абу лӧсьыд тадзсӧ вӧчны.
— Да Зоя кымынысь сылы шуліс, — сюйсьӧ сёрниас Шура.
— И ребята ставӧн нин шулісны, и весиг Лидия Николаевна, да сылы ӧмӧй висьталӧмыд мӧрччас!
Менӧ беспокоитіс, абу-ӧ Зоя вывті стрӧг мукӧдъяс дінӧ, оз-ӧ торйӧдчы сійӧ классьыс.
Ме бӧрйи прӧст кад да пыри Лидия Николаевна дінӧ.
— Зоя зэв прамӧй, зэв честнӧй нывка, — менсьым кывзӧм бӧрын думайтігтыр шуис Лидия Николаевна.
— Сійӧ пыр челядьлы правдасӧ висьталӧ веськыда синмас.
Первойсӧ ме полыштікодь, оз-ӧ сувтӧд аслыс паныд ёртъяссӧ.
Но эз, тадзи эз ло.
Сійӧ радейтӧ повторяйтны:
«Ме справедливость вӧсна» — и челядь аддзӧны, мый сійӧ и збыльысь дорйӧ сійӧс, мый справедливӧй...
Тӧданныд, — нюмъялігтыр содтіс Лидия Николаевна, — тайӧ лунъясӧ ӧти детинка став дырйи гораа менсьым юаліс:
«Лидия Николаевна, вот ті шуанныд, тіян любимчикъяс абуӧсь, а Зоя Космодемьянскаяӧс ӧмӧй онӧ радейтӧй?»
Колӧ веськыда шуны, ме первойсӧ шӧйӧвошикодь, а сэсся юалі сылысь:
«Тэныд Зоя отсавліс решайтны задачаяс?» — «Отсавліс», вочавидзӧ.
Шыаси мӧд дінӧ:
«А тэныд?»
— «И меным отсавліс».
— «А тэныд?
А тэныд?»
Вӧлӧмкӧ, пӧшти быдӧнлы Зоя мыйкӧ вӧчӧма бурӧс.
«Мыйла нӧ сійӧс не радейтны?» юала.
И найӧ ставныс сӧгласитчисны мекӧд...
Найӧ сійӧс радейтӧны...
И, тӧданныд, уважайтӧны, а тайӧс ӧд он быдӧн йылысь вермы шуны татшӧм арлыдын.
Лидия Николаевна ещӧ чӧв олыштіс.
— Зэв упорнӧй нывка, — бара заводитіс висьтавны сійӧ.
Нинӧм вылӧ оз лэдзчысь сыысь, мый лыддьӧ правильнӧйӧн.
И челядь гӧгӧрвоӧны: сійӧ ставыскӧд стрӧг, и ас дінас сідзжӧ; требовательнӧй на дінӧ, но и ас дінас тшӧтш.
А дружитны сыкӧд, дерт, абу кокни.
Вот Шураыдкӧд мӧд делӧ, — Лидия Николаевна нюммуніс: — сылӧн другъясыс уна.
Сӧмын вот ӧтиторйысь норася: нывкаясӧс ӧбӧдитӧ — нерӧ, кӧсаясӧдыс тракйӧ.
Та йылысь ті сыкӧд непременнӧ сёрнитӧй.
СЕРГЕЙ МИРОНОВИЧ
Траурнӧй рама пытшкын — Кировлӧн чужӧмыс.
Смерть нылысь мӧвп некыдз абу лӧсялана сыкӧд — чужӧмыс сэтшӧм спокойнӧй, восьса, яснӧй.
Но газетнӧй листын вылыс веськыд пельӧсас юӧртсьӧ сы йылысь, мый Сергей Миронович Кировӧс виисны партиялӧн да народлӧн врагъяс.
Шогыс вӧлі збыль всеобщӧй, народнӧй — татшӧмсӧ Шура да Зоя аддзылісны да переживайтісны первойысь.
Ставыс тайӧ чорыда вӧрзьӧдіс налысь сьӧлӧмнысӧ да дыр кежлӧ коли паметяныс.
Союзъяс керка дінӧ пыдісянь шогсьӧмӧн да ньӧжйӧник помтӧм ю моз мунысь йӧз, и радейтана да шог кывъяс, кодъясӧс ми кылім радио пыр, и шогӧн тырӧм газетнӧй листъяс, и йӧзыслӧн гӧлӧсъяс да чужӧмъяс; тайӧ лунъясӧ сійӧ йӧзыс вермисны сёрнитны да думайтны сӧмын ӧтитор йылысь...
— Мама, — юалӧ Зоя, — а помнитан, Шиткиноын виисны коммунистъясӧс?
И ме думайта: ӧд сійӧ прав.
Прав сы вӧсна, мый тӧдвылас уськӧдіс Шиткино да сиктса сизим коммунистлысь пӧгибнитӧмсӧ.
Важыс ненавидитӧ выльсӧ вывті скӧр ненавистьӧн.
Враглӧн вынъяс и сэки водзсасисны, виалісны пельӧс сайсянь — и вот ӧні найӧ кучкисны подлӧя, мышсяньыс.
Кучкисны медся донаӧ да сӧстӧмӧ.
Виисны мортӧс, кодӧс уважайтіс да радейтіс став народ, страстнӧй трибунӧс, большевикӧс, коді аслас медбӧръя часӧдзыс тышкасис народлӧн шуд вӧсна.
Войнас дыр ме куйлі восьса синъясӧн.
Вӧлі шынитӧв.
И друг ме кылі кӧмтӧг восьлалӧм шы да шӧпкӧдӧм:
— Мама, тэ он узь?
Позьӧ тэ дінӧ?
— Позьӧ, лок!
Зоя водіс мекӧд орччӧн да ланьтіс.
Чӧв олыштім.
— Тэ мыйла он узь?
— юалі ме.
— Сёр нин, навернӧ, мӧдӧд час нин.
Зоя эз сразу вочавидз, сӧмын крепыдджыка топӧдіс менсьым киӧс.
Сэсся шуис:
— Мама, ме заявление гижа, медым менӧ примитасны пионерӧ.
— Гиж, дерт жӧ.
— А менӧ примитасны?
— Непременнӧ примитасны.
Тэныд дас ӧти арӧс нин.
— А Шура нӧ кыдзи?
— Но мый нӧ, Шура, пырас пионерас неуна бӧрынджык.
Бара чӧв олыштім.
— Мама, тэ меным отсалан заявлениесӧ гижны?
— Бурджык аслыд гижны.
А ме бӧрыннас прӧверита, эмӧсь-ӧ ӧшибкаяс.
И бара сійӧ куйлӧ шынитӧв да думайтӧ мый йылысь кӧ, и ме кыла сылысь сӧмын ловшысӧ.
Тайӧ войнас сідзи и унмовсис мекӧд орччӧн.
Сійӧ луныслы паныд, кор Зояӧс долженӧсь вӧлі примитны пионерӧ, войнас сійӧ бара зэв дыр эз вермы унмовсьны.
— Бара он узь?
— юалі ме.
— Ме думайта аскиа лун йылысь, — негораа шыасис сійӧ.
Аскинас (ме буретш водз локті гортӧ и, тетрадьяс прӧверяйтігмоз, пукалі пызан сайын) сійӧ котӧрӧн воис школасьыс, волнуйтчысь, гӧрдӧдӧм банбокъяса, да пыр жӧ вочавидзис кывйӧн висьтавтӧм менам вопрос вылӧ:
— Примитісны!
«А КОДІ МИЯНЫН ВӦЛІ!»
Прӧйдитіс мыйкӧ дыра кад, и ӧтчыд, кор ме локті удж вылысь, аддзи, мый Зоя да Шура зэв ёна волнуйтчӧны.
Найӧ чужӧмъяс серти ме сразу гӧгӧрвои, мый вӧлӧма мыйкӧ вывті тӧдчана событие, но юавнысӧ нинӧм эг удит.
— А коді миянын вӧлі!..
Молоков!
Миян школаӧ Молоков воліс!
— мӧда-мӧд вежмӧн горзісны найӧ.
— Гӧгӧрвоан, Молоков, коді челюскинецъясӧс спасайтіс!
Сійӧ медуна спаситӧма, помнитан?
Медбӧрын Шура заводитіс висьтавны лючкиджык:
— Гӧгӧрвоан, сійӧ первойсӧ вӧлі сцена вылын, и ставыс вӧлі торжественнӧ... но кыдзкӧ не сідз...
Не сэтшӧм лӧсьыд...
А сэсся сійӧ лэччис улӧ, и ми ставӧн сійӧс кытшӧ босьтім, и сэки лои вывті-вывті лӧсьыд!
Сійӧ, тӧдан, кыдзи сёрнитіс?
Прӧстӧя, но дзик прӧстӧя!
Сійӧ, тӧдан, кыдзи шуис?..
«Унаӧн пӧ меным гижӧны татшӧм адрес кузя:
«Москва, Арктикаса Молоковлы».
А ме дзик абу Арктикаысь, ме ола Ирининскӧй сиктын, а Арктикаӧ лэблі сӧмын челюскинецъясла».
А сэсся ещӧ шуис:
«Вот ті чайтанныд, мый эмӧсь сэтшӧм, кутшӧмкӧ особеннӧй лётчик-геройяс, кодъяс абу мукӧдъяс кодьӧсь.
А ми самӧй обыкновеннӧй йӧз.
Видзӧдлӧй ме вылӧ — ме ӧмӧй кутшӧмкӧ особеннӧй?..»
И збыльысь, сійӧ дзик прӧстӧй...
но всё равно необыкновеннӧй!
— друг помаліс Шура.
И ыджыда ышловзьӧм бӧрын содтіс: — Вот и Молоковӧс аддзылі!
И тыдалӧ вӧлі: морт вермис виччысьны сійӧ чассӧ, кор сылӧн збыльмис заветнӧй мечтаыс.
ЧУДЕСНӦЙ ПУТЕШЕСТВИЕ
Важӧн нин миянлы паныдасьлӧны улича вылын муӧн да косьмысь гӧрд сёйӧн пачкайтчӧм спецовкаяса, резинӧвӧй сапӧгъяса да паськыд шахтёрскӧй шляпаяса зонъяс да нывъяс.
Тайӧ — метро стрӧитысьяс.
Найӧ тӧждысьӧмпырысь котралӧны шахтаысь шахтаӧ либӧ смена бӧрас тэрмасьтӧг восьлалӧны улича шӧрӧдыс.
И, на вылӧ видзӧдігӧн, он казяв пачкайтчӧм спецовкаяссӧ, а аддзан сӧмын чужӧмъяссӧ — шензьӧдана чужӧмъяссӧ, кӧні мудз пырыс югъялӧ радлун да гордость.
Татшӧм сцеповкаа йӧз вылас видзӧдӧны уважениеӧн да интересӧн: первойя йӧз, кодъяс стрӧитӧны метрополитен, — тайӧ абу шутка!
Навернӧ, не сӧмын Москваын, но и Осиновӧй Гайясын да ылі Шиткиноын йӧзыс быд лун корсьӧны газетаясысь юӧртӧмъяс сы йылысь, кыдзи стрӧитсьӧ миян метро.
И вот, помнитсьӧ, 1935 вося тувсов лунъясӧ ми тӧдмалім: метро гӧтов!
— Мама, воскресеньеӧ ми став отрядӧн мунам видзӧдлыны метро,
— висьталіс Зоя.
— Ветлан миянкӧд?
Воскресеньеӧ асывнас ме видзӧдлі ӧшиньӧд: ывлаас ёна зэрӧ.
Ме надейтчи, мый метроӧ экскурсиясӧ талун оз вӧчны, но челядь чеччисны да кутісны тэрмасьӧмӧн гӧтӧвитчыны.
Вӧлі гӧгӧрвоана, мый думыштӧмторсьыс найӧ некыдзи оз ӧткажитчыны.
— А поводдяыс?
— нерешительнӧя шуи ме.
— Зэв тай, ичӧтик зэрыд!
— веськодя шуис Шура.
— Зэрас, зэрас, да и дугдас.
Трамвай сувтланінӧ чукӧртчӧмаӧсь нин вӧлі уна челядь.
Зэрыс, ме думысь, весиг гажӧдіс найӧс: найӧ горзісны, шумитісны да гажаа приветствуйтісны миянӧс.
Сэсся ставӧн ми пырим трамвайӧ (вагонас сразу жӧ лои шума да дзескыд) и регыд мысти вӧлім нин Охотнӧй ряд дорын.
Вестибюльса мраморнӧй джоджӧ тувччӧм бӧрын челядь пыр жӧ ланьтісны, быттьӧкӧ команда серти: сэки некор нин вӧлі весиг сёрнитнысӧ — сэтшӧм унатор колӧ вӧлі видзӧдлыны!
Ми важнӧя лэччим паськыд пос тшупӧдъяс кузя да немкӧсйытӧг сувтовкерим: водзӧ заводитчисны настоящӧй чудесаяс.
Ещӧ секунда — и ми Зоякӧд да Шуракӧд первойясӧн сувтім улӧ лэччысь рубечьяса лента вылӧ.
Шура ышлолалӧ.
Миянӧс плавнӧя, тӧдчытӧг кытчӧкӧ нуӧ.
Орччӧн ки улын муртса пружинитысь, вильыд сьӧд перилӧ.
А сы сайын, шыльыд, дзирдалысь барьер сайын, котӧртӧ мӧд эскалаторлӧн ловъя туй, но оз нин улӧ, а вылӧ — миянлы паныд.
Сы мында йӧзыс, и ставныс нюмъялӧны.
Кодкӧ ӧвтӧ миянлы кинас, кодкӧ чуксалӧ миянӧс, по ми муртса казявлам найӧс: ми сэтшӧма занятӧсь асланым путешествиеӧн.
И вот кокъяс улын бара чорыд джодж.
Гӧгӧр кутшӧм мича!
Сэні, выліас, сяркӧдӧ кӧдзыд зэр, а тані...
Ме ӧтчыд кывлі ӧти пӧрысь сказительница йылысь: нэм чӧжыс сійӧ олӧма рӧднӧй сиктас — и вот сійӧс вайӧдӧмаӧсь Москваӧ, сійӧ аддзӧма трамвайяс, автомобильяс, самолётъяс.
Сійӧс кытшалысь йӧзыс думайтӧмаӧсь, мый ставыс тайӧ чуймӧдас сійӧс.
Но абу сідз лоӧма, сійӧ став вылас видзӧдӧ сідзи, быттьӧ тадзи и колӧ.
Ӧд сылы важысянь нин тӧдсаӧсь мойдкывса ковёр-самолёт да скороход-сапӧгъяс, и став аддзӧмторйыс сылы вӧлі прӧстӧ мойд збыльмӧмӧн.
Мыйкӧ татшӧм нога жӧ лоис метроын и челядькӧд.
Эз чуймӧм, а ёна радлӧм тӧдчис найӧ чужӧмъяс вылын, кыдз быттьӧ найӧ збыльысь, ас синъяснас аддзисны ассьыныс радейтана мойдсӧ.
Ми петім платформа вылӧ — и друг сы помысь, джынвыйӧ пемыд тоннельысь, кыліс шум, первойсӧ омӧльджыка, сэсся пыр ёнджыка, и ыпнитісны биа кык син...
Ещӧ секунда — и платформа дорӧ кокньыдика сувтіс поезд: зеркала кодь паськыд ӧшиньяса, на улысладорті гӧрд полосаа ыджыд, югыд вагонъяс.
Асьныс воссьӧны ӧдзӧсъяс, ми пырим, пуксим, и поезд нуӧ миянӧс.
Огӧ мунӧй, а лэбам!
Шура ляскысис ӧшинь бердӧ да лыддьӧ дінті тӧвзьысь бияссӧ.
Сэсся сійӧ бергӧдчис мелань.
— Тэ эн пов, — шуӧ сійӧ, — метроын аварияяс оз овлыны.
Та йылысь весиг вӧлі гижӧма «Пионерскӧй правдаын».
Тані эмӧсь сэтшӧм автостопъяс да светофоръяс, — найӧ шусьӧны «электрическӧй стӧрӧжъясӧн»...
И ме гӧгӧрвоа: тайӧ кывъяснас сійӧ лӧньӧдӧ не сӧмын менӧ, но и неуна — дзик неуна!
— и асьсӧ.
Ми вӧлім тайӧ лунӧ быд станцияын.
Быдлаын ми петавлім, кайлім эскалаторӧн выліас, сэсся бара лэччылім.
Ми видзӧдім и эг вермӧ любуйтчыны: мазі соты кодь ӧкуратнӧй плиткаяс Дзержинскӧй нима станцияын, Комсомольскӧй площадь станцияын мупытшса ыджыд дворец — рудов, зӧлӧтистӧй, пемыдгӧрд мрамор — ставыс вӧлі дивӧ кодь.
— Видзӧд, мама!
Тані и збыльысь краснӧй ворота вӧчӧмаӧсь!
— «Краснӧй ворота» станция стенъясса нишаяс вылӧ индігӧн горӧдіс Шура.
Миянӧс Зоякӧд дзикӧдз пӧкӧритісны «Дворец Советов» станцияын светӧн югдӧдӧм колоннаяс:
выліас, пӧтӧлӧкыскӧд ӧтлаасигӧн, колоннаясыс вӧліны шензьӧдана, зэв ыджыд лилияяс кодьӧс.
Некор ме эг думайтлы, мый эз вермыв кажитчыны сэтшӧм небыдӧн да сявкйыны сы мында свет!
Миянкӧд ӧтлаын вӧлі сьӧд синъяса, гӧгрӧс чужӧма детинка.
(«Первой звеноса вожатӧй», висьталіс Зоя, кор казяліс, мый ме кывза детинкаыслысь сёрнисӧ.)
Сразу тӧдчӧ вӧлі, мый сійӧ сэтшӧм челядь пӧвстысь, кодъяс интересуйтчӧны ставнас, запоминайтӧны кывйысь кывйӧ ставсӧ, мый йылысь найӧ лыддьӧны.
— Тані мраморыс страна пасьталаысь, — висьталіс сійӧ.
— Со тайӧ — Крымысь, а тайӧ Карелияысь.
А Кировскӧй станцияын эскалаторыс квайтымын вит метр кузьта.
Вай арталам, дыр-ӧ ми лэччим!
Найӧ Шуракӧд кайлісны выліӧ и бӧр лэччисны.
— Вай арталам, кымын морт лэччӧ ӧтпырйӧ!
— предложитіс Шура.
Найӧ недыр сулалісны вӧрзьӧдчывтӧг, плешъяссӧ чукыртӧмӧн, вомдоръяссӧ шытӧг вӧрӧдігтыр.
— Тэнад кымын лоис?
Сё ветымын?
А менам сё кӧкъямысдас.
Но шуам, сё сизимдас.
Дас тысяча морт ӧти часӧн — вот тайӧ да!
А тайӧ кӧ эськӧ ӧти местаын сулаліс?
Мыйта йӧзыс эськӧ чукӧрмисны, топӧдісны эськӧ!
А эскалаторсӧ стрӧитӧмысь англичана тӧдан уна-ӧ корлӧмаӧсь?
— коставлытӧг висьтавліс первой звеноса вожатӧй.
— Ме вунӧді, уна-ӧ, но сӧмын зэв уна — миян ногӧн миллион шайт зӧлӧтаӧн.
А ми босьтім да и асьным вӧчим, асланым заводъясын.
Тӧданныд, кутшӧм заводъяс уджалісны?
Владимир Ильич нима Московскӧй, Ленинградын Кировскӧй, а сэсся ещӧ Горловкаын, Краматорскын...
... Ми локтім гортӧ рытъявылыс, вывті ёна мудзӧмаӧсь, но зэв уна впечатлениеясӧн, и ещӧ некымын лун чӧж пыр казьтылім тайӧ мупытшса чудеснӧй царствосӧ.
Колис эз нин сэтшӧм уна кад — и метро лоис привычнӧйӧн.
То и делӧ кылан вӧлі:
«Муна метроӧ», «Аддзысям метро дорын».
И век жӧ, кор рытъя рӧмыдас ме аддза югъялысь рубинӧвӧй «М» буквасӧ, ме казьтыла сійӧ лунсӧ, кор ми челядькӧд вӧлім метроын первойысь.
<rus>«ВЗВЕЙТЕСЬ КОСТРАМИ, СИНИЕ НОЧИ!»</rus>
Кор заводитчылісны гожся каникулъяс, Зоя да Шура векджык мунлісны пионерскӧй лагерӧ.
Сэтысянь найӧ гижлісны ёна кыпыд письмӧяс: сы йылысь, кыдзи ветлӧны вӧрӧ вотчыны, кыдзи купайтчӧны джуджыд да визув юын, кыдзи велӧдчӧны лыйсьыны.
Помнита, ӧтчыд Шура весиг ыстіс меным ассьыс мишеньсӧ.
«Аддзан, кыдзи ме велалі?
— гордитчӧмӧн сійӧ гижліс.
— Тэ эн видзӧд, мый абу став пуляыс яблочкоын.
Тайӧ абу беда.
Главнӧйыс, кучностьыс бур.
Аддзан, кыдзи став пуляыс веськалӧма ӧтчукӧрӧ!»
И быд письмӧын найӧ корлісны:
«Мама, волы видзӧдлы, кыдзи ми олам».
Ӧтчыд ме муні на дінӧ воскресеньеӧ асывнас, а бӧр локті медбӧръя поездӧн: челядь эз лэдзны менӧ.
Найӧ новлӧдлісны менӧ лагерӧд, петкӧдлісны ассьыныс став овмӧссӧ: ӧгурцы да помидор градъяс, цветочнӧй клумбаяс, гигантскӧй шагъяс, волейбольнӧй площадка.
Шураӧс то и делӧ кыскӧ вӧлі матӧджык ыджыд еджыд палаткалань, кӧні олісны ыджыдджык арлыда детинкаяс: посниясыс узьлісны керкаын, и та вӧсна зэв эз вӧв лӧсьыд сылы.
— Некутшӧм самолюбие сылӧн абу!
— сійӧс ошкытӧг шуис меным Зоя.
— Кытчӧ Витя Орлов, сэтчӧ и сійӧ...
Витя Орлов вӧлӧмкӧ отряд сӧветса председатель.
Тайӧ вӧлі ыджыд тушаа энергичнӧй детинка, кодӧс миян Шура ёна уважайтліс: Витя медся бура ворсіс баскетболӧн, медся бура лыйсис, зэв бура плавайтіс да сылӧн вӧліны ещӧ уна достоинствояс на...
Эз ӧтнас Шура — кызь кымын посни челядь сідзи и вӧтлысисны Витя бӧрся.
А Витя быдӧнлы налы аддзыліс кутшӧмкӧ важнӧй поручение.
«Ветлы дежурнӧй дінӧ, висьтав, мый позьӧ горнитны ӧбед вылӧ», — шуліс сійӧ.
Либӧ:
«Ноко, туйсӧ чышкышт.
Видзӧд, кутшӧма ёгӧсьтӧмаӧсь!»
Либӧ:
«Киськав клумбаяссӧ.
Коймӧд звено васӧ жалитӧма — видзӧд, цветъясыслы жар».
И детинка мыйвынсьыс уськӧдчыліс исполняйтны поручение.
Шуралы зэв вӧлі окота олыштны мекӧд — ми сэтшӧм дыр нин эгӧ аддзысьлӧй: ӧд батьмамлы разрешайтчыліс волыны тӧлысьнас сӧмын ӧтчыд.
Но сэк жӧ сылы эз вӧв окота кольччыны Витяысь
— сійӧ явӧ вӧлі Витялӧн первой адъютантъясысь ӧтиӧн.
— Гӧгӧрвоан, — пӧся висьталіс сійӧ, — Витя, кор лыйсьӧ, пыр сӧмын яблочкоас и веськалӧ!
Гӧгӧрвоан, пуля вылӧ пуля!
Тайӧ сійӧ менӧ лыйсьынысӧ велӧдіс.
А плавайтӧ кыдзи!
Тэ кӧ эськӧ аддзылін: и брассӧн, и крольӧн, и сывйӧн, — но, кыдзи тэд сӧмын колӧ!
Челядь нуӧдлісны менӧ ю дорӧ, ме удовольствиепырысь аддзылі, мый найӧ кыкнанныс велӧдчӧмаӧсь бура плавайтны.
Шура «петкӧдчис» ме водзын кыдзи сӧмын кужис: дыр куйліс ваас вӧрзьӧдчывтӧг, сэсся вартчис сӧмын ӧти кинас уджалігтыр, а сэсся — киас «граната» кутігтыр.
Сылӧн дас арӧс серти, веськыда кӧ шуны, тайӧ эз нин вӧв омӧль.
Сэсся вӧліны котралӧм кузя ордйысьӧмъяс, и Зоя котӧртіс сё метр ылнаӧ медӧдйӧ: котӧртіс сійӧ кокниа, стремительнӧя да кыдзкӧ вывті весела, быттьӧкӧ тайӧ эз вӧвны настоящӧй ордйысьӧмъяс, кор сулалісны стрӧг судья да ӧтчаяннӧй болельщикъяс, а прӧстӧ ворсӧм.
Шуралы медся ыджыд торжествоыс лоис сэки, кор пемдіс.
— Шура!
Космодемьянский!
— кыліс Витя Орловлӧн гӧлӧсыс.
— Кӧстер ӧзтыны кад!
И ме эг на удит гӧгӧрбок видзӧдлыны, кыдзи Шураӧс, коді сӧмын на пукаліс мекӧд орччӧн, быттьӧ тӧлӧн нӧбӧдіс.
Шура вӧлі медся поснияс пиысь ӧти, но лагерын сійӧ вӧлі кӧстер ӧзталысьӧн.
Кӧстерсӧ ӧзтыны сійӧс важӧн нин, ещӧ Осиновӧй Гайясын на, велӧдліс батьыс, и тайӧ искусствосӧ сійӧ тӧдіс зэв бура: увъяссӧ корсьліс медся косъясӧс, тэчавліс найӧс кыдзкӧ зэв пелька, и кӧстерыс ӧзйывліс пыр жӧ да сотчыліс жара да гажаа.
Но ичӧтик кӧстерсӧ, кодӧс корсюрӧ Шура ӧзтывліс асланыс керкасянь неылӧ, дерт, оз позь вӧлі сравнитны сыкӧд, кутшӧм должен вӧлі ыпнитны ӧні ыджыд лагернӧй площадка вылын.
Шура ставнас сетчис уджӧ.
Сэки сійӧ вунӧдіс и менам воӧм йылысь, и свет вылас став йывсьыс.
Сійӧ ваяліс кос увъяс, тэчис найӧс, гӧтӧвитіс запас, медым вӧлі ки улас.
И кор дзикӧдз пемдіс да челядь пуксялісны кӧстер гӧгӧрыс, сійӧ, Витя тшӧктӧм серти, ӧзтіс истӧгтув.
Сэки жӧ ыпнитісны вӧсньыдик кос пу увъяс, чегъялӧм сьӧд кос увъясӧдыс тювкнитісны би змейяс — и друг, миянӧс кытшалысь пемыдсӧ ылӧ шыбитӧмӧн, уськӧдчис вывлань син ёрана югыд пламя.
Меным важӧн нин колӧ вӧлі мунны, батьмам пиысь лагерын пӧшти некод нин эз коль.
Но Зоя топыда кутіс менӧ киӧд, век шуаліс:
— Пӧжалуйста, эн на мун!
Нӧрӧвитышт, пукалышт ещӧ.
Кӧстер — сійӧ сэтшӧм лӧсьыд!
Вот ачыд аддзан.
Станцияӧдзыс ӧд матын, и туйыс веськыд.
Ми тэнӧ колльӧдам став звеноӧн, Гриша миянлы разрешитас.
И ме кольччи.
Челядькӧд ӧтлаын ме пукалі кӧстер дорын да видзӧді то би вылас, то нюмъялысь пламяса розӧвӧй би югӧрӧн югдӧдӧм челядь чужӧмъяс вылӧ.
— Но, мый йылысь талун кутам сёрнитны?
— шуис вожатӧй, кодӧс став челядь шуисны прӧстӧ Гришаӧн.
И ме пыр жӧ гӧгӧрвои: тані кӧстер кежлӧ оз гӧтӧвитны торъя программа, тані прӧстӧ беседуйтӧны, сёрнитӧны сьӧлӧмсяньыс, сы вӧсна мый кодыр жӧ и сёрнитнысӧ, не кӧ тайӧ лӧнь часас, кор пельпомъяс сайын, сюся кывзысигтыр, гожся шоныд рытыс ставнас лӧзалӧ, и оз позь вештыны синтӧ кӧстерысь, и видзӧдан, и видзӧдан, кыдзи зарниасьӧ шомыс да бӧр чусмӧ пӧим улас, и лэбӧны, лэбӧны да кусӧны лыдтӧм-тшӧттӧм бикиньяс...
— Ме вот мый думайта, — прӧстӧ и ньӧжйӧник предложитіс Гриша: — давай талун ми корам Надялысь батьсӧ висьтавны миянлы...
Ме эг кывлы, мый йылысь именнӧ висьтавны, — Гришалысь бӧръя кывъяссӧ вевттисны челядьлӧн гӧлӧсъяс.
«Да, да!
Висьталӧй!
Корам!» кыліс быд боксянь, и ме гӧгӧрвои, мый рассказчиксӧ челядь радейтӧны, сылысь абу нин ӧтчыд кывзылӧмаӧсь и дасьӧсь кывзыны ещӧ и ещӧ.
— Тайӧ Надя Васильевалӧн батьыс, — тэрыба висьталіс меным Зоя.
— Сійӧ, мама, зэв бур!
Сійӧ Чапаев дивизияын вӧлӧма.
И Ленинлысь выступлениесӧ кывзылӧма.
— Ме нин мыйта тіянлы висьтавлі, дӧзминныд нин, навернӧ, — кылі ме мелі кыз гӧлӧс.
— Эгӧ, эгӧ!
Эгӧ дӧзмӧй!
Ещӧ висьталӧй!
Надялӧн батьыс локтіс матӧджык би дорас, и ме аддзи бритӧм гӧгрӧс юр, гожъялӧм паськыд чужӧм да паськыд, колӧ лоны, зэв вына да бур кияс, а гимнастёрка вывсьыс — дыр кадысла пемдыштӧм Краснӧй Знамя орден.
Рыжӧйкодь шырӧм ускыс эз дзеб сылысь бур нюмсӧ; еджговкодь лоӧм сук синкымъяс увсьыс сюся да гажаа видзӧдісны синъясыс.
Сійӧ, Надялӧн батьыс, вӧлӧма первойя комсомолецъясысь ӧтиӧн.
Сійӧ кывзылӧма Ленинлысь речсӧ Комсомоллӧн коймӧд съезд вылын, и кор кутіс висьтавны та йылысь, гӧгӧр лоис сэтшӧм лӧнь, мый кылӧ вӧлі сӧмын омӧлика кышакылӧм, кӧстерын усьысь быд увлӧн трачнитӧмыс.
— Владимир Ильич миянлы эз доклад лыддьы.
Сійӧ миянкӧд сёрнитіс прӧстӧя, кыдзи другъяскӧд.
Сійӧ миянӧс заставитіс думайтны сы йылысь, мый миянлы сэки и юрӧ эз волы.
Кыдзи ӧні помнита, сійӧ юаліс:
«Мый ӧні медся главнӧйыс?»
И ми кутім виччысьны ӧтвет.
Ми думайтім, сійӧ шуас: воюйтны!
Жугӧдны врагӧс!
Ӧд кызьӧд во вӧлі!
Ми ставӧн вӧлім коді шинеля, коді бушлата, киясын оружие: ӧтияс — сӧмын на бойысь, мукӧдъяс — аски бойӧ.
И друг сійӧ шуӧ:
«Велӧдчыны!
Медся главнӧйыс — велӧдчыны!»
Надя бать гӧлӧсын кыліс и нежность и шензьӧм, быттьӧкӧ сійӧ выльысь переживайтіс сійӧ ылӧ кольӧм минутаяссӧ.
Сійӧ висьталіс сы йылысь, кыдзи сэки верстьӧ, кызь арӧса йӧз пуксьылісны парта сайӧ, босьтлісны букварь, медым выполнитны Ленинлысь наказ.
Висьталіс сы йылысь, кутшӧм прӧстӧй да скромнӧй вӧлі Ильич, кутшӧм дружескӧя, пӧся беседуйтліс делегатъяскӧд, кыдзи кужис разрешайтны прӧстӧй да яснӧй кывйӧн медся гӧгӧрвотӧм вопросъяс, югдӧдны мортлы медся заветнӧйсӧ, ӧзтыны, кыпӧдны вын медся сьӧкыд удж вылӧ, восьтыны синъяссӧ медся прекраснӧй вылӧ — человечестволӧн локтан лун вылӧ, мый ради колӧ вӧлі и воюйтны и велӧдчыны...
— Владимир Ильич шуліс, мый сійӧ поколение, кодлы ӧні дас вит арӧс, сійӧ и аддзас коммунистическӧй обществосӧ и сійӧ ачыс кутас стрӧитны тайӧ обществосӧ...
И важнӧ, медым быдӧн тіян пиысь пыр, лунысь лунӧ вӧчис ассьыс уджсӧ — медым медся ичӧтӧс, медым медся прӧстӧйӧс, — но медым тайӧ вӧлі общӧй великӧй делӧлӧн юкӧнӧн...
... Эг ӧтчыд, аслам челядь вылӧ видзӧдігӧн, ме думайтлы: кыдз эськӧ найӧ олісны войдӧр, сійӧ шуштӧм, пемыд кадас, кор быдмылі ме ачым?
Кутшӧм сьӧкыда сетчис эськӧ ставыс, кутшӧм сьӧкыд эськӧ вӧлі меным воспитайтны челядьӧс!
А ӧні воспитывайта ог ӧтнам ме, мам: воспитывайтӧ школа, пионерскӧй отряд, воспитывайтӧ ставыс, мый найӧ аддзӧны да кылӧны гӧгӧр.
И код тӧдас, кутшӧм пламя ыпнитас водзӧ олӧманыс тайӧ лагернӧй кӧстерса бикиньысь?
Кутшӧм чувствояс, кутшӧм стремлениеяс кӧдзис талун рытнас челядь сьӧлӧмъясӧ тайӧ мортыс, коді тӧдлӧма Чапаевӧс, кывзылӧма Ленинлысь речь?
Тэрмасьтӧг сійӧ висьталіс став йывсьыс, мый сылы уси тӧдвылас ылі кольӧм да славнӧй прошлӧйсьыс, и сэсся друг шуис:
— А ӧні давай сьыламӧй!
Челядь мӧдісны вӧрны, быттьӧ садьмӧм бӧрын, а сэсся мӧда-мӧд вежмӧн мӧдісны предлагайтны:
— «Юность»!
— Чапаевскӧйӧс!
И вот юрӧбтіс пемыдас сьыланкывлӧн задумчивӧй мелодия, кодӧс сэки сьывлісны быдлаын:
<rus>Ревела буря, дождь шумел,</rus>
<rus>Во мраке молния блистала,</rus>
<rus>И непрерывно гром гремел...</rus>
Сэсся сьылісны первой пионерскӧй воясса сьыланкыв:
<rus>Взвейтесь кострами, синие ночи!</rus>
<rus>Мы — пионеры, дети рабочих.</rus>
<rus>Близится эра светлых годов.</rus>
<rus>Клич пионеров — «Всегда будь готов!»</rus>
И ещӧ и ещӧ — сьыланкыв бӧрся сьыланкыв.
Зоя топыда топӧдчис менам пельпом бердӧ да шочиника видзӧдлывліс менам чужӧмӧ заговорщица видзӧдласӧн:
«Он каитчыны мӧд, кольччин кӧ?
Аддзан, кутшӧм лӧсьыд!»
Недыр мысти сыӧдз, кор челядьлы колӧ вӧлі стрӧитчыны рытъя линейка вылӧ, Зоя кыскис Шураӧс киӧдыс:
— Кад нин!
Мунам...
Кутісны шӧпкӧдчыны и ещӧ детинкаяс и нывкаяс, кодъяс пукалісны неылын, и ньӧжйӧник, ӧткӧн-ӧткӧн мӧдісны мунавны кӧстер дорысь.
Ме сідзжӧ кӧсйи чеччыны, но Зоя шӧпнитіс:
«Эн, эн, тэ пукав.
Тайӧ сӧмын миян звено.
Вот аддзылан, мый лоас».
Недыр мысти став челядь стройӧн мунісны линейка вылӧ.
Ме муні на бӧрся и друг кылі:
— Вот молодецъяс!
Коді тайӧс вӧчис!
Кутшӧм мича!
Линейка шӧрас, флага мачта подулын, югъяліс вит пома ыджыд звезда.
Ме эг сразу гӧгӧрво, кыдзи тайӧс вӧчӧма, но сэк жӧ кылі:
— Светлячокъясысь тэчим!
Аддзан — турунвижӧсь биясыс!
Звеноясса вожатӧйяс рапортуйтісны:
«Луныс коли спокойнӧ!»
Лэдзисны флаг, и горн, кузя нюжӧдӧмӧн, мӧдіс сьывны:
«<ns>У-узь-ны, узь-ны пала-аткаясӧ</ns>!»
Зоя да Шура локтісны ме дінӧ, чужӧмъясыс кыкнанныслӧн зэв радӧсь:
— Тайӧ миян звено думыштіс вӧчны звездасӧ.
Збыль ӧд, мича?
Сӧмын тӧдан, мамочка, Гриша шуӧ, медым ми тэнӧ эгӧ колльӧдӧй.
Надялӧн папаыс поезд вылӧ жӧ мунӧ, тэныд сыкӧд оз страшнӧ ло.
Ме прӧщайтчи накӧд, и Надя батькӧд ми мӧдӧдчим станцияӧ.
Станцияысь биясыс вӧлі тыдалӧны самӧй лагерсяньыс, туйыс вӧлі збыльысь веськыд да матын, и меным збыльысь эз вӧв страшнӧ.
— Йӧзыс бурӧсь!
— шуис мекӧд ӧтлаын мунысь.
— Радейта ме накӧд сёрнитны, зэв бура кывзӧны...
Ылысянь чукӧстіс миянӧс паровознӧй гудок, и ми мӧдім тэрмасьны.
... Лагернӧй кӧстерлӧн пламяыс бӧрыннас югдӧдіс челядьлы тӧвбыд.
Оз-оз, да и бара тӧдвыланыс усьлӧ лагерыс, би дорын беседа, светлякъясысь вӧчӧм звезда.
Тайӧ казьтылӧмъясыс ыпнитавлісны и школьнӧй тетрадьясын, и вӧльнӧй тема вылӧ сочинениеясын.
«Кӧстер дорын бура думайтсьӧ, — 1935 воын Зоя гижліс сочинениеын, коді шусис «Кыдзи колли ме гожӧм».
— Лӧсьыд кывзыны кӧстер дорын рассказъяс, а сэсся сьывны сьыланкывъяс.
Кӧстер бӧрас ещӧ на ёнджыка гӧгӧрвоан, кутшӧм лӧсьыд овны лагерын, ещӧ на ёнджыка кӧсъян дружитны ёртъясыдкӧд».
ДНЕВНИКЪЯС
Коді миян пиысь челядь дырйи эз нуӧдлы дневникъяс!
Вӧлі сійӧ и ӧкмыс арӧса Шуралӧн.
Но ме некыдз эг вермыв лыддьыны тайӧ дневниксӧ серавтӧг.
Шура вӧлі векджык гижӧ тадзи:
«Талун чеччи кӧкъямыс часын.
Сёйи, юи и петі улича вылӧ.
Косяси Петькакӧд».
Либӧ:
«Талун чеччи, сёйи, юи и муні гуляйтны.
Талун некодкӧд эг косясь».
Торъялӧмыс вӧлі сӧмын заключениеас:
«Косяси Петькакӧд», «Косяси Витькакӧд», «Некодкӧд эг косясь».
Став мукӧдторъясыс вӧліны ӧткодьӧсь, кыдзи кык ва войт.
Зоя относитчис дневник дорас добросовестнӧя да серьёзнӧя, кыдзи и быд удж дорӧ, код дінӧ босьтчыліс: гижлывліс частӧ и подробнӧя.
Ме ордӧ коли сылӧн 1936 вося тулысся и гожӧмся дневникыс.
Ме шулі нин: гожся каникулъяс дырйи челядь мунлісны пионерскӧй лагерӧ.
Налы сэні вӧлі интереснӧ да гажа, но ветлывлі на дінӧ ме шоча, и ми, кыдзи и пыр, торъялӧм бӧрын гажтӧмчим ӧта-мӧдысь.
И та вӧсна ми ёна мечтайтлім сы йылысь, кыдзи лӧсьӧдчам да мунам гожӧм кежлӧ Осиновӧй Гайяс сиктӧ дедушка да бабушка дінӧ.
Миянӧс важӧн нин корӧны сэтчӧ, и миянлы сэтшӧм окота гожӧмсӧ колльӧдны ставнымлы ӧтлаын!
1936 воын миян мечтаным збыльмис;
Гайясӧ мунӧм йылысь ми кутім думайтны ещӧ тулыссяньыс на.
Вот тайӧ кадсяыс и кольӧма ме ордӧ вӧсни ученическӧй тетрадка — Зоялӧн дневник.
«Май 1-ӧд лун — гажа шудлунлӧн праздник!
Асывнас, сизим час да джынйын, мама муніс демонстрация вылӧ.
Поводдяыс вӧлі шондіа, но тӧла.
Кор ме садьми, менам настроениеӧй вӧлі бур.
Ӧдйӧ идраси, сёйи да муні трамвай дінӧ видзӧдны демонстрантъясӧс, кодъяс мунӧны Краснӧй площадь вылӧ.
Лунтыр вӧлі улича вылын, ветлі магазинӧ кампетла, луд вылын котралі да ворсі.
Сэсся зэрмис.
Кор мама локтіс демонстрация вылысь, заводитчис миян детскӧй вечер.
Сэні сеталісны пӧдаркияс.
Май 3-ӧд лун.
Мама талун эз уджав, и ме вӧлі зэв рад.
Школаын диктантысь получиті «хорошо».
Но зато литератураысь да арифметикаысь — «отлично».
Вообще луныс колис бура.
Май 12-ӧд лун.
Асывнас ӧкмысӧд часын муні магазинӧ йӧвла да няньла.
Мама ньӧбис этажерка.
Комнатаын пыр жӧ лои югыд, лӧсьыд.
Этажеркаыс кыӧма ньӧрйысь, и сійӧ мича.
Сійӧ меным сразу сьӧлӧм вылӧ воис.
Настроениеӧй вӧлі менам тешкодь, окота вӧлі гуляйтны уличаӧд, котравны, дурны.
Но вот рытъявылыс кутісны юклыны градъяс.
Меным веськаліс муыс миян ӧшинь весьтысь.
Ме ассьым градсӧ гӧри.
И менам мечта: мама ньӧбас быдсикас кӧйдыссӧ — цветочнӧйясӧс и овощнӧйясӧс — и сэки градйыс лоас бурысь-бур!
Май 24-ӧд лун.
Аски заводитчасны испытаниеяс.
Вӧлі шоныд, мича асыв.
Мама висьталіс, мый колӧ ньӧбны магазинысь, да муніс удж вылӧ.
Ме чеччи, идралі комнатаӧс, но сэки локтіс мама: сійӧ талун регыд прӧстмӧма удж вывсьыс.
И ми ветлім йӧвла, сэсся карасинла.
Ми радейтам ветлыны ӧтлаын.
Луншӧр кад кежлӧ ещӧ лом жарджык.
Оз позь вӧлі некӧні пукавны — сӧмын гож сайын.
Вайисны менсьым «Пионеркаӧс» — тадзи ме шуа «Пионерскӧй правдаӧс».
Кадыс абу лыддьыны книгаяс, но «Пионерка» лыддьыны кадсӧ аддза.
Талун сэні печатайтӧма, мый Ростовын воссис пионеръяслӧн дворец.
Зэв лӧсьыд.
Медся бур керкаас.
Сэні кӧкъямысдас комната — кытчӧ кӧсъян, сэтчӧ и мун.
Сэні эм игрушечнӧй телефоннӧй станция.
А мӧд комнатаын включитан рубильник — и кык трамвай мӧдӧдчасны ветлыны круг кузя.
Трамвайясыс, дерт, чачаяс, но дзик быттьӧ настоящӧйяс.
И «Пионеркаын» ещӧ гижӧма, мый дворецас регыд лоас ичӧтик метро, Москваын кодь жӧ, но сӧмын ичӧтик.
И сэки сійӧ челядьыс, кодъяс некор эз вӧвлыны Москваын, всё-таки вермасны аддзывны метро.
И, дерт, «Пионеркаын» уна гижӧма и испытаниеяс йылысь.
Гижӧма:
«Ӧтвечайтӧй спокойнӧя, увереннӧя, чёткӧя!»
Испытаниеяс!
Испытаниеяс!
Ме на йылысь сӧмын и думайта.
Велӧда урокъяс да гӧтӧвитча.
Главнӧйыс, не повны учительясысь да ассистентъясысь, кодъяс кутасны сэки пукавны.
И ме сдайта, непременнӧ сдайта испытаниеяссӧ «отлично» вылӧ да «хорошо»-ысь не улӧджык.
Июнь 11-ӧд лун.
Ой, талун миянлы висьталасны, коді кыдзи сдайтіс испытаниеяс, сеталасны табельяс да кутасны премируйтавны...
Чеччи ме кӧкъямыс час да джынйын да муні утренник вылӧ.
Став челядьыс сӧстӧмӧсь да бура пасьтасьӧмаӧсь.
И вот заводитчис учебнӧй частьса миян заведующӧйлӧн торжественнӧй доклад.
Залын чӧв-лӧнь.
Гӧрд полотнищеӧн вевттьӧм пызан вылын куйлӧны мича книгаяс.
Найӧс сетасны отличникъяслы.
И вот чуксалӧны менӧ: испытаниесӧ ме сдайті русскӧй язык да арифметика кузя отлично вылӧ, естествознание да география кузя — хорошо вылӧ.
Шуралӧн отметкаясыс бурӧсь жӧ.
Менӧ корисны да пӧдаритісны меным медся бур книгасӧ — Крыловлысь басняяс!
Июнь 12-ӧд лун.
10 час 30 минутаын ми мунім Зуев нима садйӧ.
Виччысим автобус да мӧдӧдчим.
А кор воим, мунім видзӧдны замечательнӧй кинофильм «Рӧдина чуксалӧ».
Сэсся садйысь ми аддзылім Никита Сергеевич Хрущёвӧс.
Ми сійӧс чолӧмалім да вӧлім зэв радӧсь.
Вӧлі миян и спектакль.
Сэсся ми гуляйтім садйӧдыс, ислалім гӧра вывсянь, ветлім библиотекаӧ.
Сэсся миянӧс гӧститӧдісны пирожнӧйӧн, и ми мӧдӧдчим гортӧ.
Июнь 26-ӧд лун.
Самӧй асывсяньыс нинӧм эз вӧв окота вӧчны.
Кыдзкӧ-мыйкӧ чеччи да босьтчи уджӧ.
Мама уджаліс войшӧр бӧрӧдз да узис на.
Медым не мешайтны сылы шойччыны, ми Шуракӧд мунім гуляйтны.
Вӧлі тӧла, но шондіыс ёна пӧжис.
Прудйын ваыс вӧлі улльӧв кодь шоныд, сӧстӧм, приятнӧй.
Купайтчӧм бӧрын ми петім берегӧ да кутім косьтысьны турун вылын.
Купайтчӧм бӧрын миянлы окота лои сёйыштны мыйкӧ шомакодьӧс, и ми мунім садйӧ.
Сэні ми кутім ӧктыны шома посни яблокъяс.
Друг кӧкъямыс час гӧгӧрын воис Слава — миян воча вок.
Сійӧ вит арӧсӧн ыджыдджык меысь, но ми сыкӧд дружитам.
Ме петкӧдлі сылы И.
Крыловлысь басняяс, кодъясӧс меным пӧдаритісны школаын.
И ещӧ петкӧдлі ме сылы Шуралысь рисунокъяссӧ.
Сійӧ ёна найӧс ошкис.
Быд лун ме сӧмын и думайта сикт йылысь.
И медбӧрын тайӧ збыльмис.
Июль 2-ӧд лун.
Тӧрыт ми лунтыр лӧсьӧдчим, и весиг войбыд эгӧ узьӧй.
И вот нёль час да джынйын асывнас ми (ме, Шура, Слава, мама) мунім трамвайнӧй остановка дорӧ.
Меным вӧлі кыдзкӧ гажтӧмкодь — миянкӧд оз мун мама, и сэк жӧ гажа, мый ме муна сиктӧ.
Ме ӧд сиктас эг вӧвлы вит во!
Поездӧн ми мунім быдса сутки.
Станциясянь вӧлӧн мунім Гайясӧ (тадзи шусьӧ миян сиктным).
Кор ми воим, сэк Слава таркӧдыштіс ӧдзӧсӧ, а дедушка шуис:
«Пыр вай!»
Сійӧ думайтӧма, мый тайӧ тракторист Васятка локтӧ гӧститны.
Бабушкаӧс вӧлі кочӧг бытшкӧ, но кор ми воим, то сійӧ лои зэв рад и висьӧмыс прӧйдитіс.
Бабушка вердіс миянӧс блинӧн, шомйӧлӧн да кӧдзыд йӧлӧн.
Та бӧрын ме ветлі купайтчыны, ворсі нывкаяскӧд, а рытнас изба-читальняын встретиті ассьым важся тӧдсаӧс да бур пӧдругаӧс — Маняӧс.
Луныс коли бура: ми гажаа ворсім да лолалім чистӧй воздух.
Узьны воді дедушка крӧвать вылӧ кухняӧ.
Июль 7-ӧд лун.
Ме гуляйта, котрала, отсася бабушкалы.
Меным любӧ вӧчны сы индӧдъяс кузя.
Ме ветлывла шобді му вылӧ вӧтлавны чипанъясӧс, луннас куимысь купайтчывла, ветлывла библиотекаӧ.
Лыдди уна интереснӧй книга:
«Гулливер лилипутъяс ордын», «Ревизор» Гогольлысь, «Бежин луг» Тургеневлысь да уна мукӧдъясӧс.
Бабушка миянӧс зэв чӧскыда вердӧ: чипан колькйӧн, жаритӧм чипанпиянӧн, блинъясӧн; базар вылысь ми ньӧбам ӧгурцы, ягӧд — сэтӧр, вишня.
Но овлӧны миян и неприятностьяс.
Ӧтчыд (ог тӧд кутшӧм числӧын) Шура воштӧма ассьыс курткасӧ.
Ветлім корсьны, да эгӧ аддзӧй.
А мукӧд дырйи ме муна ю дорӧ да гортӧ сёрма.
Сэки бабушка скӧралӧ.
Июль 15-ӧд лун.
Кодыр абу удж, то сэки кыдзкӧ гажтӧм да шог.
Но тані, сиктын, торъя нин гажтӧм уджтӧгыд.
И ме решиті ещӧ ёнджыка отсасьны бабушкалы.
Кор ме чеччи, то меным юрӧ воис мӧвп: мыськыны джодж.
Ме окотапырысь мыськи джоджсӧ.
Сэсся ме вӧчи гӧрд шӧвкысь аслым лентаяс.
Артмисны бурӧсь, гӧлубӧйясысь абу лёкджыкӧсь.
Лунтыр вӧлі мича, но рытнас ёна гымаліс-чардаліс, зэрис кӧть омӧлика.
То и делӧ небесаас вирдыштлывліс югыд визь — чардби.
Гымалӧмсьыд полӧны животнӧйяс: миян ичӧтик кӧзапи торйӧдчӧма стадасьыс, и сійӧс муртса бабушка аддзӧма йӧз град йӧрысь.
Талун гижи письмӧяс Москваӧ: мамалы да аслам пӧдруга Иралы.
Июль 23-ӧд лун.
Талун видзӧда — шобді му пӧлӧн (кӧдзӧма карта сайӧ) локтӧ Нина (воча чой) Лёлик вокыскӧд да мамаыскӧд.
Найӧ олӧны оз зэв ылын — Вельможка сиктын (Гайяссянь 36 километр сайын).
Ме и ставӧн ми найӧ локтӧмлы лоим зэв радӧсь.
Июль 26-ӧд лун.
Кор воис Нина, то ме вӧлі зэв рад.
Ми ӧтлаын ворслім, сёрнитлім, лыддьылім книгаяс, гажӧдчим.
Бабушка сетіс миянлы шашки да лото, и ми сьӧлӧмсянь ворсім.
Но талун ме Нинакӧд эг ладмы.
Но бӧрыннас сэсся ми миритчим, и ме решитчи некор сэсся сыкӧд не лӧгасьлыны.
Июль 30-ӧд лун.
Ми узим посводзын.
Кор бабушка матыстчис да чуксаліс менӧ да Шураӧс, ми сразу тӧдвылӧ уськӧдім, мый кутам прӧщайтчыны Нинакӧд, Лёликкӧд да тётя Анякӧд.
Найӧ вӧлі мунӧны Вельможкаӧ.
Воис телегаа вӧв.
Шондіыс ньӧжйӧник койис ассьыс югыд лучьяссӧ садьмысь му вылӧ.
Ми прӧщайтчим, и найӧ мунісны.
Меным вывті жаль, мый найӧ мунісны.
Луннас отсалі бабушкалы мыйсюрӧ вӧчны: утюжиті бельё, ветлі вала да мукӧдтор.
Июль З1-ӧд лун.
Луншӧр кад.
Зэв жар.
Жар йывсьыс ветлӧны весиг сэтшӧм сёрнияс: быттьӧкӧ воскресеньеӧ юын ваыс кутас пуны.
Жарыс заводитіс усьны, матысмӧ рыт.
Ме муні кӧзаясла.
Кӧзаыс вит: Майка, Черноморка, Барон, Зорька, а ӧти нимтӧм — прӧстӧ Кӧза.
Бабушка лысьтіс найӧс.
Ме нуи йӧвсӧ кӧбрегӧ.
Ми водім узьны.
Август 1-ӧд лун.
Менам кӧсаясӧй зэв ичӧтикӧсь.
Но сійӧ кадсянь, кор ме татчӧ вои, бабушка кутіс найӧс топыда кыны, и найӧ пондісны ньӧжйӧник быдмыны.
Бабушкаӧй менам вывті бур.
Рытнас мамочкасянь миянлы воис письмӧ.
Сійӧ гижӧ, мый висьӧ.
И, гашкӧ, воас татчӧ.
Меным вывті жаль, мый сійӧ висьӧ.
Отпускыс сылӧн август 15-ӧд лунсянь, и сэки сійӧ воас миян дінӧ.
Август 2-ӧд лун.
Тайӧпӧрйӧ бабушка колис менӧ кӧзяйка пыдди.
Сійӧ ломтіс пач да муніс.
Ме и кӧзяйничайті.
Бабушка пуис лапша да сэтчӧ тшӧктіс крӧшитны чипан кольк.
Ме кӧсйи лапша тыра чугунсӧ пуктыны скамья вылӧ.
Чугунсӧ босьті укватӧн, сійӧ менам бергӧдчис, и лапшаыд киссис!
Ме ӧдйӧджык чышки джоджсӧ да завариті выль лапша.
Рытъявылыс ми бабушкакӧд ветлім купайтчыны.
Ветлісны сёрнияс, мый талун лоӧ жар да юас ваыс кутас пуны.
Но тайӧ абу збыль.
Луныс вӧлі вывті жар, но юас ваыс эз пу.
Август 5-ӧд лун.
Талун ме отсаси бабушкалы.
Мыськи джодж, ӧшиньяс, скамейкаяс.
Утюжиті бельё.
Ме вывті ёна тӧждыся мам йылысь.
Август 11-ӧд лун.
Зэрлӧ тані зэв омӧля.
Мед кӧть эськӧ эз сотчы няньыс!
Бабушкалӧн град йӧрас быдмӧны ӧгурцы, тыква, дыня, капуста, табак, помидор да пыш.
Карта сайын — картупель, бара жӧ тыква, помидор.
Асланым подсолнечник абу.
Бабушка абу тӧдӧма, мый ми воам, и абу пуктӧма.
Зэв жар.
Ыджыд, пӧсь тӧв нӧбалӧ буссӧ да койӧ синмад.
Август 13-ӧд лун.
Ми лӧсьӧдчим нин чай юны, и сэк воис мамасянь письмӧ.
Сійӧ гижӧ, мый воас суббӧтаӧ, аски рытӧ...
Кор ми лыддим письмӧсӧ, ми вӧлім вывті-вывті радӧсь.
Сійӧ воас татчӧ и кӧть неуна, но шойччыштас.
Дедушка муніс Тамбовӧ.
Август 15-ӧд лун.
Водз асывнас ӧдзӧсӧ кодкӧ ньӧжйӧника тотшкӧдыштіс.
Ме, и Шура, и бабушка пыр жӧ ырскӧбтім-чеччим — тайӧ мама воис.
Кутшӧм радӧсь ми лоим.
Бабушка мӧдіс пӧжавны блин, а мама вайис гӧстинеч.
Тётя Оля ачыс абу вермӧма воны, но сідзжӧ унатор мӧдӧдӧма.
Август 17-ӧд лун.
Ми мунім мамакӧд да Шуракӧд град йӧрӧ да нетшыштім сэсь тыква да посньыдик сизим дыня (кулак ыдждаӧс).
Тыквасьыс бабушка пуис рок, а кӧйдыссӧ косьтіс.
Рытъявылыс ми Шуракӧд да мамакӧд ветлім купайтчыны.
Кутшӧм тані лӧсьыд!
А мамакӧд — куимпӧв лӧсьыдджык!
Август 19-ӧд лун.
Зэрыштіс.
Бабушка сетіс меным быдсикас ситеч да матерье, и ме кӧсъя вурны аслым ичӧтик одеялӧ.
Август 22-ӧд лун.
Асылыс вӧлі кымӧра.
Ме и Шура мыйлакӧ капризничайтыштім.
И решитім, мый сэсся огӧ кутӧй скӧрмӧдны мамаӧс.
Август 24-ӧд лун.
Асывнас чеччӧм бӧрын меным бабушка пӧдаритіс важся расписнӧй ичӧтик кӧрӧбка, а дедушка — ассьыс карточкасӧ.
Тайӧ пӧдаркияс вылас ме кӧлі зэв рад.
Найӧ меным лоасны на память.
Думайтам Москва йылысь».
«ИЧӦТИК ЕДЖЫД БЕДЬ»
Да, тайӧ вӧлі бур гожӧм — сэтшӧм гажа, немтӧждысьтӧм!
Зоя да Шура вӧліны ӧні ыджыдӧсь нин, но, кыдзи и вит во сайын, кор ме волі нала Москваысь, найӧ ветлӧдлісны ме бӧрся, быттьӧкӧ полісны, мый ме верма друг вошны либӧ пышйыны наысь.
Кадыс, кор ме накӧд олі ӧтлаын, вӧлі меным ӧти шуда кузь лун кодь, кытысь торйӧнсӧ нинӧм он рӧзнит.
Сӧмын ӧти случай ме помнита бура да яснӧя, быттьӧкӧ тайӧ вӧлі тӧрыт.
Гашкӧ, Слава велӧдӧма челядьӧс тадзсӧ ворсны, гашкӧ, найӧ лыддьӧмаӧсь сы йылысь «Пионерскӧй правдаысь», но сӧмын тайӧ ворсӧмнас увлекитчисны зэв ёна.
Шусис сійӧ «ичӧтик еджыд бедь».
Тайӧн ворсны колӧ вӧлі рытнас, кор нин пемдыліс сэтшӧма, мый сьӧд предметъяс вӧліны муыс кодь да эз тӧдчыны, а синмыд торйӧдліс сӧмын югыд либӧ дзирдалантор.
Челядь — менам да соседъяслӧн — юксьылісны кык команда вылӧ да бӧрйылісны судьяӧс.
Судья — сійӧ жӧ и бедьсӧ шыблалысь — шыбитліс кыдз позьӧ ылӧджык ичӧтик еджыд бедьсӧ, и став ворсысьяс уськӧдчылісны корсьны сійӧс.
Коді аддзас, сійӧ пыр жӧ котӧрӧн локтӧ да сетӧ сійӧс судьялы.
Но тайӧс вӧлі колӧ вӧчны мудера, тӧдлытӧг, медым эз казяв противник.
Ворсысь сетліс ассьыс аддзӧмторсӧ аслас командаса ёртыслы, сійӧ — мӧдлы, медым дзугны следсӧ да медым эз казяв противник, код ордын беддьыс.
Удайтчас кӧ бедьсӧ сетны судьялы тӧдлытӧг, команда получайтӧ кык очко.
Противник кӧ казялас бедь аддзысьсӧ да инмӧдчылас сы дінӧ кинас, сэки кыкнан командаыслӧн лоӧ ӧти очкоӧн.
Ворслісны сэтчӧдз, кытчӧдз командаяс письыс ӧтиыс эз чукӧртлы дас очко.
Зоя да Шура зэв ёна радейтісны ворсны тайӧн да прӧстӧ пель сьӧдмытӧдз висьтавлісны, мый тадзисӧ ворсны вывті интереснӧ.
А Слава содтывліс:
«И пӧлезнӧ.
Велӧдӧ дружитны.
Медым эз быдӧн ас вӧснаыс, а ӧти став вӧснаыс и ставӧн ӧти вӧсна».
Шура частӧ вӧлі судьяӧн: сылӧн вӧлі киыс ён, и сійӧ шыблавліс бедьсӧ ылӧ да сэтшӧм пелька, мый аддзыны сійӧс эз вӧв кокни.
Ӧтчыд бедьсӧ шыблавны корис Зоя.
Тайӧ абу нывкаяслӧн удж!
— шуис кодкӧ детинкаяс пиысь.
— Абу нывкаяслӧн?
А вот вай видла!
Зоя босьтіс бедьсӧ, ӧвтыштчис, шыбитіс...
и беддьыс уси зэв матӧ.
Зоя гӧрдӧдіс, курччис вомдоръяссӧ да муніс гортӧ.
— Тэ нӧ мыйла мунін?
— юаліс сылысь Слава, кор найӧ Шуракӧд воисны ворсӧм бӧрас.
Зоя чӧв оліс.
— Ӧбидитчин?
Нинӧмысь.
Он кӧ вермы шыблавны, медым мӧд лоас судьянас, коді кужӧ шыблавны.
А тэ ворс ставныскӧд.
Ӧбижайтчыны нинӧмысь.
Самолюбиеыд мера сертиыс бур, а вывті кӧ уна — некытчӧ туйтӧм.
Зоя бара нинӧм эз ӧтветит, но мӧд рытнас ӧтлаасис ворсысьяс дінӧ, быттьӧкӧ нинӧм абу и вӧвлӧма.
Челядьыс сійӧс радейтлісны, и некод эз казьтышт сылы тӧрытъя йывсьыс.
Ме и вунӧдлі нин та йылысь, но ӧтчыд Слава пырис керкаӧ да корис менӧ мунны ас бӧрсяыс.
Ми кытшовтім керка дінті, мунім ылӧджык, палисадник сайӧ.
— Видзӧдлы, тётя Люба, — шӧпнитіс Слава.
Ылынджык миянлы мышнас сулаліс Зоя.
Ме эг сразу гӧгӧрво, мый сійӧ вӧчӧ: сійӧ ӧвтыштчис, шыбитіс мыйкӧ, котӧрӧн уськӧдчис лэптыны.
Лэптіс, бӧр воис важ местаас да выльысь шыбитіс.
Сэки ме аддзи: тайӧ вӧлі неыджыд пу тор.
Ми сулалім пу сайын, и Зоя эз аддзыв миянӧс, а ми кыв шутӧг бура дыр видзӧдім, кыдзи мудзлытӧма сійӧ шыблалӧ пу торсӧ, котӧртӧ, лэптӧ да бара ӧвтыштӧ да шыбитӧ.
Первойсӧ ӧвтыштліс сійӧ сӧмын кинас.
Сэсся бӧрыньтчывліс да сетчывліс водзлань став телӧнас, быттьӧкӧ ачыс лэбис пу торйыс бӧрся, — шыблавліс век ылӧджык и ылӧджык.
Ми Славакӧд ньӧжйӧникӧн мунім, а недыр мысти гортӧ воис и Зоя.
Сійӧ гӧрдӧдӧма, пӧсь войтъяс сылӧн дзирдалісны плешас.
Зоя мыссис да заводитіс вурсьыны, рузум торъясысь сійӧ вӧлі вурӧ одеялӧ.
Ми Славакӧд видзӧдлім ӧта-мӧд вылӧ, и Слава серӧктіс.
Зоя лэптіс синъяссӧ:
— Тэ мый?
Но Слава эз кут объясняйтны.
Ещӧ кык лун помся ме петавлі гортысь ӧти и сійӧ жӧ часӧ да видзӧдлі, кыдзи Зоя шыблалӧ то из, то бедь.
А лун дас мысти кымын, мунӧм водзвылын регыд нин, ме кылі, кыдзи Зоя предлагайтӧ миян кильчӧ дорӧ чукӧрмӧм челядьлы:
— Вайӧ «ичӧтик еджыд беддьӧн» ворсны!
Чур, ме судья!
— Бара нин ныртӧ сюян?
— шензьыштіс Шура.
Но Зоя кыв шутӧг ӧвтыштчис, шыбитіс — сы гӧгӧрса челядь сӧмын акнитісны: беддьыс дзирдыштіс воздухас да уси кытчӧкӧ зэв ылӧ.
— Вот вильыш нывка!
— ужнайтігӧн шуис дедыс.
— Но мый тэныд сійӧ бедьсьыс?
Ӧд он удж кузя, а вензьӧм кузя?
Зоя кӧсйис вочавидзны, но бабушкаыс панйис сійӧс:
— Йӧз костын шуӧны:
«Мый кӧть мед оз ло, а ас вылын сулала!» — и нюмъялігтыр содтіс: — А тайӧ меным сьӧлӧм вылӧ воӧ.
Душаыс эз вермы терпитны, эрд вылӧ петіс — збыль ӧд, внучка?
Зоя улӧ лэдзис юрсӧ тарелка весьтас, чӧв олыштіс да нюммунӧм бӧрын друг вочавидзис пословицаӧн жӧ (эз ӧд весьшӧрӧ вӧв сійӧ Мавра Михайловналӧн внучкаӧн!):
— Крут берегыс, да чериыс бур!
И пызан сайын ставӧн серӧктісны.
«ОВОД»
... Тулыс.
Мукӧд дырйиыс ӧвтыштлӧ уль му дука свежӧй шоныд тӧв.
Лӧсьыд лолавны тулысын!
Ме кадысь водз пета душнӧй трамвайысь — гортӧдз абу ылын, воа подӧн.
Оз менӧ сӧмын гажӧд тулысыс: частӧджык аддзывлан паныдасьысь йӧз чужӧм вылысь нюм, югыдджыкӧсь синъясыс, гораджыка юргӧны гӧлӧсъясыс.
— ... Кордова дорын республиканецъяс успешнӧя наступайтӧны, — кыла ме сёрни.
— А Эстремадур провинцияын...
Да, Испания ӧні быдӧнлӧн сьӧлӧмас, сы йылысь и ми думайтам.
Долорес Ибаррурилӧн сьӧлӧмтӧ ӧзтысь кывъяс:
«Бурджык кувны сувтсӧн пидзӧсчань вылын олӧм дорысь» — лыбисны став мир пасьталаыс, йиджисны сьӧлӧмӧдзыс быд честнӧй мортлы.
Асывнас, садьмӧмӧн тшӧтш, Зоя котӧртӧ почтӧвӧй ящик дорӧ газетала: мый вӧчсьӧ талун Испанияса фронтъяс вылын?
А Шура...
Сылы абу на дас куим арӧс — вот мый мучитӧ сійӧс, вот мый оз сет сылы мунны ӧні жӧ, пырысьтӧм-пыр, Мадрид дорӧ.
Быд рыт сійӧ панӧ сёрни та йылысь: то сійӧ лыддьӧма газетаысь нывка йылысь, коді республиканецъяскӧд тшӧтш смела тышкасьӧ, то радио пыр кывлӧма испанскӧй зонка йылысь, кодӧс батьмамыс абу лэдзӧмаӧсь фронт вылӧ, а сійӧ всё-таки мунӧма.
— ... и сэтшӧм бур молодец сійӧ вӧлӧма!
Ӧтчыд фашистскӧй снаряд пузувтӧма налысь окопсӧ да жугӧдӧма противотанкӧвӧй пушка.
А тайӧ зонмыс — Эмутерио Корнехоӧн сійӧс шуӧны — кватитас граната да кыдзи тай уськӧдчас окопсьыс!
Котӧртас танкъяслы паныд да кыдзи тай шыбитас гранатасӧ танкас!..
Гранатаыс взорвитчӧма гусеница улас, танкыс сідзи и кутӧма бергавны ӧти местаын!
Сэки мукӧдъясыс кыскасны гранатаяс тыра ящик.
Корнехо кутас шыблавны ӧти бӧрся мӧдӧс.
Видзӧдӧны — мӧд танк бок вылас пӧрӧма, сэсся коймӧд, а мукӧдъясыс бӧр бергӧдчӧмаӧсь.
Аддзанныд?
А ӧд, кажитчӧ, танкысь страшнӧйджыкыс нинӧм абу.
— Тайӧ Корнехоыслы нӧ кымын арӧс?..
— юалі ме.
— Дас сизим, — вочавидзӧ Шура.
— А тэныд?
Меладорсянь зэв абу лӧсьыд сетны татшӧм вопроссӧ.
Шура кыв шутӧг ышлолалӧ...
— Мама!
— торкӧ менӧ думайтӧмысь дзик орччӧн гора гӧлӧс.
— Мыйла сэтшӧм сёрӧн?
Ми нин виччысьнысӧ огӧ вермӧй!
— Сёр ӧмӧй?
Ме кӧсйыси сизимын.
— А ӧні кӧкъямыс нин дас минутатӧг.
Ме нин беспокоитчыны куті.
Зоя кутіс менӧ киӧд да лӧсьӧдчӧ мекӧд восьлавны ӧтмоза.
Ми мунам орччӧн.
Бӧръя кык вонас сійӧ зэв ёна быдмис; регыд, регыд нин сійӧ суӧдас менӧ тушанас.
Мукӧд дырйиыс меным весиг тешкодь, мый менам сэтшӧм верстьӧ ныв.
Юбкаыс сылы дженьыд нин, и вышивайтӧм блузкаыс ичӧт лоӧма, кад нин думыштлыны выль йылысь...
... Сійӧ кадсянь, кор 1931-ӧд воын ме вайӧді челядьӧс Москваӧ, ми пӧшти эгӧ торйӧдчылӧй.
Гортысь весиг недыр кежлӧ мунігӧн миян пиысь быдӧн непременнӧ висьтавліс, кытчӧ мунӧ да кор бӧр локтас.
Кор кӧсйыся локны удж вылысь кӧкъямыс часысь не сёрӧнджык, ме зіля выполнитны ассьым кӧсйысьӧмӧс.
Мый вӧсна кӧ ме сёрмышта, Зоя заводитӧ беспокоитчыны, локтӧ меным паныд трамвайнӧй остановка дорӧ да виччысьӧ — вот кыдзи и талун.
Гортӧ воӧм бӧрын кӧ Шура эз сулы чойсӧ, то сылӧн первой вопрос вӧлі:
— Кӧні Зоя?
Кытчӧ муніс?
Мыйла сійӧ сы дыра оз лок?
— А кӧні Шура?
— комната порог воськовтігӧн на юавліс Зоя.
И ме, кор удайтчыліс воны гортӧ челядьысь водзджык, чувствуйті ачымӧс тешкодя да вӧлі гажтӧм, кытчӧдз эз кывлыны пос кузя кайысь тӧдса кокшыяс.
А тулыснас мукӧд дырйиыс сувтлывлі восьса ӧшинь дорӧ да виччысьлі...
Быттьӧ ӧні аддза: со найӧ локтӧны, пӧшти пыр ӧтлаынӧсь, мый йылысь кӧ пӧся сёрнитӧны, — и менам сьӧлӧмын пыр жӧ лоӧ шоныд...
... Зоя кокньыдика босьтӧ менсьым портфельӧс да сумкаӧс:
— Тэ мудзин, вай ме нуышта.
Ми мунам ньӧжйӧник, мича тувсов рытнас любуйтчигтыр, и ёрта-ёртнымлы висьтавлам став йывсьыс, мый вӧлі лун чӧжӧн.
— Тэ лыддин?
Испанияысь посни челядьӧс вайӧмаӧсь Артекӧ, — шуӧ Зоя.
— Фашистъяс муртса абу вӧйтӧмаӧсь пароходсӧ, код вылын найӧ вӧлӧм воӧны.
Вот эськӧ видзӧдлыны тайӧ челядь вылас!..
Думыштлы, бомбёжкаяс бӧрын, тайӧ став бӧрас — веськавны друг Артекӧ!
А сэні лӧсьыд ӧні?
Абу кӧдзыд?
— Абу, апрель тӧлысьын лунвылын зэв нин шоныд.
Розаяс цветитӧны.
Да видзӧдлы ас вылад: тэ и Москваын удитӧмыд нин гожъявны, ныр йылыд кульсьӧ.
— Да ӧд ми нин заводитім школа гӧгӧр сад садитны.
Лунджынсӧ ывлаын — вот и гожъялі.
Тӧдан, быдӧн должен садитны пу.
Ме садита тополь — радейта, кор тополь вылысь кӧйдысыс быттьӧ лым усьӧ.
И дукыс топольыслӧн чӧскыд, збыль ӧд?
Свежӧй-свежӧй и неуна курыдкодь...
Но, вот и ми гортынӧсь!
Мыссьы ӧдйӧнджык, ме пыр жӧ шонтышта ӧбед.
Ме мысся, но и видзӧдлытӧг тӧда, мый вӧчӧ Зоя.
Сійӧ ӧзтӧ керосинка, медым шонтыштны суп, аслас тапочкинас шытӧг ветлӧдлӧ комнатаӧд, тэрыба да пелька лӧсьӧдӧ пызан.
Комнатаын — сӧстӧм, неважӧн на мыськӧма джодж.
Ӧшинь вылын, джуджыд стӧканын, кык бадь ув, кытчӧ быттьӧ унмовсьӧмаӧсь эзысь рӧма гӧна берба бальӧяс.
Миян керкаын сӧстӧмлун да гаж — сійӧ Зоялӧн удж.
Сы киын став овмӧс: керка идралӧм, прӧдуктаяс ньӧбӧм.
Тӧвнас сійӧ ещӧ и пач ломтӧ.
Шуралӧн эмӧсь жӧ кутшӧмсюрӧ обязанностьяс: сійӧ ваялӧ ва, поткӧдлӧ пес да ветлывлӧ карасинла.
Но «посниторъясӧн» сійӧ оз занимайтчы; кыдзи и уна мукӧд детинкаяс, сійӧ босьтчӧ сӧмын «мужскӧй» удж бердӧ и думайтӧ, мый джодж чышкыны да магазинъясӧд ветлӧдлыны абу сы серти:
«Тайӧс вермас вӧчны быд нывка».
А вот и сійӧ!
Ӧдзӧс оз прӧстӧ воссьы — сійӧ шумӧн шуркмунӧ, и порог дорын — Шура: банбокыс ставнас гӧрдӧдӧма, киыс гырддзаӧдзыс няйт, син дорыс, аттӧ, бара нин лӧз.
— Ворсім!
— гажаа объясняйтӧ сійӧ.
— Бур рыт, мама!
Мыссин нин?
Вот тэнад улӧсыд.
Сейчас и ме мысся.
Сійӧ дыр сялькӧдчӧ ванас, прысьйӧдлӧ да ӧттшӧтш висьталӧ футбол йылысь сэтшӧм сьӧлӧмсяньыс, быттьӧ, футболысь кындзи, свет вылас сэсся нинӧм абу.
А немецкӧй кузя кор переводыд лоас?
— юалӧ Зоя.
— Сёйышта — переведита.
Ме заводита сёйны ассьым сёрся ӧбед, челядь ужнайтӧны.
Ӧні став сёрниыс кутас мунны сы йылысь, кутшӧм лоӧ школьнӧй сад.
Ме кывза и гӧгӧрвоа: челядь дасьӧсь садитны асланыс школа гӧгӧрыс ставсикас пуяссӧ, кутшӧмъясӧс найӧ сӧмын тӧдӧны.
— Мыйла тэ шуан, мый пальма оз мӧд быдмыны?
Вот ме «Огонёкысь» аддзылі фото: пальмаяс, а гӧгӧр лым.
Сідзкӧ, найӧ зэв бура вермасны тӧвйыны.
— Мый нӧ тэ сравнивайтан крымскӧй тӧвтӧ миянкӧд, — спокойнӧя паныд шуӧ Зоя.
Сэсся бергӧдчӧ мелань: — Мама, а тэ меным вайин лыддьыны мыйкӧ?
Ме кыв шутӧг перйи портфельысь «Овод».
Зоя радысла гӧрдӧдіс.
— Вот аттьӧ!
— шуӧ сійӧ и оз вермы кутчысьны — заводитӧ листавны книгасӧ, но сэк жӧ бӧр пуктӧ бокӧ.
Сэсся тэрыба идралӧ пызан, мыськалӧ пӧсуда да пуксьӧ велӧдны урок.
Сыкӧд орччӧн, ышловзьӧм да броткыштӧм бӧрын
(«Аски асывнас кадыс абу али мый!»), пуксьӧ Шура.
Зоя заводитӧ сысянь, мый сылы сетчӧ сьӧкыдджыка — математикасянь.
Шура восьтӧ немецкӧй кыв кузя учебник, задачаяссӧ кольӧ бӧрвылӧджык: найӧ сетчӧны сылы кокниа.
Часджын мысти Шура клоп тупкӧ учебниксӧ да шумӧн вештӧ улӧссӧ:
— Помалі!
А задачаяс — аски асывнас.
Зоя весиг эз бергӧдчыв.
Сійӧ ставнас сетчис уджӧ.
Орччӧн куйлӧ «Овод» — книга, кодӧс сійӧ, важӧн нин корис вайны, но ме тӧда: кытчӧдз Зоя оз помав, урокъяссӧ, лыддьыны сійӧс оз кут.
— Вайлы ме видзӧдла тэнсьыд переводтӧ, Шура, — шуа ме.
— Сідз...
Тайӧ ӧмӧй дательнӧй падеж?
Видзӧдлы татчӧ.
— Да...
ӧшибка...
— Но вот...
А сэні колӧ оз «u», а «ü».
И вот ещӧ: <deu>Garten</deu> ӧд существительнӧй, а мыйла нӧ ичӧт буквасянь?
Куим ӧшибка.
Пуксьы, пӧжалуйста, да перепишит ставсӧ выльысь.
Шура ышловзьӧмӧн видзӧдлывлӧ ӧшинь пыр: кильчӧ вылын пукалӧны сылӧн другъясыс да виччысьӧны, оз-ӧ пет сійӧ.
Кадыс абу на сэтшӧм сёр, позьӧ на ӧтчыд ворсыштны.
Но фактъястӧ некыдз он вешты: куим ӧшибка...
такӧд вензьыны он мӧд!
И Шура ышлолалігтыр бара пуксьӧ пызан сайӧ.
... Войнас ме садьми аслыспӧлӧс чувствоӧн: комнатаын мыйкӧ абу сідз, кыдзи век овлывлӧ.
Сідзи и эм: ӧзйӧ газетаӧн вевттьӧм настольнӧй лампа;
Зоя, чужӧмнас кулакъяс вылӧ мыджсьӧмӧн, копыртчӧма «Овод» весьтӧ.
И банбокъясыс, и киыс, и, буракӧ, страницаясыс ваӧсь синвасьыс.
Зоя казялӧ менсьым видзӧдлӧмӧс, лэптӧ синъяссӧ да синва пырыс кыз шутӧг нюмъялӧ.
Ми нинӧм огӧ шуӧй ӧта-мӧдлы, но кыкнанным казьтылам сійӧ лунсӧ, кор Зоя кӧритӧмӧн шуис меным:
«Ыджыд нин, а бӧрдан!»
РОЗӦВӦЙ ПЛАТЬЕА НЫВКА
Тулысын кодь яръюгыд небеса, и сы фон вылын — сьӧд, куш увъяс да скворечник...
Сэсся нинӧм абу тайӧ картинка вылас, но ме дыр видзӧда сы вылӧ, и кыськӧ пыдісянь шоныд гыӧн кыптӧ радлун да надея.
Сэні абу прӧстӧ рисуйтӧма пу, небеса, скворечник — сэні эм главнӧйыс, кодтӧг живопись оз вермы лоны: настроение, мӧвп, кужӧмлун аддзыны природасӧ да гӧгӧрвоны сійӧс.
А со мӧд рисунок: тӧвзьӧны вӧвъяс, збой кавалеристъяс киясын воинственнӧя чургӧдӧм шашкаяс.
Тані ставыс кутны позьтӧм движениеын...
Со бара пейзаж: Тимирязевскӧй паркын тӧдса пруд.
А со Осиновӧй Гайяс — берегдорса видз вылын улис кузь турун и миян варов ичӧтик ю вылын эзысь гыторъяс...
Челядь абуӧсь, ме гортын ӧтнам, и менам пидзӧс вылын Шура рисунокъяса кыз папка.
Шура воысь во рисуйтчӧ пыр бурджыка.
Ми частӧ ветлывлам Третьяковскӧй галлереяӧ: меным колӧ, медым Шура эз сӧмын велӧдчы рисуйтчыны, но и тӧдіс да гӧгӧрвоис живописьсӧ.
Помнита ме Третьяковкаӧ миянлысь первойя волӧмсӧ.
Ми ньӧжйӧник ветлӧдлім залысь залӧ.
Ме выльпӧв висьтавлі челядьлы историческӧй сюжетъяс, мифъяс, кодъяс вдохновляйтісны художникъясӧс.
Челядь кывзісны, помтӧг юасисны.
Налы ставыс кажитчис, ставыс шензьӧдіс найӧс.
Зояӧс чуймӧдіс, мый Врубельлӧн гадайтчысьыс век видзӧдӧ сы вылӧ, кытчӧ кӧть эськӧ сійӧ эз вешйыв.
Ыджыд сьӧд синъяс, шогӧсь да тӧдысьӧсь, век колльӧдісны миянӧс.
Сэсся ми веськавлім художник Серов залӧ.
Шура матыстчис «Персикъяса нывка» картина дінӧ — и кынмис места вылас.
Нежнӧя банйыштӧм банбокъяса, сьӧдов юрсиа нывка думайтӧмӧн видзӧдіс миян вылӧ.
Сэтшӧм спокойнӧя куйлісны еджыд пызан дӧра вылын сылӧн киясыс.
Сы мышкын, ӧшинь сайын, тӧдчис сё вося нин пуяса зэв ыджыд сад, сэні вӧлі пемыдкодь, а туйясыс эжмӧмаӧсь, и код тӧдас, кутшӧм пемыд пельӧсӧ нуӧдісны найӧ...
Ми дыр лӧня сулалім да видзӧдім.
Медбӧрын ме кокньыдика инмӧдчи Шуралы пельпомас.
— Мунам, — ньӧжйӧник шуи ме.
— Ещӧ неуна, — сідзжӧ ньӧжйӧник вочавидзис сійӧ.
Мукӧд дырйиыс сыкӧд тадз вӧлі овлывлӧ: мыйкӧ кӧ сійӧс пыдісянь да ёна волнуйтіс, сійӧ быттьӧ кынмыліс да эз вермыв вӧрзьӧдчывны места вывсьыс.
Тадзи вӧлі коркӧ Сибирын, кор нёль арӧса Шура первойысь аддзис настоящӧй вӧр.
Тадзи вӧлі и ӧні.
Ме сулалі пикӧд орччӧн, видзӧді розӧвӧй платьеа, спокойнӧй, задумчивӧй нывка вылӧ да думайті: мый сэтшӧма чуймӧдіс Шураӧс?
Сылӧн рисунокъясас пыр движение да шум — позьӧ кӧ шуны, мый кисточкаыс да карандашыс передайтӧны шумсӧ: скачитӧны вӧвъяс, тӧвзьӧны поездъяс, небесаын зэв ӧдйӧ лэбӧны самолётъяс.
И ачыс Шура — зэв вильыш, страстнӧй футболист, радейтӧ котравны да горзыны.
Мыйла сылы сьӧлӧмӧдзыс йиджис Серовӧн рисуйтӧм нывкаыс, тайӧ картинаыс, кӧні сулалӧ сэтшӧм югыд да вӧрзьывтӧм чӧвлун?
Мыйла сійӧ кынмыліс места вылас тайӧ картина водзын, сулаліс шынитӧв, кутшӧмӧн ме сійӧс важӧн нин эг аддзыв?..
Сійӧ луннас ми сэсся нинӧм нин эгӧ кутӧй видзӧдны.
Ми мӧдӧдчим гортӧ, и Шура мунігчӧж юасис: кор оліс Серов?
Водз-ӧ сійӧ заводитіс рисуйтчыны?
Коді сійӧс велӧдіс?
Репин?
Сійӧ, коді рисуйтіс «Запорожецъясӧс»?
Тайӧ вӧлі важӧн нин, Шуралы муртса сэк тырис дас арӧс.
Сійӧ кадсяньыс ми эгӧ ӧтчыд вӧвлӧй Третьяковскӧй галлереяын, аддзылім и мукӧд картинаяс Серовлысь, аддзылім и Суриковлысь — Берёзовоын зумыш Меншиковӧс, кыпыд сьӧлӧма Суворовӧс, боярыня Морозоваӧс, — Левитанлысь жугыль да задушевнӧй пейзажъяссӧ, ӧти кывйӧн кӧ ставсӧ, мый сэмын сэні эм.
Но именнӧ Серов нывкакӧд первойысь тӧдмасьӧм бӧрын Шура рисунокъясын первойысь лоис пейзаж, и сэки жӧ сійӧ первойысь босьтчыліс рисуйтны Зояӧс.
— Пукалышт, пӧжалуйста, — сылы лӧсявтӧм меліа шуис сійӧ чойыслы.
— Ме босьтчыла рисуйтны тэнӧ.
Зоя пукавлывліс дыр, терпеливӧя, пӧшти вӧрзьӧдчывтӧг.
И весиг сійӧ первойя портретъясас, кодъясӧс рисуйтӧма кужтӧм киясӧн на, вӧлі сходство — правда, муртса тӧдчана, абу на яснӧй, а всё-таки лист вывсянь видзӧдісны Зоялӧн серьёзнӧй, думыштчӧм сюсь синъяс...
И вот ӧні ме видлала Шуралысь рисунокъяссӧ.
Быдмӧм бӧрас мыйӧн жӧ сійӧ лоас?
Шура, кыв шутӧг, зэв бур математик, сійӧ батьыс моз жӧ радейтіс техника, и сылӧн, пельк да тэрыб киясыс, збыльвылӧ, зарни кияс: сійӧ быдтор кужӧ вӧчны, мыйӧ кӧть оз босьтчы — ставыс сылӧн артмӧ.
Менӧ оз шензьӧд, мый сылы окота лоны инженерӧн.
Сійӧ ассьыс став посни деньгасӧ видзӧ «Наука да техника» журнал вылӧ и оз сӧмын лыддьы быд номер коркаысь коркаӧдз, но и век мыйкӧ мастеритӧ журнал сӧвет серти.
Шура уджалӧ пыр зіля, сьӧлӧмсяньыс.
Кыдзкӧ ӧтчыд ме пыри на дінӧ школаас видзӧдлыны сад вылӧ.
Уджыс вӧлі пуӧ: кодйисны му, садиталісны кустъяс да томиник пуяс, воздухыс юргис челядьлӧн гора гӧлӧсъясысь.
Зоя, гӧрдӧдӧм банбокъяса да лёзялӧм юрсиа, здук кежлӧ лэдзліс зырсӧ да ылысянь на мӧдіс ӧвтны кинас.
Шура сыысь ыджыдджык детинкакӧд кыкӧн нуӧ вӧлі нӧсилка.
Он вӧлі куж думыштны, кыдзи тӧрӧ сійӧ нӧсилкаас сы мында муыс!
— Видзчысьӧмӧнджык, Космодемьянский, дойдан асьтӧ!
— горӧдіс сылы бӧрсяньыс еджыд юрсиа, ыджыд тушаа нывка, вид сертиыс, — дерт, спортсменка.
И ме кылі, кыдзи, восьлалӧмсӧ надзмӧдыштӧмӧн, Шура гажаа вочавидзис:
— Некыдз ог!
Меным ещӧ дед на шуліс: кор уджалан сӧвестьӧн, он доймы.
Уджыс тэнӧ кусыньтӧ, кор тэ сыысь полан, а вынтӧ кӧ он жалит — ещӧ на ёнджык лоан!
Сійӧ жӧ лунӧ, ужнайтігӧн, нето шуткапырысь, нето серьёзнӧя сійӧ шуис:
— Мам, а гашкӧ, школа помалӧм бӧрын меным Тимирязевкаӧ мунны?
Садъяс мӧда садитавны, муын лукйысьны.
Кыдзи тэ чайтан?
Таысь кындзи, Шуралы окота лоны професеионал-спортсменӧн.
Тӧвнас найӧ катайтчӧны Зоякӧд конькиӧн, ветлӧдлӧны лыжиӧн, гожӧмнас купайтчӧны Тимирязевскӧй прудйын.
Шура — багатыр: дас куим арӧса сійӧ вӧлі дас вит арӧса кодь.
Тӧвнас сійӧ зырасьӧ лымйӧн, тулыснас заводитӧ купайтчыны медводз, а помалӧ сёр арын, кор нин медся отважнӧй купайтчысьяссӧ дрӧж босьтӧ ваас куш видзӧдлӧмысь.
А футбол йылысь и сёрнитны нинӧм: футбол вӧсна Шура дась вунӧдны и сёйӧм йылысь и урокъяс йылысь.
И век жӧ...
век жӧ, тыдалӧ, Шура медъёна кӧсйӧ лоны художникӧн.
Бӧръя кадас быд прӧст минутаӧ сійӧ рисуйтчӧ.
Библиотекаысь вайӧ да менӧ тшӧктӧ вайны Репинлысь, Серовлысь, Суриковлысь, Левитанлысь биографияяссӧ.
— Тӧдан, — уважениеӧн шуӧ сійӧ, — Репин ӧкмыс арӧссянь рисуйтчӧма быд лун, нэм чӧжыс абу кольӧма рисуйтчытӧг ни ӧти лун!
Тэ сӧмын думышт: быд лун!
А кор сылӧн висьмӧма шуйга киыс да сійӧ абу мӧдӧма вермыны кутны палитрасӧ, сійӧ кӧрталӧма сійӧс ас бердас да век жӧ уджалӧма.
Вот тайӧс ме гӧгӧрвоа!
... Ме видлала Шуралысь рисунокъяссӧ и аддза паркысь то миянлысь радейтана скамейканымӧс, то боярышник куст, коді быдмӧ миян керкасянь неылын, — тайӧ куст улас Шура радейтліс куйлыны гожся жар рытъясӧ.
Со и миян кильчӧным, кӧні сійӧ сёрӧдз пукавлывлӧ ворсӧм бӧрас ёртъясыскӧд, а вот и ичӧтик луд — налӧн футбольнӧй полеыс.
Ӧні Шура пыр рисуйтӧ Испания: аддзывлытӧм лӧз небеса, эзысь рӧма оливаяс, рыжӧй гӧраяс, кодйӧм тран-шеяяса, взрывъясӧн чашйӧм, жар шондіӧн сотӧм му, кодӧс киськалӧма республиканскӧй боецъяслӧн пӧсь вирӧн...
Меным кажитчӧ, кор тӧвнас Третьяковкаын воссис Суриковлӧн выставка, Шура некымынысь котӧртліс сэтчӧ ещӧ и испанскӧй акварельяс ради: быттьӧ Суриков лоис сылы матысаӧнджык сы вӧсна, мый путешествуйтіс Испанияті, аддзыліс да рисуйтіс тайӧ ылі мусӧ.
А тайӧ мый?..
Тайӧ уна ӧшиньяса джуджыд керкаыслӧн фасадыс меным тӧдса кодь.
Да тайӧ 201-ӧд школа!
А гӧгӧрыс — будущӧй сад: кыдз пуяс, клёнъяс, дубъяс и... пальмаяс!
ЗАКЛАД ВАРТӦМ
Зоя да Шура лоисны дзик нин ыджыдӧсь.
Но мукӧд дырйиыс, мӧдарӧ, найӧ кажитчӧны меным дзик на ичӧтикъясӧн!
... Ме регыд унмовси сійӧ рытӧ да садьми друг, быттьӧкӧ сыркмунӧмысь: ме кылі, кодкӧ быттьӧ быдса содзтырӧн шыблалӧ ӧшиньӧ посни изторъяс.
Тайӧ зэрыс сэтшӧма швачӧдіс ӧшиньӧ, сідзи и сяркӧдіс стеклӧас.
Ме пукси крӧвать вылӧ да аддзи: Шура оз жӧ узь.
— Кӧні Зояным?
— юалім ми ӧтпырйӧ кыкнанным.
Зоялӧн крӧватьыс вӧлі тыртӧм.
Но сэк жӧ, быттьӧ миянлы ӧтвет пыдди, кильчӧ пос вылын омӧлика кылісны гӧлӧсъяс да серам, и миян комната ӧдзӧс ньӧжйӧник воссис: порог дорын сулалісны Зоя да Ира.
Ира вӧлі ӧткодь арлыда Зоякӧд да оліс миянкӧд орчча ичӧтик керкаын.
— Кӧні ті вӧлінныд?
Кытысянь ті?
Зоя кыв шутӧг пӧрччис пальтосӧ, ӧшӧдіс сійӧс да кутіс пӧрччыны дзикӧдз кӧтасьӧм лошмӧм туфлисӧ.
— Да кӧні ті вӧлінныд?
— пузис Шура.
И сэки Ира мӧдіс висьтавны. Сійӧ сэтшӧма волнуйтчис, мый весиг сералігас банбоктіыс визувтіс синва.
Час дасын кымын сы ордӧ ӧшиняс таркӧдчӧма Зоя.
И кор Ира петас, Зоя висьталӧма сылы, мый сійӧ споруйтӧма нывъяскӧд.
Найӧ шуӧмаӧсь, мый татшӧм пемыд арся рытӧ Зоя оз лысьт мунны Тимирязевскӧй парк пыр, а Зоя вочавидзӧма:
«Ог пов. Лысьта мунны».
И найӧ заклад вартӧмаӧсь: нывкаяс долженӧсь вӧлӧм мунны «Тимирязевскӧй академия» остановкаӧдз трамвайӧн, а Зоя должен вӧлі мунны сэтчӧдз подӧн.
«Ме кута пасъявны пуясас», шуӧма Зоя.
«Ми тэныд и сідз веритам», вочавидзӧмаӧсь нывкаяс.
Но бӧръя здукас найӧ асьныс повзьӧмаӧсь да кутӧмаӧсь уговаривайтны Зояӧс, медым бӧр вежны заклад вартӧмсӧ: вывті кӧдзыд и пемыд вӧлӧма ывлаас, и заводитчӧма нин зэрны.
— ... Но сійӧ ещӧ на ёнджыка ыштіс, — сералігтыр да бӧрдігтыр висьталіс Ира.
— И муніс.
А ми мунім трамвайӧн.
Виччысям, а сійӧ абу и абу.
А сэсся видзӧдам да — сійӧ локтӧ...
и сералӧ...
Ме шензьӧмӧн видзӧдлі Зоя вылӧ.
Сійӧ век на кыв шутӧг ӧшліс пач дорын ва чулкияссӧ.
— Но, тӧдан, эг виччысь тэсянь татшӧмтор, — шуи ме.
— Сэтшӧм нин ыджыд и сэтшӧм...
— ... йӧй?
— нюмъялігтыр помаліс ме пыдди Зоя.
— Да, извинитӧй нин, но, дерт, тайӧ абу вывті бур!
Тайӧс кӧ эськӧ ещӧ ме вӧчи, сэки гӧгӧрвоана, — аслас тӧдлытӧг друг шусис Шуралӧн.
— Да ӧд сійӧ и бӧрсӧ вӧлі кӧсйӧ локны подӧн, — норасис Ира.
— Муртса ми вермим сійӧс уговоритны, медым локтіс миянкӧд трамвайӧн.
— Да, пӧрччысь жӧ, Ира!
— вӧлисти гӧгӧрвои шуны ме.
— Шонтысь ӧдйӧджык, тэ дзикӧдз жӧ кӧтасьӧмыд!
— Ог, ме гортӧ...
сэні мама скӧравны жӧ кутас...
— признайтчис Ира.
Ас кежаным кольӧм бӧрын ми мыйкӧ дыра чӧв олім.
Зоя гажаа нюмъяліс, но сёрнисӧ эз пан, а спокойнӧя косьтысис да шонтысис пач дорын.
— Ладнӧ, закладтӧ тэ воин, — шуис сэсся Шура.
— А мый тэныд таысь пӧлагайтсьӧ?
— Ой, та йылысь ме эг и думыштлы,
— шуис Зоя.
— Ми прӧстӧ споруйтім, а мыйысь — эгӧ сёрнитчӧй...
— И сы чужӧм вылын тыдовтчис шогсьӧм.
— Эк, тэ!
— горӧдіс Шура.
— Кӧть эськӧ мед ме йылысь думыштін: ме кӧ пӧ воа, сетанныд Шуркалы выль футбольнӧй мач.
Он ӧд думыштлы, мед аслад вокыд вӧсна тӧждысьыштны!
— Сійӧ кӧритӧмпырысь довкнитіс юрнас.
Сэсся серьёзнӧя содтіс: — А век жӧ тэсянь ме тайӧс эг виччысь.
Мыйла тэ пондін татшӧм ногӧн петкӧдлыны ассьыд збойлунтӧ?
Весиг ме гӧгӧрвоа, мый тайӧ неправильнӧ.
— А ме, чайтан, ог гӧгӧрво?
— паныд сувтіс Зоя.
— Но сӧмын меным зэв окота вӧлі повзьӧдны нывкаяссӧ: вӧрӧдыс муні ме, а полісны ӧд найӧ!
Сійӧ мӧдіс серавны, и ми Шуракӧд немкӧсйытӧг тшӧтш ӧтлаасим сы дінӧ.
ТАТЬЯНА СОЛОМАХА
Зэв водзсянь ме заводиті миянлысь денежнӧй делӧяс решайтны ӧтвылысь челядькӧд.
Помнита, 1937 воын миян лоис сберегательнӧй книжка и торжественнӧя ми пуктім сэтчӧ первойя сизимдас вит шайт.
Быдпӧрйӧ, кор тӧлысь пом кежлӧ миянлы удайтчыліс экономитны этшаник деньга, Зоя нуліс сійӧс сберкассаӧ, весиг кӧть и суммаыс эз вӧв ыджыд: дас вит-кызь шайт.
Ӧні миян лоис расходлӧн ещӧ ӧти статья: банкын эм 159782-ӧд №-а счёт; сійӧ счёт вылас СССР-са граждана ысталӧны республиканскӧй Испанияса нывбабаяслы да челядьлы чукӧртӧм деньга.
Вӧчам тайӧс и ми.
Тайӧ мӧвпыс эз меным первой во, а Шуралы:
— Ми Зоякӧд вермам этшаджык видзны завтрак вылӧ.
— Огӧ, — шуи ме. — Завтрак вӧрзьӧдны огӧ кутӧй.
А вот гоз-мӧдысь не ветлыны футболӧн ворсанінӧ — тайӧ весиг пӧлезнӧ...
Сэсся ми медся коланторъяс вылӧ вӧчим список: Зоялӧн абу кепысь, Шуралӧн дзикӧдз киссьӧма башмакыс, менам косяссьӧмаӧсь калошъясӧй.
Таысь кындзи, Шуралӧн абуӧсь краскаяс, а Зоялы колӧ вышивайтчан сунис.
Сэки удайтчывлӧ споруйтыштны: челядь пыр сулалӧны сы вылын, медым медводз ньӧбны сійӧс, мый колӧ меным.
Но миян расходъясысь медся радейтана статьяыс — сійӧ книгаяс.
Кутшӧм ыджыд удовольствие — локны книжнӧй магазинӧ, бӧрйысьны сэні, мый куйлӧ прилавок вылын, сэсся кок чуньяс вылад сувтӧмӧн да юртӧ неуна пӧлыньтыштӧмӧн, медым удобнӧджык вӧлі, ылісянь лыддьывны корешокъяс вывсьыс полкаяс вылӧ топыда тэчӧм книгаяслысь нимъяссӧ, сэсся дыр листавны, сӧветуйтчыны...
да бӧр гортӧ мунны ӧкуратнӧя кӧрталӧм сьӧкыд пакетӧн.
Тайӧ луныс, кор миян этажерка (сійӧ сулаліс пельӧсын, Зоя крӧвать юр водзын) мичмӧдсьыліс выль книгаӧн, вӧлі миян праздник лун кодь, ми выльысь и выльысь панлім сёрни асланым ньӧбӧмтор йылысь.
Лыддьывлім выль книгасӧ ӧчередьӧн, а мукӧд дырйиыс воскресенье рытъясӧ и гораа.
Ӧтвылысь лыддьӧм татшӧм книгаяс пиысь ӧтиӧн вӧлі очеркъяслӧн сборник, сійӧ шусис «Нывбаба гражданскӧй война вылын».
Помнита, ме пукалі да штопайті чулки, Шура рисуйтчис, а Зоя восьтіс книга да лӧсьӧдчис лыддьыны.
Шура друг шуис:
— Тӧдан, тэ эн лыддьы дорвыв.
— А кыдз нӧ?
— кутіс шензьыны Зоя.
— Да сідз: тэ восьты бӧрйысьтӧг, кутшӧм воссяс, сэсянь и заводитам.
Збыльысь, ог тӧд, мыйла сійӧ тадзсӧ думыштӧма, но сідзи и решитім.
Первойӧн воссис очерк «Татьяна Соломаха».
Помнитсьӧ, сэні вӧліны отрывокъяс куим тетрадьысь: сиктса учительница Татьяна Соломаха йылысь первой висьталіс сылӧн вокыс, сэсся — ученикыс и медбӧрын — ичӧтджык чойыс.
Вокыс висьталіс Танялӧн челядьдырся олӧм йылысь, сы йылысь, кыдзи сійӧ быдмис, велӧдчис, кыдзи радейтіс лыддьысьны.
Книгаас вӧлі места, кытчӧдз воӧм бӧрын Зоя здук кежлӧ сувтліс да видзӧдліс ме вылӧ: сэні висьтавсис сы йылысь, кыдзи Таня гораа лыддьӧма <rus>«Овод»</rus>.
Войнас сёрӧн Таня помалӧма книгасӧ да шуӧма вокыслы:
«А тэ чайтан, ме ог тӧд, мыйла ола?..
Меным кажитчӧ, мый ме эськӧ войт бӧрся войт сеті ассьым став вирӧс, медым сӧмын бурджыка овсис йӧзлы».
Гимназия помалӧм бӧрын Таня кутӧма учительствуйтны Кубанскӧй станицаын.
Революция водзвылын сійӧ пырӧма подпольнӧй большевистскӧй организацияӧ, а гражданскӧй война дырйи — красногвардейскӧй отрядӧ.
1918 вося ноябрь тӧлысьын белӧйяс пырӧмаӧсь Кузьминскӧй сиктӧ, кӧні куйлӧма тифӧн висьысь Таня.
Висьысь нылӧс шыбитӧмаӧсь тюрьмаӧ да пытайтӧмаӧсь сы могысь, медым сійӧ выдайтас ёртъяссӧ.
Гриша Половинко гижис сы йылысь, кыдзи сійӧ да мукӧд челядь, кодъяс велӧдчылӧмаӧсь школаын Таня ордын, котӧрӧн мунӧмаӧсь тюрьма дорӧ — найӧ кӧсйӧмаӧсь аддзӧдлыны ассьыныс учительницасӧ да мыйӧнкӧ отсавны сылы.
Найӧ аддзылӧмаӧсь, кыдзи нӧйтӧм, ставнас вирӧссьӧм Таняӧс петкӧдӧмаӧсь дворӧ да сувтӧдӧмаӧсь стен бердас.
Детинкаясӧс чуймӧдӧма сылӧн спокойнӧй чужӧмыс: сэні эз тӧдчы некутшӧм полӧм, ни пӧщада йылысь кевмысьӧм, ни сӧмын на ӧні мучитӧм бӧрын дой кылӧмыс.
Паськыда восьтӧм синъясыс внимательнӧя видзӧдісны чукӧртчӧм йӧз вылӧ.
Сійӧ друг лэптӧма кияссӧ да гораа, отчётливӧя шуӧма:
— Ті верманныд мыйта колӧ нӧйтны менӧ, ті верманныд вины менӧ, но Сӧветъяс эз кувны — Сӧветъяс ловъяӧсь.
Найӧ бӧр воасны.
Урядник кучкас Танялы шомполӧн да поткӧдас пельпомсӧ, код юра казакъяс уськӧдчасны сы дінӧ да кутасны чужъявны да нӧйтны прикладъяснас.
«Ме ещӧ тэнӧ заставита на милӧсть корны!» горзіс сылы палач-урядник, и Таня, чужӧм кузяыс визувтысь вирсӧ чышкалігтыр, вочавидзас:
«А тэ эн виччысь: ме тіянлысь нинӧм ог мӧд корны».
И Зоя лыддис водзӧ: сы йылысь, кыдзи лун бӧрся лун, выльысь и выльысь пытайтісны Таняӧс.
Белӧйяс мститісны сылы сыысь, мый сійӧ эз горзы, эз кор пӧщада, а смела видзӧдіс палачьяслы чужӧмас...
Зоя пуктіс книгасӧ, вешйис ӧшинь дорӧ и дыр сэні сулаліс бергӧдчывтӧг.
Сійӧ шоча бӧрдліс да эз радейт, медым аддзылісны сылысь синвасӧ.
Шура важӧн нин пуктіс ассьыс альбомсӧ да краскаяссӧ, босьтіс книгасӧ да кутіс лыддьыны водзӧ.
Рая Соломаха висьталіс чойыслӧн кулӧм йылысь:
«Со мый ме тӧдмалі сы кулӧм йылысь.
Ноябрь сизимӧд лунӧ югдігас казакъяс унаӧн пырӧмаӧсь тюрьмаас.
Арестованнӧйясӧс заводитӧмаӧсь прикладъяснас вӧтлавны камераяссьыс.
Ӧдзӧс дорас нин Таня бергӧдчылас бӧрлань да видзӧдлас на вылӧ, кодъяс колины камераас.
— Прӧщайтлӧй, ёртъяс!
— кыліс сылӧн гора, спокойнӧй гӧлӧсыс.
— Стенъясвывса тайӧ вирыс мед прӧстӧ оз вош!
Регыд воасны Сӧветъяс!
Кӧдзыд водз асылӧ белӧйяс кералісны дас кӧкъямыс ёртӧс.
Медбӧръяӧн вӧлі Таня...
Аслас кывйыслы вернӧй, сійӧ эз кор палачьяслысь пӧщада».
Помнита: шензьӧдана ыджыд вын да сӧстӧмлун, кодӧн лолаліс Танялӧн ӧбликыс, заставитісны бӧрдны сійӧ рытас не сӧмын Зояӧс ӧтнассӧ.
ПЕРВОЙЯ ЗАРАБОТОК
Ӧтчыд рытнас воліс миянӧ менам вок.
Челядь сьӧлӧмсяньыс пыр радлісны сійӧ волӧмлы. Чай юыштӧм да челядькӧд больгыштӧм бӧрын сійӧ друг ланьтіс, кисӧ нюжӧдіс аслас кыз портфельыслань да кыдзкӧ зэв тӧдчана видзӧдліс миян вылӧ.
Ми сразу гӧгӧрвоим: тайӧ абу прӧстӧ.
— Мый тэнад сэні, дядя Серёжа?
— юаліс Зоя.
Сійӧ эз сразу вочавидз: лукава мигнитіс сылы, тэрмасьтӧг восьтіс портфельсӧ, кыскис сэтысь чертёж пачка да кутіс видлавны чертёжъяссӧ.
Ми терпеливӧя виччысим.
— Вот чертёжъяс, — медбӧрын шуис Сергей.
— Найӧс колӧ копируйтны.
Тэнад, Шура, черчение кузя кутшӧм отметка?
— Сылӧн «отлично», — вочавидзис Зоя.
— Сідзкӧ вот, Шура вокӧ, босьт вай удж.
Уджыс бур, мужскӧй, семьяыдлы отсыштан.
Вот тэныд готовальня.
Тайӧ менам важыс, сійӧ меным институтын велӧдчан воясӧ на служитліс, но уджалӧ бура, ставыс лючки-ладнӧ.
Тушыс, чайта, тэнад эм?
— И калька эм, — содтіс Зоя.
— Но и зэв бур!
Волӧй матӧджык, ме объяснита, кыдзи мый.
Уджыс абу сьӧкыд, но требуйтӧ ыджыд точность да ӧкуратность, очсавны да марайтны тані оз шогмы.
Зоя пуксис дядьыс дінӧ.
Шура сэк кості пыр сулаліс пач дорын, эз вӧрзьы места вывсьыс и кыв эз шу.
Сергей синбӧжнас видзӧдліс сы вылӧ да, чертёжъяс весьтас копыртчӧмӧн, кутіс объясняйтны.
Ме, вок моз жӧ, пыр и гӧгӧрвои, мыйын делӧыс.
Шура характерын ӧтитор пыр беспокоитіс менӧ: вывті ыджыд упрямство.
Например, Шура радейтӧ музыка, сылӧн бур слух, и сійӧ важысянь нин ворсӧ батьыс гитараӧн.
Овлывліс сідз, мый сійӧ мукӧд дырйиыс эз вермыв сразу босьтны кутшӧмкӧ мотив.
Шуан сылы:
«Эсті тэ неправильнӧ ворсан, тайӧ оз тадзи сьывсьы, со кыдзи колӧ».
Шура кывзас, сэсся зэв спокойнӧя вочавидзас:
«А меным тадзи ёнджыка кажитчӧ» — да водзӧ кутас ворсны ас ногыс.
Сійӧ зэв бура тӧдӧ, мый ме прав, и водзӧ ворсігас, босьтас вернӧй нота, но сӧмын оз пырысь-пыр.
Сылӧн чорыд порядок: став решениеяссӧ, ыджыдъясӧс и посниясӧс, сійӧ принимайтӧ самостоятельнӧя, сылы некод не должен висьтавны.
Сійӧ ыджыд нин, сійӧ мужчина, сійӧ ставсӧ тӧдӧ и гӧгӧрвоӧ ачыс!
Тыдалӧ, дядьыслысь предложениесӧ Шура гӧгӧрвоис сідз, мый сійӧ покушайтчӧ сы самостоятельность вылӧ, сылӧн аснас распоряжайтчан право вылӧ, кодӧс сійӧ сэтшӧм ревнивӧя видзис.
И кодыр Сергей объясняйтіс, кыдзи-мый колӧ вӧчны, Шура ылісянь внимательнӧя кывзіс, но сідзи и эз шу ни ӧти кыв.
А Сергей сэсся сыланьӧ эз и видзӧдлы.
Мунігас нин, некод дінӧ торйӧн шыасьтӧг, вок шуис:
— Чертёжъясыс меным ковмасны стӧч недель мысти.
Сы мунӧм бӧрын Зоя восьтіс физика кузя учебник.
Ме, кыдзи и век, прӧверяйті тетрадьяс.
Шура босьтіс книга.
Мыйкӧ дыра комнатаын вӧлі чӧв.
Но вот Зоя чеччис, нюжмовтчис, пыркнитіс юрнас (сылӧн вӧлі татшӧм привычка — резкӧй движениеӧн вештыны плеш вылас да веськыд синкым вылас дугдывтӧг лэччысь сьӧд юрси пратьсӧ).
Ме гӧгӧрвои, мый сійӧ эштӧдіс урокъяссӧ.
— Мый нӧ, кад босьтчыны уджӧ, — шуис Зоя.
— Войнас джынсӧ вӧчам.
Да ӧд, мам?
— и кутіс тэчавны пызан вылӧ чертёжъяссӧ.
Шура вештіс книгасӧ, букыша видзӧдліс чойыс вылӧ да шуис:
— Пукав, лыддьы ассьыд «университетъястӧ»...
(Зоя сэки лыддис Горькийлысь автобиографическӧй трилогия.)
Ме чертита бурджыка.
И тэтӧг справитча.
Но Зоя эз кывзысь.
Кыкӧн найӧ займитісны чертёжъяснас пызансӧ ставнас, и меным ковмис вешйыны аслам тетрадьясӧн дзик пызан помас.
Регыд мысти челядь ставнас сетчисны уджас.
И вот, кыдзи частӧ овлывлӧ вурсигӧн, пӧжасигӧн либӧ комната идралігӧн — ӧти кывйӧн шуны, уджалігӧн, кор уджыс босьтӧ оз мортсӧ ставнас, а требуйтӧ вернӧй синъяс да кияс, — Зоя ньӧжйӧник заводитіс сьывны:
<rus>Расшумелся ковыль, голубая трава,</rus>
<rus>Голубая трава-бирюза.</rus>
<rus>Та далекая быль</rus>
<rus>Не забыта, жива,</rus>
<rus>Хоть давно отгремела гроза</rus>...
Шура первойсӧ сӧмын кывзіс, сэсся мӧдіс ньӧжйӧникӧн тшӧтш отсавны, сэсся мӧдіс сьывны гораджыка...
кыкнан гӧлӧсыс ӧтлаасисны, юрӧбтісны чистӧя да дружнӧя.
Найӧ помӧдзыс сьылісны казачка-нывка йылысь, коді пӧгибнитіс атаманъяскӧд тышын, и Зоя заводитіс сьывны мӧдӧс, кодӧс ми ставӧн радейтлім да кодӧс коркӧ сьывліс Анатолий Петрович:
<rus>Ревет да стонет Днепр широкий,</rus>
<rus>Сердитый ветер листья рвёт,</rus>
<rus>До долу клонит лес высокий</rus>
<rus>И волны грозные несёт</rus>...
Тадзи найӧ уджалісны и сьылісны, а ме налысь кывзі и эг кывзы: эз кывъясыс волыны меӧдз, а мелодияыс да чувствоыс, кыдзи найӧ сьылісны, и меным вӧлі сэтшӧм лӧсьыд...
Недель мысти Шура нуис дядьыслы вӧчӧм уджсӧ, бӧрсӧ воис шуда да вайис выль чертёжъяс.
— Шуис: бур!
Недель мысти лоас деньга.
Кылан, мама?
Зоякӧд миян деньга, нажӧвитӧм деньга!
— А Серёжа дядьыд сэсся нинӧм эз висьтав?
— юалі ме.
Шура внимательнӧя видзӧдліс ме вылӧ да серӧктіс:
— Сійӧ шуис ещӧ:
«Тадзсӧ вот бурджык, Шура вокӧ!»
А недель мысти, асывнас садьмӧм бӧрын, орччӧн, улӧс вылысь ме аддзи кык гоз чулки да зэв мича еджыд шӧвк воротник — тайӧ челядь ньӧбӧмаӧсь меным пӧдарок асланыс первойя нажӧвитӧм деньга вылӧ.
Сэні жӧ конверт пытшкын вӧлі ӧстальнӧй деньгаыс.
... Ӧні, рытъяснас гортӧ воигӧн, кильчӧ пос, вывсянь на ме частӧ кывлі — челядь менам сьылӧны.
И сэки ме тӧда нин вӧлі — челядь бара чертитчӧны.
ВЕРА СЕРГЕЕВНА
Олӧмным миян муніс рӧвнӧя, некутшӧм сэтшӧм тӧдчана событиеястӧг — тадзи кажитчис быдӧнлы, коді видзӧдліс эськӧ бокысянь.
Быд выль лун вӧлі важыскодь: школа да удж, шочиника — театр либӧ концерт, и бара урокъяс, книгаяс, этшаник шойччӧм — и ставыс.
Но збыльвылассӧ тайӧ ылӧ абу ставыс.
Юноша, том морт олӧмын важнӧ быд час.
Сы водзын дугдывтӧг воссьӧ выль мир.
Сійӧ заводитӧ мӧвпавны самостоятельнӧя и нинӧм оз принимайт веритӧм вылӧ.
Сійӧ ставсӧ выльпӧв думайтӧ да решайтӧ выльпӧв: мый бурыс, мый лёкыс?
Мый колана, благороднӧй да мый ковтӧмыс, лёкыс?
Мый эстшӧмыс настоящӧй дружба, верность, справедливость?
Олӧмас кутшӧм менам цельыс?
Ог-ӧ весьшӧрӧ ме ов?..
Быд часын, быд минутаын олӧмыс кыпӧдӧ том морт водзын пыр выль вопросъяс, заставляйтӧ корсьны, думайтны; быд ичӧтиктор воспринимайтсьӧ вывті ёся да пыдісянь.
Книга важысянь нин абу прӧстӧ шойччӧм либӧ развлекайтчӧм.
Абу, сійӧ — друг, сӧветчик, руководитель.
«Сійӧ, мый книгаясын гижӧма, сійӧ век збыль», — шулывліс Зоя, кор сійӧ вӧлі ичӧт на.
Ӧні книгасӧ лыддьӧм бӧрын сійӧ дыр думайтӧ, вензьӧ сыкӧд, корсьӧ книгасьыс ӧтвет сы вылӧ, мый сійӧс волнуйтӧ.
Таня Соломаха йылысь очерк бӧрын вӧлі лыддьӧма сійӧ вунӧдны позьтӧм повестьсӧ, коді кольӧ след быд подросток вылӧ, — Павка Корчагин йылысь повесть, сылӧн югыд да прекраснӧй олӧм йылысь повесть.
И сійӧ колис менам челядь сознаниеын да сьӧлӧмын джуджыд след.
И быд выль книга налы событие, став йывсьыс, мый сэні висьталӧма, челядь сёрнитӧны быттьӧ збыль олӧм йылысь; сы геройяс йылысь пӧся вензьӧны, найӧс радейтӧны либӧ осуждайтӧны.
Бур книга — тӧлка, вына, честнӧй книга — лыддьӧм — тайӧ сэтшӧм важнӧ том дырйи!
А выль морткӧд паныдасьӧм тшӧкыда определяйтлӧ и тэнсьыд став водзӧ олан туйтӧ, тэнсьыд став будущӧйтӧ.
Менам челядь олӧмын век ыджыд роль ворсіс школа.
Найӧ радейтісны да уважайтісны ассьыныс учительяссӧ да торъя нин пӧся сёрнитлісны учебнӧй частьӧн заведуйтысь Иван Алексеевич Язев йылысь.
— Сійӧ зэв бур морт и зэв справедливӧй учитель, — эз ӧтчыд шулыв Зоя.
— А кутшӧм садовод!
Ми сійӧс Мичуринӧн шуам.
Шура сьӧлӧмсяньыс висьтавліс математика кузя урокъяс йылысь, сы йылысь, кыдзи Николай Васильевич заставляйтӧ думайтны, корсьны да пыр жӧ эрдӧдас сійӧс, коді ӧтвечайтӧ тышкас-мышкас либӧ прӧстӧ механическӧя велӧдӧ правилӧяс.
— Ок, а оз радейт зубритысьясӧс, быдсяма попугайясӧс!
Но сійӧ кӧ нин аддзас, мый мортыс гӧгӧрвоӧ, — дзик мӧд делӧ.
Мукӧд дырйиыс весиг он ставсӧ лючки висьтав, а сійӧ сӧмын шуас:
«Нинӧм, тэ эн тэрмась, думайтышт».
И збыльысь, та бӧрти кыдзкӧ сразу бурджыка кутан думайтны!
И Зоя и Шура пыр зэв меліа висьтавлісны асланыс класснӧй руководительница Екатерина Михайловна йылысь:
— Сэтшӧм сійӧ бур, скромнӧй!
И век дорйӧ миянӧс директор водзын.
И збыльысь, эг ӧтчыд ме кывлы: классын кӧ кодкӧ вильшасяс, мыжмас, первой дорйысьыс — Екатерина Михайловна.
Сійӧ велӧдіс немецкӧй кыв,
некор эз горзыв, но классын сы ордын пыр пукалісны чӧла.
Сійӧ эз вӧв стрӧг, но челядь пиысь некод эз думыштлы лёка гӧтӧвитны сылысь уроксӧ.
Сійӧ радейтіс челядьсӧ, и найӧ ӧтвечайтісны сылы сідзи жӧ, и тайӧ вӧлі тырмымӧн, медым некор эз сулавлы сы урокъяс вылын ни дисциплина йылысь, ни сы предметъяс кузя успеваемость йылысь вопрос.
Но Зоя да Шура олӧмын заводитчис дзик выль полоса сійӧ лунсяньыс, кор найӧ классын кутіс преподавайтны русскӧй кыв да литература кузя Вера Сергеевна Новосёлова.
И Зоя и Шура вывті сдержаннӧя, весиг видзчысигтыр петкӧдлісны ассьыныс чувствояссӧ.
Найӧ быдмӧмкӧд тшӧтш тайӧ чертаыс на характерын лоис век определённӧйджыкӧн.
Найӧ биысь моз полісны быдсяма ошкана кывъясысь.
Найӧ кыкнанныс вӧліны скупӧсь петкӧдлыны радейтӧм, нежность да ыджыд радлун, скӧрлун да неприязнь.
Татшӧм чувствояс йылысь, сы йылысь, мый переживайтӧны челядь, ме регыдджык мысти тӧдмавлі на синъяс серти, чӧв олӧм сертиыс, сы серти, кыдзи Зоя ветлӧдлӧ пельӧсысь пельӧсӧ, кор сылы мыйкӧ оз кажитчы либӧ сійӧ волнуйтчӧ.
Ӧтчыд — Зоялы сэки вӧлі ар дас кык — миян керка водзын улича вылын ӧтик детинка мучитіс да дэльӧдіс понйӧс: шыблаліс понйыслы изйӧн, кыскаліс бӧжӧдыс, а сэсся поп ныр дорас чургӧдліс калбас тор, и муртса на понйыс лӧсьӧдчыліс кватитны калбас торсӧ, детинкаыс лэптыліс кисӧ.
Зоя аддзыліс тайӧс ставсӧ ӧшиньӧд, и кыдзи сійӧ вӧлі, весиг эз пальтоась (делӧыс вӧлі кӧдзыд, сёр арын), котӧрӧн петіс улича вылӧ.
Сылӧн вӧлі сэтшӧм чужӧмыс, мый ме весиг повзи: сійӧ вот горзігтыр, и, гашкӧ, весиг кулакъяснас, уськӧдчас детинка вылӧ.
Но Зоя эз горӧд и весиг эз ырыштчыв сы вылӧ.
— Дугды!
Тэ абу морт та бӧрын, — кильчӧ вылӧ петӧм бӧрын шуис Зоя.
Сійӧ шуис тайӧс эз гораа, но сэтшӧм ёна зывӧктӧмӧн, мый детинкаыс йӧжгыльтчис да кыдзкӧ бокногӧн, ни ӧти кыв вочавидзтӧг, муніс сэтысь...
— Сійӧ бур морт, — шулывліс кодкӧ йылысь Зоя, и тайӧ вӧлі тырмымӧн — ме тӧді: сійӧ ёна уважайтӧ сійӧс, код йылысь тадзсӧ шуис.
Но Вера Сергеевна йылысь и Зоя и Шура висьтавлісны дзебны кӧсйытӧм радлунӧн.
— Тэ кӧ эськӧ сӧмын тӧдін, кутшӧм сійӧ!
— шулывліс Зоя.
— Кутшӧм нӧ?
Мыйла тэныд сьӧлӧм вылад воис сійӧ?
— Ме весиг ог вермы объяснитны...
Ог, ог вермы.
Гӧгӧрвоан, вот сійӧ пырӧ классӧ, заводитӧ висьтавны — и ми ставӧн гӧгӧрвоам: сійӧ оз прӧстӧ урок нуӧд, сы вӧсна мый сылӧн урокыс расписание серти.
Абу, сылы аслыс тайӧ важнӧ да интереснӧ — висьталанторйыс.
И тыдалӧ — сылы оз ков, медым ми прӧста велӧдім ставсӧ, — оз, сійӧ кӧсйӧ, медым ми думайтім да гӧгӧрвоим.
Ребята шуӧны, мый сійӧ сетӧ литературнӧй геройясӧс миянлы «косявлӧм» вылӧ.
И збыль, сійӧ шуӧ:
«Сійӧ кажитчӧ тіянлы?
А мыйла?
А кыдзи, ті ногӧн, сійӧ должен вӧлі вӧчны?»
И ми весиг огӧ казялӧй, кор сійӧ ланьтӧ, а классыс ставнас сёрнитӧ: то ӧти чеччӧ, то мӧд...
Ми вензям, скӧралам, а сэсся, кор ставӧн сёрнитасны, сійӧ заводитӧ висьтавны ачыс — сэтшӧм прӧстӧя, ньӧжйӧник, быттьӧкӧ сэні абу комын морт, а сӧмын куимӧн.
И ставыс сразу лоӧ гӧгӧрвоана: коді прав, коді ӧшибитчис.
И сэтшӧм окота лыддьыны ставсӧ, мый йылысь сійӧ висьталӧ!
Кор сылысь кывзан, сэсся дзик выльног книгатӧ лыддян — аддзан сійӧс, мый водзджыксӧ некор эн казявлы...
А сэсся — ӧд тайӧ колӧ сылы висьтавны аттьӧсӧ сыысь, мый ми ӧні настоящӧя тӧдам Москваӧс.
Первойя урок вылас жӧ сійӧ юаліс миянлысь:
«Толстой музейын вӧвлінныд?
Останкиноын вӧлінныд?»
И сэтшӧм скӧрысь:
«Эк, ті, москвичьяс!»
А ӧні — кӧні сӧмын ми сыкӧд эгӧ вӧлӧй, став музейясӧдыс ветлӧдлім!
И быдпӧрйӧ сійӧ миянӧс заставляйтліс мый йылысь кӧ думайтны.
— Да збыльысь, сійӧ зэв бур, зэв!
— чойыскӧд тшӧтш ошкыліс Шура.
Шура всё-таки яндысьліс татшӧм чувствительнӧй кывъяссьыс и мыйлакӧ, медым дзебны ассьыс яндысьӧмсӧ либӧ медым эсканаджык вӧлі сылӧн шуӧмыс, пыр ошкыліс учительницасӧ басӧн, кӧть кыз гӧлӧснас сылӧн омӧля на артмыліс.
Зато сылӧн синъясыс да чужӧмыс яснӧя да падъявтӧг висьталісны:
«Бур, зэв бур!»
Но настоящӧя ме гӧгӧрвои, мый сэтшӧмыс литература дінӧ, писатель дінӧ, история дінӧ кыпӧдӧм интересыс, кор классын заводитісны лыддьыны Чернышевскийлысь произведениеяс.
ВЫСОКӦЙ МЕРА
— Тіян нылыд велӧдчӧ институтын?
— юаліс ӧтчыд библиотекарша, кодлысь босьтлывлі ме книгаяс Зояӧн гижӧм список серти.
Списокъясыс век вӧліны кузьӧсь да разнообразнӧйӧсь.
Мый сӧмын эз лыддьыв Зоя, кор гӧтӧвитчис Парижскӧй Коммуна йылысь доклад кежлӧ!
Сэні вӧліны и серьёзнӧй историческӧй трудъяс и французскӧй рабочӧй поэтъяслысь — Потьелысь, Клеманлысь — переведитӧм стихотворениеяс.
А мыйта вӧлі лыддьӧма 1812 вося Отечественнӧй война йылысь!
Зоя узис и оліс Кутузовлысь да Багратионлысь нимъяссӧ да сражениеяслысь описаниеяссӧ повторяйтӧмӧн, сьӧлӧмсяньыс висьтавліс наизусть «<rus>Война и мирысь</rus>» быдса страницаяс.
Илья Муромец йылысь доклад кежлӧ гӧтӧвитчигӧн сійӧ составитіс шоча сюрысь книгаяслысь быдса кузь список, код серти книгаяссӧ ме муртса корсялі библиотекаясысь.
Да, меным эз вӧв выльторйӧн, мый Зоя кужӧ уджавны серьёзнӧя, воны медся пыді источникъясӧдз, гӧгӧрвоӧ да кужӧ бура уджавны аслас тема вылас.
Но тадзи сійӧ эз на сетчыв ни ӧти уджӧ.
Чернышевскийкӧд паныдасьӧм Зоя олӧмын лоис зэв важнӧй событиеӧн.
Урокъяс вылысь воӧм бӧрын, кӧні Вера Сергеевна тӧдмӧдӧма челядьӧс Чернышевский биографияӧн, Зоя решительнӧя шуис:
— Ме кӧсъя тӧдны сы йылысь ставсӧ.
Гӧгӧрвоан, мамочка?
А школаын эм сӧмын «<rus>Что делать?</rus>»
Тэ нин, пӧжалуйста, юав, мый эм тіян библиотекаад.
Меным колӧ ыджыд, полнӧй биография, перепискаяс да современникъяслӧн казьтылӧмъяс.
Кӧсъя представитны аслым, кутшӧм сійӧ вӧлі олӧмас.
Тайӧ кывъясыс вӧліны сӧмын заводитчӧмӧн, и кольччыны бокӧ ме эг нин вермы.
Кывъяс вылӧ скуп Зоя друг лои варов, — тыдалӧ, сылы колӧ вӧлі юксьыны быд мӧвпӧн, аслас быд находкаӧн, лыддьӧмтор йылысь думайтігӧн ыпнитысь быд выль бикиньӧн.
— Видзӧд, — Николай Гавриловичлысь кутшӧмкӧ важ биография меным петкӧдлігӧн шуис Зоя, — тані гижӧма, мый первойя студенческӧй воясас, занятиеясысь кындзи, сійӧ нинӧмӧн абу интересуйтчӧма.
А со видзӧдлы, кутшӧм латинскӧй стихъяс сійӧ сетлӧма сэки переведитны аслас воча вокыслы:
«Мед восторжествуйтас справедливость либӧ пӧгибнитас мир!»
Либӧ со вот:
«Мед бырас лӧж либӧ киссяс небесаыс!»
Неужели тайӧ случайнӧ?..
А со Пыпинлы письмӧысь:
«Содействуйтны аслад отечестволӧн не регыд кадся, а вечнӧй славалы да человечество благолы — мый вермас лоны вылынджык да коланаджык таысь?»
Мама, ме сэсся ог кут тэныд мешайтны, но сӧмын тэ кывзы ещӧ ӧти места.
Тайӧ дневникас гижӧд:
«Аслам убеждениеяслӧн торжество вылӧ ме ньӧти ог жалит олӧмӧс!
— Свобода, равенство, братство да довольство торжествуйтӧм вылӧ, корысялӧм да лёкторъяс бырӧдӧм вылӧ.
Ме кӧ эськӧ сӧмын вӧлі убедитчӧма, мый менам убеждениеясӧй справедливӧйӧсь да найӧ восторжествуйтасны, ме весиг ог кут каитчыны, мый ме ог аддзы налысь торжество лунсӧ да ыджыдалӧмсӧ, и кокни лоас кувны, а оз курыд шог, ме кӧ таын лоа убедитчӧма»...
Но, тэ думышт: та бӧрын ӧмӧй позьӧ шуны, мый сійӧ интересуйтчис сӧмын аслас занятиеясӧн?
«<rus>Что делать?</rus>» лыддьыны заводитӧм бӧрын Зоя эз нин вермы эновтны книгасӧ — сійӧ сэтшӧма интересуйтчис книганас, мый, кажитчӧ, первойысь ас олӧмас ме локтігкежлӧ абу шонтӧма ӧбед.
Сійӧ муртса казяліс, кыдзи ме пыри.
Здук кежлӧ лэптыліс ме вылӧ менӧ тӧдны вермытӧм синъяссӧ да пыр жӧ бара внимательнӧя кутіс лыддьысьны.
Ме эг мӧд тревожитны сійӧс, ӧзті керосинка, пукті суп, босьті ведра, медым мыссян дозйӧ кисьтны ва.
Сӧмын сэки Зоя казяліс, ырскӧбтіс-чеччис да мырддис менсьым ведраӧс:
— Мый нӧ тэ, мама!
Ме ачым!
Помасис ужин, Шура водіс узьны, сёрӧнджык воді и ме, унмовси, сэсся садьми, неуна куйлышті восьса синъясӧн, бара унмовси да бара садьми войнас сёрӧн нин, — а Зоя век на лыддьысис.
Сэки ме чеччи, кыв шутӧг босьті сылысь книгасӧ, тупки да пукті этажерка вылӧ.
Зоя мыжапырысь да кевмысяна видзӧдліс ме вылӧ.
— Меным сьӧкыд узьнысӧ бинас, а аски колӧ водз чеччыны, — шуи сылы. Ме тӧда вӧлі, мый сӧмын тайӧ помкаыс лоас сылы убедительнӧйӧн.
Асывнас Шура эз вермы кутчысьны, медым не дэльӧдыштны чойсӧ:
— Тӧдан, мама, тӧрыт сійӧ мыйӧн воис школаысь, пыр жӧ лыддьысьны кутіс.
Лыддьысьӧ — и нинӧм оз аддзы и оз кыв.
Ме ногӧн, сійӧ регыд кутас узьлыны Рахметов моз кӧрттувъяс вылын!
Зоя чӧв оліс, но рытнас школасьыс вайис книга, кӧні вӧлі вайӧдӧма Рахметов йылысь Георгий Димитровлысь кывъяссӧ — сы йылысь, кыдзи русскӧй писательлӧн геройыс вӧлі кодыркӧ революционнӧй движениеын первойя воськовъяс вӧчысь том болгарскӧй рабочӧйлы радейтана образецӧн.
Димитров казьтыліс, мый сэки, том дырйиыс, сійӧ зілис лоны сэтшӧм жӧ чорыдӧн, волевӧйӧн, закалённӧйӧн, кыдзи Рахметов, сідз жӧ подчинитны ассьыс личнӧй олӧмсӧ великӧй делӧлы — уджалысь йӧзӧс мездӧм вӧсна тышлы.
Зоя босьтіс сочинение вылӧ тема «Чернышевскийлӧн олӧм».
Сійӧ помтӧг лыддьысис, мудзлытӧг корсис пыр выль материалъяс и мукӧд дырйиыс аддзыліс сэтшӧм фактъяс, кодъяс йылысь ме войдӧрсӧ ачым эг тӧдлы.
Чернышевскийлӧн гражданскӧй казнь йылысь Зоя висьталіс дженьыда, скупа, но выразительнӧя.
Этшаник кывъясӧн сійӧ опишитіс кымӧра, зэра асывсӧ, эшафот да сы вылын — чепъяса сьӧд столб да сьӧд дӧска, кытчӧ вӧлі гижӧма еджыд букваясӧн:
«Государственнӧй преступник». Дӧскасӧ вӧлі ӧшӧдӧма Чернышевскийлы сьыліас.
Сэсся — куим тӧлысь чӧжся сьӧкыд, мучитана туй, сё верстъяс, тысячаяс — кузь, мерайттӧм туй.
И медбӧрын, Кадая — ылі пемыд пельӧс, катарга, кӧні царскӧй правительство зілис кусӧдны «опальнӧй наукалысь яръюгыд светоч».
Зоя аддзӧма кутшӧмкӧ книгаысь тушӧн вӧчӧм рисунок, стӧчджыка кӧ шуны — набросок, кодӧс вӧчлӧма политическӧй ссыльнӧйясысь ӧти: ичӧтик керка, кӧні олӧма Николай Гаврилович.
Шураӧс сідзжӧ эз вермы не ыштӧдны Зоялӧн увлечениеыс — сійӧ рисуйтіс тайӧ набросоксӧ Зоялы тетрадяс, та дырйи кужис босьтны да передайтны главнӧйсӧ: шуштӧмлун, коді дорӧма пустыннӧй, кӧдзыд крайсӧ.
Горизонтлӧн чорыд черта, нюр, лыа, лёкиник, ляпкыдик вӧр, гуясвесьтса мылькторъяс вылын крестъяс, и тайӧ ставсӧ быттьӧ личкӧма улӧ ӧшйӧм зумыш небесаӧн, и личкӧма страшнӧй сьӧктаӧн ичӧтик керкасӧ, кодлӧн стенаяс сайсьыс он угадайт ни шоныд, ни кыпыдлун, ни радлун...
Кольӧны и кольӧны вояс одиночествоын — мучительнӧй, шуштӧм олӧм.
И веритны позьтӧмӧн кажитчӧны письмӧясыс, кодъясӧс гижӧ Николай Гаврилович гӧтырыслы да челядьыслы, — пӧсь письмӧяс, кодъясын тырыс югыдлун, мелілун да любовь; письмӧясыс тӧлысьясӧн мунӧны войясын, лымъялігӧн.
Тадзи кольӧ+ кузь сизим во.
И вот Чернышевский катаргасьыс мездмӧм водзвылын.
Кутшӧм письмӧ сійӧ гижӧ аслас гӧтырыслы — Ольга Сократовналы!
«Менам мусаӧй, радлунӧй менам, дзик ӧти любовь да мӧвп менам...
гижа миян свадьба лунӧ.
Муса радлун менам, благодарита тэнӧ сыысь, мый тэ югдӧдан менсьым олӧмӧс...
Август 10-ӧд лунӧ помасьӧ менам срок, кор ог нин ло тэныд да челядьлы празднӧйӧн, бесполезнӧйӧн.
Ар кежлас, чайта, овмӧдча кӧнкӧ Иркутскын либӧ Иркутск дорын да кута имеитны позянлун уджавны важмоз...
Регыд ставыс заводитас вежсьыны бурлань.
Тавося арсянь жӧ...»
Быд кывйысь кылӧ уверенность, надея, мый регыд мысти аддзысясны.
А та пыдди — Вилюйскӧ ссылкаӧ мӧдӧдӧм да ещӧ кузь, помтӧм дас куим во одиночествоын.
Кӧдзыд, суровӧй тӧв кыссьӧ воджын; гӧгӧр — нюр, тундра.
Заключениеын олігӧн тайӧ медся сьӧкыд кад, кодӧс весиг оз югдӧд мездмӧм вылӧ надея.
Водзын нинӧм.
Одиночество, вой, лым...
И вот сэки Чернышевский дінӧ воӧ полковник Винников да передайтӧ сылы правительстволысь предложение: сетны помилование йылысь прошение.
Сетас кӧ прошение, кӧсйысьӧны мездыны, лэдзны воны рӧдинаӧ.
«Мый кузя жӧ ме должен корны помилованиесӧ?
— ӧтветнас шуӧ Чернышевский.
— Тайӧ вопрос...
Меным кажитчӧ, мый менӧ ыстісны ссылкаӧ сӧмын сы вӧсна, мый менам юрӧй да жандармъяслӧн шеф Шуваловлӧн юрыс устроитӧма разнӧй ногӧн, а та кузя ӧмӧй позьӧ корны помилование?
Благодарита тіянӧс трудсьыд...
Прошение сетӧмысь ме дзикӧдз ӧтказывайтча...»
И бара ньӧжйӧник кыссьӧ кадыс.
Лун бӧрся лун, во бӧрся во мунӧ олӧмыс.
Сылӧн деятельнӧй, вынйӧра вежӧр, кодлы сэтшӧма колӧ уж да творчество, сэтшӧма кужӧ аддзыны водзысь!
Ки, коді гижис русскӧй крестьяна дінӧ шыӧдчана скӧр да страстнӧй прокламацияяс.
Гӧлӧс, коді чуксаліс Герценӧс, медым сылӧн «Колоколыс» эз прӧстӧ тонньӧдлы, а чуксаліс Русьӧс босьтны чер.
Ассьыс став олӧмсӧ сійӧ сиис ӧтилы, стремитчис ӧти пельӧ: медым увтыртӧм народ шедӧдіс мездлун.
Сійӧ и невестаыслы коркӧ шуліс:
«Ме ог принадлежит аслым, ме бӧрйи сэтшӧм туй, коді грӧзитӧ меным тюрьмаӧн да крепостьӧн».
И тайӧ мортыс терпитӧ сылы медся страшнӧй мучениесӧ — бездействие.
Сійӧ оз вермы весиг кутлыны кулысь другыслысь кисӧ, шуны сылы прӧщальнӧй кыв
Некрасов вӧлі куланвыйын.
Та йылысь юӧрыс Чернышевскийлы вӧлі чорыд ударӧн.
«Кор тэ получитан менсьым письмӧ, Некрасов кӧ лоӧ ловъя на, — гижӧ сійӧ Пыпинлы, — висьтав сылы, мый ме пӧся радейтлі сійӧс, кыдзи мортӧс, мый ме благодарита сійӧс ме дінӧ бура относитчӧмысь, мый ме окала сійӧс, ме убедитчи: сылӧн славаыс некор оз кув, мый сы дінӧ, став русскӧй поэтъясысь медся гениальнӧй да медся благороднӧй поэт дінӧ, Россиялӧн любовыс вечнӧй.
Ме сыркъялӧмӧн бӧрда сы кузя...»
Куим тӧлысь чӧж воис тайӧ письмӧыс — и суис Некрасовӧс ещӧ ловъяӧн на.
«Висьталӧй Николай Гавриловичлы, — корис кулысь Некрасов, — мый ме сійӧс ёна благодарита.
Сійӧ бурӧдіс менсьым сьӧлӧмӧс: став мукӧд кывъяс дорысь меным сылӧн кывъясыс медся донаӧсь».
Кызь во чӧжся катарга да ссылка бӧрын Чернышевский медбӧрын воис рӧдинаас.
Сійӧ ставнас — нетерпение, ставнас — порыв, сійӧ сувтлытӧг тӧвзьӧ, тайӧ кузь да сьӧкыд туй вылас ни ӧти час кежлӧ аслыс шойччӧг сеттӧг.
Медбӧрын сійӧ Астраханьын.
И сэні бара чорыд удар: Чернышевскийӧс лишитӧма уджавны позянлунысь.
Коді нӧ, кутшӧм журнал кутас печатайтны «политическӧй преступниклысь» статьяяссӧ?
И бара бездействие, бара гӧгӧр чӧв-лӧнь да пустота...
Чернышевский кулӧм водзвылас регыд аддзысьліс Короленкокӧд.
Николай Гаврилович эз тшӧктыв жалитны асьсӧ, казьтылӧ Короленко:
«Сійӧ пыр зэв бура владейтіс аснас и страдайтліс кӧ — а вермис-ӧ сійӧ не страдайтны зэв чорыда!
— то пыр страдайтліс гордӧя, ӧтнас, аслас шогнас некодкӧд юксьытӧг».
... Зоя гораа лыддис миянлы ассьыс сочинениесӧ.
Ми кыкнанным — и ме и Шура — шуим сійӧс, мый думайтім:
«Зэв бур!»
— Тӧдан, — комнатаӧд ветлӧдлігӧн содтіс Шура, — ме <ns>коркӧ-нибудь</ns> непременнӧ гижа ыджыд картина.
Сійӧ кутас шусьыны:
«Чернышевскийӧс гражданскӧя казнитӧм».
— А Герцен ӧд тадзи и гижліс, — тэрыба шуис Зоя.
— Тӧдан, сійӧ гижліс: неужели некод оз рисуйт сэтшӧм картина — Чернышевский позорнӧй столб дорын?
Сійӧ шуліс, мый тайӧ картинаыс...
кыдз нин сійӧ шуліс?..
эрдӧдас тупӧй злодейясӧс, кодъяс кӧрталӧны мортлысь мӧвпсӧ позорнӧй столб дорӧ.
— Ме ставсӧ аддза, — чойыслысь висьталӧмсӧ муртса кывзӧм бӧрын водзӧ нуӧдіс Шура.
— И нывсӧ, коді сылы шыбитіс цветъяс, и офицерсӧ, коді горӧдіс:
«Прӧщай!»
И Чернышевскийсӧ аддза...
Тӧдан, сійӧ здукас, кор палач сы юр весьтын чегис шпагасӧ, Чернышевскийӧс сувтӧдіс пидзӧсчань вылас, но всё равно — чужӧмыс сылӧн сэтшӧм...
гӧгӧрвоан, сразу тыдалӧ, мый сійӧ пӧкӧритчытӧм и некор оз пӧкӧритчы!
Аскинас, кор ме муртса на мыччыси ӧдзӧсӧд, Шура горӧдіс:
— Мама, Вера Сергеевна юасис Зоялысь!
И тэ сӧмын думышт: юаліс буретш Чернышевский олӧм да удж йылысь.
— И мый?
— Зэв бур!
Зэв бур!
Став класс сэтшӧма кывзіс, весиг ме, кӧть меным нин и ставыс тайӧ вӧлі тӧдса!
И Вера Сергеевна вӧлі зэв дӧвӧль.
Сочинениесьыс Зоя сідзжӧ получитіс «отлично».
— Заслужитӧм отметка, — шуи ме.
— Дерт жӧ!
— шыасис Шура.
Кажитчӧ эськӧ, сочинениеысь «отлично» вӧлі Зоя уджлы пом.
Но тайӧ эз вӧв сідз.
Чернышевскийкӧд паныдасьӧм, сылӧн судьбакӧд да сы книгаяскӧд тӧдмасьӧм Зоялы вӧлі зэв ыджыдторйӧн.
Чернышевскийлӧн олӧмыс лоис сы поступокъяслӧн да мӧвпъяслӧн ыджыд примерӧн.
Татшӧм вӧлі литература кузя сочинение вылын Зоя уджлӧн настоящӧй итогыс.
ХИМИЯЫСЬ «ОТЛИЧНО»
Зоя велӧдчис зэв бура, кӧть и уна предметъяс сетчисны сылы сьӧкыда.
Математика да физика кузя сійӧ пукавліс мукӧд дырйиыс сёр войӧдз и нинӧм вылӧ эз сӧгласитчыв, медым сылы Шура отсаліс.
Кымынпӧрйӧ вӧвлі тадзи: рыт, Шура важӧн нин гӧтӧвитӧма урокъяс, а Зоя век на пызан сайын.
— Тэ мый вӧчан?
— Алгебраысь.
Задачаыс оз артмы.
— Вай ме тэныд петкӧдла, кыдзи вӧчны.
— Эн, ме ачым решита.
Кольӧ часджын, час.
— Ме узьны муна!
— скӧрысь шуӧ Шура.
— Со решениеыс.
Видзӧд, со татчӧ пукта.
Зоя весиг юрсӧ эз бергӧдлы.
Шура дӧсадапырысь ӧвтыштіс кинас да водіс узьны.
Зоя пукалӧ дыр.
Сійӧс кӧ босьтӧ унзіль, сійӧ мыськӧ чужӧмсӧ кӧдзыд ваӧн да бара пуксьӧ пызан сайӧ.
Решитӧм задачаыс куйлӧ орччӧн, сулалӧ сӧмын нюжӧдны кисӧ, но Зоя оз и видзӧд сыладорӧ.
Аскинас Зоя получайтӧ математика кузя «отлично», и классын тайӧ некодӧс оз шензьӧд.
Но ми Шуракӧд тӧдам, мый сылы сулалӧ тайӧ «отличноыс».
... Шура, способнӧй да ставсӧ ӧдйӧ гӧгӧрвоысь, частӧ урокъяссӧ гӧтӧвитӧ сідз-тадз и, овлывлӧ вӧлі, ваявліс гортӧ «посредственно».
И вокыслӧн быд посредственнӧй отметкаысь Зоя шогсьыліс сы дорысь ёнджыка:
— Тайӧ тэнад уджыд, гӧгӧрвоан?
Тэ он имеит право недобросовестнӧя относитчыны аслад удж дінӧ!
Шура сӧмын кӧрліс плешсӧ да окайтіс сійӧс кывзігӧн, сэсся эз вермыв кутчысьны:
— Мый нӧ, тэ ногӧн, ме абу способнӧй гӧгӧрвоны став тайӧ премудростьсӧ?
— Способнӧй кӧ — докажит!
Книгатӧ листалін да шыбитін?
Оз ков сідз, тэ заводитін кӧ, то помӧдзыс лыддьы!
Сэк висьталан: способнӧй.
Ме ог радейт, кор вӧчӧны кыдзсюрӧ.
Тайӧ прӧстӧ зывӧктана!
* * *
— Зоя, тэ мыйла сэтшӧм зумыш?
— Химияысь «отлично» получиті, — неокотапырысь вочавидзӧ Зоя.
Менам чужӧм вылын сэтшӧм чуймӧм, мый Шура оз вермы кутчысьны да гораа серӧктӧ.
— Тэ шогсян отличнӧй отметкаысь?
— юалі ме, ачым ог эскы аслам пельяслы и синъяслы.
— Пыр жӧ ме тэныд ставсӧ объяснита, — шуӧ Шура, сы вӧсна мый Зоя упорнӧя чӧв олӧ.
— Сійӧ, тӧдан кӧ, арталӧ, мый отметкаыс незаслуженнӧй, мый химиясӧ сійӧ «отлично» вылӧ оз тӧд.
Шура тайӧс висьталӧ ошкытӧмпырысь.
Зоя лэдзис щӧкасӧ кипыдӧсъяс вылас да гажтӧм, пемдӧм синъяссӧ вуджӧдіс Шура вывсянь ме вылӧ.
— Но да, — шуӧ сійӧ.
— Некутшӧм радлӧм тайӧ «отличноыс» меным эз вай.
Ме ветлӧдлі-ветлӧдлі, думайті-думайті, сэсся локті Вера Александровна дінӧ да шуа:
«Ме тіянлысь предметтӧ «отлично» вылӧ ог тӧд».
А сійӧ видзӧдліс ме вылӧ да шуӧ:
«Ті кӧ тадз шуанныд, сідзкӧ кутанныд тӧдны.
Кутам артавны, мый «отличносӧ» пукті тіянлы авансӧн».
— И навернӧ нин сійӧ думыштіс, мый тэ прӧста сідз шуан!
— скӧрысь шуис Шура.
— Эз, сійӧ сідзсӧ эз думышт!
— Зоя друг веськӧдчӧ, кыкнан банбокыс сылӧн ёна гӧрдӧдӧны.
— Вера Александровна кӧ справедливӧй да тӧлка морт да сійӧ кӧ неуна кӧть тӧдыштӧ ассьыс велӧдчысьяссӧ, сійӧ Зоя йылысь тадз оз думышт, — дорйыны босьтчи ме Зояӧс, кор аддзи, кутшӧм забеднӧ лои Зоялы Шура кывъясысь.
... Сійӧ жӧ рытнас, кор Зоя мыйлакӧ муніс гортысь, Шура бара заводитіс сёрнитны химия кузя отметкакӧд лоӧмтор йылысь.
— Мам, ме ӧд талун эг прӧстӧ вид Зоятӧ, — заводитіс сійӧ зэв серьёзнӧя.
Сійӧ сулаліс ӧшиньлань мышкӧн, кыкнан кинас ӧшинь дорышас мыджсьӧмӧн; кӧрӧм синкымъяс костас сылӧн мыччысьӧма скӧр чукыр.
Неуна шензьӧмӧн ме виччыси, мый лоас водзӧ.
— Тэ, мам, гӧгӧрво: мукӧд дырйи Зоя вӧчӧ сідзи, мый некод оз вермы тайӧс гӧгӧрвоны.
Со тайӧ отметканас.
Ӧд классын быдӧн эськӧ рад вӧлі получитны «отлично», и некод эськӧ весиг эз думышт рассуждайтны, заслуженнӧй-ӧ либӧ незаслуженнӧй отметкаыс.
Химичка пуктіс — и ставыс.
Нет, Зоя кыдзкӧ нин мерасьыс вывті стрӧг!
Либӧ со, видзӧд кодкӧ лунӧ Борька Фоменков гижис сочинение — бурӧс, тӧлкаӧс.
Но сійӧ тӧдӧ: сылӧн пыр уна ӧшибка.
Сэк сійӧ босьтас да и гижас помас:
«Грамматическӧй ӧшибкатӧг ме русскӧй сёрни ог радейт».
Ставӧн сералісны, а Зоя дивитіс.
Сійӧ, шуӧ, сылӧн уджыс, сылӧн делӧ, и тані шутитны нинӧмла...
Меным мый ӧбиднӧ, — пӧся водзӧ висьталӧ Шура: — ӧд Зоя гӧгӧрвоӧ жӧ шуткасӧ и серавны радейтӧ, а вот школаын та йылысь, ме ногӧн, некод весиг оз дӧгадайтчы.
Сулалӧ кодлыкӧ шумитыштны...
но, вобщем, неуна вильшасьыштны, — сы вылӧ менсьым видзӧдлӧмӧс казялӧм бӧрын веськӧдіс асьсӧ, — и весиг неуна, дзик омӧлика — Зоя нин сразу лыддьӧ нотация.
Либӧ тӧрыт вот — тэ весиг он тӧд, кутшӧм шум лыбис классын!
Диктант вӧлі русскӧй кузя.
Ӧтик нывка юалӧ Зоялысь, кыдзи гижсьӧ
«<rus>в течение</rus>» либӧ «<rus>в течении</rus>».
И Зоя сылы эз висьтав, тэ думыштлы сӧмын!
Перемена дырйи классыс ставнас юксис кыкпельӧ — муртса эз тышӧ воны: ӧтияс горзӧны, мый Зойка омӧль ёрт, мукӧдъяс — мый сійӧ принципиальнӧй...
— А тэ мый горзін?
— Месӧ нинӧм эг горзы.
Но сӧмын тӧдвылад кут: сы местаын кӧ некор эг ӧткажит ёртлы.
Недыр ми кыкнанным чӧв олім.
— Кывзы, Шура, — мӧді сёрнитны ме, — кор Зоялӧн оз артмы задачаыс, а тэнад важӧн нин ставыс помалӧма, Зоя корӧ тэнӧ отсавны сылы?
— Оз, оз кор.
— Помнитан, кыдзи сійӧ коркӧ пукаліс нёль час асылӧдз, а всё-таки сійӧ ачыс решитіс алгебра кузя сійӧ запутаннӧй задачасӧ?
— Помнита.
— Ме думайта, мый морт, коді сэтшӧм требовательнӧя, сэтшӧм стрӧга относитчӧ ас дорас, имеитӧ право требовательнӧя относитчыны и йӧз дінӧ.
Ме тӧда, ребята арталӧны сідз: подсказка — святӧй делӧ.
Гимназияын миян тайӧ вӧлі законӧн.
Но тайӧ важся, лёк закон.
Ме ог уважайт найӧясӧс, кодъяс олӧны подсказкаясӧн да шпаргалкаясӧн.
И ме уважайта Зояӧс сы вӧсна, мый сылӧн эм мужество висьтавны та йылысь веськыда.
— Но да, ребята пиысь некымынӧн тадз жӧ шуӧны, мый Зоя пӧ честнӧй морт, висьталӧ сійӧс, мый думайтӧ.
Вот Петька шуис тадзи:
«Ме кӧ ог гӧгӧрво, меным сійӧ пыр ставсӧ объясняйтӧ, некор оз ӧтказывайтчы, но контрольнӧй дырйи подсказывайтны нечестнӧ».
Но век жӧ...
— Мый нӧ «век жӧ»?
— Век жӧ тайӧ абу <rus>по-товарищески</rus>!
— Тӧдан, Шура, Зоя кӧ эськӧ ӧтказывайтчис отсавны, объяснитны — тайӧ эськӧ эз вӧв <rus>по-товарищески</rus>.
А ӧткажитны подсказкаын — ме ногысь, тайӧ и эм товарищескӧй поступок. Веськыд да честнӧй.
Ме казялі, мый менам кывъясӧй эз убедитны Шураӧс.
Сійӧ дыр на ещӧ сулаліс ӧшинь дорын, лыддьысьтӧг листаліс книга, и ме гӧгӧрвои, мый сійӧ век на ачыс ачыскӧд вензьӧ.
* * *
Шура висьталӧмысь ӧткымынторъяс тревожитісны и менӧ.
Зоя — тэрыб, гажа нывка.
Сійӧ радейтӧ театр и, видзӧдас кӧ кутшӧмкӧ спектакль миянтӧг, пыр сэтшӧм выразительнӧя да пӧся висьтавлӧ, мый аддзыліс да кывліс, и миянлы Шуракӧд кажитчӧ, быттьӧкӧ ми асьным аддзылім пьесасӧ.
Сылӧн векся серьёзность пыр частӧ петӧ батьыслӧн кодь жӧ кутны позьтӧм юмор, и сэки ми рытывбыд сералам, казьтылам быдсяма тешкодь случайяс.
Мукӧд дырйи Зоя сёрнитӧ аслас обычнӧй гӧлӧсӧн и друг муртса тӧдчымӧн вежӧ гӧлӧссӧ, чужӧмыслысь выражениесӧ...
Ачыс сэки некор оз нюммун, а ми Шуракӧд сералам синва петтӧдз — тӧдмалам сійӧ мортсӧ, код йылысь мунӧ сёрниыс.
Вот Зоя гӧрбыльтчыштіс, топӧдіс вомдоръяссӧ да сёрнитӧ ньӧжйӧник, степеннӧя:
— А ме, донаясӧй менам, со мый тіянлы шуа, ті нин энӧ дивитӧй...
Ті томйӧз, онӧ веритӧй, а сӧмын нин кань кӧ туй вомӧн вуджас — беда лоас...
И миян водзӧ, быттьӧ ловъя, сувтӧ старушка — важ квартираса соседка.
— Вернӧ, вернӧ: Акулина Борисовна!
— горзӧ Шура.
Вот Зоя зумыштчис да ещӧ стрӧга, дженьыда:
— Мыйла непорядок?
Пырысьтӧм-пыр жӧ дугдӧй!
А то меным быть лоӧ примитны мераяс!
И ми сералігтыр тӧдім Осиновӧй Гайясса школьнӧй стӧрӧжӧс.
Юмор чувствоыс шоча кольлӧ Зояӧс, и сійӧ кужӧ висьтавны серам петкӧдланаӧс, кӧть сійӧ ачыс кольӧ серьёзнӧйӧн.
Зоя радейтӧ гӧстьясӧс.
Кор миянӧ пыралӧ Серёжа дядьыс либӧ менам чой Ольга, либӧ удж кузя менам ёртъяс пӧвстысь кодкӧ, Зоя оз тӧд, кытчӧ пуксьӧдны, мыйӧн вердны.
Сійӧ гажаа, зіля ноксьӧ, непременнӧ гӧститӧдас аслас пӧжалӧмторйӧн, и век ӧбидитчӧ, гӧстьлӧн кӧ абу кадыс пукавны дырджык.
Сійӧ бура, кокниа чувствуйтӧ асьсӧ верстьӧ йӧз пӧвстын.
Но вот школаын, ӧти арлыдаяс дінын Зоя частӧ кажитчӧ йӧршитчӧмаӧн да йӧзыскӧд абу варов.
И тайӧ тревожитӧ менӧ.
— Мыйла тэ некодкӧд он дружит?
— кыдзкӧ ӧтчыд юалі ме сылысь.
— А тэ ӧмӧй абу меным друг?
— паныдаліс Зоя.
— А Шура абу друг?
Да и Иракӧд ми дружитам.
— Сійӧ неуна чӧв олыштіс да нюмъялігтыр содтіс: — Тайӧ ӧд Шуралӧн классджынйыс другъяс.
А ме тадзи ог вермы.
АС КЕЖАС
— Зоя, тэ мый гижан?
— Прӧстӧ сідз.
Тайӧ лоӧ: Зоя пукалӧ дневник сайын.
Коленкоровӧй переплёта, клеткаа кыз тетрадь.
Зоя босьтлывлӧ сійӧс шочиника, гижӧ этшаник.
— Вай лыддям!
— корӧ Шура.
Зоя довкйӧдлӧ юрнас.
— Но ладнӧ инӧ!
Рӧднӧй вокыдлы он петкӧдлы?
Шура чуть-чуть ворсыштӧ: сылӧн скӧр, грознӧй тоныс, дерт, шутитӧм, но тайӧ шутитӧмас и тӧдчыштӧ настоящӧй ӧбида.
— Рӧднӧй вок лыддяс, а сэсся серавны кутас, тӧда ме тэнӧ, — вочавидзӧ Зоя.
Сэсся меным ньӧжйӧникӧн шуӧ: — Тэныд позьӧ.
... Тайӧ вӧлі тешкодь дневник.
Тайӧ вӧлі ньӧти эз сэтшӧмӧн, кутшӧмӧс нуӧдіс Зоя дас кык арӧсаӧн.
Сійӧ эз гижав сэтчӧ некутшӧм событиеяс.
Мукӧд дырйиыс сійӧ гижлывліс сэтчӧ сӧмын некымын кыв, мукӧд дырйиыс — книгаысь фраза, мукӧд дырйиыс — стихотворнӧй строчка.
Но йӧз кывъяс сайын, йӧз стихъяс сайын вӧлі тыдалӧ, мый думайтӧ, мыйӧн тревожитчӧ менам нывкаӧй.
Мукӧд гижӧдъяс пиысь ме аддзи татшӧмӧс:
«Дружба — сійӧ лоӧ юксьыны быдторйӧн!
Имеитны общӧй мӧвпъяс, общӧй кӧсйӧмъяс.
Юксьыны радлунӧн и шогӧн.
Меным кажитчӧ, неправда гижӧны книгаясын, мый дружитӧны сӧмын противоположнӧй характера йӧз.
Тайӧ невернӧ: кымын унджык общӧйыс, сымын бурджык.
Ме кӧсйи эськӧ имеитны сэтшӧм ёртӧс, кодлы эськӧ верми дӧверитны ставсӧ.
Ме дружита Иракӧд, но меным пыр кажитчӧ, мый сійӧ меысь томджык, кӧть ми и ӧткодь арлыдаӧсь».
Дневникын вӧліны Маяковскийлӧн строчкаяс:
<rus>Но мне —</rus>
<rus>люди,</rus>
<rus>и те, что обидели —</rus>
<rus>вы мне всего дороже и ближе</rus>.
А сэсся Николай Островскийлӧн кывъясыс:
«Медся донаыс мортлӧн — сійӧ олӧм.
Сійӧ сетчӧ сылы ӧтчыд, и сійӧс овны колӧ сідзи, медым эз вӧв доймана сьӧкыд весьшӧрӧ олӧм вояс вӧсна...
и медым кулігад вермин шуны: став олӧмӧс да став вынӧс вӧлі сетӧма мирын медся прекраснӧйыслы — человечествоӧс мездӧм вӧсна тышлы».
Вӧліны и татшӧм кывъяс (ог тӧд, вӧліны-ӧ найӧ Зоялӧн али кытыськӧ найӧс лыддьылӧма):
«Коді оз думайт ас йывсьыс вывті уна, сійӧ ёна бурджык думайтысьыс дорысь».
И ещӧ:
«Уважайт асьтӧ, эн вывті донъяв.
Эн йӧршитчы аслад кышӧ и эн ло однобокӧйӧн.
Эн горзы, мый тэнӧ оз уважайтны, оз донъявны.
Унджык уджав ас вылад, и унджык лоас уверенность».
Ме тупки тетрадьсӧ аслыссяма да сложнӧй чувствоӧн.
Тайӧ страницаясас писькӧдчис ещӧ вывті на том, абу на зумыд, корсьысьысь мӧвп — быттьӧкӧ морт корсьӧ туй, петавлӧ вернӧй трӧпа вылӧ, а сэсся бара вошлӧ, шӧйтӧ да бара петӧ правильнӧй туй вылӧ.
Тайӧ вӧлі ыджыд, чистӧй зеркала, кӧні петкӧдчис вежӧрыслӧн да сьӧлӧмыслӧн быд движение.
И ме решиті: ог кут сэсся лыддьыны Зоялысь дневниксӧ.
Мортлы полезнӧ олыштны ас кежас ӧтнаслы, видзӧдлыны ас пытшкас, думайтыштны быдтор йылысь, ылыстчыны бокӧвӧй синъясысь, весиг кӧть тайӧ мамлӧн син.
— Аттьӧ, мый веритан меным, — шуи ме Зоялы.
— Но дневникыд тэнад, и некодлы сійӧс лыддьыны оз ков.
ВОЖДЬЛӦН КЫВ
1938 вося гожӧмын Зоя кутіс гӧтӧвитчыны пырны комсомолӧ.
Сійӧ судзӧдіс устав, выльысь и выльысь лыддьыліс сійӧс, а сэсся Шура прӧверяйтліс, ставсӧ-ӧ сійӧ помнитіс да усвоитіс.
Тайӧ кад кежлас относитчӧ меным зэв памятнӧй случай.
— Мама, — ӧтчыд шуис Шура, — видзӧдлы, кутшӧм важ газета!
Вижӧдӧма ставнас.
Тэ видзӧдлы: кызь нёльӧд во!
Тайӧ вӧлі 1924 вося январь 30-ӧд лунся «Правда».
Ме кыв шутӧг босьті киӧ газетнӧй листсӧ.
И сэтшӧм яръюгыда тӧдвылӧ уси: февраль тӧлысся кӧдзыд лун, изба-читальня, кӧні тырыс йӧз; изба-читальняын шынитӧв, и Анатолий Петрович лыддьӧ крестьяналы Сталинлысь речь-клятвасӧ.
— Кытысь тэ босьтін газетасӧ?
— юалі ме.
— Тэ шуин, мый меным позьӧ пуктыны тетрадьясӧс папа ящикӧ.
Ме восьті сійӧс, видзӧда — куснялӧм газета.
Паськӧді — и вот...
— Да, ме сэки дзеблі тайӧ газетасӧ.
Думайті: Зоя быдмас — лыддяс.
Сылы сэки и арӧсджын на эз вӧв.
— Сідзкӧ, тайӧ менам газетаыс?
— шуис Зоя.
Сійӧ видзчысигтыр паськӧдіс пызан вылӧ кадсьыс важмӧм газетнӧй листсӧ, копыртчис сы весьтӧ да мӧдіс лыддьыны.
— Лыддьы гораа, — корис Шура.
И выльысь юрӧбтісны кывъясыс, кодъясӧс сэтшӧм отчётливӧя помнитлі ме сійӧ ылӧ кольӧм лунсяньыс на:
— «Вывті ыджыд из гӧраӧн сулалӧ миян страна, кодӧс кытшалӧма буржуазнӧй государствояс океанӧн.
Гыяс бӧрся гыяс исковтісны сы вылӧ, грӧзитісны ойдӧдны да нуны сійӧс.
А из гӧра пыр сулалӧ вӧрзьӧдчывтӧг.
Мыйын сылӧн выныс?..»
Зоя тӧдліс тайӧ речсӧ и войдӧр.
Но ӧні тӧдса кывъяссӧ вӧлі лыддьӧма сыӧн кыдзкӧ выльногӧн: вижӧдӧм газетнӧй листыс вӧлі сійӧ лунъясыслӧн свидетельӧн, сійӧ заставитіс вӧвлытӧм ёся кывны висьталӧмыслысь став величиесӧ.
— «Клянитчам тэныд, Ленин ёрт, мый ми честьӧн выполнитам тэнсьыд и тайӧ заповедьтӧ», — ньӧжйӧник лыддис Зоя.
Аскинас сійӧ вайис библиотекаысь кремлёвскӧй курсантъяслӧн выпуск вылын Иосиф Виссарионовичлысь речсӧ.
И, помнита, ме вӧлі рад, мый тадзи заводитчис Зоялӧн Сталин трудъясӧн тӧдмасьӧмыс.
Вождьлӧн тайӧ речьясыс пыдӧ йиджтысисны сьӧлӧмас да сознаниеас дас вит арӧса нывкалы.
Сэтшӧм доступнӧйӧсь быдӧнлы, сэтшӧм прӧстӧйӧсь да несомненнӧйӧсь наын и глубокӧй справедливӧй мӧвп, и примеръяс да случайяс, кодъяс йылысь висьталіс Иосиф Виссарионович, сэтшӧм гӧгӧрвоанаӧсь медся том, медся неподготовленнӧй слушательлы сылӧн быд кыв.
Меным сьӧкыд ӧні лыддьӧдлыны, книгаяслысь кутшӧм кузь список восьтіс ас бӧрсяыс сійӧ памятнӧй, дыр кадсяньыс вижӧдӧм газетаыс.
Зоя лыддис Сталин ёртлысь партиялӧн XVIII съезд вылын вӧчӧм доклад, сэсся — сылысь доклад Сӧветъяслӧн Чрезвычайнӧй VIII Всесоюзнӧй съезд вылын Конституциялӧн проект йылысь.
Сылы вӧлі важнӧ убедитчыны: да, ме ставсӧ гӧгӧрвоа; да, ме верма нин настоящӧя разбирайтчыны таын, ставыс тайӧ меным гӧгӧрвоана да матыса.
И сэки сылӧн дневникас лоис выль гижӧд, кодӧс сійӧ петкӧдліс меным.
Тайӧ вӧліны Анри Барбюслӧн «Сталин» книгаысь строкаяс:
«Морт, кодлысь профильсӧ изобразитӧма гӧрд плакатъяс вылын — Карл Маркскӧд да Ленинкӧд орччӧн, — тайӧ морт, коді тӧждысьӧ быдтор йылысь да став йывсьыс, коді создайтіс сійӧ, мый эм, и создайтӧ сійӧс, мый лоас...
Коді кӧть эськӧ ті энӧ вӧлӧй, ті нуждайтчанныд тайӧ другын.
И коді кӧть эськӧ ті энӧ вӧлӧй, тіян судьбаын медбурыс находитчӧ тайӧ морт киясын, коді бодрствуйтӧ став пыддиыс да уджалӧ, — учёнӧйлӧн юра, рабочӧйлӧн чужӧма, прӧстӧй салдат паськӧма морт киясын».
«И СІДЗ ГӦГӦРВОАНА...»
Арнас, кор заводитчисны занятиеяс, Шура шуис меным:
— Ӧні ме аддза, миян ребята уважайтӧны Зояӧс.
Сэн ещӧ кымынӧнкӧ гӧтӧвитчӧны комсомолӧ да ӧні пыр шыӧдчӧны сы дінӧ: объяснит, да висьтав, да кыдзи тайӧс гӧгӧрвоны.
И сэсся, комсомоллӧн комитет сетіс сылы сэтшӧм характеристика, кыдзи некодлы: и добросовестнӧй, и надежнӧй, и достойнӧй, и ставыс, мый тэныд колӧ.
И общӧй собрание вылын вӧлі зэв торжественнӧ.
Зоя петіс, висьталіс биографиясӧ, сэсся сеталісны сылы быдсяма вопросъяс, а сэсся кутісны обсуждайтны сылысь кандидатурасӧ.
И ставӧн, но, дзик ставыс висьталісны: честнӧй, веськыд, бур ёрт, общественнӧй уджсӧ ставсӧ выполняйтліс, бӧрӧ кольччысьяслы отсалӧ...
Помнита, Зоя гижис автобиография
— ставнас сійӧ тӧрис ӧти страничка вылӧ, и Зоя зэв ёна шогсис.
— Дзик нинӧм йылысь гижны, — шуаліс сійӧ.
— Но, чужи, но, пыри велӧдчыны, но, велӧдча...
А мый вӧчи?
Нинӧм!
... Сійӧ луннас Шура волнуйтчис, ме ногӧн, эз омӧльджыка ассьыс Зояысь.
Ог помнит, кор ещӧ ме аддзылі сійӧс сэтшӧмнас.
Сійӧ виччысис Зояӧс райком дорын.
Комсомолӧ пырысьыс сійӧ рытас вӧлі уна, а Зояӧс корӧмаӧсь пӧшти медбӧрын.
«Муртса верми виччысьны!» — висьтавліс сійӧ бӧрыннас.
Ме вывті жӧ ёна виччыси.
Зэв частӧ видзӧдлывлі ӧшиньӧд — оз-ӧ локны найӧ, но ӧшинь сайын пуксис нин войся пемыд, и сэні нинӧм нин оз вӧлі тыдав.
Сэки ме петі ывлаӧ да ньӧжйӧник мӧдӧдчи сылань, кытысянь долженӧсь вӧлі локны челядь.
Эг на удит ме вӧчны кымынкӧ воськов, кыдзи найӧ уськӧдчисны ме вылӧ, кыкнанныс пошкӧны, кыпыдӧсь.
— Примитісны!
Примитісны!
Став вопросъяс вылас ӧтветиті!
— ӧта-мӧдсӧ торкалігтыр горзісны найӧ.
Ми бара кайим комнатаӧ, и Зоя, гӧрдӧдӧм банбокъяса, шуда, заводитіс висьтавны ставсӧ кыдзи вӧлі:
— Райкомса секретарыс сэтшӧм том, весел.
Сетавліс уна вопросъяс: мый сэтшӧмыс комсомол, сэсся Испанияын событиеяс йылысь, сэсся юаліс, кутшӧм трудъяс ме тӧда Маркслысь.
Ме висьталі, мый лыдди сӧмын «Коммунистическӧй манифест».
А бӧрыннас сійӧ шуӧ:
«А мый медся важнӧйыс уставын, кыдзи тэ ногӧн?»
Ме думайтышті и шуа:
«Медся главнӧйыс: комсомолец должен лоны дасьӧн сетны Рӧдиналы ассьыс став вынсӧ, а ковмас кӧ — и олӧмсӧ».
Збыль ӧд тайӧ самӧй главнӧйыс?..
Сэки сійӧ и шуӧ:
«Но, а бура велӧдчыны, выполняйтны комсомольскӧй поручениеяс?»
Ме куті шензьыны, сэсся вочавидзи:
«Но, тайӧ и сідз гӧгӧрвоана».
Сэки сійӧ вештіс занавескасӧ, индіс небесаас да шуӧ:
«Мый сэні?»
Ме бара шензьыны мӧді, вочавидзи:
«Нинӧм абу».
— «А аддзан, — шуӧ, — мыйта кодзулыс?
Мича?
Тэ найӧс весиг эн казяв сразу, а ставыс сы вӧсна, мый найӧ и сідз гӧгӧрвосьӧны.
И ещӧ ӧтитор запомнит: став ыджыдыс да бурыс олӧмын тэчсьӧ ичӧтысь, тӧдчытӧмысь.
Тэ та йылысь эн вунӧд!»
Лӧсьыда шуис, да?
— Зэв лӧсьыда!
— ӧтпырйӧ вочавидзим ми Шуракӧд.
— Сэсся сійӧ юаліс, — водзӧ висьталіс Зоя: — «Тэ лыддьылін Ленинлысь речь Комсомоллӧн коймӧд съезд вылын?» — «Дерт жӧ!» вочавидзи.
«А бура сійӧс помнитан?» — «Ме ногӧн, наизусть».
— «Но, наизусть кӧ, висьтав медся памятнӧй местасӧ».
И ме висьталі:
«И вот, поколение, кодлы ӧні 15 арӧс и коді 10‒20 во мысти кутас овны коммунистическӧй обществоын, аслас велӧдчӧмлысь став могъяссӧ должен сувтӧдны сідзи, медым быд лун любӧй сиктын, любӧй карын томйӧз практическӧя решайтісны ӧтувъя уджлысь сійӧ либӧ тайӧ могсӧ, мед медся ичӧтсӧ, мед медся прӧстӧйсӧ».
— Зоя, а тэ он помнит, кор тэ первойысь кывлін сы йылысь, мый висьтавліс Владимир Ильич Коймӧд съезд вылын?
— юалі ме, пӧшти увереннӧй, мый сійӧ оз куж вочавидзны.
Но ме ӧшибитчи.
— Миянлы висьтавлісны гожӧмнас, лагерын, — думыштчывтӧг висьталіс Зоя.
— Помнитан, кӧстер дорын...
Сэсся ми пукалім да юим чай, и Зоя казьтывліс пыр выль и выль подробностьяс комсомолӧ сійӧс примитӧм кузя.
А узьны водны лӧсьӧдчигӧн шуис:
— Меным кажитчӧ, мый боксянь кӧ ме ӧні лои дзик мӧд кодьӧн, вылькодьӧн...
— Но, мый нӧ, вай тӧдмасям, — нюммунігтыр ме вочавидзи, но Зоя синъяс серти ме аддзи, мый сійӧ тайӧ часас шуткатӧ оз примит, и содті: — Гӧгӧрвоа, Зоя.
СТАРОПЕТРОВСКӦЙ ПРОЕЗДСА КЕРКА
Герцен кыдзкӧ ӧтчыд шулӧма:
«Нинӧм сэтшӧма оз мичмӧд томкадӧс, кыдзи ёна ыпъялысь общечеловеческӧй интерес».
Кор ме казьтыла, кыдзи воспитывайтчисны менам челядь да налӧн школаса ёртъясыс, ме аддза: да, тайӧ вӧчис налысь томкадсӧ одухотворённӧйӧн да прекраснӧйӧн.
Ставыс, мый вӧчсис странаын да сы пределъяс сайын, инмыліс налы непосредственнӧ, вӧлі налӧн личнӧй делӧӧн.
Страна ёнмис, стрӧитсис, быдмис, а сыкӧд тшӧтш быдмисны Зоя да Шура — эз прӧстӧ видзӧдысьяс, а на гӧгӧрын став вӧчсянторйын деятельнӧй участникъяс.
И выльысь стрӧитан завод, и сӧветскӧй учёнӧйлӧн смел мӧвп, и международнӧй конкурс вылын сӧветскӧй музыкантъяслӧн успехъяс — ставыс тайӧ вӧлі и на олӧмлӧн юкӧнӧн, вӧлі торйӧдны позьтӧм и налӧн личнӧй судьбаысь.
Менам челядьлы ставыс тайӧ вӧлі важнӧйӧн, матысаӧн, ставтор вылас найӧ шыасьлісны сьӧлӧмсяньыс, обсуждайтісны школаын, гортын, бара и бара бӧр волісны та дінӧ думнас, та вылын воспитывайтчисны.
Комсомол райкомса секретаркӧд сёрни эз прӧстӧ запомнитсьы Зоялы, беседаыс збыльысь колис паметяс, и сійӧ луннас — сылӧн мӧдысь чужан луннас — секретарӧн шуӧм быд кыв лоис сылы законӧн.
Зоя пыр стӧча да добросовестнӧя выполняйтіс ассьыс обязанностьяссӧ.
Но ӧні сылы быд поручитӧм делӧӧ сійӧ збыльысь сетліс став вынсӧ, сьӧлӧмсӧ.
Быттьӧ ӧні сійӧ выльысь гӧгӧрвоис: сылӧн уджыс — сійӧ великӧй общӧй моглӧн юкӧныс, код йылысь коркӧ сёрнитліс Владимир Ильич.
Регыд мысти комсомолӧ сыӧн пырӧм бӧрын Зояӧс бӧрйисны группоргӧн.
Сійӧ пыр жӧ вӧчис комсомольскӧй поручениеяс кузя список.
«Быдӧн должен мыйкӧ вӧчны, мӧдногӧн кӧ ми нӧ кутшӧм комсомолецъяс?»
Сійӧ юасис, коді мыйӧн интересуйтчӧ, коді кутшӧм удж кутас нуӧдны.
«Сэки бурджыка кутас уджавны», справедливӧя индіс сійӧ мекӧд сёрниын.
Колӧ шуны, сійӧ и войдӧр внимательнӧя следитліс класса ёртъяс бӧрсяыс да бура тӧдіс, коді мый вылӧ способнӧй да коді мый вермас вӧчны.
Поручениеяс сеталан списокыс артмис кузь да подробнӧй: ӧтик ӧтвечайтіс учебнӧй удж кузя, мӧд физкультурнӧй кузя, коймӧд — стеннӧй газета вӧсна...
Ставыслы аддзысис удж.
Зоя да ещӧ кымынкӧ комсомолец долженӧсь вӧлі велӧдны неграмотнӧй нывбабаясӧс Старопетровскӧй проездса керкаясысь ӧтиын.
— Сьӧкыд тайӧ, — шуи ме, — вывті сьӧкыд.
Да и ылӧ ветлынысӧ, а эновтны уджсӧ абу лӧсьыд.
Тэ думыштлін та йылысь?
— Но мый тэ!
— ыпнитіс Зоя.
— «Эновтны!»
Ми кӧ нин босьтчим...
Первойя прӧст рытын жӧ Зоя муніс Старопетровскӧй проездӧ.
Гортӧ бӧр воӧм бӧрын сійӧ висьталіс, мый сылӧн ученицаыс — олӧма нывбаба нин, коді дзик оз куж ни лыддьысьны, ни гижны и зэв окота сылы велӧдчыны грамотаӧ.
— Думыштлы тэ, весиг ассьыс нимсӧ кыдзи колӧ гижны оз куж!
— висьталіс Зоя.
— Уджыс сылӧн юрвывтырыс — и овмӧс кузя и челядь, но велӧдчыны сійӧ кутас, ме эска.
Менӧ встретитіс меліа, шуис нылукӧн...
Зоя босьтіс менсьым грамотаӧ велӧдан методика кузя книга да пукаліс сійӧн сёр войӧдз.
Недельнас кыкысь сійӧ мӧдіс ветлыны аслас ученица дорӧ, и нинӧм — ни зэр, ни лым, ни мудз — эз вермы сылы мешайтны.
— Кӧть землетрясение лоас, сійӧ всё-равно мунас.
Лоас кӧ пӧжар — сійӧ всё-равно шуас, мый оз вермы подведитны ассьыс Лидия Ивановнасӧ, — шуліс Шура.
И кӧть Шура гӧлӧсын частӧ кывліс и дӧсада и серам, но сійӧ частӧ петавліс встречайтны Зояӧс сы урокъяс бӧрын, сы вӧсна мый арыс сулаліс зэра, лёк, и ми беспокоитчим, кыдзи Зоя мӧдас локны гортӧ пемыднас, няйт кузя.
Шуралы весиг тайӧ вӧлі сьӧлӧм вылас воӧ: ветлыны чойысла, колльӧдны сійӧс.
Медым Зоя чувствуйтӧ, мый сійӧ лоӧ вок — дорйысьысь, мыджӧд, семьяын ӧтнас мужчина!
Шура ӧні вӧлі Зояысь тушанас ыджыдджык, паськыд пельпомъяса, ён.
— Видзӧдӧй, кутшӧмӧсь мускулъясыс!
— радейтліс сійӧ шулывлыны.
И Зоя сідзжӧ радлана гордостьӧн, шензигтыр шулывліс:
— Збыльысь, мама, видлы, кутшӧмӧсь мускулъясыс — кӧрт кодьӧсь!
... Ӧтчыд ме вайи билетъяс концерт вылӧ, коді лоӧ Консерваторияса Ыджыд залын.
Исполняйтсис Чайковскийлӧн Витӧд симфония.
Зоя радейтіс сійӧс, эз ӧтчыд кывлы да эскӧдліс, мый быдпӧрйӧ кывзӧ выль наслаждениеӧн.
— Кымын музыкаыс тӧдсаджык, сымын ёнджыка сійӧ действуйтӧ.
Ме нин кымынпӧрйӧ та кузя убедитчылі, — шуис сійӧ ӧтчыд.
Зоя вӧлі рад билетъясыслы, но быттьӧкӧ друг повзис, водз чуньсӧ вайис вомдорас да неуна курччыштіс, кыдзи вӧчліс сэк, кор сійӧ мыйкӧ казявліс да сылы немвиччысьтӧг усьлі дум вылас мыйкӧ друг вунӧдӧмтор.
— Мама, а тайӧ ӧд четвергӧ!
— шогпырысь шуис сійӧ.
— А ме ог вермы мунны.
Ӧд ме четвергъясӧ Лидия Ивановна ордын.
— Мыйся чепуха!
— скӧрмис Шура.
— Но, ӧтчыд он ветлы, кутшӧм сэн трагедия!
— Мый тэ!
Оз, тадзи оз артмы...
Ме жӧ ог вермы, медым сійӧ весьшӧрӧ виччысис.
— Ме ветла да висьтала, медым эз виччысь.
— Ог, ог вермы.
Панін кӧ, кы нин.
Сійӧ менӧ виччысьӧ занимайтчыны, а ме муна концерт вылӧ?
Оз, оз позь.
Сідзи Зоя эз и мун кывзыны Чайковскийлысь музыка.
— Но и характер!
Но и характер!
— долис Шура, и тайӧ горӧдӧмас сорсисны чойыс вылӧ скӧралӧм и ас кӧсйытӧгыс сійӧс уважайтӧм.
ВЫЛЬ ВОЛЫ ПАНЫД
... Воис выль, 1939 во.
Школаысь воӧм бӧрын Зоя висьталіс, мый классын нывкаяс гижӧны ёрта-ёртныслы выль вося пожеланиеяс.
Пожеланиеа запискасӧ колӧ сотны, а пӧимсӧ ньылыштны, мыйӧн сӧмын кремлёвскӧй часі кучкас дас кыкысь.
— Но, и думыштӧмаӧсь!
— прыснитіс-серӧктіс Шура.
— Ньылавны, пӧжалуй, ме ог кут, — серӧктіс Зоя, — навернӧ, абу нин чӧскыд сійӧ, а лыддьыны — лыддя.
Сійӧ перйис зепсьыс бура гаровтӧм да клеитӧм ичӧтик записка, разис сійӧс да гораа лыддис:
— «Зоинька, эн вӧйп йӧзсӧ сэтшӧм стрӧга.
Эн примит ставсӧ матӧ сьӧлӧм бердад.
Тӧд, мый пӧшти став йӧзыс эгоистъяс, леститчысьяс, пӧръясьысьяс, и надейтчыны на вылӧ оз позь.
Наӧн шуӧм кывъяссӧ коль вниманиетӧг.
Татшӧм менам пожелание Выль во кежлӧ».
Быд кыв лыддьӧм бӧрын Зоя пыр зумышджык лоліс, а лыддьӧм бӧрас лёкысь шыбитіс запискасӧ.
— Тадзи кӧ думайтны йӧз йылысь, то мыйла овнысӧ?
— шуис сійӧ.
... Выль вося школьнӧй бал-маскарад кежлӧ Зоя гӧтӧвитчис сьӧлӧмсяньыс.
Нывкаяс шуисны пасьтавны Сӧветскӧй Союзӧ пырысь национальностьяслысь костюмъяс.
Ми дыр думайтім, мый пасьталас Зоя.
— Украинкаӧн лоас, — предложитіс Шура.
— Синъясыс мичаӧсь, синкымъясыс туянаӧсь, — мыйӧн нӧ абу сьӧд синкыма нывка.
Вышивайтӧм ковточкаыс эм, юбка эм, колӧны сӧмын лентаяс да сикӧтшъяс.
А бӧрынджык, кор ми сыкӧд колим кыкӧн, Шура шуис меным:
— Вот мый, мама: Зояыдлы колӧ ньӧбны выль туфли.
Классын став нывкаяслӧн туфлияс кутшӧмкӧ сэтшӧм каблукъясаӧсь — абу зэв джуджыдӧсь, а век жӧ...
— Тайӧ шусьӧ средньӧй каблука, — висьталі ме.
— Да.
А Зоялӧн детинкаяслӧн кодь кутшӧмкӧ.
— Тайӧ тӧлысьнас оз удайтчы, Шурик.
— Сідзкӧ меным оз ков выль дӧрӧмыс.
Ме тайӧн на ветлӧдла.
И шапкаыд оз ков.
— Тэнад шапкаыд важӧн нин некытчӧ оз туй.
— Мама, но ӧд ме детинка, а Зоя нывка.
Весиг ныв нин.
Сылы тайӧ важнӧджык.
И вернӧ, сылы тайӧ вӧлі важнӧджык.
Помнита, ӧтчыд, гортӧ локтӧм мысти, ме суи Зояӧс зеркала водзысь. Сійӧ вӧлі менам платьеа.
Менсьым кокшыӧс кылӧм бӧрын сійӧ тэрыба бергӧдчис.
— Мунӧ меным?
— яндысьӧмӧн нюмъялігтыр юаліс менсьым.
Сійӧ радейтіс ас вылас мерайтны менсьым платьеясӧс, и зэв вӧлі рад быд ичӧтик обновкалы.
Некор сійӧ эз корлы ньӧбны сылы выльӧс, пыр вӧлі дӧвӧль сійӧн, мый сылы ме ачым вурлі, но Шура вӧлі прав: сылы тайӧ эз вермы лоны веськодьӧн.
Ми аддзим колана сумма, и, миянкӧд пӧся вензьӧм бӧрын, Зоя век жӧ муніс да ньӧбис аслыс выль сьӧд туфли — буретш сійӧ средньӧй каблука туфли, дзик первойысь на.
Выль вося мичмӧданторъяссӧ ми сідзжӧ судзӧдім: вӧліны и сикӧтшъяс и лентаяс.
Шуралы мыським да утюжитім дӧрӧмсӧ, кӧрталім выль галстук.
И менам челядь мунісны школаӧ вӧччӧмаӧсь и кыпыдӧсь.
Ме дыр сулалі ӧшинь дорын да видзӧді на бӧрся.
Рытыс вӧлі зэв югыд да шоныд.
Ывлаас ньӧжйӧник, неокотапырысь усис небыдик лым.
Ме тӧді, мый тайӧ лымъя чӧв-лӧнь пырыс мунӧм бӧрын, Зоя да Шура веськаласны шума том гажлун пытшкӧ, и став сьӧлӧмсянь ме кӧсйи, медым выль воыс ставнас вӧлі налы сэтшӧм жӧ югыдӧн, мичаӧн, шудаӧн.
... Гортӧ бӧр локтісны найӧ асъявылыс нин: школаас вӧлӧма ыджыд маскарад, музыка да «усьтӧдзыс танцуйтӧм», кыдзи висьталіс Шура.
— И тӧдан, мам, ми ворсім почтаӧн, и кутшӧмкӧ чудак пыр гижліс Зоялы, мый сылӧн мичаӧсь синъясыс.
Збыльысь, збыльысь!
Бӧрыннас весиг стих гижны ыштӧма!
Вот кывзы...
Шура сувтіс колананог да, серамсӧ муртса кутігтыр, декламируйтіс:
<rus>Ты такая ясноокая —</rus>
<rus>Даже сердце замирает!</rus>
<rus>Вся душа твоя глубокая</rus>
<rus>Под ресницами сияет!</rus>
И ми куимнанным эг вермӧ кутчысьны сералӧмысь.
... Тӧв помасигас тыдовтчис, мый буретш сійӧ нывкаыс, коді выль вося пожеланиеын гижліс Зоялы йӧзлӧн эгоизм да неверность йылысь да сы йылысь, мый йӧз вылӧ оз позь надейтчыны, дугдіс велӧдны грамотаӧ ассьыс «подшефнӧй» домохозяйкасӧ.
— Зэв ылын ветлынысӧ, — объявитӧма сійӧ группорглы — Зоялы.
— И урокъяс сэтшӧм уна сетӧны, ме ог удит вӧчнысӧ.
Инды кодӧскӧ мӧдӧс.
Зоялӧн скӧрмӧмысла синъясыс вӧліны дзик сьӧдӧсь, кор сійӧ висьталіс та йылысь меным:
— Ме весиг тайӧс гӧгӧрвоны ог вермы!
Нет, тэ кывзы: босьтӧма и эновтӧма.
И весиг абу думыштӧма, мый тайӧн сійӧ ставсӧ подведитас, оз асьсӧ ӧтнассӧ.
Кутшӧм нӧ сійӧ комсомолка?
А друг кӧ сійӧ паныдасяс сійӧ нывбабаыскӧд — кыдзи сійӧ сылы синмас видзӧдлас?
И ставныслы классын?
Зоя ачыс тӧвбыдӧн эз пропустит ни ӧти занятие.
Кутшӧмкӧ четвергӧ сылӧн зэв ёна висис юрыс, но, висьӧмсӧ венӧмӧн, век жӧ муніс.
Ми Шуракӧд пыр жӧ да став подробностьяснас тӧдмавлім Зоя ученицалӧн успехъяс йылысь.
— Лидия Ивановна помнитӧ нин став букваяссӧ...
abu
— Лидия Ивановна лыддьысьӧ нин ӧдйӧ,
— ыджыд радлунӧн юӧртіс Зоя.
— Помнитан, сійӧ весиг кырымасьнысӧ эз кужлы.
А ӧні сылӧн и почеркыс мичаммӧ.
Тайӧ рытнас, узьны водігӧн, Зоя шуис:
— Тӧдан, мама, недель чӧж ветлӧдла и думайта: мый сэтшӧм бурыс лои?
И пыр жӧ дум вылӧ усьӧ: Лидия Ивановна лыддьысьны кужӧ.
Ӧні ме гӧгӧрвоа, мыйла тэ лоин учительницаӧн.
Тайӧ збыльысь зэв лӧсьыд!
СЬӦКЫД ЛУНЪЯС
1940 вося арыс немвиччысьтӧг миянлы вайис сир курыд шог...
Зоя мыськалӧ вӧлӧм джодж.
Сійӧ тряпкасӧ сюяс ведраӧ, копыртчас — и друг садьыс бырӧ.
Тадзи, дзик садьтӧг куйлысьӧс, ме и аддзи сійӧс удж вылысь гортӧ воӧм бӧрын.
Шура, коді пырис комнатаӧ мекӧд тшӧтш, уськӧдчис корны скорӧй помощлысь карета, коді и нуис Зояӧс Боткинскӧй больничаӧ.
Сэн установитісны диагноз: — Менингит.
Миянлы Шуракӧд пуксис сьӧкыд кад.
Кузь лунъяснас да войяснас ми вермим думайтны сӧмын ӧтитор йылысь: бурдас-ӧ Зоя?..
Сійӧ вӧлі кулан выйын.
Зояӧс лечитысь профессорлӧн мекӧд сёрнитігӧн чужӧмыс вӧлі зумыш, тревожитчысь.
Меным кажитчыліс, мый некутшӧм надея абу.
Шура луннас некымынысь котравліс Боткинскӧй больничаӧ.
Сылӧн векджык восьса, ясыд чужӧмыс лоліс пыр ёнджыка букышӧн да зумышӧн.
Зоялӧн висьӧмыс муніс зэв сьӧкыда.
Спинно-мозговӧй каналас сылы вӧчалісны уколъяс — тайӧ вӧлі мучительнӧй да сложнӧй операция.
Татшӧм уколъяс пиысь ӧти бӧрын ӧтчыд ми Шуракӧд воим юавны Зоя состояние йылысь.
Медицинскӧй сестра внимательнӧя видзӧдліс миян вылӧ да шуис:
— Регыд тіян дінӧ профессор петас.
Ме кынми места вылӧ.
— Мый сыкӧд?
— юалі ме, буракӧ, зэв страшнӧй гӧлӧсӧн нин, сы вӧсна мый тайӧ здукас петіс профессор, уськӧдчис ме дінӧ да шуис:
— Мый ті, мый ті, ставыс лючки-ладнӧ!
Ме кӧсйи аддзӧдлыны тіянӧс, медым успокоитны: ставыс мунӧ бурлань.
Нывкаыдлӧн зэв ыджыд выдержка, сійӧ ставсӧ терпитӧ зэв мужественнӧя да стойкӧя, ойзытӧг, шумтӧг.
— И Шура вылӧ видзӧдлӧм бӧрын сійӧ меліа юаліс: — А тэ сэтшӧм жӧ?
Тайӧ луннас менӧ первойысь лэдзисны Зоя дінӧ.
Сійӧ пласьвидзис-куйліс, эз вермыв лэптывны юрсӧ.
Сылысь кисӧ кутігтыр ме пукалі орччӧн и эг чувствуйт, мый менам чужӧмӧд визувтӧ синва.
— Оз ков бӧрдны, — ньӧжйӧник, выныштчӧмӧн шуис Зоя.
— Меным лӧсьыдджык нин.
И збыльысь, сійӧ заводитіс бурдны.
Миянлы Шуракӧд пыр жӧ лои кокниджык, быттьӧкӧ дой, коді крепыда кутіс миянӧс тайӧ помтӧм кузь недельяс чӧжыс, друг лэдзис.
И такӧд тшӧтш воис нинӧмкӧд сравнитны позьтӧм ыджыд мудзлун.
Зоя висигӧн ми сэтшӧма мудзим, кыдзи эгӧ мудзлӧй став бӧръя вояс чӧжыс.
Вӧлі сідзи, быттьӧкӧ страшнӧй сьӧкыдтор, коді дыр личкис миянӧс, друг воши, и миян оз на тырмы вынным веськӧдчыны, шойччыштны.
Некымын лун мысти Зоя корис:
— Вай, меным, пӧжалуйста, мыйкӧ лыддьыны.
Мыйкӧ дыра кад мысти врач и збыльысь разрешитіс меным вайны книгаяс, и Зоя кутіс чувствуйтны асьсӧ зэв шудаӧн.
Сёрнитіс сійӧ ещӧ сьӧкыда на, ӧдйӧ мудзліс, но век жӧ лыддьысис.
Ме вайи сэки сылы Гайдарлысь книгаяс «Гӧлубӧй чашка» да «Барабанщиклӧн судьба».
— Кутшӧм чудеснӧй, лӧсьыд повесть!
— висьталіс сійӧ «Гӧлубӧй чашка» йылысь.
— Нинӧмыс сэні оз мун, нинӧм торъяыс абу, а книгаыскӧд он вермы янсӧдчыны!
Зоя бурдіс ньӧжйӧ.
Первойсӧ сылы разрешитісны пукавны и сӧмын мыйкӧ дыра кад мысти — ветлӧдлыны.
Сійӧ дружитны мӧдіс ставныскӧд, кодъяс вӧліны сійӧ палатаын.
Орчча койка вылын куйлысь олӧма нывбаба ӧтчыд меным шуис:
— Жаль миянлы лоӧ торйӧдчыны тіян нывкакӧд.
Сійӧ сэтшӧм мелі, весиг медся сьӧкыд висьысьяслысь кужӧ сьӧлӧм кыпӧдны.
А Зояӧс лечитысь врач эз ӧтчыд шутитлы:
— Тӧданныд мый, Любовь Тимофеевна?
Сетӧй вай меным Зоятӧ ныв пыдди!
Сестраяс сідзжӧ бура видзӧдісны Зоя вылӧ, сетлывлісны сылы книгаяс, а профессор ачыс сылы вайліс газетаяс, кодъясӧс сійӧ, неуна бурдыштӧм бӧрын, гора лыддьыліс палатаын куйлысьяслы.
А ӧтчыд Зоя дінӧ лэдзисны Шураӧс.
Найӧ важӧн нин эз аддзысьлыны.
Воксӧ аддзӧм бӧрын Зоя кыпӧдчис койка вылас, и чужӧмыс зэв ёна гӧрдӧдіс.
А Шуракӧд лои сэтшӧмтор, мый овлывлӧ сыкӧд век, кор сійӧ веськалӧ тӧдтӧм йӧз обществоӧ: сійӧ полігтыр видзӧдлывліс Зоя соседкаяс вылӧ, гӧрдӧдіс плеш пӧсявтӧдзыс, чышкис чужӧмсӧ носӧвӧй чышъянӧн и медбӧрын сувтіс палата шӧрас, — эз тӧд, кытчӧ мунны водзӧ.
— Да лок, лок татчӧ, пуксьы вай татчӧ, — тэрмӧдліс Зоя.
— Вай висьтав ӧдйӧджык, мый школаын.
Да тэ эн яндысь, — шӧпнитіс сійӧ, — тэ вылӧ некод оз видзӧд.
Шура муртса лӧньӧдыштіс асьсӧ да Зоялӧн мӧдысь юалӧм вылӧ:
«Кыдзи мый школаад?
Вай висьтав ӧдйӧджык!» — перйис морӧс зепсьыс Ильич силуэта ичӧтик книжка.
Татшӧм жӧ книжкасӧ Зоя получитліс 1939 вося февральын.
— Комсомольскӧй билет!
— горӧдіс Зоя.
— Тэ комсомолец?
— Ме тэныд эг висьтавлы, медым сюрприз вӧлі.
Ме тӧді, мый тэ лоан рад.
И, непривычнӧй обстановкасӧ вунӧдӧмӧн, Шура кутіс став подробностьяснас висьтавлыны чойыслы, кутшӧм вопросъяс сылы сетавлісны общӧй собрание вылын, мый йылысь сыкӧд сёрнитісны райкомын да кыдзи райкомса секретарь юаліс:
«Тэ Зоя Космодемьянскаялӧн вок?
Помнита сійӧс.
Смотри, эн вунӧд, висьтав сылы привет!»
БАРА ГОРТЫН
Зоя висигӧн Шура босьтліс гортӧ зэв уна чертёжнӧй удж.
Сійӧ чертитліс сёр войӧдз, а мукӧд дырйиыс и асывъяснас, школаас мунтӧдз.
Сэсся сійӧ нуис чертёжъяссӧ да получитіс деньга, но эз сет сійӧс меным, кыдзи вӧлі век.
Ме эг кут юасьны, сы вӧсна мый ме тӧді: сійӧ и ачыс висьталас, мый кӧсйӧ вӧчны сійӧн.
Тадзи и лои.
Сійӧ лун водзвылас, кор колӧ вӧлі мунны больничаӧ Зояла, Шура шуис:
— Вот, мама, деньга.
Тайӧ Зоялы выль платье вылӧ.
Ме кӧсйи ньӧбны материал, да мед нин сійӧ ачыс.
Мед бӧрйӧ, кутшӧм сылы кажитчӧ.
... Зоя петіс миян дінӧ бледӧдӧм чужӧма, омӧльтчӧма, но синъясыс сідзи и югъялісны.
Сійӧ сывйыштіс менӧ да Шураӧс, коді сэки повзьӧмӧн гӧгӧрбок видзӧдліс, оз-ӧ аддзы кодкӧ.
— Мунамӧй, мунамӧй, ме гортӧ кӧсъя!
— тэрмӧдліс Зоя, быттьӧкӧ сійӧс бӧр вермисны бергӧдны палатаӧ.
И ми мӧдӧдчим, зэв ньӧжйӧник, корсюрӧ сувтлывлігтыр: полім мудзтыны сійӧс.
А Зоялы окота вӧлі мунны тэрыбджыка.
Сійӧ быдтор вылӧ видзӧдіс сэтшӧм горша, сэтшӧм морт моз, коді дыр оліс иган сайын.
Мукӧд дырйиыс сійӧ лэптыліс чужӧмсӧ шонділань — сійӧ вӧлі кӧдзыд, но югыд — Зоя синсӧ читкыраліс да нюмъяліс.
А лымйыс сэтшӧм лӧсьыда дзуртіс кок улын, пуясыс сулалісны гыӧрсьыс небыд гӧнаӧсь, воздухас быттьӧ тіралісны гажа ёсь бикиньяс.
Зоялӧн банбокъясыс неуна гӧрдӧдыштісны.
Гортын сійӧ ньӧжйӧник прӧйдитіс комнататі да видлаліс быдтор: кинас малыштіс ассьыс пӧдушкасӧ, нуӧдіс кисӧ пызан кузя, шкап бок кузя, листаліс книгаяс — быттьӧкӧ выльысь тӧдмасис тайӧ ставыскӧд, став тайӧ татшӧм тӧдсаторъясыскӧд.
И сэк сы дорӧ матыстчис серьёзнӧй да быттьӧкӧ неуна яндысьысь Шура.
— Тайӧ тэныд выль платье вылӧ, — деньга мыччигӧн шуис сійӧ.
— Зэв ыджыд аттьӧ, — серьёзнӧя вочавидзис Зоя.
Сійӧ эз кут вензьыны и эз паныд сувт, кыдзи век вӧлі вӧчлывлӧ, кор сёрниыс мунліс сылы вылӧ кутшӧмкӧ обновка йылысь.
И чужӧм вылас сылӧн вӧлі ыджыд удовольствие.
— А ӧні вод, тэ мудзин!
— тшӧктана гӧлӧсӧн шуис Шура, и Зоя век сэтшӧм жӧ кывзысьӧмӧн да тӧдчана удовольствиеӧн водіс.
... Кодыр ме тӧждыси путёвка йылысь санаторийӧ, кӧні Зоя вермис эськӧ дзикӧдз справитчыны, сійӧ школаӧ эз ветлӧдлы — пукаліс гортын да занимайтчыштавліс.
— Меным эськӧ ёна окота вӧлі, медым колин тэ мӧд во кежлӧ, — видзчысьӧмӧн шуи ме.
— Тэныд оз на позь ещӧ серьёзнӧя занимайтчыны.
— Нинӧм вылӧ!
— упрямӧя юрсӧ пыркнитігтыр шуис Зоя.
— Санаторий бӧрын ме кута занимайтчыны зверь моз (сійӧ нюммуныштліс сы вӧсна, мый сылӧн шусис Шуралӧн кывйыс), и гожӧмнас кута занимайтчыны.
Непременнӧ вӧтӧда.
А то, вермас лоны, Шура — томджык, а школасӧ помалас меысь водзджык.
Ог, нинӧм вылӧ ог!
... Зоя радліс олӧмыслы, кыдзи радлӧ морт, коді мыніс смертельнӧй опасностьысь.
Сійӧ пыр сьыліс: зеркала водзын сынасигӧн, комната чышкигӧн, вышивайтчигӧн.
Частӧ сійӧ сьывліс Бетховенлысь «Клерхенлӧн сьыланкыв», кодӧс сійӧ ёна радейтліс:
<rus>Гремят барабаны, и флейты звучат.</rus>
<rus>Мой милый ведет за собою отряд.</rus>
<rus>Копье поднимает, полком управляет.</rus>
<rus>Ах, грудь вся горит, и кровь так кипит!</rus>
<rus>Ах, если бы латы и шлем мне достать,</rus>
<rus>Я стала б отчизну свою защищать!</rus>
<rus>Пошла бы повсюду за ними вослед...</rus>
<rus>Уж враг отступает пред нашим полком.</rus>
<rus>Какое блаженство быть храбрым бойцом</rus>!
Зоялӧн гӧлӧсыс сідзи и юргис: долыд овны, лолавны со мый юргис сэні.
И весиг <rus>«Горные вершины»</rus> сьыланкывлӧн нор строкаясыс сы исполняйтӧмын кажитчисны тыр надеяа, задумчивӧй, радуйтана сьыланкывйӧн:
<rus>Не пылит дорога,</rus>
<rus>Не дрожат листы...</rus>
<rus>Подожди немного,</rus>
<rus>Отдохнешь и ты.</rus>
Тайӧ лунъясӧ Шура пуксьӧдас вӧлі Зояӧс ӧшинь дорӧ да частӧ рисуйтіс.
— Тӧдан, — думайтігтыр сійӧ ӧтчыд шуис, — ме лыддьылі, мый Суриков челядь дырсяньыс радейтлӧма сюся видзӧдны йӧз чужӧм вылӧ: кыдзи синъясыс пукалӧны, кыдзи артмӧны чужӧм чертаясыс.
И пыр думайтӧма: мыйла тайӧ сэтшӧм мича?
И сэсся решитӧма: мича чужӧмыс сійӧ, кӧні чертаясыс гармонируйтӧны ӧта-мӧдыскӧд.
Гӧгӧрвоан, мед кӧть нырыд чангыля, мед кӧть тэнад банлыясыд гырысьӧсь, а ставыс кӧ гармоничнӧй, то чужӧмыд мича.
— А менам ӧмӧй нырӧй чангыля?
Тэ ӧд тайӧс кӧсъян шуны?
— сералігтыр юаліс Зоя.
— Ог, — яндысигтыр вочавидзис Шура сылы лӧсявтӧм мелі гӧлӧсӧн.
— Ме кӧсъя шуны, мый тэнад чужӧмыд гармоничнӧй, ставыс лӧсялӧ ӧта-мӧдыслы: и плешкыд, и синъясыд, и вомыд...
АРКАДИЙ ПЕТРОВИЧ
Регыд мысти Зоя муніс санаторийӧ.
Вӧлі сійӧ неылын, Сокольникиын, и первойя жӧ прӧст рытас ме муні сійӧс видлыны.
— Мама!
— меным паныд уськӧдчигтыр да муртса здоровайтчыны удитӧм бӧрын горӧдіс Зоя.
— Тӧдан, коді тані шойччӧ?
— Коді нӧ?
— Гайдар!
Писатель Гайдар!
Да вот сійӧ локтӧ.
Парксянь локтіс паськыд пельпомъяса, восьса, муса чужӧма, кузь тушаа морт. Чужӧмыс неуна вӧлі мыйӧнкӧ мунӧ челядь чужӧм вылӧ.
— Аркадий Петрович!
— чукӧстіс Зоя.
— Тайӧ менам мама, тӧдмасьӧй.
Ме топӧдлі ыджыд ён кисӧ, матысянь аддзылі гажа, сералысь синъяссӧ — и меным пыр жӧ кажитчис, мый именнӧ татшӧмӧн ме век чайтлі «Гӧлубӧй чашка» да «Тимур» книгаяслысь авторсӧ.
— Зэв нин важӧн, кор ми челядькӧд лыддьылім тіянлысь первойя книгаястӧ, Зоя век юасьліс: кутшӧмӧсь ті, кӧні оланныд да позь-ӧ тіянӧс аддзӧдлыны?
— шуи ме.
— Ме — самӧй обыкновеннӧй морт, ола Москваын, шойчча Сокольникиын, и аддзывны менӧ позьӧ быд лун!
— сералігтыр рапортуйтіс Гайдар.
Сэсся кодкӧ чукӧстіс сійӧс, и, сійӧ миянлы нюммунӧм бӧрын, муніс.
— Тӧдан, кыдзи ми тӧдмасим?
— муртса ветлыштӧм туй кузя кытчӧкӧ менӧ нуӧдігӧн шуис Зоя.
— Муна ме паркӧд, видзӧда — сулалӧ сэтшӧм ыджыд тушаа, паськыд пельпомъяса дядя да тэчӧ лым морт.
Ме весиг эг сразу гӧгӧрво, мый тайӧ сійӧ.
И оз кыдзсюрӧ тэч, а сідз, тӧдан, старайтчӧмӧн, сьӧлӧмсяньыс, ичӧт моз: вешъяс, видзӧдлас, любуйтчыштас...
Ме смелмӧдчи, локті сы дінӧ матӧджык да шуи:
«Ме тіянӧс тӧда, ті писатель Гайдар.
Ме тіянлысь став книгаястӧ тӧда».
А сійӧ вочавидзӧ:
«Ме, шуӧ, тіянӧс тӧда жӧ, и тіянлысь став книгаястӧ тӧда: Киселёвлысь алгебра, Соколовлысь физика, Рыбкинлысь тригонометрия!»
Ме серӧкті.
Сэсся Зоя шуис:
— Прӧйдитам ещӧ неуна, ме тэныд петкӧдла, мый сійӧ стрӧитіс: быдса крепость.
И збыльысь, тайӧ вӧлі крепость кодь: парк пыдіас орччӧн-орччӧн сулалісны сизим лым морт.
Первойыс вӧлі настоящӧй великан, а мукӧдъясыс пыр ичӧтджыкӧсь и ичӧтджыкӧсь, медся ичӧт лым мортыс пукаліс лымйысь тэчӧм палаткаын, а сы водзын лабичын вӧліны пожӧм кольяс да пӧтка гӧн.
— Тайӧ вражескӧй крепость, — сералігтыр висьталіс Зоя, — и Аркадий Петрович лыйлӧ сэтчӧ лым мачӧн, и ставӧн сылы отсалӧны.
— Тэ тшӧтш?
— Дерт, и ме тшӧтш!
Тані терпитны он вермы, сэтшӧм шум лыбас...
Тӧдан, мама, — друг мыйлакӧ помаліс Зоя, — ме пыр думайтлі: морт, коді гижӧ татшӧм лӧсьыд книгаяс, непременнӧ и ачыс зэв бур.
А ӧні ме тайӧс тӧда.
Аркадий Петрович да Зоя кутісны дружитны: иславлісны ӧтлаын конькиӧн, ветлӧдлісны лыжиӧн, рытъяснас ӧтлаын сьывлісны да сёрнитлісны лыддьӧм книгаяс йылысь.
Зоя лыддьыліс сылы ассьыс радейтана стихъяссӧ и, мӧдысь аддзысигӧн, сійӧ меным шуис:
«Зояыд тіян зэв бура лыддьӧ Гётеӧс».
— А меным сійӧ тӧдан мый шуис, кор кывзіс Гётелысь стихъяссӧ?
— шензигтыр висьталіс бӧрыннас Зоя.
— Сійӧ шуис:
«Му вылӧ лэччӧй, му вылӧ!»
Мый тайӧ лоӧ?
Мӧдпӧрйӧ, санаторийысь мунӧм водзвылын регыд, Зоя висьталіс:
— Тӧдан, мама, ме тӧрыт юалі:
«Аркадий Петрович, мый сэтшӧмыс шуд?
Сӧмын, пӧжалуйста, энӧ вочавидзӧй меным, кыдзи Чукыдлы да Гекыдлы: шудсӧ пӧ быдӧн гӧгӧрвоӧ ас ногыс.
Ӧд эм жӧ йӧзыслӧн ӧти ыджыд, общӧй шуд?»
Гайдар думыштчис, а сэсся шуис:
«Дерт, эм татшӧм шудыс.
Сы вӧсна олӧны и кулӧны настоящӧй йӧз.
Но татшӧм шудыс став му вылас оз на регыд во».
Сэки ме шуи:
«Сӧмын эськӧ мед воис!»
И сійӧ шуис:
«Непременнӧ!»
Некымын лун мысти ме вои Зояла.
Гайдар колльӧдіс миянӧс дзиръя дорӧдзыс.
Прӧщайтчигӧн топӧдліс миянлысь кияснымӧс, сэсся мыччис Зоялы книга:
— Менам.
На память.
Книга корка вылас косясисны кык детинка: косіникыс — гӧлубӧй костюма да кызіникыс — руд костюма.
Тайӧ вӧліны Чук да Гек.
Зоя лои рад и неуна яндысьыштіс. Сійӧ аттьӧаліс книгаысь, и ми сыкӧд петім дзиръя сайӧ.
Гайдар ӧвтіс кинас и дыр на видзӧдіс миян бӧрся.
Кор ми видзӧдлім медбӧръяысь, аддзим, кыдзи сійӧ ньӧжйӧник муніс керкалань.
Зоя друг сувтіс:
— Мама, а гашкӧ, сійӧ гижис меным мыйкӧ!
И тэрмасьтӧг, быттьӧкӧ эз лысьт, сійӧ восьтіс книгасӧ.
Титульнӧй лист вылас вӧлі гырыся, мичаа гижӧма миянлы бура тӧдса кывъяс:
«Мый сэтшӧм шудыс — тайӧс быдӧн гӧгӧрвоис ас ногӧн.
Но ставыс ӧтлаын йӧзыс тӧдісны да гӧгӧрволісны, мый колӧ честнӧя овны, уна уджавны да ёна радейтны да видзны тайӧ шуда зэв ыджыд мусӧ, коді шусьӧ Сӧветскӧй странаӧн».
— Тайӧ меным бара сійӧ ӧтвечайтӧ, — ньӧжйӧник шуис Зоя.
... Некымын лун мысти санаторийысь воӧм бӧрын Зоя муніс школаӧ.
Сы йылысь, медым кольччыны мӧд во кежлӧ, сійӧ и кывзыны эз кӧсйы.
ӦТИ КЛАССА ВЕЛӦДЧЫСЬЯС
— Тӧдан, — думайтігтыр шуис Зоя, — менӧ зэв бура встретитісны школаын.
Весиг кыдзкӧ шензьӧдана бура...
кыдзкӧ бережнӧя.
Висьӧм бӧрын ме быттьӧкӧ стекляннӧйӧн лои да вот-вот жугала...
Збыль ӧд, вӧлі зэв любӧ видзӧдны, мый менам воӧм вылӧ радӧсь, — недыр чӧв олыштӧм бӧрын содтіс сійӧ.
Мӧдпӧрйӧ Зоя локтіс школаысь ӧтлаын гӧгрӧс чужӧма, гӧрд банбокъяса нывкакӧд.
Сійӧ вӧлі здоров — банйӧма, ён.
Татшӧмъяс йывсьыс шуӧны:
«кисьмӧм яблӧк».
Тайӧ вӧлі Катя Андреева, велӧдчис менам челядькӧд ӧти классын.
— Видза оланныд, бур лун!
— нюмъялігтыр да менсьым киӧс топӧдлігтыр шуис сійӧ.
— Катя кӧсйӧ отсавны меным математика кузя, — висьталіс Зоя.
— А мыйла оз Шура отсав тэныд?
Мыйла Катясӧ лишнӧй уджӧн сьӧктӧдны?
— Тӧданныд-ӧ, Любовь Тимофеевна, — серьёзнӧя шуис Катя, — Шуралӧн педагогическӧй способностьясыс абуӧсь.
Зоя уна пропуститіс, и сылы колӧ объясняйтны прӧйдитӧм материалсӧ пыр вочасӧн, тэрмасьтӧг.
А Шура...
Ме кывзі, кыдзи объясняйтӧ сійӧ: раз-раз, и гӧтов.
Тадзи оз туй.
— Раз педагогическӧй способностьясыс абуӧсь, сэки дерт...
— Дугды, тэ эн серав, — шыасис Зоя.
— Шура и збыльысь оз сэтшӧма куж объясняйтнысӧ.
А вот Катя...
Катя и збыльысь объясняйтіс бура да тӧлкӧн: тэрмасьтӧг, водзӧ оз вудж, кытчӧдз оз убедитчы, мый Зоя ставсӧ гӧгӧрвоис да усвоитіс.
Ме кывлі, кыдзи Зоя ӧтчыд шуис сылы:
— Тэ сы мында кад ме вылӧ воштан...
И Катя пӧся паныд сувтіс:
— Да мый тэ!
Ӧд кодыр ме объясняйта тэныд, ме сэтшӧм бура ставсӧ ачым усваивайта, мый гортын меным оз ковмы повторяйтны.
Вот ставыс ӧти сайын и артмӧ.
Зоя ӧдйӧ мудзліс.
Катя казявліс и тайӧс.
Сэки сійӧ вештыліс книгасӧ да шуліс:
— Мыйкӧ ме мудзи.
Вай неуна сідз больгыштам.
Мукӧд дырйиыс найӧ петавлісны ывлаӧ, гуляйтлісны, сэсся бӧр волісны да бара пуксьылісны занимайтчыны.
— Гашкӧ, тэ кӧсъян лоны учительницаӧн?
— шуткаӧн кыдзкӧ шуис Шура.
— Кӧсъя, — зэв серьёзнӧя шуис Катя.
Эз ӧтнас Катя волывлы миянӧ.
Пыравліс Ира, волывлісны детинкаяс: скромнӧй яндысьысь Ваня Носенков, страстнӧй футболист да ёна вензьысь Петя Симонов, энергичнӧй, весел Олег Балашов — лӧсьыд крут плеша, зэв мича детинка.
Корсюрӧ пыравліс ми ордӧ Юра Браудо — кузь тушаа, косіник зонка, параллельнӧй класса велӧдчысь; чужӧм вылас сылӧн тӧдчис ирония.
И сэки миян комнатаным тырлі шумӧн да серамӧн, нывкаяс вештылісны учебникъяссӧ, и заводитчыліс сёрни сразу быдтор йылысь.
— А тӧданныд, ӧні Анна Каренинаӧс оз сӧмын Тарасова ворс, но и Еланская, — юӧртліс Ира, и сэк жӧ кыптыліс спор сы йылысь, код артисткаыс правильнӧйджыка да пыдісяньджык гӧгӧрвоӧмаӧсь Толстойӧс.
Ӧтчыд Олег, коді мечтайтліс лоны лётчикӧн, локтіс ми ордӧ веськыда кино вывсянь, кӧні сійӧ видзӧдӧма Чкалов йылысь фильм.
Сійӧ сэк оліс аддзылӧмторнас.
— Вот и морт!
— шуаліс сійӧ.
— Не сӧмын необыкновеннӧй лётчик, но и шензьӧдана морт.
И юморыс сэтшӧм муса.
Тӧданныд, кор сійӧ комын сизимӧд воын лэбис Войвыв полюс вомӧн Америкаӧ, сэні репортёръяс юалӧмаӧсь сылысь:
«Ті озырӧсь, господин Чкалов?» — «Да, — вочавидзӧма, — зэв озыр.
Менам сё сизимдас миллион».
Американецъяс сідзи и акнитӧмаӧсь:
«Сё сизимдас миллион?!
Шайт?
Доллар?»
А Чкалов спокойнӧя вочавидзӧма:
«Сё сизимдас миллион морт, кодъяс уджалӧны ме вылӧ, сідз жӧ, кыдзи ме уджала на вылӧ».
Ребята сералӧны.
Мӧдпӧрйӧ Ваня лыддис «Генерал» нима стихъяс, кодӧс сиӧма вӧлі Матэ Залкалы, коді уси Испанияын.
Ме зэв бура помнита тайӧ рытсӧ: ас водзвылас видзӧдігтыр Ваня пукаліс пызан сайын думайтчӧмӧн, а мукӧдыс пуксялісны коді койка вылӧ, коді ӧшинь вылӧ да кывзісны:
<rus>В горах этой ночью прохладно.</rus>
<rus>В разведке намаявшись днем,</rus>
<rus>Он греет холодные руки</rus>
<rus>Над желтым походным огнем.</rus>
<rus>В кофейнике кофе клокочет,</rus>
<rus>Солдаты усталые спят.</rus>
<rus>Над ним арагонские лавры</rus>
<rus>Тяжелой листвой шелестят.</rus>
<rus>И кажется вдруг генералу,</rus>
<rus>Что это зеленой листвой</rus>
<rus>Родные венгерские липы</rus>
<rus>Шумит над его головой...</rus>
Ваня лыддис зэв прӧстӧя, пафостӧг, но ставӧн ми кылім, кыдзи чеканнӧй, сдержаннӧй строчкаясас ыджыд вынӧн пессьӧ мортлӧн ыджыд сьӧлӧмыс.
И Ванялӧн видзӧдласыс лои чорыд, напряжённӧй, быттьӧкӧ зонкаыс шога да гордӧя видзӧдіс тайӧ ылі арагонскӧй войся пемыдас.
<rus>... Давно уж он в Венгрии не был,</rus>
<rus>Но где бы он ни был, над ним</rus>
<rus>Венгерское синее небо,</rus>
<rus>Венгерская почва под ним.</rus>
<rus>Венгерское красное знамя</rus>
<rus>Его освещает в бою.</rus>
<rus>И, где б он ни бился, он всюду</rus>
<rus>За Венгрию бьется свою.</rus>
<rus>Недавно в Москве говорили,</rus>
<rus>Я слышал от многих, что он</rus>
<rus>Осколком немецкой гранаты</rus>
<rus>В бою под Уэской сражен.</rus>
<rus>Но я никому не поверю:</rus>
<rus>Он должен еще воевать,</rus>
<rus>Он должен в своем Будапеште</rus>
<rus>До смерти еще побывать.</rus>
<rus>Пока еще в небе испанском</rus>
<rus>Германские птицы видны, —</rus>
<rus>Не верьте: ни письма, ни слухи</rus>
<rus>О смерти его неверны.</rus>
<rus>Он жив.</rus>
<rus>Он сейчас под Уэской,</rus>
<rus>Солдаты усталые спят.</rus>
<rus>Над ним арагонские лавры</rus>
<rus>Тяжелой листвой шелестят.</rus>
<rus>И кажется вдруг генералу,</rus>
<rus>Что это зеленой листвой</rus>
<rus>Родные венгерские липы</rus>
<rus>Шумит над его головой</rus>.
Ваня ланьтіс.
Некод эз вӧрзьӧдчы, эз шу ни ӧти кыв.
Но миян вылӧ, кыдзи пӧсь тӧв, пӧльтыштіс волнуйтчӧмыс сійӧ лунъясыслӧн, кор ми олім да думайтім сӧмын испанскӧй событиеяс йылысь, кор «Мадрид», «Гвадалахара», «Уэска» кывъясыс юргисны, кыдзи ас, рӧднӧй кывъяс, и сійӧ ылі фронтъясвывса быд юӧрысь тэрыбджыка тіпкис сьӧлӧм.
— Ок, кутшӧм лӧсьыд!
— ышловзис Шура.
И сразу быдладорсянь мӧдісны юасьны:
— Кодлӧн стихъясыс?
Кытысь?
— Найӧс гижӧма комын сизимӧд воын на, ме найӧс неважӧн аддзи журналысь.
Збыльысь, лӧсьыдӧсь ӧд?
— Вай перепишитны!
— ӧтпырйӧ корисны ставӧн.
— Испания...
Сійӧ кадсянь ещӧ ӧтитор сӧмын сэтшӧма гымыштіс — Парижлӧн сетчӧм, — шуис Ваня.
— Да, — шуис Зоя, — ме зэв бура помнита тайӧ лунсӧ...
гожӧмын.
Вайисны газета, а сэн — Париж босьтӧма.
И сэтшӧм страшнӧ, сэтшӧм позор тайӧ вӧлі!..
— Ме помнита жӧ тайӧ лунсӧ, — ньӧжйӧник шуис Ваня.
— Прӧстӧ веритны, думыштны оз позь вӧлі: фашистъяс ветлӧдлӧны Парижӧд.
Париж немецкӧй сапӧг улын.
Коммунаръяслӧн Париж...
— Кӧсйи ме эськӧ сэні лоны!
Ме эськӧ тышкаси Париж вӧсна, кыдзи миян йӧз тышкасисны Испанияын, — медбӧръя вир войтӧдз!
— ньӧжйӧник шуис Петя Симонов, и некод эз шензьы сійӧ кывъяслы.
— Ме мечтайті жӧ: первой Испания йылысь, сэсся — тышкасьны белофиннъяскӧд, и некытчӧ эг вермыв ветлыны, — ышловзигтыр шуис Шура.
Ме кывзі налысь да думайті: кутшӧм йӧз быдмӧны!..
Сійӧ тӧвнас ме бура тӧдмаси Зоялӧн да Шуралӧн ёртъяскӧд, кодъяс накӧд велӧдчисны ӧти классын, и аддзывлі налысь аслам челядьлысь кодь чертаяссӧ.
И думайті: тадзи сійӧ и должен лоны.
Семья — абу тупкӧса сосуд.
И школа — абу тупкӧса сосуд.
Семья, школа и челядь олӧны сійӧн жӧ, мый волнуйтӧ, тревожитӧ да радуйтӧ миянлысь странаӧс ставнас, и гӧгӧр мунан став событиеясыс воспитывайтӧны миянлысь челядьӧс.
Со вот, например: мыйта труженикъяс — важся кадын прекраснӧй открытиеяс творитысьяс — колисны тӧдтӧмӧн!
А ӧні быдӧн, коді уджалӧ тӧлкӧн, яркӧя, талантливӧя, лоӧ знатнӧй мортӧн.
И быдӧнӧс, коді созидайтӧ, кытшалӧма народ уважениеӧн да радейтӧмӧн.
Вот нывка-текстильщица изобретитӧма способ лэдзны воддза серти унапӧв унджык мича да ён ткань — и сылӧн примерыс ӧзтіс сьӧлӧмсӧ став текстильщицаяслысь став Сӧветскӧй Союз пасьталаысь.
Вот трактористка — сійӧ уджалӧ сэтшӧм бура да тӧлкӧвӧя, мый сылӧн тӧрыт на некодлы тӧдтӧм нимыс лои ставлы радейтанаӧн да уважайтанаӧн.
Вот челядьлы выль книга — тайӧ «Тимур да сылӧн команда», честь йылысь, дружба йылысь, друг дінӧ нежность йылысь, мортӧс уважайтӧм йылысь повесть.
Вот выль фильм — тайӧ <rus>«Зори Парижа»</rus>: французскӧй народ йылысь, польскӧй патриот Домбровский йылысь, коді тышкасис аслас рӧдиналӧн свобода да шуд вӧсна Парижса баррикадаяс вылын.
И челядь босьтӧны ас пытшкас став бурсӧ, честнӧйсӧ, смелсӧ, мыйӧн тырӧсь тайӧ книгаясыс, фильмъясыс, мыйӧн тыр миян олӧмлӧн быд лун.
И ме аддзылі: менам челядьлы да налӧн ёртъяслы нинӧм абу донаджыкыс миян рӧднӧй странаысь, но налы дона и став ыджыд мирыс.
Франция налы абу Петэнлӧн да Лавальлӧн рӧдина, но Стендальлӧн да Бальзаклӧн страна, коммунаръяслӧн страна; англичана — великӧй Шекспирлӧн потомокъяс; американецъяс — найӧ, кодлӧн вӧліны Линкольн да Вашингтон, Марк Твен да Джек Лондон.
И кӧть найӧ аддзисны нин, мый немецъяс панісны мирын чудовищнӧй, разрушительнӧй война, босьтісны Франция, талялісны Чехословакия, Норвегия, — настоящӧй Германияыс вӧлі эз сійӧ, коді чужтіс Гитлерӧс да Геббельсӧс, а страна, кӧні уджалісны, гижисны Бетховен, Гёте, Гейне, кӧні чужис великӧй Маркс.
Челядьӧс воспитывайтісны сідзи, мый найӧ пӧся да пыдісянь радейтісны ассьыныс Рӧдинасӧ да уважайтісны мукӧд народъясӧс, став прекраснӧйсӧ, мый вӧчӧма став нацияясӧн, кодъяс олӧны му шар вылын.
Ставыс, мый аддзисны челядь ас гӧгӧрсьыс, ставыс, мыйӧ велӧдісны найӧс школаын, воспитывайтіс наын настоящӧй гуманизм, человечность, ыджыд кӧсйӧм стрӧитны, а не жуглыны, созидайтны, а не бырӧдны.
И ме пыдісянь вериті налӧн будущӧйӧ, сыӧ, мый ставныс найӧ лоӧны шудаӧн и олӧмыс налӧн лоас бур да югыд.
«ВӦР-ВА ШУМ»
Ӧти бӧрся мӧд колисны лунъяс.
Зоя ӧні вӧлі здоров, дзикӧдз нин ёнмис, эз кут ӧдйӧ мудзны, — а тайӧ вӧлі сэтшӧм важнӧ миянлы!
Сійӧ ньӧжйӧникӧн суӧдіс классӧ, и таын сылы зэв ёна отсалісны ёртъясыс.
Зоя пыр вӧлі сэтшӧм чуткӧй дружескӧй, бур кыв дінӧ, и ёна донъяліс тайӧс.
Помнита, сійӧ ӧтчыд шуис меным:
— Тэ ӧд тӧдан, ме пыр радейтлі школаӧс, но ӧні...
Сійӧ чӧв ланьтіс, и тайӧ чӧвлунас вӧлі сэтшӧм ыджыд чувство, кутшӧмӧс он вермы висьтавны кывъясӧн.
Неуна чӧв олыштӧм бӧрын сійӧ содтіс:
— И тӧдан, ме, буракӧ, дружитны мӧді Нина Смоляновакӧд.
— Нинакӧд?
Кутшӧм Нинакӧд?
— Сійӧ велӧдчӧ оз миян, а параллельнӧй классын.
Сійӧ меным зэв ёна сьӧлӧм вылӧ воӧ.
Сэтшӧм серьёзнӧй.
И веськыд...
Ми кыдзкӧ воим сёрниӧ сыкӧд библиотекаын книгаяс йылысь, ребята йылысь.
И миян кыкнаннымлӧн став вылас ӧткодь видзӧдласъяс.
Ме тэнӧ сыкӧд непременнӧ тӧдмӧда.
Тайӧ сёрни бӧрас некымын лун мысти ме паныдаси улича вылын Вера Сергеевна Новосёловакӧд.
— Но мый?
— юалі ме.
— Кыдзи тіян сэні менам Зоя?
— Менам предмет кузя сійӧ важӧн нин вӧтӧдіс.
Тайӧ абу и дивӧ: ӧд сійӧ сэтшӧм уна лыддис нин...
Ми радуйтчам, мый сійӧ бурдіс, ёнмис.
Ме пыр сійӧс аддза ёртъяс пӧвстсьыс.
И меным кажитчӧ, сійӧ кутіс дружитны Нинакӧд.
Найӧ мыйӧнкӧ ӧткодьӧсь — кыкнанныс зэв веськыдӧсь, кыкнанныс серьёзнӧя относитчӧны ставтор дінас: занятиеяс дінӧ, йӧз дінӧ.
Ме колльӧді Вера Сергеевнаӧс школаӧдзыс.
Гортӧ бӧр воигӧн ме думайті:
«Кутшӧм бура сійӧ тӧдӧ челядьсӧ!
Кыдзи кужӧ аддзыны ставсӧ, мый наын вӧчсьӧ!..»... Тӧдлытӧг воис тулыс — дружнӧй, веж.
Ог нин помнит, мыйӧн мыжмис сэки ӧкмысӧд «А» класс, но сӧмын ребята став класснаныс мунӧмаӧсь асланыс директор дінӧ мыжаясӧн да корӧмаӧсь не накажитны, а прӧстӧ сетны налы медся сьӧкыд участоксӧ школьнӧй дворсьыс, кодӧс решитӧма вӧлі озеленитны.
Николай Васильевич сӧгласитчӧма, и, збыльысь, пӧтачка абу сетӧма: индӧма налы медся сьӧкыд участоксӧ — сійӧ местасӧ, кӧні неважӧн помалісны куим судта школа корпус дінӧ пристройка.
Ставыс гӧгӧр вӧлі тырӧма быдсяма строительнӧй ёгӧн.
Сійӧ луннас Зоя да Шура воисны гортӧ сёрӧн да ӧта-мӧд вежмӧныс кутісны висьтавны, кыдзи уджалісны.
Зыръяс да нӧсилкаяс отсӧгӧн ӧкмысӧд «А» класс рӧвняйталіс да весаліс площадкасӧ, идраліс чаг, кодйис пуяс садитӧм вылӧ гуяс.
Школьникъяскӧд ӧтлаын тшӧтш уджаліс и Николай Васильевич — новліс изъяс, кодйис му.
И челядь дінӧ друг локтіс кузь тушаа, косіник морт.
«Видза оланныд», шуис сійӧ.
«Видза оланныд!» ставӧн ӧтвылысь вочавидзисны челядь.
«Висьталӧй, кытысь позьӧ аддзывны тіянлысь директортӧ?»
«Тайӧ ме», тӧдтӧм морт дінӧ бергӧдчигмоз да муӧсь, сьӧд кияссӧ чышкалігтыр, шыасис Кириков...
— Гӧгӧрвоан, — сералігтыр висьталіс Зоя, — сулалӧ няйтӧссьӧма, зыръя, быттьӧкӧ директорыс сы вылӧ и олӧ, медым садитавны пуяс аслас велӧдчысьяскӧд!
Косіник мортыс вӧлӧма детскӧй писатель да «<rus>Правда</rus>лӧн» корреспондент.
abu
Первойсӧ сійӧ шензьыштіс, кор кыліс, мый косоворотка дӧрӧма паськыд пельпомъяса землекопыс и эм 201-ӧд школаса директор, сэсся серӧктіс и участок вылысь эз нин ветлыв, кӧть школаӧ воӧма вӧлі кутшӧмкӧ мӧд делӧяс кузя.
Сійӧ видлаліс томиник фруктӧвӧй сад, кодӧс садитісны велӧдчысьяс, ӧмидз кустъяс, розӧвӧй кустъяс.
«Кутшӧм лӧсьыд!..
— шуис сійӧ думайтігтыр.
— Тэ вӧлін, шуам, шӧр классъясын, кор ачыд, аслад киясӧн школьнӧй садйӧ садиті яблоня.
Сійӧ быдмис тэкӧд тшӧтш, переменаяс дырйи тэ котравлін видзӧдлыны сы вылӧ, небзьӧдлін сы гӧгӧрысь мусӧ, опрыскивайтін, бырӧдін вредительясӧс.
И вот тэ помалан школа, а тэнад яблоняыд сетӧ нин первойя плодъяс...
Лӧсьыд!»
— Лӧсьыд!
— мечтательнӧя некымынысь шуис и Зоя.
— Лӧсьыд!
Вот ме ӧкмысӧд классын и талун садиті нин пу.
Кутам быдмыны ӧтлаын...
Менам нин пуыс коймӧд — эн вунӧд, мама.
А нёльӧд нин пуыс — Катя Андреевалӧн.
А некымын лун мысти «Правдаын» вӧлі печатайтӧма рассказ сы йылысь, кыдзи ӧкмысӧд класса велӧдчысьяс озеленитісны школьнӧй двор.
Помасис тайӧ рассказыс татшӧм кывъясӧн:
«Помасьӧны выпускнӧй испытаниеяс.
Школасьыс мунасны томйӧз, кодъяс получитісны сэні вернӧй прививка, бура быдмисны, кодъяс оз повны кынмалӧмъясысь ни восьса небесаувса тӧлысь.
Школаса питомецъяс мунасны уджавны, велӧдчыны, служитны Краснӧй Армияӧ...
Мунӧ, шувгӧ вӧр-ва шум,
Вӧр-ва шум, том тувсов шум!»
БАЛ
А июнь 21-ӧд лунӧ вӧлі дасӧд класслы выпуск кузя сиӧм вечер.
Ӧкмысӧд класс решитіс локны вечер вылас ставнас.
— Ӧти-кӧ, сы вӧсна, мый ми радейтам миянлысь выпускникъясӧс, — шуис Шура.
— Сэні зэв бур ребята, ӧтнас Ваня Белых мый сулалӧ!..
— А, мӧд-кӧ, — шуис Катя, — ми видзӧдлам, кыдзи налӧн артмас, а локтан воын ми вӧчам ещӧ бурджыкӧс!
Найӧ гӧтӧвитчисны выпускнӧй бал кежлӧ, кыдзи гӧстьяс, кыдзи сэні участвуйтысьяс да кыдзи соперникъяс, кодъяс во мысти кӧсйӧны вӧчны сэтшӧм бур бал, кутшӧмӧс эз аддзыв вӧтӧн ни ӧти выпуск.
Найӧ мичмӧдісны школасӧ.
Налы отсаліс таын учитель-художник Николай Иванович.
Сылӧн вӧлі сійӧ, мый сэтшӧм вылӧ донъялісны да уважайтісны 201-ӧд школаын, — пельк, зарни кияс.
Сійӧ пыр украшайтліс школасӧ мичаа да прӧстӧ и быдпӧрйӧ — Октябрь годовщина кежлӧ, Выль во кежлӧ, майскӧй лунъяс кежлӧ — думайтліс век мыйкӧ выльӧс, вӧвлытӧмӧс.
И челядь ыджыд радлунӧн, сьӧлӧмсяньыс выполняйтлісны сылысь индӧдъяссӧ.
— А ӧні сійӧ асьсӧ ачыс панъяс!
— шуліс Шура.
... Рытыс вӧлі шоныд да югыд.
Ме гортӧ локті сёрӧм, час дас кежлӧ, и челядьӧс эг су — найӧ мунӧмаӧсь нин вӧлі бал вылӧ.
Недыр олыштӧм бӧрын ме бӧр петі ывлаӧ, пукси кильчӧпомӧ да спокойнӧя да немдумайттӧг дыр пукалі — прӧстӧ шойччи, наслаждайтчи чӧвлуннас да коръяслӧн свежӧй кӧрнас.
Сэсся чеччи да тэрмасьтӧг, ньӧжйӧник мӧдӧдчи школалань.
Меным окота вӧлі кӧть ылісянь видзӧдлыны сы вылӧ, кыдзи «асьсӧ панйис» Николай Иванович, кыдзи гажӧдчӧны челядь...
Да ме и эг думайт, мыйла муна: муна, гуляйта — вот и ставыс.
— Ті онӧ тӧдӧй, кӧні тані кыксё ӧтиӧд школаыс?
— кылі ме нывбаба гӧлӧс.
— Кириковлӧн?
— шыасис кодкӧ кыз бур гӧлӧсӧн, кор ме эг на удит бергӧдчыны.
— Да тадзи веськыда и мунӧ, а вот эсійӧ керка дорас — аддзанныд?
— кежӧй, сэні и эм.
Кыланныд музыкасӧ?
Да, и ме кылі музыкасӧ и ылісянь на аддзи уна биясӧн югъялысь школасӧ.
Ӧшиньясыс вӧліны восьсаӧсь.
Ме ньӧжйӧник пыри, гӧгӧр видзӧдлі да надзӧник мӧді кайны пос кузя.
Да, Николай Иванович вӧчӧма медся бурсӧ, правильнӧйсӧ: сійӧ сетӧма гожӧмлы пырны школаас.
Быдлаын вӧліны цветъяс да зелень.
Вазаясын, пельсаясын да гырничьясын, джоджас, стенъясас и ӧшиньяс вылын, быд пельӧсын и быд воськов сайын — роза букетъяс да коз пу лапъясысь пемыд гирляндаяс, сирень букетъяс, кыдз пу уввожъяс, и ещӧ цветъяс, помтӧм цветъяс...
Ме муні сэтчӧ, кысянь кыліс музыка, серам, шум.
Локті залӧ пыран восьса ӧдзӧс дорӧ да сувті, быттьӧ синтӧмми: сы мында би, сы мында том чужӧм, нюм, югъялысь синъяс...
Ме тӧді Ваняӧс — буретш сійӧс, код йылысь сэтшӧма радлӧмӧн да уважительнӧя висьтавліс Шура: сійӧ вӧлі учкомса председатель, прекраснӧй комсомолец, бур велӧдчысь, штукатурлӧн пи и ачыс штукатурнӧй удж кузя мастер, тожӧ — зарни кияс да югыд юр...
Аддзи ме Володя Юрьевӧс, Лидия Николаевналысь писӧ, а Лидия Николаевна велӧдіс Зояӧс да Шураӧс младшӧй классъясын.
Тайӧ сӧдз синма, джуджыд плеша детинкаыс пыр чуймӧдліс менӧ аслас чужӧмыслӧн кутшӧмкӧ серьёзнӧй выражениенас, но ӧні сійӧ содзнас койис уна рӧма бумага торъяс сы бокті тӧвзьысь параяс вылӧ да гажаа, дзик на детинка моз, сераліс.
Сэсся синъясӧн ме корси Шураӧс, сійӧ сулаліс стен бердын, еджыд юрсиа нывка нюмъялігтыр корис сійӧс йӧктыны вальс, а сійӧ сӧмын яндысигтыр нюмъяліс да пыркӧдіс юрнас...
А вот и Зоя.
Сійӧ сьӧд чутӧсь гӧрд платьеа — буретш сійӧ платьеыс, кодӧс вӧлі ньӧбӧма Шуралӧн пӧдаритӧм деньга вылӧ.
Платьеыс сылы зэв ёна муніс.
Шура, кор аддзис первойысь, сьӧлӧмсяньыс шуис:
«Сійӧ тэныд буретш тэ серти».
Зоя сёрнитіс мый йылысь кӧ кузь тушаа сьӧдіник детинкакӧд, кодлысь нимсӧ ме эг тӧд.
Синъясыс сылӧн югъялісны нюмӧн, чужӧмыс ыпъяліс.
Вальс помасис, параяс разӧдчисны.
Но сэк жӧ кыліс гажаа чукӧстӧм:
— Кругӧ!
Кругӧ!
Ставныд сувтӧй кругӧ!
И син водзын бара кутісны сявкъявны нывъяслӧн гӧлубӧй, розӧвӧй, еджыд платьеясыс, тыдовтчылісны нюмъялысь, гӧрдӧдыштӧм чужӧмъяс...
Ме ньӧжйӧник вешйи ӧдзӧс дорысь.
Школаысь петӧм бӧрын ме здук кежлӧ ещӧ на сувтлі — ме кылі гажа, дружнӧй серам.
Сэсся ме ньӧжйӧник мӧдӧдчи уличаӧд, войся кӧдзыд воздухсӧ морӧс тырӧн лолалігтыр.
Меным тӧдвылӧ уси сійӧ луныс, кор первойысь нуӧді ичӧтик Зояӧс да Шураӧс школаӧ.
«Кутшӧмӧсь быдмисны...
Вот эськӧ батьыслы аддзывны!» думайті ме.
... Дженьыдӧсь гожся войяс Москваын, и чӧвлуныс абу зумыд.
Гораа камгӧны асфальт кузя сёрмӧм йӧзлӧн воськовъясыс, чушнитас код тӧдас кысянь локтысь автомобиль, ылӧ паськалӧ узьысь кар весьтті кремлёвскӧй курантъяслӧн хрустальнӧй звӧныс...
А июнь тӧлысся тайӧ войын, пӧжалуй, чӧвлуныс эз и вӧв.
То сэні, то тані виччысьтӧг кывлісны сёрнияс, серам, тэрыб кокни воськовъяс, друг юрӧбтыліс сьыланкыв.
Ӧшиньсянь шензигтыр видзӧдлывлісны не ас кадӧ садьмӧм йӧз, и сэки жӧ чужӧмъяс вылын петкӧдчыліс нюм.
Некод эз юась, мыйла тайӧ войӧ уличаяс вылын сы мында варов томйӧзыс, мыйла зонъяс да нывкаяс, киысь киӧ кутчысьӧмӧн, морт дас-дас вит восьлалӧны веськыда улича шӧрӧдыс, и мыйла налӧн сэтшӧм кыпыдӧсь, радӧсь чужӧмъясныс, и оз вермыны кутчысьны ни сьылӧмысь, ни серамысь.
Нинӧмла юасьны, ставӧн тӧдісны: тайӧ том Москва празднуйтӧ школьнӧй выпуск.
Медбӧрын ме вои гортӧ да воді.
Садьми, кор ывлаыс вӧлі нин югдӧ: июнь 22-лунся паныд войыс вӧлі сэтшӧм дженьыд...
Шура сулаліс аслас вольпась дорын.
Тыдалӧ, сылӧн ньӧжйӧник, видзчысигтыр ветлӧдлӧмсьыс и садьми ме.
— А Зоя?
— юалі ме.
— Найӧ мунісны Иракӧд, ещӧ неуна гуляйтыштны.
— Гажа вӧлі вечерыд, Шурик?
— Зэв!
Зэв гажа!
Но ми мунім водзджык, колим выпускникъясӧс ӧтнаннысӧ учительяскӧд.
Вежливость кузя, гӧгӧрвоан?
Медым не мешайтны налы прӧщайтчыны и сідз водзӧ.
Шура водіс, и мыйкӧ дыра ми олім чӧв.
Друг восьса ӧшинь сайсянь кылісны негора гӧлӧсъяс.
— Зоя да Ира...
— шӧпнитіс Шура.
Нывкаяс сувтісны буретш миян ӧшинь весьтӧ, мый йылысь кӧ пӧся сёрнитісны.
— ... тайӧ кор тэ медся шуда му вылас, — кылім ми Иралысь гӧлӧссӧ.
— Тайӧ сідз.
Но ме ог гӧгӧрво, кыдзи позьӧ радейтны мортӧс, он кӧ сійӧс уважайт, — паныд сувтіс Зоя.
— Но кыдзи тэ верман тадзи сёрнитны!
— ӧбидапырысь горӧдіс Ира.
— Тэ ӧд лыддин сы мында книга!
— Сы вӧсна и шуа, мый тӧда: ме кӧ ог кут уважайтны мортӧс, то и радейтны сійӧс ог вермы.
— Но книгаясын любовь йывсьыс висьтавсьӧ мӧдног.
Книгаясын любовь — сійӧ шуд...
сійӧ дзик аслыспӧлӧс чувство...
— Да, дерт сідз.
Но ӧд...
Гӧлӧсъяс чинісны.
— Муніс колльӧдны Ираӧс, — ньӧжйӧник шуис Шура.
И тӧждысьӧмпырысь, кыдзи ыджыдджык, содтіс: — Сылы сьӧкыд лоӧ овнысӧ.
Сійӧ ставтор вылас кыдзкӧ видзӧдӧ аслыс ног.
— Нинӧм, — шуи ме.
— Сійӧ сӧмын на быдмӧ.
Ставыс лоӧ бур, Шурик.
И сэк жӧ кылісны пос кузя кайысь видзчысьысь кокшыяс.
Зоя муртса кывмӧн восьтіс ӧдзӧс.
— Ті узянныд?
— ньӧжйӧник юаліс Зоя.
Ми эгӧ шыасьӧй.
Гусьӧник восьлалігтыр сійӧ муніс ӧшинь дорӧ да, югдысь небеса вылас видзӧдігмоз, дыр на сулаліс.
ИЮНЬ КЫЗЬ КЫКӦД ЛУН
Менам паметьӧ бура колис тайӧ луныслӧн быд минута!
Июнь 22-ӧд лунӧ, воскресеньеӧ, ме должен вӧлі принимайтны медбӧръя экзаменъяс военнӧй школаын.
Югыд, шондіа асылӧ ме тэрмаси трамвай дорӧ.
Зоя колльӧдіс менӧ.
Сійӧ муніс мекӧд орччӧн — дзик нин верстьӧ ныв, стройнӧй, кузь тушаа, мичаа да чистӧя банйӧм чужӧма.
И нюмыс сылӧн вӧлі лӧсьыд, ясыд: сійӧ нюмъяліс шонділы, гӧгӧр ыркъялысь свежестьлы, озыра цветитысь нин пу дуклы.
Ме пыри трамвайӧ.
Зоя ӧвтчыштіс кинас, недыр сулаліс остановкаын да бергӧдчис мунны гортлань.
Гортсянь менам школаӧдз колӧ мунны трамвайӧн час гӧгӧр.
Трамвайын ме век лыддьыся, но тайӧ асылыс вӧлі сэтшӧм мича, мый ме петі площадка вылас, медым мунігчӧж унджык лолавны гожся мелі тӧвсӧ.
Некутшӧм правилӧяс признавайттӧг тӧлыс мунігкостіыс уськӧдчывліс трамвайӧ, летіс юрсисӧ площадка вылын тырыс сулалысь гажа томйӧзлысь.
Менам пӧпутчикъяс век вежласисны.
Тимирязевскӧй академия дорын чеччисны студентъяс и разалісны асланыс факультетъясӧ: экзаменационнӧй пӧсь кад воскресеньеястӧ оз тӧд.
Тимирязевлы памятник дорын, скамьяяс вылын, уна рӧма цветникъяс пӧвстын сідзжӧ тыдалісны зонъяслӧн да нывъяслӧн группаяс: колӧ чайтны, гӧтӧвитчӧны, а ӧткымын шудаяс, пӧжалуй, сдайтӧмаӧсь нин.
А сэсся мӧд остановкаын и площадка вылас и вагонъясас тырыс пырисны гӧрд галстукъяса да параднӧй костюмъяса школьникъяс.
Зэв на том да зэв стрӧг учительница, коді вӧлі ӧчкиа, сюся следитіс, медым челядь эз шумитны, эз сулавны подножка вылын, эз мыччасьны ӧшиньӧд.
— Марья Васильевна, — кевмысис паськыд пельпомъяса ён детинка, — кыдз нӧ сідзи: и классын эн шумит и тані эн сёрнит...
Ӧні ӧд миян каникулъяс!
Учительница ӧти кыв эз шу, сӧмын видзӧдліс детинка вылӧ, но сідзи, мый сійӧ ышловзьӧмӧн лэдзис синъяссӧ да ланьтіс.
Вагонын недыр вӧлі шынитӧв.
Сэсся би кодь гӧрд юрсиа, вильыш синъяса да став чужӧм пасьтаыс беринӧсь нывка гырддзанас тувкис пӧдругаыслы, мыйкӧ шӧпнитіс сылы пеляс — ставӧн ӧтпырйӧ мӧдісны шӧпкӧдчыны, серавны, вагонын бара мазіяс моз мӧдісны дзизгыны.
Ме петі трамвайысь.
Экзаменъяс заводитчытӧдз ещӧ часджын на, и ме тэрмасьтӧг мӧді паськыд улича кузя книжнӧй магазинъяс ӧшиньясӧ видзӧдалігтыр.
Колӧ висьтавны Шуралы, медым сійӧ татчӧ волас да ньӧбас дасӧд классын велӧдчигкежлӧ книгаяс да географическӧй картаяс.
Медым ставыс лоӧ дасьтӧма водзвыв: ӧд на водзын школаын медбӧръя, медся серьёзнӧй во...
А вот художественнӧй выставка, татчӧ ми тайӧ лунъясӧ волам ставӧн...
Ме локті школаӧ да кайи мӧдӧд судтаас.
Ставыс вӧлі кыдзкӧ тыртӧм, йӧзтӧм, абу экзаменъясдырся кодь.
Учительскӧйын менӧ встретитіс директор.
— Талун экзаменъяс оз лоны, Любовь Тимофеевна, — шуис сійӧ.
— Велӧдчысьяс эз воны, помкаыс пока абу тӧдса.
Ещӧ нинӧм на чайттӧг ме кыськӧ ас пытшкын кылі тешкодь йирмӧг.
Миян велӧдчысьяс — военнӧйяс, образцӧвӧй ӧкуратностя йӧз.
Кутшӧм нӧ помка вермис найӧс кутны экзаменъяс лунӧ?
Мый лои?..
Тайӧс пока некод эз тӧд.
Кор ме бара петі улича вылӧ, меным кажитчис, мый лоӧма пӧдтана жар, а йӧзыслӧн чужӧмъясыс вӧліны неспокойнӧйӧсь, напряжённӧйӧсь.
Кытчӧ вошис асъя свежестьыс, праздничнӧй московскӧй йӧз чукӧрлӧн тӧждысьтӧм, шума гажлуныс?
Ставӧн быттьӧ мыйкӧ виччысисны, и тайӧ виччысьӧмыс вӧлі сьӧкыд, быттьӧ бушков водзвылын.
Прӧйдитысь трамвайясын вӧлі тырыс йӧз, став бӧр туйсӧ ме пӧшти муні подӧн.
Гортсянь матын нин ме медбӧрын веськалі трамвайӧ да эг кывлы Молотов ёртлысь выступлениесӧ.
Но первойя кывйыс, кодӧн менӧ встретитісны гортын, вӧлі сійӧ, кутшӧм ставлы миянлы вӧлі тайӧ памятнӧй асылас бушков водзвывса кыпалысь пӧдтан жарыс.
— Война!
Мама, война!
— порог вомӧн муртса на воськовтӧм мысти челядь уськӧдчисны ме дінӧ да ӧтпырйӧ горӧдісны: — Тэ тӧдан, война!
Германия уськӧдчӧма миян вылӧ!
Война объявиттӧг!
Прӧстӧ вуджӧмаӧсь граница да восьтӧмаӧсь би!
Зоялӧн чужӧмыс вӧлі скӧр, и, ассьыс скӧрлунсӧ кутны вермытӧг, сійӧ сёрнитіс пӧся.
Шура зілис лоны спокойнӧйӧн.
— Но мый нӧ, тайӧс колӧ вӧлі виччысьны, — думайтігтыр шуис сійӧ.
— Ми ӧмӧй эгӧ гӧгӧрволӧй, мый сэтшӧмыс фашистскӧй Германия?
Ми чӧв олыштім.
— Да, ӧні став олӧмыс мӧдӧдчас мӧдногӧн, — быттьӧкӧ аслыс, пинь пырыс сӧдзӧдӧмӧн, ньӧжйӧник шуис Зоя.
Шура тэрыба бергӧдчис сылань:
— Гашкӧ, и тэ лӧсьӧдчан воюйтны?
— Да!
— пӧшти скӧрысь да, важмозыс некод дінӧ шыасьтӧг, вочавидзис Зоя.
Сэсся тэрыба бергӧдчис да петіс комнатаысь.
... Ми тӧдім: война — сійӧ смерть, коді нуас уна миллион морт олӧм.
Ми тӧдім, мый война вайӧ разрушение, шудтӧмлун, шог.
Но сійӧ первойя ылі луннас ми весиг и думыштны ставсӧ эгӧ кужӧй, мый миянлы ваяс войнаыс.
Ми эгӧ на тӧдлӧй бомбёжкаяс, эгӧ тӧдӧй, мый сэтшӧмыс щель да бомбоубежище, — регыд мысти миянлы аслыным ковмис найӧс стрӧитны.
Ми ещӧ эгӧ на кывлӧй фугаснӧй бомбаяслысь шутьлялӧмсӧ да разрывайтчӧмсӧ.
Ми эгӧ тӧдлӧй, мый воздушнӧй гыысь торпыригӧдз жугавлӧны ӧшинь стеклӧяс, лэбӧны дзиръяс вывсьыс томанӧн игналӧм ӧдзӧсъяс.
Ми эгӧ тӧдлӧй, мый сэтшӧмыс эвакуация да челядь тыра эшелонъяс, — эшелонъяс, кодъясӧс враг спокойнӧя да методичнӧя лыйлӧ самолётсянь.
Ми ещӧ нинӧм на эгӧ кывлӧй дзикӧдз сотӧм сиктъяс да разрушитӧм каръяс йылысь.
Ми эгӧ тӧдлӧй виселицаяс йылысь, пыткаяс да мучитчӧм йылысь, страшнӧй рӧвъяс да крут бужӧдъяс йылысь, кодъяс лоӧны гуӧн уна дас тысяча йӧзлы — нывбабаяслы, висьысьяслы, пӧрысь старикъяслы, мам киясас пузчужӧм кагаяслы.
Ми нинӧм эгӧ тӧдлӧй пачьяс йылысь, кӧні тысячаясӧн, сё тысячаясӧн соталӧны йӧзӧс, первойсӧ на вылын издевайтчӧм бӧрын.
Ми эгӧ тӧдлӧй душегубкаяс йылысь, морт юрсиысь вӧчӧм сеткаяс йылысь, морт кучикысь вӧчӧм переплётъяс йылысь...
Ми ещӧ унатор на эгӧ тӧдӧй.
Ми велалім уважайтны человеческӧйӧс мортын, радейтны челядьӧс да аддзыны наын ассьыным будущӧйӧс.
Ми ещӧ эгӧ на тӧдӧй, мый зверьяс, кодъясӧс вид сертиыс он торйӧд мортысь, вермасны шыбитны ичӧтик кагаӧс биӧ.
Ми эгӧ тӧдӧй, дыр-ӧ кыссяс тайӧ войнаыс...
Да, ми ещӧ сэки унатор на эгӧ тӧдӧй.
ВОЕННӦЙ ЛУНЪЯС
Миян керкаысь первойӧн колльӧдім фронт вылӧ Юра Исаевӧс.
Ме аддзылі, кыдзи сійӧ петіс улича вылӧ.
Сійӧ восьлаліс орччӧн гӧтырыскӧд, а неуна бӧрынджык, синвасӧ то чашъяннас, то партукнас чышкалігтыр, муніс мамыс.
Неылӧ муныштӧм бӧрын Юра видзӧдліс бӧрвылас.
Колӧ чайтны, быд квартираын, кыдзи и миянын, кодкӧ сулаліс восьса ӧшинь дорын да видзӧдіс сылы бӧрсяньыс.
И, тыдалӧ, сэтшӧм мусаӧн кажитчис быдмысь веж кустъяс пӧвстса кык судта тайӧ ичӧтик керкаыс да став йӧзыс сэн — сэтшӧм рӧднӧйясӧн да матысаӧн.
Сійӧ аддзис миянӧс Зоякӧд ӧшинь дорысь, нюммуніс и мӧдіс ӧвтчыны фуражканас.
— Шудаӧн кольччыны!
— горӧдіс сійӧ.
— Шудаӧн бӧр воны!
— вочавидзис Зоя.
Юра ещӧ некымынысь видзӧдліс, быттьӧкӧ кӧсйис стӧчджыка запомнитны ставсӧ, мый колис, керкаыслысь быд черточка, кыдзи рӧднӧй морт чужӧмысь, и тайӧ восьса ӧшиньяссӧ, и керка гӧгӧрысь кустъяссӧ...
Регыд мысти армияӧ босьтісны Сергей Николинӧс.
Сійӧ муніс ӧтнас: гӧтырыс уджаліс заводын и эз вермы колльӧдны сійӧс.
Неылӧ муныштӧм бӧрын Сергей, кыдзи и Юра, видзӧдліс керка вылӧ.
Найӧ вӧліны разнӧй йӧз и ортсысяньыс ӧта-мӧдыскӧд эз вӧвны ӧткодьӧсь, но налӧн синъясыс тайӧ прӧщальнӧй минутаас кажитчисны меным дзик ӧткодьӧсь: найӧ кыкнанныс быттьӧкӧ видзӧдласнас сывйыштлісны ставсӧ, мый вермисны шымыртны, и мыйта любовь да тревога вӧлі тайӧ видзӧдлӧмас!
... Олӧмыс лои дзик мӧднога, суровӧй да неспокойнӧй.
Вежсис ӧбликыс и миян Москвалӧн.
Ӧшиньяссӧ вӧлі клеиталӧма бумажнӧй полосаясӧн: ӧтияслӧн решительнӧя креставлӧма, мукӧдъяслӧн — кутшӧмкӧ узорӧн.
Магазин витринаяс тувъявлӧма фанераӧн, костас тэчӧма лыа тыра мешӧкъяс.
Кажитчӧ, став керкаыс видзӧдісны синкым увсянь, букышӧн да видзчысьӧмӧн.
Миян керка дворын кодйисны щель.
Йӧзыс ваялісны сарайяссьыныс пӧвъяс, медым вӧчны убежищеас джодж.
Ӧти олысь ставсьыс медгора доказывайтіс, мый общӧй делӧ вылӧ нинӧм оз позь жалитны, но мыйлакӧ вунӧдӧма восьтыны ассьыс сарайсӧ — та пыдди сійӧ друг уськӧдчис дворын ворсысь челядь вылӧ (батьыс налӧн вӧлі фронт вылын, мамыс — удж вылын) да горзігтыр корис, медым найӧ ӧні жӧ, пырысьтӧм-пыр, вайисны пӧвъяс.
Зоя матыстчис сы дінӧ да, быд кыв тӧдчӧдӧмӧн, спокойнӧя шуис:
— Вот мый: ӧні ті восьтӧй ассьыныд сарайтӧ да сетӧй пӧвъяс, а пока ми уджалам, локтас удж вывсьыс тайӧ челядьыслӧн мамыс, и ставсӧ жӧ вӧчас, мый колӧ.
Поснияс вылад лӧсьыд горзыны!
... Война первойя лунъясӧ жӧ ми ордӧ пыраліс прӧщайтчыны менам племянник Слава.
Сійӧ вӧлі лётчик формаа, соскас бордъяса нашивка.
— Муна фронт вылӧ!
— висьталіс сійӧ.
Чужӧмыс вӧлі сылӧн сэтшӧм долыд, быттьӧ лӧсьӧдчис сійӧ мунны праздник вылӧ.
— Лёкӧн энӧ казьтылӧй!
Ми топыда кутлім сійӧс, и сійӧ муніс; миянын оліс муртса часджын.
— Кутшӧм абу лӧсьыд, мый нывъясӧс оз босьтны армияӧ!
— сы мунӧм бӧрся видзӧдігӧн шуис Зоя.
И мыйта шогсьӧм да вын вӧлі тайӧ кывъясас, мый весиг Шура эз решитчы, кыдзи век вӧлі овлӧ, шутитны либӧ споруйтны.
... Ми некор эгӧ водлӧй узьны Информбюролысь сводка радио пыр кывзытӧг.
А сійӧ первойя недельяснас гажтӧмӧсь вӧліны тайӧ юӧръясыс.
Зоя кывзіс найӧс, синкымъяссӧ топӧдӧмӧн да пиньяссӧ курччӧмӧн, и частӧ кыв шутӧг вешйыліс репродуктор дорысь.
Но ӧтчыд сылӧн горӧдсис:
— Кутшӧм му талялӧны!
Тайӧ вӧлі дойлӧн первойя да дзик ӧтчыд горӧдӧм, кодӧс ме кывлі Зоялысь сылӧн став нэм чӧжыс.
МУНӦМ
Июль 1-ӧд лунӧ рытъявылыс миянӧ кодкӧ кутіс таркӧдчыны.
— Позьӧ Шуратӧ?
— комнатаӧ пыртӧг кодкӧ юаліс.
— Петя?
Симонов?
— пызан сайысь чеччигмоз да ӧдзӧс восьтігмоз чуймис Зоя.
— Мыйла тэныд Шураыс?
— Колӧ, — таинственнӧя вочавидзис Петя.
Тайӧ здукас пырис ачыс Шура, коді мыйлакӧ петавліс комнатаысь, ёртыслы довкнитіс юрнас и кыв шутӧг сыкӧд петіс.
Ми видзӧдлім ӧшиньӧд: улын виччысисны найӧс некымын подросток, ставныс — ӧти класса велӧдчысьяс да другъясыс.
Найӧ мый йылысь кӧ сёрнитісны гусьӧн, сэсся ставныс мунісны ӧтчукӧрӧн.
— Школаӧ, — думайтігтыр, вомгорулас шуис Зоя.
— Мыйся налӧн секретъяс?
Шура гортӧ бӧр локтіс рытнас сёрӧн.
Видыс сылӧн вӧлі сэтшӧм жӧ серьёзнӧй да тӧждысяна, кутшӧм вӧлі и Петялӧн.
— Мый лои?
— юаліс Зоя.
— Мыйла сідз ставсӧ гусьӧн?
Мыйла тэнӧ корлісны?
Ог вермы висьтавны, — решительнӧя вочавидзис Шура.
Зоя неуна топӧдыштліс пельпомъяссӧ, но чӧв оліс.
Аски асывнас, муртса на югдігас, Зоя котӧртіс школаӧ и бӧр локтіс волнуйтчигтыр.
— Детинкаяс мунӧны, — шуис сійӧ меным.
— Кытчӧ и мыйла — оз висьтавны.
Нывкаясӧс оз босьтны.
Тэ кӧ эськӧ тӧдін, кыдзи ме кевмыси налы, медым тшӧтш босьтісны менӧ!
Ӧд лыйсьыны ме кужа.
И ме ён.
Нинӧм эз отсав.
Висьталісны: босьтӧны сӧмын детинкаясӧс.
Зоя чужӧм сертиыс, синъяс сертиыс ме аддзи, кыдзи сьӧлӧмсяньыс сійӧ корис сійӧс тшӧтш босьтны.
Шура локтіс сёрӧн и спокойнӧя, быттьӧ мыйкӧ быд лунся йылысь, шуис:
— Мам, лӧсьӧд меным, пӧжалуйста, бельё пара.
И сёянтор туй вылӧ.
Сӧмын унаыс оз ков.
Тӧдӧ-ӧ сійӧ, кытчӧ найӧс мӧдӧдӧны, — та йылысь сійӧ эз висьтав миянлы.
— Ме кӧ нӧ первойя воськовсяньыс кута больгыны, кутшӧм нӧ ме военнӧй?
— чорыда шуис сійӧ.
Зоя кыв шутӧг бергӧдчис.
Лӧсьӧдім туйӧ регыд.
Шуралы туй вылас Зоя ньӧбис сукар, кампет, калбас.
Ме лӧсьӧді бельё да ставсӧ кӧрталі ӧти неыджыд тубрасӧ.
А лун мӧд джыннас ми мунім колльӧдны Шураӧс.
Тимирязевскӧй паркын вӧліны нин уна челядь разнӧй школаясысь.
Первойсӧ найӧ ставныс сідзи и сорсисны, а сэсся вочасӧн кутісны чукӧртчавны школаяс серти.
Мамъясныс и чойясныс сулалісны бокын да кутісны тубрасъяс, ичӧтик чемоданъяс, волыса мешӧкъяс.
Мунысьяс — пӧшти ставныс ыджыд тушааӧсь, паськыд пельпомъясаӧсь, но челядьлӧн кодь гажа чужӧмаӧсь — вӧчисны вид, быттьӧ гортысь да рӧднӧйяскӧд торйӧдчӧмыс налы привычнӧй делӧ.
Кодсюрӧ удитӧмаӧсь нин ветлыны прудйӧ купайтчыны, мукӧдъяс сёйисны мороженӧй, шутитісны, сералісны.
Но тӧдлытӧг найӧ пыр частӧджык видзӧдлывлісны часі вылӧ.
Найӧ, кодъяс дорысь эз вешйывны мамыс либӧ чойыс, неуна яндысисны: мунам важнӧй, серьёзнӧй удж вылӧ — и друг мамкӧд, быттьӧкӧ ичӧтъяс!
Ме тӧді, мый и Шура кутас яндысьны, сы вӧсна ми Зоякӧд вешйим бокӧ да пуксим гож сайӧ скамья вылӧ.
Час нёль кежлӧ кругӧ воис уна тыртӧм трамвайнӧй вагон и заводитісны пуксявны.
Зонъяс тэрмасьӧмӧн прӧщайтчисны рӧднӧйясыскӧд, шумӧн занимайталісны местаяссӧ.
Налӧн, кодъяслӧн мамъясыс бӧрдісны, чужӧмныс вӧлі жугыль, шог.
Ме ог вӧлі кӧсйы торкны бӧръя минутаяссӧ, кор ми вӧлім ставӧн ӧтлаын, и ме эг бӧрддзы — сӧмын кутыштлі Шураӧс да крепыда топӧдлі сылысь кисӧ.
Сійӧ вӧлі волнуйтчӧ, кӧть и зілис не петкӧдлыны волнуйтчӧмсӧ.
— Энӧ виччысьӧй, кор ми мӧдӧдчам, мунӧй гортӧ!
Видз мамтӧ, Зоя!
— шуис Шура да чеччыштіс вагонӧ, сэсся ӧвтчыштіс кинас ӧшиньӧдыс да вӧчис знак:
«Энӧ виччысьӧй, мунӧй».
Но мунны, кор Шура вӧлі тані на, ми эгӧ вермӧй.
Ылынкодь сулалігӧн ми аддзылім, кыдзи дрӧгнитісны вагонъяс, кыдзи ӧти бӧрся мӧд грымакылігтырйи найӧ мӧдӧдчисны туйӧ, — и асьнымӧс казялім сӧмын сэки, кор медбӧръя трамвайыс саяліс син улысь.
Парк, кӧні сӧмын на сы мында вӧлі йӧз да сэтшӧм шум, пыр жӧ тыртӧммис да ланьтіс.
Великан-дубъяс улын сулалісны скамейкаяс, но сэні некод эз пукав.
Прудйыс вӧлі паськыд, ыркыд, муртса вераліс посньыдик серӧн, но сэні некод эз купайтчы.
Ни гӧлӧс, ни серам, ни тэрыба, ыджыда восьлалан кокшыяс.
Вывті чӧв-лӧнь...
Ми ньӧжйӧник мунім туй кузя.
Шонді югӧръяс муртса писькӧдчисны юр весьтын сук коръяс пырыс.
Сёрниттӧг ми воим дзик прудбердса скамья дорӧ да пуксим.
— Кутшӧм мича!
— друг шуис Зоя.
— Тӧдан, Шура татчӧ частӧ воліс рисуйтчыны.
Со эсійӧ поссӧ рисуйтліс, аддзан?
Сійӧ шыӧдчыліс ме дінӧ, но сійӧ жӧ кадӧ быттьӧкӧ сёрнитіс ачыс ӧтнас — ньӧжйӧник, тэрмасьтӧг.
— Прудйыс паськыд.
А Шура вартчыліс сы вомӧн унапӧв, — гораа казьтывліс сійӧ.
— Тӧдан, кыдзи ӧтчыд вӧлі?
Важӧн нин, Шуралы сэк вӧлі дас кык арӧс кымын.
Сійӧ, кыдзи и век, тулыснас медводз заводитіс купайтчыны.
Ваыс кӧдзыд.
И друг коксӧ войтӧв кыскӧма, а берегӧдзыс ылын на.
Сійӧ уджалӧ ӧти кокнас, мӧдыс дзикӧдз турдӧма.
Муртса воис берегӧдзыс.
Сійӧ сэтшӧма меным кевмысис, мед ме тэныд нинӧм эг висьтав.
Ме эг и висьтавлы сэки.
А ӧні позьӧ нин.
— И, дерт жӧ, мӧд луннас бара нин купайтчис?
— юалі ме.
— Да.
Асывнас и рытнас купайтчыліс, любӧй поводдя дырйи, муртса не тӧлӧдзыс.
А вот сэні, кустъяс дорын, тӧвнас пыр йӧрдан вӧвлі.
Сэтысь посни черияс кыйлім — помнитан?
Первойсӧ консерв банкаӧн, а сэсся ичӧтик сакӧн.
Помнитан, кыдзи ми тэнӧ гӧститӧдім жаритӧм чериӧн?
— Бур нылӧй тэ менам!
— ӧтветитӧм пыдди шуи ме да малышті сылысь гожъялӧм кисӧ.
И друг менам кипыдӧс улын сылӧн ён вӧсньыдик чуньясыс гӧрддзасисны кулакӧ.
— Кутшӧм нӧ ме бур!
— Зоя тэрыба чеччис, и ме гӧгӧрвои, мый сійӧс мучитіс пыр.
— Кутшӧм нӧ ме бур, татчӧ кӧ коли?
Зонъяс мунісны, гашкӧ, воюйтны, а ме коли гортӧ.
Да кыдзи нӧ позьӧ ӧні нинӧм не вӧчны?!
«ТІЯН ДІНӦ ШЫӦДЧА МЕ, МЕНАМ ДРУЗЬЯ!»
— Мама, ӧдйӧджык, садьмы!
Мама!
Ме восьті синъясӧс.
Зоя сулаліс ме водзын кӧмтӧм, пельпом вылас ӧшӧдӧма кичышкӧд.
— Нинӧм, нинӧм эз ло, — менам повзьӧмӧн видзӧдлӧм вылӧ ӧтвет пыдди тэрыба шуис сійӧ.
— Ӧні кутас выступайтны Сталин ёрт.
Радио пыр.
Вот...
Репродукторын шарӧдчӧм шы.
Чӧв-лӧнь.
И друг...
— Ёртъяс!
Граждана!
— кылім ми.
— Вокъяс да чойяс!
Миян армияса да флотса боецъяс!
Тіян дінӧ шыӧдча ме, менам друзья!..
Ми кывзім, ставсӧ вунӧдӧмӧн, полім лолыштны.
Зоя веськӧдчис, топыда кабыртіс кияссӧ, эз вештыв синъяссӧ репродуктор вылысь, быттьӧ диск пыдісьыс вермис аддзыны сійӧс, коді шуаліс тайӧ кывъяссӧ, кодъяс тырӧсь сдержаннӧй дойӧн, радейтӧмӧн да дӧвериеӧн, вывті ыджыд вынӧн да скӧрлунӧн.
— ...
миян страна пырис смертельнӧй схваткаӧ аслас медлёк да коварнӧй врагкӧд — германскӧй фашизмкӧд...
Враг жестокӧй да неумолимӧй...
Вождь висьталіс враглӧн цельяс йылысь, сы йылысь, мый германскӧй фашизм кӧсйӧ захватитны миянлысь муяс, миян уджлысь плодъяс, восстановитны помещикъяслысь власть, закабалитны да онемечитны Сӧветскӧй Союзса свободнӧй народъясӧс.
... Делӧыс мунӧ, татшӧм ногӧн, Сӧветскӧй государстволӧн олӧм да кулӧм йылысь, — висьталіс сійӧ, — СССР-са народъяслӧн олӧм да кулӧм йылысь, сы йылысь — лоны Сӧветскӧй Союзса народъяслы свободнӧйясӧн, либӧ сюрны порабощениеӧ.
Колӧ, медым сӧветскӧй йӧз гӧгӧрвоисны тайӧс...
Ми долженӧсь пыр жӧ перестроитны миянлысь став уджнымӧс военнӧй лад вылӧ, подчинитны ставсӧ фронтлӧн интересъяслы...
Краснӧй Армия, Краснӧй Флот да Сӧветскӧй Союзса стан граждана долженӧсь дорйыны сӧветскӧй мулысь быд вершӧк, тышкасьны миян каръяс да сиктъяс вӧсна медбӧръя вир войтӧдз...
Сійӧ висьталіс сы йылысь, мый врагӧн займитӧм районъясын колӧ создавайтны партизанскӧй отрядъяс, сы йылысь, мый миян му враг кок улын должен сотчыны да взрывайтчыны.
Спокойнӧй, негора гӧлӧсыс йиджліс самӧй сьӧлӧмӧдз, сыын юргис миянӧ ставным вылӧ, став народ вылӧ, быд сӧветскӧй морт вылӧ веритӧм.
Сійӧ висьталіс сы йылысь, мый тайӧ абу кык армия костын обычнӧй война.
Сійӧ напомнитіс, мый ми долженӧсь не сӧмын бырӧдны миян страна весьтӧ ӧшйӧм опасностьсӧ, но и отсавны Европаса став народъяслы, кодъяс мучитчӧны германскӧй фашизм иго улын.
— ...
Народлысь став вынъяссӧ — врагӧс разгромитӧм вылӧ!
Водзӧ, миян победа вӧсна!
Радио ланьтіс.
А ми век на сулалім чӧв, вӧрзьӧдчывтӧг, быттьӧкӧ полім сійӧ зэв ыджыд чувствосӧ воштӧмысь, коді тыртіс миянӧс сійӧ минутаас.
Миянкӧд сӧмын на сёрнитіс морт, кодлы ми велалім веритны аслыным моз жӧ, асланым сӧвестьлы моз жӧ.
Вождь, учитель, друг.
Сы вылӧ ми надейтчылім пыр и быдторйын.
Ми тӧдім, мый сійӧ ӧні висьталіс медся важнӧйсӧ, медся главнӧйсӧ и мый сійӧ шыӧдчис миян быдӧн дінӧ.
Сійӧ отсаліс миянлы помӧдз гӧгӧрвоны да почувствуйтны, кутшӧм ыджыд миян Рӧдина весьтӧ ӧшйӧм опасностьыс, и кыдзи сійӧс венны, отсаліс выльног чувствуйтны миянлысь выннымӧс — свободолюбивӧй да единӧй народлысь став вынйӧрсӧ.
— Окота эськӧ тӧдны, кывліс-ӧ Шура...
— шуи ме.
— Ставӧн кывлісны, став страна пасьта, — падъявтӧг шуис Зоя.
И волнуйтчигтыр ньӧжйӧник повторитіс: — «Тіян дінӧ шыӧдча ме, менам друзья!»
ПЕРВОЙЯ БОМБАЯС
Ми пукалам Зоякӧд пызан сайын.
Миян водзын — турунвиж рӧма грубӧй матерье: сэтысь ми вуралам вещевӧй мешӧкъяс.
Фронтлы вылӧ.
А ещӧ ми вӧчалам военнӧйяслы петличкаяс.
Мед тайӧ прӧстӧй удж, мед тайӧ абу нин сэтшӧм важнӧй делӧ, но тайӧ фронтлы вылӧ.
Тайӧ петлицаясыс боецлы — сылы, коді миянӧс дорйӧ врагысь.
Тайӧ мешӧкыс боецлы жӧ: сэтчӧ сійӧ пуктас ассьыс кӧлуйсӧ, мешӧкыс згӧдитчас сылы, ковмылас походъясын...
Ми уджалам чӧв олігтыр, шойччывтӧг.
Шочиника ме лэдзлывла киысь вуранторсӧ да веськӧдла мышкӧс — сійӧ менам висьыштлывлӧ.
И видзӧда Зоя вылӧ.
Сылӧн гожъялӧм вӧсньыдик киясыс тэрыбӧсь да мудзлытӧмӧсь.
Уджыс сы киын сідз и пуӧ.
Гӧгӧрвоӧмыс, мый и сійӧ мыйкӧ вӧчӧ коланаӧс фронтлы вылӧ, кӧть и эз на мезды Зояӧс сьӧлӧмсӧ дойдана мӧвпъясысь, то всё-таки отсаліс аддзыны асьсӧ кутӧм кузя кутшӧмкӧ равновесие.
Сійӧ весиг чужӧм вылас вежсис: оз нин сэтшӧм шога видзӧдны синъясыс, а мукӧд дырйи вомдорас петкӧдчывлӧ нюм...
Ӧтчыд, кор ми тадзжӧ пукалім да вурсим, воссис ӧдзӧс, и пырис Шура.
Пырис зэв спокойнӧя, быттьӧкӧ локтіс школаысь, пельпомъяс вывсьыс пӧрччис мешӧксӧ и сэк сӧмын здоровайтчис.
Ми вӧлі тӧдам нин, мый сійӧ вӧлі трудӧвӧй фронт вылын.
Но и ӧні, локтан луннас, кыдзи и мунан луннас, сійӧ нинӧм эз мӧд миянлы висьтавлыны.
— Важнӧ, мый ме бара тіянкӧд, — решительнӧя шуис сійӧ, кор ми заводитлім сылысь мыйсюрӧ юасьны.
— А висьтавнысӧ меным дзик нинӧм.
Зэв ёна уджалі, со и ставыс.
— И, синъяссӧ мудера читкыралігтыр, содтіс: — Ме прӧстӧ бӧр локті, медым справитны ассьым чужан лунӧс.
Чайта, ті энӧ вунӧдӧй июль кызь сизимӧд лун йылысь?
Кыдз-некыдз, а дас квайт арӧс тырӧ.
А кор мыссис да пуксис пызан сайӧ, сійӧ шуис Зоялы:
— Ме тӧда, мый ми тэкӧд мӧдам вӧчны.
Мунам «Борецӧ» токарӧ велӧдчыны.
Ладнӧ?
Зоя пуктіс вурсянсӧ пидзӧсъяс вылас да видзӧдліс вокыс вылӧ.
Сэсся бара заводитіс вурсьыны да шуис:
— Ладнӧ.
Тайӧ лоас настоящӧй удж.
Шура бӧр воис июль 22 лунӧ, а рытнас вражескӧй самолётъяс первойысь писькӧдчисны Москваӧ.
Немецкӧй бомбаяс первойысь гылалісны столица вылӧ.
Шура вӧлі спокойнӧй, падъявтӧг распоряжайтчис, тшӧктіс, медым нывбабаяс да челядь лэччалісны убежищеӧ.
«Сӧмын ассьыным нывбабаясӧс некыдз ог вермы ыстыны», норасис сійӧ, а ачыс бомбёжка чӧжыс вӧліс ывла вылын.
Зоя эз вешйыв сы дорысь ӧти воськов.
Узьны тайӧ войнас миянлы эз удайтчы.
А асъявылыс миян дворын паськаліс юӧр: бомба пӧ веськалӧма школаӧ.
— Миян школаӧ?
Кыксё ӧтикӧдӧ?!
— ӧтпырйӧ горӧдісны Зоя да Шура.
Ме эг на удит кыв шуны, кыдзи найӧ уськӧдчисны местасьыс да котӧртісны школалань.
Ме муртса верми вӧтчыны на бӧрся, но кольччыны гортӧ прӧстӧ эг вермы.
Ми мунім ӧдйӧ, эгӧ сёрнитӧй, сӧмын кор ылісянь аддзим школалысь зданиесӧ, ышловзим кокньыдджыка: школаыс сулаліс дзонь.
— Дзонь?
Абу, тайӧ сӧмын тадзи миянлы кажитчис.
Кор воим матӧджык, ми аддзим: бомбаыс усьӧма школа зданиеыслы воча, и, тыдалӧ, воздушнӧй волнанас нӧбӧдӧма став ӧшиньяссӧ — гӧгӧрбок, кытчӧ он видзӧдлы, быдлаын клянича, клянича, клянича...
Сійӧ кӧдзыда быдлаын дзирдаліс, дугдывтӧг няжакыліс кок улын.
Школаыс быттьӧ вӧлі синтӧм.
Тайӧ ыджыд, пыр сэтшӧм спокойнӧй зданиеыс кажитчис сэтшӧм вынтӧмӧн: быттьӧкӧ ыджыд да ён морт друг синтӧммӧма.
Ми сувтыштлім, сэсся ньӧжйӧник кайим кильчӧ вылас.
И вот ме муна сійӧ коридоръясӧд, кӧні вӧлі тӧлысь сайын, выпускнӧй бал рытӧ.
Сэки сэні юргис музыка, юргис серам, ставыс вӧлі тырӧма томлунӧн да радлунӧн.
Ӧні ӧдзӧсъяссӧ дзир йывсьыс нетшыштӧма, кок улын стеклӧ торъяс, штукатурка...
Миянлы паныдасисны ещӧ кымынкӧ старшеклассник, и Шура котӧртіс кытчӧкӧ накӧд — буракӧ, подвалӧ.
Ме немдумайттӧг муні Зоя бӧрся, и минута мысти ми вӧлім нин библиотека порог дорын.
Стенъяс пӧлӧн сулалісны тыртӧм полкаяс: сійӧ жӧ взрывнӧй волнаыс, быттьӧкӧ зэв ыджыд скӧр лапа, ӧвтыштӧма на вылысь книгаяссӧ да кыдз веськалӧ шыблалӧма джодж пасьтала, пызан вывъясӧ.
Книгаясыс туплясисны быдлаын: тайӧ хаоссьыс синнад позьӧ вӧлі аддзыны Пушкин книгалӧн академическӧй изданиелысь югыдвиж корешок, Чехов книгаяслысь лӧз переплётъяс.
Ме муртса эг тувччы Тургеневлӧн чукрасьӧм томик вылӧ, копыртчи, медым лэптыны сійӧс, и орччӧн сыкӧд аддзи, известь бус улысь, Шиллерлысь том.
А ыджыд восьса книга страницаяс вывсянь ме вылӧ видзӧдіс Дон-Кихотлӧн шемӧсмӧм чужӧмыс.
Тайӧ хаос шӧрын джоджас пукаліс олӧма нывбаба да бӧрдіс.
— Мария Григорьевна, сувтӧй, энӧ бӧрдӧй!
— сы дінӧ копыртчигмоз бледӧдӧм вомдоръяснас шуис Зоя.
Ме гӧгӧрвои, мый тайӧ школьнӧй библиотекаӧн заведуйтысь Мария Григорьевна: сы йылысь эз ӧтчыд меным висьтавлы Зоя, кор воліс гортӧ выль интереснӧй книжкаӧн.
Тайӧ нывбабаыс радейтіс да тӧдіс книгасӧ, сійӧ сиис книгалы ассьыс став олӧмсӧ.
А ӧні сійӧ пукаліс джоджын тайӧ шыблалӧм, чукрасьӧм, косясьлӧм книгаяс пӧвстын — сійӧ книгаяс пӧвстын, кодъясӧс сійӧ вӧлі велалӧма босьтны киас сэтшӧм видзчысигтыр да радейтӧмпырысь.
— Вайӧ чукӧртамӧй, вайӧ ставсӧ бура пукталамӧй бӧр, — настойчивӧя шуаліс Зоя да отсаліс чеччыны Мария Григорьевналы.
Ме бара копыртчи да куті чукӧртны книгаяссӧ.
— Мама, видзӧд!
— друг кылі ме.
Ме шензигтыр чатӧрті юрӧс, и бӧрдӧм синъяса Мария Григорьевна, книгаяс костӧд видзчысигӧн тувччалігтыр, локтіс миян дінӧ жӧ: сэтшӧм тешкодя, быттьӧкӧ торжествуйтана юрӧбтіс Зоялӧн гӧлӧсыс.
Сійӧ мыччис меным Пушкинлысь восьтӧм томик.
— Видзӧдӧй!
— пыр на сідзжӧ тешкодя радлігтыр, торжествуйтан гӧлӧсӧн шуис Зоя.
Сійӧ тэрыба чышкыштіс буссӧ строкаяс вывсьыс, и ме лыдди:
<rus>Ты, солнце святое, гори!</rus>
<rus>Как эта лампада бледнеет</rus>
<rus>Пред ясным восходом зари,</rus>
<rus>Так ложная мудрость мерцает и тлеет</rus>
<rus>Пред солнцем бессмертным ума.</rus>
<rus>Да здравствует солнце, да скроется тьма!</rus>
«МЫЙӦН ТЭ ОТСАЛІН ФРОНТЛЫ ?»
А июль 27 лунӧ, аслас дас квайт арӧс тыран луннас, Шура юӧртіс:
— Но вот, ӧні тэ — кык токарлӧн мам!
... Найӧ чеччылісны муртса югдігас, удж вывсьыс волывлісны сёрӧн, но некор эз норасьлыны мудзӧм вылӧ.
Войся смена вылысь локтӧм бӧрын челядь эз сразу водлыны: гортӧ локтӧм мысти челядьӧс ме сулі узянінысь нин, а комната вӧлі наӧн сӧстӧма идралӧма.
... Москва вылӧ воздушнӧй налётъяс век на вӧліны.
Рытъяснас ми кывлім дикторлысь спокойнӧй гӧлӧс:
— Граждана, воздушнӧй тревога!
И сылы отсасисны сиренаяслӧн горштырнас омлялӧмыс, паровознӧй гудокъяслӧн повзьӧдлана горзӧмыс.
Зоя да Шура ньӧтчыд эз лэччывны убежищеӧ.
На дінӧ волывлісны налӧн ӧттшӧтшъяясыс — Глеб Ермошкин, Ваня Скородумов да Ванюшка Серов, куимнанныс, кыдз быттьӧ сідз и колӧ, крепыдӧсь, зумыдӧсь, — и найӧ витнанныс мунлісны дежуритны: ветлӧдлісны керкаӧд, сулавлісны пост вылын чардакын.
И челядь и верстьӧ йӧз — ми ставӧн олім сійӧ выльнас, грознӧйнас, мый зырӧдіс-пырис миян олӧмӧ, и нинӧм мӧдтор йылысь эгӧ вермӧй ми думайтны.
... Арнас старшӧй классъясса велӧдчысьяс, а накӧд тшӧтш и Зоя, мунісны трудӧвӧй фронт вылӧ: колӧ вӧлі совхозын ӧдйӧ идравны картупель, медым видзны сійӧс кынмӧмысь.
Заводитчис нин кынмавны, усьліс лым, и ме тӧждысьны мӧді Зоя здоровье вӧсна.
Но сійӧ муніс радлігтыр.
Сьӧрсьыс сійӧ босьтіс сӧмын бельё пара, чистӧй тетрадьяс да некымын книга.
Некымын лун мысти ме сысянь получиті письмӧ, сэсся мӧдӧс:
«Ми отсалам идравны урожай.
Выработайтны нормаыс — 100 килограмм.
Октябрь 2 лунӧ ме кери 80.
Тайӧ этша.
Непременнӧ кута керны 100!
Тэ кыдзи асьтӧ чувствуйтан?
Ме пыр тэ йылысь думайта да тӧждыся.
Зэв ёна гажтӧмча, но ӧні нин бӧр регыд воа: мыйӧн сӧмын керсяс картупельыс.
Мамочка, прӧстит менӧ, уджыс зэв няйт и абу зэв кокни, ме косялі галошиӧс.
Но тэ, пӧжалуйста, эн тӧждысь: гортӧ бӧр воа здоровӧн.
Пыр казьтывла тэнӧ и пыр думайта: ме омӧля тэ вылӧ муна.
Абу менам тэ кодь выдержкаыс!
Окала тэнӧ.
Зоя».
Ме дыр думайті тайӧ письмӧ вылас, медбӧръя строкаяс вылас.
Мый дзебсьӧ на сайын?
Мыйла Зоя думыштӧма кӧритны асьсӧ невыдержанностьын?
Тайӧ нин абу, навернӧ, прӧстӧ.
Рытнас письмӧ лыддьӧм бӧрын Шура падъявтӧг шуис:
— Ставыс гӧгӧрвоана.
Оз ладмы ребятакӧд.
Тӧдан, сійӧ частӧ шулывліс, мый сылы оз тырмы тэнад выдержкаыд, йӧз дінас терпениеыс.
Сійӧ шуліс:
«Морт дінӧ колӧ кужны матыстчыны, оз позь сразу скӧрмыны сы вылӧ, а меным тайӧ оз пыр удайтчы».
Аслас открыткаясысь ӧтиын Зоя гижліс:
«Дружита Нинакӧд, код йылысь ме тэныд висьтавлі».
«Сідзкӧ, прав вӧлі Вера Сергеевна», думышті ме.
Октябрь тӧлысся сёр рытын ме вои гортӧ неуна водзджык, восьті ӧдзӧс — и менам сьӧлӧмӧй сідзи и чеччыштіс: пызан сайын пукалісны Зоя да Шура.
Со медбӧрын челядь мекӧд, медбӧрын ми ставным ӧтлаынӧсь!
Зоя чеччыштіс-уськӧдчис, котӧртіс ӧдзӧс дорӧ да кутлыштіс менӧ.
— Бара ӧтлаынӧсь, — шуис и Шура, быттьӧкӧ кыліс менсьым думайтӧмӧс.
Семьяӧн ставӧн ми пукалім пызан сайын, юим чай, и Зоя висьталіс совхоз йылысь.
Аслас письмӧысь тешкодь строкаяс йылысь менсьым юасьӧм виччысьтӧг сійӧ висьталіс со мый:
— Уджавны вӧлі сьӧкыд.
Пыр зэрис, няйт, галошиясыд сибдалӧны, коктӧ зыртӧ.
Видзӧда — куимӧн уджалӧны меысь тэрыбджыка: ме дыр нокся ӧти местаын, а найӧ мунӧны ӧдйӧ.
Сэки ме думышті прӧверитны, мыйын делӧыс.
Торйӧдчи наысь да мӧді уджавны аслам отрезок вылын.
Найӧ ӧбӧдитчӧмаӧсь, шуӧны: единоличница.
А ме вочавидза:
«Вермас лоны, и единоличница, а ті онӧ честнӧя уджалӧй...»
Тэ гӧгӧрвоан, мый артмис: найӧ уджалӧны ӧдйӧ, вӧлӧм, сы вӧсна, мый картупельсӧ ӧктӧмаӧсь сӧмын вылыссьыс, мед сӧмын ӧдйӧнджык, и картупельыс уна кольлі пыдіас.
А ӧд сійӧ картупельыс, коді пыдынджык, медся бур, гырысь.
А ме кодйи пыдіті, медым ньӧтиӧс не кольны.
Со мый вӧсна и ме висьталі налӧн нечестнӧй удж йылысь.
Сэки найӧ меным шуӧны:
«Мыйла нӧ тэ эн сразу висьтав, мыйла торйӧдчин?»
Ме вочавидза:
«Кӧсйи прӧверитны ачымӧс».
А ребята шуӧны:
«Тэ и миянлы должен вӧлі ёнджыка веритны и пыр жӧ висьтавны...»
И Нина шуис:
«Тэ вӧчин неправильнӧ».
Колӧ шуны, ёна споруйтім, шумитім.
— Зоя яндысигтыр довкнитіс юрнас да ньӧжйӧник помаліс: — Тӧдан, мама, ме сэки гӧгӧрвои, мый кӧть и ме прав, а такт меным оз тырмы.
Колӧ вӧлі первой сёрнитны ребятакӧд, объяснитны.
Гашкӧ, сэки и торйӧдчывны эськӧ эз ковмыв.
Шура сюся видзӧдліс ме вылӧ, и сы видзӧдласысь ме лыдди:
«Тэныд ӧд ме шулі!»
* * *
А Москва лунысь-лунӧ лои век суровӧйджыкӧн.
Керкаяс дзебсялісны маскировкаяс сайӧ.
Уличаяс кузя прӧйдиталісны военнӧйяслӧн стройнӧй рядъяс.
Шензьӧданаӧсь вӧліны налӧн чужӧмъясыс!
Топыда топӧдӧм вомдоръяс, ӧтлаалӧм синкымъяс увсяньыс веськыд да чорыд видзӧдлас...
Сосредоточеннӧй упорство, скӧр воля — со мый вӧлі тайӧ чужӧмъясас, тайӧ синъясас.
Уличаяс кузя тӧвзисны санитарнӧй машинаяс, грымакылігтыр да зяльскигтыр мунісны танкъяс.
Рытъяснас, войся сьӧд пемыд дырйи, кодӧс оз торк ни ӧшиньсянь усьысь би югӧр, ни уличавывса пӧнарлӧн би югӧрыс, ни автомобильлӧн тэрыб югӧрыс, колӧ вӧлі ветлыны пӧшти кималасӧн, видзчысьӧмӧн да сэк жӧ тэрмасьӧмӧн, и сідз жӧ видзчысьӧмӧн да тэрыб воськовъясӧн дінті прӧйдиталісны йӧз, кодъяслысь чужӧмъяссӧ оз позь вӧлі аддзыны.
А сэсся — тревогаяс, подъезд дорын дежуритӧм, небеса, коді ыпнитлывлӧ-югдывлӧ, вундавсьӧ прожектор лучьясӧн, югдӧдсьӧ ылі пӧжарса би югӧрӧн.
Вӧлі сьӧкыд кад.
Враг сулаліс Москва дорын.
... Ӧтчыд ми Зоякӧд мунім улича кузя, и кутшӧмкӧ керка стенсянь, ыджыд лист вывсянь, миян вылӧ видзӧдіс воинлӧн суровӧй, требовательнӧй чужӧм.
Сюсь, юалана синъяс видзӧдісны миян вылӧ веськыда, быттьӧ ловъя синъяс, и уліас печатайтӧм кывъясыс сідзжӧ юрӧбтісны пельясаным, быттьӧкӧ найӧс вӧлі шуӧма гораа ловъя, требовательнӧй гӧлӧсӧн:
«Мыйӧн тэ отсалін фронтлы?»
Зоя бергӧдчис мӧдарӧ.
— Ме ог вермы спокойнӧя прӧйдитны тайӧ плакат дінтіыс, — шогпырысь шуис сійӧ.
— Тэ ӧд нывка на и тэ вӧлін трудӧвӧй фронт вылын — тайӧ ӧд сідзжӧ страналы вылӧ, армиялы вылӧ удж.
— Этша, — упрямӧя вочавидзис Зоя.
Некымын минута ми мунім чӧв олігтыр, и Зоя друг шуис дзик мӧд гӧлӧсӧн, гажаа да решительнӧя:
— Ме шуда: мый кӧть ме ог думышт, ставыс артмӧ сідзи, кыдзи кӧсъя!
«Мый нӧ тэ думыштін?» кӧсйи ме юавны — и эг решитчы.
Сӧмын ньӧжйӧ да доймымӧн топавліс сьӧлӧмӧй.
ПРӦЩАЙТЧӦМ
— Мамочка, — шуис Зоя, — решитӧма: ме муна медсестраясӧс гӧтӧвитан курсъяс вылӧ.
— А кыдзи нӧ заводыд?
— Лэдзасны.
Тайӧ ӧд фронтлы.
Кык лунӧн сійӧ судзӧдаліс став колана справкаяс.
Ӧні вӧлі сійӧ гажа, кыпыд, кыдзи и пыр, кор сійӧ примитліс решение.
А ӧні ми сыкӧд вуралім мешӧкъяс, кепысьяс, шлемъяс.
Воздушнӧй налётъяс дырйи, кыдзи и войдӧр, сійӧ дежуритліс керка вевт вылын либӧ чардакын да вежаліс Шуралы, коді заводас кусӧдӧма нин не ӧти зажигательнӧй бомба.
Сійӧ лун водзвылас, кор Зоялы колӧ вӧлі мунны курсъяс вылӧ, сійӧ водз муніс гортысь да бӧрсӧ эз во сёр рытӧдз.
Ми Шуракӧд ӧбедайтім ас кежаным.
Сійӧ уджаліс тайӧ лунъясас войся сменаын и ӧні, кор лӧсьӧдчис мунны, мыйкӧ висьтавліс меным, а ме муртса кывзі — сэтшӧм мынтӧдчыны позьтӧм, повзьӧдчысь тревога друг шымыртіс менӧ.
— Мам, да тэ он кывзы!
— кӧритӧмпырысь шуис Шура.
— Прӧстит, Шурик.
Тайӧ сы вӧсна, мый ме ог вермы гӧгӧрвоны, кытчӧ воши Зояыд.
Шура муніс, а ме прӧвериті ӧшиньясысь затемнение, пукси пызан дорӧ, киӧ некутшӧм удж эз пыр, да бара мӧді виччысьны.
Зоя воис волнуйтчысь, сылӧн банбокъясыс сотчисны.
Сійӧ матыстчис ме дінӧ, кутіс менӧ да, меным веськыда синмӧ видзӧдігтыр, шуис:
— Мамочка, тайӧ ыджыд секрет: ме муна фронт вылӧ, враг тылӧ.
Некодлы эн висьтав, весиг Шуралы.
Висьталан, мый ме муні дедушка ордӧ сиктӧ.
Ме полі бӧрддзӧмысь да чӧв олі.
А колӧ вӧлі вочавидзны.
Зоя видзӧдіс меным чужӧмӧ югъялан, радлан да мыйкӧ виччысян синъясӧн.
— А вын сертиыд-ӧ лоӧ тайӧ тэныд?..
— шуи ме медбӧрын.
— Тэ ӧд абу детинка?
Сійӧ вешйис книгаяс тыра этажерка дорӧ и сэтысянь важмозыс жӧ сюся видзӧдіс ме вылӧ.
— Мыйла нӧ непременнӧ тэ?
— муртса верми водзӧ висьтавны ме.
— Тэнӧ кӧ эськӧ призывайтісны, сэки мӧд делӧ...
Зоя бара матыстчис да кутіс менсьым киясӧс:
— Кывзы, мама: ме чайта, тэ кӧ эськӧ вӧлін здоров, тэ эськӧ вӧчин сідз жӧ, кыдзи и ме.
Ме ог вермы татчӧ кольччыны!
Ог вермы!
— мӧдысь шуис сійӧ.
Сэсся ньӧжйӧник содтіс: — Тэ ачыд шулін меным, мый олӧмын колӧ лоны честнӧйӧн да смелӧн.
Мый вӧчны ӧні меным, врагыс кӧ дзик нин орччӧн?
Найӧ кӧ воисны татчӧ, ме эськӧ эг вермы овны...
Тэ жӧ тӧдан менӧ, мӧдног ме ог вермы.
Ме сылы кӧсйи вочавидзны мыйкӧ, но сійӧ бара мӧдіс сёрнитны, прӧстӧя да деловитӧя:
— Ме муна кык лун мысти.
Судзӧд меным, пӧжалуйста, красноармейскӧй сумка да мешӧк, кодъясӧс ми тэкӧд вурим.
Мукӧдторсӧ ме ачым судзӧда.
Да, ещӧ: бельё пара, кичышкӧд, майтӧг, щӧтка, карандаш да бумага.
Со и ставыс.
Сэсся сійӧ водіс, а ме кольччи пукавны пызан дорын, чувствуйті, мый ӧні ог вермы ни унмовсьны, ни лыддьысьны.
Ставсӧ вӧлі решитӧма — тайӧс ме аддза.
Но мый нӧ вӧчны?
Ӧд сійӧ ещӧ нывка на...
Меным некор эз ковмыв корсьны кывъяс аслам челядькӧд сёрнитігӧн, ми пыр жӧ гӧгӧрволім ӧта-мӧднымӧс.
А ӧні меным кажитчӧ вӧлі, мый ме сулала стена водзын, кодӧс меным не вуджны.
Ок, ловъя кӧ вӧлі эськӧ Анатолий Петрович!..
Но нинӧм эз отсав: ставыс, мый кӧть ог шу, лоас весьшӧрӧ.
И некод — ни ме, ни батьыс, ловъя кӧ вӧлі, — оз вермы кутны Зояӧс...
Сійӧ луннас Шура первойысь быдса недель бӧрын уджаліс асъя сменаын.
Сійӧ локтіс мудз да жугыль и сёйис неокотапырысь.
— Зоя чорыда решитӧма мунны Гайясӧ?
— юаліс сійӧ.
— Да, — дженьыда вочавидзи ме.
— Но мый нӧ, — думайтігтыр шуис Шура, — тайӧ бур, мый сійӧ мунӧ.
Нывкаяслы ӧні абу места овны Москваын...
Сылӧн гӧлӧсыс вӧлі неувереннӧй.
— Гашкӧ, и тэ мунан?
— неуна нӧрӧвитыштӧм бӧрын содтіс сійӧ.
— Сэні тэныд лоас спокойнӧджык.
Ме чӧв олігтыр пыркниті юрӧн.
Шура ышловзис, чеччис пызан сайысь да друг шуис:
— Тӧдан, ме вода.
Мыйкӧ ме мудзи талун.
Ме вевтти лампаӧс газета листӧн.
Шура мыйкӧ дыра куйліс шынитӧв, восьса синъясӧн, да, буракӧ, мый йылысь кӧ ёна думайтіс.
Сэсся бергӧдчис стенлань да регыд унмовсис.
* * *
Зоя гортӧ воис сёрӧн.
— Ме сідзи и тӧді, мый тэ он узь, — ньӧжйӧник шуис сійӧ.
И ещӧ на ньӧжйӧникӧн содтіс:
— Ме аски муна, — и, быттьӧ менсьым сьӧлӧм дойӧс чинтыны кӧсйӧмӧн, малыштіс менсьым киӧс.
Сэк жӧ, дыр нюжӧдтӧг, сійӧ ещӧ ӧтчыд прӧверитіс кӧлуйсӧ, кодӧс колӧ вӧлі босьтны сьӧрсьыс, да ӧкуратнӧя тэчис мешӧкӧ.
Ме чӧв олігтыр отсаси сылы.
Сэтшӧм прӧстӧй вӧлі туяс лӧсьӧдчӧмыс, кор зілян пуктыны мешӧкад быдтор сідзи, мед сійӧ босьтіс этшаджык места, и быд прӧст местаӧ сюйыштан майтӧгтор либӧ запаснӧй шерстянӧй носки.
А ӧд тайӧ вӧліны миян бӧръя, лыда минутаяс нин.
Дыр-ӧ кежлӧ ми торъяламӧй?
Кутшӧм опасностьяс, кутшӧм сьӧкыдлунъяс, кодъяс мукӧд дырйи и мужичӧйлы, салдатлы, муртса вын сертиыс, виччысьӧны менсьым Зояӧс?..
Ме эг вермы заводитны сёрнитны, ме тӧді, мый ог имеит право бӧрддзыны, и сӧмын горшӧй вӧлі менам век гӧрддзасьӧма.
— Но, вот, — шуис Зоя.
— Буракӧ, ставыс.
Сэсся кыскыштіс ассьыс ящиксӧ, перйис дневниксӧ да кӧсйис сюйны мешӧкас.
— Оз сулав, — муртса верми шуны ме.
— Да, тэ прав.
И ме эг на удит сійӧс ӧлӧдны, Зоя воськовтіс пачлань да шыбитіс тетрадьсӧ биӧ.
Сэсся пуксис сійӧ ичӧтик ляпкыдик скамья вылӧ да ньӧжйӧник, челядь моз корис:
— Пукалышт мекӧд.
Ме пукси орччӧн, и, кыдзи и войдӧр, кор челядь вӧліны ичӧтӧсь на, ми мӧдім видзӧдны гажаа, яръюгыда ыпъялысь би вылас.
Но сэки ме мыйсюрӧ висьтавлі, а бисьыс гӧрдӧдӧм банбокъяса Зоя да Шура кывзылісны.
Ӧні ме чӧв олі.
Ме тӧді, мый ӧні ме ог вермы шуны ни ӧти кыв.
Зоя бергӧдчыліс, видзӧдліс узьысь Шуралань, сэсся небыда босьтіс менсьым киясӧс асласӧ да муртса кывмӧн шуис:
— Ме висьтала тэныд, кыдзи ставыс вӧлі.
Сӧмын тэ некодлы, весиг Шуралы...
Ме сеті заявление комсомоллӧн райкомӧ, мый кӧсъя мунны фронт вылӧ.
Тэ тӧдан, мыйта сэні татшӧм заявлениеыс?
Уна тысяча.
Пыри райкомӧ ӧтветла, а меным шуӧны:
«Мун Комсомоллӧн Московскӧй комитетӧ, Московскӧй комитетса секретарь дінӧ».
Ме муні.
Восьті ӧдзӧссӧ.
Секретарыс сразу зэв сюся видзӧдліс меным чужӧмӧ.
Сэсся ми сёрнитім, и сійӧ пыр видзӧдлывліс мыйлакӧ менам кияс вылӧ.
Ме первойсӧ век кизьӧс гарті, а сэсся киясӧс пукті пидзӧсъяс вылӧ да эг нин вӧрзьӧдлы найӧс, медым сійӧ эз думышт, мый ме волнуйтча...
Сійӧ первой юаліс биографияӧс.
Кытысь?
Кодъяс лоӧны батьмамныд?
Кытчӧ ветлі Москваысь?
Кутшӧм районъяс тӧда?
Кутшӧм кыв тӧда?
Ме шуи: немецкӧй.
Сэсся кокъяс йылысь, сьӧлӧм йылысь, нервъяс йылысь.
Сэсся кутіс сетавны вопросъяс топография кузя.
Юаліс, мый сэтшӧмыс азимут, кыдзи ветлӧдлыны азимут кузя, кыдзи ориентируйтчыны кодзувъяс серти.
Ме став вылас вочавидзи.
Сэсся:
«Винтовка тӧдан?»
— «Тӧда».
— «Цельӧ лыйсьылін?»
— «Да».
— «Вартчыны кужан?»
— «Кужа».
— «А вышка вывсянь ваӧ чеччыштны он пов?»
— «Ог пов».
— «А парашютнӧй вышка вывсянь он пов?»
— «Ог пов».
— «А воляыд крепыд тэнад?»
Ме вочавидзи:
«Нервъяс крепыдӧсь.
Терпеливӧй».
— «Но мый нӧ, — шуӧ, — война мунӧ, йӧзыс колӧны.
Мый шуан, тэнӧ кӧ фронт вылӧ ыстыны?» — «Ыстӧй!» — «Сӧмын, — шуӧ, — тайӧ ӧд абу кабинетын пукавны да сёрнитны...
Да, тэ, кӧні овлывлан бомбёжка дырйи?» — «Пукала керка вевт вылын.
Тревогаысь ог пов.
И бомбёжкаысь ог пов.
И вообще нинӧмысь ог пов».
Сэки сійӧ шуӧ:
«Но ладнӧ, пет коридорас да пукышт.
Ме тані мӧд ёрткӧд сёрнитышта, а сэсся мунам Тушиноӧ, видлам чеччыштны самолёт вывсянь».
Ме петі коридорас.
Ветлӧдла, думайта, кыдзи ме кута чеччыштны — не янавны эськӧ мед.
Сэсся бара корӧ:
«Гӧтов?» — «Гӧтов».
И сэк сійӧ мӧдіс повзьӧдлыны.
(Зоя ёнджыка топӧдіс менсьым киӧс.)
Но, мый условиеяс лоӧны сьӧкыдӧсь...
И мыйыс оз вермы лоны...
Сэсся шуӧ:
«Но, мун, думайтышт.
Волан кык лун мысти».
Ме гӧгӧрвои, мый самолётсянь чеччыштӧм йылысь сійӧ шуис прӧстӧ сідз, менӧ испытайтӧм могысь.
Локті кык лун мысти, а сійӧ и шуӧ:
«Ми решитім тэнӧ не босьтны».
Ме муртса эг бӧрддзы и друг мӧді горзыны:
«Кыдз сідз не босьтны?
Мыйла не босьтны?».
Сэки сійӧ нюммуніс да шуис:
«Пуксьы.
Тэ мунан тылӧ».
Сэки ме гӧгӧрвои, мый тайӧ сідзжӧ вӧлі испытание.
Гӧгӧрвоан, ме чайта: сійӧ кӧ казяліс, мый ме невольнӧ ышловзи кокньыдджыка либӧ ещӧ мыйкӧ, сійӧ эськӧ нинӧм вылӧ эз босьт...
Но, со и ставыс.
Сідзкӧ, первой экзаменсӧ выдержиті...
Зоя ланьтіс.
Гажаа трачкӧдчисны пачын песъяс, шоныд би югӧръяс тіралісны Зоя чужӧм вылын.
Комнатаын сэсся биыс эз вӧв.
Дыр на ми ещӧ пукалім тадзи да видзӧдім пачса би вылӧ.
— Жаль, мый Серёжа дядь абу Москваын, — думайтігтыр шуис Зоя.
— Сійӧ эськӧ отсаліс тэныд татшӧм сьӧкыд кадас, сӧветуйтчис кӧть...
Сэсся Зоя тупкис пач, вольсаліс аслыс вольпась да водіс.
Недыр мысти воді и ме, но унмовсьыны эг вермы.
Ме думайті сы йылысь, мый Зоя оз регыд кад мысти бӧр кут узьны гортын, аслас крӧвать вылын.
Да узьӧ-ӧ сійӧ?
Ме ньӧжйӧник матыстчи.
Сійӧ пыр жӧ вӧрзьӧдчыштіс.
— Тэ мыйла он узь?
— юаліс сійӧ, и гӧлӧс сертиыс ме кылі, мый сійӧ нюмъялӧ.
— Ме чеччи видзӧдлыны часі вылӧ, медым оз узьсьы, — вочавидзи ме.
— Тэ узь, узь.
Ме бара воді, но узьны эг вермы.
Окота вӧлі бара матыстчыны сы дінӧ, юавны: гашкӧ, сійӧ думсӧ вежис?
Гашкӧ, бурджык ставнымлы ӧтлаын эвакуируйтчыны, кыдзи миянлы неӧтчыд нин предлагайтлісны?..
Мыйкӧ пӧдтіс менӧ, эг вермы лолавны...
Тайӧ медбӧръя вой.
Медбӧръя минута, кор ме верма на ещӧ сійӧс кутны...
Сэсся сёр лоас...
И ме бара чеччи.
Видзӧдлі водз асъя югдігӧн узьысь Зоя вылӧ, сылӧн спокойнӧй чужӧм вылас, топыда топӧдӧм, упрямӧй вомдоръяс вылас — и медбӧръяысь гӧгӧрвои: оз, думсӧ сійӧ оз веж.
... Шура водз муніс заводӧ.
— До свиданья, Шура, — шуис Зоя, кор сійӧ сулаліс нин пальтоа да шапкаа.
Шура топӧдліс сылысь кисӧ.
— Кутыштлы дедтӧ, — шуис сійӧ.
— И бабушкатӧ.
Бур туй тэныд!
Тӧдан, миянлы лоӧ гажтӧм тэтӧг.
Но ме рад: Гайясын тэныд лоас спокойнӧджык.
Зоя нюммуніс да кутыштліс воксӧ.
Сэсся ми сыкӧд юим чай, и сійӧ кутіс пасьтасьны.
Ме сеті сылы турунвиж рӧма шоныд кепысь, кодӧс ме ачым кылі, да ассьым шерстянӧй фуфайкаӧс.
— Ог, ог, ог босьт!
Кыдзи нӧ тэ кутан тӧвнас шоныд кӧлуйтӧгыс?
— сувтіс паныд Зоя.
— Босьт, — ньӧжйӧник шуи ме.
Зоя видзӧдліс ме вылӧ и нинӧм шутӧг босьтіс.
Сэсся ми петім ӧтлаын.
Асылыс вӧлі кымӧра, тӧлыс ыргис веськыда чужӧмад.
— Вай ме нуа тэнсьыд мешӧктӧ, — шуи ме.
Зоя сувтыштліс:
— Но мыйла нӧ сідз?
Видзӧдлы ме вылӧ...
Да тэнад синваыд визувтӧ?
Синваӧн менӧ колльӧдны оз ков.
Видзӧдлы вай ме вылӧ ещӧ.
Ме видзӧдлі: Зоялӧн чужӧмыс вӧлі шуда, рад.
Ме нюммуні жӧ.
— Но вот, тадзи бурджык.
Эн бӧрд...
Сійӧ топыда кутыштліс менӧ, окыштіс да чеччыштіс мунысь трамвай подножка вылӧ.
ЗАПИСНӦЙ КНИЖКА
Гортын быдтор вылын тӧдчис Зоялӧн неважӧнся инмӧдчылӧмыс.
Этажеркаын книгаяс сулалісны сідзи, кыдзи сійӧ тэчліс.
Шкапын бельё, пызан вылын тетрадь стопа вӧліны тэчӧмаӧсь сы киясӧн.
И тӧв кежлӧ ӧкуратнӧя замазкаалӧм ӧшиньяс и джуджыд стӧканын кос коръяса арся увъяс — ставыс, ставыс казьтыліс сы йылысь.
Лун дас мысти кымын воис открытка, ставыс вӧлі некымын строка:
«Дона мамочка!
Ме ловъя и здоров, чувствуйта ачымӧс бура.
Кыдзи тэ сэні?
Окала да кутла тэнӧ.
Тэнад Зоя».
Шура дыр кутіс киас тайӧ открыткасӧ, выльысь и выльысь лыддьыліс полевӧй почталысь номерсӧ, быттьӧкӧ кӧсйис велӧдны сійӧс наизусть.
— Мам?!
— шуис сӧмын сійӧ, и тайӧ горӧдӧмас вӧлі ставыс: шензьӧм, кӧритӧм, ыджыд ӧбида миян вылӧ миян чӧв олӧмысь.
Самолюбивӧй да упрямӧй Шура нинӧм йылысь эз кӧсйы менсьым юасьны.
Сійӧс шензьӧдіс да вывті ёна ӧбидитіс сійӧтор, мый Зоя нинӧм, кыв ни джын эз висьтав сылы.
— Но ӧд и тэ, кор июль тӧлысьын ветлін, Зоялы сідзжӧ нинӧм эн висьтав.
Тэ сэки эн имеит право висьтавнысӧ, Зоя сідзжӧ.
И сійӧ вочавидзис меным сэтшӧм кывъясӧн, кодъясӧс ме некор эг кывлы сылысь (ме эг и думыштлы, мый сійӧ вермас тадзи шуны):
— Ми олім Зоякӧд ӧти морт моз.
— И чӧв олыштӧм бӧрын мырдӧн содтіс: — Ми долженӧсь вӧлі мунны ӧтлаын.
Сэсся та йылысь ми эгӧ сёрнитлӧй.
... «Аслым места ог аддзы» — вот кор ме гӧгӧрвои, мый лоӧны тайӧ кывъясыс!
Быд лун сёр войӧдз ме пукавлі да вури военнӧй обмундирование и пыр думайті, думайті:
«Кӧні тэ ӧні?
Мый тэкӧд?
Думайтан-ӧ тэ миян йылысь?..»
Ӧтчыд меным сюри неуна прӧст кад, и ме куті вайӧдны порядокӧ пызан йӧр: меным колӧ вӧлі лӧсьӧдны места Зоя тетрадьяслы, медым весьшӧрӧ найӧ эз бусӧссьыны.
Первойсӧ меным киӧ сюрины Зоя почеркӧн тшӧкыда гижӧм листокъяс.
Ме лыдди найӧс: тайӧ вӧліны Илья Муромец йылысь сылӧн сочинениеысь торъя листъяс, тыдалӧ, черновик.
Сочинениеыс заводитчӧ тадзи:
«Помтӧмӧсь русскӧй мулӧн просторъясыс.
Сылысь покойсӧ видзӧны куим богатырь.
Шӧрас, ёнысь-ён вӧв вылын, Илья Муромец.
Сылӧн киас сьӧкыд булава, коді дась усьны враг вылӧ.
Бокъясас — вернӧй ёртъясыс: ӧтарас — лукав синъяса Алёша Попович, а мӧдарас — красавец Добрыня».
Меным тӧдвылӧ уси, кыдзи Зоя лыддьыліс Илья йылысь былинаяс, кыдзи ӧтчыд вайис Васнецовлӧн знаменитӧй картиналысь репродукция да дыр, думайтӧмӧн видлаліс сійӧс.
Тайӧ картинасӧ опишитӧмӧн сійӧ и заводитіс сочинениесӧ.
Мӧд лист вылын вӧлі:
«Народ относитчӧ сы дінӧ меліа, жалитӧ, кор сійӧ ранитчӧ бойын, шуӧ Иленькаӧн либӧ Ильюшенькаӧн:
«Иленькалӧн кокыс песовтчис».
Кор сійӧс вермыны заводитлӧ скӧр «ошйысьысь», то ачыс русскӧй муыс сетӧ сылы вынсӧ:
«Куйлігас Ильялӧн выныс куимпӧв содіс».
И мӧдар лист бокас:
«И вот сё вояс мысти народлӧн виччысьӧмыс да надейтчӧмыс збыльмис: миян мулӧн эмӧсь народысь петӧм аслас достойнӧй дорйысьяс — Краснӧй Армия.
Оз весьшӧрӧ сьывсьы песняын:
«Ми чужим тан, мед мойдкыв пӧртны збыльӧ».
Ми пӧртам збыльӧ чудеснӧй мойд, и народ сьылӧ аслас геройяс йылысь сідз жӧ ёна радейтӧмӧн, кыдзи сьывліс коркӧ Илья Муромец йылысь».
Ме бура тэчи тайӧ листъяссӧ Зоя тетрадьяс пиысь ӧтиӧ и аддзи, мый тайӧ тетрадяс Илья Муромец йылысь сочинениеыс, исправитӧма нин, чистӧя перепишитӧма, а сочинение помас Вера Сергеевна киӧн отчётливӧя гижӧма:
«Отлично».
Сэсся тетрадь стопасӧ ставнас мӧді тэчны ящикӧ, но вӧлі чувствуйтчӧ, мый самӧй пельӧсас мыйкӧ мешайтчӧ.
Нюжӧді киӧс, аддзи мыйкӧ чорыдтор и кыски ичӧтик записнӧй книжка.
Ме восьті сійӧс.
Первойя страницаяс вылас вӧлі гижӧма писательяслысь нимъяссӧ да налысь произведениеяссӧ, а уналы паныд пуктӧма вӧлі ичӧтик крест: сідзкӧ, лыддьӧма.
Сэні вӧліны Жуковский, Карамзин, Пушкин, Лермонтов, Толстой, Диккенс, Байрон, Мольер, Шекспир...
Сэсся вӧлі карандашӧн гижӧм кымынкӧ лист, вушйӧма нин, пӧшти разберитны нин он вермы.
И друг — чернилаӧн, посни-посни, но чёткӧй Зоя почеркӧн:
«Мортын ставыс должен лоны зэв мичаӧн: и чужӧмыс, и паськӧмыс, и душаыс, и мӧвпъясыс» (Чехов).
«Лоны коммунистӧн — сідзкӧ дерзайтны, думайтны, кӧсйыны, лысьтны» (Маяковский).
Мӧд страница вылысь ме аддзи карандашӧн тэрыба гижӧмтор:
«Отеллоын» — правдалӧн высокӧй идеалъяс вӧсна, моральнӧй сӧстӧмлун да духовнӧй искренность вӧсна мортлӧн тыш.
«Отелло» тема — настоящӧй, ыджыд человеческӧй чувстволӧн победа!»
И ещӧ:
«Шекспировскӧй произведениеясын геройлӧн гибельыс пыр сопровождайтсьӧ вылі моральнӧй началолӧн торжествоӧн».
Ме листалі ичӧтик, муртса важмыштӧм нин книжкасӧ, и меным вӧлі кажитчӧ, мый ме кыла Зоялысь гӧлӧссӧ, аддза сылысь сюсь, серьёзнӧй синъяссӧ да яндысьысь нюмсӧ.
Со «Анна Каренинаысь» Серёжа йылысь гижӧдтор:
«Сылы вӧлі ӧкмыс арӧс, сійӧ вӧлі ичӧт на; но душасӧ сійӧ ассьыс тӧдіс, сійӧ вӧлі дона сылы, сійӧ видзис душасӧ, кыдзи синлап видзӧ синмӧс, и любовь ключтӧг некодӧс эз лэдзлы аслас душа пытшкас».
Ме лыдди — и меным кажитчис, мый тайӧ шуӧма буретш Зоя йылысь.
Быдпӧрйӧ, быд строка сайсянь сійӧ видзӧдіс ме вылӧ.
«Маяковский — ыджыд темперамента морт, восьса сьӧлӧма, веськыд.
Маяковский создайтіс поэзияын выль олӧм.
Сійӧ — поэт-гражданин, поэт-оратор».
Сатин:
«Кор уджыд — удовольствие, олӧмыд — лӧсьыд!
Кор уджыд — обязанность, олӧмыд — рабство!»
«... Мый сэтшӧмыс — правда?
Морт — вот правдаыс!»
«... Лӧж — рабъяслӧн да кӧзяевалӧн религия...
Правда — свободнӧй мортлӧн ен!..
Морт!
Тайӧ — зэв бур!
Тайӧ юргӧ...
гордӧя!..
Колӧ уважайтны мортӧс!
Не жалитны...
не унижайтны сійӧс жалитӧмнас...
уважайтны колӧ!..
Ме пыр зывӧктӧмӧн видзӧдлі йӧзыс вылӧ, кодъяс вывті ёна тӧждысьӧны сы йылысь, медым лоны пӧтӧн.
Абу таын делӧыс!..
Морт — вылынджык!
Морт — вылынджык пӧтлунысь!»
(Горький, <rus>«На дне»</rus>).
Выль страницаяс — выль гижӧдъяс:
<rus>«Мигуэль де Сервантес Сааведра.</rus>
<rus>«Хитроумный идальго дон-Кихот Ламанчский».</rus>
<rus>Дон-Кихот — воля, самопожертвование, ум».</rus>
«Книга, гашкӧ, став чудесаясысь медся сложнӧй да великӧй чудо, кодӧс вӧчӧма человечествоӧн будущӧйлӧн шудӧ да могуществоӧ сылӧн мунан туй вылын» (М. Горький).
«Первойысь лыдди бур книга — быттьӧ менам лои ыджыд, зэв матыса друг.
Лыдди лыддьылӧм нин книга — быттьӧкӧ выльысь аддзыси аслам важ другкӧд.
Помалан лыддьыны лӧсьыд книга — быттьӧкӧ торйӧдчан медбур другыдкӧд, и код тӧдас, аддзысян-ӧ сыкӧд выльысь» (китайскӧй мудрость).
«Туйсӧ венас мунысь».
«Характерын, манераын, стильын, быдторйын медся мичаыс — сійӧ простота» (Лонгфелло).
И бара, кыдзи сійӧ луннас, кор ме лыдди Зоялысь дневниксӧ, меным кажитчис, мый ме кута киясын ловъя сьӧлӧм — сійӧ сьӧлӧм, коді пӧся кӧсйӧ радейтны да веритны.
Ме век на листалі книжкасӧ, дыр думыштсьывлі быд страница вылын, и меным кажитчис: Зоя орччӧн, ми бара ӧтлаынӧсь.
И вот медбӧръя листъяс.
Дата: октябрь 1941.
«Московскӧй комитетса секретарь — скромнӧй, прӧстӧй морт.
Висьталӧ дженьыда, но яснӧя.
Сылӧн тел.
К 0‒27‒00, доб.
1‒14».
А сэсся — ыджыд выпискаяс «Фаустысь» да ставнас Эвфорионӧс славитысь хор:
<rus>«Лозунг мой в этот миг —</rus>
<rus>Битва, победный крик.</rus>
<rus>............................</rus>
<rus>Пусть!</rus>
<rus>На крылах своих</rus>
<rus>Рвусь туда!</rus>
<rus>Рвусь в боевой пожар,</rus>
<rus>Рвусь я к борьбе».</rus>
«Ме радейта Россияӧс сьӧлӧм доймытӧдз да весиг ог вермы думыштны ачымӧс кытыськӧ мӧдлаысь, Россияысь кындзи» (Салтыков-Щедрин).
И друг медбӧръя страница вылас, быттьӧ пуртӧн сутшкисны сьӧлӧмӧ, — «Гамлетысь» кывъяс:
«Прӧщай, прӧщай и помнит ме йылысь!»
«ТАНЯ»
Гижны тайӧ книгасӧ меным вӧлі и долыд и шог.
Ме гижи сійӧс — и меным кажитчӧ вӧлі, мый ме бара лайкйӧдла ичӧтик Зоялысь зыбкасӧ, бара киясын кута куим арӧса Шураӧс, бара аддза найӧс ӧтлаысь, ассьым челядьӧс — ловъяӧн, кодъяслӧн тыр надея.
Но кымын этшаджык кольӧ висьтавны, сымын меным сьӧкыдджык, сымын тыдаланаджык матыса, быть лоана помыс, сымын сьӧкыдджык аддзыны колана кывъяс...
Зоя мунӧм бӧрын лунъяссӧ ме помнита зэв бура, быд посниторйӧдз.
Сійӧ муніс — и Шуракӧд миян олӧмным пӧрис виччысьӧмӧ.
Войдӧр, кор вӧлі локтас гортӧ да оз су чойсӧ, Шура пыр юавліс:
«Кӧні Зоя?»
Ӧні сылӧн первой кывъяснас вӧліны:
«Письмӧ абу?»
Сэсся сійӧ дугдіс гораа юасьны, и сӧмын сы синъясысь ме пыр лыддьывлі тайӧ жӧ вопроссӧ.
Но ӧтчыд сійӧ котӧрӧн пырис комнатаӧ, волнуйтчысь да шуда и, мый некор на эз вӧвлы, крепыда кутыштліс менӧ.
— Письмӧ?
— сразу дӧгадайтчи ме.
— Ещӧ кутшӧм!
— горӧдіс Шура.
— Кывзы:
«Дона мама!
Кыдзи тэ ӧні олан, кыдзи асьтӧ чувствуйтан, он-ӧ вись?
Мамочка, эм кӧ позянлун, гиж кӧть некымын строка.
Локта задание вылысь, вола видлыны тіянӧс.
Тэнад Зоя».
— Кутшӧм числӧся?
— юалі ме.
— Ноябрь дас сизимӧд лунся.
Сідзкӧ, виччысям Зояӧс гортӧ!
И ми бара мӧдім виччысьны, но ӧні эг нин сэтшӧм тревожнӧя.
Ми виччысим век, быд час, виччысим лун и вой, пыр вӧлім дасьӧсь чеччыштны воссьысь ӧдзӧс шыӧ, быд минутаӧ вӧлім дасьӧсь лоны шудаӧн.
Но колис ноябрь, колис декабрь, помасьны кутіс январь...
Ни письмӧяс, ни мукӧд юӧръяс сэсся эз вӧвны.
Ми Шуракӧд кыкнанным уджалім.
Став гортса уджъяс Шура босьтіс ас вылас, и ме казялі: сійӧ зільӧ быд уджын вежны Зояӧс.
Кор воас гортӧ первойӧн, сійӧ тэрмасьліс менам локтігкежлӧ шонтыны сёян.
Ме кывлывлі, кыдзи сійӧ чеччыліс войнас да шебрӧдліс менӧ шоныдджыка, сы вӧсна мый песнас лои вывті сьӧкыд и ми, кыдзи вермим, экономитім.
Ӧтчыд — тайӧ вӧлі январь помын — ме локта вӧлі гортӧ сёрӧн.
Кыдзи частӧ овлӧ, кор ёна мудзан, сідз-тадз кывзан йӧзыслысь сёрнисӧ.
Сійӧ рытнас улича вылын частӧ кывліс:
— Лыддинныд талун «Правда»?
— Лыддинныд Лидовлысь статья?
И омӧльтчӧм чужӧма, ыджыд синъяса том нывбаба висьталӧ вӧлі трамвайын спутникыслы:
— Сьӧлӧмтӧ вӧрзьӧдан статья!
Кутшӧм нылыс!..
Ме гӧгӧрвои, мый газетаын эм талун мыйкӧ зэв ыджыдтор.
— Шурик, — шуи ме гортын, — тэ лыддин талун «Правда»?
Висьталӧны, сэн пӧ эм зэв интереснӧй статья.
— Да, — ме вылӧ видзӧдтӧг дженьыда вочавидзис Шура.
— Мый йылысь нӧ?
— Том партизанка Таня йылысь.
Сійӧс ӧшӧдӧмаӧсь немецъяс.
Комнатаын вӧлі кӧдзыд, ми велалім нин тадзи овны.
Но сэк меным кажитчис, мый и пытшкӧсӧй менам ставыс кӧдзавліс да топавліс.
«Сідзжӧ кодлӧнкӧ нывка, — думыштчис менам.
— И сійӧс виччысьӧны гортас, и сы йылысь тӧждысьӧны...»
Бӧрынджык кылі ме радио.
Бойяс йылысь юӧртӧмъяс, трудӧвӧй фронт вывсянь юӧръяс.
И диктор друг шуис:
— Передайтам Лидовлысь статья «Таня», кодӧс печатайтӧма «Правдаын» талун, январь кызь сизимӧд лунӧ.
Шог да скӧр гӧлӧс мӧдіс висьтавны сы йылысь, кыдзи декабрь тӧлысся первой числӧясын Петрищево сиктын немецъяс казнитӧмаӧсь Таня нима партизанка-комсомолкаӧс.
— Мама, — друг шуис Шура, — позьӧ, ме выключита?
Меным аски водз колӧ чеччыны.
Ме чуйми: Шура пыр узьліс крепыда, мукӧд дырйиыс сылы эз мешайтлы ни гора сёрни, ни радио.
Меным окота вӧлі кывзыны помӧдз, но ме выключиті громкоговоритель, сӧмын шуи:
«Но мый нӧ, узь...»
Аскинас ме муні комсомоллӧн райкомӧ: гашкӧ, сэні мыйкӧ тӧдӧны Зоя йылысь?
— Заданиеыс секретнӧй, письмӧяс вермасны не лоны ещӧ дыр на, — шуис меным райкомса секретарь.
Колис ещӧ кымынкӧ помтӧм кузь лун, и февраль 7 лунӧ — тайӧ числӧыс менам оз вун нэм чӧж, — кор ме вои гортӧ, пызан вылысь ме аддзи записка:
«Мамочка, тэнӧ корисны пыравны ВЛКСМ райкомӧ».
«Виччыси жӧ!
— думышті ме.
— Дерт, Зоясянь кутшӧмкӧ юӧр, гашкӧ и письмӧ!»
Ме тӧвзи райкомӧ, быттьӧ бордъясӧн лэби.
Рытыс вӧлі пемыд, тӧла, трамвайяс эз ветлыны, но ме пӧшти котӧрті; конйыштчывлі, вильдалі, усьлі, чеччылі да бара котӧртлі, и некутшӧм бокиса шог дум менам эз вӧв — ме эг виччысь некутшӧм лёк юӧр, ме сӧмын кӧсйи тӧдны: кор ме аддза Зояӧс?
Дыр-ӧ сійӧ бӧр оз во?
— Ті вежӧнасьӧмныд.
Мунӧй бӧр гортад, тіянӧ мунісны комсомоллӧн МК-сянь, — шуисны меным райкомын.
«Регыдджык, регыдджык тӧдмавны, кор воас Зоя!»
И ме эг мун, а котӧрті гортӧ.
Ме восьті ӧдзӧс да сувті порог дорӧ.
Пызан сайсянь меным паныд чеччисны кыкӧн: народнӧй образование кузя Тимирязевскӧй отделса заведующӧй да серьёзнӧй, чуть напряжённӧй чужӧма тӧдтӧм том морт.
Вомсьыс сылӧн петіс ру: комнатаын вӧлі кӧдзыд, некод абу пӧрччӧма пальтосӧ.
Шура сулаліс ӧшинь дорын.
Ме видзӧдлі сы чужӧм вылӧ, миян синъяс паныдасисны, и ме друг ставсӧ гӧгӧрвои...
Сійӧ уськӧдчис ме дінӧ, локтігас мыйкӧ пӧрӧдіс, а ме эг вермы вӧрзьӧдчыны, быттьӧкӧ кокъясӧй кынмӧмаӧсь джоджас.
— Любовь Тимофеевна, ті лыддинныд «Правдаысь» Таня йылысь?
— кылі ме.
— Сійӧ тіян Зояныд...
Тайӧ лунъясӧ ми мунам Петрищевоӧ.
Ме лэдзчыси кодӧнкӧ ме дінӧ вештӧм стул вылӧ.
Менам эз вӧв ни синва, ни ловшы.
Сӧмын окота вӧлі регыдджык кольччыны ӧтнамлы, и пельясын, и юр вемын стучитіс сӧмын ӧти кыв:
«Пӧгибнитӧма...
пӧгибнитӧма...»
* * *
Шура водтӧдіс менӧ крӧвать вылӧ да войбыд пукаліс орччӧн.
Сійӧ эз бӧрд.
Сійӧ видзӧдіс ас водзас кос синъясӧн да крепыда топӧдліс кыкнан кинас менсьым киӧс.
— Шура...
кыдзи нӧ ӧні ми?
— медбӧрын шуи ме.
И сэки, пыр асьсӧ кутны вермысь Шура уси вольпась вылӧ да сыркъялӧмӧн бӧрддзис.
— Ме важӧн нин тӧда...
ставсӧ тӧда, — шуаліс сійӧ.
— Сэки ӧд «Правдаын» вӧлі фотография...
сьыліас гезъя...
Нимыс мӧд...
но ме гӧгӧрвои, мый сійӧ Зоя...
ме тӧді, мый тайӧ сійӧ...
Ме эг кӧсйы тэныд висьтавны...
чайті — гашкӧ, ылалі...
Эскӧді ачымӧс, мый ылалі.
Эг кӧсйы веритны.
Но ме тӧді...
ме тӧді...
ме тӧді...
— Петкӧдлы, — шуи ме.
— Ог!
— бӧрдігтыр вочавидзис сійӧ.
— Шура, — шуи ме, — меным ещӧ унатор на водзын лоӧ аддзывны.
Меным лоас аддзывны сійӧс.
Ме кора тэнӧ...
Шура перйис пинжак пытшкӧс зепсьыс ассьыс записнӧй книжкасӧ: сэтчӧ, чистӧй страница вылӧ, клеитӧма газетаысь вундӧм четырехугольник.
И ме аддзи Зоялысь чужӧмсӧ — рӧднӧй, муса, мучитчигтыр кынмӧм чужӧмсӧ.
Шура мыйкӧ шуаліс меным, ме эг кывлы, и друг воисны меӧдз сылӧн кывъясыс:
— Тӧдан, мыйла сійӧ шуис асьсӧ Таняӧн?
Помнитан Татьяна Соломахаӧс?
Сэк меным тӧдвылӧ уси и сразу гӧгӧрвои ставсӧ.
Да, тайӧ, дерт, ылі, важӧн нин пӧгибнитысь нывка йылысь думайтіс сійӧ, кор шуис асьсӧ Таняӧн...
ПЕТРИЩЕВОЫН
Некымын лун мысти, февраль 13 лунӧ, ме муні Петрищевоӧ.
Омӧля помнита, кыдзи тайӧ вӧлі.
Помнита сӧмын, мый асфальтированнӧй туйыс Петрищевоӧдзыс оз во и машинасӧ ковмис кыскыны километр вит кымын.
Сиктас ми локтім кынмӧмаӧсь, йизьӧмаӧсь.
Менӧ вайӧдісны кутшӧмкӧ керкаӧ, но шонтысьны ме эг вермы: кӧдзыдыс вӧлі пытшкын.
Сэсся ми мунім Зоя гу дорӧ.
Нывкаӧс вӧлі перйӧмаӧсь нин гусьыс, и ме аддзи сійӧс...
Сійӧ куйліс телӧ бокӧдыс кияссӧ нюжӧдӧмӧн, юрсӧ чатӧртӧмӧн, сьыліас гезъя.
Сылӧн дзик спокойнӧй чужӧм пасьталаыс тӧдчисны нӧйтӧм туйяс, банбокас вӧлі кучкӧмысь лӧзов-сьӧд пятна.
Став телӧсӧ бытшйӧдлӧма штыкӧн, морӧс вылас — кынмӧм вир.
Ме сулалі пидзӧсъяс вылын сы дінын да видзӧді...
Сылӧн чистӧй плеш вывсьыс вешті юрси прать — и бара чуймӧдіс менӧ тайӧ мучитчӧм, нӧйтӧм чужӧмыслӧн спокойствиеыс.
Ме эг вермы торйӧдчыны сы дінысь, эг вермы вештыны сы вылысь синмӧс.
И друг ме дінӧ локтіс красноармейскӧй шинеля ныв.
Сійӧ небыда, но настойчивӧя босьтіс менӧ киӧд да лэптіс.
— Мунамӧй керкаас, — шуис сійӧ.
— Ог.
— Мунамӧй.
Ме вӧлі Зоякӧд ӧти партизанскӧй отрядын.
Ме тіянлы висьтала...
Сійӧ пыртіс менӧ керкаӧ, пуксис орччӧн мекӧд да мӧдіс висьтавны.
Сьӧкыд вӧлі меным кывзыны сылысь.
Мыйсюрӧ ме тӧда нин вӧлі газетаяс серти.
Ныв висьталіс, кыдзи комсомолец-партизанъяслӧн группа вуджӧма фронт линия.
Кык недель найӧ олӧмаӧсь немецъясӧн займитӧм мувывса вӧръясын.
Войнас выполняйтӧмаӧсь командирлысь заданиеяс, луннас узьлӧмаӧсь кӧн веськалӧ лым вылын, шонтысьлӧмаӧсь кӧстер дорын.
Сёянсӧ босьтӧмаӧсь найӧ вит лун кежлӧ, но тырмӧдӧмаӧсь запассӧ кык недель кежлӧ.
Зоя юксьылӧма ёртъясыскӧд медбӧръя кусӧкнас, быд вомтыр ваӧн...
Тайӧ нывсӧ шуисны Клаваӧн.
Сійӧ висьталіс и бӧрдіс.
... Сэсся воис кад налы бӧр нин локны.
Но Зоя пыр долис, мый вӧчӧма этша на.
Сійӧ корӧма командирыслысь разрешение писькӧдчыны Петрищевоӧ.
Сійӧ ӧзтӧма немецъясӧн займитӧм керка да воинскӧй частьлысь конюшня.
Лун мысти сійӧ кыссяс сикт помын сулалысь мӧд конюшня дінӧ, сэні вӧлӧма кыксёысь унджык вӧв.
Сумкасьыс перъяс бензинтыра бутылка, койыштас сэтысь да копыртчас нин, медым биасьны истӧгӧн, — и сэки сійӧс мышсяньыс кватитас часӧвӧй.
Зоя йӧткыштас сійӧс, перъяс револьвер, но лыйнысӧ оз удит.
Немец кучкӧмӧн уськӧдас сы киысь оружиесӧ да кыпӧдас тревога...
Клава ланьтіс.
Сэки керкаса кӧзяйкаыс, пач би вылас видзӧдігтыр, друг шуис:
— А ме верма висьтавны, мый водзӧ вӧлі...
Кӧсъянныд кӧ...
Ме кывзі и сылысь.
Но гижны та йылысь ме ог вермы.
Ме вӧча тадзи: медым тані лоас Пётр Лидовлӧн рассказ.
Сійӧ первойысь гижис Зоя йылысь, кор тӧдмаліс сы йылысь, сійӧ первойӧн воис Петрищевоӧ, сійӧ свежӧй следъяс серти тӧдмаліс да юасис сы йылысь, кыдзи сійӧс мучитісны да кыдзи сійӧ пӧгибнитіс...
КЫДЗИ ТАЙӦ ВӦЛІ
«... И вот пыртісны Зояӧс, индісны нар вылӧ.
Сійӧ пуксис.
Пызан вылын сылы воча вӧліны телефонъяс, пишущӧй машинка, радиоприёмник да вӧлі паськӧдӧма штабнӧй бумагаяс.
Мӧдісны чукӧртчыны офицеръяс.
Керкаса кӧзяевалы (Воронинъяслы) тшӧктісны петны.
Старукаыс эз вермы сразу петны, и офицер горӧдіс:
«Матка, шыть!» — и йӧткыштіс сійӧс мышкӧдыс.
197 дивизияысь 332-ӧд пехотнӧй полкса командир подполковник Рюдерер ачыс допрашивайтіс Зояӧс.
Кухняас пукалігӧн Воронинъяс век жӧ вермисны кывны, мый вӧчсис комнатаын.
Офицер юасис, и Зоя (сэки и сійӧ асьсӧ шуис Таняӧн) ӧтвечайтіс мытшасьлытӧг, гораа да лӧгысь.
— Ті коді?
— юаліс подполковник.
— Ог висьтав.
— Тайӧ ті ӧзтінныд конюшнясӧ?
— Да, ме.
— Кутшӧм цель тіян?
— Бырӧдны тіянӧс.
Кост.
— Кор ті вуджинныд фронт линия?
— Пятницаӧ.
— Ті зэв ӧдйӧ воӧмныд.
— Мый нӧ, вугравны, али мый?
Зоялысь юасисны сы йылысь, коді мӧдӧдіс сійӧс да коді вӧлі сыкӧд.
Требуйтісны, медым выдайтіс ассьыс другъяссӧ.
Ӧдзӧс пырыс кылісны ӧтветъяс:
«ог», «ог тӧд», «ог висьтав, ог».
Сэсся воздухын кутісны шутьлявны тасмаяс, и кылӧ вӧлі, кыдзи тасманас кучкалісны телӧас.
Некымын минута мысти томиник офицер ырскӧбтіс-петіс комнатаысь кухняӧ, пуктіс юрсӧ кипыдӧсъяс вылас, синъяссӧ куньӧмӧн да пельяссӧ тупкӧмӧн, пукаліс сідзи допрос помасьтӧдзыс.
Весиг фашистлӧн эз выдержитны нервъясыс...
Нёль ён мужичӧй пӧрччисны тасмаяснысӧ да нӧйтісны нывкаӧс.
Керкаса кӧзяеваыс лыддьӧмаӧсь кыксёысь кучкӧм, но Зоя эз сет ни ӧти шы.
А бӧрыннас бара ӧтвечайтіс:
«ог», «ог висьтав», сӧмын гӧлӧсыс сылӧн кыліс воддза дорысь омӧльджыка...
Унтер-офицер Карл Бауэрлейн (сёрӧнджык сюри пленӧ) аддзылӧма, кыдзи мучитӧма Зоя Космодемьянскаяӧс подполковник Рюдерер.
Аслас показаниеясын сійӧ гижліс:
«Тіян народлӧн томиник героиня нинӧм эз висьтав.
Сійӧ эз тӧд, мый сэтшӧм предательствоыс...
Сійӧ вӧлі лӧзӧдӧма кынмӧмысла, ранаяссьыс петіс вир, но сійӧ нинӧм эз висьтав».
Кык час оліс Зоя Воронинъяс керкаын.
Допрос бӧрас сійӧс нуӧдісны Василий Кулик керкаӧ.
Сійӧ муніс конвой улын, важмозыс вылыс паськӧмтӧг, лым вывті кӧмтӧг тувччалігтыр.
Кор сійӧс пыртісны Кулик керкаӧ, сылӧн плешас вӧлі ыджыд лӧзов-сьӧд пятна да киясас и кокъясас дойяс.
Сійӧ сьӧкыда лолаліс, юрсиыс вӧлі лёзялӧма, и сьӧд юрси пратьясыс вӧлі сибдӧмаӧсь ньылӧм войтъяса плешас.
Кияссӧ нывлысь вӧлі кӧрталӧма мышсяньыс гезйӧн, паръяссӧ сійӧ курччалӧма вирӧдз, да пыктӧмаӧсь.
Тыдалӧ, паръяссӧ сэк курччалӧма, кор сійӧс нӧйтӧмӧн кӧсйисны заставитны висьтасьны.
Сійӧ пуксис лабичӧ.
Немецкӧй часӧвӧй сулаліс ӧдзӧс дорын.
Зоя пукаліс спокойнӧя, вӧрзьӧдчывтӧг, сэсся корис юыштны.
Василий Кулик вӧлі матыстчӧ ва пельса дорӧ, но часӧвӧй панйис сійӧс, кватитіс пызан вылысь лампа да вайӧдіс Зоя вомдорӧ.
Сійӧ кӧсйис тайӧн висьтавны, мый юктавны колӧ карасинӧн, а не ваӧн.
Кулик мӧдіс корны юктӧдны нывкаӧс.
Часӧвӧй ырыштчис, но сэсся неокотапырысь разрешитіс сетны Зоялы юыштны.
Зоя горша юис кык ыджыд кружка ва.
Керкаын олысь салдатъяс кытшалісны нылӧс да гораа тешитчисны сы вылын.
Ӧтияс тувкӧдісны сылы кулакнаныс, мӧдъяс вайӧдлісны щӧка улас ӧзтӧм истӧг, а кодкӧ визьнитіс сы мыш кузя пилаӧн.
Пӧттӧдзыс тешитчӧм бӧрын салдатъяс мунісны узьны.
Сэки часӧвӧй босьтіс винтовка да тшӧктіс Зояӧс чеччыны да петны керкасьыс.
Часӧвӧй муніс сы бӧрся улича кузя, пӧшти сылы мышкас штыксӧ инмӧдӧмӧн.
Сэсся горӧдіс:
«<deu>Цурюк</deu>!» да нуӧдіс нылӧс мӧдарӧ.
Кӧмтӧм, ӧти бельё кежысь, сійӧ ветлӧдліс лым вывті сэтчӧдз, кытчӧдз сылӧн мучительыс ачыс эз кут кынмыны да эз решит, мый кад нин пырны бӧр шоныд керкаӧ.
Тайӧ часӧвӧйыс караулитіс Зояӧс дас час рытсянь кык час войӧдз да быд час бӧрын петкӧдліс сійӧс ывлаӧ дас вит-кызь минута кежлӧ...
Медбӧрын пост вылӧ сувтіс выль часӧвӧй.
Шудтӧм нывлы разрешитісны водны лабичӧ.
Мыйӧн сюрис кад, Прасковья Кулик паніс Зоякӧд сёрни.
— Тэ кодлӧн лоан?
— юаліс сійӧ.
— А тіянлы мыйла тайӧс?
— Ачыд нӧ кытысь?
— Ме Москваысь.
— Батьмамныд эмӧсь?
Ныв эз висьтав.
Сійӧ куйліс асылӧдз вӧрзьывтӧг, нинӧм эз висьтав сэсся да весиг эз ойӧстлы, кӧть кокъясыс вӧлі кынмӧмаӧсь да, тыдалӧ, ёна доймисны.
Асывнас салдатъяс заводитісны вӧчны сикт шӧрӧ виселица.
Прасковья бара паніс нывкӧд сёрни:
— Войдӧрлун — тайӧ тэ вӧлін?
— Ме...
Немецъяс сотчисны?
— Эз.
— Жаль.
А мый сотчис?
— Налӧн вӧвъясныс сотчисны.
Висьталӧны — оружие сотчӧма...
Дас час асылын воисны офицеръяс.
На пиысь ӧтик бара юаліс Зоялысь:
— Висьталӧй, коді лоанныд ті?
Зоя эз вочавидз.
— Висьталӧй, кӧні олӧ ӧні Сталин?
— Сталин аслас пост вылын, — вочавидзис Зоя.
Водзӧ допроситӧмсӧ керкаса кӧзяева эз кывлыны: найӧс вӧтлісны керкасьыс да бӧрсӧ лэдзисны сэки, кор допросыс вӧлі помасьӧма нин.
Вайисны Зоялысь кӧлуйсӧ: ковтасӧ, брюкисӧ, чувкисӧ.
Сэн жӧ вӧлі сылӧн вещевӧй мешӧкыс, и мешӧкас — истӧг да сов.
Шапкаыс, мехӧвӧй курткаыс, кыӧм пухӧвӧй фуфайкаыс да сапӧгъясыс вошӧмаӧсь.
Найӧс удитӧмаӧсь ас костаныс юкны унтер-офицеръяс, а кепысьясыс веськалӧмаӧсь офицерскӧй кухняса рыжӧй пӧварлы.
Зояӧс пасьтӧдісны, и кӧзяеваыс отсалісны сылы кӧмавны сьӧдӧдӧм кокъясас чулки.
Морӧс вылас ӧшӧдісны сылысь мырддьӧм бензин тыра бутылкаяс да дӧска, кытчӧ вӧлі гижӧма:
«Ӧзталысь».
Тадзи сійӧс и петкӧдісны площадь вылӧ, кӧні сулаліс виселица.
Казнитан местасӧ вӧлі кытшалӧмаӧсь вӧвъяс вылын сабляа дас морт, сёысь унджык немецкӧй салдат да кымынкӧ офицер.
Местнӧй олысьяслы вӧлі прикажитӧма чукӧртчыны да сулавны казнитанінас, но найӧ воисны этшаӧн, а ӧткымынъяс локтісны да, недыр сулалыштӧм бӧрын, ньӧжйӧник муналісны гортаныс, медым не аддзыны тайӧ страшнӧй зрелищесӧ.
Перекладинасянь лэдзӧм петля улын вӧлі сувтӧдӧма ӧта-мӧд вылас кык ящик.
Зояӧс лэптісны, сувтӧдісны ящик вылӧ да сюйисны юрсӧ петляӧ.
Офицеръяс пиысь ӧти веськӧдіс виселица вылӧ аслас «кодакыслысь» объектив.
Палачьяслысь обязанностьяс выполняйтысь салдатъяслы комендант сетіс знак виччысьыштны.
Зоя воспользуйтчис тайӧн да шыӧдчис колхозникъяс да колхозницаяс дінӧ. Сійӧ горӧдіс гораа да чистӧй гӧлӧсӧн:
— Эй, ёртъяс!
Мый видзӧданныд гажтӧма?
Лоӧй смелджыкӧн, тышкасьӧй, нӧйтӧй фашистъясӧс, сотӧй, травитӧй!
Орччӧн сулалысь немец ырыштчис да то ли кӧсйис кучкыны сійӧс, либӧ тупкыны сылысь вомсӧ, но Зоя йӧткыштіс сылысь кисӧ да висьталіс водзӧ:
— Меным абу страшнӧ кувны, ёртъяс!
Тайӧ шуд — кувны аслад народ вӧсна!
Фотограф снимитіс виселицасӧ ылісянь и матысянь да ӧні лӧсьӧдчӧ вӧлі, медым фотографируйтны сійӧс боксянь.
Палачьяс беспокойнӧя видзӧдлывлісны комендант вылӧ, и сійӧ горӧдіс фотографлы:
— <deu>Абер дох шнеллер</deu>!
* Ӧдйӧджык!
Сэки Зоя бергӧдчис комендантлань да сылы да немецкӧй салдатъяслы горӧдіс:
— Ті ӧні менӧ ӧшӧданныд, но ме абу ӧтнам.
Ми кыксё миллион, ставсӧ онӧ ӧшӧдӧй.
Тіянлы отомститасны ме вӧсна!
Салдатъяс!
Пока абу сёр, сетчалӧй пленӧ: всё равно победа лоӧ миян сайын!
Палач зэлӧдіс гезсӧ и петляыс топӧдіс Зоялысь горшсӧ.
Но сійӧ кыкнан кинас чашкӧдіс петлясӧ, кыпӧдчис кок чунь йылас да мыйвынсьыс горӧдіс:
— Прӧщайтлӧй, ёртъяс!
Тышкасьӧй, энӧ полӧй!
Миянкӧд Сталин!
Сталин локтас!..
Палач пыксис дорӧм башмакнас ящикӧ, да ящикыс дзуртыштіс вильыд, юждӧм лым вывті.
Вылысса ящикыс уси улӧ да гораа гымгысис муас.
Йӧз чукӧр шатовмуні бӧрлань.
Кыліс да ланьтіс кодлӧнкӧ бӧрддзӧмыс, и йӧлаыс тшӧтш юрӧбтіс вӧр дорын...»
КЛАВАЛӦН ВИСЬТ
«Дона Любовь Тимофеевна!
Менӧ шуӧны Клаваӧн, ме вӧлі Тіян Зояыдкӧд ӧти партизанскӧй отрядын.
Ме тӧда, кор ми аддзысьлім Тіянкӧд Петрищевоын, Тіянлы сьӧкыд вӧлі менсьым кывзыны.
Но ме тӧда и мӧдтор.
Тіянлы важнӧ да ёна колӧ тӧдны быд минута йылысь, кодъясӧс Зоя оліс Тіянтӧг.
А лыддьыны, навернӧ, кокньыдджык кывзӧм дорысь.
Та вӧсна ме зіля висьтавны тайӧ письмӧын став йывсьыс, мый ме тӧда да помнита.
Октябрь тӧлысь шӧрын мукӧд комсомолецъяскӧд тшӧтш ме виччыси Комсомоллӧн Московскӧй комитетса коридоръясын сійӧ минутасӧ, кор менӧ примитас секретарь.
Ме мукӧдъяс моз жӧ кӧсйи, медым менӧ мӧдӧдісны враг тылӧ.
Ыджыд йӧз чукӧрысь ме казялі мугов чужӧма, руд синма нывкаӧс.
Сійӧ вӧлі мехӧвӧй воротника коричневӧй пальтоа, кодлӧн доръясыс вӧліны сэтшӧм жӧ мехӧвӧйӧсь.
Сійӧ некодкӧд эз сёрнит да, тыдалӧ, ас гӧгӧрсьыс некодӧс эз тӧд.
Секретарь кабинетысь сійӧ петіс югъялана, шуда синъяса, нюммуніс ӧдзӧс дорын сулалысьяслы да тэрыба муніс петанінлань.
Ме завидьпырысь видзӧдлі сылы бӧрвылас: вӧлі гӧгӧрвоана, мый сійӧс признайтӧмаӧсь достойнӧйӧн.
Сэсся приём вылын вӧлі и ме.
А октябрь 31-ӧд лунӧ — тайӧ лунсӧ ме некор ог вунӧд — ме локті «Колизей» кинотеатр дорӧ.
Тасянь московскӧй комсомолецъяслӧн ыджыд группалы колӧ вӧлі мӧдӧдчыны частьӧ.
Буситіс зэр, вӧлі кӧдзыд, уль руа.
«Колизейӧ» пыранінын ме бара аддзи руд синъяса нывкаӧс.
«Ті кино вылӧ?» юалі ме.
«Да», синъяснас нюмъялігтыр шуис сійӧ.
Мӧдісны воавны сэтчӧ ещӧ и ещӧ нывъяс да зонъяс.
«Ті кино вылӧ?» юавлім ми локтысьяслысь, и ставӧн вочавидзисны:
«Да».
Но кор кино кассаыс воссис, некод эз кут ньӧбавны билетъяссӧ.
Ми видзӧдлім ӧта-мӧд вылӧ, и ставным серавны мӧдім.
Сэки ме матыстчи руд синъяса нывка дінӧ да юалі:
«Кыдзи тіянӧс шуӧны?»
И сійӧ вочавидзис:
«Зоя».
Сэсся Зоя да ещӧ ӧти нывка, Катя, вайисны магазинысь миндаль изъяс да мӧдісны ставыслы юклыны.
«Медым эз гажтӧм вӧв видзӧдны киносӧ», нюмъялігтыр шуаліс Зоя.
Регыд мысти ми ставӧн тӧдмасим.
Сэсся воис машина, ми пуксим да мунім став Москва пыр Можайскӧй шосселань.
Мунім и сьылім:
<rus>Дан приказ: ему — на запад,</rus>
<rus>Ей — в другую сторону.</rus>
<rus>Уходили комсомольцы</rus>
<rus>На гражданскую войну...</rus>
Ми прӧйдитім Москваса медбӧръя керкаяс дорӧд да петім Можайскӧй шоссе вылӧ.
Сэні нывбабаяс да подростокъяс стрӧитісны укреплениеяс.
И, навернӧ, ставӧн ми думайтім ӧтитор йылысь: некодлы не босьтны миянлысь Москванымӧс; ӧд со москвичьяс ставӧн, и пӧрысь и том, дасьӧсь укрепляйтны да дорйыны сійӧс!
Час квайт кежлӧ рытнас ми воим асланым частьӧ.
Часть сулаліс Кунцево сайын.
Ужин бӧрын сразу жӧ заводитчим велӧдчыны.
Ми велӧдім личнӧй оружие — наган, маузер, парабеллум: разбирайтлім, чукӧртлім, проверяйтім ӧта-мӧднымӧс.
Зоя зэв ӧдйӧ гӧгӧрволіс ставсӧ, мый миянлы висьтавлісны.
«Вот эськӧ татчӧ менсьым вокӧс, — шуис сійӧ меным.
— Сійӧ став вылас мастер: любӧй механизм ӧти здукӧн разберитас и чукӧртас, весиг некутшӧм объяснениетӧг».
Комнатаын ми вӧлім дас ныв.
Ми ставӧн муртса тӧдім ӧта-мӧднымӧс нимъяс серти, но кор колӧ вӧлі бӧрйыны старостаӧс, ӧтпырйӧ некымын гӧлӧс шуисны:
«Зояӧс».
И ме гӧгӧрвои, мый и мукӧдъяслы, эз сӧмын меным, сійӧ воӧма сьӧлӧм вылӧ.
Аски асывнас миянӧс чеччӧдісны квайт часын.
Сизимын долженӧсь вӧлі заводитчыны нин занятиеяс.
Зоя локтіс менам крӧвать дінӧ да шутитӧмпырысь шуис:
«Ӧдйӧджык чеччы, а то кӧдзыд ваӧн пызъя!»
А мӧд нывлы, коді неуна нюжмасьӧ вӧлі, сійӧ шуис:
«Кутшӧм нӧ тэ салдат?
Раз подъём, сідзкӧ сразу ырскӧбты-чеччы!»
Сёйигӧн сійӧ тэрмӧдліс жӧ миянӧс, и кодкӧ сылы шуис:
«Да мый тэ пыр командуйтан?»
Ме думышті: вот ӧні сійӧ мыйкӧ шуас лёкысь.
Но Зоя сӧмын видзӧдліс сійӧ нывкаыслы веськыда синмас да шуис:
«Асьныд менӧ бӧрйинныд.
А бӧрйинныд кӧ нин — кывзысьӧй».
Бӧрынджык эг ӧтчыд ме кывлы, кыдзи Зоя йылысь сёрнитлісны:
«Сійӧ некор оз видчы, но видзӧдлас кӧ нин...»
Велӧдчим ми эг классын, эг парта сайын.
А велӧдчим ми вӧрын.
Велӧдчим ветлӧдлыны цель дінӧ компас серти, ориентируйтчыны местность вылын, упражняйтчим лыйсьӧмын.
Ми босьтлім сьӧрысь тол тыра ящикъяс, велӧдім подрывнӧй делӧ — «чашйим пуясӧс», кыдзи шуліс миян преподаватель.
Велӧдчим став лунъяссӧ дугдывтӧг, пӧшти шойччытӧг.
Сэсся воис лун, кор миянӧс ӧтиӧн-ӧтиӧн кутіс коравны ас дінас майор Спрогис да выльысь юасьліс:
«Он пов?
Он повзьы?
Эм на позянлун мунны, ӧткажитчыны. Но тайӧ — медбӧръя позянлун, сэсся сёр лоӧ».
Зоя пырис сы дінӧ медводз да пӧшти пыр жӧ и петіс — сідзкӧ, вочавидзис сразу да решительнӧя.
Сэсся миянлы сетісны личнӧй оружие да юкисны группаяс вылӧ.
Ноябрь нёльӧд лунӧ ми воим Волоколамск дорӧ, кӧні долженӧсь вӧлі вуджны фронт линия да пырны ылӧ враг тылӧ: миянлы колӧ вӧлі минируйтны Волоколамскӧй шоссе,
Волоколамсклань мунісны кык группа — миян да Константин П-лӧн.
Мунім ми разнӧй направлениеясын.
Костя группаын вӧліны кык ныв — Шура да Женя.
Прӧщайтчигас найӧ шуисны:
«Нывъяс, выполнитам задание геройяс моз, а кувны кӧ, геройяс моз жӧ».
И Зоя вочавидзис:
«А кыдзи нӧ мӧдногӧныс?»
Фронт линия ми вуджим сёр войын, чӧв-лӧнь, лыйсьытӧг.
Сэсся менӧ Зоякӧд мӧдӧдісны разведкаӧ.
Ми петім туйӧ радпырысь, миянлы зэв окота вӧлі регыдджык босьтчыны уджӧ.
Но муртса ми вӧчим кымынкӧ воськов, кыдзи, коді тӧдӧ кытысь, миян бокті тӧвзисны кык мотоцикл, и сэтшӧм матіті, мый позьӧ вӧлі эськӧ судзӧдчыны наӧдз кияснад.
Сэки ми гӧгӧрвоим, мый осторожность йылысь вунӧдны оз позь.
И пыр жӧ сёрнитчим: ловйӧн не сетчыны.
Сэсся мӧдім кыссьыны.
Арся коръяс сьӧктаммӧмаӧсь, кышакылӧны, и быд шы кажитчӧ зэв гораӧн.
А всё-таки Зоя кыссис тэрыба да пӧшти некутшӧм шытӧг, да кыдзкӧ зэв кокниа, быттьӧкӧ сы вылӧ эз ков некутшӧм выныштчӧм.
Тадзи ми кыссим сыкӧд шоссе пӧлӧн километр куим.
Сэсся бӧр бергӧдчим вӧр дорӧ, медым висьтавны асланым йӧзлы, мый туйыс свободнӧй.
Ребята торйӧдчалісны кык мортӧн да заводитісны пуктавны минаяс — шоссейнӧй минаяс колӧ пыр пуктавны кыкӧн.
А ми — нёль ныв — вӧлім боевӧй охранениеын.
Ребята эз на удитны помавны, кыдз ми ылысь кылім локтысь машинаяслысь шум, коді первойсӧ муртса кыліс, сэсся век гораджык, матынджык лоис.
Ми предупредитім ребятаӧс, и ставным ӧтлаын копыртчӧмӧн котӧртім вӧрӧ.
Муртса сувтыштлім шойччыштны, кыдзи кыліс взрыв.
Сразу лои югыд.
И сэсся лои сэтшӧм чӧв-лӧнь, быттьӧкӧ гӧгӧр вӧлі ставыс кулӧма.
Весиг вӧрыс дугдіс шувгыны.
А сэсся мӧд взрыв, коймӧд, лыйсьӧм шы, горзӧм...
Ми пырим вӧрас пыдӧ.
Кор дзикӧдз югдіс, шуисны вӧчны привал.
И поздравитім ӧта-мӧднымӧс праздникӧн, сы вӧсна мый вӧлі ноябрь 7-ӧд лун.
Луншӧр кадӧ ми Зоякӧд мӧдӧдчим миртуй вылӧ, кыті петлісны машинаяс, и шыблалім бытшласьысь рогаткаяс — найӧ розьӧдлісны автомобильяслысь шинаяссӧ.
И ме казялі ӧтитор, мыйын бӧрыннас ме убеждайтчылі лунысь-лун пыр ёнджыка.
Зоякӧд абу страшнӧ.
Сійӧ ставсӧ вӧчліс зэв точнӧя, спокойнӧя, увереннӧя.
Гашкӧ, та вӧсна ставӧн миян радейтлісны ветлыны сыкӧд разведкаӧ.
Рытнас ми бӧр воим «гортӧ», частьӧ.
Рапортуйтім задание выполнитӧм йылысь, пывсим.
Помнита, та бӧрын ми первойысь Зоякӧд мӧдім сёрнитны ас йывсьыным.
Ми пукалім крӧвать вылын.
Зоя шымыртіс кияснас пидзӧсъяссӧ.
Дженьыда шырӧм юрсиа, пывсьӧм бӧрын гӧрдӧдӧм банбокъяса, меным сійӧ кажитчис дзик нывкаӧн.
И друг сійӧ юаліс:
— Кывзы, а тэ мыйӧн вӧлін частяд локтӧдз?
— Учительницаӧн.
— Сідзкӧ, ме тіянкӧд должен сёрнитны «ті» вылӧ да шуны ним-вичнад!
— горӧдіс Зоя.
А колӧ Тіянлы шуны, мый Зоя нывъяслы ставныслы шуліс «тэ», а зонъяслы «ті».
И найӧ сідзжӧ ставныс обращайтчыны кутісны сы дінӧ «ті» вылӧ.
Но сэки сылӧн тайӧ сэтшӧм тешкодя артмис, мый менам тӧдлытӧг серам петіс: сразу вӧлі тӧдчӧ, мый Зоя и збыльысь на нывка, мый сылы муртса на тырӧма дас кӧкъямыс арӧс да воӧма сійӧ татчӧ школьнӧй скамья вывсянь.
— Мыйла нӧ тэныд юрад воис — «ті» вылӧ сёрнитны да ним-вичӧн ыдждӧдлыны!
— шуи ме.
— Ме сӧмын куим арӧсӧн ыджыдджык тэысь.
Зоя думыштчис, сэсся юаліс:
— А тэ комсомолка?
— Да.
— Но, сідзкӧ, кута сёрнитны «тэ» вылӧ.
А тэнад бать-мамыд эмӧсь?
— Эмӧсь.
И чой эм.
— А менам мам да вок.
Бать менам куліс, кор меным вӧлі дас арӧс.
Мама ачыс миянӧс быдтіс.
Вот кор задание вылысь бӧр воам, группатӧ ставнысӧ нуӧда Москваӧ, мама дінӧ.
Аддзылан, кутшӧм сійӧ.
И мамалы ставныд ті зэв ёна сьӧлӧм вылас воанныд.
Ме тіян дінӧ ставныд дорӧ велалі и война помасьтӧдзыс тіянкӧд лоа.
Первойысь ми тадзи сёрнитім веськыда.
Аскинас ми получитім выль задание.
Группалӧн составыс дзикӧдз вежсис, но нывъяс колисны важъясыс: Зоя, Лида Булгина, Вера Волошина да ме.
Ми ставӧн ёна дружитім.
Миянлысь выль командирӧс шуисны Борисӧн.
Сійӧ вӧлі зэв выдержаннӧй, спокойнӧй, неуна грубӧйкодь, но некор эз видчыв да и мукӧдъяслы эз разрешайтлы.
Зоя радейтліс шуавны сылысь кывъяссӧ:
«Видчан — и ачыд тӧлкаджыкӧн он ло и мукӧдӧс тӧлкаджыкӧн он вӧч».
Горючӧй жидкость тыра бутылкаяс да гранатаяс ас гӧгӧр ӧшлӧм бӧрын ми мӧдӧдчим враг тылӧ.
Тайӧ пӧрйӧ писькӧдчим бойӧн, но ставӧн колим ловйӧн.
А аскинас получитім настоящӧй боевӧй крещение: миянӧс куимнанладорсянь кутісны перекрёстнӧя лыйлыны.
— Вокъяс, водӧй!
— горӧдіс Вера.
Водім, топӧдчим му бердас.
Кор лыйсьӧмыс лӧнис, кыссим кӧкъямыссё кымын метр, и сэки тыдовтчис, мый ёртъяс пиысь куимӧн абуӧсь.
— Разрешитӧй, ме бӧр бергӧдчыла, видзӧдла, абу-ӧ раненӧйяс, — командирлы шуис Зоя.
— Кодӧс босьтанныд аскӧдныд?
— юаліс Борис.
— Ӧтнам.
— Нӧрӧвитыштлӧй, первой мед немецъяс успокоитчасны.
— Ог, сэки сёр лоӧ.
— Ладнӧ, мунӧй.
Зоя мӧдіс кыссьыны.
Виччысям, виччысям, а сійӧ бӧрсӧ оз во.
Коли час, мӧд, коймӧд...
Ме ёна повзьӧмӧн думайті: Зоя пӧгибнитіс.
Мӧдногӧн оз позь гӧгӧрвоны, мыйла сійӧ сы дыра абу.
Но кор кутіс югдыны, сійӧ воис.
Сійӧ вӧлі ас вылас ӧшлӧма оружиеяс, киясыс вирӧсь, мудзӧмысла чужӧмыс рудӧдӧма.
Куимнан ёртыс миян пӧгибнитӧмаӧсь.
Зоя кыссьылӧма быдӧн дорӧ, быдӧнлысь босьтӧма оружиесӧ.
Вера зептысь босьтӧма сы мамлысь фотографическӧй карточка да стихъяса ичӧтик записнӧй книжка, Колялысь — письмӧяс.
Первойя кӧстер ми пестім пыді вӧрын кос пу увъясысь — сійӧ омӧля тшынӧдӧ.
Кӧстерыс вӧлі ичӧтик: сійӧ эськӧ ставнас тӧрис тарелка вылӧ.
Ыджыдсӧ пестыны ми полім.
Ми шонтім кияснымӧс да консервъяс.
Тӧлыс вӧлі заводитчӧ дзик лымтӧм, некытысь вӧлі оз сюр ва, и ватӧмысла ми ёна мучитчим.
Менӧ ыстісны предварительнӧй разведкаӧ.
Муртса ме удиті водны посни понӧльяс пӧвстӧ, кыдзи сэтчӧ воисны кымынкӧ гитлеровец, сувтісны дзик орччӧн да мӧдісны сёрнитны.
Сёрнитӧны, сералӧны.
Колис час мында кымын.
Кокъяс менам дзикӧдз турдісны, вомдоръяс косьмисны.
Муртса ме верми виччысьны налысь мунӧмсӧ, и ме нинӧмӧн бӧр вои аслам неудачнӧй разведкаысь.
Встретитіс менӧ Зоя.
Сійӧ немтор эз кут юасьны, сӧмын кӧрталіс менсьым сьыліӧс аслас шарфнас да пуксьӧдіс матӧджык би дорӧ.
Сэсся кытчӧкӧ ветліс да вайис киас кружка да шуӧ:
— Ме вот тэныд ичӧтика йисыръяс заптышті, со — неуна сылыштіс.
Ю.
— Ме тайӧс некор ог вунӧд, — шуи ме.
— Ю, ю, — вочавидзис Зоя.
Сэсся миян отряд бара мӧдӧдчис водзӧ.
Ми Зоякӧд кыдзи разведчикъяс сё метр ылнаын мунім водзын, миян бӧрся — мукӧдъяс, сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн, ӧта-мӧдсяньыс метрӧн-джынйӧн коставлӧмӧн.
Друг Зоя сувтіс да лэптіс кисӧ: сетіс сигнал сувтны став группалы.
Вӧлӧмкӧ, му вылын Зоя водзын куйлӧ виӧм красноармеец.
Ми видлалім сійӧс.
Сылы вӧлі лыйӧмаӧсь кокас да кӧсичаас.
Зепсьыс ми аддзим заявление:
«Противотанкӧвӧй истребительнӧй батальонса лейтенант Родионовсянь.
Кора лыддьыны менӧ коммунистӧн».
Зоя босьтіс тайӧ листоксӧ да сюйис аслас ватник пытшкӧс зептӧ.
Сылӧн чужӧмыс вӧлі суровӧй, синкымъясыс зумыштчисны, и ме сэки думышті, мый сійӧ ӧні абу нин нывка кодь, а боец кодь, коді пӧщадатӧг кутас мститны враглы.
Ми мунім Петрищеволань, кытчӧ вӧлі чукӧрмӧмаӧсь противниклӧн ыджыд вынъяс.
Мунігӧн ми орйӧдлім связь.
Войнас воим Петрищево дорӧ.
Сикт гӧгӧрыс ставыс сук вӧр.
Ми пырим пыдӧ вӧрас да пестім ыджыд бипур.
Зонъяс пиысь ӧтиӧс командир ыстіс охранениеӧ.
Мукӧдыс пуксялісны бипур гӧгӧр.
Петіс гӧгрӧс, виж тӧлысь.
Некымын лун нин лымъяліс.
Миян гӧгӧр сулалісны лымйӧн тырӧм ыджыд сук коз пуяс.
— Вот эськӧ татшӧм коз пусӧ Манежнӧй площадь вылӧ,
— шуис Лида.
— Сӧмын мед тайӧ паськӧмнас жӧ!
— шуис Зоя.
Сэсся Борис мӧдіс юклыны медбӧръя паёк.
Быдӧнлы воис сукарджынйӧн, ичӧтик сакар торйӧн да ичӧтика вобла чери.
Зонъяс ӧтпырйӧ ставсӧ сёйисны, а ми курччышталім ичӧтикаӧн, медым дырджык кежлӧ нюжӧдны удовольствиесӧ.
Зоя видзӧдліс аслас сосед вылӧ да шуис:
— Ме пӧті, оз сэсся ков.
На, босьт, — и мыччис сылы сукар да сакар.
Сійӧ первой ӧткажитчис, а сэсся босьтіс.
Чӧв олыштім.
Лида Булгина шуис:
— Кутшӧм окота овны!
Не вунӧдлыны, кыдзи юрӧбтісны тайӧ кывъясыс!
Тайӧ кывъясас вӧлі ыджыд эскӧм, мый водзын — кузь да бур олӧм!
И сэк Зоя мӧдіс наизусть лыддьыны Маяковскийлысь стихъяс.
Войдӧр ме некор эг кывлы, кыдзи сійӧ лыддьӧ стихъяс.
Тайӧ вӧлі вӧвлытӧмтор: вой, вӧрыс ставыс тырӧма лымйӧн, сотчӧ бипур, и Зоя шуалӧ сэтшӧм ньӧжйӧ, но ярскӧба да сэтшӧм чувствоӧн, сэтшӧм выражениеӧн:
<rus>По небу тучи бегают,</rus>
<rus>дождями сумрак сжат.</rus>
<rus>Под старою телегою</rus>
<rus>рабочие лежат.</rus>
<rus>И слышит шопот гордый</rus>
<rus>вода и под и над:</rus>
<rus>«Через четыре года</rus>
<rus>здесь будет город-сад!»</rus>
Ме сідзжӧ радейта Маяковскийӧс и тайӧ стихъяссӧ тӧді бура, но тані кыдз быттьӧ ме первойысь найӧс кылі.
<rus>Свела промозглость корчею —</rus>
<rus>неважный мокр уют,</rus>
<rus>сидят впотьмах рабочие,</rus>
<rus>подмокший хлеб жуют.</rus>
<rus>Но шопот громче голода, —</rus>
<rus>он кроет капель спад:</rus>
<rus>«Через четыре года</rus>
<rus>здесь будет город-сад!»</rus>
Ме гӧгӧр видзӧдлі, аддза — ставыс пукалӧны, оз вӧрны и Зоя вылысь оз вештывны синъяссӧ.
А сылӧн чужӧмыс бара гӧрдӧдыштіс, и гӧлӧсыс лолі пыр вынаджык, пыр гораджык:
<rus>Я знаю — город будет,</rus>
<rus>Я знаю — саду цвесть,</rus>
<rus>когда такие люди</rus>
<rus>в стране в советской есть!</rus>
— Ещӧ!
— ӧтпырйӧ шуим ми, кор сійӧ помаліс.
И Зоя кутіс лыддьыны подряд ставсӧ, мый тӧдіс Маяковскийлысь наизусть.
А тӧдіс сійӧ уна.
Помнита, кутшӧм ыджыд чувствоӧн сійӧ лыддис «Во весь голос» поэмаысь отрывок:
<rus>... Я подыму, как большевистский партбилет,</rus>
<rus>все сто томов моих партийных книжек.</rus>
Тадзи и запомнитім ми тайӧ войсӧ: бипур, Зоя, Маяковскийлӧн стихъяс...
— Ті, буракӧ, сійӧс ёна радейтанныд?
— юаліс Борис.
— Вывті ёна!
— вочавидзис Зоя.
— Поэтъяс уна «буръяс и быдсямаяс», но Маяковский менам медся радейтана.
Сы бӧрын, кор вӧлі разведайтӧма местность, Борис кутіс юклыны обязанностьяс.
Ме кывлі, кыдзи сы костын да Зоя костын вӧлі дженьыдик татшӧм сёрни:
— Ті кольччанныд дежуритны, — шуис Борис.
— Ме кора ыстыны менӧ задание вылӧ.
— Задание вылӧ мунасны сӧмын зонъяс.
— Сьӧкыдлунсӧ колӧ юкны шӧри — нывъяслы и зонъяслы.
Ме кора тіянӧс!
Тайӧ «кора» кывйыс кыліс кыдзи требуйтӧм.
И командир сӧгласитчис.
Ме муні разведкаӧ, Зоя — задание вылӧ Петрищевоӧ.
Мунтӧдзыс шуис меным:
— Вай вежсям наганъяснад.
Менам бурджык.
А ме асламӧн и тэнадӧн пӧльзуйтча ӧткодя.
Сійӧ босьтіс менсьым прӧстӧй наган да сетіс меным ассьыс наган-самовзводсӧ.
Сійӧ и ӧні на ме ордын — тульскӧй заводысь — 12719 №-а, вӧчӧма 1935 воын.
Ме сыкӧд ог торйӧдчы война помасьтӧдз.
Задание вылысь Зоя бӧр воис дзикӧдз вежсьӧма — мӧдног сэсся он шу.
Сійӧ ӧзтӧма конюшня, керка да надейтчӧ, мый сэні пӧгибнитісны гитлеровецъяс.
— Дзик мӧд чувство, кор вӧчан настоящӧй удж,
— шуис сійӧ.
— Да тэ ӧмӧй ӧнӧдз нинӧм эн вӧчлы?
Разведкаӧ ветлан, связь орйӧдлан...
— Сійӧтӧ мый!
— торкис менӧ Зоя.
— Тайӧ вывті этша.
Командир разрешение серти сійӧ ещӧ ӧтчыд муніс Петрищевоӧ.
Ми сійӧс виччысим куим лун.
Но сійӧ бӧрсӧ эз лок.
Мукӧдтор йывсьыс Ті тӧданныд.
Зоя висьтавліс меным, мый Ті асланыд семьяын олінныд зэв дружнӧя, пӧшти энӧ торйӧдчылӧй.
И ме решиті, мый Тіянлы донаӧн лоас и сійӧ этшаникыс, мый ме сямма Тіянлы висьтавнысӧ.
Кӧть ме и тӧді Зоятӧ сӧмын ӧти тӧлысь, сійӧ лои меным, кыдзи и миян отрядса мукӧд членъяслы, медся югыд, медся чистӧй мортӧн, кутшӧмӧс ми сӧмын тӧдлім.
Кор ті волінныд Петрищевоӧ, ме аддзылі и Тіянлысь питӧ — Шуратӧ.
Сійӧ сулаліс Тіянкӧд орччӧн Зоя гу дорын.
Зоя кыдзкӧ меным шуліс:
«Ми воккӧд абу ӧткодьӧсь, характеръяс миян зэв ёна торъялӧны».
А ме видзӧді Шура вылад да вӧлі гӧгӧрвоа, мый характеръясыс ёна ӧткодьӧсь.
Кыдзи ӧні аддза — сулалӧ сійӧ, видзӧдӧ Зоя вылӧ, вомдорсӧ курччӧма да оз бӧрд.
Бурӧдан кывъяс менам абуӧсь.
Да найӧ и оз вермыны лоны.
Ме гӧгӧрвоа, мый абуӧсь свет вылас сэтшӧм кывъяс, медым позьӧ вӧлі Тіянӧс бурӧдны ыджыд шогысь.
Но ме кӧсъя Тіянлы висьтавны: Зоя йылысь память некор оз кув, оз вермы кувны.
Сійӧ ловъя миян пӧвстын.
Сійӧ унаӧс на кыпӧдас тыш вылӧ, уналы на югдӧдас туйсӧ аслас подвигнас.
И миян радейтӧм, Тіян нывъяслӧн да пиянлӧн радейтӧм, став миян му пасьта пыр Тіянкӧд, дона Любовь Тимофеевна.
Клава».
* * *
Петрищевоӧ ветлӧм бӧрын некымын лун мысти радио вайис юӧр сы йылысь, мый Зоялы кулӧм бӧрас присвоитӧма Сӧветскӧй Союзса Геройлысь звание.
... Март заводитчигӧн водз асылын ме вӧлі муна Кремльӧ получитны Зоялысь грамота.
Шоныд тувсов тӧв ӧвтіс чужӧмӧ.
Ме думайті сы йылысь, мый лои миянлы Шуракӧд курыда привычнӧйӧн, мый бергавліс миян юрын быд воськолын:
«Зоя тайӧс оз нин аддзыв.
Некор.
Сійӧ радейтліс тулыс.
А ӧні Зоя абу.
И Краснӧй площадь вывті сійӧ оз нин прӧйдит.
Некор».
Меным дыр эз ковмы виччысьны.
Регыд мысти менӧ нуӧдісны ыджыд, джуджыд комнатаӧ.
Ме эг сразу гӧгӧрво, кӧні ме, — и друг аддзи: пызан сайсянь чеччис морт.
«Калинин...
Михаил Иванович...» друг гӧгӧрвои ме.
Да, тайӧ Михаил Иванович локтіс меным воча.
Сылӧн чужӧмыс меным вӧлі сэтшӧм тӧдса портретъяс серти, эг ӧтчыд ме аддзыв сійӧс мавзолей трибуна вылысь.
И сылӧн пыр бур, муртса читкыртыштӧм синъясыс нюмъялісны.
А ӧні найӧ вӧліны стрӧгӧсь да жугыльӧсь.
Сійӧ дзикӧдз дзормӧма, и чужӧмыс сылӧн меным кажитчис сэтшӧм мудзӧн...
Кыкнан кинас сійӧ топӧдліс менсьым киӧс да ньӧжйӧник, сэтшӧм меліа сиис меным здоровье да вын.
Сэсся мыччис меным грамота.
— Тіян нылӧн вӧчӧм ыджыд подвиг йылысь память кузя, — кылі ме.
Тӧлысь мысти Зоялысь телӧсӧ вайим Москваӧ да дзебим Новодевичье кладбище вылӧ.
Сы гу вылӧ сувтӧдӧма памятник, и сьӧд мрамор вылас гижӧма Николай Островскийлысь кывъяс, кодъясӧс Зоя коркӧ, кыдзи девиз, кыдзи завет, гижліс аслас записнӧй книжкаӧ да кодъясӧс сійӧ оправдайтіс аслас дженьыдик олӧмнас да аслас смертьнас:
«Медся донаыс мортлӧн — сійӧ олӧм.
Сійӧ сетсьӧ сылы ӧтчыд, — и сійӧс овны колӧ сідзи, медым кулігад вермин шуны: став олӧмӧс, став вынӧс вӧлі сетӧма мирын медся прекраснӧйыслы — человечествоӧс мездӧм вӧсна тышлы».
ШУРА
Миянлы Шуракӧд воисны сьӧкыд лунъяс.
Ми дугдім виччысьны, ми тӧдім, мый виччысьны нинӧм.
Войдӧр миян став олӧмным вӧлі тыр аддзысьӧм вылӧ надейтчӧмӧн, сыӧ веритӧмӧн, мый ми бара аддзам да кутыштлам миянлысь Зоянымӧс.
Почтӧвӧй ящик дорӧ матыстчигӧн ми надейтчӧмӧн видзӧдлім сы вылӧ: сійӧ вермис вайны миянлы Зоя йылысь юӧр.
Ӧні ми прӧйдитлім сы дінті сы вылӧ видзӧдлытӧг, ми тӧдім — сэні миянлы нинӧм абу.
Нинӧм, мый вайис эськӧ миянлы радлун.
Зэв шог письмӧ воис Осиновӧй Гайясысь менам батьсянь.
Сійӧ ёна шогсис Зоя кулӧм кузя.
«Ог гӧгӧрво ме.
Кыдз нӧ тайӧ сідз?
Ме, старик, ола, а сійӧ абу...» гижис сійӧ, и сэтшӧм шӧйӧвошӧм, сэтшӧм бурӧдны позьтӧм шог вӧліны тайӧ строкаясас!
Письмӧыс ставнас вӧлі чутӧссьӧма синва войтъясысь, мукӧд кывъяссӧ ме сідз и эг вермы гӧгӧрвоны.
— Старикъясыс жальӧсь...
— дедыслысь письмӧсӧ лыддьӧм бӧрын ньӧжйӧник шуис Шура.
Шура ӧні вӧлі менам поддержкаӧн, сыӧн ме олі.
Сійӧ зілис кыдз позьӧ унджык кадсӧ колльӧдны мекӧд.
Войдӧр сійӧ поліс биысь моз быдсяма «нежностьясысь», а ӧні вӧлі мекӧд бур да мелі.
«Мамочка», век шулывліс ӧні сійӧ, кор пӧшти вит арӧссянь ме эг кывлы сылысь тайӧ кывсӧ.
Сійӧ пондіс аддзыны да казявны сійӧс, мый войдӧр эз веськавлы сы син улӧ.
Ме заводиті куритчыны, и сійӧ казяліс:
ме кӧ кӧсъя куритчыны, сідзкӧ синва матын.
Аддзас, мый ме корся папирос, видзӧдлас чужӧмӧ, матыстчас:
— Мый нӧ тэ?
Оз ков.
Но, пӧжалуйста...
кора ме тэнӧ...
Войяснас сійӧ пыр чувствуйтіс, ме кӧ ог узь.
Сійӧ матыстчыліс, пуксьыліс менам вольпась дорышӧ да кыв шутӧг малаліс менсьым киӧс.
Кор сійӧ мунліс, ме чувствуйті ачымӧс эновтӧмаӧн да вынтӧмӧн.
Семьяын ыджыднас лои Шура.
Урокъяс бӧрын (школаын бӧр заводитчисны занятиеяс) сійӧ сразу жӧ воліс гортӧ, и эз кӧ вӧв воздушнӧй тревога, пуксьыліс книга сайӧ.
Но и лыддьысигас сійӧ эз вунӧдлы ме йылысь.
Мукӧд дырйиыс прӧстӧ чукӧстліс ньӧжйӧникӧн:
— Мама!
— Да, Шурик!..
И бара заводитліс лыддьысьны.
А кадысь кадӧ шыасьліс:
— Тэ он узь?
Вот кывзы...
видзӧд, кутшӧм лӧсьыда шуӧма, — и гораа меным лыддьывліс сылы торъя ёна кажитчысь строкаяссӧ.
Ӧтчыд, Крамскойлысь письмӧяс лыддигӧн, сійӧ шуис:
— Видзӧд, кутшӧм тайӧ вернӧ:
«Художниклӧн донасьыс-дона качество — сьӧлӧм».
Лӧсьыда шуӧма, да?
Ме тадзи гӧгӧрвоа: куж не сӧмын аддзыны — тайӧ этша, колӧ гӧгӧрвоны да чувствуйтны...
Эк, мама!
— друг горӧдіс сійӧ.
— А война бӧрын кыдзи ме кута велӧдчыны, тэ кӧ эськӧ сӧмын тӧдін!..
— Тэ он узь?
— юаліс сійӧ коркӧ мӧдпӧрйӧ.
— Позьӧ, ме включита радио.
Сэн, буракӧ, музыка.
Ме довкниті юрӧн.
И друг Чайковскийлӧн Витӧд симфонияысь вальс шыяс тыртісны комнатаӧс.
Ставыс вӧлі сійӧ лунъясӧ миянлы испытаниеӧн, и тайӧ вӧлі сідзжӧ испытание: Зоя медся ёна радейтліс Витӧд симфониясӧ.
Ми чӧла кывзім, полім гораджыка лолыштны, полім, мый тайӧ помасяс, орас тревогаӧн, мый оз удайтчы помӧдз кывзыны...
А кор помасис финал, Шура ыджыд убеждениеӧн шуис:
— Вот аддзылан, Победа лунӧ обязательнӧ кутасны исполняйтны Витӧд симфониялысь финалсӧ.
Кыдзи тэ ногӧн?
... Колины лун бӧрся лунъяс.
Врагӧс шыбитісны Москва дорысь, но враг водзсасис упорнӧя да чорыда.
Сійӧ босьтіс ыджыдджык юкӧнсӧ Украиналысь, Белоруссиялысь, босьтіс блокада кытшӧ Ленинградӧс, писькӧдчис Сталинградӧ.
Враг сотіс да бырӧдіс аслас туй вылысь ставсӧ.
Сійӧ мучитіс, пытайтіс, ӧшӧдаліс, пӧдтіс, распинайтіс.
Зверство йылысь, жестокость йылысь важся став понятиеяссӧ оз вӧлі позь сравнитны сыкӧд, мый миянлы ковмис тӧдмавны тайӧ война дырйи.
Газета лист сотіс китӧ да сьӧлӧмтӧ, радио вайліс сэтшӧм юӧръяс, мый гӧрддзасьліс горшыд.
Совинформбюролысь сводкаяс кывзігӧн Шура йирис пиньяссӧ, сэсся, синкымъяссӧ кӧрӧмӧн да кулаксӧ кабыртӧмӧн, дыр ветлӧдліс кыв шутӧг комнатаӧд.
Шочиника миян ордӧ пыравлісны сылӧн ёртъясыс: косіник Володя Юрьев, Лидия Николаевналӧн пиыс, кодлӧн мамыс велӧдіс Зояӧс да Шураӧс нёльӧд классын;
Юра Браудо, кодкӧд ме вӧлі нин тӧдса;
Володя Титов да ещӧ детинка, кодлысь нимсӧ ме ог помнит, овыс вӧлі тешкодь — Неделько.
Вочасӧн найӧ кутісны пыравлыны частӧджык, но кор ме найӧс сулі миян ордысь, найӧ сразу жӧ чӧв ланьтлісны да тэрмасьлісны мунны.
Мыйла нӧ детинкаясыс мунӧны, мыйӧн сӧмын ме воа?
— Оз кӧсйыны мешайтны, — вочавидзис Шура.
СТРАНА БЫД ПОМСЯНЬ
Ӧтчыд, кор ме перйи ящикысь газета, менам кок улӧ уси кымынкӧ письмӧ.
Ме лэпті найӧс да босьті лыддьыны ки улӧ сюрӧм первойя письмӧ — маркатӧм, кусыньясас муртса вушйыштӧм фронтӧвӧй треугольник.
«Дона мам...» лыдди ме — и первойысь бӧрддзи.
Тайӧ гижисны тӧдтӧм йӧз, Черноморскӧй флотса боецъяс.
Найӧ зілисны поддержитны менӧ менам шоглунын, Зояӧс шуисны чойӧн да сы вӧсна кӧсйысисны мститны.
И вот быд асыв почта кутіс ваявны меным письмӧяс.
Кытысянь сӧмын найӧ эз волыны!
Став фронтъяс вывсянь, страна быд помсянь мыччысисны миянлы Шуракӧд сы мында пӧсь, дружескӧй кияс, сы мында сьӧлӧм шыӧдчис миян дінӧ.
Гижисны и челядь, и верстьӧ йӧз, и мамъяс, кодъяс война вылын воштісны ассьыныс челядьсӧ, ребята, кодъяслысь фашистъяс виисны батьмамсӧ, и найӧ, кодъяс сійӧ кадӧ вӧліны бой нуӧдан поле вылын.
И ставныс найӧ быттьӧкӧ кӧсйисны босьтыштны аслыныс миян шоглысь юкӧнсӧ.
Ми Шуракӧд вӧлі ранитчӧмаӧсь вывті сьӧкыда, и тайӧ ранасӧ нинӧм эз вермы бурдӧдны.
Но — ог тӧд, кутшӧм кывъясӧн шуны тайӧс — радейтӧм либӧ сьӧлӧмсянь со-чувствуйтӧм, кодӧн ӧвтіс быд письмӧ, шонтісны миянӧс.
Ми эгӧ вӧлӧй ӧткӧн асланым шогын.
Сы мында йӧз зілисны бурӧдны миянӧс, кокньӧдны миянлысь шогнымӧс бур, мелі кывйӧн — и тайӧ вӧлі сэтшӧм дона миянлы, сэтшӧма поддерживайтіс миянӧс!
Регыд мысти сы бӧрын, кор ме получиті первойя письмӧсӧ, миян комната ӧдзӧсӧ полӧмӧн тотшкӧдчыштісны, и пырис тӧдтӧм ныв.
Сійӧ вӧлі ыджыд тушаа, косіник; мугов чужӧмыс, дженьыда шырӧм юрсиыс да ыджыд синъясыс — сӧмын абу рудӧсь, а лӧзӧсь — тӧдвылӧ уськӧдісны Зояӧс.
Сійӧ сулаліс ме водзын яндысигтыр да чышъян помсӧ чуньнас гартлӧдлігтыр.
— Ме военнӧй заводсянь, — джӧмдалігтыр да ме вылӧ полӧмӧн видзӧдлывлігтыр шуис сійӧ.
— Ме...
миян комсомолецъяс... ми ставӧн корам тіянӧс!
Волӧй миян ордӧ комсомольскӧй собрание вылӧ...
да выступитӧй.
Ми зэв ёна корам тіянӧс, зэв ёна!
Ме гӧгӧрвоа, тайӧ тіянлы зэв сьӧкыд, но ми...
Ме шуи, мый выступайтны ог вермы, но собрание вылӧ вола.
Аскинас рытъявылыс ме мӧдӧдчи заводӧ.
Заводыс вӧлі Москва помын; завод гӧгӧрыс уна керкаяс вӧлі джынвыйӧ киссьӧмаӧсь.
— Фугаска уси.
Пӧжар вӧлі, — меным юавтӧм вопрос вылӧ дженьыда вочавидзис заводӧ нуӧдысь.
Кор ми пырим краснӧй уголокӧ, собраниеыс вӧлі заводитчӧма нин.
Первойӧн, мый ме аддзи, — Зоялысь чужӧмсӧ, коді видзӧдіс ме вылӧ президиум пызансайса стенсянь.
Ме ньӧжйӧникӧн пукси бокӧджык да мӧді кывзыны.
Сёрнитіс томиник зон, пӧшти подросток на.
Сійӧ висьталіс сы йылысь, мый план кык тӧлысь нин оз выполняйтсьы, сёрнитіс скӧра, пӧся.
Сэсся выступитіс мӧд, арлыднас сыысь ыджыдджык, и шуис, мый опытнӧй кияс цехын лоӧны пыр этшаджык и этшаджык, став надеяыс ремесленникъяс вылӧ.
— А кутшӧм кӧдзыд!
Цехыс кӧбрег дорысь абу бурджык!
Киыд металл бердӧ кынмӧ!
— кыліс места вывсянь гӧлӧс.
— Абу яндзим тэныд!
— сыладорӧ бергӧдчӧмӧн горӧдіс менам спутница.
— Яндысь!
Друг виччысьтӧг сувті да кори кыв.
Менӧ корисны прӧйдитны ляпкыдик трибуна вылӧ, и кор ме муні, портрет вывсянь Зоялӧн синъясыс видзӧдісны веськыда меным синмӧ.
Ӧні Зоялӧн портретыс вӧлі ме сайын, неуна бокынджык, быттьӧкӧ сійӧ сулаліс менам пельпом сайын да видзӧдіс ме вылӧ.
Но Зоя йылысь ме эг сёрнит.
— Тіян вокъясныд, тіян чойясныд фронт вылын быд лун, быд час жертвуйтӧны олӧмнас, — шуи ме.
— Ленинград тшыгъялӧ.
Быд лун вражескӧй снарядъясысь пӧгибайтӧны йӧз...
Ог, ог босьтчы гижны сійӧс, мый ме сэки висьталі.
Ме ог помнит кывъяссӧ.
Но томйӧзлӧн ме вылӧ веськӧдӧм синъясыс подтвердитісны: ме висьтала сійӧс, мый колӧ.
Сэсся найӧ ӧтвечайтісны меным — дженьыда, решительнӧя.
— Ми мӧдам уджавны ещӧ скӧрджыка, — шуис сійӧ, коді выступайтіс первойӧн.
— Ми шуам ассьыным бригадаӧс Зоя нимӧн, — шуис мӧд.
... Тӧлысь мысти меным звӧнитлісны сійӧ заводсяньыс.
— Любовь Тимофеевна, ми ӧні плансӧ перевыполняйтам, — кылі ме.
И ме гӧгӧрвои: дзикӧдз сетчыны шоглы — сідзкӧ оскорбитны Зоялысь память.
Оз позь сетчыны, дзикӧдз усьны сьӧлӧмнад, оз позь кувны.
Менам абу правоыс дзикӧдз усьны шогӧ.
Колӧ овны.
Колӧ тышкасьны будущӧй ради, аслад народлӧн шуд ради.
Выступайтны йӧз водзын, сёрнитны уна йӧза аудиториякӧд меным вӧлі вывті сьӧкыд.
Но ме эг вермы ӧткажитчыны, кор менӧ корлісны волыны, а тайӧ вӧлі пыр частӧджык.
Ме эг лысьтлы ӧткажитчыны, сы вӧсна мый гӧгӧрвои: менам кывйӧй кӧ отсалӧ, сійӧ кӧ воӧ йӧз вежӧрӧдз, томйӧз вежӧрӧдз, ме кӧ верма враглы паныд великӧй тышӧ пуктыны кӧть неыджыд пай, — сідзкӧ, ме должен тайӧс вӧчны.
«СИ ТЭ МЕНЫМ ШУДА И БУР ТУЙ!»
— Кӧні тэ вӧлін, Шура?
Мыйла сэтшӧма сёрмин?
— Ок, мамочка, прӧстит, пӧжалуйста.
Тадз нин артмис.
Шура быд лун воӧ пыр сёрӧнджык.
Сійӧ ӧні абу спокойнӧй, мый йылысь кӧ пыр зэв ёна думайтӧ.
Мый йылысь?
Мыйла сійӧ оз висьтав меным?..
Ми абу велалӧмаӧсь юасьны мӧда-мӧдлысь.
Кӧсъян кӧ юксьыны сійӧн, мый тэнад сьӧлӧм вылад, — висьтав ачыд.
Тадзи сійӧ вӧвлі и век.
Мыйла нӧ сійӧ ӧні чӧв олӧ?
Мый лоис?
Мый ещӧ миян вермас лоны?
Гашкӧ, воис Осиновӧй Гайясысь письмӧ?
Здоровӧсь-ӧ пӧрысьяс?..
Вот талун локтас Шура, и ме ачым ставсӧ сылысь юала.
И, пызан идралігӧн, друг тӧдлытӧг ме чышкышті кутшӧмкӧ вунӧдӧм бумага лист.
Копыртчи, лэпті.
Бумага лист вылас вӧлі Шура киӧн перепишитӧма стихъяс танк водитель йылысь, коді капитан Гастелло моз бӧръя здукас нин нуӧдіс враг вылӧ биӧн ыпъялысь ассьыс машинасӧ:
<rus>Вот он по рытвинам крутым</rus>
<rus>Идет неудержимо,</rus>
<rus>И вьются по ветру за ним</rus>
<rus>Густые космы дыма.</rus>
<rus>Он возникает тут и там,</rus>
<rus>Как мститель, в самой гуще,</rus>
<rus>И настигает по пятам</rus>
<rus>Идущих и бегущих.</rus>
<rus>Дымится в поле снежный прах</rus>
<rus>На узком перекрестке, —</rus>
<rus>Трещат у танка на зубах</rus>
<rus>Обозные повозки.</rus>
<rus>Он через рвы летит вперед, —</rus>
<rus>В глазах мелькают пятна, —</rus>
<rus>И землю ту, что он берет</rus>
<rus>Он не отдаст обратно...</rus>
<rus>Ты различишь его в огне</rus>
<rus>По свету славы вечной,</rus>
<rus>По насеченной на броне</rus>
<rus>Звезде пятиконечной.</rus>
Ме лыдди тайӧ стихъяссӧ да друг гӧгӧрвои сійӧс, мый йылысь полі думайтны став тайӧ кад чӧжыс: Шура мунас.
Мунас фронт вылӧ, и нинӧм, нинӧм сійӧс оз бергӧд.
Сійӧ нинӧм на эз шу меным, ӧти кыв на эз висьтав, и сылы ещӧ дас сизим арӧс на эз тыр, но ме тӧді: тадзи лоас.
И ме эг ӧшибитчы.
Кыдзкӧ рытнас гортӧ воӧм бӧрын ме ещӧ коридорын на кылі сёрни да, кор восьті ӧдзӧс, аддзи: пукалӧны витӧн — Шура, Володя Юрьев, Володя Титов, Неделько да Юра Браудо; быдӧнлӧн вомас папирос, комната тырӧма табак тшынӧн.
Тайӧ здукӧдзыс ме некор эг аддзыв, медым Шура куритіс.
— Мыйла нӧ тайӧ тэ?
— сӧмын юалі ме.
— Миянӧс генерал и то ачыс гӧститӧдіс, — тэрыба, быттьӧ смелмӧдчӧм бӧрын, вочавидзис Шура.
— Ми...
тӧдан, ми мӧдам Ульяновскӧй танкӧвӧй училищеӧ.
Миянӧс примитісны нин.
Ме кыв шутӧг лэдзчыси улӧс вылӧ...
— Мамочка, — ме дорӧ крӧвать вылӧ пуксьӧмӧн войнас шуаліс Шура, — тэ сӧмын гӧгӧрво.
Но, пӧжалуйста!
Бокӧвӧй йӧз гижӧны тэныд:
«Ми кутам мститны Зоя вӧсна».
А ме, рӧднӧй вок, кольчча гортӧ?
Кыдзи нӧ ме видзӧдла йӧзыслы синмас?
Ме чӧв олі.
Ме кӧ сэки эг аддзы кывъяс, кодъяс эськӧ кутісны мунӧмысь Зояӧс, кутшӧм кывъяс аддза ме ӧні?..
1942 вося май 1 лунӧ Шура муніс.
— Найӧс оз кутны колльӧдны, — шуис сійӧ аслас другъяс йылысь.
— И менӧ оз ков, ладнӧ?
А то налы ӧбиднӧ лоӧ.
А тэ си меным шуда и бур туй.
Ме полі, мый менам гӧлӧсӧй оз пет, и сӧмын кыв шутӧг довкниті юрӧн.
Пиӧй ещӧ ӧтчыд кутыштліс менӧ, крепыда окыштіс да петіс комнатаысь.
Ӧдзӧс клопкысис-пӧдлассис, и тайӧпӧрйӧ ме коли дзик ӧтнамӧн.
... А кымынкӧ лун мысти воис письмӧ Осиновӧй Гайяссянь: кулӧма менам мам.
«Эз вермы ас вывтіыс нуӧдны Зоя пӧгибнитӧм кузя шогсӧ», гижис бать...
УЛЬЯНОВСКСЯНЬ ЮӦРЪЯС
Шура гижис меным пӧшти быд лун.
Сійӧ веськалӧма аслас ёртъясыскӧд ӧти отделениеӧ да шуткаӧн шуліс сійӧс «201-ӧд московскӧй школаса дасӧд класслӧн Ульяновскӧй филиалӧн».
«Эк, мама, — гижліс сійӧ первойя письмӧяс пиысь ӧтиын, — нинӧм ӧд ме ог куж!
Весиг стройын бура ветлӧдлыны ог куж: талун, например, ёртлы тальччи коклябӧрас.
Командиръясӧс приветствуйтны сідзжӧ ог куж.
И менӧ таысь юрӧд оз малавны».
Кадыс муніс — и мӧд письмӧын сійӧ гижис:
«Мудза, ог тырмымӧн узь, но уджала зверь моз.
Бура велӧді нин винтовка, граната, наган.
Кольӧм лунъясӧ ми ветлім полигон вылӧ, кӧні лыйсим танксянь.
Менам результатъяс нормальнӧйӧсь: 400 да 500 метр ылнаӧ танксянь, пушкаысь да пулемётысь лыйсьӧмӧн, пельӧ веськалі «хорошо» вылӧ.
Тэ ӧні менӧ он тӧд: командиръясӧс приветствуйта зэв бура да и стройын ветлӧдла бура».
Кор велӧдчӧмыс кутіс матыстчыны экзаменъяслань, Шура быд письмӧын мӧдіс кевмысьны:
«Мама, верман кӧ, то судзӧд меным паськыд тасма; верман кӧ — портупеяаӧс.
И некымын лун мысти бара:
«Мама, корсь бурджыка!
Кутшӧм нӧ ме лоа офицер, тасмаыс кӧ менам дзик некытчӧ оз туй».
Тайӧ строкаяс пырыс ме вылӧ видзӧдісны ичӧтик Шуралӧн ӧтчаяннӧй синъясыс.
Стӧч тадзи жӧ, пӧшти тайӧ жӧ кывъяснас сійӧ корліс челядь дырйиыс, кор сылы мыйкӧ зэв ёна ковмыліс.
Со ме водзын Шуралӧн сё письмӧ, медся первойсяньыс бӧръяӧдзыс, — и, найӧс лыддигӧн, ме аддза, кыдзи быдмис, кыдзи возмужайтіс менам детинка.
Ӧтчыд ме получиті сысянь татшӧм письмӧ:
«Мама, миян занятиеяс училищеын матыстчӧны помлань — ноябрь 1 лунӧ заводитчӧны экзаменъяс.
Ме мудзи, узя этша, но уджала уна.
Тӧдчӧ, мый ме тані велӧдча мукӧдъяс дорысь кык мында регыдджык на.
Коли.
Тайӧ экзаменъясыс лоасны менам олӧмын медся главнӧйӧн.
Ме зэлӧда ассьым став вынъяс, став внимание, сы вӧсна мый страна должен получитны бура гӧтӧвитӧм танкист-лейтенантӧс, именнӧ лейтенантӧс, а оз младшӧй лейтенантӧс и оз старшӧй сержантӧс.
Тэ гӧгӧрво — тайӧ абу вылӧ пуксьӧм, ышнясьӧм; прӧстӧ ме должен вӧчны ставсӧ, мый верма, медым лоны коланаӧнджык, пӧлезнӧйӧнджык.
Ме лыддя сы йылысь, кыдзи фашистъяс соталӧны миянлысь каръяс да сиктъяс, кыдзи найӧ мучитӧны челядьӧс да нывбабаясӧс, ме казьтыла сы йылысь, кыдзи кувтӧдзыс мучитісны Зояӧс, и кӧсъя сӧмын ӧтитор: регыдджык фронт вылӧ».
И мӧд письмӧ:
«Мама, кывзы: госэкзаменъяс помасисны.
Техника кузя — «отлично», огневӧй подготовка кузя — «отлично», тактика да военнӧй топография кузя — «отлично»...»
А тайӧ гордӧй, праздничнӧй письмӧ помас — содтӧд:
«Получиті письмӧ дедушкасянь — сійӧ висьӧ да олӧ ӧтнасӧн».
... Ӧтчыд арся шоныд рытӧ ме пукалі ӧшинь дорын да видзӧді улича вылӧ.
Ме водзын куйлісны письмӧяс, кодъяс вылӧ колӧ ӧтветитны, а ме век ог вӧлі вермы вештыны синъясӧс кымӧртӧм югыд небесаысь.
И друг менсьым синмӧс тупкисны шоныд, паськыд кипыдӧсъяс.
— Шурик!..
— сӧмын и верми ме шуны.
— Тэ эн кывлы ни стучитӧмсӧ, ни сійӧс, кыдзи меным восьтісны, нинӧм!
— сералігтыр шуис сійӧ.
— Ме сулала ӧдзӧс дорын, видзӧда тэ вылӧ, а тэ век пукалан и пукалан!
— И менсьым синъясӧс кинас тупкиг (быттьӧ думайтіс, мый меным тадзи кокньыдджык лоӧ ылысь кывзыны), шуис: — Ме вои прӧщайтчыны.
Аски муна фронт вылӧ.
Сійӧ ёнмӧма, пельпомъясыс лоӧмаӧсь ещӧ паськыдджыкӧсь, но лӧз синъясыс видзӧдісны век сідз жӧ детинкалӧн моз гажаа да прӧстӧя.
И бара вӧлі сьӧкыд, шог вой.
Шура чорыда узис, кипыдӧссӧ банбок улас пуктӧмӧн, а ме частӧ чеччывлі видзӧдлыны сы вылӧ и эг вермы любуйтчыны.
Меным страшнӧ вӧлі думайтны, мый тайӧ войыс помасяс.
Но аслас пӧраӧ ывлаыс югдіс, Шура ырскӧбтіс-чеччис, ӧдйӧ мыссис да пасьтасис, тэрмасьӧмӧн юис чай да, ме дорӧ матыстчӧмӧн, шуис привычнӧйӧс нин:
— Эн колльӧд.
Асьтӧ видз.
А ме вӧсна эн тӧждысь.
— Ло честнӧйӧн...
да стойкӧйӧн...
гиж частӧджык...
— муртса ме верми шуны.
ВОЕННӦЙ КОРРЕСПОНДЕНТ
Шура муніс, и письмӧяс сысянь эз вӧвны.
Коли тӧлысь.
Ме пола вӧлі матыстчыны почтӧвӧй ящик дорӧ — меным пыр кажитчис, мый ме аддза сэтысь омӧль юӧр...
Тайӧ вӧліны зэв сьӧкыд лунъяс, кодъяс тырӧсь вӧліны сэтшӧм личкысь, сэтшӧм мучительнӧй виччысьӧмӧн, кутшӧмӧс ме эг тӧдлы весиг Зоя мунӧм бӧрын.
Сэки ӧд ме ещӧ эг на тӧд, мый сэтшӧмыс челядь воштӧмыс.
Ӧні ме тайӧс тӧда.
Мукӧд дырйи тревогаыс вӧтлысис ме бӧрся сідзи, мый ме зільлі пышйыны сыысь, быттьӧкӧ вӧлі позьӧ пышйыны ассьыд, аслад думъясысь....
Ме ветлӧдлі уличаяс кузя да зільлі мудзтӧдчыны сідз, медым гортӧ воӧм бӧрын сразу жӧ унмовсьны.
Но тайӧ шоча удайтчывліс меным.
Кутшӧма кӧть эг ветлыв уличаяс кузя, кымын километр кӧть эг прӧйдитлы, всё равно бӧрыннас пӧшти войбыд куйлывлі восьса синъясӧн.
Частӧ ме ветлывлі подӧн Новодевичье кладбище вылӧ, Зоя гу вылӧ.
Ӧтчыд, гу дорас локтігӧн, ме аддзи сы дорысь паськыд пельпомъяса военнӧй мортӧс.
Кор ме вои матӧджык, сійӧ бергӧдчис мелань.
Тайӧ вӧлі ар комын вита, восьса, шань чужӧма, сюся видзӧдысь руд синъяса морт.
Меным кажитчис, быттьӧ сійӧ мыйкӧ кӧсйӧ шуны.
Ме видзӧдлі сы вылӧ, но здук мысти сійӧ муніс.
Ме вунӧді сы йылысь.
Но мунігӧн ме бара аддзи туй кежанінысь; сійӧ воис меным паныд.
— Любовь Тимофеевна?
— юаліс сійӧ полӧмӧн моз.
— Да, — шензигтыр вочавидзи ме.
И сэки сійӧ висьталіс асьсӧ:
— Лидов.
Ме эг вунӧдлы тайӧ нимсӧ: ӧд сыӧн вӧлі кырымалӧма «Правдаын» сійӧ тӧдса строкаяссӧ
— рассказ сы йылысь, кыдзи пӧгибнитіс партизанка Таня...
Ме топыда кутлі Лидовлысь кисӧ.
Ми ньӧжйӧник мӧдӧдчим туй кузя петанінлань.
— Ме зэв рад тӧдмасьны тіянкӧд, — сьӧлӧмысь шуи ме.
— Меным важӧн нин окота вӧлі аддзывны тіянӧс...
И ми кутім сёрнитны сідзи, быттьӧ ми сыкӧд вӧлім тӧдсаӧсь зэв нин важысянь.
Лидов висьталіс меным, кыдзи сійӧ первойысь кывлӧма Зоя йылысь.
Сійӧ узьӧма ичӧтик, джынвыйӧ киссьӧм керкаын Можайск дорын.
Кор пӧшти ставныс унмовсьӧмаӧсь, керкаӧ шонтысьны пырас кутшӧмкӧ старик.
Сійӧ водас джоджас Лидовкӧд орччӧн.
— Кыла ме, — висьталіс Пётр Александрович, — стариклы оз узьсьы.
Ойзӧ, лӧвтӧ, мыйкӧ сьӧлӧмыс абу местаас сылӧн.
«Кытчӧ мунан, старик?
— юалі.
— Мый нӧ тэ пыр на лӧвтан?»
И сэки старик висьталӧма Лидовлы, мый сійӧ кывлӧма ныв йылысь, кодӧс гитлеровецъяс ӧшӧдӧмаӧсь Петрищево сиктын.
Старик эз тӧд некутшӧм подробностьяс.
Сійӧ сӧмын повторяйтіс:
«Нывсӧ ӧшӧдісны, а сійӧ речь висьталіс...»
Лидов сэки жӧ чеччас да мунас Петрищевоӧ.
И тайӧ войсяньыс сійӧ дас вой чӧж подряд мудзлытӧг тӧдмалас ставсӧ, мый висьталӧны нывка пӧгибнитӧм йылысь, коді асьсӧ шуӧма «Таняӧн».
Сійӧ босьтас сӧмын фактъяс, сы вӧсна мый вӧлі убедитчӧма: фактъяслӧн гӧлӧсыс юрӧбтас гораджыка став сійӧтор дорысь, мый вермис эськӧ висьтавны журналист либӧ писатель ассяньыс.
— Мыйла нӧ ті ньӧтчыд энӧ волӧй ме ордӧ?
— юалі ме.
— Полі, мый тіянлы лоас сьӧкыд, — прӧстӧ вочавидзис сійӧ.
— Ті важӧн нин фронт вылын?
Сэки сійӧ первойысь нюммуніс — тайӧ нюмыс шензьӧдана мичмӧдліс сылысь чужӧмсӧ.
— Фронт вылын ме война заводитчан первой чассянь, — шуис сійӧ.
— Сэки Москваын война йылысь ещӧ эз на и тӧдны!
Июнь 22 лун суис менӧ Минскын, ме сэні вӧлі «Правдалӧн» корреспондентӧн...
Интереснӧ тайӧ вӧлі, — думайтіс содтіс сійӧ да нюмъялігтыр тӧдвылас уськӧдіс сы йылысь, кыдзи телеграф пӧдвалын, кытчӧ сійӧ пырис чорыд бомбёжка дырйи, сетісны сылы Москвасянь телеграмма, кодӧс вӧлі ыстӧма лунӧн водзджык.
Тайӧ вӧлі дзик мирнӧй телеграмма.
Редакция корис Лидовӧс гижны статья уборочнӧй кампания кежлӧ лӧсьӧдчӧм йылысь.
Сійӧ дзебӧма телеграммасӧ зептас да тӧвзяс машинаӧн воинскӧй частьӧ, коді лӧсьӧдчӧ вӧлі оборонительнӧй бойяс кежлӧ.
Минскса уличаясын ыпъяліс нин би, и бомбёжкаыс эз на дугдыв.
Сэки, тайӧ жӧ первой луннас, Лидов передайтіс «Правдаӧ» корреспонденция, но сэн нинӧм эз вӧв гижӧма уборочнӧй кампания йылысь...
Сійӧ висьталіс тайӧ ставтор йывсьыс зэв прӧстӧя, этшаник кывъясӧн.
А ме восьлалі, кывзі сылысь да думайті:
«Вот овлӧ — тӧдан мортӧс воясӧн и нинӧм он вермы висьтавны сы йылысь.
А ӧні и ӧти чассӧ ми Пётр Александровичкӧд эгӧ вӧлӧй ӧтлаын да зэв этша сійӧ висьталіс ас йывсьыс, но ме тӧда сы йылысь зэв уна, тӧда медся главнӧйсӧ.
Тӧда, мый сійӧ веськыд да честнӧй морт, отважнӧй да спокойнӧй, кужӧ кутны асьсӧ киясын, некор оз шӧйӧвош.
Тӧда, мый сьӧкыд фронтӧвӧй обстановкаын оз кывъясӧн, а делӧ вылын, аслас став поведениенас велӧдӧ сійӧс кытшалысь йӧзӧс лоны спокойнӧйӧн да выдержаннӧйӧн.
— Ме талун бара муна фронт вылӧ, — прӧщайтчигӧн сійӧ шуис меным да ньӧжйӧникӧн содтіс: — А война бӧрын ме непременнӧ гижа Зоя йылысь книга.
Ыджыд, бур книга.
ВИТ ФОТОГРАФИЯ
1943 вося октябрь 24-ӧд лун вайис меным выль испытание.
Газетаӧ вӧлі лэдзӧма вит фотография: найӧс аддзӧмаӧсь гитлеровскӧй офицер ордысь, кодӧс виӧма сӧветскӧй боец Смоленсксянь матын, Потапово сикт дорын.
Немец фотографируйтӧма Зояӧс виигас, сылысь бӧръя минутаяссӧ.
Ме аддзи лым вылысь виселица, аддзи ассьым Зояӧс, немецъяс пӧвстысь ассьым нывкаӧс...
сійӧ морӧс вылысь пӧвтор, кытчӧ гижӧма «Ӧзталысь»...
и найӧс, кодъяс пытайтісны да мучитісны сійӧс.
Сійӧ чассяньыс, кор ме тӧдмалі менам нывка пӧгибнитӧм йылысь, дугдывтӧг мучитіс менӧ ӧтитор: мый йылысь думайтіс сійӧ, кор муніс аслас медбӧръя, страшнӧй туяс?
Мый чувствуйтіс?
Мый йылысь казьтывліс?
Менӧ чорыда шымыртліс ыджыд шог.
Ме эг вӧв сыкӧд сэки, кор ме вӧлі сылы медъёна кола; ме эг вермы кокньӧдны сылысь бӧръя минутаяссӧ ни кывйӧн, ни сы вылӧ видзӧдлӧмӧн...
И вит фотографияыс быттьӧ нуӧдісны менӧ Зоялӧн смертнӧй туй вывті.
Ӧні ме аслам синъясӧн аддзылі, кыдзи сійӧс казнитісны, ачым вӧлі сэні, но вывті нин сёрӧн...
Тайӧ снимокъясыс, быттьӧ, горзісны:
«Видзӧд, кыдзи сійӧс мучитісны!
Видзӧд, ло сы пӧгибнитӧмлӧн чӧв олысь свидетельӧн, переживайт выльысь став дойсӧ, став мучитчӧмсӧ — сылысь и ассьыд...»
Со сійӧ мунӧ ӧтнас, мучитӧма, оружиетӧм, но сы копыртӧм юрын мыйта выныс да гордостьыс!
Тыдалӧ, тайӧ здукас сійӧ весиг оз аддзы ас гӧгӧрсьыс палачьяссӧ. Мый йылысь сійӧ думайтӧ?
Лӧсьӧдчӧ кувны?
Казьтылӧ ассьыс став дженьыдик югыд олӧмсӧ?..
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
«МЕНЫМ ЗЭВ ОКОТА ОВНЫ!»
... А Шурасянь письмӧяс век на эз вӧвны.
И друг, ещӧ некымын лун мысти, ме восьті «Правда» да коймӧд страница вылысь аддзи юӧртӧм:
«Действующӧй армия.
Октябрь 27 лун (телеграф кузя).
Энскӧй соединениелӧн частьяс чорыд бойясӧн помалӧны колясъяссӧ 197-ӧд немецкӧй пехотнӧй дивизиялысь, кодлӧн офицеръясыс да салдатъясыс 1941 вося ноябрын Петрищево сиктын мучитісны да виисны отважнӧй партизанка Зоя Космодемьянскаяӧс.
«Правдаын» йӧзӧдӧм вит немецкӧй фотоснимок, кӧні петкӧдлыссьӧны Зоя вылын вӧчӧм расправа, кыпӧдісны миян боецъяс да офицеръяс скӧрлунлысь выль гы.
Тані отважнӧя тышкасьӧ да мститӧ чойыс вӧсна Зоялӧн вокыс — комсомолец-танкист, гвардии лейтенант Космодемьянский.
Бӧръя бойын «КВ» танкса экипаж Космодемьянский ёрт командование улын, гитлеровецъясӧс лыйліг да гусеницаяснас талялігтыр, первойӧн пырис вражескӧй оборонаӧ.
Майор Г. Вершинин».
Шура ловъя!
И мститӧ чойыс вӧсна!
И сійӧ бырӧдалӧ буретш сійӧ гитлеровецъяссӧ, кодъяс мучитісны да виисны Зояӧс...
И бара понді получайтны письмӧяс, но эг нин мирнӧй Ульяновскысь, а самӧй война мунанінысь.
1944 вося январь 1 лунӧ менӧ садьмӧдіс гора звонок.
— Коді эськӧ тайӧ?
— шензьӧмӧн гораа шуи ме, восьті ӧдзӧс да виччысьтӧмӧйла кынми места вылӧ: ме водзын сулаліс Шура.
Сійӧ кажитчис меным настоящӧй великанӧн — стройнӧй, паськыд пельпомъяса, кӧдзыдӧн ӧвтысь кузь шинеля.
Чужӧмыс сылӧн тӧвсьыс да ӧдйӧ мунӧмсьыс гӧрдӧдӧма, сук синкым вылас да синлысъясас сылісны лымчиръяс, синъясыс долыда югъялісны.
— Мый нӧ сідз видзӧдан, эн тӧд?
— сералігтыр юаліс сійӧ.
— Видзӧда — Илья Муромец воис!
— вочавидзи ме.
Тайӧ вӧлі выль во кежлӧ медся виччысьтӧм да медся дона пӧдарок.
Шура сідз жӧ вӧлі зэв рад.
Сійӧ ӧти воськов эз вешйыв ме дорысь да, кӧсйыліс кӧ петавны улича вылӧ — папиросла либӧ прӧстӧ сідз прӧйдитчыштны, — ичӧтик моз шулывліс:
— Ветлам мекӧд!
Луннас сійӧ некымынысь заводитлас сёрнитны пыр ӧтитор йылысь:
— Висьтав, кыдзи тэ олан.
— Да ме жӧ тэныд гижлі.
— Мый гижӧмыд!
Тэ висьтав.
Тэныд важмоз пыр на гижӧны?
Петкӧдлы письмӧястӧ...
Вай ме отсала тэныд ӧтветитавны...
Тайӧ эз вӧв лишнӧй: письмӧяс важмоз воисны меным помтӧг.
Йӧзыс гижисны меным, гижисны школаӧ, кӧні велӧдчыліс Зоя, газетаяслӧн редакцияясӧ, комсомоллӧн райкомъясӧ.
«Кор ме сулала пост вылын, меным кажитчӧ, мый Зоя — орччӧн мекӧд», гижис меным Сталинград дорсянь ныв-воин, Зоякӧд ӧткодь арлыда Октябрина Смирнова.
«Сета клятва: кута честнӧя служитны народлы, лоа сэтшӧмӧн жӧ, кутшӧмӧн вӧлі Зоя», ВЛКСМ Таганскӧй райкомӧ гижліс да корис ыстыны фронт вылӧ Зоякӧд ӧткодь арлыда москвичка-ныв.
«Ме кута воспитывайтны ассьым школьникъясӧс сідзи, медым найӧ вӧліны Зоя кодьӧсь, Тіян чудеснӧй, повтӧм ныв кодьӧсь», гижис меным том учительница Башкириясянь.
«Тайӧ шогыс — миян, тайӧ шогыс — народлӧн», гижлісны новосибирскӧй школаса велӧдчысьяс.
И ещӧ и ещӧ воалӧны пӧсь, сьӧлӧмсяньныс гижӧм письмӧяс, клятваяс, стихъяс Сибирсянь, Прибалтикасянь, Уралсянь, Тбилисисянь.
Воалісны письмӧяс и рубеж сайысь — Индиясянь, Австралиясянь, Америкасянь...
Шура лыддис став письмӧяссӧ.
Сэсся выльысь босьтіс киас Англияысь воӧм ӧти письмӧ.
Со мый вӧлі тайӧ письмӧас:
«Дона ёрт Любовь Космодемьянская!
Ми гӧтыркӧд олам ичӧтик квартираын Лондон дорын.
Ми сӧмын на лыддим Тіян муса, збой нывка йылысь.
Кулӧм водзвылас шуӧм сылӧн кывъясысь миян петіс синваным: кутшӧм смеллун, кутшӧм мужество сэтшӧм том нывкалӧн!
Выль во заводитчигӧн ми виччысям ассьыным первой кага, и сійӧ кӧ лоас ныв, ми шуам сійӧс Тіян ныв нимӧн — первой социалистическӧй государствоса великӧй народлӧн ныв нимӧн.
Помтӧм радлунӧн ми кывзам да лыддям тіян великӧй тыш йылысь.
Но радлӧмыд этша на, ми кӧсъям тышкасьны тіянкӧд орччӧн — оз кывъяс, а удж, вот мый ӧні колӧ.
Ми эскам, мый абу ылын сійӧ кад, кор ми медбӧрын аддзам пеж фашизмлысь гибельсӧ. Фашизмсӧ ми ненавидитам сідз жӧ, кыдзи и Ті.
Тіян народ пырас историяӧ кыдзи народ, кодлӧн отвагаыс, мужествоыс да стойкостьыс вӧчисны позянаӧн фашизм вылын победа.
Английскӧй народ бура гӧгӧрвоӧ, мый Россия водзын сійӧ мынтыны вермытӧм долга, и миян частӧ шуӧны:
«Мый лои эськӧ миянкӧд, не кӧ эськӧ русскӧйяс!»
Кор кино экран вылысь аддзам Сталинӧс, сразу грымӧбтӧны аплодисментъяс, кылӧ «ура» горзӧм да приветственнӧй горӧдӧмъяс.
Помалам письмӧсӧ пожеланиеӧн: победа вӧсна да миян вечнӧй дружба вӧсна — война кадӧ и мир дырйи!
Мед олас сӧветскӧй народ да сылӧн славнӧй Краснӧй Армия!
Братскӧй приветӧн — Мэйбл да Дэвид Ризъяс».
— Тэ ӧтветитін налы?
— юаліс Шура.
— Тайӧ бур.
Ме ногӧн, гижӧма сьӧлӧмсяньыс, сідз ӧд?
Тыдалӧ, найӧ гӧгӧрвоӧны, мый ми воюйтам ог сӧмын ас вӧсна, но и став вӧсна.
Сӧмын эськӧ мед найӧ тайӧс эз вунӧдны!
... Рытнас воис миянӧ менам вок Сергей.
Шуралы лои зэв нимкодь сы воӧмысь.
Найӧ пуксисны пызан сайӧ воча да сёрнитісны сёр войӧдз.
Ме кӧзяйкаалі, частӧ петавлі кухняӧ, и ме кывлі сэки на сёрниысь сӧмын ӧткымын фразаяс.
— ... Вот тэ ӧтчыд гижлін, мый орӧдчин колоннасьыд да пызйыштін-тӧвзин враг вылӧ, — шуис Сергей.
— Мыйла?
Тайӧ абу збойлун, а тайӧ молодечество.
Ог радейт!
Колӧ лоны смелӧн, но мыйла петкӧдлыны тӧлктӧг збоялӧм?
— Думайтны кӧ асьтӧ видзӧм йылысь, сэки смеллун йылысь колӧ вунӧдны!
— кылі ме Шурасянь ӧтвет.
— А тэ ӧмӧй он ӧтвечайт аслад салдатъяс олӧм вӧсна?
Тэ ӧд — командир...
— Висьтав, сӧмын эн дӧзмы, — недыр мысти кылі ме: — кыдзи тэ подчинённӧйясыдкӧд?
Томйӧзкӧд тайӧ овлӧ: петкӧдлӧны асьнысӧ ыджыд начальникъясӧн...
— Ме аслам йӧзлы ёрт.
Тӧдін кӧ эськӧ тэ, кутшӧмӧсь найӧ!..
И бара воклӧн гӧлӧс:
— А смеллун йывсьыд...
Тӧдан, ещӧ ӧтчыд лыддьы Толстойлысь рассказ «Набег».
Сэні зэв лӧсьыда та йылысь шуӧма.
Дженьыда да стӧча...
Шура висьтавліс этша да скупа.
Воддза дорысь сійӧ асьсӧ кутӧджык, и быттьӧ веситӧ быд кыв.
Тайӧ волігӧн ме казялі, мый сійӧ ёна вежсьӧма.
Тайӧс сьӧкыд вӧлі висьтавны кывъясӧн.
Гашкӧ, и ме ӧшибайтча, но меным кажитчӧ: коді кӧть ӧтчыд вӧвліс бойын, коді кӧть ӧтчыд прӧйдитіс тайӧ векни трӧпаӧдыс, кӧні ӧтар боксяньыс олӧм, а мӧдарсяньыс — смерть, сійӧ оз радейт уна кывйӧн висьтавлыны война йылысь, опасностьяс йылысь, кодъясӧс сійӧ аддзыліс.
Ме гӧгӧрвоа вӧлі: Шура уна аддзыліс да пережитіс, и, гашкӧ, сы вӧсна сійӧ лоӧма верстьӧджыкӧн, собраннӧйджыкӧн да суровджыкӧн и такӧд тшӧтш — небыдджыкӧн, нежнӧйджыкӧн.
Аскинас Шура муніс госпитальӧ видлыны раненӧй ёртсӧ.
Кор сійӧ локтіс бӧр, сылӧн чужӧмыс дзик вӧлі мӧд, ме муртса тӧді тӧрытъя долыд багатырӧс.
Сійӧ кельдӧдӧма, омӧльтчӧма.
Ме тревожнӧя видзӧдлывлі тайӧ рӧднӧй, сэтшӧм на том чужӧм вылас: сэні кыдзкӧ сразу тӧдчанаӧсьджык лоӧмаӧсь банлыясыс, черлыыс, кӧрӧм синкымъясыс, кодъяс костын артмӧма чукыр, топыда топӧдӧм вомдоръясыс.
— Мый вӧчӧмаӧсь фашистъяс мортыскӧд!
— шуис сійӧ сьӧкыдпырысь.
— Тӧдан, тайӧ менам бур друг.
Сылӧн вӧлі эз прӧстӧй олӧм.
Сылы арӧс на абу вӧлӧма, кор кольӧма сирӧтаӧн.
Эз вӧв кокни, а мортӧн лоис.
Помаліс военнӧй училище, сэсся выдержитіс Ленинградын блокада, получитіс мӧд степеня ограничение, но ӧткажитчис сыысь да бара муніс фронт вылӧ.
И вот дзик на неважӧн ставыс ӧтпырйӧ: осколок тыас, сьӧлӧм дорас, киас, и кынӧмас ранитчӧма, и контузия.
Эз сёрнитлы, эз вӧрзьӧдчыв, эз кыв — думыштлы сӧмын!..
Коля Лопохаӧн сійӧс шуӧны.
Тэ кӧ эськӧ аддзылін, кутшӧм сылы нимкодь вӧлі менам волӧмысь!..
Шура вешйис ӧшинь дорӧ и, мелань бергӧдчывтӧг, ыджыд вынӧн, сьӧлӧмсяньыс, заклинание моз друг шуис:
— Ме непременнӧ бӧр локта!
Кокъястӧг, киястӧг, синтӧмма — всё равно кута овны!
Меным вывті окота овны!
... А гортӧ воӧм мысти коймӧд луннас шуис:
— Эн ӧбижайтчы, мамочка, но ме муна срокысь водз.
Меным сьӧкыд тані.
Сэні пӧгибайтӧны йӧзыс,
а тані...
Ме гӧгӧрвоа, олӧмыс должен водзӧ мунны...
но тайӧ меным сьӧкыд...
— Олышт ещӧ, донаӧй!..
Тайӧ ӧд тэнад законнӧй шойччӧг...
— Ог вермы.
Всё равно меным тайӧ абу шойччӧм.
Ме всё равно нинӧм йылысь думайтны ог вермы, сӧмын фронт йылысь, ёртъяс йылысь.
И позьӧ кӧ, мамочка, тайӧпӧрйӧ тэ колльӧд менӧ, ладнӧ?
Ме кӧсъя дырджык овны тэкӧд.
Ме сійӧс колльӧді Белорусскӧй вокзалӧ.
Вӧлі лӧнь кӧдзыд рыт.
Туйяс весьтын ылын вежоват сэзь небесаын улын дзирдаліс кодзув.
И сэтшӧм тешкодьӧн кажитчис меным тайӧ чӧвлуныс сійӧ часас, кор ме колльӧді пиӧс да тӧді, мый сійӧ регыд мысти бара веськалӧ би да смерть тӧвнырӧ...
Ми босьтім билетсӧ мягкӧй вагонӧ.
Шура пырис вагонас, медым пуктыны местаас ассьыс ичӧтик чемодансӧ, да бӧр ырскӧбтіс-петіс сэтысь.
— Ок, мама, тӧдан, сэні генерал!..
— детинка моз яндысигтыр да шӧйӧвошӧмӧн шуис сійӧ.
— Эк тэ, воин!
— шутитышті ме.
— Кыдзи нӧ сідз: фронт вылӧ мунан, а аслад генералысь повзин?
Ме сулалі Шуракӧд платформа вылын медбӧръя секундаӧдзыс.
Поезд вӧрзис, и ме муні вагоныскӧд орччӧн, а Шура сулаліс подножка вылын да ӧвтчис меным кинас.
Сэсся вӧтчынысӧ ме эг нин кут вермыны да сӧмын видзӧді бӧрсяньыс.
Вагон кӧлесаяс грымакылісны, ӧдйӧ тӧвзьысь воздушнӧй гы муртса эз уськӧдлыв кок йылысь, синъясӧй тупкысисны синваӧн...
Сэсся перрон вылын друг лоис чӧв-лӧнь да тыртӧм, а меным пыр кажитчис, мый ме аддза пилысь чужӧмсӧ да сы килысь прӧщайтчана ӧвтыштӧмсӧ.
СТАВ СЬӦЛӦМСЯНЬ
Ме бара коли ӧтнам.
Но ӧні меным эз вӧв сэтшӧм сьӧкыд да эг вӧв ӧтнамӧн, кыдзи войдӧр: отсаліс удж.
Меным пыр вӧлі окота став сьӧлӧмсянь благодаритны найӧс, кодъяс отсалісны меным сійӧ лунъясас асланыс письмӧясӧн, асланыс тӧждысьӧмӧн, аслас сьӧлӧмлӧн пӧсьлунӧн.
Ставсӧ найӧс, кодъяс, ме ордӧ волігӧн, настойчивӧя да чорыда шулісны:
«Непременнӧ волӧй миян заводӧ.
Ті долженӧсь сёрнитны миян комсомолецъяскӧд».
Ме тӧда: кор мортлы зэв сьӧкыд, сійӧс вермас спаситны сӧмын ӧтитор — сійӧтор вежӧртӧм, мый сійӧ колӧ йӧзыслы, мый сылӧн олӧмыс абу весьшӧрӧ.
Кор терпитны вермытӧм шог уси ме вылӧ, меным отсалісны веритны сыӧ, мый ме кола не сӧмын Шуралы, но ещӧ и уна йӧзлы.
Кор сійӧ муніс, меным эз сетны, менӧ эз лэдзны кольччыны ӧтнамлы — тайӧ вӧлі вывті сьӧкыд меным, но тайӧ менӧ спаситіс: ме вӧлі кола.
Уджыс вӧлі быдлаын уна.
Удж, коді корис радейтана кияс да радейтана сьӧлӧмъяс: война бырӧдіс уна и уна челядьлысь оланін, уна семьяяс.
«Сирӧта» — тайӧ пӧшти миянӧн вунӧдӧм кыв суровӧя да требовательнӧя казьтыліс ас йывсьыс.
И колӧ вӧлі вӧчны сідзи, медым челядь, кодъяслысь война мырддис батьмамсӧ, эз чувствуйтны асьнысӧ сирӧтаясӧн, ӧтнаннысӧн.
Колӧ вӧлі бӧр вайны батьмамныскӧд олан шоныдсӧ, семьялысь шоныдсӧ да радейтӧмсӧ.
Ме куті уджавны.
Кыдзи позьӧ унджык детскӧй домъяс, кодъяс мед вӧліны бурӧсь, збыль шоныдӧсь да гажаӧсь, кӧні мед быдторйыс вӧлі!
Кыдзи позьӧ унджык настоящӧй воспитательясӧс, тӧлка да радейтана воспитательясӧс!
Челядьлы колӧ кӧмкот-паськӧм, сёян-юан.
И, гашкӧ, таысь на ещӧ коланаджык — радейтӧм, тӧждысьӧм, шоныд.
Детскӧй домъяс лоалісны быдлаын — быд карын, заводъяс бердын, колхозъяс бердын.
Быдӧнлы окота вӧлі вӧчны мыйкӧ сійӧ челядьлы, кодъяслӧн батьмамныс усины бойын.
И меным вӧлі сэтшӧм важнӧ, мый и ме верма участвуйтны тайӧ уджас!
Меным ковмис уна ветлӧдлыны сэки: ме вӧвлі Тамбовын, Рязаньын, Курскын, Ивановоын, сэсся Белоруссияын да Украинаын, Алтайын, Томскын, Новосибирскын.
Быдлаын помтӧм удж, быдлаын сирӧта-челядь — налы колӧ вӧлі сетны оланін: выль семьяын либӧ детскӧй домын.
И менӧ быдлаын встречайтлісны дӧвериеӧн да шоныдӧн тырӧм синъяс.
И ме дугдывтӧг велӧдчи: велӧдчи аслам народлысь мужествоӧ да стойкостьӧ.
1944 во помын Краснӧй Крест Общество командируйтіс менӧ Ленинградӧ.
Постаментъяс вылын, кӧні войдӧр дрӧжжитігтыр нетшкысисны бронзӧвӧй юношаяс киясысь Клодтлӧн чудеснӧй вӧвъясыс, ӧні сулалісны цвет тыра ящикъяс, медым эз дӧзмӧд синтӧ непривычнӧй тыртӧмлуныс.
Керка стенъясын вӧліны на гижӧдъяс:
«Артиллерийскӧй обстрел дырйи тайӧ бокыс ӧпаснӧджык», но ленинградецъяс, кодъясӧс кытшалӧма став страна тӧждысьӧмӧн да отсӧгӧн, важӧн нин ремонтируйталісны керкаяс, пукталісны ӧшинь стеклӧяс, асфальтӧн вевттисны уличаяс.
Мекӧд муніс олӧма нывбаба, «Электросила» заводысь сварщица.
Сійӧ висьталіс: блокада дырйи верӧсыскӧд найӧ уджалӧмаӧсь орччӧн, орчча станокъяс вылын.
Эбӧстӧммӧмаӧсь, тшыгъялӧмысла омӧльтчӧмаӧсь, а уджалісны, медым венны слаблунсӧ ӧти сӧмын воляӧн, упрямӧя кӧсйӧмӧн: не сетчыны.
Ӧтчыд, кор сійӧ бергӧдчӧма, медым видзӧдлыны верӧсыс вылӧ, аддзас сійӧс джоджсьыс лолавтӧмӧн нин.
Сійӧ матыстчас сы дінӧ, сулалыштас, а сэсся мӧдас уджавны водзӧ.
Сійӧ уджалӧ, а верӧсыс куйлӧ орччӧн, станок дорас, код дорысь сійӧ эз вешйыв медбӧръя лолыштӧмӧдзыс.
Сувтӧдны удж — лоӧ вӧлі сетчыны враглы, а сійӧ эз кӧсйы сетчыны.
Ленинградын ме кывлі ӧти архитектор йылысь: блокада дырйи медся сьӧкыд лунъясас сійӧ проектируйтӧма Победа арка.
Меным висьтавлісны мамъяс йылысь, кодъяслӧн челядьыс пӧгибнитӧмаӧсь Ленинград дорйигӧн: найӧ, тайӧ мамъясыс, медбӧръя вынъяссӧ жалиттӧг, зілисны спаситны тшыгла кулӧмысь бокӧвӧй челядьӧс.
Ме кывзылі тайӧ рассказъяссӧ и выльысь и выльысь аслым шулі:
«Менам абу правоыс шогсьыны.
Тайӧ йӧзыс переживайтісны ыджыд несчастье, налӧн страдайтӧмъясыс да воштӧмъясыс висьтавны позьтӧм сьӧкыдӧсь, кыдзи менам воштӧмӧй.
Найӧ олӧны да уджалӧны.
Должен овны да уджавны и ме».
И ещӧ ӧтитор ме тӧді: Зоялӧн нимыс лои народӧн радейтанаӧн.
Сійӧ нимӧн миян йӧз, сылӧн да менам ёртъяс, мунісны бойӧ, уджалісны заводъясын да муяс вылын, сы йылысь кывліс Краснодонса детинка Олег Кошевой да висьталіс аслас другъяслы, и найӧ повторитісны сылысь подвигсӧ да сувтісны сыкӧд орччӧн, кыдзи рӧднӧй вокъяс да чойяс, ӧти великӧй да радейтана Рӧдиналӧн челядь.
Ме чувствуйті: Зоя йылысь памятьыс ловъя.
Абу меным ӧтнамлы сійӧ рӧднӧй.
Народ помнитӧ сійӧс ловъяӧн, отважнӧйӧн, нинӧмӧн пӧкӧритны позьтӧмӧн.
И тайӧ сідзжӧ отсаліс меным овны.
ПИСЬМӦЯС
Фронт вывсянь меным гижис племянник Слава, коді воюйтіс первойя лунъяссяньыс.
Сы бӧрын, кыдзи ми тӧдмасим Зоя гу дорын, мӧдіс гижны меным Пётр Лидов.
Унджыкысьсӧ тайӧ вӧліны чолӧмалана некымын кыв, и тайӧ некымын кывйыс меным вӧліны вывті донаӧсь.
Киӧ газета босьтӧм бӧрын ме век корсьлі фронт вывсянь юӧртӧмъяс, кодъясӧс кырымалӧма Лидовӧн.
Быдтор йылысь сійӧ кужис висьтавны сэтшӧм прӧстӧя, спокойнӧя да мужественнӧя.
Тайӧ вӧлі особӧй талант.
Тайӧ простотаас, тайӧ спокойствиеас вӧлі вывті ыджыд вын.
А кор дырджык эз вӧвлы «Правдаын» тӧдса кырымпас, меным лоліс сьӧкыд: ме тӧждыси сы йылысь, кыдзи рӧднӧй, матыса морт йылысь.
И быд некымын лун мысти волісны письмӧяс Шурасянь.
«... Настроение бур, торъя нин медбӧръя атака бӧрын.
Тайӧ бойын ме эг петав танкысь кык сутки сайӧ.
Чудоӧн ловйӧн коли; гӧгӧрбок ставыс сотчис, взрывъяссьыс тіраліс муыс, танкӧс шыблаліс ӧтарӧ-мӧдарӧ истӧг коробкаӧс моз.
Вообщем, мама, ме вӧсна эн тӧждысь».
«... Ӧні ме получайта выль экипаж да выль боевӧй машина «КВ».
Тайӧ менам коймӧд нин: ӧтикӧс снарядӧн жугӧдісны, мӧд сотчис, ачым муртса верми сэтысь чеччыштны...
Менам важ экипажысь виисны Джигирисӧс, мукӧдъясыс ранитчисны...
Ме гижи дедлы, тэ тшӧтш гиж.
Сійӧ висьӧ да олӧ ӧтнасӧн».
«... Ме ранитчылі, но эг эновтлы бой мунан поле.
Кӧрталі ранаӧс да бара пыри стройӧ.
Ӧні менам ранаыс тупкысис нин ставнас, бурдіс.
Ӧти бойын ранитчис миян старшӧй командирным, и ме примиті командование ас вылӧ да ёртъяскӧд ӧтлаын тӧвзим противник расположениеӧ.
И асывнас Орша вӧлі миян.
Ӧні ме ловъя да здоров, кыдзи и менам экипажӧй ставнас...
Дедсянь получиті письмӧ.
Сьӧкыд сылы.
Пыр на казьтылӧ Зояӧс да бабушкаӧс.
Ме ӧтветиті сылы, зіли гижны меліджыка».
«... Местнӧй олысьяс пӧся встречайтӧны миянӧс.
Налы ставыс интереснӧ, ставыс кажитчӧ вӧвлытӧмӧн.
Ӧти керкаын ме петкӧдлі Зоя йылысь книжка.
И менсьым дыр юасисны да ёна корисны, медым ме коли налы книжкасӧ.
Ме эг вермы — книгаыс менам ӧтик.
Сы вӧсна кора: верман кӧ, мӧдӧд налы — Орша кар, Перекопскӧй улича, 69 №-а керка.
«... Воис дыр виччысян час — лои мездӧма Белоруссияӧс.
Йӧзыс встречайтӧны миянӧс цветъясӧн, гӧститӧдӧны йӧлӧн.
Старушкаяс бӧрдігтыр висьталӧны, кыдзи найӧс мучитӧмаӧсь.
Но ставыс тайӧ коли бӧрӧ.
И воздухыс кажитчӧ торъя сӧстӧмӧн, а шондіыс торъя югыдӧн.
Мама, мама, регыд победа!»
«... Висьтав торйӧн нин менсьым чолӧм Серёжа дядьлы, висьтав, мый ме помнита ставсӧ, мый сійӧ шуліс меным.
Гижӧ оз тэныд дедушка?
Меным сысянь письмӧяс важӧн нин эз волыны».
«... Тэ юалан, кутшӧм менам звание, кутшӧм менам должность.
Ӧтветита тэныд ӧти ыджыд начальник кывъясӧн, коді шуліс ме йылысь тадзи:
«Эн видзӧдӧй сійӧ звание да должность вылӧ: тайӧ мортсӧ создайтӧма абу чинъяслы вылӧ, а боевӧй действиеяс вылӧ».
«... Аттьӧ поздравитӧмсьыд, ме збыльысь получиті зӧлӧтӧй орден — Отечественнӧй война 1 степеня орден.
Менам киын эм приказ менӧ Краснӧй Знамя орденӧн наградитӧм йылысь.
Эн думайт ме йылысь, быттьӧ ме вежси.
Характерӧй менам важкодьыс жӧ.
Но лои сӧмын ёнджык, чорыдджык».
«... Мама, мама, Пётр Лидов пӧгибнитӧма!
Мама, кутшӧм тайӧ страшнӧ, мый сійӧ пӧгибнитіс победаӧдз неуна водзджык.
Победа водзвылын пӧгибайтны — кутшӧм ӧбиднӧ тайӧ.
Сійӧ пӧгибнитӧма аэродром вылын Полтава дорын: петӧма укрытиесьыс, медым аддзыны сійӧ йӧзсӧ, кодъяс отражайтӧны вражескӧй авиациялысь налёт.
Сійӧ кӧсйӧма гижны на йылысь — сійӧ кӧсйӧма ставсӧ аддзывны аслас синъясӧн.
Тайӧ вӧлі настоящӧй военнӧй корреспондент да настоящӧй морт...»
«... Ми мунам рытыввылӧ, враг му вывті.
Вот тӧлысьджын нин, кыдзи ме коставлытӧг бойясын, сы вӧсна и эг гижлы.
Но тэнад письмӧ вылӧ ме сэтшӧм рад, сэтшӧм рад — тайӧ вӧлі письмӧ рӧднӧй мусянь, рӧднӧй мамсянь.
Ӧні, кор ме гижа тэныд, воздухын дугдывтӧм ыджыд шум, машинаӧй менам тіралӧ, разрывъясысь муыс сідзи и йӧктӧ.
Некымын минута мысти миян ребята мунасны атакаӧ, водзӧ немецкӧй му вывті».
(Тайӧ письмӧсӧ гижӧма карандашӧн, гырыся, тэрмасян почеркӧн: Шура сідзжӧ тэрмасьӧма бойӧ.)
«... Здравствуй, менам муса, дона мама!
Коли нин тӧлысьысь унджык, кыдзи ме участвуйта сьӧкыд наступательнӧй бойясын.
Тӧдан, менам эз вӧв кадыс не сӧмын гижны, но весиг и лыддьыны получитӧм письмӧяссӧ...
Тані и войся форсированнӧй маршъяс, и танкӧвӧй бойяс, враг тылын напряжённӧй, узьтӧм войяс, «фердинандъяслӧн» биа шутьлялысь снарядъяс...
Удайтчывліс лолыны свидетельӧн ёртъяс пӧгибнитігӧн, аддзывны, кыдзи орччӧн мунысь танк лэбӧ воздухас став экипажнас тшӧтш.
Лолі сӧмын кыв шутӧг мурч-курччывны пиньястӧ.
Напряжениесьыс да узьтӧмысла йӧзыс петӧны машинаяссьыс, быттьӧкӧ кодӧсь.
И век жӧ настроениеыс ставныслӧн медся шуда, медся праздничнӧй: ми мунам враг му вывті.
Ми мститам нелямын ӧтиӧд воысь, дойясысь, синваысь, став унижениесьыс, мый миян йӧзлы ковмыліс терпитны фашистъяссянь.
Ми регыд аддзысям Москваын, тӧдса обстановкаын».
«... Ог воюйт, виччыся наступление йылысь приказ.
Сулалам оборонаын.
Став луныс кольӧ ӧтмоза чӧв-лӧньын да виччысьӧмын.
Олам немецкӧй керкаясын.
Быдлаын киссьӧм руд керкаяс.
Бомбаясысь артмӧм ыджыд воронкаяс вӧсна лоӧ кежавлыны асфальтируйтӧм шуштӧм шоссе вылысь.
Лун и вой йиркӧны-потласьӧны снарядъяс, миян керка тіралӧ и катласьӧ.
Фашистъяс водзсасьӧны ыджыд скӧрлунӧн, найӧ кутчысьӧны асланыс мулӧн быд кусӧкторйӧ.
Со и ӧні найӧ заводитісны лыйлыны ассьыныс посёлоксӧ...
Бӧръя бойын ме омӧлика ранитчыштлі, ӧні ставыс нин прӧйдитіс, но морӧсӧй доймӧ на...»
«Зэрӧ и зэрӧ.
Мореын ваыс кӧдзыд, руд, сідзи и ӧвтӧ лёк поводдяӧн.
Шуштӧм, кӧдзыд тані.
Окота гортӧ, и, надейтча, тайӧ регыд збыльмас.
Видз асьтӧ, видз здоровьетӧ ассьыд да частӧджык гиж.
Ме вӧсна эн тӧждысь.
Окала тэнӧ.
Тэнад дзик ӧти пи Александр».
Тайӧ письмӧ вылас вӧлі пасйӧма:
«Восточнӧй Пруссия», и дата — «1945 вося апрель 1 лун».
Ме виччыси выль письмӧ — сійӧ эз волы.
Ме полі думайтны, ме прӧстӧ виччыси.
Ме эг думайт катастрофа йылысь — вывті нин писькӧсӧн да олӧм радейтысьӧн вӧлі менам пиукӧй, и менам паметьын юргисны сылӧн тыр надеяӧн шуӧм кывъясыс:
«Ме непременнӧ бӧр воа!»
ГЕРОЙ СМЕРТЬӦН
Апрель 20 лунӧ ме аддзи почтӧвӧй ящикысь письмӧ.
Конверт вылас вӧлі Шура полевӧй почталӧн номерыс, но адрессӧ вӧлі гижӧма абу сы киӧн.
Письмӧсӧ киын кутігтыр ме дыр сулалі вӧрзьӧдчывтӧг, полі восьтыны письмӧсӧ.
Сэсся восьті, лыдди первойя строкаяссӧ.
Синъясӧй пемдісны.
Ме пыдісянь ышловзи, выльысь заводиті и бара эг вермы лыддьыны водзӧ.
Сэсся мыйвынысь курччи пиньясӧс да лыдди помӧдзыс.
«1945 вося апрель 14 лун.
Дона Любовь Тимофеевна!
Сьӧкыд Тіянлы гижны.
Но ме кора: лоӧй мужественнӧйӧн да стойкӧйӧн.
Тіян пиныд гвардияса старшӧй лейтенант Александр Анатольевич Космодемьянский пӧгибнитіс герой смертьӧн немецкӧй захватчикъяскӧд тышын.
Сійӧ сетіс ассьыс став олӧмсӧ миян Рӧдиналӧн свобода да независимость ним кузя.
Шуа ӧтитор: Тіян пиныд — герой, и Ті верманныд гордитчыны сыӧн.
Сійӧ честнӧя дорйис Рӧдинаӧс, аслас чойыслы вӧлі достойнӧй вокӧн.
Ті сетінныд Рӧдиналы медся донасӧ, мый тіян вӧлі, — ассьыныд челядьтӧ.
Кенигсберг вӧсна бойясын Саша Космодемьянскийлӧн самоходнӧй установкаыс апрель 6-ӧд лунӧ медводз вуджис 30 метр пасьта воднӧй канал, восьтіс би противник кузя, чышкыштіс противниклысь артиллерийскӧй батарея, взорвитіс боеприпас тыра склад да бырӧдіс 60 кымын гитлеровскӧй салдатӧс да офицерӧс.
Апрель 8-ӧд лунӧ аслас установкаӧн сійӧ медводз пырис Кениген Луизен укрепитӧм фортӧ, кӧні вӧлі босьтӧма пленӧ 350 мортӧс, 9 исправнӧй танк, 200 автомашина да горючӧй тыра склад.
Бойяс нуӧдігӧн Александр Демьянский быдмис установкаса командирсянь батареяса командирӧдз.
Аслас томлун вылӧ видзӧдтӧг сійӧ бура командуйтіс батареяӧн да образцӧвӧя выполняйтіс став боевӧй заданиеяс.
Сійӧ пӧгибнитіс тӧрыт Кенигсбергсянь рытыввылынджык, населённӧй пункт вӧсна — Фирбруденкруг вӧсна — бойясын.
Населённӧй пунктыс вӧлі нин миян киясын.
Медводдзаяс лыдын Тіян пиныд пырис и тайӧ населённӧй пунктас, бырӧдіс 40 гитлеровецӧс да таляліс гусеницаяснас 4 противотанкӧвӧй орудие.
Разорвитчӧм вражескӧй снаряд пыр кежлӧ орӧдіс олӧмсӧ и миянлы дона Александр Анатольевич Космодемьянскийлысь.
Война да смерть — торйӧдны позьтӧмӧсь, но ёна сьӧкыдджык переноситны быд смерть миян победа водзвылын.
Топыда кутла китӧ.
Лоӧй мужественнӧйӧн.
Тіянӧс сьӧлӧмсянь уважайтысь да гӧгӧрвоысь гвардияса подполковник Легеза».
... Апрель 30-ӧд лунӧ ме самолётӧн лэби Вильнюсӧ, кытысянь машинаӧн муні Кенигсбергӧдз.
Гӧгӧр тыртӧм, жуглӧма вӧлі ставсӧ.
Нинӧмыс абу кольӧма.
И йӧзыс некӧн абуӧсь — ловъя лов.
Сэсся паныдасисны немецъяс: найӧ мунісны да йӧткалісны ас водзладорас гортса кӧлуйтыра тачка либӧ тележка, и эз лысьтлыны лэптывны юрнысӧ, видзӧдлыны синъясӧ...
А сэсся паныдасисны миян уна йӧз — найӧ локтісны Рӧдинаӧ: локтісны вӧвъясӧн, машинаясӧн, подӧн, и налӧн ставныслӧн чужӧмъясныс вӧліны сэтшӧм долыдӧсь, сэтшӧм шудаӧсь!
Став сертиыс вӧлі тыдалӧ: Победа абу гӧраяс сайын.
Сійӧ матын.
Сійӧ орччӧн.
Кымынысь юавліс Шура:
«Мама, кутшӧмӧн тэ ног лоӧ Победа луныс?
Кыдзи тэ чайтан, кор сійӧ лоас?
Ӧд збыльысь тулыснас?
Непременнӧ тулыснас!
А весиг кӧть и тӧвнас, то всё равно лымйыс сылас да мӧдасны дзоридзавны цветъяс!»
И вот Победа матыстчис.
Тайӧ вӧліны Победа водзвывса лунъяс.
Шуд водзвывса лунъяс.
А ме пукалі аслам пи горт дорын.
Сійӧ куйліс, быттьӧ ловъя: чужӧмыс вӧлі спокойнӧй, ясыд.
Ме некор эг чайтлы, мый ми аддзысям тадзи.
Тайӧ вӧлі сьӧкыдджык, мый вермис терпитны обыкновеннӧй мортлӧн сьӧлӧм...
Кутшӧмкӧ здукӧ, кор ме лэптылі Шура чужӧм весьтысь синъясӧс, ме аддзи мӧд том чужӧм.
Ме видзӧді сы вылӧ да эг вермы гӧгӧрвоны, кытысь ме сійӧс аддзылі войдӧр: сьӧкыд вӧлі думайтны, казьтывны.
— Ме — Титов, Володя, — ньӧжйӧник шуис том морт.
И меным сразу тӧдвылӧ уси апрель тӧлысся рыт, кор ме, гортӧ воӧм мысти, суи Шураӧс да сылысь ёртъяссӧ гажаа сёрнитігӧн.
«Миянӧс генерал ачыс гӧститӧдіс папиросӧн...
Ми мунам Ульяновскӧй училищеӧ...» ме бара кылі пилысь гӧлӧссӧ.
— А мукӧдъясыс?
— выныштчӧмӧн юалі ме.
И Володя меным висьталіс, мый Юра Браудо да Володя Юрьев пӧгибнитісны.
Шура моз жӧ пӧгибнитісны Победаӧдз неуна водзджык...
Мыйта томйӧз, мыйта бур йӧз пӧгибнитісны тайӧ лунсӧ аддзывтӧг!..
... Ме эськӧ эг вермы подробнӧя да бура висьтавлыны Кенигсбергын колльӧдӧм тайӧ кык лун йылысь.
Но помнита, кутшӧма радейтӧмӧн, кутшӧм ыджыд уважениеӧн сёрнитісны ставӧн Шура йылысь.
— Отважнӧй...
— кывлі ме.
— Скромнӧй.
А кутшӧм ёрт!..
Том на, а вӧлі настоящӧй командир...
Некор сійӧс ог вунӧд!
А сэсся — бӧр гортӧ воӧм.
Колльӧдіс менӧ Шура танкса наводчик Саша Фесиков.
Сійӧ ухаживайтіс ме бӧрся, кыдзи висьысь бӧрся.
Пи моз тӧждысис ме йылысь: юасьтӧг тӧдліс, мый колӧ вӧлі вӧчны.
... Май 5-ӧд лунӧ Шураӧс дзебим Новодевичье кладбище вылӧ.
Зоя гулы воча кыптіс выль гу мыльк.
Кулӧм бӧрас, кыдзи и олігас, найӧ бара вӧліны ӧтлаынӧсь.
Тайӧ вӧлі Победаӧдз нёль лун водзджык.
А май 9-ӧд лунӧ ме сулалі аслам ӧшинь дорын да видзӧді, кыдзи мунісны миян дінті йӧз, быттьӧ визувтіс ыджыд ю: мунісны челядь и верстьӧ йӧз, ставыс — кыдзи ӧти семья, кыпыдӧсь, шудаӧсь.
Луныс вӧлі сэтшӧм югыд, сэтшӧм шондіа!..
Менам челядь некор нин оз аддзывны ни лӧз небесасӧ, ни цветъяс, найӧ некор нин оз сэсся встретитны тулыссӧ.
Кайӧ сетісны ассьыныс олӧмнысӧ мукӧд челядь вӧсна — на вӧсна, кодъяс мунісны тайӧ дыр виччысян часас ме дінті.
НАЙӦ ДОЛЖЕНӦСЬ ЛОНЫ ШУДАӦН!
... Ме радейта волыны татчӧ.
Ветлӧдлыны тайӧ школаса муса, тӧдса коридоръясӧд. Сэні велӧдчылісны менам челядь, и школасӧ ӧні шуӧны Зоя нимӧн.
Ме пырала класснӧй комнатаясӧ.
Кая коймӧд судтаас да матыстча ӧдзӧс дорӧ, кӧні эм гижӧд:
«Тайӧ классын велӧдчылісны Сӧветскӧй Союзса Геройяс Зоя да Шура Космодемьянскийяс».
Ме пыра тайӧ классас, и стенсяньыс видзӧдӧны ме вылӧ менам челядьлӧн портретъяс.
Со шӧр радас мӧд парта — тані пукавліс Зоя.
Ӧні тайӧ парта саяс велӧдчӧ мӧд нывка, сылӧн кодь жӧ сӧдз синъяса.
А со мӧд радын медбӧръя партаыс — тайӧ Шуралӧн местаыс.
Ӧні ме вылӧ сэтысянь сюся видзӧдӧны подросток-нывкалӧн синъясыс.
Сійӧ еджыд воротника коричневӧй платьеа, сьӧд партука, и сылӧн сэтшӧм думыштчӧм, серьёзнӧй чужӧмыс...
Ме лэчча уліас, поснияс дінӧ.
Пукся ляпкыдик парта сайӧ ичӧтик нывкакӧд орччӧн да восьта первой классын велӧдчысьяслысь хрестоматия.
Хрестоматия обложка вылас — зарни шепъяс, лӧз небеса, пожӧмъяс: рӧднӧй природалӧн ичӧтысянь радейтана, мирнӧй картина; сійӧ быттьӧ петкӧдлӧ сійӧс, мый йылысь висьталӧны хрестоматияса страницаясыс.
Тайӧ книгаыслӧн быд страница — мирнӧй трудлы гимн, рӧднӧй мулы, миян вӧръяслы да ваяслы, миян йӧзлы гимн.
Миян страна веськӧдіс пельпомъяссӧ, миян страна стрӧитӧ да созидайтӧ, кӧдзӧ да быдтӧ нянь, сывдӧ сталь, выльысь стрӧитӧ пӧимӧдз сотлӧм каръяс да сиктъяс.
И миян страна быдтӧ выль прекраснӧй йӧзӧс.
Вот тайӧ нывкасӧ, коді пукалӧ мекӧд орччӧн, и сылысь став пӧдругаяссӧ, и став челядьсӧ Сӧветскӧй страна пасьталаын велӧдӧны медся бурӧ, медся разумнӧйӧ — радейтны ассьыс народсӧ, радейтны ассьыс Рӧдинасӧ.
Найӧс велӧдӧны уважайтны труд да народъяслысь братство, уважайтны да донъявны став прекраснӧйсӧ, мый вӧчӧма мувывса став народъясӧн.
Найӧ долженӧсь лоны шудаӧн!
Найӧ лоасны шудаӧн!
Сы мында кисьтӧма вир, сэтшӧм уна морт олӧм сетӧма сы ради, медым найӧ вӧліны шудаӧсь, медым выль война эз калечит налысь будущӧйсӧ...
Да, пӧгибнитісны уна том, чистӧй, честнӧй йӧз.
Пӧгибнитісны Зоя да Шура.
Пуктіс ассьыс юрсӧ бой мунан поле вылын 201-ӧд школаса велӧдчысь, славнӧй лётчик Олег Балашов.
Пӧгибнитіс Ваня Носенков, коді лыддьыліс миянын коркӧ Матэ Залка йылысь стихъяс.
Пӧгибнитіс Петя Симонов, коді радейтліс пӧся вензьыны, сетісны ассьыныс олӧмнысӧ Володя Юрьев и Юра Браудо.
Война заводитчӧм бӧрын первойя тӧлысьяснас пӧгибнитіс писатель Аркадий Петрович Гайдар.
Победаӧдз чуть неуна водзджык пӧгибнитіс Пётр Лидов, «Правдалӧн» военнӧй корреспондент...
Сы мында рӧднӧй, муса йӧз, сы мында сьӧкыд воштӧмъяс!..
Но тайӧ великӧй да чорыд битваын усьысьяс асланыс подвигӧн, асланыс отвагаӧн, асланыс смертьӧн писькӧдісны туй Победаӧ да Шудӧ.
А найӧяс, кодъяс ловъяӧсь, уджалӧны, стрӧитӧны, творитӧны.
Вот школаса коридорӧд меным паныд локтӧ кыпыд, муса чужӧма том нывбаба.
Тайӧ Катя Андреева: сійӧ, кыдзи и кӧсйыліс, лоис учительницаӧн да велӧдӧ аслас школаын, сійӧ школаын, кӧні сійӧ велӧдчывліс Зоякӧд да Шуракӧд ӧтлаын.
И менам челядькӧд ӧти классын мукӧд велӧдчысьяс — ӧні инженеръяс, врачьяс, учительяс; найӧ олӧны да уджалӧны, найӧ вӧчӧны водзӧ сійӧ делӧсӧ, мый вӧсна сетісны ассьыныс олӧмнысӧ налӧн ёртъясныс.
... Ме муна тӧдса коридорӧд.
Библиотека ӧдзӧс восьса.
Стенъяс пӧлӧн полкаяс и полкаяс, да книгаяс, книгаяс, помтӧм уна книгаяс.
— Войнаӧдз миян вӧлі кызь тысяча книга, а ӧні — нелямын тысяча, — шуӧ меным Катя.
Ме пета ывлаӧ.
Школа гӧгӧр ставыс вежӧдӧма: со сійӧ, челядь киясӧн садитӧм пуясыс.
И меным кажитчӧ, ме кыла Зоялысь гӧлӧссӧ:
— Менам пуыс коймӧдыс — эн вунӧд, мама.
БУФФАЛО СТАДИОН ВЫЛЫН
1949 вося апрель.
Париж.
Буффало стадион.
Тані мир сторонникъяслӧн митинг.
Парижскӧй конгресс лунъясӧ быдласянь, Франция быд пельӧссянь, стадион вылӧ воалісны «мирлӧн караванъяс».
Подӧн, велосипедъясӧн, машинаясӧн, юяс кузя пыжъясӧн йӧзыс зілисны воны Парижӧ, медым шуны:
«Ми доръям мир.
Война миянлы оз ков».
И тайӧ воскресеньеас, Конгресс тупкӧм водзвылын, Буффало стадион вылын да сы гӧгӧр чукӧрмис уна-уна йӧз.
А йӧз весьтын, цветъяс море весьтын лэбалісны еджыд гулюяс — мирлӧн да чӧвлунлӧн символ.
Мир вӧсна борецъяслӧн тайӧ аддзывлытӧм парадас вӧлі вывті ыджыд вын.
Прӧйдитісны французскӧй шахтёръяс, Марсельса морякъяс, Лионса ткачьяс, Франция войвылысь крестьяна.
Прӧйдитіс француженка-мамъяслӧн колонна, найӧ нуисны ыджыд полотнище, кытчӧ вӧлі гижӧма:
«Францияса мамъяс некор оз сетны ассьыныс пиянсӧ Сӧветскӧй Союзлы паныд война нуӧдӧм вылӧ!»
Прӧйдитісны фашистскӧй тюрьмаясын пӧгибнитӧмъяслӧн челядьыс.
Найӧ киясын вӧліны плакатъяс:
«Миянлы колӧ мир!», «Ми кӧсъям овны!»
Ме кылі кодлыськӧ волнуйтча на горӧдӧм:
— Ті кутанныд овны, сы вӧсна мый свет вылын эм Сӧветскӧй Союз!
Некор ме ог вунӧд ещӧ ӧти колонна: мунісны Сопротивление движениеын участвуйтысьяс, страшнӧй гитлеровскӧй «смерть лагерьясса» вӧвлӧм узникъяс.
Тайӧ дзирдалысь луннас, тувсов мича цветъяс пӧвстті, сирень, пион, роза цветъяс пӧвстті, найӧ мунісны арестантскӧй визя паськӧмӧн, кодъясӧс видзисны сы йылысь казьтылӧм могысь, мый оз позь вунӧдны.
Найӧ быттьӧкӧ шуалісны:
«Помнитӧй фашизмдырся олӧм йылысь!
Помнитӧй позор йылысь, унижение йылысь, терпитны вермытӧм став мучениеяс да страданиеяс йылысь, кодъясӧс вайӧ йӧзлы фашизм!
Фашизм — сійӧ война!
Помнитӧй: тайӧ вӧлі, тайӧ прӧйдитіс миян вывті.
Мед жӧ сэсся тайӧ мӧдысь оз ло!»
И ме выльысь и выльысь думайтлі: да, колӧ помнитны да тӧдвылӧ уськӧдны сы йылысь, мый ми испытайтім ас нэмын.
Со мый вӧсна, ассьым став дой венӧмӧн, ме зіли гижны тайӧ книгасӧ.
Кулӧмаыс абу сійӧ, коді гуын.
Кулӧмаыс сійӧ, коді вунӧдіс войналысь ужасъяссӧ, коді лэдзас лоны выль войналы.
Миян абу право, ми огӧ лысьтӧй вунӧдны!
И человечество кӧ кутас помнитны фашизмлысь кровавӧй адсӧ, то сійӧ оз сет асьсӧ пыртны сійӧ адас.
Но коді нӧ, оз кӧ менам страна, вермас тӧдвылӧ уськӧдны мирлы сылӧн долг йылысь!
Му шар став пельӧсын, став йӧз сьӧлӧмын кодлӧн нӧ медгораа юргӧ гӧлӧсыс, оз кӧ менам народлӧн гӧлӧсыс!
Ме думайта йӧз йылысь, кодъяс, Конгресс вылын мекӧд встречайтчигӧн, топыда кутлісны менсьым киӧс да ёна сочувствуйтӧмӧн видзӧдісны меным синъясӧ дружескӧй, гӧгӧрвоана видзӧдласӧн.
Негритянка йылысь, коді кутыштліс менӧ да малалыштіс пельпомӧд, быттьӧ кӧсйис шуны, мый шогсьӧ мекӧд тшӧтш.
Индияса нывбаба йылысь, коді пыр шӧпкӧдіс меным сӧмын ӧти кыв:
«Зоя...
Зоя...»
И тайӧ кывъяс вӧлі менам шоглы не сӧмын сочувствуйтӧм, но и менам народ водзын ыджыд уважениеӧн копыртчӧм.
Человечествоӧс позорысь, рабствоысь да бырӧдӧмысь спаситӧм вылӧ Сӧветскӧй государство сетавліс эз зӧлӧта, а вир.
Медся дона донӧн — аслас челядь вирӧн да олӧмӧн — миян страна бӧр шедӧдіс мирлы олӧм вылӧ право.
И ӧні, кыдзи и войдӧр, став мичаыс, бурыс да свободолюбивӧйыс торйӧдны позьтӧма йитчӧма миян великӧй Сӧветскӧй Рӧдинакӧд, Сталин нимкӧд!
Ме тӧда: уна миллион повтӧм да честнӧй сьӧлӧмъяс, — великӧй, вермыны позьтӧм вын.
Тайӧ вын водзын — мирлы выль страшнӧй войнаӧн грӧзитысь горш лёк зверьяс — нинӧм.
Мамъяс чукӧстӧм серти, мирса став демократическӧй вынъяс чукӧстӧм серти июнь 1 лун йӧзӧдӧма Международнӧй детскӧй лунӧн.
Таын эм ыджыд, джуджыд правда: прӧстӧй йӧз быдлаын тышкасьӧны мир вӧсна шуд да радлун ним кузя, аслас челядь олӧм ним кузя.
Мед гораджыка и гораджыка юргас мир дорйӧм кузя, челядьӧс дорйӧм кузя народъяслӧн кыв!
Да, прав вӧлі миян делегат, кодлӧн благороднӧй гӧлӧсыс юрӧбтіс Конгресс трибуна вывсянь!
Ӧні быд морт должен юавны ассьыс:
«А мый ме вӧчи мир дорйӧм кузя?»
И быдӧн кӧ збыльысь кутас дорйыны мир, став честнӧй йӧзыс кӧ ӧтувтчасны — ми доръям мирсӧ, доръям миян челядьлысь шудсӧ, народъяслысь шудсӧ.
{Савельев Л. С. (комиӧдіс Ширяев Д.С.) @ Зимний штурмуйтӧм @ висьт @ Л. Савельев. Зимний штурмуйтӧм @ 1940 @ Лб. 3‒56.}
Савельев Леонид
Зимний штурмуйтӧм
ЛЕНИНЛӦН ПИСЬМӦЯС
1917 воӧ июль тӧлысьын Временнӧй правительство сетіс приказ Ленинӧс арестуйтӧм йылысь.
Большевикъяслы вӧлі яснӧ: Ленинӧс кӧ арестуйтасны, пырысь-пыр жӧ сы вылын вӧчасны расправа.
Большевистскӧй партия и став мирса уджалысь йӧз лишитчасны асланыс великӧй вождьысь.
Кӧть мый, а колӧ спаситны Ленинлысь олӧм!
Партия решитіс: Ленинлы колӧ пырысьтӧм-пыр жӧ мунны Петроградысь.
Июль дасӧтикӧд лунӧ Ленин дінӧ воис Сталин.
Сёрнитісны, мый вӧчны.
Владимир Ильич пуксис пызан дорӧ, ичӧтик зеркалӧ дінӧ, ӧдйӧ бритіс ассьыс тошсӧ, кушӧдз шырис юрсисӧ.
Ӧні сьӧкыд вӧлі тӧдны.
Сэсся Сталинкӧд ӧтлаын мунісны вокзал вылӧ.
Кор Ленин пуксис поездӧ, медбӧръя вагонӧ, вокзалвывса часі петкӧдлӧ вӧлі войшӧр.
Паровоз тутӧстіс, поезд вӧрзис.
Владимир Ильич петіс вагон площадка вылӧ, чӧвтліс синвидзӧдлассӧ вокзал вылӧ, Сталин пыр на сулалӧ вӧлі перрона вылын.
Кыв шутӧг, ӧти синвидзӧдласӧн, найӧ прӧщайтчисны мӧда-мӧдыскӧд.
Пыр ӧдйӧджык и ӧдйӧджык пондісны стучитны кӧлесаяс, нуисны поездӧс пемыдас.
Коли минута — и бӧръя вагон воши син улысь...
Куим тӧлысь гӧгӧр дзебсясис Ленин.
Став тайӧ кад чӧжыс Ленин да Сталин эз вермывны аддзысьлыны.
Найӧс ӧні торйӧдісны дас километръяс — вӧр да видзьяс, тыяс да нюръяс.
И век жӧ, быттьӧкӧ найӧ вӧліны ӧтлаынӧсь: Ленин гижис письмӧяс, письмӧяссӧ гусьӧн вайлісны Петроградӧ, большевистскӧй партия Центральнӧй Комитетӧ, Сталинлы.
Мый йылысь гижліс Ленин, мый йылысь сӧветуйтчывліс сійӧ Сталинкӧд.
Ленин гижліс вооружённӧй восстание йылысь.
Ленин обсуждайтіс Сталинкӧд буржуазиялы да контрреволюционнӧй Временнӧй правительстволы паныд кыпӧдӧм восстание план йылысь.
abu
1917-ӧд ВОСЯ АРЫН
«Миян сайын вернӧй победа,
— гижліс Ленин,
— сы вӧсна, мый народ матын отчаяние выйын, а ми сетам став народлы вернӧй петан туй...»
Да, народ збыльысь вӧлі матын отчаяние выйын: воджын нин прӧйдитіс сійӧ кадсянь, кыдз народ путкыльтіс царскӧй власть,
— а уна-ӧ бурджык лои олӧмыс тайӧ каднас?
1917 воӧ февральын, царскӧй властьӧс свергнитӧм бӧрын, Петроградын, Москваын, став страна пасьтаын вӧлі организуйтӧма рабочӧй да салдатскӧй депутатъяслӧн Сӧветъяс.
Тайӧ вӧлі народнӧй власть, и сылы колӧ вӧлі нуӧдны народӧс буржуазия вылын тыр победаӧдз.
Но лоис сідз, мый Сӧветъясын унджык местаяссӧ первой кадас босьтісны революциялӧн врагъяс — меньшевикъяс да эсеръяс.
Меньшевикъяс да эсеръяс отсӧгӧн капиталистъяслы сэки удайтчис пӧръявны народӧс: найӧ босьтісны ас киӧ власть, царскӧй правительство пыдди пуктісны буржуазнӧй Временнӧй правительство.
Мый жӧ сетіс тайӧ правительствоыс народлы?
Рабочӧйяс требуйтісны правительствосянь, медым правительство кӧртвомалас фабрикантъясӧс, медым заводъясын да фабрикаясын лӧсьӧдас рабочӧй контроль.
Но Временнӧй правительство тайӧс эз вӧч: сійӧ дорйис фабрикантъяслысь интересъяссӧ.
Крестьяналӧн эз тырмы му; найӧ требуйтісны, медым налы сетісны помещикъяслысь муяс.
Но Временнӧй правительство эз мун та вылӧ: сійӧ сулаліс помещикъяс дор.
1914 восянь кыссис виркисьтан мирӧвӧй война; салдатъяс эз кӧсйыны водзӧ участвуйтны грабительскӧй войнаын, найӧ требуйтісны мир.
Временнӧй правительство эз мун и та вылӧ: тайӧ войнаыс буржуазиялы вӧлі выгӧднӧ, и сы вӧсна правительство водзӧ нуӧдіс войнасӧ.
А кымын дырджык нюжаліс война, сымын сьӧкыдджык да омӧльджык лои рабочӧйяслы да крестьяналы, сымын ёнджыка паськаліс разруха да тшыгъялӧм.
Народ кутіс гӧгӧрвоны: Временнӧй правительствосянь да меньшевикъяссянь и эсеръяссянь, кодъяс дорйисны сійӧс, немтор буртор водзӧ виччысьны оз позь.
Тайӧ правительствоыс нуӧдіс странаӧс гибельӧ.
Унаторйӧ велалісны уджалысьяс тайӧ каднас.
Воджын сайын кӧ вӧлі кажитчӧ, мый медглавнӧйыс — мездысьны царскӧй власть улысь, а мукӧдыс сэсся ставыс ачыс артмас.
А ӧні найӧ аддзисны збыльвылӧ, мый правӧсь вӧлӧм Ленин да большевикъяс: главнӧй тышъясыс вӧліны водзынӧсь на, самӧй важнӧйыс — мездысьны капиталистъяс власть улысь.
1917-ӧд воӧ арын рабочӧйяс, крестьяна, салдатъяс заводитісны сюрсъясӧн пырны большевистскӧй партияӧ.
Водзті кӧ Сӧветъясын пукалісны медсясӧ меньшевикъяс да эсеръяс, то ӧні народ кутіс Сӧветъясӧ бӧрйыны большевикъясӧс сы вӧсна, мый ӧні народ веритіс сӧмын большевикъяслы.
1917 воӧ арын крестьяна заводитісны мырдӧн босьтавны помещикъяслысь муяс.
Рабочӧйяс эновтлісны уджъяс фабрик-заводъяс вылын, объявляйтлісны забастовкаяс.
Салдатъяс ӧтказывайтчывлісны олӧмӧ пӧртны офицеръяслысь приказъяс и муналісны фронтъяс вылысь...
Ставсӧ тайӧс аддзисны Ленин да Сталин.
И найӧ гӧгӧрвоисны: ӧні виччысьны оз позь.
Колӧ заводитны восстание.
Но медым восстание вӧлі удачнӧйӧн, медым сійӧ сетіс народлы победа, колӧ вӧлі восстание кежлӧ зэв бура гӧтӧвитчыны.
КЛАД
Сентябрь тӧлысьын, тӧлысьтӧм войӧ, кор ставыс карын вӧлі узьӧны нин, Выборгскӧй сторонаын паныдасисны йӧзтӧм местаын кык морт.
Ӧтиыс на пиысь вӧлі Эриксон заводса слесарь, важ большевик.
Мӧдыс служитіс тайӧ жӧ заводас кочегарӧн.
Мӧда-мӧдыслы кыв шутӧг, мунісны найӧ орччӧн йӧзтӧм улича кузя.
Кадысь-кадӧ найӧ сувтлісны и кывзысисны: оз-ӧ лок кодкӧ на бӧрысь.
Но гӧгӧр вӧлі чӧв, некутшӧм кокшыяс эз торкны войся чӧвлӧньсӧ.
Кор аддзисны, мый на бӧрся некод оз следит, найӧ бара мӧдӧдчылісны водзӧ.
Вот найӧ кежисны туй вылысь, вуджисны кутшӧмкӧ забор вомӧн.
Найӧ водзын вӧлі муртса тыдыштӧ железнодорожнӧй полотно.
Пемыдіника ӧзйисны ыджыд костӧн сулалысь фонарьяс, стрелкаяс вылын, кӧнкӧ ылын, тыдыштіс семафорлӧн гӧрд биыс, пыр ӧткодя да зумыша шумитісны телеграфнӧй проводъяс.
Найӧ вуджисны рельсъяс вомӧн.
И сразу лои нӧшта пемыдджык: найӧ веськалісны сук кыдзпуа рощаӧ.
Мичаник серъясӧн еджыдалісны пемыдас кыдзьяслӧн чукля стволъясыс.
— Аддзам-ӧ?
— шуис друг кочегар, томиник морт, видзӧднысӧ дзик на детинка.
И сійӧ вӧрзьӧдіс кинас ассьыс ёртсӧ.
Тыдалӧ сылы пемыдас лои гажтӧм.
— Син куньӧмӧн аддзам,
— увереннӧя вочавидзис старик.
— Да ме и бумагасӧ сьӧрысь босьті, сэтчӧ ставсӧ пасйӧма.
Сійӧ сувтіс ӧти мыр дорӧ.
— А ноко, Федя, петкӧдлы ассьыд искусствотӧ,
— друг шуис сійӧ.
Кочегар вайӧдіс кияссӧ вомдорас да паровоз тутсӧм моз куимысь горӧдіс.
Колис некымын секунда.
Кытыськӧ ылысянь кыліс куимысь воча тутӧстӧм.
Регыд пемыдын кыліс кӧлесаяслӧн дзуртӧм да вӧвлӧн сьӧкыда лолалӧм.
Вӧла сувтіс дзик мыр дінӧ.
Некымын морт чеччыштісны сэсь зыръясӧн да гезъясӧн.
— Ставыс лючки?
— юаліс воысьяс пиысь ӧти.
— Кладсӧ эн на аддзӧ?
— Клад!
— нюмдӧм пырысь вочавидзис старик.
— А мый нӧ, абу клад али мый?
Ещӧ бурджык на!
Сійӧ паськӧдіс бумажка, арталыштіс мыйкӧ ас кежас и увереннӧя нуӧдіс муртса тӧдчыштан векньыдик трӧпаӧд.
— А вот и пасыс!
— друг шуис сійӧ да карманнӧй фонарсӧ бергӧдіс пулань.
И ставӧн аддзисны пу кырсьӧ зэв яснӧя вӧчӧм крест.
Тасянь буретш кызь воськов.
Найӧ мунісны ещӧ кызь воськов.
— Стоп!
— шуис старик.
— Кодйыны таті!
И зыръяс ӧттшӧтш сатшкысисны муӧ.
Сёйторъяс сідзи и мӧдісны лэбны быд бокӧ.
Кокъяс улын лои нин джуджыдкодь гу.
— Оз тыдав мыйкӧ,
— ышловзис кочегар.
— Гашкӧ ог сэті кодйӧ.
И буретш тайӧ минутаас кывсис зыръяс улын гора шы: зыръяс зурасисны кутшӧмкӧ предметӧ.
— Тані, тані и эм!
— горӧдісны радпырысь рабочӧйяс.
Найӧ пондісны лэптыны гуысь ыджыд ящик.
Лэптігас ӧти дӧскапӧв калькаліс и сэт костӧдыс мыччысис винтовкалӧн дулӧ.
— Зільджыка, ёртъяс, зільджыка,
— тэрмӧдліс старик-слесарь.
— Югдытӧдз ставсӧ эштӧдны.
Нӧшта кык ящик колис лэптыны.
Ӧтияс пондісны водзӧ кодйысьны, мукӧдъяс кыскисны ящиксӧ телега вылӧ.
— Но, и сьӧкыд жӧ!
— ящик кыскыны отсаліг нимкодясис кочегар.
— Ӧні бур оз ло буржуйяслы!..
Тадзи, тӧлысьтӧм сентябрьскӧй войын эриксонса рабочӧйяс перйисны муысь водзынджык дзеблӧм оружие.
Найӧ шедӧдісны сійӧс ещӧ февраль тӧлысьын на, кор путкыльтісны царскӧй власть.
А кор Временнӧй правительство кутіс мырддявны рабочӧйяслысь оружие, найӧ шуисны гуавны сійӧс муӧ.
И сэні сійӧ куйліс дзонь куим тӧлысь.
Ӧні рабочӧйяс лӧсьӧдчисны большевикъяс юрнуӧдӧм улын выль да решительнӧй бой кежлӧ.
И ӧні налы бара ковмис оружие...
Сталин индӧдъяс серти, большевикъяс заводитісны рабочӧй-красногвардеецъяс костын военнӧй сборъяс.
Тайӧ сборъясыс, тайӧ военнӧй велӧдчӧмъясыс нуӧдсьылісны рытъясын тыртӧминъясын либӧ йӧзтӧмджык уличаяс вылын.
А Краснӧй гвардияса командиръяслы вӧлі организуйтӧма торъя курсъяс, кӧні найӧ велӧдчисны лыйсьыны да военнӧй тактикаӧ.
Но и не сӧмын рабочӧйясӧс,
— и салдатъясӧс, и матросъясӧс колӧ вӧлі сідз жӧ подготовитны восстание кежлӧ.
На пӧвсын, торъя нин салдатъяс пӧвсын, унаӧн вӧліны сэтшӧм йӧз, кодъяс омӧля разбирайтчисны событиеясын, налы колӧ вӧлі объяснитны, мыйла народлы колӧ кыпӧдчыны восстаниеӧн Временнӧй правительстволы паныд.
Зэв вӧлі важнӧ, медым восстание заводитчигӧн салдатъяс рабочӧйяскӧд кыпӧдчисны ӧтув, а эз паныд налы.
Большевикъяс требуйтісны быд заводса рабочӧйяссянь, медым найӧ топыда йитчисны Петербургын сулалысь кутшӧмкӧ полккӧд.
Большевикъяс нуӧдісны пропаганда салдатъяс пӧвсын, лэдзисны налы вылӧ торъя газетаяс.
Большевикъяс зілисны рабочӧй да салдатскӧй депутатъяс Сӧветъяс пыр йитны рабочӧйясӧс да салдатъясӧс.
Октябрь заводитчигӧн пӧшти ставыс нин вӧлі дась восстание кежлӧ.
Октябрь 7-ӧд лунӧ 1917 воын Петроградӧ воис бӧр Ленин.
ВОЙСЯ ЗАСЕДАНИЕ
Поезд сӧмын на воис Петроградӧ.
Пассажиръяс тэрмасьӧмӧн пондісны петавны вагонъясысь.
Друг найӧс кытшалісны юнкеръяс и кутісны видлавны документъяс: юнкеръяс корсисны Ленинӧс.
* Юнкеръяс — военнӧй училищеса велӧдчысьяс.
Училище помалӧм бӧрын найӧ петлісны офицеръясӧ.
Самӧй тайӧ каднас поездлӧн паровозыс мездысис вагонъясысь и ӧдйӧ мӧдӧдчис бӧрвыв.
Сэсся сійӧ друг сувтіс.
Паровоз ступенькасянь чеччыштіс неыджыд тушаа, ӧчкиа дзор морт.
Сэсся лэдзыштіс синъяс вылас ассьыс паськыд дора сьӧд шляпасӧ, и ӧдйӧ мӧдӧдчис рельсъяс вомӧн.
Тайӧ вӧлі Ленин.
Сылы вылӧ партияӧн гӧтӧвитӧма нин вӧлі гуся квартира — Сампсоньевскӧй проспект вылын дом №4.
Владимир Ильичлы вӧлі сетӧма комната балконӧн.
Балкон дортіыс прӧйдитіс ва лэччан труба.
Тайӧ вӧлі зэв удобнӧ: немвиччысьтӧг суӧм опасностьяс дырйи позис лэччыны труба кузяыс улӧ, двор пытшкӧ.
А заборсьыс, кодӧн кытшалӧма вӧлі дворсӧ, нарошнӧ чегисны ӧти дӧска: артмис быттьӧкӧ запаснӧй петанін.
Ставсӧ вӧлі водзвыв артыштӧма.
Тайӧ квартираас и овмӧдчис Ленин 1917 воын октябрь 7 лунсянь.
Мӧд луннас Ленин аддзысьліс Сталинкӧд.
Тайӧ свиданиеыс кыссис нёль час чӧж.
Сталин висьтавліс Владимир Ильичлы сы йылысь, кыдз мунӧ восстание кежлӧ гӧтӧвитчӧм.
А октябрь 10 лунӧ рытнас, первойысь куим тӧлысся перерыв бӧрын, Ленин воис партия Центральнӧй комитетса заседание вылӧ.
Тайӧ рытас вӧлі лёк да зэра поводдя.
Киссис тӧлӧн кӧдзыд зэр.
Кадысь-кадӧ нетшкысис тӧв, кусыньтліс пасьтӧм пуяссӧ му бердӧдз, швачкӧдчис керкаса ӧшиньясӧ.
Вӧлі васӧд, кӧдзыд да пемыд.
Сэтшӧм пемыд, мый некымын воськов сайсянь оз позь аддзыны мортӧс.
Некод ветлысь-мунысьяс пӧвсысь, кодлы удайтчис прӧйдитны тайӧ рытнас Карповка ю берег пӧлӧн, эз куж думыштны, мый тані, 32-ӧд номера керкаын, чукӧртчисны большевикъяс, и найӧ принимайтӧны ӧні решение, коді вежас став мунантуйсӧ человечество историялысь.
Ленин пукаліс комната пельӧсын ичӧтик пызан сайын, пач дорын.
Кыдз и став тайӧ бӧръя лунъясас, сійӧ вӧлі дзор парика.
Ленинкӧд орччӧн пукалісны Сталин да Свердлов.
Вот Ленин корис кыв и заводитіс ассьыс речь.
Тайӧ вӧлі шензьӧдана речь.
Быттьӧ полководец решительнӧй сражение водзвылын, Ленин арталіс вынъяс, кодъяс вылӧ вермасны подувтчыны большевикъяс.
Сійӧ велӧдіс, кыдз колӧ распределитны тайӧ народнӧй вынсӧ, кытчӧ мӧдӧдны найӧс, медым шедӧдны победа.
Тайӧ вӧлі революционерлӧн, полководецлӧн да учёнӧйлӧн речь.
Ленин висьталіс — и ставыслы кажитчис, мый найӧ кылӧны не ӧти мортлысь гӧлӧс, а уна миллиона став народлысь гӧлӧс, аддзӧны сы сьӧлӧмысь тіпкӧмсӧ, гӧгӧрвоӧны сылысь медпыдысса желаниеяссӧ, сылысь нинӧмӧн жугӧдтӧм вӧлясӧ...
Центральнӧй комитет муніс ӧтсӧгласӧн Ленинкӧд, мый восстание кад заводитны.
Но сюрины кыкӧн, кодъяс выступитісны Ленинлы паныд, восстание кыпӧдан планлы паныд.
Тайӧяс вӧліны Зиновьев да Каменев — трусъяс да предательяс.
Тайӧ йӧзыс сӧмын прикидывайтчисны революционеръясӧн: збыльвылас жӧ найӧ вӧліны капиталистъяслӧн гуся отсасьысьясӧн.
— Оз ков кыпӧдны восстание.
— твердитісны Зиновьев да Каменев.
Ленин да Сталин сетісны чорыд отпор изменникъяслы, жугӧдісны найӧс.
Центральнӧй комитет примитіс Ленинлысь предложение.
Вӧлі нин вой, кор Ленин, Сталин да мукӧд ёртъяс речьяс бӧрын заседание тупкысис, и Центральнӧй комитетса членъяс пондісны ӧткӧн-ӧткӧн мунавны.
Ывла вылын пыр на тӧлӧн киссис зэр, вӧлі сэтшӧм жӧ кӧдзыд да пемыд, кыдз и войдӧр.
Ывлаын вӧлі дзик йӧзтӧм, ни ӧти ӧшиньын эз ӧзйы би, ставыс нин узисны.
Ни ӧти морт карын, некод весиг став мирас эз тӧд, мый тайӧ вояс большевикъяс, восстание кыпӧдӧм йылысь решение примитӧмӧн, заводитісны медыджыд да медся смелӧй делӧ став человеческӧй история кад чӧжӧн!
Центральнӧй комитетса мӧд заседание вылын — октябрь 16 лунӧ — большевикъяс сёрнитісны восстание срок йылысь.
Вӧлі бӧрйӧма восстаниеӧн руководитны партийнӧй центр Сталин ёрт юрнуӧдӧм улын.
Татчӧ пырисны сідзжӧ Свердлов, Дзержинский да Урицкий.
Партийнӧй центр вӧлі руководящӧй ядроӧн Петроградскӧй сӧветса Военно-революционнӧй комитетын.
Военно-революционнӧй комитетлы колӧ вӧлі олӧмӧ пӧртны большевикъясӧн примитӧм восстаниелысь плансӧ, колӧ вӧлі руководитны восстаниенас.
abu
ВОССТАНИЕЛӦН ПЛАН
Коді лӧсьӧдіс восстаниелысь план?
И мыйын жӧ заключайтчис тайӧ планыс?
Ленин водзджык на, Сталинкӧд ӧтлаын, наметитіс тайӧ плансӧ.
Изложитіс Ленин тайӧ плансӧ партияса Центральнӧй комитет ним вылӧ ыстӧм аслас письмӧясын.
Вот мый гижліс Ленин аслас ӧти письмӧын:
«Ӧтлаӧдны миянлысь куимнан главнӧй вынсӧ: флот, рабочӧйясӧс да войсковӧй частьяс — сідзи, медым непременнӧ вӧлі босьтӧма и мыйда угоднӧ воштӧмъясӧн кутӧма: а) телефон, б) телеграф, в) кӧрттуй станцияяс, г) посъяс — медпервой».
Бурджыка кӧ думайтчыны тайӧ дженьыдик кывъясас: тан збыльысь заключайтчӧ быдса план.
Мыйла Ленин лыддис коланаӧн медпервой босьтны посъяс?
Сы вӧсна, мый став главнӧй учреждениеясыс, сідзжӧ и Зимний дворец, кӧні вӧлі Временнӧй правительство, вӧліны Петроград шӧрын; рабочӧйяс жӧ олісны карса окраинаясын.
Восстаниеӧн кыпӧдчысьяс кӧ пыржӧ оз босьтны посъяс, враг удитас торйӧдны посъяс, и сэки рабочӧйяслы оз удайтчы пырны кар шӧрӧ.
Мыйла Ленин лыддис коланаӧн босьтны кӧрттуй станцияяс, вокзалъяс?
Сы вӧсна, мый кӧрттуйясті неприятель вермас вайны Петроградӧ войскаяс восстание пӧдтӧм вылӧ.
Кӧрттуйяс кӧ лоӧны кыпӧдчысьяс киын, враг оз пӧлучит подкреплениеяс, сылӧн лоӧ выныс этшаджык.
Мыйла Ленин настаивайтліс, медым кыпӧдчысьяс непременнӧ босьтасны телефоннӧй станция да главнӧй телеграф?
Сы вӧсна, мый телефоннӧй да телеграфнӧй проводъяс кузя неприятель вермас сетавны ассьыс приказъяс став кар кузя, став страна пасьта.
Телефоннӧй станцияӧн да телеграфӧн кӧ завладейтасны кыпӧдчысьяс, найӧ оз сетны враглы пӧльзуйтчыны проводъясӧн.
Временнӧй правительство оз понды тӧдны, мый вӧчсьӧ матігӧгӧрын, сійӧс лоӧ торйӧдӧма став мирысь, сійӧс лоӧ быттьӧ пӧртӧма Зимний дворецас.
Медым олӧмӧ пӧртны тайӧ ставсӧ, колӧ бура вооружитны народӧс.
Ленин индыліс, мый колӧ непременнӧ босьтны кыдз позьӧ регыдджык Петропавловскӧй крепость: крепостьса арсеналын вӧлі сё сюрс винтовка, кодъяс колӧны кыпӧдчӧм рабочӧйяслы.
Босьтны посъяс да крепость; уськӧдчыны ӧтпырйӧн кар шӧрӧ быд боксянь кыпӧдчысь рабочӧйяслы, матросъяслы да салдатъяслы; босьтны телефоннӧй станция, телеграф да вокзалъяс; босьтны кытшӧ Зимний дворец; босьтны сійӧс штурмӧн да арестуйтны Временнӧй правительствоӧс — тадзи представляйтіс Ленин восстаниелысь туйсӧ.
Татшӧм вӧлі восстаниелӧн ленинскӧй план, единственнӧ правильнӧй план, коді вермис сетны победа.
Тайӧ вӧлі зэв смелӧй план, и олӧмӧ пӧртны сійӧс эз вӧв кокни.
Быдӧнлы гӧгӧрвоана: восстание заводитчигӧн став позянлуныс неприятельла дорын.
Ӧд тайӧ кадас и посъяс, и кӧрттуйяс, и телефоннӧй станция, и телеграф ещӧ вӧліны сы ки улын на,
и сы кипод улын бура велӧдӧм армия, ыджыд запас оружие.
Восстание вылӧ кыпӧдчысьяслы лоӧ надейтчыны, сӧмын ас вылӧ, асланыс смеллун да напористость вылӧ.
Ичӧтик нюжмасьӧм, минутаясӧн падъялӧм вайӧ гибель.
Найӧ кӧ пондасны сулавны ӧти местаын и виччысьны, кор вынъяс чукӧрмӧм бӧрын враг ачыс уськӧдчас на вылӧ, кыпӧдчысьяс сэк непременнӧ проиграйтасны.
Налы колӧ, мӧдарӧ, аслыныс сразу нападитны неприятель вылӧ: зэлӧдны став вынъяс и непременнӧ мунны водзӧ, наступайтны.
«Восстание кӧ заводитӧма,
— индыліс Ленин,
— колӧ действуйтны зэв ыджыд решительностьӧн и непременнӧ быть вуджны наступлениеӧ».
Восстаниеын ленинскӧй план требуйтіс большевикъяслысь железнӧй дисциплина, организованность, решительность да повтӧмлун!
ИЗМЕНА
Ленин мӧвпъяс серти восстание колӧ вӧлі заводитны друг, сідзи, медым врагӧс суны немвиччысьтӧг.
Та серти вӧлі примитӧма став мераяс.
Но, тайӧ эз удайтчы.
Зиновьев да Каменев выдайтісны буржуазиялы партийнӧй тайна: восстание заводитчӧм водзвылас йӧзӧдісны восстаниелысь сроксӧ.
Тайӧ йӧзыс важысянь нин вермасьлісны Ленинлы паныд, кӧсйисны торкны большевистскӧй партияӧс веськыд туйысь, торйӧдны сійӧс Ленин дінысь.
Мыйвынсьыс найӧ зілисны торкны восстание.
И кор аддзисны, мый найӧ вынъясысь немтор оз артмы, мый партия мунӧ Ленин бӧрся да лӧсьӧдчӧ восстание кежлӧ, сэк найӧ решитчисны медбӧръя средствояс вылӧ — измена вылӧ.
Октябрь 18 лунӧ меньшевистскӧй газетаын Зиновьев да Каменев печатайтісны заявление, кӧні эрдӧдісны врагъяслы Центральнӧй комитетлысь решение восстание йылысь.
Ыджыд возмущениеӧн да негодованиеӧн тырисны рабочӧйяс, кор найӧ тӧдмалісны тайӧ подлӧй поступок йывсьыс.
Збыльысь, мый жӧ вермас лоны таысь ыджыд подлостьыс: рабочӧйяс мунӧны асланыс олӧмӧн рискуйтӧмӧн бой вылӧ, пуляяс улӧ, а тайӧ кадас изменникъяс дасьтӧны налы гуся лэч, юрнас выдайтӧны найӧс враглы!
«Ме шуа веськыда,
— гижис Владимир Ильич,
— ёртъясӧн найӧс некоднансӧ водзӧ ог лыддьы, став вынъясӧн и ЦК водзын, и съезд водзын понда тышкасьны кыкнансӧ найӧс партияысь вӧтлӧм йылысь».
Народлӧн врагъяслы отсасис тшӧтш и Троцкий: сійӧ зілис нюжӧдны восстание и тайӧн вайӧдны сійӧс неудача вылӧ.
А аслас ӧти речын сійӧ веськыда висьталіс восстание срок йылысь, эрдӧдіс лунсӧ, кор кежлӧ большевикъяс урчитісны восстание заводитчӧмсӧ.
Ставыс тайӧ вайис зэв ыджыд вред: предательяс отсалісны капиталистъяслы, сетісны налы кад лӧсьӧдчыны отпор кежлӧ.
Керенский юрнуӧдӧм улын Временнӧй правительстволӧн вӧлі секретнӧй заседание Зимний дворецын.
Кузь пызан сайын пукалісны дас квайт министр да тӧлкуйтісны, мый колӧ вӧчны, медым пӧдтыны восстаниесӧ заводитчигас на и разгромитны революцияӧн веськӧдлан штаб — большевистскӧй партияӧс.
Вӧт мый найӧ шуисны:
Тупкыны став большевистскӧй газетаяс.
Торйӧдны посъяс, кодъяс йитісны карлысь центрсӧ окраинаяскӧд.
Петкӧдны Дворцовӧй площадь * вылӧ юнкеръяслысь отрядъяс, броневӧй частьяс да пулеметчикъясӧс и поручитны налы видзны Зимний дворец.
* Зимний дворец водзвывса площадь.
Став главнӧйджык учреждениеясӧ сувтӧдны усиленнӧй воинскӧй караулъяс.
Корны Петроградӧ войска Петергофысь, Царскӧй Селоысь и мукӧд местаясысь.
Мӧдӧдны войска Смольныйӧ, босьтны сійӧс да арестуйтны большевикъяслысь вождьяссӧ.
ТИПОГРАФИЯ РАЗГРОМИТӦМ
Руа да васӧд заводитчис кар весьтын октябрь 24 лун.
Петісны нин паркысь да пондісны гримӧдчыны уличаяс кузя первой трамвайяс.
Горзісны нин пельчунӧдана шыясӧн фабричнӧй гудокъяс, йӧз сюрсъясӧн мунісны удж вылӧ.
Лавкаяс ӧдзӧс водзын заводитчисны чукӧртчыны буситан зэр улын кузь ӧчередьяс.
Ставыс муніс кыдз и пыр.
Некод эз куж думыштны, мый тайӧ луныс великӧй косьлӧн первой лун.
Сӧмын Кавалерградскӧй улица вылын вӧлі тыдалӧ мыйкӧ лоӧма: тані ӧти дом гӧгӧр чукӧртчӧма вӧлі йӧз чукӧр.
Тайӧ домас вӧлі большевистскӧй типография.
Татчӧ водз асылын волывлісны газетчикъяс выль газетаясла.
Нӧ талун газетчикъяс сулалісны тыртӧм сумкаясӧн: большевистскӧй газетаяс эз петны.
Типографиялӧн ӧдзӧсыс вӧлі пӧдса.
Олӧмакодь рабочӧй, типографияса наборщик, сулаліс панель вылын — пальтоа, но шапкатӧм.
Зэр войтъяс тёпкисны сылы юр вылас.
Но тайӧс сійӧ эз и казяв.
Сійӧ волнуйтчӧмӧн висьтавліс сы йылысь, кыдз типографияӧ югдандорыс мырдӧн пырисны юнкеръяс, кыдз найӧ торкисны рабочӧйяслы печатайтны газета, а мыйкӧмында печатайтӧм газетаяссӧ сотісны...
— А ті нӧ мый видзӧдінныд?
— шыасисны йӧз чукӧрын.
— Босьтінныд эськӧ мед юнкеръясӧс шошаӧдыс да трекнитінныд, кыдз следуйтӧ...
— Куш кинад юнкеръяслы паныд он сувт,
— торкис наборщик.
— Ми ог вӧлі сетӧй, но найӧ миянӧс вӧтлалісны штыкъясӧн.
— А мый сэн вӧлі, газетаас?
— юаліс кодкӧ йӧз чукӧрысь.
— Сэні вӧлі...
— заводитіс наборщик и дзугсис.
— Сэні вӧліны Ленинлӧн да Сталинлӧн статьяяс.
Ставӧн ланьтісны.
Наборщик шӧйӧвошӧм синъясӧн видзӧдліс йӧз чукӧр вылӧ.
Синъясас сылӧн сӧдзтысисны синва войтъяс.
— Юнкеръясыс мунісны али танӧсь на?
— друг юаліс том рабочӧй-красногвардеец, коді сулаліс йӧз чукӧрын да сюся кывзіс наборщиклысь висьталӧмсӧ.
— Юнкеръяс?
— юаліс наборщик,
— сэнӧсь найӧ,
— и индіс пӧдса ӧдзӧсӧ.
— Налӧн дворас сувтӧдӧма караул.
А мый?
Красногвардеец нинӧм эз вочавидз.
Ӧдйӧ мӧдӧдчис улича кузя, кежис пельӧс сайӧ, пырис аптекаӧ.
— Мем колӧ звӧнитны больничаӧ,
— шуис сійӧ и веськыда локтіс телефон дінӧ.
Но звӧнитіс сійӧ эз больничаӧ, а большевистскӧй районнӧй комитетӧ.
Сэтысянь пыр жӧ лоӧмтор йывсьыс юӧртісны Сталинлы.
Сталин тайӧ кадас вӧлі Смольныйын.
Сійӧ пыр жӧ гӧгӧрвоис став важностьсӧ тайӧ событиеяссьыс.
Типография мездӧм могысь сійӧ мӧдӧдіс революционнӧй салдатъясысь отряд.
И сэки жӧ, кад воштытӧг, сійӧ чукӧртіс совещание вылӧ партия Центральнӧй комитетлысь членъясӧс.
ВОЕННО-РЕВОЛЮЦИОННӦЙ КОМИТЕТ
И сідз, битва панан лун воис!
Ӧні збыльысь быд минута вӧлі дона: кӧть мый, а колӧ панйыны неприятельӧс, мырддьыны сы киысь инициатива, пыр жӧ вуджны наступлениеӧ.
Ӧд некымын час мысти Временнӧй правительствоӧн думыштӧм мераяс лоӧны олӧмӧ пӧртӧма, и сэки вермасьны лоӧ ёна сьӧкыдджык.
И ставыс тайӧ лои сы вӧсна, мый некымын предатель выдайтісны партийнӧй тайна.
Неужели жӧ вредсӧ, кодӧс найӧ вӧчисны, оз нин позь некыдз справитны, врагӧс оз удайтчы панйыны?
Кӧть мый, а большевикъяс вуджасны наступлениеӧ, пыр жӧ заводитасны бой!
Сэк лои дзик яснӧ, кутшӧм бура водзӧвылӧ артыштісны большевикъяс, кор найӧ водзджык, восстание водзвылас на, организуйтісны Военно-революционнӧй комитет.
Тайӧ комитетыс, Сталин веськӧдлӧм улын вӧчис медбӧръя лунъясас зэв ыджыд удж и удитіс дасьтыны народӧс бой кежлӧ.
Октябрь 20 лунӧ на комитет нуӧдіс став Петроград пасьтаас уна йӧза митингъяс; тайӧ митингъяс вылас рабочӧйяс да салдатъяс клянитчисны: кыдз сӧмын Военно-революционнӧй комитет чукӧстас, найӧ пыр жӧ петасны оружиеӧн уличаяс вылӧ.
Мӧд лунас, октябрь 21 лунӧ, комитет назначитіс став петроградса воинскӧй частьясӧ и военнӧй корабльяс вылӧ ассьыс комиссаръясӧс.
Комиссаръяс пыр жӧ босьтчисны удж дінӧ: бӧрйисны революционнӧй салдатъясӧс и лӧсьӧдісны наысь боевӧй отрядъяс, босьтісны учёт вылӧ став оружие, следитісны офицеръяс бӧрся и найӧясӧс, кодъяс мунісны Сӧветъяслы паныд, вештылісны салдатъяс вылын руководитӧмысь.
Мӧд лунас, октябрь 22 лунӧ, комитет чукӧртіс Смольныйӧ став полкса представительясӧс, кодъяс сулалісны Петроградын, и сёрнитчис накӧд, мый салдатъяс оз кутны сэсся выполняйтны Временнӧй правительстволысь распоряжениеяссӧ, а найӧ пондасны подчиняйтчыны сӧмын Военно-революционнӧй комитетлы.
И, медбӧрын, октябрь 23 лунӧ комитет сувтӧдіс став фабрик-заводъясӧ ассьыс караулъяс, вайӧдіс дасьвыйӧ Краснӧй гвардияӧс, лӧсьӧдіс красногвардеецъясысь сутки чӧжся дежурство заводскӧй телефонъяс дінын.
Тадз, планомернӧя да решительнӧя действуйтӧмӧн, большевикъяс мырддисны Временнӧй правительство да буржуазия киысь власть.
Уналыда массаясӧс вӧлі вӧрзьӧдӧма, и некутшӧм вын нин эз вермы сувтӧдны найӧс: найӧ виччысисны сӧмын медбӧръя приказ, медым уськӧдчыны бой вылӧ...
Ставыс тайӧ и сетіс позянлун большевикъяслы октябрь 24 лунӧ асылын сразу вуджны наступлениеӧ.
МУННЫ ПОМӦДЗ!
Сталинӧн чукӧртӧм заседание вӧлі дженьыд: ставӧн тӧдісны, мый колӧ вӧчны.
Колӧ вӧлі олӧмӧ пӧртны ленинскӧй план.
Та вылӧ быть колӧ медвойдӧр мобилизуйтны став вынсӧ революциялысь, чукӧстны бой вылӧ рабочӧйясӧс, матросъясӧс да салдатъясӧс.
Центральнӧй комитет вынсьӧдіс Сталинӧн вӧзйӧм колана решениеяс, а Военно-революционнӧй комитет пыр жӧ босьтчис найӧс пӧртны олӧмӧ.
Медвойдӧр петроградса став районъясӧ ысталісны связистъясӧс приказӧн: лӧсьӧдчыны выступление кежлӧ.
Связистъясӧс ысталісны и Краснӧй гвардия штабъясӧ и быд воинскӧй частьясӧ.
Тайӧ жӧ кадас йитчисны Петропавловскӧй крепостьса комиссаркӧд.
Комиссар юӧртіс, мый крепостьса гарнизон сулалӧ большевикъяс дор.
Комиссарлы сетісны приказ гӧтӧвитны крепость бой кежлӧ, крепостнӧй стенъяс вылӧ петкӧдны пулемётъяс, некодӧс не лэдзны сэтчӧ Военно-революционнӧй комитетса пропусктӧг.
Сыысь кындзи, комиссарлы тшӧктісны пыр жӧ заводитны сетавны рабочӧйяслы оружие крепостьса складъясысь.
Сэсся вӧлі урчитӧма, кутшӧм отрядъяслы, кутшӧм посъяс дорӧ мунны, медым найӧс босьтны ас киӧ.
И нӧшта вӧлі корӧма вооруженнӧй вынъяс Смольныйӧс видзӧм могысь.
Эз на коль и час, кыдз Смольныйӧ кутісны локтавны ӧти-мӧд бӧрся грузовикъяс красногвардеецъясӧн да салдатъясӧн.
Отрядъясса командиръяс чеччыштлісны машинаясысь да пыравлісны инструкция пӧлучитӧм могысь Смольныйса ӧти комнатаӧ, кӧні вӧлі Военно-революционнӧй комитет.
abu
Улыс этажын кывсисны сьӧкыда тувччалӧм шыяс да металлӧн брунӧдчӧм: салдатъяс катлісны выліӧ пулемётъяс.
Дворын путкылялісны пес чукӧръяс, стрӧитісны сэтысь баррикадаяс.
Пуяс улын чушкакылісны броневикъяс.
Сэн жӧ сеталісны оружие да патронъяс.
Став пыранінъясын вӧлі сувтӧдалӧма часӧвӧйясӧс, кодъяс прӧверяйтісны пропускъяс.
Центральнӧй комитетса членъяс шуисны не разӧдчыны Смольныйысь, не мунны, кӧть кутшӧм эськӧ сэн эз вӧв ӧпаснӧ.
Неприятельлы кӧ, шуам, удайтчас босьтны Смольный, тыш кутас мунны и водзӧ: найӧ вуджасны сэки Петропавловскӧй крепостьӧ и сэтысянь кутасны руководитны бойясӧн.
Найӧ чорыда тӧдісны Ленинлысь индӧд:
«Некор оз ков ворсны восстаниеӧн, а заводитан кӧ сійӧс, колӧ чорыда тӧдны, мый колӧ мунны помӧдз».
Большевикъяс тӧдісны, мый найӧс ӧні виччысьӧ либӧ победа, либӧ смерть.
И найӧ дасьӧсь вӧліны мунны помӧдз.
«АВРОРАЛӦН» РАДИО
Большевикъяс, дерт, эз тӧдны Временнӧй правительство войся заседание йылысь, эз тӧдны, кутшӧм решениеяс вӧлі примитӧма тайӧ заседание вылас.
Но таын и заключайтчӧ полководецлӧн искусствоыс, медым быдсикас ичӧтик признакъяс серти кужны тӧдмавны враг кӧсйӧмъяс йылысь и ас кадӧ торкны найӧс.
Большевикъяс, восстаниеӧн руководитысьяс, — Ленин, Сталин, Свердлов, Дзержинский и Урицкий, — кужисны тӧдмавны неприятельлысь планъяссӧ.
Найӧ эз сомневайтчыны, мый Временнӧй правительство корис нин отсӧг вылӧ Петроград окрестностьясын сулалысь полкъяс, мый сійӧ часысь-часӧ виччысьӧ выль вынъяслысь воӧм.
Большевикъяс решитісны, кӧть кыдз, а сувтӧдны тайӧ полкъяссӧ туй вылас и не лэдзны найӧс Петроградӧ.
Но та вылӧ колӧ вӧлі непременнӧ йитчыны тайӧ полкъясыскӧд, висьтавны салдатъяслы, мый налы нинӧмла дорйыны Временнӧй правительствоӧс, и тшӧктыны налы бӧр бергӧдчыны.
Кыдзи тайӧс вӧчны?
Воспользуйтчыны та вылӧ телефонӧн?
Но телефоннӧй станция вӧлі ещӧ враг киын на.
Сы вӧсна телефон пыр тайӧс вӧчны оз позь.
Воспользуйтчыны телеграфӧн?
Но и телеграф сідз жӧ вӧлі неприятель киын на.
Сы вӧсна и тайӧс вӧчны оз позь.
Мӧдӧдны Петроград окрестностьясӧ Военно-революционнӧй комитетса представительясӧс?
Но, кор найӧ воасны места вылӧдз, прӧйдитас уна кад, полкъяс сэк воасны нин Петроградӧ.
Оз, и тадз вӧчны оз позь.
Кажитчӧ, петан туй эз вӧв.
И век жӧ большевикъяс аддзисны петан туй.
Большевикъяс тӧдісны, мый Нева ю устьеын сулалӧ якӧр вылын военнӧй корабль — крейсер «Аврора».
Крейсер вылын вӧлі аслас радиостанция.
А крейсерлӧн команда подчиняйтчис Военно-революционнӧй комитетса комиссарлы.
Большевикъяс решитісны воспользуйтчыны корабль вывса радиостанцияӧн.
И вот, октябрь 24-ӧд лунӧ «Аврора» передайтіс радио пыр Военно-революционнӧй комитетлысь распоряжение Петроград дінса карса Сӧветъясӧ:
«... Не лэдзны Петроградӧ ни ӧти войсковӧй часть, абу кӧ тӧдмалӧма, кутшӧм позиция кутӧ сійӧ частьыс пансьӧм событиеяс дінӧ.
Быд частьлы паныд мӧдӧдны кымынкӧ дас агитаторӧс, кодъяс долженӧсь тӧдмӧдны, Петроградӧ мунысь частьясӧс, мый найӧс кӧсйӧны усьӧдны народ вылӧ...
Колӧ действуйтны стрӧга да осторожнӧя и, ковмас кӧ, применитны вын.
Став тайӧ войскаяс локтӧм йылысь пыр жӧ юӧртны петроградса Смольный институтӧ, Военно-революционнӧй комитетӧ...»
Военно-революционнӧй комитет тӧдіс, мый местаяс вылын сюрӧны большевикъяс, кодъяс олӧмӧ пӧртасны сылысь распоряжениесӧ.
КРОНШТАДТӦ
Ленинскӧй план серти восстаниеын колӧ вӧлі примитны участие рабочӧйяслы, салдатъяслы, матросъяслы.
Но матросъяс Петроградын пӧшти эз вӧвны: матросъяс олісны Кронштадтын.
Кыдзи юӧртны кронштадтскӧй матросъяслы сы йылысь, мый восстание заводитчис, кыдз корны найӧс Петроградӧ?
Тані радиоыд эз нин туй.
Радиограмма пыр оз позь дӧверяйтны военнӧй секретъяс: сійӧс зэв кокниа вермас примитны неприятель.
А Петроградӧ матросъясӧс корӧм йылысь приказ вӧлі военнӧй секретӧн, сійӧс колӧ вӧлі видзны, кыдзи зэв чорыд тайнаӧс.
Тані ковмис мӧвпыштны мыйкӧ мӧдтор йылысь...
Муртса на кар вылӧ лэччысис рӧмыд, Смольныйсянь петісны морякъяс формаа кык морт.
Найӧ тэрыба мӧдӧдчисны Нева ю дорлань.
Сэні найӧс виччысис нин неыджыд буксирнӧй катер.
Найӧ пыр жӧ йӧткысисны берегысь.
Сійӧ, кодыс вӧлі пӧрысьджык, босьтіс ас вылас штурманлысь удж.
Томджыкыс сувтіс руль дінӧ.
Тайӧ вӧліны кык большевик, кык матрос.
Военно-революционнӧй комитет поручитіс налы писькӧдчыны Кронштадтӧдз.
Найӧ нуисны сьӧрсьыныс кронштадтскӧй матросъяслы Военно-революционнӧй комитетсянь обращение, нуисны приказ — пыр жӧ кыпӧдчыны восстание вылӧ...
Катер муніс Нева кузя би ӧзтытӧг, ниӧтчыдысь эз тутӧстлы.
Сійӧ шлывгис водзӧ шытӧг и аддзытӧг.
Штурман сулаліс рулевӧйкӧд орччӧн и сюся видзӧдлывліс водзӧ.
Вот найӧ благополучнӧя прӧйдитісны Литейнӧй пос.
Вот и Троицкӧй пос колис бӧрвылӧ.
Ещӧ водзын кык пос: Дворцовӧй да Николаевскӧй.
Неужели налы оз удайтчы прӧйдитны, неужели катернысӧ кутасны?
Дворцовӧй пос прӧйдитӧма лючки.
Коли медбӧръя пос — Николаевскӧй.
Пыр сідз жӧ сюся видзӧдіс штурман пемыдас.
Гудыра тыдыштӧны ылын лымчиръяс да ру пыр Николаевскӧй пос; сьӧд мегырӧн кыпӧдчӧма Нева вомӧн.
И вот штурман аддзӧ: поссӧ разведитӧма.
Тайӧ зэв омӧль пас: поссӧ вермисны разведитны сӧмын юнкеръяс.
Сідзкӧ, найӧ сэнӧсь, сэні налӧн застава.
— Кывзы,
— шуис штурман и пуктіс кисӧ рулевӧйлы пельпом вылас — мый кӧть оз ло, не сувтны.
Менӧ кӧ виасны, бумагасӧ передайтан тэ.
И сійӧ кыскис питшӧгысь нёль пельӧ кусыньтӧм бумага — Военно-революционнӧй комитетлысь приказ.
Рулевӧй довкнитіс юрнас.
Катер шлывгӧ водзӧ, пемыд и чӧв.
Рӧвнӧя и пыдысянь уджалӧ сылӧн машина.
Пос пыр матысмӧ и матысмӧ.
И друг вылысянь, пос вывсянь, кыліс горӧдӧм:
— Стой!
Коді локтӧ?
— Ас йӧз!
— вочавидзис гораа да спокойнӧя штурман.
Сійӧ, дерт, тӧдӧ, мый оз веритчыны кыв вылӧ.
Но сійӧ эз и надейтчы та вылӧ.
Ставыс, мый сылы колӧ,
— нюжӧдны кадсӧ кӧть секунда-мӧд.
Колӧ вевъявны кӧть неуна ылыстчыны поссяньыс.
Катер ньӧв моз тӧвзьӧ водзӧ.
— Стой!
— горзӧны вывсянь.
— Пароль!
Вочакыв пыдди штурман копыртчылӧ труба дінӧ и командуйтӧ: полный ход!
Ставнас здрӧгнитлӧмӧн катер нетшыштчис водзӧ.
И пыр жӧ кывсисны лыйӧм шыяс.
Юнкеръяс лыйлісны пышйысь катер бӧрся винтовкаясысь и пулемётысь.
Пуляясыс сідзи и сявкйисны ваӧ, чирсйӧдлісны катерлысь бортсӧ да бӧжсӧ.
Катер тӧвзьӧ ю кузя, быттьӧ лэбач.
Тэрыба-тэрыба, став вынсьыс гримӧдчӧ сылӧн машина.
Пемыдыс топалӧ сы бӧрысь.
Водзӧ лыйсьӧм шыяс кутісны кывны шочджыка.
Юнкеръяс, тӧдӧмысь, эз вермыны нин рӧзнитны пемыдысь катерсӧ и ӧні лыйлісны кыдз-сюрӧ.
Медбӧрын, лӧнисны и тайӧ ӧтка лыйлӧм шыясыс.
Штурман кыскис чышъян и чышкис пӧсьсӧ чужӧмсьыс.
— Прӧйдитім!
— шуис сійӧ и радысла нюмдіс.
Войнас катер воис Кронштадтӧ.
Военно-революционнӧй комитетлӧн приказ пыр жӧ вӧлі передайтӧма Кронштадтскӧй сӧветӧ.
Кронштадтскӧй матросъяс пондісны гӧтӧвитны корабльяс Петроградӧ мунӧм вылӧ...
Тайӧ жӧ каднас петроградскӧй большевикъяс мӧдӧдісны Гельсингфорсӧ телеграмма: Гельсингфорсын сулаліс тайӧ каднас Балтийскӧй флот, сэні вӧліны уна матросъяс.
Телеграммаыс вӧліс зэв дженьыдик, ставыс кык кыв:
«Мӧдӧд устав».
Восстание йылысь телеграммаын нинӧм эз висьтавсьы, сэні быттьӧкӧ эз вӧв некутшӧм подозрительнӧй тор.
Сы вӧсна сійӧс и примитісны петроградскӧй телеграф вылын.
Но кор Гельсингфорсын пӧлучитісны тайӧ телеграммасӧ, сэні пыр жӧ лэптісны тревога став корабльяс вылын и кутісны гӧтӧвитчыны туйӧ: матрос-большевикъяс бура помнитісны, кыдз найӧ Петроградӧ бӧръя волігӧн сёрнитісны Военно-революционнӧй комитеткӧд тайӧ условнӧй телеграмма йывсьыс, мый сійӧ кутас означайтны.
«Мӧдӧд устав» — сійӧс вӧлі колӧ гӧгӧрвоны тадзи:
«Мӧдӧд миноносецъяс и вит сюрс матросӧс петроградса рабочӧйяслы отсӧг вылӧ.
Восстание заводитчис».
ЮНКЕРЪЯС КОРСЬӦНЫ ЛЕНИНӦС
Сійӧ каднас, кор юнкеръяслӧн застава заводитліс кутны пос дорын катер, мӧд отряд юнкеръяслӧн муніс омӧля югзьӧдӧм, пемыд улича кузя Выборгскӧй сторонаӧд.
Тайӧ отрядлы поручитӧма вӧлі арестуйтны Ленинӧс.
Отрядса начальник эз тӧд, кӧні дзебсясьӧ Ленин.
Медся вернӧй, думайтіс сійӧ, Ленин ӧні большевистскӧй газета редакцияын.
Сы вӧсна и нуӧдіс сійӧ ассьыс отрядсӧ Финляндскӧй проспектын сулалысь ыджыд дом дінӧ: сэні ӧти комнатаын помещайтчис «Правда» газеталӧн редакция.
Ӧти сайысь решитісны разгромитны редакция, и босьтны сэсь став рукописьяссӧ.
Юнкеръяс матыстчисны дом дінӧ да кытшалісны сійӧс.
Редакцияын уджалысь большевикъяс аддзисны ӧшинь пыр юнкеръясӧс.
Пырысь-пыр жӧ редакциясянь звӧнитісны телефон пыр матысса Краснӧй гвардейскӧй штабӧ.
Сэсянь кӧсйисны пыр жӧ ыстыны красногвардеецъяслысь отряд.
Отрядлы колӧ вӧлі воны дас минут мысти.
Колӧ вӧлі кыдзкӧ кутсьыны ас вынъясӧн дас минут, не лэдзны тайӧ каднас юнкеръясӧс.
Сэки большевикъяс вӧчисны татшӧм хитрость: найӧ пырысь-пыр жӧ босьталісны комнатаяс ӧдзӧсъясысь номеръяс и ӧшӧдалісны найӧс мӧд порядокӧн.
Редакциялӧн комната воддза сертиыс, сідзкӧ, лоис мӧд номер улын.
Домыс вӧліс ыджыд, зэв уна пос, комната, коридоръяс.
Юнкеръяс тайӧ домас войдӧр некор эз вӧвлыны.
Налы вӧлі сӧмын известнӧ комната номерыс, мый серти колӧ корсьны редакция.
Но, кор найӧ локтісны тайӧ номера комната дінӧ, редакция сэні эз вӧв.
Найӧ кутісны шӧйтны коридоръясті — корсьны вошӧм комната.
Тайӧ каднас удитісны воны красногвардеецъяс.
Найӧ кытшалісны юнкеръясӧс и босьтісны найӧс пленӧ.
ЛЕНИН МУНӦ СМОЛЬНЫЙӦ
Октябрь 24 лунӧ рытнас Ленин ыстіс ӧти ёртӧс, большевик-рабочӧйӧс, Смольныйӧ, медым тӧдмавны, кыдзи сэні мунӧ делӧыс, ставыс-ӧ дась восстание кежлӧ.
Ачыс кольччис дзик ӧтнасӧн квартираӧ.
Друг сійӧ кыліс ылыс да глушитӧм шыа лыйӧм: восстание заводитчис!
Владимир Ильич пондіс думайтны.
Сэсся перйис сійӧ пызанӧ дзебӧм дзор парик и пуктіс сійӧс юрас.
Кӧрталіс чужӧмсӧ чышъянӧн, быттьӧкӧ сылӧн пиньясыс висьӧны.
Ӧчкиасис.
Босьтіс пальто, лэдзыштіс улӧджык, дзик син вылас, кепкасӧ.
Владимир Ильич решитіс мунны Смольныйӧ.
Тайӧ каднас ыстылӧм рабочӧйыд бӧр воис.
Весьшӧрӧ рабочӧй кевмысис Ленинлы не петны ывла вылӧ, висьталіс ыджыд опасность йылысь, коді грӧзитӧ сылы.
Ленин вӧлі непоколебимӧй.
Сэки рабочӧй решитіс колльӧдны Владимир Ильичӧс Смольныйӧдз.
Виччысьтӧм случай лоӧмысь, сійӧ босьтіс сьӧрсьыс револьвер.
Мыйкӧ кӧ быттьӧ лоас туй вылын, ковмас ылӧдны юнкеръясӧс лыйсьӧмӧн, сетны ассьыс олӧм, медым кыдзкӧ спаситны Ленинлысь олӧмсӧ.
Ӧтлаын петісны найӧ ывлаӧ и чеччыштісны первой паныдасян трамвайӧ.
Владимир Ильич заводитіс сёрнитны кондукторшакӧд, медым тӧдмавны, паськыда-ӧ нин разаліс юӧрыс восстание йылысь.
— Кытчӧ мунам?
— юаліс Ленин.
— Паркӧ,
— вочавидзис кондукторша.
— Мыйла татшӧм водз паркӧ?
— А тэ коді ачыд?
— юаліс кондукторша.
— Рабочӧй,
— вочавидзис Ленин.
— Тожӧ рабочӧй!
— шуис скӧрпырысь кондукторша.
— Мыйла да кытчӧ — он тӧд ачыд, мый вӧчсьӧ.
Буржуйясӧс нӧйтны кутам!
Вот кытчӧ мунам...
Владимир Ильич лои зэв рад: сійӧ тӧдмаліс буретш сійӧ, мый сылы вӧлі колӧ.
Трамвай кежис паркӧ.
Ленин да сійӧс колльӧдысь рабочӧй мӧдӧдчисны подӧн зэв кузь Шпалернӧй улича кузя...
И сэні чуть эз ло несчастье: пельӧс сайсянь друг мыччысис неприятельлӧн вӧла патруль.
— Кытчӧ мунанныд?
Петкӧдлӧй пропускнытӧ!
— горӧдіс патрульнӧй начальник.
— Мунӧй водзӧ, Ленин ёрт,
— вашнитіс рабочӧй.
— А ме пробуйта ылӧдны сійӧс сёрниясӧн.
Шатласьӧмӧн, быттьӧ зэв код морт, петіс сійӧ улича шӧрӧ и кутіс пинясьны патрулькӧд,
а ачыс кисӧ кутіс тайӧ каднас зептас, кӧні вӧлі дзебӧма револьвер.
Патрульнӧйяслы некор вӧлі ноксьыны код морткӧд.
Начальник ӧвтыштіс кинас, и патруль скачитіс водзӧ.
Часджын мысти Ленин вӧлі нин Смольныйын.
— Меным пыр жӧ колӧ аддзывны Сталинӧс!
— шуис сійӧ коридорын первой паныдасьысь красногвардеецлы.
ЗАВОДЪЯСЫН
Неприятель воспользуйтчис сійӧн, мый телефоннӧй станция вӧлі сы киын: сійӧ выключитіс став телефонъяссӧ Смольныйысь.
Кажитчӧ вӧлі, мый ӧні Военно-революционнӧй комитет да кыпӧдчӧм народ костын торксис быд сикас йитӧд, рабочӧйяс да салдатъяс колисны руководствотӧг, оз кутны тӧдны, мый налы вӧчны.
Но большевикъяс водзджык нин тӧдісны враглысь тайӧ мерасӧ и удитісны вӧчны ассянь колана мераяс.
Сёр рытын Смольный воротаысь петіс уналыда отряд мотоциклистъяслӧн.
Площадь вылын найӧ пыр жӧ разӧдчисны, быдӧн мӧдӧдчис аслас маршрут кузя.
Тайӧ мунісны Военно-революционнӧй комитетлӧн гонецъяс, восстание йылысь вестникъяс.
Найӧ тэрмасисны заводъясӧ и казармаясӧ.
Ставныс найӧ нуисны сьӧрсьыныс ӧти и сійӧ жӧ приказ: кад выступитны!
Кад выступитны!
Кад пырны кар шӧрӧ!
Кад кытшӧ босьтны Зимний дворец!..
Вӧлі нин вой, кор ӧти мотоциклист сувтіс Путиловскӧй завод дорӧ.
Сійӧ сетіс ассьыс машинасӧ часӧвӧй-красногвардеецлы, а ачыс мӧдӧдчис Краснӧй гвардия штабӧ.
Сэні сійӧ передайтіс начальниклы приказ выступление йылысь да инструкция, кӧні вӧлі индӧма, кытчӧ именнӧ колӧ мунны путиловецъяслы, кутшӧм боевӧй задачаяс на водзын сувтӧдӧма.
Пыр жӧ тутӧстіс гораа да тревожнӧя заводскӧй сирена, чуксаліс куимнан сменаса рабочӧйясӧс.
Уличаяссӧ тыртӧмӧн, сюрсъясӧн кутісны чукӧртчыны завод дінӧ йӧз.
Ӧти паськыд заводскӧй помещениеын сеталӧны нин вӧлі оружие, гранатаяс, патронъяс; рабочӧйяс петісны татысь пулемётнӧй лентаясӧн вӧнясьӧмӧн, киясаныс винтовкаясӧн.
Дворын, бипур югӧръяс улын, вӧчисны тэрмасьӧмӧн перекличка.
Сэсся отрядъяс стрӧитчылісны и ӧдйӧ восьлалӧмӧн кыв шутӧг петісны ворота сайӧ.
Работницаяс кӧртавлісны сосканыс гӧрд креста лентаяс и сьӧрсьыныс нуисны бинт да лекарство тыра ящикъяс; найӧ сідз жӧ мунісны бой вылӧ — отсавны асланыс вокъяслы да верӧсъяслы.
Сэтшӧм жӧ тревожнӧй гудок шыяс кывсисны тайӧ каднас и мукӧд заводъясын.
Сэні сэтшӧм жӧ строгӧй порядокӧн петісны воротасянь красногвардейскӧй отрядъяс и вошлісны войся пемыдӧ.
Петроградсянь ылын, Гельсингфорсын, рӧвнӧя тувччалӧмӧн, помтӧм радъясын войся тыртӧм уличаяс кузя восьлалісны матросъяс.
Найӧ мунісны вокзал вылӧ.
Сэсянь дженьыдик костъясӧн ӧти-мӧд бӧрся петісны матросъясӧн тырӧм поездъяс Петроградӧ.
А Гельсингфорсскӧй гаваньысь бияс кусӧдӧмӧн, чӧв-лӧнь петісны мореӧ военнӧй корабль-миноносецъяс.
На вылын дӧлаліс гӧрд флаг татшӧм гижӧдӧн:
«Став властьыс Сӧветъяслы!»
Миноносецъяс мунісны Петроградӧ.
СМОЛЬНЫЙЫН
Вӧлі войшӧр.
Кар вӧйтчӧма сап пемыдӧ.
Сӧмын Смольныйын сотчисны бияс, ставнас сійӧ дзирдаліс яръюгыда югъялан аслас лыдтӧм-тшӧттӧм ӧшиньяснас.
Кӧдзыд арся ру пыр зданиеыс сылӧн кажитчис вывті величественнӧйӧн.
Смольныйӧ пыранінӧ воалісны пыр выльысь-выль автомобильяс, повозкаяс, грузовикъяс, локтісны быд боксянь йӧз чукӧръяс.
Сынӧдын сулаліс ни ӧти минута кежлӧ орлытӧм сюрс гӧлӧсъясӧн шыалӧм, кӧртлӧн триньӧдчӧм да машинаяслӧн горзӧм.
Смольный тайӧ войнас вӧлі быттьӧ ыджыд узловӧй станция.
Кыдз станцияӧ ылысянь локтӧны поездъяс, медым, недыр шойччӧм бӧрын, тась мӧдӧдчыны бара туйӧ, разӧдчыны сэсся быд бокӧ, быдӧн аслас маршрут серти — сідзи и татчӧ, Смольныйӧ, тэрмасисны быдладорсянь вооруженнӧй отрядъяс карса став районъяссянь и, тані боевӧй задание пӧлучитӧм бӧрын, мӧдӧдчылісны выльысь туйӧ, сап пемыд войын тувччалісны быдӧн аслас индӧм маршрут кузя.
Смольный зданиеса ӧти комнатаын вӧлі Военно-революционнӧй комитет.
Восстаниеӧн руководитӧмыс ставнас вӧлі мунӧ тасянь.
Тані кырымавлісны ордеръяс оружие пӧлучитӧм вылӧ, индылісны, кытчӧ да кутшӧм отрядъяс мӧдӧдны, водзвыв артавлісны мунӧм вылӧ кад да пасйылісны Петроград карта вылӧ налысь маршрутсӧ.
Татысянь Ленинлӧн да Сталинлӧн вӧля, кодъяс вӧляын вӧлі народлӧн вӧля, разаліс став кар пасьта, став страна пасьта, тайӧ вӧляыс лӧсьӧдіс уна сюрс йӧзъяс движениеын порядок, нуӧдіс найӧс бой вылӧ.
Восстание кузя ленинскӧй план вӧлі пӧртӧма олӧмӧ.
Петропавловскӧй крепость вӧлі кыпӧдчысьяс киын.
Босьталӧма нин вӧлі став посъяс, Дворцовӧй да Николаевскӧй посъясысь кындзи.
Пӧлучитӧма нин вӧлі юӧръяс, мый Петергофса, Царскӧй Селоса, Выборгса большевикъяс кужисны олӧмӧ пӧртны ассьыныс долг: сувтӧдны полкъяс, кодъясӧс отсӧг вылӧ корис Временнӧй правительство.
Тайӧ полкъясыс ӧні оз прӧйдитны Петроградӧ.
«Авроралӧн» асывнас сетӧм радиограмма вӧчис ассьыс делӧ.
abu
ПАВЛОВСКӦЙ ВОЕННӦЙ УЧИЛИЩЕ
Сёр рытын Гренадерскӧй полкса казармаӧ, коді вӧлі Петроградскӧй сторонаын, пошкигтырйи котӧрӧн пырис тӧдтӧм салдат; сійӧ ставыс вӧлі няйт.
Сійӧ корис, медым сійӧс пырысь-пыр жӧ нуӧдасны полкса комиссар дінӧ.
Вот мый сійӧ висьталіс комиссарлы.
Сійӧ вӧлӧм Павловскӧй военнӧй училищеын обслуживающӧй командаысь салдат.
Тайӧ училищеас велӧдчисны юнкеръяс, а обслуживайтлісны найӧс да чышкылісны-мыськылісны комнатаяс салдатъяс.
И вот салдатъяс тӧдмалӧмаӧсь, мый юнкеръяс пӧлучитісны приказ Временнӧй правительствосянь пырысь-пыр жӧ локны Зимний дворецӧ.
Салдатъяс гӧгӧрвоисны, мый юнкеръясӧс колӧ непременнӧ кутны.
Но кыдз тайӧс вӧчны?
Кор воысь салдат висьталіс ставсӧ тайӧ полковӧй комиссарлы, Павловскӧй училищеын мунісны татшӧм событиеяс.
Командаӧс обслуживайтысь салдатъяс аддзисны училищеысь пулемёт и ньӧжйӧникӧн кыскисны сійӧс ывлавылӧ.
Найӧ веськӧдісны пулемётсӧ здание ӧдзӧсӧ.
И кор ӧдзӧсъяс воссисны да тыдовтчисны сэні юнкеръяс, салдатъяс горӧдісны налы:
— Ни ӧти воськов водзӧ, кутам лыйлыны!
Юнкеръяс сувтісны; но регыд найӧ гӧгӧрвоисны, мый салдатъяс зэв этшаӧн, а найӧ, юнкеръяс, унаӧн.
И сэки найӧ пондісны дасьтысьны бой кежлӧ!
Салдатъяс гӧгӧрвоисны жӧ, мый вынъяс абу ӧткодьӧсь.
И век жӧ найӧ решитісны не бӧрыньтчыны.
— Кулам тані, а ог лэдзӧй тіянӧс Зимний дворецӧ,
— горзісны найӧ юнкеръяслы.
Омӧлик пом виччысис салдатъясӧс, эз кӧ эськӧ тайӧ минутанас пельӧссянь мыччысь автомобиль.
Автомобильсянь чеччыштіс Гренадерскӧй полкса комиссар.
Сійӧ котӧртіс юнкеръяс дорӧ и шуис налы: Гренадерскӧй полк ставнас петас налы паныд, оз кӧ найӧ пыр жӧ бергӧдчыны асланыс училищеӧ.
Паныд мунны быдса полклы юнкеръяс эз лысьтны.
Ас костаныс сёрнитчӧм бӧрын, найӧ бергӧдчисны училищеӧ.
Сідз найӧ эз вермыны пӧртны олӧмӧ правительстволысь приказ — эз явитчыны Зимний дворецӧ...
И карса мукӧд районъясын вӧлі кутӧма некымын юнкерскӧй отрядъясӧс.
Зимний дворец дінӧ воисны этшаджык юнкеръяс, мыйдта найӧс виччысис Временнӧй правительство.
А казацкӧй частьяс пӧвсысь, кодъяс сідз жӧ пӧлучитісны правительствосянь приказ, Зимний дінӧ эз во ни ӧти.
Военно-революционнӧй комитет мӧдӧдіс нин ассьыс вынъяссӧ кар шӧрлань.
abu
ТЕЛЕФОННӦЙ СТАНЦИЯ БОСЬТӦМ
Тайӧ вӧлі шензьӧдана вермасьӧм: пӧшти шумтӧг и аддзытӧг ӧти местаысь мӧд местаӧ вуджан вермасьӧм.
Тайӧ вӧлі вермасьӧм сы вӧсна, кодлы владейтны карӧн и став странаӧн; капиталистъяслы либӧ рабочӧйяслы да крестьяналы.
То сэні, то тані немвиччысьтӧг явитчылісны красногвардейскӧй отрядъяс, друг лэбзьылісны пемыдсянь грузовикъяс вооруженнӧй рабочӧйясӧн да салдатъясӧн.
Кыпӧдчысьяс ӧдйӧ кытшовтлісны налы индӧм зданиеяс, котӧртлісны пос кузя вывлань, и обезоружитлісны сэтысь охранасӧ.
Большевикъяс вӧчлісны неприятельлы чардби сяма виччысьтӧм ударъяс.
Вит час рытын найӧ вӧчисны первой победа: босьтісны Главнӧй телеграфлысь здание.
Неприятель зэв регыдӧн гӧгӧрвоис, мыйдта сійӧ воштіс: телеграфнӧй провод, коді кыссис Зимнийсянь Главнӧй телеграфӧ, дзик сійӧ проводыс, коді йитіс Временнӧй правительствоӧс став странакӧд, друг дугдіс уджавны.
Войшӧр бӧрын часын кыпӧдчысьяс босьтісны телефоннӧй станция.
Нӧшта часджын мысти кыпӧдчысьяс киӧ вуджис Главнӧй почтамт.
Кык час войын — электростанция и вокзалъяс.
Ещӧ некымын час мысти — Государственнӧй банк.
Югдандор кыпӧдчысьяс босьтісны тюрьма «Кресты», кытчӧ вӧлі пуксьӧдӧма Временнӧй правительствоӧн арестуйтӧм большевикъясӧс.
Найӧ пукалісны нин тані нёльӧд тӧлысь.
И вот ӧні камера ӧдзӧсъяс воссисны, узникъясӧс лэдзисны вӧля вылӧ.
Найӧ петісны кельдӧдӧмаӧсь, омӧльтчӧмаӧсь, окасисны вӧля вылӧ лэдзысь ёртъясыскӧд.
И пыр жӧ корисны винтовкаяс да петісны уличаяс вылӧ мукӧдъяскӧд ӧтлаын — бой вылӧ.
Военно-революционнӧй комитетӧ воалісны юӧръяс выльысь-выль успехъяс йылысь.
Но тайӧ успехъясыс да вермӧмъясыс сюрины эз кокньыда.
Быд победа да успех требуйтіс смеллун, сюсьлун да решительность.
Большевикъяс действуйтісны быд случайын разнӧй ногӧн.
Кор налы паныд выступайтісны Временнӧй правительствоӧн пӧръялӧм салдатъяс, большевикъяс старайтчисны убедитны найӧс, кыскыны асланысдор.
Буржуазияӧс упорнӧя защищайтысьяслы паныд, юнкеръяслы паныд, большевикъяс применяйтісны вын, а мукӧд дырйи босьтлісны хитростьӧн.
Вот, кыдз вӧлі босьтӧма телефоннӧй станция.
Кор кыпӧдчысьяс уськӧдчисны телефоннӧй станция воротаӧ, найӧ дворсьыс аддзисны ыджыд отряд юнкеръяслысь.
Юнкеръяс котӧртісны налы паныд, лыйлыны лӧсьӧдчӧмӧн.
Найӧ котӧртісны паськӧдчӧм стройӧн, а кыпӧдчысьяслы паськӧдчыны вӧлі некытчӧ, найӧ вӧліны чукӧрын: дворас пыраніныс вӧлі векньыд.
Вӧлі яснӧ: кыпӧдчысьяс шедісны, кыдз быттьӧ лэчкӧ, найӧс ӧні ставнысӧ виасны.
Спаситчӧм вылӧ, кажитчӧ, некутшӧм надея эз вӧв.
И век жӧ большевикъяс эз бӧрыньтчыны, эз пышйыны.
Тайӧ опаснӧй каднас найӧ эз шӧйӧвошны.
— Юнкеръяс!
— горӧдіс кодкӧ на пиысь ӧти гораа да орйӧдлана гӧлӧсӧн, кыдзи сетлывлӧны команда офицеръяс.
— Юнкеръяс, сувтӧй!
Перйӧй патронъяс!
Юнкеръяс сувтісны и пондісны шензьыны.
Атакаӧ котӧртігӧн найӧ эз вермыны гӧгӧрвоны, кытысянь петіс тайӧ увереннӧй да властнӧй гӧлӧсыс.
Ӧткымынъяс пондісны нерешительнӧя перъявны винтовкаясысь патронъяс.
Мукӧдъяс корсисны синвидзӧдласӧн ассьыныс начальниксӧ: збыль-ӧ сійӧ сетіс татшӧм страннӧй приказсӧ?
Ставыс некымын секунда кежлӧ шӧйӧвошліны.
Но тайӧ секундаясыс и решитісны бойлысь судьбасӧ.
Кыпӧдчысьяс удитісны котӧртны векньыдик пыранінті дворӧ да кытшӧ босьтісны юнкеръясӧс.
Кымынкӧ минут бӧрын найӧ нин обезоружитісны юнкеръясӧс.
Тадз вӧлі босьтӧма телефоннӧй станция.
И пыр жӧ Смольныйысь бара вӧлі включитӧма став телефонсӧ, а Зимнийысь став телефонсӧ выключитӧма.
Враг воштіс быд сикас связь.
«АВРОРА» ЛОКТӦ НИКОЛАЕВСКӦЙ ПОС ДОРӦ
Карлӧн центр вӧлі нин кыпӧдчысьяс киын.
Ӧні колӧ олӧмӧ пӧртны Ленинлысь медбӧръя индӧд: босьтны Зимний дворец и арестуйтны Временнӧй правительствоӧс да сылысь главасӧ, Керенскийӧс.
Военно-революционнӧй комитет шуис медводз орӧдны главнӧй туй, коді нуӧдіс Дворцовӧй площадьӧ: Невский проспект.
Татчӧ вӧлі мӧдӧдӧма вына революционнӧй отрядъяс.
Тані, Казанскӧй собор дінын, войын вӧлі сувтӧдӧма патрульясӧс, найӧ некодӧс мунны водзӧ эз лэдзны.
Войнас жӧ революционнӧй салдатъяс орӧдісны мӧд туй Зимнийлань — Миллионнӧй улица.
Найӧ сувтӧдісны сэтчӧ застава и пондісны сувтӧдавны став автомобильяссӧ, кодъяс мунӧны Зимнийӧ либӧ локтӧны Зимнийсянь.
Сідз вӧлі кутӧма бомбаясӧн грузитӧм грузовик, бомбаяссӧ нуисны Зимнийӧ.
Содісны пыр выльысь-выль революционнӧй отрядъяс.
Найӧ расположитчисны Мойка да Зимний Канавка набережнӧй пӧлӧн.
Зимний дворец гӧгӧр быдмис ловъя кытш революционнӧй войскаяслӧн.
Но, медым кытшавны Зимний дворец быд боксянь, колӧ вӧлі непременнӧ босьтны Николаевскӧй да Дворцовӧй посъяс.
Тайӧ посъясыс вӧліны на ещӧ неприятель киын: сэні сулалісны юнкеръяслӧн вына отрядъяс; вӧтлыны найӧс сэтысь вӧлі зэв сьӧкыд.
Военно-революционнӧй комитет сетіс татшӧм приказ «Аврора» крейсерлы: матыстчыны дзик Николаевскӧй пос дінӧдз, веськӧдны юнкеръяс вылӧ пушкаяс, высадитны берегӧ десант, вӧтлыны сэсь юнкеръясӧс и лӧсьӧдны бӧр поссӧ.
Но крейсерса командир ӧткажитчис нуӧдны корабльсӧ пос дінӧ.
— Крейсер ваын пукалӧ джуджыда,
— шуис сійӧ Военно-революционнӧй комитетса комиссарлы,
— а туй вылын ляпкыдінъяс эмӧсь.
Ми сӧмын жугӧдам винтъяс.
Пос дінӧ некыдзи ог вермӧ прӧйдитны.
Комиссар думайтчӧм пырысь ӧтарӧ-мӧдарӧ прӧйдитіс палуба вывті.
Сэсся сійӧ сувтіс и тшӧктіс корны ас дінас матрос-сигнальщикӧс.
Комиссар шуис сигнальщиклы сӧмын некымын кыв.
— Так точно,
— вочавидзис сигнальщик,
— лоӧ вӧчӧма.
И сійӧ котӧртіс улӧ.
— Кут тӧдвылын,
— горӧдіс сы бӧрысь комиссар,
— сюранныд кӧ юнкеръяс синулӧ, найӧ тіянӧс лыйласны...
Кымынкӧ минута мысти крейсер вывсянь лэдзисны ва вылӧ шлюпка.
Сэтчӧ сӧлісны кӧкъямыс матрос да сигнальщик.
Кыліс пелысъясӧн ӧвтыштӧм, и пыжыс суніс пемыдас...
Вӧлі пемыд вой.
Пыж гӧгӧр вӧлі дзик пемыд и чӧв, сӧмын кыліс, кыдзи булькакылӧ пелыс улын ва.
Кокнидик ру ӧшаліс Нева ю веркӧсын, сы вӧсна берег дінса бияс вӧліны тыдыштӧны муртса.
Матросъяс кыв шутӧг сынісны, а сигнальщик тайӧ каднас мерайтіс лотӧн юлысь джуджтасӧ.
Сійӧ пыр виччысис, кор сылӧн зурасяс лотыс ляпкыдінӧ.
Но ляпкыдін эз на волы.
И друг сійӧ аддзис: дзик нин неылын водзвылын — Николаевский пос.
А пос бердын берег пӧлӧн — юнкеръяс.
Юнкеръяс бура тыдалӧны пыжсянь: найӧ вӧліны би югӧръяс улын.
Пыжыс жӧ налы оз тыдав: сійӧ сӧльнитчис пемыдыскӧд.
Но вот югнитіс кӧнкӧ неылын прожектор, муртса пыжыс эз сюр прожектор югӧръяс улӧ.
Кад воштыны оз позь, колӧ регыдджык бӧр бергӧдчыны.
Бӧр мунігӧн джуджда мерайтны вӧлі оз ков.
Матросъяс сынісны мыйвынсьыныс.
Пыж шлывгис пемыдын, кыдз войся лэбач,
— ю визув кузя сыннытӧ кокни,
сӧмын тыдыштӧ, кыдз пелысъяс быттьӧ бордъяс, лыблӧны сынӧдӧ и сӧмын кылӧ, кыдз бульскӧдчӧ ва...
Кор пыжыс матыстчис крейсер бердӧ, сигнальщик первой кавшасис палуба вылӧ и доложитіс, мый ляпкыдінъяс абуӧсь, корабль вермас мунны пос дінӧ!
Кыліс корабльвывса телеграфлӧн звонок, сьӧкыда дзуртыштісны якӧрлӧн цепьяс — крейсер вӧрзис.
Куим час да джынйын матросъяс босьтісны Николаевский пос.
Сизим час асылын морякъяс да красногвардеецъяс ӧтувтӧм вынъясӧн вӧлі босьтӧма медбӧръя пос — Дворцовӧй.
Кыкнан поскӧдыс ыльӧбтісны Васильевскӧй островсянь рабочӧй-красногвардеецъяс Зимний дворецлань.
ЗИМНИЙ ДВОРЕЦЫН
Сійӧ войнас Зимнийын некод эз узь, сэні сідз жӧ мунісны бой кежлӧ дасьтысьӧмъяс.
Войся пемыдын сэтчӧ удитісны воны юнкеръяслӧн некымын отрядъяс.
Юнкеръяс расположитчисны самӧй дворецас, паськыд коридоръясӧ да мраморнӧй посъяс вылӧ.
Сэсся, винтовкаяссӧ помещениеӧ кольӧм бӧрын, перилаяс вылӧ пӧлыньтӧм бӧрын, юнкеръяс петалісны площадь вылӧ.
И сэні найӧ босьтчисны удж дінӧ.
Найӧ петкӧдлісны дворысь кузь сьӧкыд керъяс и тэчисны найӧс радъясӧн площадь вылӧ, дворецсянь кызь кымын воськов сайӧ.
Керъяс тэчсисны керъяс вылӧ.
Зимний водзвылын кыптіс керъясысь кыз стена.
Сійӧ, кыдз быттьӧ вӧняліс Зимнийӧс, тупкис став пыранінъяссӧ дворецӧ.
Уна местаясын керйысь вӧчӧм стенаясӧ кольӧма вӧлі ичӧтик ӧшиньяс — розьяс.
Розьясысь чургӧдчисны пулемёт дулояс.
Розьяссӧ вӧлі вӧчӧма сідзи, мый сэсянь позис лыйлыны и площадьвыв и дворецлань локтан уличаяс.
— Юнкеръяс тэрмасисны Зимний дворец пӧртны босьтны позьтӧм крепостьӧ.
Кор юнкеръяс вӧчисны укрепление, дворецын дугдывтӧг муніс заседание министръяслӧн Керенский председательствуйтӧм улын.
Сёрнитіс ачыс Керенский, сёрнитіс шойччывтӧг.
Мыйыс сӧмын и эз вӧв сы речын: и большевикъяс вылӧ грӧзитчӧм, и ошйысьӧм, и сёрнитӧмъяс сы йылысь, мый сійӧ кутас вӧчны восстание пӧдтӧм бӧрын.
Муніс кузь да бестӧлкӧвӧй сёрни мортлӧн, коді явӧ шӧйӧвошӧма опасность водзын, но некыдзи оз кӧсйы тайӧс йӧзлы петкӧдлыны!
Медбӧрын Керенский чӧвуси,
сійӧ сувтіс, пыксис мышнас колонна бердӧ, крестӧн пуктіс кияссӧ морӧс весьтас и гордӧя видзӧдіс гӧгӧрбок.
Сэк сёрнитны заводитіс Керенскийлӧн заместитель — промышленность кузя министр Коновалов, тканьяс вӧчысь фабрикант, Россияын медся озыр морт.
Тайӧ мортыс эз тратит лишнӧй кывъяс.
Сійӧ тӧдіс, мый сылы колӧ.
Сійӧ кӧсйис, медым фабрикантъяс киын коли асланыс фабрикаяс да заводъяс, помещикъяс киын — асланыс муяс.
Сійӧ требуйтіс, медым большевикъясӧс лыйлыны ставсӧ ӧтитӧг, рабочӧйяслы вӧчны сэтшӧм виркисьтан пывсян, кодӧс найӧ кутасны помнитны нэм чӧжныс.
Но та могысь колӧ вӧлі войска, уна войска.
А войскаыс,
— сійӧ аддзис тайӧ,
— Временнӧй правительстволӧн войскаыс пӧшти эз вӧв.
И вот муртса-муртса ассьыс скӧрмӧмсӧ кутӧмӧн, Коновалов юаліс Керенскийлысь веськыда: кутшӧм вооруженнӧй вынъяс вылӧ вермас подувтчыны Временнӧй правительство, кутшӧм полкъяс локтасны сылы отсӧг вылӧ?
Сійӧ жӧ вопроссӧ сетіс и сахарозаводчик Терещенко, Временнӧй правительствоын иностраннӧй делӧяс кузя министр.
Керенский эз вермы сетны та вылӧ веськыд вочакыв.
Заседание муніс водзӧ.
А Керенский муніс аслас комнатаясӧ.
Тайӧ комнатаясыс вӧліны сэн жӧ, Зимний дворецын, сэні водзті овліс царь.
Ӧшиньясыс тайӧ комнатаяссьыс вӧлі петӧны Нева вылӧ.
Керенский сувтіс ӧшинь дорӧ.
Вӧлі сизим час асыв, заводитіс югдыны.
Гудыр рӧмыд пыр Керенский друг аддзис: Дворцовӧй пос, коді неважӧн ещӧ вӧлі разведитӧма, ӧні нин вӧлі бӧр йитӧма.
Пос кузя локтісны Зимнийлань красногвардейскӧй да матросскӧй отрядъяс.
Тайӧс Керенский эз виччысь.
Сылы пыр кажитчис, мый восстаниеӧн кыпӧдчысьяс ылынӧсь, мый сылӧн эм на кад мӧвпыштны, мый вӧчны,
а найӧ, вӧлӧмкӧ, дзик нин матынӧсь, дворецкӧд орччӧн...
Сійӧ шӧйӧвоши.
Ӧні сылы лоӧ кывкутны ставсьыс, мый сійӧ вӧчис медбӧръя тӧлысьяснас, кывкутны став преступлениеясысь народ водзын.
Колӧ пырысь-пыр жӧ пышйыны.
Но кытчӧ пышйыны, кыдзи спаситчыны?
Ӧд дворецыс нин, тӧдӧмысь, гӧгӧрбок кытшалӧма, кыпӧдчысьяс тӧдасны сійӧс и кутасны.
Сэк сылы юрас воис мӧвп, мый позьӧ воспользуйтчыны иностраннӧй флагӧн, например, американскӧйӧн.
Сійӧ пондіс котравны Дворец кузя, ноксьыны, сэсся судзӧдіс автомобиль американскӧй посольствоысь.
И сідз, пӧдса автомобильын, иностраннӧй флаг улын, пышйис сійӧ дворецысь.
МЕДБӦРЪЯ ДЗЕБСЯНІН
Воис октябрь 25 лун.
Пӧшти став карыс вӧлі кыпӧдчысьяс киын, сӧмын Зимний дворецӧн да сы водзвывса площадьӧн владейтіс неприятель.
Дворецын, аслас медбӧръя саймовтчанінын, дзебсясис Временнӧй правительство аслас став войсканас, аслас вооруженнӧй став вынъяснас.
Кӧть мый, а колӧ вӧлі сійӧс вӧтлыны татысь, и босьтны Зимний дворец.
Но босьтны Зимний дворец зэв сьӧкыд.
Войвывсянь дворецӧс кытшалӧма ваӧн: Неваӧн да Зимний Канавкаӧн.
Таладор боксянь сы вылӧ оз позь уськӧдчыны.
Коли, сідзкӧ, лунладорбок.
Но сэні, дворец водзвылас зэв паськыд площадь.
Кыпӧдчысьяслы некытчӧ сайӧдчыны, дзебсьыны пуляясысь.
 Дворецсянь площадьвывсӧ лыйлыны вӧлі зэв лӧсьыд.
Сэтчӧ жӧ, юнкеръяс удитісны стрӧитны керйысь вӧчӧм укрепление дворец водзвылас.
Кыпӧдчысьяс кӧ уськӧдчасны атакаӧ, пыр жӧ сюрӧны пуля зэр улӧ.
А юнкеръяс вӧліны пӧшти тыр безопасностьын.
Таысь кындзи, неприятельлӧн вӧлі нӧшта ӧти преимущество: дворец пытшкын вӧлі уна пыран да петан туйыс; тайӧн пӧльзуйтчӧмӧн, враг вермис кыпӧдчысьяс аддзытӧг ӧдйӧ вештавны вынъяс ӧтилаӧ, то мӧдлаӧ и вӧчавны виччысьтӧм вылазкаяс.
Ставсӧ тайӧс тӧдіс Временнӧй правительство.
И та серти сійӧ арталіс, мый Зимнийын позьӧ кутсьыны выль вынъяс вотӧдз — не сӧмын кымынкӧ лун, а ковмас кӧ, весиг некымын вежон; ӧд патронъяс юнкеръяслӧн вӧлі тырмымӧн.
Зимний дворецын ӧти посъясыс — сё дас сизим, а комнатаясыс да залъясыс — сюрсысь унджык.
Сэні вӧлі тырмымӧн местаыс и войска разместитӧм вылӧ, и ӧружие складъяс вылӧ, и продовольствие запасъяс вылӧ.
Стенаяс Зимнийлӧн кызӧсь и крепыдӧсь, найӧ вермасны кутны кузя нюжалан осада.
Да, Зимний дворец вӧлі пӧшти босьтны позьтӧмӧн!
Но большевикъяс решитісны босьтны Зимний дворец сійӧ жӧ лунас, октябрь 25 лунӧ: рытнас либӧ войнас.
ШТУРМ ВОДЗВЫЛЫН
Дзонь лунтыр Военно-революционнӧй комитет мӧдӧдаліс Зимний дінӧ пыр выльысь-выль отрядъяс революционнӧй салдатъясысь да рабочӧйясысь.
Луншӧр кадын отсӧг вылӧ красногвардеецъяслы да салдатъяслы воисны матросъяс.
Сюрсъясӧн-сюрсъясӧн матросъяс, винтовкаясӧн пельпом вылас, пулемётнӧй лентаяс морӧс весьтас кресталӧмӧн, высадитчисны берегӧ и пондісны стрӧитчавны колоннаясӧ.
Тайӧ жӧ каднас мунісны бой кежлӧ медбӧръя лӧсьӧдчӧмъяс Петропавловскӧй крепостьын.
Крепостьса комиссар аслас помощникыскӧд мунісны крепостьса арсеналӧ.
Джынвыйӧ югыд ыджыд залын сулалісны пушкаяс — ставыс кыксё кымын.
Комиссар муніс пушкаяс рад костӧд и видлаліс найӧс.
Но став пушкаыс, кыдз нарошнӧ, вӧліны туйтӧмӧсь.
Быттьӧкӧ кодкӧ водзвыв старайтчӧма тшыкӧдны орудиеяссӧ, вӧчны найӧс туйтӧмӧн бой кежлӧ.
Сідз сійӧ и вӧлі: ещӧ кык вежон сайын на Временнӧй правительство, восстание кыпӧдӧмысь полӧмла, сетіс распоряжение босьтавны пушкаясысь лыйсьӧм вылӧ колана приспособлениеяс и гусьӧн нуны крепостьысь.
И вот ӧні комиссар да сылӧн помощник корсисны кӧть ӧти туяна пушка тайӧ артиллерийскӧй ӧрудиеяс кладбищесьыс.
Медбӧрын бӧрйисны некымын полевӧй трехдюймовӧй орудие, видзӧднысӧ туянаджыкӧс.
Комиссар сетіс распоряжение петкӧдны арсеналысь тайӧ пушкаяссӧ да сувтӧдны найӧс лыа вылӧ крепостнӧй стена водзвылӧ да веськӧдны Зимний дворецлань.
abu
УЛЬТИМАТУМ
Воис рыт.
Зимний дворец вӧлі кытшалӧма гӧгӧрбок!
Адмиралтействосянь Марсово полеӧдз став уличаясыс вӧлі занимайтӧма кыпӧдчысьясӧн.
Пемыд пыр сукмис.
Лоис пыр ыркыдджык.
То сэні, то тані кутісны ыпъявны би чутъяс: тайӧ кыпӧдчысьяс ӧзталісны бипуръяс.
Регыд став Марсово полеыс югзис нерӧвнӧя ӧзъян бипур югӧръясӧн.
Салдатъяс и рабочӧйяс чукӧртчисны дзескыд чукӧръясӧн бипур гӧгӧр, шонтісны кияс, косьтісны зэрысь да лымйысь кӧтасьӧм шынельяссӧ.
Кодсюрӧяс пӧкаживайтісны тэрыб воськовъясӧн, медым не турдыны кӧдзыд тӧв вылын.
Мукӧдъяс, винтовкаяс вылас лэччысьӧмӧн, видзӧдісны би вылӧ да мыйкӧ думайтісны.
Найӧ тӧдісны, мый регыд заводитчас бой и кодсюрӧлы тайӧ часыс лоас медбӧръя часӧн аслас олӧмын.
Тӧв пӧльтіс нетшкысьӧмӧн, то лэптыліс бисӧ вывлань, то пӧлыньтліс сійӧс дзик му бердас.
И та вӧсна йӧзлӧн вуджӧръясыс вежласисны форманас да ыджданас: то найӧ дзикӧдз топавлӧны, то друг нюжӧдчыласны му веркӧсті зэв ыджыда.
— Ёртъяс!
— юрган гӧлӧсӧн сёрнитіс бипур дорын пукалысь томиник салдат.
— Тӧданныд-ӧ ті, мый ми кӧсъям, мый вылӧ ми талун мунам?
— Тӧдам!
— вочавидзисны пемыдсянь салдатъяслӧн гӧлӧсъяс.
— А тӧданныд кӧ,
— водзӧ нуӧдіс салдат,
— то тіянлы ставныдлы гӧгӧрвоана, мый тайӧ войнас решайтчӧ миян судьба: либӧ овны свободнӧй гражданаясӧн, либӧ кувны.
Мед олас рабочӧйяслӧн, салдатъяслӧн да крестьянскӧй депутатъяслӧн Сӧвет!
Мед олас Ленин!
Ура!
— Ура!
— горӧдісны вочакыв пыдди салдатъяс и, винтовкаяс киӧ босьтӧмӧн, лӧсьӧдчылісны нин мунны Зимний дворецлань.
Но отрядса начальник сувтӧдіс найӧс.
Колӧ виччысьны Военно-революционнӧй комитетлысь распоряжение,
— шуис сійӧ.
И салдатъяс бергӧдчисны асланыс важ местаясӧ.
Татшӧм жӧ сёрнияс мунісны став ыджыд пространство пасьтаыс Летньӧй садсянь Адмиралтействоӧдз.
Быдлаын красногвардеецъяс, матросъяс, салдатъяс дӧзмисны виччысьны, нетшкысисны регыдджык заводитны бой.
И быдлаын найӧ терпеливӧя виччысисны Военно-революционнӧй комитетлысь приказ.
А Военно-революционнӧй комитет нӧшта эз на сет бой кежлӧ сигнал.
Военно-революционнӧй комитет ыстіс Зимний дворецӧ ассьыс ультиматум: медбӧръя решительнӧй требование — предложитіс сдайтчыны бойтӧг.
Военно-революционнӧй комитет сетіс противниклы думыштны та серти кызь минут.
Тайӧ кызь минут прӧйдиттӧдз, бой заводитны вӧлі оз позь.
И вот, медбӧрын, прӧйдитіс кызь минут.
И, медбӧрын, кызьӧд минута вылас воис противниксянь вочакыв.
Мый жӧ сійӧ решитіс?
Вӧлӧмкӧ, сійӧ нӧшта немтор на абу решитӧма.
Сійӧ корис думайтӧм вылӧ нӧшта дас минут.
Военно-революционнӧй комитет сетіс нӧшта дас минут срок.
Ньӧжйӧник кыссьӧны минутъяс бӧрся минутаяс...
Но вот и дас минут прӧйдитіс.
Мый жӧ ӧні вочавидзас враг?
Сійӧ нинӧм оз вочавидз, сійӧ чӧв оліс.
Вӧлі яснӧ, мый враг став тайӧ каднас мудеритіс.
Временнӧй правительство пӧръявлӧ кыпӧдчысьясӧс: сійӧ прӧстӧ нюжӧдӧ делӧсӧ, кӧсйӧ выиграйтны кад.
Сійӧ пыр на нӧшта надейтчӧ, мый часысь-часӧ колӧ воны фронт вывсянь сылы отсӧг вылӧ войскалы.
Сэк Военно-революционнӧй комитет решитіс заводитны штурм.
Бой заводитӧм вылӧ сигнал вӧлі тӧдса став революционнӧй отрядъясса начальникъяслы: Петропавловскӧй крепость весьтын колӧ ӧзйыны гӧрд фонарлы, та бӧрын крепость кутас лыйлыны дворец кузя пушкаясысь.
Вот Петропавловскӧй шпиль йылын ӧзйис гӧрд фонарь.
Тайӧ сигналсӧ аддзӧм бӧрын, сетіс холостӧй выстрел крейсер «Аврора».
Ӧні Петропавловскӧй крепость должен заводитны лыйлыны боевӧй снарядъясысь.
Вот Зимний дворецын кусӧдісны ӧтпырйӧ став ӧшиньясысь бияс.
Дворец водзвывса площадь да сэтчӧ локтан улицаяс лоисны пемыдӧсь, сьӧдӧсь.
Рабочӧйяс, салдатъяс, матросъяс лэптісны нин винтовкаяс.
Керйысь вӧчӧм укреплениеяс сайын юнкеръяс ляскысисны нин пулеметъяс дінӧ.
Но Петропавловскӧй крепостьын пушкаяс мыйлакӧ оз лыйлыны.
Ыпъялӧ гӧрд фонарь вылын, крепость весьтын, но ачыс крепостьыс чӧв олӧ, сэтысянь оз кыв ни ӧти шы.
Некод оз тӧд, мыйла крепостьса гарнизон эз пӧрт олӧмӧ ассьыс кӧсйысьӧмсӧ.
Тыдалӧ, сэні лоис мыйкӧ виччысьтӧмтор.
Татшӧм решительнӧй моментӧ Петропавловскӧй крепостьса пушкаяс оз отсавны восстаниеӧн кыпӧдчысьяслы...
Нинӧм вылӧ видзӧдтӧг, красногвардеецъяс, матросъяс да салдатъяс заводитісны бой.
ЗИМНИЙ ДВОРЕЦ ДОРЫН БОЙ
Бой заводитчис ӧтпырйӧ площадь куимладорын: Морскӧй вылын, Александровскӧй сад дорын да Миллионнӧйын.
Йӧзлӧн горзӧмъяс сорсисны пулемётъяс трачкӧдчӧмкӧд да пуляяс шутлялӧмкӧд.
Сынӧдыс площадь весьтын, кажитчӧ, ыпъяліс оръявлытӧм лыйлӧмъясысь.
Красногвардеецъяс то водлісны, медым дзебсьыны дом выступъяс сайӧ, то чеччыштлісны да котӧртісны водзӧ, медым недыр мысти бара топӧдчыны му бердӧ.
Сідз, дженьыдик перебежкаясӧн наступайтісны найӧ водзӧ.
Тайӧ каднас неприятель ыстіс Морскӧй улица вылӧ ассьыс броневӧй автомобиль.
Броневик тэрмасьтӧг мӧдӧдчис кыпӧдчысьяслы паныд.
Кыз стальнӧй броня вевттис сійӧс гӧгӧрбок, видзис сэні пукалысь юнкеръясӧс.
Весьшӧрӧ лыйлісны сэтчӧ кыпӧдчысьяс: пуляяс эз мӧрччыны броняӧ.
Ньӧжйӧника бергӧдліс ассьыс башнясӧ броневик и веськӧдліс ассьыс пулемётъяссӧ то шуйгавылӧ, то веськыдвылӧ, киськаліс красногвардеецъясӧс пуляясӧн.
Кажитчӧ некутшӧм спасенье эз вӧв спокойнӧя да беспощаднӧя уджалысь тайӧ сьӧкыд машинаысь.
Сэки красногвардеецъяслы отсӧг вылӧ уськӧдчисны матросъяс.
Найӧ тӧдісны, мый война вылын броневикъяс кузя лыйлӧны пушкаясысь.
Но пушкаяс кӧ абуӧсь, эм ещӧ мӧд способ; тайӧ способыс, веськыда кӧ шуны, зэв опаснӧй и требуйтӧ зэв ыджыд пельклун да хладнокровие: колӧ кӧртавны ӧтилаӧ некымын ручнӧй граната, матыстчыны кыдз позьӧ матӧджык броневик дорӧ, и шыбытны граната кӧртӧдсӧ сылы кӧлеса улас, — сэні медся слабӧй места броневиклӧн.
Шинельяс пӧрччӧм бӧрын, пондісны матросъяс матыстчыны некымын боксянь броневиклань.
Тайӧ вӧлі ыджыд опаснӧй зверь бӧрся кыйсьӧм кодь жӧ.
Броневик кыссис, ассьыс гӧгрӧс башнясӧ гӧгӧрбок бергӧдлӧмӧн.
Некымын матрос колины ранитчӧмӧн, мукӧдъяс водзӧ мӧдісны кыссьыны сы дінӧ.
Вот матросъяс пӧвсысь ӧтилы удайтчис матыстчыны броневик дорӧ матӧ.
Шеныштчӧмӧн мыйвынсьыс шыбытіс сійӧ гранатаяс кӧртӧд и веськаліс дзик кӧлеса улас.
Лои взрыв.
Жугалӧм, калечитчӧм броневик сувтіс места вылас, бой вылӧ эз кут туйны...
Сэки Миллионнӧйын да Александровскӧй сад дінын муніс чорыд бой.
Революционнӧй отрядъяс решитісны чукӧртны став вынъяс, вуджны лыйлан площадь вомӧныс и пырны дворецӧ.
Но дворецсянь лыйлісны сэтшӧм чорыда, мый сӧмын зэв этшалы удайтчис вуджны площадь, прорвитчыны юнкеръяс укреплениеяс пыр, и пырны дворец воротаӧдз.
Ставыс ветымын красногвардеец да салдат, ветымын герой, вермисны пырны воротаӧ.
Бӧрвыв видзӧдлӧм бӧрын, найӧ аддзисны, мый мукӧдъясыс эз удитны на бӧрся, колины керъяс мӧдар бокас.
Найӧ гӧгӧрвоисны, мый ӧні юнкеръяс чукӧртчасны и найӧс орӧдасны асланыс йӧзысь.
Тайӧ ветымын мортыс эз бӧрыньтчыны, эз заводитлыны спаситны ассьыныс олӧмсӧ.
Найӧ кутісны наступайтны водзӧ и, ӧдзӧсъяс дінысь юнкеръясӧс вӧтлӧм бӧрын, веськалісны пемыд пӧдвалӧ.
Найӧ уськӧдчисны пос кузя вывлань, кӧсйисны веськавны сійӧ комнатаас, кӧні дзебсясис Временнӧй правительство.
Но сэні найӧс виччысис засада.
Немвиччысьтӧг водзвывсянь и бӧрвывсянь уськӧдчисны юнкеръяс и кытшалісны найӧс гӧгӧрбок.
Водзсасьны вӧлі нем и думайтны: найӧ шедісны лэчкӧ.
Тайӧ ветымын письыс ни ӧти морт эз пет пӧдвалысь и эз бергӧдчы ас йӧз дінӧ...
Тадзи неудачнӧя помасис первой атака.
Бой кыссис водзӧ, но лыйсьӧм шыяс ӧні кажитчӧ шочмыштісны.
Юнкеръяслы эз удайтчы вӧтлыны кыпӧдчысьясӧс площадь вылысь, но и кыпӧдчысьяслы эз удайтчы босьтны дворец.
ТАЙӦ КАДНАС ЗИМНИЙ ДВОРЕЦЫН ...
Тайӧ рытнас Временнӧй правительствоса министръяс заседайтісны зэв мичаа вӧчӧм ыджыд Малахитовӧй залын.
Кор кылісны первой лыйӧм шыяс, — ставныс найӧ уськӧдчисны залысь: ӧшиньясыс вӧлі петӧны уличалань, и министръяс полісны, мый пуляяс вермасны жугӧдны стеклӧсӧ да пырны залӧ.
Ассьыныс портфельяс кианыс кутӧмӧн, найӧ мӧдӧдчисны корсьны безопаснӧйджык места.
Медбӧрын найӧ аддзисны татшӧм места: дворецысь ӧти пытшкӧсса комната, ӧшиньяснас сійӧ петӧ вӧлі дворӧ.
Сэні найӧ пуксисны кузь пызан сайӧ да кутісны водзӧ нуӧдны заседание.
Кадысь-кадӧ заседание торксьыліс.
Комнатаӧ пыравлісны юнкеръяслӧн представительяс и юавлісны: дыр-ӧ оз воны войскаяс фронт вылысь.
Министръяс и асьныс тайӧс эз тӧдны: коли нин вель уна кад, а войскаяс ӧнӧдз на эз воны; буракӧ, найӧ оз нин воны.
Но висьтавны та йылысь юнкеръяслы министръяс эз решитчыны.
Найӧ ышӧдісны юнкеръясӧс, мый войскаяс локтӧны нин Петроградӧ, найӧс колӧ виччысьны регыд, часысь-часӧ.
Юнкеръяслӧн представительяс бӧр мунлісны площадь вылӧ.
Часджын либӧ час мысти найӧ бара локлісны комнатаӧ и юавлісны сійӧс жӧ: но, мый нӧ, дыр-ӧ оз воны войскаясыд?
Пыр ёнджыка и ёнджыка воштісны терпеньесӧ юнкеръяс.
Медбӧрын юнкерскӧй отрядъясысь ӧти заявитіс, мый сійӧ оз кӧсйы сэсся виччысьны.
Отряд дзоньнас эновтіс дворец да муніс площадь вылысь бӧр аслас училищеӧ.
Заседание водзӧ муніс.
Сэсся заседание бара торксьыліс минут кежлӧ: немвиччысьтӧг пондіс звӧнитны дыр чӧволысь телефон.
Министръяс видзӧдлісны мӧда-мӧд вылас, и ӧти на пиысь матыстчис телефон дорӧ.
— Кысянь сёрнитӧны?
Зимний?
— кыліс трубка пыр гӧлӧс.
— Да, да!
— довкнитіс юрнас министр.
— Кутшӧм делӧ?
— Юалӧны Литовскӧй полксянь,
— водзӧ нуӧдіс тӧдтӧм гӧлӧс.
— Висьтав, тӧварыш, Зимнийсӧ босьтӧма нин, буржуазнӧй министръясӧс арестуйтӧма?
— Абу,
— зумыштчӧмӧн вочавидзис министр,
— миянӧс абу на арестуйтӧма.
— Абу на?
— пондіс шензьыны сійӧ, коді сёрнитіс Литовскӧй полкса казармаысь.
— А ми думайтам...
Но, ладнӧ, тіянӧс век жӧ регыд арестуйтасны.
Прӧщайтлӧй!
Водзӧ телефон эз звӧнитлы.
Тыдалӧ, телефоннӧй станцияын пыр жӧ казялісны ӧшыбкасӧ да тэрмасисны бӧр выключитны Зимний дворецӧс.
ТАЙӦ КАДНАС СМОЛЬНЫЙЫН ...
Тайӧ рытнас Смольныйын чукӧртчис сӧветъяслӧн Мӧдӧд Всероссийскӧй Съезд.
Ставнас ыджыд еджыд залыс Смольныйлӧн вӧлі тырӧма йӧзӧн.
Быдладорысь воӧм делегатъяс рабочӧйяс, крестьяна, салдатъяс, матросъяс — пукалісны скамьяяс вылын, улӧсъяс вылын, ӧшиньяс вылын, сулалісны колоннаяс костын.
Зал вӧлі тырӧма.
Делегатъяс эз пӧрччыны ас вывсьыныс шинельяс, пасьяс, кучик тужуркаяс.
Ставыс воисны съезд вылӧ квайтсё ветымын делегат.
На пӧвсысь большевикъяс вӧліны пӧшти нёльсё.
Меньшевикъяс да эсеръяс вӧліны ставыс сё ветымын кымын.
Но вель уна вӧліны сэтшӧм делегатъяс, кодъяс кӧть матын сулалісны большевикъяслань, но эз решитчыны мунны на бӧрся, чайтісны, мый рабочӧйяслӧн да крестьяналӧн ӧдвакӧ тырмас вын и сям босьтны власть да водзӧ кутны сійӧс.
Тайӧ делегатъяс вылас и рассчитывайтісны меньшевикъяс да эсеръяс.
Найӧ старайтчисны повзьӧдны колебайтчысьяссӧ, зілисны кыскыны найӧс асланысдор, буржуазиядор.
Съезд воссис 10 час да 45 минутын, самӧй сійӧ каднас, кор площадь вылын, Зимний дворец водзвылын, муніс бой.
Медпервой кыв босьтіс меньшевик — кӧза кодь тошка офицер.
Тошсӧ пыркӧдӧмӧн и ассьыс гӧлӧссӧ лэптӧмӧн, сійӧ кутіс грӧзитны большевикъяслы.
Мӧдӧд, Коймӧд, Нёльӧд, Витӧд, Квайтӧд, Сизимӧд, Кӧкъямысӧд, Ӧкмысӧд, Дасӧд, Дас ӧтикӧд, Дас кыкӧд, Особӧй да Кавказскӧй армейскӧй комитетъяс нимсянь,
— горзіс сійӧ, пыр гӧлӧссӧ кыпӧдӧмӧн, мый чужӧмыс сылӧн медбӧрын лои багралан гӧрд,
— найӧ нимсянь ме висьтала тіянлы: ми, армия, воам татчӧ и кутам тіянкӧд тышкасьны ог нин кылӧн, а оружиеӧн!
Залын минут кежлӧ лои чӧв.
И тайӧ каднас няйтӧн резсьӧм шынеля кутшӧмкӧ кузь салдат горӧдіс:
— Ёртъяс, эн веритӧй сылы!
Ме ачым муртса на фронт вывсянь: армия виччысьӧ сӧмын сигнал, медым локны революциялы отсӧг вылӧ, буржуазиякӧд бой вылӧ!
Окопъясын пукалысьяс требуйтӧны чӧвтны Временнӧй правительствоӧс и терпенье вошӧмӧн виччысьӧны Сӧветъяслы власть сетӧм.
Сэки бара выступайтіс меньшевикъяслӧн представитель.
Сійӧ висьталіс, мый восстание, оз кӧ ӧні, бӧрынджык непременнӧ лоас подавитӧма.
И медым ставыс тӧдӧны, мый меньшевикъяс сулалӧны бокын и оз принимайтны некутшӧм участие восстаниеын, мый меньшевикъяс решитісны ӧні жӧ эновтны съездлысь заседание.
Часілӧн стрелка вешйис нин дас ӧти сайӧ, кор меньшевикъяслӧн да эсеръяслӧн чукӧр кутіс прӧйдитны заседание зал пыр.
Скамья радъяс костӧ сорсялӧмӧн, тэрмасисны найӧ ӧдйӧджык петны.
А залыс ставнас сераліс, шутляліс, горзіс:
— Дезертиръяс!
Предательяс!
— кывсис ӧти пельӧссянь.
— Скатертӧн тіянлы туй!
— кыліс мӧдар пельӧссянь.
— Тэрмасьӧй, тэрмасьӧй, а то ми асьным тіянӧс вӧтлам!
Но регыд меньшевикъяс да эсеръяс бӧр бергӧдчисны, медым висьтавны выль сикас грӧзитчӧмъяс.
Та бӧрын найӧ мӧдысь эновтісны зал.
И муртса на удитісны найӧ петны, кыдз друг кылісны аслыс сикас пыдыс шыяс, быттьӧ му пытшсяньыс кучкисны.
Таркмуніны ӧшиньясысь стеклӧяс, тіравны пондіс сьӧкыд хрустальнӧй люстра пӧтӧлӧк улын.
Ставӧн гӧгӧрвоисны, тайӧ лыйлӧны пушкаясысь.
И ставӧн ӧтпырйӧ бергӧдчисны ыджыд, сьӧд, гыӧрӧн вевттьысьӧм ыджыд ӧшиньяслань, кутісны видзӧдны сэтчӧ, кодарланьын вӧлі домъяс сайӧ сайӧдчӧма Зимний дворец, кӧні муніс ӧні бой.
Тайӧ минутас залӧ бара пырисны меньшевикъяс да эсеръяс.
Скӧрмӧмысла да повзьӧмысла вежыньтчӧм чужӧмъясӧн найӧ равзісны:
— Дугӧдны лыйсьӧм!
Распорядитчӧй, медым пыр жӧ дугдасны лыйсьыны!
Кор аддзисны, мый некод налы оз вочавидз, то найӧ бара, коймӧдысь, мӧдӧдчисны петны.
Ӧдзӧс дінӧ сувтӧмӧн, найӧ шуисны торжественнӧя:
— Тӧданныд: ми мунам!
Некод эз гримгы кокӧн, эз шутляв тайӧ разын — ставыс сералісны.
— Кымынысь нӧшта кутанныд мунны?
— горӧдіс кодкӧ на бӧрысь.
— Петінныд кӧ нин, мед и мунінныд!
Ӧні залӧ колисны сӧмын большевикъяс да налы сочувствуйтысьяс.
Ӧти-мӧд бӧрся рӧвнӧя кылісны пыр выльысь-выль лыйӧм шыяс.
Сӧветъяслӧн съезд водзӧ нуӧдіс ассьыс уджсӧ.
ТАЙӦ КАДНАС ПЕТРОПАВЛОВСКӦЙ КРЕПОСТЬЫН ...
Мыйла жӧ Петропавловскӧй крепость эз отсав аслас пушкаясӧн кыпӧдчысьяслы, кор найӧ уськӧдчисны бой вылӧ?
А кутшӧм пушкаяс тайӧ заводитісны лыйлыны бӧрын, дас кык час войын нин?
Самӧй сійӧ каднас, кор красногвардеецъяс, матросъяс да салдатъяс, кодъяс кытшалӧны вӧлі дворцовӧй площадь, гӧтӧвитчисны бой кежлӧ, а Зимний дворецӧ дзебсьӧм министръяс обсуждайтісны налы мӧдӧдӧм ультиматум, Петропавловскӧй крепостьса комиссар сетіс приказ: зарядитны пушкаяс.
Ультиматум помасян срокӧдз, бой заводитчытӧдз, коли сӧмын нин кӧкъямыс минут.
И друг комиссар комнатаысь ӧдзӧсыс зэв паськыда воссис, сэтчӧ пырис салдат:
— Товарищ комиссар, артиллеристъяс ӧтказывайтчӧны лыйлыны!
Комиссар звирк чеччис и мӧдӧдчис ачыс артиллеристъяс дорӧ — тӧдмавны, мыйын делӧыс.
Локтісны посньыдик зэр войтъяс.
Киас пӧнар кутӧмӧн, комиссар муніс лыа вывті, ёг чукӧръяс костті.
Ылысянь, Нева мӧдар берегсянь кылісны винтовкаясысь первой лыйӧм шыяс.
Зимний дворец дінын заводитчис нин бой.
Ва гӧптъясті келӧмӧн да кутшӧмкӧ гуранъясӧ вӧйласьӧмӧн, комиссар тэрмасис пушкаяс дорӧ.
Сылы паныд петіс ротаса командир, офицер.
— Орудиеяс сімӧмаӧсь,
— шуис сійӧ.
— Первой лыйӧм бӧрын жӧ найӧ взорвитчасны торпыригӧдз, и сэки ставнымӧс миянӧс виас.
Комиссар кималасаліс револьверсӧ и пондіс видзӧдны офицерлы веськыда чужӧмас.
— Сета честнӧй офицерскӧй кыв,
— водзӧ нуӧдіс сійӧ кирган, пӧдӧм гӧлӧсӧн,
— тайӧ дзик збыль.
Любӧй артиллерист висьталас, мый лыйсьыны тайӧ ӧрудиеясысь оз позь...
— сэсся торксьыліс да содтіс,
— зэв ӧпаснӧ.
Комиссар крута бергӧдчис и шуис сыкӧд локтысь салдатлы.
— Корны пырысьтӧм-пыр морскӧй полигонысь матрос-артиллеристъясӧс.
Вӧлі нин дас ӧти час гӧгӧр, кор воисны полигонысь моряк-артиллеристъяс, а накӧд тшӧтш некымын красногвардеец.
Комиссар нуӧдіс найӧс лыа вылӧ, ӧрудиеяс дінӧ.
Сэні бушуйтчис тӧв, шатлӧдліс пӧнаръясӧс, ю вылын ӧтарӧ-мӧдарӧ пӧлнясисны билӧн югӧръясыс, а гыяс ызӧптылісны дзик пушкаяс бердӧ, то бӧр исковтлісны.
Матросъяс пиысь ӧти мышкыртчис орудие весьтӧ и кутіс сійӧ видлавны.
Мукӧдъяс сувтісны сы гӧгӧр да чӧв олісны.
— Предохранительясыс абуӧсь,
— тӧв паныд кылыштіс матрослӧн гӧлӧсыс.
— И выбрасывательясыс сідзжӧ абуӧсь...
Затворъясыс тшыксьӧмаӧсь.
Сімӧма...
Каналас резьбаыс бырӧма...
Тайӧ ставыс вӧлі омӧль, зэв омӧль.
Но матросъяс да красногвардеецъяс век жӧ вочавидзлісны: лыйсьыны позьӧ.
— Компрессоръясас сӧвсем абу маслӧыс,
— друг шуис матрос орудие видлалігтырйи и веськӧдчис.
Тайӧ вӧлі медся страшнӧйтор.
И тайӧ разын сылы некод эз вочавидз, ставыс чӧв усины.
Чӧв олӧмсӧ торкис комиссар.
— Выдержитасны али разорвитчасны?
— юаліс сійӧ.
— Стӧч висьтавны оз позь,
— вочавидзис матрос.
— Гашкӧ выдержитасны, а гашкӧ и разорвитчасны.
— Кыдзи нӧ сэсся,
— юаліс комиссар:
— понданныд лыйлыны али он?
— Ті жӧ асьныд тӧданныд...
— Тӧдам,
— торкис матрос,
— мый сэні сёрнитнысӧ: раз колӧ, то колӧ.
Лыйлыны заводитам.
Некымын минут мысти пушкаяс вӧлі зарядитӧма и дасьтӧма лыйсьыны.
Матросъяс да красногвардеецъяс разорвитчӧм-керӧмысь ӧта-мӧдныскӧд прӧщайтчисны.
Комиссар сулаліс сэні жӧ, ӧти пушка дінын: пушка кӧ оз выдержит, сійӧс сідз жӧ виас матросъяскӧд ӧтлаын.
Шковкнитіс лыйӧм шы...
Пушкаяс выдержитісны, эз разорвитчыны.
Снарядъяс лэбисны Нева вомӧн, веськыда Зимний дворецӧ.
Матросъяс тэрмасьӧмӧн пондісны гӧтӧвитны пушка выльысь лыйӧм кежлӧ.
ШТУРМ
Кыдз сӧмын Петропавловскӧй крепость заводитіс лыйлыны Зимний дворецӧ, красногвардеецъяс, матросъяс, салдатъяс площадь вывті кутісны мунны пыр водзӧ, и бой ӧзйис нӧшта ёнджыка.
Тайӧ вӧлі некор аддзывлытӧм бой: ставыс вӧйӧма пемыдӧ, ставыс сӧльнитчӧма ӧтлаӧ, и оз позь торйӧдны ни домъяс, ни йӧзӧс.
Метитчытӧг да кыдзсюрӧ лыйлісны юнкеръяс сійӧ бокас, кытысянь наступайтісны революционнӧй отрядъяс.
И сідзжӧ наугад лыйлісны красногвардеецъяс, матросъяс да салдатъяс.
Сӧмын ӧткымын юкӧнъяс Зимний дворецлӧн друг мыччысьлісны пемыдсьыс и заводитлісны югзьыны кельыд югӧръясӧн, кор на вылӧ усьлі прожекторъяслӧн югӧръяс:
«Аврора» веськӧдіс Невасянь ассьыс прожекторсӧ дворец вылӧ; прожектор югӧр ислаліс сы стенаяс да крыша вывті гӧрдоват югӧръясӧн, аслас югӧръяс улӧ кватитліс дворецлысь то ӧти, то мӧд юкӧн.
Площадь воис пемыдӧ.
И тайӧ тревожнӧй пемыдыс вӧлі тырӧма горзӧмъясӧн.
Море гыяс шковгӧм моз орлытӧм шум сулаліс площадь вылын.
Ставыс тані вӧлі ӧтлаӧ ӧтгудыртчӧма: лыдтӧм-тшӧттӧм йӧзлӧн горзӧмъяс, ружьеясысь да пулемётъясысь лыйсьӧмлӧн шковгӧмъяс, пуляяслӧн шутлялӧм, снарядъяслӧн зӧркйӧдлӧм.
Пемыд да шум пиас революционнӧй отрядъяс босьтісны площадьлысь воськов бӧрся воськов, зырсисны водзӧ.
Тайӧ каднас революционнӧй салдатъяс пиысь кымынкӧ дас морт решитчисны зэв смел да ӧтчаяннӧй вылазка вылӧ: найӧ видлісны пырны Зимний дворецӧ лазарет пыр.
Лазаретыс, кӧні куйлісны фронт вылысь воысь раненнӧй боецъяс, вӧлі Адмиралтействоладор бокса дворец юкӧнас.
Салдатъяслы кокни вӧлі сёрнитчыны раненнӧйяскӧд.
Раненнӧйяс восьтісны ӧдзӧс, коді нуӧдіс лазаретӧ, и салдатъяс ӧтикӧн-ӧтикӧн ньӧжйӧникӧн пондісны пырны татчӧ.
А тасянь найӧ веськалісны дворец пытшса помещениеясӧ и ӧтлаасисны сэні неприятельскӧй войскакӧд.
Салдатъяс надейтчисны сы вылӧ, мый паськӧм серти найӧс оз позь торйӧдны наысь, кодъяс сражайтчӧны Временнӧй правительство дор: ӧд найӧ новлісны сійӧ жӧ формасӧ, сійӧ жӧ рудов рӧма шинельяс.
Сідз, самӧй чорыда тыш мунан кадас явитчисны дворецӧ некымын дас «краснӧй агитатор».
Асланыс олӧмӧн рискуйтӧмӧн, пондісны нуӧдны найӧ сэні ассьыныс опаснӧй удж: заводитлісны сёрнитны юнкеръяскӧд, убеждайтны найӧс дугдыны водзсасьны, паськӧдісны противник войскаын неуверенность, смута да полӧм.
А революционнӧй отрядъяс эз личӧдлыны наступление, матыстчисны пыр матӧджык дворец дінӧ.
Вӧліс нин войшӧрбӧр кад, кор найӧ бара уськӧдчисны атакаӧ.
Друг лӧнисны ружейнӧй да пулемётнӧй лыйсьӧмъяс.
Лӧнисны гӧлӧс шыяс.
Ставыс быттьӧкӧ кынмис.
И тайӧ шынитӧлас куимнан боксянь — Морскӧйсянь, Миллионнӧйсянь да Александровскӧй садсянь — площадь вомӧн уськӧдчисны дворецлань революционнӧй отрядъяс.
Тайӧ каднас пондісны бара ёна сяргыны неприятельскӧй пулемётъяс.
Вӧвлытӧм ӧдъясӧн лэдзисны найӧ наступайтысьяслы воча пуляяс,
сынӧдсӧ вундӧмӧн, лэбисны ручнӧй гранатаяс.
Красногвардеецъяслӧн, матросъяслӧн, салдатъяслӧн цепьяс тӧвзисны, водзӧ котӧртісны веськыда неприятель вылӧ, дворец дінӧ.
Секунда кежлӧ прожекторлӧн югӧръяс югзьӧдлісны неприятельскӧй укреплениеяс, тыдовтчылісны повзьӧмысла кынмӧм чужӧмъясыс юнкеръяслӧн.
Сэсся ставыс ӧтлаасис пемыд ёкмыльӧ.
Нӧшта ӧти здук — и торжествуйтана, победитана горӧдӧм шыяс кывсисны нин укрепление керъяс мӧдар бокын.
Юнкеръясӧс вӧлі нырыштӧма, шыбытӧма, бӧрыньтӧма.
Красногвардеецъяс шыблалісны керъяс, жуглісны ӧдзӧсъяс, вынӧн лэччысьлісны воротаяс вылӧ, кавшасисны на кузя вылӧ.
И вот ыджыд кӧрт ворота здрӧгнитіс, ӧтар-мӧдар бокыс сылӧн плавнӧя кутіс воссьыны.
Быттьӧ лавина уськӧдчисны дворецӧ революционнӧй отрядъяс.
На синводзын воссис вывті еджыдысла дзирдалан паськыд пос, мраморнӧй статуяясӧн да картинаясӧн мичмӧдӧм паськыд коридор.
Юнкеръяс лыйлісны вылісянь, пос перила сайӧ дзебсьӧмӧн.
Найӧ дзебсьылісны колоннаяс да статуяяс сайӧ и сэтысянь лыйлісны наступайтысьяслы.
Враг вӧлі быдлаын и некӧн: сійӧ дзебсис, лоис аддзытӧм, кыдз сук пемыд вӧр шӧрын.
Сійӧ сетліс ас йывсьыс тӧдны виччысьтӧм лыйӧм шыясӧн быд боксянь.
Водзӧ наступайтны лои зэв виччысьӧмӧн, помещение бӧрся помещение юнкеръясысь ньӧжйӧникӧн весалӧмӧн.
Час да джын кымын кыссис тайӧ битваыс дворец пытшкас.
Медбӧрын революционнӧй отрядъяс воисны сійӧ комната дорӧдзыс, кӧні заседайтісны министръяс.
Ӧдзӧс дорас сулаліс юнкеръяслӧн отряд, винтовкаясӧн лыйлыны лӧсьӧдчӧмӧн.
Красногвардеецъяс кватитісны на киысь винтовкаяс и пырисны комнатаӧ.
Кык час войын министръясӧс вӧлі арестуйтӧма.
Временнӧй правительство дугдіс существуйтны.
abu
ЛЕНИНЛӦН РЕЧЬ
Октябрь 26-ӧд лунӧ сӧветъяслӧн II-ӧд Съезд чукӧртчис аслас мӧд заседание вылӧ.
Бара залыс вӧлі тырӧма рабочӧйясӧн, крестьянаӧн, салдатъясӧн, матросъясӧн.
Бара дзирдаліс ыджыд люстра, кодӧс быттьӧкӧ вӧлі кытшалӧма небыдик руӧн: зал вӧлі ломтытӧм, и лолалӧмысь руыс кайис вылӧ.
Бара зал ӧтар помсянь мӧдарӧ море гыяс моз юргис гӧгӧрвотӧм шум: сюрс йӧзлӧн сёрни шы.
И друг ставыс лӧнис.
Ставӧн пондісны видзӧдны ӧтарлань, трибуналань.
Трибуна вылын сулаліс сійӧ мортыс, код бӧрся ёна кыйсис тайӧ бӧръя тӧлысьнас Временнӧй правительство, сійӧ мортыс, коді лӧсьӧдіс восстаниелысь план, сійӧ мортыс, коді йитіс народӧс и вайӧдіс сійӧс победаӧдз.
Трибуна вылын сулаліс Ленин.
Сыкӧд орччӧн сулалісны сылӧн соратникъяс, сылӧн испытаннӧй другъясыс: Сталин, Свердлов, Дзержинский.
И вот став залыс пондіс тіравны аплодисментъясысь да радпырысь горзӧмъясысь.
Ленин лэптіс кисӧ, и ставыс ланьтіс.
— Ӧні,
— шуис Ленин,
— ми босьтчам социалистическӧй пӧрядокъяс стрӧитӧм дінӧ.
Тайӧс вӧлі шуӧма зэв прӧстӧ, тайӧ вӧлі гӧгӧрвоана быдӧнлы.
Такӧд ӧттшӧтш тайӧ кывъяснас вӧлі тӧдчӧдӧма медся важнӧйсӧ, сы йылысь, мый лои вӧчӧма.
Ӧд дзик первойысь на человечество историяын рабочӧйяс да крестьяна босьтісны власть ас киӧ.
И ӧні колӧ вӧлі вӧчны странаын ставсӧ, лӧсьӧдны сэні ассьыныс социалистическӧй порядок.
Ленин водзӧ нуӧдіс сёрни.
Сійӧ сёрнитіс сійӧ могъяс йывсьыс, кодъяс сувтӧны выль власть водзын и сійӧ сьӧкыдлунъяс йывсьыс, кодъяскӧд лоас вермасьны.
И, кыдзи и пыр, Ленинӧс кывзысьяслы кажитчис, мый найӧ кылӧны не ӧти мортлысь гӧлӧс, а став народыслысь гӧлӧссӧ, мый Ленин кывъясӧн сёрнитӧ тайӧ ачыс народыс.
Ленин бӧрын сёрнитісны мукӧд ёртъяс.
Сёрнитісны дженьыдика: куим минутӧн.
Колӧ вӧлі тэрмасьны: на водзын сы мыйдта удж!
Ӧти-мӧд бӧрся вӧлі примитӧма куим декрет, победитысь народлӧн первой куим закон.
Власть йылысь декрет: Сӧветъяслӧн съезд шуис, мый ӧнісянь народ ачыс кутас веськӧдлыны миян странаӧн, да, ачыс народ, бӧрйӧм Сӧветъяс пыр.
Мир йылысь декрет: Сӧветъяслӧн съезд предложитіс став народъяслы дугӧдны захватническӧй война, кодӧс вӧлі заводитӧма налӧн правительствоясӧн, капиталистъясӧн.
Му йылысь декрет: Сӧветъяслӧн съезд став муяссӧ сетіс странаын налы, кодъяс уджалӧны му вылын — крестьяналы.
А сэсся, кор тайӧ законъяссӧ вӧлі примитӧма, заводитісны бӧрйыны выль, сӧветскӧй правительство.
И медвойдӧр правительствоӧ бӧрйисны найӧс, кодъяс руководитісны восстаниеӧн, кодъяс мездісны народӧс и нуӧдісны сійӧс социализмӧ, — Ленинӧс да Сталинӧс...
Тадзи прӧйдитіс тайӧ луныс, Сӧветскӧй республикалӧн медводдза лун.
{Горькӧй М. @ Йӧзын @ повесьт @ М. Горький. Йӧзын @ 1940 @ Лб.3-281.}
Горькӧй Максим
Йӧзын
І
Ме — йӧзын, служита «детинкаӧн», «моднӧй кӧмкот» магазин бердын, карса главнӧй улича вылын.
Менам кӧзяин — ичӧтик, гӧгрӧс морт; сылӧн — пемыдгӧрд, ниртчӧм чужӧм, турунвиж пиньяс, васӧд-няйт синъяс.
Сійӧ меным кажитчӧ синтӧмӧн.
Медым, сыын убедитчыны ме вежньӧдла чужӧмӧс.
— Эн вежньӧдлы чужӧмтӧ,
— гусьӧник, но стрӧга шуӧ сійӧ.
Оз во сьӧлӧмвылӧ, мый тайӧ гудыр синъясыс аддзӧны менӧ, и оз эскыссьы, мый найӧ аддзӧны,
— гашкӧ, кӧзяин сӧмын чайтӧ, мый ме вежньӧдла чужӧмӧс.
— Ме шуи — эн вежньӧдлы чужӧмтӧ,
— нӧшта гусьӧнджык, кыз паръяссӧ пӧшти вӧрзьӧдлытӧг, внушайтӧ сійӧ.
— Эн гыжъяв киястӧ,
— кыссьӧ ме дінӧ сылӧн шӧпкӧдӧмыс.
— Тэ служитан первокласснӧй магазинын карса главнӧй улича вылын, тайӧс колӧ помнитны!
Детинкалы колӧ ӧдзӧс дорын сулавны, кыдзи статуй...
Ме ог тӧд, мый сэтшӧм статуйыс, ме ог вермы овны кияс гыжъявтӧг:
найӧ кыкнаныс тырӧмаӧсь гырддзаӧдз гӧрд чутъясӧн да гыжнаясӧн, найӧс терпитны позьтӧмӧдз сёйӧ лудан клещ.
— Тэ мый вӧчлін гортад?
— юалӧ кӧзяин, менсьым киясӧс видлалігтыр.
Ме висьтала, сійӧ качайтӧ гӧгрӧс юрнас, кодӧс топыда клеитӧма руд юрсиясӧн, да ӧбиднӧя шуӧ:
— Ветӧш чукӧртӧм — сійӧ омӧльджык корысялӧмысь, омӧльджык гусясьӧмысь.
Ошйысьӧм пырысь ме шуа:
— Ме ӧд и гусясьлывлі тшӧтш.
Сэки, конторка вылӧ, каньлӧн кодь лапаяснас тапкигмоз кияссӧ пуктӧм бӧрын, сійӧ повзьӧмӧн сатшкысьӧ тыртӧм синъяснас менам чужӧмӧ да шӧпкӧдӧ:
— Мы-ый?
Кыдз сійӧ гусясьлін?
Ме гӧгӧрвоӧда — кыдзи да мый.
— Но, тайӧс лыддям пустякъясӧн.
А тэ кӧ менсьым гусялан ботинки либӧ сьӧм, ме тэнӧ пуксьӧда тюрьмаӧ арлыд тыртӧдзыд.
Сійӧ тайӧс шуис спокойнӧя, ме повзи да нӧшта ёнджыка куті мустӧмтыны сійӧс.
Кӧзяинысь ӧтдор, магазинын тӧргуйтіс менам вок, Яков дядьлӧн Саша, да старшӧй приказчик — пельк, сибдысь да банйӧм чужӧма морт.
Саша новліс гӧрдов сюртук, манишка, галстук, лэдзалӧм брюки, вӧлі тшап да эз видзӧдлывлы ме вылӧ.
Кор дед вайӧдіс менӧ кӧзяин ордӧ да корис Сашаӧс отсавны мем, велӧдыштны менӧ,
— Саша важнӧя букыштчыліс, ӧлӧдӧмӧн:
— Колӧ, медым сійӧ менсьым кывзысис!
Менам юр вылӧ кисӧ пуктӧмӧн, дед кусыньтіс менсьым сьыліӧс.
— Кывзы сылысь, сійӧ тэысь ыджыдджык и арлыднас и должностьнас.
А Саша, синъяснас бугдзыльтліс да шуис мем:
— Помнит, мый дедушкаыд шуис.
И первой лунсяньыс жӧ заводитіс вывті пӧльзуйтчыны аслас старшинствоӧн.
— Каширин, эн бугдзыльӧдлы синъястӧ,
— сӧветуйтіс сылы кӧзяин.
— Ме — нинӧм,
— вочавидзліс Саша, юрсӧ копыртӧмӧн, но кӧзяин эз эновтчы:
— Эн бугдзылясь ӧш моз, ньӧбасьысьяс думыштасны, мый тэ козёл...
Приказчик окотапырысь сераліс, кӧзяин мисьтӧма нюжӧдліс паръяссӧ, Саша, ёна гӧрдӧдӧмӧн, саялі прилавок сайӧ.
Мем эз кажитчыны тайӧ сёрниясыс, ме эг гӧгӧрволы уна кыв, мукӧддырйиыс кажитчис, мый тайӧ йӧзыс сёрнитӧны тӧдтӧм кыв вылын.
Кор пыралас вӧлі нывбаба-ньӧбасьысь, кӧзяин кыскывліс зепсьыс кияссӧ, малыштліс уссӧ да рад пырысь лӧсьыдіника нюмдывліс; тайӧ, кӧзяинлысь чужӧмсӧ чукыръясӧн тупкӧмӧн, эз вежлы лазгӧдчӧм аддзытӧм синъяссӧ.
Приказчик сувтліс веськыда, гырддзаяссӧ бокъясас топыда пуктӧмӧн, а кияссӧ почтительнӧя ӧшӧдліс сынӧдас, Саша полігтыр мигайтліс, быльснитчӧм синъяссӧ дзебны зільӧмӧн, а ме сулалі ӧдзӧс дорын, гусьӧник гыжъялі киясӧс да видзӧді вузасян церемония бӧрся.
Ньӧбасьысь водзӧ пидзӧсъяс вылӧ сувтӧмӧн, приказчик мерайтӧ башмак, тешкодя чуньяссӧ шергӧдӧмӧн.
Киясыс сылӧн дзӧрӧны, сійӧ нывбаба кокъясӧ инмӧдчӧ сэтшӧм видзчысьӧмӧн, быттьӧ полӧ коксӧ чегны, а кокыс — кыз, дзик ньывкӧс пельпомъяса, увлань юра сулея кодь.
Ӧтчыд кутшӧмкӧ дама, кокъяснас чужъясиг да чукрасигмоз, шуис:
— Ой, кутшӧма ті гильӧдчанныд.
— Тайӧ — вежливость ради,
— тэрыба да пӧся гӧгӧрвоӧдіс приказчик.
Тешкодь вӧлі видзӧднысӧ, кыдзи сійӧ сибдӧ нывбаба-ньӧбасьысьяс дінӧ, да, медым не серӧктыны, ме бергӧдчывлі ӧдзӧс стеклӧлань.
Но мырдӧн менӧ кыскис наблюдайтны ньӧбасьӧм бӧрся,
— вывті нин ёна менӧ гажӧдісны приказчиклӧн приёмъясыс, да сійӧ жӧ кадӧ ме мӧвпалі, мый некор ме ог велавлы сэтшӧм вежливӧя вӧрӧдны чуньясӧс, сэтшӧм ӧдйӧ кӧмӧдны йӧз кокӧ башмакъяс.
Частӧ, вӧлі, кӧзяин мунас магазинысь прилавка сайса ичӧтик комнаткаӧ да сэтчӧ корас Сашаӧс; приказчик кольліс нывбаба ньӧбасьыськӧд ӧтнасӧн.
Ӧтчыд рыжӧй нывбаба кокӧ инмӧдчӧмӧн, сійӧ пегыртіс чуньяссӧ да окаліс сійӧс.
— Ах, ышловзис нывбаба,
— кутшӧм ті дуритысьӧсь!
А сійӧ пӧльтчӧдіс чужӧмсӧ да сьӧкыдпырысь шуис:
— Мм-ух!
Ме сэтшӧма вак-вакӧн куті серавны, мый кок йылысь усьны полӧмла кутчыси ӧдзӧс вугйӧ, ӧдзӧс воссис, ме юрнам зургыси стеклӧӧ да жугӧді сійӧс.
Приказчик зымӧдіс ме вылӧ кокнас, кӧзяин котшкӧдіс менам юрӧ сьӧкыд зарни чунькытшнас, Саша заводитліс нетшкыны менсьым пельясӧс, а рытнас, кор ми вӧлі мунам гортӧ, стрӧга шуис меным:
— Татшӧмторъяссьыд вӧтласны тэнӧ!
Но, мый сэн тешкодьыс?
И гӧгӧрвоӧдіс: приказчик кӧ дамаяслы воӧ сьӧлӧм вылас — вузасьӧм мунӧ бурджыка.
— Дамалы башмакъясыс оз и ковны, а сійӧ локтас да лишнӧйӧс ньӧбас, сӧмын мед видзӧдлыны лӧсьыд приказчик вылӧ.
А тэ он гӧгӧрво!
Ноксьы тэкӧд...
Тайӧ менӧ ӧбӧдитыштіс, некод мекӧд эз ноксьыв, а медся нин сійӧ.
Асывъяснас кухарка, висьысь да скӧр нывбаба, менӧ садьмӧдліс Сашаӧс серти часӧн водзджык, ме чиститлі кӧмкотсӧ да паськӧмсӧ кӧзяевалысь, приказчиклысь, Сашалысь, пуктылі самӧвар, став пачьясӧ пыртлі пес, ӧбедайтіг кежлӧ чиститлі пӧсуда.
Магазинӧ локтӧм бӧрын чышкывлі джодж, чышкывлі бус, дасьтылі чай, новлі ньӧбасьысьяслы тӧвар, ветлывлі гортӧ ӧбедла; менсьым ӧдзӧс дорын сулалан должностьӧс нулывліс Саша да, кор казяліс, мый тайӧ унижайтӧ сылысь чинсӧ, видіс менӧ:
— Дыш пон!
Уджав, со, тэ пыдди...
Мем вӧлі сьӧкыд да гажтӧм, ме велалі овны самостоятельнӧ, асывсянь рытӧдз Кунавинса лыа уличаяс вылын, гудыр Ока берегъяс дорын, лудъяс вылын да вӧрын.
Эз вӧвны бабушка, ёртъяс, некодкӧд вӧлі сёрнитыштны, а олӧмыс скӧрмӧдліс, меным ассьыс абу завидьтана, ылӧдчана гугсӧ петкӧдлӧмӧн.
Эз этшаысь вӧвлы, мый ньӧбасьысь-нывбаба мунас нинӧм ньӧбтӧг — сэки найӧ — куимнаныс асьнысӧ чувствуйтісны ӧбӧдитӧмаӧн.
Кӧзяин дзебліс зептас ассьыс лӧсьыдіник нюмсӧ, командуйтліс:
— Каширин, идрав тӧварсӧ!
И видчис:
— Видзӧд, кыдзи лукйысис, порсь!
Йӧй бӧблы гажтӧм гортас пукавны да магазинъясті шӧйтӧ.
Тэ кӧ эськӧ вӧлін менам гӧтыр, ме эськӧ тэнӧ...
Сылӧн гӧтырыс, косіник, сьӧд синъяса, ыджыд ныра, сы вылӧ зымӧдліс кокъяснас да слуга вылӧ моз горзіс.
Частӧ, тӧдса ньӧбасьысьӧс вежливӧй поклонъясӧн да мелі кывъясӧн колльӧдӧм бӧрын, найӧ сы йылысь сёрнитісны мисьтӧма да яндысьтӧг; сійӧ сёрниясыс меын чужтылісны кӧсйӧм котӧртны улича вылӧ да, нывбабаӧс суӧдӧмӧн, висьтавны, кыдзи сёрнитӧны сы йылысь.
Ме, дерт, тӧді, мый йӧзыс вообще син сайын мӧда-мӧд йывсьыныс сёрнитӧны лёка, но тайӧяс став йывсьыс сёрнитлісны мисьтӧма, быттьӧкӧ найӧ вӧліны кодӧнкӧ признайтӧмны медбур йӧзӧн да индӧмаӧсь мирлы судьяясӧ.
Уналы завидуйтӧмӧн, найӧ некодӧс эз ошкывлыны да быд морт йылысь тӧдісны мыйкӧ-нибудь лёкӧс.
Кыдзкӧ ӧтчыд магазинӧ локтіс том нывбаба, алӧй-гӧрд чужӧмбанъяса да югъялан синъяса, сійӧ вӧлі пасьталӧма сьӧд воротника бархатнӧй ротонда — сылӧн чужӧмыс вӧлі кыпӧдчӧ воротник вевдорас, кыдзи шензьӧдан мича цвет.
Пельпомъяс вывсьыс ротондасӧ Саша ки вылӧ чӧвтӧм бӧрын, сійӧ лои нӧшта мичаджык: статя фигураыс вӧлі топыда зэлӧдӧма гӧлубоватӧй-руд шӧвкӧн, пельясас дзирдалісны брильянтъяс,
— сійӧ мем кажитчис Василиса Прекраснаяӧн, и ме вӧлі уверен, мый тайӧ нач губернаторша.
Сійӧс примитісны торъя нин бура, сы водзын, би водзын моз куснясигтыр, тыртісны мелі кывъясӧн.
Куимнаныс шаркъялісны-котралісны магазин кузя, быттьӧ бесъяс; шкап стеклӧяс кузя вуджрасисны налӧн мыгӧръясыс, кажитчис, мый гӧгӧр ставыс ӧзйӧма, сылӧ да со пырысь-пыр лоас мӧдпӧлӧс, мӧд формаа.
А кор сійӧ, регыдӧн дона ботинки бӧрйӧм бӧрын, муніс, кӧзяин, чупнитӧмӧн, шутёвтігмоз шуис:
— С-сука...
— Ӧти кывйӧн — актриса,
— зывӧктӧмӧн содтіс приказчик.
И найӧ кутісны мӧда-мӧдныслы висьтавлыны дама любовникъяс йылысь, сы гуляйтӧмъяс йылысь.
Ӧбед бӧрын кӧзяин водіс узьны магазин сайса комнаткаӧ, а ме, сылысь зарни часісӧ восьтӧм бӧрын, механизмас войтӧдалі уксус.
Мем зэв нимкодь вӧлі аддзыны, кыдзи сійӧ, садьмӧм бӧрас, пырис магазинӧ киас часіӧн да шӧйӧвошӧмӧнмоз бормочитіс:
— Мыйсяма ӧказия?
Друг — часі ньылӧдӧма!
Некор татшӧмыс эз вӧвлы — ньылӧдӧма!
Абу-ӧ нин лёк водзӧ!
Кӧть эськӧ и магазинын ноксьӧмыс да гортын уджыс вӧлі юрвывтыр, ме быттьӧкӧ вӧйи сьӧкыд шог пытшкӧ, да пыр тшӧкыдджыка менам думайтсис: мый эськӧ вӧчны сэтшӧмӧс, медым менӧ вӧтлісны магазинысь?
Лымйӧсь йӧз лӧня вуджӧртлӧны магазин ӧдзӧс пӧлӧн,
— чайтсьӧ, мый найӧ кодӧскӧ дзебӧны, колльӧдӧны кладбище вылӧ, но сёрмӧмаӧсь петкӧдіг кежлас да тэрмасьӧны суӧдны гортсӧ.
Дзӧрӧны вӧвъяс, ӧдва-ӧдва толаяс венӧмӧн.
Магазин сайса вичко кӧлӧкӧльняын быд лун нора звӧнитӧны — ыджыдвидз; кӧлӧкӧллӧн брунгӧмыс юрлӧсӧн моз кучкалӧ юрад: оз доймы, а бӧбман да пельтӧмман сыысь.
Ӧтчыд, кор ме разбирайті дворын, магазин ӧдзӧс дорын, муртса на пӧлучитӧм тӧвар ящик, ме дінӧ локтіс вичкоса стӧрӧж, пӧла бока ичӧтик старик, небыд, быттьӧкӧ вӧчӧма ветьӧкъясысь, да сырзьӧма, быттьӧ сійӧс косявлӧмаӧсь понъяс.
— Тэ кӧть, ен морт, мед гусялін меным колоши, а?
— вӧзйис сійӧ.
Ме нинӧм эг шу.
Сійӧ пуксис тыртӧм ящик вылӧ да очсыштіс, пернапасаліс вомсӧ да — бара:
— Гусяв, а?
— Гусясьны — оз позь!
— висьталі ме сылы.
— А гусясьӧны, век жӧ.
Уважит пӧрысьлунӧс.
Сійӧ эз вӧв сэтшӧм йӧз кодь, кодъяс пӧвсын ме олі, ме чувствуйті, мый сійӧ тырвыйӧ уверен, мый ме гусяла и сӧгласитчи сылы сетны колоши ӧшинь форточкаӧд.
— Вот и бур,
— радлытӧг, спокойнӧя шуис сійӧ,
— он ылӧд?
Но, но, ме аддза нин, мый он ылӧд...
Здук мында пукыштіс ланьтӧмӧн, няйт, уль лымсӧ сапӧг пӧтшванас зыртігтыр, сэсся кутіс куритны сёй трубкаысь да друг повзьӧдіс менӧ:
— Ме кӧ тэнӧ ылӧда?
Босьта ме колошитӧ, да кӧзяиныд ордӧ нуа, дай шуа, мый тэ сійӧс вузалін пӧлтиникысь?
А?
Сылӧн доныс кык шайтысь унджык, а тэ пӧлтиникысь!
Гӧстинеч вылӧ, а?
Ме шемӧсмӧмӧн видзӧді сы вылӧ, быттьӧ сійӧ вӧчис нин сійӧс, мый кӧсйис, а сійӧ век висьталіс гусьӧник, нускигтыр аслас сапӧг вылӧ видзӧдӧмӧн да лӧз тшынсӧ пӧлялігтыр.
— А лоис кӧ, шуам, мый кӧзяиныд жӧ и велӧдіс менӧ: мун, тӧдмав менсьым детинкаӧс — ёна-ӧ сійӧ гусясьӧ?
Кыдзи сэк лоас?
— Ог сет тэныд ме колошитӧ!
— шуи ме скӧрысь.
— Ӧні оз нин позь сеттӧгыд, кӧсйысин кӧ нин!
Сійӧ кутіс менӧ киӧд, кыскис ас бердас да, менам плешӧ кӧдзыд чуньнас тотшкӧдігтыр водзӧ дышпырысь висьталіс:
— Кыдзи нӧ тэ нинӧм тӧдтӧг — на, босьт?!
— Тэ ачыд корин да.
— Мыйсӧ эськӧ ме ог кор да!
Ме тэнӧ тшӧкта вичко грабитны, кыдзи нӧ тэ — грабитан?
Позьӧ ӧмӧй мортлы эскыны!
Ок, тэ, дурачок.
И сійӧ йӧткыштіс менӧ, да сувтіс.
— Гусялӧм колошиыд меным оз ков, ме абу барин, колоштӧ ог новлы.
Тайӧ ме шутитышті сӧмын...
А тэнад прӧстлунысь, кор Ыджыдлун воас, ме тэнӧ кӧлӧкӧльня вылӧ лэдзла, звӧнитны кутан, карсӧ видзӧдлан...
— Ме карсӧ тӧда нин.
— Кӧлӧкӧльнясянь сійӧ мичаджык...
Сапӧг ныръяссӧ лым пытшкас гуавлігтыр, сійӧ ньӧжйӧник муніс вичко пельӧс сайӧ, а ме, сы бӧрся видзӧдӧмӧн, шогпырысь, повзьӧмӧн мӧвпалі: збыльысь шутитыштіс старикыд, али кӧзяин вӧлі ыстӧма менӧ прӧверитны?
Магазинӧ мунны полі.
Ӧшинюлӧ чепӧсйис Саша да горӧдіс:
— Мый чӧртсӧ тэ ноксян!
Ме друг скӧрми да шеныштчи сы вылӧ клещинам.
Ме тӧді, мый сійӧ да приказчик гусявлӧны кӧзяинлысь: найӧ ботинки либӧ туфли гоз дзебисны пач трубаӧ, сэсся, магазинысь мунігас, дзебисны сійӧс пальто сос пытшканыс.
Тайӧ меным эз кажитчы да повзьӧдіс менӧ
— ме помниті кӧзяинлысь грӧзитчӧмсӧ.
— Тэ гусясян?
— юалі ме Сашалысь.
— Ог ме, а старшӧй приказчик,
— стрӧга висьталіс сійӧ меным,
— ме сӧмын отсала сылы.
Сійӧ шуӧ — услужит!
Мем быть колӧ кывзысьны, а то сійӧ пакӧсть вӧчас.
Кӧзяин!
Сійӧ ачыс тӧрытъя приказчик, сійӧ ставсӧ гӧгӧрвоӧ.
А тэ ланьтӧмӧн ов!
Висьталігас сійӧ видзӧдіс зеркалаӧ да лӧсьӧдіс галстуксӧ сійӧ жӧ чуньяснас вывті тешкодя шергӧдӧмӧн вӧрӧдіг, кыдзи тайӧс вӧчлывліс старшӧй приказчик.
Сійӧ мудзлытӧг мем петкӧдліс ассьыс старшинствосӧ да ме вылын власть, горзіс ме вылӧ басӧн, а менӧ кесйӧдігӧн, кисӧ нюжӧдлывліс водзлань тойыштігмоз.
Ме вӧлі сыысь кузьджык дай ёнджык, но косіник да укшаль, а сійӧ — топыд, небыд да масляннӧй.
Сюртукнас да лэдзалӧм брюкинас сійӧ мем кажитчис важнӧйӧн, солиднӧйӧн, но сыын вӧлі мыйкӧ лӧсьыдтӧмтор, серам петкӧдлана.
Сійӧ синнас эз аддзы кухаркаӧс, тешкодь бабаӧс,
— оз позь вӧлі гӧгӧрвоны, бур али лёк сійӧ.
— Медся ёна ме радейта косьяс,
— висьтавліс кухарка, сьӧдов, пӧсь синъяссӧ паськӧдӧмӧн.
— Меным ставыс ӧткодь, кӧть кутшӧм кось: тышкасьӧны-ӧ петукъяс, понъяс, мужикъяс — ставыс сійӧ меным ӧткодь.
И дворын кӧ косясисны петукъяс либӧ гулюяс, сійӧ эновтліс уджсӧ да видзӧдлывліс кось вылас кось помасьтӧдз, ӧшиньӧ пырӧмӧн, пельтӧммӧмӧн да немӧймӧмӧн.
Рытъяснас сійӧ меным да Сашалы шулывліс:
— Мый ті, челядь, прӧстӧ пукаланныд, косясьыштінныд кӧ эськӧ, бурджык.
Саша скӧралӧ:
— Ме тэд, йӧйлы, абу челядь, а мӧд приказчик!
— Но, тайӧстӧ ме ог аддзы.
Меным, кытчӧдз он гӧтрась, кага!
— Йӧй, бӧбмӧм юр...
— Бес тӧлка, да енмыс сійӧс оз радейт.
Сылӧн поговоркаясыс медся нин дӧзмӧдлісны Сашаӧс.
Саша дразнитліс сійӧс, а сійӧ, синъяссӧ сы вылӧ кӧсӧйтӧмӧн, шуаліс:
— Ок, тэ, тӧрӧкан, енлӧн ӧшыбка!
Эз ӧтчыд нин Саша ызйӧдлыв менӧ мавтны сылысь узигас чужӧмсӧ ваксаӧн либӧ саӧн, сутшкавны сы юрлӧсӧ емъяс либӧ кыдзкӧ мӧдногӧн «шутитыштны» сы вылын, но ме полі кухаркаысь, дай узис сійӧ кокниа, тшӧкыда садьмывліс; садьмас, ӧзтас лампа да пукалӧ крӧвать вылас, кытчӧкӧ пельӧсас видзӧдӧмӧн.
Мукӧддырйи сійӧ локтас ме дінӧ пач сайӧ да, менӧ садьмӧдӧм бӧрын, киргӧмӧн корліс:
— Менам оз узсьы, Лексейка, мыйыськӧ пола, сёрнитышт мекӧд.
Унйылысь ме мыйкӧ висьтавлі сылы, и сійӧ лӧня пукавліс да копрасис.
Мем кажитчис, мый сійӧ пӧсь тушаысь петӧ воск да ладан дук да мый сійӧ регыд кулас.
Вермас лоны, мый сійӧ ӧні сунтшыктас чужӧмнас джоджӧ да кулас.
Полӧмла ме заводиті гораджыка сёрнитны, но сійӧ сувтӧдліс менӧ:
— Шш!
А то сволочьяс садьмасны, думыштасны тэ йылысь, мый тэ менам любовник...
Ме бердын сійӧ пукавліс пыр ӧтмоза: гӧрбыльтчӧмӧн, пидзӧсъяс костас кикаръяссӧ сюйӧмӧн, найӧс ёсь кок лыяснас топӧдӧмӧн.
Морӧсыс сылӧн эз вӧв, да весиг кыз дӧра дӧрӧм пырыс тӧдчисны ордлыясыс, быттьӧкӧ косьмӧм бӧчкавывса асыкъяс.
Дыр ланьтӧмӧн пукалас да друг шӧпкӧдыштас:
— Кӧть эськӧ кувны ли мый ли, пыр кутшӧмкӧ шог...
Либӧ кодлыськӧ юалас:
— Со и овсис, — но?
— Узь!
— шулывліс сійӧ, менӧ кыв шӧрын торкӧмӧн, кусыньтчыліс да, рудов, зыктӧг вошліс кухня пемыдас.
— Ведьма!
— син саяс нимтыліс сійӧс Саша.
Ме сылы вӧзйи:
— А тэ синмас сылы шу тайӧс.
— Думайтан, пола?
Но сэки жӧ чукыртчис, висьталігтыр:
— Ог, синмас ог шу!
Гашкӧ, сійӧ збыльысь ведьма да...
Став дінӧ лӧгпырысь да скӧрысь видзӧдӧмӧн, кухарка и меным нинӧмӧн эз буравлы,
— тракнитас менӧ кокӧд квайт час асылын да горзӧ:
— Тырмас дрыкнитнытӧ!
Пырт пес!
Пукты самӧвар!
Весав картупель!
Садьмыліс Саша да ымзыліс:
— Мый тэ равзан!
Ме кӧзяинлы висьтала, узьны оз позь...
Ассьыс кос лыяссӧ кухня кузя тэрыба вешталігтыр, кухарка югнитліс сылань узьтӧмла пыктӧм синъяснас:
— У, енлӧн ӧшыбка!
Мед эськӧ тэ вӧлін менам пиӧн, ме эськӧ тэнӧ чеплялышті.
— Проклятӧй,
— видіс Саша да магазинӧ мунігӧн внушайтіс меным:
— Колӧ вӧчны, медым сійӧс вӧтласны.
Колӧ, тӧдлытӧг, сов быдлаӧ содтыштны,
— сылӧн кӧ ставыс лоӧ сир курыд сола, вӧтласны сійӧс.
Либӧ карасинавны!
Мый тэ зевайтан.
— А тэ!
Сійӧ лёкысь чушнитіс:
— Трус!
Кухарка кулі миян син водзын: копыртчис, медым лэптыны самӧвар да друг шлёпкысис джоджӧ, быттьӧ кодкӧ зургис сылы морӧсас, сэсся лӧня пӧрис бок вылас, кияссӧ водзлань нюжӧдӧмӧн, а сы вомысь кутіс визувтны вир.
Ми кыкнанным пырысьтӧм-пыр гӧгӧрвоим, мый сійӧ куліс, но, полігтыр, дыр видзӧдім сы вылӧ, весиг кыв шуны вермытӧг.
Медбӧрти, Саша мыйвынсьыс уськӧдчис кухняысь, а ме, тӧдтӧг, мый вӧчны, ляскыси ӧшинь бердӧ, югыдінас.
Воис кӧзяин, тӧждысьӧмпырысь сувтіс пидзӧс вылас, видліс чуньнас кухаркалысь чужӧмсӧ да шуис:
— Збыльысь, кулӧма...
мый нӧ сійӧ?
И кутіс юрбитны пельӧсӧ, Никола Чудотворецлӧн ичӧтик ӧбраз вылӧ, а юрбитыштӧм бӧрын, командуйтіс посводзӧ:
— Каширин, котӧрт, явит полициялы!
Воис полицейскӧй, тапъялыштіс, пӧлучитіс чай вылӧ, муніс; сэсся выльысь воис, а сыкӧд ён вӧла извозчик; найӧ босьтісны кухаркаӧс кокъясӧдыс, юрӧдыс да петкӧдісны сійӧс ывлаӧ.
Посводзсянь видзӧдліс кӧзяйка, тшӧктіс меным:
— Мыськы джоджсӧ!
А кӧзяин шуис:
— Бур, мый сійӧ кувсис рытын...
Ме эг гӧгӧрво, мыйла тайӧ бур.
Кор водім узьны, Саша шуис мем вӧвлытӧм дженьыда:
— Эн кусӧд лампасӧ!
— Полан?
Сійӧ юрсӧ гартліс эшкыннас да дыр куйліс ланьтӧмӧн.
Войыс вӧлі лӧнь, быттьӧкӧ кывзысис мыйкӧ дорӧ, мыйкӧ виччысис, а меным кажитчис, мый вот локтан секундаын жӧ клёнгасны кӧлӧкӧлӧ да друг ставныс карын пондасны котравны, горзыны повзьӧмысь чорыда весьӧпӧрӧмла.
Саша эшкын увсьыс чургӧдіс нырсӧ да гусьӧник шуис:
— Вай водам паччӧрӧ, орччӧн?
— Паччӧрад пӧсь.
Недыр мысти сійӧ шуис:
— Кыдзи сійӧ — друг, а?
Со тэныд и ведьма...
Ог вермы унмовсьыны...
— И ме ог вермы.
Сійӧ заводитіс висьтавны покойникъяс йылысь, кыдзи найӧ, гусьыныс петӧмӧн, войшӧркадӧдз шӧйтӧны кар кузя, корсьӧны, кӧні олісны, кытчӧ колины налӧн рӧдняясыс.
— Покойникъяс помнитӧны сӧмын карсӧ,
— гусьӧник висьталіс сійӧ,
— а уличаястӧ да керкаястӧ оз нин помнитны...
Лоис пыр лӧньджык и лӧньджык, кыдз быттьӧ пемыдджык.
Саша лэптыштліс юрсӧ да юаліс:
— Окотитан кӧ, видзӧдлам менсьым сундукӧс?
Мем важысянь нин вӧлі окота тӧдмавны, мый сійӧ дзеблалӧ сундукас.
Сійӧ сундуксӧ игнавліс ӧшалан томанӧн, а восьтывліс пыр кутшӧмкӧ торъя видзчысьӧмӧн да, ме кӧ заводитлі видзӧдлыны сундукас, скӧрысь юавліс:
— Мый тэд колӧ?
Но?
Кор ме сӧгласитчи, сійӧ пуксис вольпась вылӧ, кокъяссӧ джоджӧ лэдзтӧг, да прикажитан тонӧн нин меным тшӧктіс пуктыны сундуксӧ вольпась вылӧ, сы кокъяс дорӧ.
Сылӧн ключыс ӧшаліс перна кӧв йылас пернаыскӧд ӧтлаын.
Сійӧ видзӧдліс кухняса пемыд пельӧсъясӧ да важнӧя букыштчыліс, восьтіс томансӧ, пӧльыштіс сундук вевт вылас, быттьӧ сійӧ вӧлі пӧсь, да медбӧрти, вевтсӧ лэптӧм бӧрын, кыскис кымынкӧ белье пара.
Сундукыс вӧлі джынйӧдзыс тыртӧма аптечнӧй кӧрӧбкаясӧн, уна сикас рӧма чайнӧй бумага ёкмыльясӧн, вакса да сардина улысь жӧч банкаясӧн.
— Тайӧ мый?
— А вот аддзан...
Сійӧ кокъяснас сывйыштіс сундуксӧ да копыртчис сы весьтӧ, гусьӧник сьылігтыр:
— Царю небесный...
Ме виччыси аддзыны ворсанторъяс: менам некор эз вӧвлыны ворсанторъяс да на вылӧ видзӧдлі лӧгалӧмӧн, но эг завидуйттӧг сы вылӧ, кодлӧн найӧ вӧліны.
Мем зэв сьӧлӧмвылӧ воис, мый Сашалӧн, сэтшӧм солиднӧйлӧн, эмӧсь ворсанторъяс, кӧть сійӧ и дзеблалӧ найӧс яндысьӧмӧн, но мем вӧлі гӧгӧрвоана сійӧ яндысьӧмыс.
Саша восьтіс первой кӧрӧбкасӧ да сэтысь кыскис ӧчки оправа, пуктіс сійӧс ныр вылас да ме вылӧ стрӧга видзӧдӧмӧн, шуис:
— Сійӧ нинӧм, мый стеклӧясыс абуӧсь, тайӧ ӧчкиыс сэтшӧм нин.
— Вайлы меным видзӧдлыны!
— Тэныд тайӧ абу син сертиыд.
Тайӧ пемыд синъяслы, а тэнад кутшӧмкӧ югыдӧсь,
— гӧгӧрвоӧдіс сійӧ да хозяйственнӧя герчкӧбтіс, но пыр жӧ повзьӧмӧн видзӧдліс кухня пельӧсъясӧ.
Вакса увса кӧрӧбкаын куйлісны уна быдсикас кизьяс,
— сійӧ ошйысьӧмӧн мем висьтавліс:
— Тайӧс ме ставсӧ улич вылысь чукӧрті!
Ачым.
Комын сизим нин...
Коймӧд кӧрӧбкаас вӧлӧмаӧсь гырысь ыргӧн булавкаяс, улич вылысь чукӧртӧмъяс жӧ, сэсся сапӧг подковъяс, зыртчӧмъяс, чегъялӧмъяс да быдсаяс, башмакъясысь да туфлиясысь пражаяс, ыргӧн ӧдзӧс вуг, лы беддьысь чегӧм шмак, нывлӧн юр сынаныс, «Сонник да оракул» да нӧшта уна-уна сэтшӧмсяма вещияс.
Ме эськӧ трапьеяс да лыяс корсигӧн ӧти тӧлысь чӧжӧн кокниа верми чукӧртны татшӧм пустяковӧй штукаястӧ даспӧв унджык.
Сашалӧн вещиясыс кыпӧдісны меын разочаруйтчӧм, яндысян да сы дінӧ жалитан чувство.
А сійӧ внимательнӧя видлаліс быд штука, радейтӧмӧн малаліс сійӧс чуньяснас, сылӧн кыз паръясыс важнӧя чургӧдчывлісны, мылькъя синъясыс видзӧдісны меліа да тӧждысьӧмӧн, но ӧчкиыс сылысь челядь чужӧмсӧ вӧчис тешкодьӧн.
— Мыйла тэд тайӧ?
Саша тэрыба видзӧдліс ме вылӧ ӧчки оправа пырыс да юаліс чегъясян дискантӧн:
— Колӧ кӧ, мыйкӧ пӧдарита?
— Оз, оз ков...
Тыдалӧ ӧткажитчӧмысь да сійӧ озырлун вылӧ вежавтӧмысь ӧбидитчӧмӧн, сійӧ здук мында чӧв оліс, сэсся ньӧжйӧник шуис:
— Босьт кичышкӧдсӧ, чышкалам ставсӧ, а то бусӧссьӧмаӧсь...
Кор вещияссӧ лои чышкалӧма да тэчӧма, сійӧ тупыльтчис вольпась вылас, стенланьӧ чужӧмӧн.
Зэрмис, вевт вывсянь войталіс, ӧшиньясӧ таркӧдчис тӧв.
Меланьӧ бергӧдчывтӧг, сійӧ шуис:
— Энлы, кор садйын лоас косджык, ме тэныд петкӧдла сэтшӧм штука — акнитан!
Ме эг шыась, лӧсьӧдчи узьны.
Коли нӧшта кымынкӧ секунда, сійӧ друг чеччыштіс да, кияснас стенсӧ парсалігтыр, ёна ыджыд убедительностьӧн кутіс шуавны:
— Ме пола...
Господи, ме пола!
Господи помилуй,
мый нӧ тайӧ?
Сэки и ме повзи кывшуны ог вермы: мем кажитчис, мый дворлань бана ӧшинь дорын, меланьӧ мышкӧн сулалӧ кухарка, юрсӧ пӧлӧстӧмӧн, плешнас стеклӧӧ мыджсьӧмӧн, кыдзи сійӧ сулавліс ловъя дырйиыс петукъяс косясьӧм вылӧ видзӧдігӧн.
Саша ымзіс, стенсӧ гыжъялігтыр, кокъяснас пессьӧмӧн.
Ме ӧдва, быттьӧ пӧсь шомъяс вывті, бокӧ видзӧдлытӧг вуджи кухняті да воді сыкӧд орччӧн.
Мудзтӧдз ымзӧм бӧрын ми унмовсим.
Та бӧрын кымынкӧ лун мысти вӧлі кутшӧмкӧ праздник, тӧргуйтім луншӧркадӧдз, ӧбедайтім гортын, да кор кӧзяева ӧбед бӧрын водісны узьны, Саша таинственнӧя меным шуис:
— Мунам!
Ме казялі, мый ӧні аддза штука, коді заставитас менӧ акӧстны.
Петім садйӧ.
Векньыдик му полоса вылын, кык керка костын, сулаліс дас вит кымын пӧрысь нинпу, кыз стволъясыс вӧлі эжсьӧмаӧсь турунвиж лишайяс, кыдзи ватаӧн, сьӧдов куш увъясыс чурвидзисны вӧрзьывтӧг.
И на пӧвстын ни ӧти рака поз.
Пуясыс, быттьӧкӧ кладбище вылын памятникъяс.
Тайӧ нинпуясысь ӧтдор, садйын нинӧм эз вӧв, ни куст, ни турунъяс, туйяс вылын муыс топыда талялӧма да сьӧд, быттьӧ чугунысь, сэні, кӧн колян вося коръяс улысь тыдалӧны мулӧн кушинъяс, сійӧ сідзжӧ сырзьӧма бакӧн, кыдзи тай нюйтӧн сулалан ва.
Саша муніс пельӧс сайӧ, уличаладорсянь забор бердӧ, сувтіс нинпу улӧ, да синъяссӧ быльгӧдӧмӧн, видзӧдіс орчча керкаса гудыр ӧшиньясӧ.
Пуксис лажыньтчӧмӧн, да кияснас паськӧдіс кор чукӧр,
— тыдовтчис кыз вуж да сы дінын муас пыдӧдз вӧйӧм кык кирпич.
Сійӧ лэптіс найӧс,
— на улысь тыдовтчис кӧрт лист тор, кӧрт лист улын — нёль пельӧса пӧвтор, медбӧрти ме водзын воссис вуж улӧ пырысь ыджыд розь.
Саша ӧзтіс истӧгтув, сэсся чуткис воскӧвӧй сись помӧ, сюйис сійӧс тайӧ розяс да меным шуис:
— Видзӧд!
Эн пов сӧмын...
Ачыс сійӧ, тыдалӧ, поліс: сись помыс сы киын дрӧжжитіс, сійӧ бледӧдіс, лӧсьыдтӧма ӧшӧдіс паръяссӧ, синъясыс сылӧн лоины васӧдӧсь, сійӧ прӧст кисӧ ньӧжйӧник нуис мышку саяс.
Сылӧн полӧмыс вуджис меным, ме зэв виччысьӧмӧн видзӧдлі вужувса гуӧ,
— вужйыс вӧлі служитӧ пещералы сводйӧн,
— сы пытшкӧ Саша ӧзтіс куим сись, найӧ тыртісны пещераӧс лӧз югӧрӧн.
Сійӧ вӧлі вель паськыд, джуджданас ведра судта кымын, но паськыдджык, бокъяссӧ сылысь дорвыв вӧлі вевттьӧма уна рӧма стеклӧ торъясӧн да чайнӧй пӧсуда торъясӧн.
Шӧрас кумач лӧстукӧн вевттьӧм мыльк кодь вылын, куйліс свинеч бумагаӧн клеитӧм ичӧтик горт, джынйӧдзыс вевттьӧма кутшӧмкӧ парчевӧй кышӧд вылӧ скодитысь лестукӧн, тайӧ вевттьӧд увсьыс чурвидзисны пышкайлӧн рудов лэбач кокъяс да ёсь ныра юр.
Горт сайын кыпӧдчис аналой, сы вылын куйліс ыргӧн перна, а аналой гӧгӧрын ломалісны подсвечникъясӧ сувтӧдӧм куим воскӧвӧй сись пом; подсвечникъяссӧ вӧлі гартӧма кампет увса эзысь да зарни бумагаясӧн.
Бияслӧн йывъясыс пӧлыньтчисны пещера розьлань; пещера пытшкын чусыда югъялісны уна рӧма киньяс, чутъяс.
Восклӧн, пӧсь сисьмӧмторъяслӧн да мулӧн дукыс ӧвтыштіс меным чужӧмӧ, синъясын вераліс, чеччаліс пазавлӧм ӧшкамӧшка.
Ставыс тайӧ кыпӧдіс меын ёна шензьӧм да пӧдтіс менсьым полӧмӧс.
— Лӧсьыд?
— юаліс Саша.
— Тайӧ мыйла?
— Часовня,
— висьталіс сійӧ,
— сэтшӧм ӧд?
— Ог тӧд.
— А пышкайыс — покойник!
Гашкӧ мощияс лоасны сыысь, ӧд сійӧ мыжтӧг страдайтысь мученик...
— Тэ сійӧс кулӧмаӧс аддзин?
— Эг, сійӧ пырис сарайӧ, а ме сійӧс вевтти шапкаӧн да куті.
— Мыйла?
— Сідз...
Сійӧ видзӧдліс меным синъясӧ да выльысь юаліс.
— Лӧсьыд?
— Абу!
Сэки сійӧ копыртчис пещера дорӧ, тэрыба вевттис сійӧс пӧвйӧн, кӧрт листӧн, кирпичьяссӧ личкыштіс муас, сувтіс кок йылас да, пидзӧсъяссьыс няйтсӧ весаліг, стрӧга юаліс:
— Мыйла эз кажитчы?
— Пышкайыс жаль.
Сійӧ видзӧдліс ме вылӧ вӧртӧм синъяснас, быттьӧ синтӧм, тувкыштіс меным морӧсӧ да горӧдіс:
— Дурак!
Тайӧс тэ завидьыдла шуан, мый оз кажитчы!
Думайтан, тэнад садйын, Канатскӧй улича вылад, бурджыка вӧлі вӧчӧма.
Ме тӧдвылӧ уськӧді ассьым беседкаӧс да увереннӧя вочавидзи:
— Дерт, бурджыка!
Саша шыбытіс пельпом вывсьыс сюртуксӧ муӧ да, сосъяссӧ пуджӧмӧн, кипыдӧсъяс вылас сьӧлалыштӧм бӧрын, вӧзйис:
— Сідзкӧ, вай инӧ косясьны!
Косясьны мем эз вӧв окота, ме вӧлі личкӧма мудзтӧдан гажтӧмӧн, мем эз вӧв лӧсьыд вӧлі видзӧдны воклӧн лёкмӧм чужӧм вылӧ.
Сійӧ уськӧдчис ме вылӧ, люкыштіс юрнас морӧсӧ, вожасис ме вылӧ верзьӧмӧн да равӧстіс:
— Олӧм али смерть?
Но ме вӧлі сыысь ёнджык да зэв ёна скӧрми: минута мысти сійӧ куйліс увлань чужӧмӧн, кияссӧ юр саяс нюжӧдӧмӧн, да киргис.
Ме повзи да пондылі сійӧс лэптыны, но сійӧ мездысис кияснас и кокъяснас, пыр ёнджыка менӧ повзьӧдлӧмӧн.
Ме вешйи бокӧ, эг тӧд, мый вӧчны, а сійӧ, юрсӧ лэптыштӧмӧн, сёрнитіс:
— Мый, босьтін?
Вот кута тадзи туплясьны, кытчӧдз кӧзяева оз аддзыны, а сэки норася тэ вылӧ, тэнӧ и вӧтласны!
Сійӧ видчис, грӧзитчис; сылӧн кывъясыс скӧрмӧдісны менӧ, ме уськӧдчи пещера дорӧ, перйи изъяссӧ, пышкайсӧ гортнас швыркниті забор сайӧ улича вылӧ, ставсӧ гурйи пещера пытшсьыс да талялі сійӧс кокъяснам.
— Вот тэныд, аддзылін?
Менам буянитӧм вылӧ Саша видзӧдіс тешкодя: му вылӧ пуксьӧмӧн, сійӧ, вомсӧ неуна восьтыштӧмӧн да синкымсӧ кыпӧдыштӧмӧн, кыйӧдіс ме бӧрся, нинӧм эз шуав, а кор ме помалі, сійӧ тэрмасьтӧг сувтіс, пыркнитчис да пельпом вылас сюртуксӧ плавгӧмӧн, спокойнӧя да лёк туналана шуис:
— Ӧні аддзылан, мый лоас, нӧрӧвитлы неуна!
Тайӧс ӧд ме тэныд ставсӧ наросьнӧ вӧчи, тайӧ — кӧлдуйтӧм!
Ага!
А-а?
Ме сідзи и лажыньтчи, быттьӧ сійӧ кывъясысь доймӧмӧн, гыркпытшкӧсӧд киськыштіс кӧдзыдӧн.
А сійӧ муніс бӧрлань видзӧдлытӧг, нӧшта ёнджыка менӧ личкис аслас спокойствиеӧн.
Ме шуи аски жӧ пышйыны карысь, кӧзяин дорысь, кӧлдуйтчысь Саша дорысь, став тайӧ дзескыд, дурацкӧй олӧмсьыс.
Аски асывнас выль кухарка, менӧ садьмӧдіг, гӧрӧдіс:
— Батюшки!
Мый тэнад нырвомыд лоӧма?..
— Заводитчис кӧлдуйтӧмыд!
— мӧвпышті ме повзьӧмӧн.
Но кухарка сэтшӧма семдӧмӧн сераліс, мый ме невӧляысь нюммуні да видзӧдлі сы зеркалаӧ: менсьым чужӧмӧс вӧлі сука мавтӧма саӧн.
— Тайӧ — Саша?
— А, чайтан, ме!
— смекайтчӧмӧн горӧдіс кухарка.
Ме заводиті весавны кӧмкот, киӧс сюйи башмакӧ,
— менам чуньӧ сатшис булавка.
— Вот тай кӧлдуйтӧмыд!
Став сапӧгъясас вӧлӧмаӧсь булавкаяс да емъяс; найӧс лӧсьӧдӧма сэтшӧм сюся, мый найӧ бытшкысисны меным кипыдӧсӧ.
Сэки ме босьті кӧдзыд ва тыра кӧш да зэв нимкодьпырысь сійӧс кисьті ещӧ садьмытӧм на либӧ узьӧм улӧ сетчӧм кӧлдун юр вылӧ.
Но век жӧ ме ачымӧс чувствуйті лёка: меным пыр кажитчис пышкай горт, рудов, чукля гыжъяса да сылӧн вывлань ныра чурвидзысь восковӧй ныр, а гӧгӧрыс — уна рӧма киньяслӧн мудзлытӧм вуджрасьӧм, кыдз быттьӧ кӧсйӧ ыпнитны ӧшкамӧшка да оз вермы.
Горт паськаліс, лэбач гыжъяс быдмисны, кыптісны вывлань да дрӧжжитісны ловзьӧмӧн.
Пышйыны ме решиті талун рыт, но ӧбед водзвылын, керосинка вылын шыд тыра доз шонтігӧн, ме, думайтсьӧмӧн, пузьӧді сійӧс, а кор куті кусӧдны бисӧ, дозсӧ пӧрӧді аслам ки вылӧ, и менӧ мӧдӧдісны больничаӧ.
Помнита больничаса сьӧкыд кошмар: вижов, лайкыд тыртӧминын синтӧг жуисны, мурзісны да ружтісны саванъяса рудов да еджыд фигураяс, кӧстыльяс вылын ветлӧдліс усъяс кодь синкымъяса кузь морт, пыркӧдіс ыджыд сьӧд тошнас да равзіс, шутлялӧмӧн:
— Пре-свящӧннӧйлы висьтала!
Койкаяс вӧліны горт кодьӧсь, висьысьяс, вывлань нырӧн куйлӧмӧн, вӧлі скодитӧны кулӧм пышкайяс вылӧ.
Качайтчисны виж стенъяс, парус моз куснясис пӧтӧлӧк, джоджыс лайкъяліс, койкаяслысь радсӧ ылыстлӧмӧн да матыстлӧмӧн, ставыс вӧлі надейтчыны позьтӧм, шуштӧм, а ӧшиньяс сайын чурвидзисны пу увъяс, быттьӧ розгаяс, да кодкӧ пыркӧдіс наӧн.
Ӧдзӧс дорын йӧктіс гӧрдов, вӧсньыдик покойник, дженьыдик кияснас тракйис ассьыс савансӧ да чилзіс:
— Мем оз ковны йӧйясыд!
А кӧстыль вылын ветлысь морт равзіс сылы юр вылас:
— Пре-освящен-нӧйлы...
Дед, бабушка, дай став йӧзыс пыр висьтавлісны, мый больничаын моритӧны йӧзӧс,
— ме ассьым олӧмӧс лыдди помасьӧмӧн нин.
Ме дінӧ локтіс ӧчкиа нывбаба, савана жӧ, гижис мыйкӧ менам юрвесьтса сьӧд пӧв вылӧ,
— мелыс чеги, сылӧн торпыригъясыс гылалісны менам юр вылӧ.
— Кыдзи тэнӧ шуӧны?
— юаліс сійӧ.
— Некыдз.
— Тэнад ӧд эм жӧ ним?
— Абу.
— Но, эн дурит, а то ньӧръяласны.
Ме и сэтчӧдз вӧлі уверен, мый ньӧръяласны, а сы вӧсна эг кут ӧтвечайтны сылы.
Сійӧ чушнитіс, быттьӧкӧ кань, да кань моз, зыктӧг, муніс.
Ӧзтісны кык лампа, налӧн виж биясыс ӧшӧдчисны пӧтӧлӧк улӧ, быттьӧкӧ кодлӧнкӧ вошӧм синъяс, ӧшалӧны да мигайтӧны, дӧзмытӧдз ёрӧмӧн, мӧда-мӧд дінас матыстчыны зільӧмӧн.
Пельӧсын кодкӧ шуис:
— Вай картіасям?
— Кыдзи нӧ ме китӧгыс?
— А-а, вундісны тэнсьыд китӧ!
Пыр жӧ ме думышті: со кисӧ вундӧмаӧсь сыысь, мый мортыс картіасьӧма.
А мый вӧчасны мекӧд сы водзын, кыдзи уморитны менӧ?
Киясӧс менсьым сотіс да нетшкис, быттьӧ кодкӧ наысь перъяліс лыяссӧ.
Ме гусьӧник бӧрді полӧмла да висьӧмла, а медым эз аддзыны синваӧс, тупки синъясӧс, но синва кыпӧдіс синлапъясӧс да визувтіс кӧсича кузя пель пытшкӧ.
Пуксис вой, став йӧзыс водісны койкаяс вылӧ, рудов эшкынъяс пытшкӧ дзебсьӧмӧн, быд минутӧн лои лӧньджык и лӧньджык, сӧмын пельӧсын кодкӧ бормочитіс:
— Нинӧм оз артмы, и сійӧ — дрянь, и весиг эсійӧ — дрянь...
Гижны эськӧ бабушкалы письмӧ, медым сійӧ локтіс да пышйӧдіс менӧ больничаысь, кытчӧдз ещӧ ловъя на ме, но гижны оз позь: кияс оз действуйтны дай нинӧм вылӧ гижныс.
Видлыны, оз-ӧ удайтчы пышйыны татысь?
Войыс лои пыр лӧньджык, быттьӧкӧ сувтіс веккежлӧ.
Ме кокъясӧс ньӧжйӧник лэдзи джоджӧ да матыстчи ӧдзӧс дорӧ, сылӧн ӧти джынйыс вӧлі восьса,
— калидорын, лампа горулын, пу скамья вылын, чурвидзис да тшыналіс ёж кодь рудов юр, ме вылӧ пемыд синъяснас видзӧдіг.
Ме эг слӧймы дзебсьыны.
— Коді шӧйтӧ?
Волы татчӧ!
Гӧлӧсыс абу страшнӧй, небыдик.
Ме матыстчи, видзӧдлі сы гӧгрӧс чужӧм вылӧ, кодӧс сатшйӧдлӧма дженьыдик юрсиясӧн,
— юр вылас найӧ вӧліны кузьджыкӧсь да чурвидзисны быд бокӧ, юрсӧ эзысь югӧръясӧн кытшалӧмӧн, а вӧнь йылын ӧшаліс ключ чукӧр.
Сылӧн кӧ эськӧ тошкыс да юрсиыс вӧлі кузьджык, сійӧ эськӧ скодитіс апостол Петр вылӧ.
— Тайӧ — пуӧм кияса?
Мый нӧ тэ шландайтан войын?
Кутшӧм закон серти?
Сійӧ пӧльыштіс меным морӧсӧ да чужӧмӧ уна тшын, сывйыштіс менӧ шоныд кинас сьыліӧд да матыстіс ас бердас.
— Полан?
— Пола.
— Тані — первойтӧ ставыс полӧны.
А повны нинӧмысь.
Медся нин меысь — ме ӧбӧдитны некодӧс ог сет...
Куритчыны окотитан?
Но, эн курит.
Тайӧ тэныд водз на, нӧрӧвитышт во кык...
А мам-батьыд кӧнӧсь?
Абуӧсь мам-батьыд!
Но, оз и ков — натӧг олам, сӧмын эн пов!
Гӧгӧрвоин?
Ме важӧн нин эг аддзыв йӧзӧс, кодъяс кужӧны сёрнитны прӧстӧя да дружескӧя, гӧгӧрвоана кывъясӧн,
— мем висьтавны вермытӧм лӧсьыд вӧлі кывзыны сійӧс.
Кор сійӧ нуӧдіс менӧ аслам койка дорӧ, ме кори:
— Пукышт мекӧд!
— Позьӧ,
— сӧгласитчис сійӧ.
— Тэ — коді?
— Ме?
Салдат, самӧй прӧстӧй салдатыс, кавказскӧй.
И война вылын вӧвлі, а — кыдз нӧ мӧд ногыс?
Салдат война радиыс и олӧ.
Ме венгеръяскӧд воюйтлі, черкескӧд, поляккӧд — мыйдта колӧ.
Войнаыд, вокӧ, ыджыд йӧйталӧм!
Ме минута кежлӧ куньлі синъясӧс, а кор восьті найӧс, салдат местаын пукаліс пемыд рӧма платьеа бабушка, а салдат сулаліс бабушка дорын да висьталіс:
— Видзӧд жӧ, ставныс кулӧмаӧсь, а?
Палатаын ворсӧдчис шонді,
— зарниӧдлас сэтысь ставсӧ да дзебсяс, а сэсся бара яръюгыда видзӧдлас ставным вылӧ, быттьӧ кага вильшасьӧ.
Бабушка копыртчис ме дорӧ, юаліс:
— Мый, сьӧлӧмшӧр?
Увечитісны?
Висьтавлі ме сылы, рыжӧй беслы...
— Ӧні ме ставсӧ вӧча закон серти,
— мунігмозыс шуис салдат, а бабушка, чужӧмвывсьыс синвасӧ чышкалігтыр, висьталіс:
— Миян салдатыс, балахонскӧй, вӧлӧма...
Ме пыр на чайта, мый вӧтася, да ола ланьтӧмӧн.
Локтіс доктор, кӧрталіс менсьым сотчӧминъясӧс, и со ме бабушкакӧд муна извозчик доддьын карса уличаясті.
Сійӧ висьталӧ:
— А дедыд миян — дзикӧдз йӧймыны пондіс, сэтшӧм горш лои, видзӧдны шог!
Да нӧшта сылысь неважӧн сё чӧлкӧвӧя сьӧм Псалтырь костсьыс кыскӧма ыжкувӧчысь Хлыст, сылӧн выль другыс.
Мый вӧлі — у-у!
Яръюгыда дзирдалӧ шонді, еджыд лэбачьясӧн кывтӧны енэжті кымӧръяс, ми мунам Волга вомӧн пос кузя, юргӧ, пӧльтчӧ йи, пос пӧвъяс улын сёлькӧдчӧ ва, ярмаркаса яй кодь гӧрд собор вылын ӧзйӧны зарни крестъяс.
Паныдасис паськыд чужӧма баба киясас атласнӧй увъяса верба ёкмыльӧн — тулыс локтӧ, регыд Ыджыдлун,
Сьӧлӧмӧй кутіс жаворонокӧн тірзьыны.
— Ёна радейта ме тэнӧ, бабушка!
Тайӧ эз шензьӧд сійӧс, спокойнӧй гӧлӧсӧн сійӧ меным шуис:
— Сы вӧсна мый рӧднӧй, а менӧ, ньӧти ошйысьтӧг шуа, и бокӧвӧйяс радейтӧны, слава тебе, богородица!
Нюмъялігтыр сійӧ содтіс:
— Вот — гажмас регыд сійӧ, пиыс ловзяс!
А Варюшка, менам нылӧй...
И ланьтіс...
ІІ
Дед менӧ встретитіс дворын,
— пидзӧс вылас сувтӧмӧн, черӧн лӧсаліс кутшӧмкӧ тув.
Лэптіс черсӧ, быттьӧкӧ лӧсьӧдчис сійӧс швыркнитны менам юрӧ, да, шапкасӧ босьтӧм бӧрын, смекайтчӧмӧн шуис:
— Оланныд-выланныд, преподобнӧй лицо, ваше благородие!
Служитсис!
Но, ӧні кыдз кужанныд, сідзи и олӧ, да!
Ок, ті-и...
— Тӧдам, тӧдам!
— тэрыба шуыштіс бабушка, сыысь шенасиг, а комнатаӧ пырӧм бӧрын, самӧвар сувтӧдігмозыс, висьталіс:
— Ӧні — дедушкаыд дзикӧдз рӧзӧритчис; мый вӧлыштіс сьӧмыс, ставсӧ вежапи Николайыслы сеталіс, а распискасӧ, тыдалӧ, сылысь абу босьтӧма,
— ог нин тӧд, кыдзи сійӧ налӧн лои, сӧмын — рӧзӧритчис, пропадитіс сьӧмыс.
А ставыс тайӧ сыысь, мый гӧльяслы ми эг отсавлӧй, шудтӧмъясӧс эг жалитлӧй, енмыд миян йылысь и мӧвпыштіс: мыйла нӧ Каширинъяссӧ озырмӧді?
Мӧвпыштіс, да и лишитіс ставсьыс...
Гӧгӧр видзӧдліс сійӧ да висьталіс:
— Ме пыр нин старайтча енмыдлы неуна буралыштны, медым стариктӧ эз вывті нартит,
— ӧні заводиті ассьым нажӧткаӧс войясӧ гуся милӧстинаӧн сетавны.
Вот, колӧкӧ, ветлам талун, менам сьӧмыд эм...
Пырис дед, читкыртчыліс да юаліс:
— Сёйны лӧсьӧдчинныд?
— Ог тэнсьыд,
— шуис бабушка.
— А кӧсъян кӧ, пуксьы миянкӧд, и тэныд тырмас.
Сійӧ пуксис пызан дорӧ, гусьӧникӧн шуис:
— Кисьт...
Ставыс комнатаын вӧлі ас местаас, сӧмын мамӧлӧн пельӧсыс жугыля пустуйтіс, да стенын, дед вольпась весьтын, ӧшаліс бумага лист печатнӧй букваяса гырысь гижӧдӧн:
«Исусе спасе едино живый!
Да пребудет святое имя твое со мною по все дни и часы живота моего.»
— Тайӧс коді гижис?
Дед эз вочавидз, бабушка, виччысьыштӧм бӧрын, нюммунӧмӧн шуис:
— Тайӧ бумагаыслӧн доныс сё чӧлкӧвӧй!
— Абу тэнад делӧ!
— горӧдіс дед.
— Ставсӧ тӧдтӧм йӧзлы сетала!
— Сетавнытӧ бур, а кор вӧлі — эн сетавлыв,
— спокойнӧя шуис бабушка.
— Ланьт!
— чилӧстіс дед.
Тані ставыс пӧрядокын, ставыс важкодь.
Пельӧсын сундук вылын, белье кӧрзинкаын садьмис Коля да видзӧдіс сысянь; синъясыслӧн лӧз визьясыс ӧдва тыдыштӧны синлапъяс увсьыс.
Сійӧ лоӧма нӧшта рудджык, нярзьӧм, сылысь; сійӧ эз тӧд менӧ, нинӧм шутӧг бергӧдчис мӧдарӧ да кунис синъяссӧ.
Ывла вылын менӧ виччысьӧмаӧсь шуштӧм юӧръяс:
Вяхирь — кулӧма. Страстнӧй вежонӧ «ветряк пӧдтӧма»;
Хаби — мунӧма овны карӧ,
Язьлӧн висьмӧмны кокъясыс, сійӧ оз гуляйт.
Тайӧс ставсӧ юӧртӧм бӧрын сьӧд синъяса Кострома скӧра шуис:
— Вывті нин ӧдйӧ кулӧны детинкаясыд!
— Да ӧд кулі сӧмын Вяхирь?
— Ӧткодь: коді муніс улича вылысь, быттьӧкӧ кулі жӧ.
Сӧмын тӧдмасян, велалан, а ёрттӧ либӧ удж вылӧ сетасны, либӧ кулӧ.
Тані тіян двор помын, Чесноков ордын, выльяс олӧны, — Евсеенкояс; зон — Нюшка, бур, пельк!
Сылӧн кык чой, ӧтиыс ичӧт на, а мӧдыс чотӧ, кӧстыльӧн ветлӧ, мича.
Сійӧ думайтыштіс да содтіс:
— Ми, вокӧ, Чуркакӧд любитчим сыӧ, пыр косясям!
— Нывкаыскӧд?
— Мыйла?
Ас костаным.
Нылыскӧд — гежӧда!
Ме, дерт, тӧді, мый гырысь зонъяс да весиг мужикъяс любитчӧны, тӧді и сылысь грубӧй вежӧртассӧ.
Мем эз ло лӧсьыд, жаль Костромаӧс, лӧсьыдтӧм видзӧдны сы пельӧса туша вылӧ, сьӧдов скӧр синъяс вылӧ.
Чотысь нывкаӧс ме аддзылі рытнас, сійӧ жӧ луннас.
Кильчӧ вывсяньыс дворӧ лэччигӧн сійӧ уськӧдіс кӧстыльсӧ да вынтӧм сувтіс постшупӧдас перилӧ тасъясӧ еджыд кияснас чабыртчӧмӧн, вӧсньыдик, жебиник.
Ме кӧсйи лэптыны кӧстыльсӧ, но бинтуйтӧм киясӧй действуйтісны лёка ме дыр песси да скӧралі, а сійӧ меысь вылынджык сулаліг, гусьӧник сераліс:
— Мый нӧ тайӧ киясыд тэнад?
— Пӧсь ваӧн соті.
— А ме со — чота.
Тэ тайӧ дворсьыс?
Дыр больничаас куйлін?
А ме сэні куйлі ды-ыр!
Ышловзьӧм бӧрын сійӧ содтіс:
— Зэв дыр!
Сы вылын вӧлі подков сера гӧлубӧй еджыд, важиник, но сӧстӧм платье, шыльыда сыналӧм юрсиыс куйліс морӧс вылас кыз, дженьыдик кӧсаӧн.
Сылӧн синъясыс — ыджыдӧсь, серьёзнӧйӧсь, найӧ спокойнӧй пытшкӧсын ӧзйис гӧлубӧй битор, омӧлик, ёсь ныра чужӧмсӧ югдӧдіг.
Сійӧ лӧсьыда нюмъяліс, но эз кажитчы меным.
Сылӧн став висьлӧс фигуркаыс быттьӧ висьталіс:
— Менӧ эн вӧрзьӧдӧй, пӧжалуйста!
Кыдзи вермисны ёртъяс любитчыны сыӧ?
— Ме — важӧн нин вися,
— висьталіс сійӧ окотапырысь да быттьӧкӧ ошйысьӧмӧн.
— Менӧ суседка кӧлдуйтіс, пинясис мамӧкӧд да кӧлдуйтіс менӧ, сылы лёк вылӧ...
Больничаад страшнӧ?
— Да...
Сыкӧд эз вӧв лӧсьыд, ме пыри комнатаӧ.
Войшӧр гӧгӧрын бабушка меліа садьмӧдіс менӧ.
— Мунам ли мый?
Йӧзлы мырсьыштан — киясыд регыдджык бурдасны...
Кутіс менӧ киӧд да нуӧдіс пемыдас, кыдзи синтӧмӧс.
Войыс вӧлі сьӧд, ульруа, дугдывтӧг пӧльтіс тӧв, быттьӧ тэрыба визувтіс ю, кӧдзыд лыаыс инмӧдчыліс кокъясӧ.
Бабушка виччысьӧмӧн матыстчыліс мещанскӧй керкаяс пемыд ӧшиньяс дорӧ, куимысь пернапасасьӧм бӧрын, кольліс ӧшинь вылас витура да куим крендель, выльысь пернапасасьліс, кодзувъястӧм енэжӧ видзӧдіг, да шӧпкӧдіс:
— Пресвятӧй царица небеснӧй, отсав йӧзлы!
Ставным грешникъяс тэ водзын, матушка!
Кымын ылыстчим ми гортсянь, сымын лӧньджык да шуштӧмджык лои гӧгӧр.
Войся енэжыс, пыдӧстӧм пемыднас джудждӧдӧм, быттьӧкӧ век кежлӧ дзебис тӧлысьӧс да кодзувъясӧс.
Тупыльтчис кыськӧ пон, сувтіс миянлы паныд да кутіс эргыны, пемыдас дзирдалӧны сылӧн синъясыс; ме повзьӧмӧн топӧдчи бабушка бердӧ.
— Нинӧм,
— шуис бабушка,
— тайӧ прӧстӧ пон, беслы — абу кад, сылы сёр, петукъяс ӧд сьылісны нин!
Манитіс понсӧ, шыльӧдыштіс сійӧс да сӧветуйтӧ:
— Тэ видзӧд, кычан, эн повзьӧдлы менсьым ичӧтик внукӧс.
Пон зырасьыштіс менам кокӧ, и водзӧ мӧдӧдчим куимӧн.
Дас кык пӧв бабушка матыстчыліс ӧшиньяс весьтӧ, ӧшиньвывъясӧ «гуся милӧстина» кольӧмӧн; заводитіс югдыны, пемыдысь быдмисны руд керкаяс, кыпӧдчис сакар кодь еджыд кӧлӧкӧльняыс Напольнӧй вичколӧн: кладбищелӧн кирпич ӧградаыс гежӧдмис, быттьӧ киссьӧм рӧгӧза.
— Мудзис старукаыд,
— висьталіс бабушка,
— кад гортӧ!
Аски садьмасны бабаяс, а найӧ челядьлы неуна заптыштӧма богородица.
Кор нинӧм абу, сэки и неунаыд згӧдитчӧ!
Ок-ок, Алёша, гӧля олӧ народ, да сы йылысь некодлӧн абу тӧждысьӧм.
Озырлӧн ен йылысь тай оз думайтсьы,
Страшнӧй суд йылысь оз пещитчы,
Гӧльыд тай сылы абу друг ни вок,
Сылы эськӧ сӧмын унджык зарни век —
А тшук сійӧ зарни лоас адын ӧгырӧн!
Вот сійӧ кыдзи!
Овны колӧ мӧда-мӧд йылысь тӧждысьӧмӧн, а ен — став вӧсна!
А ме рад, мый тэ бара мекӧд...
Мем сідзжӧ нимкодь, гудыра чувствуйтіг, мый буртор вӧчи мыйкӧ, мый йылысь некор ог вунӧд.
Ме гӧгӧрын дзӧрис гӧрдов пон ручлӧн кодь нырӧн да бур мыжмӧм синъясӧн.
— Понйыс миянкӧд кутас овны?
— А мый нӧ?
Мед олас, окота кӧ?
Со ме сылы крендель сета, менам кык коли.
Вай, пуксьылам лабичас, мыйкӧ ме мудзи...
Пуксим дзиръядорса лабич вылӧ, пон водіс миян кокъяс улӧ да кутіс йирны кос крендель, а бабушка висьталіс:
— Тані ӧти еврейка олӧ, сылӧн ӧд — ӧкмыс челядь, поснисьыс посниӧсь.
Сылысь ме юала: кыдзи нӧ тэ олан, Мосевна?
А сійӧ шуӧ: ола аслам енкӧд, кодкӧд нӧ сэсся олан?
Ме нёровтчи бабушка шоныд бок бердӧ да унмовси.
Олӧмыс выльысь кутіс шорӧн визувтны ӧдйӧ да сука, впечатлениеяс паськыд потокыс быд лун вайис сьӧлӧмлы мыйкӧ выльӧс, мый радуйтіс да тревожитіс, эльтіс, заставляйтіс мӧвпавны.
Регыд ме сідзжӧ мый вынысь куті зільны кыдз позьӧ частӧджык аддзӧдлыны чотысь нылӧс, сыкӧд сёрнитны либӧ ланьтӧмӧн пукавны орччӧн, дзиръядорса лабич вылын,
— сыкӧд и ланьтӧмӧн овны вӧлі лӧсьыд.
Сійӧ вӧлі сӧстӧминик, быттьӧ колипкай, да вывті бура висьтавлывліс сы йылысь, кыдзи олӧны Дон вылын казакъяс: сэні сійӧ дыр олӧма дядьыс ордын, вый вӧчан заводса машинист ордын, сэсся сылӧн батьыс, слесарь, вуджӧма Нижнийӧ.
А нӧшта дядь, мӧд, дак сійӧ служитӧ царь дінын.
Рытъясын, праздникъясӧ, уличавывса став йӧз петліс «дзиръя сайӧ»,
зонъяс да нывъяс мунлісны кладбище вылӧ ворсны хороводӧн, мужикъяс разӧдчавлісны трактиръясӧ, улича вылӧ кольліны бабаяс да челядь.
Бабаяс пуксьывлісны дзиръяяс дорӧ веськыда лыа вылас, либӧ лабичьяс вылӧ, да кыпӧдлісны ыджыд зык, пинясиг да элясиг;
челядь заводитлісны мачасьны, городкиасьны, ворсны «шар-мазлоысь»,
мамъяс видзӧдісны ворсӧм бӧрся, пельк да сюсьясӧс ошкӧмӧн, лёка ворсысьясӧс сералӧмӧн.
Вӧлі пель чунавмӧн зыка да вунӧдны позьтӧм гажа;
«гырысьяслӧн» миян бӧрся видзӧдӧм, миянӧс, посниясӧс, ызйӧдліс, быд ворсӧмӧ пыртліс торъя гажлун да мӧда-мӧдӧс венны чорыда зільӧм.
Но кӧть кутшӧма эг ылавлӧй ворсӧмӧ ми куимӧн — Кострома, Чурка да ме — век жӧ оз-оз, да ӧти либӧ мӧд котӧртлас ошйысьны чотысь нывка водзын.
— Аддзылін, Людмила, кыдзи ме витнан городкисӧ карсьыс швачкӧбті?
Сійӧ меліа нюмъяліс, юрнас кымыныськӧ помся гогнитӧмӧн.
Войдӧр миян компание быд ворсігӧн зілис лоны ӧтлаын, а ӧні ме казялі, мый Чурка да Кострома пыр ворсӧны разнӧй партияясын. Мӧда-мӧдныскӧд быдӧн венласьӧны сюсьлунын да венын, унаысь — синваӧдз да косьӧдз.
Ӧтчыд найӧ косясисны сэтшӧма дурмӧмӧн, мый ковмис сюйсьыны гырысьяслы, да врагъясӧс понъясӧс моз киськалісны ваӧн.
Людмила пукаліс лабич вылын, дзоньвидза кокнас зымӧдіс муас, а кор косясьысьяс тупыльтчылісны сы дінӧ, тойлаліс найӧс кӧстыльнас, повзьӧм гӧлӧсӧн горзігтыр:
— Дугдӧй!
Чужӧмыс сылӧн вӧлі кельыдлӧз, синъясыс шеваа бабалӧн моз кусіны да кылаліны.
Мӧдысь Кострома Чуркалы городки партия ворссьӧм бӧрын дзебсис бакалейнӧй лавкаса зӧртыра йӧртӧд сайӧ, пуксис сэтчӧ лажыньӧн да бӧрддзис,
— тайӧ вӧлі пӧшти страшнӧ: сійӧ чорыда мурчкурччис пиньсӧ, черлыясыс сылӧн чургӧдчисны, лысер чужӧмбаныс измис, а сьӧд зумыш синъяссьыс гӧгыльтчисны сьӧкыд, гырысь синва войтъяс.
Кор ме куті сійӧс бурӧдны, сійӧ шӧпкӧдіс, дульсӧ ньылаліг:
— Энлы...
ме сійӧс кирпичӧн балябӧжас...
аддзылас!
Чурка лои ышнясьысь, ветлӧдліс улича шӧрӧд, кыдзи ветлӧдлӧны жӧник-зонъяс, картузсӧ пӧлӧстӧмӧн, кияссӧ зепъясас сюйӧмӧн; сійӧ велӧдчӧма нин пинь пырыс чилскӧбтыны дульсӧ да кӧсйысис:
— Регыд куритчыны велӧдча.
Кыкысь нин ме видлі, да восӧдӧ.
Ставыс тайӧ эз кажитчы меным.
Ме казялі, мый вошта ёртӧс, да меным чайтсис, мый таысь мыжаыс Людмила.
Кыдзкӧ ӧти рытӧ, кор ме дворын бӧрйӧдлі ӧктӧм лыяс, трапьеяс да быдсяма кламсӧ, ме дінӧ матыстчис Людмила, катласьӧмӧн, веськыд кинас шенасигтыр.
— Олан-вылан,
— шуис сійӧ, куимысь юрнас копыртчылӧмӧн,
— Кострома тэкӧд ветліс?
— Да.
— А Чурка?
— Чурка миянкӧд оз лӧсяв.
Тайӧ ставсьыс тэ мыжа, любитчӧмаӧсь найӧ тэӧ да косясьӧны...
Сійӧ гӧрдӧдіс, но смекайтчӧмӧн вочавидзис:
— Вот ещӧ!
Мыйӧн нӧ ме мыжа?
— А мыйла мусмӧдан?
— Ме найӧс эг тшӧктыв любитчыны!
— скӧрысь шуис сійӧ да ылыстчис, висьталіг:
— Ставыс тайӧ йӧйталӧм!
Ме наысь ыджыдджык, меным дас нёль арӧс.
Ыджыдджык нывъяс вылӧ оз любитчывны.
— Уна тэ тӧдан!
— сійӧс эльтыштны кӧсйӧмӧн горӧді ме:
— Со лавочница, Хлыстовалӧн чойыс, дзик нин пӧрысь, а кыдзи кыскасьӧ зонъяскӧд!
Людмила бергӧдчис меланьӧ, пыдӧдз сутшкис ассьыс кӧстыльсӧ дворса лыаӧ.
— Тэ ачыд нинӧм он тӧд,
— тэрыба, бӧрдан гӧлӧсӧн шуис сійӧ, и сылӧн мелі синъясыс мичаа ӧзйисны.
— Лавочница — рӧспутнӧй, а ме — сэтшӧм али мый?
Ме ичӧт на.
Менӧ оз позь вӧрзьӧдны да чеплявны, и ставыс...
тэ эськӧ мед лыддин «Камчадалка» роман, мӧд частьсӧ, сэки эськӧ и висьталін!
Сійӧ муніс шльыпкигтыр.
Меным жаль лои сійӧ — сы кывъясын шыаліс мем тӧдтӧм кутшӧмкӧ правда.
Мыйла чеплялӧны сійӧс менам ёртъяс?
А нӧшта висьталӧны — любитчим...
Мӧд луннас, Людмила водзын ассьым мыжӧс вештыны кӧсйӧмӧн, ме сизимура вылӧ ньӧби «ид сакарысь» леденцы, кодӧс, кыдз ме тӧді нин, радейтліс сійӧ.
— Колӧ?
Сійӧ мырдӧн скӧра шуис:
— Вешйы, ме тэкӧд ог кут дружитны.
Но пыр жӧ босьтіс леденцыӧс, меным индӧмӧн:
— Кӧть эськӧ мед бумагаторйӧн гартыштін,
— киясыд кутшӧм няйтӧсь.
— Ме мыськи, но оз нин мынны.
Сійӧ аслас кос да пӧсь кинас босьтіс менсьым киӧс, видзӧдліс:
— Кыдзи тшыкӧдӧмыд...
— А тэнад чуньясыд бытшласьӧмаӧсь...
— Тайӧ — емӧн, ме ёна вурся...
Кымынкӧ минута мысти, гӧгӧрбок видзӧдігтыр, сійӧ вӧзйис:
— Кывзы, вай, кытчӧкӧ дзебсям да кутам лыддьыны «Камчадалка» — кӧсъян?
Дыр корсим дзебсянін, быдлаын вӧлі лӧсьыдтӧм.
Медбӧрын шуим, мый медся бур пырны пывсянкӧджӧ: сэні пемыд, но позьӧ пуксьыны ӧшинь дорас — сійӧ видзӧдӧ сарай да сыкӧд орчча бойня костса няйт пельӧсӧ, йӧз сэтчӧ видзӧдлӧны шоча.
И со сійӧ пукалӧ ӧшиньлань бокӧн, висян коксӧ скамья вылас нюжӧдӧмӧн, дзоньвидзасӧ джоджас лэдзӧмӧн, пукалӧ да косясьлӧм книгаӧн чужӧмсӧ сайӧдӧмӧн волнуйтчӧмпырысь шуалӧ уна гӧгӧрвотӧм да шуштӧм кывъяс.
Но ме волнуйтча.
Джоджын пукалігӧн ме аддза, кыдзи серьёзнӧй синъясыс кык гӧлубӧй биӧн котралӧны книга листбокъяс кузя, мукӧддырйи найӧс кӧтӧдӧ синва, нывкалӧн гӧлӧсыс тіралӧ, гӧгӧрвотӧм йитӧдъясын тӧдтӧм кывъяс тэрмасьӧмӧн шуаліг.
Но, ме сюся кывза сылысь кывъяссӧ да, найӧс стикъясӧ тэчны зільӧмӧн, быдног бергӧдла — тайӧ дзикӧдз нин мешайтӧ меным гӧгӧрвоны, мый йылысь висьталӧ книгаыс.
Менам пидзӧс вылын вугралӧ пон, ме сійӧс нимта Тӧлӧн, сы понда мый сійӧ пашкыр гӧна, кузь, ӧдйӧ котралӧ да эргӧ, кыдзи пач трубаын арся тӧв.
— Тэ кывзан?
— юалӧ нывка.
Ме нинӧм шутӧг гогйӧдла юрӧн.
Дзугсьӧм кыв чукӧръяс пыр ёнджыка дӧзмӧдӧны менӧ, пыр ёнджыка менам кӧсйыссьӧ найӧс сувтӧдавны выльног, кыдзи найӧ сулалӧны сьыланкывъясын, кӧні быд кыв ловъя да ӧзйӧ енэжса кодзув моз.
Кор пемдіс, Людмила, книга тыра быгалӧм кисӧ лэдзӧм бӧрын, юаліс:
— Лӧсьыд ӧд?
Со аддзан...
Тайӧ рытсянь ми тшӧкыда пукавлім пывсянкӧджын.
Людмила, менам шуд вылӧ, регыд ӧткажитчис «Камчадалка» лыддьӧмысь.
Ме эг вермы вочавидзны сылы, мый йылысь мунӧ сёрниыс тайӧ помасьлытӧм книгаас, помасьлытӧм сы вӧсна, мый мӧд часть бӧрын, кодсянь ми заводитім лыддьыны, чужи коймӧд: и меным нывка висьталіс, мый эм на нёльӧд.
Торъя нин лӧсьыд миянлы вӧлі зэра лунъясӧ, эз кӧ сійӧ зэра луныс лӧсявлы суббӧта шӧрӧ, кор ломтылісны пывсян.
Дворын киссьӧ зэр, некод оз пет дворӧ, оз видзӧдлы миянлань, миян пемыд пельӧсӧ.
Людмила вывті ёна поліс, мый миянӧс «суасны».
— Тӧдан, мый думыштасны сэки?
— гусьӧник юаліс сійӧ.
Ме тӧді да полі жӧ, мед эськӧ эз «суны».
Ми пукавлім быдса часъясӧн, сёрнитім мыйсюрӧ йылысь, мукӧддырйи ме висьтавлі бабушкалысь мойдъяссӧ. А Людмила — Медведица ю вылын казакъяс олӧм йылысь.
— Ой, сэні кутшӧм лӧсьыд!
— ышловзис сійӧ.
— Тані мый?
Тані сӧмын корысьяслы овны...
Ме думышті, мый кор быдма, тшук ветла видзӧдлыны Медведица юсӧ.
Регыд ми дугдім нуждайтчыны пывсянкӧджысь.
Людмилалӧн мамыс аддзис удж ыжкувӧчысь ордысь да асывсянь мунліс гортсьыс, чойыс велӧдчис школаын, вокыс уджаліс заводын.
Зэра лунъясӧ ме волывлі нывка ордӧ, отсаси сылы пуны-пӧжавны, идравны комната да кухня, сійӧ серавліс:
— Ми тэкӧд гозъя моз олам, сӧмын узьлам торйӧн.
Ми весиг бурджыка олам, верӧсъясыд гӧтыръясыслы оз отсавны...
Менам кӧ лоыштлі сьӧм, ме ньӧблі юмовторъяс, ми юим чай, сэсся самӧварсӧ кӧдзӧдлім кӧдзыд ваӧн, медым Людмилалӧн скӧр мамыс эз казяв, мый ми шонтылім.
Мукӧддырйи миян ордӧ волывліс бабушка, пукаліс прошви кыиг либӧ вышивайтчигмоз, висьтавліс шензьӧдан мойдъяс, и кор дед мунліс карӧ, Людмила пыравліс миян ордӧ, да ми пируйтлім ньӧти тӧждысьтӧг.
Бабушка висьтавліс:
— Ой, лӧсьыда ми олам!
Аслад грӧш — стрӧит мый колӧ!
Сійӧ ошкис миянлысь дружитӧмӧс.
— Детинкалы нывкакӧд дружитчыны — сійӧ бур делӧ, сӧмын оз ков балуйтны.
И прӧстӧй кывъясӧн гӧгӧрвоӧдіс миянӧс, мый лоӧ «балуйтӧмыс.»
Сійӧ висьталіс мичаа, сьӧлӧмсяньыс, да ме бура гӧгӧрвои, мый оз ков вӧрзьӧдны цветъяс, кор найӧ абу на потӧмаӧсь, а то сэки наысь оз ло чӧскыд дук ни ягӧд.
«Балуйтны» эз вӧв окота, но сійӧ эз мешайт меным да Людмилалы сёрнитны сы йылысь, мый йылысь примитӧма овны ланьтӧмӧн.
Сёрнитім, дерт, колӧм серти, сы понда мый мужик нывбаба кост отношение сійӧ грубӧй форманас вывті тшӧкыда да дӧзмӧдана сюйсис синъясӧ, вывті эльтіс миянӧс.
Людмилалӧн батьыс, ар нелямына мича мужик, вӧлі кудриа юрсиа, ыджыд усъяса, да кыдзкӧ вывті победнӧя вӧрӧдіс сук синкымсӧ.
Сійӧ вӧлі дивӧ кодь чӧв олысь,
— ме ог помнит ни ӧти кыв, кодӧс эськӧ медым шуліс сійӧ.
Челядьсӧ любитігӧн сійӧ немӧй моз мургис, да весиг гӧтырсӧ нӧйтліс чӧва.
Рытъяснас, праздникъясӧ, сійӧ пасьтавліс гӧлубӧй дӧрӧм, плисӧвӧй шаровары, югъявмӧн чиститӧм сапӧг да ворота дорӧ петліс тасма йылӧ мышку саяс ӧшӧдӧм ыджыд гудӧкӧн, да сувтліс, быттьӧ салдат «караул вылӧ».
Сэки жӧ миян ворота пӧлӧн заводитчыліс «гуляйтӧм», уткаяс моз ӧта-мӧд бӧрсяыс локтавлісны нывъяс да бабаяс, Евсеенко вылӧ гусьӧник, синлысъяс пырыс, да восьсӧн горш синъясӧн, видзӧдігтыр, а сійӧ сулалӧ, улыс парсӧ чургӧдӧмӧн, да сідзжӧ видзӧдӧ ставныс вылӧ пемыд синъяса бӧрйӧдлан видзӧдласӧн.
Вӧлі мыйкӧ пон сяма лӧсьыдтӧм тайӧ синъясӧн шытӧг сёрнитан беседаын, мужчинаяс бердті нывбабаяслӧн ньӧжмыд, паткылясян вӧрасын,
— кажитчис, мый на пиысь любӧй, сӧмын мед мужчина тшӧктӧмӧн мигнитас сылы, кывзысьӧмӧн, виӧм морт моз, лизгыртчас уличаса ёгӧсь лыа вылӧ.
— Зурзьӧдіс козёл, яндысьтӧм син!
— броткӧдчӧ Людмилалӧн мамыс.
Вӧсньыдик да джуджыд, кузьмӧс, мисьтӧм чужӧма, тиф бӧрын дженьыдӧдз шырӧм юрсиа, сійӧ вӧлі дзик росмӧм гӧлик кодь.
Сыкӧд орччӧн пукалӧ Людмила да тӧлктӧг зільӧ мамсӧ ылыстны ывлаысь, мырдӧн тольгӧ-юалӧ мый йылысь кӧ.
— Ланьт, наян поз, шудтӧм урӧд!
— тӧждысьӧмӧн мигайтігтыр ропкӧдчӧ мамыс; сылӧн векньыдик монгольскӧй синъясыс дивӧ кодь югыдӧсь да вӧртӧмӧсь,
мыйӧкӧ сатшкысисны да век кежлӧ сувтісны.
— Тэ эн скӧрав, мамочка, ӧткодь нин,
— висьталӧ Людмила.
— Тэ видзӧд жӧ, кыдзи рогожницаыс пасьтасьӧма!
— Ме эськӧ бурджыка пасьтаси, ті куимыс кӧ эн вӧлӧй, вильӧдінныд ті менӧ, сёйинныд,
— немжалиттӧг да быттьӧ синва пыр вочавидзӧ мамыс, синъяснас ыджыд, паськыд, рогожник дӧва вылӧ сатшкысьӧмӧн.
Сійӧ ичӧтик керка кодь, морӧсыс сылӧн чургӧдчӧма кильчӧ моз; тупкыштӧм да турунвиж чышъяннас вундыштӧм гӧрд чужӧмыс, мунӧ слухӧвӧй ӧшинь вылӧ, сэки, кор ӧшинь стеклӧясын ворсӧдчӧ шонді.
Евсеенко, гудӧксӧ морӧс вылас лӧсьӧдӧмӧн, ворсӧ.
Гудӧк вылын уна-уна лад, сылӧн шыясыс мырдӧн кыскӧны кытчӧкӧ, став улича пасьталаысь тупыльтчӧны челядь, уськӧдчӧны гудӧкасьысь кок улӧ да ланьтӧны лыа пиын, нимкодьӧсь:
— Виччысь, бергӧдасны тэнсьыд башкатӧ,
— грӧзитчӧ Евсеенко верӧсыслы.
Сійӧ кывшутӧг пӧлӧстлӧ синсӧ сыланьӧ.
А рогожница из моз пуксьӧма неылӧ, Хлыстов лавкабердса скамья вылӧ да юрсӧ пельпом вылас нёровтӧмӧн кывзӧ, ӧзъяліг.
Луд вылын, кладбище сайын, гӧрдӧдӧ рытъя кыа, улича кузя ю кузя моз кывтӧны яръюгыда пасьтасьӧм, гырысь тушаа ёкмыльяс, тӧвныр моз шаркъялӧны челядь, а шоныд сынӧдыс мелі да кода.
Мыйӧнкӧ ныр чашкӧданаӧн лолалӧ луннас шоналӧм лыаыс, торъя нин кылӧ жирнӧй, юмов дукыс бойняяслӧн — вир дук; а дворъяссянь, кӧні олӧны кучиквӧчысьяс, солӧн да синтӧ зӧлитана дукӧн пуркйӧ уль кучик кӧр.
Бабаяслӧн варгӧм, мужикъяслӧн коддзӧм шыа равзӧм, челядьлӧн юрган шыяс, гудӧклӧн кызіника сьылӧм — ставыс ӧтлаасьӧ сук зыкӧ, ыджыд вынӧн ышлолалӧ мудзлытӧг творитысь му.
Ставыс — грубӧй, пасьтӧм да внушайтӧ довериелысь ыджыд, зумыд чувство тайӧ сьӧд, яндысьтӧм пемӧсногса олӧм дінас.
Аслас вынъясӧн ошйысиг да шогпырысь муыс, зэлӧдчӧмӧн корсьӧ, кытчӧ коявны найӧс.
И кадъясӧ зык пырыс сатшкысьӧны сьӧлӧмӧ, нэм кежлӧ паметьӧ кольӧмӧн, кутшӧмкӧ вывті шуштӧм кывъяс:
— Ӧтиӧс ставлы ӧтпырйӧ нӧйтны оз позь — колӧ ӧчередӧн.
— Коді миянӧс жалитас, кор асьным асьнымӧс ог жалитӧй...
— Али енмыс бабаӧс серам вылӧ чужтіс?..
Матыстчӧ вой; сынӧд лои ыркыдджык, зыкыс лӧньӧ, пу керкаяс паськалӧны, быдмӧны, пасьтасьӧны вуджӧръясӧн.
Челядьӧс кыскисны дворъясӧ узьны, мукӧдыс сэн жӧ унмовсисны заборъяс улӧ, мамысъяс кок улӧ да пидзӧсъяс вылӧ.
Вой сувтігӧн челядь лоӧны лӧньджыкӧсь, небыдджыкӧсь.
Евсеенко тӧдлытӧг воши, быттьӧкӧ сылі, рогожница сідзжӧ абу, кыз гӧлӧса гудӧк ворсӧ кӧнкӧ ылын, кладбище сайын.
Людмилалӧн мамыс пукалӧ лабичын, йӧжгыльтчӧмӧн, мышкусӧ кань моз гӧрбыльтӧмӧн.
Менам бабушка муніс чай юны суседка ордӧ, бабка да быдӧнӧс тӧдысь ордӧ; утка кодь ныра да мужикъяслӧн кодь плавкӧс морӧс вылас «за спасение погибших» зарни медаля баба ордӧ.
Став уличаыс полӧ сыысь, чайтӧ кӧлдуньяӧн: сы йылысь сёрнитӧны, мый сійӧ петкӧдіс биысь, пӧжар дырйи, кутшӧмкӧ полковниклысь куим челядьӧс да сылысь висьысь гӧтырсӧ.
Бабушкалӧн сыкӧд дружба; улича вылын паныдасигӧн, кыкнаныс найӧ ылысянь нюмъялӧны мӧда-мӧдныслы кыдзкӧ торъя бура.
Кострома, Людмила да ме пукалам ворота дорса лабич вылын;
Чурка чукӧстіс Людмилалысь воксӧ вермасьны — найӧ сывйыштчисны да пессьӧны лыа вылын, кыпӧдӧны бус.
— Дугдӧй!
— полігтыр шуӧ Людмила.
Сы вылӧ сьӧд синъяссӧ кӧсӧйтӧмӧн, Кострома висьталӧ мудер синъяса дзор старик вӧралысь Калинин йылысь, морт йылысь, коді тӧдса став слободалы аслас дурнӧй славаӧн.
Сійӧ неважӧн кувсис, но сійӧс эз гуавны кладбище лыа пытшкӧ, а пуктісны гортсӧ му веркӧсас, мукӧд гуясысь бокӧ.
Гортйыс — сьӧд, кузь кокъяс йылын, вевт вылас гижйӧдлӧма еджыд краскаӧн — рисуйтӧма крест, шы, бедь да кык лы.
Быд вой, мыйӧн сӧмын пемдас, старик чеччӧ гортсьыс да ветлӧдлӧ кладбище вывті, пыр мыйкӧ корсьӧ петукъяслӧн медводдза горӧдчӧмӧдз.
Эн висьтав страшнӧй йывсьыс!
— корӧ Людмила.
— Лэдз!
— горзӧ Чурка, Людмила вокӧн сійӧс кутӧмысь мездысьны зільӧмӧн, да смекайтчӧмӧнмоз Костромалы шуалӧ:
— Мый ылӧдлан?
Ме ачым аддзылі, кыдзи тыртісны гортсӧ, а вевдорас тыртӧм, памятник вылӧ...
А мый ветлӧдлӧ покойник — сійӧс код юра кузнечьяс лӧсьӧдлӧмаӧсь...
Кострома сы вылӧ видзӧдтӧг, скӧрысь вӧзйис:
— Ылӧдла кӧ, мун, узь кладбище вылас!
Найӧ заводитісны вензьыны, а Людмила, шога юрнас гогйӧдліг, юаліс:
— Мамук, покойникъясыс ӧмӧй войнас чеччылӧны?
— Чеччылӧны,
— бӧрсяньыс шуис мамыс, быттьӧкӧ ылысянь шыасис йӧлӧга шы.
Локтіс лавочницалӧн пиыс, Валёк, кыз банйӧм чужӧма, ар кызя зон, кывзыштіс миянлысь вензьӧмнымӧс да шуис:
— Коді ті куим пиысь горт вылас куйлас югдытӧдз, сылы кызь ура сета да дас папирос, а коді повзяс — пельяссӧ нетшка мыйдта колӧ, но?
Ставныс ланьтісны повзьыштӧмӧн, а Людмилалӧн мамыс шуис:
— Йӧйталӧм!
Позьӧ ӧмӧй челядьӧс ышӧдны этатшӧм торъяс вылӧ...
— Вай шайт, муна!
— зумыша вӧзйис Чурка.
Кострома пыр жӧ эльтыштӧмӧн юаліс:
— А кызь ураысь полан?
— И Валёклы шуис:
— Сет сылы шайт, оз жӧ ӧд мун-а, сӧмын ошйысьӧ...
— Но, босьт шайт!
Чурка чеччис муысь да чӧва, тэрмасьтӧг, муніс бокӧ, забор пӧлӧн матыникті.
Кострома чуньяссӧ вомас сюйӧмӧн, пель чунӧдмӧн шутёвтіс сы бӧрся, а Людмила тревожнӧя пондіс шуавны:
— О, господи!
Кутшӧм квастун...
мый нӧ тайӧ!
— Кытчӧ тіянлы, трусъяс!
— издевайтчис Валёк.
— А ещӧ улича вылын первой тышкасьысьясӧн лыддьысянныд, каньпиян...
Вӧлі ӧбиднӧ кывзыны сылысь издевайтчӧмсӧ: тшӧг зонмыс эз сьӧлӧм вылӧ во миянлы, сійӧ челядьӧс пыр ышӧдліс лёкторъяс вылӧ, висьтавліс налы нывъяс да нывбабаяс йылысь мисьтӧм, лӧжнӧй сёрнияс, велӧдіс найӧс дразнитны; челядь кывзысьлісны сылысь да таысь мынтысьлывлісны вывті донӧн.
Сійӧ мыйлакӧ мустӧмтіс менсьым понйӧс, сійӧс лыйліс изъясӧн, ӧтчыд сылы нянь пытшкын сетіс ем.
Но нӧшта ӧбиднӧджык вӧлі видзӧдны, кыдзи йӧжгыльтчӧмӧн да яналӧмӧн мунӧ Чурка.
Ме Валёклы шуи:
— Вай шайт, ме муна...
Сійӧ, менӧ сералӧмӧн да повзьӧдлӧмӧн, сетіс шайтсӧ Евсеенколы, но нывбаба стрӧга шуис:
— Оз ков, ог босьт!
И скӧрмӧмӧн муніс.
Людмила эз жӧ босьт бумажкасӧ, тайӧ нӧшта нин ыдждӧдіс Валёклысь сералӧмсӧ.
Ме кӧсйи нин мунны, зонлысь сьӧм кортӧг, но сэтчӧ воис бабушка да делӧсӧ тӧдмалӧм бӧрын босьтіс шайтсӧ, а меным спокойнӧя шуис:
— Пальтотӧ пасьтав да эшкын босьт, а то асъядорыс кӧдзыд лоӧ.
Сылӧн кывъясыс внушитісны меным надея, мый нинӧм страшнӧйыс мекӧд оз ло...
Валёк сувтӧдіс условие, — мый меным колӧ куйлыны либӧ пукавны югдытӧдз гортйыс вылын, сы вылысь лэччывтӧг, кӧть мед мый оз ло, кӧть мед гортйыс катласьны мӧдас, кор старик Калинин заводитас петны гусьыс.
Чеччышта кӧ му вылас, ме ворсся.
— Видзӧд жӧ,
— ӧлӧдіс Валёк,
— ме тэ бӧрся войбыд кута кыйӧдны!
Кор ме муні кладбище вылӧ, бабушка пернапасаліс менӧ да сӧветуйтіс:
— Мыйкӧ кӧ каститчас — эн вӧрзьӧдчы, а сӧмын лыддьы богородица дево радуйся...
Ме муні тэрыба, вӧлі окота регыдджык заводитны да помавны ставсӧ тайӧс.
Менӧ колльӧдісны Валёк, Кострома да нӧшта кутшӧмкӧ зонъяс.
Кирпичнӧй ӧграда вомӧн вуджигӧн дзугси ме эшкыннам, уси да пырысь-пыр чеччышті кок йылӧ, быттьӧкӧ лыаӧн тойыштӧм.
Ӧграда сайын вак-вакӧн серӧктісны.
Мыйкӧ ёкнитіс морӧсын, мышку кучик кузя визнитіс кӧдзыд.
Джӧмдалігтыр ме вои сьӧд горт дорӧдз.
Ӧтар боксяньыс сійӧс вӧлі тыртыштӧма лыаӧн, мӧдар боксяньыс — сылӧн дженьыдик, кыз кокъясыс кушалӧмаӧсь, быттьӧкӧ кодкӧ заводитлӧма лэптыны сійӧс да шатовтӧма.
Ме пукси горт вылӧ, кок весьтас, гӧгӧр видзӧдлі: мылькйӧсь кладбище тшӧкыда сутшкалӧма руд крестъясӧн, вуджӧръясыс шевгӧдчӧмӧн водісны гуяс вылӧ, найӧс сывйыштӧмаӧсь щӧтьӧсь мылькъяс.
Кӧн-сюрӧ крестъяс костӧ бавгӧдчӧмӧн, чурвидзӧны вӧсньыдик, коньӧр кодь кыдзьяс, увъяснас йитӧны торъялӧм гуясӧс; найӧ вуджӧръяс прошви пыр зурвидзӧны ситурунъяс — тайӧ рудов щӧтьясыс медся шуштӧмӧсь!
Лым сюръяӧн кыпӧдчӧма вывланьӧ вичко, сулалысь кымӧръяс костӧд югдӧдыштлӧ ичӧтик, сылысь тӧлысь.
Язьлӧн батьыс — «Омӧлик мужик» — дышпырысь кучкалӧ стӧрӧжӧвӧй кӧлӧкӧлӧ, быд пӧрйӧ, кор сійӧ тракнитӧ гезйӧдыс, вевтвывса кӧрт листӧ инмылӧмӧн, нора дзуртыштлӧ, сэсся кылас ичӧтик кӧлӧкӧлӧ коса кучкӧм;
кӧлӧкӧл юргӧ дженьыда да шога.
— Ен, сет меным ун,
— думвылӧ уси менам стӧрӧжлӧн поговоркаыс.
Шуштӧм.
И мыйлакӧ пӧдтӧ, кӧть эськӧ войыс и ыркыд, ме вылысь киссьӧ пӧсь.
Удита-ӧ ме котӧртны стӧрӧжкаӧдз, старик Калинин кӧ кутас петны гусьыс?
Кладбище зэв тӧдса меным, даспӧвъясӧн нин ме ворслі гуяс костын Язькӧд да мукӧд ёртъяскӧд.
Со эстчӧ, вичко бердас, гуалӧма мамӧс...
Нӧшта эз на ставыс унмовсьны, Слободасянь воӧны гажа серам шыяс, сьыланкыв торпыригъяс.
Мылькъяс йылын, кӧрттуй бердын, кытысь босьтӧны лыа, либӧ кӧнкӧ Катызовка сиктын торксялӧм сорӧн кылӧ гудӧк шы, ӧграда сайӧд пыр мунӧ кузнеч Мячов да сьылӧ,
— сійӧс ме тӧда сьыланкыв сертиыс:
— Кыдзи миян мамӧлӧн
Грекъяс абу прамӧйӧсь, —
Радейтӧ да оз ставӧс,
Сӧмын тятьӧс ӧтикӧс...
Лӧсьыд кывзыны олӧмлысь медбӧръя лолыштӧмъяс, но кӧлӧкӧлӧ быдысь кучкӧм бӧрын лоӧ лӧньджык, чӧвлӧньыс ойдӧ, кыдзи видзьяс кузя ю, ставсӧ вӧйтӧ, дзебӧ.
Лолыд шлывъялӧ помтӧм, пыдӧстӧм тыртӧминын да кыдзи истӧгтув би моз пемыдінын, кусӧ, тайӧ тыртӧминса океан пӧвсӧ вошӧмӧн, кӧні олӧны, дзирдалігтыр, сӧмын судзӧдны позьтӧм кодзувъяс, а ставыс му вылысь воши, ковтӧм да кулӧма.
Ме тубыртчи эшкынӧ да кокъясӧс сюркнялӧмӧн пукси горт вылӧ, вичколань паныдӧн, и, кор вӧрзьышта, горт вевтыс дзуртыштӧ, сы улын лыаыс шаракылӧ.
Мыйкӧ кучкысис муас ме мышкын ӧтчыд дай мӧдысь, сэсся месянь матӧ усис кирпич тор,
— тайӧ вӧлі страшнӧ, но ме пыр жӧ гӧгӧрвои, мый швыркйӧдлӧны ӧграда сайсянь Валёк да сылӧн компание, кӧсйӧны повзьӧдны менӧ.
Но йӧзлӧн матыслун вӧсна меным лои лӧсьыдджык.
Мырдӧн мӧвпавсис мам йылысь.
Ӧтчыд, кор ме видлі куритны папирос, сійӧ заводитіс менӧ нӧйтны, а ме шуи:
— Эн вӧрзьӧд, сытӧг нин меным лёк, вывті ёна вукӧдӧ...
Сэсся, накажитӧм, ме пукалі пач сайын, а мамӧ бабушкалы висьталіс:
— Нинӧм тӧдтӧм детинка, некодӧс оз радейт...
Ӧбиднӧ вӧлі кывзыны тайӧс.
Кор мам накажитіс менӧ, меным жаль вӧлі сійӧ, нейӧмкӧ сы вӧсна: гежӧда сійӧ накажитлывліс тӧлкӧн да коланінӧ.
И вообще — вывті уна олӧмас ӧбиднӧйыс, со кӧть ӧграда сайса тайӧ йӧзыс,
— ӧд найӧ бура тӧдӧны, мый ме ӧткӧннад кладбище вылын полышта, а кӧсйӧны ёнджыка повзьӧдны.
Мыйла?
Окота вӧлі налы горӧдны:
— Весасьӧй чӧрту!
Но тайӧс шуны вӧлі ӧпаснӧ,
— код тӧдас, кыдзи та вылӧ видзӧдлас чӧртыд?
Сійӧ навернӧ кӧнкӧ тані матын.
Лыа пытшкас уна слюда чиръяс, сійӧ чусыда дзирдаліс тӧлысь югӧр улын, и тайӧ меным тӧдвылӧ уськӧдіс, кыдзи ӧтчыд ме, Ока кузя кывтігӧн пур вылын куйліг, видзӧді ваас,
— друг пӧшти менам чужӧм дорӧдз кыпӧдчис ляпапи, бергӧдчис мелань бокӧн да лои морт чужӧмбан кодь.
Сэсся видзӧдліс ме вылӧ лэбачлӧн кодь гӧгрӧс синнас, суныштіс да пырис пыділань, усьысь клён кор моз катласигтыр.
Паметь уджаліс пыр ёнджыка зэлӧдчӧмӧн, тӧдвылӧ уськӧдліс олӧмысь быдсяма вӧвлытӧмторъяссӧ, быттьӧ наӧн дорйысис ыръянитӧмӧн страшнӧйтор лӧсьӧдлысь мӧвпъясысь.
Со тупыльтчӧ ёж, тотшкӧдӧ лыа кузяыс чорыд лапаяснас: сійӧ дзик керкаса дед-олыся кодь — сэтшӧм жӧ ичӧтик, сырзьӧма.
Казьтыла, кыдзи бабушка, лажыньтчӧмӧн пуксяс пач водзӧ да шуалӧ:
— Мелі кӧзяинӧй, бырӧд тӧрӧканъясӧс...
Ылын кар весьтын — меным тыдавтӧминын — лои югыдджык, асъя кӧдзыдыс жмитіс чужӧмбанъясӧс, куньсьӧны вӧлі синъяс.
Ме кӧлач моз йӧжгыльтчи, тубырті юрӧс эшкынӧн:
мый лоны, лоас!
Садьмӧдіс менӧ бабушка,
— сулалӧ мекӧд орччӧн да эшкынӧс кыскигтыр шуалӧ:
— Чеччы!
Эн-ӧ кынмы?
Но, мый — страшнӧ?
— Страшнӧ, сӧмын та йылысь некодлы эн висьтав, челядьлы эн висьтав!
— А мыйла чӧв овны?
— шензис сійӧ.
— Абу кӧ страшнӧ, сідзкӧ и ошйысьнытӧ нинӧмӧн.
Мунім гортӧ, а мунігам сійӧ меліа висьталіс:
— Ставсӧ колӧ аслыд видлыны, мусапи, ставсӧ колӧ аслыд тӧдны.
Ачыд кӧ он велӧдчы — некод оз велӧд...
Рытъядор ме лои уличаса «геройӧн», ставныс менсьым юасисны:
— Да збыльысь ӧмӧй абу страшнӧ?
И кор ме шуи: — Страшнӧ. Юрнаныс качайтігтыр горӧдісны:
— Ӧ-ӧ!
Со, аддзан?
А лавочница гораа да сьӧлӧмсяньыс висьталіс:
— Сідзикӧнӧсь, ылӧдӧмаӧсь, мый Калинин чеччылӧ.
Чеччыліс кӧ — повзис ӧмӧй детинкаысь.
Сійӧ эськӧ тайӧс шеныштіс кладбище вывсьыс да и тіянлы не аддзывны вӧлі.
Людмила ме вылӧ видзӧдіс меліа шензьӧмӧн, весиг дед вӧлі, тыдалӧ, здӧвӧль меӧн, пыр нюмъяліс.
Сӧмын Чурка ыръянитӧмӧн моз шуис:
— Сылы — кокни, сылӧн бабушкаыс — ведьма.
ІІІ
Тӧдлытӧг, асъя кыа петігӧн ичӧтик кодзув моз, кусі вок Коля.
Бабушка, сійӧ да ме узим ичӧтик сарайын, разнӧй трапьеясӧн вевттьӧм песъяс вылын; миянкӧд орччӧн, гӧрбуш пӧвъясысь вӧчӧм щельӧсь стен сайын, вӧлі кӧзяинлӧн чипанпоз: рытсяньыс ми кылім, кыдзи пуртыкасисны да котсисны, унмовсигтыр, пӧт курӧгъяс: асывнас миянӧс чуксаліс гора гӧлӧса зарни петук.
— О, мед тэ потан!
— садьмигмоз броткӧдчис бабушка.
Ме эг нин узь, видзӧді, кыдзи песвидзанін щельяс пыр ме дінӧ вольпась вылӧ паськӧдчисны шонді югӧръяс, а наын йӧктӧ кутшӧмкӧ эзысь бус,
— тайӧ бус чиръясыс, быттьӧ мойдса кывъяс.
Пес пӧвсын шаркӧдчӧны шыръяс, котралӧны бордъяс вылас сьӧд чутъяса гагъяс.
Мукӧддырйи, курӧг помёт косьмӧм дук пӧвсысь мунігӧн, ме петлывлі песвидзанінысь, кавшасьлі сы вевт вылӧ да видзӧдавлі, кыдзи керкаын садьмӧны куньса синма йӧз, гырысьӧсь, узиганыс пыктӧмаӧсь.
Со ӧшиньӧ сюйис гӧна башкасӧ пыжвӧчысь Ферманов, ыръян пьяница, сійӧ дзоргӧ шонді вылӧ кылалӧм синъясӧн векньыдик щельясӧд да порсь моз руксӧ.
Котӧрӧн петіс дворӧ дед, кыкнан кинас гӧрдов тошсӧ малалігтыр
— тэрмасьӧ пывсянӧ кӧдзыд ваӧн киськасьны.
Керкаса кӧзяинлӧн варов кухаркаыс, ёсь ныра, чужӧм тырыс беринъяса, дзик кӧк кодь, ачыс кӧзяин — пӧрысь, тшӧг гулю кодь, и став йӧзыс мунӧны лэбачьяс, животнӧйяс да зверьяс вылӧ.
Асылыс сэтшӧм мича да сэзь, но меным неуна гажтӧм, окота мунны луд вылӧ, кӧні некод абу,
— ме тӧда нин, мый йӧз, кыдзи и пыр, тшыкӧдӧны мича лунсӧ.
Ӧтчыд, кор ме куйлі вевт вылын, бабушка чукӧстіс менӧ да, аслас вольпась вылӧ юрнас довкнитӧм бӧрын, гусьӧник шуис:
— Кулі Коляыд...
Детинка вешйӧма кумач пӧдушка вылысь да куйліс гын вылын, лӧзов, джынвыйӧ пасьтӧм, дӧрӧмыс дзугсьӧма голя бердас да пасьтӧммӧдӧма польтчӧм кынӧмсӧ да доймалӧм чукля коксӧ, кияссӧ тешкодя пуктӧма кос весьтас, быттьӧкӧ сійӧ кӧсйӧма асьсӧ лэптыны.
Юрыс муртса пӧлӧстчыштӧма бокӧ.
— Слава богу, муніс,
— шуис бабушка ассьыс юрсисӧ сыналігмоз.
— Мыйӧс нӧ эськӧ сійӧ оліс коньӧрӧй?
Быттьӧ йӧктігтыр зымӧдіс локтіс дед, виччысьӧмӧн вӧрзьӧдіс чуньнас кагалысь куньса синсӧ, бабушка дӧзмӧмӧн шуис:
— Мый вӧрӧдан мыссьытӧм кияснад?
Сійӧ кутіс бормочитны:
— Со — чужтісны...
оліс, сёйис,
ӧтарӧ ни мӧдарӧ...
— Пальӧдчы,
— торкис сійӧс бабушка.
Сійӧ синтӧм моз видзӧдліс бабушка вылӧ да петіс дворӧ, висьталігтыр:
— Менам дзебны нинӧм вылӧ, кыдз кужан ачыд...
— Тьфу, тэ, шудтӧм лов!
Ме муні да дзик рытӧдзыс гортӧ эг волы.
Коляӧс дзебим аски асывнас, ме эг мун вичкоӧ да ӧбедня чӧж пукалі мамӧлӧн кодйӧм гу дорын, понкӧд да Язь батькӧд ӧтлаын.
Сійӧ гусӧ кодйӧма донтӧг да сійӧн пыр ошйысис ме водзын.
— Тайӧс ме сӧмын тӧдса ради, а то эськӧ — шайт...
Ме видзӧдлі вижов гуӧ, кытысь пуркйис чӧскыдтӧм дук, да сы бокысь аддзи сьӧдов, уль пӧвъяс.
Меӧн быд муртса вӧрзьыштігӧн гу гӧгӧрса лыа чукӧръясыс шаргисны-гылалісны; вӧсньыд струяӧн визувтісны пыдӧсас, бокъясас чукыръяс кольӧмӧн.
Ме наросьнӧ вӧрӧдчи, медым лыаыс тыртіс тайӧ пӧвъяссӧ.
— Эн балуйт,
— куритчигтыр шуис Язьлӧн батьыс.
Бабушка кияс вылас вайис ичӧтик еджыд горт, «Омӧлик мужик» чеччыштіс гуӧ, босьтіс гортсӧ, пуктіс сійӧс сьӧд пӧвъяскӧд орччӧн да, гуысь кайӧм бӧрын, кутіс сэтчӧ тойлавны лыасӧ и кокъяснас, и зырйӧн.
Сылӧн калляныс кадилӧ моз тшыналіс.
Дед да бабушка сідзжӧ чӧва отсалісны сылы.
Эз вӧвны ни попъяс, ни корысьяс, сӧмын ми нёльӧн сука сулалысь крест чукӧр пӧвстын.
Стӧрӧжлы сьӧм сетігӧн бабушка видӧмӧнмоз шуис:
— А тэ, кыдзкӧ, вӧрзьӧдӧмыд жӧ Варялысь гортсӧ...
— Кыдз нӧ мӧдногыс?
Сідз нин ме йӧзлысь мусӧ босьтышті.
— Сійӧ нинӧм!
Бабушка муӧдз копыртчыліс гулы, ырӧстіс-бӧрддзис, ымзыны кутіс да муніс, а сы бӧрся — дед, синъяссӧ картуз кӧзырӧкнас дзебӧмӧн, зыртчӧм сюртуксӧ тракйигтыр.
— Гӧртӧм му вылӧ кӧдзим кӧйдыссӧ,
— друг шуис сійӧ, водзӧ мунӧмӧн, быттьӧ пашня вылын кырныш.
Ме бабушкалысь юалі:
— Мый сійӧ?
— Ен сыкӧд!
Сылӧн аслас мӧвпъяс,
— вочавидзис бабушка.
Вӧлі жар, бабушка муніс сьӧкыда, кокъясыс сылӧн вӧйласисны шоныд лыаӧ, сійӧ тшӧкыда сувтлывліс да пӧсялӧм чужӧмсӧ косӧдліс чышъяннас.
Ме зэлӧдчӧмӧн сылысь юалі:
— Сьӧдыс нӧ гуас — сійӧ мамӧлӧн гортйыс?
— Да,
— скӧрысь шуис сійӧ.
— Вежӧрттӧм кутю...
Воыс на ещӧ абу, а сісьмӧма нин Варяыд!
Тайӧ ставыс лыа вӧснаыс,
— сы пыр ваыс йиджӧ.
Сёй кӧ вӧлі, бурджык эськӧ.
— Ставыс сісьмӧны?
— Ставыс.
Сӧмын святӧйяс мынӧны сыысь...
— Тэ — он сісьмы!
Сійӧ сувтіс, менам юр вылысь лӧсьӧдыштіс картузӧс да збыльпырысь сӧветуйтіс:
— Эн мӧвпав сы йылысь, оз ков.
Кылан?
Но ме мӧвпалі:
— Кутшӧм сійӧ ӧбиднӧ да прӧтивнӧ — смерть.
Вот пежыд!
Мем вӧлі вывті лӧсьыдтӧм!
Кор воим гортӧ, дед вӧлі пузьӧдӧма нин самӧвар, да вайис пызан вылӧ.
— Юамӧй чайсӧ, а то — жар,
— шуис сійӧ.
— Ме ассьым нин заварита.
Ставныд вылӧ.
Матыстчис бабушка дінӧ да шлапкӧдыштіс сійӧс пельпом кузяыс.
— Мый, мамаша, а?
Бабушка шеныштчис кинас.
— Мый нин сэні!
— Со ӧд!
Скӧрмис миян вылӧ енмыд, нетшкӧ кусӧк бӧрся кусӧк.
Мед эськӧ семьяыд бура оліс, кыдзи чуньясыд киад...
Дыр нин сійӧ эз сёрнитлы сэтшӧм небыда да бура.
Ме кывзі сылысь да виччыси, мый старик бырӧдас менсьым ӧбида, отсалас меным вунӧдны важ гу да сы бокса сьӧд, уль торпыригъяс йылысь.
Но бабушка чорыда ӧлӧдіс сійӧс:
— Ланьт жӧ, бать!
Нэм чӧжыд шуалан тэ тайӧ кывъяссӧ, а кодлы наысь кокниджык.
Нэм чӧжыд тэ ставнымӧс сёйин, кыдзи сім сёйӧ кӧртӧс...
Дед ружӧктіс, видзӧдліс сы вылӧ да чӧвланьтіс.
Рытнас, ворота дорын, ме шогпырысь висьталі Людмилалы сы йылысь, мый аддзылі асывнас, но тайӧ эз вӧч сы вылӧ тӧдчана впечатление.
— Сирӧтаӧн овны лӧсьыдджык.
Куласны кӧ менам батьӧ да мамӧ, ме эськӧ чойӧс коля воклы, а ачым — нэм кежлӧ манастырӧ.
Кытчӧ ещӧ меным?
Верӧс сайӧ ме ог шогмы, чотысь — абу работница.
Да нӧшта челядьтӧ сэтшӧм жӧ чотысьясӧс чужтан.
Сійӧ висьталіс тӧлкӧн, кыдзи миян уличавывса став бабаяс да, колӧкӧ, тайӧ рытсянь менам эз ло сы дінӧ интерес: дай олӧмыс воссис сэтшӧм, мый ме пыр гежӧдджыка куті паныдасьлыны пӧдругакӧд.
Вок кулӧм бӧрын кымынкӧ лун мысти дед меным шуис:
— Талун водзджык вод, югдігӧн чуксала, вӧрӧ песла ветлам...
— А ме — турунъяс ӧктышта,
— шуис бабушка.
Кыддза да козъя вӧр сулаліс нюр вылын, слободасянь верст куим сайын.
Кондаӧн да валежникӧн озыр, сійӧ паськӧдчӧма ӧтар боксянь Окаӧдз, мӧдарӧ — мунӧ Москваӧ мунан шоссейнӧй туйӧдз да водзӧ, туй сайӧдзыс на.
Сійӧ небыд щӧть весьтӧ сьӧд вевттьӧдӧн вылӧдз кыпӧдчӧ пож да яг — «Савелов бурысь».
Став тайӧ озырлуныс вӧлі граф Шуваловлӧн да видзсис омӧля;
Кунавинскӧй мещана сы вылӧ видзӧдісны аслас вылӧ моз, чукӧртісны валежник, кералісны конда, кор тӧлкыс сюрас, эз брезгуйтны и ловъя пуӧн.
Аръявыв, тӧв кежлӧ пес дасьтігӧн, вӧрӧ мунлісны дасъясӧн чера да коскас гез вӧня йӧз.
Со и ми куимӧн мунам югдандор турунвиж-эзысь лысваа луд кузя: миянсянь шуйгавылын, Ока сайын, Дятловӧй гӧраяслӧн гӧрдов бокъяс весьтын, еджыд Нижний-Новгород весьтын, турунвиж садъяса мылькъясын, зарни вичко юръясын тэрмасьтӧг кыпӧдчӧ дышиник роч шонді.
Небыдик тӧв унзіля пӧльтӧ лӧнь, гудыр Ока весьтсянь; копрасьӧны лысваӧн сьӧктӧдӧм зарни купальничаяс, лиловӧй колокольчикъяс эбӧстӧммӧмла копыртчӧмаӧсь му бердӧ, уна рӧма бессмертникъяс коса зурвидзӧны вынтӧм эжа вылын, алӧй звездаяссӧ восьтӧ «ночнӧй красавица» — гвоздика.
Пемыд стенӧн миянлы паныд локтӧ вӧр.
Лапъя козъяс, быттьӧ гырысь лэбачьяс; кыдзьяс, быттьӧкӧ нывъяс.
Нюрлӧн шома кӧрыс визувтӧ луд кузя.
Мекӧд орччӧн розӧвӧй кывсӧ нюжӧдӧмӧн, мунӧ пон, сувтыштавлӧ да, исасьыштӧм бӧрын, гӧгӧрвотӧг копрасьӧ руч кодь юрнас.
Дед, бабушка кацавейкаа, кӧзыртӧм важ картуза, читкырасьӧ, мыйлыкӧ шпыньялӧ, вӧсньыдик кокъяснас восьлалӧ видзчысьӧмӧн, быттьӧ кыйӧдчӧ.
Бабушка, лӧз ковтаа, сьӧд юбкаа да юр вылас еджыд чышъяна, тэрыба тупыльтчӧ му кузя — сы бӧрся вӧтчынытӧ сьӧкыд.
Кымын матынджык вӧр, сымын кыпыдджык дед;
нырнас сынӧдсӧ кыскыштігмоз, ружтігтыр сійӧ первойсӧ висьталӧ мытшласьӧмӧн, гӧгӧрвотӧма, сэсся, быттьӧкӧ коддзӧдӧмӧн, гажаа да мичаа:
— Вӧръясыд — енлӧн садъяс.
Некод сійӧс эз кӧдзлы, — сӧмын ӧти ен сетӧм тӧв, сылӧн святӧй вомӧн лолалӧм.
Вӧвлывлі, том дырйи, Жегулиыш, кор ме бурлакӧн ветлі...
Ок, Лексей, оз удайтчы тэныд аддзывны, тӧдлыны, мый ас вывті нулі ме!
Ока вылын вӧръяс — Касимовсянь Муромӧдз, либӧ Волгасайса вӧр, Уралӧдз паськӧдчӧма, да!
Тайӧ ставыс муртавны позьтӧм да шензьӧдана!..
Бабушка бугдзыльӧн видзӧдӧ сы вылӧ да мигайтӧ меным, а дед, вутшъясӧ джӧмдалігтыр, тэрыба торгӧ косіник кывъяс, наӧн тыртӧ менсьым паметьӧс.
— Ми Саратовсянь Макарияӧ нуим вый тыра баржа, и вӧлі миян приказчик Кирилло, Пурехысь, а вакойысьӧн — касимовскӧй татарин, Асаф кӧ а...
Воим Жегулиӧдз, лыбис вывсянь тӧв миянлы паныд — вынысь петім, сувтім ӧдва ловъяӧсь, кутім шатлавны, чеччим берегӧ рок пуны.
А му вылын май, Волгаыд море кодь, нюжвидзӧ, и гыясыс сы вывті чукӧрӧн чукӧрӧн гуляйтӧны юсьяс моз сюрсъясӧн, Каспийӧ кывтӧны.
Жегули гӧраясыд, тувсовся турунвиж рӧмаӧсь, небесалань кыпӧдчӧмаӧсь, небесаас еджыд кымӧрторъяс шлывъялӧны, шонді му вылӧ сылӧ зарниӧн.
Шойччам, любуйтчам, ставным топӧдчим мӧда-мӧд бердӧ, ю выладтӧ войтӧла, кӧдзыд, а берегын — шоныд, чӧскыд дука!
Рытъядор, миян Кирилло — вӧлі шӧр арлыда, скӧр мужчина — сувтіс кокйылас, пӧрччис шапкасӧ, дай шуӧ: «Но, ребята, ме ӧнісянь сэсся тіянлы абу начальник, абу слуга, мунӧй — асьныд, а ме вӧрӧ ылыстча!»
Ми ставным шемӧсмим.
Мый нӧ тайӧ?
Миянлы ӧд кӧзяин водзын юралысьтӧг оз позь — юртӧг йӧз оз ветлывны!
Сійӧ кӧть и Волга, но и-веськыд туй вылад на позьӧ ылавны.
Народ — вежӧрттӧм зверь, сылы — мый жалитнысӧ?
Повзим.
А — сійӧ ассьыс: «Водзӧ ог кӧсйы тадз овны, тіянлы пастукӧн, вӧрӧ муна!»
Ми некымынӧн вӧлі чукӧртчӧмаӧсь нин нӧйтны сійӧс, да кӧртавны, а кодсюрӧ мӧвпалыштісны сы йылысь да горзӧны: «Сулавлӧй!»
А вакойысь татариныд тшӧтш горзӧ:
«И ме муна!»
Дзик беда.
Сылы, татаринлы, кык туйысь нин кӧзяин абу мынтӧма, дай коймӧдысь нин джынтуйсӧ вӧчис — сійӧ кадӧ ыджыд сьӧм!
Равзісны, равзісны дзик войӧдзыс, а войнас миян дінысь сизимӧн мунісны, ми колим — то ли дас квайтӧн, то ли дас нёльӧн.
Вот тэныд и вӧр!
— Найӧ — рӧзбойникъясӧн лоины?
— Колӧкӧ — рӧзбойникъясӧн, а колӧкӧ аскежын олысьясӧн,
— сійӧ кадӧ эг зэв разбирайтчылӧй сэтшӧм делӧяснад...
Бабушка пернапасасьӧ:
— Пресвятая матерь божия!
Мыйӧн мӧвпыштан йӧз йывсьыд, став вылас жальыд петас.
— Ставыслы сетӧма ӧти мывкыд
— тӧд, кытчӧ бес кыскӧ...
Вӧрӧ пырам вазьӧм туйӧд, нюрвывса вутшъяс да коньӧр кодь козъяс пӧвсӧд.
Мем кажитчӧ, мый сійӧ вывті бур — нэм кежлӧ мунны вӧрӧ, кыдзи муніс Пурехса Кирилла.
Вӧрын абуӧсь гудрасьысь йӧз, косясьӧмъяс, юӧмъяс, сэні вунӧдан дедлӧн зывӧктӧдан горшлун йылысь, мамлӧн лыа гу йылысь, став йывсьыс, мый эльтӧмӧн личкӧ сьӧлӧмтӧ сьӧкыд шог.
Косінын бабушка шуӧ:
— Колӧ сёйыштны, пуксьыштламӧй!
Сылӧн наберушкаас рудзӧг нянь, турунвиж лук, ӧгурцы, сов да трапье пытшкын рысь; дед тайӧ став вылас видзӧдӧ яндысьӧмӧн да мигайтӧ.
— А ме сёянтортӧ нинӧм эг босьт, ок, мокасьт.
— Ставнымлы тырмас...
Пукалам ыргӧн кодь гӧрд, веськыд пожӧм пу бердӧ доровтчӧмӧн; сынӧдыс тырӧма сир дукӧн, эрдвывсянь ӧвтӧ небыдик тӧв, вӧрӧдчыштӧны урбӧжъяс; мугӧм кинас бабушка нетшкӧ турунъяс да меным висьтавлӧ зверобой, буквица да подорожник турунъяслӧн бурдӧдан свойствояс йылысь, папоротниклӧн гуся вын йылысь, лемасьысь Иван-чай да буса турун плавун йылысь.
Дед кералӧ валежник, меным сылысь кералӧмсӧ колӧ чукӧртны ӧти местаӧ, но ме сы тӧдлытӧг пышъя раскӧ, бабушка бӧрся —
сійӧ ньӧжйӧник тапикасьӧ гырысь пуяс пӧвстын да сулалігмоз пыр копрасьӧ му бердӧ, сійӧ тырӧма лыскӧн.
Ветлӧдлӧ да ачыс аскӧдыс сёрнитӧ.
— Водз пятнаассьӧмаӧсь — этша лоас тшакыд!
Омӧля тэ, господьӧй, гӧльяс вӧсна тӧждысян, гӧльлы и тшакыд — чӧскыд сёян!
Ме сы бӧрся муна чӧва, виччысьӧмӧн, тӧждысьӧмӧн, медым сійӧ эз казяв менӧ: меным эз вӧв окота торкны сійӧс енкӧд, турунъяскӧд, лягушаяскӧд сёрнитігӧн...
Но сійӧ аддзӧ менӧ.
— Дед дінсьыд пышйин?
И узоръяса турун ризіӧн мичаа пасьтӧдӧм сьӧд му бердӧ копрасиг, сійӧ висьталӧ сы йылысь, кыдзи ӧтчыд ен, йӧз вылӧ лӧгасьӧмӧн, ойдӧдӧма мусӧ ваӧн да пӧдтӧма став ловъяловсӧ.
А сылӧн бур тӧлка мамыс водзвыв чукӧртӧма став сикас кӧйдыссӧ наберушкаӧ, дай дзебӧма, а бӧрыннас шонділы кевмысьӧ: косьты мусӧ помысь помӧдз, сыысь тэныд йӧз сьыласны слава!
Шонді косьтӧма мутӧ, а сійӧ дзеблӧм кӧйдыснад и кӧдзӧма.
Видзӧдӧ енмыд: бара нин муыд тырӧма ловъяловъясӧн, — и турунъясӧн, и скӧтӧн, и йӧзӧн!..
Коді тайӧс, шуӧ, вӧчис менам тшӧктытӧг.
Сэні сійӧ сылы каитчис, енмыдлы и аслыс нин вӧлі жаль видзӧдны тыртӧм му вылад, и сійӧ сылы шуӧ: тайӧ бура тэ вӧчин!
Мем сьӧлӧм вылӧ воӧ висьтыс, но ме сӧмын шензя да збыльпырысь шуа:
— Сідз ӧмӧй вӧлӧма?
Енлӧн мамыс чужӧма потоп бӧрас дыр мысти на да.
Ӧні бабушка чуймис,
— Тайӧс коді тэныд висьталіс?
— Школаын, книгаясӧ гижӧма.
Тайӧ успокоитыштӧ сійӧс, сійӧ меным сӧветуйтӧ:
— А тэ эновт, вунӧд тайӧс, став книгаястӧ; ылӧдлӧны найӧ, книгаясыд!
И гусьӧник, гажаа сералӧ:
— Лӧсьӧдӧмаӧсь дуракъясыд!
Ен — вӧлі, а мамыс сылӧн эз вӧв, э-э!
Кодсянь нӧ эськӧ сійӧ чужис?
— Ог тӧд.
— Вот и бур!
«Ог тӧдӧдз» велӧдчин!
— Поп висьталіс, мый сылӧн мамыс чужӧма Иоакимсянь да Аннасянь.
Бабушка скӧралӧ нин,
— сулалӧ мекӧд воча да стрӧга видзӧдӧ веськыда менам синъясӧ:
— Сідзикӧнӧсь, Марья Яковлевна?
Тэ кӧ тадзи кутан мӧвпавны, ме тадзнад тэнӧ шлячкӧда!
Но минута мысти менӧ гӧгӧрвоӧдӧ:
— Богородицаыд пыр вӧвлі, ставсьыс водзджык!
Сысянь чужи ен, а сэсся...
— А Христосыс нӧ кыдзи?
Бабушка яналыштӧмӧн кунис синъяссӧ да чӧв олӧ.
— А Христос...
да, да, да?
Ме аддза, мый ме вені, дзуги сійӧс сы тайнаясын, и таысь меным абу лӧсьыд.
Мунам пыр пыдӧджык вӧрӧ, лӧзов пемыдӧ, кодӧс вундалӧма зарни шонді югӧръясӧн.
Вӧрса шоныдас да лӧньтасас гусьӧник лолалӧ кутшӧмкӧ аслыс пӧлӧс шум, мечтайтӧдысь да мечта кыпӧдысь.
Дзуртӧны уркайяс, тиньгӧны пыстаяс, сералӧ кӧк, шутлялӧ иволга, дугдывтӧг юргӧ зябликлӧн веж петкӧдлан сьыланкывйыс, мӧвпалӧмӧн сьылӧ тешкодь лэбач щур.
Пемыдгӧрд лягушаяс чеччалӧны кокъяс улын; вужъяс пӧвстті, зарни юрсӧ кыпӧдыштӧмӧн, куйлӧ уж да кыйӧдӧ найӧс.
Тшӧпкӧдчӧ ур, пожӧм лапъяс пӧвстын вуджрасьӧ сылӧн пашкыр бӧжыс; аддзан вывті уна, окота аддзыны нӧшта унджык, мунны пыр водзӧджык.
Пожӧм пуяс костӧд тыдовтчывлӧны гырысь йӧзлӧн пырыс тыдалана, воздушнӧй фигураяс да вошӧны турунвиж тшӧкыдас; сы пыр югдыштлӧ гӧлубӧй, эзыся небеса.
Кокъяс улын небыд эшкынӧн куйлӧ нитш, кодӧс вурлӧма пув коръясӧн да кос турипув везъясӧн, турун пӧвстын вир войтъяс моз дзирдалӧ намыр, тшакъяс дразнитӧны ныртӧ чашкӧдан дукӧн.
— Пресвятая богородица, мувывса югыд шондіӧй,
— ышлолалӧмӧн юрбитӧ бабушка.
Вӧрын сійӧ дзик кӧзяйка кодь да гӧгӧр сылы тӧдсаяс,
— сійӧ ош моз тапикасьӧ, ставсӧ аддзӧ, ставсӧ ошкӧ да аттьӧалӧ.
Сы дінсянь — быттьӧкӧ вӧр кузяыс шоныд визувтӧ, и кор сыӧн лямӧдӧм нитшкыс веськалӧ да сувтӧ — меным вывті нин лӧсьыд тайӧс видзӧдны.
Мунан и мӧвпалан: бур лоны рӧзбойникӧн, грабитны горшъясӧс, озыръясӧс, грабитӧмторсӧ сетавны гӧльяслы,
— мед ставныс лоасны пӧтӧсь, гажаӧсь, завидуйттӧмӧсь да мед оз увтчыны лёк понъяс моз мӧда-мӧд выланыс.
Сідзжӧ бур воӧдчыны бабушка ен дорӧдз, сійӧ богородица дорӧдз да налы висьтавны став правдасӧ сы йылысь, кутшӧм омӧля олӧны йӧзыс, кутшӧм мисьтӧма да ӧбиднӧя найӧ дзебӧны мӧда-мӧднысӧ туйтӧм лыа пытшкӧ.
И мыйда вообще му вылас ӧбиднӧйыс, мый ньӧти оз ков.
Богородица кӧ эскас меным, мед сетас сэтшӧм вежӧр, медым ме верми ставсӧ лӧсьӧдны мӧдног, кыдзкӧ бурджыка.
Мед эськӧ йӧзыс менсьым кывзісны эскӧмӧн,
— ме эськӧ корси жӧ, кыдзи бурджыка овны!
Сійӧ нинӧм, мый ме ичӧтик.
— Христос вӧвлӧма сӧмын арӧсӧн ыджыдджык меысь, а сэки кывзылӧмаӧсь нин сійӧс мудрецъяс.
Ӧтчыд, мӧвпъясӧ ылалӧмӧн, ме уси джуджыд гуӧ, увйӧн кырышті ассьым бокӧс да балябӧжысь парсышті кучиксӧ.
Пукалі гу пыдӧсын, сир кодь сибдысь кӧдзыд няйтын да ёна яналӧмӧн чувствуйті, мый ме ачым ог вермы петны, а горзӧмӧн повзьӧдны бабушкаӧс эз вӧв лӧсьыд.
Но век жӧ чукӧсті сійӧс.
Сійӧ пырысь-пыр кыскис менӧ да пернапасасьӧмӧн шуаліс:
— Слава те господи!
Но, ладнӧ, мый тыртӧм гуыс, а кӧзяиныс кӧ сэн куйліс?
И серам пырыс бӧрддзис.
Сэсся нуӧдіс менӧ шор дорӧ, мыссьӧдіс, кӧрталіс ранаӧс аслас дӧрӧмнас, ляскис доймӧмсӧ лӧньӧдан кутшӧмкӧ коръяс да нуӧдіс кӧрттуй бердса будкаӧ
— гортӧдз ме эг вермы воӧдчыны, вывті слабиті да.
Ме пӧшти быд лун куті бабушкаӧс нуӧдны:
— Ветлам вӧрӧ!
Сійӧ окотапырысь сӧгласитчыліс, и сідз ми олім гожӧмбыд, сёр арӧдз, турунъяс, вотӧс, тшак да ӧрешки вотім.
Вотӧмторъяссӧ бабушка вузавліс, да сы вылын и олім.
— Дась нянь сёйысьяс!
— дзуртіс дед, кӧть ми ньӧти эг пӧльзуйтчывлӧй сійӧ няньӧн.
Вӧр чужтіс менам вежӧрӧ спокойнӧй да гажа чувство; сійӧ чувствоас бырисны менам став шогъяс, вунісны лӧсьыдтӧмторъяс, и сійӧ жӧ кадӧ менам бурмис ощущайтан органъяслӧн настороженность: кывны да аддзыны куті ёнджыка, паметь лои ёнджыка чуткӧйӧн, впечатлениеяслӧн вместилищеыс — джуджыдджык.
И век ёнджыка шензьӧдіс менӧ бабушка, ме велалі сійӧс лыддьыны став йӧз сертиыс ыджыдджык существоӧн, му вылын медся бурӧн да тӧлкаӧн, а сійӧ мудзлытӧг ёнмӧдіс тайӧ убеждениесӧ.
Кыдзкӧ рытын, еджыд гоб вотӧм бӧрын, ми туй кузя гортӧ мунігӧн петім вӧр дорса кушинӧ, бабушка пуксис шойччыны, а ме пыри пуяс сайӧ — абу-ӧ ещӧ тшак?
Друг кыла бабушкалысь гӧлӧссӧ да аддза: трӧпа вылӧ пуксьӧмӧн бабушка спокойнӧя вундалӧ тшак подъяс, а сы дорын кывсӧ нюжӧдӧмӧн сулалӧ руд косіник еджыд пон.
— А тэ мун, мун сэсь!
— шуалӧ бабушка.
— Мун, ен тэкӧд!
Та водзвылын неважӧн Валёк отравитіс менсьым понйӧс, меным зэв окота вӧлі чуксавны тайӧс, выльсӧ.
Ме котӧрӧн петі трӧпа вылӧ, понйыс тешкодя кусыньтчыліс, голясӧ бергӧдтӧг, видзӧдліс ме вылӧ тшыг синма турунвиж видзӧдласӧн да бӧжсӧ сюркнялӧмӧн чеччыштіс вӧрӧ.
Туша модаыс сылӧн эз вӧв понлӧн кодь, и кор ме шутёвті, сійӧ повзьӧмӧн шыбытчис кустъяс пиӧ.
— Аддзылін?
— нюмъялігтыр юаліс бабушка.
— А ме первойсӧ эг тӧд, чайті — пон, видзӧда — абу, клыкъясыс кӧинлӧн, дай голяыс тшӧтш!
Повзи весиг: но, шуа, тэ кӧ кӧин, сідзкӧ мун татысь!
Бур, мый кӧинъясыд гожӧмнад абу лёкӧсь.
Сійӧ некор эз ылавлы вӧрын, пыр торксьытӧг аддзыліс гортӧ мунан туй.
Турун дукъяс серти сійӧ тӧдіс, кутшӧм тшакъяслы колӧ лоны тайӧ местаын, кутшӧмъяслы — мӧдлаын, да тшӧкыда менсьым юасьліс:
— А кутшӧм пу радейтӧ рыжик?
А кыдз тэ торйӧдан бур уртшакӧс ядовитӧйысь?
А кутшӧм тшак радейтӧ папоротник?
Пу кырсь вылын тӧдчытӧм гыжтуйяс серти сійӧ индыліс ургорсъяс, ме каттьысьлі пу йылӧ да рӧзӧритлі позсӧ ичӧтик зверлысь, тӧв кежлӧ дасьтӧм ӧрешкисӧ сы пытшкысь ӧктӧмӧн, мукӧддырйи позъяс ӧрешкиыс вӧлі дас пунтӧдз.
И ӧтчыд, кор ме занимайтчи тайӧ уджӧн, кутшӧмкӧ вӧралысь сяркнитіс меным веськыд бокӧ кызь сизим штука бекасинӧй дрӧб: дас ӧтиксӧ бабушка перъяліс емӧн, а мукӧдыс пукалісны менам кучикын уна вояс, вочасӧн петӧмӧн.
Бабушкалы сьӧлӧм вылас воис, мый ме терпитӧмӧн терпита сійӧс.
— Молодец,
— ошкис сійӧ.
— Эм терпенье, лоас и тӧлк!
Быд пӧрйӧ, кор сылӧн неуна чӧжсьыштліс тшакъяс да ӧрешки вузалӧмысь сьӧм, сійӧ тайӧс пуктавліс «гуся милӧстинаӧн» ӧшиньвывъясӧ,
а ачыс весиг праздникъясӧ ветлывліс киссьӧм, дӧмасӧсь паськӧмӧн.
— Корысь дорысь лёкджыкӧн ветлан, менӧ янӧдан,
— мургис дед.
— Нинӧм, ме тэныд — абу ныв, ме ӧд абу невеста...
Найӧ пыр тшӧкыдджыка и тшӧкыдджыка кутісны вензьывлыны.
— Ме абу грекаджык мукӧдысь,
— ӧбӧдитчӧмӧн горзіс дед,
— а накажитӧма ёнджыка!
Бабушка сійӧс эльтыштіс:
— Чӧртъяс тӧдӧны, коді мый дон сулалӧ.
И шулывліс меным синмӧ:
— Менам старикыд полӧ чӧртъяссьыд!
Со кутшӧм ӧдйӧ пӧрысьмӧ полӧмысла.
Ок, коньӧрӧй мортӧй...
Гожӧмбыднад ме вӧрын вывті ёнми да вӧйми, эг кут интересуйтчыны ӧттшӧтшъяяс олӧмӧн, Людмилаӧн,
— сійӧ меным кажитчис шог-авъяӧн.
Ӧтчыд дед воис карысь ставнас кӧтасьӧма — вӧлі ар, да зэрис — пышкай моз пыркнитчис порог дорын да торжественнӧя шуис:
— Но, вильышпоз, аски лӧсьӧдчы местаӧ!
— Кытчӧ нӧшта?
— скӧрысь юаліс бабушка.
— Тэнад Матрена чойыд дорӧ, сійӧ пи дінӧ...
— Ок, бать, лёка тэ мӧвпыштӧмыд!
— Ланьт, йӧй!
Гашкӧ сійӧс чертёжникӧн вӧчасны.
Бабушка чӧва лэдзис юрсӧ.
Рытнас ме Людмилалы висьталі, мый муна карӧ, сэні кута овны.
— И менӧ регыд нуасны,
— думайтсьӧмӧн висьталіс сійӧ.
— Папа окотитӧ, медым менсьым кокӧс дзикӧдз орӧдісны, коктӧг ме лоа дзоньвидза.
Гожӧмбыднад сійӧ омӧльтчӧма, чужӧмбан кучикыс сылӧн лоӧма лӧзов, синъясыс ыдждӧмаӧсь.
— Полан?
— юалі ме.
— Пола,
— шуис сійӧ да шытӧг бӧрддзис.
Нинӧм вӧлі гажӧдны сійӧс — ме ачым полі карын олӧмысь,
ми дыр пукалім чӧв олігтыр, мӧда-мӧд бердӧ топӧдчӧмӧн.
Вӧлі кӧ гожӧм, ме эськӧ нуӧді бабушкаӧс мунны мир кузя, кыдзи сійӧ ветлывліс ичӧт дырйиыс.
Позис эськӧ и Людмилаӧс босьтны аскӧд,
— ме эськӧ кыскалі сійӧс ичӧтик телегаын.
Но вӧлі ар, улича кузя лэбаліс ульыс тӧв, енэжсӧ тубралӧмаӧсь помасьлытӧм кымӧръяс, муыс чукрӧссис, лои няйт да шудтӧм...
ІV
Ме бара карын, кык судта, уна йӧзлы ӧтувъя горт кодь еджыд керкаын.
Керкаыс — выль, но кутшӧмкӧ лёкиник, пыктӧма, быттьӧ корысь, коді другысь озырмӧма да пырысь-пыр сёйӧма тшӧгтӧдзыс.
Сійӧ сулаліс уличалы бокӧн, быд судтаын кӧкъямыс ӧшинь, а сэні, кӧн колӧ лоны керка водз,
— нёль ӧшинь, улыс судтаясыс видзӧдӧны векньыдик туй вылӧ, дворӧ, вылыс судтаясыс — забор вомӧн, мыськасьысьлӧн ичӧтик керка вылӧ да няйт оврагӧ.
Уличаыс, кыдзи ме велалі гӧгӧрвоны сійӧс,
— абу; керка водзӧ паськӧдчӧма няйт овраг, кык местаті сійӧс орӧдӧмаӧсь векньыдик му посъяс.
Шуйгавылын овраг петӧ арестантскӧй ротаяс дорӧ, сэтчӧ дворъясысь кыскалӧны ёг, да сы пыдӧсын сулаліс сьӧдоввиж няйт гӧп; веськыдвылын, овраг помын, шузьӧ Звездинлӧн нюйта прудыс, а овраг шӧрыс — буретш керканымлы паныд; джынйӧдзыс тырӧма ёгӧн, вевттьысьӧма петшӧрӧн, лапкоръясӧн, вӧв шомкорйӧн, мӧд джынъяс поп Доримедонт Покровский быдтӧма сад; садъяс — турунвиж краскаӧн краситӧм вӧсни драничьясысь вӧчӧм беседка.
Тайӧ беседкаас кӧ лыйлыны изйӧн, — драничьясыс ратшкакылӧмӧн потласьӧны.
Местаыс вывті гажтӧм, яндысьтӧм няйт; арыс чорыда урӧдитӧма ёгӧсь сёйӧд мусӧ, сійӧс пӧртӧма кокъясӧ ёна сибдысь гӧрдов сирӧ.
Ме некор на эг аддзывлы татшӧм ичӧтик местаысь та мында няйт, да, сӧстӧм лудъяс да вӧръяс дінӧ велалӧм бӧрын, тайӧ кар пельӧсыс вайліс меным шог.
Овраг сайын кыссьӧны рудов, киссьӧм заборъяс, и на пӧвсысь ылысь ме аддза ичӧтик, рудов керка, кӧні олі тӧвнас, магазинын детинкаӧн вӧвсигӧн.
Тайӧ керкаыслӧн матыслуныс нӧшта на ёнджыка личкӧ менӧ.
Мыйла мем бара ковмис овны тайӧ улича вылас?
Ассьым кӧзяинӧс ме тӧда, сійӧ волывліс мам ордӧ гӧститны ӧтлаын аслас вокыскӧд, коді тешкодя пищитліс:
— Андрей-папа, Андрей-папа.
Найӧ кыкнанныс сэтшӧмӧсь жӧ кутшӧмӧн и вӧліны: ыджыдыс, гӧрба ныра, кузь юрсиа, лӧсьыдіник да, чайтсьӧ, бур; ичӧтыс, Виктор, век жӧ на сэтшӧм вӧвлӧн кодь чужӧма да сэтшӧм жӧ беринӧсь.
Налӧн мамыс — менам бабушкалӧн чой — зэв скӧр да горзысь.
Ыджыд пиыс — гӧтыра, гӧтырыс сылӧн мичаа вӧччӧма, шобді нянь кодь еджыд, сылӧн зэв пемыд, гырысь синъяс.
Первойя лунъяснас жӧ сійӧ меным кыкысь кымын шуис:
— Ме мамыдлы пӧдаритлі, шӧвк тальма, стеклярусӧн...
Мем некыдз эз эскыссьы, мый сійӧ пӧдаритіс, а мамӧ босьтіс пӧдарки.
А кор казьтыштіс сійӧ тальма йылысь нӧшта ӧтчыд, ме сылы сӧветуйті:
— Пӧдаритін, дак эн нин ошйысь.
Сійӧ повзьӧмӧн чеччыштіс ме дорысь.
— Мы-ый?
Тэ кодкӧд сёрнитан?
Сылӧн чужӧмыс вевттьысис гӧрд чутъясӧн, синъясыс быльгӧдчисны, сійӧ чукӧстіс верӧссӧ.
Верӧсыс локтіс кухняӧ, киас цыркульӧн, пель саяс карандашӧн, кывзіс гӧтырыслысь да мем шуис.
— Сылы и ставлы колӧ шуны — ті.
А оз ков наяна сёрнитны!
Сэсся терпитны вермытӧг гӧтырыслы шуис:
— Эн беспокоит тэ менӧ пустякъяснас!
— Кыдзи — пустякъяс!
Тэнад кӧ рӧдняыд...
— Чӧртыс мед босьтас сійӧс, рӧдня!
— горӧдіс кӧзяин да пышйис.
Мем эз жӧ кажитчы, мый тайӧ йӧзыс бабушкалы рӧдня; менам наблюдениеяс серти, рӧдняяс мӧда-мӧд дінаныс тӧдтӧмъяс дінӧ дорысь лёкджыка видзӧдӧны: мӧда-мӧд йылысь лёкторъяс да тешкодьторъяс йылысь бокӧвӧйяс дорысь унджык тӧдігӧн, найӧ лёкджыка гудрасьӧны, тшӧкыдджыка пинясьӧны да тышкасьӧны.
Кӧзяин кажитчис меным, сійӧ тшӧкыда пыркнитлывлӧ юрсинас, найӧс лӧсьӧдыштӧ пель саяс да мыйӧнкӧ тӧдвылӧ уськӧдліс «Бур делӧӧс».
Тшӧкыда, гажаа серавліс, руд синъясыс видзӧдісны меліа, варышлӧн кодь ныр дорас ворсӧдчисны тешкодь чукыръяс.
— Тырмас тіянлы пинясьнытӧ, зверьяс-курӧгъяс!
— шулывліс сійӧ гӧтырыслы да мамыслы, небыда нюмдігас посни, топыд пиньяссӧ петкӧдлігтыр.
Энька да монь пинясьлісны быд лун; менӧ ёна шензьӧдліс, кутшӧм кокниа да ӧдйӧ найӧ венӧ воӧны.
Асывсяньыс, кыкнаныс сынасьтӧмӧсь, кизьтӧмӧсь, найӧ шыбласисны комнатаысь-комнатаӧ, быттьӧ керкаын лоӧма пӧжар; лунтыр нокошитчисны, шойччылісны сӧмын пызан сайын ӧбед, рытъя чай да ужын дырйи.
Юисны, сёйисны уна, дурмытӧдз, мудзтӧдз, сёйиганыс сёрнитісны сёян-торъяс йылысь да дышпырысь броткӧдчисны, выль зык кежлӧ лӧсьӧдчӧмӧн.
Мый кӧть мед эз лӧсьӧд энькаыс, моньыс непременнӧ шуліс:
— А менам мам тайӧс оз тадзи вӧч.
— Оз тадз, сідзкӧ — лёкджыка!
— Оз — бурджыка!
— Но, и мун аслад мамыд дінӧ.
— Ме тані — кӧзяйка!
— А ме коді?
Сюйсьывліс кӧзяин:
— Тырмас, зверьяс-курӧгъяс!
Мый нӧ ті — йӧймӧмныд?
Керкаын ставыс вӧлі висьтавны кужтӧм тешкодь да серам петкӧдлана: кухняысь столӧвӧйӧ пыран туйыс вӧлі квартираын ӧти — ичӧтик, векни клозет пыр; сы пыр петкӧдлісны столӧвӧйӧ самӧвар да сёянторъяс, сійӧ вӧлі гажа шуткаяслы местаӧн да — тшӧкыда — тешкодь недоразумениеяслӧн источникӧн.
Менам уджӧ тшӧтш пырис клозетса бакӧ ва кисьталӧм, а ме узьлі кухняын, сійӧ ӧдзӧслы паныдӧн да параднӧй кильчӧ ӧдзӧс дорын, кухня пачсянь юрӧйлы вӧлі жар, кокъясӧ ыргис кильчӧсянь, узьны водігӧн ме чукӧртлі став джодждӧраяссӧ да найӧс тэчлі аслам кок вылӧ.
Ыджыд залын, прӧстенӧкъясас кык зеркалаӧн, зарни бедь йылын «Нива» картинаяс-премияясӧн, карточнӧй пызан гозйӧн да дюжина венскӧй улӧсъясӧн вӧлі тыртӧм да гажтӧм.
Ичӧтик гӧстинӧй дзескыда тыртӧма унасикас небыд мебельясӧн, «приданӧй» чукӧръясӧн, эзысьӧн да чайнӧй дозмукӧн; залсӧ мичмӧдісны ыджыдсьыс-ыджыд куим лампа.
Пемыд, ӧшиньтӧм спальняын паськыд крӧватьысь ӧтдор, сулалісны сундукъяс, шкапъяс, насянь пуркйис листӧвӧй табак да персидскӧй катшасин дук.
Тайӧ куим комнатаыс пыр вӧліны тыртӧмӧсь, а кӧзяева гудрасисны ичӧтик столӧвӧйын, мӧда мӧдныслы мешайтчӧмӧн.
Асъя чай бӧрын, кӧкъямыс час бӧрын, вокыскӧд кӧзяин пыр жӧ вештывлісны пызан, пукталісны сы вылӧ еджыд бумага листъяс, готовальняяс, карандашъяс, тушь тыра ичӧтик блюдъяс да босьтчылісны уджӧ, ӧтиыс пызан помас, мӧдыс сылы паныдӧн.
Пызаныс шатласис.
Сійӧ тыртліс комнатасӧ ставнас, да, кор детскӧйысь петліс кагавидзысь кӧзяйкаыскӧд, найӧ зургысьлісны пызан пельӧсӧ.
— Да эн шӧйтӧй ті тані!
— горзіс Виктор.
Кӧзяйка верӧсыслысь ӧбидитчӧмӧн корис:
— Вася, висьтав сылы, медым сійӧ ме вылӧ эз равзы!
— А тэ пызансӧ эн дзӧрӧд,
— меліа сӧветуйтіс кӧзяин.
— Ме — нӧбася, тані дзескыд...
— Сідзкӧ, ми залӧ мунам уджавнысӧ.
Но кӧзяйка дӧзмӧмӧн горзіс.
— Господи, коді нӧ уджавлӧ залын?
Клозет ӧдзӧсӧд мыччысьӧ старука Матрена Ивановалӧн дӧзмӧм, пач биӧн доналӧм чужӧмыс, сійӧ горзӧ:
— Со, Вася, аддзан: тэ уджалан, а сійӧ нёль комнатаын пиявны оз вермы.
Гребешкаса дворянка, а тӧлкыс войт мында абу!..
Виктор ехиднӧя сералӧ, а кӧзяин горзӧ:
— Тырмас!
Но моньыс, энькасӧ ядовитӧй сёрниӧн тыртӧмӧн, пӧрӧдчас улӧс вылӧ да горзӧ:
— Пышъя!
Кула!
— Эн мешайтӧй мем уджавны, чӧрт мед тіянӧс нуас!
— зэлӧдчӧмсьыс бледӧдӧмӧн равзӧ кӧзяин.
— Сумасшедшӧй керка — ӧд тіян вӧсна жӧ спинаӧс чегъяла, тіянӧс вердӧм вылӧ!
О, зверьяс-курӧгъяс...
Первойсӧ тайӧ зыксьӧмъясыс повзьӧдлісны менӧ, медся нин ме повзи, кор кӧзяйка, нянь шӧралан пурт кватитӧмӧн, котӧрӧн петіс клозетӧ да, кыкнан ӧдзӧссӧ игналӧм бӧрын, сэні кутіс лёкысь мурзыны.
Минута дыра керкаын лолі лӧнь, сэсся кӧзяин мыджсис кияснас ӧдзӧсӧ, кусыньтчис да мем горӧдіс:
— Кавшась, жугӧд стеклӧсӧ, мынтӧд пробойсьыс круксӧ.
Ме тэрыба чеччышті сійӧ мышку вылӧ, жулькниті ӧдзӧс весьтса стеклӧсӧ, но кор кусыньтчи увлань — кӧзяйка сьӧлӧмсяньыс кутіс котшкӧдны менам юрӧ пурт воропнас.
Ме кыдзкӧ слӧйми восьтыны ӧдзӧссӧ, и кӧзяин косьӧнсорӧн кыскис гӧтырсӧ столӧвӧйӧ да мырддис сылысь пуртсӧ.
Кухняын пукалігӧн да кучкалӧм юрӧс зыралігӧн жӧ ме казялі, мый страдайті прӧста: пуртыс вӧлӧма ныж, сійӧн весиг нянь шӧрӧм сьӧкыд вундыны, а кучиктӧ — некыдз нин он вунды; мем оз ков вӧлӧм кавшасьны кӧзяин мышку вылӧ, ме верми эськӧ стеклӧсӧ жугӧдны улӧс вывсянь, да, медбӧрын, бурджык вӧлӧм круксӧ восьтыны ыджыд мортлы — сылӧн киыс кузьджык.
Тайӧ история бӧрын керкаын зыксьӧмъяс менӧ ёнасӧ эз нин повзьӧдлыны.
Вокъяс сьывлісны вичкоса хорын; овлывлӧ, мый найӧ заводитлісны гусьӧник сьывны уджаліганыс, ыджыдыс кыз гӧлӧсӧн сьывліс:
— Роч акань нывлысь чунькытш
Ме вӧйті саридзӧ...
Ичӧтыс босьтліс тенорӧн:
— И сыкӧд ӧттшӧтш вошті
Тшӧтш мувыв шудлунӧс.
Детскӧйысь кывліс кӧзяйкалӧн небыда горӧдӧм:
— Ті йӧймӧмныд али мый?
Кага узьӧ...
Либӧ:
— Тэ, Вася, гӧтыра, позьӧ и не сьывны нывъяс йылысь, мый вылӧ сійӧ?
Да регыд и всенощна вылӧ брунгасны...
— Но, сідзкӧ ми — вичко сьыланкыв...
Но кӧзяйка внушитліс, мый вичко сьыланкыв абу лӧсьыд кӧнсюрӧ сьывны, а тані нӧшта нин...
и сійӧ кинас тшапа петкӧдліс ичӧтик ӧдзӧс вылӧ.
— Ковмас квартиранымӧс вежны, а то — чӧртыс тӧдӧ мый!
— шулывліс кӧзяин.
Эз шочджыка шулывлы сійӧ, мый колӧ вежны пызансӧ, но тайӧс сійӧ шуаліс нин куим во чӧж.
Кӧзяевалысь йӧзъяс йылысь сёрни кывзігӧн, мем пыр дум вылӧ усьлі кӧмкот вузалан магазин — сэні тадз жӧ сёрнитлісны.
Мем вӧлі гӧгӧрвоана, мый карын кӧзяева асьнысӧ лыддьӧны медся буръясӧн жӧ, найӧ тӧдӧны поведениелысь медся стӧч правилӧяссӧ, и мем гӧгӧрвотӧм тайӧ правилӧяс сертиыс найӧ судитӧны став йӧзсӧ нем жалиттӧг да пӧщадатӧг.
Тайӧ судыс менсьым кыпӧдліс кӧзяева законъяслы паныда ыджыд шог да дӧсада, законъяс нарушайтӧм — менам лои гаж вайысьӧн.
Удж вӧлі менам уна: ме вӧчлі горничнӧйлысь уджъяссӧ, середаясӧ мыськывлі кухня джодж, чиститлі самӧвар да ыргӧн дозмук, суббӧтаясӧ мыськылі джоджсӧ став квартирасьыс да кыкнан поссӧ.
Поткӧдлі да пыртлі пач ломтыны пес, мыськавлі дозмукъяс, весалі овощи, ветлывлі кӧзяйкакӧд базарті, сы бӧрся ньӧбӧмторъясӧн тыра кӧрзина кыскаліг, котӧртлывлі лавкаӧ, аптекаӧ.
Менам матыса начальство — бабушкалӧн чойыс, зыксьысь, раммывлытӧм-скӧр старука, чеччыліс водз, час квайт асылын; тэрыба мыссьӧм бӧрын, сійӧ ӧти дӧрӧм кежсьыс сувтліс пидзӧс вылас ӧбраз водзӧ да дыр норасис сылы аслас олӧм вылӧ, челядь вылас, монь вылас.
— Господьӧй!
— ӧтчукӧрӧ пегыртӧм чуньяссӧ плеш бердас топӧдӧмӧн, синва сора гӧлӧсӧн горӧдӧ сійӧ.
— Господьӧй, нинӧм ме ог кор, нинӧм мем оз ков,
— сет сӧмын шойччыштны, такӧдышт менӧ, господьӧй, аслад вынӧн!
Сылӧн боргӧмыс садьмӧдліс менӧ, садьмӧм бӧрын, ме видзӧді эшкын увсянь да полӧмӧн кывзі жар молитвасӧ.
Арся асылыс гудыра видзӧдчӧ кухня ӧшиньӧд, зэрӧн мыськӧм стеклӧяс пыр, джоджын, кӧдзыд рӧмыдын, катласьӧ рудов фигура, тӧждысьӧмӧн кияснас шенасиг, вешйӧм чышъян увсьыс сы ичӧтик юр вывсянь голя да пельпомъяс вылас сявмунӧма шочиник югыд юрси, чышъяныс помся усьӧ юр вывсьыс; старука, чышъянсӧ шуйга кинас тэрыба лӧсьӧдіг, бормочитӧ:
— А мед тэ потан!
Шеныштчӧмӧн кучкалӧ аслас плешӧ, кынӧмӧ, пельпомъясӧ да скӧралӧ:
— А моньӧс, господь, накажит ме ради; артышт сылы ставсӧ, став ӧбидаясӧс менсьым!
И восьты синсӧ менам пилы,
— моньлы восьты и Викторушколы!
Господи, отсав Викторушколы, сет сылы ассьыд милӧстьтӧ.
Викторушко узьӧ сэн жӧ кухняын, пӧлатяс; мамыс лӧвтӧмӧн садьмӧдӧм, сійӧ унзіль гӧлӧсӧн горзӧ:
— Мамӧ, бара ті равзанныд водза-водз!
Тайӧ прӧстӧ беда!
— Но, но, узь,
— мыжмӧмӧн шӧпкӧдӧ старука.
Минута либӧ кыкӧс чӧва довкъялыштас да бара водзӧс мынтана горӧдӧ:
— И мед лыяс налы лыас да налы мед эз ло пом ни пыдӧс, господи...
Татшӧм страшнӧясӧ весиг менам дедушка эз юрбитлы.
Юрбитыштӧм бӧрын, сійӧ садьмӧдліс менӧ:
— Чеччы, тырмас пуритны-узьнытӧ, он сы вылӧ ов!
Пукты самӧвар, пырт пес,
— сартастӧ эн рытсяньыс лӧсьӧд?
У!
Ме зіля ставсӧ вӧчны тэрыба, сӧмын мед эг кыв старукалысь чушъялӧмӧн шӧпкӧмсӧ, но сылы буравны он вермы; сійӧ тӧвся турӧб моз шыбласьӧ кухняӧд да омлялӧмӧн чушъялӧ:
— Ньӧжйӧджык, бес!
Викторушкоӧс кӧ садьмӧдан ме тэныд петкӧдла.
Котӧртлы лавкаӧ...
Прӧстӧй лунъясӧ асъя чай кежлӧ ньӧблім кык тув шобді нянь да кык ур вылӧ грӧша булкияс том кӧзяйкалы.
Кор ме вайлі нянь, нывбабаяс подозрительнӧя гӧгӧр видлавлісны сійӧс, ки выланыс веситісны да юавлісны:
— А содтӧд торйыс эз вӧв?
Эз?
Нолтӧ, паськӧдлы вомтӧ!
— и нимкодясьӧмӧн горӧдлісны:
— жӧритӧма торсӧ, со крӧшкиясыс пиньясас!
... Ме уджала окотапырысь,
— мем сьӧлӧм вылӧ воліс бырӧдны керкаысь няйт, мыськыны джоджъяс, чиститны ыргӧн дозмукъяс, душникъяс, ӧдзӧс вугъяс;
ме эг ӧтчыд кывлыв, кыдзи мирнӧй часъясӧ нывбабаяс сёрнитлісны ме йылысь:
— Зіль.
— Сӧстӧм.
— Сӧмын вывті дерзскӧй.
— Но, матушка, коді нӧ сійӧс воспитайтіс!
И кыкнанныс зілисны меын воспитайтны аслыныс кывзысьӧм, но найӧс ме лыдди джынвыйӧ йӧйясӧн, эг радейт, эг кывзысь да накӧд сёрнитлі пинь на пинь.
Том кӧзяйка, тыдалӧ, казяліс, кутшӧм лёка действуйтӧны ме вылӧ кутшӧмсюрӧ сёрнияс, да сы вӧсна пыр тшӧкыдджыка шулывліс:
— Тэныд оз ков вунӧдны, мый босьтӧма корысь семьяысь!
Ме тэнад мамлы шӧвк тальма пӧдаритлі.
Стеклярусӧн!
Ӧтчыд ме сылы шуи:
— Мый нӧ сійӧ тальма вӧсна меным ковмас тіянлы кучикӧс кульны?
— Батюшки, да ӧд сійӧ сотны вермас!
— повзьӧмӧн горӧдіс кӧзяйка.
Ме вывті шензи: мыйла — сотны?
Найӧ кыкнанныс мӧда-мӧд вежмӧныс норасисны ме вылӧ кӧзяинлы, а кӧзяин мем стрӧга висьталіс:
— Тэ, вокӧ, видзӧд менам!
Но ӧтчыд сійӧ веськодьпырысь шуис гӧтырыслы да мамыслы.
— Тшӧтш и ті бурӧсь!
Мерин вылын моз ездитанныд детинка вылас,
— мукӧд кӧ важӧн нин пышйис, либӧ кокйывсьыс уси татшӧм уджсьыд.
Тайӧ синва петмӧныс скӧрмӧдіс нывбабаясӧс; гӧтырыс кокнас зымӧдӧмӧн, лёкысь горзіс:
— Да позьӧ ӧмӧй сы дырйи тадз сёрнитны, кузь юрсиа дурак?
Мый нӧ ме сылы, татшӧм кывъяс бӧрад?
Ме нӧбасьысь нывбаба.
Мамыс бӧрдан гӧлӧсӧн омляліс:
— Ен мед тэнӧ прӧститас, Василий, сӧмын — эн вунӧд менсьым кывйӧс — тшыкӧдан тэ детинкасӧ!
Кор найӧ мунісны, скӧралӧмӧн, кӧзяин стрӧга шуис:
— Аддзан, чӧртпи, кутшӧм зык тэ вӧсна?
Вот ме мӧдӧда тэнӧ дедыд дорӧ, и бара лоан трапье чукӧртысьӧн!
Ме эг вермы терпитны ӧбидасӧ, да шуи:
— Трапье чукӧртысьнас бурджык овны тіянын дорысь!
Босьтінныд велӧдчысьӧ, а мыйӧ велӧданныд?
Помӧйяс петкӧдлыны...
Кӧзяин босьтіс менӧ юрсиӧд, дойдтӧг, виччысьӧмӧн да менам синъясӧ видзӧдіг, шензьӧмӧн шуис:
— Бур ёрш жӧ тэ вӧлӧмыд!
Тайӧ, вокӧ, мем оз шогмы, о-оз...
Ме чайті — менӧ вӧтласны, но мӧд луннас кӧзяин локтіс кухняӧ киясас кыз бумага трубкаӧн, карандашӧн, угольникӧн да линейкаӧн.
— Пуртъястӧ чиститны помалан — рисуйт вот тайӧс!
Бумага лист вылын вӧлі петкӧдлӧма уна ӧшиньяса да лепнӧй украшениеяса кык судта керкалысь фасад.
— Вот тэныд цыркуль!
Мерайт став визьяссӧ, пасйы налысь помъяссӧ бумага вылӧ чутъясӧн, сэсся чутсянь чутӧдз линейка серти нуӧд карандашӧн.
Первой кузьтаног — тайӧ лоӧны горизонтальнӧйяс, сэсся вомӧнног — тайӧ вертикальнӧйяс.
Вӧч!
Ме зэв рад лои сӧстӧм уджысь да велӧдчыны заводитӧмысь, но бумага да инструментъяс вылӧ видзӧді полӧмӧн, нинӧм гӧгӧрвотӧг.
Но пыр жӧ мыськи киясӧс да пукси велӧдчыны.
Лист вылӧ нуӧді став горизонтальнӧй визьяссӧ, мерайті — бур!
Кӧть эськӧ куим визь лои лишнӧй.
Нуӧді став вертикальнӧйяссӧ да шензьӧмӧн аддзи, мый керкалӧн чужӧмыс мисьтӧма вежыньтчис, ӧшиньясыс вуджисны простенокъяс местаӧ, а ӧти, стен саяс петӧмӧн, ӧшаліс воздухын, керкаыскӧд орччӧн.
Параднӧй кильчӧыс сідзжӧ кыпӧдчӧм сынӧдӧ мӧд судта весьтӧдз, карнизыс лои керка вевт шӧрас, вышкавыв ӧшиньыс — труба вылын.
Ме дыр, чуть ли эг синва сорӧн, видзӧді веськӧдны позьтӧм тайӧ чудесаяс вылас, зіли гӧгӧрвоны, кыдзи найӧ артмисны.
И гӧгӧрвотӧг, решиті делӧсӧ веськӧдны фантазия отсӧгӧн: керка дорса карнизъяс вылӧ да жӧлӧб дорӧ рисуйті ракаясӧс, гулюясӧс, пышкайясӧс, а ӧшинювса му вылӧ чукля кока йӧзӧс, зонтикъяс улын, кодъяс оз дзикӧдз дзебны налысь урӧслунсӧ.
Сэсся ставсӧ тайӧс гижті кӧсӧй визьясӧн да уджӧс нуи велӧдысьлы.
Сійӧ вылӧ лэптіс синкымъяссӧ, вештіс юрсисӧ да зумыша юаліс:
— Мый нӧ тайӧ татшӧмыс?
— Зэрӧ,
— висьталі ме.
— Зэригад став керкаясыс кажитчӧны пӧлӧсӧсь, сы вӧсна мый зэрыд — ачыс век пӧлӧс.
Лэбачьяс — со тайӧ став лэбачьясыс — карнизъяс вылӧ дзебсьӧмаӧсь.
Зэригад век тадзи овлӧ.
А тайӧ — гортаныс котӧртӧны йӧз, со барыня усьӧма, а этійӧ — лимонъяс новлӧдлысь...
— Покорнӧ благодарита,
— шуис кӧзяин и, пызан вылӧ копыртчӧмӧн, юрсинас бумагасӧ чышкалігтыр, вак-вакӧн серӧктіс да горӧдіс:
— Ок, мед тэ торпыригӧдз пасьмунан, зверь-воробей!
Локтіс кӧзяйка, бӧчкаӧн моз рушкунас качайтігтыр, видзӧдліс менам удж вылӧ да верӧсыслы висьталіс:
— Тэ ньӧръяв сійӧс!
Но кӧзяин меліа шуис:
— Нинӧм, ме ачым эг бурджыка заводитлы...
Сійӧ гӧрд карандашӧн пасйис керкаводзлысь дзуглӧмъяссӧ да мем сетіс нӧшта бумага...
— Вӧч ещӧ ӧтчыд!
Кутан чертитны тайӧс, кытчӧдз тӧлк оз босьт...
Мӧд копияыс менам артмис бурджыка, сӧмын ӧшиньыс артмис кильчӧ ӧдзӧс вылӧ.
Но мем эз кажитчы, мый керкаыс тыртӧм, и ме сійӧс овмӧді быдсяма пӧлӧс олысьяснас: ӧшиньяс дорын пукалісны кианыс вееръяса барыняяс, папироса кавалеръяс, а на пиысь ӧти, куритчытӧм морт, петкӧдліс ставныслы кузь нырсӧ.
Кильчӧ помын сулаліс извозчик да куйліс пон.
— Мыйла нӧ тэ бара пачкайтін?
— скӧрысь юаліс кӧзяин.
Ме сылы висьталі, мый йӧзтӧм керка — вывті гажтӧм, но сійӧ кутіс видчыны.
— Чӧрту ставсӧ тайӧс!
Кӧсъян кӧ велӧдчыны — велӧдчы!
А тайӧ — вильшасьӧм...
И кор меным, медбӧрын, удайтчис вӧчны керка фасадлысь оригиналвывса копия, сійӧ кӧзяинлы зэв воис сьӧлӧм вылас.
— Со, аддзан, кужӧмыд жӧ!
Тадзнад, пӧжалуй, ми регыд тэкӧд и прамӧй делӧӧдз воам...
И сетіс мем урок:
— Вӧч квартиралысь план: кыдзи сулалӧны комнатаяс, кӧнӧсь ӧдзӧсъяс, ӧшиньяс, кӧні мый сулалӧ.
Ме индавны нинӧм ог кут — вӧч ачыд.
Ме муні кухняӧ да думайтчи — мыйсянь заводитны?
Но та вылын и помасис менам чертитчан искусствоӧ велӧдчӧм...
Локтіс ме дінӧ старука кӧзяйка да лёк туналана юаліс:
— Чертитны кӧсъян?
Менӧ юрсиӧд кватитӧмӧн сэтшӧма люкнитіс чужӧмӧс пызанӧ, мый ме дойді ассьым нырӧс да паръясӧс, а сійӧ чеччалігтыр косявліс чертёжӧс, пызан вылысь швыркнитіс инструментъяс да бокъясас кисӧ пуктӧмӧн, победнӧя кутіс горзыны:
— Налӧй, чӧртъяс!
Оз, тайӧ оз лӧсяв!
Медым бокӧвӧй уджаліс, а ӧтка вокӧс, рӧднӧй вирӧс, вӧтлыны!
Котӧрӧн локтіс кӧзяин, катовтіс сылӧн гӧтырыс, и лыбис йӧйталӧм: куимнаныс усьласисны мӧда-мӧд вылас, сьӧласисны, омлялісны, а тайӧ ставыс помасис сійӧн, мый, кор бабаяс мунісны бӧрдны, кӧзяин меным шуис:
— Тэ ӧні шыбитлы тайӧс ставсӧ, эн велӧдчы — ачыд аддзан, со мый артмӧ!
Мем жаль вӧлі сійӧ — сэтшӧм мудзӧм, вынтӧм да нэм кежлас пельтӧммӧдӧма бабаяс горзӧмӧн.
Ме и водзджык нин гӧгӧрволі, мый старука оз кӧсйы, медым ме велӧдчи, мем наросьнӧ мешайтӧ сыын.
Чертёж бердӧ пуксьытӧдз ме пыр юавлі сылысь:
— Уджыд абу?
Сійӧ букыштчӧмӧн вочавидзліс:
— Кор лоас — висьтала, тӧрчит пызан сайын, дурит, сійӧс тӧд...
И недыр мысти жӧ ыстывліс менӧ кытчӧкӧ либӧ шулывліс:
— Кутшӧма тэнад параднӧй постӧ чышкӧма?
Пельӧсъясас — тырыс ёг, бус!
Мун, чышкы...
Ме муні, видзӧдлі — бус эз вӧв.
— Тэ мекӧд споритан?
— горзіс сійӧ.
Ӧтчыд сійӧ киськаліс менсьым став чертёжъясӧс ырӧшӧн, мӧдысь пӧрӧдіс на вылӧ ӧбразъяс водзысь маслӧ тыра лампада,
— сійӧ вильшасис ичӧтик нывка моз, челядь мудерлунӧн да мудерлунсӧ дзебны челядьсяма кужтӧг.
Ни водзджык, ни бӧрын ме эг аддзывлы мортӧс, коді эськӧ сы моз жӧ ӧдйӧ да кокниа дӧзмыліс да сэтшӧм жӧ ёна радейтіс норасьны быдӧн вылӧ да быдторйысь.
Став йӧзыс да быдӧн радейтӧны норасьны, но тайӧс сійӧ вӧчис торъя наслаждайтчӧмӧн, быттьӧ сьыліс сьыланкыв.
Сылӧн писӧ радейтӧмыс вӧлі йӧйталӧм кодь, серам петкӧдліс да повзьӧдліс менӧ выннас, кодӧс ме эг вермы нимтыны мӧдног, кыдзи яр вынӧн.
Вӧвлі, асъя молитва бӧрын, сійӧ сувтас пач пристук вылӧ да, гырддзаяссӧ меддорса пӧлать пӧв вылӧ пуктӧмӧн, пӧся шӧпкӧдӧ:
— Случайнӧй тэ менам, ен сетӧмтор, менам пӧсь вирӧй, сӧстӧм, алмазнӧй, кокни евангельскӧй перӧ!
Узьӧ,
— узь, кагаӧй, мед пасьтӧдас тэнсьыд ловтӧ гажа вӧтӧн, мед вӧтӧ уськӧдчас тэд невеста, первой красавица, королевишна, озыр ныв, купеч ныв!
А тэнад врагъяслы — чужлытӧг пӧдны, а другъясыдлы — овны налы сё арӧсӧдз, а нывъяс мед эськӧ тэ бӧрся — чукӧрӧн-чукӧрӧн, кыдзи уткаяс селезень бӧрся!
Менам кутчысьны вермытӧг серам петӧ: грубӧй да дыш Виктор дзик сизь кодь — сэтшӧм жӧ сера, ыджыд ныра, сэтшӧм жӧ ыръян да нинӧм гӧгӧрвотӧм.
Мамыслӧн шӧпкӧмыс мукӧддырйи садьмӧдліс сійӧс, и сійӧ унйывсьыс бормочитліс:
— Мунӧй ті чӧрту, мамӧ, мый ті сэні чушйӧдланныд веськыда менам нырвомӧ...
овны оз позь...
Мукӧддырйи сійӧ кывзысьӧмӧн лэччыліс пристук вылысь, сералігтыр:
— Но, узь, узь, узь...
лёк поз!
— Но вӧвлывлі и сідз: кокъясыс сылӧн кусыньтчывлісны, пач бокӧ шлапкысьӧмӧн, сійӧ, вомсӧ восьтӧмӧн, гораа ышловзьыліс, быттьӧ кывсӧ сотіс, и киссисны сотыштан кывъяс:
— Сі-идз?
Тайӧ тэ мамтӧ чӧрту мӧдӧдін, пеж лов!
Ок, тэ, менам войшӧрса яндысьӧм, проклятӧй жель, дявол тэнӧ ме пытшкӧ сюйис, сісьмыны эськӧ тэныд чужтӧдзыд!
Сійӧ шуаліс мисьтӧм кывъяс, коддзӧм уличавывса кывъяс — шуштӧм вӧлі кывны найӧс.
Сійӧ узьліс этша, инас ӧшйытӧг. Мукӧддырйиыс войнас кымынкӧ пӧв паччӧр вылысь лэччылӧмӧн, уськӧдчыліс диван вылӧ ме дінӧ да садьмӧдліс менӧ.
— Мый нӧ ті?
— Ланьт,
— юрбитігтыр, пемыдас кытчӧ кӧ видзӧдчигмоз шӧпкӧдіс сійӧ.
— Господьӧй...
Илья пророк...
Великомученица Варвара...
видз тӧдлытӧм смертьысь.
Дзӧран кинас сійӧ ӧзтыліс сись.
Сылӧн гӧгрӧс, нырсер мунӧм чужӧмыс зэлӧдчӧмӧн пӧльтчыліс руд синъясыс, тӧждысьӧмӧн мигайтігтыр, видзӧдісны пемыднас вежсьӧм кӧлуйяс вылӧ.
Кухня — ыджыд, но тыртӧма шкапъясӧн, сундукъясӧн, войнас сійӧ кажитчӧ ичӧтик.
Сэні гусьӧник олӧны тӧлысь югӧръяс, дрӧжжитӧ ӧбраз водзын куслытӧм лампадалӧн биторйыс, стенын йи нёньяс моз дзирдалӧны пуртъяс, джаджъясын — сьӧд скӧвӧрдаяс, кодъяслӧн кӧ синтӧм рожаяс.
Паччӧр вылысь старука лэччис виччысьӧмӧн, быттьӧ ю берегсянь ваӧ да, кӧмтӧм кокъяснас шлёпкӧдігтыр, мунліс пельӧсӧ, кӧні помӧйяс кисьталан лӧкань весьтын ӧшаліс пеля мыссян доз, коді скодитӧ керыштӧм юр вылӧ сэн жӧ сулаліс ва тыра пельса.
Виньдалӧмӧн да ружтӧмӧн сійӧ юис ва, сэсся видзӧдліс ӧшиньӧд, стеклӧвывса гӧлубӧй узоръяса гыӧр пыр.
— Помилуй мя, боже, помилуй мя,
— шӧпкӧдӧмӧн корӧ сійӧ.
Мукӧддырйи, кусӧдас бисӧ, сувтас пидзӧсъяс вылас да кутас нора вашкӧдны:
— Коді менӧ радейтӧ, господьӧй, кодлы ме кола?
Паччӧр вылӧ кайӧм бӧрын труба ӧдзӧссӧ пернапасалӧм бӧрын, сійӧ видліс, топыда-ӧ куйлӧны юшкаясыс: кисӧ саӧсьтӧмӧн, сійӧ лёкысь видчис да кыдзкӧ друг унмовсис, быттьӧкӧ сійӧс дойдіс тыдавтӧм вын.
Кор ме вӧлі дӧзмӧма сы вылӧ, ме мӧвпалі: жаль, мый абу сы вылӧ гӧтрасьлӧма дед.
— Вот эськӧ йирыштіс жӧ тайӧ сійӧс!
Дай талы на эськӧ сюрис ӧрешки вылас.
Сійӧ ӧбӧдитліс менӧ тшӧкыда, но вӧвліны лунъяс, кор пӧльтчӧм важнӧй чужӧмыс сылӧн лолывлі жугыль, синъясыс тырліны синваӧн, и сійӧ зэв збыльпырысь шулывліс:
— Тэ думайтан — меным кокни?
Чужті челядьӧс, видзи, кокйылӧ сувтӧді — мый вылӧ?
Со — ола на ордын кухаркаӧн, лӧсьыд тайӧ меным!
Тайӧ вайис тӧдтӧм бабаӧс да сы вылӧ вежис ассьыс вирсӧ — тайӧ ӧмӧй лӧсьыд?
Но?
— Абу лӧсьыд,
— сьӧлӧмсянь шулывлі ме.
— Со ӧд?
Сійӧ и эм...
И сійӧ ньӧти яндысьтӧг заводитліс висьтавны монь йывсьыс.
— Вӧвлі ме сыкӧд пывсянын — аддзылі сійӧс!
Мый вылӧ ыштӧма.
Сэтшӧмъяс ӧмӧй красавицаяснас шусьӧны?..
Мужчинаяслысь нывбабаяс дінӧ относитчӧм йылысь сійӧ век висьтавліс шензьымӧн мисьтӧма: первойсӧ сылӧн сёрниясыс меын кыпӧдлісны зывӧктӧм, но регыд ме велалі найӧс кывзыны сюся, ыджыд интересӧн, тайӧ сёрнияссьыс кутшӧмкӧ сьӧктӧдан веськыдлун чувствуйтӧмӧн.
— Бабаыд, — вын, сійӧ асьсӧ енсӧ ылӧдӧма, со кыдзи!
— жунгис сійӧ, кипыдӧснас пызан пӧвйӧ тапкӧдігтыр.
— Ева вӧсна став йӧзыс адӧ мунӧны, вот и на!
Нывбаба вын йылысь сійӧ вермис висьтавны помтӧг, и мем пыр чайтсис, мый тайӧ сёрнияснас сійӧ кодӧскӧ кӧсйӧ повзьӧдны.
Ме медся нин эг вунӧд, мый «Ева — енмӧс ылӧдӧма».
Миян дорын сулаліс флигель, сэтшӧм жӧ керка кодь ыджыд.
Кык керкаса кӧкъямыс квартира пиысь нёляс олісны офицеръяс, витӧдас — полкса поп.
Став дворыс вӧлі тырӧма денщикъясӧн, вестӧвӧйясӧн, на дорӧ волывлісны мыськасьысьяс, горничнӧйяс, кухаркаяс; став кухняясас дугдывтӧг мунісны романъяс да драмаяс, синваӧн, пинясьӧмӧн, тышкасьӧмӧн.
Тышкасисны салдатъяс мӧда-мӧдныскӧд, землекопъяскӧд, керкаса кӧзяин уджалысьяскӧд; нӧйтісны нывбабаясӧс.
Дворын помся пуис сійӧ, мый шусьӧ развратӧн, рӧспутничайтӧмӧн,
— здоровӧй зонъяслӧн зверьсяма, раммывтӧм тшыглун.
Тайӧ олӧмыс, коді тырӧма сьӧлӧмтӧ майыштӧдан чувствоӧн, вежӧрттӧм мучитчӧмӧн, победитысьяслӧн мисьтӧм ошйысьӧмӧн, подробнӧя да яндысьтӧг обсуждайтчывліс менам кӧзяеваӧн ӧбед, рытъя чай да ужын дырйи.
Старука пыр тӧдліс дворса став историясӧ да висьтавліс найӧс пӧся да на вылӧ радлӧмӧн.
Томыс кывзіс тайӧ висьтъяссӧ, пӧльтчӧм паръяснас чӧва нюмъялігтыр,
Виктор вак-вакӧн сераліс, а кӧзяин чукыртчылӧмӧн шуліс:
— Тырмас, мамӧ...
— Господи, и кывтӧ нин мем оз позь шуны!
— норасьліс висьталысь.
— Виктор ызйӧдліс сійӧс:
— Водзӧ, мамӧ, мый яндысьнысӧ!
Ставыс ӧд ас йӧз...
Ыджыд пиыс мам дінас относитчис зывӧктӧдан жалитӧмӧн, зільліс сыкӧд ӧткӧн не кольччыны, а тайӧ кӧ лолывліс, мамыс сійӧс тыртліс гӧтыр вылас норасьӧмъясӧн, да век нин корліс сьӧм.
Пиыс тэрмасьӧмӧн сюйыштліс сы киӧ шайт, куимӧс, кымынкӧ эзысь монета.
— Дзик прӧста ті, мамӧ, босьтанныд сьӧмтӧ, мем сійӧ абу жаль, а — дзик прӧста!
— Ме ӧд корысьяслы, ме — сись вылӧ, вичкоӧ...
— Но кутшӧм корысьяс нӧ сэн!
Викторсӧ бӧрын дзикӧдз ті тшыкӧданныд.
— Он радейт тэ воктӧ, ыджыд грек тэнӧ суас сыысь!
Сійӧ мунліс мам дінсьыс шенасигтыр.
Виктор мамыскӧд обращайтчывліс грубӧя, сералӧмӧн.
Сійӧ вӧлі вывті уна сёйӧ, кор тшыгъялас.
Вӧскресенняясӧ мамыс пӧжавліс кӧвдумъяс да пыр кымынкӧ штука дзебліс гырничӧ, гырничсӧ дзебліс диван улӧ, код вылын ме узьлі.
Виктор локтіс ӧбедня вылысь, перйыліс гырничсӧ да броткӧдчис:
— Эн вермы унджыксӧ, тувъяс-кӧзыръяс!
— А тэ ӧдйӧнджык жӧрит, мед оз аддзывны...
— Ме наросьнӧ висьтала, кыдзи тэ меным кӧвдумъястӧ гусявлан, балябӧжад вилки!
Ӧтчыд ме гырничсӧ перйи да кӧвдум гоз сёйи,
— Виктор таысь менӧ нӧйтіс.
Сійӧ эз радейтлы менӧ сідзжӧ, кыдзи и ме сійӧс, смекайтчис ме вылын, заставитліс луннас куимысь весавны сылысь сапӧгъяссӧ, а пӧлатьӧ узьны водігӧн костӧдліс пӧвъяссӧ да щельӧдыс сьӧлавліс, менам юрӧ веськавны зільӧмӧн.
Колӧ лоны, воксӧ кылбӧритӧм ради, коді тшӧкыда шулывліс «зверьяс-курӧгъяс», Виктор сідзжӧ шуаліс поговоркаяс, но ставныс найӧ вӧліны шензьымӧн лӧсявтӧмӧсь да гӧгӧрвотӧмӧсь.
— Мамӧ — кругом направо!
— кӧні менам носкиӧй?
Сійӧ менӧ тыртліс глупӧй юасьӧмъясӧн:
— Алёшка, висьтав: мыйла гижсьӧ лӧзоват, а шусьӧ кузовӧн?
Мыйла шуӧны кӧлӧкӧл, а оз пӧлӧс пӧл?
Мыйла — пу бердӧ, а оз кӧн берда?
Мем эз во сьӧлӧм вылӧ ставныслӧн налӧн сёрни моданыс; бабушкалӧн да дедлӧн мича кыв вылын воспитайтӧм, ме первойсӧ ог вӧлі гӧгӧрво йитны позьтӧм сэтшӧм кывчукӧръяс, кыдзи «ужаснӧ тешкодь», «кувтӧдз кӧсъя сёйны», «страшнӧ гажа», ме чайтлі, мый тешкодьыс оз вермы лоны ужаснӧ, гажаыс — абу страшнӧ, и став йӧзыс сёйӧны пӧшти кулан лунӧдзыс.
Ме налысь юавлі:
— Позьӧ ӧмӧй сідзсӧ шуны?
Найӧ видчылісны:
— Кутшӧм велӧдысь, висьталӧй!
Вот — пельтӧ нетшкыны...
Но и «пельтӧ нетшкыны» мем кажитчис нелючкиӧн: нетшкыны позьӧ турунъяс, цветъяс, ӧрешкияс.
Найӧ заводитлісны мем докажитны, мый пельястӧ сідзжӧ позьӧ нетшкыны, но тайӧ эз убедитлы менӧ, и ме нимкодясьӧмӧн шулі:
— Кӧть мый, а пельястӧ оз нетшкыны!
Синвежысьыс да пеж яндысьтӧмлуныс гӧгӧрын вӧлі сэтшӧм уна — артыштны позьтӧм унджык, «публичнӧй керкаясӧн» да «шляйтчысь нывъясӧн» тырӧм Кунавин улича вылын серти.
Кунавинын няйт да синвежысь саяс кыліс мыйкӧ няйтыслысь да синвежысьыслысь быть колӧмсӧ петкӧдлысь: сьӧкыд, тшыг нисьӧ пӧт олӧм, сьӧкыд удж.
Тані олісны пӧта да кокниа, уджсӧ вежис гӧгӧрвотӧм, ковтӧм жуӧм да жӧдзӧм.
И став вылас тані куйліс кутшӧмкӧ курыд, эльтчысь шог.
Ме олі омӧля, но нӧшта на лёкджыка ме чувствуйті ачымӧс, кор ме ордӧ воліс гӧститны бабушка.
Сійӧ пырліс керкасайса кильчӧӧд, кухняӧ пыригӧн юрбитіс ӧбразъяс вылӧ, сэсся косвыйӧныс копыртчыліс ичӧт чойыслы, и тайӧ копыртчылӧмыс уна пудъя из моз кусыньтіс менӧ, пӧдтіс.
— А, тайӧ тэ, Акулина,
— бабушкаӧс небрежнӧя да кӧдзыда встречайтліс менам кӧзяйка.
Ме эг тӧд бабушкаӧс: паръяссӧ неуна топӧдӧмӧн, тӧдтӧм выйӧдз ставнас чужӧмсӧ вежӧмӧн, сійӧ гусьӧник пуксьыліс ӧдзӧс дорса скамья вылӧ, помӧйяс тыра лӧкань дорӧ, да чӧв оліс, быттьӧ мыжа, чойыслы юалӧмъяс вылӧ вочавидзліс ньӧжйӧник, раминика.
Тайӧ мучитіс менӧ, и ме скӧрысь шуи:
— Мый нӧ тэ, кытчӧ пуксин?
Меліа меным мигнитӧмӧн, сійӧ внушитігмоз шыасис.
— А тэ ланьт, тэ тані абу кӧзяин!
— Сійӧ век кытчӧ оз ков сюйсьӧ, нӧйт кӧть вид сійӧс, — кутіс норасьны кӧзяйка.
Сійӧ унаысь лёк вылӧ радлӧмӧн чойыслысь юавліс:
— Мый, Акулина, корысь кодя олан?
— Ыджыд тай шог...
— Нинӧм — абу шог, яндысьӧмыд кӧ бырӧ.
— Висьталӧны — христос пӧ милӧстинаӧн жӧ овлӧма...
— Бӧлбанъяс тайӧс висьталӧны, еретникъяс, а тэ, пӧрысь выжыв, кывзан!
Христос — абу корысь, а ен пи, сійӧ воас, шуӧма, славаӧн судитны ловъяясӧс да кулӧмаясӧс — и кулӧмъясӧс помнит!
Сыысь он дзебсьы, мамушка, кӧть помӧдз сотчан...
Сійӧ тэнӧ Василийыдкӧд накажитас асланыд ыджыдӧ пуксьӧмысь, ме ради, кыдзи ме, вӧлі, отсӧг корлывла тіянлысь, озыръяслысь...
— Ме тай мый верми отсавлі тэныд,
— веськодя пырысь висьтавліс бабушка.
— А господь миянӧс накажитіс нин, тэ тӧдан...
— Этша тіянлы!
Этша...
Чойыс дыр пилитіс да суис бабушкаӧс аслас мудзлытӧм кывнас, а ме кывзі сылысь лёкысь чилзӧмсӧ да шогсьӧмӧн мӧвпалі: кыдзи вермӧ бабушка терпитны тайӧс?
И эг радейтлы ме сійӧс сэтшӧм минутаясас.
Петліс комнатаысь том кӧзяйка, бурпырысь гогйӧдліс юрнас бабушкалы.
— Локтӧй столӧвӧяс, нинӧм, локтӧй!
Чойыс бабушкалы горзіс:
— Коктӧ чышкы, деревенщина, нюр вылӧ стрӧитӧмтор!
Кӧзяин бабушкаӧс встречайтліс гажаа:
— А, премудрӧй Акулина, кыдзи овлан?
Старик Кашириныс лолалӧ на?
Бабушка сылы нюмъяліс аслас сьӧлӧмсянь нюмдӧмӧн.
— Пыр пессян, уджалан?
— Пыр на уджала!
Арестант моз.
Сыкӧд бабушка сёрнитіс меліа да бура, но — кыдзи ыджыдджык.
Мукӧддырйи кӧзяин казьтывліс менсьым мамӧс:
— Да-а, Варвара Васильевна...
Кутшӧм нывбаба вӧлі — багатыр, а?
Сылӧн гӧтырыс шыасьліс бабушка дінӧ да сюйыштіс кыв.
— Помнитанныд, ме сылы тальма пӧдаритлі, сьӧдӧс, шӧвкӧс, стеклярусӧн?
— Кыдз жӧ...
— Дзик на выль тальма вӧлі...
— Да-а,
— бормочитіс кӧзяин,
— тальма, тальма, а олӧмыс — шельма!
— Мый тэ тайӧ висьталан?
— подозрительнӧя юаліс сылысь гӧтырыс.
— Ме?
Сідз...
Гажа лунъяс кольӧны, бур йӧз мунӧны...
— Ме ог гӧгӧрво, мыйла тэ тайӧс?
— тӧждысьліс кӧзяйка.
А сэсся бабушкаӧс нуӧдасны видзӧдлыны пуз чужӧм кагаӧс, ме пызан вылысь идрала няйт чайнӧй пӧсуда, а кӧзяин мем гусьӧник да думайтсьӧмӧн шуӧ:
— Бур старука, тэнад бабушкаыд...
Ме зэв здӧвӧльӧн сылы тайӧ кывъясысь, а бабушкакӧд аскежысь колигӧн, сылы норпырысь шуала:
— Мыйла тэ татчӧ волывлан, мыйла?
Ӧд тэ аддзан кутшӧмӧсь найӧ...
— Ок, Алёша, ставсӧ ме аддза,
— чудеснӧй чужӧм вылас шань серамбанӧн ме вылӧ видзӧдігтыр вочавидзӧ сійӧ, и мем лоӧ яндзим: но, дерт, жӧ, сійӧ ставсӧ аддзӧ, ставсӧ тӧдӧ, тӧдӧ и сійӧс, мый вӧчсьӧ ме пытшкын тайӧ минутанас.
Виччысьӧмӧн гӧгӧр видзӧдлӧм бӧрын, оз-ӧ кодкӧ лок, сійӧ кутлӧ менӧ, сьӧлӧмсяньыс шуаліг:
— Эг эськӧ ме лок татчӧ, эн кӧ тэ вӧв тані,
— мыйла найӧ меным?
Да дедушкаыд висьмис, матӧвои ме сыкӧд, эг уджав, сьӧмыд менам абу...
А пиӧй, Микайлӧ, Сашасӧ вӧтліс, вердны-юктавны колӧ сійӧс.
Найӧ кӧсйысьлісны тэысь квайт шайтӧн во сетны, вот ме и мӧвпалі — оз-ӧ кӧть чӧлкӧвӧй сетны?
Тэ ӧд во джын кымын нин олін...
— И мем пельӧ вашкӧдӧ:
— Найӧ тшӧктісны тэнӧ ёсьтӧдлыштны, видны, некодлысь пӧ он кывзысь, шуӧны.
Тэ эськӧ кӧть, муса пиӧй, олыштін на ордын, во кык терпитыштін, ёнмытӧдзыд!
Терпитышт, а?
Ме кӧсйыси терпитны.
Сійӧ вывті сьӧкыд.
Менӧ пӧдтӧ тайӧ олӧмыс, — корысялӧм, шог, ставыс суетаын кынӧмпӧт вӧсна, и ме ола вӧтӧн моз.
Мукӧддырйи менам мӧвпавсьӧ — колӧ пышйыны.
Но сулалӧ ӧкаяннӧй тӧв, войяснас омлялӧны турӧбъяс, чардакын чушкӧ тӧв, ратшкакылӧны кӧдзыдӧн топӧдӧм трӧпилӧяс, — кытчӧ пышъян?
Гуляйтны менӧ эз лэдзлыны, да и некор вӧлі гуляйтнысӧ: тӧвся дженьыдик луныс керка пытшса суетаын кольлі кутны позьтӧм ӧдйӧ.
Но вичкоӧ ветлыны мем колӧ вӧлі быть; субӧтаясӧ — сеношнаӧ, праздникъясӧ — сёр ӧбедняӧ.
Мем сьӧлӧм вылӧ воліс вӧвлыны вичкоясын; кытчӧкӧ пельӧсӧ сувтӧмӧн, кӧні личыдджык да пемыдджык, ме радейтлі ылысянь видзӧдны кӧнӧстас вылӧ — сиська би улас найӧ быттьӧкӧ сылӧны, амвонлӧн рудов из джодж вылӧ сук зарни шоръясӧн визувтӧмӧн: ньӧжйӧник вӧрӧдчӧны ӧбразъяслӧн пемыд фигураясыс, гажаа дзӧрӧ царскӧй ӧдзӧсса зарни прошви, сись биюгӧръясыс зарни мазіяс моз ӧшӧдчӧмаӧсь лӧзов сынӧдӧ, а нывбабаяслӧн да нывъяслӧн юръясыс дзоридзьяс кодьӧсь.
Гӧгӧр ставыс лӧсьыда йитчӧма хор сьылӧмкӧд, ставыс олӧ мойдкывса тешкодь олӧмӧн, вичкоыс ставнас потан моз ньӧжйӧник катласьӧ — катласьӧ сир кодь сук да пемыд тыртӧминын.
Мукӧддырйиыс мем кажитчис, мый вичкоыс пыдӧ вӧйӧма ты пытшкӧ, мусьыс дзебсьӧма, медым овны аслыспӧлӧс, нинӧм вылӧ скодиттӧм олӧмӧн.
Тыдалӧ, татшӧм чувствосӧ меын чужтіс бабушкалӧн Китеж кар йылысь висьтыс, и ме тшӧкыда, став ас гӧгӧрсакӧд ӧтлаын унйылысь сунтшыкасиг, хор сьылӧмӧн, молитваяс шӧпкӧдӧмӧн, йӧзлӧн ышлолалӧмӧн унмовсьӧдӧм, аслым шуавлі сьыланкыв кодь, шуштӧм висьт:
— Кытшалісны со татара — ӧкаяннӧйяс
Асланыс тайнӧ пеж силаӧн,
Кытшалісны найӧ Китеж-кар,
Заутренньӧ дыр, асъя рӧмыдын.
Ой ли, господь енмӧй дай
Пресвятая богородица!
Отсалӧй жӧ ті аслад рабъяслы,
Помӧдз сулавны асъя службасӧ,
Помӧдз кывзыны святӧй писанньӧ!
Ой, эн сетӧй лёк татаринлы
Святӧй вичко вылын теш вӧчны
Гӧтыр-нывъясӧс — срамитӧм вылӧ,
Посни челядьӧс — сералӧм вылӧ,
Пӧрысь войтырӧс лютӧй смерть вылӧ!
А кор кыліс тайӧ господь Саваоф,
Дай кыліс тшӧтш богородица
Йӧзлысь тайӧ нора кевмысьӧм,
Христианскӧй сьӧлӧм шогъяссӧ.
И сэк шуис господь Саваоф
Аслас Михайлӧ Архангеллы:
— Нолтӧ ветлы жӧ вай, Михайлӧ,
Пыркнит мусӧ Китеж кар улысь,
Вӧйт тэ Китеж джуджыд ты пытшкӧ;
Мед сэн йӧзыс кевмиг нуасны
Ньӧти шойччытӧг, ни мудз тӧдтӧг
Заутреннясянь да всенощнаӧдз
Святӧй вичколысь став службасӧ
Во веки дай века веков!
Сійӧ воясӧ ме вӧлі тырӧма бабушка стихъясӧн, кыдзи маӧн улей; кажитчӧ, ме мӧвпалі и найӧ форма йылысь.
Вичкоын ме эг юрбитлы,
— лӧсьыдтӧм вӧлі бабушка ен водзын шуавны дедлысь скӧр молитваяссӧ да бӧрдӧдысь псаломъяссӧ; ме вӧлі уверен, мый бабушка енлы тайӧ оз вермы сьӧлӧм вылас воны, сідзжӧ кыдз эз во сьӧлӧм вылӧ меным, да сэтчӧ жӧ найӧс печатайтӧмаӧсь книгаясӧ,
— сідзкӧ, енмыс найӧс наизусть нин тӧдӧ, кыдзи и став велӧдчӧм йӧз.
Сы вӧсна, вичкоын, сійӧ минутаясӧ, кор сьӧлӧм топаліс мыйкӧ йылысь курыд шогӧн, либӧ кор сійӧс йирисны да гыжъялісны кольӧм лунся ичӧтик ӧбидаяс, ме зільлі лӧсьӧдны ассьым молитваяс: сулаліс сӧмын мӧвпыштны аслам гажтӧм ӧлӧм йылысь — асьныс, ыджыд вын пуктытӧг, кывъяс тэчсисны норасьӧмъяс:
Енмӧй, господьӧй — гажтӧм кажитчӧ!
Кӧть нин ӧдйӧджык мед быдми ме!
А то,
— бурджык нин кӧть джагӧдча.
Прӧстит, енмӧй — овны сьӧкыд зэв!
Велӧдчӧмысь — юрӧ нем оз сюртчы
Чӧртлӧн акань, пӧрысь баб Матрена
Пыр ме вылӧ кӧин моз увтчӧ,
И олӧм менам — сола вывті ёна!
Ассьым уна молитва и ӧні на ме помнита,
— челядь дырся вежӧрлӧн уджыс сьӧлӧмад пуксьӧ вывті джуджыд тшупӧдъясӧн — тшӧкыда найӧ оз бурдны нэм чӧжыд.
Вичкоын вӧлі лӧсьыд, ме сэн шойччи сідзжӧ, кыдзи вӧрын да луд вылын.
Ичӧтик сьӧлӧм, коді тӧдса уна обидаяскӧд да коді пачкайтӧма лёк, пеж олӧмнас, ойдлывліс, гӧгӧрвотӧм, пӧсь мечтаясӧн.
Но ме вичкоӧ ветлывлі сӧмын ёна кӧдзыдъяс дырйи, либӧ кор кар кузя лёкысь шыбласис турӧб, кор кажитчӧ, мый енэжыс кынмӧма, тӧвныр сійӧс пӧртӧма лым кымӧръясӧ, и муыс, сідзжӧ толаяс улын кын, некор нин оз мездыв, оз ловзьыв.
Лӧнь войясӧ мем ёнджыка сьӧлӧм вылӧ воліс ветлӧдлыны кар кузя, уличаысь уличаӧ, медся лӧнь пельӧсъясӧ пыравлӧмӧн.
Вӧвлі, мунан — быттьӧ бордъяс вылын лэбзян: ӧтнад, кыдзи небесаын тӧлысь; тэ водзвылын кыссьӧ тэнад вуджӧрыд, кусӧдӧ лым вывсьыс югӧр киньяссӧ, тешкодя кавшасьӧ тумбаясӧ, заборъясӧ.
Улича шӧрӧд восьлалӧ войся стӧрӧж, киас сяргана, ыджыд тулупа, сыкӧд орччӧн — нетшкысьӧ пон.
Укшаль мортыс дзик пончом кодь,
— сійӧ петӧма дворсьыс да мунӧ улича кузя, код тӧдас кытчӧ, а дӧзмӧм понйыс — сы бӧрся.
Мукӧддырйи паныдасясны весел барышняяс да кавалеръяс — ме мӧвпала, мый найӧ сідзжӧ пышйӧмаӧсь сеношнаысь.
Кадъясӧ, югдӧдӧм ӧшинь форточкаяс пыр, сӧстӧм воздукӧ киссьӧны кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс дукъяс — вӧсньыдикӧсь, тӧдтӧмӧсь, кодъяс петкӧдлӧны мӧд пӧлӧс, меӧн тӧдтӧм олӧм; сулалан ӧшинь весьтын, и исасьыштӧм, кывзысьыштӧм бӧрын, казялан: кутшӧм тайӧ олӧмыс, кутшӧм али йӧз олӧны тайӧ керкаас?
Сеношна, а найӧ — гажаа ызгӧны, сералӧны, ворсӧны кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс гитараяс вылын, форточкаысь сука визувтӧ ыргӧн сутугалӧн брунгӧмыс.
Медся ёна менӧ интересуйтіс ӧти судта ляпкыдик керка, коді сулаліс йӧзтӧм — Тихоновскӧй да Мартыновскӧй — уличаяс пельӧсын.
Ме веськалі сэтчӧ тӧлыся войӧ, шондӧдігӧн нин, видзӧпырӧм лунъясӧдз; ӧшиньса нёль пельӧса форточкаӧд, шоныд руыскӧд ӧттшӧтш, ывлаӧ петіс кывлытӧм шы, быттьӧ кодкӧ, вывті ён да мелі, сьыліс вомсӧ тупкӧмӧн; кывъясыс мем оз вӧлі кывны, но сьыланкывйыс мем кажитчис шензьӧдмӧн тӧдсаӧн да гӧгӧрвоанаӧн, кӧть и сійӧс кывзынысӧ мешайтіс струналӧн брунгӧмыс, сьыланкывлысь визувтӧмсӧ помся торкалӧмӧн.
Ме пукси тумба вылӧ, гӧгӧрвоӧмӧн, мый тайӧ ворсӧны кутшӧмкӧ чудеснӧй вына да терпитны позьтӧм скрипка вылын. Кывзыны сійӧс пӧшти доймана вӧлі.
Мукӧддырйи сійӧ сьыліс сэтшӧм вынӧн, мый — кажитчис — керкаыс ставнас дрӧжжитӧ, а ӧшиньясын стеклӧясыс зёлякылӧны.
Вевт вылысь вияліс ва, менам синъясысь сідзжӧ кутісны тёпкыны синва войтъяс.
Тӧдлытӧг локтіс войся стӧрӧж да тойыштіс менӧ тумба вылысь, юаліс:
— Тэ мый тан тӧрчитан?
— Музыка,
— висьталі ме.
— Да кӧть мый!
Мун...
Ме котӧрӧн кытшовті квартал гӧгӧр, бӧр локті ӧшинь улӧ, но керкаын эз нин ворсны, форточкаӧд ывлавылӧ петіс гажа зык, и тайӧ некутшӧма эз мун нор музыка вылӧ, быттьӧкӧ сійӧс ме кывлі вӧтӧн.
Пӧшти быд субӧтаӧ ме куті котӧртлыны тайӧ керка дорас, но сӧмын ӧтчыд тулыснас, бара кылі сэтысь виолончель шы — сійӧ ворсіс пӧшти помся войшӧркадӧдз; кор ме бӧр локті гортӧ, менӧ нӧйтісны.
Тӧвся кодзувъяс улын карса тыртӧм уличаяс пӧвсӧд войся прогулкаяс менӧ ёна озырмӧдісны.
Ме наросьнӧ бӧрйи кар шӧрсянь ылысджык уличаяс: каршӧрса уличаяс вылын вӧлі уна пӧнар, менӧ вермисны казявны кӧзяевалӧн тӧдсаяс.
Сэки эськӧ кӧзяева тӧдмалісны, мый ме сеношнаяс дырйи гуляйта.
Мешайтісны кодъюраяс, городовӧйяс да «шляйтчысь» нывъяс; а бокиса уличаяс вылын позьӧ вӧлі видзӧдны улыс судта ӧшиньясӧ, найӧ кӧ абу ёна гыӧртӧмаӧсь да абу занавесалӧмаӧсь пытшкӧссяньыс.
Унапӧлӧс серпасъяс петкӧдлісны мем тайӧ ӧшиньясыс: ме аддзывлі, кыдзи йӧзыс юрбитӧны, окасьӧны, косясьӧны, ворсӧны картіӧн, тӧждысьӧмӧн да шытӧг тӧлкуйтӧны.
Ме водзын, быттьӧ кӧпейкаа панорамаын, кыссис черияслӧн кодь немӧй олӧм.
Ме аддзылі пӧдвалысь, пызан сайысь, кык нывбабаӧс — томиникӧс да олӧмаджыкӧс; налы паныдӧн пукаліс кузь юрсиа гимназист да кинас шенасьӧмӧн налы лыддис книга.
Томыс кывзіс синкымъяссӧ букыштӧмӧн, улӧс бӧр вылас лэччысьӧмӧн; а олӧмаджыкыс — вӧсньыдик да мича юрсиа — друг тупкис чужӧмсӧ кипыдӧсъяснас, сылӧн пельпомъясыс кутісны дрӧжжитны, гимназист швыркнитіс книгасӧ, а кор томыс, кок йылас сувтӧм бӧрын, пышйис — гимназист уськӧдчис пидзӧс вылас мича юрсиаыс водзӧ да кутіс окавны сылысь кисӧ.
Мӧд ӧшиньысь ме видзӧді, кыдзи ыджыд тошка морт, аслас пидзӧс вылӧ гӧрд ковтаа нывбабаӧс пуксьӧдӧмӧн, кагаӧс моз качайтіс сійӧс да, тыдалӧ, мыйкӧ сьыліс, вомсӧ паськыда восьтавлӧмӧн, синъяссӧ кылӧдӧмӧн.
Нывбаба ставнас дрӧжжитіс серамла, мышку вылас шыбытчывліс, кокъяснас чужъясьӧмӧн, мӧдыс веськӧдіс сійӧс да бара заводитіс сьывны, и нывбабаыс бара жӧ сераліс.
Ме дыр на вылӧ видзӧді да муні, кор казялі, мый найӧ заптысьӧмаӧсь гажлунӧн войбыд кежлӧ.
Уна татшӧм сяма серпасъяс колины нэм кежлӧ менам паметьӧ, да тшӧкыда, найӧн ылалӧмӧн, ме сёрмывлі гортӧ.
Кӧзяевалысь тайӧ кыпӧдліс подозрение, и найӧ юасьлісны менсьым:
— Кутшӧм вичкоын вӧлін?
Кутшӧм поп сьыліс?
Найӧ тӧдісны карысь став попъяссӧ, тӧдісны, кор кутшӧм евангелие лыддьӧны, — тӧдісны ставсӧ — налы вӧлі кокни кыйны менӧ пӧръясьӧмын.
Кыкнан нывбабаыс кевмысисны менам дедлӧн скӧр енлы,
— енлы, коді требуйтіс, медым сы дінӧ шыасисны полӧмӧн; сылӧн нимыс пыр вӧлі нывбабаяс вомын,
— весиг пинясиганыс найӧ мӧда-мӧдныслы грӧзитлісны:
— Энлы!
Енмыс тэнӧ накажитас, сійӧ тэнӧ кокыльтас пежӧс!..
Старука ыджыдвидз дырйи первой вежонся вӧскресенняӧ пыр пӧжавліс кӧвдумъяс, а найӧ век сотчывлісны сылӧн; биысь гӧрдӧдӧмла, сійӧ лёкысь горзыліс:
— А, чӧртъясыс мед тэнӧ нӧбаласны...
И друг, скӧвӧрдасӧ исалыштӧм бӧрын, сьӧдӧдіс, скӧвӧрдасӧ швачнитіс джоджӧ да кутіс омлявны.
— Ба-атюшки, скӧвӧрдаыс ӧд уллюнъя, пежыд, эг ӧд ме сійӧс сотлы чистӧй выльлуннад, го-осподьӧй!
Сувтіс пидзӧс вылас да сувтӧмӧн корис:
— Господьӧй-батюшкоӧй, прӧстит менӧ, ӧкаяннӧйӧс, тэнад страстьяс радиыд!
Эн мыжды, господьӧй, пӧрысь йӧйӧс...
Пӧжалӧм кӧвдумъяссӧ сетісны понлы, скӧвӧрдасӧ ӧжӧгайтісны, а моньыс мӧдіс энькасӧ кӧритны:
— Ті весиг видз дырйи уллюнъя скӧвӧрда вылын пӧжасяд...
Найӧ ассьыныс еннысӧ крукыштлісны керка пытшса быд ичӧтик торйӧ, асланыс ичӧтик олӧм быд пельӧсӧ, — таысь гӧлиник олӧмыс босьтліс ортсыса тӧдчанлун да важность, чайтліс высшӧй вынлы быд часся служитӧмӧн.
Тайӧ гажтӧминик пустякъясӧ енмӧс казьтыштлӧмыс пӧдтіс менӧ, и мырдӧн ме видзӧдчи пельӧсъясӧ, ачымӧс кодкӧ надзор улын чувствуйтӧмӧн, а войяснас менӧ кӧдзыд кымӧрӧн тубыртліс полӧм,
— сійӧ петліс кухня пельӧссянь, кӧні пемыд ӧбразъяс водзын сотчис куслытӧм лампада.
Джаджкӧд орччӧн — ыджыд ӧшинь, кык рама, кодъясӧс торйӧдӧма стойкаӧн; пыдӧстӧм, лӧз тыртӧмин видзӧдчӧ ӧшиньӧ, кажитчӧ, мый керкаыс, кухняыс, ме — ставыс ӧшалӧ тайӧ тыртӧмин дорас, и другджык кӧ вӧрзьӧдчыны, ставыс нетшыштчас лӧзов, кӧдзыд розьӧ да лэбзяс кытчӧкӧ кодзувъяс пӧлӧн, шыч ни рач лӧньын, шумтӧг, кыдзи вӧйӧ ваӧ шыбытӧм из.
Дыр ме куйлі вӧрзьӧдчытӧг, мӧдар бок вылӧ бергӧдчыны полӧмӧн, олӧмлысь страшнӧй пом виччысьӧмӧн.
Ог помнит, кыдз ме мыні тайӧ полӧмсьыс, но ме мыні регыд; тӧдӧмысь, мем таын отсаліс бабушкалӧн бур енмыс, и ме думайта, мый сэк нин чувствуйті прӧстӧй збыльторсӧ: ме нинӧм на лёкторсӧ эг вӧчлы, мыжтӧг накажитны менӧ — абу закон серти, а йӧз грекъяс вӧсна ме ог ӧтвечайт.
Гуляйтлі ме и ӧбедняяс, медсясӧ тулысын,
— сылӧн венны позьтӧм вынъясыс менӧ мырдӧн эз лэдзны вичкоӧ.
Мем кӧ сись вылӧ сетлісны сизим ур — тайӧ дзикӧдз нин воштыліс менӧ: ме ньӧблі шегъяс, ӧбедня чӧж ворслі да век нин сёрмывлі гортӧ.
А ӧтчыд ме сюсьмӧдчи ворссьыны быдса гривенник, кодӧс мем сетлісны кодрасьӧм вылӧ да прӧскур вылӧ, сы вӧсна ковмис нин прӧскурсӧ йӧзлысь гусявны блюд вылысь, кодӧс дьячок петкӧдіс алтарсьыс.
Вывті окота вӧлі ворсны, да ме дурмытӧдз кысси ворсӧмӧ.
Вӧлі тырмымӧн пельк, вына да регыд шедӧді матыса уличаяс вылын шегйӧн, шарӧн да городкиӧн ворсӧм кузя ворсысьяслысь слава.
Ыджыдвидз дырйи менӧ заставитісны даръясьны, и вот ме муна висьтасьны миян сусед, отец Доримедонт Покровский дорӧ.
Ме сійӧс лыдди суров мортӧн да унаторйӧн ме вӧлі грека тшук сы водзын: изъясӧн жуглі сы садйысь беседкасӧ, лӧгалі сы челядькӧд, да вообще сійӧ вермис казьтыштлыны меным, сылы сьӧлӧм вылас вотӧм уна поступокъяс.
Тайӧ менӧ вывті тревожитіс, и кор ме сулалі гӧлиник вичкоын, висьтасьны ӧчеред виччысиг, — менам сьӧлӧмӧй тіралӧмӧн ёпкис.
Но отец Доримедонт менӧ встретитіс мелі кывъяса горӧдчӧмӧн:
— А, сусед...
Но, сувт пидзӧс вылад!
Мыйысь грека?
Сійӧ менсьым юрӧс вевттис сьӧкыд бархатӧн, ме пӧда вӧлі сись да ладан дуксьыс, сёрнитны вӧлі сьӧкыд да эз кӧсйыссьы.
— Ассьыд ыджыдджыкъяслысь кывзысян?
— Ог.
— Шу — грека!
Ас тӧдлытӧг ме крапкӧбті:
— Прӧскуръяс гусявлі.
— Тайӧ — кыдзи нӧ?
Кӧні?
— юаліс поп, мӧвпыштӧм бӧрын да тэрмасьтӧг.
— Трех святитель ордысь, Покров ордысь, Микӧла ордысь...
— Но-но, став вичкосьыс...
Тайӧ, зон, абу бур, грек — гӧгӧрвоан?
— Гӧгӧрвоа.
— Шу — грека!
Мисьтӧм чужӧм.
Гусясьӧмыд, медым сёйны?
— Кор — сёйны, а то — шегъясигӧн ворсся сьӧмӧс, а прӧскурсӧ колӧ гортӧ вайны, ме и гусяла...
Отец Доримедонт заводитіс мыйкӧ вашкӧдны, гӧгӧрвотӧма да мудзӧмӧн, сэсся нӧшта сетіс кымынкӧ вопрос да друг стрӧга юаліс:
— Эн-ӧ лыддьыв подпольнӧй изданиеа книгаяс?
Ме, дерт, эг гӧгӧрво вопроссӧ да выльпӧв юалі:
— Мый?
— Эн-ӧ лыддьыв запрещеннӧй книгаяс.
— Эг, некутшӧмӧс...
— Тэнад грекъясыд прӧстмӧны тэныд...
Сувт!
Ме шензьӧмӧн видзӧдлі сылы чужӧмас — сійӧ кажитчис думайтсьӧмӧн да бурӧн.
Мем эз вӧв лӧсьыд, яндзим: менӧ висьтасьны мӧдӧдігӧн кӧзяева сы йылысь висьтавлісны повзьӧдлӧмӧн, менӧ став грекъясысь честнӧя каитчыны убедитіг.
— Ме тіян беседкаӧ изъясӧн лыйлі,
— висьталі ме.
Поп лэптіс юрсӧ да шуис:
— И сійӧ абу бур!
Мун...
— И понйыдлы лыйлі...
— Водзӧ!
— чукӧстіс отец Доримедонт, ме пӧлӧн видзӧдӧмӧн.
Ме муні, ачымӧс чувствуйті ылӧдӧмаӧн да ӧбӧдитӧмаӧн: сэтшӧма зэлӧдчи висьтасьӧмысь полӧмла, а ставыс артмис эз страшнӧя да весиг эз интереснӧя.
Сӧмын интереснӧйджык вӧлі меӧн тӧдтӧм книгаяс йылысь юалӧм, ме тӧдвылӧ уськӧді гимназистӧс, коді пӧдвалын нывбабаяслы лыддис книга, и тӧдӧ уськӧді «Бур делӧӧс»,
— сылӧн сідзжӧ вӧлі уна сьӧд книга, кызӧсь, гӧгӧрвотӧм серпасъясӧн.
Мӧд луннас мем сетісны дас вит ур да менӧ мӧдӧдісны даръясьны.
Ыджыдлун вӧлі сёрӧн, лымйыс важӧн нин сыліс, уличаяс косьмисны, туйяс вылын тшыналіс бус: луныс вӧлі шондіа, гажа.
Вичко ӧграда дорын ышмӧмӧн ворсіс бабкиӧн мастерӧвӧйяслӧн ыджыд компание: ме думышті, мый удита на даръясьны, да ворсысьяслы вӧзйыси:
— Примитӧй менӧ!
— Ворсны пырӧмысь кӧпейка,
— збоя висьталіс письтиӧсь да рыжӧй морт.
Но ме не омӧльджыка гордӧя шуи:
— Куимӧс шуйгавывсянь мӧд гоз улӧ.
— Сьӧмтӧ сконӧ!
И заводитчис ворсӧм!
Ме вежи дас вит ураӧс, куим ур пукті кузь кокын гоз бабкиулӧ; коді инмас тайӧ гозйӧ — босьтас сьӧм, а оз инмы — ме босьта сысянь куим ур.
Менам шуд вылӧ кыкӧн меститчыны менам сьӧмӧ — и кыкнаныс эз веськавны,
— ме вои квайт ур гырысьяслысь, мужикъяслысь.
Тайӧ зэв ышӧдіс менӧ...
Но ворсысьяс пиысь кодкӧ шуис:
— Видзӧдӧй сы бӧрся, ребята, а то сійӧ пышъяс воӧм сьӧмнас...
Сэн ме дӧзмышті да скӧрмӧмӧн висьталі, быттьӧ шарганӧ кучки:
— Ӧкмыс ур шуйгаладорса гоз улӧ!
Но, ворсысьяслысь тайӧ эз кыпӧд тӧдчана впечатление, сӧмын менам арлыда кутшӧмкӧ детинка горӧдіс, ӧлӧдӧмӧн:
— Видзӧдӧй,
— сійӧ шуда, тайӧ Звездинкаысь чертёжник, ме тӧда сійӧс!
Косіньдзи мастерӧвӧй, дук сертиыс кучиквӧчысь, лёкысь шуис:
— Чӧртпи?
Бу-урр...
Печикнас метитчӧмӧн сійӧ меткӧя уськӧдіс меӧн пуктӧм сконӧс да меланьӧ кусыньтчылӧмӧн юаліс:
— Ырзан?
Ме вочавидзи:
— Веськыдвыв меддорса улӧ — куимӧс!
— И чышкышта,
— ошйысис кучиквӧчысь, но ворссис.
Куим пӧрйӧысь унджык помся кон вылӧ сьӧм пуктыны оз позь,
— ме куті печлавны йӧзлысь сувтӧдӧмъяс да вои нӧшта ур нёль кымын, дай шег чукӧр.
Но кор выльысь воис ӧчередь меӧдз, ме сувтӧді куимысь да ворсси став сьӧмӧс, буретш сійӧ кадӧ, кор ӧбедня помасис, звӧнитісны кӧлӧкӧлъяс, йӧз чепӧсйисны вичкоысь.
— Гӧтыра?
— юаліс кучиквӧчысь, менӧ юрсиӧд чабыртны лӧсьӧдчӧмӧн, но ме пескыльтчи, пышйи да, кутшӧмкӧ праздничнӧй паськӧмӧн пасьтасьӧм зонмӧс суӧдӧм бӧрын, вежливӧя шыаси:
— Ті даръясинныд?
— Но, мый нӧ эськӧ?
— менӧ подозрительнӧя видзӧдіг, вочавидзис сійӧ.
Ме кори сійӧс мем висьтавны, кыдзи дарйӧдӧны, мый шуалӧ сэки поп, да мый вӧлі колӧ вӧчны меным.
Зон скӧрысь букыштчис да повзьӧдлан гӧлӧсӧн рикӧстіс.
— Даръясян кадсӧ прогуляйтін, еретник?
Но, а ме тэныд нинӧм ог висьтав — мед батьыд кучиктӧ кульӧ тэ вылысь!
Ме котӧрті гортӧ, тӧдӧмӧн, мый кутасны юасьны да тшук тӧдмаласны, мый ме эг даръясь.
Но, менӧ поздравитӧм бӧрын, старука юаліс сӧмын ӧтитор йылысь:
— Дячоклы буралӧмсьыс уна-ӧ сетін?
— Вит ура,
— немдумышттӧг шуи ме.
— И куим урыс сылы эськӧ тырмис, а сизим урасӧ мед аслыд колин, полокала!
... Тулыс.
Быдлун пасьтасьӧма выльӧ, быд лун ярджык да шаньджык, коддзӧдмӧн паркйӧ том турунъясӧн, кыдзьяслӧн свежӧй зеленьӧн, мырдӧн кыскӧ луд вылӧ кывзыны жаворонокӧс, шоныд му вылӧ вывлань чужӧмӧн водӧмӧн.
А ме весала тӧвся паськӧм, отсала сійӧс тэчны сундукӧ, чиръя листа табак, мебельысь чышкала бус, асывсянь войӧдз песся лӧсьыдтӧм, мем ковтӧм кӧлуйясӧн.
Прӧст кадӧ мем дзик нинӧм вӧчны; миян коньӧр кодь улича вылын дзик тыртӧм, водзӧ — оз лэдзны мунны, дворын скӧр, мудзӧм мукодйысьяс, лигышмунӧм кухаркаяс да мыськасьысьяс, быд рыт — пон свадьбаяс,
— тайӧ мем зывӧк да сы выйӧдз эльтӧ, мый окота синтӧммыны.
Ме ылыстча чардакӧ, сьӧрысь ножич да унасикас рӧма бумагаяс босьта, наысь вундала прошви серпасъяс да наӧн мичмӧда трӧпилӧяс
— век нин менам шоглы пальӧдантор.
Мем вывті окота мунны кытчӧ кӧ, кӧні этшаджык узьӧны, этшаджык пинясьӧны, оз сэтшӧм наяна дӧзмӧдны енмӧс норасьӧмъясӧн, оз сэтшӧм тшӧкыда ӧбӧдитны йӧзӧс скӧр судӧн.
... Ыджыдлун субӧтаӧ карӧ вайӧны оранскӧй манастырысь Владимирскӧй божья матерлысь чудотворнӧй ӧбраз; сійӧ гӧститӧ карын июнь тӧлысь шӧрӧдз да волӧ став керкаас, быд церковнӧй прикод квартираӧ.
Менам кӧзяева ордӧ сійӧ явитчис весьлунӧ асылын; ме кухняын чиститі ыргӧн пӧсуда, кор том кӧзяйка комнатасянь повзьӧмӧн горӧдіс:
— Параднӧйсӧ восьт — Оранскӧй ен вайӧны!
Ме уськӧдчи увлань, няйт, сылӧсь да зыртӧм кирпичӧсь киясӧн, восьті ӧдзӧс,
— том манак, ӧти киас пӧнара да мӧдас кадилӧа, гусьӧник броткис:
— Шкорганныд?
Отсав...
Кык обыватель векньыдик пос кузя катӧдісны сьӧкыд киот, ме налы отсалі, няйт кияснам да пельпомӧн киот дорышсӧ кутышталӧмӧн, бӧрсянь восьлалісны сьӧкыд манакъяс, кыз гӧлӧсъяснаныс дышпырысь сьылігтыр:
— Пресвятая богородица, моли бога о на-ас...
Ме жугыля эскӧмӧн мӧвпышті:
— Дӧзмас сійӧ ме вылӧ сыысь, мый ме, няйт, нуа сійӧс, и косьмасны менам киясӧй...
Ӧбразсӧ сувтӧдісны енув пельӧсӧ чистӧй прӧстыняӧн вевттьӧм кык улӧс вылӧ, киот бокъясӧ сувтісны сійӧс кутіг, кык манак, томӧсь да мичаӧсь, ангел кодьӧсь — сӧдз синмаӧсь, нимкодьӧсь, мича пашкыр юрсиаӧсь.
Служитісны молебен.
— О, всепетая мати,
— вӧсньыд гӧлӧснас босьталіс ыджыд поп да пыр гӧрдов чуньнас пеграліс пыктӧм пель йывсӧ, коді вӧлі дзебсьӧма пашкыр юрси пытшкас.
— Пресвятая богородица, помилуй на-ас,
— мудзӧмӧн сьылісны манакъяс.
Ме радейті богородицаӧс; бабушка висьтъяс серти, тайӧ сійӧ кӧдзӧ му вылӧ гӧль йӧзӧс гажӧдӧм вылӧ став дзоридзьяссӧ, став гажлунъяссӧ — став бурсӧ да мичасӧ.
И кор вӧлі колӧ инмӧдчывны сійӧ ки бердӧ, казявлытӧг, кыдзи инмӧдчылӧны гырысьяс, ме тіралігтыр окалі ӧбразлысь чужӧмсӧ, паръяссӧ.
Кодкӧ вына кинас швыркнитіс менӧ порог улӧ, пельӧсӧ.
Вунӧді, кыдзи мунісны манакъяс, ӧбраз нуиг, но зэв помнита: кӧзяева, менӧ, джоджын пукалысьӧс, кытшалӧмӧн, ёна полӧмӧн да тӧждысьӧмӧн тӧлкуйтісны — мый нӧ лоас ӧні мекӧд?
— Колӧ сёрнитлыны попкӧд, коді велӧдчӧмаджык,
— висьталіс кӧзяин да лёкавтӧг видіс менӧ:
— Невежа, кыдз нӧ тэ он гӧгӧрво, мый паръяссӧ окавны оз позь.
А ещӧ...
школаын велӧдчӧмыд...
Кымынкӧ лун ме обреченнӧя виччыси, — мый жӧ лоас?
Киот бердӧ чабыртчи няйт киясӧн, инмӧдчылі незаконнӧя,
— тайӧ меным оз нин коль весь, оз коль!
Но, тыдалӧ, богородица прӧститіс мырдӧн лоӧм грекысь, кодӧс вӧлі вӧчӧма сьӧлӧмсянь радейтӧмӧн.
Либӧ накажитӧмыс вӧлі сэтшӧм кокни, мый ме сійӧс эг и казявлы тшӧкыда накажитӧмъяс пӧвстысь, кодъясӧс ас вывті нулі бур йӧзсянь.
Мукӧддырйи, медым скӧрмӧдны пӧрысь кӧзяйкаӧс, ме дӧзмӧдӧмӧн сылы шулі:
— А богородицаыд, тыдалӧ, вунӧдіс менӧ накажитнытӧ...
— А тэ энлы,
— лёкысь кӧсйысис старука.
— Ещӧ видзӧдлам...
... Розӧвӧй чайнӧй бумагаӧн, свинеч листъясӧн, пу коръясӧн да быдсяматорнас чардак трӧпилӧяс мичмӧдігӧн ме сьывлі вичкоса мотивъяс ногӧн ставсӧ, мый воліс юрӧ, кыдзи тайӧс вӧчӧны туйын калмыкъяс:
— Чардакын ме ӧтнам
Ножичӧн ветла.
Вундала бумага торъяс.
Гажтӧм мем, лёк мортлы!
Вӧлі кӧ эськӧ ме понйӧн —
Котралі кыт колӧ,
А ӧні быдӧн видӧны тай зонмӧс,
Быдторйысь ёна пола,
Со кыдзи ме тані ола!
Старука, менсьым уджӧс видзӧдалігӧн серавліс, качайтіс юрнас.
— Тэ эськӧ мед тадзи кухнятӧ гажӧдін...
Ӧтчыд чардакӧ локтіс кӧзяин, видзӧдаліс менсьым уджӧс, ышловзис да шуис:
— Забавнӧй тэ, Пешков, чӧрт мед тэнӧ босьтас...
фокусник али мый тэысь петас, а?
Он гӧгӧрво весиг...
Сійӧ мем сетіс ыджыд николаевскӧй витура.
Ме монетаӧс крепиті вӧсни сутугаысь вӧчӧм лапкаясӧн да медальӧс моз ӧшӧді сійӧс аслам уна пӧлӧс уджъяс пӧвстӧ медся тыдаланінӧ.
Но мӧд луннас монетаӧн воши, лапкаяснас и ставнас,
— ме уверен, мый тайӧ старука гусяліс сійӧс!
V
Тулыснас ме пышйи:
асывнас муні лавкаӧ чай юигкежлӧ няньла, а лавочник, ме дырйи гӧтырыскӧд водзӧ вензигтыр, кучкис сылы плешас гираӧн,
гӧтырыс котӧрӧн петіс улича вылӧ да сэтчӧ уси,
пыр жӧ чукӧртчисны йӧз,
нывбабаӧс пуксьӧдісны доддьӧ, нуисны сійӧс больничаӧ, ме котӧрті извозчик бӧрся, а сэсся, аслам тӧдлытӧг, лои Волга набережнӧй вылын, киын кызь ура.
Меліа югъяліс тувсовъя лун.
Волга ойдӧма паськыда, му вылын вӧлі зыка, вӧльнӧ,
— а ме тайӧ лунӧдзыс олі кӧбрегын шырпи моз.
И ме мӧвпышті, мый ог бӧр мун кӧзяева ордӧ и ог мун Кунавиноӧ бабушка дінӧ,
— ме эг вермы кутны кывйӧс, вӧлі яндзим аддзыны бабушкаӧс, а дед эськӧ кутіс серавны ме вылын.
Лун кык-куим ме шӧйті набережнӧй кузя, вердчи бур сьӧлӧма крючникъяс бердын, пристаньясын накӧд ӧтлаын узьлі, а сэсся на пиысь ӧти мем шуис:
— Тэ, детинка, кыдз ме аддза, весь тан зыртчан!
Мун жӧ «Добрый» вылӧ, сэн пӧсуда мыськысь колӧ...
Ме муні; кӧзыроктӧм сьӧд шӧвк шапкаа, ыджыд тошка, джуджыд буфетчик гудыр синъяснас ӧчки пырыс видзӧдліс ме вылӧ да ньӧжйӧник шуис:
— Кык шайтӧн тӧлысь...
Паспорт.
Паспорт менам эз вӧв, буфетчик мӧвпыштіс да вӧзйис:
— Мамтӧ вайӧдлы.
Ме уськӧдчи бабушка дінӧ, сійӧ менсьым поступокӧс ошкис да уговоритіс дедӧс ветлыны ремесленнӧй управаӧ меным паспортла, а ачыс мекӧд муніс пароход вылӧ.
— Бур,
— миян вылӧ видзӧдлӧм бӧрын шуис буфетчик.
— Мунам.
Нуӧдіс менӧ пароход бӧжӧ, кӧні пызан сайын чай юиг да папирос куритіг, пукаліс еджыд курткаа да еджыд колпака ыджыд пӧвар.
Буфетчик йӧткыштіс менӧ сыланьӧ.
— Посудник.
И сэк жӧ сійӧ муніс, а пӧвар, чушнитӧмӧн, щӧть моз лэптіс сьӧд усъяссӧ да бӧрсяньыс сылы шуис:
— Медаланныд быд бессӧ, сӧмын мед донтӧмджык...
Чатӧртіс дженьыда шырӧм, сьӧд юрсиа ыджыд юрсӧ, шашаритіс сьӧдов синъяссӧ, зэлӧдчис, пӧльтчис да чорыда горӧдіс:
— Коді тэ сэтшӧмыс?
Мем эз сьӧлӧм вылӧ во тайӧ мортыс,
— еджыд паськӧма, сійӧ век кажитчис сьӧдӧн, чуньяс вылас сылӧн быдмис гӧн, гырысь пельяссьыс чурвидзисны юрсияс.
— Менам кынӧм сюмалӧ,
— шуи ме сылы.
Сійӧ мигнитіс, и друг сылӧн скӧр чужӧмыс вежсис паськыда нюмдӧмысь, кыз, доналӧм бандзибъясыс тшупӧдӧн вешйисны пельясланьыс, гырысь вӧв пинь кодь синъяссӧ восьтӧмӧн, усъясыс небыда лэччисны — сійӧ кутіс мунны кыз, мелі баба вылӧ.
Аслас стӧканысь чайсӧ борт сайӧ койыштӧм бӧрын, кисьтіс свежӧйӧс, матыстіс мем быдса французскӧй булки, ыджыд калбас тор.
— Лӧпатит!
Мам-батьыд эм?
Гусясьны кужан?
Но, эн пов, ставыс тан вӧръяс — велӧдасны!
Сёрнитіс сійӧ, быттьӧ увтчис.
Сылӧн ыджыд, лӧзӧдз бритӧм чужӧмыс ныр дортіыс вӧлі дорвыв вевттьысьӧма гӧрд гӧнъясӧн, пӧльтчӧм гӧрд нырыс лэччӧма усъяс вылас, улыс парйыс сьӧкыда да мисьтӧма ӧшӧдчӧма, вомкӧтшас сибдӧма тшыналысь папирос.
Сійӧ, тыдалӧ, муртса на воӧма пывсянысь — сы дінысь ӧвтіс кыдз пу корӧсьӧн да перцовкаӧн, пельдінъясас да сьылі вылас югъяліс чулькйӧн петан пӧсь.
Кор менам юсис чай, сійӧ мем сюйыштіс шайта бумага сьӧм.
— Мун, ньӧб аслыд кык партук нагруникъясӧн.
Энлы,
— ме ачым ньӧба!
Лӧсьӧдыштіс колпаксӧ да муніс сьӧкыда катласигтыр, кокъяснас палубасӧ видлалӧмӧн, быттьӧ ош.
... Вой, яръюгыда дзирдалӧ тӧлысь, пароходсянь шуйгавыв, видзьяс вылӧ пышйӧмӧн.
Важиник рыжӧй пароход, труба вылас еджыд визьӧн, тэрмасьтӧг да кыдзсюрӧ шлапкӧдӧ бордъяснас эзысь ва кузя, сылы паныд ньӧжйӧник кывтӧны пемыд берегъяс, ва вылӧ вуджӧръяс лэдзӧмӧн, на вылын гӧрдӧн югъялӧны керка ӧшиньяс, сиктын сьылӧны — нывъяс ворсӧны хороводӧн, и «ай-люли» припевыс юргӧ дзик аллилуйя моз...
Пароход бӧрся кузь буксир йылын кыссьӧ баржа, сідзжӧ рыжӧй: сійӧс палуба вывсяньыс вевттьӧма кӧрт клеткаӧн, клеткаас — арестантъяс, кодъясӧс судитӧма поселение вылӧ да катаргаӧ мӧдӧдӧм вылӧ.
Баржа нырын сись моз дзирдалӧ часӧвӧйлӧн штыкыс; посни кодзувъяс лӧз небесаын сідзжӧ ӧзйӧны сисьяс моз.
Баржа вылын лӧнь, сійӧс озыра киськалӧ тӧлысь югӧр, кӧрт решеткаа сьӧд сетка сайын гудыра тыдалӧны гӧгрӧс руд чутъяс,
— тайӧ арестантъяс видзӧдӧны Волга вылӧ.
Лимзалӧ ваыс, не то бӧрдӧ, не то полӧмӧн сералӧ.
Ставыс гӧгӧрын кутшӧмкӧ вичкоса кодь, да маслӧӧн ӧвтӧ сэтшӧм жӧ ёна, кыдзи вичкоын.
Видзӧда баржа вылӧ да казьтыла дзолядырся олӧмӧс, Астраханьсянь Нижнийӧ мунӧм; кӧрт чужӧмсӧ мамӧлысь да бабушкалысь, мортлысь, коді пыртіс менӧ тайӧ интереснӧй, кӧть и сьӧкыд олӧмас, — йӧз пӧвсӧ.
А кор ме казьтыла бабушкаӧс, став лёкыс, ӧбиднӧйыс пышйӧ ме дінысь, вежсьӧ, ставыс лоӧ интереснӧйджык, лӧсьыдджык, йӧзыс — бурджык да шаньджык...
Менӧ пӧшти синваӧдз волнуйтӧ войыслӧн мичлуныс, волнуйтӧ тайӧ баржаыс — сійӧ скодитӧ горт вылӧ да сэтшӧм лишнӧй паськыда ойдӧм ю простор вылас, шоныд войся зумыш лӧньын.
Мылькйӧсь-чуркйӧсь берег визьыс, то кыптылӧмӧн да лэччыштӧмӧн, — лӧсьыда тревожитӧ сьӧлӧмӧс,
— мем окота лоны бурӧн, йӧзлы коланаӧн.
Миян пароход вывса йӧз — аслыспӧлӧсӧсь, ставныс найӧ — пӧрысьяс и томъяс, мужчинаяс и нывбабаяс — мем кажитчӧны ӧткодьӧн.
Миян пароход мунӧ ньӧжйӧ, делӧвӧй йӧз пуксьӧны почтовӧйяс вылӧ, а миян пароход вылӧ чукӧртчӧны кутшӧмкӧ раминик немуджтӧмъяс.
Асывсянь да рытӧдз найӧ сёйӧны, юӧны, да пачкайтӧны уна дозмукъяс, пуртъяс, вилкияс, паньяс: менам удж — мыськыны дозмук, весавны вилкияс да пуртъяс, ме занимайтча тайӧн квайт час асывсянь да пӧшти войшӧркадӧдз.
Луннас, кык да квайт часъяс костын да рытнас, дассянь войшӧрӧдз, менам уджӧй этшаджык,
— пассажиръяс, сёйӧм бӧрын шойччигмоз, сӧмын юӧны чай, сур, вина.
Тайӧ часъясӧ свободнӧйӧсь буфетса став уджалысьяс — менам начальство.
Пызан сайын перилӧ дорын чай юӧны пӧвар Смурый, сылӧн отсасьысь Яков Иваныч, кухняса посудник Максим да палубавывса пассажиръяслы официант Сергей, гӧрба ыджыд черлыа, письтиӧсь чужӧма да васӧд синъяса морт.
Яков Иваныч висьтавлӧ быдсяма пежсӧ ырзан серамӧн сералігтыр, сісьмӧм, турунвиж пиньяссӧ петкӧдлӧмӧн.
Сергей пельӧдзыс паськӧдӧма ассьыс лягуша вомсӧ, букыш Максим чӧв олӧ, на вылӧ кыйны позьтӧм рӧма стрӧг синъяснас видзӧдігтыр.
— Аз-зиатъяс!
Мор-рдва!
— шочиника пыді гӧлӧсӧн шулывлас старшӧй пӧвар.
Тайӧ йӧзыс мем оз воны сьӧлӧм вылӧ.
Кыз, лысмӧм Яков Иваныч висьталӧ сӧмын нывбабаяс йылысь и пыр — мисьтӧмтор.
Чужӧмыс сылӧн пустӧй, лӧз чутӧсь, ӧтар бандзиб вылас зӧр тусь гӧрдов ловгӧнъясӧн сійӧ найӧс гартӧ емӧ.
Кор пароход вылӧ чужӧ кокниа сетчысь пассажирка, сійӧ сы гӧгӧр ветлӧ кыдзкӧ торъя нин ньӧжйӧ да полӧмӧн, быттьӧ корысь, сыкӧд сёрнитӧ юмова да норпырысь, паръясас сылӧн тыдовтчас майтӧг быг, сійӧ век пӧльыштӧ быгсӧ тэрыба пеж кывнас.
Мем мыйлакӧ кажитчӧ, мый вот татшӧм тшӧгӧн и колӧ лоны палачьяслы.
— Бабаӧс колӧ кужны калитны,
— велӧдӧ сійӧ Сергейӧс, Максимӧс; найӧ сылысь кывзӧны внимательнӧя да дузгӧдчӧны, гӧрдӧдӧны.
— Азиатъяс,
— мустӧма букӧстас Смурый, сьӧкыда сувтас да командуйтас меным:
— Пешков — марш!
Аслас каютаын сійӧ сюйыштас мем кучик коркаа книжка да водӧ койка вылӧ, ледник стен бердӧ.
— Лыддьы!
Ме пукся макарон ящик вылӧ дз сьӧлӧмысь лыддя:
— «Умбракул, распещренный звездами, значит удобное сообщение с небом, которое имеют они освобождением себя от профанов и пороков...»
Смурый, папироссӧ кыскыштӧм бӧрын, пӧльыштӧ тшынсӧ да ропкӧ:
— Верблюдъяс!
Гижӧмаӧсь...
— «Оголение левой груди означает невинность сердца»...
— Кодлӧн — оголениеыс?
— Абу висьталӧма.
— Сідзкӧ — бабаяслӧн...
Ок, распутникъяс.
Сійӧ куньӧ синсӧ да куйлӧ, кияссӧ юр саяс шыбытӧмӧн, папиросыс муртса тшыналыштӧ, вомкӧтшас ляскысьӧмӧн, сійӧ лӧсьӧдыштӧ папироссӧ кывнас, кыскыштӧ сідзи, мый морӧсас сылӧн мыйкӧ шутлялӧ, и ыджыд чужӧмыс вӧйӧ сук тшын пытшкас.
Мукӧддырйи мем кажитчӧ, мый сійӧ унмовсис, ме дугда лыддьӧмысь да видлала проклятӧй книгасӧ — вукӧдмӧн дӧзмӧдіс сійӧ менӧ.
Но Смурый киргӧ:
— Лыддьы!
— «Венерабль отвечает: посмотри, любезный, мой фрер Сюверьян...»
— Северьян...
— Печатайтӧма — Сюверьян...
— Но?
Вот чертовщина!
Сэтчӧ помас стихӧн гижӧма, кырссьы сэсянь...
Ме кырсся:
— Миянлысь делӧяс тӧдмавны кӧсйысь профанъяс, —
Некор тіян лёк синъяс оз аддзыны найӧс.
Ті сійӧс он тӧдмалӧй, фреръяс сьылӧны кыдзи.
— Сулав,
— шуӧ Смурый,
— да тайӧ жӧ абу стихъяс!
Вай книгасӧ...
Сійӧ скӧра листалӧ кыз, лӧз листбокъяссӧ да книгасӧ сюйӧ вольпась улас.
— Босьт мӧдӧс...
Менам шог вылӧ, сылӧн кӧртӧн дорӧм сьӧд сундукын книгаыс уна, сэні: «Омировы наставления», «Мемории артиллерийские», «Письма лорда Седенгали», «О клопе насекомом зловредном, а также об уничтожении оного, с приложением советов против сопутствующих ему», вӧліны и книгаяс, кодъяслӧн эз вӧв на заводитчанін, ни пом.
Мукӧддырйи пӧвар тшӧктыліс менӧ видлавны тайӧ книгаяссӧ, шуавны налысь став титулъяссӧ — ме лыдди, а сійӧ скӧрысь ропкис.
— Сочиняйтӧны, ракалияяс...
Кыдзи пиняд сеталӧны, а мыйысь — гӧгӧрвоны оз позь.
Гервасий!
А мый чӧртла сійӧ мем, тайӧ Гервасийыс!
Умбракул...
Тешкодь кывъяс, тӧдтӧм нимъяс дӧзмӧдмӧн пырисны паметьӧ, гильӧдісны кывйӧс, окота вӧлі унапӧв шуавны найӧс — гашкӧ, шыясыс восьтісны налысь вежӧртассӧ?
А ӧшинь сайын мудзлытӧг сьыліс да сёлькъясис ва.
Бур эськӧ мунны бӧжас — сэтчӧ, тӧвар ящикъяс пӧвстӧ, кытчӧ чукӧртчӧны матросъяс, кочегаръяс, пассажиръясӧс воӧны картіӧн, сьылӧны сьыланкывъяс, висьтавлӧны интереснӧй историяяс.
Лӧсьыд пукавны накӧд и, прӧстӧй да гӧгӧрвоанаӧс кывзіг, видзӧдны Кама берегъясӧ, ыргӧн сутуга моз нюжӧдчӧм пожӧмъяс вылӧ, видзьяс вылӧ, кытчӧ ытва бӧрын кольӧмаӧсь ичӧтик тыяс да куйлӧны стеклӧ торпыригъяс моз, лӧз небесасӧ отражайтӧмӧн.
Миян пароходным торйӧдӧма муысь, пышйӧ сыысь, а берегсянь мудзӧм лунся лӧньын кылӧ тыдавтӧм кӧлӧкӧльнялӧн бомгӧм, тӧдвылад уськӧдӧны сиктъяс да йӧз йылысь.
Гыяс йылын качайтчӧ черикыйысьлӧн пыж; сійӧ скодитӧ нянь край вылӧ; а берегын тыдовтчис ичӧтик сикт, детинка чукӧр сёльӧдчӧны юын, виж лыа лента кузя мунӧ гӧрд дӧрӧма мужик.
Ылісянь, ю вывсянь, ставыс кажитчӧ лӧсьыд, ставыс — быттьӧ ворсанторъяс, ышмымӧн посни да сера.
Окота горӧдны берегӧ кутшӧмкӧ мелі, бур кывъяс — берегӧ да баржа вылӧ.
Тайӧ гӧрд баржаыс вывті манитіс менӧ, ме быдса час верми синмӧс вештывтӧг видзӧдны, кыдзи сійӧ тшӧтшыд нырнас гудйӧ васӧ.
Пароход порсьӧс моз кыскис сійӧс; личавлігъясӧн буксир клестайтіс ва кузя, сэсся бара зэлавліс, гырысь ва войтъяс гылӧдӧмӧн, да тракнитліс баржа нырӧд.
Мем вывті окота вӧлі видзӧдлыны кӧрт позйын зверьясӧн пукалысь йӧзлысь чужӧмсӧ.
Перымын, кор найӧс чеччӧдісны берегӧ, ме матыстчи баржа скодняяс кузя;
ме пӧлӧн мунісны дасъясӧн руд паськӧма мортъяс, кокъяснас гораа зымӧдіг да кандала кольчаясӧн зяткӧдчиг, сьӧкыд нопъяс улын гӧрбыльтчӧмӧн.
Мунісны нывбабаяс и мужчинаяс, пӧрысьяс и томъяс, мичаяс и мисьтӧмъяс, но дзик жӧ сэтшӧмъяс, кутшӧмӧсь став йӧзыс, сӧмын мӧдног пасьтасьӧмаӧсь да тшыкӧдӧмаӧсь бритӧмӧн.
Дерт, тайӧ — рӧзбойникъяс, но бабушка вывті уна висьтавліс бурсӧ рӧзбойникъяс йылысь.
Смурый, коді мукӧдъяс дорысь ёнджыка скодитіс лёк рӧзбойник вылӧ, баржа вылӧ зумыша видзӧдлывліг, ропкис:
— Енмӧ, видз татшӧм судьбаысь!
Кыдзкӧ ӧтчыд ме юалі сылысь:
— Мыйла тайӧ — ті страпайтанныд, а мукӧдъяс виалӧны, грабитӧны?
— Ме ог страпайт, а гӧтӧвита, страпайтӧны — бабаяс,
— сералігтыр шуис сійӧ; мӧвпалыштӧм бӧрын содтіс:
— йӧз костын торъялӧмыс — йӧйталӧмын.
Ӧтик — мывкыда, мӧд — омӧльджыка, коймӧд — дзик йӧй.
А медым мывкыдмыны, колӧ лыддьыны веськыд книгаяс, чёрнӧй магия да — нӧшта мыйкӧ?
Став книгасӧ колӧ лыддьыны, сэки аддзан веськыдджыксӧ...
Сійӧ помся висьтавліс меным:
— Тэ лыддьы!
Он гӧгӧрво книгасӧ — сизимпӧв лыддьы, сизимысьӧн он гӧгӧрво — лыддьы дас кыкысь.
Пароход вылын став олыськӧд, весиг чӧв олысь буфетчиккӧд, Смурый сёрнитліс орйӧдлӧмӧн, усъяссӧ щӧтялӧмӧн,
— быттьӧкӧ йӧзлы изъясӧн лыйлӧ.
Ме дінӧ сійӧ вӧлі небыд да внимательнӧй, но тайӧ вниманиеас вӧлі мыйкӧ менӧ неуна повзьӧдлысь; мукӧддырйи пӧвар мем кажитчис джынвыйӧ йӧйӧн, кыдзи и бабушкалӧн чойыс.
Мукӧддырйи сійӧ мем шулывліс:
— Нӧрӧвитыштлы лыддьынытӧ.
И синъяссӧ куньӧм бӧрын, дыр куйлӧ, нырнас нускигтыр; сылӧн ыджыд рушкуыс кынтышталӧ, морӧс вылас, покойниклӧн моз пуктӧм киыслӧн сотчӧм, гӧна чуньясыс вӧрӧдчӧны,
— тыдавтӧм емъясӧн кыӧны тыдавтӧм чулки.
И друг кутас ропкыны:
— Да.
Со тэныд — мывкыд, мун дай ов!
А мывкыдтӧ скупа сетӧма дай абу ӧткодя.
Ставыс эськӧ мед вӧліны ӧткодь мывкыдаӧсь, а со — абу...
Ӧти гӧгӧрвоӧ, мӧд оз гӧгӧрво, и эмӧсь сэтшӧмъяс, мый ньӧти нин оз кӧсйыны гӧгӧрвоны, а!
Кывъясӧ мытшласьӧмӧн, сійӧ висьтавлывліс историяяс аслас салдатскӧй олӧмысь,
— сійӧ историяяслысь вежӧртассӧ ме ог вермы кыйны, найӧ эз кажитчыны интереснӧйӧн, дай висьтавліс сійӧ эз первойсяньыс, а мый дум вылас усьлі.
— Кор кутшӧмкӧ салдатӧс полкӧвӧй командир, юалӧ: мый тэныд висьталіс поручик?
Ставсӧ сійӧ вочавидзӧ сідзи, кыдз вӧлі,
— салдатлы колӧ висьтавны веськыда.
А поручик стен вылӧ моз видзӧдліс сы вылӧ да бергӧдчис, лэдзис юрсӧ.
Да...
Пӧвар скӧралӧ, пӧлялӧ тшынсӧ да ропкӧ:
— Ме ӧмӧй тӧда, мый позьӧ висьтавны да мый оз позь?
Сэк поручикӧс судитісны крепостьӧ, а сылӧн матушкаыс шуӧ...
а, енмӧй менам!
Ме жӧ нинӧмӧ абу велӧдчӧма...
Жар.
Ставыс гӧгӧр ньӧжйӧник дзӧрӧ, жынгӧ, каюта кӧрт стена сайын больскӧдчӧ ва да бызӧдчӧ пароход кӧлеса, иллюминатор пӧлӧн паськыд полосаӧн визувтӧ ю, ылын тыдалӧ видзьяса береглӧн ичӧтик полоса, маячитӧны пуяс.
Пельыд велалӧма став шыыс дінӧ,
— кажитчӧ, мый гӧгӧр лӧнь, кӧть и пароход нырын матрос нора лӧвтӧ:
— Си-зим, си-зим...
Абу окота примитны участие нинӧмторйын, абу окота кывзыны, уджавны, сӧмын мед эськӧ пукавны кӧнкӧ вуджӧр сайын, кӧні абу жирнӧй, пӧсь дукыс кухнялӧн, пукавны да унйылысь видзӧдны, кыдзи ва кузя исковтӧ тайӧ лӧнь, мудзӧм олӧмыс.
— Лыддьы!
— скӧрысь тшӧктӧ пӧвар.
Сыысь полӧны весиг класснӧй официантъяс, дай рам, абу варов, судак кодь буфетчик сідзжӧ, тыдалӧ, поліс Смурыйысь.
— Эй, тэ, свинья!
— горзӧ сійӧ буфетнӧй прислуга вылӧ.
— Талань волы, вӧр!
Азиатъяс...
Умбракул...
Матросъяс да кочегаръяс сы вылӧ видзӧдӧны почтительнӧя, леститчӧмӧн,
— сійӧ налы сетавліс пуӧм, бульоннӧй яй, юасис сикт йылысь, семьяяс йылысь.
Маслӧӧссьӧм да коптитчӧм кочегар-белоруссъяс пароход вылын лыддьысьлісны низшӧй йӧзӧн, найӧс шуисны ӧти нимӧн — ягутъясӧн, да дільӧдісны:
— Яга, бяга, на берягу...
Кор Смурый кывліс тайӧс, сійӧ, щӧтясьӧмӧн, вирысла гӧрдӧдӧмӧн, кочегарлы равӧстіс:
— Мый тэ лэдзан ас вылад серавны, мисьтӧм чужӧм?
Сетышт сылы нырвомас!
Кыдзкӧ ӧтчыд боцман, мичаник да лёк мужик, сылы шуис:
— Ягут да хохол — ӧти вера!
Пӧвар кватитіс сійӧс шошаӧдыс да вӧньӧдыс, лэптіс воздухӧ да мӧдіс пыркӧдны, юалӧмӧн:
— Колӧ кӧ — пасьнита!
Вензьывлісны тшӧкыда, мукӧддырйи косьӧдз, но Смурыйӧс эз нӧйтлывны,
— сылӧн вӧлі немортногса ыджыд вын, а сыысь ӧтдор, сыкӧд тшӧкыда и меліа сёрнитліс капитанлӧн гӧтырыс, мужскӧй чужӧма, детинкалысь моз шыльыда шырӧм юрсиа, джуджыд, тшӧг нывбаба.
Смурый чорыда юліс вина, но некор эз коддзыв.
Асывсянь юны заводитӧмӧн, сулеясӧ юліс нёль пӧрйӧ, и пӧшти рытӧдзыс сысъявліс сур.
Чужӧмыс сылӧн вочасӧн рудмис, пемыд синъясыс шензьымӧн паськалісны.
Вӧлі, рытын, пуксяс сійӧ перилӧ вылӧ, ыджыд, еджыд, и часъясӧн пукалӧ чӧва, ылыс визув вылас букыша видзӧдӧмӧн.
Сійӧ часӧ быдӧн торъя нин повлісны сыысь, а ме — жалитлі.
Петіс кухняысь Яков Иванович, пӧсялӧма, доналӧма; кушмӧм юрлысӧ гыжъяліг, сувтіс да, кинас шеныштчӧмӧн, саявліс, либӧ сёрнитліс ылысянь.
— Стерлядьыд унмовсьӧма.
— Но, солянкаӧ.
— А юква либӧ парӧвӧйӧс кӧ закажитасны?
— Гӧтӧвит.
Жӧритасны.
Мукӧддырйи ме решитчывлі матыстчыны сы дінӧ, сійӧ сьӧкыда веськӧдіс синсӧ ме вылӧ.
— Мый?
— Нинӧм.
— Бур...
Ме, кыдзкӧ, татшӧм часъяс пиысь ӧтиын юалі сылысь:
— Мыйла ті ставсӧ повзьӧдланныд, ӧд ті — бурӧсь?
Менам виччысьӧмлы паныд, сійӧ эз скӧрмы.
— Тайӧ ме сӧмын тэ дорӧ бур.
Но сэк жӧ содтіс, сьӧлӧмсяньыс да мӧвпалӧмӧн:
— А, пӧжалуй, збыль, ме быд дорӧ бур.
Сӧмын тайӧс ог петкӧдлы, оз позь тайӧс петкӧдлыны йӧзлы, а то найӧ зульскӧдасны.
Бур вылад быдӧн каттьысьӧ, кыдзи нюр вылын вутш вылӧ...
И таляласны.
Мун, вай сур...
Сулеясӧ помӧдзыс стӧкан бӧрся стӧкан юӧм бӧрын, сійӧ нёнялыштіс уссӧ да шуис:
— Вӧлін кӧ тэ, лэбачӧй, ыджыдджык, то ме эськӧ тэнӧ унаторйӧ велӧді.
Менам эм мый висьтавны мортлы, ме абу дурак...
Тэ лыддьы книгаяс, наын колӧ лоны ставыс, мый колӧ.
Тайӧ абу пустякъяс, книгаясыд.
Сурсӧ юан?
— Ме ог радейт.
— Бур.
Эн и ю.
Юӧм — сійӧ шог.
Вина — чӧртлӧн удж.
Мед эськӧ ме вӧлі озыр — вӧтлі эськӧ ме тэнӧ велӧдчыны.
Велӧдчытӧм мортыд — ӧш, сійӧс кӧть доддяв, кӧть яй вылӧ начкы, а сійӧ сӧмын бӧжнас ӧвтчӧ...
Капитанша сетіс сылы Гогольлысь том, ме лыдди «Страшная месть», сійӧ мем вывті ёна сьӧлӧм вылӧ воис, но Смурый скӧрысь горӧдіс:
— Ерунда, мойдкыв!
Ме тӧда, эмӧсь мӧдсикас книгаяс...
Мырддис менсьым книгаӧс, капитанша ордысь вайис мӧдӧс да зумыша тшӧктіс:
— Лыддьы Тарасӧс...
кыдзи сійӧс?
Корсь.
Капитанша шуӧ — лӧсьыд...
Кодлы — лӧсьыд?
Сылы лӧсьыд, а мем, колӧкӧ, и лӧсьыдтӧм?
Ассьыс юрсисӧ шырӧма, со!
А мый нӧ пельяссӧ абу шырӧма?
Кор Тарас чукӧстіс Остапсӧ вермасьны, пӧвар паськыда серӧктіс.
— Тайӧ — тадз!
А мый нӧ?
Тэ велӧдчӧмыд, а ме — вына!
Мый печатайтӧны!
Верблюдъяс...
Сійӧ кывзіс внимательнӧя, но тшӧкыда броткис:
— А, ерунда!
Оз жӧ позь мортӧс керыштны пельпомсяньыс бӧрӧдзыс, оз позь!
abu
Ме жӧ ачым салдат...
Андрейлӧн изменитӧмыс сыын кыпӧдіс мустӧмтӧм.
— Пеж пи, а?
Баба вӧсна!
Тьфу!
Но кор Тарас лыйис писӧ, пӧвар лэдзис кокъяссӧ койка вылысь, мыджсис сыӧ кокъяснас, кусыньтчис да бӧрддзис,
— ньӧжйӧник визувтісны бандзибъяс кузяыс синва войтъяс, палуба вылӧ войталӧмӧн; сійӧ нускис да ропкис.
— Ой, енмӧй...
енмӧй...
И друг равӧстіс ме вылӧ.
— Да лыддьы жӧ, чӧрт лы!
Сійӧ бара бӧрддзис и — нӧшта ёнджыка да курыдджыка, кор Остап кулӧм водзвылас горӧдіс: «Батьӧ!
Кылан-ӧ тэ?»
— Ставыс воши,
— шлюпкис Смурый,
— ставыс, а!
Пом нин?
Эк, проклятӧй удж!
А вӧлӧмаӧсь йӧз! Тарасыс тайӧ, а?
Да-а, тайӧ йӧз...
Босьтіс киысь книгасӧ да бура видлаліс сійӧс, коркасӧ синванас кӧтӧдіг.
— Бур книга!
Прӧстӧ праздник!
Сэсся ми лыддим «Ивангоэ»,
— Смурыйлы зэв ёна сьӧлӧм вылас воис Ричард Плантагенет.
— Тайӧ настоящӧй король!
— внушитӧмӧн висьталіс сійӧ.
Мем книгаыс кажитчис гажтӧмӧн.
Вообще, ми эг лӧсялӧй вкусъясын,
— менӧ вывті кыскис «Повесть о Томасе Монесе» — «История Тома Джонса, найденыша»-лӧн важся перевод, а Смурый ропкис:
— Йӧйталӧм!
Мый мем сыӧдз, Томасӧдз?
Мый вылӧ сійӧ мем колӧ?
Колӧ лоны мӧд пӧлӧс книгаяслы...
Ӧтчыд ме сылы шуи, мый мем тӧдса — эмӧсь мӧдсикас книгаяс, подпольнӧйяс, запретитӧмъяс; найӧс позьӧ лыддьыны сӧмын войын, пӧдвалъясын.
Сійӧ сувтӧдіс синъяссӧ, чошкӧдчис.
— Мый сэтшӧмыс?
Мый тэ ылӧдлан?
— Ме ог ылӧдлы, менсьым на йылысь поп висьтӧдігас юасис, а сыӧдз ме ачым аддзылі, кыдзи сійӧс лыддьӧны да бӧрдӧны...
Пӧвар менам чужӧм вылӧ зумыша видзӧдӧмӧн юаліс:
— Коді бӧрдӧ?
— Барыня, коді кывзіс.
А мӧдыс весиг пышйис повзьӧмысла.
— Пальӧдчы, сӧран,
— шуис Смурый, ньӧжйӧник синъяссӧ кунигтыр, а чӧв олыштӧм бӧрын кутіс бормочитны:
— Дерт, кӧнъясынкӧ эмӧсь...
мый-нибудь гуся.
Сійӧ лотӧг оз вермы...
Абу сэтшӧмӧсь менам вояс, дай сямӧй менам сідзжӧ...
Но, а век жӧ...
Сійӧ вермис сёрнитны татшӧм мичаа быдса час...
Аслам казявлытӧг, ме велалі лыддьысьны да босьтлі книгасӧ нимкодьпырысь; сійӧ, мый йылысь висьталісны книгаяс, лӧсьыда торъяліс олӧмсьыс.
— Олӧмыс лои пыр сьӧкыдджык и сьӧкыдджык.
Смурый сідзжӧ пыр ёнджыка увлекайтчис лыддьысьӧмӧн да тшӧкыдджыка орӧдліс менӧ уджысь.
— Пешков, лок лыддьысьны.
— Менам мыськытӧм пӧсуда уна.
— Максим мыськас.
Сійӧ скӧрысь мӧдӧдіс старшӧй пӧсудникӧс менам удж вылӧ, мӧдыс лёкысла жугліс стӧканъяс, а буфетчик рама ӧлӧдіс менӧ:
— Чеччӧда пароход вылысь.
Ӧтчыд Максим наросьнӧ пуктӧма няйт ва да юӧм чай тыра тазйӧ кымынкӧ стӧкан, а ме васӧ койышті борт сайӧ, и стӧканъяс лэбисны сэтчӧ жӧ.
— Тайӧ менам мыж!
— шуис Смурый буфетчиклы.
— Гижӧй ме вылӧ.
Буфетса уджалысьяс ме вылӧ кутісны видзӧдны кымӧс увтіыс, мем шулывлісны:
— Эй, тэ! Грамотей!
Тэ мыйысь сьӧмсӧ босьтан?
И зільлісны мем уджсӧ сетны кыдз позьӧ унджык, ковтӧг пӧсудаяс пачкайтӧмӧн.
Ме гӧгӧрвои, мый ставыс тайӧ лёкӧн помасяс меным, и эг ӧшыбитчы.
Рытладор кутшӧмкӧ ичӧтик пристаньысь миян дінӧ пароход вылӧ сӧлісны банйӧм чужӧма баба да виж платьеа да розӧвӧй ковтаа ныв.
Кыкнаныс найӧ вӧлі юыштӧмаӧсь,
— баба нюмъяліс, быдӧнлы копрасис да дьякӧн моз сёрнитіс о вылӧ:
— Прӧститӧй, роднӧйяс, юышті ме ичӧтика!
Судитлісны менӧ, оправдайтісны, со ме и нимкодьвывсьыд юышті...
Ныв сідзжӧ сераліс, йӧз вылӧ гудыр синъяснас видзӧдіг, да зурйӧдліс бабалы.
— А тэ мун, чумӧвӧй, мун, сійӧс тӧд...
Найӧ меститчисны второй класс рубка дорӧ, сійӧ каюталы паныд, кӧні узьлісны Яков Иванович да Сергей.
Бабаыс регыд кытчӧкӧ воши, а ныв дінас пуксис Сергей, лягуша вомсӧ паськӧдӧмӧн.
Войнас, кор ме уджӧс помалӧм бӧрын воді пызан вылӧ, Сергей локтіс ме дінӧ да чабыртіс киӧд.
— Лок, ми тэнӧ гӧтралам...
Сійӧ вӧлі код.
Ме заводитлі нетшыштны киӧс, но сійӧ кучкис менӧ.
— Ло-ок!
Котӧрӧн локтіс Максим, код жӧ, и кыкнад найӧ кыскисны менӧ палуба кузя асланыс каюта дорӧ, узьысь пассажиръяс пӧлӧн.
Но каюта ӧдзӧс дорын сулаліс Смурый, ӧдзӧс шӧрын куричьясас кутчысьӧмӧн — Яков Иваныч, а ныв гымӧдіс сылы мышкуас кулакъяснас да коддзӧм гӧлӧсӧн горзіс:
— Лэдзӧ-ӧ-ӧй...
Смурый нетшыштіс менӧ Сергей да Максим киясысь, найӧс чабыртіс юрсиӧдыс и кык юр воча клёнгӧм бӧрын, швыркнитіс бокӧ — найӧ кыкнаныс усины.
— Азиат!
— шуис сійӧ Яковлы, сылы нырулас ӧдзӧсӧн крапкӧмӧн, да, менӧ тойлаліг, горзіс:
— Мун татысь!
Ме котӧрті пароход бӧжӧ.
Войыс вӧлі кымӧра, юыс — сьӧд: корма сайын пуисны кык рудов туй, тыдавтӧм берегъяслань торйӧдчӧмӧн; тайӧ ичӧтик туйяс костӧдыс кыссис баржа.
То веськыдвылын, то шуйгавылын, чужлӧны гӧрд би чутъяс да, нинӧм югдӧдтӧм вошӧны береглӧн виччысьтӧм чукыльяс сайӧ; на бӧрын лоӧ нӧшта пемыдджык да ӧбиднӧ.
Локтіс пӧвар, пуксис мекӧд орччӧн, сьӧкыда ышловзис да ӧзтіс папирос.
— Найӧ тэнӧ сы дінӧ кыскисны?
Ок, пежъяс!
Ме жӧ кывлі, кыдз найӧ мырдӧналісны.
— Ті мырддинныд сійӧс на ордысь?
— Сійӧс?
— пӧвар лёкысь видыштіс нылӧс да сьӧкыд гӧлӧсӧн водзӧ висьталіс:
— Тані ставыс гадъяс.
Тайӧ пароходыс — сиктысь омӧльджык.
Сиктас овлін?
— Эг.
— Сиктыд — веськыд беда!
Медсясӧ тӧлын...
Чигарка помсӧ борт сайӧ шыбытӧм бӧрын, сійӧ чӧв олыштіс да бара кутіс висьтавны.
— Вошан тэ порсь стада пытшкас, жаль мем тэ, кутюпи.
И быдӧн жальӧсь.
Мукӧддырйиыс ог тӧд, мый эськӧ вӧчи...
весиг пидзӧс вылӧ эськӧ сувті да юалі: мый ті вӧчанныд, сукин сынъяс, а?
Мый ті вӧчанныд, синтӧмъяс, верблюдъяс...
Пароход кузя тутӧстіс, буксир шлёпнитчис ваӧ; сук пемыдын кутіс катласьны пӧнар би, индіс пристань, пемыдсьыс тыдовтчисны нӧшта бияс.
— Пьянӧй Яг,
— ропкис пӧвар.
— И ю эм — Пьянӧй жӧ.
Вӧлі каптенармус — Пьянков.
И писарь — Запивохин.
Чеччыла берегас...
Гырысь камскӧй бабаяс да нывъяс кузь нӧсилкаяс вылын пыртлісны берегысь пес.
Лямкаяс улын кусыньтчӧмӧн, упругӧя йӧктігтыр, пара бӧрся пара локтісны кочегарня трюм дорӧ да шыблалісны сывджын пес сьӧд гуӧ, гораа горӧдӧмӧн:
— Эн доймӧй!
Кор найӧ локтісны пес тырӧн, матросъяс кватайтісны найӧс морӧсӧдныс, кокъясӧдныс, бабаяс чирзісны, сьӧлалісны мужикъяс вылӧ; бӧр петіганыс чепӧльтӧмъясысь да зургӧмъясысь найӧ дорйысисны нӧсилкаясӧн кучкасьӧмӧн.
Ме тайӧс аддзылі дасъясысь нин — быд рейсын: быд пристаньын, кӧні босьтісны пес, вӧлі сійӧ жӧ тор!
Мем чайтсис, мый ме пӧрысь нин, тайӧ пароход вылас, уна во ола, да тӧда ставсӧ, мый вермас лоны сы вылын аски, вежон мысти, арнас, мӧд во.
Югдіс нин.
Пристаньысь вылынджыкса лыа кыркӧтш вылын тыдовтчис ыджыд пожӧма вӧр.
Гӧра паныд, вӧрлань мунісны бабаяс, сералісны да омлялӧмӧн сьылісны; кузь нӧсилкаӧн вооружитчӧмъяс, найӧ вӧліны салдатъяс кодьӧсь.
Окота вӧлі бӧрдны, морӧсын пуис синва, сьӧлӧмӧй быттьӧ на пытшкын пусис; тайӧ вӧлі висьӧмӧн.
Но бӧрдны — яндзим, и ме куті отсавны матрос Бляхинлы мыськыны палуба.
Тайӧ вӧлі тыдавтӧм морт, Бляхин.
Ставнас кутшӧмкӧ быгалӧм, бледмӧм, сійӧ пыр дзебсясис пельӧсъясын, сэсянь ичӧтик синъяснас кодзлӧдліг.
— Прамӧй ногӧн кӧ менам прозвищеӧй абу Бляхин, а...
Сы понда, аддзан тэ,
— мам менам вӧлі рӧспутнӧй.
Чой эм, и чойӧй сідзжӧ...
Сэтшӧмӧс нин, тыдалӧ, шуӧма судьбасӧ налы кыкнаныслы.
Судьбаыд, вокӧ, ставнымлы миянлы — якӧр.
Тэ эськӧ кӧть мунін, да — нӧрӧвитыштлы...
И ӧні, палуба кузя боннас ниртіг, сійӧ мем ньӧжйӧник висьталіс:
— Аддзылін, кыдзи бабаясӧс ӧтдортӧны?
Сійӧ ӧд и эм!
И уль пестӧ кӧ дыр ӧзтан — сотчас!
Ог радейт ме тайӧс, вокӧ, ог уважайт.
И чужи кӧ ме бабаӧн, вӧйтчи эськӧ сьӧд йирӧ, со тэныд христос святӧй пӧруканас!..
И сідз нин некодлы абу вӧля, а сэні нӧшта ӧзтӧны!
Кодзсьысьясыд, ме тэд шуа, абу йӧй йӧз.
Кодзсьысьяс йылысь — кывлін?
Вежӧра йӧз, зэв правильнӧя догадайтчис: шыбыт став посни торъяс, дай служит сылы, чистӧя...
Миян пӧлӧн ва гӧпъяс вомӧн муніс капитанша, юбкасӧ вылӧдз лэптӧмӧн; сійӧ век чеччыліс водз.
Джуджыд статя, и сылӧн сэтшӧм прӧстӧй, сӧдз чужӧм...
Окота вӧлі котӧртны сы бӧрся да сьӧлӧмсянь корны:
— Висьталӧй меным мыйкӧ, висьталӧй!..
Пароход ньӧжйӧник ылыстчис пристаньысь, а Бляхин, пернапасасиг, шуис:
— Мӧдӧдчим...
VІ
Сарапулын Максим муніс пароход вылысь
— муніс чӧва, некодкӧд прӧщайтчытӧг, серьёзнӧй да спокойнӧй.
Сы бӧрся сералігтыр чеччис весел баба, а баба бӧрся — нывка, нюкыртчӧма, пыктӧм синъяса.
Сергей жӧ дыр сулаліс пидзӧс вылас капитан каюта водзын, окаліс ӧдзӧс пӧвсӧ, клёнӧдіс сыӧ плешнас да горзіс:
— Прӧститӧй менӧ, ме абу мыжа!
Тайӧ — Максим...
Матросъяс, буфетса уджалысьяс, весиг кодсюрӧ пассажиръяс тӧдісны, мый сійӧ ылӧдлӧ, — но ызйӧдӧмӧн сӧветуйтісны:
— Ёнджыка, ёнджыка — прӧститас!
Капитан вӧтліс сійӧс, весиг чужйис кокнас, мый вӧсна Сергей турбыльтчис, но кыдзкӧ прӧститіс.
И Сергей сэк жӧ заводитіс шаркъявны палуба кузя, чай юигкежлӧ пӧсуда тыра подносъяс разӧдіг, йӧзлы синъясас пон моз корсьысьӧмӧн видзӧдіг.
Максим пыдди берегысь босьтісны ичӧтик вятскӧй салдатӧс, лысермунӧм дзоляник юра да рыжӧй синъяса мортӧс.
Пӧварлӧн отсасьысь пыр жӧ сійӧс мӧдӧдіс начкавны курӧгъясӧс; салдат пыр жӧ начкис кыкӧс, а мукӧдсӧ лэдзаліс палуба вылӧ, пассажиръяс заводитісны кутавны найӧс,
— куим курӧг лэбзисны борт сайӧ.
Сэки салдат пуксис кухня дорӧ пес вылӧ да зэв ёна бӧрддзис.
— Тэ мый, дурак?
— Чуймӧмӧн юаліс сылысь Смурый.
— Салдатъяс ӧмӧй бӧрдлӧны?
— Ме — нестроевӧй ротаысь,
— ньӧжйӧник шуис салдат.
Тайӧ пӧгубитіс сійӧс,
— часджын мысти пароход вылын став йӧзыс вак-вакӧн сералісны сы вылын; матыстчасны сы дінӧ, синъяснаныс сатшкысясны веськыда чужӧмас, юаласны:
— Тайӧ?
И кутасны льӧбзьыны ӧбиднӧй лӧсявтӧм серамысь.
Салдат первойсӧ эз аддзы йӧзсӧ, эз кыв серамсӧ; важиник ситеч дӧрӧм соснас чужӧмсьыс синвасӧ чукӧртігмоз, сійӧ быттьӧ дзеблаліс синвасӧ соскас.
Но регыд сылӧн рыжӧй синъясыс скӧра ӧзйисны, и сійӧ тэрыба заводитіс:
— Мый бугыльяснытӧ чашкӧдінныд ме вылӧ.
Ой, да мед тіянӧс лестукъяс вылӧ косявлас...
Тайӧ нӧшта ёнджыка гажмӧдіс публикасӧ, салдатӧс кутісны зурйӧдлыны чуньяснас, тракйыны дӧрӧмӧдыс, партукӧдыс, кӧзакӧд моз сыкӧд ворсіг, и сідз травитісны сійӧс ӧбедӧдз, а ӧбед бӧрын кодкӧ пу пань воропӧ сюйӧма пыдзралӧм лимон лестук да кӧрталӧма салдат мышкӧ, сы партук кӧвйӧ: салдат мунӧ, паньыс бовъялӧ сы мышкын ставыс сералӧны, а сійӧ — шедӧм шыр моз бергалӧ, оз гӧгӧрво, мый вылӧ сералӧны.
Смурый сы бӧрся кыйӧдӧ чӧва, серьёзнӧя, пӧварлӧн чужӧмыс лоис бабалӧн кодь.
Мем жаль лои салдатыд, ме юалі пӧварлысь:
— Позьӧ сылы висьтавны пань йывсьыс?
Сійӧ кывшутӧг гогнитіс юрнас.
Кор ме висьталі салдатлы, мый вылӧ сералӧны, сійӧ тэрыба кватитіс паньсӧ, нетшыштіс сійӧс, шыбытіс джоджас, тальыштіс кокнас да кыкнан кинас тшапкысис менам юрсиӧ; ми заводитім тышкасьны, миянӧс кытшалысь публикалы ыджыд гаж вылӧ.
Смурый тойлаліс видзӧдысьясӧс, торйӧдіс миянӧс да, первой менӧ пельӧд трогӧдӧм бӧрын, кватитіс салдатӧс пельӧдыс.
Кор публика аддзис, кыдзи тайӧ ичӧтик мортыс пӧвар ки улын пыркйӧ юрнас да йӧктӧ, публика лёкысь пондіс горзыны, шутьлявны, зымӧдны кокъяснас, серамысла потласьӧмӧн.
— Ура, гарнизон!
Сетышт юрнад пӧварыслы рушкуас!
Йӧз чукӧрлӧн тайӧ йӧй радлӧмыс кыпӧдіс менсьым кӧсйӧм уськӧдчыны на вылӧ да кучкавны пескӧн няйтӧсь башкаяс кузяыс.
Смурый лэдзис салдатӧс да, кияссӧ мышку саяс дзебӧмӧн, мӧдіс публика вылӧ кабан моз, тшӧтясьӧмӧн, пиньяссӧ страшнӧя жергӧдӧмӧн.
— Мунӧй местаясад — марш!
Аз-зиатъяс...
Салдат выльысь уськӧдчис ме вылӧ, но Смурый ӧти кинас шамыртіс сійӧс моздорас, нуӧдіс отвод дорӧ да заводитіс качайтны ва, салдатлысь юрсӧ киськаліг да сылысь рузумысь вӧчӧм акань кодь тушасӧ ставнас бергӧдліг.
Котӧрӧн локтісны матросъяс, боцман, капитанлӧн помощник, выльысь чукӧрмис йӧз чукӧр; быдса юрӧн вылынджык сулаліс буфетчик, кыдзи и пыр чӧв да немӧй.
Салдат пуксис кухня дінӧ пес вылӧ, тіралан кияснас пӧрччис сапӧгсӧ да заводитіс пыдзравны нямӧдсӧ, но сійӧ вӧлӧма кос, а сы шочиник юрси вылысь войталіс ва,
— тайӧ бара серамсӧ петкӧдіс публикалысь.
— Дзик ӧткодь,
— друг шуис салдат чилӧк да ёсь гӧлӧсӧн,
— виа детинасӧ!
Менӧ пельпомӧд кутӧмӧн, Смурый мыйкӧ висьталіс капитан помощниклы, матросъяс вӧтлалісны публикаӧс, а кор ставныс разӧдчисны, салдатлысь пӧвар юаліс:
— Мый нӧ тэкӧд вӧчны?
Мӧдыс чӧв оліс, ме вылӧ йӧй синъяснас видзӧдіг да став тушанас тешкодя сыркъяліг.
— Смир-рно, кликуша!
— шуис Смурый.
Салдат вочавидзис:
— Дудки, тайӧ тэныд абу ротаыд.
Ме аддзи, мый пӧвар яналіс, сылӧн пӧльтчӧм банбокъясыс друг шнёпмунісны, сійӧ сьӧлыштіс да муніс, менӧ аскӧдыс нуӧдӧмӧн; ышмӧмӧн ме восьлалі сы бӧрся да помся видзӧдлывлі бӧрӧ салдат вылӧ, а Смурый бормочитіс:
— Ӧд, кутшӧм дивӧ, а?
Лэдзӧй тіянлы...
Миянӧс суӧдіс Сергей да мыйлакӧ шӧпкӧдӧмӧн шуис:
— Сійӧ асьсӧ вундыны кӧсйӧ!
— Кӧні?
— равӧстіс Смурый да котӧртіс.
Салдат сулаліс прислугалы каюта ӧдзӧс дорын, киас ыджыд пуртӧн, — тайӧ пуртнас сапйӧдлісны голяяссӧ курӧгъяслысь, поткӧдлісны ломзьӧдчӧм вылӧ пес; пуртыс вӧлі ныж да пила кодь пиньӧсь.
Каюта водзын сулаліс публика, ва юра, ичӧтик тешкодь мортӧс видзӧдіг; чангыль ныра чужӧмыс салдатлӧн студен моз дрӧжжитіс, вомыс мудзӧмпырысь воссис, паръясыс чеччалісны.
Сійӧ ымзіс:
— Мучительяс...
му-учительяс...
Мыйкӧ вылӧ кавшасьлӧмӧн ме видзӧдлі йӧз юръяс вомӧн налысь чужӧмъяссӧ, — йӧз нюмъялісны, гигзисны, мӧда-мӧдныслы шуалісны:
— Видзӧд, видзӧд...
Кор сійӧ косіник ичӧтик кинас кутіс гач пиас сюявны петӧм дӧрӧмсӧ, мекӧд орччӧн сулалысь олӧма мужчина ышловзьӧмӧн шуис:
— Кувны лӧсьӧдчӧма, а гачсӧ лӧсьӧдӧ...
Публика нӧшта гораджыка серӧктіс.
Вӧлі гӧгӧрвоана: некод оз эскы, мый салдат вермас асьсӧ вундыны,
— эг эскы и ме, а Смурый, сы вылӧ муртса дзорнитлӧм бӧрын, кутіс аслас рушкуӧн тойлавны йӧзсӧ, шуалігтыр:
— Мун сэсь, дурак!
Сійӧ шулывліс дуракӧн ӧтпырйӧ унаӧс,
— матыстчас быдса йӧз чукӧр дінӧ и горзӧ на вылӧ:
— Мунӧ местааныд, дурак!
Тайӧ сідзжӧ серам кодь, но кажитчис вернӧйӧн: талун асывсянь став йӧзыс — ӧти ыджыд дурак.
Публикаӧс вӧтлӧм бӧрын сійӧ матыстчис салдат дінӧ да чургӧдіс кисӧ.
— Вай татчӧ пуртсӧ...
— Дзик ӧткодь,
— шуис салдат, пуртсӧ йывнас паныдӧн чургӧдігмоз, пӧвар пуртсӧ сюйыштіс меным да салдатӧс тойыштіс каютаӧ.
— Вод да узь!
Мый тэ сідзсӧ, а?
Салдат кывшутӧг пуксис койка вылӧ.
— Сійӧ тэныд сёйны ваяс и вина,
— винасӧ юлывлан?
— Неуна юыштла...
— Тэ, видзӧд, эн вӧрӧд сійӧс — тайӧ эз сійӧ серав тэ вылын, кылан?
Ме шуа — эз сійӧ...
— А мыйла менӧ мучитісны?
— ньӧжйӧник юаліс салдат.
Смурый чӧв олыштіс да зумыда шыасис:
— Но, а ме тӧда?
Мекӧд кухняӧ мунігӧн сійӧ броткис:
— Но...
Збыльвылӧ, сирасисны коньӧрушка дінӧ!
Аддзан — кыдзи?
Сійӧ жӧ!
Йӧзыд, вокӧ, вермасны йӧймӧдны, вермасны...
Сирасясны, кыдз лудікъяс, дай — шабаш.
Весиг кутшӧм сэн лудікъяс!
Лудікъяссьыс лёкджыкӧсь...
Кор ме салдатлы вайи нянь, яй да вина, сійӧ пукаліс койка вылын, катласис бӧрӧ да водзӧ и ньӧжйӧник, баба моз шлюпкӧмӧн бӧрдіс.
Тӧрелкаяс пызан вылӧ пуктӧм бӧрын ме шуи:
— Сёй...
— Пӧдлав ӧдзӧссӧ.
— Пемыд лоас.
— Пӧдлав, а то найӧ бара сюйсьыны кутасны...
Ме муні.
Салдат мем эз во сьӧлӧм вылӧ, сійӧ меын эз кыпӧд страдайтӧм да жалитӧм.
Тайӧ вӧлі лӧсьыдтӧм,
— бабушка унаысь велӧдліс менӧ:
— Йӧзӧс колӧ жалитны, быдӧн шудтӧмӧсь, быдӧнлы сьӧкыд...
— Нуин?
— менсьым юаліс пӧвар.
— Но мый сійӧ сэн?
— Бӧрдӧ.
— Сі...
мешӧк!
Кутшӧм сійӧ салдат?
— Мем сійӧ абу жаль.
— Но?
Мый сідзи?
— Йӧзӧс колӧ жалитны...
Смурый босьтіс менӧ киӧд, кыскыштіс ас бердас да внушитӧмӧн шуис:
— Мырдӧн оз жалитны, а ылӧдлыны оз шогмы,
— гӧгӧрвоин?
Тэ эн велӧдчы кисельяс кизертны, тӧд асьтӧ ачыд...
И менӧ йӧткыштӧмӧн зумыда содтіс:
— Тан тэныд абу места!
На, курит...
Ме вывті ёна волнуйтчи, ставнам рудзмуні пассажиръяс поведениеӧн, мыйкӧ висьтавны кужтӧм скӧрмӧданаӧс да пӧдтанаӧс чувствуйті сыын, кыдз найӧ травитісны салдатӧс, кутшӧм нимкодя сералісны, кор Смурый трогӧдіс сійӧс пельӧдыс.
Кыдз вермис налы сьӧлӧм выланыс воны тайӧ став прӧтивнӧйыс, норыс, мый тані сэтшӧм ёна гажӧдіс найӧс?
Со найӧ бара пуксялісны, водалісны ляпкыдик тент улӧ,
— юӧны, рӧмидзтӧны, ворсӧны картіӧн, мирнӧя да солиднӧя тӧлкуйтігтыр видзӧдӧны ю вылӧ, быттьӧкӧ эз найӧ шутьлявны да лӧвтны час сайын.
Ставныс найӧ сэтшӧм жӧ лӧньӧсь, дышӧсь, кыдзи и пыр; асывсянь рытӧдз найӧ ньӧжйӧник жӧдзӧны пароход вылын, кыдзи гебъяс либӧ бус чиръяс шонді югӧръясын.
Со дасъясӧн йӧз, посъяс дорын жӧдзиг да пернапасасиг, петӧ пароход вылысь пристаньӧ, а пристаньысь веськыда на вылӧ кавшасьӧны нӧшта сэтшӧм жӧ йӧз, сідзжӧ гӧрбыльтӧмаӧсь мышкунысӧ нопъяс да сундукъяс сьӧкта улын, сідзжӧ пасьтасьӧмаӧсь...
Тайӧ йӧзлӧн дугдывтӧг вежсьӧмыс нинӧм оз веж пароход олӧмын, — выль пассажиръяс кутасны сёрнитны сы йылысь жӧ, мый йылысь сёрнитлісны чеччысьяс: му йылысь, удж йылысь, ен йылысь, бабаяс йылысь, и сійӧ жӧ кывъясӧн.
— Пуктӧма господь енмӧн терпитны и, морт, терпит!
Нинӧм он вӧч! Сэтшӧм миян судьбаным...
Тайӧ кывъяссӧ гажтӧм кывзыны, и найӧ скӧрмӧдӧны: ме ог терпит няйт, ме ог кӧсйы терпитны ме дінӧ лёкӧн, невеськыда, ӧбиднӧя видзӧдӧм; ме чорыда тӧда, чувствуйта, мый эг заслужит сэтшӧм видзӧдӧмсӧ.
И салдат эз заслужит.
Гашкӧ сійӧ ачыс кӧсйӧ лоны тешкодьӧн...
Вӧтлісны пароход вылысь Максимӧс — сійӧ вӧлі серьёзнӧй, шань зон, а Сергейӧс, пеж мортӧс, кольӧдісны.
Ставыс тайӧ — абу сідз.
А мыйла тайӧ йӧзыс, кодъяс вермӧны травитны мортӧс, сійӧс воштыны пӧшти йӧймытӧдз, пыр кывзысьӧмӧн подчиняйтчӧны матросъяслӧн скӧрысь горӧдӧмъяслы, обидатӧг кывзӧны видӧмъяс?
— Мыйла борт вылас лэччысинныд?
— мича, но скӧр синъяссӧ читкыртӧмӧн горзӧ боцман.
— Пароходсӧ пӧлыньтінныд, разӧдчӧй, драпӧвӧй чӧртъяс...
Чӧртъяс кывзысьӧмӧн ваткыльтасны мӧд борт вылас, а сэтысь найӧс бара межъясӧс моз вӧтлӧны.
— А, ӧкаяннӧйяс...
Жар войясӧ лунтырӧн доналӧм кӧрт тент улын — дука; пассажиръяс тӧрӧканъяс моз вальмасьӧны палуба вывті, водӧны кытчӧ веськалӧ; пристаньӧ вотӧдз матросъяс найӧс садьмӧдӧны чужъялӧмӧн.
— Эй, мый нюжгӧдчинныд туй шӧрас!
Мунӧй ас местааныд...
Найӧ чеччасны да унйывсьыныс вешъясны сэтчӧ, кытчӧ найӧс тойлалӧны.
Матросъяс сэтшӧмӧсь жӧ, кыдзи и найӧ, сӧмын мӧдног пасьтасьӧмаӧсь, но найӧн командуйтӧны полицейскӧйяс моз.
Лӧня олӧм, полӧм да шога кывзысьӧм тӧдчӧ ставсьыс войдӧр, и сэтшӧм тешкодь, страшнӧ, кор тайӧ кывзысян кырсь пырыс друг писькӧдчӧ чорыд, тӧлктӧм да пӧшти пыр гажтӧм озорничайтӧм.
Мем кажитчӧ, мый йӧзыс оз тӧдны, кытчӧ найӧс нуӧны, налы дзик ӧткодь, кытчӧ найӧс чеччӧдасны пароход вывсьыс.
Кӧть кытӧн найӧ чеччасны берегӧ, сэні недыр пукалӧм бӧрын, найӧ бара локтасны ӧти либӧ мӧд пароход вылӧ, бара кытчӧкӧ мунасны.
Ставныс найӧ кутшӧмкӧ вошӧмаӧсь, чужан мутӧмӧсь, став муыс налы тӧдтӧм.
И ставныс найӧ йӧймымӧн полысьӧсь.
Ӧтчыд войшӧр бӧрын мыйкӧ поті машинаысь, пушкаысь моз лыйис.
Палубаыс пыр жӧ тубыртчис еджыд руӧн, сійӧ сука кыпӧдчис машиннӧй трюмысь тшыналіс быд щельӧд; кодкӧ тыдавтӧм горӧдіс пель чунавмӧн:
— Гаврил, сурик, гын...
Ме узи машиннӧй трюм бердын, пызан вылын, мый вылын мыськавлі пӧсуда, и кор садьми лыйӧм шыысь да сыркнитчӧмысь, палуба вылын вӧлі чӧвлӧнь, машинаысь пӧся чушкис пар, тшӧкыда камӧдчисны мӧлӧтъяс.
Но минута мысти став палубнӧй пассажирыс уна гӧлӧсӧн кутісны лӧвтны, равзыны, и пырысь-пыр лои шуштӧм.
Еджыд ру пытшкын — сійӧ ӧдйӧ сӧдзис — чепсасисны, мӧда мӧднысӧ кок йывсьыныс уськӧдӧмӧн, лёзь юрсиа бабаяс, черилӧн кодь гӧгрӧс синъяса ротйысьӧм мужикъяс, ставныс кытчӧкӧ кыскисны нопъяс, мешӧкъяс, сундукъяс крукасьлӧмӧн да усьласигтыр, енмӧс, Никола-угодникӧс чуксалӧмӧн, нӧйтісны мӧда-мӧднысӧ; тайӧ вӧлі вывті страшнӧ, но и ӧттшӧтш интереснӧ; ме котралі йӧз бӧрся да пыр видзӧді — мый найӧ вӧчӧны?
Первойысь на ме аддзи войся тревога и кыдзкӧ пырысь-пыр гӧгӧрвои, мый йӧзыс тайӧс вӧчисны ылалӧмӧн: пароход муніс ӧдсӧ чинтытӧг, веськыд борт сайын, вывті матын, ӧзъялісны ытшкысьяслӧн кӧстеръяс, войыс вӧлі югыд, вылын сулаліс тыр тӧлысь.
А йӧз шыбласисны палуба кузя пыр тэрыбджыка, бырскӧбтісны класснӧй пассажиръяс, кодкӧ чеччыштіс борт сайӧ, сы бӧрся — мӧд, и ещӧ; кык мужик да манак пескӧн перйисны палуба дінӧ винтитӧм скамья; пароход бӧжысь шыбытісны ваӧ курӧгъяс тыра ыджыд поз; палуба вылын, капитанскӧй пос дорын, пидзӧс вылас сулаліс мужик да, сы пӧлӧн котралысьяслы кевмысиг, кӧин моз омляліс:
— Православнӧйяс, грека...
— Пыжӧ, дьявӧлъяс!
— горзіс кыз барин, ӧти гача, дӧрӧмтӧм, да аслас морӧсӧ зымӧдіс кулакнас.
Котралісны матросъяс, йӧзӧс шошаӧдныс кватлалӧмӧн, кучкалісны налы юрас, шыблалісны палуба вылӧ.
Сьӧкыдпырысь катласис Смурый, войся белье вылас пасьталӧм пальтоа, и гора гӧлӧсӧн ставнысӧ ӧлӧдіс:
— Да яндысьӧй!
Мый ті, — йӧйминныд?
Пароходыс жӧ сулалӧ, сувтіс жӧ, но!
Со — берег!
Дуракъясӧс, кодъяс чеччыштісны ваӧ, ытшкысьяс куталісны, кыскисны, со найӧ,
— аддзанныд, кык пыж?
А коймӧд класса йӧзӧс сійӧ кучкаліс кулакнас юраныс, вывсянь увлань, и найӧ мешӧкъяс моз, чӧва, шляпкысьлісны палуба вылӧ.
Шызьӧм-гызьӧм эз на лӧнь, кыдз Смурый вылӧ лэбыштіс тальмаа дама, киас сёян паньӧн, и сы ныр улын паньнас шенасиг, горзіс:
— Кыдз тэ лысьтан?
Кӧтасьӧм господин сійӧс кутіг, нёнялыштіс уссӧ да дӧсадаӧн шуис:
— Эновт сійӧс, бӧлбанӧс...
Смурый кисӧ шевгӧдӧмӧн, яналӧмӧн мигайтіс да юасис менсьым:
— Мый сэтшӧмыс, а?
Мыйысь сійӧ менӧ?
Но, вот!
Да ӧд ме сійӧс первойысь на аддза!..
А кутшӧмкӧ мужик вирӧн сульсиг горзіс:
— Но и йӧз, но и рӧзбойникъяс!..
Гожӧм быдӧн ме кыкысь аддзылі пароход вылысь паника, и кыкнанысьсӧ сійӧ эз вӧв кыпӧдӧма веськыд ӧпасностьӧн, а сылы водзын лоны верман полӧмӧн.
Коймӧдысь пассажиръяс кутісны кык вӧрӧс,
— на пиысь ӧтиыс вӧлі пасьтасьӧма странникӧн,
нӧйтісны найӧс матросъясысь гусьӧн пӧшти быдса час, а кор матросъяс мырддисны вӧръясӧс, публика кутіс видны найӧс:
— Вӧр вӧрӧс дзебӧ, тӧдӧмысь!
— Асьныд ті жуликъяс, со и бураланныд жуликъяслы...
Жуликъясӧс вӧлі нӧйтӧма садьбыртӧдзыс, найӧ эз вермыны сулавны кок йыланыс, кор найӧс сетісны полициялы кутшӧмкӧ пристаньын...
И уна вӧлі сэтшӧмыс, коді пӧся волнуйтіс, эз лэдзлы гӧгӧрвоны йӧзсӧ — лёкӧсь найӧ али бурӧсь?
рамӧсь али озорникъяс?
И мыйла тшук сэтшӧм скӧрӧсь, лёкӧсь, сэтшӧм яндысяна рамӧсь?
Ме та йылысь юавлі пӧварлысь, но сійӧ, ассьыс чужӧмсӧ папирос тшынӧн кытшалӧмӧн, шулывліс тшӧкыда, дӧсадаӧн:
— Эк, мый тэнӧ гильӧдӧ!
Йӧз, но, и йӧз...
ӧти — тӧлка, мӧд — йӧй.
Тэ лыддьы книгаяс, а эн бормочит.
Книгаясын, кор найӧ веськыдӧсь, колӧ лоны ставсӧ висьталӧма...
Вичкоса книгаяс да житиеяс эз радейтлыв...
— Но, тайӧ попъяслы, поп пиянлы...
Мем окота лои вӧчны сылы сьӧлӧм вылас воанатор — пӧдаритны книга.
Казаньысь ме вит ура вылӧ ньӧби «Предание о том, как солдат спас Петра Великого», но сэки пӧвар вӧлі кодъюра, скӧр, ме эг лысьт сылы сетны пӧдаркиӧс да первой ачым лыдди «Преданиесӧ».
Сійӧ вывті ёна сьӧлӧм вылӧ воис меным,
— ставыс сэтшӧм прӧстӧй, гӧгӧрвоана, интереснӧй да дженьыд.
Ме вӧлі уверен, мый тайӧ книгаыс менам велӧдысьлы сетас удовольствие.
Но кор ме сеті сылы книгаӧс, сійӧ кывшутӧг книгаӧс кипыдӧснас нямыртіс гӧгрӧс комокӧ да швыркнитіс борт сайӧ.
— Со кыдзи тэнсьыд книгатӧ, дурень!
— шуис сійӧ зумыша.
— Ме жӧ тэнӧ понйӧс моз велӧда, а тэ пыр кӧсъян пӧтка яй жӧритны.
Зымкнитіс кокнас да равӧстіс:
— Тайӧ кутшӧм книга?
Ме йӧйталӧмъястӧ ставсӧ нин лыддьылі!
Мый сэтчӧ гижӧма — веськыдтор?
Но, висьтав!
— Ог тӧд.
— Сідзкӧ ме тӧда!
Кор мортлысь керыштан горсӧ, сійӧ пос вывсянь усьӧ увлань, и мукӧдъяс оз нин кавшасьны турун видзанінӧ — салдатъясыд абу дуракъяс!
Найӧ эськӧ ӧзтісны турунсӧ и — пом!
Гӧгӧрвоин?
— Гӧгӧрвои.
— Сійӧ жӧ!
Ме тӧда царь Петр йывсьыд.
— Татшӧмыс сыкӧд эз вӧвлы!
Вешйы сэсь...
Ме гӧгӧрволі, мый пӧвар вӧлі прав, но книгаыс, век жӧ, сьӧлӧм вылӧ воис меным; нӧшта ӧтчыд «Предание» ньӧбӧмӧн, ме лыдди сійӧс мӧдпӧв и шензьӧмӧн убедитчи, мый книгаыс збыльысь лёк.
Тайӧ шӧйӧвоштіс менӧ, и ме пӧвар вылӧ куті видзӧдны ёнджыка на внимательнӧя да эскӧмӧн, а сійӧ, мыйлакӧ пыр тшӧкыдджыка ыджыд дӧсадаӧн, шуавліс:
— Эк, кутшӧма эськӧ колӧ тэнӧ велӧдны!
Тэд тан абу места...
Ме и ачым чувствуйті — абу места.
Сергей менӧ мустӧмтіс; ме некымынысь нин казявлі, мый сійӧ менсьым пызан вылысь гусявлӧ чайнӧй приборъяс да буфетчикысь гусьӧн найӧс сеталӧ пассажиръяслы.
Ме тӧді, мый тайӧ лыддьысьсьӧ гусясьӧмӧн,
— Смурый не ӧтчыд нин ӧлӧдліс менӧ:
— Видзӧд, аслад пызан вылысь чайнӧй пӧсуда официантъяслы эн сет!
Меным нӧшта на унджык вӧлі омӧльыс, частӧ мем окота вӧлі первойя пристань вылын жӧ пышйыны пароход вылысь, мунны вӧрӧ.
Но кутіс Смурый: сійӧ ме дінӧ лои пыр меліджык,
— и меным вывті ёна сьӧлӧм вылӧ воис пароходлӧн дугдывтӧг мунӧмыс.
Вӧлі лӧсьыдтӧм, кор сійӧ сувтліс пристань дорӧ, и ме пыр виччыси — вот мыйкӧ лоас, и ми кывтам Камасянь Белаяӧ, Вяткаӧ, а то — Волга кузя, и аддза выль берегъяс, каръяс, выль йӧзӧс.
Но тайӧ эз ло — пароход вылын менам олӧм помасис виччысьтӧг да меным яналӧмӧн.
Рытын, кор ми мунім Казаньсянь Нижнийлань, буфетчик менӧ корис ас ордас, ме пыри, сійӧ пӧдлаліс ӧдзӧссӧ ме бӧрся да шуис Смурыйлы, коді зумыштчӧмӧн пукаліс ковровӧй табуретка вылын:
— Вот.
Смурый скӧрысь юаліс менсьым:
— Тэ Сергейлы сеталан приборъяс?
— Сійӧ ачыс босьтӧ, кор ме ог аддзы.
Буфетчик ньӧжйӧник шуис:
— Оз аддзы, а тӧдӧ.
Смурый кучкис аслас пидзӧсӧ кулакнас, сэсся гыжъялыштіс пидзӧссӧ, шуаліг:
— Сулавлӧй, эштанныд...
И кутіс думайтны.
Ме видзӧді буфетчик вылӧ, сійӧ — ме вылӧ, но кажитчис, мый ӧчки саяс сылӧн абуӧсь синъясыс.
Сійӧ оліс шынитӧв, ветлӧдліс гусьӧник, сёрнитіс ичӧт гӧлӧсӧн.
Мукӧддырйи сылӧн вушйӧм тошкыс да тыртӧм синъясыс быльснитчылісны кысянькӧ пельӧс сайсянь и сэк жӧ вошлісны.
Узьны водтӧдзыс сійӧ дыр сулавліс пидзӧс вылас буфетын куслытӧм лампадаа ӧбраз водзын,
— ме аддзывлі сійӧс червоннӧй туз кодь ӧдзӧс томан розь пыр, но мем эз удайтчыв аддзывны, кыдзи юрбитӧ буфетчик: сійӧ прӧстӧ сулаліс да видзӧдіс ӧбраз да лампада вылӧ, ышлолалӧмӧн тошсӧ малаліг.
Чӧв олыштӧм бӧрын Смурый юаліс:
— Серёжка сетлывліс тэд сьӧм?
— Эз.
— Некор?
— Некор.
— Сійӧ оз ылӧдлы,
— шуис Смурый буфетчиклы, а мӧдыс гусьӧник вочавидзис:
— Дзик ӧткодь.
Пӧжалуйста.
— Мунам!
— горӧдіс меным пӧвар, матыстчис менам пызан дорӧ да кокньыдика печиктіс чуньнас меным кӧсичаӧ.
— Дурак!
И ме — дурак!
Мем колӧ вӧлі видзӧдны тэ бӧрся...
Нижнийын буфетчик рӧсщӧтайтіс менӧ: ме пӧлучиті кӧкъямыс шайт гӧгӧр — меӧн нажӧвитӧм медводдза ыджыд сьӧм.
Мекӧд прӧщайтчигӧн Смурый зумыша висьталіс:
— Н-но, вот!..
Ӧні видзӧд кыкнан синнад — гӧгӧрвоан?
Вомтӧ паськӧдны оз позь...
Сійӧ сюйыштіс меным киӧ табак видзан бисернӧй кӧшель.
— Налы жӧ, вот тэд!
Тайӧ бур рукоделье, тайӧс меным вежань вышывайтліс...
Но прӧщайтлы!
Лыддьы книгаяс — тайӧ медся бур!
Босьтіс менӧ киняулӧд, лэптыштіс, окыштіс да крепыда сувтӧдіс пристань палуба вылӧ.
Меным вӧлі жаль и сійӧ, и ачым; ме муртса эг бӧрддзы ыджыд гӧлӧсӧн, видзӧдіг, кыдз сійӧ бӧр мунӧ пароход вылӧ, грузчикъясӧс вешталігтыр, ыджыд, сьӧкыд, ӧтка...
Кымынӧс сэсся ме аддзылі сы кодь шань, ӧтка, олӧмысь торъялӧм йӧзӧс.
VІІ
Дед да бабушка мунісны карӧ.
Ме на ордӧ локті скӧр да воинственнӧй, сьӧлӧм вылын вӧлі сьӧкыд,
— мыйысь менӧ лыддисны вӧрӧн?
Бабушка менӧ встретитіс меліа да пыр жӧ муніс самӧвар пуктыны; дед, кыдз век, смекайтчӧмӧн юаліс:
— Уна-ӧ зарнитӧ чӧжин?
— Мый эм — ставыс менам,
— ӧшинь дорӧ пуксиг, вочавидзи ме.
Торжественнӧя кыски зептысь папирос пачка да заводиті куритчыны.
— Сі-идз,
— шуис дед, менам удж вылӧ сюся видзӧдігтыр.
— Со мый?
Чӧрт зелля куритан?
Абу-ӧ водзджык на?
— Мем со весиг кӧшель пӧдаритісны,
— ошйысьышті ме.
— Кӧшель,
— чирӧстіс дед.
— Тэ мый, скӧрмӧдан менӧ?
Сійӧ уськӧдчис мелань, вӧсни, ён кияссӧ нюжӧдӧмӧн, турунвиж синъяснас кодзлаліг.
Ме чеччышті, юрнам зурги сылы кынӧмас, — старик пуксис джоджӧ да кымынкӧ секунда видзӧдіс ме вылӧ, шензьӧмӧн синсӧ лапйӧдліг, сьӧд вомсӧ калькнитӧмӧн, сэсся спокойнӧя юаліс:
— Тайӧ тэ менӧ тувкин, дедтӧ?
Тэнад мамлысь рӧдимӧй батьтӧ?
— Уна нин ті менӧ нӧйтлінныд,
— буркниті ме, гӧгӧрвоӧмӧн, мый вӧчи зывӧктанаӧс.
Дед, косіник да кокньыдик, чеччис джоджысь, пуксис мекӧд орччӧн, сюся нетшыштіс менсьым папиросӧс, шыбытіс сійӧс ӧшиньӧд да повзьӧм гӧлӧсӧн шуис:
— Йӧй юр, гӧгӧрвоан-ӧ тэ, мый тайӧс тэд некор ен оз прӧстит тэнад став олӧм чӧжыд?
Мам,
— шыасис сійӧ бабушка дінӧ,
— тэ видзӧдлы жӧ, кучкис ӧд сійӧ менӧ?
Сійӧ!
Кучкис.
Юав вот сылысь!
Бабушка эз понды юасьны, а прӧстӧ матыстчис ме дорӧ да кватитіс юрсиӧд, кутіс тракйыны да шуавны:
— А таысь — со кыдз сійӧс, со кыдз...
Оз вӧлі доймы, но вывті ӧбиднӧ, и торъя нин вӧлі ӧбиднӧ дедлӧн лёкысь радлан серамысь,
— сійӧ инас эз ӧшйы улӧс вылын, клопйӧдліс кипыдӧсъяснас асьсӧ пидзӧс кузяыс да серампырыс каркйӧдліс:
— Сідз, сі-идз...
Ме нетшыштчи, чеччышті посводзӧ, воді сэтчӧ пельӧсас, личкӧма, пустӧшитӧма, кывзіг, кыдзи дзожгӧ самӧвар.
Матыстчис бабушка, копыртчис ме весьтӧ да муртса кывмӧн вашнитіс:
— Тэ менӧ прӧстит, ме ӧд эг доймымӧн тракӧд тэнӧ, ме ӧд наросьнӧ!
Мӧдногыс оз позь,
— дедушкоыд ӧд старик, сійӧс колӧ уважайтны, сылӧн сідзжӧ лыясыс чегъясьӧмаӧсь, ӧд сійӧ сідзжӧ шогсӧ паньыштіс тыр сьӧлӧмӧн,
— ӧбижайтны сійӧс оз ков.
Тэ абу ичӧт, тэ гӧгӧрвоан сійӧс...
Колӧ гӧгӧрвоны, Алёша!
Сійӧ сэтшӧм жӧ кага, абу бурджык сыысь...
Сылӧн кывъясыс пӧсь ваӧн моз мыськалісны менӧ, тайӧ дружескӧй шӧпкӧдӧмсьыс лои и яндзим, и кокни, ме топыда сывйышті бабушкаӧс, ми окыштчим.
— Мун сы дінӧ, мун, нинӧм!
Сӧмын сы дырйи пырысь-пырсӧ эн куритчы, сет велавны...
Ме пыри комнатаӧ, видзӧдлі дед вылӧ да ӧдва кутчыси серамысь — дед збыльысь вӧлі бурасьӧма, кыдз кага, ставнас югъяліс, вӧрӧдіс кокъяснас да сизьдіс гӧрдов гӧна лапаяснас пызанӧ.
— Мый, козёл?
Бара люкасьны локтін?
Ак тэ, рӧзбойник!
Дзик батьыд кодь!
Фармазон, пырин керкаӧ — эн пернапасась, пыр жӧ табак куритны, ак, тэ, Бонапарт, кӧпейхаа морт.
Ме чӧв олі.
Сылӧн мудзис кывйыс да сідзжӧ ланьтіс, да чай юигӧн заводитіс велӧдны менӧ.
— Ен водзын полӧм мортлы колӧ, кыдзи вӧвлы дом.
Ен кындзи некод другным миян абу!
Мортлы мортыд — лёк враг!
Мый йӧзыд — врагъяс, сыысь ме кылі кутшӧмкӧ правда, а став мукӧдыс эз вӧрзьӧдны менӧ.
— Ӧні бара мун Матрена тьӧткаыд ордӧ, а тулыснас — пароход вылӧ.
Тӧвсӧ олышт на ордын.
А эн висьтав, мый тулыснас мунан на ордысь...
— Но мыйла ылӧдлыны йӧзсӧ?
— шуис бабушка, а ачыс сӧмын на ылӧдліс дедӧс менӧ пӧрйӧдлӧмӧн тракйӧмнас.
— Пӧръясьтӧг он ов,
— пыксис дед,
— нолтӧ висьтав, коді олӧ пӧръясьтӧг?
Рытнас, кор дед пуксис Псалтырь лыддьыны, ме бабушкакӧд петі ворота сайӧ, эрд вылӧ; ичӧтик, кык ӧшиня хибарка, кытӧн овліс дед, сулаліс кар помын, Канатнӧй улича «бӧрладорын», кӧні коркӧ вӧвлі дедлӧн аслас керка.
— Со кытчӧ воим!
— сералігтыр висьталіс бабушка.
— Оз вермы старикыд аслас сьӧлӧм вылӧ воан места корсьны, пыр местаысь местаӧ ветлӧ.
Сылы и тані абу лӧсьыд, а меным — лӧсьыд!
Миян водзӧ паськӧдчис верст куим пасьта оврагъясӧн торйӧдлӧм эжсялӧм му, кодӧс кытшалӧма вӧр гребешок, казанскӧй тракт бердса кыдзьяс визьӧн.
Оврагъясысь розгаясӧн чургӧдчӧмаӧсь кустарник уввожъяс, лэччысь кӧдзыд шонділӧн югӧръясыс мичмӧдӧмаӧсь найӧс вирӧн.
Лӧнь рытъя тӧлыс вӧрӧдіс рудов былинкаясӧс; матыса овраг сайын, — сідзжӧ былинкаяс моз, — воисны мещанскӧй зонъяслӧн да нывъяслӧн мыгӧръяс.
Ылын, веськыдвылын, сулаліс старообрядческӧй кладбищелӧн гӧрд стена, сійӧс шулісны «Бугровскӧй скитӧн», шуйгавылын, овраг весьтын, кыпӧдчис му вылӧ пемыд пу чукӧр, сэні — еврейскӧй кладбище.
Ставыс гӧгӧр гӧль, ставыс чӧва топӧдчис ранитчӧм му бердӧ.
Кар помса ичӧтик керкаяс полӧмӧн видзӧдісны ӧшиньяснас буса туй вылӧ, туй вылын шӧйтӧны посньыдик, омӧль вердаса курӧгъяс.
Девичӧй манастырь дорын локтӧ стада, баксӧны мӧсъяс; лагерысь кылӧ военнӧй музыка — равзӧны да уксӧны ыргӧн трубаяс.
Лёкысь гудӧксӧ чашйигтыр локтӧ кодъюра, джӧмдалӧ да бормочитӧ;
— Ме воӧдча тэӧдз...
тшук...
— Дурачок,
— гӧрд шонді вылӧ читкыртчӧмӧн, шуӧ бабушка,
— кытчӧ тэд воӧдчыны?
Регыд усян, унмовсян, а узигад тэнӧ ректасны...
И гудӧкыд, тэнад олан гажыд, пропадитас...
Ме висьтавла сылы, кыдзи олі пароход вылын, да гӧгӧр видзӧда.
Сы бӧрын, ме мый аддзылі, тан мем гажтӧм, ме ачымӧс чувствуйта скӧвӧрда вывса йӧршӧн.
Бабушка кывзӧ чӧва да внимательнӧя, сідзжӧ, кыдз ме радейта кывзыны сылысь, и кор ме висьталі Смурый йылысь, сійӧ, лабутнӧя пернапасасигмоз шуалӧ:
— Бур морт, отсав сылы, богородица, буриник!
Тэ, видзӧд, эн вунӧд сы йылысь!
Тэ пыр буртортӧ ёнджыка помнит, а мый лёк — прӧстӧ вунӧд...
Меным вывті сьӧкыд вӧлі висьтавны сылы, мыйла меным вӧчисны рӧщӧт, но сьӧлӧмӧс чорзьӧдӧмӧн ме висьталі.
Тайӧ эз вӧч сы вылӧ некутшӧм впечатление, сійӧ сӧмын веськодьпырысь шуыштіс:
— Тэ том на, он куж овнытӧ...
— Вот, быдӧн мӧда-мӧдныслы шуӧны: он куж овны,
— мужикъяс, матросъяс, Матрен тьӧтка — пиыслы; а мый колӧ кужнысӧ?
Паръяссӧ топӧдӧмӧн сійӧ гогйӧдлыштіс юрнас.
— Вот тайӧ ме ог тӧд!
— А шуан жӧ?
— Мыйысь не шуны?
— спокойнӧя шуис бабушка,
— тэ эн элясь, тэ ичӧт на, тэныд оз на и ков тӧдны.
Да код нӧ кужӧ?
Сӧмын жуликъяс.
Со, дедушкаыд и вежӧра, и велӧдчӧма, а сідзжӧ нинӧм эз сяммы.
— Тэ ачыдсӧ бура олін?
— Ме?
Бура.
И омӧлясӧ олі — быдногыс...
Миян пӧлӧн тэрмасьтӧг мунісны йӧз, ас бӧрсяньыс кузь вуджӧръяс кыскӧмӧн, кокъяс увсьыныс тшынӧн кыпӧдчис бус, дзебис тайӧ вуджӧръяссӧ.
Рытъя шог лои пыр сьӧкыдджык, ӧшиньясысь киссис дедлӧн ропкӧм шы:
— Господи, да не яростию твоею обличиши мене, ниже гневом твоим накажеши мене...
Бабушка нюмъялігтыр шуис:
— Дӧзмис нин, дерт, енмыд сыысь!
Быд рыт ропкӧдӧ, а мый йылысь.
Ӧд пӧрысиник нин, нинӧм нин оз ков, а пыр норасьӧ, пыр чукрасьӧ...
Енмыд, кӧнкӧ, кывзысяс рытъя гӧлӧсъясад, дай серӧктас: бара Василий Каширин дольӧ!..
Мунам жӧ узьны...
Ме думышті босьтчыны сьылысь лэбачьясӧс кыйӧмӧ; мем кажитчис, мый тайӧ бура вердас: ме кута кыйны, а бабушка — вузавны.
Ньӧби тыв, асык, западняяс, вӧчи садӧкъяс, и со югдігӧн ме пукала оврагын, кустъяс пӧвсын, а бабушка кӧрзинаӧн да мешӧкӧн тапикасьӧ вӧрӧд, ӧктӧ медбӧръя тшакъяс, жов да ӧрӧшки.
Сӧмын на кыпӧдчис мудз сентябрскӧй шонді; сылӧн еджыд югӧръясыс то кусласны кымӧръяс пӧвстӧ, то эзысь югӧрӧн усясны ме дінӧ оврагӧ.
Овраг пыдӧсын рӧмыд на, сэтысь кыпӧдчӧ еджгов ру; сёйӧд крут овраг бокыс пемыд да куш, а мӧдар бокыс нюз, вевттьысьӧма пемыд рӧма турунӧн, виж, гӧрдов да алӧй коръяса кустарникъясӧн; ыркыд тӧвру нетшкӧ коръяссӧ да нӧбӧдӧ овраг кузя.
Пыдӧсас, йӧнъяс пӧвстын, горзӧны щеглята, руд йӧнъяс пӧвстысь ме аддза збой лэбач юръяс вылысь алӧй чепчикъяс.
Ме гӧгӧрын бырсйӧдлӧны любопытнӧй виж пыстаяс; еджыд банбокъяснысӧ тешкодя пӧльтӧмӧн, найӧ ызгӧны да шуксьӧны, быттьӧ том кунавинскӧй мещанаяс праздник дырйи; тэрыбӧсь, вежӧраӧсь да лёкӧсь, найӧ кӧсйӧны быдтор тӧдны, быдтор видлыны, и шедӧны западняӧ ӧти бӧрся мӧд.
Жаль видзӧдны, кыдз найӧ пессьӧны, но менам удж тӧргӧвӧй, суровӧй; ме найӧс йӧртала запаснӧй садӧкӧ да дзеба мешӧкӧ,
— пемыдінын найӧ пукалӧны смирнӧя.
Боярышник куст вылӧ пуксис чиж стая; куст сявкнитӧма шондіӧн, чижъяс радӧсь шонділы да нӧшта гажаджыка чирксӧны; асланыс вӧрас серти найӧ мунӧны зонпосни школьникъяс вылӧ.
Горш, домовитӧй сорокопут сёрмӧма лэбны шоныд муӧ, пукалӧ нюклясьысь лежнӧг уввож вылын, нырнас весалӧ борд гӧнъяссӧ да сьӧд синъяснас сюся кыйӧдӧ сёян бӧрся.
Вывлань чепӧсйис жаворонок моз, кутіс малязіӧс, тӧждысьӧмӧн сатшкис сійӧс ёсь ув вылӧ да бара пукалӧ, руд, вӧруйтан юрсӧ бергӧдлігтыр.
Шытӧг лэбзис туналысь лэбач щур, меӧн горша мечтайтан предмет — вот эськӧ кыйны!
Жонь, стаяысь торйӧдчӧмӧн, пукалӧ ловпу вылын, гӧрд, важнӧй, быттьӧ генерал, и скӧрысь дзуртӧ сьӧд нырсӧ копрӧдлігтыр.
Кымын вылынджык шонді, сымын унджык лэбач да налӧн гажаджык чирксӧм.
Оврагыс ставнас тырӧ музыкаӧн, сылӧн основнӧй тоныс — тӧвру улын кустарниклӧн дугдывтӧг кышакылӧм; лэбачьяслӧн эльтчысь гӧлӧсъясыс оз вермыны пӧдтыны тайӧ лӧнь юмов-шог зыксӧ,
— ме сыын кыла гожӧмлысь медбӧръя сьылӧмсӧ, сійӧ вашкӧдӧ мем кутшӧмкӧ аслыс пӧлӧс кывъяс, и найӧ асьныс тэчсьӧны сьыланкывйӧ.
А сійӧ жӧ кадӧ паметь, аслам кӧсйытӧг, тӧдвылӧ уськӧдлӧ важся серпасъяссӧ.
Кысянькӧ вывсянь горзӧ бабушка:
— Тэ — кӧні?
Сійӧ пукалӧ овраг бужӧд дорын, плавгӧма чышъянсӧ, сы вылӧ тэчӧма нянь, ӧгурцы, сёркни, яблокъяс; тайӧ став благостыня пӧвстас сулалӧ шонді водзын дзирдалысь ичӧтик, вывті мича граненӧй графин крустальнӧй пробкаӧн — Наполеон юрӧн, графинын — зверобойын сулӧдӧм ичӧтик шкалик вина.
— Господьӧй, кутшӧм лӧсьыд!
— аттьӧалӧмӧн шуӧ бабушка.
— А ме сьыланкыв лӧсьӧді!
— Да но?
Ме висьтала мыйкӧ сылы, стихъяс кодьӧс.
— Локтӧ тӧв, быдлун кӧдздӧдны пондіс.
Прӧщай, менам жар гожӧмся шонді!..
Но сійӧ менсьым помӧдз кывзытӧг торкӧ менӧ:
— Татшӧм сьыланкыв, — эм, сӧмын сійӧ бурджык!
И сьылан гӧлӧсӧн висьталӧ:
— Ой, и лэччӧ гожся шондіыс
Ылыс вӧрпу сайӧ, кӧні пемыд вой,
Эх, и коли меӧй, коньӧр нывка,
Менам тувсовлунся гажтӧг, ӧтнам скӧнь...
Кор ме пета сиктсай эрд вылӧ,
Казьта тувсов кадся гуляйтӧмӧс век, —
Ыбъяс вылын босьтӧ менӧ шог, —
Вошті ассьым томлунӧс ме сэк.
Муса пӧдругаяс, нывъяс менам, ой!
Мыйӧн усяс первой, еджыд, небыд лым,
Менам морӧс пиысь перйӧ сьӧлӧмӧс,
Лымъяс менсьым сьӧлӧмӧс ті гуалӧ!..
Менам авторскӧй самолюбие ни ӧти оз страдайт, мем зэв сьӧлӧм вылӧ воӧ сьыланкывйыс и вывті жаль нылыс.
А бабушка висьталӧ:
— Со, кыдз шогыд сьывсьӧ!
Тайӧс аддзан, ныв лӧсьӧдӧма: гуляйтӧма сійӧ тулыссяньыс, а тӧв кежлас мусукыс эновтӧма сійӧс, гашкӧ мӧд дорӧ матыстчӧма, и бӧрдӧма нылыс сьӧлӧм доймӧмысла...
Мый ачыд ас вывтіыд он нулы — сы йылысь лючки-бура он висьтав, а сійӧ, аддзан, кутшӧм лӧсьыда лӧсьӧдӧма сьыланкывсӧ!
Кор бабушка первойысь вузаліс лэбачьясӧс нелямын ур дон, тайӧ вывті шензьӧдіс сійӧс.
— Видзӧдлы жӧ тэ!
Ме чайті — пустӧй удж, челядь ворсӧм, а со сійӧ кыдзи бергӧдчис.
— Донтӧг на ещӧ вузалӧмыд...
— Да но?.
Базар лунъясӧ сійӧ вузаліс шайт дон дай унджык и пыр шензьыліс: кутшӧм уна позьӧ нажӧвитны немторнас!
— А нывбаба быдса лун песлалӧ бельё, либӧ джоджъяс мыськӧ четвертакӧн лун, со и гӧгӧрво!
А ӧд абу лӧсьыд тайӧ!
И лэбачьясӧс садӧкын видзны абу лӧсьыд.
Шыбыт жӧ тэ тайӧс, Алёша.
Но ме вывті нин сетчи лэбач кыйӧмад, сійӧ мем вывті сьӧлӧм вылӧ воис да менӧ независимӧйӧн кольӧмӧн, эз вай лёкторсӧ некодлы, лэбачьяслы кындзи.
Ме лӧсьӧді бур лэчьяс, пӧрысь лэбачкыйысьяскӧд тӧлкуйтӧмъяс унаторйӧ велӧдісны менӧ,
— ме ӧтнам ветлывлі кыйны лэбачьясӧс пӧшті комын верст сайӧ, Костовскӧй вӧрӧ, Волга берег дорӧ, кӧні, мачтовӧй пожӧма вӧрын, олісны уркайяс да любительясӧн донъялан пыста-апполоновкаяс — гежӧд мичлуна кузь бӧжа еджыд лэбачьяс.
Вӧвлі — петан рытсяньыс да кузь войбыд шляпиктан казанскӧй тракт кузя, мукӧддырйи — арся зэр дырйи, джуджыд няйтӧд.
Мышку сайын клеёнкаысь вурӧм мешӧк, сэні садӧкъяс да позъяс приманитан лэбачӧн.
Киын ыджыд ореховӧй бедь.
Йирмӧг да шуштӧм арся пемыдын, вывті шуштӧм!..
Туй бокъясын сулалӧны пӧрысь, гым-чардӧн чегъялӧм кыдзьяс, шевгӧдӧмаӧсь менам юр весьтӧ васӧд увъяссӧ; шуйгавылын, нӧрыс горулас, сьӧд Волга весьтын, пыдӧстӧм пропастьӧ мунӧмӧн, кывтӧны медбӧръя пароходъяс да баржаяс мачтавывса гежӧдик бидзувъяс, ваас бызӧдчӧны кӧлесаяс, уксӧны свистокъяс.
Чугун кодь му бердысь сувтӧны туйбердса сиктъясысь керкаяс, кок улӧ тупыльтчӧны скӧр, тшыг понъяс, стӧрӧж кучкалӧ нӧшкӧ да повзьӧмпырысь горзӧ:
— Коді локтӧ!
Кодӧс чӧртъясыс кыскӧны — коді тшӧктӧ войын шӧйтны?
Ме вывті ёна полі, мый менсьым мырддясны лэчьясӧс, да сьӧрысь босьті стӧрӧжъяслы вылӧ вит ураяс.
Фокино сиктса стӧрӧж лӧсявны кутіс мекӧд да пыр окайтіс:
— Бара нин локтан?
Ок, тэ, повтӧм, инасьтӧм войся олысь, а?
Сійӧс шуисны Нифонтӧн, вӧлі сійӧ ичӧтик, дзориник, святӧй кодь, частӧ сійӧ питшӧгсьыс перйыліс сёркни, яблок, китыр анькытш да сюйыштліс менам киӧ, шулывліс:
— Наышт, другӧ, ме тэд гӧстинеч лӧсьӧдышті, сёйышт неуна.
И колльӧдіс менӧ кар помӧдзыс.
— Мун, ен тэкӧд!
Вӧрӧ ме волі югдандор, пукталі лэчьяс, ӧшлі приманкаяс, водлі вӧр дорӧ, виччысьлі, кор воас лун.
Лӧнь.
Гӧгӧр ставыс кынмӧма арся сьӧкыд ун пытшкӧ; рудов пемыд пырыс гӧра улысь муртса тыдыштӧны паськыд видзьяс; найӧ вундассьӧмаӧсь Волгаӧн, павгысьӧмаӧсь сы вомӧн да паськӧдчӧмаӧсь, сылісны ру пытшкӧ.
Ылын, видзладор бокса видзьяс сайысь, тэрмасьтӧг петӧ югыд шонді, сьӧд вӧр туганъяс вылын ӧзъялӧны бияс, и заводитчас тешкодь, сьӧлӧмтӧ вӧрзьӧдысь движение: пыр тэрыбджыка кыптӧ видзьяс вылысь ру да эзысьӧн ворсӧ шонді югӧръясын, а сы бӧрся кыпӧдчӧны му бердысь кустъяс, пуяс, турун зорӧдъяс, видзьясыс быттьӧ сылӧны шонді улас да визувтӧны гӧгӧрбок, гӧрдов-зарни рӧмаӧсь.
Со шонді инмӧдчис берег бердса лӧнь ваӧ; — кажитчӧ, мый юыс ставнас вӧрзис, сетчис сылань, кытчӧ суныштіс шонді.
Пыр вылӧджык кыпӧдчиг, сійӧ, нимкодь, благословитӧ, шонтӧ кушмӧм, кынмысь мусӧ, а муыс ӧвтӧ арся юмов дукъясӧн.
Ясыд сынӧд мусӧ, петкӧдлӧ вывті ыджыдӧн, сійӧс помтӧг паськӧдӧ.
Ставыс кывтӧ ылілань да кыскӧ воӧдчыны лӧз мудорлань.
Ме шонді петӧмсӧ тайӧ местаын аддзылі нин уна дас пӧв, и ме водзын чужи век выль мир, выльногса мича...
Ме кыдзкӧ медся радейта шонді, мем сьӧлӧм вылӧ воӧ сылӧн аслас нимыс, нимыслӧн юмов шыясыс, наӧ дзебсьӧм звӧныс; радейта синмӧс тупкӧмӧн пуктыны чужӧмӧс шонді югӧрлы воча, кыйны сійӧс ки пыдӧсӧн, кор сійӧ мечӧн писькӧдчӧ забор щель либӧ уввожъяс костӧд.
Дедушка вывті ёна пӧчитайтӧ «князь Михаил Черниговскийӧс да болярин Феодорӧс, кодъяс абу копыртчывлӧмаӧсь шонділы,» — тайӧ йӧзыс меным кажитчӧны чиган кодь сьӧдӧн, зумышӧн, лёкӧн, да налӧн гӧль мордвинлӧн моз пыр висьӧны синъяс.
Кор шонді кыпӧдчӧ видзьяс весьтӧ, менам мырдӧн нюмъявсьӧ нимкодьла.
Ме весьтын шувгӧ лыска вӧр, турунвиж лапъяс вылысь лысва войтъяс пыркӧдігтыр, вуджӧр сайын, пуяс улын, узорӧсь папоротник коръяс вылын эзысь парчаӧн дзирдалӧ асъя кынмыштӧмысь пуж.
Гӧрдӧдӧм турун ляскӧма зэръясӧн, му бердӧ ляскысьӧм заясыс вӧртӧмӧсь, но кор на вылӧ усьӧ югыд югӧрыс — тӧдчӧ турун пӧвстын омӧлика дзӧрӧм, колӧкӧ олӧмлӧн медбӧръя выныштчӧм.
Садьмисны лэбачьяс; рудов московкаяс пуховӧй шарикъясӧн усьӧны увйысь увйӧ, биа уркайяс пӧла нырнаныс пожӧм йывъясын килльӧны коль, пожӧм лап помын качайтчӧ еджыд аполлоновка, шенасьӧ кузь рулевӧй гӧнъяснас, сьӧд моль синмыс эскытӧг кӧсӧйтчӧ меӧн нюжӧдӧм сак вылӧ.
И кыдзкӧ друг кылан, мый став вӧрыс, коді минута сайын вӧлі сэтшӧм зумыш-чӧв, тырис уна сё лэбач гӧлӧсӧн, тырӧма мувывса медся сӧстӧм ловъя-ловъяс тӧждысьӧмӧн,
— на серти морт, мувывса мичлунлӧн бать, лӧсьӧдіс асьсӧ гажӧдӧм вылӧ эльеръяс, херувимъяс, серафимъяс да став ангельскӧй чинсӧ.
Мем неуна жаль кыйны посни лэбачьясӧс, яндзим пуксьӧдны найӧс садӧкъясӧ, мем ёнджыка кажитчӧ видзӧдны на вылӧ, но кыйсьыны да сьӧм нажӧвитны кӧсйӧм венӧны жалитӧмӧс.
Лэбачьяс менсьым серам петкӧдлӧны асланыс мудерлунӧн: югыдлӧз пыста сюся да бура видзӧдіс западняясӧ, гӧгӧрвоис, мыйӧн сійӧ грӧзитӧ сылы да боксянь пырӧмӧн, повтӧг, лӧсьыда кыскалӧ кӧйдыссӧ западня бедьяс костӧд.
Пыстаяс зэв вежӧраӧсь, но найӧ вывті любопытнӧйӧсь, и тайӧ воштӧ найӧс.
Тшап жоньяс — йӧйӧсь: найӧ сак улӧ локтӧны быдса стаяӧн, кыдзи тшыг мещана вичкоӧ; кор найӧс сакыштан, найӧ ёна шензьӧны, кылӧдӧны синъяссӧ да чеплялӧны чуньястӧ кыз нырнаныс.
Западняӧ уркай локтӧ спокойнӧя да тшапа; поползень, тӧдтӧм, некод вылӧ скодиттӧм лэбач, дыр пукалас сак водзын, кузь нырнас новлӧдліг, кыз бӧж вылас пыксьӧмӧн; сійӧ пу стволъяс кузя котралӧ сизь моз, век ветлӧдлӧ пыстаяс бӧрся.
Тайӧ тшын рӧма лэбачас эм мыйкӧ шуштӧмтор, сійӧ кажитчӧ ӧткаӧн, некод сійӧс оз радейт, и сійӧ некодӧс.
Сійӧ катша моз радейтӧ гусявлыны да дзеблавны посни югъялысь вещияс.
Луншӧр кежлӧ ме кыйсьӧмӧс помала, муна гортӧ вӧрті да лудъяс кузя,
— мунны кӧ ыджыд туй кузя, сиктъяс пыр, детинкаяс да зонъяс мырддясны садӧкъяс, орйӧдласны да жугласны лэчьяс,
— тайӧс вӧлі испытайтӧма нин меӧн.
Ме воа рытладор мудзӧма, тшыг, но мем кажитчӧ, мый ме тайӧ луннас быдми, тӧдмалі мыйкӧ выльтор, лои вынаджык.
Тайӧ выль выныс мем сетӧ позянлун дедлысь лёкысь серавлӧмсӧ кывзыны спокойнӧя да дӧзмытӧг; сійӧс аддзӧмӧн, дед заводитліс сёрнитны тӧлкӧн, бурысь:
— Шыбыт пустӧй делӧтӧ, шыбыт!
Лэбачьяс пыр некод на абу йӧзӧ петлӧма, эз вӧв сэтшӧм случай, ме тӧда!
Бӧрйы жӧ тэ аслыд места да чӧж сы вылын ассьыд мывкыдтӧ.
Морт оз пустякъяс вылӧ ов, сійӧ — ен кӧйдыс, сылы колӧ сетны бур кӧйдыса шепъяс!
Мортыд — чӧлкӧвӧй кодь: бергӧдчис бурджык оборотын — куим чӧлкӧвӧй лои!
Думайтан, овнытӧ кокни?
Абу, абу зэв кокни!
Мортыд мортлы — сап пемыд вой, быдӧн асьсӧ ачыс должен югдӧдны.
Быдӧнлы сетӧма дас чуньӧн, а быдӧн аслас киясӧн кӧсйӧ курыштны унджык.
Колӧ петкӧдлыны вынтӧ, а выныд кӧ абу — мудерлунтӧ; коді ичӧт да слаб, сылы абу рай ни ад!
Ов быттьӧкӧ быдӧнкӧд, а помнит, мый ӧтнад; быдӧнӧс кывзы, некодлы эн эскы; син водзын веритан, пӧлӧсӧн мурталан...
Чӧв ов,
— керкаяс да каръяс стрӧитӧны оз кывйӧн, а шайтӧн да черӧн.
Тэ абу башкирец, абу калмык, каръяслӧн став озырлуныс — тойяс да ыжъяс...
Сійӧ вермис сёрнитны тайӧ кывъяснас быдса рыт, да ме найӧс наизусть нин тӧді.
Кывъясыс мем воисны сьӧлӧм вылӧ, но найӧ вежӧртас дінӧ ме видзӧді эскытӧг.
Сійӧ кывъясысь вӧлі гӧгӧрвоана, мый мортлы мешайтӧны, сылы колӧм серти овны, кык вын: ен да йӧз.
Ӧшинь дорӧ пуксьӧмӧн, бабушка путшкис прошви шӧрт; шургис чӧрсыс сійӧ сюсь киясын, сійӧ дыр чӧва кывзіс дедлысь сёрнитӧмсӧ да друг шуис:
— Ставыс сідз лоӧ, кыдз матерь божия видзӧдлас.
— Мый сійӧ?
— горӧдіс дед.
— Ен!
Ме ен йывсьыд эг вунӧд, ме ентӧ тӧда!
Пӧрысь йӧй, мыйнӧ енмыс му вылӧ йӧйясӧс кӧдзлӧма, али мый?
... Мем кажитчыліс, мый медся бура му вылын олӧны казакъяс да салдатъяс; налӧн олӧмыс — прӧстӧй, гажа.
Бур поводдя дырйи найӧ водз асывнас чужлісны миян керка водзӧ, овраг сайӧ, еджыд тшакъяс моз, тыртӧммӧм лудсӧ кӧдзӧмӧн да панлісны интереснӧй ворсӧм:
пелькъяс, вынаяс, еджыд дӧрӧмаӧсь, найӧ гажаа котралісны луд кузя кианыс ружьеясӧн, саявлісны оврагӧ, да друг, трубаяс чуксалӧм серти, бара чепӧсйылісны луд вылӧ «ура» горзӧмӧн, лёк туналысь барабан шыяс улын котӧртісны веськыда миян керка вылӧ штыкъяснаныс щӧтясьӧмӧн, и кажитчис, мый пыр жӧ гудйыштасны миянлысь керканымӧс му бердсьыс, пасьясны турун зорӧдӧс моз.
Ме тшӧтш горзі «ура» да ачымӧс вунӧдӧмӧн котӧрті накӧд; барабанлӧн лёк брунӧдчӧмыс меын кыпӧдіс пузян кӧсйӧм мыйкӧ пазӧдны, чегъявны заборсӧ, нӧйтны детинкаясӧс.
Шойччигъясаныс салдатъяс менӧ гӧститӧдлісны махоркаӧн, петкӧдлісны сьӧкыд ружьеяснысӧ, мукӧддырйи сійӧ либӧ мӧд, меным морӧсӧ штыксӧ веськӧдӧмӧн, горзіс наросьнӧ лёкысь:
— Сутшкы тӧрӧкансӧ!
Штыкыс югъяліс, кажитчис, мый сійӧ ловъя, ниглясьӧ змей моз да кӧсйӧ чушкыны,
— тайӧ вӧлі неуна повзьӧдлана, но ёнджыкасӧ лӧсьыд.
Мордвин-барабанщик менӧ велӧдіс ичӧтик бедьясӧн клёнӧдны барабан кучик кузя; первой босьтіс менсьым кикарӧс да, найӧс доймымӧн чабыртӧмӧн сюйыштіс меным пегыртӧм чуньясӧ бедьторъяс.
— Кучкав — рас-дува, рас-дува!
Трам-та-та-там!
Кучкав сылы — шуйга-ньӧжйӧ, веськыд — ёна, трам-та-та-там!
— лэбач синъяссӧ паськӧдӧмӧн, лёкысь горзіс сійӧ.
Ме луд вывті котралі салдатъяскӧд дзик велӧдчӧм помасьтӧдзыс да сэсся колльӧдлі найӧс карпыр казармаӧдзныс, гора сьыланкывъяснысӧ кывзіг, видзӧді мелі-шань чужӧм банъяс выланыс, кодъяс сэтшӧм вылиникӧсь, быттьӧкӧ муртса чеканитӧм вит ураяс.
Ӧтсяма йӧзлӧн топыд массаыс гажаа визувтіс улича кузя ӧтувъя вынӧн, коді кыпӧдліс сы дінӧ бур чувство, сыӧ юӧ моз суныштны, вӧрӧ моз пырны кӧсйӧм.
Тайӧ йӧзыс нинӧмысь оз повны, быдтор вылӧ видзӧдӧны повтӧг, быдтор вермӧны венны, найӧ шедӧдӧны ставсӧ, мый кӧсйӧны, а главнӧйыс — ставныс найӧ прӧстӧйӧсь, шаньӧсь.
Но ӧтчыд, шойччигӧн, том унтер мем сетіс кыз папирос.
— Курит!
Сійӧ менам — сэтшӧм, некодлы эськӧ эг сет, да тэ вывті нин, зонмӧ, шань!
Ме ӧзті.
Унтер воськов мында бӧрыньтчис, и друг би синтӧммӧдіс менӧ, сотіс менсьым чуньясӧс, нырӧс, паръясӧс, рудов сола тшыныс заставитіс несъявны да кызны; синтӧм, повзьӧм, ме тапикаси места вылын, а салдатъяс менӧ топыд кытшӧн кытшовтӧдӧмӧн, гораа да гажаа вак-вакӧн сералісны.
Ме муні гортӧ,
— шутьлялӧм да серам юргисны ме бӧрся, мыйкӧ пастух плеть моз шлачкӧдчис.
Висисны сотчӧм чуньяс, висьмис чужӧм, синмысь тюргис синва, но менӧ личкис эз висьӧмыс, а сьӧкыд, гӧгӧрвотӧм шензьӧм: мыйла тайӧс вӧчисны мекӧд?
Мыйла тайӧ гажӧдӧ бур зонъясӧс?
Гортын ме кайи чардакӧ да дыр пукалі сэні, казьтылі став висьтавны кужтӧм лёксӧ, коді сэтшӧм тшӧкыда паныдасьліс менам туй вылын.
Медся бура да лӧсьыда дум вылӧ уси мем Сарапулысь ичӧтик салдат — ме водзын сулалӧ да быттьӧкӧ ловъя, юалӧ:
— Мый?
Гӧгӧрвоин?
Регыд мем ковмис ас вывті кыскыны нӧшта мыйкӧ ёнджыка сьӧкыдӧс да чуймӧданаӧс.
Ме куті котравны казакъяс казармаӧ,
— найӧ сулалісны Печерскӧй слӧбӧда дорын.
Казакъяс кажитчисны мӧд пӧлӧсӧн салдатъяс серти, эз сы вӧсна, мый найӧ пелька ветлісны вӧвъяс вылын да вӧлі мичаджыка пасьтасьӧмаӧсь,
— найӧ мӧдногӧн сёрнитісны, сьылісны мӧдпӧлӧс сьыланкывъяс да вывті лӧсьыда йӧктісны.
Вӧлі, рытъяснас, вӧвъяснысӧ весалӧм бӧрын, найӧ чукӧртчасны конюшня дорӧ кругӧ, и ичӧтик рыжӧй салдат кудриа юрсинас пыркнитӧмӧн, ыргӧн труба кодь ён гӧлӧснас босьтас сьывны; ньӧжйӧник, зэлӧдчӧмӧн нюжӧдчигтыр, босьтас жугыль сьыланкыв лӧнь Дон йылысь, лӧз Дунай йылысь.
Синъяссӧ сійӧ куньӧма, кыдзи найӧс куньӧ зорянка-лэбач, коді тшӧкыда сьывлывлӧ сы выйӧдз, мый уввож вывсьыс усьӧ му вылӧ кулӧмӧн, дӧрӧм кизьяссӧ казак разялӧма, тыдалӧны ключица лыясыс, быттьӧ ыргӧн вугыръяс, и ставнас тайӧ мортыс — кисьтӧма, ыргӧн.
Вӧсни кокъяс йылас катласигтыр, быттьӧ муыс сы улын гыалӧ, кияснас шенасьӧмӧн, синтӧм да юргысь, сійӧ быттьӧкӧ дугдіс лоны мортӧн, лои горнист трубаӧн, пастух пӧлянӧн.
Мукӧддырйиыс мем кажитчис, мый сійӧ путкыльтчас, усяс мышкунас му вылӧ да зорянка моз кулӧ,
— сы вӧсна мый сьыланкывйыс вылӧ видзис ассьыс став душасӧ, сылысь став вынсӧ.
Зепъясаныс да паськыд мышку саяныс кияснысӧ дзебӧмӧн, сы гӧгӧр венокӧн сулалӧны ёртъясыс, стрӧга видзӧдӧны сы ыргӧн чужӧмбан вылӧ, кыйӧдӧны сынӧдті шлывъялысь ки бӧрсяыс да сьылӧны важнӧя, спокойнӧя, вичкоса кырлӧсын моз.
Ставныс найӧ — тошкаяс, тоштӧмъяс — тайӧ минутанас вӧлі мунӧны ӧбразъяс вылӧ. Сэтшӧм жӧ грӧзӧсь да ылыстчӧмаӧсь йӧзысь.
Сьыланкывйыс ыджыд туй кодь кузь, сійӧ сэтшӧм жӧ шыльыд, паськыд да мудрӧй; кор кывзан сійӧс, сэк вунӧдан — му вылас лун али вой, детинка ме али старик, вунӧдан ставсӧ!
Ланьтасны сьылысьяслӧн гӧлӧсъяс, кылӧ, кыдзи ружтӧны вӧвъяс, степвывса вӧляысь гажтӧмтчис, кыдз лӧня да вештыны позьтӧг локтӧ лунвывсянь арся войыс; а сьӧлӧм быдмӧ да кӧсйӧ потны кутшӧмкӧ вӧвлытӧм чувствоясӧн тырӧмла да йӧз дінӧ, му дінӧ ыджыд, немӧй радейтӧмла.
Ичӧтик, ыргӧн казак меным кажитчис не мортӧн, а мыйӧнкӧ ёнджыка тӧдчанаӧн — мойдкывса ловъяловӧн, став йӧзсьыс бурджыкӧн да выліджыкӧн.
Ме эг вермы сыкӧд сёрнитны.
Кор сійӧ юаліс менсьым мыйкӧ йылысь, ме шудапырысь нюмъялі да шӧйӧвошӧмӧн чӧв олі.
Ме дась вӧлі вӧтлысьны сы бӧрся чӧва да кывзысьӧмӧн, кыдз пон, сӧмын мед тшӧкыдджыка аддзывны сійӧс, кывлыны, кыдз сійӧ сьылӧ.
Ӧтчыд ме аддзылі, кыдзи сійӧ вӧлі, конюшня пельӧсын сулаліг, чужӧмбан весьтас кисӧ лэптӧмӧн, видлалӧ чуняс сюйӧм шыльыд эзысь чунькытш; сылӧн мича паръясыс льӧбзисны, ичӧтик гӧрдов усъясыс дзӧрисны, чужӧмыс вӧлі шог да увтыртӧма.
Но кыдзкӧ ӧтчыд, пемыд рытын, ме локті садӧкъясӧн Старая сенная площадьвывса трактирӧ — трактирщикыс вӧлі вывті радейтӧ сьылысь лэбачьясӧс да тшӧкыда ньӧбавліс найӧс менсьым.
Казак пукаліс стойка бердын, пельӧсын, пача стена костын; сыкӧд вӧлі тшӧг нывбаба, тушанас пӧшти кыкпӧв ыджыдджык сыысь, сылӧн гӧгрӧс чужӧмыс воляліс сафьян моз, сійӧ казак вылӧ видзӧдіс мелі мам синъясӧн, неуна полыштіг; казак вӧлі код, нюжӧдӧм кокъяснас шаркйӧдліс джоджас да, буракӧ, вель ёна инмывліс нывбаба кокъясӧ,
— сійӧ, здрӧгниталӧмӧн чукрасис, ньӧжйӧник сылысь корис:
— Эн йӧйталӧй...
Казак выныштчылӧмӧн кыпӧдіс синкымъяссӧ, но найӧ ньӧжмыда бӧр лэччылісны.
Сылы вӧлі жар, сійӧ разяліс мундирсӧ и дӧрӧмсӧ, кушӧдіс голясӧ.
Нывбаба, чышъянсӧ юр вывсьыс пельпом вылас лэдзӧм бӧрын, пуктіс пызан вылӧ зумыд еджыд кияссӧ, чуньяссӧ гӧрдӧдз крукалӧмӧн.
Кымын дырджык ме видзӧді на вылӧ, сымын ёнджыка сійӧ мем кажитчис бур мам водзын мыжмӧм пиӧн; нывбаба мыйкӧ висьталіс меліа да кӧритӧмӧн, а сійӧ яндысьӧмӧн чӧв оліс,
— нинӧмӧн вӧлі вочавидзны заслужитӧм видӧм вылӧ.
Друг казак чеччис, быттьӧ сутшкисны; лӧсьыдтӧма — улӧ плеш вылас — пуктіс картузсӧ, кипыдӧснас шлапкӧбтіс нывбабалы да казявтӧг муніс ӧдзӧс дорӧ, нывбаба сідзжӧ чеччис да трактирщиклы шуис:
— Ми регыд воам, Кузьмич...
Йӧзыс найӧс колльӧдісны серамӧн, шуткаясӧн.
Кодкӧ шуис кыза да сурова:
— Локтас лоцман,
— сійӧ сылы сетас!
Ме петі на бӧрся: найӧ колисны менӧ воськов дасӧн, мунісны пемыдӧд, площадь пӧлӧн, пыр няйтті, нӧрыс пӧкатлань, джуджыд Волга берег дорӧ.
Мем вӧлі тыдалӧ, кыдз шатлалӧ нывбаба, казакӧс кутіг, ме кылі, кыдзи шляпкӧ няйтыс найӧ кокъяс улын; нывбаба гусьӧник, кевмысьӧмӧн юаліс:
— Кытчӧ нӧ ті?
Но, кытчӧ нӧ?
Ме вӧтчи на бӧрся няйтӧд, кӧть тайӧ и эз вӧв менам туйыс таті.
Кор найӧ воисны нӧрыс йылӧ, казак сувтіс, нывбабаысь бӧрыньтчис ӧти воськов мында да друг швачкӧбтіс сылы чужӧмас; нывбаба шензьӧмӧн да повзьӧмӧн горӧдіс:
— Ой, да мыйысь нӧ тайӧ?
Ме сідзжӧ повзи, котӧрті пӧшти на бердӧдз, а казак кватитіс нывбабаӧс туша вомӧнногыс, шыбытіс сійӧс перилӧ вомӧныс гӧра горулас, чеччыштіс сы бӧрся, и найӧ кыкнаныс сьӧд ёкмыльӧн гӧгыльтчисны увлань, нӧрыс бокса туй вывті.
Ме шемӧсми, кынми кывзігӧн места вылӧ, кыдз сэні, улын дзазакылӧ косясьлӧ платье, мурзӧ казак, а нывбабалӧн вӧсньыдик гӧлӧсыс оръявлӧмӧн бормочитӧ:
— Ме горӧда...
горӧда...
Сійӧ гораа, висьлӧса ойӧстіс и лои чӧв.
Ме босьті из, лэдзи сійӧс увлань,
— шармуні туруныс.
Площадь вылын клопайтіс кабаклӧн стеклӧ ӧдзӧс, кодкӧ укнитіс, буракӧ, уси, и бара пуксис чӧвлӧнь, коді дась быд секундаӧ повзьӧдны мыйӧнкӧ.
Нӧрыс горулын тыдовтчис ыджыд еджыд комӧк; шльыпкӧмӧн да нускигтыр сійӧ ньӧжйӧ, кыдзсюрӧ кайӧ вывлань,
— ме аддза нывбабаӧс.
Сійӧ мунӧ ыж моз нёль кокӧн, мем тыдалӧ, мый сійӧ коскӧдзыс пасьтӧм, ӧшалӧны сылӧн гырысь нёньясыс, и кажитчӧ, мый сылӧн куим чужӧм.
Со сійӧ кыссис перилӧяс бердӧдз, пуксис на вылӧ пӧшти мекӧд орччӧн, лолалӧ мудзӧм вӧв моз, дзугсьӧм юрсисӧ лӧсьӧдлігтыр; сы ыджыд туша вылысь бура тӧдчӧны сьӧд няйт чутъяс;
сійӧ бӧрдӧ, чужӧмдзиб вывсьыс синвасӧ чышкалӧ мыссьысь кань моз, аддзӧ менӧ да гусьӧник горӧдӧ:
— Господи — код нӧ тайӧ?
Мун, яндысьтӧм син!
Ме ог вермы мунны, изми шензьӧмла да курыд шог чувствола,
— мем думвылӧ усьӧны бабушка чойлӧн кывъясыс:
— Бабаыд вын, Ева асьсӧ енсӧ ылӧдӧма...
Нывбаба чеччис да косясьлӧм платьенас морӧссӧ тупкыштӧмӧн, кокъяссӧ кушӧдӧмӧн, тэрыба мӧдӧдчис мунны, а гӧра горувсянь кайис казак, кутіс шенасьны сынӧдын еджыд рузумъясӧн, ньӧжйӧник шутёвтіс, кывзысьыштіс да заводитіс гажа гӧлӧсӧн:
— Дарья!
Мый?
Казак пыр босьтӧ, мый колӧ,
тэ думайтін — кодъюра?
А-абу, тайӧ ме тэныд кажитчи...
Дарья!
Сійӧ сулалӧ зумыда, сылӧн гӧлӧсыс юргӧ трезвӧя да серам петкӧдлана.
Копыртчӧмӧн сійӧ чышкаліс еджыд рузумъясӧн ассьыс сапӧгъяссӧ да заводитіс бара:
— Эй, босьт ковтатӧ...
Даш!
Да эн чегъясь...
И казак гораа шуис нывбабалы позорнӧй кыв.
Ме пукала галяиз чукӧр вылын, кывза войся лӧньын ӧтка да сэтшӧм личкана ыджыд тайӧ гӧлӧссӧ.
Син водзын йӧктӧны площадь вывса пӧнар бияс;
веськыдвылын, сьӧд пу чукӧр пӧвсын, кыпӧдчӧ благороднӧй нывъяслӧн еджыд институт.
Дышпырысь ӧта-мӧд бӧрся няйт кывъяс шуаліг, казак мунӧ площадь вылӧ, еджыд трапьеӧн шенасигтыр, да бӧръяпом вошӧ, кыдз лёк вӧт.
Улын, нӧрыс горулын, ва качайтанінын пошкӧ пар лэдзан трубка, туй кузя гӧгыльтчӧ извозчиклӧн телега, гӧгӧр — некод абу.
Отравитӧмӧн, — ме муна нӧрыс пӧлӧн киӧ кӧдзыд из топӧдӧмӧн,
— ме эг удит шыбытны сійӧс казаклы.
Георгий Победоносец вичко дінын менӧ сувтӧдіс войся стӧрӧж, скӧра юасьӧмӧн — коді ме, мый нуа мышку сайын мешӧкын.
Ме сылы подробнӧя висьталі казак йылысь.
— Сійӧ кутіс серавны, горӧдлывлӧмӧн:
— Сюся-а!
Казакъясыд, вокӧ, дошлӧй йӧз, абу миянлы гоз!
А бабаыс сука...
Сійӧ сьӧмдіс серамысла, а ме муні водзӧ, тӧдтӧг, мый вылӧ сійӧ сералӧ?
Ме ужасын мӧвпалі: а мый, татшӧмыс кӧ лои менам мамкӧд, бабушкакӧд?
VІІІ
Кор уси лым, дед менӧ бара нуис бабушка чой ордӧ.
— Тайӧ абу омӧль тэныд, абу омӧль,
— висьтавліс сійӧ меным.
Мем кажитчис, мый ме гожӧмнас олі страшнӧ уна, пӧрысьми да вежӧрсялі, а кӧзяевалы тайӧ кадӧ лои ёна гажтӧмджык.
Пыр сэтшӧм жӧ тшӧкыда найӧ висьӧдчӧны, мытсавтӧдз сёйӧмла, ассьыныс желудоксӧ расстраивайтӧмӧн, сэтшӧм жӧ подробнӧя висьталӧны мӧда-мӧдныслы висьӧмъяс мунӧм йылысь, старука сэтшӧм жӧ страшнӧя да лёкалӧмӧн юрбитӧ енлы.
Том кӧзяйка кага вайӧм бӧрас омӧльтчӧма, вӧсняммыштӧма мыгӧрыс, но ветлӧдлӧ сідзжӧ важнӧя да тэрмасьтӧг, кыдзи нӧбасьысь.
Кор сійӧ вурӧ челядьыслы белье, сэк гусьӧник сьылӧ век ӧти сьыланкыв:
— Спиря, Спиря, Спиридон, —
Спиря, менам муса зон;
Ачым пукся дадь шӧрӧ,
Спиряӧс жӧ дадь бӧрӧ...
Пыран кӧ комнатаас, сійӧ пыр жӧ дугдас сьылӧмысь да лёкысь горӧдас:
— Мый тэныд?
Ме уверен, мый сійӧ эз тӧд, таысь ӧтдор, ни ӧти сьыланкыв.
Рытнас кӧзяева корасны менӧ комнатааныс да тшӧктасны:
— Нолтӧ, висьтышт, кыдз тэ олін пароход вылын!
Ме пукся уборнӧй ӧдзӧс дорса улӧс вылӧ да висьтала; мем лӧсьыд казьтывны мӧд пӧлӧс олӧм йылысь тані, кытчӧ менӧ сюйисны ас кӧсйытӧг.
Ме увлекайтча, вунӧда кывзысьяс йылысь, но регыд кежлӧ; нывбабаяс некор абу ветлывлӧмаӧсь пароход вылын да юасьӧны менсьым:
— А век жӧ, кӧнкӧ, полан?
Ме ог гӧгӧрво — мыйысь повны?
— А друг сійӧ джуджыдінӧ кежас, да и вӧяс?
Кӧзяин сералӧ, а ме — кӧть и тӧда, мый пароходъяс джуджыдінӧ оз вӧйны
— ог вермы убедитны сыын нывбабаясӧс.
Старука вӧлі уверен, мый пароход ва вывті оз кывт, а мунӧ, кӧльӧсаяснас ва пыдӧсас пыксьӧмӧн, кыдз му вывті телега.
— Сійӧ кӧ кӧрт, кыдзи нӧ сійӧ кывтӧ?
Чер тай, небось, оз кывт...
— А кӧш тай нӧ ваӧ оз вӧй?
— Ӧткодялін!
Кӧш — ичӧтик, тыртӧм...
Кор ме висьтала Смурый да сійӧ книгаяс йылысь, найӧ ме вылӧ видзӧдӧны подозрительнӧя; старука висьталӧ, мый книгаяс сочиняйтӧны дуракъяс да еретикъяс.
— А Псалтырсӧ?
А царь Давид?
— Псалтырь — священнӧй писание, да и сэні на царь Давид корлӧма енлысь прӧща Псалтырсьыд.
— Кӧні сійӧс шуӧма?
— Менам кипыдӧсын,
— ме вот тэнӧ кватита балябӧжӧдыд, и тӧдмалан — кӧні!
Сійӧ быдтор тӧдӧ, быдӧн йылысь сёрнитӧ увереннӧя да пыр йӧя.
— Печоркаын татарин кулӧма, и вот сылӧн лолыс горшӧдыс петӧма, сьӧд, дьӧгӧдь кодь.
— Ловыд — дух,
— висьтала ме, но сійӧ зывӧктӧмӧн горзӧ:
— Татариныслӧн?
Дурак!
Том кӧзяйка полӧ жӧ книгаясысь.
— Сійӧ вывті вреднӧ лыддьыны книгаяс, а медсясӧ — том дырйи,
— висьталӧ сійӧ.
— Миян Гребешкаын вель бур семьяысь ӧти нывка лыддьысис-лыддьысис, да дьякӧн вылӧ и любитчис.
А дьякӧн гӧтыр сэтшӧма янӧдіс сійӧс — весиг ужас!
Улича вылын, йӧз дырйи...
Мукӧддырйи ме употребляйті кывъяс Смурый книгаысь; на пиысь ӧтиын — пом ни заводитчан абу — вӧлі шуӧма: «сідз шуны, некод абу изобретитлӧма порок; кыдз пыр, сійӧ чужи уна посньыдик наблюдениеяс да открытиеяс бӧрын».
Ог тӧд мыйла, но менам кыв йылын бергаліс тайӧ фразаыс, медся нин радейті сэсь кык кывсӧ: «сідз шуны»; ме наын кылі вын,
— уна шог мем вайлісны найӧ, смешитана шог.
Овлӧ сэтшӧмыд.
Ӧтчыд, кӧзяева корӧм вылӧ висьтавны налы нӧшта мыйкӧ пароход йылысь, ме вочавидзи:
— Мем нинӧм нин висьтавны, сідз шуны...
abu
— Кыдз?
Кыдз тэ шуин?
И нёльнаныс пондісны дружнӧя вак-вакӧн серавны, шуалігтыр:
— Сідз шуны, а — ба-атюшки!
Весиг кӧзяин мем шуис:
— Лёкӧс тэ думыштӧмыд, чудак!
Сійӧ кадсянь найӧ дыр менӧ нимтісны:
— Эй, сідз шуны!
Лок жӧ кага бокті чышкы джоджсӧ, сідз шуны.
Тайӧ тӧлктӧм издевайтчӧмыс эз эльт, но вывті шензьӧдіс менӧ.
Ме олі ныжмӧдан шогын да, медым венны сійӧс, ме зіли кыдз позьӧ унджык уджавны.
Удж вӧлі тырмымӧн, керкаын вӧлі кык кага, кагавидзысьяс кӧзяевалы эз кужлыны уджавны, найӧс помся вежлалісны; мем колӧ вӧлі ноксьыны кагаяскӧд, быд лун мыськи рузумъяс да быд вежон ветлі Жандармскӧй ключӧ белье пожъявны,
— сэн менӧ сералісны прачкаяс:
— Мый тэ бабьей уджӧ босьтчӧмыд?
Мукӧддырйи найӧ вайӧдлісны менӧ сы выйӧдз, мый ме найӧс шлячкӧді гартыштӧм ва бельеӧн; найӧ сьӧлӧмсяньыс мем мынтылісны сійӧн жӧ, но накӧд вӧлі гажа, интереснӧ.
Жандармскӧй ключ визувтіс джуджыд овраг пыдӧсті, Окаӧ лэччӧмӧн, оврагыс орӧдӧма кар бердысь луд, кодӧс шуӧны древней ен Ярило нимӧн.
Тайӧ луд вылас, Семен лунъясӧ, карса мещана котыртлісны гуляйтӧм: бабушка висьталіс мем, мый сы том дырйи йӧзыс нӧшта эскылӧмаӧсь на Ярилолы да ваявлӧмаӧсь сылы жертва: босьтасны кӧльӧса, гартласны сійӧс сира кудельӧн да, чой горувлань лэдзӧм бӧрын, горзігтыр, сьылігтыр видзӧдӧны — гӧгыльтчас-ӧ биа кӧльӧсаыс Окаӧдз.
Гӧгыльтчас кӧ — ен Ярило примитіс жертвасӧ: гожӧм лоӧ шондіа да шуда.
Прачкаяс вӧліны, унджыкыс, Ярилоысь, ставныс збой, пинясьысь бабаяс; найӧ тӧдлісны карысь став олӧмсӧ, и вӧлі вывті интереснӧ кывзыны налысь висьтъяссӧ купечьяс, чиновникъяс, офицеръяс йылысь, кодъяс вылӧ найӧ уджалісны.
Пожъявны белье тӧлын, йиа ваын, — каторжнӧй удж; ставныслӧн нывбабаяслӧн киясныс сэтшӧма кынмылісны, мый потласьӧ кучикыс.
Пу юкмӧсӧ йӧртӧм шор весьтӧ йӧжгыльтчӧмӧн, важиник щельӧсь, лэбулын, коді эз видз лымйысь ни тӧлысь, бабаяс пожъялісны белье: налӧн чужӧмъясныс тырӧма вирӧн, чеплялӧма кӧдзыдӧн, кӧдзыдыс сотӧ ва чуньястӧ, найӧ оз кусыньтчыны, синсьыд тюргӧ синва, а нывбабаяс дугдывтӧг торгӧны, висьтавлӧны мӧда-мӧдныслы разнӧй вӧвлӧм торъяс, быдӧн да быдтор вылӧ видзӧдісны кутшӧмкӧ збойлунӧн.
Ставсьыс лӧсьыда висьтавліс Наталья Козловская, ар комынысь пӧрысьджык, свежӧй, зумыд, смешитан синъяса, кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс вӧрысь да ёсь кывъя нывбаба.
Сійӧ пӧльзуйтчис став пӧдругаяс водзас вниманиеӧн да уважайтісны сійӧс удж дінӧ бур киподтуйыс ради, ӧкуратнӧй паськӧмыс ради, сы ради, мый сійӧ нывсӧ сетӧма велӧдчыны гимназияӧ.
Кор сійӧ ва белье тыра кык кӧрзина сьӧкта улын гӧрбыльтчыштӧмӧн, лэччис нӧрыс йывсянь вильыд трӧпа кузя, сійӧс встречайтлісны нимкодьпырысь, тӧждысьӧмӧн юасисны:
— Кыдзи нылыд?
— Нинӧм, пасибӧ, велӧдчӧ, слава богу!
— Видзӧд — барыняӧн лоас?
— А сы ради и велӧда.
Кытысь нӧ эськӧ баръяс, мисьтӧм чужӧмъяс?
Ставныс миянысь, мувывса сьӧд йӧзысь, а кысь нӧ нӧшта?
Кымын унджык наука, сымын кузьджыкӧсь кияс, унджык босьтасны, а коді унджык босьтӧма, сылӧн и уджыс сӧстӧм...
Ен мӧдӧдӧ миянӧс татчӧ йӧй челядьӧн, а бӧр корӧ вежӧра старикъясӧн, сідзкӧ колӧ велӧдчыны!
Кор сійӧ висьтавліс, ставныс чӧв олісны, сюся кывзісны складнӧй, увереннӧй сёрнисӧ.
Сійӧс ошкисны син водзас и син саяс, шензисны сы винёвлунӧ да вежӧр вылӧ, но — некод эз подражайт сылы.
Сійӧ аслас ковта сос помӧ вурӧма сапӧг гӧльӧнь кучик — та вӧсна сылы позис не кушӧдны сойсӧ гырддзаӧдзыс, не кӧтӧдны сосъяссӧ.
Ставныс шуалісны, мый сійӧ мӧвпыштӧма бурӧс, но некод эз вӧч тайӧс аслыс, а кор вӧчи ме — менӧ серамвыв лэптісны.
— Ок тэ, баба вежӧр вылысь велӧдчан!
Сійӧ ныв йылысь сёрнитісны:
— Эстшӧм важнӧй удж!
Но, ӧти барыняӧн унджык лоӧ, кокни-ӧ?
Да, гашкӧ оз на и помав да, кулас...
— Сідз жӧ ӧд и велӧдчӧм йӧзыд оз кокниа овны: со Бахиловлӧн нылыс велӧдчис-велӧдчис да ачыс велӧдысьӧн лои, но, а велӧдысь кӧ — вековуша...
— Дерт жӧ!
Верӧс саяд и велӧдчытӧг босьтасны, сӧмын мед вӧлі мыйысь босьтнысӧ...
— Баба умыд абу юрын...
Вӧлі тешкодь да лӧсьыдтӧм кывзыны, мый найӧ асьныс ас йывсьыныс сёрнитӧны сэтшӧм яндысьтӧма.
Ме тӧді, кыдзи сёрнитӧны нывбабаяс йылысь матросъяс, ме аддзылі, мый мужикъяс пыр ошйысьӧны мӧда-мӧд водзаныс нывбабаясӧс ылӧдлӧм кузя сюсьлунӧн, сыкӧд паныдасьлігъясӧ винёвлунӧн;
ме чувствуйті, мый найӧ «бабаяс» вылӧ видзӧдӧны лёкногӧн, но пӧшти пыр асланыс вермӧмъяс йылысь мужчинаяс висьтъясын ошйысьӧмкӧд ӧтлаын, шыаліс мыйкӧ, мый йылысь верми ме мӧвпавны, мый тайӧ висьтъясын ошйысьӧмъясыс да лӧсьӧдлӧмъясыс унджык, правда сертиыс.
Прачкаяс эз висьтавлыны мӧда-мӧдныслы асланыс любовнӧй приключениеяс йылысь, но быдторйын, мый сёрнитлісны найӧ мужикъяс йылысь, ме кывлі смекайтчана лёк чувство да мӧвпалі, мый, пӧжалуй, сійӧ збыль, бабаыд — вын!
— Кӧть кыдзи эн бергав, кодкӧд эн лӧсяв, а баба дінӧ воан, он мын,
— шуис ӧтчыд Наталья, и кутшӧмкӧ старука прӧстудитчӧм гӧлӧсӧн горӧдіс сылы:
— А кытчӧ нӧ мӧдлаас?
Ен дінсянь и то миян дорӧ мунӧны, манакъяс, отшельникъяс...
Валӧн бӧрдан сёлькӧдчӧм, ва рузумъясӧн шляпкӧдчӧм шы улын тайӧ сёрниясыс овраг пыдӧсын, няйт щельын, кодӧс весиг тӧвся лымйыс эз вермывлы тупкыны аслас сӧстӧм эшкынӧн, тайӧ яндысьтӧм, лёк тӧлкуйтӧмъясыс гусятор йылысь, сы йылысь, кытысь став племенаяс да народъяс, кыпӧдлісны меын полана зывӧктӧм, бокӧ тойлалісны мӧвпӧс да чувствоӧс сійӧ «романъясысь», кодъяс дӧзмӧданаӧн кытшавлісны менӧ;
«роман» йылысь менам топыда йитчис няйт, рӧспутнӧй историяяс йылысь гӧгӧрвоӧм.
Но век жӧ оврагын, прачкаяс пӧвсын, кухняясын денщикъяс ордын, пӧдвалын рабочӧй-мукодйысьяс ордын вӧлі ӧткодявны позьтӧм интереснӧйджык гортын серти, кӧні сёрнияслӧн, гӧгӧрвоӧмъяслӧн да лоӧмторъяслӧн эндӧм ӧтсяма луныс кыпӧдліс сӧмын сьӧкыд да лёк гажтӧмтчӧм.
Кӧзяева олісны сёйӧм, висьӧмъяс, узьӧм, сёйигкежлӧ, узигкежлӧ мырсьӧмӧн дасьтӧмъяс кӧлдуйтӧм кытшын; найӧ сёрнитісны грекъяс йылысь, смерть йылысь, зэв полісны сыысь, найӧ тойтісны, кыдзи изки гӧгӧрын кӧйдыс тусьяс, век виччысьӧмӧн, мый вот сійӧ нырыштас найӧс.
Прӧст кадӧ ме петлывлі сарайӧ пес поткӧдлыны, аскӧдным ӧткӧн олыштны кӧсйӧмӧн, но тайӧ шоча удайтчывліс,
— локтавлісны денщикъяс да висьтавлісны дворын асланыс олӧм йылысь.
Мукӧддырйиыс тшӧкыдджыка ме дінӧ сарайӧ волывлісны Ермохин да Сидоров.
Первойыс — кузь, мышкыра калужанин, ставнас кыз да зумыд сӧнъясысь кыӧм, ичӧт юра, гудыр синъяса морт.
Сійӧ вӧлі дыш, дӧзмымӧн йӧй, вӧрис ньӧжйӧ, укшаля, а кор аддзыліс нывбабаӧс, то баксіс, копыртчывліс водзлань, быттьӧкӧ кӧсйис уськӧдчыны сылы кок улас.
Ставӧн дворын шензисны кухаркаяс, горничнӧйяс вылын сыӧн регыдӧн вермӧмъяс вылӧ, вежалісны сылы, полісны сы ош вынысь.
Сидоров, Туласа, косньӧд да лысермунӧм мужик, вӧлі пыр жугыль, сёрнитіс гусьӧн, кызіс виччысьӧмӧн, синъясыс сылӧн полӧмӧн ӧзйисны, сійӧ вывті радейтіс видзӧдны пемыд пельӧсъясӧ; висьталӧ-ӧ мыйкӧ гусьӧник, либӧ пукалӧ чӧва, но пыр видзӧдӧ сійӧ пельӧсӧ, кыті пемыдджык.
— Тэ мый видзӧдан?
— А, гашкӧ, шыр котӧртас...
Радейта шыръясӧс, сэтшӧмӧсь, тюръялӧны, раминикӧсь...
Ме гижлывлі сиктъясӧ денщикъяслы письмӧяс, радейтанаясыслы запискаяс, мем тайӧ кажитчывліс, но мукӧдлы дорысь лӧсьыдджык вӧлі гижны письмӧяс Сидоровлы — сійӧ ӧкуратнӧя быд субӧтаӧ мӧдӧдліс письмӧяс чойыслы Тулаӧ.
Менӧ ас дінас кухняӧ корӧм бӧрын, сійӧ пуксьыліс пызан сайӧ мекӧд орччӧн, кипыдӧсъяснас топыда ниртліс шырӧм юрсӧ да шӧпкӧдіс меным пельӧ:
— Но, валяй!
Первой — кыдз колӧ: менам муса чойӧй, видза олӧй уна во — кыдз колӧ!
Ӧні гиж: чӧлкӧвӧйтӧ ме получиті, сӧмын сійӧ оз ков да благодарита.
Мем нинӧм оз ков, ми олам бура,
— ми олам ни ӧти ог бура, а понъяс моз, но тэ сы йылысь эн гиж, а гиж — бура!
Сійӧ — ичӧтик, сылы сӧмын на дас нёль арӧс — мыйла сылы тӧдны?
Ӧні гиж ачыд, кыдз тэнӧ велӧдісны...
Шуйга боксянь сійӧ ӧшӧдчис ме вылӧ, пӧся да пуркъян дукӧн лолаліс мем пельӧ да сьӧлӧмсяньыс шӧпкӧдіс:
— Медым сійӧ эз сетчы зонъяслы окавны да малыштны сійӧс морӧсӧдыс да некыдзи!
Гиж: кодкӧ кӧ сёрнитӧ меліа, тэ сылы эн эскы, тайӧ кӧсйӧ сійӧ ылӧдлыны тіянӧс, портитны...
Кызӧмсӧ кутны зільӧмла руд чужӧмбаныс сылӧн тыри вирӧн, сійӧ пӧльтліс чужӧмбанъяссӧ, синъяссьыс чепӧсйис синва, сійӧ дзуртіс улӧс вылын да зурйӧдліс менӧ.
— Тэ мешайтан!
— Нинӧм, гиж!..
Медсясӧ господалы эн эскы, найӧ нывкасӧ ылӧдласны ӧтчыдйӧн.
Сійӧ тӧдӧ ассьыс кывъяссӧ да ставсӧ вермӧ висьтавны, а мыйӧн тэ эскин сылы, сэк — тэнӧ публичнӧй керкаӧ.
А чӧжан кӧ чӧлкӧвӧйтӧ, сет поплы, сійӧ и хранитас, кор бур морт.
А лучше гуав муӧ, медым некод эз аддзыв, и помнит — кӧні.
Вӧлі вывті шог кывзыны тайӧ шӧпкӧдӧмсӧ, кодӧс пӧдтіс жӧч форточка жбырганлӧн дзуртӧм шыыс.
Ме видзӧдлывла сьӧдасьӧм пач вылӧ, гутъяса пӧсуда тыра шкаф вылӧ,
— кухня эскыны позьтӧм няйт, тырӧма лудікъясӧн, курыда паркйис жаритӧм выйӧн, карасинӧн, тшынӧн.
Паччӧрын, пазъясас кышӧдчӧны тӧрӧканъяс, жугыльтчӧ сьӧлӧмыд, пӧшти синва петмӧн жаль салдатыс, сылӧн чойыс.
Позьӧ ӧмӧй, бур ӧмӧй овны тадзи?
Ме гижа мыйкӧ, Сидоровлысь шӧпкӧдӧмсӧ кывзытӧг нин, гижа сы йылысь, кутшӧм гажтӧм да ӧбиднӧ овнысӧ, а сійӧ ышлолалӧмӧн висьталӧ меным:
— Уна гижан, пасибӧ!
Ӧні сійӧ кутас тӧдны, мыйысь колӧ повны...
— Нинӧмысь оз ков повны,
— скӧрысь шуа ме, кӧть эськӧ ачым и пола унаторйысь...
Салдат кызігтырйи сералӧ:
— Чудак!
Кыдз нӧ не повны?
А — господьысь, а — енмысь?
Да этша ӧмӧй мыйысь?
Чойсяньыс письмӧ пӧлучитӧм бӧрын, сійӧ тӧждысьӧмӧн корліс:
— Лыддьы, пӧжалуйста, ӧдйӧджык...
И тшӧктывліс менӧ лыддьыны чукыль-мукыльӧн гижӧм, ӧбӧдитана дженьыд да вежӧртастӧм письмӧсӧ куимысьӧдз.
Сійӧ вӧлі шань, небыд, но нывбабаяс вылӧ видзӧдліс сідзжӧ, кыдзи и ставыс — по-собачьи грубӧя да прӧстӧя.
Вӧляысь и невӧляысь ме наблюдайтлі тайӧ отношениеяссӧ, кодъяс тшӧкыда заводитчӧмсяньыс да помӧдзыс мунлісны чуймӧдан да пеж тэрыблунӧн менам синъяс водзын, да аддзывлі, кыдзи Сидоров аслас салдатскӧй олӧм вылӧ норасьӧмъясӧн бабалысь кыпӧдліс бур чувство, кыдзи сійӧ дурмӧдӧ бабаӧс мелі ылӧдлӧмӧн, а медбӧрын, Ермохинлы аслас победа йылысь висьталігӧн, зывӧка чукрасьӧ да сьӧласьӧ, быттьӧкӧ юис курыд лекарство.
Тайӧ ёнтыштіс менсьым сьӧлӧмӧс, ме скӧрысь юалі салдатлысь — мыйла ставныс найӧ ылӧдлӧны бабаясӧс, пӧръясьлӧны налы, а сэсся, нывбаба вылын издевайтчӧмӧн, сетӧны сійӧс ӧта-мӧдыслы да тшӧкыда — нӧйтӧны?
Сійӧ сӧмын гусьӧник серӧктыліс да шуліс:
— Тэныд оз ков интересуйтчыны тайӧ делӧясӧн, тайӧ ставыс лёк, тайӧ — грек!
Тэ — ичӧтик, тэныд водз на...
Но ӧтчыд ме шедӧді стӧчджык да вывті паметь вылӧ усян вочакыв.
— Думайтан — сійӧ оз тӧд, мый ме сійӧс пӧръяла?
— мигнитӧмӧн да кызігтыр шуис сійӧ.
— Сійӧ — тӧ-ӧдӧ!
Сійӧ ачыс кӧсйӧ, медым пӧръялісны.
Тайӧ уджын ставыс пӧръясьӧны, тайӧ сэтшӧм удж нин, яндзим быдӧнлы, некод некодӧс оз радейт, а прӧстӧ — дуритӧм!
Тайӧ вывті яндзим, вот, энлы, ачыд тӧдлан!
Колӧ, медым войын, а лунын — пемыдінын, чуланын, да!
Таысь ен вӧтлӧма райысь, та вӧсна ставыс шудтӧмӧсь...
Сійӧ висьталіс сэтшӧм бура, сэтшӧм шога, каитчӧмӧн, мый тайӧ неуна миритыштіс менӧ романъяскӧд; ме сы вылӧ видзӧдлі ёртногӧнджык Ермохин вылӧ дорысь, кодӧс мустӧмті да быдногыс зіли лэптыны серамвыв, скӧрмӧдны, тайӧс мем удайтчывліс, да тшӧкыда сійӧ котравліс ме бӧрся дворті лёк кӧсйӧмъясӧн, кодъяс сӧмын укшальлун вӧснаыс гежӧда удайтчывлісны сылы.
— Тайӧс — оз позь,
— висьтавліс Сидоров.
Мый оз позь — ме тӧді, но мый та вӧсна йӧзыс шудтӧмӧсь — эз эскыссьы.
И аддзылі, мый шудтӧмӧсь, а ог эскы сы вӧсна, мый тшӧкыда казявлывлі радейтысь йӧз синъясысь вӧвлытӧм выражение, чувствуйті радейтысьяслысь аслыспӧлӧс бурлун; аддзыны тайӧ сьӧлӧм праздниксӧ пыр вӧлі лӧсьыд.
Но век жӧ олӧмыс, помнита, кажитчис мем пыр ёнджыка гажтӧм, чорыд, век кежлӧ путкыльтчывтӧм вылӧ лӧсьӧдӧмӧн сійӧ формаясын да отношениеясын, кыдзи ме аддзылі сійӧс лунысь лунӧ.
Эг мӧвпыштлы, мый вермас лоны бурджыктор мыйкӧ сы серти, мый эм, мый оз вешйыв син водзсьыд быд лун.
Но ӧтчыд мем салдатъяс висьталісны история, коді ёна волнуйтіс менӧ:
ӧти квартираын оліс карса медбур портнӧйлӧн шӧрасьысь, лӧнь, рам, абу роч морт.
Сылӧн вӧлі ичӧтик, челядьтӧм гӧтыр, коді лун и вой лыддис книгаяс.
Зыкӧн тырӧм двор пытшкын, кодъюра йӧзӧн дзескыда шӧтӧм керкаясын тайӧ кыкыс олісны тыдавтӧг да чӧва, гӧстьясӧс эз корлывны, асьныс некытчӧ эз ветлывны, сӧмын праздникъясӧ театрӧ.
Верӧсыс асывсянь сёр рытӧдз вӧлі служба вылын, гӧтырыс, том арлыда нывка кодь, вежонын кыкысь кымын луннас петавліс библиотекаӧ.
Ме тшӧкыда аддзывлі, кыдз сійӧ, чотігмоз катласигтыр, ичӧтик воськовъясӧн мунӧ дамба кузя, тасмаӧн кӧрталӧм книгаяса, быттьӧ гимназистка, прӧстӧйиник, лӧсьыдіник, выль, сӧстӧм ичӧтик киясас перчаткиӧн.
Чужӧмыс сылӧн лэбачлӧн кодь, тэрыб синъясӧн, да сійӧ ставнас мичаник, подзеркальник вывса фарфоровӧй фигурка кодь.
Салдатъяс сёрнитісны, мый сылӧн веськыд бокас оз тырмыны ордлыясыс, сы вӧсна и мунігас катласьӧ сэтшӧм тешкодя, но мем тайӧ кажитчис лӧсьыдӧн да пырысь-пыр торйӧдліс дворса мукӧд дамаясысь — офицер гӧтыръясысь: тайӧяс, найӧ гора гӧлӧсъяс, мича сера паськӧмъяс да джуджыд турунъюръяс вылӧ видзӧдтӧг, вӧліны кутшӧмкӧ важмӧмаӧсь, быттьӧкӧ найӧ дыр да вунӧдӧмӧн куйлісны пемыд чуланын, уна сикас ковтӧм кӧлуйяс пӧвсын.
Дворын ичӧтик шӧрасьысь лыддьысис джынвыйӧ йӧйӧн, сёрнитісны, мый сійӧ книгаясын воштӧма вежӧрсӧ, воӧма сы выйӧдз, мый оз вермы овмӧсӧ кутчысьны, сылӧн верӧсыс ачыс ветлӧ сёянъясла, ачыс заказывайтӧ ӧбед да ужин кухаркалы, ыджыд, зумыш, пыр вазьӧм гӧрд синма да мӧд пыддиыс векньыдик розӧвӧй щеля, абу роч бабалы.
Ачыс жӧ барыня — сёрнитісны сы йылысь — оз куж торйӧдны порсьяй куканьяйысь да ӧтчыд позорнӧя ньӧбӧма петрушка пыдди — хрен!
Ті мӧвпыштлӧй, кутшӧм ужас!
Куимнаныс найӧ вӧліны керкаын бокӧвӧйясӧн, быттьӧкӧ случайнӧ веськалӧмаӧсь тайӧ курӧг позса ыджыд ӧти вежӧсӧ, тӧдвылӧ уськӧдлісны пыстаясӧс, кодъяс кӧдзыдысь спасайтчигӧн, форточка пыр лэбзьӧны йӧзлӧн дука да няйт оланінӧ.
И друг денщикъяс мем висьталісны, мый господа офицеръяс ичӧтик шӧрасьыськӧд панӧмаӧсь ӧбиднӧй да лёк ворсӧм:
найӧ пӧшти быд лун, то ӧти, то мӧд, ыстӧны сылы записка, кӧні гижӧны сы вылӧ любитчӧм йылысь, асланыс страдайтӧмъяс йылысь, сы мичлун йылысь.
Сійӧ вочавидзӧ налы, корӧ кольны сійӧс спокойын, жалитӧ, мый вайис шог, корӧ енлысь, медым сійӧ отсаліс налы бӧр мустӧмтыны сійӧс.
Татшӧм запискасӧ пӧлучитӧм бӧрын, офицеръяс лыддьӧны сійӧс ставныс ӧтлаын, сералӧны нывбаба вылын да ӧтвылысь жӧ гижӧны сылы письмӧ кодсянькӧ ӧти нимсянь.
Мем тайӧ историясӧ висьталігӧн денщикъяс сідзжӧ сералісны, видісны шӧрасьысьӧс.
— Шудтӧм, чукля дура,
— кыз гӧлӧсӧн висьталіс Ермохин, а Сидоров гусьӧник отсыштіс сылы:
— Быд баба кӧсйӧ, медым сійӧс пӧръялісны.
Сійӧ ставсӧ тӧдӧ...
Эг эскы ме, мый шӧрасьысь тӧдӧ, кыдзи сералӧны сы вылын да пыр жӧ шуи висьтавны сылы та йылысь.
Кыйӧді, кор сылӧн кухаркаыс муніс кӧбрегӧ, да котӧрӧн пыри чорнӧй поскӧд ичӧтик нывбаба квартираӧ, бырсниті кухняӧ — сэн некод абу, пыри комнатаас — шӧрасьысь пукаліс пызан дорын, ӧти киас сылӧн сьӧкыд зарни тасьті, мӧдас — восьтӧм книга; сійӧ повзис, морӧс бердас топӧдіс книгасӧ да кутіс гусьӧник горзыны:
— Коді тайӧ?
Августа!
Коді тэ?
Ме заводиті тэрыба да торксялӧмӧн сылы висьтавны, виччысьӧмӧн, мый сійӧ лыяс меным книганас либӧ тасьтінас.
Сійӧ пукаліс ӧмидз рӧма ыджыд креслӧын, пасьтасьӧма бӧждорӧдзыс сыръяса, юръюлас да соспомъясас прошвияса гӧлубӧй капотӧн, сійӧ пельпомъяс вылӧ сявмунӧма еджгов волнистӧй юрсиыс.
Сійӧ вӧлі царскӧй ӧдзӧс дорса ангел кодь.
Креслӧ мыш бердас топӧдчӧмӧн, сійӧ видзӧдіс ме вылӧ гӧгрӧс синъяснас, первойсӧ скӧрысь, сэсся шензьӧмӧн, нюмъялігтыр.
Кор ме висьталі ставсӧ, мый кӧсйи, да, збойлунӧс воштӧм бӧрын, бергӧдчи ӧдзӧслань, сійӧ горӧдіс мем:
— Сулав!
Тасьтісӧ йӧткыштіс поднос вылӧ, книгасӧ шыбытіс пызан вылӧ да, кипыдӧсъяссӧ воча пуктӧмӧн, заводитіс ыджыд мортлӧн кодь кыз гӧлӧсӧн:
— Кутшӧм тэ страннӧй детинка...
Матӧджык локыл!
Ме матыстчи ёна полӧмӧн, сійӧ кутіс менсьым киӧс да, сійӧс ичӧтик кӧдзыд чуньяснас малаліг, юаліс:
— Тэнӧ некод эз велӧд тайӧс мем висьтавны, эз?
Но, бур, ме аддза, эска — тэ ачыд думыштӧмыд...
Менсьым киӧс лэдзӧм бӧрын, сійӧ тупкис синъяссӧ да ньӧжйӧник, нюжӧдӧмӧн шуис:
— Тадзи та йылысь сёрнитӧны няйт салдатъяс.
— Ті эськӧ мед мунінныд квартирасьыд,
— солиднӧя сӧветуйті ме.
— Мыйла?
— Ӧдӧлитасны найӧ тіянӧс.
Сійӧ лӧсьыда серӧктіс, сэсся юаліс:
— Тэ велӧдчылін?
Книгаяс лыддьыны радейтан?
— Некор мем лыддьынысӧ.
— Радейтін кӧ эськӧ, сюри кадыд.
Но — пасибӧ!
Сійӧ мем нюжӧдіс ӧтлаӧ кусыньтӧм чуньяссӧ да наын эзысь монета,
— яндзим вӧлі босьтны тайӧ кӧдзыд вещсӧ, но ме эг лысьт ӧткажитчыны сыысь да мунігӧн сійӧс пукті пос перилӧ столбик вылас.
Ме тайӧ нывбаба дінсьыс нуи меным джуджыд, выль впечатление, ме водзын быттьӧкӧ ӧзйис кыа, и некымын лун ме олі радлігтыр, ыджыд комната да сэтысь гӧлубӧй паськӧма ангел кодь шӧрасьысьӧс казьтылӧмӧн.
Гӧгӧр ставыс вӧлі тӧдтӧм мича, сійӧ кокъяс улын куйліс ыджыд зарни ковёр, эзысь стеклӧа ӧшинь пыр видзӧдіс, сы бердын шонтысьӧмӧн, тӧвся лун.
Мем окота вӧлі нӧшта ӧтчыд видзӧдлыны сы вылӧ,
— мый лоас, ме кӧ муна да кора сылысь книга?
Ме вӧчи тайӧс да бара аддзылі сійӧс воддза местаысь, сідз жӧ киас книгаӧн, но чужӧмбаныс сылӧн вӧлі кӧрталӧма кутшӧмкӧ гӧрдов чышъянӧн, синмыс пыктӧма.
Мем сьӧд коркаа книга сетігӧн шӧрасьысь гӧгӧрвотӧма шуыштіс мыйкӧ.
Ме муні шогпырысь, нуи книга, кодсянь ӧвтіс креозотӧн да анисовӧй капляясӧн.
Книгаӧс ме тубырті сӧстӧм дӧрӧмӧ да бумага пытшкӧ да дзеби чардакӧ, полі, медым кӧзяева эз мырддьыны, эз тшыкӧдны сійӧс.
Найӧ, выкройкаяс да премияяс ради «Нива» пӧлучайтігӧн, эз лыддьывлыны сійӧс, но, картинкаяссӧ видлалӧм бӧрын, тэчлісны спальняса шкапӧ, а во помас переплетайтлісны да дзеблісны крӧвать уланыс, кӧні куйлісны нин «Живое обозрениелӧн» куим том.
Кор ме мыськалі спальняысь джоджсӧ, тайӧ книгаяс улас визувтліс няйт ва.
Кӧзяин судзӧдліс «Русский Курьер» газета да рытъяснас, сійӧс лыддигӧн, видчыліс:
— Чӧртыс найӧс гӧгӧрвоас, мыйла найӧ гижӧны тайӧ ставсӧ!
Гажтӧм жӧ...
Субӧтаӧ, чардакӧ белье ӧшлігӧн, мем думвылӧ уси книгаыд, перйи сійӧс, паськӧді да лыдди медводдза строкасӧ: «Керкаяс — йӧз кодьӧсь; быдӧнлӧн эм аслас физиономия».
Тайӧ чуймӧдіс менӧ аслас веськыдлунӧн
— ме куті лыддьыны водзӧ чардак ӧшинь дорӧ сувтӧмӧн, и лыдди йирмӧг босьттӧдз, а рытнас, кор кӧзяева мунісны сеношнаӧ, книгаӧс пырті кухняӧ да вӧйтчи арся коръяс кодь вижов, сырзьӧм листбокъяс пытшкӧ;
найӧ кокниа нуӧдісны мӧд олӧмӧ, выль нимъяс да сямъяс дінӧ, петкӧдлісны бур геройясӧс, меӧн аддзывлӧм йӧз вылӧ ньӧти мунтӧм жугыль злӧдейясӧс.
Тайӧ вӧлі Ксавье де-Монтепэнлӧн роман, кузь, кыдзи и сылӧн став романъясыс, тырӧма йӧзӧн да вӧвлӧмторъясӧн, петкӧдліс тӧдтӧм, визув олӧм.
Тайӧ романын ставыс вӧлі шензьымӧн прӧстӧй да гӧгӧрвоана, быттьӧкӧнӧсь строчкаяс костас дзебӧм кутшӧмкӧ югӧр югдӧдіс бурсӧ и лёксӧ, отсаліс радейтны и мустӧмтны, заставитіс зэлӧдчӧмӧн кыйӧдны дзескыд позйӧ дзугсьӧм йӧз судьба бӧрся.
Пыр жӧ кыптіс чорыд кӧсйӧм отсавны талы, мешайтны сылы, вунӧдсьыліс, мый став тайӧ виччысьтӧг воссьысь олӧмыс сквӧзь бумагаысь;
ставыс вунӧдсьыліс тышъяс колебайтчӧмын, ньылыштсьыліс нимкодь чувствоӧн ӧти листбок вылын, дӧзмӧм чувствоӧн мӧд вылын.
Ме сэтшӧма ылалі лыддьысьӧмӧн, мый, кор кылі параднӧй кильчӧ вылын кӧлӧкӧльчикӧ звӧнитӧм, эг пырсӧ гӧгӧрво, коді тайӧ звӧнитӧ да мыйла.
Сись пӧшти ставнас сотчӧма, подсвечник, кодӧс сӧмын асывнас на весавлі ме, вӧлі тырӧма госӧн; лампадка светильня, мый бӧрся мем колӧ вӧлі видзӧдны, вильснитӧма кутӧд йывсьыс да кусӧма.
Ме куті чепсасьны кухня кузя, ассьым преступлениеӧс дзебны зільӧмӧн, сюйи книгаӧс пач улӧ да заводиті лӧсьӧдны лампадка.
Комнатаысь бырс петіс нянька:
— Пельтӧммин?
Звӧнитӧны!
Ме уськӧдчи ӧдзӧс восьтыны.
— Шкоргин?
— сурова юаліс кӧзяин, гӧтырыс сылӧн, пос кузя сьӧкыда кайиг, норасис, мый ме сійӧс прӧстудиті, старука видчис.
Кухняын сійӧ пыр жӧ аддзис ӧзтӧм сись да менсьым кутіс юасьны — мый ме вӧчи.
Ме чӧв олі, быттьӧ кысянькӧ вылысянь уси, ставнам жугласи, повзи, мый сійӧ аддзас книгаӧс, а сійӧ горзіс, мый ме сота керкасӧ.
Кӧзяин гӧтырыскӧд локтіс ужнайтны, старука налы норасис:
— Со, видзӧдӧй, став сисьтӧ сотӧма и керкатӧ сотас...
Ужнайтігӧн найӧ нёльнаныс пилитісны менӧ асланыс кывъясӧн, менсьым вӧляӧн и невӧляысь вӧчлӧм прӧступокъяс казьтылӧмӧн, менӧ гибельӧн повзьӧдлӧмӧн, но ме тӧді нин, мый найӧ ставсӧ тайӧс висьталӧны оз лёкнысла дай оз бур чувствояс ради, а сӧмын гажтӧмнысла.
И вӧлі тешкодь аддзыны, кутшӧм найӧ пустӧйӧсь да серам кодьӧсь сійӧ книгаса йӧз сертиыс.
Со налӧн сёйсис, сьӧктаммисны, мудзӧмпырысь торйӧдчисны узьны; старука аслас скӧр норасьӧмъясӧн енмӧс дӧзмӧдыштӧм бӧрын, кайис паччӧр вылӧ да водіс.
Сэк ме чеччи, кыски пач улысь книгаӧс, матыстчи ӧшинь дорӧ; войыс вӧлі югыд, тӧлысь видзӧдіс веськыда ӧшиньӧ, но посни гижӧд эз сетчы синъяслы.
А лыддьыны вӧлі мучитчымӧн окота.
Ме джаджйысь босьті ыргӧн кӧструля да сійӧн отразиті тӧлысь югӧрсӧ книга вылӧ — лои нӧшта лёкджык, пемыдджык.
Сэк ме кайи лабичӧ, пельӧсас, ӧбразъяс дорӧ да заводиті лыддьыны сувтсӧн лампада югыдын, да, мудзӧм, лабич вылӧ лэччысьӧмӧн, унмовси, а садьми старука горзӧмъясысь да тувкӧдӧмъясысь.
Книгаӧс киас кутӧмӧн сійӧ ёна камӧдіс сійӧн менам пельпомъясӧ, лёкысла гӧрд, рыжӧй юрнас яра пыркайиг, кӧмтӧм, ӧти дӧрӧм кежысь.
Пӧлатьсянь ымзіс Виктор:
— Мама, да эн равзӧй ті!
Овны оз позь...
— Воши книгаӧй, косявласны,
— мӧвпалі ме.
Асъя чай дырйи менӧ судитісны.
Кӧзяин стрӧга юасис:
— Кытысь тэ босьтін книгасӧ?
Нывбабаяс мӧда-мӧднысӧ торкалӧмӧн горзісны, Виктор презрительнӧя исаліс листбокъяссӧ да висьталіс:
— Дукиӧн ӧвтӧ, ей-богу...
Тӧдмалӧм бӧрын, мый книгаыс поплӧн, найӧ ставныс нӧшта ӧтчыд видлалісны сійӧс, шензьӧмӧн да скӧралӧмӧн, мый священник лыддьӧ романъяс, но век жӧ тайӧ неуна сайкӧдыштіс найӧс, кӧть эськӧ кӧзяин и дыр на внушайтіс меным, мый лыддьысьны — вреднӧ да ӧпаснӧ.
— Со найӧ, лыддьысьысьясыд, кӧрттуй взорвитӧмаӧсь, кӧсйӧмаӧсь вины...
Кӧзяйка скӧрысь да повзьӧмӧн горӧдіс верӧсыслы:
— Тэ йӧймин!
Мый тэ сылы висьталан?
Ме Монтепэнӧс нуи салдатлы, висьталі сылы, мыйын делӧыс,
— Сидоров босьтіс книгаӧс, чӧва восьтіс ичӧтик сундук, перйис сӧстӧм кичышкӧд да, сы пиӧ романсӧ тубыртӧмӧн, дзебис сундукӧ, мем висьталіс:
— Эн кывзысь налысь — лок ме ордӧ да лыддьысь, ме некодлы ог висьтав!
А локтан кӧ да — ме абу, ключыс ӧшалӧ ӧбраз сайын, восьты сундуксӧ дай лыддьы...
Книга дінӧ кӧзяинлӧн отношениеӧс пыр жӧ кыпӧдіс сійӧс менам синъяс водзын зэв колана да страшнӧй тайна вылнаӧдз.
Сійӧ, мый кутшӧмкӧ «лыддьысьысьяс» взорвитӧмаӧсь кытыськӧ кӧрттуй, кодӧскӧ вины кӧсйӧмӧн, эз интересуйт менӧ, но казьтывлі висьтасигӧн поплысь юалӧмсӧ пӧдвалын гимназистлысь лыддьысьӧмсӧ, «правильнӧй книгаяс» йылысь Смурыйлысь кывъяссӧ и казьтыштлі дедлысь сьӧд книга лыддьысь фармазонъяс йылысь висьтъяссӧ:
— А Благословеннӧй государь Александр Павлыч дырйи дворяна, сьӧд книга лыддьӧмӧ да фармазонствоӧ сетчӧмӧн, кӧсйисны предайтны став российскӧй народӧс римскӧй папалы, иезуитъяс!
Сэн генерал Аракчиев кыйӧма найӧс уджалігкостаныс, да найӧ чинъяс вылӧ видзӧдтӧг — ставнысӧ Сибирӧ, катаргаӧ, сэні найӧ и сгинитісны, сісьмисны...
Дум вылӧ усьлывліс «умбракул распещренный звездами», «Гервасий» да торжественнӧй смешитана кывъяс:
— «Профаны, любопытствующие знать наши дела!
Никогда слабые ваши очи не узрят оных!»
Ме ачымӧс чувствуйті кутшӧмкӧ ыджыд тайнаяс порог дорысь да олі йӧймӧм морт моз.
Окота вӧлі помӧдз лыддьыны книгаӧс, вӧлі пола, мый сійӧ вошас салдат ордысь, либӧ салдат кыдзкӧ тшыкӧдас сійӧс.
Мый ме сэки висьтала шӧрасьысьлы?
А старука сюся кыйӧдіс, медым ме эг котрав денщик ордӧ, йирис менӧ:
— Книжник!
Книгаясыд, со, рӧспутничайтны велӧдӧны, со сійӧ книга лыддьысьыд, мый выйӧдз воӧма — базар вылӧ ачыс оз вермы ветлыны, сӧмын офицеръяскӧд кыскасьӧ, луннас корлывлӧ найӧс, ме тӧда!
Мем окота вӧлі горӧдны:
— Тайӧ абу збыль!
Сійӧ оз кыскась...
Но ме полі дорйыны шӧрасьысьӧс — друг старука гӧгӧрвоас, мый книгаыс сылӧн?
Кымынкӧ лун ме олі вывті лёка: ме пытшкын ыджыдаліс вунӧдчӧм, майыштан шогсьӧм, Монтепэн судьбаысь полӧмла ме эг вермы узьны, и вот ӧтчыд шӧрасьысьлӧн кухаркаыс сувтӧдіс менӧ дворас да шуис:
— Вай книгатӧ!
Ме бӧрйи кадсӧ ӧбед бӧрын, кор кӧзяева водісны шойччыны, да шӧрасьысь дінӧ пыри яналыштӧмӧн, личкӧм.
Сійӧ встретитіс менӧ сэтшӧмӧн жӧ, кутшӧмӧн ме сійӧс аддзылі первойысьсӧ, сӧмын пасьтасьӧма мӧдног: руд юбкаа, сьӧд бархатнӧй ковтаа, восьса голя вылас бирюзовӧй крестӧн.
Сійӧ вӧлі мунӧ энь жонь вылӧ.
Кор ме висьталі сылы, мый эг удит лыддьыны книгаӧс и мый менӧ оз лэдзны лыддьысьны, ӧбидала да тайӧ нывбабасӧ аддзылӧмысь нимкодьла синъяс менам вазисны синваӧн.
— Ф-фу, кутшӧм йӧй йӧз!
— векньыдик синкымъяссӧ вӧрзьӧдыштлӧмӧн шуис сійӧ.
— А ещӧ тэнад кӧзяинлӧн сэтшӧм интереснӧй чужӧм.
Тэ эн дӧзмы, ме мӧвпыштла.
Ме гижа сылы.
Тайӧ менӧ повзьӧдіс, ме сылы шуи, мый ылӧдлі кӧзяеваӧс, висьталі, мый книгасӧ эг босьт тэнсьыд, а поплысь.
— Оз ков, эн гижӧй!
— кори ме сылысь.
— Найӧ кутасны серавны тіян вылын, видны тіянӧс.
Тіянӧс ӧд дворын некод оз радейт, быдӧн сералӧны, шуӧны, мый ті йӧйӧсь да тіян оз тырмы ордлыыд...
Тайӧ ставсӧ висьталӧм бӧрын ме пыр жӧ гӧгӧрвои, мый ме висьталі лишнӧйӧс да ӧбиднӧйӧс сылы,
— сійӧ курччис вылыс парсӧ да лапнитіс аслас лядьвейӧ, быттьӧкӧ пукаліс верзьӧмӧн вӧв вылын.
Ме шӧйӧвошӧмӧн лэдзи юрӧс, му пырыс мунны кӧсйӧмӧн, но шӧрасьысь ӧшӧдчис улӧс вылӧ да кутіс гажаа вак-вакӧн серавны, шуалігтыр:
— Ой, кутшӧм йӧя...
кутшӧм йӧя!
Но мыйнӧ вӧчны?
— менӧ сюся видзӧдіг, ассьыс ачыс юаліс сійӧ, а сэсся ышловзис да шуис:
— Тэ вывті тешкодь детинка, вывті...
Сыкӧд орччӧн сулалысь зеркала вылысь видзӧдлӧм бӧрын, ме аддзи ыджыд черлыа, паськыд ныра чужӧм кымӧс вылас ыджыд лӧзӧн, важӧн нин шырлытӧм юрсиыс дзугсьӧм пратьясӧн чурвидзисны гӧгӧрбок, вот тайӧ и шусьӧ «вывті тешкодь детинканас?...»
Тешкодь детинка оз мун вӧсньыдик фарфоровӧй фигура вылӧ...
— Тэ абу босьтӧмыд сэк сьӧмтӧ, кодӧс ме сеті.
Мыйла?
— Мем оз ков.
Сійӧ ышловзис.
— Но мый нӧ вӧчны!
Тэнӧ кӧ лэдзасны лыддьысьны, лок, ме тэд сета книгаяс...
Зеркала подулын куйлісны куим книга; сійӧ, кодӧс ме вайи, вӧлі медся кыз.
Ме шогпырысь видзӧді сы вылӧ.
Шӧрасьысь нюжӧдіс мем ичӧтик розӧвӧй кисӧ.
— Но, прӧщай!
Ме полӧмӧн инмӧдчылі сійӧ киӧ да тэрыба муні.
А, пӧжалуй, веськыда сёрнитӧны сы йылысь, мый сійӧ нинӧм оз тӧд,
— со, кызь уратӧ шуис сьӧмӧн, быттьӧкӧ кага.
Но тайӧ мем сьӧлӧм вылӧ воліс.
ІХ
И гажтӧм и тешкодь казьтывны, мыйдта сьӧкыд унижениеяс, ӧбидаяс да тревогаяс вайисны мем лыддьысьны друг ыпнитӧм колӧмыс!
Шӧрасьысьлӧн книгаясыс кажитчисны страшнӧ донаӧн, да, полӧмла, мый пӧрысь кӧзяйка найӧс сотас пачын, ме зіли не мӧвпавны тайӧ книгаяс йылысь, а куті босьтавлыны ичӧтик да уна рӧма книжкаяс лавкаысь, кытысь асывъяснас чай кежлӧ ньӧблывлі нянь.
Лавочник вӧлі зэв мисьтӧм зон — кыз паръяса, пӧсялысь, еджыд льӧбъялысь чужӧм вылас зӧлӧтушнӧй вурысъясӧн да чутъясӧн, еджыд синъясӧн да пыктӧм киясас дженьыдик, мисьтӧм чуньясӧн.
Сылӧн лавкаыс вӧлі зонпоснилы да уличвывса кокни вежӧра нывъяслы рытъясын чукӧртчывланін; менам кӧзяинлӧн вокыс сідзжӧ пӧшти быд рыт ветліс сы дінӧ сур юны да ворсны картіӧн.
Менӧ частӧ ыстывлісны сійӧс ужнайтны корны, и ме эг ӧтчыд аддзывлы дзескыд, ичӧт комнатаын стойка сайысь лавочниклысь банйӧм чужӧма ышмысь гӧтырсӧ — Викторушка либӧ мӧд зон пидзӧс вылын пукалігӧн.
Тайӧ, тыдалӧ, эз ӧбӧдитлы лавочникӧс; эз ӧбижайтчыв сійӧ и сэки, кор сылысь чойсӧ, коді отсаліс сылы лавкаын тӧргуйтны, топыда кутлісны сьылысьяс, салдатъяс да ставыс, кодлы тайӧ кажитчыліс.
Лавкаын тӧвар вӧлі этша, тайӧс сійӧ гӧгӧрвоӧдіс сійӧн, мый сылӧн уджыс выль на.
Гӧстьяслы да ньӧбасьысьяслы сійӧ петкӧдліс мисьтӧм-няйт картинкаяс, сетліс — окотитысьяслы — гижавны яндысьтӧм стихъяс.
Ме лыдди пустӧй книжкаяс Миша Евстигнеевлысь, мынтылі книга лыддьӧмысь ӧти ур; тайӧ вӧлі дона, книжкаяс эз вайны мем некутшӧм удовольствие.
«Гуак или непреоборимая верность», «Францыль Венециан», «Битва русских с кабардинцами или прекрасная магометанка, умирающая на гробе своего супруга» да став татшӧм литератураыс эз бурмӧдлы менӧ, частӧ кыпӧдліс лёк дӧсада: кажитчис, мый книгаыс издевайтчӧ ме вылын, кыдзи дуракпи вылын, эскыны позьтӧм торъяс сьӧкыд кывъясӧн висьталӧмӧн.
«Стрельцы», «Юрий Милославский», «Таинственный монах», «Япанга, татарский наездник» да мукӧд татшӧм сяма книгаяс мем сьӧлӧм вылӧ волісны ёнджыка — наысь мыйкӧ кольлі; но нӧшта ёнджыка менӧ увлекайтісны жития святых, тані мыйкӧ вӧлі серьёзнӧй, мыйлы эски да мый, мукӧддырйи, вывті ёна волнуйтіс.
Став великомученикъясыс мыйлакӧ тӧдвылӧ уськӧдлісны мем «Бур делӧӧс», великомученицаяс — бабушкаӧс, а преподобнӧйяс — дедӧс, сылӧн бур часъясын.
Лыддьыси ме сарайын, пес поткӧдлыны мунӧмӧн, либӧ чардак вылын, кӧні вӧлі сэтшӧм жӧ лӧсьыдтӧм, кӧдзыд.
Мукӧддырйи, книгаыс кӧ интересуйтліс менӧ либӧ колӧ вӧлі лыддьыны сійӧс регыдджык, ме чеччывлі войнас да ӧзтывлі сись, но пӧрысь кӧзяйка казяліс, мый войяснас сисьяс чинӧны, кутіс найӧс мерайтны сартасӧн да меркасӧ кытчӧкӧ дзеблывліс.
Асылын кӧ сиськын эз судзсьыв вершӧк, либӧ ме кӧ, сартассӧ аддзӧмӧн, сійӧс эг чеглы сотчӧм сись кузьтаӧдз, кухняын кыптывліс яра горзӧм, и ӧтчыд Викторушка пӧлатьсянь скӧрмӧмӧн висьталіс:
— Да, мама, дугдӧй увтчынытӧ!
Овны оз позь!
Дерт, сійӧ сотӧ сисьястӧ, сійӧ ӧд книгаяс лыддьӧ, лавочник ордысь босьтӧ, ме тӧда!
Видзӧдлӧй жӧ сылысь чардак вывсӧ...
Старука котӧртліс чардак вылӧ, аддзис кутшӧмкӧ книжка да косявліс сійӧс лестукъясӧдз.
Тайӧ, тӧдӧмысь, огорчитіс менӧ, но лыддьысьны кӧсйӧм нӧшта ёнджыка содіс.
Ме гӧгӧрволі, мый тайӧ керкаӧ кӧ воас святӧй,
— менам кӧзяева заводитасны и сійӧс велӧдны, пондасны асланыс лад вылӧ лӧсьӧдны; найӧ кутасны вӧчны тайӧс гажтӧмнысла.
Найӧ кӧ кутасны вӧйпны йӧзӧс, горзыны, издевайтчыны на вылын, — найӧ вунӧдасны сёрнитнысӧ, немӧймасны, найӧ оз кутны аддзыны асьнысӧ.
Сы могысь, медым морт чувствуйтіс асьсӧ, быть колӧ, медым сійӧ кыдзкӧ видзӧдіс йӧз вылӧ.
Менам кӧзяева эз кужны матысаяс вылӧ видзӧдны мӧдног, кыдзи велӧдӧмӧн, видӧмӧн, и заводитан кӧ овны сідзи жӧ, кыдзи найӧ,
— сідзжӧ мӧвпавны, чувствуйтны,
— ӧткодь — найӧ видісны эськӧ и таысь.
Сэтшӧм нин йӧз.
Ме быдногыс мудеритчи лыддьысьны, старука некымынысь косявліс книгаӧс, и друг лавочниклы лоис менам зэв ыджыд уджйӧз — нелямын сизим ур!
Сійӧ корис сьӧм да грӧзитіс, мый уджйӧзӧс мынтӧм вылӧ менсьым кутас кольӧдны кӧзяинлысь сьӧмсӧ, кор ме локта лавкаӧ ньӧбасьны.
— Мый сэки лоас?
— издевайтчӧмӧн сійӧ юавліс менсьым.
Сійӧ мем вӧлі терпитны позьтӧм мустӧм и, тыдалӧ, тайӧс чувствуйтӧмӧн, мучитіс менӧ быдногыс грӧзитӧмӧн: кор ме пыри лавкаӧ, сылӧн чутӧсь чужӧмбаныс нюмдылі, и сійӧ меліа юавліс:
— Уджйӧзтӧ вайин?
— Эг.
Тайӧ сійӧс повзьӧдліс, сійӧ букыштчыліс.
— Кыдзи нӧ?
Мый нӧ мем мирӧвӧйлы норасьны тэ вылӧ, а?
Медым тэнӧ опишитісны да колонияӧ?
Мем некысь вӧлі босьтны сьӧмсӧ — менсьым жалованиеӧс мынтісны дедлы, ме падми, ог тӧд мый вӧчны?
А лавочник, кор ме кори виччысьыштны уджйӧз мынтӧм, вочакыв пыдди чургӧдіс мелань кӧвдум кодь кыз да выйӧсь кисӧ да шуис:
— Окышт — виччысьла!
Но кор ме кватиті прилавок вылысь гира да шеныштчи сы вылӧ, сійӧ, лажыньтчӧмӧн, горӧдіс:
— Мый, мый тэ, мый тэ — ме шутита!
Гӧгӧрвоӧмӧн, мый сійӧ оз шутит, ме думышті гусявны сьӧм, мед мынтӧдчыны сыысь.
Асывъяснас, кор ме чиститі кӧзяинлысь паськӧмсӧ, сы гач зепъясын зёльӧдчисны монетаяс, мукӧддырйиыс найӧ усьлывлісны зепсьыс да тюрлісны джоджӧд, ӧтчыд кутшӧмкӧ уси посув щельӧ, песвидзанінӧ; ме вунӧді висьтавнытӧ та йылысь да тӧдвылӧ уськӧді сӧмын некымын лун мысти, кор пес пӧвсысь сюри кызь ура.
Кор ме сеті сійӧс кӧзяинлы, гӧтырыс сылы шуис:
— Со аддзан?
Колӧ сьӧмтӧ лыддьыны, кор зепъясад колян.
Но кӧзяин мем нюмъялігтыр шуис:
— Сійӧ оз гусяв, ме тӧда!
Ӧні, кор думышті гусявны, ме тӧдвылӧ уськӧді тайӧ кывъяссӧ, сылысь дӧверитчӧм нюмдӧмсӧ да чувствуйті, кутшӧм сьӧкыд лоас мем гусявнытӧ.
Некымын пӧрйӧ ме перйылі зепсьыс эзысь, лыдди сійӧс да сідзи эг и вермы босьтны.
Лун куим ме мучитчи сійӧн, и друг ставыс помасис вывті регыдӧн да прӧстӧя; кӧзяин немвиччысьтӧг юаліс менсьым:
— Тэ мый, Пешков, жугыль лоин, висьӧдчан али мый?..
Ме веськыда висьталі ассьым став шогӧс, сійӧ букыштчис.
— Со аддзан, мыйӧ найӧ вайӧдӧны, книгаясыд!
На помысь — сідз кӧть тадз — век нин беда...
Сетіс пӧлтинник да стрӧга сӧветуйтіс.
— Смотри, эн ылав кывнад гӧтырлы либӧ мамлы — зык лоас.
Сэсся, шаньпырысь сераліг, шуис:
— Ӧвсьытӧм тэ, чӧртыс мед тэнӧ босьтас!
Нинӧм, тайӧ бур.
Сӧмын — книгаястӧ шыбыт.
Выль восянь ме судзӧда выль газет, вот сэки и лыддьысь.
И вот, рытъяснас, чай бӧрын ужинӧдз ме кӧзяевалы гораа лыддя «Московский листок» — Вашковлысь, Рокшанинлысь, Рудниковскийлысь романъяссӧ да мукӧд литература шогысла кувмӧн личкӧм йӧзлы кынӧмпӧт вылӧ.
Мем оз во сьӧлӧмвылӧ гораа лыддьысьӧм, тайӧ мешайтӧ мем гӧгӧрвоны лыддьӧмторсӧ; но менам кӧзяева кывзӧны сюся, кыдз быттьӧкӧ неуна горша, ойзӧны, геройяс лёклун вылӧ шензьӧмӧн, и гӧрдитчӧмӧн висьталӧны мӧда-мӧдныслы:
— А ми олам — лӧня, рама, нинӧм ог тӧдӧй, слава те господи!
Найӧ дзугӧны вӧвлытӧмторъяс, знаменитӧй рӧзбойник Чуркинлысь поступокъяссӧ шуӧны ямщик Фома Кручинлысь, соралӧны нимъяс; ме веськӧдала ӧшыбкаяссӧ кывзысьяслысь, — тайӧ вывті шензьӧдӧ найӧс.
— Но и паметь жӧ сылӧн!
«Московскӧй Листбокын» тшӧкыда паныдасьлӧны Леонид Гравелӧн стихъяс, мем найӧ зэв кажитчӧны, на пиысь кодсюрӧсӧ ме гижала тетрадьӧ, но кӧзяева сёрнитӧны поэт йылысь:
— Старик ӧд, а стихъяс сочиняйтӧ.
— Пьяница, джынвыйӧ йӧй, сылы веськодь.
Кажитчӧны мем стихъясыс Стружнинлӧн, граф Мементо-Морилӧн, а нывбабаяс, пӧрысьыс и томыс, шуӧны, мый стихъясыд — ворсӧм.
— Тайӧ сӧмын Петрушка да актеръяс сёрнитӧны стихъясӧн.
Сьӧкыдӧсь меным вӧліны тайӧ тӧвся рытъясыс кӧзяева син водзын, ичӧтик, дзескыд комнатаын.
Ӧшинь сайын лӧнь вой.
Шочиника резякылӧ кӧдзыд, йӧз пукалӧны пызан сайын да кынмӧм черияс моз чӧва олӧны.
А то — турӧб шаркӧдчӧ стеклӧясӧ да стенӧ, омлялӧ трубаын, таркӧдчӧ юшкаясӧн; челядь комнатаын бӧрдӧны кагаяс, — окота пуксьыны пемыд пельӧсӧ да, йӧжгыльтчӧмӧн, омлявны кӧин моз.
Ӧтар пызан помас пукалӧны нывбабаяс, вурсьӧны либӧ кыӧны чувки, мӧдар помас — Викторушка, мышкусӧ гӧрбыльтӧмӧн, дышпырысь копируйтӧ чертёжъяс да кадысь кадӧ горзӧ:
— Да эн дзӧрӧдӧй пызансӧ!
Овны оз позь, тузъяс-кӧзыръяс, понъяс...
Бокын, зэв ыджыд пяльцы сайын, пукалӧ кӧзяин, ичӧтик крестъясӧн дӧраӧ вышивайтӧ пызандӧра; сы чуньяс улысь петӧны гӧрд ракъяс, лӧз черияс, виж бобувъяс да арся гӧрдов листъяс.
Сійӧ ачыс лӧсьӧдіс вышивайтан серпассӧ да коймӧд пӧв нин пукалӧ тайӧ удж вылын,
— уджыс вывті нин дӧзмӧдіс сійӧс, да тшӧкыда, луннас, кор ме прӧст, мем сійӧ шуліс:
— Нолтӧ, Пешков, пуксьыв пызандӧра саяс, уджышт!
Ме пукся да действуйта кыз емӧн,
— меным жаль кӧзяинӧй, да пыр, быдторйӧн, мыйӧн верма, окота отсыштны сылы.
Меным пыр кажитчӧ, мый ӧтчыд сійӧ шыбытас чертитны, вышивайтны, ворсны картіӧн да заводитас вӧчны мыйкӧ мӧдтор, интереснӧйӧс, мый йылысь сійӧ тшӧкыда мӧвпавлӧ друг уджсӧ шыбытӧмӧн да сы вылӧ, мыйкӧ аслыс тӧдтӧмтор вылӧ вӧрзьывтӧм шензьысь синъяснас видзӧдіг, юрсиыс сылӧн лэччӧма плеш да чужӧмбан вылас, сійӧ мунӧ манастырса послушник вылӧ.
— Тэ мый йылысь мӧвпалан?
— сылысь юалӧ гӧтырыс.
— Сідз,
— вочавидзӧ сійӧ да босьтчӧ удж бердӧ.
Ме чӧва шензя: позьӧ ӧмӧй юавны, мый йылысь морт мӧвпалӧ?
И оз позь вочавидзны тайӧ юалӧм вылас,
— пыр мӧвпыштчӧ ӧтпырйӧ унатор йылысь: став йывсьыс, мый эм синъяс водзад, сы йылысь, мый аддзылісны найӧ тӧрыт да во сайын, ставыс тайӧ дзугсьӧма, кутны позьтӧм, ставыс вӧрӧ, вежласьӧ.
«Московскӧй Листокысь» фельетонъяс эз тырмыны рыт кежлӧ, ме вӧзйи лыддьыны журналъяс, кодъяс куйлісны спальняса крӧвать улын, том кӧзяйка эскытӧмпырысь шуис:
— Мый нӧ сэсь лыддян?
Сэні сӧмын картинкаяс...
Но крӧвать улын, «Живописнӧй обозрениеысь» ӧтдор, вӧлӧма нӧшта «Огонёк», и со ми лыддям Салиаслысь «Граф Тятин-Балтинский».
Кӧзяинлы зэв воӧ сьӧлӧм вылас висьтса йӧйкодь герой, сійӧ жалиттӧг да синва петтӧдзыс ваксьӧ сералӧ барчук шог приключениеяс вылӧ да горзӧ:
— Нет, тайӧ лӧсьыд, гажа!
— Ылӧдчӧм, кӧнкӧ,
— висьталӧ кӧзяйка, медым петкӧдлыны, мый и ачыс сійӧ кужӧ гӧгӧрвоны.
Крӧватьувса литература меным служитіс зэв ыджыд служба: ме шедӧді аслым право босьтны журналъяс кухняӧ да лои позянлун лыддьысьны войясын.
Менам шуд вылӧ, старука вуджис узьлыны челядь комнатаӧ,
— дзикӧдз юсис нянька.
Викторушка мем эз мешайт.
Кор керкаын ставыс унмовсьлісны, сійӧ гусьӧник пасьтасьліс да асылӧдз вошлі кытчӧкӧ.
Би мем эз сетлыны, сисьсӧ нулісны комнатаӧ, сись ньӧбӧм вылӧ менам сьӧм эз вӧв, сэк ме гусьӧник куті чукӧртны подсвечникъяс вылысь гос, тэчи сійӧс сардинка улысь жӧч банкаӧ, содтӧд кисьтышті сэтчӧ лампаднӧй маслӧ да, сунисысь путшкылі светильня, войяснас пач вылӧ ломзьӧдлі тшына би.
Кор ме листалі ыджыд томлысь листбокъяссӧ, светильнялӧн гӧрд кыв кодь биыс дзӧрис, грӧзитчис кусны, светильня быд минутаӧ вӧйлі тӧпитӧм дука кизьӧртор пытшкӧ, тшыныс сёйис синмӧс, но став тайӧ лӧсьыдтӧмторъясыс бырлісны наслаждайтчӧмын, кодӧн ме видзӧдалі иллюстрацияяссӧ да лыдди на дінӧ объяснениеяс.
Тайӧ иллюстрацияясыс ме водзын мусӧ паськӧдлісны пыр паськыдджыка и паськыдджыка, мичмӧдлісны сійӧс мойдкывса каръясӧн, петкӧдлісны мем джуджыд гӧраяс, мича море берегъяс.
Олӧмыс чудеснӧя быдмис, муыс лои ас бердас кыскысьджык, озырджык йӧзӧн, тырӧмаджык каръясӧн да быдногыс разнӧйджык сикаса.
Ӧні, ылӧ Волга сайӧ видзӧдігӧн, ме тӧді нин, мый сэн абу тыртӧминыс, а войдӧр, вӧвлі, видзӧдан Волга сайӧ, лоас кыдзкӧ торъя гажтӧм: шыльыда куйлӧны видзьяс, пемыд дӧмас кодь кустарникъясӧн, видзьяс помын пиньӧсь сьӧд вӧр стена, видзьяс весьтын — гудыр кӧдзыд лӧз небеса.
Му вылын тыртӧм, ӧтка.
И сьӧлӧмыд сідзжӧ тыртӧммӧ, гуся шог гильӧдӧ сійӧс, став кӧсйӧмъяс бырӧны, мӧвпавны — нинӧм йылысь, кӧсйыссьӧ куньны синъястӧ.
Нинӧм оз кӧсйысь нор тыртӧминыс, сьӧлӧмсьыд нёнялӧ ставсӧ, мый сэні эм.
Иллюстрацияяс дінӧ объяснениеяс гӧгӧрвоана висьталісны мукӧд странаяс йылысь, мӧдсикас йӧз йылысь, висьталісны кольӧм кадся да ӧнія уна вӧвлӧмторъяс йылысь, ме унатор ог вермы гӧгӧрвоны, и тайӧ менӧ мучитӧ.
Мукӧддырйи юрвемӧ воасны кутшӧмкӧ тешкодь кывъяс — «метафизика», «хилиазм», «чартист» — найӧ терпитны позьтӧмӧдз мешайтӧны менӧ, быдмӧны чудовищнӧя, ставсӧ сайӧдӧны, и мем кажитчӧ, мый ме некор ог гӧгӧрво, оз кӧ меным удайтчы тӧдмавны тайӧ кывъясыслысь вежӧртассӧ,
— буретш найӧ и сулалӧны стӧрӧжъясӧн став тайнаяс порог вылын.
Тшӧкыда быдса фразаяс дыр олӧны паметьын, кыдзи чуньын жель, мӧдтор йылысь мӧвпавны меным торкӧмӧн.
Помнита, ме лыдди тешкодь стихъяс:
— Стальӧ кышсьӧм, мунӧ ӧтнас,
Царыс гунъяслӧн Атилла,
Чӧв и скӧрлун чужӧм вылас,
сы бӧрся сьӧд кымӧр моз мунӧны воинъяс да горзӧны:
— Кӧн нӧ Рим, кӧн вына Римыс?
Рим — кар, сійӧс ме тӧда нин вӧлі, но кодъяс сэтшӧмъясыс — гуннъяс?
Тайӧ быть колӧ тӧдны.
Бур кад бӧрйӧмӧн ме юала кӧзяинлысь.
— Гуннъяс?
— шензьӧмӧн юалӧ сійӧ.
— Чӧртыс тӧдӧ, мый сійӧ сэтшӧмыс!
Ерунда, кӧнкӧ...
И ошкытӧг качайтӧ юрнас.
— Чепуха пуӧ тэнад юрад, тайӧ омӧль, Пешков!
Бур ли, омӧль ли, но ме кӧсъя тӧдны.
Мем кажитчӧ, мый полковӧй священник Соловьев сійӧс должен тӧдны — кодъяс сэтшӧм гуннъясыс и, сійӧс дворын вӧтӧдӧмӧн, ме юала.
Блед, висьысь да пыр скӧр, гӧрд синъяса, синлысъястӧм, ичӧтик виж тошка, мусӧ сьӧд бедьнас сутшйӧдліг, сійӧ меным висьталӧ:
— А тэныд кутшӧм делӧ сэтчӧдз, а?
Поручик Нестеров менам юалӧм вылӧ лёкысь горӧдіс:
— Мы-ый?
Сэк ме думышті, мый гуннъяс йылысь колӧ юавны аптекаын провизорлысь, сійӧ ме вылӧ пыр видзӧдӧ меліа, сылӧн авъя чужӧм, ыджыд ныр вылас зарни ӧчки.
— Гуннъяс,
— шуис мем провизор Павел Гольдберг,
— вӧліны кочевӧй народ, кыдзи и киргизъяс.
Тайӧ народыс абу нин, ставыс кулі.
Меным лои шог да дӧсаднӧ — эз сы вӧсна, мый гуннъяс кулӧмаӧсь, а сійӧн, мый кывйыслӧн вежӧртасыс, коді менӧ сэтшӧм дыр мучитіс, вӧлӧма сэтшӧм прӧстӧй да нинӧм меным эз сет.
Но ме вывті благодарен гуннъяслы — накӧд паныдасьлӧм бӧрын кывъяс менӧ омӧльджыка кутісны майыштыны, и Атилла ради ме тӧдмаси провизор Гольдбергкӧд.
Тайӧ мортыс тӧдіс прӧстӧй вежӧртассӧ став мудрӧй кывъясыслысь, сылӧн вӧліны ключьяс быд тайна дінӧ.
Кык чуньнас ӧчкисӧ лӧсьӧдыштӧм бӧрын сійӧ кыз стеклӧяс пырыс сюся видзӧдліс менам синъяс вылӧ да висьталіс, быттьӧкӧ тувъяліс менам плешӧ посньыдик кӧрттувъяс.
— Кывъясыд, зонмӧ, сійӧ — кыдзи пу вылын коръяс, и, медым гӧгӧрвоны, мыйла корйыс татшӧм, а абу мӧд пӧлӧс, колӧ тӧдны, кыдзи быдмӧ пуыс — колӧ велӧдчыны.
Книгаыд, зонмӧ, бур сад кодь, кӧні быдторйыс эм: и лӧсьыдыс и пӧлезнӧйыс...
Ме тшӧкыда котӧртлывлі сы дінӧ аптекаӧ содала да магнезияла верстьӧяслы, кодъяс помся страдайтісны «сьӧлӧм сотӧмысь», бобкӧвӧй мазьла да слабительнӧйясла кагаяслы.
Провизорлӧн дженьыдик велӧдӧмъясыс мем внушитісны книгаяс дінӧ пыр ёнджыка серьёзнӧй отношение, и тӧдлытӧг найӧ лоины меным быть коланторъясӧн, кыдзи пьянницалы вина.
Найӧ мем петкӧдлісны мӧдпӧлӧс олӧм — ыджыд чувствояслысь олӧм да кӧсйӧмъяслысь олӧм, кодъяс вайӧдісны йӧзӧс подвигъяс преступлениеяс вылӧ.
Ме аддзылі, мый ме гӧгӧрса йӧз абу способнӧйӧсь подвигъяс вылӧ да преступлениеяс вылӧ.
Найӧ олӧны кӧнкӧ бокын ставсьыс, мый йылысь гижӧны книгаяс, сьӧкыд и гӧгӧрвонытӧ — мый интереснӧйыс найӧ олӧмын?
Ме ог кӧсйы овны татшӧм олӧмӧн...
Сійӧ мем гӧгӧрвоана,
— ог кӧсйы...
Серпасъяс дінӧ объяснениеясысь ме тӧді, мый Прагаын, Лондонын да Парижын кар шӧрас абуӧсь оврагъяс да ёг тыра няйт дамбаяс, сэні веськыд паськыд уличаяс, мӧдногса керкаяс да вичкояс.
Сэні абу квайт тӧлыся тӧв, коді игнавлӧ йӧзӧс керкаясӧ, абу ыджыдвидз, кор позьӧ сёйны сӧмын шоммӧдӧм капуста, сола тшак, тэсь да чӧскыдтӧм шабді выя картупель.
Ыджыдвидз дырйи оз позь лыддьыны книгаяс,
— менсьым мырддисны «Живописное Обозрение», и тайӧ тыртӧм, кослунъя олӧмыс бара матыстчис дзик ме бердӧдз.
Ӧні, кор ме верми сійӧс сравнитны сыкӧд, мый тӧді книгаясысь, сійӧ меным кажитчис нӧшта на гӧль да мисьтӧм.
Лыддьысигӧн ме ачымӧс чувствуйті дзоньвидзаджыкӧн, вынаджыкӧн, уджалі тэрыба да сюся, менам вӧлі мог: кымын регыдджык помала, сымын унджык коляс кад лыддьысьӧм вылӧ.
Книгаястӧг ме лолі дышджык, менӧ кутіс ӧдӧлитны меӧн водзджык тӧдтӧм висьӧдан вунӧдчӧм.
Помнитчӧ, буретш тайӧ тыртӧм лунъяснас вӧлі мыйкӧ гусятор:
ӧтчыд рытнас, кор ставныс водалісны узьны, друг жынгӧмӧн юрмуні собор кӧлӧкӧлӧ кучкӧм шы,
сійӧ пыр жӧ пыркнитіс ставсӧ керкаысь,
джынвыйӧ пасьтасьӧм йӧз уськӧдчисны ӧшиньясӧ, юасисны мӧда-мӧдныслысь:
— Пӧжар?
Набат?
Вӧлі кылӧ, мый и мукӧд квартираясын сідзжӧ шуксьӧны, клопкӧдчӧны ӧдзӧсъясӧн; кодкӧ дворын котраліс домповодӧд вӧв кутӧмӧн.
Пӧрысь кӧзяйка горзіс, мый грабитӧмаӧсь собор, кӧзяин ӧлӧдіс сійӧс:
— Тырмылас, мамӧ, ӧд кылан жӧ, мый тайӧ абу набат!
— Но, сідзкӧ архирей кулӧма...
Викторушка лэччис пӧлатьысь, пасьтасис да бормочитіс:
— А ме тӧда мый лои, тӧда!
Кӧзяин ыстіс менӧ чардак вылӧ видзӧдлыны, абу-ӧ би югӧр, ме котӧрті, слухӧвӧй ӧшиньӧд петі вевт вылӧ, — би югӧр оз вӧлі тыдав, лӧнь, кӧдзыд воздухын тэрмасьтӧг бувгис кӧлӧкӧл; кар унзільпырысь ляскысьӧма му бердӧ, пемыдті котӧртісны, лымйӧн дзуртігтыр, тыдавтӧм йӧз, дзижакылісны додь сювъяс, и пыр лёк тунъяланаджык бувгис кӧлӧкӧл.
Ме бӧр пыри комнатаӧ.
— Би оз тыдав!
— Фу, господи!
— шуис пальтоасьӧм и шапкаасьӧм кӧзяин, лэптыштіс воротниксӧ да полӧмӧн кутіс коксӧ сюйны галошӧ.
Кӧзяйка кевмысис сылы:
— Эн мун!
Но, эн мун, меся...
— Ерунда!
Викторушка, сідзжӧ пасьтасьӧма, ставсӧ дразнитіс:
— А ме тӧда...
Кор вокъяс петісны улича вылӧ, нывбабаяс менӧ самӧвар пуктыны тшӧктӧм бӧрын, уськӧдчисны ӧшиньяс дорӧ, но пӧшти сэк жӧ уличасянь звӧнитіс кӧзяин, чӧва котӧрӧн пырис пос кузя да, прохожӧйӧ ӧдзӧс восьтӧм бӧрын, кыз гӧлӧсӧн шуис:
— Царӧс виӧмаӧсь!
— Виӧмаӧсь!
— горӧдіс старука.
— Виӧмаӧсь, меным офицер висьталіс...
Мый нӧ ӧні лоас?
Звӧнитіс Викторушка да, дышпырысь пӧрччысиг, скӧрысь шуис:
— А ме думышті — война!
Сэсся ставныс найӧ пуксисны чай юны, сёрнитісны спокойнӧя, но ньӧжйӧник да виччысьӧмӧн.
И улича вылын лои чӧв, кӧлӧкӧл эз нин бувгы.
Кык лун найӧ гусьӧник шӧпкӧдчисны, ветлывлісны кытчӧкӧ, на ордӧ сідзжӧ волісны гӧстьяс да мыйкӧ подробнӧя висьтавлісны.
Ме вывті ёна зіли гӧгӧрвоны — мый лоӧма?
Но кӧзяева меысь дзеблісны газетасӧ, а кор ме юалі Сидоровлысь — мыйысь виӧмаӧсь царсӧ, сійӧ гусьӧник вочавидзис:
— Сы йылысь сёрнитны оз позь.
И ставыс тайӧ регыдӧн вушйис, нюжаліс быдлунся пустякъясӧн, и ме регыд ас вывті нуи вывті мисьтӧм история:
Ӧти вӧскресенняӧ, кор кӧзяева мунісны водз ӧбедняӧ, а ме, самӧвар пуктӧм бӧрын, муні комнатаяс идравны, — ыджыдджык кагаыс пырӧма кухняӧ, нетшыштӧма самӧвар крансӧ да пуксьӧма пызан улӧ ворсны кранӧн.
Самӧвар трубаын шомыс вӧлі уна, и кор ваыс самӧварсьыс бырӧма, сійӧ сылӧма, пуксьӧма.
Ме комнатасянь на кылі, мый самӧвар дзожгӧ овлытӧм скӧра, а кухняӧ пыригӧн ме ёна повзьӧмӧн аддзи, мый сійӧ ставнас лӧзӧдӧма да тірзьӧ, быттьӧ кӧсйӧ чеччыштны джоджсьыс.
Самӧвар краныслӧн чуктӧм втулкаыс улӧдз копыртчӧма, вевтыс вешйӧма боквыв, вугъяс увсьыс визувтісны озысь войтъяс, югыдлӧз самӧвар кажитчис садьтӧм кодӧн.
Ме киськалі сійӧс ваӧн, сійӧ дзожмуні да жугыля пӧрис джоджӧ.
Звӧнитісны параднӧй кильчӧ вылын, ме восьті ӧдзӧс да старука юалӧм вылӧ — дасьӧ самӧвар, дженьыдика вочавидзи:
— Дась.
Тайӧ кывсӧ, кодӧс, дерт, шусис шӧйӧвошӧмӧйла да повзьӧмӧйла, вӧлі примитӧма серам пыдди да джудждӧдіс наказание,
менӧ нӧйтісны.
Старука нӧйтіс сартас китырӧн, тайӧ эз вӧв ёна доймана, но колис кучик улӧ зэв уна жель, рытладор мышкуӧй пыктіс пӧдушка кодьӧдз, а мӧд луннас луншӧр гӧгӧр кӧзяинлы быть лоис менӧ нуны больничаӧ.
Кор кузь да серам петмӧн косіник доктор видлаліс менӧ, сійӧ шуис спокойнӧй пӧдӧм басӧн:
— Тані ковмас протокол гижны нӧйтӧм йылысь.
Кӧзяин гӧрдӧдіс, шаркӧдчыны кутіс кокъяснас да пондіс мыйкӧ гусьӧник висьтавлыны докторлы, а мӧдыс сы юр весьтӧд видзӧдіг, дженьыдика вочавидзис:
— Ог вермы.
Оз позь.
Но сэсся юаліс менсьым:
— Норасьны кӧсъян?
Менам вӧлі доймӧ, но ме шуи:
— Ог кӧсйы, лечитӧй регыдджык.....
Менӧ нуӧдісны мӧд комнатаӧ, водтӧдісны пызан вылӧ, доктор кыскаліс жельяссӧ дзоляник кӧдзыд щипцыӧн да шмонитіс:
— Бура вӧчӧмаӧсь тэнсьыд кучиктӧ, другӧ, ӧні тэ он кут кӧтасьны
Кор сійӧ помаліс менӧ терпитны позьтӧмӧдз гильӧдысь уджсӧ, сійӧ шуис:
— Нелямын кык жель кыскӧма, другӧ, эн вунӧд, ошйысьны пондан.
Аски тайӧ часнас волы перевязка вылӧ.
Тшӧкыда нӧйтӧны?
Ме мӧвпышті да вочавидзи:
— Войдӧр тшӧкыдджыка нӧйтлісны.
Доктор гораа серӧктіс басӧн:
abu
Кор сійӧ менӧ петкӧдіс кӧзяин дінӧ, сэк сылы висьталіс:
— Верманныд босьтны, дзоньтӧма!
Аски ыстылӧй, кӧрталам.
Тіян шуд вылӧ — шут сійӧ тіян....
Извозчик доддьын пукаліг, кӧзяин меным висьталіс:
— И менӧ, Пешков, сідзжӧ нӧйтлісны — мый вӧчан?
Нӧйтлісны, вокӧ!
Тэнӧ век жӧ кӧть ме жалита, а менӧ и жалитныс некодлы вӧлі!
Быдлаын йӧз — дзескыд, а жалитыштны — абу ни ӧти сукин сын!
Эх, зверьяс-курӧгъяс
Сійӧ мунігчӧж видчис, меным жаль вӧлі сійӧ, и зэв ме вӧлі здӧвӧль сыӧн, мый сійӧ мортногсӧн сёрнитӧ мекӧд.
Гортын менӧ встретитісны именникӧс моз, нывбабаяс заставитісны подробнӧ висьтавны, кыдзи лечитіс менӧ доктор, мый сійӧ висьталіс, — кывзісны да, юмова чупкӧдчӧмӧн, читкырасигтыр, акайтісны.
Шензьӧдіс менӧ висьӧмъяс дінӧ, дойяс дінӧ да быд лӧсьыдтӧмтор дінӧ налӧн тайӧ ыджыд интересыс!
Ме казялі, кутшӧм здӧвӧльӧнӧсь найӧ меӧн, мый ме ӧткажитчи на вылӧ норасьӧмысь и тайӧн воспользуйтчи ме да налысь кори разрешение босьтны книгаяс шӧрасьысьлысь.
Найӧ эз лысьтны ӧткажитны меным, сӧмын старука шензьӧмӧн горӧдіс:
— Но, и бес!
Мӧд луннас ме сулалі шӧрасьысь водзын, сійӧ меліа висьталіс:
— А меным висьталісны, мый тэ висьӧдчан, нуӧмаӧсь больничаӧ,
— аддзан, кутшӧма ылӧдчӧмӧн сёрнитӧны?
Ме чӧв олі.
Яндзим вӧлі висьтавны правдасӧ — мыйла сылы тӧдны грубӧйсӧ да шогсӧ?
Сідз шань, мый сійӧ оз мун мукӧдъяс вылӧ.
Бара ме лыддя кыз книгаяс Дюма-батьлысь, Понсон-де-Террайльлысь, Монтепэнлысь, Законнэлысь, Габориолысь, Эмарлысь, Буагобэлысь,
— тайӧ книгаяссӧ ме лыддя ӧдйӧ, ӧти-мӧд бӧрся и меным — гажа.
Ме ачымӧс чувствуйта кутшӧмкӧ вӧвлытӧм олӧмса участникӧн, сійӧ олӧмыс юмова волнуйтӧ, збойлун чужтӧмӧн.
Бара тшынӧдӧ менам асвӧчӧм светильник, ме лыддьыся войбыдъясӧн, асылӧдзыс, менам неуна висьыштӧны синъяс, и пӧрысь кӧзяйка меным бурпырысь висьталӧ:
— Виччысь, книга сёйысь, синаканьясыд потасны, синтӧмман.
Сӧмын ме зэв регыдӧн гӧгӧрвои, мый тайӧ став интереснӧ дзугӧм книгаясас, найӧ унапӧлӧс вӧвлӧмторъяс вылӧ, унапӧлӧс странаяс да каръяс вылӧ видзӧдтӧг, сёрниыс мунӧ пыр ӧтитор йылысь: бур йӧз — шудтӧмӧсь да найӧс вӧтлӧдлӧны лёкъяс, лёкъяс — пырджык шудаӧсь да тӧлкаӧсь, буръяс серти, но, бӧръяпом, мыйкӧ кутны позьтӧм венӧ лёк йӧзсӧ, да век торжествуйтӧны буръяс.
Мустӧммис «радейтӧм», код йылысь став мужчинаыс и нывбабаыс сёрнитісны ӧти и сійӧ жӧ кывйӧн.
Тайӧ ӧткодьлуныс лои не сӧмын гажтӧмӧн, но и чужтіс гудыр мӧвпъяс.
Вӧлі первой листбокъяссяньыс нин заводитан казявны, коді венас, кодӧс венасны, и кыдз сӧмын лоас гӧгӧрвоана гӧрӧдыс, зілян разьны сійӧс аслад фантазия вынӧн.
Книгасӧ лыддьӧмысь дугдӧм бӧрын, мӧвпалан сы йылысь, кыдзи арифметика учебникса задача йылысь, и пыр тшӧкыдджыка удайтчӧ лючкиа решитны, коді геройяс пиысь воис став благополучие райӧ, коді лоӧ сюйӧма петляӧ.
Но став тайӧтор сайсьыс ме аддза ловъя да меным тӧдчымӧнъя правдаысь югӧръяс мӧд олӧмлысь, мӧдногса отношениеяслысь петкӧдчылӧмъяс.
Меным гӧгӧрвоана, мый Парижын извозчикъяс, рабочӧйяс, салдатъяс да став «сьӧд йӧз» абу татшӧм, кутшӧм Нижнийын, Казаньын, Перымын,
— сійӧ повтӧгджык сёрнитӧ господаяскӧд, накӧд асьсӧ кутӧ прӧстӧйджыка да независимӧйджыка.
Со салдат, но сійӧ оз мун на пиысь ни ӧти вылӧ, кодӧс ме тӧда,
— ни Сидоров вылӧ, ни пароходвывса вятчанин вылӧ, ни медся нин Ермохин вылӧ; сійӧ — мортногсаджык став мукӧдъяс сертиыс.
Сыын эм мыйкӧ ӧтувъя Смурыйкӧд, но сійӧ абу сэтшӧм зверь кодь да лёк.
Со — лавочник, но и сійӧ сідзжӧ бурджыка меным тӧдса став лавочникъяс дорысь.
И книгаясын попъяс абу сэтшӧмӧсь, кутшӧмъясӧс ме тӧда,
— найӧ бур сьӧлӧмаӧсьджык, жалитӧмӧнджык видзӧдӧны йӧз вылӧ.
Вообще, заграницаын став олӧмыс, кыдзи висьталӧны сы йылысь книгаяс, интереснӧйджык, кокньыдджык, бурджык сійӧ олӧмысь, кодӧс ме тӧда: заграницаын оз косясьны сэтшӧм тшӧкыда да зверьяс моз, оз издевайтчыны морт вылын сэтшӧм шуштӧма, кыдзи издевайтчисны вятскӧй салдат вылын, оз кевмысьны сылы сэтшӧм видчан кывъясӧн, кыдз кевмысьӧ пӧрысь кӧзяйка.
Медся нин тӧдчӧ, мый злӧдейяс, горш да пеж йӧз йылысь висьталігӧн, книгаяс оз петкӧдлыны налысь висьтавны кужтӧм чорыдлунсӧ, коді сэтшӧм тӧдса меным, сэтшӧм тшӧкыда аддзывлі ме.
Книгаса злӧдей лёкмӧма делӧвитӧя, пӧшти пыр позьӧ гӧгӧрвоны, мыйла сійӧ лёк, а ме аддза помкатӧм, вежӧртастӧм лёкалӧм, сыӧн морт сайын гажӧдчӧ, сысянь некутшӧм выгода виччысьтӧг.
Быд выль книга лыддьӧм бӧрын роч олӧмлӧн мукӧд странаясса олӧмысь тайӧ торъялӧмыс ме водзӧ петӧ пыр гӧгӧрвоанаджыка, гудыр дӧсада кыпӧдӧмӧн, няйт пельӧсъяса вит виж листбокъясысь лыддьӧмтор веськыдлунын подозрение содтӧмӧн.
И друг менам киӧ веськаліс Гонкурлӧн роман «Братья Земганно», ме сійӧс лыдди пыр жӧ, ӧти войӧн и мыйӧнкӧ, тайӧ кадӧдз ас вывті нулытӧм шензьӧдӧм, выльпӧв заводиті лыддьыны прӧстӧй, жугыль история.
Сыын эз вӧв нинӧм дзугӧмаыс, нинӧм ортсысянь интереснӧйыс, первой листбокъяссяньыс жӧ сійӧ кажитчис серьёзнӧйӧн да косӧн, жития святых модаа.
Сылӧн сэтшӧм стӧч да мичлунъясысь лишитӧм кывйыс, первойсӧ лӧсьыдтӧма шензьӧдіс менӧ, но скуп кывъяс, зумыда тэчӧм фразаяс, сэтшӧм бура пуксисны сьӧлӧмӧ, сэтшӧм внимательнӧя висьталісны акробатъяс-вокъяс драма йылысь, мый менам киясӧй тіралісны тайӧ книгасӧ лыддьыны наслаждениеысь.
Ме сыркъялӧмӧн бӧрді, кор лыдди, кыдзи чегӧм кокъяса коньӧр артист кыссьӧ чардак вылӧ, кӧні сылӧн вокыс гусьӧн занимайтчӧ радейтана искусствоӧн.
Тайӧ славнӧй книгасӧ шӧрасьысьлы сетігӧн ме сылысь кори сетны меным нӧшта татшӧмӧс жӧ.
— Кыдзи татшӧмӧс жӧ?
— сералігтыр юаліс сійӧ.
Тайӧ серамыс шӧйӧвоштіс менӧ, и ме эг кут гӧгӧрвоны, мый меным колӧ, и сійӧ висьталіс:
— Тайӧ — гажтӧм книга, вай нӧрӧвитыштлы, ме тэныд вая мӧдӧс, интереснӧйӧсджыкӧс...
Кымынкӧ лун мысти сійӧ меным сетіс Гринвудлысь «Подлинная история маленького оборвыша», книга нимыс неуна сутшкыштіс менӧ, но первойя листбокыс жӧ кыпӧдіс сьӧлӧмын гажпырысь нюмдӧм,
— сідзи тайӧ нюмдӧмнас ме и лыдди книгасӧ ставсӧ помӧдзыс, мукӧд листбокъяссӧ кыкпӧв да куимпӧв лыддьӧмӧн.
Со кутшӧм сьӧкыда да мучитчӧмӧн весиг заграницаын мукӧддырйи олӧны детинкаяс!
Но, меным абу на талун татшӧм лёк, сідзкӧ — позьӧ не няргыны!
Уна збойлун меным пӧдаритіс Гринвуд, а регыд сы бӧрын меным сюрины нин настоящӧй правильнӧй книгаяс — «Евгений Гранде».
Старик Гранде бура тӧдвылӧ уськӧдіс меным дедӧс, вӧлі ӧбиднӧ, мый книжкаыс сэтшӧм ичӧтик, и шензьӧдіс, кутшӧм уна сэн правдаыс.
Тайӧ правдасӧ, коді вывті тӧдса меным да вывті дӧзмӧдіс олӧмын, меным книга петкӧдліс дзик выльногӧн — лёкавтӧг, спокойнӧя.
Меӧн водзджык лыддьӧм книгаяс, Гонкурлӧн кындзи, йӧзӧс судитісны сэтшӧм жӧ скӧра да горзӧмӧн, кыдз менам кӧзяева, зэв тшӧкыда найӧ кыпӧдлісны преступникъяс дінӧ симпатия да бур йӧз дінӧ дӧсада чувство.
Пыр вӧлі жаль аддзыны, мый уна вежӧр да вӧля видзӧмӧн, морт век жӧ оз вермы шедӧдны коланторсӧ, бур йӧз сы водзын первойясяньыс да медбӧръя листбокӧдзыс сулалӧны вӧрзьывтӧг, кыдзи каменнӧй сюръяяс.
Кӧть эськӧ тайӧ сюръя бердас мынны позьтӧг жугласьӧны став лёк кӧсйӧмъясыс, но изъяс оз кыпӧдны симпатия.
Ӧд кӧть кутшӧм мича да зумыд стена эз вӧв, но кор кӧсъян нетшыштны тайӧ стена сайса яблоня вылысь яблок,
— оз позь любуйтчыны стенаӧн.
А мем нин кажитчис, мый медся донасӧ да ловъясӧ дзебӧма кытчӧкӧ бур морт сайӧ...
Гонкурлӧн, Гринвудлӧн, Бальзаклӧн эз вӧвны злӧдейяс, эз вӧвны бур йӧз, вӧліны прӧстӧ йӧз, чудесакодь ловъяӧсь; найӧ эз лэдзны сомневайтчыны, мый наӧн став висьталӧмъясыс да вӧчӧмторъясыс вӧлі висьталӧма да вӧчӧма именнӧ сідзи и эз вермы лоны вӧчӧма мӧдног.
Татшӧм ногӧн ме гӧгӧрвои, кутшӧм ыджыд праздник «бур, веськыд книгаыд».
Но кыдз сійӧс корсьны?
Шӧрасьысь эз вермы отсавны таын.
— Вот бур книга,
— висьталіс сійӧ меным Арсен Гуссэлысь «Руки полны роз, золота и крови», Бэлолысь, Поль де-Коклысь, Поль Февальлысь романъяс вӧзйӧмӧн, но ме найӧс лыдди зэлӧдчӧмӧн нин.
Сылы сьӧлӧм вылас воисны Мариетталӧн, Вернерлӧн романъяс, меным найӧ кажитчисны гажтӧмӧн.
Эз гажӧд и Шпильголен, но зэв сьӧлӧм вылӧ воисны Ауэрбахлӧн висьтъяс.
Сю да Гюго сідзжӧ эз вывті кыскыны менӧ, наысь бурджыкӧ пукті ме Вальтер Скоттӧс.
Меным вӧлі колӧны книгаяс, кодъяс эськӧ волнуйтісны и гажӧдісны, кыдз чудеснӧй Бальзак.
Фарфоровӧй нывбаба сідзжӧ пыр омӧльджыка сьӧлӧм вылӧ воис меным.
Сы водзӧ петкӧдчыны ме пасьтавлі сӧстӧм дӧрӧм, сынавлі юрсиӧс, быдногыс старайтчи мичаджыка лӧсьӧдчыны — ӧдвакӧ тайӧ удайтчыліс меным, но ме пыр виччыси, мый сійӧ менсьым тайӧс казялӧмӧн, сёрнитны кутас мекӧд прӧстӧйджыка да дружескӧя, сӧстӧм, пырся праздничнӧй чужӧм вылас тайӧ чери сяма нюмтӧг.
Но сійӧ, нюмъялігтыр мудз да юмов гӧлӧсӧн юавліс:
— Лыддин?
Лӧсьыд?
— Абу.
Вӧсньыдик паръяссӧ муртса лэптыштӧмӧн сійӧ видзӧдіс ме вылӧ да, ышлолалігтыр важмоз висьталіс ныр пырыс.
— Но, мыйла нӧ?
— Ме лыддьылі нин та йылысь.
— Мый йылысь — та йылысьсӧ?
— Радейтчӧм йывсьыс...
Читкыртчӧмӧн, сійӧ сераліс юмов серамӧн.
— Ах, но ӧд быд книгаын гижӧны радейтчӧм йылысь!
Ыджыд креслӧӧ пуксьӧмӧн, сійӧ довкйӧдлӧ меховӧй туфлиа ичӧтик кокнас, очсалігтыр, тӧбсьӧ гӧлубӧй халатикӧн да розӧвӧй чуньяснас тотшкӧдӧ аслас пидзӧсвывса книга переплет кузя.
Меным окота юавны:
— Мыйла нӧ ті онӧ мунӧй тайӧ квартирасьыс?
Ӧд офицеръяс тіянлы век гижалӧны запискаяс, сералӧны тіян вылын...
Но оз тырмы смеллун тайӧс висьтавны сылы, и ме муна, нуа «радейтчӧм» йылысь кыз книга да сьӧлӧмын жугыль мӧвп.
Дворын тайӧ нывбаба йывсьыс сёрнитӧны пыр мисьтӧмджыка, серавлӧмӧнджык да лёкджыка.
Меным вывті ӧбиднӧ кывзыны тайӧ няйт да, буракӧ, лӧжнӧй висьталӧмъяссӧ; син сайын ме жалита нывбабаӧс, ме пола сы вӧсна.
Но кор сы ордӧ локтӧмӧн, ме аддза сылысь ёсь синъяссӧ, ичӧтик тушаыслысь каньлӧн кодь вӧрассӧ да тайӧ пырся праздничнӧй чужӧмсӧ, — жалитӧмӧй и полӧмӧй тшын моз бырӧны.
Тулыснас сійӧ друг муніс кытчӧкӧ, а кымынкӧ лун мысти и сылӧн верӧсыс вежис квартирасӧ.
Кор комнатаясыс сулалісны тыртӧг, выль овмӧдчысьясӧс виччысьӧмӧн, ме пыралі видзӧдлыны картина ӧшалан местаястіыс нёль пельӧса пятнаяса, чукыльтчӧм кӧрттувъяса да кӧрттувъясысь ранаяса куш стена вылӧ.
Краситӧм джоджӧ вӧлі шыблалӧма уна рӧма лестукъяс, бумага торъяс, жугласьӧм аптечнӧй кӧрӧбкаяс, духи сулеяяс, да дзирдаліс ыджыд ыргӧн булавка.
Меным лои шог, окота вӧлі нӧшта ӧтчыд аддзӧдлыны ичӧтик шӧрасьысьӧс, — висьтавны кутшӧм здӧвӧльӧн ме сійӧн.
Х
Нӧшта шӧрасьысь мунтӧдз на, менам кӧзяева квартира улӧ овмӧдчис сьӧд синма том дама ичӧтик нывкӧд да мамыскӧд, дзор старукакӧд, коді дугдывтӧг куритіс янтарнӧй мундштукӧн папиросъяс.
Дама вӧлі вывті мича, властнӧй, гордӧй, сійӧ сёрнитіс лӧсьыд кыз гӧлӧсӧн, быдӧн вылӧ видзӧдіс юрсӧ чатӧртӧмӧн, муртса синсӧ читкыртыштӧмӧн, быттьӧкӧнӧсь йӧзыс вывті ылынӧсь сысянь да найӧс омӧля аддзӧ.
Пӧшти быд лун сы квартира кильчӧ дорӧ сьӧд салдат Тюфяев вайӧдліс вӧсни кока рыжӧй вӧлӧс, дама петавліс кильчӧ вылас, сталь рӧма кузь бархатнӧй платьеӧн, раструбъяса еджыд перчаткиясӧн, виж сапӧгӧн.
Ӧти киас шлейф да лилӧвӧй из воропа плеть кутіг, сійӧ малаліс, ичӧтик кинас вӧвлысь жергӧдӧм нырвомсӧ,
— мӧдыс кӧсӧйтчис сы вылӧ биа синнас, ставнас тіраліс, да ньӧжйӧник тапйӧдліс гыжнас юждӧм муӧ.
— Робер, Ро-обер,
— гусьӧник шуаліс сійӧ да чорыда тапкӧдіс вӧвлы мича нюгыльтчӧм сьылі кузяыс.
Сэсся, Тюфяев пидзӧс вылӧ коксӧ пуктӧмӧн, дама пелька чеччыштіс седлӧ вылӧ, и вӧв гордӧя йӧктігтыр, мунліс дамба кузя; сійӧ пукаліс седлӧ вылас сэтшӧм лӧсьыда, быттьӧ вужъясьӧма сы бердӧ.
Сійӧ мича вӧлі шоча овлан сійӧ мичлуннас, коді век кажитчӧ выльӧн, аддзывтӧмӧн да век тыртӧ сьӧлӧмтӧ дурмӧдан нимкодьлунӧн.
Сы вылӧ видзӧдігӧн ме мӧвпалі, мый вот татшӧмӧсь вӧліны Диана Пуатье, королева Марго, ныв Ла-Вальтер да мукӧд красавицаяс, историческӧй романъясса героиняяс.
Сійӧс пыр кытшавлісны карын сулалысь дивизияса офицеръяс, рытъяснас сы ордын ворслісны пианино да скрипка вылын, йӧктывлісны да сьывлывлісны.
Мукӧдъясысь тшӧкыдджыка сы гӧгӧр бергавліс дженьыдик кокъяс йылас, дзик быттьӧ пароходвывса машинист, дзор да госа, кыз, гӧрд рожаа майор Олесов.
Сійӧ бура ворсліс гитара вылын да асьсӧ кутліс кыдзи дамалӧн преданнӧй, кывзысьысь слуга.
Сэтшӧм жӧ, мамыс кодь, шуда мича вӧлі и кудриа юрсиа, гӧгрӧс чужӧма вит арӧса нылыс.
Сылӧн гырысь лӧзов синъясыс видзӧдісны серьёзнӧя, спокойнӧя виччысян видзӧдласӧн, и тайӧ нывкаас вӧлі мыйкӧ не челядьсяма вежӧр.
Бабушка асывсянь рытӧдз уджаліс овмӧс бердын ӧтвылысь Тюфяевкӧд, зумыш-немӧй, да кыз, кӧсӧй синма горничнӧйкӧд; кагалӧн нянька эз вӧв, нывка оліс пӧшти ӧтнасӧн, быдса лунъясӧн ворсіс кильчӧ вылас либӧ сыкӧд паныда кер бунт вылын.
Ме тшӧкыда рытъяснас петавлывлі сыкӧд ворсны да зэв радейті нывкаӧс, а сійӧ регыдӧн велаліс ме дінӧ да унмовсьывліс менам кияс вылын, кор ме висьтавлі сылы мойдъяс.
Унмовсяс, а ме сійӧс нуа вольпасьӧ.
Регыд воис сы выйӧдз, мый узьны водігӧн сійӧ непременнӧ корис, медым ме локті прӧщайтчыны сыкӧд.
Ме волі, сійӧ збыль пырысь нюжӧдліс меным кызіник кисӧ да шулывліс:
— Прӧщай аскиӧдз!
Бабушка, кыдз колӧ шуныс?
— Ен мед видзас тэнӧ,
— вомсьыс да ёсь нырсьыс чимлӧз тшын струяяс лэдзаліг шулывліс бабушка.
— Ен мед видзас тэнӧ аскиӧдз, а ме нин кута узьны,
— шуаліс нывка, прошвиӧн дорӧсалӧм ӧдеялӧ пытшкӧ тубыртчигмоз.
Бабушка сылы внушайтіс:
— Абу аскиӧдз, а — пыр!
— А аскиыс ӧмӧй оз пыр овлы?
Сійӧ радейтіс «аски» кывсӧ, да быдтор, мый сьӧлӧм вылас воліс сылы, вуджӧдліс локтан кадӧ; муӧ сатшкас нетшыштӧм дзоридз либӧ чегӧм уввож дай шуӧ:
— Аски тайӧ лоас сад...
— Коркӧ-нибудь аски ме сідзжӧ аслым ньӧба вӧв да мама моз верзьӧмӧн муна...
Сійӧ вӧлі тӧлка, но эз вывті весел,
— тшӧкыда медся пӧся ворсігӧн друг думыштчас да виччысьтӧг юалас:
— Мыйла нӧ попъясыслӧн юрсиыс нывбабаяслӧн кодь?
Петшӧр сотыштӧма да, сылы чуньнас грӧзитіг шуис:
— Энлы, ме юлбита енлы, сэк сійӧ тэныд вӧчас вывті лёкӧс.
Ен быдӧнлы вермас лёктӧ вӧчны — сійӧ весиг мамаӧс вермас накажитны...
Мукӧддырйи сійӧ усьлі лӧнь, серьёзнӧй шогӧ; ме бердӧ топӧдчӧмӧн, виччысян лӧз синъяснас небесаӧ видзӧдігтыр, сійӧ висьталіс:
— Бабушка скӧравлывлӧ, а мама некор оз, сійӧ сӧмын сералӧ.
Сійӧс быдӧн ладейтӧны, сы вӧсна мый сылы пыл некол, пыл локтӧны гӧстьяс, и видзӧдӧны сы вылӧ, ӧд сійӧ мича.
Сійӧ — муса мама.
И Олесов шуӧ: муса мама!
Меным вывті окота вӧлі кывзыны нывкалысь,
— сійӧ висьталіс меӧн тӧдтӧм мир йылысь.
Аслас мам йылысь сійӧ пыр висьталіс окота пырысь да уна,
— ме водзын ньӧжйӧник воссьыліс выль олӧм, бара ме казьтыштлі Королева Маргоӧс, тайӧ нӧшта ёнджыка ыдждӧдліс книгаяс дінӧ доверие, а сідзжӧ олӧм дінӧ интерес.
Ӧтчыд рытын, кор ме пукалі кильчӧ вылын, Откосӧ мунӧм кӧзяеваӧс виччысигмоз, а нывка вуграліс менам кияс вылын, верзьӧмӧн локтіс сылӧн мамыс, кокниа чеччыштіс муӧ, юрсӧ чатӧртӧмӧн юаліс:
— Мый нӧ сійӧ — узьӧ?
— Да.
— Вот кыдз...
Чепӧссис салдат Тюфяев, босьтіс вӧвсӧ, дама сюйыштіс плетьсӧ кушак костас да кисӧ нюжӧдӧмӧн шуис:
— Вай меным сійӧс!
— Ме ачым нуа!
— Но!
— ме вылӧ, вӧлыс вылӧ моз горӧдіс, да зымгис кокнас кильчӧ пос вылӧ.
Нывка садьмис, синсӧ лапйӧдліс, видзӧдліс мамыс вылӧ да сідзжӧ нюжӧдіс сыланьӧ кисӧ.
Найӧ мунісны.
Ме велалі, медым ме вылӧ горзісны, но эз вӧв лӧсьыд, мый тайӧ дамаыс сідзжӧ горзӧ,
— быдӧн кывзысясны сылысь, кӧть сійӧ и тшӧктас горзытӧг.
Кымынкӧ минута мысти менӧ чукӧстіс кӧсӧй синма горничнӧй,
— нывка, тыдалӧ, оз кӧсйы узьны мунны мекӧд прӧщайтчытӧг.
Ме, мам водзас гӧрдитчӧмӧн, пыри гӧстинӧйӧ,
— нывка пукаліс мамыс пидзӧс вылын, дама тэрыб кияснас пӧрччӧдіс сійӧс.
— Но вот,
— шуис дама,
— со сійӧ и воис, тайӧ чудовищеыд!
— Тайӧ абу чудовище, а менам детинка.
— Вот кыдз?
Зэв бур.
Вай инӧсь мыйкӧ пӧдаритам тэнад детинкаыдлы.
Кӧсъян?
— Да, кӧсъя.
— Зэв бур, ме тайӧс вӧча, а тэ мун узьны.
— Прӧщай аскиӧдз,
— меным кисӧ чургӧдӧмӧн шуис нывка.
— Ен мед видзас тэнӧ аскиӧдз...
Дама шензьӧмӧн горӧдіс:
— Коді нӧ тайӧс тэнӧ велӧдіс — бабушка?
— Да-а...
Кор сійӧ муніс, дама менӧ корис чуньнас.
— Мый нӧ тэныд пӧдаритны?
Ме шуи, мый меным нинӧм оз ков пӧдаритны, а оз-ӧ сет сійӧ меным кутшӧмкӧ книжка?
Сійӧ лэптыштіс менсьым щӧкаӧс, дукиӧн ӧвтысь, пӧсь чуньяснас, лӧсьыда нюмъялӧмӧн юаліс:
— Со кыдз, тэ радейтан лыддьысьны, да?
Кутшӧм книгаяс нӧ тэ лыддьывлін?
Нюмъялігас сійӧ лои нӧшта мичаджык; ме шӧйӧ вошӧмӧн висьталі сылы кымынкӧ роман.
— Мый нӧ наысь сьӧлӧм вылад воӧ тэныд?
— кисӧ пызан вылӧ пуктӧмӧн да чуньяссӧ вӧрӧдіг, юаліс сійӧ.
Сы дінсянь ӧвтіс кутшӧмкӧ дзоридзьяслӧн чӧскыд чорыд дук, сыкӧд тешкодя ӧтлаасис пӧсялӧм вӧв дук.
Кузь синлысъяс пырыс сійӧ ме вылӧ видзӧдіс думайтӧмӧн, серьёзнӧя,
— тайӧ минутаясӧдзыс некод на ме вылӧ эз видзӧдлыв тадзи.
Уна мягкӧй да мича мебель вӧсна комнатаын вӧлі дзескыд, кыдзи лэбач позйын; ӧшиньяссӧ тупкӧмаӧсь веж дзоридзьяс, пемыдас дзирдалісны лымеджыд пач тшупӧдъяс, сыкӧд орччӧн лӧсталіс сьӧд рояль, а стенъяс вывсянь пемыд зарни рамаясын видзӧдчисны кутшӧмкӧ сьӧдов грамотаяс, кытчӧ чукльӧдлӧмӧн кӧдзӧма славянскӧй печатьса гырысь букваясӧн, и быд грамота улын шнур йылын ӧшаліс пемыд, ыджыд печать.
Став кӧлуйясыс тайӧ нывбаба вылас видзӧдісны сэтшӧм жӧ кывзысьӧмӧн да полӧмӧн, кыдзи ме.
Ме сылы висьталі, кыдзи кужи, мый овны вывті сьӧкыд да гажтӧм, а книгаяс лыддигӧн вунӧдан сы йылысь.
— Да-а, вот кыдз?
— сувтігмозыс шуис сійӧ,
— тайӧ абу омӧль, тайӧ, пӧжалуй, збыль...
Но, мый нӧ?
Ме тэныд кута сетны книгаяс, но ӧні менам абу...
А, колӧкӧ, вот босьт тайӧс...
Диван вывсьыс сійӧ босьтіс виж коркаа сырйыссьӧм книга.
— Лыддян — сета мӧд частьсӧ, найӧ нёль книга...
Ме муні, сьӧрысь нуи князь Мещерскийлысь «Тайны Петербурга» книгаяс, да заводиті лыддьыны тайӧ книгаяссӧ ыджыд вниманиеӧн, но первойя листбокъяссяныс жӧ меным лои гӧгӧрвоана, мый петербургса «тайнаяс» тӧдчымӧнъя гажтӧмджыкӧсь мадридскӧй, лондонскӧй да парижскӧй тайнаясысь.
Гажаджыкӧн меным кажитчис сӧмын Свобода да Бедь йылысь басня.
«Ме вылынджык тэысь,
— шуис Свобода,
— сы вӧсна, мый вежӧраджык».
Но Бедь сылы вочавидзис:
«Абу, ме вылынджык тэысь, сы вӧсна мый ме — вынаджык».
Вензисны, вензисны да и косьӧ воисны;
Бедь нӧйтіс Свободаӧс, и Свобода — меным помнитчӧ — нӧйтӧм помысь кулі больничаын.
Книгаын муніс сёрни нигилист йылысь.
Помнита, мый — князь Мещерский серти — нигилист эм сэтшӧм морт, мый сы видзӧдлӧмысь кулӧны курӧгъяс.
Нигилист кыв меным кажитчис ӧбиднӧйӧн да мисьтӧмӧн, но сэсся ме нинӧм эг гӧгӧрво да уси шогӧ: тыдалӧ, ме эг куж гӧгӧрвоны бур книгаяс!
А мый книгаыс бур, сыын ме вӧлі убедитчӧма: Ӧд оз жӧ кут татшӧм важнӧй да мича дама лыддьыны лёкъясӧс.
— Но, мый нӧ, лӧсьыд?
— юаліс сійӧ, кор ме бӧр вайи сылы Мещерскийлысь вит роман.
Меным вывті сьӧкыд вӧлі вочавидзны — абу, ме мӧвпышті, мый тайӧ сійӧс скӧрмӧдас.
Но сійӧ сӧмын серӧктіс да муніс портьер сайӧ, кӧні вӧлі сылӧн узьланіныс, и сэсь петкӧдіс лӧз сафьян переплёта ичӧтик том.
— Тайӧ тэныд сьӧлӧм вылад воас, сӧмын эн лякӧсьт.
Тайӧ вӧліны Пушкинлӧн поэмаяс.
Ме найӧс ставсӧ лыдди ӧтпырйӧн, вӧлі шымыртӧма сійӧ горш чувствоӧн, кодӧс испытайтан аддзывлытӧм мича местаӧ веськалӧмӧн, — век зілян сійӧс гӧгӧртны пыр жӧ.
Тадз овлӧ сы бӧрын, кор дыр ветлӧдлан нюрӧд, вӧрті, нитш вутшъяс вывті да немвиччысьтӧг тэ водзын воссяс кос эрдтор, ставнас тыр дзоридзьясӧн да шондіа.
Мыйкӧ дыра видзӧдан сы вылӧ чуймӧмӧн, а сэсся нимкодя котӧрӧн котӧртан ставсӧ, вына мувывса турунъяс бердӧ коклӧн быд инмӧдчылӧм гусьӧник гажӧдӧ.
Пушкин сы выйӧдз менӧ шензьӧдіс стих прӧстӧйлуннас да музыканас, мый проза дыр мем кажитчис туйтӧмӧн, и лыддьынысӧ сійӧс вӧлі лӧсьыдтӧм.
«Руслан» дінӧ пролог казьтыліс меным бабушкалысь мойдъяссӧ, найӧс ӧтилаӧ чудеснӧя чукӧртӧмӧн, а ӧткымын строкаяс шензьӧдісны менӧ асланыс чеканитӧм правдананыс:
— Сэн, гуся-тӧдтӧм туйяс вылын,
Коктуйяс тӧдтӧм зверьяслӧн...
— думысь мӧдпӧв шуалі ме чудеснӧй строкаяссӧ, и аддзи тайӧ, меным вывті тӧдса, муртса тӧдчана трӧпаяссӧ, аддзи гуся коктуйяссӧ, кодъясӧн талялӧма туруныс, кодӧн ещӧ ртуть кодь сьӧкыд лысва войтъяссӧ абу на пыркнитӧма.
Стихъяслӧн юргысь строкаясыс помнитсисны шензьӧдмӧн кокниа, ставсӧ, мый йылысь найӧ висьталісны, праздничнӧя мичмӧдӧмӧн; тайӧ менӧ вӧчис шудаӧн, менсьым олӧмӧс — шудаӧн, кокниӧн да лӧсьыдӧн, стихъяс юргисны, кыдз выль олӧм юӧртысьяс.
Кутшӧм ыджыд шуд — лоны грамотнӧйӧн!
Пушкинлӧн вывті лӧсьыд мойдъясыс ставсьыс матынджыкӧсь да гӧгӧрвоанаӧсь; найӧс некымын пӧв лыддьӧм бӧрын, ме найӧс тӧді нин наизусть, вода узьны да синъясӧс куньӧмӧн шӧпкӧда стихъяс, кытчӧдз ог унмовсьы.
Эг этшаысь ме тайӧ мойдъяссӧ висьтавлыв денщикъяслы; найӧ кывзӧны да вак-вакӧн сералӧны, меліа ёрччыштӧны, Сидоров малалӧ менӧ юрӧд да ньӧжйӧник шуӧ:
— Вот и бур, а?
О, господьӧй...
Менсьым ыззьӧмӧс, коді шымыртіс менӧ, вӧлі казялӧма кӧзяеваӧн, старука видчис:
— Дугдывтӧг лыддьысян, вильышпоз, а самӧварыд нёльӧд лун чиститтӧм.
Кыдз босьта быгыльтан...
Мый нӧ быгыльтаныд?
Сыысь ме дорйыси стихъясӧн:
— Сьӧд сьӧлӧмнас лёк радейтліс,
Кӧлдунья пӧрысь...
Дама нӧшта вылӧджык быдмис менам син водзын,
— со кутшӧм книгаяс лыддьӧ сійӧ!
Тайӧ абу фарфорӧвӧй шӧрасьысьыд...
Кор ме вайи сылы книгасӧ да жугыля сеті, сійӧ увереннӧя шуис:
— Тайӧ тэныд лӧсьыд кажитчис!
Тэ Пушкин йывсьыс кывлін?
Ме мыйкӧ лыддьылі нин поэт йылысь ӧти журналысь, но меным окота вӧлі, медым сійӧ ачыс висьталіс сы йылысь, и ме шуи, мый эг кывлы.
Пушкин олӧм да кулӧм йылысь дженьыдика висьталӧм бӧрын, сійӧ, тувсовъя лун моз нюмъялӧмӧн, шуис.
— Аддзан, кутшӧм ӧпаснӧ радейтны нывбабатӧ?
Меӧн лыддьӧм став книгаяс серти ме тӧді, мый сійӧ, збыльысь, — ӧпаснӧ, но и — бур.
Ме висьталі:
— Ӧпаснӧ, а быдӧн радейтӧны!
И нывбабаясыд ӧд сідзжӧ мучитчӧны сыысь...
Сійӧ видзӧдліс ме вылӧ, кыдзи видзӧдлывлӧ быдӧн вылӧ, синлысъяс пырыс, да серьёзнӧя шуис.
— Вот кыдзи?
Тэ тайӧс гӧгӧрвоан?
Сідзкӧ, ме сиа тэныд — эн вунӧд сы йылысь!
И кутіс юасьны, кутшӧм стихъяс меным воисны сьӧлӧм вылӧ.
Ме куті мыйкӧ висьтавны сылы, киясӧн ӧвтчигтыр, наизусть лыддьӧмӧн.
Сійӧ менӧ кывзіс чӧва да серьёзнӧя, сэсся чеччис да кутіс ветлӧдлыны комнатаӧд, мӧвпалӧмӧн висьталіс:
— Тэныд, муса зверӧй, колӧ эськӧ велӧдчыны!
abu
Тэнад кӧзяеваыд — тэныд рӧдняяс?
И кор ме вочавидзи вынсьӧдӧмӧн, сійӧ горӧдіс:
— О!
— кыдз быттьӧ менӧ осуждайтіс.
Сійӧ меным сетіс «Песни Беранже», вывті бур издание, гравюраяса, зарни доръяса да гӧрд кучик доръяса книга.
Тайӧ сьыланкывъясыс помӧдз менӧ воштісны вежӧрсьым курыд шоглӧн лёк гажлункӧд страннӧ топыд йитӧднас.
Морӧсын кӧдзыдӧн ме лыдди «Пӧрысь корысьлысь» кывъяссӧ:
— Ме пеж номыр — ог дӧзмӧдчы тіян?
Колӧкӧ кокнад тальыштӧй да виӧ!
Мыйнӧ жалитанныд?
Мед но лязас кок!
Мыйла менӧ велӧдны эн вермӧ,
Мыйла лёк вын кучик пиӧ йӧрмис?
Артмис эськӧ номыр помысь — кодзувкот!
Эськӧ куліг вокъясӧс моз кутлі.
Ӧні пӧрысь брӧдягаӧн куліг — ,
Ёрӧм кора йӧзыслы ме вот!
А та бӧрын синва петтӧдз сералі, «Бӧрдысь верӧсӧс» лыддиг.
И торъя нин меным юрӧ колины Беранжелӧн кывъяс:
— Гажаа овны наука —
Прӧст мортлы кокньыдик вель!..
Беранже меын кыпӧдіс кутны позьтӧм гажлун, вильшасьны кӧсйӧм, став йӧзлы висьтавны чорыд, ёсь кывъяс и ме дженьыдик срокӧн вывті велалі сыӧ.
Сылысь стихъяссӧ, сідзжӧ ме велӧді наизусть да ыджыд кыпыдлунӧн лыдди денщикъяслы, кымынкӧ минута кежлӧ на ордӧ кукняясӧ котӧртлӧмӧн.
Но регыд меным ковмис ӧткажитчыны таысь, сы вӧсна мый строкаяс:
— Ар дас сизима мича нывлы
Кӧть кутшӧм шапка бура мунӧ!
кыпӧдісны нывъяс йылысь зывӧктана тӧлкуйтӧмъяс,
— тайӧ дурмытӧдз дӧзмӧдіс менӧ, и ме салдат Ермохинлы юрас кучки кӧструляӧн.
Сидоров да мукӧд денщикъяс мырддисны сійӧс менсьым ньӧжмыд кияссьым, но сійӧ кадсянь ме эг лысьтлы котравны офицерскӧй кухняясті.
Улича вылӧ гуляйтны менӧ эз лэдзлыны, дай некор вӧлі гуляйтнысӧ — удж пыр содіс; ӧні горничнӧйлысь, дворниклысь да «посылкаяс вывса детинкалысь» векся уджъяссӧ вӧчӧм кындзи, меным колӧ вӧлі быд лун паськыд пӧвъяс вылӧ тувъявлыны кӧрттувйӧн коленкор, клеитавны сы вылӧ чертёжъяс, выльпӧв гижны кӧзяинлысь стрӧитчан удж кузя сметаяссӧ, прӧверайтны пӧдрядчикъяслысь счётъяс,  кӧзяин уджаліс асывсянь рытӧдз, кыдз машина.
Сійӧ воясӧ ярмаркаса казеннӧй керкаяс вуджисны тӧргӧвӧйяслы частнӧй собственностьӧ, тӧргуйтан радъяссӧ тэрмасьӧмӧн лӧсьӧдлісны выльног, менам кӧзяин босьтліс пӧдрядъяс лавкаяс ремонтируйтӧм вылӧ да выльясӧс стрӧитӧм вылӧ.
Сійӧ лӧсьӧдаліс чертёжъяс, «керка юръяс выльмӧдӧм кузя, вевтӧ слухӧвӧй ӧшинь писькӧдӧм кузя» да с. в.; тайӧ чертёжъяссӧ ме нулывлі пӧрысь архитектор ордӧ конвертӧн, кытчӧ дзеблісны кызь вит шайта бумажка, — архитектор босьтліс сьӧмсӧ да гижсьыліс...
«Чертёж натуранас лючки, уджъяс бӧрся надзор примитіс Имярек».
Тӧдӧмысь, натурасӧ сійӧ эз аддзыв, а уджъяс бӧрся надзорсӧ примитны эз вермы, ӧд висьӧм вӧсна гортсьыс ни ӧти эз петавлы.
Ме жӧ нулывлі калымъяс ярмаркаса смотрительлы да нӧшта кутшӧмкӧ ковтӧм йӧзлы, насянь пӧлучитлывлі «разрешительнӧй бумажка быдпӧлӧс беззаконие вылӧ» кыдзи шуліс кӧзяин тайӧ документъяссӧ.
Ставсьыс таысь менам лои право виччысьны кӧзяеваӧс ӧдзӧс дорын, кильчӧ вылын, кор найӧ рытъяснас мунлісны гӧститны.
Тайӧ лолывлі шоча, но найӧ гортас волісны войшӧр бӧрын, и некымын час ме пукавлі кильчӧ пос вылын либӧ кер бунт вылын, сылы паныдӧн, менам дама квартира ӧшиньӧ видзӧдігтыр, гажа сёрнисӧ да музыкасӧ кывзӧмӧн.
Ӧшиньясыс восьсаӧсь.
Занавесъяс да уна цветъяс пыр ме аддзывлі, кыдзи комнатаясті ветлӧдлӧны офицеръяслӧн стройнӧй фигураяс, ислалӧ гӧгрӧс майор, шлывъялӧ дама, коді пасьтасьӧма шензьымӧн прӧстӧя да мичаа.
Ме сійӧс шуи аслым — Королева Марго.
— Вот сійӧ гажа олӧмыс, код йылысь гижӧны французскӧй книгаясын, — ӧшиньясас видзӧдігтыр мӧвпалі ме.
И пыр меным вӧлі неуна гажтӧм: менам челядь вежӧртӧмлы сьӧкыд аддзыны Королева Марго гӧгӧрысь мужчинаясӧс, найӧ гартчисны сы гӧгӧр, кыдз дзоридзьяс гӧгӧр чушканзіяс.
Мукӧдъяссьыс гежӧдджыка сы дінӧ волывліс керыштӧм плеша да пыдӧ вӧйӧм синъяса, джуджыд жугыль офицер; сійӧ пыр вайлывліс сьӧрсьыс скрипка да чудеснӧя ворсіс,
— сідз ворсіс, мый ӧшинюлас сувтлывлісны ветлысь-мунысьяс, керъяс вылӧ чукӧртчыліс уличасьыс став народыс, весиг менам кӧзяева — найӧ кӧ вӧліны гортанысӧсь — восьтлісны ӧшиньяс да кывзігмоз ошкисны музыкантӧс.
Ог помнит, медым найӧ ошкылісны нӧшта кодӧскӧ, соборнӧй протодьяконӧс кындзи, и тӧда, мый выйӧн пӧжалӧм чериа пирог налы сьӧлӧм вылас, век жӧ, воліс ёнджыка, музыка дорысь.
Мукӧддырйи офицер сьыліс да лыддис стихъяс пӧдӧм гӧлӧсӧн, тешкодя кашкӧмӧн, кипыдӧссӧ плеш вылас топӧдӧмӧн.
Ӧтчыд, кор ме ӧшинюлас ворсі нывкакӧд да Королева Марго корис офицерӧс сьывны, сійӧ дыр ӧткажитчис, сэсся ярскӧба шуис:
— Сӧмын сьыланкыв мичлунсӧ корӧ,
Мичлунлы и сьыланкыв оз ков...
Меным зэв сьӧлӧм вылӧ воисны тайӧ стихъясыс и мыйлакӧ жаль лои офицерыс.
Меным вӧлі лӧсьыдджык видзӧдны менам дама вылӧ, кор сійӧ пукаліс рояль бердын, ворсігтыр, комнатаын ӧтнас.
Музыка дурмӧдіс менӧ, ме нинӧм эг аддзы, ӧшиньсӧ кындзи, да сы сайысь лампалӧн виж югӧр пиысь, нывбабалысь стройнӧй фигурасӧ, сійӧ чужӧмлысь гордӧй профильсӧ да еджыд кияссӧ кындзи, кодъяс лэбачьяс моз шлывъялісны клавиатура вывті.
Видзӧді ме сы вылӧ, кывзі жугыль музыкасӧ да сӧри: аддза кыськӧ клад да ставнас сета сылы,
— мед сійӧ лоас озыр!
Ме кӧ вӧлі Скобелев, ме эськӧ бара явиті война турокъяслы, босьті эськӧ выкуп, стрӧиті эськӧ керка откос вылӧ — карӧ медлӧсьыдінас — да пӧдариті эськӧ сылы,
— мед сӧмын мунас сійӧ тайӧ улича вывсьыс, кӧні быдӧн сы йылысь сёрнитӧны ӧбиднӧя да пежа.
И суседъяс, и миян дворса став уджалысьяс, — а менам кӧзяева медся нин, — ставныс сёрнитісны Королева Марго йылысь сідзжӧ мисьтӧма да лёкысь, кыдзи и шӧрасьысь йылысь, но сёрнитісны виччысьӧмӧнджык, гуся гӧлӧсӧн да дзоръялігтыр.
Полісны сыысь, колӧкӧ, сы понда, мый сійӧ вӧлі зэв знатнӧй мортлӧн дӧва,
— сійӧ комната стенса грамотаяссӧ вӧлі сетӧма сы верӧс дедъяслы важся роч царьясӧн: Годуновӧн, Алексейӧн да Петр Великӧйӧн,
— тайӧс мем висьталіс салдат Тюфяев, грамотнӧй, пыр Евангелье лыддьысь морт.
Колӧкӧ, йӧз полісны, медым сійӧ эз нӧйт аслас лилӧвӧй из воропа плетьнас — сёрнитісны, мый сійӧ нӧйтӧма нин тайӧн кутшӧмкӧ важнӧй чиновникӧс.
Но гусьӧн вашкӧдан кывъяс эз вӧвны бурджыкӧсь гораа шуӧм кывъясысь; менам дама оліс сы дінӧ вывті ыджыд лӧглун кутӧмӧн, лӧглун пытшкын, коді вӧлі гӧгӧрвотӧм меным да коді мучитіс менӧ.
Викторушка висьталіс, мый войшӧр бӧрын гортӧ локтігӧн сійӧ видзӧдліс Королева Марго спальняӧ да аддзис, мый сійӧ ӧти дӧрӧм кежысь пукалӧ кушетка вылын, а майор, пидзӧс вылас сувтӧмӧн, тшӧтшӧдӧ сылысь кок гыжъяссӧ да губкаӧн чышкалӧ кокъяссӧ.
Старука видчигтыр сьӧласис, том кӧзяйка чирӧстіс, гӧрдӧдӧмӧн:
— Виктор, фу!
Кутшӧм яндысьтӧм!
Ак, кутшӧм пеж ловъяс тайӧ господаыд!
Кӧзяин чӧв оліс, шпыньяліс,
— ме зэв вӧлі благодарен сійӧн сыысь, мый сійӧ чӧв олӧ, но полӧмӧн виччыси, мый сійӧ пырас зыкӧ да омлялӧмсӧ ошкыны.
Чирзігтыр, окайтӧмӧн нывбабаяс подробнӧя юасисны Викторушкалысь, кыдзи именнӧ пукаліс дамаыс, кыдзи вӧлі пидзӧсасьӧма майор — Виктор содталіс выльторъяс.
— Рожаыс гӧрд, кывсӧ нюжӧдӧма.
Ме нинӧм лёксӧ эг аддзы сыысь, мый майор тшӧтшӧдлӧ кокгыжсӧ дамалысь, но ме эг эскы, мый сійӧ вӧлі нюжӧдӧма кывсӧ, тайӧ меным кажитчис ӧбиднӧй лӧжӧн, а ме Викторушкалы шуи:
— Тайӧ кӧ абу бур, сідзкӧ мыйла ті ӧшиньӧдыс видзӧдінныд?
Ті ӧд абу нин ичӧт.
Менӧ видісны, дерт, но видчӧмыс эз ӧбӧдит менӧ, меным сӧмын ӧтитор коліс — котӧртны улӧ, майор моз пидзӧс вылӧ сувтны дама водзӧ да корны сылысь:
— Пӧжалуйста, мунӧй тайӧ керкасьыс!
Ӧні, кор ме тӧдмалі, мый эм мӧд олӧм, мӧд пӧлӧс йӧз, чувствояс, мӧвпъяс, тайӧ керкаыс, став тайӧ олысьяснас, кыпӧдіс меын пыр ёнджыка сьӧкыд мустӧмтӧм.
Ставыс сійӧ вӧлі кыӧма мисьтӧм сёрнияс няйт тывйӧн, сэні эз вӧв ни ӧти морт, код йылысь эськӧ эз сёрнитны лёкысь.
Висьлӧс, коньӧр кодь, полковӧй поп, нималіс кыдз юысь да развратник морт; офицеръяс да налӧн гӧтыръясыс олісны, менам кӧзяева висьталӧмъяс серти, юрвылӧдзыс грек пытшкын; меным мустӧмӧсь лоины салдатъяслӧн нывбабаяс йылысь ӧтсяма тӧлкуйтӧмъяс, и медся ёна мустӧммисны менам кӧзяева — ме вывті бура тӧді наӧн йӧз йылысь радейтана немжалиттӧм тӧлкуйтӧмъяслысь збыль донсӧ.
Йӧз порокъяс бӧрся наблюдайтӧмъяс — нач ӧти гажӧдчантор, мыйӧн позьӧ пӧльзуйтчыны дон мынтытӧг.
Менам кӧзяева сӧмын забавляйтчисны кывнаныс матысаяссӧ гогналӧмӧн, и быттьӧ водзӧс мынтісны быдӧнлы сыысь, мый асьныс олӧны сэтшӧм бурногсӧн, сьӧкыда да гажтӧма.
Кор Королева Марго йылысь сёрнитісны мисьтӧма, ме ас вывті нулі не челядь сяма чувствояс, войтӧв кыскалӧмӧн, менам сьӧлӧмӧй пӧльтчыліс суклясьысьяс дінӧ лӧглунӧн, менӧ шымыртіс кутчысьны вермытӧм кӧсйӧм скӧрмӧдны быдӧнӧс, вильшасьны, а мукӧддырйи ме испытайті ас дінам да став йӧз дінас жалитӧмлысь мучитан содӧм,
— тайӧ немӧй жалитӧмыс вӧлі сьӧкыдджык на лӧглунысь.
Ме тӧді Королева йылысь унджык найӧ тӧдӧм серти, и ме полі, медым налы эз ло тӧдса сійӧ, мый тӧда ме.
Праздникӧ, кор кӧзяева мунісны соборӧ сёр ӧбедня вылӧ, ме локті сы ордӧ асывнас, сійӧ корліс менӧ ас дінас спальняӧ, ме пуксьылі зарни шӧвкӧн эжӧм ичӧтик креслӧ вылӧ, нывка вӧлі каяс менам пидзӧс вылӧ, ме висьтавлі мамыслы лыддьӧм книгаяс йылысь.
Сійӧ куйліс паськыд крӧватьын, ӧтлаӧ пуктӧм ичӧтик кипыдӧсъяссӧ чужӧмбан улас пуктӧмӧн, сылӧн тушаыс дзебӧма покрывало улӧ. Сэтшӧм жӧ зарни рӧмӧн, кыдзи и ставыс спальняын, пемыд юрсиыс, кодӧс кыӧма кӧсаясӧ, мугӧм пельпом вывтіыс шыбытчӧмӧн, куйлісны сы водзын, мукӧддырйи крӧватьсяньыс джоджӧдз ӧшӧдчӧмӧн.
Менсьым кывзігӧн сійӧ видзӧдӧ менам чужӧмӧ мелі синъясӧн да, муртса тӧдчыштӧмӧн нюмъялігтыр шуӧ:
— Вот кыдз?
Весиг сылӧн бур кӧсъян нюмдӧмыс вӧлі, менам синъясын, королевалӧн снисходительнӧя нюмдӧмӧн.
Сійӧ сёрнитіс кыз лелькуйтан гӧлӧсӧн, и меным кажитчис, мый сійӧ висьталӧ ӧтитор.
— Ме тӧда, мый ме став йӧзсьыс ёна бурджык да сӧстӧмджык, и некод на пиысь оз ков меным.
Мукӧддырйи ме сійӧс сулывлі зеркала водзын, сійӧ пукаліс ляпкыдик креслӧ вылын, сыналіс юрсисӧ, юрсиыс сылӧн вӧлі сэтшӧм жӧ кузь да тшӧкыд, кыдзи бабушкалӧн.
Ме аддзылі сылысь мугӧм зумыд морӧсъяссӧ, сійӧ ме дырйи пасьтавліс липсӧ, чувкисӧ, но сылӧн дзик куш яйыс эз кыпӧд меын яндысьӧм, а сӧмын сы вӧсна гордостьлысь радлан чувство.
Сы дінсянь пыр паркйис дзоридз дук, коді дорйис сійӧс сы йылысь лёк мӧвпъясысь.
Ме вӧлі ён вына, бура тӧді мужчинаяслысь нывбабаяс дінӧ видзӧдан тайнаяссӧ, но йӧз ме водзын тайӧ тайнаяс йывсьыс сёрнитісны сэтшӧм сьӧлӧмсянь лёк вылӧ радлӧмӧн, сэтшӧм чорыда, сэтшӧм няйта, мый тайӧ нывбабаяссӧ ме эг вермы аслым мӧвпыштны мужчина сывйыштӧмӧн, меным сьӧкыд вӧлі мӧвпавны, мый кодлӧнкӧ эм право инмӧдчыны сы дінӧ лёкысь да яндысьтӧг, сійӧ телӧӧ кӧзяин киӧн.
Ме вӧлі уверен, мый кухняяс да чуланъяс радейтӧм абу тӧдса Королева Марголы, сійӧ тӧдӧ кутшӧмкӧ мӧдпӧлӧс, высшӧй гажлунъяс, мӧдпӧлӧс радейтӧм.
Но ӧтчыд, рытладор, ме локті гӧстинӧйӧ да кылі спальня портьера сайысь менам сьӧлӧм бердса дамалысь гора серам да мужик гӧлӧс, коді корис:
— Энлы жӧ...
Господи!
Ог эскы.
Меным колӧ вӧлі мунны, ме гӧгӧрвои тайӧс, но мунны эг вермы...
— Коді сэні?
— юаліс сійӧ.
— Тэ?
Пыр...
Спальня паркйис дзоридзьяс дукӧн; рӧмыд, ӧшиньяссӧ вӧлі занавесалӧма...
Королева Марго куйліс вольпась вылын, тшӧкаӧдзыс вевттьысьӧма эшкынӧн, а сыкӧд орччӧн, стен бердас, пукаліс ӧти дӧрӧма, восьса морӧса скрипач-офицер,
— морӧс вылас сылӧн сідзжӧ вӧлі вурыс, коді куйліс гӧрд визьӧн веськыд пельпомсяньыс нёньланьыс мунӧмӧн да вӧлі сэтшӧма тӧдчӧ, мый ме весиг рӧмыдас бура аддзи сійӧс.
Офицерлӧн юрсиыс вӧлі тешкодя дзугсьӧма, и первойысь ме аддзи сы жугыль, керыштӧм чужӧм вылысь нюмдӧм,
— нюмъяліс сійӧ тешкодя.
А сылӧн гырысь, нывбаба синъясыс видзӧдісны Королева вылӧ сідзи, быттьӧкӧ сійӧ сӧмын первойысь аддзис сылысь мичлунсӧ.
— Тайӧ менам друг,
— шуис Королева Марго, ог тӧд меным али сылы.
— Мыйла тэ сэтшӧма повзин?
— кылі ме, быттьӧ ылысянь, сылысь гӧлӧссӧ.
— Лок татчӧ...
Кор ме матыстчи, сійӧ топӧдіс менӧ сьыліӧд куш, пӧсь кинас да шуис:
— Быдман дай тэ лоан шуда...
Мун!
Ме пукті книгаӧс полка вылӧ, босьті мӧдӧс да муні.
Мыйкӧ ёнкнитіс менам сьӧлӧмын.
Дерт, ме весиг минута эг мӧвпавлы, мый менам Королева радейтӧ, кыдзи став нывбабаяс, дай офицер эз лэдзлы мӧвпавны сідз.
Ме аддзылі ас водзысь сылысь нюмъялӧм, нюмъяліс сійӧ гажаа, кыдзи нюмъялӧ тӧдлытӧг чуймӧдӧм кага, сылӧн жугыль чужӧмыс чудеса выйӧдз выльмӧма.
Офицерлы колӧ вӧлі радейтны сійӧс — позьӧ ӧмӧй сійӧс не радейтны?
И дама сідзжӧ бура вермис козьнавны сійӧс аслас радейтӧмӧн — офицер сэтшӧм чудеснӧя ворсіс, сэтшӧм сьӧлӧмсяньыс кужис лыддьыны стихъяс...
Но сы вӧсна нин, мый меным вӧлі колӧ корсьны тайӧ утешениесӧ, меным вӧлі гӧгӧрвоана, мый абу ставыс бур, абу ставыс вернӧ менам отношениеын сы дінӧ, мый ме аддзылі, да тшук Королева Марго дінӧ.
Ме ачымӧс чувствуйті мыйкӧ воштӧмӧн да кымынкӧ лун олі ыджыд шогын.
... Ӧтчыд ме лёкысь да немдумайттӧг вильшаси и кор вои дама ордӧ книгала, сійӧ меным зэв стрӧга шуис:
— Но тэ ӧтчаяннӧй вильышпоз жӧ, кыдз ме кывлі!
Эг думайтлы ме тайӧс...
Ме эг вермы терпитны да понді висьтавны, кутшӧм зывӧк меным овнысӧ, кутшӧм сьӧкыд кывзыны, кор сы йылысь сёрнитӧны лёка.
Меным паныд сувтӧмӧн сійӧ пуктіс кисӧ менам пельпом вылӧ да первойсӧ менсьым висьталӧмӧс кывзіс сюся, серьёзнӧя, но регыд серӧктіс да ньӧжйӧник тойыштіс менӧ.
— Тырмас, ме ставсӧ тайӧс тӧда — гӧгӧрвоан?
Тӧда!
Сэсся босьтіс менӧ кыкнан киӧдым да зэв меліа шуис:
— Кымын омӧльджыка кутан пыдди пуктыны став тайӧ пежъяссӧ, сымын бурджык тэныд...
А киястӧ тэ омӧля мыськан...
Но, тайӧс эськӧ сійӧ вермис и не шуны; сійӧ кӧ эськӧ чиститіс ыргӧн, мыськис джодж да песлаліс кага рузумъяс, и сылӧн эськӧ киясыс вӧліны менам дорысь не еджыдджыкӧсь, думайті ме.
— Кужӧ овны морт — сы вылӧ лёкалӧны, сылы завидуйтӧны; оз куж — сійӧс мустӧмтӧны,
— думайтсьӧмӧн висьталіс сійӧ да кыпӧдыштіс менӧ, ас дінас кыскигмоз, да шпыньялӧмӧн менам синъясӧ видзӧдіг.
— Тэ менӧ радейтан?
— Да.
— Ёна?
— Да.
— А — кыдзи?
— Ог тӧд.
— Аттьӧ, тэ — славнӧй!
Ме радейта, кор менӧ радейтӧны...
Сійӧ серӧктіс, кӧсйис мыйкӧ шуны, но, ышловзьӧм бӧрын, дыр чӧв оліс аслас киясын менӧ кутӧмӧн.
— Тэ тшӧкыдджыка волывлы ме ордӧ; кор верман, сэки и волы...
Ме пӧльзуйтчи тайӧн да уна буртор босьті сысянь.
Ӧбед бӧрын менам кӧзяева водлісны узьны, а ме котӧртла вӧлі уліӧ да, сійӧ кӧ вӧлі гортас, пукавлі сы ордын быдса часӧдз, весиг дырджык.
— Лыддьыны колӧ роч книгаястӧ, тӧдны колӧ ассьыд, роч олӧмтӧ,
— велӧдіс сійӧ менӧ, тэрыб розовӧй чуньяснас аслас дука юрсиӧ шпильки сатшйӧдлігтыр.
И роч писательяслысь нимъяссӧ лыддьӧдлігтыр юасис:
— Тэ он вунӧд?
Сійӧ тшӧкыда шулывліс думайтсьӧмӧн да неуна дӧсадаӧн:
— Тэныд колӧ велӧдчыны, велӧдчыны, а ме пыр вунӧда сы йылысь!
Ок, енмӧй...
Сы ордын пукыштӧм бӧрын ме котӧртлі выліӧ киам выль книгаӧн да быттьӧ пытшкӧссяньым пожъялӧм.
Ме лыдди нин Аксаковлысь «Семейная хроника», славнӧй роч поэма «В лесах», шензьӧдан «Записки охотника», Гребенкилысь да Соллогублысь некымын том, Веневитиновлысь, Одоевскийлысь, Тютчевлысь стихъяс.
Тайӧ книгаясыс пожъялісны менсьым сьӧлӧмӧс, сійӧс корысьмӧм да курыд збыльлун впечатлениеясысь весалӧмӧн; ме чувствуйті, мый сэтшӧм бур книгаыс, да гӧгӧрвои сылысь меным быть коланлунсӧ.
Тайӧ книгаясысь спокойнӧя тэчсис ас вылӧ чорыда эскӧм: ме абу ӧтнам му вылын и — ог вош!
Воліс бабушка, ме нимкодьпырысь висьталі сылы Королева Марго йылысь, — бабушка, чӧскыда табак чушкӧм бӧрын, увереннӧя висьталіс:
— Но, но вот и бур!
Бур йӧзыд ӧд уна, сӧмын корсь — аддзан!
И ӧтчыд вӧзйис:
— Гашкӧ, ветлыны сы ордӧ, аттьӧ висьтавны тэ вӧсна?
— Оз, оз ков...
— Но оз и ков...
Господьӧй, господьӧй, кутшӧм бур ставыс!
Овны ме сӧглас уна нэмъяс!
Королева Марголы эз удайтчы тӧждысьны сы йылысь, медым ме велӧдчи,
— Троица лунӧ лои мисьтӧм история да муртса эз пӧгубит менӧ.
Праздникӧдз некымын лун войдӧр менам зэв ёна пыктісны синлапъясӧй да дзикӧдз тупкысисны синъясӧй, кӧзяева повзисны, мый синтӧмма, дай ачым ме повзи.
Менӧ нуӧдісны тӧдса акушер-доктор Генрих Родзевич ордӧ, сійӧ пытшкӧссяньыс поткӧдіс менсьым синлапӧс, некымын лун ме куйлі кӧрталӧм синмӧн, мучитана, пемыд гажтӧм пиын.
Троица паныдӧ кӧртӧдӧс босьтісны, и ме бара сувті кок йылӧ, быттьӧ кыпӧдчи гуысь, кытчӧ вӧлі пуктӧма ловйӧн.
Нинӧм оз вермы лоны страшнӧйджыкыс син воштӧм дорысь; тайӧ висьтавны кужтӧм ӧбида, сійӧ мортлысь мырддьӧ ӧкмыс дасӧд мирсӧ.
Гажа Троица лунӧ ме, висьысь туйын олысь, луншӧркадсянь вӧлі мездӧма став аслам обязанностьясысь да ветлӧдлі кухняясӧд, видлалі денщикъясӧс.
Ставыс стрӧг Тюфяев кындзи, вӧліны кодӧсь; рытладор Ермохин лӧсыштіс Сидоровлы юрас пескӧн, Сидоров садьтӧгыс уси посводзӧ, а повзьӧм Ермохин пышйис оврагӧ.
Двор кузя ӧдйӧ паськалі тревожнӧй сёрни, мый Сидоровӧс виӧма.
Кильчӧ дорас чукӧртчисны йӧз, видзӧдісны салдат вылӧ, коді шой моз нюжгӧдчӧма порог вомӧн кухнясянь посводзланьӧ юрӧн; вашкӧдчисны, мый колӧ корны полицияӧс, но некод эз кор дай некод эз лысьт инмӧдчыны салдат бердӧ.
Воис прачка Наталья Козловская, выль сиреневӧй платьеа, пельпом вылас еджыд чышъянӧн, скӧрысь тойлаліс йӧзӧс, пырис посводзӧ, лажыньтчис да гораа шуис:
— Дуракъяс — сійӧ ловъя!
Вайӧй ва...
Сійӧс кутісны ӧлӧдны:
— Йӧз делӧас кӧть эськӧ эн сюйсьы!
— Ва, шуа!
— пӧжар вылын моз горӧдіс сійӧ, ассьыс выль платьесӧ пидзӧс вевдорӧдзыс лӧсьыда лэптыштӧм бӧрын, кыскыштіс улыс юбкасӧ да пуктіс салдатлысь вирӧсь юрсӧ аслас пидзӧс вылӧ.
Публика ошкӧм пырысь да полӧмӧн разӧдчис; пемыд посводзысь ме аддзи, кутшӧм скӧрысь еджыд гӧгрӧс чужӧм вылас дзирдалӧны прачкалӧн синваӧн ойдӧм синъясыс.
Ме вайи ва ведра, сійӧ тшӧктіс васӧ кисьтыны Сидоров юр вылӧ, морӧс вылас да висьталіс:
— Менӧ эн киськав,
— менам гӧститны колӧ мунны...
Салдат паляліс, восьтіс гӧгӧрвотӧм синъяссӧ, ымӧстіс.
— Лэпты,
— шуис Наталья, сійӧс киняувтіыс босьтӧм бӧрын, да, медым не пачкайтны платьесӧ, чургӧдӧм ки йылас кутӧмӧн.
Ми салдатӧс пыртім кухняӧ, водтӧдім вольпась вылӧ, сійӧ чышкыштіс салдатлысь чужӧмсӧ ва ветьӧкӧн, а ачыс муніс, шуӧмӧн:
— Кӧтӧд ветьӧксӧ ванас да кут юр вылас, а ме муна да корся мӧд дураксӧ.
Чӧртъяс, сійӧ и виччысь, мый катаргаӧ мунтӧдз юасны!
Пачкайтчӧм улыс юбкасӧ коксьыс лэдзис джоджас, швыркнитіс пельӧсӧ да муніс, шпоракылысь, чукрасьӧм платьесӧ тӧждысьӧмӧн лӧсьӧдігтыр.
Сидоров, нюжмасигтыр, сутшикталіс, ойзіс, сы юр вылысь менам кӧмтӧм коклапа вылӧ сьӧд капляясӧн войталіс сьӧкыд вир,
— тайӧ эз вӧв лӧсьыд, но полӧмла ме эг лысьт вештыны кокӧс тайӧ вир капля увсьыс.
Вӧлі курыд; дворын пӧртмасис праздник лун, керка кильчӧяс, дзиръяяс баситӧма том кыдз пуясӧн; быд тумба бердӧ кӧрталӧма выльӧн керыштӧм клён да пелысь пу уввожъяс, став уличаыс гажаа вежӧдіс, ставыс сэтшӧм том, выль; асывсяньыс мем кажитчис, мый тувсов праздникыс воис дыр кежлӧ, тайӧ лунсянь олӧмыс лоас сӧстӧмджык, югыдджык, гажаджык.
Салдатӧс восӧдіс, кухня тыри дэбыд вина да веж лук дукӧн, ӧшинь стеклӧясӧ дугдывтӧг ляскысьӧны лязалӧм ныра кутшӧмкӧ гудыр, паськыд рожаяс, — чужӧмбан бердас пуктӧм кипыдӧсъясыс тайӧ рожаяссӧ вӧчӧны шогмытӧм ыджыд пеляӧн.
Салдат бормочитіс, казьтыліг.
— Тайӧ — кыдз нӧ ме?
Уси?
Ермохин?
Бу-ур ёрт...
Сэсся кутіс кызны, бӧрддзис кодъюра синваӧн да кутіс лӧвтны:
— Чойӧй менам...
Чойӧй...
Сувтіс кок йылас, вильдалӧ, кӧтасьӧма да лёк дука, шатовмуніс да, койка вылӧ шлёпкысьӧмӧн, синъяссӧ страшнӧя гӧгрӧдлігтыр, шуис:
— Дзикӧдз виисны...
Менам серамӧй петіс.
— Код, чӧрт, сералӧ?
— юаліс салдат, ме вылӧ гӧгӧрвотӧг видзӧдӧмӧн.
— Кыдз тэ сералан?
Менӧ виисны нэм кежлам...
Сійӧ пондіс кыкнан кинас тойлавны менӧ да бормочитіс:
— Первой срок — Илья пророк, мӧдыс — Ёгорӧй вӧв вылын, а коймӧд — эн лок ме дінӧ!
Вешйы сэсь, кӧин...
Ме шуи:
— Эн дурит!
Сійӧ лӧсявтӧг скӧрмис, равӧстіс, шаркӧдчис кокъяснас.
— Менӧ виисны, а тэ...
И сьӧкыда, ньӧжмыд, няйт кинас кучкис меным синмӧ,
— ме ырӧсті-бӧрддзи, синтӧмми да кыдзкӧ-мыйкӧ чепӧсйи ывлаӧ, Натальялы паныд; сійӧ вайӧдіс киӧдыс Ермохинӧс да горӧдлывліс:
— Мун, вӧв!
Тэ мый?
— менӧ кутӧм бӧрын, юаліс сійӧ.
— Косясьӧ...
— Косясьӧ-ӧ?
— шензьӧмӧн лывкнитіс Наталья да, Ермохинӧс тракнитӧм бӧрын, сылы шуис:
— Но, лешӧй, сідзкӧ — благодарит ассьыд ентӧ!
Ме синъясӧс мыськи ваӧн да, посводзсянь ӧдзӧсӧ видзӧдігӧн, аддзылі, кыдзи салдатъяс миритчисны кутчысьлігтыр да бӧрдӧмӧн, сэсся кыкнаныс кутісны кутлыны Натальяӧс, а сійӧ кучкаліс налы кинас, горӧдліг.
— Босьтӧй лапанытӧ, понъяс!
Мый ме тіянлы — пӧтаскука?
Водӧй да пуритӧй узьӧй, кор тіян баринъясныд абу на гортадӧсь — но, ӧдйӧ!
А то беда лоас тіянлы!
Сійӧ посни челядьӧс моз водтӧдіс найӧс, ӧтисӧ — джоджӧ, мӧдсӧ — койка вылӧ, да, кор найӧ заводитісны шкоргыны, петіс посводзӧ.
— Ставнам ме лякси, а — гӧститны пасьтасьлі!
Кучкис сійӧ тэнӧ?..
Со вӧд кутшӧм дурак!
Вот сійӧ, винаыд.
Эн ю, зонмӧ, некор эн ю...
Сэсся ме пукалі сыкӧд ворота дорса лабич вылын да юаси, кыдзи сійӧ оз пов кодъюра йӧзысь...
— Ме и садь йӧзысь ог пов, найӧ менам — со кӧнӧсь!
— сійӧ петкӧдліс чорыда топӧдӧм, гӧрд кулаксӧ.
— Менам верӧс, покойник, сідзжӧ помтӧг кодавліс, сэк ме сійӧс, вӧлі, кодъюрнас кӧртала киясӧдыс, а узьыштас — лэдза сы вылысь гачсӧ да прамӧйджык ньӧрйӧн клестайта: эн ю, эн кодав, гӧтрасин кӧ — гӧтырыд тэд забава, а абу вина!
Да.
Мудзтӧдз ньӧръяла, сэк сійӧ сы бӧрын сись кодь менам...
— Ёнӧсь ті,
— шуи ме, кор дум вылӧ уси нывбаба Ева йылысь, коді весиг енмӧс ылӧдлӧма.
Наталья ышловзьӧмӧн шуис:
— Бабалы выныд колӧ унджык мужиклы дорысь, сылы эськӧ выныд кык вылӧ колӧ, а енмыс пайкӧма сійӧс!
Мужик — абу рӧвня морт.
Сійӧ висьталіс спокойнӧя, скӧравтӧг, пукаліс ыджыд морӧс вылас кисӧ пуктӧмӧн, мышкунас заборӧ мыджсьӧмӧн, синъяснас ёгӧсь, галяизйӧн киськалӧм дамба вылӧ жугыля видзӧдӧмӧн.
Ме ылалі тӧлка сёрни кывзӧмӧн, вунӧді кад йывсьыс да друг аддзи дамба помысь кӧзяинкӧд кутчысьӧмӧн локтысь кӧзяйкаӧс, найӧ локтӧны ньӧжйӧ, важнӧя, кыдзи индейскӧй петук курӧгкӧд, да сюся дзоргисны миян вылӧ, мыйкӧ мӧда-мӧдныслы висьталіг.
Ме котӧрті параднӧй кильчӧ ӧдзӧс восьтыны, восьті; пос кузя кайигӧн кӧзяйка ядовитӧя мем шуис:
— Прачкаяскӧд любезничайтан?
Уліса барыняыдлысь велалӧмыд обходитчыны?
Тайӧ вӧлі сэтшӧм лӧсявтӧм, мый весиг эз инмы меным; ӧбиднӧджык кажитчис, мый кӧзяин серӧктӧмӧн шуис:
— Мый нӧ — кад!..
Мӧд лун асывнас ме лэччи сарайӧ песла да каньлы вӧчӧм нёль пельӧса ӧшинь дорысь, сарай ӧдзӧс дорысь аддзи тыртӧм кӧшелёк; ме уна дасысь нин сійӧс аддзылі Сидоров киысь да пыр жӧ нуи сылы.
— А кӧні нӧ сьӧмыс?
— юаліс сійӧ, кӧшель пытшсӧ чуньнас видлаліг.
— Чӧлкӧвӧй да комын ур.
Вай татчӧ!
Юрыс сылӧн вӧлі кичышкӧд чалмаа; вижов, омӧльтчӧм, сійӧ скӧрысь лапйӧдліс пыктӧм синъяссӧ да эз эскы, мый ме кӧшелёксӧ аддзи тыртӧг.
Локтіс Ермохин да кутіс сылы убеждайтны, ме вылӧ юрнас довкйӧдлігтыр:
— Тайӧ сійӧ гусяліс, сійӧ, нуӧд сійӧс кӧзяева ордас!
Салдат салдатлысь оз гусяв!
Тайӧ кывъясыс меным висьталісны, мый гусяліс буретш сійӧ, сійӧ жӧ и шыбытіс кӧшелёксӧ сарайӧ меным,
— ме пыржӧ горӧді сылы синмас:
— Ылӧдлан, тэ гусялін!
И помӧдз убедитчи, мый ме аслам дӧгадайтчӧмын прав,
— сылӧн дубӧвӧй чужӧмыс вежыньтчис повзьӧмӧн да скӧрлунӧн, сійӧ гӧгралыштіс да вӧсни гӧлӧсӧн нюжӧдіс:
— Докажит!
Мыйӧн эськӧ ме докажиті?
Ермохин горзігтыр кыскис менӧ дворӧ, Сидоров вӧтчис миян бӧрся да мыйкӧ горзіс жӧ, ӧшиньяссянь мыччысисны йӧзлӧн унасикас юръяс; спокойнӧя куритчигтыр видзӧдіс Королева Марголӧн мамыс.
Ме гӧгӧрвои, мый ме воши менам дама син водзын, и — ышми.
Помнита — салдатъяс кутісны менӧ киӧд, а кӧзяева сулалӧны налы воча, мӧда-мӧдныслы дакйӧдлӧны, кывзӧны норасьӧмъяс, и кӧзяйка увереннӧя висьталӧ:
— Дерт тайӧ сылӧн удж!
Мыйкӧ сійӧ тӧрыт прачкакӧд дзиръя дорын любезничайтіс: сідзкӧ, вӧлі сьӧм, сылысь сьӧмтӧгыд нинӧм он босьт...
— Зэв бур!
— горзіс Ермохин.
Ме улысь джоджыс кутіс вӧрны, ме вывті ёна скӧрми, ме равзі кӧзяйка вылӧ да вӧлі пӧттӧдз нӧйтӧма.
Но эз сэтшӧма менӧ нӧйтӧмъяс мучитны, кутшӧма мӧвпыс сы йылысь, мый ӧні думайтӧ ме йылысь Королева Марго.
Кыдз ме оправдайтча сы водзын?
Солаӧсь вӧліны менам тайӧ пеж часъясыс.
Менам шуд вылӧ, салдатъяс ӧдйӧ паськӧдісны тайӧ историясӧ став двор пасьта, став улича пасьтала, и рытнас чардакын куйлігӧн ме кылі уліысь Наталья Козловскаялысь горзӧм шы.
— Ог, мыйла ме кута чӧв овны!
Ог, гӧлубчик, мун жӧ, мун!
Ме шуа — мун!
А то ме бариныд ордӧ муна, сійӧ тэнӧ заставитас...
Ме пыр жӧ гӧгӧрвои, мый тайӧ зыкыс ме кузя.
Горзіс прачка миян кильчӧ помын, сылӧн гӧлӧсыс юргис пыр гораджыка да торжествуйтӧмӧн.
— Тэ тӧрыт уна-ӧ меным петкӧдлін сьӧмтӧ?
Кытысь найӧ тэныд — висьтав.
Нимкодьӧйла кашкигтыр, ме кылі, кыдзи Сидоров нора нюжйӧдлӧ:
— Ай-ай, Ермохин...
— А детинкасӧ янӧдінныд, нӧйтінныд, а?
Меным окота вӧлі котӧртны улӧ, дворӧ, йӧктыны нимкодьӧйла, аттьӧалӧмӧн окавны прачкаӧс, но сійӧ кадӧ,
— тыдалӧ, ӧшиньсянь,
— чавзыны мӧдіс менам кӧзяйка:
— Детинкасӧ сыысь нӧйтім, мый сійӧ пинясьӧ, а мый сійӧ вӧр — некод сійӧс эз думайт тэ яндысьтӧм синмысь ӧтдор!
— Ті асьныд, сударыня, яндысьтӧм синъяс, мӧс ті этатшӧм, лэдзӧй тіянлы шуны.
Ме кывзі тайӧ пинясьӧмсӧ музыкаӧс моз, сьӧлӧмӧс доймымӧн сотіс ӧбидалӧн да Натальялы благодарностьлӧн пӧсь синва, ме пошикті сійӧс кутны зэлӧдчӧмла.
Сэсся чардакӧ пос кузя ньӧжйӧник кайис кӧзяин, пуксис стрӧпилӧяс йитӧд вылӧ ме дорӧ да, юрсисӧ лӧсьӧдігмоз, шуис:
— Мый, вокӧ, оз везит тэныд, Пешков?
Ме нинӧм шутӧг бергӧдчи сыысь.
— А век жӧ пинясян тэ мисьтӧма,
— водзӧ висьталіс сійӧ, а ме гусьӧникӧн сылы шуи:
— Кор бурда — муна тіянысь...
Сійӧ пукалыштіс, чӧв олыштіс папироссӧ куритігтыр да, сылысь помсӧ сюся видзӧдіг, гусьӧник шуис:
— Мый нӧ, тэнад делӧ!
Тэ абу нин ичӧт, ачыд видзӧд, кыдзи бурджык лоас тэныд...
И муніс.
Кыдзи и пыр — жаль вӧлі сійӧ.
Та бӧрын нёльӧд сутки вылас ме муні гортысь.
Меным вывті окота вӧлі прӧщайтчыны Королева Маргокӧд, но менам эз судзсьы смеллунӧй мунны сы ордӧ да, веськыда шуны, ме виччыси, мый сійӧ ачыс корас менӧ.
Нывкакӧд прӧщайтчигӧн ме кори:
— Висьтав мамыдлы, мый вывті ыджыда аттьӧала сійӧс, вывті!
Висьталан?
— Висьтала,
— меліа да нежнӧя нюмъялігтыр шуис сійӧ.
— Прӧщай аскиӧдз, да?
Ме паныдаси сыкӧд во кызь мысти. Сійӧ вӧлі мунӧма офицер, жандарм сайӧ...
ХІ
Ме бара посудникӧн юсь кодь еджыд, ыджыд да удал «Пермь» пароход вылын.
Ӧні ме «сьӧд» посудник либӧ «кухоннӧй мужик», ме босьта сизим шайтӧн тӧлысь, менам могӧй — отсасьны пӧваръяслы.
Буфетчик, гӧгрӧс да пӧльтчӧм чужӧма, мач кодь кушмӧм юра морт; мышку саяс кияссӧ пуктӧмӧн сійӧ быдса лунъясӧн сьӧкыда ветлӧдлӧ палуба вывті, быттьӧ шондіа, жар лунӧ порсь корсьӧ вуджӧра пельӧс.
Буфетын красуйтчӧ сылӧн гӧтыр, ар нелямын саяс, мича, но нюкыртчӧм дама, сэтшӧма пудритчӧма, мый сы чужӧмбан вылысь яр-мича платье вылас киссьӧ еджыд сибдысь бус.
Кухняын ыджыдалӧ дона пӧвар Иван Иванович, прӧзвище сертиыс Ошпи, ичӧтик, гӧгрӧсіник, варышлӧн кодь ныра да серам петкӧдлан синъяса морт.
Сійӧ — тшап, новлӧ крахмалитӧм воротникъяс, быд лун бритчӧ, чужӧмбанъясыс сылӧн лӧзӧсь, рудов усъяссӧ читкыртӧма вывлань; прӧст кадӧ сійӧ дугдывтӧг гартӧ уссӧ, пӧжасьӧм гӧрд чуньяснас лӧсьӧдліг, да пыр видзӧдӧ сы вылӧ ичӧтик гӧгрӧс зеркала пыр.
Медся интереснӧй мортыс пароход вылын — кочегар Яков Шумов, паськыд морӧса, нёль пельӧса мужик.
Чангыль нырыс сылӧн паськыд, быттьӧ зыр, ошлӧн кодь синъясыс дзебсьӧмаӧсь сук синкымъяс улас, чужӧмбаныс — нюрвывса нитш вылӧ скодитысь посньыдик да читкыльӧсь юрсиын, юр вылас тайӧ юрсиыс гынмӧма топыд шапкаӧ, сійӧ сьӧкыда сы пыр новлӧдлӧ крукыля чуньяссӧ.
Сійӧ сюся картіасис сьӧм вылӧ да шензьӧдіс аслас жӧритӧмӧн; тшыг пон моз сійӧ помала зыртчис кухня бердын, корліс яй кусӧкъяс, лыяс, а рытъяснас юліс чай да висьтавліс ас йывсьыс шензьӧдан историяяс.
Томысянь сійӧ вӧлӧма карса пастуклы отсасьысьӧн Рязаньын, сэсся шӧйтысь манак ылӧдӧма сійӧс манастырӧ, сэн сійӧ нёль во послушничайтӧма.
— И ӧні эськӧ ме манак, сьӧд ен кодзув,
— тэрыб кывворӧн балагуритіс сійӧ,
— сӧмын локтіс тай миян оланінӧ Пензаысь сэтшӧм лӧсьыдиник енлы юрбитысь, дай бӧбӧдіс менӧ: кутшӧм тэ лада, кутшӧм зумыд, а ме, висьталӧ, честнӧй дӧва, ӧтка, и мунін эськӧ мед тэ ме ордӧ дворник пыдди, менам, висьталӧ, аслам керка, а тӧргуйта ме лэбач пухӧн да гӧнӧн...
— Ладнӧ-ӧ, сійӧ менӧ — дворникӧ, ме сы ордӧ — любовникӧн, и олі сы пӧсь нянь дорын во куим...
— Повтӧг ылӧдлан,
— аслас ныр вылысь прыщикъяс тӧждысьӧмӧн видзӧдігтыр, торкис сійӧс Ошпи.
— Ылӧдчӧмсьыд кӧ эськӧ сьӧм сетісны — лоис нин эськӧ тэнад сюрс!
Яков рӧмидзтӧ, сы синтӧм чужӧм вывті вӧрӧны дзор юрси кольчаяс, дзӧрӧны гӧна пельясыс; пӧварлысь висьталӧмсӧ кывзӧм бӧрын, сійӧ водзӧ висьталӧ сэтшӧм жӧ ӧткодя да тэрыба.
— Сійӧ вӧлі меысь пӧрысьджык, сыкӧд меным лои гажтӧм!
меным лои дзескыд, тӧдмаси ме сійӧ племянницакӧд, а сійӧ та йылысь тӧдлӧма да менӧ сьылі тшуптӧдым улич вылӧ...
— Тайӧ тэныд награда — бурджыкыс оз ков,
— висьталӧ пӧвар сэтшӧм жӧ кокниа да складнӧя, кыдзи Яков.
Кочегар, вом кӧтшас сакар тор сюйӧм бӧрын, висьталӧ водзӧ:
— Шӧйтышті ме тӧв йывтіыс недыр дай кӧвъяси мыйӧнсюрӧ вузасьысь старик-володимерец дінӧ, и мунім ми сыкӧд став му пырыс: Балкан гӧра вылӧ ветлім, турокъяс дінӧ, румынъяс дінӧ сідзжӧ, грекъяс дінӧ, унасикас австриякъяс дінӧ — став народсӧ кытшовтім, ӧтилысь ньӧбан, мӧдлы — вузалан...
— А гусясьлінныд?
— серьёзнӧя юалӧ пӧвар.
— Старик — весиг гыж ыжда!
И меным шуис: йӧз муті ветлы честнӧя, тані, шуӧ, сэтшӧм мода, мый нинӧмсьыс башкатӧ орӧдасны.
Гусясьны ме — збыльысь — видлі, сӧмын эз бура артмы: заводитлі ме купечлысь дворсьыс вӧвсӧ пышйӧдны, но эг куж, кутісны, пондісны, дерт нин, нӧйтны, нӧйтісны, нӧйтісны, полицияӧ кыскисны.
А вӧлім ми кыкӧн, ӧтиыс настоящӧй вӧвгусявлысь, а ме сэтшӧм-татшӧм, ёнджыкасӧ любопытство вӧсна.
А сійӧ купеч ордас ме уджавлі, выль пывсянас пач тэчлі, и висьмис купеч, сэн менам вӧтӧн уськӧдчысьӧма сылы лёка, повзьӧма сійӧ и давай начальстволысь корны: лэдзӧй сійӧс,
— тайӧ менӧ, сідзкӧ, — лэдзӧй сійӧс, а то пӧ сійӧ ун йылысь вӧтӧ уськӧдчӧ — он прӧстит сылы, шуӧ, он и бурдлы, кӧлдун сійӧ, тыдалӧ, — сійӧ ме, сідзкӧнӧсь, кӧлдун!
Н-но, купеч сійӧ знатнӧй, лэдзисны менӧ...
— Тэнӧ эськӧ не лэдзны, а сюйлыны лун куим кежлӧ ваӧ, мед тэ пиысь став лёкыс пожъясис,
— сюйыштіс пӧвар.
Яков пыр жӧ шуис:
— Правильнӧ, лёкыс меын уна, веськыда шуны — быдса сикт тыр лёкыс меын...
Зэлыд воротник саяс чуньсӧ сюйӧмӧн юрнас бергӧдлігтыр да дӧсада пырысь норасиг, пӧвар скӧрысь нюжӧдӧ сійӧс.
— Кутшӧм чуш!
Олӧ му вылын вот татшӧм арестант, жӧритӧ, юӧ, шляйтчӧ, а — мый ради?
Но, висьтав, мыйла тэ олан?
Тяпкӧдчӧмӧн кочегар вочавидзӧ.
— Тайӧс ме ог тӧд.
Ола и ола.
Ӧтик — куйлӧ, мӧд — шӧйтӧ, чиновник пуксьӧма да пукалӧ, а сёйны — быдӧнлы колӧ.
Пӧвар ещӧ ёнджыка скӧрмӧ.
— Мӧдногӧн кӧ, кутшӧм тэ порсь, мый весиг — висьтавныс он куж!
Веськыда — порсь сёян...
— Мый тэ видчан?
— шензьӧ Яков.
— Мужикъяс — ставныс ӧти дубса жолудьяс.
Тэ эн видчы, ме ӧд тэысь бурджыкӧн некыдз нин ог ло...
Тайӧ мортыс пырысь-пыр да чорыда кӧрталіс менӧ ас дінас: ме видзӧді сы вылӧ вӧвлытӧм шензьӧмӧн, кывзі вомӧс паськӧдӧмӧн.
Сыын вӧлі, кыдзи ме мӧвпалі, олӧмсӧ аслысногӧн ёна тӧдӧм.
Сійӧ быдӧнлы шуліс «тэ», кузь гӧна синкымъяс увсяньыс быдӧн вылӧ видзӧдіс ӧткодя веськыда, независимӧя, и быдӧнӧс — капитанӧс, буфетчикӧс, первой класса важнӧй пассажиръясӧс — быттьӧкӧ ӧткодяліс ӧти радӧ аскӧдыс, матросъяскӧд, буфетса прислугакӧд да палуба вывса пассажиръяскӧд.
Вӧвлі — ӧбезьяналӧн кодь кузь кияссӧ мышку саяс пуктӧмӧн сулалӧ сійӧ капитан либӧ машинист водзын да чӧва кывзӧ, кыдзи сійӧс видӧны дышӧдчӧмысь, либӧ сыысь, мый сійӧ немдумышттӧг мортӧс воис картіӧн, сулалӧ, — и тыдалӧ, мый видӧмыс сылы оз мӧрччы, первой пристаньын пароход вылысь чеччӧдӧмӧн грӧзитӧмъяс оз повзьӧдны сійӧс.
Сы пытшкын эм быдӧнлы тӧдтӧм — кыдз тайӧ вӧлі «Бур делӧын», — сійӧ, тыдалӧ, и ачыс уверен аслас особенностьын, сыын, мый йӧзыс оз вермыны гӧгӧрвоны сійӧс.
Ме некор эг аддзыв тайӧ мортсӧ ӧбӧдитчӧмӧн да думъясӧ вӧйтчӧмӧн, ог помнит, медым сійӧ дыр чӧв оліс, сы гӧна вомысь пыр да весиг быттьӧкӧ аслас кӧсйытӧг помасьлытӧм шорӧн визувтісны кывъяс.
Кор сійӧс видӧны либӧ кодлыськӧ кывзӧ интереснӧй висьт, сылӧн паръясыс вӧрӧны, быттьӧкӧ сійӧ аслыс шуалӧ сійӧс, мый кылӧ, либӧ гусьӧник водзӧ висьталӧ ассьыс.
Быд лун, вахтасӧ помалӧм бӧрын, сійӧ петліс кочегарня розьӧд кӧмтӧм, пӧсялӧма, мавтчӧма нефтьӧн, вӧньтӧм, кӧтасьӧм дӧрӧма, сук, кудритчӧм гӧна морӧсыс восьса, и пыр жӧ палуба кузя киссис сылӧн рӧвнӧй, ӧти пӧлӧс сибдӧм гӧлӧсыс, зэр тусьяс моз сяркмунлісны кывъясыс.
— Видза олан, мамӧ!
Кытчӧ мӧдін?
Чистопольӧ?
Тӧда, вӧвлі сэн, озыр татарин ордын батракӧн овлі.
А татаринсӧ шулісны Усак Губайдулинӧн, куим гӧтыра вӧлі старикыс, зумыд чужӧмыс гӧрд.
А ӧти том гӧтыр, забавнӧй вӧлі татарка, менам сыкӧд грек вӧлі...
Сійӧ быдлаын вӧвлӧма, аслас ветлӧдлігӧн став нывбабаыскӧд вӧлӧма грек; сійӧ быдӧн йылысь висьтавліс лёкавтӧг, спокойнӧя, быттьӧкӧ некор аслас олігчӧжӧн абу тӧдлӧма ни ӧбидаяс, ни видӧмъяс.
Минута мысти сылӧн сёрниыс юргис кӧнкӧ корма вылын.
— Честнӧй народ, кодъяс — картіӧн ворсӧны?
Стукӧ, куим листӧ, тасмаӧ, эй!
Гажа удж картіыд, пукалӧмӧн позьӧ сьӧм босьтны, купеческӧй занятие...
Ме казялі, мый сійӧ гежӧда шулывлӧ: бур, лёк, мисьтӧм, но пӧшти пыр! Лӧсьыд, гажа, любопытнӧ.
Мича нывбабаыд сылы — забавнӧй бобув, шондіа мича луныд — утешнӧйлун.
А медся тшӧкыда сійӧ шулывліс:
— Сьӧлыштны!
Ставыс сійӧс лыддисны дыш мортӧн, а мем кажитчис, мый сійӧ вӧчӧ ассьыс сьӧкыд уджсӧ пач водзын, адскӧй, дука да пӧдтан жарын сэтшӧм жӧ бура, кыдзи и ставыс, но ме ог помнит, медым сійӧ норасис мудзӧм вылӧ, кыдзи норасисны мукӧд кочегаръяс.
Ӧтчыд старука-пассажиркалысь кодкӧ кыскӧма сьӧм тыра кӧшельсӧ; тайӧ вӧлі сэзь лӧнь рытӧ, став йӧзыс олісны бурысь да мирнӧя.
Капитан сетіс старукалы вит шайт, пассажиръяс сідзжӧ чукӧртісны ас костсьыныс мыйкӧ мында; кор сьӧмсӧ сетісны старукалы, сійӧ, йӧзлы кокулӧдзыс юрбитӧмӧн да копрасьӧмӧн, висьталіс:
— Бур йӧзӧй — тані куим чӧлкӧвӧй да гривенник вылӧ унджык лои менам серти!
Кодкӧ гажаа горӧдіс:
— Босьт ставсӧ, бабушка, мый прӧстӧ тиньгынысӧ.
Куим шайтаыд некор абу лишнӧй...
Кодкӧ лӧсьыда шуис:
— Сьӧмыд — абу йӧз, лишнӧй оз лоны...
А Яков матыстчис старука дінӧ да серьёзнӧя шуис:
— Вай меным лишнӧйсӧ, ме картіӧн ворса!
Публика серӧктіс, думыштіс, мый кочегар шутитӧ, но сійӧ сьӧлӧмсяньыс кутіс кевмысьны тайӧ шӧйӧ вошӧм старукалы:
— Вай, бабушка!
Мый вылӧ тэныд сьӧмыс?
Тэд аски кыз му улӧ...
Сійӧс вӧтлісны видігтыр; сійӧ, юрнас качайтӧмӧн, меным шензьӧмӧн висьталіс:
— Чудак йӧз!
Мыйла эськӧ сюйсьыны йӧз делӧӧ?
Ӧд сійӧ ачыс висьталіс, сьӧмыс сылы лишнӧй!
А менӧ эськӧ куим шайтаыд утешитыштіс...
Сьӧмыд, буракӧ, сійӧс вывті гажӧдіс аслас ортсынас — сёрнитігӧн сійӧ радейтліс эзысь да ыргӧн чиститны гачас, а монетасӧ югъявмӧн чиститӧм бӧрын, вӧрӧдыштіс синкымъяссӧ да крукыля чуньясас чангыля ныр водзас кутӧмӧн, видзӧдіс сійӧс.
Но сійӧ сьӧм вылад эз вӧв горш.
Ӧтчыд сійӧ меным вӧзйис ворсны стукӧн, ме ог вӧлі куж.
— Он куж?
— шензис сійӧ.
— Кыдз нӧ тэ?
А ещӧ грамотнӧй!
Колӧ тэнӧ велӧдны.
Вай наросьнӧ ворсам, сакар вылӧ...
Сійӧ менсьым воис пунтджын пильнӧй сакар да торъяссӧ век сюяліс гӧна чужӧмбан саяс, сэсся, аддзӧмӧн, мый ме кужа нин ворсны, вӧзйис:
— Ӧні вай збыльвылӧ ворсны, сьӧлӧмысь!
Сьӧмыд эм?
— Эм вит шайт.
— А менам кык саяс.
Тӧдӧмысь, сійӧ пыр жӧ воис менӧ.
Бӧр воны кӧсйӧмӧн, ме скон вылӧ вит шайтысь пукті сюртукӧс да ворсси, сувтӧді выль сапӧгӧс куим шайтысь да сідз жӧ ворсси.
Сэки Яков меным недӧвӧльнӧя, пӧшти скӧра, шуис.
— Он, тэ ворсны он вермы, вывті горач — пыр жӧ сюртуктӧ да сапӧгтӧ босьт!
Тайӧ мем оз ков.
На, босьт бӧр паськӧмтӧ и сьӧмтӧ босьт, нёль чӧлкӧвӧйсӧ, а шайтыс — мем велӧдӧмсьыс...
Ладнӧ абу?
Ме вывті вӧлі благодарен сылы.
— Сьӧлыштны!
— шуис сійӧ менам благодаритӧм вылӧ вочакыв пыдди.
— Ворсӧм, сійӧ — ворсӧм, забава, сідзкӧ, а тэ дзик быттьӧ косьӧ пыран.
Скӧравны и тышкасигӧн оз ков — кучкав ыштӧмӧн!
Мый сэн скӧравнысӧ?
Тэ том на, асьтӧ колӧ кутны чорыда.
Ӧтчыд эз удайтчы, витысь эз удайтчы, сизимӧдысь — сьӧлышт!
Вешйыв.
Ыркалыштан — бара водзӧ!
Сійӧ — ворсӧм!
Мем сійӧ пыр ёнджыка сьӧлӧм вылӧ воис и эз во.
Мукӧддырйи сылӧн висьтъясыс казьтылісны бабушкаӧс.
Сыын вӧлі уна мыйкӧ сэтшӧмыс, мый кыскис ас бердас менӧ, но — лёкысь тойыштліс сылӧн йӧз дінӧ сук, тыдалӧ, нэм кежлас сувтӧм веськодя видзӧдӧмыс.
Кыдзкӧ ӧтчыд, шонді лэччандор, второй класса кодъюра пассажир, тшӧг купеч-пермяк уси борт сайӧ да бультыкасигтыр кывтіс гӧрд-зарниа ва туй кузя.
Машинасӧ ӧдйӧ сувтӧдісны, пароход сувтіс кӧльӧса увсьыс уна быг лэдзӧмӧн, увтасмӧм шонділӧн гӧрд югӧръясыс вирмӧдісны сійӧс; тайӧ пуан вирас, ылын нин корма сайын, бультыкасис сьӧд туша, ю кузя кыліс сьӧлӧмтӧ вӧрзьӧдан дикӧй горӧдӧм.
Пассажиръяс сідзжӧ равзісны зытласьӧмӧн, бортъяс вылӧ ӧшӧдчӧмӧн, чукӧртчисны корма вылӧ.
Вӧйысьлӧн ёртыс — код жӧ, гӧрдов кушмӧм юра, кучкаліс быдӧнӧс кулакнас, писькӧдчис бортлань да равзіс:
— Вешйӧй!
Ме сійӧс пыр жӧ кыска...
Кык матрос нин шыбытчисны ваӧ да саженкаясӧн варччисны вӧйысьлань, корма вылысь лэдзисны шлюпка, а команда горӧдӧмъяс да нывбаба чирзӧм шыяс пӧвсын спокойнӧй да рӧвнӧй струяӧн визувтіс Яковлӧн слабмӧм гӧлӧсыс:
— Вӧ-ӧяс, кӧть мый, а вӧяс, сы вӧсна мый сы вылын сюртук!
Кузь паськӧмнад — обязательнӧ вӧян.
Шуам — бабаяс, мый вӧсна найӧ мужикъяс дорысь регыдджык вӧйӧны?
Юбка вӧснаыс.
Мыйӧн баба веськалӧма ваӧ, пыр жӧ и пудъя гира моз.
Видзӧдӧй — со и вӧйи, ме прӧста ог висьтав...
Купеч збыльысь вӧйи, сійӧс корсисны час кык да эз и аддзыны.
Сылӧн ёртыс, палялӧм бӧрын, пукаліс корма вылын да, пӧлясигтыр, нора бормочитіс:
— Но, вот, воим!
Мый ӧні вӧчны, а?
Мый висьтала рӧднӧйясыслы, а?
Сылӧн рӧднӧйясыс...
Яков, мышку саяс кисӧ дзебӧмӧн, сувтіс сы водзӧ да пондіс бурӧдны,
— Нинӧм, купеч!
Некод вӧд оз тӧд, кӧн сылы шуӧма кувны.
Мукӧд мортыс сёяс тшак да кватитчан — и кулӧма!
Сюрсъясӧн йӧз тшактӧ сёйӧны на здоровйӧ, а ӧтик кувны!
А — мый нӧ тшакыд?
Паськыд, зумыд, сійӧ из моз сулаліс купеч водзын да сы вылӧ, быттьӧ ӧтруб, киськаліс кывъяс.
Первойсӧ купеч чӧва бӧрдіс, тош вывсьыс синвасӧ паськыд кипыдӧснас чышкалігтыр, но кывзыштӧм бӧрын равӧстіс:
— Лешӧй!
Мый тэ менсьым сьӧлӧмӧс кыскан?
Православнӧйяс, вӧтлӧй сійӧс, а то грек лоас!
Яков спокойнӧя ылыстчигмоз шуис:
— Чудак йӧз!
Сы дінӧ — бурӧн, а сійӧ — зорйӧн...
Мукӧддырйи кочегар меным кажитчис дуракӧн, но тшӧкыдджыка ме мӧвпалі, мый сійӧ наросьнӧ пӧртчӧ йӧйӧ.
Меным вывті окота юавны сылысь, кыдзи сійӧ ветлӧдліс му вывті, мый аддзывліс, но тайӧ омӧля удайтчыліс; юрсӧ вывлань чатӧртӧмӧн, ошлӧн кодь сьӧд синъяссӧ сійӧ муртса восьтыштіс, кинас малалыштіс ассьыс нитшсялӧм чужӧмсӧ да казьтыштӧмӧн нюжӧдіс:
— Йӧзыд быдлаын, вокӧ, кодзувкотъяс кодьӧсь?
И сэн йӧз, и тан,
— жуӧм, ме тэд шуа!
Медся уна, дерт, крестьяна,
— муыд тырӧма мужикнад, кыдзи, шуам, арся корйӧн.
Болгаръяс?
Аддзывлі болгаръясӧс, грекъясӧс сідзжӧ, а то — сербъясӧс, румынъясӧс сідзжӧ да быдпӧлӧс чиганъясӧс,
— унаӧн найӧ, унапӧлӧсъяс!
Кутшӧм йӧз!
Да ӧд кутшӧм нӧ?
Каръясын — карса, сиктъясын — сиктса, дзик жӧ миянлӧн моз.
Ӧткодьыс уна.
Мукӧдыс весиг сёрнитӧны миян моз, сӧмын омӧля, кыдз, шуам, татараяс либӧ мордва.
Грекъяс миян моз оз кужны, найӧ больӧдӧны кыдз веськалӧ, шуалӧны быттьӧ кывъяс, а мый сійӧ лоӧ — оз позь гӧгӧрвоны.
Накӧд колӧ чуньнад сёрнитны.
А менам старик — сійӧ пӧрйӧдлывліс, мый быттьӧкӧ и грекъяслысь гӧгӧрвоӧ, бормочитӧ — карамара да калимера.
Мудер вӧлі старик, бура кӧмӧдлывліс найӧс!..
Бара тэ юалан — кутшӧмӧсь?
Чудак, кутшӧмӧсь нӧ йӧзыд вермӧны лоны?
Но, дерт, сьӧдӧсь найӧ, и румынъяс сьӧдӧсь жӧ, тайӧ ӧти вера.
Болгара сьӧдӧсь жӧ, но, найӧ веруйтӧны миян моз.
А грекъяс — найӧ турокъяс моз...
Меным кажитчис, мый сійӧ оз висьтав ставсӧ, мый тӧдӧ; эм сылӧн ещӧ на мыйкӧ, мый йылысь сійӧ оз кӧсйы висьтавны.
Журналъясса картинаяс серти ме тӧді, мый Грециялӧн столицаыс Афины — зэв важся да вывті мича кар, но Яков, юрнас эскытӧмпырысь качайтӧмӧн отвергайтліс Афиныӧс.
— Тайӧ тэныд сӧрӧмаӧсь, вокӧ, Афинъясыд абу, а эм Афон, сӧмын абу кар, а гӧра, да сы вылын — манастыр.
Сэсся нинӧм.
Шусьӧ: святӧй гӧра Афон, сэтшӧм картинаяс эмӧсь, старик тӧргуйтліс наӧн.
Эм кар Белгород, сулалӧ Дунай ю вылын, Ярославль либӧ Нижний кодь кымын.
Каръясныс налӧн абу синмӧ шыбытчысьӧсь, а вот сиктъясын — мӧд делӧ!
Бабаяс сідзжӧ, но бабаяс прӧстӧ кувмӧн утешнӧйӧсь.
Ӧти вӧсна муртса ме эг кольччы сэтчӧ,
— мый нӧ, кыдз сійӧс и шуисны?
— Сійӧ кипыдӧснас чорыда зыралӧ синтӧм чужӧмсӧ, чорыд горшыс ньӧжйӧник рутшкакылӧ, горшас сылӧн, кӧнкӧ пыдын, кылӧ серам, тӧдвылӧ уськӧдӧ жугалӧм шарганлысь триньӧдчӧмсӧ.
— Вунӧдчысь морт!
А вӧд кыдз ми сыкӧд, вӧлі...
Прӧщайтчигас сійӧ бӧрдіс, и ме весиг бӧрді, ей богу.
Сійӧ спокойнӧя яндысьтӧг заводитіс велӧдны менӧ, кыдз колӧ вӧдитчыны нывбабаяскӧд.
Ми пукалім корма вылын, тӧлыся шоныд войыс кывтӧ миянлы паныд, муртса тыдыштӧ эзысь ва сайысь виддза берег, гӧраладорсянь — мигайтчӧны вижов бияс, муӧн пленӧ босьтӧм кутшӧмкӧ кодзувъяс.
Ставыс гӧгӧр вӧрӧ, унмовсьлытӧг дзӧрӧ, олӧ лӧнь, но настойчивӧй олӧмӧн.
Жугыль, шань чӧвлӧняс гылалӧны сибдӧм шыа кывъяс:
— Вӧлі, паськӧдас кияссӧ, чергӧдчас...
Яковлӧн висьтыс яндысьтӧм, но абу прӧтивнӧй, сыын абу ошйысьӧм, сыын абу лёклун, а шыалӧ мыйкӧ бурногӧн да неуна жугыля.
Небесаын тӧлысь сідзжӧ яндысьтӧм пасьтӧм да сідзжӧ волнуйтӧ, заставляйтӧ шогсьыны мыйкӧ йылысь.
Дум вылӧ усьлывлӧ сӧмын бурыс, медся бурыс — Королева Марго да аслас правдаӧн вунӧдны позьтӧм стихъяс:
Сӧмын сьыланкыв мичалунсӧ корӧ,
Мичалунлы и сьыланкыв оз ков.
Ас вывсьым тайӧ мечтайтан настроениесӧ, кыдзи омӧлика вугралӧмӧс, пыркнитӧмӧн, ме бара юалі кочегарлысь сы олӧм йылысь, сы йылысь мый сійӧ аддзывліс.
— Чудак тэ,
— висьталӧ сійӧ,
— мый нӧ тэд висьтавны?
Ме ставсӧ аддзывлі.
Юав: манастыр аддзылін?
Аддзылі.
А трактиръяс?
Аддзылі жӧ.
Аддзылі господскӧй олӧм и мужицкӧйӧс.
Овлі пӧта, овлі и тшыгйӧн...
Ньӧжйӧник, быттьӧ зыбуч, ӧпаснӧй поскӧд джуджыд шор вуджиг, сійӧ казьтылӧ.
— Но, вот, шуам, пукала ме частьын вӧв гусялӧмысь — лоас меным Сибирь, мӧвпала!
А квартальнӧй — видчӧ, выль керкаас пачьясыс сылӧн тшынӧдӧны.
Ме шуа: тайӧ делӧтӧ ме, ваше благородие, верма лӧсьӧдны.
Сійӧ — ме вылӧ: ланьт!
Тан, шуӧ, медся бур мастерыс нинӧм эз вермы...
А ме сылы: овлӧ, мый и пастук вежӧраджык генералысь,
— ме сэк быдӧн дінӧ зэв ёна збойми, ӧткодь жӧ нин — водзын Сибирь!
Сійӧ шуӧ: но, босьтчыв, шуӧ, нӧшта кӧ лёкджык лоас — ме тэнсьыд став лытӧ пызьӧдз дрӧбита!
Кык суткиӧн ме сылысь делӧсӧ лӧсьӧді — шензьӧ квартальнӧй, горзӧ: ак, тэ, дурак, бӧлбан!
Вӧд тэ — мастер, а тэ вӧвъяс гусявлан, кыдз тайӧ?
Ме сылы висьтала: тайӧ, меся, ваше благородие, прӧстӧ йӧйталӧм.
Вернӧ, шуӧ, йӧйталӧм, жаль, шуӧ, меным тэ!
Да.
Жаль пӧ.
Аддзылін?
Полицейскӧй морт, аслас должность серти жалиттӧм морт, а со жалитіс...
— Но и мый нӧ?
— юала ме.
— Нинӧм.
Жалитыштіс.
А мый ещӧ?
— Мый нӧ тэнӧ жалитнысӧ, тэ со кутшӧм из!
Яков бурпырысь сералӧ:
— Ч-чудак!
Из, шуӧ, а?
А тэ и изсӧ жалитны куж, изйыд сідзжӧ ас местаас добра, изнад уличаяс вольсалӧны.
Быдсяма материал жалитны колӧ, прӧста нинӧм оз куйлы.
Мый сійӧ лыаыд?
Да и сы вылын быдмӧны былинкаяс...
Кор кочегар висьталӧ тадзи, меным торъя нин гӧгӧрвоана, мый сійӧ тӧдӧ мыйкӧ меным гӧгӧрвоны позьтӧмӧс.
— Мый тэ думайтан пӧвар йылысь?
— юала ме.
— Ошпи йывсьыд?
— веськодя висьталӧ сійӧ.
— Мый сы йылысь думайтнысӧ?
Сэн думайтны дзик нинӧм.
Сійӧ вернӧ.
Иван Иванович сэтшӧм ӧккуратнӧй, шыльыд, мӧвпыд оз вермы крукасьны сыӧ.
Сыын интереснӧ сӧмын ӧтитор: сійӧ оз радейт кочегарӧс, пыр видӧ сійӧс да пыр корӧ чай юны.
Ӧтчыд пӧвар сылы шуис:
— Вӧлі кӧ эськӧ крепостнӧй право, да вӧлі кӧ ме тэныд барин — ме эськӧ тэнӧ, дармоедӧс, быд вежонын сизимысь дубиті-нӧйті!
Яков серьёзнӧя шуис:
— Сизимысь — уна кодь!
Кочегарӧс видігӧн пӧвар мыйлакӧ вердӧ сійӧс быдсяматорнас; грубӧя сюйыштас сылы кусӧк да шуас:
— Жӧрит!
Яков тэрмасигтыр курччалӧ да висьталӧ:
— Уна вын ме чукӧрта тэ пыр, Иван Иванович!
— А кытчӧ тэныд, дышгурдейлы, выныс?
— Кыдзи кытчӧ?
Овны понда дыр...
— Да мыйла тэныд овнысӧ, лешӧй!
— И лешыд олӧ.
Али, шуан, абу забавнӧ овнысӧ?
Овнытӧ, Иван Иванович, вывті лӧсьыд...
— Кутшӧм едиот!
— Мый сійӧ?
— Е-ди-от.
— Со кутшӧм кыв,
— шензьӧ Яков, а Ошпи меным висьталӧ:
— Вот думышт: ми вир пычкам, лыяс косьтам плита дорса адскӧй жарын, а сійӧ — вот, порсь моз жӧритӧ аслыс!
— Быдӧнлы аслас судьба,
— сёянторсӧ курччалігтыр, висьталӧ кочегар.
Ме тӧда, мый ломтысян пач водзын уджавны сьӧкыдджык да жарджык плита дорын серти, ме некымынысь войяснас заводитлі «пестыны» Яковкӧд ӧтвылысь, и менӧ дивӧ кутӧ, мый сійӧ мыйлакӧ оз кӧсйы индыны пӧварлы аслас сьӧкыд удж вылӧ.
Абу, тайӧ мортыс тӧдӧ мыйкӧ аслыспӧлӧстор...
Сійӧс быдӧн видісны — капитан, машинист, боцман, — быдӧн, кодлы абу дыш, и вӧлі тешкодь: мыйла сійӧс оз рӧщӧтайтны?
Кочегаръяс сы вылӧ видзӧдісны бурджыка мукӧд йӧз серти, кӧть и сералісны уна сӧрӧмысь, картіӧн ворсӧмысь.
Ме налысь юалі:
— Яков — бур морт?
— Яковыд?
Нинӧм.
Сійӧ оз дӧзмы, сыкӧд вӧч мый окотитан, кӧть биа ӧгыр сылы питшӧгас лӧд...
Пӧртъяс дорын сьӧкыд удж дырйи да сылӧн вӧвлӧн кодь аппетит дырйи, кочегар узис вывті этша — вежсяс вахта вылысь да, частӧ паськӧмсӧ вежтӧг, пӧсялӧм, няйт, войбыд тӧрчитас корма вылын, сёрнитӧ пассажиръяскӧд либӧ ворсӧ картіӧн.
Сійӧ ме водзын сулаліс, кыдзи игана сундук, кытчӧ, ме чувствуйті, дзебӧма мыйкӧ меным колантор, и ме мырдӧн корси ключсӧ, коді босьтіс эськӧ сійӧс.
— Мый тэд, вокӧ, колӧ, ог вермы ме гӧгӧрвоны?
— синкымъяс пырыс тыдавтӧм синъяснас менӧ видзӧдіг, юасис сійӧ.
— Но, му, но, збыль, мый кытшовті ме сійӧс уна, ещӧ мый?
Ч-чудак!
Мый тэд, вот лучше кывзы, висьтала, мый ӧтчыд мекӧд вӧлі.
И висьталӧ: оліс-выліс уезднӧй карын том судья, чахоткаӧн висьысь, а гӧтырыс сылӧн — немка, здоровӧй, челядьтӧм.
И радейтчис немкаыд мича чужӧмбана купеч вылӧ; купечыд — гӧтыра, гӧтырыс — мича, куим челядь.
Вот купечыд казяліс, мый немка радейтчис сы вылӧ, и думыштіс сералыштны сы вылын.
Корас сійӧс войнас ас дінас садйӧ, а ачыс пригласитас кык тӧдса приятельӧс да дзебас найӧс садъяс, кустъяс пытшкӧ:
— Чудеса!
Но, локтіс немка, сідз да тадз, ме — вот сійӧ, шуӧ, ставнам тані!
А мӧдыс сылы шуӧ: ме тэд, барыня, ог вермы вочавидзны, ме гӧтыра, а вот запті ме тэныд кык приятельӧс, сідз найӧ — ӧтиыс дӧвеч, мӧдыс гӧтыртӧм.
Немка — ак!
— да кыдз сылы швачкӧбтас нырвомас, сійӧ турбыльтчас скамья вомӧн, а немка сылы рожаас башмакӧн, да каблукӧн!
А ме сійӧс колльӧді, — ме судья ордас дворникӧн вӧлі; видзӧда щельӧд, забор пыр — аддза, нуӧ похлебка.
Сэн бырс чеччыштісны приятельясыд немка вылад, да — кӧсаӧдыс, а ме звиркниті забор вывті, тойлалі найӧс,
— тадзтӧ, шуа, оз позь, господа купечьяс!
Барыня сы водзӧ став сьӧлӧмсьыс, а сійӧ мӧвпыштӧма мисьтӧмтор.
Нуӧді сійӧс, а найӧ меным кирпичӧн юрам косьыштісны...
Шогӧ уси сійӧ, ветлӧдлӧ дворті ачыс не ачыс да висьталӧ меным: муна ме асланым йӧз дінӧ, немечьяс дінӧ, Яков, мыйӧн сӧмын верӧс кулас — муна!
Ме шуа: дерт, колӧ мунны!
Куліс судья, и муніс сійӧ.
Мелі вӧлі, вежӧра сэтшӧм.
И судья мелі жӧ вӧлі, упокой господи...
Ме чӧв ола, тайӧ историялысь смыслсӧ вежӧрттӧг, гӧгӧрвотӧг.
Чувствуйта сыысь мыйкӧ тӧдсаӧс, жалиттӧмӧс, туйтӧмӧс, но — мый шуны?
— Бур история?
— юалӧ Яков.
Ме мыйкӧ висьтала, скӧралӧмӧн видча, но сійӧ спокойнӧя гӧгӧрвоӧдӧ:
— Йӧз пӧтӧсь, быдторйӧн здӧвӧльӧсь; но мукӧддырйиыс окота шутитыштны, а оз артмы налӧн шуткаыс, оз кужны быттьӧкӧ.
Йӧз серьёзнӧйӧсь, тӧргӧвӧйӧсь, дерт.
Тӧргуйтӧм требуйтӧ уна вежӧр; вежӧрӧн овны, кӧнкӧ, гажтӧм, вот и окота босьтӧма балуйтыштны.
Корма сайын, ставнас быгйӧсь, ӧдйӧ визувтӧ ю, кылӧ котӧртысь валӧн пуӧмыс, сьӧд берегыс ньӧжйӧник колльӧдӧ сійӧс.
Палуба вылын шкоргӧны пассажиръяс, скамьяяс костӧд — узьысь тушаяс пӧвстті — ньӧжйӧ вӧрӧ, миянлань матыстчӧмӧн, джуджыд, кос нывбаба, сьӧд платьеа, восьса дзор юрсиа,
— кочегар, меным пельпомӧ тувкӧм бӧрын, гусьӧник висьталӧ:
— Видзӧд — гажтӧмтчӧ...
И меным кажитчӧ, мый йӧзлӧн шогыс гажӧдӧ сійӧс.
Висьтавліс сійӧ уна, ме кывзі сылысь горша, бура помнита сылысь став висьтъяссӧ, но ог помнит ни ӧти гажаджыкӧс.
Сійӧ висьталіс бӧльӧ спокойнӧйджыка книгаяс дорысь — книгаясысь ме тшӧкыда кылі чувствосӧ писательлысь, сылысь лёкалӧмсӧ, гажлунсӧ, сылысь шогсӧ, сералӧмсӧ.
Кочегар эз серав, эз вид, сійӧс нинӧм эз ӧбӧдитлы и эз гажӧд тӧдчымӧнъя; сійӧ висьталіс, кыдзи судья водзын равнодушнӧй свидетель, кыдз морт, кодлы ӧткодя чуждӧйӧсь мыжаяс, мыждысьяс и судьяяс...
Тайӧ равнодушиеыс меын кыпӧдіс лёкджык шог, кыпӧдіс Яков дінӧ скӧр лӧглун.
Олӧмыс сотчис сы водзын, кыдзи пачын пӧртъяс улын би, сійӧ сулаліс пач водзас сарӧг ош лапаас пу мӧлӧтӧн да небыдика тотшкӧдіс форсунка кран кузя, лампасӧ чинтыштӧмӧн либӧ содтыштӧмӧн.
— Ӧбӧдитлісны тэнӧ?
— Коді нӧ менӧ ӧбӧдитас?
Ме ӧд ён, кыдз ӧтчыд сетӧбта!..
— Ме ог нӧйтӧмъяс йылысь, а душатӧ — ӧбӧдитлісны?
— Душатӧ оз позь ӧбӧдитны, душаыд ӧбидатӧ оз примит,
— висьталӧ сійӧ.
— Морт душаыд дінӧ некыдз он инмӧдчы нинӧмӧн...
Палубнӧй пассажиръяс, матросъяс, став йӧзыс сёрнитісны душа йылысь сэтшӧм жӧ уна да тешкодя, кыдзи му, удж йылысь, нянь да нывбабаяс йылысь.
Душаыд прӧстӧй йӧз сёрниын дасӧд кыв, ветлысь кыв, кыдзи вит ура.
Меным оз во сьӧлӧм вылӧ, мый тайӧ кывйыс сэтшӧма овмӧдчӧма йӧзлӧн нильӧг кывъяс вылын, а кор мужикъяс матькӧны, лёкысь да меліа, душа помнитӧмӧн,
— тайӧ майыштӧ менсьым сьӧлӧмӧс.
Ме зэв бура помнита, кутшӧм виччысьӧмӧн бабушка висьтавліс душа йылысь, радейтӧмлӧн, мичлунлӧн да гажлунлӧн гуся места йылысь, ме эски, мый бур морт кулӧм бӧрын еджыд ангелъяс сылысь душасӧ нуӧны гӧлубӧй небесаӧ, менам бабушкалӧн бур ен дінӧ, а сійӧ меліа встречайтӧ сійӧс:
— Мый, менам донаӧй, мый менам сӧстӧмӧй, — страдайтін, маитчин?
И душалы сетӧ серафимов бордъяс — квайт еджыд борд.
Яков Шумов душа йылысь сёрнитӧ сэтшӧм жӧ видзчысьӧмӧн, этша да дышпырысь, кыдз сёрнитіс сы йылысь бабушка.
Видчигӧн сійӧ эз гарыштлывлы душаӧс, а кор сы йылысь тӧлкуйтісны мукӧд, ӧшлӧн кодь гӧрдов сьылісӧ кусыньтӧмӧн, чӧв оліс.
Кор ме сылысь юала — мый сэтшӧм душаыс?
— Сійӧ вочавидзӧ:
— Дух, енлӧн лолалӧм...
Меным этша тайӧ, ме юала ещӧ мыйкӧ йылысь, сэк кочегар, юрсӧ копыртӧмӧн, висьталӧ:
— Душа йывсьыд, вокӧ, и попъяс этша гӧгӧрвоӧны, сійӧ делӧыд тупкӧса, гуся...
Сійӧ менӧ кутӧ сы йылысь пыр мӧвпалӧмын, чорыда зэлӧдчӧмын гӧгӧрвоны сійӧс, но тайӧ зэлӧдчӧмыс успехтӧм.
Таысь ӧтдор, ме нинӧм ог аддзы, сійӧ ставсӧ сайӧдӧ аслас паськыд фигуранас.
Ме вылӧ подозрительнӧ меліа видзӧдӧ буфетчица,
— асывнас меным колӧ сетны сылы мыссьыны, кӧть и тайӧ уджыс второкласснӧй горничнӧй Лушалӧн, сӧстӧминик да гажа нывкалӧн.
Кор ме сулала дзескыд каютаын, буфетчица дінын, коді коскӧдзыс пасьтӧм, да аддза сылысь вижов, шоммӧм рокӧс кодь руш тушасӧ, дум вылӧ усьӧ Королева Марголӧн топыд, мугӧм тушаыс, и меным прӧтивнӧ.
А буфетчица пыр висьталӧ мыйкӧ йылысь, то нора ропкӧмӧн, то скӧрысь да сералӧмӧн.
Сійӧ сёрнилӧн вежӧртасыс меӧдз оз во, кӧть ме быттьӧкӧ ылысянь казяла сы йылысь, — тайӧ коньӧр кодь, гӧлиник, яндысян вежӧртас.
Но ме ог дӧзмы, — ме ола ылын буфетчицасянь да ставсьыс, мый вӧчсьӧ пароход вылын, ме — нитшсялӧм ыджыд из сайын, сійӧ дзебӧ меысь став тайӧ мирсӧ, коді лун и вой кывтӧ кытчӧкӧ.
— Дзикӧдз радейтчис тэӧ миян Гавриловна,
— унйылысь моз ме кыла Лушалысь сералысь кывъяссӧ.
— Паськӧд вомтӧ, кут шудтӧ...
Оз сӧмын сійӧ серав менӧ, став буфетнӧй прислуга тӧдӧ кӧзяйка слаблун йылысь, а пӧвар читкыртчӧмӧн висьталӧ:
— Ставсӧ баба видлӧма — пирожнӧй окота лоӧма, бесыдлы!
Н-народ...
Видзӧд, Пешков, кыкнаннад, а аддзы — куимлаысь...
И Яков меным сідзжӧ бать моз тӧлкӧн внушайтӧ:
— Дерт, тэ кӧ эськӧ вӧлін во кыкӧн ыджыдджык, но, ме эськӧ тэныд висьталі мӧдногджык, а ӧні, тэнад воясӧ — бурджык, пӧжалуй, эн сетчы!
А то — кыдз кужан...
— Шыбыт,
— висьтала ме,
— пакӧсьт тайӧ...
abu
— Дерт жӧ...
Но пыр жӧ, юр вывсьыс гынмӧм юрсисӧ чуньяснас веськӧдлыны босьтчигмоз, кӧдзӧ ассьыс гӧгрӧсіник кывъяссӧ:
— Но, сідзжӧ и сылысь уджсӧ колӧ гӧгӧрвоны, тайӧ уджыд — судзсьытӧм, тӧвся удж...
И пон радейтӧ, кор сійӧс малалӧны, сыысь ёнджыка — морт.
Баба олӧ мелілунӧн, кыдзи ваӧн тшак.
Сылы, кӧнкӧ, аслыс яндзим, а мый вӧчны?
Туша корӧ идӧр сэсся и нинӧм...
Кутны позьтӧм сы синъясӧ зэлӧдчӧмӧн видзӧдіг моз ме юала:
— Тэныд сійӧ жаль?
— Менымтӧ?
Мам сійӧ меным, али мый?
Мамъяснысӧ оз жалитны, а тэ...
чудак!
Сійӧ сералӧ гусьӧник, быттьӧ потӧм бракольчи.
Мукӧддырйиыс ме, сы вылӧ видзӧдігӧн, быттьӧкӧ уся лӧнь тыртӧминӧ, пыдӧстӧм гуӧ да сьӧд пемыдінӧ.
Вот ставыс гӧтрасьӧны, а тэ, Яков, мыйла он гӧтрась?
— А мый вылӧ?
Бабатӧ ме сідз кор ковмас корся, ен сыкӧд, прӧстӧ...
Гӧтыралы колӧ ӧти местаын овны, крестьянствоӧ босьтчыны, а менам — му омӧль, дай этша сійӧ, дай сійӧс дядь мырддис.
Воис вокӧ салдатысь, давай дядькӧд споритны, судитчыны, да — зорйӧн сылы юрас.
Вир кисьтіс.
Таысь сійӧс — острогӧ воӧн-джынйӧн кежлӧ, острогсяньыд ӧти туй, — бара острогӧ.
А гӧтырыс сылӧн утешнӧй том баба вӧлі...
да, мый сёрнитнысӧ!
Гӧтрасин — сідзкӧ, пукав аслад чом дорын, кӧзяит, а салдат — абу аслас олӧм вылын кӧзяин.
— Тэ енлы юрбитан?
— Ч-чудак!
Дерт жӧ, юрбита...
— А кыдзи?
— Быдног.
— Тэ кутшӧм молитваяс лыддьывлан?
— Молитваястӧ ме ог тӧд.
Ме, вокӧ, прӧстӧ: Господи Исусе, ловъяӧс — помилуйт, кулӧмӧс — упокой, спасит, господьӧй, висьӧмъясысь...
Но, ещӧ мыйсюрӧ шуалышта...
— Мый?
— А сідз!
Сылы — кӧть мый шуан, ставсӧ кылас!
Сійӧ ме дінӧ относитчӧ меліа, тӧдны кӧсйӧмӧн, кыдзи мудер кычи дінӧ, коді кужӧ вӧчны забавнӧй штукаяс.
Сыкӧд пукалан, вӧвлі войын, сы дінсянь вӧлі ӧвтӧ нефтьӧн, чадӧн лукйӧн,
— сійӧ радейтліс лук да уль луктӧ яблокӧс моз йирис; друг сійӧ юалас:
— Нолтӧ, Олёка, еремакань-кукань, висьтышт стихтӧ.
Ме уна стих тӧда наизусть, сы кындзи, менам эм кыз тетрадь, кытчӧ гижӧма радейтанаяссӧ.
Лыддя сылы «Русланӧс», сійӧ кывзӧ вӧрзьӧдчывтӧг, синтӧм да немӧй, кирган ловшысӧ кутӧмӧн, сэсся гусьӧник шуас:
— Утешнӧй, лӧсьыд мойд!
Ачыд али мый лӧсьӧдін?
Пушкин?
Эм сэтшӧм барин Мухин-Пушкин, аддзылі ме сійӧс.
— Абу сійӧ, тайӧс важӧн нин виисны!
— Мыйысь?
Ме висьтала сылы сэтшӧм дженьыдик кывъясӧн, кыдзи висьталіс меным Королева Марго.
Яков кывзӧ, сэсся спокойнӧя шуӧ:
— Бабаяс вӧсна вель уна йӧз вошӧны...
Тшӧкыда ме сылы висьтала уна пӧлӧс историяяс, кодъясӧс лыддьывлі книгаясысь; ставныс найӧ менам дзугсисны, пузисны беспокойнӧй, мича олӧм ӧти кузь историяӧ. Тайӧ олӧмыс тырӧма биа страстьясӧн, безумнӧй подвигӧн, чимгӧрд благородствоӧн, мойд кывса удачаясӧн, дуэльясӧн да смертьясӧн, благороднӧй кывъясӧн да пеж уджъясӧн.
Рокамболь менам примитіс рыцарскӧй чертаяс Ля-Мольлысь, Аннибаллысь, Коконнлысь; Людовик ХІ — чертаяссӧ Гранде батьлысь; корнет Олетаев ӧтлаасьӧ Генрих ІV-кӧд.
Тайӧ историяыс, кӧні ме, ышмигмоз, вежлалі йӧзлысь характеръяссӧ, вешталі вӧвлӧмторъяссӧ, вӧлі меным мирӧн, кӧні ме вӧлі свободнӧй, кыдзи дедлӧн енмыс, — сійӧ сідзжӧ ворсӧ быдӧнӧн, кыдз окотаыс.
Меным збыльторсӧ аддзыны сэтшӧмӧн, кутшӧм сійӧ вӧлі мешайттӧг, менсьым ловъя йӧзӧс гӧгӧрвоны кӧсйӧмсӧ кӧдзӧдтӧг, тайӧ книгаса хаосыс тупкыліс менӧ сӧдз, но ас пырыс лэдзан кымӧрӧн уна заразнӧй няйтысь да олӧмлӧн ядовитӧй отраваысь.
Книгаяс менӧ вӧчисны унаторлы тӧдтӧмӧн: тӧдӧмӧн, кыдзи радейтӧны да страдайтӧны, оз позь мунны публичнӧй керкаӧ; кӧпейкаа разврат кыпӧдліс сы дорӧ мустӧмтӧм да жальлун йӧз дінӧ, кодъяслы сійӧ вӧлі юмов.
Рокамболь велӧдіс менӧ лоны чорыдӧн, не сетчыны кытшалысь вынъяслы, Дюмалӧн геройясыс внушитісны кӧсйӧм сетны ачымӧс кутшӧмкӧ зэв колана, ыджыд делӧлы.
Менам радейтана геройӧн вӧлі весел король Генрих ІV, меным кажитчис, мый буретш сы йылысь висьталӧ Беранжелӧн славнӧй сьыланкывйыс:
Мужикъяс вылӧ оз кут грӧз,
И юны вӧлі лют;
Да — если шудаӧсь став йӧз,
Мый шогла царь оз ю?
Генрих ІV-ӧc романъяс петкӧдлісны бур мортӧн, матысаӧн аслас народлы; шонді кодь ясыд, сійӧ внушитіс меным убеждение, мый Франция — медся мича страна став мулӧн, страна рыцарьяслӧн, кодъяс ӧткодя благороднӧйӧсь король мантияӧн и крестьянин паськӧмӧн: Анж Питу сэтшӧм жӧ рыцарь, кутшӧми и дʼАртаньян.
Кор Генрихӧс виисны, ме угрумӧя бӧрддзи да Равальях дінӧ лӧглунла гуджниті пиньяснам.
Тайӧ корольыс менам висьтъясын кочегарлы пӧшти пыр вӧлі главнӧй геройӧн, и меным чайтсис, мый Яков сідзжӧ кутіс радейтны Францияӧс да «Хенрикӧс.
— Бур морт вӧлӧма Хенрик-корольыс — сыкӧд кӧть йӧрш кый, кӧть мый окотаыд,
— висьталіс сійӧ.
Сійӧ эз чиктыв, эз торкав, менсьым висьтъясӧс юасьӧмъясӧн, сійӧ кывзіс чӧва, синкымъяссӧ лэдзӧмӧн, вӧрзьӧдлытӧм чужӧмӧн, — быттьӧ нитшсялӧм важ из.
Но ме кӧ кутшӧмкӧ помка вӧсна орӧдыштла висьталӧмӧс, сійӧ пыр жӧ юавліс:
— Пом?
— Абу на.
— А тэ эн дугдав!
Французъяс йылысь сійӧ висьталіс ышлолалігтыр:
— Ыркыда олӧны...
— Кыдз сійӧ?
— А вот ми тэкӧд жарын олам, уджалам, а найӧ — ыркӧдчӧны.
И налӧн некутшӧм удж абу, сӧмын юӧны да гуляйтӧны, — утешнӧй олӧм!
— Найӧ и уджалӧны.
— Оз тыдав сійӧ тэнад историяясысь, — веськыда пасйис кочегар, и меным друг лои гӧгӧрвоана, мый унджык книгаыс, кодъясӧс лыддьылі, пӧшти ньӧти оз висьтавны, кыдзи уджалӧны, кутшӧм уджӧн олӧны благороднӧй геройяс.
— Нолтӧ, узьышта ме неуна,
— висьталіс да мышку вылас шыбытчис сэтчӧ, кӧні пукаліс, здук мысти ӧтсяма шутляліс нырнас.
Арнас, кор Кама берегъяс рыжӧймисны, пуяс зарниасисны, а кӧсӧй шонді югӧръяс кутісны кельдӧдны,
— Яков немвиччысьтӧг муніс пароход вылысь.
Нӧшта вечернянас на сійӧ меным висьталіс:
— Аскомысь ми тэкӧд, еремакань-кукань, воам Пермӧ, ветлам пывсянӧ, пывсям буриника, сэсянь — музыкаа трактирӧ, — гажа!
Радейта ме видзӧдны, кыдзи машина ворсӧ.
Но Сарапулын пароход вылӧ пуксис устӧм-тоштӧм, льӧбъялысь, нывбабалӧн кодь чужӧма, кыз мужчина.
Шоныд кузь ной пальтонас да руч ку пельяса картузнас нӧшта ёнджыка сійӧ муніс нывбаба вылӧ.
Сійӧ пыр жӧ займитіс ичӧтик пызан кухня бердысь, кӧні вӧлі шоныдджык, корис чай юан прибор да заводитіс юны вижов пӧсь ва, ной пальтосӧ разявтӧг, картузсӧ пӧрччытӧг, ёна пӧсялӧмӧн.
Арся кымӧръяс дугдывтӧг сявкйисны посньыдик зэр, да кажитчис, мый кор тайӧ мортыс чышкас клетчатӧй носовикнас чужӧм вывсьыс пӧсьсӧ, зэрыс надзмылӧ, а сы серти, кор мортыс бара пӧсялас — и зэрыс ӧддзылӧ.
Регыд сы дорын лои Яков, и найӧ пондісны видлавны календарысь карта — пассажир сы кузя новлӧдліс чуньнас, а кочегар спокойнӧя висьталіс:
— Мый нӧ!
Нинӧм.
Тайӧ меным — сьӧлыштны.
— И бур, — вӧсньыдик гӧлӧсӧн шуис пассажир, аслас кок дорса восьса вома кучик мешӧкӧ календарсӧ сюйигмоз.
Гусьӧник сёрнитігтыр найӧ пондісны юны чай.
Яковӧн вахта вылӧ мунтӧдз сылысь юалі, кутшӧм морт тайӧ.
Сійӧ сералігтыр вочавидзис:
— Видзӧдны, быттьӧ гулю, кодзсьысь, сідзкӧ, Сибырысь, ылын!
Забавнӧй, план серти олӧ...
Сійӧ ылыстчис меысь, палуба кузя сьӧд, вӧвгыж кодь чорыд кок бӧрляяснас тувччалӧмӧн, но бара сувтіс, боксӧ гыжъялігтыр.
— Ме сылы уджалысьӧ медаси; кыдз Пермӧ воам, чечча пароход вылысь, прӧщай, еремакань-кукань!
Кӧрттуй кузя мунны, сэсся — ю кузя, да вӧвъясӧн на ещӧ; вит вежон быттьӧ, муннысӧ колӧ, со, кытчӧ мортыд тувйыштчӧма...
— Тэ сійӧс тӧдан?
— юалі ме, Яковлӧн немвиччысьтӧг решитӧм вылӧ шензьӧдӧм.
— Кытысь?
И эг аддзывлы некор, ме ӧд сы оланінъясын эг овлы.
Асывнас Яков, дженьыдик, сылӧсь пася, куш кок вылас гартлӧм нямӧда, Ошпилӧн кодь лэбтӧм чегъясьӧм идзас шляпаа, чабраліс менсьым киӧс чугун чуньяснас да шуис:
— Мунам мекӧд, а?
Сійӧ босьтас и тэнӧ, гулюыд, сӧмын висьтавны сылы; окотитан кӧ — висьтала?
Вундасны тэныд лишнӧй, сьӧм сетасны.
Налы сійӧ — праздник, мортӧс тшыклыны, найӧ сыысь наградитасны...
Кодзсьысь сулаліс борт бердын кыняулас ичӧтик ёкмыльӧн, вӧрзьывтӧм синъяснас сюся видзӧдіс Яков вылӧ; сійӧ сьӧкыд, пӧльтчӧма, быттьӧ вӧйӧм морт.
Ме гусьӧник виді сійӧс, кочегар нӧшта ӧтчыд топӧдліс менсьым киӧс.
— Мед сійӧ, сьӧлыштны!
Быдӧн аслас енлы юрбитӧ, миянлы мый?
Но, прӧщай, ов шуд вылӧ!
И муніс Яков Шумов, ош моз ӧт-мӧд кок йылас катласигтыр, менам сьӧлӧмын сьӧкыд, сложнӧй мӧвпъяс кольӧмӧн,
— вӧлі жаль кочегарыс и дӧсаднӧ сы вӧсна, вӧлі, помнитсьӧ, неуна завидь, и тревожнӧя мӧвпавсис: мыйла муніс мортыс код тӧдас кытчӧ?
И — кутшӧм морт нӧ Яков Шумовыс?
ХІІ
Сёр арын, кор пароходлӧн рейсъяс помасисны, ме пыри ученикӧн иконописнӧй мастерскӧйӧ, но мӧд луннас, менам кӧзяйка, небыдик да кодіник старука, меным владимирскӧй кывворӧн висьталіс:
— Лунъяс ӧні дженьыдикӧсь, рытъяс кузьӧсь, сідз тэ асывсяньыс кутан лавкаӧ ветлыны, лавкаын детинкаӧн сулалан, а рытнас — велӧдчы!
И сетіс сійӧ менӧ ичӧтик тэрыб кока приказчик, мича, лӧсьыдик чужӧма том зон киподулӧ.
Кӧдзыд асывъясӧ, югдан рӧмыдын ме муна сыкӧд став кар пырыс, унзіль, купеческӧй улича Ильинка кузя, Нижний базарӧ; сэн, Гостинӧй двор мӧд судтаын, миян лавка.
Кладовӧйысь лӧсьӧдӧм, пемыд, кӧрт ӧдзӧса да террасаланьӧ ӧти ичӧтик ӧшиньӧн, лавка вӧлі дзескыдӧдз тыртӧма уна сикас размера енъясӧн, шыльыд да «винограда» киотъясӧн, виж кучик коркаа церковно-славянскӧй гижӧда книгаясӧн.
Миян лавкакӧд орччӧн вӧлі мӧд лавка, сэні тӧргуйтіс енъясӧн жӧ да книгаясӧн сьӧд тошка купеч, рӧдпом староверческӧй начетчиклӧн, коді тӧдса Волга сайын, Керженскӧй крайын; купеч дінын — ме арлыда, косіник да збой пи, стариклӧн кодь ичӧтик руд чужӧма, шырлӧн кодь гӧгралан синъяса.
Лавка восьтӧм бӧрын меным вӧлі колӧ котӧртлыны трактирӧ пузьӧдӧм вала; чай юыштӧм бӧрын — идравны лавка, чышкавны тӧвар вылысь бус да сэсся — тӧрчитны терраса вылын, сюся кыйӧдны, мед ньӧбасьысьяс эз пырны сусед лавкаӧ:
— Ньӧбасьысьыд — йӧй,
— увереннӧя висьталіс меным приказчик.
— Сылы дзик ӧткодь, кӧть кытысь ньӧбас, сӧмын мед донтӧм, а тӧварсьыд сійӧ оз гӧгӧрво.
Ӧбраз пӧвъясӧн тэрыба тотшкӧдчигтыр, ассьыс уджсӧ бура тӧдӧмнас ошйысьӧмӧн, сійӧ велӧдіс менӧ.
— Мастерскӧй уджыд — донтӧм тӧвар, куим вершӧк нёль пыдди аслыс сулалӧ — квайт вершӧк сизимлы аслыс сулалӧ...
Святӧйясӧс тӧдан?
Эн вунӧд?
Вонифатий — юсьӧмысь;
Варвара великомученица — пинь висьмӧмысь, немвиччысьтӧг кулӧмъясысь;
Василий Блаженный — кынтан висьӧмысь да горачкаысь...
Богородицаясӧс тӧдан?
Видзӧд: Скорбящӧй, Троеручица, Алабацкӧй-Знамение, Не рыдай мене мати, Утоли моя печали, Казанскӧй, Покрова, Семистрельнӧй...
Ме ӧдйӧ тӧдмалі образъяслысь донсӧ найӧ ыдждаяс да удж серти, тӧдмалі богородица ӧбразъяслысь торъялӧмсӧ, но тӧдвылын кутны святӧйяслысь тӧдчанлунсӧ эз вӧв кокни.
Мӧвпыштчан, вӧлі, мыйкӧ йылысь лавка ӧдзӧс дорын сулалігӧн, а приказчик друг заводитас тӧдмавны менсьым тӧдӧмлунъясӧс:
— Сьӧкыда чужтысьясӧс торйӧдысь — коді лоӧ?
Ме кӧ сорася, сійӧ презрительнӧя юалас:
— Мый вылӧ тэнад юрыд?
Нӧшта сьӧкыдджык вӧлі чуксавны ньӧбасьысьясӧс; лёка гижӧм ӧбразъяс эз воны сьӧлӧм вылӧ меным, найӧс вузавны эз вӧв лӧсьыд.
Бабушка висьталӧмъяс серти ме богородицаӧс чайтлі томӧн, мичаӧн, шаньӧн; сэтшӧмӧн жӧ сійӧ вӧлі и журналъясса картинкаяс вылын, а ӧбразъяс сійӧс петкӧдлісны пӧрысьӧн, стрӧгӧн, кузь крукыля ныраӧн да пу киӧн.
Базарнӧй лунъясӧ, середаӧ да пекничаӧ, тӧргуйтӧм муніс збоя, терраса вылын сійӧ и удж тыдовтчылісны мужикъяс да старукаяс, мукӧддырйи быдса семьяяс, ставыс — Заволжьеса старообрядецъяс, абу эскысь да вӧрса зумыш йӧз.
Аддзылан, вӧлі, кыдзи ньӧжйӧник, быттьӧ усьӧмысь полӧмӧн, восьлалӧ галлерея кузя сьӧкыд морт, коді пасьтасьӧма ыж ку пасьӧн да кыз, гортын гындӧм нойӧн,
— сы водзын лоӧ лӧсьыдтӧм, яндзим.
Ёна сьӧкыдпырысь сувтан сылы туй вылас, гӧгралан сійӧ пудъя сапӧга кок улын да ном моз сьылан:
— Мый тіянлы колӧ, бур мортӧй.
Следованнӧй тӧлкӧвӧй псалтырьяс, Ефрем Сиринлӧн книгаяс, Кирилловъяс, Уставъяс, Часословъяс — пыралӧй, видзӧдлӧй!
Быд сикас ӧбразъяс, кутшӧм колӧ, разнӧй донысь, медбур уджъясыс, пемыд краскаӧн.
Заказ серти гижам кодӧс колӧ, став святӧйяссӧ да богородицаяссӧ!
Именнӧйӧс, гашкӧ, окотитанныд закажитны, семейнӧйӧс?
Медбур мастерскӧй Россияын!
Первойя тӧргуйтӧм карын!
Вежӧрттӧм да гӧгӧрвотӧм ньӧбасьысь дыр шемӧс олас, ме вылӧ пон вылӧ моз видзӧдіг, да друг, менӧ пу кинас боквыв вештыштӧм бӧрын, мунас сусед лавкаӧ, а менам приказчик ыджыд пельяссӧ ниртігтыр, скӧрысь ропкӧ:
— Лэдзин, тӧр-гуйтысь...
Сусед лавкаын жынгӧ небыдик, юмов гӧлӧс, визувтӧ бӧбйӧдлысь сёрни.
— Ми, рӧдимӧй, ог ыж куӧн тӧргуйтӧй, ог сапӧгъясӧн, а — енлы сӧстӧм ловӧн, коді бурджык эзысь-зарниысь, и абу сылы некутшӧм дон.
— Ч-чӧрт!
— шӧпкӧ менам приказчик вежалӧмӧн да нимкодясьӧмӧн.
— Бура пӧртӧ синъяссӧ мужиклысь.
Велӧдчы!
Велӧдчы!
Ме велӧдчи сьӧлӧмсянь,
— быд удж колӧ вӧчны бура, босьтчин кӧ сыӧ.
Но ме омӧля велалі ньӧбасьысьясӧс кыскӧмӧ да тӧргуйтны; тайӧ зумыш мужикъясыс кыв вылас скупӧсь, крысаяс вылӧ скодитысь старукаяс пыр мыйыськӧ повзьӧмаӧсь, юрнысӧ ӧшӧдӧмаӧсь, кыпӧдлісны менсьым на дінӧ жалитӧм, окота вӧлі ньӧбасьысьлы гусьӧник висьтавны ӧбразлысь настоящӧй донсӧ, лишнӧй кызюра кортӧг.
Ставныс найӧ меным кажитчисны гӧльӧсь, тшыгӧсь, и вӧлі тешкодь видзӧднысӧ, мый тайӧ йӧзыс мынтӧны куим шайт да джын Псалтырысь — книгаысь, кодӧс найӧ ньӧблісны мукӧдсьыс тшӧкыдджыка.
Найӧ шензьӧдісны менӧ асланыс книгаяс тӧдӧмлунӧн да ӧбразъяс вывса гижӧдъяслысь бурлунсӧ тӧдӧмӧн, а ӧтчыд дзориник пӧльӧ, кодӧс ме пырта вӧлі лавкаӧ, рама меным шуис:
— Ылӧдлӧм сійӧ лоӧ, ичӧт мортӧй, мый тіян мастерскӧй ӧбразъяс кузя Россияын медся бур, медбурыд — Рогожинлӧн, Москваын!
Яндысьӧмӧн ме вешйи, а сійӧ ньӧжйӧник муніс водзӧ, весиг сусед лавкаӧ эз пыр.
— Аддзылін?
— ехиднӧя юаліс менсьым приказчик.
— Ті меным эн на висьтавлӧй Рогожин мастерскӧй йывсьыс...
Сійӧ пондіс видчыны:
— Шӧйтӧны вот татшӧм ньӧжмыдъясыс да быдтор тӧдӧны, анафемаяс, быдтор гӧгӧрвоӧны, пӧрысь понъяс...
Мичаник, пӧт да самолюбивӧй, сійӧ мустӧмтіс мужикъясӧс да бур минутаясӧ норасис мем:
— Ме — тӧлка, ме сӧстӧмлун радейта, бур, чӧскыд дукъяс — ладан, одеколон, татшӧм достоинство дырйи меным колӧ ӧшурки дука мужиклы коскӧдзыс копрасьны, медым сійӧ кӧзяйкалы сетіс вит ур мында барыш!
Бур тайӧ мем?
Мый сэтшӧм мужик?
Шома вурун, му лёльӧ, а сэк жӧ...
Сійӧ огорчитчӧмӧн ланьтліс.
Мем сьӧлӧм вылӧ воисны мужикъяс, на пиысь быдӧнысь ме кылі мыйкӧ гусятор, кыдзи и Яковысь.
Вӧлі, лавкаӧ пырас дженьыд пась вылас пасьталӧм чапана ыджыд фигура, пӧрччас кузь гӧна шапкасӧ, пернапасасяс кык чуньнас пельӧсӧ, кӧні дзузгыштӧ лампада, видзӧдігтыр, югдӧдтӧм ӧбразъясӧс синъяснас не видзӧдны зільӧмӧн, сэсся видзӧдласнас чӧва видлалас ас гӧгӧрсӧ да шуас:
— Вай тӧлкӧвӧй Псалтыртӧ!
Чапан соссӧ пуджӧм бӧрын, сійӧ дыр лыддяс выходнӧй листсӧ, вирӧдз потласьӧм, му рӧма паръяснас вӧрӧдігтыр.
— Важсяджыкыс — абу?
— Важсяясыс — сюрс шайт сулалӧны, кыдз ті тӧданныд...
— Тӧдам.
Чуньсӧ дулялӧмӧн мужик листалӧ листбокъяссӧ,
— сэн, кытчӧ сійӧ инмӧдчылӧ сыӧ, кольӧ чуньсьыс пемыд снимок.
Приказчик, ньӧбасьысь кӧсичаӧ лёк видзӧдласӧн видзӧдігтыр, висьталӧ:
— Священнӧй писаниеыд ставыс ӧткодь важся, енмыд ассьыс кывъяссӧ эз вежлав...
— Тӧдам, кывлім!
Енмыд абу вежлалӧма, да Никон вежлалӧма.
И, книгасӧ тупкӧм бӧрын, ньӧбасьысьыс чӧва мунӧ.
Мукӧддырйи тайӧ вӧрса йӧзыс споритісны приказчиккӧд, и меным вӧлі гӧгӧрвоана, мый найӧ писаниесӧ тӧдӧны бурджыка сы дорысь.
— Нюрвывса язычникъяс,
— броткис приказчик.
Ме сідзжӧ аддзылі, мый кӧть выль книгаыс и абу мужик сьӧлӧм серти, сійӧ сы вылӧ видзӧдӧ бура, инмӧдчӧ сы дінӧ полӧмӧн, быттьӧкӧ книгаыс вермӧ лэбач моз лэбзьыны сы киысь.
Тайӧс вывті лӧсьыд вӧлі видзӧдны, сы понда мый и меным книгаыд — чудӧ, сэтчӧ пыртӧма сійӧс гижысьлысь сьӧлӧмсӧ; книгасӧ восьтӧмӧн, ме мезда сійӧ сьӧлӧмсӧ, и сійӧ гусьӧн сёрнитӧ мекӧд.
Вывті тшӧкыда старикъяс да старукаяс вайлісны вузавны заниконовскӧй кадся древнепечатнӧй книгаяс либӧ татшӧм книгаяслысь списокъяс, кодъясӧс мичаа вӧчлісны скитницаяс Иргизын да Керженецын;
Минеялысь списокъяс, кодъясӧс эз правитлы Дмитрий Ростовский;
важ гижӧда ӧбразъяс, крестъяс да финифтьяса ыргӧн складеньяс, море сайын кисьтӧм эзысь кӧшъяс, кодъясӧс пӧдаритлӧмаӧсь кабацкӧй целовальникъяслы московскӧй князьяс; ставсӧ тайӧс вӧзйылісны гусьӧн, кыйялігтыр, пӧла увсяньыс.
И менам приказчик, и миян сусед зэв сюся кыйӧдісны татшӧм вузасьысьяс бӧрся, найӧс мӧда-мӧдныслысь мырддьыны зільӧмӧн; древностьяссӧ шайтъясысь да дас шайтъясысь ньӧбӧмӧн, найӧ вузавлісны найӧс жӧ ярмарка вылын озыр старообрядецъяслы сёясысь.
Приказчик велӧдіс менӧ:
— Тэ кыйӧд татшӧм лешӧйяссӧ, кӧлдуньяяссӧ, став синъястӧ паськӧдӧмӧн кыйӧд!
Найӧ аскӧдныс шуд вайӧны.
Кор воліс татшӧм вузасьысь, приказчик ыстыліс менӧ важ гижӧда книгаяс, ӧбразъяс да став важторъяс тӧдысь начетчик Петр Васильичла.
Тайӧ вӧлі Василий Блаженнӧйлӧн кодь кузь тошка, лӧсьыд чужӧм вылас вежӧра синъясӧн, кузь старик.
Ӧти коклапаыс сылӧн вӧлі керыштӧма, сійӧ ветліс чотігтыр, киас кузь беддьӧн, тӧв и гожӧм ризі вылӧ мунысь кокньыдик, вӧсньыд сюртукӧн да кӧструля вылӧ садитысь тешкодь формаа бархатнӧй картузӧн.
Збодер, веськыд, сійӧ лавкаӧ пыригӧн лэдзыштліс пельпомъяссӧ, гӧрбыльтліс мышкусӧ, гусьӧник ойзіс, тшӧкыда пернапасасьліс кык чуньнас да пыр боргис молитваяс да псаломъяс.
Тайӧ благочестиеыс да пӧрысь слаблуныс пырысь-пыр внушитісны вузасьысьлы начетчик дінӧ эскӧм.
— Мыйӧн делӧясныд пачкайтчӧмаӧсь тіян?
— юаліс старик.
— Вот ӧбраз вузавсьӧ, вайис мортыс, висьталӧ — строгановскӧй.
— Мый?
— Строгановскӧй.
— А-а...
Омӧля кыла, енмыд тупкис менсьым пельӧс никонианскӧй лёк кывъяссьыд...
Картузсӧ босьтӧм бӧрын, сійӧ кутӧ ӧбразсӧ горизонтальнӧя, видзӧдӧ гижӧд пӧлӧныс, боксяньыс, веськыда, видзӧдӧ пӧв шпонка вылас, синсӧ читкыртӧмӧн да аслыс ныр улас мургӧмӧн:
— Ен тӧдтӧм никониана, древньӧй благообразие дінӧ миянлысь любовнымӧс казялӧмӧн да дявӧлӧн велӧдӧм унасикас лёк фальшъясӧ велалӧмӧн, ӧні и святӧй ӧбразъястӧ вӧчӧны сюся, ой, сюся!
Видзӧднысӧ ӧд ӧбразыс быттьӧ збыльысь строгановскӧй либӧ устюжскӧй, а то — суздальскӧй, но, а видзӧдлыны кӧ бурджыка пытшкӧсас — фальша!
Сійӧ кӧ висьталӧ «фальша»,
— сідзкӧ — ӧбразыс дона да гежӧд.
Уна условнӧй знак индӧ приказчиклы, уна-ӧ позьӧ сетны ӧбразысь, книгаысь; ме тӧда, мый кывъяс «уныние да скорбь» петкӧдлӧны — дас шайт, «Никон-тигр» — кызь витӧс; мем яндзим видзӧдны, кыдзи ылӧдлӧны вузасьысьӧс, но начетчиклӧн сюся ворсӧмыс кыскӧ менӧ.
— Никонианаыд, Никон-тигрлӧн сьӧд челядь, бес веськӧдлӧмӧн быдтор вермӧны вӧчны,
— со и левкасыс, быттьӧ настоящӧй, и доличнӧйсӧ ӧти киӧн гижӧма, а чужӧмсӧ, видзӧд,
— абу сійӧ кистьӧн, абу сійӧн.
Важ мастеръясыд, кыдз Симон Ушаков,
— кӧть сійӧ еретник вӧлі, ачыс став ӧбразъяссӧ гижліс, и доличнӧйсӧ, и чужӧмсӧ, ачыс и пӧвсӧ стружитіс, и левкаяссӧ нуӧдліс, а ӧнія кадся ентӧдтӧм йӧзыд тайӧс оз вермыны!
Важӧнтӧ ӧд иконописьыд святӧй уджӧн вӧлі, а ӧні — ӧти художество.
Медбӧрын, ӧбразсӧ сійӧ виччысьӧмӧн пуктас прилавок вылӧ, картузасяс да шуас:
— Грекъяс.
Тайӧ лоӧ — ньӧб!
Сы юмов кывъясӧн юӧ вӧйӧм, старик тӧдӧмлунъясӧн чуймӧдӧм, продавец уважайтӧмӧн юалӧ:
— Кыдзи нӧ бур морт, ӧбразыс?
— Ӧбразыд — никонианскӧй.
— Оз вермы лоны!
Сы вылӧ дедъяс, прадедъяс юрбитлісны...
— Никоныд тэнад прадедысь на водзджык овліс.
Старик матыстас ӧбразсӧ вузасьысь чужӧмбан бердӧ да стрӧга нин внушайтӧ:
— Тэ видзӧд, кутшӧм сійӧ весел, тайӧ ӧмӧй ӧбраз?
Тайӧ — картина, немтӧдтӧм художество, никонианскӧй забава,
— тані духыс абу!
Кута-ӧ ме ылӧдчыны?
Ме — пӧрысь морт, веськыда ола, меным регыд енмыс дінӧ мунны, меным ылӧдчынысӧ нинӧмла нин.
Сійӧ, пӧрысьмӧмла слабитӧмысь кулысь, сы донъялӧм дінӧ эскытӧг ӧбӧдитчӧмӧн, лавкаысь петӧ терраса вылӧ.
Приказчик ӧбразысь мынтас кымынкӧ шайт, вузасьысь мунас Петр Васильевичлы улӧдз копрасигтыр; менӧ ыстасны трактирӧ чай вылӧ пӧсь вала; бӧр локтігӧн начетчикӧс ме суа збодерӧн, гажаӧн; ньӧбӧмторсӧ любуйтчӧмӧн видлаліг, сійӧ приказчикӧс велӧдӧ:
— Видзӧд: ӧбразыс — стрӧг, гижӧма бура, со страхом божиим, морт сямсӧ — вӧтлӧма сэтысь...
— А кодлӧн гижӧдыс?
— юалӧ приказчик пӧртмасьӧмӧн да чеччышталігтыр.
— Тайӧс водзджык на тэд тӧднысӧ.
— А уна-ӧ сетасны тӧдысь йӧз?
— Сійӧс ме ог тӧд.
Вай, кодсюрӧлы петкӧдла...
— Ок, Петр Васильич...
— А вузала кӧ — тэд сёджынсӧ, а мый содтӧдыс — менам!
— Ок...
— Да тэ эн окайт...
Найӧ юӧны чай, яндысьтӧг тӧргуйтчигтыр, жулик синъясӧн мӧда-мӧд выланыс видзӧдӧмӧн.
Приказчик ставнас старик киын, сійӧ гӧгӧрвоана; а кор старик мунас, сійӧ мем шуас:
— Тэ, смӧтри, эн больӧд кӧзяйкалы тайӧ ньӧбӧмтор йывсьыс!
Ӧбраз вузалӧм йылысь сёрнитчӧм бӧрын приказчик юалӧ:
— А мый выльторйыс карын, Петр Васильич?
Виж кинас тошсӧ лӧсьӧдыштӧм бӧрын, сылӧсь паръяссӧ нюжӧдыштӧмӧн, старик висьталӧ озыр купечьяс олӧм йылысь; тӧргуйтан удачаяс йылысь, юӧмъяс йылысь, висьӧмъяс, свадьбаяс йылысь, мужикъяс да бабаяс изменитӧмъяс йылысь.
Тайӧ жирнӧй висьтъяссӧ сійӧ пӧжалӧ ӧдйӧ да сюся, кыдзи бур кухарка блинъяс, да найӧс киськалӧ дзожган серамӧн.
Приказчиклӧн гӧгрӧсіник чужӧмыс рудӧдӧ завидьысла да нимкодьысла, синъясыс кыскыштчӧмаӧсь мечтайтан тшынӧн; ышлолалігтыр, сійӧ нораа висьталӧ:
— Олӧны йӧз!
А ме, вот...
— Быдӧнлӧн аслас судьба,
— юргӧ начетчиклӧн кыз гӧлӧс.
— Ӧтилы судьбасӧ ангелъяс дорӧны зарни мӧлӧтъясӧн, а мӧдлы — бес, чер тышкӧн...
Тайӧ зумыд, сӧнӧд старикыс ставсӧ тӧдӧ — карсьыс став олӧмсӧ, купечьяслысь, чиновникъяслысь, попъяслысь да мещаналысь став гусяторъяссӧ.
Сійӧ гӧгӧр аддзӧ, быттьӧ хищнӧй лэбач, сыын сорласьӧм мыйкӧ кӧинлӧн да ручлӧн; мем пыр зэв окота скӧрмӧдны сійӧс, но сійӧ ме вылӧ видзӧдӧ ылісянь да быттьӧ ру пыр.
Сійӧ мем кажитчӧ пыдӧстӧм тыртӧмторйӧн кытшалӧмаӧн; сы дінӧ кӧ матӧджык матыстчыны — кытчӧкӧ тювгысян-усян.
И ме сыысь кыла мыйкӧ ӧтсямаӧс кочегар Шумовкӧд.
Кӧть эськӧ приказчик син водзас и син саяс нимкодясьӧ сы вежӧрӧн, но овлӧны минутаяс, кор сылы сідзжӧ, кыдзи и мем, окота скӧрмӧдны, эльтыштны старикӧс.
— А тэ ӧд йӧзлы ылӧдчысь,
— друг шуас сійӧ, старик чужӧмӧ задорнӧя видзӧдігтыр.
Старик, дыша серӧктӧмӧн, шыасяс:
— Ӧти господь сӧмын ылӧдчытӧг олӧ, а ми — дуракъясӧн олам; дуракӧс кӧ нӧ он ылӧдлы — кутшӧм пӧльза сыысь?
Приказчик скӧралӧ:
— Абу жӧ ӧд став мужикыс дуракъяс, ӧд купечьясыд мужикъясысь жӧ петӧны!
— Ми ог купечьяс йылысь сёрнитӧй.
Дуракъяс жуликъясӧн оз овны.
Дурак — святӧй, юрвем оз мудзты.
Старик висьталӧ пыр дышджыка и дышджыка, и тайӧ вывті скӧрмӧдӧ.
Мем кажитчӧ, мый сійӧ сулалӧ вутш вылын, а сы гӧгӧр — арай.
Сійӧс скӧрмӧдны оз позь, сійӧс он вермы лӧгӧдны либӧ кужӧ пыдӧ дзебны сійӧс.
Но тшӧкыда лолывлі, мый сійӧ ачыс заводитлывліс крукасьны ме дінӧ — матыстчас дзик бокӧдзым да тош пытшкас серӧктӧмӧн юалас:
— Кыдз тэ французскӧй сочинительтӧ шуан — Понпуш?
Менӧ ку пытшсьым петмӧн скӧрмӧдӧ тайӧ нимъяс вежлалан туйтӧм модаыс, но, кадӧдз куччысьӧмӧн, ме вочавидза:
— Понсон-де-Террайль.
— Кӧні сарайыс?
— А ті эн сӧрӧй, ті абу нин ичӧт.
— Збыльысь абу ичӧт.
Тэ мый лыддьывлан?
— Ефрем Сиринӧс.
— А кодыс бурджыка гижӧ: тэнад гражданскӧйясыд, али этійӧ?
Ме чӧв ола.
— Гражданскӧйясыд ёнджыкасӧ мый йылысь гижӧны?
— оз ӧвсьы сійӧ.
— Быдтор йылысь, мый олӧмас паныдасьлӧ.
— Сідзкӧнӧсь, понъяс йылысь, вӧвъяс йылысь,
— тайӧ найӧ паныдасьлӧны.
Приказчик гигзьӧ-сералӧ, ме скӧрала.
Мем вывті сьӧкыд, нейӧмкӧ, но, ме кӧ заводита на дінысь мунны, приказчик сувтӧдас:
— Кытчӧ?
А старик менӧ пытайтӧ:
— Нолтӧ, грамотей, йир ӧти задача: тэ водзын сюрс пасьтӧм морт, витсё баба, витсё мужик, а на костын Адам, Ева — кыдз тэ корсян Адам-Еваӧс?
Сійӧ дыр юасяс менсьым да, медбӧрын, торжественнӧя висьталас:
— Дуракпи, найӧ ӧд эз чужны, а создайтӧма, сідзкӧ — налӧн гӧгныс абу!
Старик тӧдӧ лыдтӧм-тшӧттӧм татшӧм «задачаяс», сійӧ вермас наӧн дзикӧдз мучитны.
Лавкаын первойя дежуритігъясӧ ме висьталі приказчиклы меӧн лыддьӧм некымын книгалысь содержаниесӧ, ӧні сійӧ висьталӧмъясыс пӧрисны мем лёк вылӧ: приказчик найӧс висьтавліс Петр Васильевичлы наросьнӧ быдног сӧрӧмӧн, мисьтӧмӧдз вежньӧдлӧмӧн.
Старик сюся отсаліс сылы таын яндысьтӧм юасьӧмъясӧн; налӧн сибдысь кывъясыс шӧтісны мисьтӧм кыв чукӧръясӧн Евгения Грандеӧс, Людмилаӧс, Генрих ІV-ӧc.
Ме гӧгӧрволі, мый найӧ тайӧс вӧчӧны оз лёкла, а гажтӧмнысла, но таысь мем ньӧти эз вӧв кокниджык.
Няйтӧсьтӧм бӧрын, найӧ порсьяс моз гудйысисны сэні да руксісны, мичаыс — налы тӧдтӧм, гӧгӧрвотӧм да смешнӧйӧс — марайтӧмысь да пачкайтӧмысь нимкодясьӧмла.
Став Гостинӧй двор, сэтысь став олысьыс, купечьяс и приказчикъяс, олісны дивӧ кодь олӧмӧн, коді тырӧма челядьсяма йӧйиник, но пыр лёк забаваясӧн.
Карӧ воӧм мужик кӧ юавліс, кыдзи матынджык мунны карса сійӧ либӧ мӧд местаӧ, сылы пыр индылісны невернӧй туй,
— тайӧ сы выйӧдз быдӧнлы пырӧма модаӧ, мый ылӧдчысьяслы эз нин вай удовольствие.
Кутасны кык крысаӧс, кӧрталасны найӧс бӧжӧдныс, лэдзасны туй вылӧ да любуйтчӧны сійӧн, кыдзи найӧ нетшкысьӧны ӧтарӧ-мӧдарӧ, курччалӧны мӧда-мӧднысӧ; а мукӧддырйи крысаӧс киськаласны карасинӧн да ӧзтасны сійӧс.
Кӧртавлісны пон бӧжӧ жугалӧм кӧрт ведра; дурмӧмӧн повзьӧм пон лявзӧмӧн да клёнӧдчигтыр тӧвзьыштас кытчӧкӧ, йӧз видзӧдӧны да вак-вакӧн сералӧны.
Вӧлі уна татшӧм сяма гажӧдчӧмъясыс, кажитчис, мый став йӧзыс — медся нин сиктсаяс — олӧны Гостинӧй дворлы тшук забава вылӧ.
Морт дінӧ отношениеын тӧдчис постояннӧй кӧсйӧм сералыштны сы вылын, вӧчны сылы дойманаӧс, лӧсьыдтӧмӧс.
И вӧлі тешкодь, мый меӧн лыддьӧм книгаяс чӧв олӧны йӧзлӧн мӧда-мӧд вылын смекайтчыштны тайӧ постояннӧй, чорыд зільӧм йылысь.
Гостинӧй дворса татшӧм забаваяс пиысь ӧти мем кажитчис торъя нин обиднӧй да прӧтивнӧй.
Уліын, миян лавка улын, вурунӧн да гынсапӧгъясӧн тӧргуйтысьлӧн вӧлі приказчик, коді шензьӧдіс став Нижний базарсӧ аслас ыджыд вытьӧн; сылӧн кӧзяиныс ошйысис работниклӧн тайӧ способностьӧн, кыдзи ошйысьӧны лёк понмӧн либӧ ён вӧлӧн.
Эз гежӧда корлы сійӧ тӧргуйтӧм кузя суседъяссӧ заклад вартны:
— Коді вартас дас чӧлкӧвӧйысь?
Сулала сы вылын, мый кык часӧн Мишка жӧритас дас пунт яй!
Но ставныс тӧдісны, мый Мишка вермас вӧчны тайӧс, да висьталісны:
— Заклад ог вартӧй, а порсь яйсӧ позьӧ ньӧбны, мед жӧритас, ми видзӧдам.
— Сӧмын — медым нач яй сетны, лытӧмӧс!
Вензьыштасны этшаник да дышиника, и вот пемыд складысь петӧ косіник, тоштӧм, паськыд чужӧма зон, гӧрд кушакӧн вӧнясьӧм кузь драпӧвӧй пальтоа, ставнас тырӧма люввидзысь вурун пратьясӧн.
Кывзысьӧмӧн сійӧ пӧрччис картузсӧ ичӧтик юрсьыс да пыдӧ вӧйӧм синъяса гудыр видзӧдласӧн чӧва видзӧдӧ кӧзяиныслы гӧгрӧс чужӧмас, коді вӧлі ӧзйӧ чимгӧрд вирӧн да тырӧма кыз, чорыд ловгӧнӧн.
— Дас пунт яй сёян?
— Дырӧн-ӧ?
— вӧсньыд гӧлӧсӧн делӧвитӧя юалӧ Мишка.
— Кык часӧн.
— Сьӧкыд!
— Мый сэн — сьӧкыд!
— Сетӧй кык стӧкан сур!
— Валяй,
— висьталӧ кӧзяин да ошйысьӧ:
— Ті эн думайтӧй, мый сійӧ тшыг, абу, сійӧ асывнас пунт кык кӧлач сёйис, дай луншӧркадын ӧбедайтіс кыдз колӧ...
Ваясны порсь яй, чукӧртчасны видзӧдысьяс, ставныс кыз купечьяс, кодъяс тӧбсьӧмаӧсь сьӧкыд пасьясӧн да мунӧны гырысь гираяс вылӧ; йӧз ыджыд кынӧмаӧсь, а синъясныс ставныслӧн посниӧсь, госысла пыкӧсаӧсь да унзільӧн сырмӧмаӧсь некор мынлытӧм гажтӧмысь.
Кинысӧ воча сос сюйӧмӧн, топыд кытшӧн найӧ кытшалӧны пуртӧн да рудзӧг нянь крайӧн вооружитчӧм сёйысьӧс; сійӧ лӧсьыда пернапасасьӧ, пуксьӧ вурун куль вылӧ, пуктӧ яйсӧ ящик вылӧ, ас бокас, мурталӧ сійӧс тыртӧм синъяснас.
Вӧсньыдик нянь да кыз яй шӧрӧм вундӧм бӧрын, сёйысь ӧкуратнӧя найӧс шлапкӧ ӧтлаӧ, кыкнан кинас вайӧ вомдорас,
— паръясыс сылӧн дзӧрӧны, сійӧ нюлыштӧ найӧс кузь пон кывнас, тыдалӧны посни ёсь пиньяс,
— и пон моз копыртӧ нырсӧ яй весьтӧ.
— Заводитіс!
— Видзӧдӧй часі выланыд!
Став синмыс веськӧдӧма сёйысь чужӧм вылӧ, сійӧ улыс черлы вылӧ, пельдорса гӧгрӧс жӧлвакъяс вылас; видзӧдӧны, кыдзи ёсь щӧкаыс ӧтмоза лэччылӧ да кайӧ, дышпырысь юксьӧны мӧвпъясӧн:
— Дзик быттьӧ ош кусньӧдлӧ!
— А тэ аддзывлін ошсӧ сёйигас?
— Ме ӧмӧй вӧрын ола?
Сійӧ сідз шусьӧ — ош моз сёйӧ.
— Шусьӧ — порсь моз.
— Порсьыд порсьӧс оз сёй...
Дышпырысь сералӧны, и пыр жӧ кодкӧ тӧдысь веськӧдӧ:
— Порсьыд ставсӧ сёйӧ — и порсьпиянсӧ и ассьыс чойсӧ...
Сёйысьлӧн чужӧмыс вочасӧн рудӧдӧ, пельясыс лоӧны лӧзовӧсь, вӧйӧм синъясыс петӧны лы гуранъяссьыс, лолалӧ сійӧ сьӧкыда, но сылӧн щӧкаыс вӧрӧ пыр на сідз ӧтмоза.
— Зэлӧдчы, Михайло, кад!
— ошкӧны сійӧс.
Сійӧ тӧждысьӧмӧн мурталӧ синъяснас яй коляссӧ, юӧ сур да бара тяпкӧдчӧ.
Публика ловзьыштӧ, пыр тшӧкыдджыка видзӧдлывлӧ Мишка кӧзяин киысь часісӧ, йӧз мӧда-мӧднысӧ ӧлӧдӧны:
— Мед эськӧ сійӧ часісӧ эз вешты бӧрӧ — босьтӧй сылысь!
— Мишка бӧрсяыс видзӧдӧй: мед яй торъяссӧ сос пытшкас оз сюяв!
— Оз вермы сёйны срокӧдз!
Мишкалӧн кӧзяиныс ызйӧдӧмӧн горзӧ:
— Босьта четвертнӧй билет!
Мишка, эн выдайт!
Публика ышмӧдӧ кӧзяинӧс, но некод заклад оз варт.
А Мишка пыр аклялӧ, чужӧмыс сылӧн яйыс кодь нин лои, ёсь, гӧч нырыс нораа шутлялӧ.
Видзӧдны сы вылӧ страшнӧ, мем кажитчӧ, мый сійӧ ӧні жӧ горӧдас, бӧрддзас:
— Помилуйтӧй...
Либӧ — ньылалас горшӧдзыс яй, сунтшыктас видзӧдысьяслы кок уланыс юрнас да кулӧ.
Медбӧрын, сійӧ ставсӧ сёйис, шашаритіс гудыр синъяссӧ да мудзӧмӧн киргӧ:
— Юны вайӧй...
А сылӧн кӧзяин, часі вылӧ видзӧдӧмӧн, броткӧ:
— Сёрмис, подлецыд, нёль минута вылӧ...
Публика сійӧс дільӧдӧ:
— Жаль, эг закладтӧ вартӧй, ворссин эськӧ тэ!
— А век жӧ зверь-зон!
— Да-а, сійӧс эськӧ циркӧ...
— Ӧд мый выйӧдз господь вермӧ урӧстыны морттӧ, а?
— Мунамӧй чай юны али мый?
И баржаяс моз кывтӧны трактирӧ.
Ме кӧсъя гӧгӧрвоны, мый чукӧртіс тайӧ сьӧкыд, чугуннӧй йӧзсӧ шудтӧм зон гӧгӧрыс, мыйла сылӧн висьӧдан ыджыд вытьыс гажӧдӧ найӧс?
Пемыд да гажтӧм векньыдик галлереяын, кодӧс дзескыдӧдз тыртӧма вурунӧн, ыж куясӧн, пыш-кудельӧн, канатӧн, гынсапӧгӧн, кучика тӧварӧн.
Панельысь сійӧс торйӧдӧны кирпич колоннаяс; укшаль кызӧсь, найӧ вильӧдӧмаӧсь каднас, резсьӧмаӧсь улича няйтнас.
Став кирпичсӧ да на костысь щельяссӧ, дерт, думысь лыддьӧма сюрс пӧвъясӧн нин да нэм кежлӧ колины паметьӧ асланыс уродливӧй узоръяса сьӧкыд везйӧн...
Панель вывті тэрмасьтӧг мунӧны подаяс; улича кузя ньӧжйӧник ветлӧдлӧны извозчикъяс, тӧвар тыра додьяс; улича сайын, кык судта лавкаяслӧн гӧрд кирпичнӧй квадратын — площадь, кодӧс тыртӧма ящикъясӧн, идзасӧн, чукырӧссьӧм оберточнӧй бумагаӧн да коді вевттьысьӧма няйт, талялӧм лымйӧн.
Ставыс тайӧ, йӧзкӧд, вӧвъяскӧд ӧтлаын, ветлӧдлӧм вылӧ видзӧдтӧг, кажитчӧ вешъясьтӧмӧн, дышпырысь бергалӧ ӧти местаын, тыдавтӧм чепъясӧн сы бердӧ крепитӧм.
Друг чувствуйтан, мый тайӧ олӧмыс — пӧшти шыавтӧм, немӧймымӧн гӧль шыяснас.
Дзуртӧны додьсювъяс, крапкакылӧны магазин ӧдзӧсъяс, горзӧны пирӧгъясӧн тӧргуйтысьяс, но йӧзлӧн гӧлӧсыс юргӧ гажтӧма, дышпырысь, найӧ ӧткодьӧсь, на дінӧ ӧдйӧ велалан да дугдан найӧс казявны.
Кулӧмалы моз брунгӧны вичко кӧлӧкӧлъяс,
— тайӧ нюр звӧныс век пель паметьын.
Кажитчӧ, мый сійӧ плавайтӧ базар весьтса воздухын дугдывтӧг, асывсянь войӧдз, сійӧ юклалӧ став мӧвпъястӧ, чувствоястӧ, личкысь ыргӧн зэрӧн водӧ став впечатлениеяс вылӧ.
Кӧдзыд да дӧзмӧдан гажтӧмлун лолалӧ быдласянь: няйт лымйӧн вевттьӧм мусянь, вевтвывса рудов толаяссянь, яй кодь кирпич зданиеяссянь; гажтӧмыс кыпӧдчӧ трубаясысь руд тшынӧн да кыссьӧ рудов, ляпкыдик, тыртӧм небесаӧ; гажтӧма тшыналӧны вӧвъяс, лолалӧны йӧз.
Гажтӧмлӧн эм аслас дук — пӧсьлӧн, гослӧн, кӧнтусь выйлӧн, пирӧглӧн да тшынлӧн сьӧкыд да гӧгӧрвотӧм дук; тайӧ дукыс топӧдӧ юртӧ, кыдзи пӧсь, дзескыд шапка, да, морӧсад йиджӧмӧн, тешкодя коддзӧдӧ, лоӧ лёк кӧсйӧм тупкыны синъяс, лёкысь горзыны да котӧртны кытчӧкӧ, да ӧддзӧдчӧмӧн кучкысьны юрнам медводдза стена бердӧ.
Ме дзорга купеч чужӧмъясӧ, найӧ тшӧгӧсь, сук, жирнӧй вирӧн пӧльтчӧмаӧсь, чеплялӧмаӧсь кӧдзыдӧн да вӧрзьытӧмӧсь, быттьӧ вӧтӧн аддзигӧн.
Йӧз тшӧкыда очсалӧны, кос лыа вылӧ шыбытӧм черияс моз вомсӧ паськӧдлӧмӧн.
Тӧвнас тӧргуйтӧны жеба да тӧргуйтысьяс синмын абу сійӧ кыйӧдчан, хищнӧй гогъялӧмыс, коді неуна краситӧ, ловзьӧдӧ найӧс гожӧмнас.
Сьӧкыд пасьясныс ветлӧдлӧмсӧ дзескӧдӧмӧн, личкӧны йӧзӧс мулань; купечьяс сёрнитӧны дыша, а кор скӧрмасны — споритӧны; ме думайта, мый найӧ тайӧс вӧчӧны наросьнӧ, сӧмын мед мӧда-мӧдныслы петкӧдлыны — ми ловъяӧсь!
Мем вывті гӧгӧрвоана, мый гажтӧм личкӧ найӧс, виӧ, и сӧмын тайӧ ставсӧ ньылалысь выныслы паныда успехтӧм тышӧн ме верма аслым гӧгӧрвоӧдны йӧзлысь чорыд да йӧй забаваяссӧ.
Мукӧддырйи ме та йылысь сёрнитла Петр Васильевичкӧд.
Кӧть сідзсӧ сійӧ ме вылӧ видзӧдӧ смекайтчӧмӧн, издевайтчӧмӧн, но сылы сьӧлӧм вылас воӧ менам книгаяс дінӧ зільӧмӧй, да ӧткымынысь сійӧ ачыс сёрнитӧ мекӧд велӧдӧмӧнмоз, серьёзнӧя.
— Оз кажитчы мем, кыдз олӧны купечьяс,
— висьтала ме.
Кузь чунь вылас тош пратьсӧ гартӧм бӧрын, сійӧ юалӧ:
— А кытысь нӧ тэ тӧдан, кыдз найӧ олӧны?
Али тэ тшӧкыда гӧститны ветлывлан на ордӧ?
Тан, зонмӧ, улича, а улича вылад мортъясыд оз овны, улича вылад найӧ тӧргуйтӧны, а то — муніс сэті тэрмасьӧмӧн, дай — бара гортас.
Улича вылӧ йӧз петӧны пасьтасьӧмӧн, а паськӧм увсьыд не тӧдны, кутшӧмӧсь найӧ эмӧсь, морт восьсӧн олӧ гортас, аслас нёль стен пытшкын, а кыдзи сійӧ сэн олӧ — тайӧ тэ он тӧд!
— Да вӧд думныс налӧн ӧти, мый тан, мый гортаныс?
— А код вермас тӧдны, кутшӧмӧсь думъясыс суседыслӧн?
— синсӧ стрӧга гӧгрӧстӧмӧн, кыз гӧлӧсӧн висьталӧ старик.
— Думыд кыдз тойяс, он лыддьы найӧс,
— висьталӧны старикъяс.
Колӧкӧ, морт гортас воӧмӧн тшӧтш пидзӧс вылас уськӧдчас, дай бӧрддзас, енлы кевмысьӧмӧн: прӧстит, енмӧй, грекӧвӧйи тэнад святӧй лунӧ!
Колӧкӧ, керкаыс сылы — манастырь, и олӧ сэн сӧмын енкӧд?
Сідз вот!
Быд чераньпи тӧд ассьыд пельӧс, везъяв, да куж гӧгӧрвоны ассьыд вестӧ, медым кутіс жӧ тэнӧ...
Кор сійӧ висьталӧ серьёзнӧя, гӧлӧсыс юргӧ ещӧ на кызджыка, басӧн, быттьӧкӧ висьталӧ зэв колана тайнаяс.
— Тэ вот йӧз йылысь нин тӧлкуйтан, а йӧзӧс тӧдны тэд — водз на, тэнад арлыдаяс оз вежӧрӧн овлыны, а синъясӧн!
Сідзкӧнӧсь, видзӧд, эн вунӧд да чӧв ов.
Уджавны — вежӧр, а душалы — вера!
Мый книгаяс лыддян, — сійӧ бур, а быдторйын колӧ тӧдны мера: кодсюрӧ лыддьӧны йӧймымӧн да енмӧс вунӧдмӧн...
Сійӧ мем кажитчис бессмертнӧй,
— сьӧкыд вӧлі чайтны, мый сійӧ вермас пӧрысьмыны, вежсьыны.
Сылы кажитчӧ вӧлі висьтавны историяяс купечьяс йылысь, рӧзбойникъяс йылысь, фальшивӧй монета чеканитысьяс йылысь, кодъяс лоӧмаӧсь знаменитӧй йӧзӧн; ме уна нин кывлі татшӧм историяястӧ дедлысь, да дед висьталіс начетчикысь бурджыка.
Но висьтъяслӧн вежӧртасыс вӧлі ӧткодь: озырлун пыр перйыссьыліс йӧзлы да енлы паныда грекӧн.
Петр Васильев йӧзӧс эз жалитлы, а ен йылысь сёрнитліс сьӧлӧмсяньыс, ышлолалӧмӧн да синъяссӧ дзебӧмӧн.
— Сідз вот и ылӧдлӧны ентӧ, а сійӧ, батюшко Исус, ставсӧ аддзӧ да бӧрдӧ: йӧзӧй менам, йӧзӧй, шудтӧм йӧзӧй, ад тіянлы дасьтӧма!
Ӧтчыд ме смелитчи казьтыштны сылы:
— Ті ӧд ылӧдланныд жӧ мужикъясӧс...
Тайӧ сійӧс эз ӧбӧдит.
— Ыджыд-ӧ менам удж!
— шуис сійӧ.
— Пӧрйышта куим шайт либӧ вит шайт — вот и ставыс.
Лыддьысигӧн менӧ суӧмӧн, сійӧ босьтліс менам киысь книгаӧс, крукасьӧмӧн юасьліс лыддьӧмтор йылысь да, эскытӧмпырысь дивуйтчӧмӧн, висьталіс приказчиклы:
— Видзӧд жӧ,
— гӧгӧрвоӧ книгаястӧ, шельма!
И тӧлкӧн, вунӧдтӧм вылӧ велӧдліс:
— Кывзы менсьым кывъясӧс, тайӧ тэд згӧдитчас!
Кирилл — кык вӧлі, кыкнаныс — епископъяс; ӧтиыс — александрийскӧй, мӧдыс — ерусалимскӧй.
Первойыс тышкасис ӧкаяннӧй еретик Несторийлы паныд, коді велӧдіс похабнӧя, мый богородицаыд пӧ — морт сійӧ, а сы вӧсна — эз вермы енмӧс чужтыны, но чужтіс мортӧс жӧ, Христос нимӧн да уджъясӧн, мӧдногӧн кӧ — мир спаситысьӧс; сідзкӧнӧсь, сійӧс оз ков шуны богородицаӧн, а христородицаӧн,
— гӧгӧрвоин?
Тайӧс шуӧма ересьӧн!
Ерусалимскӧй Кирилл жӧ тышкасис еретик Арийлы паныд...
Ме ёна нимкодяси, мый сійӧ тӧдӧ церковнӧй история, а сійӧ, поповскӧй кинас тошсӧ пыркйигмоз, ошйысис:
— Ме тайӧ удж кузяыд — генерал; ме Москваӧ, Троица дінӧ ветлі кыв вылын вензьыны ядовитӧй учёнӧй никонианакӧд, попъяскӧд да светскӧйяскӧд; ме, ичӧт морт, весиг профессоръяскӧд нин сёрни нуӧдлі, да!
Ӧти попӧс сы выйӧдз кывворнам топӧдлі, мый сылӧн весиг нырсьыс вир чепӧсйис — вот кыдз!
Бандзибъясыс сылӧн гӧрдӧдісны, синъясыс югдісны.
Прӧтивник нырысь вир чепӧсйӧмтӧ, тыдалӧ, сійӧ лыддис ассьыс медся ыджыд успехӧн, зарни венеч пытшса аслас слава медся яръюгыд рубинӧн, да та йылысь висьтавліс ёна нимкодь пырысь:
— Ми-ича поп, ыджыд!
Сулалӧ сійӧ аналой водзын, а нырсьыс тёп, тёп!
И оз аддзы ассьыс срамсӧ.
Лёк вӧлі попыс, быттьӧ пустыняса лев, гӧлӧсыс — кӧлӧкӧл!
А ме сійӧс ньӧжйӧник, да вочасӧн сьӧлӧмас, да сылы ордлыяс костас аслам кывъясӧн, шылаясӧн моз!..
Сійӧ жӧ веськыда пӧсь пач моз доналӧ еретник лёклуннас...
Эк, вӧвліны уджъяс!
Тшӧкыда волывлісны нӧшта начетчикъяс: Пахомий, ыджыд кынӧма, сылӧсь сюртука, синпӧла, тшӧгӧм да руксысь морт;
Лукиан, шыр кодь шыльыд, мелі да збой, ичӧтик старик, а сыкӧд ыджыд жугыль морт, коді мунӧ кучер вылӧ, сьӧд тошка, кулӧмалӧн кодь чужӧма, сьӧлӧм вылӧ вотӧм, но мича, вӧрзьывтӧм синъяса.
Пӧшти пыр найӧ вайлісны вузавны важ книгаяс; ӧбразъяс, кадилӧяс, кутшӧмкӧ дозъяс; мукӧддырйи вайӧдлісны вузасьысьясӧс — старикӧс либӧ старукаӧс Волга сайысь.
Уджнысӧ помалӧм бӧрын, пуксьылісны прилавок бердӧ, межа дорӧ ракаяс моз, юисны чай кӧлачӧн да кослунъя сакарӧн и висьтавлісны мӧда-мӧдыслы никонианскӧй вичкоӧн гонениеяс йылысь: сэні — шобсисны, мырддисны енлы служитан книгаяс; мӧдлаын — полиция тупкӧма кевманін да кӧзяинъяссӧ кыскӧма судӧ 103-ӧд статья серти.
Тайӧ 103-ӧд статьяыс вӧлі медся тшӧкыд темаӧн найӧ сёрниын, но найӧ сы йылысь сёрнитісны спокойнӧя, кыдзи мыйыськӧ, шуам, тӧвся кӧдзыдалӧмъясысь, мынны позьтӧмтор йылысь.
Кывъяс — полиция, шобсьӧм, тюрьма, суд, Сибирь — кывъяс, кодъяс помся казьтывсьылісны вера бӧрся гонениеяс йылысь найӧ сёрниясын, усьлісны менам сьӧлӧм вылӧ биа шомъясӧн тайӧ старикъяс дінас симпатия да сочувствие ӧзтӧмӧн; лыддьӧм книгаяс менӧ велӧдісны уважайтны йӧзӧс, кодъяс чорыдӧсь асланыс могӧ воӧдчӧмын, донъявны ас кыв выланыс сулалӧмсӧ.
Ме вунӧдлі став лёксӧ, мый ме аддзылі тайӧ овны велӧдысьяссьыс, чувствуйті сӧмын налысь спокойнӧй чорыдлун, код сайын — мем кажитчис — дзебсьӧма велӧдысьяслӧн асланыс правдаӧ ёна эскӧм, правда ради быд сикас мучениеяс примитны дасьлун.
Бӧрынас, кор мем удайтчис аддзывны уна татшӧм да та вылӧ мунысь важ вералы эскысьясӧс и йӧз пӧвсысь, и интеллигенция пӧвсысь, ме гӧгӧрвои, мый тайӧ чорыдлуныс — йӧзлӧн пассивность, кодъяслы некытчӧ мунны сійӧ местаысь, кӧні найӧ сулалӧны, дай некытчӧ оз кӧсйыны найӧ мунны, ӧд, важ кывъясӧн да модаысь петӧм вежӧртасъясӧн ёна дзугсьӧмъяс, найӧ сюръя моз олӧны тайӧ кывъясас да вежӧртасъясас.
Налӧн вӧляныс вӧрзьӧдны позьтӧм, оз вермы сӧвмыны водзӧвылӧ тырвизьӧн, да кор кутшӧмкӧ бокысянь кучкӧм шыбытас найӧс векся местасьыс, найӧ, кыдзи гӧра вывсянь из, механическӧя тупыльтчӧны увлань.
Найӧ асланыс постъяс вылын кутчысьӧны важмӧм истинаяс гу дораныс ваяс йывсьыс кулӧм вына казьтылӧмъясӧн да страдайтӧм дінӧ да увтыртӧм дінӧ висьлӧса радейтӧмӧн, но налысь кӧ мырддьыны страдайтны позянлунсӧ, найӧ, пустӧшитӧмъяс, вошӧны, кыдзи ыркыд тӧла лунӧ кымӧръяс.
Вера, код вӧсна найӧ дасьӧсь страдайтны нимкодьпырысь да ёна любуйтчӧмӧн, сійӧ, кывшутӧг, чорыд вера, но сійӧ новлӧм паськӧм кодь, кодӧс мазитӧма быдсяма няйтнас, — сійӧ сӧмын сы вӧсна омӧля доступнӧй кадлӧн пазӧдлан уджлы.
Вежӧр да чувство велалісны предрассудокъяс да догматъяс топыд, сьӧкыд кыш дінӧ, и кӧть бордтӧмӧсь, тшыклӧмаӧсь, но олӧны долыда, лӧсьыда.
Тайӧ вераыс мода серти — миян олӧмса медся гажтӧм да вреднӧй явлениеяс пиысь ӧти; тайӧ вераас из стена вуджӧр сайын моз став выльторйыс быдмӧ ньӧжйӧ, мӧд ногӧн, быдмӧ нэра.
Тайӧ пемыд вера пытшкас вывті этшаӧсь радейтан югӧръяс, вывті уна ӧбидаыс, лёкалӧмыс да вежалӧмыс, коді пыр ӧтлаын мустӧмтӧмкӧд.
Тайӧ вералӧн биыс — сісьман фосфорическӧй дзирдалӧм.
Но сы могысь, медым убедитчыны таын, мем ковмис овны уна сьӧкыд вояс, уна чегъявны аслам душаысь, шыблавны паметьысь.
А сэки, кор ме медводдзаысь паныдаси тайӧ гажтӧм да яндысьтӧм збыльлун пӧвссьыс овны велӧдысьяскӧд,
— найӧ кажитчисны меным ыджыд духовнӧй вына йӧзӧн, мувывса медбур йӧзӧн.
Пӧшти на пиысь быдӧн судитчылӧма, пукалӧма тюрьмаын, вӧлӧм ыстывлӧма уна каръясысь, странствуйтлӧма этапъясӧн арестантъяскӧд: ставныс найӧ олӧмны видзчысьӧмӧн, ставныс дзебсясисны.
Но ме аддзылі, мый никонианаӧн «духӧс дзескӧдӧм» вылӧ норасигӧн, важ вераса йӧз и асьныс вывті окотапырысь, весиг нимкодясьӧмӧн, зырӧны мӧда-мӧднысӧ.
Синпӧла Пахом юыштӧм бӧрын радейтіс ошйысьны аслас веськыда шензьӧдан паметьнас, — ӧткымын книгаяс сійӧ тӧдіс «чунь вывсьыс» — кыдзи еврей-ешиботник тӧдӧ Талмуд; зургас чуньнас любӧй листбокӧ, и сійӧ кывсяньыс, код вылӧ сувтас чуньыс, Пахом заводитас лыддьыны водзӧ наизусть, небыдик, назган гӧлӧсӧн.
Сійӧ пыр видзӧдӧ джоджӧ, и сылӧн ӧтка синмыс котралӧ джоджӧд сэтшӧм тӧждысьӧмӧн, быттьӧ корсьӧ мыйкӧ вошӧмтор, вывті донаӧс.
Медся частӧ сійӧ петкӧдліс тайӧ фокуссӧ князь Мышецкийлӧн «Виноград Российский» книга вылын,
— сійӧ медся нин бура тӧдіс «дивнӧй да всехрабрӧй страдалецъяслысь многотерпеливӧй да многомужественнӧй страданиеяссӧ», а Петр Васильев пыр зілис кыйны сійӧс ӧшыбкаяс вылын.
— Ылӧдлан!
Сійӧ эз Киприан Благоюродивыйкӧд вӧв, а Денис Целомудрыйкӧд.
— Кутшӧм ещӧ Денис?
Дионисий шусьӧ...
— Тэ быд кывйӧ эн крукась!
— А тэ менӧ эн велӧд!
Минута мысти найӧ кыкнаныс, лёклунӧн пӧльтчӧмъяс, мӧда-мӧдныс вылӧ дзик воча чужӧм видзӧдӧмӧн, висьталӧны:
— Чревоугодник тэ, яндысьтӧм рожа, со кутшӧм нидзув сёйӧмыд...
Пахомий, счеты вылысь лыддигмоз, вочавидзӧ:
— А тэ — любострастник, козёл, бабаяс бӧрся вӧтлысьысь.
Приказчик, сос пытшкас кияссӧ сюйӧмӧн, ехиднӧя нюмъялӧ да важся енлы эскысьясӧс детинкаясӧс моз ыштӧдӧ:
— Сі-идз сійӧс!
А нолтӧ, ещӧ!
Ӧтчыд старецъяс тышкасисны.
Петр Васильев немвиччысьтӧм пельклунӧн шлёпкӧдіс ёртыслы чужӧмбанас, вайӧдіс сійӧс пышйӧмӧдз да чужӧм вывсьыс пӧсьсӧ мудзӧмӧн чышкалігтыр, котӧртысьлы горӧдіс:
— Смотри — тайӧ тэ вылӧ грекыс усяс!
Тэ, ӧкаяннӧй, менсьым лолӧс грекӧ вӧйтін, тьфу тэныд!
Сійӧ медся нин радейтліс видны ассьыс став ёртъяссӧ, мый найӧ абу тырмымӧн чорыдӧсь веранас да ставныс усьӧны «нетовщинаӧ».
— Тайӧ ставсӧ Алексаша тіянӧс гудрӧдлӧ,
— кутшӧм вӧд, петук чукӧстчис!
Нетовщина вӧлі скӧрмӧдӧ да, тыдалӧ, повзьӧдлӧ сійӧс, но юалӧм вылӧ: мый гӧгӧрвосьӧ тайӧ велӧдӧмас?
— сійӧ вочавидзис эз вывті тӧлкӧн.
— Нетовщина — медся курыд еретникалӧмыс, сыын ӧти вежӧр, а енмыс абу!
Вот казакъясын, чу, нинӧм нин и оз почитайтны, Библия кындзи, а Библия — сійӧ саратовскӧй немечьяссянь, Люторсянь, код йылысь шуӧма: «имя себе прилично сочета: воистину бо — Лютор, иже лют глаголется, люте бо, любо» люто!
Нетовецъяс шусьӧны шалопутъясӧн, а сідзжӧ штундаӧн, и ставыс тайӧ — Рытыввывсянь, сэтчӧс еретникъяссянь.
Изуродуйтӧм кокнас тапкӧдігтыр, сійӧ висьталіс кӧдзыда да веськыда:
— Вот кодӧс выль обрядса вичкоыдлы колӧ вӧтлыны, вот кодӧс кыйӧдны да сотнытӧ!
А оз миянӧс, ми — медважся Русь, миян вера истиннӧй, асыввывса, вужнас роч вера, а тайӧ ставыс — Рытыввыв, вежньӧдлӧм, вӧльнӧумничайтӧм!
Немечьяссянь, французъяссянь — кутшӧм бур?
Со найӧ дас кыкӧд вонад...
Ылалӧмӧн, сійӧ вунӧдліс, мый сы водзын детинка, ён кинас босьтіс менӧ кушакӧд и, то асланьыс кыскыштігмоз, то йӧткыштігмоз, висьталіс мичаа, шызьӧмӧн, пӧся да том морт моз:
— Йӧйтӧдлӧ морт вежӧрсӧ аслас лӧсьӧдӧмторъяс пиын, лёк кӧин моз йӧйтӧдлӧ сійӧ, дяволлы кывзысьысь, морт ловсӧ, ен сетӧмторсӧ мырддьӧмӧн!
Мый мӧвпыштӧмаӧсь, беслысь, кывзысьысьяс!
Богомолъяс, кодъяс пыр став нетовщинаыс мӧдіс, велӧдлісны: сотанаыд пӧ дзик ен пи, Исус Христослӧн ыджыдджык вок,
— со кытчӧдз воисны!
Велӧдісны сідзжӧ: начальстволысь — не кывзысьны, удж — не вӧчны, гӧтыръястӧ, челядьтӧ — эновтны; нинӧм пӧ мортлы оз ков, некутшӧм пӧрядок, а мед морт олас кыдз окотаыс, кыдз сылы бес тшӧктас.
Вот бара тыдовтчис Алексашкаыд тайӧ, о, нидзувъяс...
Вӧвлі, мый сэки приказчик заставляйтліс менӧ мыйкӧ вӧчны, ме мунлі старик дінысь, но сійӧ, ӧтнасӧн галлерея вылӧ кольӧмӧн ас гӧгӧрса тыртӧмас висьталіс водзӧ:
— О, бордтӧм ловъяс, о, синтӧг чужысь каньпиян,
— кытчӧ пышъя тіянысь?
И сэсся, юрсӧ чатӧртӧмӧн, кияснас пидзӧсас мыджсьӧмӧн, дыр чӧв оліс, видзӧдіс вӧрзьытӧг тӧвся, рудов небесаӧ.
Сійӧ ме вылӧ кутіс видзӧдны внимательнӧйджыка да меліджыка, менӧ книга сайысь суигӧн, малаліс пельпомӧд да висьталіс:
— Лыддьы, ичӧт морт, лыддьы. Згӧдитчас.
Тӧлкторйыд, тыдалӧ, тэнад эм; жаль — ассьыд ыджыдджыкъясӧс он уважайт, быдӧнкӧд пинь на пинь, тэ думайтан — тайӧ ышмалӧмыд кытчӧ тэнӧ вайӧдас?
Тайӧ, ичӧт морт, вайӧдас оз кытчӧкӧ мӧдлаӧ, кыдз арестантскӧй ротаӧ.
Книгаястӧ лыддьы, но помнит, — книгаыд книга, а ов аслад юрвемӧн!
Со Хлыст ордын вӧлі наставник Данил, сідз сійӧ воис мӧвпӧ, мый ни важ ни выль книгаяс пӧ оз ковны, чукӧртіс найӧс кулльӧ, да — ваӧ!
Да...
Тайӧ, дерт, сідзжӧ — йӧйталӧм!
Со и Алексаша, пон юр, мутитчӧ...
Сійӧ пыр тшӧкыдджыка казьтывліс тайӧ Алексаша йывсьыс да ӧтчыд лавкаӧ локтіс тӧждысян чужӧма, суров, висьталіс приказчиклы:
— Александр Васильев тані, карас, тӧрыт воӧма!
Корси, корси сійӧс — эг аддзы.
Дзебсясьӧ!
Пукышта, колӧкӧ пыралас татчӧ...
Приказчик лӧгпырысь шыасис:
— Ме нинӧм ог тӧд, некодӧс!
Юрсӧ гогнитӧм бӧрын, сійӧ шуис:
— Сідзи и колӧ: тэныд — став йӧзыс ньӧбасьысьяс да вузасьысьяс, а мукӧдъяс абуӧсь!
Гӧститӧд жӧ чайнад...
Кор ме вайи ыджыд ыргӧн чайникӧн пӧсь ва, лавкаын вӧліны нин гӧстьяс: гажаа нюмъялысь старик Лукиан, а ӧдзӧс сайын, пемыд пельӧсас, пукаліс выль морт, коді вӧлі шоныд пальтоа, кузь гынсапӧга, гӧрд кушак вӧня, синкымӧдзыс лэдзӧм шапкаа.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі мисьтӧм, сійӧ кажитчис ньӧжмыдӧн, рамӧн, вӧлі скодитӧ приказчик вылӧ, коді сӧмын на воштӧма местасӧ да сійӧн вывті жугыль.
Петр Васильев, сыланьӧ видзӧдтӧг, мыйкӧ висьталіс стрӧга да збыльысь, а сійӧ тіралан кинас пыр вешталіс шапкасӧ: лэптас кисӧ, быттьӧ пернапасасьны кӧсйӧ, да вештыштас шапкасӧ вывлань, сэсся — ещӧ и ещӧ, а сійӧс пӧшти юрдзибйылӧдзыс вештӧм бӧрын, бара дзескыда да лӧсьыдтӧма шапкаалас синкымӧдзыс.
Тайӧ судорожнӧя шенасьӧмыс менӧ заставитіс тӧд вылӧ уськӧдны дурак Игошаӧс — «зептад смертьӧс».
— Миян ичӧт гудыр юын плавайтӧны быдпӧлӧс налимъяс да пыр ёнджыка гудыртӧны васӧ,
висьталіс Петр Васильев.
Приказчик кодь морт ньӧжйӧник да спокойнӧя юаліс:
— Тайӧ тэ — ме йылысь али мый?
— Мый кӧть и тэ йылысь...
Сэки мортыд нӧшта юаліс, гусьӧник, но вывті сьӧлӧмсяньыс:
— Но, а ас йывсьыд кыдз тэ шуан, мортӧй?
— Ас йылысь ме сӧмын енлы висьтала — сійӧ менам делӧ...
— Абу, мортӧй, и менам сідзжӧ,
— торжественнӧя да мыйвынсьыс шуис выль морт.
— Эн бергӧд ассьыд чужӧмтӧ правдаысь, эн синтӧммӧд асьтӧ ачыд, сійӧ лоӧ ен да йӧз водзын ыджыд грек!
Мем сьӧлӧм вылӧ воис, мый сійӧ Петр Васильевӧс шуӧ мортӧн, да менӧ волнуйтіс сылӧн ичӧтик, торжественнӧй гӧлӧсыс.
Сійӧ сёрнитіс сідзи, кыдз бур попъяс лыддьӧны «господи, владыко живота моего», да пыр копыртчыліс водзлань, улӧс вывсьыс вешйӧмӧн, аслас чужӧм водзын кинас ӧвтчигтыр.
— Эн вид менӧ, грекнад ме абу няйтджык тэысь...
— Пузис самӧварыд, чушйӧдлыны кутіс,
— лӧгпырысь шуыштіс пӧрысь начетчик, а мӧдыс водзӧ висьталіс сы кывъяс вылӧ сувтлытӧг:
— Сӧмын енмыс тӧдӧ, коді ёнджыка гудыртӧ свят духлысь источникъяссӧ, — гашкӧ, тайӧ — тіян грек; книгасаяс — бумажнӧй йӧз, а ме абу книжнӧй, абу бумажнӧй, ме — прӧстӧй, ловъя морт...
— Тӧда ме тэнсьыд прӧстӧйлунтӧ, кывлывлі вель унаысь!
— Тайӧ ті дзуганныд йӧзсӧ, ті чегъяланныд веськыда сійӧ мӧвпъяссӧ, ті, книжникъяс да фарисейяс...
Ме — мый шуа, висьтав?
— Ересь!
— шуис Петр Васильев, а морт новлӧдліс ас чужӧм водзтіыс кипыдӧссӧ, быттьӧ лыддис сы вылӧ гижӧмтор да пӧся висьталіс:
— Ті думайтанныд: йӧзӧс ӧти картаысь мӧдӧ вӧтлӧмӧн налы бурджыкӧс вӧчанныд?
А ме шуа — онӧй!
Ме шуа — мездысь, морт!
Мый вылӧ керкаыд, гӧтырыд да ставыс тэнад ен водзас?
Мездысь, мортӧй, ставсьыс, мый вӧсна йӧзыс нӧйтӧны да начкӧны мӧда-мӧдсӧ,
— зарни вӧсна, эзысь вӧсна да быдпӧлӧс эмбур вӧсна, сійӧ ӧд сім и пеж!
Абу мувывса лудъяс вылын лов спаситаніныд, а райскӧй долинаясын!
Торйӧдчӧй ставсьыс, шуа, ме, орӧдӧй став йитӧдъяссӧ, гезъяссӧ, бырӧдӧй тайӧ мирыслысь везъяссӧ,
— тайӧ антихристлӧн кыӧмтор...
Ме муна веськыд туйӧд, ме ог чукльӧдлы душанам, пемыд мирсӧ ог примит...
— А нянь, ва, паськӧм — босьтан?
Сійӧ ӧд, видзӧд, мирскӧй!
— ехиднӧя шуис старик.
Но и тайӧ кывъясыс эз инмыны Александрлы, сійӧ водзӧ висьталіс пыр ёнджыка сьӧлӧмсяньыс, и, кӧть гӧлӧсыс вӧлі ичӧт, кажитчис, мый сійӧ пӧлялӧ ыргӧн трубаӧ.
— Мый дона тэныд, мортӧй?
Сӧмын ӧти ен дона; сувт жӧ сы водзӧ, — быдторйысь сӧстӧм, орӧд мувыв кӧртӧдъястӧ аслад лолысь, и аддзас енмыс: тэ — ӧтнад, сійӧ — ӧтнас!
Сідз матыстчан енлань, тайӧ — сы дінӧ ӧти туй!
Вот мыйын спасениетӧ индӧма — мам-батьтӧ шыбыт, индӧма, ставсӧ шыбыт да весиг асьтӧ пӧрйӧдлысь синтӧ перйы!
Ен ради бырӧд ассьыд тушатӧ да видз ловтӧ, и тэнад лолыд ыпъявны кутас нэмыд...
— Нолтӧ тэнӧ дуксьӧм понъяс дінӧ,
— сувтігмозыс шуис Петр Васильев.
— Ме вӧлі чайта, мый тэ колян восяньыд вежӧраджык лоин, а тэ сыысь на омӧльджык...
Старик катласигтыр петіс терраса вылӧ; тайӧ повзьӧдіс Александрӧс, сійӧ шензьӧмӧн тэрмасигтыр юаліс:
— Мунан?
А...
кыдз нӧ?
Но мелі Лукиан лӧньӧдӧмӧн мигнитіс да шуис:
— Нинӧм...
Нинӧм...
Сэки Александр шыбытчис сы вылӧ:
— Вот и тэ, мувывса мырсьысь-пессьысь, сідзжӧ коялан ёгӧсь кывъяс, а мый тӧлкыс?
Но — куим паръя аллилуйя, но — сугубӧй...
Лукиан шпыньмуні сылы да сідзжӧ петіс терраса вылӧ, а мӧдыс, приказчик дінӧ шыасьӧмӧн, увереннӧя шуис:
— Оз вермыны найӧ терпитны менсьым душаӧс, оз вермыны!
Бырӧны, кыдзи би шӧрысь тшын...
Приказчик плеш пырыс видзӧдліс сы вылӧ да коса висьталіс:
— Ме тіянлысь делӧястӧ ог гӧгӧрво.
Морт быттьӧкӧ яналыштіс, лэдзыштіс шапкасӧ, бормочитіс:
— Кыдз нӧ позьӧ не гӧгӧрвоны?
Тайӧ сэтшӧм делӧяс...
найӧ требуйтӧны, медым гӧгӧрвоисны...
Юрсӧ лэдзӧмӧн, минута мында пукаліс чӧва; сэсся сійӧс чукӧстісны старикъяс, и куимнаныс найӧ прӧститчытӧг мунісны.
Тайӧ мортыс ыпнитіс ме водзын войся кӧстер моз, яра сотчыштіс да кусі, аслас олӧм отрицайтӧмӧн меным кутшӧмкӧ правда чувствуйтны заставитӧмӧн.
Рытнас, кор лои прӧст кад, ме сьӧлӧмсянь висьталі сы йылысь иконописнӧй старшӧй мастерлы, раминик да мелі Иван Ларионовичлы; сійӧ кывзіс менсьым да гӧгӧрвоӧдіс:
— Пышйӧм морт, тыдалӧ, тайӧ эмӧсь сэтшӧм сектаръяс — нинӧм оз признайтны.
— Кыдзи нӧ найӧ олӧны?
— Пышъялӧмӧн олӧны, пыр странствуйтӧны му вывті, сы вӧсна и сетӧма налы сэтшӧм нимсӧ — пышъялысь йӧз!
Му да сы вылысь ставыс — миянлы тӧдтӧм, шуӧны найӧ, а полиция найӧс лыддьӧ вреднӧйӧн, куталӧ...
Кӧть ме олі курыда, но ме эг гӧгӧрволы: кыдзи нӧ сійӧ позьӧ пышйыны ставсьыс?
Сійӧ кадын менӧ кытшалысь олӧмын уна вӧлі мем интереснӧйыс да донаыс, да регыд Александр Васильев кельдӧдіс менам паметьын.
Но кадысь кадӧ, сьӧкыд часъясӧ, сійӧ чужлі ме водзӧ: мунӧ луд вывті, руд туй кузя, вӧрлань, вешталӧ шапкасӧ еджыд, уджавтӧм ки дзӧран вӧрасӧн да боргӧ:
— Ме муна веськыд туйӧд, ме нинӧм ог примит!
Кӧртӧдъястӧ пӧ орӧд...
Сыкӧд орччӧн дум вылӧ усьлі батьӧ, кыдзи бабушка сійӧс аддзыліс вӧтӧн: киас сус пу беддя, а сы бӧрся котӧртӧ сера пон, тірӧдӧ кывнас...
ХІІІ
Иконописнӧй мастерскӧй вӧлі ыджыд джынвыйӧ каменнӧй керкаса кык комнатаын; ӧти комнатаыслӧн куим ӧшинь видзӧдӧны дворланьӧ да кык — садйӧ, мӧдыслӧн — ӧти ӧшинь садланьӧ, мӧд ӧшинь улича вылӧ.
Ӧшиньясыс посниӧсь, квадратнӧйӧсь, стеклӧясыс наын, важмӧмысла ӧшка-мӧшка рӧмаӧсь, мастерскӧйӧ омӧля лэдзӧны гӧлиник, кельыд югӧръяссӧ тӧвся лунъяслысь.
Кыкнан комнатасӧ дзескыда тыртӧма пызанъясӧн, быд пызан сайын, копыртчӧмӧн, пукалӧ ӧбраз гижысь, мукӧд пызан саяс кыкӧн.
Пӧтӧлӧксянь кӧвъяс йылын лэччӧны стеклӧ шаръяс; найӧс тыртӧма ваӧн, и найӧ чукӧртӧны лампалысь югыдсӧ да шыбытӧны сійӧс квадратнӧй ӧбраз пӧв вылӧ еджыд, кӧдзыд югӧрӧн.
Мастерскӧйын жар да дука, уджалӧ морт кызь кымын «богомаз» Палехысь, Холуйысь, Мстераысь; ставныс пукалӧны разьӧм юръюла ситеч дӧрӧмаӧсь, тикӧвӧй гачаӧсь, кӧмтӧмӧсь либӧ нямӧдаӧсь.
Мастеръяс юр весьтын паськӧдчӧма сотӧм махоркалӧн лӧзов тшын, сука ӧвтӧ олифа, лак, сісь кольк дукӧн.
Сир моз ньӧжйӧ визувтӧ нориник владимирскӧй сьыланкыв:
— Со кутшӧм тай яндысьтӧм ӧнія йӧз —
Став йӧз дырйи детинка нывкаӧс кутліс...
Сьылӧны и мукӧд сьыланкывъяс, сідзжӧ гажтӧмъясӧс, но тайӧс медся тшӧкыда.
Сылӧн нюжйӧдлан мотивыс оз мешайт думайтны, оз мешайт новлӧдлыны сьӧдбӧж гӧнысь вӧчӧм кисточкаӧн ӧбраз серпас кузя, «доличнӧйлысь» складкаяссӧ краситігтыр, святӧйяслӧн лысермунӧм чужӧмъяс вылӧ страдайтӧмлысь вӧсньыдик чукыръяс пуктӧмӧн.
Ӧшинь весьтын ичӧт мӧлӧтнас тотшкӧдчӧ чеканитчысь Гоголев — юысь старик, ыджыд лӧз нырӧн; дышиник сьыланкыв струяӧ дугдывтӧг сюйсьӧ мӧлӧтлӧн коса тотшкӧдӧм — быттьӧкӧ пучей йирӧ пу.
Ӧбраз гижӧм некодӧс оз увлекайт; кутшӧмкӧ лёк мудрец юклӧма уджсӧ уна пельӧ, кодъясын абу мичлуныс да оз вермыны чужтыны удж дінӧ радейтӧм, сы дінӧ интерес.
Кӧсӧй синма столяр Панфил, лёк да лӧгалысь, ваялӧ сыӧн стружитӧм да клеитӧм разнӧй размера кипарисовӧй да липовӧй пӧвъяс; чахоткаа зон Давидов найӧс краситӧ; сылӧн ёртыс Сорокин пукталӧ «левкас»;
Миляшин нуӧдалӧ карандашнас подлинникысь серпассӧ, старик Гоголев зарниалӧ да чеканитӧ зӧлӧта вывті узор, доличникъяс гижӧны пейзаж да паськӧмъяснысӧ ӧбразлысь, сэсся сійӧ чужӧмтӧг да киястӧг, сулалӧ стен бердын, виччысьӧ личникъяслысь помалӧм.
Вывті лӧсьыдтӧм видзӧдны иконостасъяслы да алтарь ӧдзӧсъяслы вӧчӧм гырысь ӧбразъясӧс, кор найӧ сулалӧны стен бердын чужӧмтӧг, киястӧг да кокъястӧг, — сӧмын ӧти ризі либӧ латы да дженьыдик дӧрӧмъяс архангелъяслӧн.
Тайӧ сераа гижӧм пӧвъяссьыс ӧвтӧ кулӧм дукӧн; сійӧ, мый эськӧ вермис ловзьӧдны найӧс, абу, но кажитчӧ, мый сійӧ вӧлӧма нин да чудеснӧя бырӧма, кольӧма сӧмын ассьыс сьӧкыд ризісӧ.
Кор «тушасӧ» гижӧма личникӧн, ӧбразсӧ сетӧны мастерлы, коді пукталӧ узор кузяыс чеканок «финифтьяс»; гижӧдъяссӧ гижӧ сідзжӧ торъя мастер, а лакуйтӧ ачыс мастерскӧйӧн веськӧдлысьыс, Иван Ларионыч, рам морт.
Чужӧмыс сылӧн руд, тошкыс сідзжӧ руд, вӧсньыдик шӧвк гӧнъясысь, рудов синъясыс кыдзкӧ торъя нин пыдынӧсь да жугыльӧсь.
Сійӧ бура нюмъялӧ, но сылы он нюмды, абу лӧсьыд кыдзкӧ,
сійӧ мунӧ Симеон Столпник ӧбраз вылӧ — сэтшӧм жӧ косньӧд, омӧль, да сылӧн вӧрзьывтӧм синъясыс сэтшӧм жӧ отвлечённӧя видзӧдӧны кытчӧкӧ ылӧ, йӧзъяс да стенаяс пыр.
Кымынкӧ лун мысти сы бӧрын, кыдз ме пыри мастерскӧйӧ, зібйыв спасъяс кузя мастер, донскӧй казак Капендюхин, мича да ён морт, локтіс кодъюрӧн да, пиньяссӧ мурчкурччӧмӧн, юмов, бабалӧн кодь синъяссӧ читкыртӧмӧн, заводитіс чӧва нӧйтны ставнысӧ кӧрт кулакъяснас.
Ляпкыдик да статя, сійӧ шыбласис мастерскӧй кузя, быттьӧ кӧбрегын крысаяс пӧвсын кань; шӧйӧвошӧм йӧз сыысь дзебсисны пельӧсъясӧ да сэсянь мӧда-мӧдныслы горзісны:
— Нӧйт!
Личник Евгений Ситановлы удайтчис ӧвтыштны табуретӧн дурмӧм буянлы юрас.
Казак пуксис джоджӧ, сійӧс пыр жӧ пӧрӧдісны да кӧртавлісны кичышкӧдъясӧн, сійӧ кутіс найӧс йирны да нетшкыны зверь пиньяснас.
Сэки дурмымӧн скӧрмис Евгений, — чеччыштіс пызан вылӧ, да бок бердас гырддзаяссӧ топӧдӧмӧн лӧсьӧдчис чеччыштны казак вылӧ; джуджыд, сӧнӧд, сійӧ аслас чеччыштӧмӧн тшук эськӧ лязӧдіс Капендюхинлысь морӧсклеткасӧ, но сійӧ минутаӧ сы дорӧ воис пальтоа да шапкаа Ларионыч, чуньнас грӧзитіс Ситановлы да шуис мастеръяслы гусьӧник да тӧлкӧн:
— Петкӧдӧй сійӧс посводзӧ, мед палялас...
Казакӧс кыскисны мастерскӧйысь, сувтӧдалісны пызанъяс, улӧсъяс да бара пуксисны уджавны, висьтавлісны ёрт вын йылысь дженьыдик замечаниеяс, тунъялісны, мый коркӧ сійӧс виасны жӧ косясигас.
— Вины сійӧс сьӧкыд,
— шуис Ситанов зэв спокойнӧя, кыдзи сёрнитӧны ззв тӧдса удж йылысь.
Ме видзӧді Ларионыч вылӧ, гӧгӧрвотӧг мӧвпалігтыр: мыйла тайӧ зумыд, скӧр йӧзыс сэтшӧм кокниа кывзысьӧны сылысь?
Сійӧ быдӧнлы петкӧдліс, кыдзи колӧ уджавны, весиг медбур мастеръяс окотапырысь кывзісны сылысь сӧветъяс;
Капендюхинӧс сійӧ велӧдіс ёнджыка да унджык кывйӧн мукӧдъясӧс дорысь.
— Тэ, Капендюхин, шусян — живописец; сійӧ лоӧ, тэд колӧ живӧя гижны, итальянскӧй модаӧн.
Маслӧӧн рисуйтчӧм корӧ шоныд краскаяслысь ӧтувъялун, а тэ со лишнӧй белитін, и богородицаыдлӧн синъясыс лоины кӧдзыдӧсь, тӧвсяӧсь.
Бандзибъяссӧ гижӧма гӧрда, яблок кодя, а синъясыс — на дінӧ бокӧвӧйӧсь.
Дай абу лючкиа сувтӧдӧма — ӧтикыс видзӧдӧ ныргӧчас, мӧдыс кӧсичаланьыс вешйӧма, и артмӧма чужӧмыс абу святӧйлӧн кодь сӧстӧм, а мудер, мувывса кодь.
Он думайт тэ уджалігад, Капендюхин.
Казак, кывзігмозыс, вешкыртӧ чужӧмсӧ, сэсся, баба синъяснас яндысьтӧг нюмъялігмоз, лӧсьыд, но кодалӧмысла неуна сибдыштӧм гӧлӧсӧн, висьталӧ:
— Ок, Ив-ан Ларионыч, батьӧй,
— тайӧ абу менам удж.
Ме музыкантӧн чужи, а менӧ — манакӧ!
— Сьӧлӧмсянь зільӧмӧн быд удж позьӧ венны.
— Оз, мый сэтшӧм меыс?
Мем эськӧ колльысьысьӧ, да збой тройка, э...
И, голя гӧчсӧ чургӧдӧмӧн, сійӧ ӧтчаяннӧя нюжӧдӧ:
— Э, и-эх, до-оддяла ме збоя
Тройка карӧй вӧвъясӧс,
Ох, да и тӧвзьышта сэзь войӧд
Аддзӧдлыны — ой, дай кутыштлыны дроляӧс!
Иван Ларионович, покорнӧя нюмъялігтыр, лӧсьӧдӧ ӧчкисӧ рудов, жугыль ныр вывсьыс да ылыстчӧ, а дас гӧлӧс дружнӧя босьтӧны сьыланкыв, коді, вына потокӧ ӧтлаасьӧмӧн, да, мастерскӧйсӧ ставнас сынӧдӧ кыпӧдӧмӧн моз, ӧткодя качайтӧ сійӧс.
— Вӧвъяс асьныс тӧдӧны,
Кӧн олӧ сударушка...
Ученик Пашка Одинцов дугдіс кольквиж кисьталӧмысь, кыкнан киас босьтіс кольккыш да вӧсньыдик гӧлӧсӧн босьтсис сьывны.
Шыясӧн дурмӧмъяс, ставныс вунӧдчисны, ставныс лолалӧны ӧти морӧсӧн, олӧны ӧти чувствоӧн, синбӧжнаныс казак бӧрся кыйӧдӧмӧн.
Кор сійӧ сьыліс, мастерскӧй сійӧс признайтіс аслас владыкаӧн; быдӧн кыссисны сыланьӧ, видзӧдісны сійӧ кияслысь паськыда шенасьӧмсӧ — сійӧ паськӧдліс кияссӧ, быттьӧкӧ лӧсьӧдчис лэбны.
Ме уверен, мый сійӧ кӧ эськӧ, сьылӧмсӧ друг орӧдӧмӧн, горӧдіс:
— Нӧйт, жуглы ставсӧ!
— ставныс, весиг медся солиднӧй мастеръяс, кымын кӧ минутаӧн эськӧ мастерскӧйсӧ пасьйисны чаг торпыригӧдз.
Сьывліс сійӧ шоча, но сійӧ буйнӧй сьыланкывъяслӧн властьыс пыр вӧлі ӧткодь венны позьтӧм да вына; мед кӧть кутшӧм сьӧкыд эськӧ эз вӧв йӧзлы, сійӧ кыпӧдліс да ӧзтыліс найӧс, ставныс зэлӧдчылісны, лолісны вынъяслӧн пӧся йитчӧмын вынйӧра органӧн.
Тайӧ сьыланкывъясыс менсьым кыпӧдісны сьылысь дінӧ, йӧз вылын сылӧн мича власть дінӧ вежалан пӧсь чувство; мыйкӧ шуштӧма волнуйтысь киссис менам сьӧлӧмӧ, сійӧс висьмӧн паськӧдӧмӧн, окота вӧлі бӧрдны да горзыны сьылысь йӧзлы:
— Ме радейта тіянӧс!
Чахоткаа, вижов Давидов, ставнас пратьӧсь юрсиа, сідзжӧ паськӧдіс вомсӧ, тешкодя скодитіс чавканпи вылӧ, коді муртса на петӧма кольк пытшсьыс.
Гажа, буйнӧй сьыланкывъяс сьывлісны сӧмын сэки, кор сійӧс босьтліс казак, тшӧкыдджыка жӧ сьывлісны нор да нюжйӧдланъясӧс «бессовестный народ» йылысь, «Уж как под лесом — лесочком» да Александр І кувсьӧм йылысь: «Как поехал наш Лександра свою армию смотреть».
Мукӧддырйи, миян мастерскӧйса медбур личник Жихарев вӧзйӧм серти, заводитлісны сьывны вичко сьыланкывъяс, но сійӧ шоча удайтчыліс.
Жихарев пыр зілис воӧдчыны кутшӧмкӧ аслыссяма, сӧмын сылы ӧтнаслы гӧгӧрвоана стройностьӧ да ставныслы мешайтіс сьывны.
Тайӧ вӧлі ар нелямын вита морт, косіник, кушмӧм юра, чиганлӧн кодь сьӧд, читкыльӧсь юрсиа, ус кодь гырысь, сьӧд синкымъяса.
Ичӧтик ёсь сук тошыс ёна мичмӧдіс сылысь вӧсньыдик мугӧм, нероч чужӧмсӧ, но гӧрба ныр улас чурвидзисны чорыд усъяс, кодъяс лишнӧйӧсь нин сы синкымъяс дырйи.
Лӧзов синъясыс сылӧн вӧлі торъялӧны: шуйгаыс — тӧдчымӧнъя ыджыдджык веськыдсьыс.
— Пашка!
— горзіс сійӧ тенорӧн менам ёртлы, учениклы,
— нолтӧ босьтлы: «Хвалите!»
Войтыр, кывзӧй!
Водздӧраас кияссӧ чышкалігмоз Пашка босьтіс...
— Хва-алите...
— И-имя господне,
— отсаліс кымынкӧ гӧлӧс, а Жихарев тӧждысьӧмӧн горзіс:
— Евгений — улӧджык!
Лэдз гӧлӧстӧ дзик душа пытшкӧдзыд...
Ситанов шытӧг, быттьӧ бӧчкаӧ кучкалӧ, нюжӧдӧ:
— Р-раби господа...
— Абу сі-идз!
Тат колӧ сідз босьтны, медым муыс сыркмунліс да асьныс гурйыв воссисны ӧдзӧсъяс, ӧшиньяс!
Жихарев ставнас нетшкысис гӧгӧрвотӧм кыпыдлунын, сылӧн дивӧ кодь синкымъясыс вешъясьӧны плеш вывтіыс вывлань — увлань, сылӧн гӧлӧсыс орӧ, да чуньясыс ворсӧны тыдавтӧм гусли вылын.
— Рабы господа — гӧгӧрвоан?
— ёна тӧдчӧдӧмӧн висьталӧ сійӧ.
— Тайӧ колӧ чувствуйтны кӧйдысӧдзыс, став кыш пырыс.
Р-рабы, хвалите господа!
Кыдз нӧ ті, ловъя йӧз, он гӧгӧрвоӧй?
— Тайӧ миян некор оз артмы, кыдз тіянлы тӧдса,
— вежливӧя висьталӧ Ситанов.
— Но, эновтам!
Жихарев жугыля босьтсьӧ уджавны.
Сійӧ медбур мастер, вермӧ гижны чужӧмъяс по-византийски, по-фряжски да «живописнӧя», итальянскӧй модаӧн.
Иконостас вылӧ заказъяс примитігӧн Ларионыч сӧветуйтчӧ сыкӧд,
— сійӧ бура тӧдӧ ӧбраз гижан подлинникъястӧ, став дона копияясыс чудотворнӧй ӧбразъяслӧн — Феодоровскаялӧн, Смоленскаялӧн, Казанскаялӧн да мукӧдлӧн — мунӧны сы ки пыр.
Но подлинникъяс пиын лукйысигӧн сійӧ гораа ропкӧ:
— Кӧрталісны миянӧс тайӧ подливникъясыд...
Колӧ веськыда шуны: кӧрталісны!
Мастерскӧйын аслас важнӧй положение вылӧ видзӧдтӧг, сійӧ мукӧдъясысь омӧльджыка ышнясьӧ, меліа относитчӧ ученикъяс дінӧ — ме да Павел дінӧ; кӧсйӧ велӧдны миянӧс мастерствоӧ — тайӧн некод оз занимайтчы сыысь ӧтдор.
Сійӧс сьӧкыд гӧгӧрвоны; вообще — жугыль морт, сійӧ мукӧддырйи быдса вежонӧдз уджалас ланьтӧмӧн, быттьӧ немӧй; видзӧдӧ быдӧн вылӧ шензьӧмӧн да чуждӧя, быттьӧ медводдзаысь аддзӧ сылы тӧдса йӧзӧс.
И кӧть вывті радейтӧ сьылӧм, но сійӧ лунъясӧ оз сьыв да быттьӧкӧ весиг оз кыв сьылӧм шысӧ.
Ставӧн видзӧдӧны сы вылӧ мӧда-мӧдыслы сы вылӧ мигайтігтыр.
Сійӧ гӧрбыльтчӧма пӧлӧн пуктӧм ӧбраз весьтӧ, а пӧвйыс сулалӧ сійӧ пидзӧсъяс вылын, шӧрыс мыджсьӧ пызан дорыш вылӧ, сылӧн вӧсньыдик кисточкаыс бура гижӧ пемыд, кидмӧм чужӧм, ачыс сійӧ сідзжӧ пемыд да кидмӧм.
Друг сійӧ висьталӧ, ярскӧба да ӧбӧдитчӧмӧн:
— Предтеча — мый сэтшӧмыс?
Теч, — важ ногӧн лоӧ — мунны.
Предтеча — предшественник, а — абу мыйкӧ мӧдтор...
Мастерскӧйын лоӧ лӧнь, ставӧн сералігтыр кӧсӧйтчӧны Жихаревлань, а чӧвлӧняс кылӧны тешкодь кывъяс:
— Сійӧс оз ков ыж ку пасьӧн гижны, а бордъясӧн...
— Тэ — кодкӧд сёрнитан?
— юалӧны сылысь.
Сійӧ чӧв олӧ, оз кыв юалӧмсӧ либӧ оз кӧсйы вочавидзны, сэсся — виччысян чӧвлӧняс бара усьӧны сылӧн кывъяс:
— Олӧмтӧ колӧ тӧдны, а коді сійӧс тӧдӧ — олӧмтӧ?
Мый нӧ ми тӧдам?
Олам бордтӧг...
Кӧні ловным!
Ловным кӧні?
Подлинникъяс...
да!
— эм.
А сьӧлӧмыс — абу...
Тайӧ гораа мӧвпалӧмыс кыпӧдӧ быдӧнлысь, Ситановлысь кындзи, смекайтчан нюмдӧмъяс — пӧшти пыр кодкӧ-нибудь эльтыштӧмӧн вашнитас:
— Субӧтаӧ — юсяс...
Кузиник, сӧнӧд Ситанов, кызь кык арӧса зон, гӧгрӧс чужӧма, ус ни синкымъяс абуӧсь, жугыля да серьёзнӧя видзӧдӧ пельӧсӧ.
Помнита, Феодоровская божья матерлысь копиясӧ помалӧм бӧрын, Жихарев пуктіс ӧбразсӧ пызан вылӧ да шуис гораа, волнуйтчан гӧлӧсӧн:
— Помалӧма лои, матушка!
Кутшӧм чаша, тэ,
— пыдӧстӧм чаша, кытчӧ кутас киссьыны ӧні мирса йӧзлӧн курыд синваыс...
И пельпом вылас шыбытіс кодлыськӧ пальтосӧ да муніс кабакӧ.
Томйӧз кутісны серавны, шутлявны; олӧмаджык йӧз вежалӧмӧн ышловзисны сы бӧрся, а Ситанов матыстчис удж бердас, сюся видзӧдліс сы вылӧ да висьталіс:
— Дерт, сійӧ юсяс, ӧд уджсӧ жаль сдайтны.
Тайӧ жалитӧмыс — абу быдӧнлы доступнӧй.
Жихаревлӧн юсьӧмъяс пыр заводитчылісны субӧтаясӧ.
Тайӧ, пӧжалуй, эз вӧв пырся висьӧм алкоголик-мастерӧвӧйлӧн; заводитчыліс тайӧ сідзи: асывнас сійӧ гижліс записка да сійӧн кытчӧкӧ мӧдӧдліс Павелӧс, а ӧбед водзвылын Ларионычлы висьталіс:
— Ме талун — пывсянӧ!
— Дыр-ӧ кежлӧ?
— Но, господи...
— Пӧжалуйста, эн дырджык кыдз воторникӧдз!
Жихарев сӧгласитчӧмӧн гогйӧдліс куш юрлынас, синкымъясыс сылӧн тіралісны.
Пывсянысь воӧм бӧрын, сійӧ пасьтасис франтӧн, ӧшӧдіс манишка, голя вылас косынка, атласнӧй жилетка кузяыс лэдзис кузь эзысь чеп да чӧва муніс; мем да Павеллы тшӧктіс:
— Рыт кежлас мастерскӧйсӧ бурджыка идралӧй; ыджыд пызансӧ мыськӧй, вуштӧй.
Ставнымлӧн лои праздничнӧй настроение, ставным тэрмасим помавны, чиститчим, котӧртім пывсянӧ, тэрыба ужнайтім; а ужын бӧрын воліс Жихарев, закуска кулёкъясӧн, сурӧн да винаӧн, а сы бӧрся — нывбаба, коді вӧлі ыджыд гӧгӧрбоксянь пӧшти безобразнӧя.
Тушанас сійӧ вӧлі вершӧк дас кыкӧн джуджыдджык кык аршинысь, миян став улӧсъяс и табуреткаяс сы водзын лоины чачӧяс кодьӧн, весиг кузь Ситанов — сы дінын пи кодь.
Сійӧ вывті статя, но сылӧн морӧсыс мылькйӧн кыптӧма щӧкаланьыс, вӧрасыс ньӧжмыд, укшаль.
Сылы ар нелямын саяс, но сылӧн гӧгрӧс, вӧртӧм, чужӧмыс, вӧвлӧн кодь гырысь синъяснас, том да шыльыд ичӧтик вомыс кажитчӧ рисуйтӧмаӧн, донтӧм аканьлӧн кодь.
Нывбаба шпыньяліс, сійӧ быдӧнлы сюйыштліс паськыд, шоныд кипыдӧссӧ да шуаліс ковтӧм кывъяс:
— Видза оланныд.
Кӧдзыд талун.
Кутшӧм дука тіян.
Тайӧ краска дук.
Видза оланныд.
Сы вылӧ, ёна туӧм ю кодь спокойнӧй да вына морт вылӧ, видзӧдны лӧсьыд, но сы сёрниын — мыйкӧ вӧт кодь, ставныс найӧ оз ковны да мудзтӧны.
Кыв шуӧм водзвылас сійӧ пӧльтчыліс, пӧшти чимгӧрд бандзибъяссӧ ещӧ ёнджыка гӧгрӧстӧмӧн.
Томйӧз гигзигтыр шӧпкӧдӧ:
— Вот и машина!
— Кӧлӧкӧльня!
Паръяссӧ бантикӧс моз, а кияссӧ морӧс улас пуктӧмӧн, сійӧ пуксьӧ нянь-сов тыра пызан сайӧ, самӧвар бердӧ, да ӧчередьӧн видзӧдӧ быдӧн вылӧ вӧвлӧн кодь синъяса бур видзӧдласнас.
Ставныс сійӧс бурӧ пуктӧны, томйӧз весиг неуна полыштӧ сыысь, — зонка видзӧдӧ тайӧ ыджыд туша вылас горш синъясӧн, но кор сы синкӧд паныдасяс сылӧн топыда кутлысь синмыс, зонка яналӧмӧн лэдзӧ ассьыс синъяссӧ.
Жихарев сідзжӧ бурӧ пуктӧ ассьыс гӧстясӧ, сыкӧд сёрнитӧ «ті» вылӧ, шуӧ сійӧс кумушкаӧн, гӧститӧдігас улӧдз копрасьӧ.
— Да ті эн тӧждысьӧй,
— юмова нюжӧдас гӧстя,
— кутшӧм ті беспокойнӧйӧсь, збыльысь!
Ачыс сійӧ олӧ тэрмасьтӧг, сылӧн киясыс вӧрӧны сӧмын гырддзаяссяньыс чуньясӧдзыс, а гырддзаясыс топыда жмитчӧмаӧсь бокъяс бердас.
Сы дінсянь ӧвтӧ пӧсь нянь спирт дук.
Старик Гоголев, нимкодьысла мыкталӧмӧн, ошкӧ нывбабалысь мичлунсӧ — быттьӧ дяк акафист лыддьӧ, мӧдыс кывзӧ шаньпырысь нюмъялігтыр, а кор Гоголев сорсяс кывъясас — сійӧ висьталӧ ас йывсьыс:
— А ныв дырйиным ми ньӧти эг вӧлӧй мичаӧсь, тайӧ ставыс нывбаба олӧмысь содіс миянлы.
Комын ар кежлӧ ми лоим сэтшӧм тӧдчанаӧн, мый весиг дворяна интересуйтчылісны, ӧти уезднӧй предводитель пара вӧла коляска кӧсйысьлісны...
Юыштӧм да чукрӧсь Капендюхин сы вылӧ видзӧдӧ лӧгалан видзӧдласӧн да скӧрысь юалӧ:
— Сійӧ — мыйысь нӧ кӧсйысис?
— Миян радейтчӧмысь, дерт,
— висьталӧ гӧстя.
— Радейтчӧм,
— шӧйӧвошӧмӧн бормочитӧ Капендюхин,
— кутшӧм али радейтчӧм сэні.
— Ті, сэтшӧм мича молодец, зэв бура тӧданныд радейтӧм йывсьыс,
— прӧстӧя висьталӧ нывбаба.
Мастерскӧй дзӧрӧ серамла, а Ситанов Капендюхинлы ропкӧдӧ:
— Дура, абу кӧ омӧльджык!
Татшӧмтӧ позьӧ радейтны сӧмын ыджыд, сьӧкыд шогла, кыдз ставлы тӧдса...
Сійӧ кельдӧдӧ винаысь, кӧсичаясас жемчужинаясӧн чепӧсйӧма пӧсь, вежӧра синъясыс тӧждысьӧмӧн ӧзйӧны.
А старик Гоголев, мисьтӧм нырнас копрасиг, чуньяснас чышкӧ син дорсьыс синвасӧ да юалӧ:
— Кымын кага тэнад вӧвлі?
— Кага менам ӧти вӧлі...
Пызан весьтын ӧшалӧ лампа, пач пельӧс сайын — мӧд.
Найӧ омӧля югдӧдӧны, мастерскӧй пельӧсъясӧ ӧтлаасисны пемыд вуджӧръяс, кысянь видзӧдӧны помӧдз гижавтӧм, юртӧм фигураяс.
Шыльыд руд чутъясын, кияс да юръяс местаын, каститчӧ шуштӧмтор; пырся серти ёнджыка кажитчӧ, мый святӧйяслӧн тушаясыс тӧдлытӧг вошӧмаӧсь краситӧм паськӧмъяс увсьыс, тайӧ пӧдвалысь.
Стеклӧ шаръяссӧ лэптӧмаӧсь дзик пӧтӧлӧк бердас, ӧшалӧны сэн крукъяс йылын, тшын ёкмыль пӧвсын, да лӧза дзирдалӧны.
Жихарев тӧждысьӧмӧн ветлӧдлӧ пызан гӧгӧр, гӧститӧдӧ ставнысӧ, сылӧн куш юрлыыс копыртчылӧ то ӧти дінӧ, то мӧд дінӧ, вӧсньыд чуньясыс дугдывтӧг ворсӧны.
Сійӧ — омӧльтчӧма, хищнӧй нырыс сылӧн лои ёсьджык, кор сійӧ сулалӧ билы бокногӧн, сы бандзиб вылӧ водӧ нырыслӧн сьӧд вуджӧр.
— Юӧй, сёйӧй, другъяс,
— висьталӧ сійӧ юрган тенорӧн.
А нывбаба кӧзяйственнӧя нюркйӧдлӧ:
— Мый ті, кумӧй, тӧждысянныд?
Быдӧнлӧн аслас ки, аслас аппетит:
сыысь унджык, мыйта колӧ — некод оз вермы сёйны!
— Шойччы, народ!
— кыпыда горзӧ Жихарев.
— Менам другъяс, ставным ми ен рабъяс, вай сьыламӧй «Хвалите имя»...
Сьылӧм оз ладмы, ставныс нин лигышмунӧмаӧсь, сёйӧмысь да винаысь коддзӧмӧн.
Капендюхин киын — кык рада гудӧк, том Виктор Салаутин, ракапи кодь сьӧд да серьёзнӧй, босьтіс бубен, зэлыд кучик кузяыс новлӧдлӧ чуньнас, кучикыс пыдысянь брунгӧ, ышмӧмӧн сяргӧны бракольчияс.
— Р-рускӧй!
— командуйтӧ Жихарев.
— Кума, пӧжалуйста!
— Ой,
— сувтігмоз ышлолалӧ нывбаба,
— кутшӧма ті тӧждысянныд.
Петӧ прӧст местаӧ да сы вылын сулалӧ часовня моз зумыда.
Сы вылын паськыд коричневӧй юбка, виж батист ковта да юр вылас алӧй чышъян.
Ышмӧмӧн нязгӧ гудӧк, тронякылӧны сылӧн кӧлӧкӧльчикъясыс, сяргӧны бракольчияс; бубен кучик сетӧ пыдысянь ружтан, сьӧкыд шы; тайӧс кывны абу лӧсьыд; быттьӧкӧ мортыс йӧймӧма да, оксӧмӧн, ырзӧмӧн, плешнас клёнӧдӧ стенӧ.
Жихарев йӧктыны оз куж, сійӧ прӧстӧ кокъяснас изӧ, югъявмӧн весалӧм сапӧг каблукнас зымӧдігтыр, кӧза моз чеччалӧ, лӧсьыд музыка шыас оз веськав.
Кокъясыс сылӧн — быттьӧ йӧзлӧн, тушаыс мисьтӧма нюглясьӧ, сійӧ пессьӧ, кыдзи черань везйын зі либӧ тывйын чери,
— тайӧ абу гажа.
Но ставныс, весиг кодъюраяс, сы вежнясьӧм вылӧ видзӧдӧны сюся, ставныс чӧва видзӧдӧны чужӧм да кияс вылӧ.
Чужӧмыс Жихаревлӧн шензьӧдмӧн ворсӧдчӧ, лолывлӧ кор мелі да яналӧм, кор друг гордӧй да — сурова букышасьӧ; со сійӧ мыйкӧ вылӧ чуймис, акнитіс, здук кежлӧ куньліс синъяссӧ, а найӧс восьтӧм бӧрын, лои жугыль.
Кулакъяссӧ чабыртӧмӧн сійӧ кыссьӧ нывбабалань да друг, кокнас зымкнитӧмӧн, уськӧдчӧ пидзӧс вылас сы водзӧ, кияссӧ паськыда шевгӧдӧмӧн, синкымъяссӧ лэптӧмӧн, сьӧлӧмсяньыс шпыньялігтыр.
Нывбаба бурысь нюмъялігтыр видзӧдӧ сы вылӧ вывсянь увлань да спокойнӧя ӧлӧдӧ:
— Мудзанныд ті, кум!
Сійӧ кӧсйылӧ меліа куньны синъяссӧ, но тайӧ куимура монета ыджда синъясыс оз куньсьыны, и сылӧн чужӧмыс чукырӧссьӧ да лоӧ мисьтӧм.
Нывбаба сідзжӧ оз куж йӧктыны, сӧмын ньӧжйӧник катлӧдлӧ ассьыс ыджыд тушасӧ да зыктӧг новлӧдлӧ сійӧс местаысь местаӧ.
Шуйга киас сылӧн чышъян, сійӧ дышиника шенасьӧ чышъяннас; веськыд кисӧ мыджӧма бокас — тадзсӧ сійӧ скодитӧ зэв ыджыд кувшин вылӧ.
А Жихарев ветлӧдлӧ тайӧ из баба гӧгӧрыс, сылы воча вежлалӧ чужӧмсӧ,
— кажитчӧ, мый йӧктӧ оз ӧтнас, а дас морт, ставныс разнӧйӧсь: ӧти — рам, кывзысьысь; мӧд — скӧр, повзьӧдчысь, коймӧд ачыс мыйыськӧ полӧ да, ньӧжйӧник ойзігтыр, кӧсйӧ тӧдлытӧг мунны ыджыд, мисьтӧм нывбаба дінысь.
Со воис нӧшта ӧтик, — жергӧдіс пиньяссӧ да ранитчӧм пон моз лёкысь куснясьӧ.
Тайӧ гажтӧм, кужтӧм йӧктӧмыс менӧ сьӧкыда нормӧдӧ, чужтӧ омӧлик казьтылӧмъяс салдатъяс йылысь, прачкаяс да кухаркаяс йылысь, пон свадьбаяс йылысь.
Паметям Сидоровлӧн раминик кывъясыс:
— Тайӧ уджын ставыс ылӧдчӧны, тайӧ сэтшӧм нин уджыс — быдӧнлы яндзим, некод некодӧс оз радейт, а прӧстӧ балуйтӧм...
Ме ог кӧсйы эскыны, мый «ставныс ылӧдчӧны тайӧ уджын»,
— кыдз нӧ сэки Королева Марго?
И Жихарев, дерт, оз ылӧдлы.
Ме тӧда, мый Ситанов радейтіс «шляйтчысь» нылӧс, а нылыс заразитіс мӧдсӧ туйтӧм висьӧмӧн, но сійӧ нылӧс сыысь оз нӧйт, кыдзи сӧветуйтӧны сылы ёртъясыс, а медаліс сылы комната, лечитӧ нывсӧ да сы йылысь пыр сёрнитӧ кыдзкӧ торъя меліа, яндысьӧмӧн.
Ыджыд нывбаба пыр на катласьӧ, кулӧм моз шпыньяліг, чышъяннас шенасьӧмӧн;
Жихарев лёкысь чеччалӧ сы гӧгӧр, ме видзӧда дай мӧвпала: збыль ӧмӧй енмӧс ылӧдлысь Ева вӧлі мунӧ этійӧ вӧлыс вылӧ?
Ме заводита нин мустӧмтны сійӧс.
Чужӧмтӧм ӧбразъяс видзӧдчӧны пемыд стенъяссянь, ӧшинь стеклӧяс бердӧ топӧдчис пемыд вой.
Дука мастерскӧйын лампаяс ломзьӧны пемыда; кывзысьыштан, и — сьӧкыд кок шыяс пӧвсӧд, йӧз зык пытшкысь кылӧ ыргӧн мыссяндозйысь помӧй тыра ушатӧ ва капляяслӧн тэрыба тёпкӧм.
Кутшӧма тайӧ ставыс оз мун сійӧ олӧм вылӧ, код йылысь ме лыддьывлі книгаясысь!
Шогӧдмӧн оз мун.
Со, медбӧрын, ставныслы лои гажтӧм.
Капендюхин гудӧксӧ сюйыштӧ Салаутин киӧ да горзӧ:
— Ворс!
Тэрыба!
Сійӧ йӧктӧ Ванька Цыган моз — быттьӧ воздухӧдыс лэбалӧ; сэсся лӧсьыда да пелька йӧктӧ Павел Одинцов, Сорокин; чахоткаа Давидов сідзжӧ джодж кузя новлӧдлӧ кокъяссӧ да кызӧ бус да тшын вӧсна, виналӧн да коптитӧм калбаслӧн, коді пыр паркйӧ дубитӧм кучикӧн, чорыд дук вӧсна.
Йӧктӧны, сьылӧны, горзӧны, но быдӧн помнитӧ, мый сійӧ гажӧдчӧ, и ставныс быттьӧкӧ экзамен сдайтӧны мӧда-мӧдыслы,
— экзамен пельклун да мудзтӧмлун вылӧ.
Коддзӧм Ситанов юалӧ то ӧтилысь, то мӧдлысь:
— Позьӧ ӧмӧй радейтны этатшӧм нывбабаӧс, а?
Кажитчӧ, мый сійӧ ӧні жӧ бӧрддзас.
Ларионыч ёсь пельпом лыяссӧ лэптыштіс да вочавидзис сылы:
— Нывбабанас тай нывбаба-а,
мый сэсся тэд колӧ?
Найӧ, кодъяс йылысь сёрнитӧны, тӧдлытӧг вошины.
Жихарев воас мастерскӧйӧ лун кык-куим мысти, ветлас пывсянӧ да вежон кык пондас уджавны аслас пельӧсын чӧва, важнӧй, ставыслы бокӧвӧй.
— Мунісны?
— жугыль, лӧзов-руд синъяснас мастерскӧйсӧ видзӧдалігтыр, ассьыс ачыс юалӧ Ситанов.
Чужӧмыс сылӧн мисьтӧм, кутшӧмкӧ пӧрысьмӧм, но синъясыс — сӧдзӧсь да бурӧсь.
Ситанов мекӧд дружитӧ,
— тайӧн ме обязан аслам кыз тетрадьлы, кытчӧ гижалӧма стихъяс.
Сійӧ енлы оз эскы, но вывті сьӧкыд гӧгӧрвоны — коді мастерскӧйын, Ларионычысь ӧтдор, радейтӧ енмӧс да эскӧ сылы: ставныс сы йылысь сёрнитӧны кокньыдика мӧвпалӧмӧн, сералӧмӧн, сидз жӧ, кыдзи радейтӧны сёрнитны кӧзяйка йылысь.
Но ӧбедайтны и ужнайтны пуксигӧн ставныс пернапасасьӧны, узьны водігӧн — юрбитӧны, праздникъясӧ ветлӧны вичкоӧ.
Ситанов нинӧм тайӧс оз вӧч, да сійӧс лыддьӧны безбожникӧн.
— Енмыд абу,
— висьталӧ сійӧ.
— Кытысь нӧ эськӧ ставыс?
— Ог тӧд...
Кор ме сылысь юалі: кыдз нӧ сійӧ — ен абу?
— сійӧ гӧгӧрвоӧдіс:
— Тӧдан-ӧ: енмыд — Высота!
И лэптіс кузь кисӧ аслас юр весьтӧ, а сэсся сійӧс лэдзис джоджсянь аршин вылнаӧдз да шуис:
— Морт — Низость!
Вернӧ?
А шуӧма: «морт лӧсьӧдӧма ен серти да сы кодя», кыдз тэ тӧдан!
А мыйлы ӧткодь Гоголев?
Тайӧ менӧ путкыльтӧ: няйт да юысь старик Гоголев, аслас арлыд вылӧ видзӧдтӧг, грешитӧ Онан грекӧн; мем дум вылӧ усины вяткаса салдат, Ермохин, бабушкалӧн чойыс,
— мый наын ен сямаыс?
— Йӧзыд — порсьяс, кыдз тайӧ тӧдса,
— висьталӧ Ситанов да пыр жӧ заводитӧ бурӧдны менӧ:
— Нинӧм, — Максимыч, эмӧсь и буръяс, эмӧсь!
Сыкӧд вӧлі кокни, личыд.
Кор сійӧ оз тӧд мыйкӧ-нибудь, сэк веськыда висьталӧ:
— Ог тӧд, та йылысь эг мӧвпыштлыв!
Тайӧ — сідзжӧ вӧвлывтӧмтор: сыкӧд паныдасьтӧдз ме аддзывлі сӧмын йӧзӧс, кодъяс быдтор тӧдісны, быдтор йылысь сёрнитісны.
Мем вӧлі тешкодь аддзыны сійӧ тетрадьысь, орччӧн бур стихъяскӧд, кодъяс вӧрзьӧдӧны вӧлі сьӧлӧмтӧ, уна-уна няйт стихотворениеяс, кодъяс чужтісны сӧмын яндзим.
Кор ме сылы висьталі Пушкин йылысь, сійӧ индіс аслас тетрадьӧ гижӧм «Гаврилиада» вылӧ...
— Пушкиныд нӧ мый?
Прӧстӧ — шутитысь, а вот Бенедиктов, тайӧс, Максимыч, сулалӧ казьтывны!
И синъяссӧ куньӧмӧн ньӧжйӧник лыддис:
— Со видзӧд: мича нывбабалӧн
Веж петкӧдлана морӧс рӧч...
И мыйлакӧ медся нин торйӧдліс куим строка, найӧс ыджыд кыпыдлунӧн лыддьӧмӧн:
Но весиг кутш кодь лэчыд синмӧн
Жар биа тайӧ иганінӧд
Не пырны сійӧ сьӧлӧмӧдз...
— Гӧгӧрвоан?
Мем вывті яндзим вӧлі висьтасьны, мый — ог гӧгӧрво ме, мыйлы сійӧ нимкодясьӧ.
ХІV
Мастерскӧйын менам обязанность эз вӧв сложнӧй: асывнас, кор ещӧ ставныс на узьӧны, мем колӧ вӧлі дасьтыны мастеръяслы самӧвар, а кор найӧ кухняын юисны чай, ми Павелкӧд идралім мастерскӧй, краска вӧчӧм вылӧ торйӧдлім кольк пытшкысь еджыдсьыс вижсӧ, сэсся ме мунлі лавкаӧ.
Рытнас менӧ тшӧктылісны вуштыны краскаяс да «видзӧдчыны» мастерствоӧ.
Первойсӧ ме «видзӧдчи» ыджыд интересӧн, но регыд гӧгӧрвои, мый пӧшти ставныс, кодъяс занятӧсь тайӧ торпыригъяс вылӧ юклӧм мастерствонас, оз радейтны сійӧс да страдайтӧны мучитан гажтӧмлунӧн.
Рытъяс менам вӧліны прӧстӧсь, ме висьталі йӧзлы пароход вылын олӧм йылысь, висьталі унапӧлӧс историяяс книгаясысь да, аслам тӧдлытӧг, мастерскӧйын босьті кутшӧмкӧ торъя места — висьталысьлысь да лыддьысьлысь.
Ме регыд гӧгӧрвои, мый став тайӧ йӧзыс аддзылӧмаӧсь да тӧдӧны меысь этшаджык; пӧшти на пиысь быдӧнӧс томдырсяньыс вӧлі пуксьӧдӧма мастерствоса дзескыд позйӧ да сійӧ кадсяньыс пукалӧ сэні.
Став мастерскӧйысь сӧмын Жихарев вӧвлӧма Москваын, код йылысь сійӧ сёрнитліс внушитӧмӧн да букыша:
— Москваыд синвалы оз эскы, сэні видзӧд кыкнан синнад!
Мукӧдыс вӧвлӧмаӧсь сӧмын Шуяын, Владимирын; кор сёрнитісны Казань йылысь, менсьым юасисны:
— А рочьясыс сэн уна?
И вичкояс эмӧсь?
Пермь налы вӧлі Сибирын; найӧ эз эскыны, мый Сибирь — Урал сайын.
— Уральскӧй судакъястӧ да осетръястӧ нӧ сэтысь вайӧны, Каспийскӧй мореысь?
Сідзкӧ — Уралыд море вылын!
Мукӧддырйи ме чайтлі, мый найӧ сералӧны ме вылын, кайтӧмӧн, мый Англия — море-океан сайын, а Бонапарт рӧднас калужскӧй дворяна пиысь.
Кор ме висьтавлі налы сы йылысь, мый ачым аддзывлі, найӧ омӧля эскисны меным, но ставныс радейтісны страшнӧй висьтъяс, дзугсьӧм историяяс; весиг олӧма йӧз явӧ бурджыкӧн лыддьылісны лӧсьӧдӧмторсӧ правдаысь, ме бура аддзылі, мый кымын эскыны позьтӧмӧсь вӧвлӧмторъясыс, сымын унджык висьтас фантазия, сымын бурджыка менсьым кывзӧны йӧз.
Вообще, збыльторйыс эз кыскы найӧс, и ставныс мечтайтӧмӧн видзӧдчисны водзӧ, ӧніяыслысь гӧльлунсӧ да урӧсъяссӧ аддзыны кӧсйытӧг.
Тайӧ менӧ нӧшта нин ёнджыка шензьӧдіс, мый ме вель ёна нин чувствуйті книга да олӧм костысь противоречиеяссӧ; со ме водзын ловъя йӧз, и книгаясын абуӧсь сэтшӧмъясыс: абу Смурый, кочегар Яков, пышъялысь Александр Васильев, Жихарев, прачка Наталья...
Давидов сундукын вӧлӧмаӧсь нямрассьӧм висьтъяс Голицинскийлӧн, «Иван Выжигин» Булгаринлӧн, ичӧтик том барон Брамбеуслӧн; ме тайӧс ставсӧ лыдди гораа, ставныслы кажитчис, а Ларионыч шуис:
— Лыддьысьӧмыд чышкӧ ёгсӧ да зыксӧ — сійӧ бур!
Ме куті сьӧлӧмсянь корсьны книгаяс, аддзылі найӧс да лыдди пӧшти быд рыт.
Тайӧ вӧліны бур рытъяс; мастерскӧйын войын кодь чӧв, пызанъяс весьтын ӧшалӧны стеклӧ шаръяс — еджыд, кӧдзыд кодзувъяс, налӧн югӧръясыс югдӧдӧны пызан дорӧ копыртчӧм пашкыра да кушмӧм юръяссӧ; ме аддза спокойнӧй, думайтсьӧм чужӧмъяс, мукӧддырйи кылас книга авторӧс либӧ геройӧс ошкан гӧлӧс.
Йӧз ас вылас скодиттӧм сюсь да рам; ме вывті радейта найӧс тайӧ часъясас, и найӧ сідзжӧ ме вылӧ видзӧдӧны бура; ме ачымӧс чувствуйті местаысь.
— Книгаясӧн миян лои кыдз тулысын, кор пытшкӧс рамаяс босьталӧны да первойысь дзирйыв восьтӧны ӧшиньяс,
— шуис ӧтчыд Ситанов.
Сьӧкыд вӧлі корсьны книгаяс, библиотекаӧ гижсьыны эг гӧгӧрвоӧй, но ме кыдзкӧ век жӧ мудеритчывлі да корсьлі книгаяс, найӧс, милӧстинаӧс моз, быдлаысь корсьлі.
Ӧтчыд пӧжарнӧй брандмейстер мем сетіс Лермонтовлысь том, и вот ме чувствуйті поэзиялысь вын, йӧз вылӧ сылысь ыджыд влияниесӧ.
Помнита, «Демон» первойя строкаяссянь нин Ситанов видзӧдліс книгаӧ, сэсся — менам чужӧмӧ, пуктіс кистьсӧ пызан вылӧ да, кузь кияссӧ пидзӧсас сюйыштӧм бӧрын шпыньялігтыр, кутіс катласьны.
Сы улын улӧсыс дзуртыштіс.
— Ланьтлӧй, вокъяс,
— шуис Ларионыч да, сідзжӧ уджсӧ эновтӧмӧн, матыстчис Ситанов пызан дорӧ, код сайын ме лыдди.
Поэма менӧ волнуйтіс мучитӧмӧн да лӧсьыда, менам оръясис гӧлӧсӧй, ме омӧля аддзи стихъяслысь строкаяссӧ, синъяс дорӧ доршасис синва.
Но нӧшта ёнджыка волнуйтіс мастерскӧйын гусьӧник, видзчысьӧм пырысь вӧрӧмсӧ, ставнас мастерскӧй сьӧкыда бергаліс, да магнит моз йӧзӧс кыскис ме дінӧ.
Кор ме помалі первой юкӧнсӧ, пӧшти ставныс сулалісны пызан гӧгӧрын, мӧда-мӧд бердас топыда слӧнитчӧмӧн, кутчысьӧмӧн, букышасигтыр да нюмъялігтыр.
— Лыддьы, лыддьы,
— шуис Жихарев, менсьым юрӧс книга весьтӧ копыртӧмӧн.
Ме помалі лыддьыны, сійӧ босьтіс книгаӧс, видзӧдліс сійӧ титул вылӧ да, аслас кыня улӧ сюйӧм бӧрын, висьталіс:
— Тайӧс нӧшта ӧти пӧв колӧ лыддьыны!
Аски бара лыддян.
Книгасӧ ме дзеба.
Вешйис, томлаліс Лермонтовӧс аслас пызан ящикӧ да босьтчис уджӧ.
Мастерскӧйын вӧлі лӧнь, йӧз виччысьӧмӧн разӧдчисны асланыс пызанъяс дорӧ;
Ситанов матыстчис ӧшинь дорӧ, ляскысис плешнас стеклӧ бердӧ да кынмис, а Жихарев бара пуктіс кисточкасӧ да стрӧг гӧлӧсӧн шуис:
— Вот тайӧ — житие, раб божий...
да!
Лэптыштіс пельпомъяссӧ, дзебис юрсӧ да водзӧ висьталіс:
— Демонтӧ ме верма весиг гижны: тушаыс сьӧд да гӧна, бордъясыс биа гӧрдӧсь — сурик кодьӧсь, а чужӧмыс киясыс, кокъясыс — лӧзов еджыдӧсь, ылӧсас, быттьӧ тӧлыся войын лым.
Сійӧ дзик ужынӧдз тӧждысьӧмӧн да сылы лӧсявтӧг дзирнясис табуретка вылын, ворсіс чуньяснас да гӧгӧрвотӧма сёрнитіс демон йылысь, нывбабаяс да Ева йылысь, рай йылысь да сы йылысь, кыдзи грешитлісны святӧйяс.
— Тайӧ ставыс збыль!
— вынсьӧдіс сійӧ.
— Святӧйяс кӧ грешитӧны грека нывбабаяскӧд, то, дерт, демонлы бур нин грешитны сӧстӧм душакӧд...
Сійӧс кывзісны чӧва; буракӧ, ставныслы, кыдзи и мем, эз вӧв окота сёрнитны.
Уджалісны дышпырысь, часі вылӧ видзӧдлывлӧмӧн, а кор кучкаліс ӧкмыс час, — уджнысӧ шыбытісны дружнӧя.
Ситанов да Жихарев петісны дворӧ, ме вӧтчи на бӧрся.
Сэні, кодзувъяс вылӧ видзӧдігтыр, Ситанов шуис:
— Нэм чӧж кочуйтысь караванъяс
Эновтӧм кодзув котыр кост.
тайӧс он выдумайт!
— Ме некутшӧм кыв ог помнит,
— кӧдзыд вылын тірзигтыр шуис Жихарев.
— Нинӧм ог помнит, а сійӧс аддза!
Шензьӧдӧ тайӧ — морт заставитӧма чӧртӧс жалитны?
Ӧд жаль сійӧ, а?
— Жаль,
— сӧгласитчис Ситанов.
— Вот мый сідзкӧ — мортыд!
— вунӧдны позьтӧма, горӧдіс Жихарев.
Посводзын сійӧ менӧ ӧлӧдіс:
— Тэ, Максимыч, лавкаад некодлы эн висьтав тайӧ книга йывсьыс, сійӧ, дерт, гуся книга!
Ме нимкодяси: со кутшӧм книгаяс йылысь менсьым юалӧма попыд висьтасигам!
Ужнайтім дыша, век овлан зыктӧг да сёрнитӧг, быттьӧкӧ ставныскӧд лоӧма мыйкӧ важнӧй, мый йылысь колӧ чорыда мӧвпавны.
А ужын бӧрын, кор ставныс водалісны узьны, Жихарев, книгасӧ перйӧм бӧрын, мем шуис:
— Нолтӧ, ещӧ ӧтчыд лыддьы тайӧс!
Ньӧжйӧджык, эн тэрмась...
Кымынкӧ морт гусьӧник чеччисны вольпасьяс вывсьыныс, матыстчисны пызан дорӧ да пуксялісны сы гӧгӧр улыс дӧрӧм-гач кежсьыныс, кокъяснысӧ сюркнялӧмӧн.
И бара, кор менам лыддьыссис, Жихарев шуис, пызанӧ чуньнас тотшкӧдігтыр:
— Тайӧ — олӧм!
Ок, демон, демон...
вот кыдз, вокӧ, а?
Ситанов катовтчыліс менам пельпом вомӧн, лыддис мыйкӧ да серӧктіс висьталӧмӧн:
— Гижа аслым тетрадьӧ...
Жихарев чеччис да книгасӧ нуис аслас пызан дорӧ, но сувтіс да друг пондіс висьтавны норпырысь, дрӧгъялан гӧлӧсӧн:
— Олам синтӧм кутюпиян моз, но коді кытчӧ — ог тӧдӧй, енлы ни демонлы ог колӧй!
Кутшӧм нӧ ми енлӧн рабъяс?
Иов — раб, а енмыд ачыс сёрнитлӧма сыкӧд!
Моисейкӧд сідзжӧ!
Моисейлы сійӧ весиг ним сетӧма: Мойсей, сідзкӧ ен морт.
А ми — кодъяслӧн?..
Игналіс книгасӧ да кутіс пасьтасьны, Ситановлысь юаліс:
— Мунан трактирӧ?
— Ме аслам дінӧ муна,
— гусьӧник вочавидзис сійӧ.
Кор найӧ мунісны, ме воді ӧдзӧс дорӧ джоджас, Павел Одинцовкӧд орччӧн.
Сійӧ дыр пессис, нускис да друг гусьӧник бӧрддзис.
— Мый нӧ тэ?
— Ставныс мем кувмӧн жальӧсь,
— шуис сійӧ,
— ме ӧд нёльӧд во нин накӧд ола, ставнысӧ тӧда...
Мем жальӧсь жӧ вӧліны тайӧ йӧзыс; ми дыр эг унмовсьӧй, вашкӧдчӧмӧн сёрнитім на йылысь, быдӧнысь аддзим мелі, бур чертаяс да ставныслысь мыйкӧ, мый нӧшта ёнджыка джудждӧдіс миянлысь челядь сяма жалитӧмнымӧс.
Ме зэв лӧсялі Павел Одинцовкӧд; бӧрынас сыысь артмис бур мастер, но сійӧ недыр кежлӧ тырмис, комын ар гӧгӧрсянь сійӧ заводитіс вывті ёна юны, сэсся ме аддзылі сійӧс Москваын Хитровӧй рынок вылысь босякӧн да неважӧн кывлі, мый сійӧ кулӧма тиф висьӧмӧн.
Шуштӧм казьтывны, мыйдта бур йӧз тӧлктӧг пӧгибнитіс менам олігӧн!
Став йӧзыс омӧльтчӧны да кулӧны, сійӧ естественнӧ; но некӧні найӧ оз омӧльтчыны сэтшӧм повзьымӧн ӧдйӧ сэтшӧм тӧлктӧг, кыдзи миянын, Русьын...
Сэки сійӧ вӧлі гӧгрӧс юра детинка, меысь ар кыкӧн ыджыдджык; збой, авъя да сӧстӧм, сійӧ вӧлі киподтуя: бура рисуйтліс лэбачьясӧс, каньясӧс да понъясӧс да шензьӧдмӧн лӧсьыда вӧчаліс карикатураяс мастеръяс вылӧ, найӧс пыр гӧнаӧн петкӧдлӧмӧн: Ситановӧс — ӧти кок йылас жугыль истанӧн, Жихаревӧс — орӧм сорса, гӧнтӧм юра петукӧн, висьысь Давидовӧс — шог пиголицаӧн.
Но ставсьыс бурджыка сылӧн артмыліс пӧрысь чеканщик Гоголев, ыджыд пельяса нярбордъя шыр кодь, ироническӧй нырӧн да квайт гыжъя дзоляник кокъясӧн.
Гӧгрӧс пемыд чужӧм вывсяньыс видзӧдісны еджыд син кытшъяс, синаканьясыс вӧліны чечевица тусь кодьӧсь да сулалісны син пӧперегыс,
— тайӧ чужӧмыслы сетіс ловъя да вывті мисьтӧм выражение.
Мастеръяс эз дӧзмывлыны, кор Павел петкӧдліс карикатураяс, но Гоголевлӧн карикатураыс ставныслысь кыпӧдліс мисьтӧм впечатление, да художниклы стрӧга сӧветуйтісны:
— Тэ лучше косяв жӧ, а то старик кӧ аддзас, ойкӧдас тэнӧ!
Няйт да сісь, век кодъюра, старик вӧлі дӧзмымӧн леститчысь, куслытӧм лёк да суклясис став мастерскӧй вылӧ приказчиклы, кодӧс кӧзяйка лӧсьӧдчис гӧтравны аслас племянница вылӧ да коді та вӧсна асьсӧ лыддис нин кӧзяинӧн став керкаас да йӧз вылын.
Мастерскӧй лӧгаліс сы вылӧ, но поліс, сы вӧсна поліс и Гоголевысь.
Павел лёкысь да быдногыс ку пытшсьыс петкӧдіс чеканщикӧс, быттьӧ сувтӧдіс аслыс мог Гоголевлы не сетны ни ӧти минута спокой.
Ме сідзжӧ таын мый верми отсалі сылы, мастерскӧй гажӧдчис миян пӧшти пыр немжалиттӧм грубӧй ворсӧмъясӧн, но миянӧс ӧлӧдіс:
— Сюрас тіянлы, зонъяс!
Ойкӧдас тіянӧс Кузька-жукыд!
Кузька-жук — сійӧ приказчиклӧн прозвище, кодӧс сылы сетіс мастерскӧй.
Ӧлӧдӧмъяс эз повзьӧдлыны миянӧс, ми краситлім узьысь чеканщиклысь чужӧмсӧ; ӧтчыд, кор сійӧ узис кодъюрӧн, зарниалім сылысь нырсӧ, сійӧ сутки куим эз вермы мыськыны зарнисӧ сарӧг ныр вывсьыс.
Но быд пӧрйӧ, кор миянлы удайтчыліс скӧрмӧдны старикӧс, ме казьтывлі пароход, ичӧтик вяткаса салдатӧс, и менам гудыртчывліс сьӧлӧмӧй.
Сійӧ арлыд вылӧ видзӧдтӧг, Гоголев вӧлі век жӧ сэтшӧм ён, мый тшӧкыда нӧйтлывліс миянӧс, немвиччысьтӧг уськӧдчӧмӧн; нӧйтас, а сэсся норасяс кӧзяйкалы.
Кӧзяйка — быд лун жӧ код да сы вӧсна век шань, весел — зілис повзьӧдны миянӧс, польтчӧм кияснас тотшӧдіс пызанӧ да горзіс:
— Бара нин ті вильшасянныд, бесъяс?
Сійӧ — пӧрысь, сійӧс пӧчитайтны колӧ!
Коді нӧ тайӧ сылы румкаас вина пыдди — фотогенсӧ кисьтіс?
— Тайӧ ми...
Кӧзяйка шензис:
— Ой, батюшки, да найӧ нӧшта и висьтасьӧны!
Ок, ӧкӧяннӧйяс...
Старикъясӧс пӧчитайтны колӧ!
Сійӧ миянӧс вӧтліс керка помсьыс, а рытнас норасис приказчиклы, и сійӧ мем скӧрысь висьталіс:
— Кыдзи нӧ тайӧ тэ: книгаяс лыддян, весиг священнӧй писание, и — татшӧм вильшасьӧм, а?
Видзӧд, вокӧ!
Кӧзяйка вӧлі ӧтка да сьӧлӧмтӧ вӧрзьӧдана ноль; вӧлі, юас чӧскыд наливкаяс, пуксяс ӧшинь дорӧ да сьылӧ:
— Оз жалитышт дзик некод менӧ,
Некодлы меӧдз абу мог,
Дзик некод гажтӧмтчӧм оз аддзы,
Некодлы висьтавны сиршог.
И сыркъялігтыр нюжӧдас дрӧжитан пӧрысь гӧлӧснас:
— Ю-у-у...
Ӧтчыд ме аддзылі, кыдзи сійӧ, киас пӧжӧм йӧв тыра кашник босьтӧм бӧрын, матыстчис пос дорӧ, но друг сылӧн кокъясыс кусыньтчисны, сійӧ пуксис да мӧдӧдчис пос кузя увлань, поскысь поскӧ сьӧкыда дзопйысигтыр да кисьыс кашниксӧ лэдзтӧг.
Йӧлыс солькъясис сылы платье вылас, а сійӧ, кисӧ нюжӧдӧмӧн, кашникыслы скӧрысь горзіс:
— Мый тэ, лешӧй?
Кытчӧ нӧ тэ?
Абу кыз, но рушмӧм кодь небыд, сійӧ вӧлі мунӧ пӧрысь кань вылӧ, коді оз нин вермы кутавны шыръясӧс да сьӧктаммӧма ёна сёйӧмла, сӧмын кургӧ, аслас победаяс да удовольствиеяс йылысь юмова казьтылӧмӧн.
— Вот,
— букыштчӧмӧн висьталӧ Ситанов,
— вӧлі ыджыд делӧ, бур мастерскӧй, тайӧ делӧ вылас мырсис вежӧра морт, а ӧні ставыс увлань лэччӧ, ставыс Кузька лапаӧ веськӧдчис!
Уджалім-уджалім, а ставсӧ йӧз дядь вылӧ!
Думыштан та йылысь, и друг башкаад потӧ кутшӧмкӧ пружинатор — нинӧм оз ков, сьӧлыштны став удж вылас, и водны керка вевт вылӧ да куйлыны быдса гожӧм, небесаас видзӧдігмоз.
Павел Одинцов усвоитіс жӧ нин Ситановлысь тайӧ мӧвпъяссӧ да, ыджыд морт моз папирос куритігӧн, философствуйтіс ен йылысь, юӧм йылысь, нывбабаяс йылысь да сы йылысь, мый быд удж вошӧ, ӧтияс мыйкӧ вӧчӧны, а мӧдъяс кисьтӧны-пазӧдӧны вӧчӧмторсӧ, оз донъявны ни оз гӧгӧрвоны сійӧс.
Сэтшӧм минутаясас сылӧн ёсь, шань чужӧмыс чукрӧссьыліс, пӧрысьмыліс, сійӧ пуксис джоджӧ вольпась вылас, кутіс пидзӧсъяссӧ да дыр видзӧдіс нёль пельӧса гӧлубӧй ӧшиньясӧ, лым толаясӧн поньталӧм сарай вевт вылӧ, тӧвся небесаса кодзувъяс вылӧ.
Мастеръяс сургӧны, ымзӧны ун йывсьыныс, кодкӧ сӧрӧ, кывъяснас виньдалӧмӧн, пӧлатьын ассьыс олӧм коляссӧ сьӧлалӧ Давидов.
Пельӧсын, ӧта-мӧд бокас, туплясьӧны унмӧн да пӧкмӧлляӧн дорӧм «раб божийяс» Капендюхин, Сорокин, Першин; стен бердсянь видзӧдӧны чужӧмтӧм, киястӧм да кокъястӧм ӧбразъяс.
Пӧдтӧ олифа, сісь колькъяс, няйт, щельясӧдыс шоммӧм джодж сук дукӧн.
— Кутшӧма мем ставныс жальӧсь!
— вашкӧдӧ Павел.
— Господи!
Йӧз дінӧ тайӧ жалитӧмыс и менӧ пыр ёнджыка мучитӧ.
Миянлы кыкнанымлы, кыдз ме висьталі нин, став мастеръясыс кажитчасны бур йӧзӧн, а олӧмныс вӧлі лёк, абу налы кодь, терпитны позьтӧм гажтӧм.
Тӧвся турӧб лунъясӧ, кор му вылас ставыс — керкаяс, пуяс — дзӧрис, нетшкысис, омляліс, бӧрдіс, да ыджыдвидз ради бувгисны нор кӧлӧкӧлъяс, гажтӧмыс ыльӧбтыліс мастерскӧйӧ гыӧн, свинеч моз сьӧкыда личкысис йӧз вылӧ, наысь став ловъясӧ кувтӧдӧмӧн, кабакӧ, нывбабаяс дінӧ кыскӧмӧн; нывбабаяс вӧліны сэтшӧм жӧ вунӧдчан средствоӧн, кыдзи вина.
Сэтшӧм рытъясӧ — книгаяс эз отсавны, и сэки ми Павелкӧд зілим йӧзӧс гажӧдны асланым средствоясӧн: мавтлім ассьыным рожаяснымӧс саӧн, краскаясӧн, баситчылім пыш-кудельӧн да, миянӧн гижӧм быдпӧлӧс комедияяс ворсігӧн, героическӧя тышкасим гажтӧмкӧд, йӧзӧс серавны заставитӧмӧн.
Кор думвылӧ уси «Предание сы йылысь, кыдз салдат спаситіс Петр Великийӧс», ме лӧсьӧді тайӧ книгасӧ сёрнитан формаӧн, ми кавшасьлім пӧлатьӧ Давидов дінӧ да кикимеритчим сэні, воображайтан шведъяслысь юрнысӧ гажаа кералӧмӧн, публика — вак-вакӧн сераліс.
Публикалы медся нин сьӧлӧм вылас воліс китайскӧй чӧрт Цинги-Ю-Танг йылысь легенда;
Пашка петкӧдліс шудтӧм чӧртӧс, кодлы окота лоӧма вӧчны бур делӧ, а ме — став мукӧдсӧ: мужикъясӧс и нывбабаясӧс, предметъясӧс, бур духӧс да весиг изсӧ, код вылын шойччис китайскӧй чӧрт ыджыд шогын, бур вӧчны быд аслас тӧлктӧм заводитлӧм бӧрын.
Публика сераліс, а ме шензи, мый сэтшӧм кокниа позьӧ вӧлі заставитны сійӧс серавны,
— тайӧ кокнилуныс эз кажитчы меным.
— Ак, ті, дзоля шутъяс!
— горзісны миянлы.
— Ак, супостатъяс!
Но кымын водзӧ, сымын ёнджыка дӧзмӧмӧн менам думайтсис, мый тайӧ йӧз душалы шогыс матынджык нимкодьлунсьыс.
Гажлун миян некор оз ов да оз донъявсьы ачыс аснас, а сійӧс наросьнӧ лэптӧны дзебасысь унзіль роч шогӧс мерайтан средство пыдди.
Оз эскыссьы гажлун пытшкӧс вынлы, коді олӧ оз ачыс ас вӧснаыс, оз сы вӧсна, мый кӧсйӧ овны, а чужӧ сӧмын жугыль лунъяс чукӧстӧм серти.
И вывті тшӧкыда роч гажӧдчӧм тӧдлытӧг да казявтӧг вуджӧ жестокӧй драмаӧ.
Морт йӧктӧ, быттьӧ орйӧдлӧ асьсӧ кӧртавлысь везъяс, и друг, ас пытшсьыс медлёк зверсӧ мездӧмӧн, зверь сяма шогын шыбытчӧ ставыс вылӧ да ставнысӧ чашйӧ, йирӧ, жуглӧ...
Тайӧ мырдӧн гажӧдчӧмыс, коді садьмӧдӧма ортсысянь тойлӧмӧн, скӧрмӧдліс менӧ, да, вунӧдчытӧдз ышмӧмӧн, ме заводитлывлі висьтавлыны да ворсны тӧдлытӧг артмӧм фантазияяс,
— мем вывті окота вӧлі йӧзлы вӧчны истиннӧй, бур да лӧсьыд гажӧдчӧм.
Мый-ӧ кӧ ме воӧдчылі, менӧ ошкисны, ме вылӧ шензисны, но шогыс, кодӧс мем быттьӧкӧ удайтчыліс шатовтлыны, выльысь ньӧжйӧник сукмыліс да ёнмыліс, йӧзӧс топӧдӧмӧн.
Руд Ларионыч меліа висьталіс:
— Но и гаж вӧчысь жӧ тэ, ен тэкӧд!
— Гажӧдысь,
— дорйис сійӧс Жихарев.
— Тэ, Максимыч, веськӧдчы циркӧ, либӧ театрӧ, тэысь колӧ петны бу-ур шут!
Став мастерскӧйысь театрӧ ветлывлісны, рӧштво дырйи да видзӧпырӧм дырйи, сӧмын кыкӧн — Капендюхин да Ситанов; пӧрысьджык мастеръяс серьёзнӧя сӧветуйтісны налы пожъявны тайӧ грексӧ ва вежӧдан юкмӧс Йӧрданын купайтчӧмӧн.
Ситанов торъя нин тшӧкыда убеждайтліс менӧ:
— Ставсӧ эновт, велӧдчы актерӧ!
И волнуйтчӧмӧн висьталіс, гажтӧм «Олӧм актер Яковлевлысь».
— Вот мый вермас лоны.
Сійӧ радейтліс висьтавны Королева Мария Стюарт йылысь, сійӧс «шельмаӧн» нимтӧмӧн, а торъя нин нимкодясис «Испанскӧй дворянинӧн».
— Дон Сезар де-Базан, сійӧ, Максимыч, медся бур мортыс!
Шензьымӧн бур!
Сыын ас пытшкас мыйкӧ сідзжӧ вӧлі «Испанскӧй дворянинлӧн».
Ӧтчыд каланча водзвывса площадь вылын куим пӧжарнӧй забавляйтчигмоз нӧйтісны мужикӧс; морт нелямын йӧз чукӧр видзӧдіс нӧйтӧм вылас да ошкис салдатъясӧс.
Ситанов уськӧдчис косьӧ, кузь кияснас топыда кучкалӧмӧн ляскӧбтіс пӧжарнӧйясӧс, кыпӧдіс мужикӧс да сійӧс сюйыштіс йӧз пӧвсӧ, горӧдӧмӧн:
— Нуӧдӧй!
А ачыс кольччис, ӧтнас куимлы воча; пӧжарнӧй двор вӧлі дас воськов сайын, салдатъяс вермисны чукӧстны отсӧг да Ситановӧс эськӧ нӧйтісны, но сы шуд вылӧ, пӧжарникъяс повзисны да пышйисны двораныс.
— Понъяс!
— на бӧрся горӧдіс сійӧ.
Вӧскресенняясӧ томйӧз ветлывліс кулакӧн тышкасьны Петропавловскӧй кладбище сайса Леснӧй двор дорӧ, кытчӧ чукӧртчывлісны ва кыскалан обозса рабочӧйяслы да матігӧгӧр сиктъясса мужикъяслы паныд.
Карлы паныд обоз сувтӧдліс тӧдса косясьысьӧс — ичӧтик юра, пыр доршасьӧм синваа, висян синма мордвинӧс, великанӧс.
Няйт, дженьыд дукӧс соспомнас синвасӧ чышкалігтыр, сійӧ сулаліс асланыс йӧз водзын, коксӧ паськыда шевгӧдӧмӧн, да бур пырысь чуксаліс:
— Петӧй ли мый ли, а то — кӧдзыд!
Сылы паныд миянладорсянь петліс Капендюхин, и пыр мордвин нӧйтлывліс сійӧс.
Но вирӧссьӧм, кашкысь казак шулывліс:
— Мед кӧть кула, а мордваӧс — вена!
Тайӧ медбӧрын, лои могӧн сійӧ олӧмын, сійӧ весиг ӧткажитчис вина юӧмысь, водтӧдзыс тушасӧ вӧлі зыралӧ лымйӧн, ёна сёйис яй да, мускулсӧ ёнмӧдігӧн, быд рыт унаысь пернапасасьліс кык пудъя гираӧн.
Но и тайӧ эз отсав сылы.
Сэки сійӧ кепысяс вурис свинеч торъяс да ошйысис Ситановлы:
— Ӧні — мордвалы пом!
Ситанов стрӧга ӧлӧдіс сійӧс:
— Шыбыт, а то кось водзвылад выдайта тэнӧ!
Капендюхин эз эскы сылы, но кор воисны кось вылӧ, Ситанов друг мордвинлы шуис:
— Бӧрыньтчыв, Василий Иванович, первой ме Капендюхинкӧд вермасьышта!
Казак гӧрдӧдіс да равӧстіс:
— Ме тэкӧд ог кут, вешйы!
— Кутан,
— шуис Ситанов да мӧдӧдчис сы вылӧ, кӧсӧй видзӧдласӧн казак чужӧмӧ видзӧдігтыр.
Капендюхин кутіс жӧдзны места вылас, кисьыс нетшыштіс кепысьсӧ, сюйис сійӧс питшӧгас да тэрыба вешйис косясянінысь.
И миян, и врагъясладорса йӧз вӧлі ёна чуймӧмаӧсь, кутшӧмкӧ бур морт Ситановлы скӧрысь шуис:
— Тайӧ, бур вокӧй, абу закон, медым гортса делӧяс мирскӧй косьын решитны!
Ситанов вылӧ вувзьысисны гӧгӧрбоксянь, сійӧс видісны,
сійӧ дыр ланьтӧмӧн оліс, но, медбӧрын, бур мортлы шуис:
— А ме кӧ морт виӧмысь видзи?
Бур морт пыр жӧ казяліс да весиг картузсӧ пӧрччис, шуӧмӧн:
— Сэки миянладорсянь тэныд — аттьӧ!
— Сӧмын тэ, дядьӧ, эн больгы!
— Мыйла?
Капендюхин — гежӧд косясьысь, а неудачаяс лёкмӧдӧны мортӧс, ми гӧгӧрвоам!
А сылысь кепысьяссӧ ӧні косясьӧм водзвылас видлавны кутам.
— Тіян делӧ.
Кор почтённӧй морт вешйис, миянладорса йӧз пондісны видны Ситановӧс:
— Судзӧдісны тэнӧ, додьвож!
Нӧйтіс эськӧ казакыд, а ӧні вот ми нӧйтӧмӧн кутам ветлыны...
Видісны дыр, крукасьӧмӧн, нимкодьпырысь.
Ситанов ышловзис да шуис:
— Эк, ті, шантрапа...
И ставныслы виччысьтӧг, корис мордвинӧс тышкасьны — мӧдыс сувтіс воча, кулакъяснас гажаа ӧвтчӧмӧн да балагуритігтыр:
— Тышкасьыштам, шонтысьыштам...
Кымынкӧ морт ки-на-ки кутчысьӧмӧн шыбытчисны мышкуяснаныс бӧрсаяс вылӧ,
— артмис ыджыд, паськыд кытш.
Тышкасьысьяс, мӧда-мӧд вылас сюся видзӧдчиг жӧдзисны, веськыд кияснысӧ водзӧ, шуйгаяснысӧ — морӧсъяс берданыс пуктӧмӧн.
Опытнӧй йӧз пыр жӧ казялісны, мый Ситановлӧн киыс кузьджык мордвинлӧн серти.
Лои лӧнь, тышкасьысьяс кок улын дзуртіс лым.
Кодкӧ эз вермы терпитнысӧ, нора да горша бормочитіс:
— Кӧть эськӧ заводитісны нин...
Ситанов шеныштчис веськыд кинас, мордвин лэптіс шуйга кисӧ дорйысьӧм могысь да сюри Ситанов шуйга кисянь морӧспань улас чорыда тітшкӧбтӧм, тшӧкмуніс, бӧрыньтчыштіс да радпырысь шуис:
— Том, а абу дурак!
Найӧ заводитісны чеччавны мӧда-мӧд выланыс, ӧддзӧдчӧмӧн тітшӧдісны мӧда-мӧдныслы морӧсас сьӧкыд кулакъяс; кымынкӧ минута мысти и асланым и мӧдарсаяс кыпыда горзісны:
— Тэрыбджыка, богомаз!
Гиж сійӧс, чеканит!
Мордвин вӧлі ёна ёнджык Ситановысь, но тӧдчымӧнъя сьӧкыдджык сыысь, сійӧ эз вермы кучкавны сэтшӧм тэрыба да сылы сюри кык да куим кучкӧм ӧти пыддиыс.
Но мордвинлӧн нӧйтӧм тушаыс, тыдалӧ, эз вывті страдайт, сійӧ пыр уксіс, сераліс да друг вывлань, киняулас, чорыда кучкӧмӧн вӧрзьӧдіс Ситановлысь веськыд кисӧ пельпомтіыс.
— Торйӧдӧй — ӧткодьӧсь!
— ӧтвылысь горӧдіс некымын гӧлӧс да, кругсӧ орӧдӧм бӧрын, йӧз торйӧдісны тышкасьысьясӧс.
Мордвин сьӧлӧмсяньыс висьталіс:
— Абу вывті ён, а пельк, богомаз!
Бур тышкасьысь лоас, тайӧс ме шуа став йӧз дырйи.
Подростокъяс заводитісны ӧтувъя тыш, а ме Ситановӧс нуӧді фельдшер веськӧдчысь дінӧ, сылӧн поступокыс нӧшта ёнджыка кыпӧдіс сійӧс менам синъясын, ыдждӧдіс сы дінӧ симпатия да уважение.
Сійӧ вообще вӧлі вывті веськыд, честнӧй да тайӧс лыддис быттьӧкӧ ассьыс должностьӧн, но шенасьысь Капендюхин сюся серавліс сы вылын:
— Эх, Женя, ошйысьӧм вылӧ олан!
Весалін ловтӧ праздник водзвылын самӧварӧс моз, дай ошйысян — со югыда дзирдалӧ!
А тэнад душаыд — ыргӧн, да вывті гажтӧм тэкӧд...
Ситанов спокойнӧя оліс ланьтӧмӧн, сьӧлӧмсяньыс уджаліс либӧ тетрадяс гижис Лермонтовлысь стихъяс; тайӧ гижӧм вылас сійӧ видзис ассьыс став прӧст кадсӧ, а кор ме сылы вӧзйи:
— Тіян ӧд сьӧмыд эм, ті мед ньӧбинныд книгасӧ!
Сійӧ вочавидзис:
— Ог, бурджык гижны аслам киӧн.
Листбоксӧ тшап крукыльяса мича, посни почеркӧн гижӧм бӧрын, чернила косьмӧмсӧ виччысигмоз, сійӧ гусьӧник лыддис:
— Му вылӧ видзӧдлігӧн быдлун,
Дзик ньӧти жаль петны оз кут,
Кӧн абу ньӧти прамӧй шудлун,
И мичлун пыдди — ставыс руд...
И синъяссӧ читкыртӧмӧн висьталіс:
— Тайӧ — правда!
Ок, и бура жӧ сійӧ правдасӧ тӧдӧ!
Менӧ вывті шензьӧдісны Ситановлӧн Капендюхинкӧд отношениеясыс — юыштӧм бӧрын казак пыр зыртчис ёртыс вылӧ тышкасьны, Ситанов дыр ӧлӧдліс сійӧс:
— Лэччысь!
Эн зыртчы...
А сэсся заводитліс код мортӧс лёкысь нӧйтны, сэтшӧм лёкысь, мый мастеръяс, кодъяс мӧда-мӧд кост тыш вылӧ видзӧдісны зрелище вылӧ моз, сюйсьылісны тайӧ тышас да янсӧдлісны другъясӧс.
— Он кӧ дугӧд Евгенийӧс ас кадӧ — кувтӧдзыс нӧйтас и асьсӧ оз жалит,
— шулывлісны найӧ.
Садь юрнас Капендюхин сідзжӧ мудзлытӧг издевайтчис Ситанов вылын, сылысь стихъяс дінӧ кыссьӧмсӧ да сылысь шудтӧм романсӧ серамвыв лэптӧмӧн, няйта, но тӧлктӧг ревность кыпӧдӧмӧн.
Казаклысь издевайтчӧмсӧ Ситанов кывзіс чӧва, ӧбӧдитчытӧг, а мукӧддырйи весиг ачыс сераліс Капендюхинкӧд ӧтвылысь.
Узьлісны найӧ орччӧн да войяснас дыр вашкӧдчӧмӧн сёрнитісны мыйкӧ йылысь.
Тайӧ сёрниясыс мем эз сетлыны спокой — окота вӧлі тӧдны, мый йылысь вермасны бурысь сёрнитны йӧз, кодъяс сэтшӧма оз скодитны мӧда-мӧдныс вылӧ?
Но кор ме матыстчи на дінӧ, казак ропкис:
— Тэд мый колӧ?
А Ситанов быттьӧкӧ эз аддзы менӧ.
Но ӧтчыд найӧ чукӧстісны менӧ, да казак юаліс:
— Максимыч, тэ кӧ эськӧ вӧлін озыр, мый тэ вӧчин?
— Книгаяс эськӧ ньӧби.
— А ещӧ?
— Ог тӧд.
— Ок,
— дӧсадаӧн бергӧдчис ме дорысь Капендюхин, а Ситанов спокойнӧя шуис:
— Аддзан — некод оз тӧд, пӧрысь ни том!
Ме тэныд шуа: и озырлуныд ачыс ас местаас — нинӧмла!
Ставыс корӧ кутшӧмкӧ-нибудь содтӧд...
Ме юалі:
— Мый йылысь ті сёрнитанныд?
— Оз узьсьы, вот и сёрнитам,
— вочавидзис казак.
Сёрӧнджык, найӧ сёрниясӧ кывзысьыштӧм бӧрын, ме тӧдмалі, мый найӧ войяснас сёрнитӧны сы йылысь жӧ, мый йылысь йӧз радейтӧны сёрнитны и луннас: ен йылысь, правда да шуд йылысь, нывбабаяс йӧйлун да мудерлун йылысь, озыръяс горшлун йылысь да сы йылысь, мый став олӧмыс дзугсьӧма, гӧгӧрвотӧм.
Ме пыр горша кывзыси тайӧ сёрниясӧ, найӧ менӧ волнуйтісны, мем сьӧлӧм вылӧ воис, мый пӧшти став йӧзыс сёрнитӧны ӧтмоза: олӧм — омӧль, колӧ овны бурджыка!
Но сійӧ жӧ кадӧ ме аддзи, мый бурджыка овны кӧсйӧм нинӧм вылӧ оз обяжит, нинӧм оз веж мастерскӧй олӧмысь, мастеръяслӧн мӧда-мӧд дінӧ отношениеясысь.
Став тайӧ сёрниясыс, ме водзын олӧмсӧ югдӧдӧмӧн, ас бӧрсяыс восьтісны кутшӧмкӧ нор тыртӧмин, и тайӧ тыртӧминас, быттьӧ тӧла дырйи пруд ва вылын ёг турун, тӧлктӧг да дӧзмӧмӧн варччӧны йӧз, буретш найӧ, кодъяс сёрнитӧны, мый татшӧм зытласьӧмысь тӧлкыс абу да ӧбӧдитӧ найӧс.
Уна да окотапырысь сёрнитігӧн пыр кодӧскӧ-нибудь судитісны, каитчисны, ошйысисны да, быд пустяксьыс лёк тышъяс кыпӧдӧмӧн, чорыда ӧбӧдитісны мӧда-мӧднысӧ.
Заводитлісны тӧдмавны сы йылысь, мый лоӧ накӧд кулӧм бӧраныс, а мастерскӧй порог дорын, кӧні сулаліс помӧйяслы пельса, сісьмӧма джодж пӧвйыс, джодж увсянь тайӧ уль, сісь, вазьӧм розьӧдыс ӧвтіс кӧдзыд, шоммӧм му дук, таысь кынмисны кокъяс; ми Павелкӧд сюялім тайӧ розьсӧ турунӧн да трапкаясӧн.
Тшӧкыда гаравлісны сы йылысь, мый колӧ вежны джодж пӧвсӧ, а розьыс лои пыр паськыдджык, турӧб лунъясӧ сэті шувгис трубаті моз, йӧз вӧлі прӧстудитчӧны, кызісны.
Форточкаса жӧч вертун вукӧдмӧн лӧсьыдтӧма дзуртіс, сійӧс мисьтӧма видісны, а кор ме сійӧс мавті маслӧӧн, Жихарев кывзысьыштіс да шуис:
— Оз дзурт форточкаыд и — лои гажтӧмджык!
Пывсянысь воӧм бӧрын водлісны бусӧсь да няйт вольпасьясӧ — няйт да чӧскыдтӧм дукъяс вообще некодӧс эз дӧзмӧдны.
Вӧлі уна-уна посниторъяс, кодъяс мешайтісны овны, найӧс кокни вӧлі бырӧдны, но тайӧс некод эз вӧч.
Тшӧкыда шулывлісны:
— Некод йӧзӧс оз жалит, ни ен, ни асьныс асьнысӧ...
Но кор ми, ме да Павел, мыським няйтӧн да насекомӧйясӧн сёйӧм, кувны пондысь Давидовӧс, миянӧс серамвыв лэптісны, пӧрччалісны ассьыныс дӧрӧмъяснысӧ, вӧзйисны миянлы шобны найӧс, нимтісны банщикъясӧн да вообще издевайтчисны сідзи, быттьӧкӧ ми вӧчим мыйкӧ позорнӧйӧс да вывті тешкодьӧс.
Рӧштвосянь да дзик ыджыд видзӧдз Давидов куйліс пӧлатьын, сьӧмдӧмӧн кызіс, улӧ сьӧлаліс дука вир комӧкъясӧн, помӧй тыра ушатӧ веськавтӧг, вир шляпкысьліс джоджӧ; войясӧ сійӧ садьмӧдлывліс йӧзӧс сӧран горзӧмъяснас.
Пӧшти быд лун шулывлісны:
— Колӧ эськӧ сійӧс больничаӧ нуны да!
Но первойсӧ тыдовтчис, мый паспортыслӧн срокыс кольӧма, сэсся, сылы бурджык лои, бӧръявылыс шуисны:
— Ӧткодь нин, регыд кулас!
Сійӧ и ачыс кӧсйысис:
— Ме — регыд!
Сійӧ вӧлі раминик юморист да сідзжӧ пыр зілис вӧтлыны мастерскӧйысь лёк шогсӧ шуткаторъясӧн,
— увлань ӧшӧдас лысермунӧм руд чужӧмсӧ да шутьлялан гӧлӧсӧн висьталас:
— Народ, кывзы пӧлатьӧ лэптысьӧм мортлысь гӧлӧссӧ...
И лӧсьыда висьталіс шог чепуха:
— Пӧлатьясын ола пыр,
Садьмывла няр чужӧмбана,
Узигӧн и олігтыр
Сёйӧны пыр тӧрӧканъяс...
— Оз шогсьы,
— нимкодясис публика.
Мукӧддырйи ме да Павел кайлывлім сы дінӧ, сійӧ мырдӧн шутитіс:
— Мыйӧн гӧститӧдны, дона гӧстьясӧй!
Свежӧй черань — оз ков?
Сійӧ кулӧ вӧлі ньӧжйӧ, да тайӧ вывті ёна дӧзмӧдіс сійӧс, сійӧ, дзикӧдз дӧсадитчӧмӧн, висьталіс:
— Некыдз ог вермы кувны, прӧстӧ беда!
Сылӧн кулӧмысь повтӧмыс зэв ёна повзьӧдліс Павелӧс, войяснас сійӧ садьмӧдлывліс менӧ да вашкӧдіс:
— Максимыч, — буракӧ, кулі сійӧ...
Вот войнас кулас, а ми кутам сы улын куйлыны, ок, господи!
Пола ме покойникъясысь...
Либӧ шулывліс:
— Но мыйла нӧ оліс та дырасӧ?
Кызь арӧс на абу тырӧма, а кулӧ нин...
Ӧтчыд тӧлыся войӧ, сійӧ садьмӧдіс менӧ да, шашаритӧм синъяснас повзьӧмпырысь видзӧдіг, шуис:
— Кывзы!
Пӧлатьын ружтіс Давидов, тэрыба да торйӧдлӧмӧн шуалігтыр:
— Вайӧй татчӧ, ва-йӧй...
Сэсся сійӧ пондіс сутшиктыны.
— Кулӧ, ей богу, вот аддзылан!
— волнуйтчис Павел.
Ме лунтыр ас вылам дворысь му вылӧ кыскалі лым, зэв ёна мудзи, мем окота вӧлі узьны, но Павел менӧ корис:
— Пӧжалуйста, эн узь, криста ради, эн узь!
И друг, пидзӧс вылас сувтіс да лёкысь горӧдіс:
— Чеччӧй, Давидовыд кулі.
Кодсюрӧ садьмисны, вольпась вылысь кыпӧдчис некымын фигура, кылісны скӧра юалӧмъяс.
Капендюхин кайис пӧлатьӧ да чуймӧмӧн шуис:
— Збыльысь ӧд, тыдалӧ, кулӧма...
кӧть и шоныд на...
Лои чӧвлӧнь.
Жихарев пернапасасис да, эшкыннас тубыртчигмоз, шуис:
— Но, мыйнӧ, царство небеснӧ сылы!
— Кодкӧ вӧзйис:
Посводзӧ эськӧ сійӧс петкӧдны...
Капендюхин лэччис пӧлатьысь, видзӧдліс ӧшиньӧ.
— Мед асылӧдз куйлас, сійӧ и ловъя дырйиыс некодлы эз мешайтлыв...
Павел юрсӧ дзебис юрлӧс улас да сыркъялӧмӧн бӧрдіс.
А Ситанов эз и садьмыв.
ХV
Сыліны му вылысь лымъяс, сыліны небесаысь тӧвся кымӧръяс, му вылӧ уль лымйӧн да зэрӧн усьӧмӧн; шонді пыр ньӧжйӧджык и ньӧжйӧджык мунӧ ассьыс лунся туйсӧ, шоныдджык лои воздух, кажитчис, мый воис нин тувсов гаж, шутитігтыр дзебсясьӧ кӧнкӧ кар сайын муяс вылын да регыд ыльӧбтас кар вылӧ.
Уличаяс вылын — гӧрдов няйт, панельяс пӧлӧн котӧртӧны шоръяс, Арестантскӧй площадь вылын нимкодя чеччалӧны воробейяс.
И йӧзын тӧдчӧ пышкай сяма шуксьӧм.
Тувсов шум весьтті, пӧшти дугдывтӧг асывсянь рытӧдз, визувтӧ кыпыд звӧн, лайкыдіника сьӧлӧмӧс качайтӧ,
— тайӧ звӧнас, старик сёрниын моз, дзебсьӧма мыйкӧ ӧбӧдитӧм, кажитчӧ, мый кӧлӧкӧлъяс быдтор йылысь висьталӧны шогпырысь:
— Вӧлі-и, вӧлі тайӧ, вӧлі-и...
Менам нимлунӧ мастерскӧй мем пӧдаритіс ичӧтик, мичаа гижӧм ӧбраз Алексейлысь, ен мортлысь, и Жихарев внушитӧмӧн висьталіс кузь речь, кодӧс дыр помниті ме.
— Коді тэ?
— синтасъяссӧ лэптӧмӧн, чуньяснас ворсігтыр, висьталіс сійӧ.
— Абу унджык, кыдзи детинка, сирӧта, чужӧмсяньыд дас куим арӧс, а ме — пӧшти нёль пӧв ыджыдджык тэысь да ошка тэнӧ, бур кайта сыысь, мый тэ ставыс дінӧ сулалан он бокног, а чужӧмнад банӧн!
Тадзи и сулав пыр, тайӧ бур!
Сёрнитіс сійӧ енлӧн рабъяс йылысь и сы йӧз йылысь, но йӧз да рабъяс костын торъялӧмыс мем коли гӧгӧрвотӧм, дай сылы буракӧ, эз вӧв зэв ясыд.
Сійӧ висьталіс гажтӧма, мастерскӧй сераліс сы вылын, ме, сьӧлӧмӧс вӧрзьӧдӧм да шӧйӧвошӧм, сулалі киам ӧбразӧн, эг тӧд, мый мем вӧчны.
Медбӧрын, Капендюхин ораторлы дӧсадитчӧмӧн горӧдіс:
— Да тырмас нин сійӧс сьылӧднытӧ, со сылӧн весиг пельясыс нин лӧзӧдісны.
Сэсся, меным пельпомӧ тапкӧмӧн, сідзжӧ ошкыштіс:
— Бурыс тэын сійӧ, мый тэ став йӧзлы рӧдня — вот мый бурыс!
Да непӧштӧ нӧйтны, но и виднысӧ тэнӧ — сьӧкыд, кӧть и эм мыйысь!
Ставныс ме вылӧ видзӧдісны бур синъясӧн, менсьым смущайтчӧмӧс меліа сераліг, ещӧ кӧ неуна — и ме эськӧ, навернӧ, ривӧсті-бӧрддзи тайӧ йӧзлы колан мортӧн ачымӧс чувствуйтӧмысь немвиччысьтӧм радлӧмла.
А буретш тайӧ асывнас Петр Васильевлы приказчик юрнас ме вылӧ довкнитлӧмӧн шуис:
— Туйтӧм детинка да нинӧм вылӧ абу способнӧй!
Кыдзи и пыр, ме асывсянь муні лавкаӧ, но луншӧр бӧрын приказчик мем шуис:
— Мун гортӧ, лэдзав амбар вевт вылысь лымсӧ да сюяв кӧбрегӧ...
Сы йылысь, мый менам нимлун, сійӧ эз тӧд; ме вӧлі уверен, мый и некод оз тӧд та йылысь.
Кор помасис мастерскӧйын поздравлениеяслӧн церемония, ме вежси, котӧрті дворӧ да кавшаси сарай вевт вылӧ шыблавны топыд, сьӧкыд лым, мый вӧлі сійӧ тӧлӧ вывті уна.
Но волнуйтчӧмла ме вунӧді восьтыны кӧбрег ӧдзӧсӧс да тырті сійӧс лымйӧн.
Муӧ чеччыштӧм бӧрын да тайӧ ӧшыбкасӧ аддзӧмӧн, ме пыр жӧ босьтчи ӧдзӧс водзысь шыблавны лымсӧ; уль лымйыд топыда пуксьӧма; пу зырйӧй муртса мӧрччис сыӧ, а кӧрт зыр эз вӧв, да ме зырйӧс чеги буретш сійӧ здукӧ, кор дзиръя дорын тыдовтчис приказчик; оправдайтчис роч пӧслӧвича — «долыд бӧрся шогыд кокбӧрля дорад вӧтлысьӧ».
— Сі-идз,
— ме дінӧ матыстчигмоз смекайтчӧмӧн шуис приказчик.
— Ок, тэ, уджалысь, чӧртыс мед тэнӧ босьтас!
Вот сетышта тэныд йӧй башкаад...
Сійӧ шеныштчис ме вылӧ зыр воропӧн, ме бӧрыньтчышті да скӧрысь шуи:
— Да вӧд ме эг дворникӧ медась тіянлы...
Сійӧ швыркнитіс беддьӧн менам кокӧ, ме шамырті лым комӧк да шляпкӧбті сылы чужӧмас; сійӧ котӧртіс чушйӧдлігтыр, а ме уджӧс эновті да пыри мастерскӧйӧ.
Кымынкӧ минута мысти вывсянь котӧрӧн локтіс сылӧн невестаыс, тыртӧм чужӧм вылас прыщияса, дзирнясьысь нывка.
— Максимычӧс выліӧ!
— Ог мун,
— шуи ме.
Ларионыч юаліс гусьӧник да чуймӧмӧн:
— Кыдз нӧ сійӧ — он мун?
Ме сылы висьталі мыйын делӧыс; сійӧ тӧждысьӧмӧн букыштчис да кайис вылӧ, мем муртса кывмӧн шуис:
— Кутшӧм тэ, вокӧ, дерзскӧй...
Мастерскӧй пондіс ызгыны, приказчикӧс видіг;
Капендюхин шуис:
— Но, ӧні тэнӧ вӧтласны!
Тайӧ менӧ эз повзьӧд.
Приказчиккӧд менам отношениеяс важӧн нин лоины терпитны позьтӧмӧсь,
— сійӧ мустӧмтіс менӧ вывті ёна да пыр ёнджыка ёся, ме сідзжӧ сійӧс терпитны эг вермы, но ме кӧсйи гӧгӧрвоны — мыйла сійӧ сэтшӧм лёкысь относитчис ме дінӧ.
Сійӧ лавка джоджӧ шыблавліс монетаяс; ме чышкысигӧн аддзывлі найӧс да лӧді прилавоквывса тасьтіӧ, кӧні куйлісны грӧшъяс да ӧти ураяс корысьяслы сеталӧм вылӧ.
Кор ме казялі, мыйла мем тшӧкыда сюралӧны найӧ, приказчиклы ме шуи:
— Ті дзик прӧста мем шыблаланныд сьӧмнытӧ!
Сійӧ ӧзйис да видзчысьтӧг горӧдіс:
— Эн лысьт менӧ велӧдны, ме ачым тӧда, мый вӧча!
Но пыр жӧ веськӧдіс:
— Кыдзи сійӧ прӧста шыблала?
Найӧ асьныс гылалӧны...
Сійӧ дугӧдіс менӧ лавкаын книгаяс лыддьӧмысь, шуис:
— Тайӧ абу тэнад вежӧр серти удж!
Мый тэ — начетчикӧ метитчан, дармоед?
Сійӧ эз дугӧд ассьыс заводитлӧмъяссӧ кыйны менӧ двугривенникъясӧн, и ме гӧгӧрволі, мый джодж чышкигӧн кӧ монета тюрас щельӧ, сійӧ зэв бура убедитчас, мый ме гусялі сійӧс.
Сэки ме сылы нӧшта ӧтчыд вӧзйи шыбытны тайӧ ворсӧмсӧ, но сійӧ жӧ лунӧ, трактирысь пӧсь ва тырӧн локтігӧн, ме кылі, кыдзи сійӧ внушитӧ неважӧн медалӧм сусед приказчиклы:
— Тэ велӧд сійӧс Псалтырь гусявны — регыд миянлы Псалтырьяс воасны, куим кӧрӧб...
Ме гӧгӧрвои, мый сёрни мунӧ ме йылысь,
— кор ме пыри лавкаӧ, найӧ кыкнанныс шай-паймунісны, но и тайӧ признакысь ӧтдор менам вӧліны подувъяс чайтны найӧс меным паныда дурацкӧй заговорын.
Суседлӧн приказчикыс эз нин первойысь служит сы ордын; сійӧ лыддьысис бур тӧргӧвечӧн, но страдайтіс юӧмӧн; юигас кӧзяиныс вӧтлыліс сійӧс, а сэсся бара босьтліс ас дорас тайӧ мудер синъяса омӧль виръяя да вынтӧм мортсӧ.
Ортсысяньыс кӧзяин быд вӧрзьыштӧмысь полысь да кывзысьысь, сійӧ век нюмъяліс аслас тош пытшкын авъя серамӧн, радейтіс шуавны шмонитан кывъяс, да сы дінысь паськаліс сэтшӧм лёк дук, коді лӧсялӧджык сісь пиньяса йӧзлы, кӧть эськӧ сылӧн пиньясыс вӧліны еджыдӧсь да ёнӧсь.
Ӧтчыд сійӧ менӧ страшнӧ ёна шензьӧдіс: матыстчис ме дінӧ меліа нюмъялігтыр, но друг чашнитіс ме вылысь шапкаӧс да шамыртіс юрсиӧд.
Ми косьӧ воим, галлерея вылысь сійӧ менӧ йӧткыштіс лавкаӧ да пыр зілис водтӧдны джоджын сулалысь ыджыд киот вылӧ,
— тайӧ кӧ сылы удайтчис, ме эськӧ пасьниті стеклӧяссӧ, жугӧді резьбасӧ да, тӧдӧмысь, гирсйӧдлі дона ӧбразъяс.
Сійӧ вывті омӧль вӧлі, и мем удайтчис венны сійӧс, но сэки, менам ёна шензьӧм вылӧ, тошка мужчина ёна бӧрддзис, джоджын пукаліг да жугалӧм нырсӧ чышкалігтыр.
А аски асывнас, кор менам кӧзяева мунісны кытчӧкӧ да ми лоим ӧтнаным, сійӧ мем, ныргӧч вывсьыс да дзик син увсьыс пыкӧссӧ чуньнас ниртігтыр, дружескӧя шуис:
— Чайтан — тайӧ ме ас окотаысь уськӧдчи тэ вылӧ?
Ме — абу дурак, ме ӧд тӧді, мый тэ менӧ нӧйтан, ме слаб, юсьӧм морт.
Тайӧ менӧ кӧзяин тшӧктіс: пыркӧдышт, шуӧ, тэ сійӧс, да старайтчы, медым сійӧ аслас лавкаысь тышкасигас унджыктор тшыкліс, век нин налы убыткатор!
А ачым ме — эг эськӧ понды, со кыдз менсьым рожаӧс баситін тэ...
Ме эски сылы, и мем жаль лои сійӧ, ме тӧді, мый сійӧ олӧ тшыг нисьӧ пӧт, нывбабакӧд, коді зульскӧдлывлӧ сійӧс.
Но ме век жӧ юалі сылысь:
— А тэнӧ кӧ тшӧктасны мортӧс отравитны — отравитан?
— Сійӧ заставитас,
— ньӧжйӧник, жаль серамбанӧн шуис сійӧ:
— Сійӧ — вермас...
Та бӧрын регыд мысти сійӧ менсьым юаліс:
— Кывзы, менам весиг грӧш абу, гортын сёйны нинӧм, гӧтыр — увтчӧ, гусяв, другӧ, асланыд складысь кутшӧмкӧ-нибудь ӧбраз, а ме вузала сійӧс, а?
Гусяв?
Либӧ — Псалтырь?
Мем думвылӧ уси кӧмкот вузалан магазин, вичкоса стӧрӧж, ме думайті: выдайтас менӧ тайӧ мортыс!
Но сьӧкыд вӧлі ӧткажитны, и ме сылы сеті ӧбраз, а гусявны некымын шайта Псалтырь эг решитчы, тайӧ мем кажитчис зэв ыджыд преступлениеӧн.
Мый вӧчан?
Моральын век дзебсьӧма арифметика; святӧй наивностьыс «Уголовнӧй наказаниеяс йылысь уложениелӧн» вывті бура выдайтӧ тайӧ ичӧтик тайнасӧ, код сайын дзебсясьӧ собственностьлӧн ыджыд лӧж.
Кор ме кывлі, кыдзи менам приказчик внушайтӧ тайӧ коньӧркодь мортыслы менӧ велӧдны Псалтырь гусялӧм вылӧ,
— ме повзи.
Вӧлі гӧгӧрвоана, мый менам приказчик тӧдӧ, кутшӧм ме шань сійӧ эмбур вылӧ, и мый суседлӧн приказчикыс сылы висьталӧма тайӧ ӧбраз йывсьыд.
Йӧз щӧт весьт бурлунлӧн пежторйыс да мем тайӧ дрянь налькйыс — ставыс ӧтлаын менсьым кыпӧдісны лӧгалан чувство, ас дінӧ да ставыс дінӧ мустӧмтӧм.
Некымын лун ме ёна мучитчи, виччысьӧмӧн, кор воасны книга тыра кӧрӧбъяс; медбӧрын, найӧ воисны, ме разбирайта найӧс складын, ме дінӧ матыстчӧ суседлӧн приказчик да корӧ сетны сылы Псалтырь.
Сэки ме сылысь юала:
— А тэ менам приказчиклы висьталін ӧбраз йывсьыд?
— Висьталі,
— вочавидзис сійӧ нор гӧлӧсӧн.
— Ме, вокӧ, нинӧм ог вермы дзебны...
Тайӧ менӧ шемӧстіс, ме пукси джоджӧ да чашкӧді сы вылӧ синъясӧс, а сійӧ яналӧм пырысь, коньӧркодь, пондіс тэрыба броткыны:
— Гӧгӧрвоан-ӧ, тэнад кӧзяиныд ачыс дӧгадайтчис, мӧдногӧн кӧ, тайӧ менам кӧзяин дӧгадайтчис да висьталіс тэнад кӧзяинлы...
Мем кажитчис, мый ме воши,
— кыйыштісны менӧ тайӧ йӧзыс, и ӧні мем дасьтӧма места ичӧт арлыда преступникъяс колонияӧ.
Кор сідзи — ӧткодь нин!
Вӧйны кӧ, джуджыдджыкинас нин.
Ме сюйышті приказчик киӧ Псалтырь, сійӧ дзебис сійӧс пальто улас да муніс, но пыр жӧ бӧр локтіс и — Псалтырь уси менам кок дорӧ, а морт восьлаліс ӧдзӧслань, шуӧмӧн.
Ог босьт!
Вошан тэкӧд...
Ме эг гӧгӧрво тайӧ кывъяссӧ
— мыйла мекӧд вошан?
Но ме вӧлі вывті здӧвӧлен сійӧн, мый сійӧ эз босьт книгаӧс.
Та бӧрын менам ичӧтик приказчик кутіс ме вылӧ видзӧдны нӧшта скӧрысьджык да подозрительнӧя.
Ставыс тайӧ мем дум вылӧ уси, кор Ларионыч кайис вылӧ; сійӧ оліс сэн недыр да бӧр воис ещӧ на ёнджыка личкӧм да рам мукӧддырся дорысь, а ужин водзын, син-на-син, мем шуис:
— Клопочиті, медым тэнӧ мездісны лавкаысь, сетісны эськӧ мастерскӧйӧ.
Эз артмы тайӧ!
Кузьма оз окотит.
Тэ вывті нин сылы он во сьӧлӧм вылас...
Керкаын менам сідзжӧ вӧлі враг — приказчиклӧн невестаыс, вывті ворсӧдчысь нывка; сыкӧд ворсӧдчис мастерскӧйса став томйӧз, сійӧс посводзын виччысьӧмӧн, кутлӧмӧн; сійӧ эз дӧзмы та вылӧ, а сӧмын гусьӧник чилзіс, кыдзи ичӧтик пон.
Асывсянь рытӧдз сійӧ рӧмидзтіс, сылӧн зепъясыс пыр вӧліны тырӧсь преникъясӧн, лепешкиясӧн, черлыясыс мудзлытӧг вӧрисны,
— сійӧ беспокойнӧй руд синъяса тыртӧм чужӧм вылӧ видзӧдны вӧлі лӧсьыдтӧм.
Мем да Павеллы сійӧ сетавліс нӧдкывъяс, кодъяс пыр ас пытшкас кутлісны кутшӧмкӧ-нибудь дӧзмӧдан яндысьтӧмлун, висьтавліс миянлы скороговоркаяс, кодъяс ӧтлаасьлісны мисьтӧм кывъясӧ.
Ӧтчыд олӧма мастеръяс пиысь кодкӧ сылы шуис:
— Но и яндысьтӧм син тэ, нывка!
Сійӧ збоя вочавидзис омӧлик сьыланкывса кывъясӧн:
— Нывкаӧс кӧ яндзим босьтӧ
Баба вылӧ сэки оз туй...
Ме первойысь на аддзи татшӧм нывкаӧс, сійӧ мем вӧлі мустӧм да менӧ повзьӧдліс, грубӧя ворсӧдчиг, а кор аддзис, мый тайӧ ворсӧдчӧмъясыс меным абу юмовӧсь, лои пыр дӧзмӧдчысьджык.
Кыдзкӧ ӧтчыд, кӧбрегын, кор ме Павелкӧд отсалім сылы паритны квас да ӧгурцы улысь пельсаяс, сійӧ миянлы вӧзйис:
— Кӧсъянныд кӧ, детинкаяс, тіянӧс ме окасьны велӧда?
— Ме тэысь на бурджыка кужа,
— сералігмоз вочавидзис сылы Павел, а ме шуи сылы, медым сійӧ окасьнысӧ муніс жӧникыс дінӧ, и шуи тайӧс эг вывті любезнӧя.
Сійӧ скӧрмис.
— Ок, кутшӧм грубиян!
Барышня сыкӧд любезничайтӧ, а сійӧ нырсӧ бергӧдӧ; эстшӧм, кутшӧм, а?
И чуньнас грӧзитӧмӧн содтіс:
— Но, энлы, ме тэнсьыд тайӧс ог вунӧд!
Павел, менӧ отсыштӧмӧн, тшӧтш лӧдсыштіс сылы:
— Петкӧдлас тэныд жӧникыд, тӧдлас кӧ тэнад ворсӧдчӧм йылысь,
Сійӧ лӧгпырысь чукыртліс прыщикӧсь чужӧмсӧ.
— Ог пов ме сыысь!
Менам приданӧйӧн ме дасӧс аддза, ёна бурджыкъясӧс.
Нывлы сӧмын свадьбуйтны и балуйтыштны.
И сійӧ заводитіс балуйтны Павелкӧд, а ме сійӧ кадсянь аддзи сыын мудзлытӧм удтысьысьӧс.
Лавкаын лои пыр сьӧкыдджык, ме лыдди став вичко книгаяссӧ, менӧ сэсся эз нин кыскыны начетчикъяслӧн споръяс да сёрнияс,
— сёрнитісны найӧ пыр ӧти и сійӧ жӧ тор йылысь.
Сӧмын Петр Васильев важмозыс кыскис менӧ аслас пемыд морт олӧм тӧдӧмӧн, сёрнитны интереснӧя да мывкыда аслас кужӧмӧн.
Мукӧддырйи менам думайтсис, мый вот татшӧм жӧ и ветліс му кузя пророк Елисей, ӧтка да водзӧс мынтысь.
Но быдысьӧн, кор ме стариккӧд восьсӧн сёрнитлі йӧз йылысь, аслам думъяс йылысь, сійӧ окотапырысь менсьым кывзіс да меӧн висьталӧмторӧс висьтавліс приказчиклы, а мӧдыс либӧ ӧбиднӧя серавліс менӧ либӧ скӧрысь видліс.
Ӧтчыд стариклы висьталі, мый мукӧддырйи сылысь сёрнисӧ ме гижала тетрадьӧ, кытчӧ менам гижӧма нин унасикас стихъяс, книгаясысь изречениеяс; тайӧ вывті ёна повзьӧдіс начетчикӧс, сійӧ тэрыба шатовтчис меланьӧ да пондіс повзьӧмӧн менсьым юасьны:
— Тайӧс нӧ мыйла тэ?
Тайӧ, бурпи, оз шогмы!
Мед оз вун?
Оз, тэ тайӧс шыбыт!
Со ӧд тэ кутшӧм!
Тэ вай сет мем сійӧ гижӧдъяссӧ, а?
Сійӧ дыр да настойчивӧя убеждайтіс менӧ, медым ме тетрадьӧс сеті сылы либӧ соті сійӧс, а сэсся кутіс скӧрысь вашкӧдчыны приказчиккӧд.
Кор ми мунам вӧлі гортӧ, приказчик мем стрӧга шуис:
— Тэ мыйкӧ пасъялан, гижалан — мед сійӧ эз вӧв!
Кывлін?
Сійӧн вӧдитчӧны сӧмын сыщикъяс.
Ме виччысьтӧг юалі:
— А кыдз нӧ Ситановыс!
Сійӧ тшӧтш гижалӧ.
— Тшӧтш?
Кузь дурак...
Дыр кодь чӧв олӧм бӧрын сійӧ вӧвлытӧм небыда юаліс:
— Кывзы, петкӧдлы мем ассьыд тетрадьтӧ и Ситановыслысь тшӧтш — ме тэд пӧлтинник сета!
Сӧмын сідз вӧч, медым Ситанов эз тӧдлы, гусьӧник...
Тыдалӧ, сійӧ вӧлі уверен, мый ме олӧмӧ пӧрта сылысь кӧсйӧмсӧ, да, водзӧ кыв шутӧг, дженьыдик кокъяснас котӧртіс ме водзын.
Гортын ме Ситановлы висьталі приказчик вӧзйӧм йылысь, Евгений букыштчис.
— Тайӧс тэ прӧста болькнитӧмыд...
Ӧні сійӧ велӧдас кодӧскӧ гусявны тетрадьяснымӧс тэнсьыд и менсьым.
Вай мем ассьыд, ме дзеба...
А тэнӧ сійӧ регыд вӧтлас, видзӧд!
Ме вӧлі убедитчӧма сыын да шуи мунны, мыйӧн бабушка бӧр воас карӧ,
— сійӧ тӧвбыд оліс Балахнаын; сійӧс кодкӧ корӧма нывъясӧс прӧшви кыны велӧдны.
Дед бара нин оліс Кунавинын, ме эг ветлывлы сы ордӧ, дай сійӧ карӧ волігас эз видлывлы менӧ.
Ӧтчыд ми паныдасим улича вылын; сійӧ локтӧ вӧлі сьӧкыд енотовӧй пася, поп моз тшапа да ньӧжйӧник, ме здоровайтчи сыкӧд; кипыдӧс увтіыс ме вылӧ видзӧдлӧм бӧрын сійӧ думайтсьӧмӧн шуаліс:
— А, тайӧ тэ...
тэ богомаз ӧні, да, да...
Но, мун, мун!
Кежӧдіс менӧ туй вывсьыс да пыр сэтшӧм жӧ тшапа да ньӧжйӧ муніс водзӧ.
Бабушкаӧс ме аддзывлі шоча; сійӧ уджаліс мудзлытӧг, вердіс дедӧс, коді висьӧдчис пӧрысь выжыв висьӧмнас, ноксис дядьяс челядькӧд.
Торъя нин уна клопота сылы вайліс Саша, Михаиллӧн пиыс, мича зон, мечтайтысь да книга радейтысь.
Сійӧ уджаліс красильнӧй мастерскӧйясын, тшӧкыда ӧти кӧзяин ордысь мӧд ордӧ вуджӧмӧн, а коластъясас пукаліс бабушка сьылі вылын, спокойнӧя видзчысис, кор бабушка аддзас сылы выль места, Бабушка сьылі вылын жӧ ӧшаліс Сашалӧн чойыс, коді вӧлі неудачнӧя петӧма верӧс сайӧ, юысь мастерӧвӧй сайӧ.
Верӧсыс тшӧкыда нӧйтлывліс сійӧс да вӧтлывліс гортсьыс.
Бабушкакӧд паныдасигӧн ме пыр ёнджыка гӧгӧрвоӧмӧн нимкодяси сы сьӧлӧмӧн, но — ме чувствуйті нин, мый тайӧ мича сьӧлӧмыс синтӧммӧдӧма мойдкывъясӧн, оз вермы аддзыны, оз вермы гӧгӧрвоны курыд збыльторыслысь явлениеяссӧ, и менам тревожитчӧмъяс, менам волнениеяс сылы тӧдтӧмӧсь.
— Терпитны колӧ, Олёша.
Тайӧ ставыс, мый вермис сійӧ мем воча шуны менам повестьяс вылӧ: олӧмса безобразиеяс йылысь, йӧз мучитчӧм йылысь, шог йылысь — ставыс йылысь, мый менӧ возмущайтіс.
Ме вӧлі лёка приспособитчӧма терпитӧм вылӧ, да мукӧддырйи кӧ петкӧдлі скӧтлысь, пулысь, излысь тайӧ буркерысьсӧ — ме петкӧдлі сійӧс ачымӧс испытайтӧм ради, сы ради, медым тӧдны аслам вынъяслысь запассӧ, му вылын устойчивость степеньӧс.
Мукӧддырйи подростокъяс, йӧй томлунланыс, гырысьяс вын вылӧ завидуйтӧм вӧсна, заводитлывлӧны лэптыны дай лэптӧны сьӧкыдторъяс, кодъяс найӧ мускулъяслы да лыяслы вывті ыджыдӧсь, пробуйтлывлӧны ошйысьӧмӧн, гырысь ён йӧз моз, пернапасасьны кык пудъя гираясӧн.
Ме сідзжӧ тайӧс ставсӧ вӧчи веськыд и переноснӧй вежӧртасын, физическӧя и духовнӧя, и сӧмын кутшӧмкӧ случайность вӧсна муртса эг доймы кувтӧдз, эг калечит ачымӧс нэм чӧж кежлӧ.
Ӧд нинӧм оз калечит мортӧс сэтшӧм страшнӧя, кыдзи уродуйтӧ сійӧс терпение, ортсыса условиеяс вынлы пӧкӧритчӧм.
И ме кӧ, медбӧрын, век жӧ муӧ вода калечитчӧмӧн, то — гордитчӧмӧн шуа аслам медбӧръя часӧ, мый бур йӧз во нелямын серьёзнӧя тӧждысисны тшыкӧдны менсьым душаӧс, но налӧн асныра уджныс эз вӧв вывті удачнӧй.
Пыр тшӧкыдджыка менӧ шымыртіс буйнӧй кӧсйӧм вильшасьны, гажӧдны йӧзӧс, заставляйтны найӧс серавны.
Мем удайтчывліс тайӧ, ме вӧлі кужа висьтавны Нижньӧй базарса купечьяс йылысь, валысь чужӧмъяссӧ петкӧдлӧмӧн; петкӧдлі, кыдзи мужикъяс да бабаяс вузалӧны да ньӧбӧны ӧбразъяс, кутшӧм сюся кӧмӧдӧ найӧс приказчик, кыдзи споритӧны начетчикъяс.
Мастерскӧй вак-вакӧн сераліс, эз шоча мастеръяс шыбытлывны уджнысӧ, видзӧдӧмӧн, кыдз ме кикимеритча, но та бӧрын век мем Ларионыч сӧветуйтліс:
— Тэ эськӧ мед ужин бӧрын петкӧдлін, а то мешайтан уджавнысӧ...
«Петкӧдлӧмӧс» помалӧм бӧрын ме ачымӧс чувствуйті кокниджыка, быттьӧ мыні менӧ сьӧктӧдысь ношаысь; часджын кежлӧ, час кежлӧ менам юрӧй рекмывліс, а сэсся бара кажитчис, мый менам юрӧй тырӧма посньыдик, ёсь кӧрттувъясӧн, найӧ сэн, вӧрӧдчӧны, шоналӧны.
Ме гӧгӧрын пузис кутшӧмкӧ няйт рок, и ме чувствуйті, мый ньӧжйӧникӧн пуся ме сэні.
Думайтсис:
— Став олӧмыс ӧмӧй татшӧм?
И ме кута овны сідзи, кыдзи тайӧ йӧзыс, ог ӧмӧй вермы корсьны, ог ӧмӧй аддзы нинӧм бурджыксӧ?
— Скӧр лоан, Максимыч,
— висьталіс мем Жихарев, ме вылӧ сюся видзӧдіг.
Ситанов менсьым тшӧкыда юавліс:
— Тэ мый?
Ме эг куж вочавидзны.
Олӧмыс ыръяна да лёкысь вуштіс менам сьӧлӧм вылысь ассьыс жӧ медбур гижӧдъяссӧ, найӧс кутшӧмкӧ ковтӧмторйӧн ехиднӧя вежӧмӧн, ме скӧра да настойчивӧя паныд сулалі сійӧ вынлы, ме кывті сійӧ жӧ ю кузя, кыті и ставыс, но меным ваыс вӧлі кӧдзыдджык, и сійӧ эз сэтшӧм кокниа кут менӧ, кыдз мукӧдӧс — кадъясын мем кажитчис, мый ме вӧя ва пыдӧсас.
Ме дінӧ йӧз относитчисны пыр бурджыка, ме вылӧ эзджык сідз равзыны, кыдзи Павел вылӧ, эз тэрмӧдлыны менӧ, шуисны вичӧн, медым тӧдчӧдны ме дінӧ уважайтан отношение.
Тайӧ — бур, но вӧлі мучитчымӧн сьӧкыд видзӧдны, кутшӧм уна йӧзыс юӧны вина, кутшӧм найӧ зывӧк кодӧсь, да кутшӧм дойдана налӧн нывбабаяс дінӧ отношениеныс, кӧть ме и гӧгӧрвои, мый вина да нывбабаяс — став забаваыс тайӧ олӧмын.
Тшӧкыда шогпырысь казьтывлі, мый ачыс авъя, смел Наталья Козловская нывбабаӧс сідзжӧ шуис забаваӧн.
Но кыдз нӧ эськӧ сэк бабушка?
И Королева Марго?
Королева йылысь ме казьтывлі пӧшти полан чувствоӧн — ставыслы сійӧ вӧлі сэтшӧм тӧдтӧм, быттьӧ ме сійӧс аддзывлі вӧтӧн.
Ме вывті уна куті думайтны нывбабаяс йылысь да решайті нин вопрос, а абу-ӧ мунны локтан праздникӧ сэтчӧ, кытчӧ ветлӧны ставыс?
Тайӧ эз вӧв физическӧй кӧсйӧмӧн,
— ме вӧлі здоров и брезглив, но дурмымӧн окота вӧлі кутлыны кодӧскӧ меліӧс, авъяӧс, да восьсӧн, помтӧм дыр, мамлы моз, висьтавны аслам сьӧлӧмвыв дойяс йылысь.
Ме завидуйті Павеллы, кор сійӧ войяснас мем висьталіс воча керкаса горничнӧйкӧд аслас роман йылысь.
— Вот, вокӧ, штука: тӧлысь сайын ме сылы лымйӧн лыйлі, эз глянитчыв мем сійӧ, а ӧні пукалан лабичын, топӧдчан сы бердӧ — некод абу донаджык!
— Мый йылысь нӧ ті сёрнитланныд?
— Быдтор йылысь, дерт.
Сійӧ мем — ас йывсьыс, а ме сылы — ас йылысь жӧ.
Но, окасям...
Сӧмын сійӧ — честнӧй...
Сійӧ, вокӧ, беда, кутшӧм бур!...
Но куритан тэ дзик нин важ салдат моз!
Ме куритчи ёна; коддзӧдӧмнас табак ныждіс беспокойнӧй мӧвпъясӧс, тревожнӧй чувствоясӧс.
Вина, менам шуд вылӧ, аслас дукӧн да кӧрӧн меын чужтіс зывӧктӧм, а Павел юис окота пырысь, да коддзӧм бӧрас, нора бӧрдіс:
— Гортӧ кӧсъя ме, гортӧ!
Лэдзӧй менӧ гортӧ...
Сійӧ вӧлі, мем помнитсьӧ, сирӧта, мамыс и батьыс важӧн нин сылӧн кувлӧмаӧсь, чойяс, вокъяс эз вӧвны, ар кӧкъямыссянь сійӧ оліс бокӧвӧй йӧз ордын.
Тайӧ олӧм вылӧ дӧзмӧмӧн да тувсов чуксасьӧмъяс вылӧ нӧшта ёнджыка ыштӧмӧн, ме бара думышті пырны пароход вылӧ да, Астраханьӧдз лэччӧм бӧрын, пышйыны Персияӧ.
Ог помнит, мыйла именнӧ — Персияӧ, гашкӧ, сӧмын сы вӧсна, мый мем вывті глянитчисны Нижнегородскӧй ярмарка вылын персияна-купечьяс: пукалӧны этатшӧм каменнӧй идолъяс, краситӧм тошъяснысӧ шонді водзӧ чургӧдӧмӧн, спокойнӧя кальян куритігтыр, а синъясныс налӧн гырысьӧсь, сьӧдӧсь, быдтор тӧдысьӧсь.
Навернӧ, ме и пышйи эськӧ кытчӧкӧ, но ыджыдлун вежонӧ, кор мыйкӧ мындаӧн мастеръяс муналісны гортъясаныс, асланыс сиктъясӧ, а кольысьяс пьянствуйтісны,
— шондіа лунӧ Ока весьтӧд луд вывті гуляйтігӧн ме паныдаси аслам кӧзяинкӧд, бабушка племянниккӧд.
Сійӧ локтіс кӧтасьӧм руд пальтоа, киясыс гач зепъясас, вомас папирос, юрдзиб йылас шляпа; сылӧн лӧсьыд чужӧмыс меліа нюмъяліс меным.
Сылӧн вӧлі свободнӧй, долыд мортлӧн козьнасян вид, и миянысь ӧтдор луд вылын некод эз вӧв.
— А, Пешков, Христос воскресе!
Христосасим, сійӧ юаліс, кутшӧма ме ола, и ме сылы веськыда висьталі, мый мастерскӧй, кар да вообще ставыс — мустӧммис мем, и ме думайті мунны Персияӧ.
— Дугды,
— шуис сійӧ серьёзнӧя.
— Кутшӧм сэн, чӧртӧс, Персия?
Тайӧс ме, вокӧ, тӧда, тэнад воясӧ и мем сідзжӧ вӧлі окота пышйыны быд чӧртыс дорӧ!...
Мем кажитчис, мый сійӧ сэтшӧм ухарскӧя шыбласьӧ чӧртъяснас; сы пытшкын ворсӧдчис мыйкӧ буртор, тувсовъя, ставнас сійӧ вӧлі — набекрень,
— Куритчан?
— юаліс сійӧ, мем кыз папиросъяса эзысь портсигар чургӧдігмоз.
Но, тайӧ менӧ помӧдз нин веніс!
— Вот мый, Пешков, лок вай тэ бара ме ордӧ!
— вӧзйис сійӧ.
— Ме, вокӧ, таво босьті ярмарка вылысь пӧдрадъяс сюрс нелямын вылӧ кымын — гӧгӧрвоан?
Вот ме тэнӧ сувтӧда ярмарка вылӧ; лоан тэ менам десятник кодь кымын, примитны быдсикас материал, видзӧдны, медым ставыс вӧлі кад кежлӧ меститӧма да медым рабочӧйяс эз гусясьны — лӧсялӧ?
Жалованье — вит шайтӧн тӧлысь да вит ур ӧбед вылӧ.
Бабаяслы тэӧдз дела абу, асывсянь тэ мунін, рытнас воин; бабаяс — бокынӧсь!
Сӧмын тэ налы эн висьтав, мый ми аддзысьлім, а прӧстӧ лок вӧскресенняӧ — и шабаш.
Ми торйӧдчим другъясӧн, прӧщайтчигӧн сійӧ менсьым топӧдліс киӧс да весиг, мунігас, ылісянь чолӧмалӧмӧн ӧвтчис шляпанас.
Кор ме мастерскӧйын висьталі, мый муна — тайӧ первойсӧ унджыкыслысь кыпӧдіс ме дінӧ леститчан жалитӧм, медся нин волнуйтчис Павел.
— Но, думыштлы,
— кӧритана пырысь висьталіс сійӧ,
— кыдз тэ кутан овны разнӧй мужикъясыскӧд миянкӧд олӧм бӧрын?
Плӧтникъяс, маляръяс...
Ок, тэ!
Тайӧ шусьӧ — дякӧнсянь пӧнӧмарӧ...
Жихарев ропкис:
— Чери корсьӧ — кӧні джуджыдджык, бур молодеч — мый омӧльджык...
Мастерскӧйӧн мем вӧчӧм колльӧдӧм вӧлі шог да сьӧкыд.
— Дерт, колӧ видлыны и сійӧс, и тайӧс,
— висьталіс пӧхмелляысь вижӧдӧм Жихарев.
— А бурджык ӧтпырйӧн, да ёнджыка кутчысьны мыйӧкӧ ӧтиӧ...
— И нэм кежлад нин,
— гусьӧник содтіс Ларионыч.
Но ме чувствуйті, мый найӧ висьталӧны мырдӧн да быттьӧкӧ колӧм ради, — менӧ накӧд йитысь сунисыс кыдзкӧ пырысь-пыр сісьмис да ори.
Пӧлатьын бергаліс кодъюра Гоголев да киргис:
— Окотита кӧ — ставыс острогын лоӧны!
Ме — секрет тӧда!
Коді тані енлы эскӧ?
Аха-а...
Кыдзи и пыр, стенъяс бокӧ пӧлыньтчӧмаӧсь гижны помавтӧм, чужӧмтӧм ӧбразъяс, пӧтӧлӧк бердӧ ляскысьӧмаӧсь стеклӧ шаръяс.
Биӧн дыр нин эз уджавлыны, шаръясӧн эз пӧльзуйтчыны, найӧс вевттьӧмаӧсь нин руд бус да са слӧй.
Ставсӧ на зэв бура помнита, мый и синмӧс тупкӧмӧн ме пемыдсьыс аддзи пӧдвалсӧ ставнас, став сійӧ пызанъяссӧ, ӧшинь вылысь краска тыра банкаяссӧ, воропъяса кистьяссӧ, ӧбразъяссӧ, помӧй тыра ушатсӧ пельӧсысь, пыргӧн умывальник улысь, коді скодитӧ пӧжарнӧй каска вылӧ да Гоголевлӧн пӧлатьсянь ӧшӧдчӧм куш кок вылӧ; кокыс лӧз, вӧйӧм морт кок кодь.
Окота вӧлі ӧдйӧджык мунны, но Русьын радейтӧны нюжӧдны жугыль минутаяс; прӧщайтчиганыс йӧз быттьӧ сьылӧны заупокойнӧй литургия.
Жихарев, синкымъяссӧ лэптыштӧмӧн, мем шуис:
— А тайӧ книгатӧ, Демонтӧ, ме тэд ог вермы сетны — кӧсъян кызюра босьтны сыысь?
Книгаыс вӧлі менам,
— старик брандмейстер пӧдаритіс мем сійӧс, мем жаль вӧлі сетны Лермонтовӧс.
Но кор ме, неуна ӧбӧдитчӧмӧн, ӧткажитчи сьӧмысь, Жихарев спокойнӧя сюйыштіс монетасӧ кӧшелёкас да падъявтӧг висьталіс:
— Кыдз окотаыд, а ме ог сет книгатӧ!
Тайӧ книгаыс — абу тэнад, тайӧ сэтшӧм книга, мый сійӧн абу дыр и грек нажӧвитны...
— Да сійӧс ӧд магазинын вузалӧны, ме аддзылі!
Но сійӧ помӧдз убедитчӧмӧн мем шуис:
— Сійӧ нинӧм на оз петкӧдлы, магазинъясын и пистолетъяс вузалӧны да...
Сідзи и эз сет мем Лермонтовӧс.
Кӧзяйкакӧд прӧщайтчыны вылыс судтаӧ кайигӧн ме пос водзын зураси сы племянницакӧд, сійӧ юаліс:
— Висьталӧны — тэ пӧ мунан?
— Муна.
— Эн кӧ ӧд мун, вӧтлім жӧ,
— висьталіс сійӧ меным, эз вывті любезнӧя, но сьӧлӧмсяньыс.
А кодіник кӧзяйка шуис:
— Прӧщай, христос тэкӧд!
Тэ — абу бур детинка, дерзкӧй.
Кӧть эськӧ ме тэсянь лёксӧ нинӧм эг аддзыв, а ставныс висьталӧны — абу пӧ бур тэ!
И друг бӧрддзис, синва сорыс висьталіг:
— Ловъя кӧ вӧлі покойник, менам бур мужикӧй, шань мортӧй, сійӧ эськӧ тэнӧ бертлӧдлыштіс, зульскӧдыштіс эськӧ тэнӧ балябӧжад, а — кольӧдіс эськӧ, эз вӧтлы!
А ӧні ставыс мӧдіс мӧдногӧн.
Муртса кӧ абу сідзи — мун, мун, весась!
Ок и кытчӧ тэ, детинка, воштысян, мый бердӧ кутчысян?
ХVІ
Ме муна кӧзяинкӧд пыжӧн ярмарка уличаяс вывті, мӧд судтаӧдзыс ытваӧн ойдӧдӧм каменнӧй лавкаяс пӧвсӧд.
Ме — ӧпаснӧйясӧн сына; кӧзяин пыж бӧжӧ пуксьӧмӧн кужтӧг веськӧдлӧ, бӧжалан пелыссӧ пыдӧ ваас сюйӧмӧн; пыж дышиника чукльӧдлӧ, лӧнь, гудыра мӧвпалысь ва кузя уличаысь уличаӧ кежласьӧмӧн.
— Эк, ыджыд таво ваыд, чӧрт мед сійӧс босьтас!
Манитас сійӧ уджъяснымӧс,
— ропкӧ кӧзяин чигарка куритігмоз; сылӧн тшыныс ӧвтӧ чишкасьӧм ной дукӧн.
— Ньӧжйӧджык!
— повзьӧмӧн горзӧ сійӧ.
— Пӧнар вылас мунам!
Веськӧдіс пыжсӧ да видчӧ:
— Но, и пыж сетӧмаӧсь, подлецъяс!..
Сійӧ мем петкӧдлӧ местаяс, кӧні, ва ямӧм бӧрын, заводитчасны лавка ремонтируйтӧм кузя уджъяс.
Лӧзӧдз бритӧм, шырӧм усъяса да вомас чигаркаа, сійӧ оз мун пӧдрядчик вылӧ.
Сы вылын кучик куртка, пидзӧсӧдзыс гӧленя сапӧгъяс, пельпом вомӧныс — ягташ, кок улас чурвидзӧ кык ствола Лебель ружье.
Сійӧ сӧмын беспокойнӧя вешталӧ кучик картузсӧ, — лэдзас сійӧс синмӧдзыс, чушкӧдас паръяссӧ да тӧждысьӧмӧн гӧгӧрбок видзӧдӧ; лэптас картузсӧ юрпыдӧс йылӧдзыс, томмас да ус пытшкас нюмъялӧ, мыйкӧ буртор йылысь мӧвпалӧмӧн,
— и оз эскыссьы, мый сылӧн уна удж, мый ньӧжйӧ ва ямӧм майыштӧ сійӧс,
— сы пытшкын гуляйтӧ, тыдалӧ, кутшӧмкӧ неделӧвӧй мӧвпъяслӧн гы.
А ме личкӧма гусьӧн шензян чувствоӧн: сэтшӧм тешкодь аддзыны тайӧ кулӧм карсӧ, тупкӧс ӧшиньяса керкаяслысь веськыд радсӧ,
— карсӧ, кодӧс дорвыв ойдӧдӧма ваӧн да коді быттьӧ кывтӧ миян пыж пӧлӧн.
Небеса руд.
Шонді дзебсясьӧ кымӧръяс пӧвсын, сӧмын шочиника тӧлын моз, эзысь пятнаӧн ва костӧд мыччысьлӧмӧн.
Ваыс сідз жӧ руд да кӧдзыд; визувыс сылӧн оз тӧдчы, кажитчӧ, мый сійӧ кынмӧма, унмовсьӧма тыртӧм керкаяскӧд, няйтвиж рӧма краскаясӧн краситӧм лавкаяс радъяскӧд ӧтлаын.
Кор кымӧръяс пӧвстті видзӧдӧ кельыд шонді,
— ставыс гӧгӧрбок неуна югдӧ, ва отражайтӧ небесалысь руд эшкынсӧ — миян пыжным ӧшалӧ сынӧдас кык небеса костын; каменнӧй зданиеяс сідзжӧ кыпӧдчыштӧны да муртса тӧдчыштӧмӧн кывтӧны Волгалань, Окалань.
Пыж гӧгӧрын качайтчӧны жугалӧм бӧчкаяс, ящикъяс, кӧрӧбъяс, чагъяс да идзас, мукӧддырйи кулӧм змейӧн кывтас зор либӧ кер.
Кӧнсюрӧ ӧшиньясыс восьсаӧсь, галлереяяс вевт вылын косьмӧ бельё, чурвидзӧны гынсапӧгъяс, ӧшиньсянь руд ва вылӧ видзӧдӧ нывбаба, чугуннӧй галлерея колонка йылӧ домалӧма пыж, сылысь гӧрд бортъяссӧ ва отразитӧ жирнӧя да яй кодьӧн.
Тайӧ олӧм признак вылас юрнас довкнитлӧмӧн, кӧзяин мем висьталӧ:
— Тайӧ — ярмаркавывса стӧрӧж олӧ.
Петас ӧшиньӧдыс вевт вылӧ, пуксяс пыжас дай ветлӧдлӧ, видзӧдалӧ — абуӧсь-ӧ кӧнкӧ вӧръяс.
А вӧръяс кӧ абуӧсь, ачыс вӧруйтас...
Сійӧ висьталӧ дышиника, спокойнӧя, мыйкӧ мӧдтор йылысь мӧвпалӧмӧн.
Гӧгӧр лӧнь, тыртӧм да эскыны позьтӧм, быттьӧ вӧтӧн.
Волга да Ока ӧтлаасьӧмаӧсь ыджыд тыӧ; ылын, пушкыртчӧм гӧра вылын мичаа дӧввидзӧ кар, ставнас садъяс пиын, кодъяс нӧшта пемыдӧсь на, но пу гаръясыс пӧльтчӧмаӧсь нин, и садъяс пасьтӧдӧны керкаяссӧ да вичкояссӧ шоныд турунвиж пасьӧн.
Ва вывті сука шлывгӧ пасхальнӧй звӧн, кылӧ, кыдзи муралӧ карыс, а тані — дзик вунӧдӧм кладбище вылын кодь.
Миян пыжным чукльӧдлӧ кык рада сьӧд пуяс костӧд, ми мунам Главнӧй визьӧд Старӧй собор дорӧ.
Сигараыс беспокоитӧ кӧзяинӧс, сылысь синсӧ курыд тшынӧн тыртӧ, пыж пыр ӧтарӧ нырнас либӧ бокнас зурасьӧ пуяс бердӧ,
— кӧзяин скӧралӧмӧн шензьӧ:
— Этатшӧм пеж пыж!
— Да ті эн бӧжалӧй.
— Кыдз нӧ позьӧ
— ропкӧ сійӧ.
— Пыжын кӧ кыкӧнӧсь, то век — ӧтиыс сынӧ, мӧдыс бӧжалӧ.
Вот — видзӧд, Китайскӧй радъяс...
Ме важӧн нин тӧда ярмаркатӧ ставнас; тӧда и тайӧ тешкодь радъяссӧ мисьтӧм вевтъяснас; вевт пельӧсъясас пукалӧны, кокнысӧ кресталӧмӧн, китаецъяслӧн гипсовӧй фигураяс; коркӧ ме аслам ёртъяскӧд наӧ швыркйӧдлі изъясӧн, да ӧткымын китаецъяслысь юрнысӧ, кияснысӧ буретш жугӧдлі ме.
Но ог нин гордитчы ме тайӧн...
— Ерунда,
— радъяс вылӧ индігмоз, висьталӧ кӧзяин.
— Мем эськӧ мед сетісны тайӧс стрӧитны...
Сійӧ картузсӧ лэптіс балябӧж йылас да шутьлялӧ.
А менам мыйлакӧ думайтсьӧ, мый сійӧ эськӧ тайӧ каменнӧй карсӧ стрӧитіс татшӧм жӧ гажтӧма, тайӧ жӧ увтас местаас, кодӧс быд во ойдӧдлӧны кык юлӧн ваяс.
И Китайскӧй радъяссӧ эськӧ думыштіс...
Борт сайӧ сигарасӧ шыбытӧм бӧрын, сійӧ зывӧка сьӧлыштіс да висьталӧ:
— Гажтӧм, Пешков!
Гажтӧм.
Велӧдчӧм йӧз — абуӧсь, сёрнитыштны — некодкӧд.
Окота ошйысьыштны — а код водзын?
Абу йӧзыс.
Ставыс плӧтникъяс, каменщикъяс, мужикъяс, жульё...
Сійӧ видзӧдӧ веськыдвылӧ, ва пытшкысь мыльк йылӧ мичаа кыпӧдчӧм еджыд мечеть вылӧ, да водзӧ висьталӧ, вунӧдлӧмтор тӧдвылас уськӧдігмоз:
— Заводиті ме сур юны, сигара курита, ола немец моз.
Немецъясыд, вокӧ, делӧвӧй йӧз, сэтшӧм зверь-курӧгъяс!
Сурыд — лӧсьыд занятие, а сигараяс дінӧ — эг на велав!
Куритчан, гӧтыр ропкӧ: мыйӧн тайӧ тэ дінсянь паркйӧ, кыдзи шорник дінсянь?
Да, вокӧ, олам, мудеритчам...
Нолтӧ, веськӧдлы ачыд...
Пелыссӧ пыжас пуктӧм бӧрын, сійӧ босьтӧ ружье да лыйӧ вевт вылын пукалысь китаецлы, — китаецлы некутшӧм вред эз ло, дрӧб шаркнитіс вевтӧ да стенас, сынӧдӧ бус-тшын лэптӧмӧн.
— Эг веськав,
— жалиттӧг висьталӧ лыйсьысь да бара ружьеас пуктӧ патрон.
— Тэ кыдз нин нывъяс кузяыс — уллюнйӧссин?
Эн?
А ме дас куим арӧссянь радейтчылі нин...
Вӧтӧн моз сійӧ висьталӧ архитектор горничнӧй вылӧ аслас первой радейтчӧмлысь история. Архитектор ордас сійӧ овлӧма ученикӧн.
Ньӧжйӧник сёлькӧдчӧ рудов ва, керка пельӧсъяссӧ пожъялӧ, собор сайын пемыда дзирдалӧ ва пустыня, кӧнсюрӧ сы весьтын кыпӧдчӧны сьӧдов бадь ньӧръяс.
Ӧбраз гижан мастерскӧйын тшӧкыда сьывлісны семинарскӧй сьыланкыв:
— Море лӧз гыа,
— Море скӧр гыа.
Кулан выйӧдз гажтӧм буракӧ, сійӧ лӧзов мореыс...
— Войяс эг узь,
— висьталӧ кӧзяин.
— Вӧлі, чечча вольпась вылысь да сулала сійӧ ӧдзӧс дорын, дзоля пон моз дрӧжжита,
— керкаыс кӧдзыд вӧлі!
Войяснас сы дінӧ кӧзяин волывліс, вермис менӧ суны, а ме эг пов, да...
Сійӧ висьталӧ думайтсьӧмӧн, быттьӧ важ, киссьӧм платье видлалӧ — ещӧ на ӧтчыд позьӧ пасьтавлыны али оз нин?
Казяліс сійӧ менӧ, жальыс петіс, восьтіс ӧдзӧссӧ да корӧ: лок, дуракпи...
Ме уна кывлі татшӧм висьтъяссӧ, дӧзми ме наысь, кӧть и наын вӧлі лӧсьыдтор,
— первой «радейтӧм» йылысь пӧшти став йӧзыс висьталісны ошйысьтӧг, эз няйта, а частӧ сэтшӧм меліа да жугыля, мый ме гӧгӧрвои: тайӧ вӧлі медся бурыс висьталысь олӧмын.
Уналӧн, кажитчӧ, сӧмын сійӧ и вӧлӧма бурыс.
Сералӧмӧн да юрнас качайтӧмӧн, кӧзяин шензьӧмӧн горӧдӧ:
— А гӧтырыдлы тайӧс он висьтав, весиг ӧти кыв!
Но, мый сэн сэтшӧмыс?
А он висьтав!
Вот — история...
Сійӧ висьтавлӧ оз меным, а аслыс.
Сійӧ кӧ ланьтӧмӧн оліс, сёрниті эськӧ ме,
— тайӧ чӧвинас да тыртӧминас быть колӧ сёрнитны, сьывны, ворсны гудӧкӧн, а то нэм кежлад унмовсян сьӧкыд унмӧн тайӧ кулӧм кар пӧвсас, коді вӧйӧма рудов, кӧдзыд ва пиӧ.
— Ӧтикӧ — эн гӧтрась томӧн!
— велӧдӧ сійӧ менӧ.
— Гӧтрасьӧм — сійӧ, вокӧ, ёна важнӧй делӧ!
Овны позьӧ кӧн окотаыд да кыдз окотаыд, тэнад вӧля!
Ов Персияын — магометашкакӧд;
Москваын — городовӧйӧн, шогсьы, гусясь,
— ставсӧ позьӧ веськӧдны!
А гӧтыр — сійӧ, вокӧ, поводдя кодь, сійӧс он веськӧд...
он!
Сійӧ, вокӧ, абу сапӧгыд — пӧрччин дай шыбытін...
Чужӧмыс сылӧн вежсис, сійӧ видзӧдіс руд ва вылӧ, синкымсӧ букыштӧмӧн, чуньнас ниртіс гӧрба нырсӧ да бормочитіс.
— Да, вокӧ...
Видзӧд кыкнан синнад!
Шуам — тэ быд бокӧ синсян, а пыр веськыда сулалан...
но, сӧмын — быдӧнлы аслыс капкан пуктӧма.
Ми пырам Мещерскӧй тыса кустъяс пӧвсӧ, сійӧ ӧтлаасьӧма Волгакӧд.
— Ньӧжйӧджык сын,
— вашкӧдӧ кӧзяин, ружьесӧ кустъяслань веськӧдіг.
Кымынкӧ омӧлик куликӧс лыйӧм бӧрын сійӧ командуйтӧ:
— Мунам Кунавиноӧ!
Ме кольчча сэтчӧ рытӧдз, а тэ гортын висьталан, мый ме пӧдрадчикъяскӧд задержитчи...
Сідз жӧ ытваӧн ойдӧдӧм слӧбӧдаса уличаяс пиысь ӧтиӧ сійӧс чеччӧдӧм бӧрын, ме ярмарка вывті бӧр локта стрелкаӧ, домала пыжӧс да, сэтчӧ пуксьӧмӧн, видзӧда кык ю ӧтлаасьӧм вылӧ, карыс вылӧ, пароходъяс вылӧ, небеса вылӧ.
Небесаыс быттьӧ ыджыдсьыс-ыджыд лэбачлӧн пашкыра борд, ставнас еджыд сук гӧна.
Кымӧр костса лӧз пропастьясӧд мыччысьлывлӧ зарни шонді да му вылӧ ӧтчыд видзӧдлӧмӧн вежӧ сы вылысь ставсӧ.
Гӧгӧр ставыс вӧрӧ збоя да надежнӧя; валӧн тэрыб визулыс кокниа кылӧдӧ лыдтӧм-щӧттӧм пуръяс; пуръяс вылын зумыда сулалӧны тошка мужикъяс, сынӧны кузь гребъясӧн, равзӧны мӧда-мӧд выланыс, паныдасьысь пароход вылӧ.
Ичӧтик пароход ва катчӧс кыскӧ тыртӧм баржа, юыс нуӧ, бӧрыньтӧ сійӧс, сійӧ сир моз бергӧдлӧ нырсӧ да пошкӧ, сылы паныдӧн збоя котӧртысь ваӧ кӧлесаяснас ыръяна мыджсьӧмӧн.
Баржа вылын, борт сайӧ кокнысӧ ӧшӧдӧмӧн, пельпом-на-пельпом пукалӧны нёль мужик — ӧти гӧрд дӧрӧма — и сьылӧны сьыланкывъяс: кывъясыс оз кывны, но ме тӧда сійӧс.
Мем кажитчӧ, мый татысь, ловъя ю вылысь, ме тӧда ставсӧ, мем ставныс матынӧсь, да ставсӧ ме верма гӧгӧрвоны.
А кар, коді ойдӧма ме мышкын — лёк вӧт, кӧзяинлӧн мӧвпыштӧмтор, сэтшӧм жӧ омӧля гӧгӧрвоана, кыдзи сійӧ ачыс.
Ставыс вылӧ пӧттӧдз видзӧдӧм бӧрын ме локта гортӧ, ачымӧс верстьӧ мортӧн чувствуйтӧмӧн, коді вермӧ вӧчны быд удж.
Туй вылын ме кремль гӧра йывсянь видзӧда Волга вылӧ,
— ылісянь, гӧра вывсянь, муыс кажитчӧ зэв ыджыдӧн да кӧсйысьӧ сетны ставсӧ, мый колӧ.
Гортын менам эмӧсь книгаяс; квартираын, кӧні овліс Королева Марго, ӧні олӧ ыджыд семейство: вит барышня, ӧти мичаджык мӧдсьыс, да кык гимназист,
— тайӧ йӧзыс мем сетӧны книгаяс.
Ме вывті окотаысь лыддя Тургеневӧс да шензя, мыйла сылӧн ставыс гӧгӧрвоана, прӧстӧй да тувсовъя кодь сӧдз, кутшӧм сӧстӧм сылӧн йӧзыс, и кутшӧм бур ставыс, мый йылысь сійӧ рама висьталӧ.
Лыддя Помяловскийлысь «Бурсы» да сідзжӧ шензя: тайӧ дивӧкодя мунӧ ӧбраз гижан мастерскӧй олӧм вылӧ; мем сэтшӧм бура тӧдса лёк гажтӧмлун, коді пузьӧ лёк озорничайтӧмӧ.
Лӧсьыд вӧлі лыддьыны роч книгаяс, наын пыр чувствуйтчис мыйкӧ тӧдса да жугыльтор, быттьӧкӧ листбокъяс пӧвсӧ дзебсьӧмӧн кынмӧма ыджыдвидз дырся звӧн,
— муртса на восьтан книгатӧ, сійӧ нин гусьӧник мургӧ.
«Мертвые души» ме лыдди дышӧдчӧмӧн, «Записки из мертвого дома» — сідзжӧ; «Мертвые души», «Мертвый дом», «Смерть», «Три смерти», «Живые мощи» — тайӧ книга нимъяслӧн ӧткодьлуныс мырдӧн сувтӧдіс внимание, татшӧм книгаяс дінас гӧгӧрвотӧм мустӧмтӧм чужтӧмӧн.
«Знамение времени», «Шаг за шагом», «Что делать?», «Хроника села Смурина» — сідзжӧ эз сьӧлӧм вылӧ воны меным, кыдзи и став татшӧм сяма книгаясыс.
Но мем вывті кажитчисны Диккенс да Вальтер Скотт, тайӧ авторъяссӧ ме лыдди ёна наслаждайтчӧмӧн, кык-куим пӧлӧн ӧти и сійӧ жӧ книгасӧ.
В.
Скоттлӧн книгаясыс казьтылісны озыр вичкоысь праздничнӧй ӧбедня,
— неуна кузь да гажтӧм, а пыр торжественнӧй.
Диккенс меным коли писательӧн, код водзын ме почтительнӧя копыртчыла,
— тайӧ мортыс шензьӧдӧмӧн судзӧдіс медся сьӧкыд искусствосӧ йӧз дінӧ радейтӧмлысь.
Рытъясын керка кильчӧ вылӧ чукӧртчывліс ыджыд компание: К.
, вокъяс, налӧн чойяс, подростокъяс; чангыля ныра гимназист Вячеслав Семашко; мукӧддырйи волывліс барышня Птицына, кутшӧмкӧ важнӧй чиновниклӧн ныв.
Сёрнитісны книгаяс йылысь, стихъяс йылысь,
— тайӧ вӧлі матын, гӧгӧрвоана и меным; ме лыдди унджык найӧ ставныс дорысь.
Но тшӧкыдджыка найӧ висьтавлісны мӧда-мӧдныслы гимназия йылысь, норасисны велӧдысьяс выланыс; налысь висьтъяссӧ кывзігӧн ме ачымӧс чувствуйті ёртъясысь свободнӧйджыкӧн, ёна шензи найӧ терпитан вынлы; но век жӧ завидуйті налы — найӧ велӧдчӧны!
Менам ёртъяс вӧліны ме серти ыджыдджыкӧсь, но ме ачым аслым кажитчи на серти медся верстьӧӧн, медся кисьмӧмаӧн да опытнӧйӧн; тайӧ неуна смущайтіс менӧ — мем окота вӧлі ачымӧс чувствуйтны на бердӧ матысьджык.
Ме локывлі гортӧ сёр рытын, бусӧсь да няйт, найӧ впечатлениеяс серти, кодъяс збыльвылас — вывті ӧтсямаӧсь, мӧдсикас впечатлениеясӧн тырӧмӧн.
Найӧ уна сёрнитісны барышняяс йылысь, любитчисны то ӧтиӧ, то мӧдӧ, заводитлісны сочиняйтны стихъяс; эз шоча таын ковмывлы менам отсӧг, ме зэв радпырысь упражняйтчи стихъяс лӧсьӧдлӧмӧн, кокниа корсялі рифмаяс, но мыйлакӧ менам стихъясӧй век артмисны юмористическӧйӧсь, а барышня Птицынаӧс, кодлы мукӧдлы дорысь тшӧкыдджыка индыссьылісны стихотворениеяс, ме век ӧткодявлі градвыв пуктасъяскӧд, — луковицакӧд.
Семашко мем вӧлі шуӧ:
— Кутшӧм нӧ тайӧ стихъяс?
Тайӧ — сапӧг кӧрттувъяс.
Наысь нинӧмӧн не кольччыны кӧсйӧмӧн, ме сідзжӧ радейтчи барышня Птицынаӧ.
Ог помнит, мыйын сійӧ выражайтчис менам, но помасис — лёка: Звездин прудса сісь турунвиж ва вылын плавъяліс пӧв, и ме вӧзйи барышняӧс гуляйтӧдыштны тайӧ пӧв вылас.
Сійӧ сӧгласитчис, ме вайӧді пӧвсӧ берег дорӧ да сувті сы вылӧ,
— менӧ ӧтнамӧс сійӧ лэптіс бура.
Но кор мичаа пасьтасьӧм барышня, ставнас прӧшвияса да лентаяса, тшапа сувтіс мӧдар пом йылас, а ме гордӧя тойыштчи беддьӧн берег дорсьыс, проклятӧй пӧвйыд катласьны пондіс миян улын, и барышня суныштіс прудйӧ.
Ме рыцарскӧя уськӧдчи сы бӧрся, ӧдйӧ кыски сійӧс берегӧ,
— повзьӧм да прудса турунвиж нюйт бырӧдісны менам дамалысь мичлунсӧ!
Кӧтасьӧм кулакнас мем грӧзитчӧмӧн, сійӧ горзіс:
— Тайӧ тэ наросьнӧ вӧйтін менӧ!
И, менам сьӧлӧмсянь оправдайтчӧм вылӧ эскытӧг, сійӧ кадсянь ме вылӧ пондіс видзӧдны враждебнӧя.
Вообще, карын олӧм эз вӧв зэв интереснӧй, пӧрысь кӧзяйка ме вылӧ видзӧдіс важ моз лёка; том кӧзяйка ме вылӧ видзӧдіс подозрительнӧя;
беринъясысь ещӧ ёнджыка гӧрдӧдӧм Викторушка чушъяліс быдӧн вылӧ, мыйӧнкӧ бурӧдны позьтӧм выйӧдз ӧбӧдитчӧмӧн.
Чертитчан удж кӧзяинлӧн вӧлі уна; сійӧс эз вермывны вӧчны кыкӧн вокыскӧд да сійӧ корис отсасьны менсьым дядьӧс.
Ӧтчыд ме ярмарка вылысь вои водз, час витын, да, столӧвӧйӧ пыригмоз аддзи чайнӧй пызан дорысь меӧн вунӧдӧм мортӧс, коді пукаліс кӧзяинкӧд орччӧн.
Сійӧ нюжӧдіс мем кисӧ.
— Видза оланныд...
Ме шайпаймуні немвиччысьтӧмтор аддзӧмла, пыр жӧ пӧжарӧн ыпнитіс важыс, сотыштіс сьӧлӧмӧс.
— Повзис весиг,
— горӧдіс кӧзяин.
Дядь ме вылӧ видзӧдіс страшнӧ омӧль чужӧм вылас нюмдыштӧмӧн, сылӧн пемыд синъясыс лоӧмаӧсь нӧшта на гырысьджыкӧсь, ставнас сійӧ вӧлі зыртчӧма, рудзмунӧма.
Ме сюйышті киӧс сійӧ вӧсньыдик, пӧсь чуньяс костӧ.
— Но, вот, бара паныдасим,
— кызігтыр шуис сійӧ.
Ме муні, быттьӧ нӧйтӧм бӧрын слабитӧм морт.
Миян костын артмисны кутшӧмкӧ виччысяна да гӧгӧрвотӧм волысьӧмъяс — сійӧ менӧ шуис нимӧн да вичӧн, сёрнитіс мекӧд кыдз аскодьыскӧд.
— Кор мунанныд лавкаӧ, пӧжалуйста, ньӧбӧй мем четверть пунта табак Лаферм, сё гильза Викторсон да ӧти пунт пуӧм калбас.
Сьӧмыс, кодӧс сійӧ мем сетлывліс, пыр вӧлі шоныд сійӧ пӧсь киӧн.
Вӧлі гӧгӧрвоана, мый сійӧ — чахоткаа да абу нин му вылын олысь.
Сійӧ тӧдіс тайӧс да, ёсь сьӧд тошсӧ гартлігмоз, висьталіс спокойнӧй басӧн:
— Менам висьӧм пӧшти лечитны позьтӧм.
Да, ёна кӧ эськӧ сёйны яй, сэк — позьӧ справитчыны.
Гашкӧ, ме справитча на.
Сёйис сійӧ вывті уна, сёйис да куритіс папиросъяс, найӧс сӧмын ӧбед дырйи вомсьыс шыбытліс.
Ме быдлун сылы вӧлі ньӧба калбас, порсь яй, сардина, но бабушкалӧн чойыс увереннӧя да мыйлакӧ, лёкысь радлӧмӧн, шулывліс:
— Смертьтӧ сёяннад он верд, сійӧс он ылӧд, он!
Кӧзяева дядь вылӧ видзӧдісны ӧбиднӧй вниманиеӧн, мырдӧн сӧветуйтісны сылы видлыны сійӧ либӧ мӧд лекарство, но син саяс сералісны сійӧс.
— Дворянин!
Крӧшкиястӧ пӧ, шуӧ, колӧ частӧджык чышкыны пызанъяс вывсьыныд, гутъяс пӧ крӧшкиясысь паськалӧны,
— висьталіс том кӧзяйка, а старука сылы торгис:
— Кыдзи нӧ, дворянин!
Сюртукыс ставнас шоркайтчӧма, няйтысла волялӧ, а сійӧ век на ещӧ сійӧс щӧткаӧн чашйӧ.
Сӧстӧм, медым — ни ӧти бусчир!
А кӧзяин быттьӧкӧ бурӧдіс найӧс:
— Чӧвлӧй, зверьяс-курӧгъяс, регыд сійӧ кулас!..
Мещаналӧн дворянство дінӧ тайӧ лӧсявтӧм, враждебнӧй отношениеыс мырдӧн матыстіс менӧ дядькӧд.
Гуткулантшак — пеж тшак жӧ, да кӧть нин мича!
Тайӧ йӧз пӧвсас пӧдысь дядь вӧлі мунӧ чери вылӧ, коді случайнӧ веськалӧма курӧг позйӧ,
— лӧсявтӧм ӧткодялӧм, кутшӧм лӧсявтӧм вӧлі и став тайӧ олӧмыс.
Ме сыын куті аддзыны «Бур делӧлысь» чертаяс, — меным вунӧдны позьтӧм мортлысь чертаяс; сійӧс да Королеваӧс ме мичмӧдлі став медбурнас, мый мем сетісны книгаяс, налы ме сеті став сӧстӧмджыкъяссӧ ассьым, лыддьысьӧмӧн чужтӧм став фантазияясӧс.
Дядь — сэтшӧм жӧ тӧдтӧм да мустӧм морт, кыдзи «Бур делӧ».
Керкаын сійӧ кутчысис быдӧнкӧд ӧткодя, некор эз шыасьлыв первой, юалӧмъяс вылӧ вочавидзліс кыдзкӧ торъя нин вежливӧя да дженьыда.
Мем вывті сьӧлӧмвылӧ воліс, кор сійӧ велӧдіс кӧзяинӧс: сулалӧ пызан дорын, шӧри кусыньтчӧмӧн да, кос гыжнас кыз бумага кузя тотшкӧдіг, спокойнӧя внушайтӧ:
— Таті стрӧпилӧяссӧ быть колӧ йитны ключӧн.
Тайӧ пондас кутны стенаяс вылӧ личкан вынсӧ, мӧдногӧн стрӧпилӧясыс кутасны паськӧдны стенаястӧ.
— Вернӧ, чӧрт мед босьтас!
— ропкис кӧзяин, а кор дядь муніс, гӧтырыс сылы шуис:
— Прӧстӧ шензя, мыйла тэ лэдзан асьтӧ велӧдны!
Мыйлакӧ медся нин сійӧс дӧзмӧдіс, кор дядь ужин бӧрын чиститліс пиньсӧ да пожъявліс вомсӧ, голягӧчсӧ чургӧдӧмӧн.
— Ме ногӧн,
— чирӧм гӧлӧсӧн висьталіс сійӧ,
— тіянлы, Евгений Васильич, вреднӧ тадзи юртӧ чатрӧдлыны!
Сійӧ вежливӧя шпыньялӧмӧн юаліс:
— Мыйла нӧ?
— Да...
сідз нин.
Сійӧ заводитіс лы бедьторйӧн чиститны ассьыс лӧзов гыжъяссӧ.
— Мун дай тӧлкуйт, гыжсӧ ещӧ чиститӧ!
— волнуйтчис кӧзяйка.
— Кулӧ нин, а сэтчӧ жӧ...
— Эх-хе!
— ружтіс кӧзяин,
— мыйдта тіян вылӧ, зверьяс-курӧгъяс, йӧйталӧмыс кӧласьӧма...
— Да мый тэ тайӧ висьталан?
— скӧраліс кӧзяйка.
А старука войяснас сьӧлӧмсяньыс норасис енлы:
— Господьӧй, со ӧшӧдісны мем сьылі вылӧ тайӧ сісь мортсӧ, а Викторушка — бара бокын...
Викторушка кутіс подражайтны дядьлы, сійӧ ньӧжмыд походкалы, увереннӧй барскӧй киподтуйыслы, кыдзкӧ торъя нин мичаа галстуксӧ кӧртавны сы кужӧмлы да тэрыба, тяпкӧдчытӧг сёйны.
Викторушка пыр ӧтарӧ грубӧя юасис:
— Максимов, кыдзи французскӧй кыв вылын — пидзӧс?
— Менӧ шуӧны Евгений Васильевичӧн,
— спокойнӧя казьтыштіс дядь.
— Но, ладнӧ!
А — морӧс?
Ужнайтігӧн Викторушка мамыслы командуйтіс:
— Ма мер, донне муазанкор солонина!
abu
— Ак тэ, французпи,
— нюмъяліс старука.
Дядь скӧравтӧг, глухонемӧй моз, акляліс яй, некод вылӧ эз видзӧд.
Ӧтчыд ыджыд вокыс дзӧляджыкыслы шуис:
— Ӧні, Виктор, кор велӧдчин французскӧй кыв вылын сёрнитны, тэд колӧ любовницаӧс лӧсьӧдны...
Тайӧ вӧлі дзик ӧтиысь, кор, кыдз ме помнита, дядь чӧва шпыньмуні.
А кӧзяйка скӧралӧмӧн швачкис паньсӧ пызан вылӧ да верӧсыслы горӧдіс:
— Кыдзи нӧ тэд абу яндзим ме дырйи татшӧм срамъяссӧ висьтавны!
Мукӧддырйи дядь волывліс ме дінӧ пемыд посводзӧ; сэні чардакӧ каян пос улын, ме узьлі; пос вылас, ӧшиньлы паныдӧн, лыдди книгаяс.
— Лыддьысянныд,
— тшынсӧ пӧльыштігмоз, юаліс сійӧ; сы морӧс пытшкын дзожгисны сэрапомъяс.
— Мый тайӧ?
Ме петкӧдлі книгаӧс.
— Ак,
— титул вылас видзӧдлӧм бӧрын шуис сійӧ,
— тайӧс ме, кажитчӧ, лыддьылі!
Куритчан?
Куритчим, ӧшиньӧд няйт дворӧ видзӧдіг; сійӧ висьталіс:
— Зэв жаль, мый ті он вермӧй велӧдчыны, тіян, кажитчӧ, эм способностьныд...
— Со, ме велӧдча, лыддьыся...
— Тайӧ этша на, колӧ — школа, система...
Окота вӧлі сылы шуны:
— Тіян, менам сударь, и школа, и система вӧлӧма, а мый тӧлкыс?
Но сійӧ, быттьӧ менсьым думӧс тӧдӧмӧн, содтіс:
— Характерыд кӧ эм, школаыд бура воспитайтӧ.
Олӧмтӧ вермӧны водзӧ йӧткыны сӧмын зэв грамотнӧй йӧз...
— Унаысь мем сійӧ сӧветуйтліс:
— Ті эськӧ лучше мед мунінныд татысь, ог аддзы татысь тӧлк ни пӧльза тіянлы...
— Мем кажитчӧны рабочӧйяс.
— А...
Мыйӧн нӧ?
— Интереснӧ накӧд...
— Вермас лоны...
А ӧтчыд сійӧ шуис:
— Кутшӧм дрань збыльвылас, тайӧ миян кӧзяеваыд, дрань...
Тӧдвылӧ уськӧдӧмӧн, кыдзи да кор шуліс тайӧ кывсӧ менам мамӧй, ме тӧдлытӧг вешйи сы дінысь,
— сійӧ шпыньялігтыр юаліс:
— Ті он сідзи мӧвпалӧй?
— Сідз.
— Но, да...
Ме сійӧс аддза.
— Кӧзяиныс век жӧ, сьӧлӧмвылӧ воӧ меным...
— Да, сійӧ, пӧжалуй, бур мужик...
Но — тешкодь...
Мем окота вӧлі сыкӧд сёрнитыштны книгаяс йылысь, но сійӧ, тыдалӧ, эз радейт книгаястӧ да унаысь мем сӧветуйтліс:
— Ті — энӧ увлекайтчӧй, книгаясын ставсӧ вывті ёна мичмӧдӧма, вежӧма ӧтарӧ либӧ мӧдарӧ.
Книга гижысьясыс унджык тайӧ миян кӧзяин коддем йӧз — посни йӧз.
Татшӧмсяма тӧлкуйтӧмъясыд мем кажитчисны смелӧн да подкупитісны менӧ.
Кыдзкӧ ӧтчыд сійӧ менсьым юаліс:
— Ті Гончаровӧс лыддьылінныд?
— «Фрегат Паллада» лыддьылі.
— Сійӧ вывті гажтӧм, «Палладаыд».
Но, вообще, Гончаров — медся тӧлка писатель Россияын.
Сӧветуйта лыддьыны сылысь «Обломов» романсӧ.
Тайӧ сылӧн медся правдивӧй да смел книга.
И вообще роч литератураын — медбур книга...
Диккенс йылысь сійӧ висьталіс:
— Сійӧ — чепуха, эскӧда тіянӧс...
А вот «Новое время» газет дінӧ приложениеясын печатайтсьӧ вывті интереснӧйтор «Искушение святого Антония» — сійӧс ті лыддьӧй!
Ті, кажитчӧ, радейтанныд вичкосӧ да ставсӧ сійӧс, вичкосасӧ.
«Искушениеыд» тіянлы пӧлезнӧ лоас...
Сійӧ ачыс мем вайис быдса пачка приложениеяс, ме лыдди Флоберлысь мудрӧй уджсӧ; сійӧ мем кажитчис святӧйяслӧн лыдтӧм-щӧттӧм олӧм кодьӧн, мыйсюрӧ начетчикӧн висьталӧм историяяс кодьӧн, но торъя джуджыд впечатление эз сет, ёнджыка мем кажитчис сыкӧд орччӧн печатайтӧм «Мемуары Упилио Файмали, укротителя зверей».
Кор ме та йылысь висьталі дядьлы, сійӧ спокойнӧя тӧдчӧдіс:
— Сідзкӧ — тіянлы водз на лыддьыны татшӧм гижӧдъястӧ!
Но эн вунӧдӧй тайӧ книгаыс йылысь...
Мукӧддырйи сійӧ дыр пукаліс мекӧд ни ӧти кыв шутӧг, сӧмын кывзіс да помся пуркйис тшынӧн.
Сылӧн мича синъясыс шуштӧма ӧзйисны.
Ме гусьӧник видзӧді сы вылӧ да вунӧдчылі, мый тайӧ мортыс, коді кулӧ сэтшӧм честнӧя да прӧстӧя, норасьтӧг, коркӧ вӧлі матын менам мамлы да оскорбляйтліс сійӧс.
Ме тӧді, мый сійӧ оліс кутшӧмкӧ вурсьыськӧд, и мӧвпалі сы йылысь гӧгӧрвотӧма да жалитӧмӧн: кыдзи нӧ сійӧ оз брезгуйт кутлыны тайӧ кузь лыяссӧ, окавны тайӧ вомсӧ, кысянь чорыда паркйӧ сісь дук?
Сідз жӧ, кыдзи вӧвлі, «Бур делӧ», дядь немвиччысьтӧг висьталіс мыйкӧ вывті аслыссямаӧс:
— Ме радейта гончӧй понъясӧс, найӧ — йӧйӧсь, но ме найӧс радейта.
Вывті мичаӧсь.
Мича нывбабаяс тшӧкыда овлӧны йӧйӧсь...
Ме гӧрдитчӧмӧн мӧвпалі:
— Тӧдін кӧ эськӧ тэ Королева Маргоӧс!
— Став йӧзыслӧн, кодъяс дыр олӧны ӧти керкаын, чужӧмъясныс лоӧны ӧтсямаӧсь,
— шуис сійӧ ӧтчыд; ме гижи тайӧс аслам тетрадьӧ.
Ме виччыси татшӧм кывъяссӧ благостыняӧс моз,
— лӧсьыд вӧлі кывзыны керкаысь вӧвлытӧм кывсочетаниеяс, кӧні ставыс сёрнитісны зыртчӧм, ӧтсяма формаясӧ чорзьӧм, рӧмтӧм кывйӧн.
Дядь мекӧд некор эз сёрнитлы мамӧ йылысь, весиг, кажитчӧ, нимсӧ сылысь некор эз шулы; тайӧ сьӧлӧмвылӧ воис меным, чужтіс сы дорӧ уважайтӧм дінӧ матыс чувство.
Кыдзкӧ ӧтчыд ме сылысь юалі ен йылысь,
— ог помнит, мыйджык именнӧ, сійӧ видзӧдліс ме вылӧ да зэв спокойнӧя шуис:
— Ог тӧд.
Ме енлы ог эскы.
Ме тӧдвылам уськӧді Ситановӧс, висьталі сы йылысь, а дядь, менсьым внимательнӧя кывзӧм бӧрын, тӧдчӧдіс пыр сэтшӧм жӧ спокойнӧя:
— Сійӧ тӧлкуйтӧ, а тӧлкуйтысьыд век нин мыйкӧ эскӧ.
Ме прӧстӧ — ог эскы...
— А тайӧ ӧмӧй позьӧ?
— Мыйла нӧ оз позь?
Со аддзанныд — ог эскы...
Ме аддзи ӧтитор — сійӧ кулӧ.
Ӧдва кӧ ме жалиті сійӧс, но медводдзаысь чувствуйті ыджыд да естественнӧй интерес матыса кулысь дінӧ, смерть тайна дінӧ.
Вот — пукалӧ морт, пидзӧснас меӧ инмӧдчӧмӧн, пӧсь, мӧвпалысь; увереннӧя сувтӧдалӧ йӧзӧс на дінӧ аслас отношениеяс визь серти; сёрнитӧ быдтор йылысь, кыдзи судитны да разрешайтны власть кутысь,
— сыын эм мыйкӧ мем колана, либӧ мыйкӧ, меным ковтӧмтор тӧдчӧдысь.
Тайӧ — гӧгӧрвоны позьтӧм сложнӧй существо, мӧвпъяслӧн помтӧм тӧвнырлы места; кӧть кыдзи ме эг относитчы сы дінӧ, сійӧ эм менам аслам юкӧн, олӧ кӧнкӧ ме пытшкын, ме сы йылысь мӧвпала, да сылӧн ловвуджӧрыс куйлӧ менам сьӧлӧм вылын.
Аски сійӧ ставнас бырас, ставнас, ставыскӧд, мый дзебсьӧма сы юрын, сьӧлӧмын, мый ме — мем кажитчӧ — кужа лыддьыны сы мича синъясысь.
Кор сійӧ бырас — орас менӧ мирыскӧд йитысь, ловъя сунисъяс пиысь ӧти, кольӧ казьтылӧм, но — сійӧ ставнас меын, век кежлӧ ограничитӧма, вежсьытӧм.
А ловъя; вежсьысьыс — мунас.
Но тайӧ — думъяс, а на сайын куйлӧ сійӧ кывъясӧн висьтавны позьтӧм сійӧтор, мый чужтӧ да вердӧ найӧс, мый властнӧя тшӧктӧ видзӧдчыны олӧм явлениеясӧ, насянь быдӧнсянь корӧ вочакыв — мыйла?
— Кажитчӧ, регыд ме вода, тӧданныд,
— ӧтчыд, зэра лунӧ шуис дядь.
— Сэтшӧм глупӧй слабитӧм.
И нинӧм оз ков...
Мӧд луннас рытын чай юигӧн сійӧ торъя нин бура и чышкис пызан вывсьыс да пидзӧсъяс вывсьыс нянь крӧшкияссӧ, вешталіс ас бердсьыс мыйкӧ тыдавтӧмтор, а старука-кӧзяйка, сы вылӧ кымӧс увтіыс видзӧдіг, моньыслы вашкӧдӧмӧн висьталіс:
— Видзӧд — куштысьӧ, весасьӧ...
Лун кык мысти сійӧ удж вылӧ эз во, а сэсся пӧрысь кӧзяйка мем сюйыштіс ыджыд, еджыд конверт да шуис:
— На, тӧрыт нин бабенка вайліс, луншӧр гӧгӧрын, да менам вунӧма сетнысӧ.
Шань бабукыд, а кутшӧма тэд сійӧ кажитчӧ, веськыда шуны, ог тӧд!
Конвертын, больничнӧй бланока бумага лист вылӧ гырысь букваясӧн вӧлі гижӧма:
«Лоас свободнӧй час — волӧй аддзӧдчывны.
Ме Мартыновскӧйын.
Е. М.»
Мӧд лун асывнас ме пукалі больничнӧй палатаын, дядь койка вылын; сійӧ вӧлі койкасьыс кузьджык, и сылӧн руд, пуджсьӧм носкиа кокъясыс чурвидзисны бӧр тасъяс костӧдыс.
Мича синъясыс, виж стенаяс кузя гудыра кодзлӧдліг, сувтісны менам чужӧм вылӧ да юр дорас табуретка вылын пукалысь нывка дзоля кияс вылӧ.
Сійӧ пуктіс кисӧ юрлӧс вылас, а дядь, вомсӧ калькӧдӧмӧн зыраліс чужӧмбансӧ сыӧ.
Нывка вӧлі кызіник, шыльыд сьӧд платьеа; сы кузьмӧс чужӧм кузя ньӧжйӧник визувтіс синва; вазьӧм гӧлубӧй синъясыс вешйывтӧг видзӧдісны дядь чужӧмӧ, ёсь лыяс, ыджыд ёсьмӧм ныр да пемыд вом вылас.
— Попӧс эськӧ,
— вашкӧдіс сійӧ,
— а сійӧ оз тшӧкты...
оз гӧгӧрво нинӧм...
И юрлӧс вывсьыс кияссӧ босьтӧм бӧрын, сійӧ найӧс топӧдіс морӧс бердас, быттьӧ юрбитіс.
Минута кежлӧ дядь паляліс, видзӧдліс пӧтӧлӧкӧ, серьёзнӧя букыштчӧмӧн да быттьӧкӧ мыйкӧ казьтыліг, сэсся меланьӧ матыстіс ассьыс кос сойсӧ:
— Ті?
Пасибӧ.
Со аддзанныд...
Чувствуйта вывті йӧя...
ачымӧс...
Тайӧ сійӧс мудзтіс, сійӧ кунис синъяссӧ, ме малалі сылысь лӧз гыжъяса кузиндзик кӧдзыд чуньяссӧ, нывка гусьӧник юаліс:
— Евгений Васильевич, сӧгласитчӧй, пӧжалуйста!
— Вот — тӧдмасьӧй,
— шуыштіс сійӧ, синъяснас сы вылӧ индӧмӧн.
— Шань морт...
Ланьтіс, вомсӧ пыр паськыдджыка паськӧдӧмӧн, и друг горӧдіс, рака моз киргӧмӧн; кутіс пессьыны койка вылас, дзугис эшкынсӧ, ас гӧгӧрсӧ куш кияснас шаркӧдіг — нывка сідзжӧ горӧдіс, юрсӧ чукрасьӧм юрлӧс пытшкӧ сюйӧмӧн.
Кулі дядь ӧдйӧ; кулі да пыр жӧ лои мича.
Ме больничаысь петі нылӧс сойбордйӧдыс кутӧмӧн.
Сійӧ висьысь моз шатласис, бӧрдіс.
Сы киын вӧлі комокӧ ёкмыльтӧм чышъян; ӧтиас да мӧд син дорас сійӧс пуктывліг, сійӧ чышъянсӧ гартліс пыр зэлыдджыка да сы вылӧ видзӧдіс сідзи, быттьӧкӧ сійӧ вӧлі медся драгоценнӧйыс да мед бӧръяыс сылӧн.
Друг сувтіс, ме бердӧ ляскысьӧмӧн, видӧмӧн шуис:
— И тӧлӧдзыс эз ов...
Ой, господи, господи, мый нӧ тайӧ лоӧ?
Сэсся чургӧдіс мем синванас кӧтӧдӧм кисӧ.
— Прӧщайтлӧй.
Сійӧ тіянӧс вывті ошкыліс.
Дзебны — аски.
— Колльӧдны тіянӧс гортӧдзныд?
Сійӧ гӧгӧр видзӧдліс.
— Мыйла нӧ?
Ӧні — лун, абу вой.
Переулок пельӧссянь ме видзӧді сы бӧрся,
— сійӧ муніс ньӧжйӧник — кыдзи морт, кодлы некытчӧ тэрмасьнысӧ.
Вӧлі август, пуяс вылысь гылаліс нин кор.
Менам эз ло кад дядьӧс колльӧдны кладбище вылӧ, и ме некор нин эг аддзыв сійӧ нывсӧ...
ХVІІ
Быд асыв, квайт часын, ме мунлі удж вылӧ, ярмарка вылӧ.
Сэні менӧ виччысисны интереснӧй йӧз: плӧтник Ӧсип, дзориник, Николай угодник кодь, сюсь уджалысь да шмонитысь морт; гӧрба кровельщик Ефимушка; енлы эскысь каменщик Петр, зумыш морт, сідзжӧ ёна скодитӧ святӧй вылӧ; штукатур Григорий Шишлин, еджыд тошка, гӧлубӧй синъяса мича морт, коді дзирдалӧ аслас раминик бурлунӧн.
Ме тӧдлі тайӧ йӧзсӧ чертёжник ордын мӧд период олігӧн; быд воскресенняӧ найӧ, вӧлі, волывлісны кухняӧ, мывкыдӧсь, важнӧйӧсь, меным выль, мича кывъяса, лӧсьыд сёрниаӧсь.
Став тайӧ солиднӧй мужикъясыс сэк мем кажитчисны сквӧзь бурӧн; быдӧн вӧлі аслыснога интереснӧй, ставныс выгоднӧя торъялісны лёкъясысь, Кунавин слободаса гусясьысь да юысь мещанаысь.
Медся ёна сэк мем сьӧлӧмвылӧ воліс штукатур Шишлин, ме весиг вӧзйысьлі артеляс сы дінӧ, но сійӧ, зарни синтассӧ еджыд чуньнас гыжъяліг, небыда ӧткажитіс меным:
— Водз на тэныд, миян уджным — абу кокни, нӧрӧвитышт на во-мӧд...
Сэсся пыркнитіс мича юрнас да юаліс:
— Али омӧля олан?
Но, нинӧм, терпит, ас пытшкад топыдджыка топӧдчы, сэки — терпитан!
Ог тӧд, мый мем сетіс тайӧ бур сӧветуйтӧмыс, но благодарнӧя запомниті сійӧс.
Найӧ и ӧні волывлісны менам кӧзяин дінӧ быд вӧскресення асылӧ, пуксявлісны кухня пызан гӧгӧр скамьяяс вылӧ да кӧзяинӧс виччысигмоз интереснӧя беседуйтісны.
Кӧзяин шумнӧя да гажаа здоровайтчыліс накӧд, зумыд кияснысӧ топӧдӧмӧн, пуксьывліс водз пельӧсас.
Перъявлісны счеты, сьӧм пачка, мужикъяс пызан вылӧ пукталісны ассьыныс счетъяснысӧ, нямрасьӧм записнӧй книжкаяс,
— заводитчис рӧщӧт вежонысь.
Шутитӧмӧн да балагуритӧмӧн кӧзяин зілис обсчитайтны найӧс, а найӧ — сійӧс; мукӧддырйи поводнӧя вензьывлісны, но частӧджык — дружнӧя сералісны.
— Эк, бур мортӧй, жуликӧн тэ чужлӧмыд!
— шулывлісны мужикъяс кӧзяинлы.
Сійӧ вочавидзис, яналыштӧмӧн сералігтыр:
— Но и ті, зверьяс-курӧгъяс, сідзжӧ дзик жулик кодьӧсь!
— Да кыдзи нӧ мӧдногыс, друг?
— веськыда висьталіс Ефимушка, а серьёзнӧй Петр висьталіс:
— Гусясьӧм вылас и олан, а мый уджыштан — енлы да царлы...
— Вот мем и окота объегоритны тіянӧс!
— сераліс кӧзяин.
Найӧ сьӧлӧмсяньыс дорйисны сійӧс:
— Зепталыштны, сідзкӧ?
— Бӧбӧдыштны?
Григорий Шишлин, пушкыра тошсӧ кияснас морӧс бердас топӧдӧмӧн, нюжйӧдлӧмӧн шуис:
— Вокъяс, а вайӧ сідзи кутамӧй вӧчны, ылӧдчытӧг?
Ӧд честнӧя кӧ овны,
— сідз ӧд кутшӧм лӧсьыд, спокойнӧ, а?
Рӧднӧй народ, а?
Гӧлубӧй синъясыс сылӧн пемдісны, вазисны; тайӧ минутаясас сійӧ вӧлі шензьымӧн бур; быттьӧкӧ ставнысӧ шӧйӧвоштіс сылӧн вӧзйӧмыс, ставныс яналыштӧмӧн мӧдарӧ бергӧдчисны сыысь.
— Мужикыд ӧд оз на уна ылӧд,
— ышлолалігтыр ропкис бурногса Ӧсип, быттьӧкӧ мужикӧс жалитӧмӧн.
Сьӧдов каменщик, пызан весьтӧ мышкыра спинасӧ кусыньтӧмӧн, кыз гӧлӧсӧн висьталіс:
— Грек, мый нюрыд — кымын водзӧ, сымын вӧян!
И найӧ сёрни тонӧн кӧзяин ропкӧ:
— Ме нӧ — мый?
Воча шыася сідз, кыдзи увкнитасны...
Философствуйтыштӧм бӧрын, бара заводитісны кӧмӧдны мӧда-мӧднысӧ, а рӧщӧт помасьӧм бӧрын, зэлӧдчӧмнысла пӧсялӧмъяс да мудзӧмъяс, мунӧны трактирӧ чай юны, аскӧдныс тшӧтш кӧзяинӧс корӧмӧн.
Ярмарка вылын мем вӧлі колӧ видзӧдны, медым тайӧ йӧзыс эз гусявлыны кӧрттув, кирпич, тьӧс; на пиысь быдӧнлӧн, менам кӧзяин ордын уджалӧмысь ӧтдор, вӧлі аслас пӧдрад, да быдӧн зілис мыйкӧ-нибудь сӧтны менам ныр улысь аслыс делӧ вылӧ.
Найӧ менӧ встретитісны меліа, а Шишлин шуис.
— Помнитан, тэ вӧзйысьлін ме дінӧ артельӧ?
А ӧні — со, кытчӧ тэнӧ кыпӧдӧма, лоан ме вылын начальник, а?
— Но, но,
— балагуритіс Ӧсип,
— видзӧд да эн ылав, ен тэд отсав!
Петр эз зэв бур пырысь пасйы:
— Нарадитӧмаӧсь том туриӧс веськӧдлыны пӧрысь шыръясӧн.
Менам обязанностьяс ёна скӧрмӧдлісны менӧ; мем вӧлі яндзим тайӧ йӧз водзас,
— ставыс найӧ кажитчисны, мый тӧдӧны мыйкӧ аслыссямаӧс, бурӧс да некодлы, налы кындзи, гӧгӧрвотӧмтор, а мем колӧ видзӧдны на вылӧ вӧръяс да ылӧдчысьяс вылӧ моз.
Первой лунъяссӧ мем накӧд вӧлі сьӧкыд, но Ӧсип регыд казяліс тайӧс да ӧтчыд, веськыда синмам мем шуис:
— Вот мый, зонмӧ, тэ эн чушъяв, тайӧ дзик нинӧмла — гӧгӧрвоин?
Ме, дерт, нинӧм эг гӧгӧрво, но чувствуйті, мый старик гӧгӧрвоӧ менсьым туйтӧм положениеӧс, и менам регыд ладмисны сыкӧд восьса отношениеяс.
Сійӧ велӧдіс менӧ кӧнкӧ пельӧсын:
— Миян пӧвсын, кӧсъян кӧ тӧдны, главнӧй вӧрыс — каменщик Петруха, сійӧ ыджыд семьяа, горш морт.
Сы бӧрся — видзӧд кыкнан синнад, сійӧ нинӧмӧн оз брезгуйт сылы ставыс шогмӧ: пунт кӧрттув, дас кирпич, мешӧк известка,
— ставсӧ босьтас!
Морт сійӧ — бур, енлы юрбитысь, стрӧг мӧвпъяса да грамотнӧй, но, а — веруйтны радейтӧ!
Ефимушка — баба ордас олӧ, сійӧ — рам, гӧрбаясыд — некод абу дурак!
А вот Григорий Шишлин — сійӧ йӧй руа, сылы непӧштӧ йӧзлысь босьтны, лучше ассьыс сетны!
Сійӧ уджалӧ дзик ылӧсас, сійӧс быдӧн вермас ылӧдлыны, а сійӧ — оз вермы!
Вежӧртӧгыс веськӧдлӧ...
— Сійӧ — шань?
Ӧсип видзӧдліс ме вылӧ кыдзкӧ ылысянь да шуис вунӧдны позьтӧм кывъяс:
— Вернӧ, шань!
Дыш мортлы шаньӧн лоны — медся кокни; шаньлуныд, зонмӧ, вежӧр оз кор...
— Но, а ачыд тэ?
— юалі ме Ӧсиплысь.
Сійӧ серӧктіс да вочавидзис:
— Ме — нывка моз — кор лоа бабушкаӧн, сэки аскежын и висьтала, тэ нӧрӧвитышт неуна!
А то — думсьыд корсь, кытчӧ ме дзебсьӧма,
— корсьышт вот!
Сійӧ путкыльтіс менсьым став мӧвпъясӧс сы йылысь да сійӧ другъяс йылысь.
Мем сьӧкыд вӧлі сомневайтчыны сійӧ донъялӧм кузя веськыдлунын,
— ме аддзи, мый Ефимушка, Петр, Григорий — лыддьӧны енлы эскысь старикӧс асьнысӧ дорысь сюсьӧнджык да став житейскӧй делӧясын тӧдысьджыкӧн.
Найӧ быдтор кузя сӧветуйтчисны сыкӧд, кывзісны сылысь сӧветъяссӧ внимательнӧя, сетісны сылы быдсикас почтениесӧ.
— Вӧч милӧсть, сӧветуйт тэ миянлы,
— корисны найӧ сылысь, но ӧтчыд, кор Ӧсип вешйис бокӧ, каменщик Григорийлы гусьӧникӧн шуис:
— Еретник.
А Григорий сералігтыр содтіс:
— Паяц.
Штукатур дружескӧя ӧлӧдіс менӧ:
— Тэ видзӧд, Максимыч, старикыдкӧд — колӧ овны виччысьӧмӧн, сійӧ тэнӧ ӧти часӧн чунь гӧгӧрыс гартыштас!
Этатшӧм, вот, зӧлитысьӧсь старикъясыд — ен мед видзас, мый выйӧдз вреднӧйӧсь!
Ме нинӧм эг гӧгӧрво.
Мем кажитчис, мый медся честнӧй да еннога мортыс — каменщик Петр; сійӧ ставыс йылысь сёрнитіс дженьыда, внушитӧмӧн, сылӧн мӧвпыс медся тшӧкыда сувтлывліс ен вылӧ, ад вылӧ да смерть вылӧ.
— Эк, ребята-вокъяс, кӧть кыдзи эн мырсьы, кӧть мый вылӧ эн надейтчы, а гортйысь да гуысь некодлы не мынны!
Сылӧн пыр висис кынӧмыс, и вӧліны лунъяс, кор сійӧ ньӧти эз вермы сёйны; весиг ичӧтик няньтор сёйӧмысь заводитліс кынӧмсӧ нетшкӧмӧн висьӧдны да мучитӧмӧн восӧдны.
Гӧрба Ефимушка сідзжӧ кажитчис вывті бур да честнӧй, но пыр — тешкодь, кадъясӧ — блаженнӧй, весиг йӧй кодь, кыдзи рам дурачок.
Сійӧ помся радейтчис унапӧлӧс нывбабаясӧ да ставныс йылысь сёрнитіс ӧтсяма кывъясӧн:
— Веськыда шуа: абу баба, а нӧк пиын дзоридз, ей-бо-о!
Кор збой кунавинскӧй мещанкаяс локлісны лавкаясӧ джодж мыськыны, Ефимушка лэччывліс вевт вылысь да, кытчӧкӧ пельӧсӧ сувтӧмӧн мургис, рудов, ловъя синъяссӧ читкыртӧмӧн, ыджыд вомсӧ пельясӧдзыс паськӧдӧмӧн.
— Кутшӧм ён бабаӧс сетӧма мем господь; этатшӧм нимкодьлун воӧма меӧдз; но, и мый нӧ тайӧ нӧк пытшса дзоридз, да и кыдз нӧ мем судьбасӧ благодаритны татшӧм пӧдароксьыс?
Да ме татшӧм мичлунсьыд ловйӧн сотча!
Первойсӧ бабаяс сералісны сы вылын, ӧта-мӧд вежмӧныс горзӧны:
— Видзӧдлӧй жӧ, кыдзи гӧрба мортыс сылӧ, а — батюшки!
Серавлӧмъяс ньӧти эз задевайтны кровельщикӧс, сылӧн паськыд чужӧмыс лоис унзіля, сійӧ сёрнитӧ быттьӧ сӧригӧн юмов кывъясыс визувтісны дурмӧдан потокӧн да тӧдчымӧн дурмӧдлісны нывбабаясӧс.
Медбӧрын, кодкӧ-нибудь ыджыдджык шензьӧмӧн висьталіс пӧдругаясыслы:
— Ті кывзӧй, кыдзи мужикыс майшасьӧ, чистӧ том зон!
— Лэбач моз сьылӧ...
— Али паперть вылын корысь моз,
— эз сетчы ыръян нывбаба.
Но Ефимушка оз вӧлі скодит корысь вылӧ; сійӧ сулаліс зумыда, паськыд вужъяса мыр моз, сылӧн гӧлӧсыс юргис пыр чуксаланаджык, кывъясыс лоины кыскысьджыкӧсь, бабаяс кывзісны найӧс чӧва.
Сійӧ, збыльысь, быттьӧкӧ сылі мелі дурмӧдан сёрниӧн.
Тайӧ помасис сійӧн, мый пажун дырйи либӧ шабаш бӧрын сійӧ, пельӧсӧсь сьӧкыд юрнас гогйӧдліг, ёртъясыслы шензьӧмӧн висьтавліс:
— Аттӧ, кутшӧм юмов баба, да шань,
— нэм чӧжӧн первойысь паныдаси сэтшӧмыскӧд!
Аслас победаяс йылысь висьталігӧн Ефимушка эз ошйысь, эз серавлы побежденнӧй вылын, кыдзи век вӧчлывлісны мукӧдъяс, сійӧ сӧмын нимкодьпырысь да благодарнӧя шпыньяліс, а сылӧн руд синъясыс шензьӧмӧн паськалісны.
Ӧсип, юрнас качайтіг, горӧдіс:
— Ок, тэ, смерттӧм мужчина!
Кымын арӧс нин тэныд?
— А мем — нёль нин петіс нелямынӧд вылас.
Да сійӧ — нинӧм!
Ме талун ар вит вылӧ томми, быттьӧкӧ юын визув ваын купайтчи, ставнам ёнми, сьӧлӧм вылын — спокойнӧ!
Нет, — ӧд кутшӧм нывбабаяс овлӧны, а?
Каменщик сурова висьталіс сылы:
— Кыдзи воськовтан витӧд десятка сайӧ, видзӧд,
— курыд-солаӧсь лоӧны тэныд аслад похабнӧй модаясыд!
— Яндысьтӧм тэ, Ефимушка,
— ышлолаліс Григорий Шишлин.
А мем кажитчис, мый мича морт вежалӧ гӧрба морт удачалы.
Ӧсип ставныс вылӧ видзӧдіс ӧткодя гартчӧм эзысь синкымъяс увсяньыс да балагуритіс:
— Быд Машкалӧн — аслас замашка, ӧтияс радейтӧны тасьті да пань, а мӧдъяс — кизь да сикӧтш, и став Машкаяс лоӧны бабушкаяс...
Шишлин вӧлі гӧтыра, но гӧтырыс сылӧн коли сиктӧ,
сійӧ сідзжӧ видзӧдлывліс джоджмыськысьяс вылӧ,
ставнысӧ найӧс вӧлі кокниа позьӧ босьтны, быдӧн содтӧд «нажӧвитыштліс»;
татшӧмсяма нажӧтка вылӧ тшыг слободаын видзӧдісны сэтшӧм жӧ прӧстӧя, кыдзи и быдсяма мӧдпӧлӧс удж дінӧ.
Но мича мужик эз вӧрзьӧдлы нывбабаӧс, сійӧ сӧмын ылысянь видзӧдіс на вылӧ аслыссяма видзӧдласӧн, быттьӧкӧ кодӧскӧ, асьсӧ либӧ найӧс, жалитӧмӧн.
А кор найӧ асьныс заводитлісны ворсӧдчыны сыкӧд, сійӧс ылӧдлӧмӧн, сійӧ яндысьӧмӧн сералігтыр ылыстчыліс наысь.
— Но тіянӧс...
— Мый тэ, чудак?
— шензис Ефимушка.
— Позьӧ ӧмӧй случай воштыны?
— Ме — гӧтыра,
— казьтыштліс Григорий.
— Да гӧтырыд ӧмӧй тӧдлас?
abu
abu
— Тайӧс ме ог тӧд — кыдзи, а — должен тӧдны, ачыс кӧ сійӧ честнӧя олӧ.
А ме кӧ честнӧя ола, а сійӧ грешитас — ме сы йылысь тӧдмала...
— Да — кыдзи нӧ?
— горзӧ Ефимушка, но Григорий спокойнӧя шуалӧ:
— Тайӧс ме ог тӧд.
Кровельщик скӧрмӧмӧн шенасьӧ кияснас.
— Вот — пӧжалуйста.
Честнӧ, ог тӧд...
Ок, тэ, юр!
Шишлинлӧн уджалысьяс, сизим морт, сы вылӧ видзӧдісны прӧстӧя, сыын чувствуйтісны кӧзяинӧс, а син саяс сійӧс нимтісны куканьӧн.
Удж вылӧ воӧмӧн да аддзиг, мый найӧ дышӧдчӧны, сійӧ босьтліс соколок, зыр да артист моз босьтчыліс удж бердӧ ачыс, меліа горӧдыштлӧмӧн:
— Зэлӧдчылӧй, другъяс, зэлӧдчылӧй!
Ӧтчыд аслам кӧзяинлысь поручение исполнитігӧн, Григорийлы ме шуи:
— Лёкӧсь тэнад уджалысьясыд...
Сійӧ быттьӧкӧ чуймыштіс:
— Да но?
— Тайӧ уджсӧ колӧ вӧлі тӧрыт нин луншӧрӧдз помавны, а найӧ и талун на оз удитны...
— Сійӧ вернӧ — оз удитны,
— сӧгласитчис сійӧ да, чӧв олыштӧм бӧрын, виччысьӧмӧн шуис:
— Ме, дерт, аддза, да абу лӧсьыд тэрмӧдлынысӧ найӧс — ӧд ставныс асйӧз, мекӧд ӧти сиктысь.
Бара жӧ и сійӧс босьт: шуӧма енмӧн — пӧсь кисьтӧмӧн сёй нянь, ӧд — ставнымлы шуӧма, тэныд, меным.
А ми тэкӧд наысь омӧльджыка уджалам, но, быттьӧкӧ, абу лӧсьыд ӧддзӧдлынытӧ найӧс.
Сійӧ оліс думайтсьӧмӧн; мунӧ тыртӧм ярмарка уличаяс кузя да друг, Обводнӧй канал посъяс пиысь ӧти вылӧ сувтӧмӧн, дыр сулалас перилӧ бердын, ваас, небесаас, ылӧ Ока вылӧ видзӧдіг.
Суӧдан сійӧс, юалан:
— Тэ нӧ мый?
— А?
— садьмигмоз, яналыштӧмӧн шпыньялӧ сійӧ.
— Тайӧ ме сідзи...
сувтыштлі, видзӧдалышті неуна...
— Бура, вокӧ, енмыдлӧн лӧсьӧдӧма ставсӧ,
— тшӧкыда шуавліс сійӧ.
— Небеса, му, юяс визувтӧны, пароходъяс котӧртӧны.
Пуксин пароход вылӧ, и кытчӧ окотаыд: Рязаньӧ, либӧ Рыбинскӧ, Пермӧ, Астраханьӧдз!
Рязаньын ме вӧвлі, нинӧм — кар, а гажтӧм, Нижнийсьыд на гажтӧмджык, миян Нижнийын — молодеч, гажа!
А Астраханьын — гажтӧмджык.
Астраханьын, главнӧйыс, калмыкъясыд уна, а ме сійӧс ог радейт.
Ог радейт некутшӧм мордваӧс, тайӧ калмыкъястӧ, персианатӧ, немечьясӧс да быдсикас народъяссӧ...
Сійӧ сёрнитӧ ньӧжйӧ, сылӧн кывъясыс виччысьӧмӧн видлалӧны вежӧра морт серти да пыр аддзӧны сійӧс каменщик Петрын.
— Абу народъяс найӧ, а — мимородъяс,
— увереннӧя да скӧрысь висьталӧ Петр,
— Христосысь бокын чужӧмаӧсь, Христосысь бокыті и мунӧны...
Григорий ловзьыштӧ, пӧртмасьӧ.
— Сідзи али абу, а ме, вокъяс, радейта чистӧй народӧс, рочьястӧ, медым синъясныс вӧлі веськыдӧсь!
Жыдъястӧ ме ог жӧ радейт да весиг ог гӧгӧрво, мыйла енмыслы народъясыс?
Мудрӧя лӧсьӧдӧма...
Каменщик жугыля содтӧ:
— Мудрӧя, а быттьӧ лишнӧйыс унакодь!...
Налысь сёрнисӧ кывзыштӧм бӧрын, сюйсьӧ Ӧсип, смекайтчӧмӧн да лёкысь:
— Лишнӧйыс — эм, вот тайӧ сёрниыс тіян, — дзик лишнӧй!
Ок, ті, сехта!
Ньӧръялыштны эськӧ тіянӧс ставнытӧ.
Ӧсип кутчысьӧ аслысногӧн, но оз позь гӧгӧрвоны, — мыйӧн сійӧ сӧгласен, мыйлы паныд кутас вензьыны.
Мукӧддырйи кажитчӧ, мый сійӧ веськодя сӧгласен став йӧзыскӧд, найӧ став мӧвпъяскӧд; но частӧджык аддзан, мый ставныс мустӧммӧмаӧсь сылы, йӧз вылӧ сійӧ видзӧдӧ джынвыйӧ йӧйяс вылӧ моз да висьталӧ Петрлы, Григорийлы, Ефимушкалы:
— Ок, ті, порсьпиян...
Найӧ сералӧны, оз зэв долыда да окотапырысь, а век жӧ сералӧны.
Кӧзяин мем нянь вылӧ сетлывліс лун кежлӧ вит ура; тайӧ эз тырмы, ме неуна тшыгъялі, тайӧс аддзӧмӧн, рабочӧйяс корлывлісны менӧ завтракайтны да ужнайтны аскӧдныс, а мукӧддырйи и пӧдрядчикъяс нуӧдлывлісны менӧ трактирӧ чай юны.
Ме пыксьытӧг сӧгласитчи, мем сьӧлӧмвылӧ воліс пукавны на пӧвсын, ньӧжмыд сёрнияс, тешкодь висьтъяс кывзіг; найӧ нимкодясисны меӧн церковнӧй книгаяс уна лыддьӧмӧн».
— Кокалӧмыд тэ книгаястӧ пӧттӧдзыд нин, пиньястӧ тувъялӧмыд зэлыдӧдз,
— висьталіс Ӧсип, ме вылӧ пӧлӧзнича кодь синъяснас сюся видзӧдіг; сьӧкыд кыйны сылысь выражениесӧ,
— синаканьясыс сылӧн пыр быттьӧ сылӧны, бырӧны.
— Тэ видз тайӧс, чӧж, згӧдитчас; быдман — мун манакӧ народӧс кывнад гажӧдны, а то — миллионерӧ...
— Миссионерӧ,
— веськӧдӧ каменщик мыйлакӧ ӧбӧдитчӧм гӧлӧсӧн.
— Мый?
— юалӧ Ӧсип.
— Миссионер шусьӧ, ӧд тӧдан!
И абу пельтӧм тэ...
— Но, ладнӧ, миссионерӧ, еретникъяскӧд вензьыны.
А то тшук еретникас гижсьы,
— сідзжӧ нянь нажӧвитан должность.
Тӧлка мортлы и еретникӧн позьӧ овны...
Григорий гӧрдӧдӧмӧн сералӧ, а Петр тош пытшкас висьталӧ:
— Вот кӧлдунъяс сідзжӧ оз омӧля овны, быдсикас безбожникъяс...
Но Ӧсип пыр жӧ паныдалӧ:
— Кӧлдун грамотаӧн оз ов, грамотаыд кӧлдунлы абу сы серти...
И мем висьталӧ:
— Вот, видзӧд, кывзы: миян грездын оліс ӧти бобыль, Тушкаӧн нимтім, омӧлиндзи мужик, прӧстӧй; оліс — перӧӧн, сэтчӧ-татчӧ, кытчӧ тӧв пӧльыштас, а — уджавны ни бездельничайтны!
Вот муніс сійӧ ӧтчыд, нинӧм вӧчныс да, юрбитны да бовъяліс-шӧйтіс кык во, а бӧрынас воис выль модаа: юрсиыс — пельпомӧдзыс, юр вылас — скуфеечка, туша вылас — чӧртовӧй кожаысь вурӧм гӧрдов ризі; ставыс вылӧ видзӧдӧ да мырдӧн вӧзйӧ: пӧкаитчӧй, треклятӧйяс!
Мый нӧ не пӧкаитчыны, а медся нин — бабаяслы?
И делӧ ладмис: Тушка пӧт, Тушка код, Тушка и бабаясӧн вывті здӧвӧль...
Каменщик скӧрысь торкӧ:
— Да сыын ӧмӧй делӧыс, мый пӧт да код?
— Мыйын нӧ эськӧ?
— Делӧыд — кывйын?
— Но, сійӧ кывъясӧ ме эг пырӧдчыв,
кывъяснад — ме и ачым вывті озыр.
— Ми Тушниковтӧ, Дмитрий Васильевичтӧ, бура кодь тӧдам,
— ӧбӧдитчӧмӧн висьталӧ Петр, а Григорий чӧва копыртіс юрсӧ да видзӧдӧ аслас стӧканӧ.
— Ме — ог вензьы,
— сӧгласитчӧмӧн висьталӧ Ӧсип,
— тайӧс вот ме асланым Максимычлы висьтала ставсӧ уна пӧлӧс туйяс йывсьыд...
— Мӧд пӧлӧс туйясӧдыд ӧд острогӧ веськалӧны...
— Шоча ӧмӧй?
— ӧткывйӧ воӧ Ӧсип.
— Он быд трӧпа вывсянь веськав попӧ, колӧ тӧдны, кыті кежны...
Сійӧ пыр неуна дразнитыштӧ асногса йӧзӧс — штукатурӧс да каменщикӧс; гашкӧ, сійӧ оз радейт найӧс, но сюся дзебӧ сійӧс.
Йӧз вылӧ сылысь видзӧдӧмсӧ вообще он вермы кутны.
Ефимушка вылӧ сійӧ видзӧдӧ быттьӧкӧ небыдджыка да бурджыка.
Кровельщик оз пыр сёрнит ен йылысь, правда йылысь — сы другъясӧн радейтана сёрнияссӧ.
Пызанлы бокногӧн улӧссӧ сувтӧдӧмӧн, — медым улӧс бӧрыс эз мешайт гӧрбыслы, — сійӧ спокойнӧя юӧ чай, стӧкан вылӧ стӧкан, да друг чошкӧдчӧ да видзӧдӧ тшынӧн тырӧм комнатаӧ, йитчытӧм гӧлӧс шыясӧ кывзысьӧмӧн, чеччыштӧ да ӧдйӧ вошӧ.
Тайӧ петкӧдлӧ, мый трактирӧ локтіс кодкӧ, кодлы Ефимушка долга, а кредиторъяс сылӧн — бур десятка, и сы понда, мый кодсюрӧ нӧйтӧны сійӧс, — пышйӧ грекысь.
— Скӧралӧны, чудакъяс,
— падъялӧ сійӧ,
— да вӧд вӧлі кӧ менам сьӧмыс, али эськӧ эг ӧмӧй сет ме?
— Ок, курыд, кос пуӧй,
— шуӧ сылы Ӧсип.
Мукӧддырйи Ефимушка дыр пукалас зумыштчӧмӧн, нинӧм аддзытӧг, кывтӧг; паськыд чужӧмыс небзьӧ, мелі синъясыс видзӧдӧны ещӧ на бурджыка.
— Мый йылысь думайтчин, служивӧй?
— юалӧны сылысь.
— Думайта,
— ме кӧ эськӧ вӧлі озыр, эк, гӧтраси эськӧ медся настоящӧй барыня вылас, дворянка вылӧ, ей-богу, полковник ныв вылӧ, примернӧ, радейті эськӧ сійӧс — господьӧй!
Ловйӧн сотчи эськӧ сы дінын...
Сы вӧсна мый, вокъяс, вевтти ме ӧтиысь полковниклысь дачавывса керка вевтсӧ...
— И вӧлі сылӧн дӧва ныв,
— кывлім ми тайӧс!
— лӧгпырысь сійӧс торкӧ Петр.
Но Ефимушка, кипыдӧсъяснас пидзӧсъяссӧ ниртігтыр, катласьӧ, гӧрбнас сынӧдсӧ кокалӧмӧн, да водзӧ висьталӧ:
— Вӧлі, петас сійӧ садйӧ, ставнас еджыд да мича, видзӧда ме сы вылӧ вевт вывсянь и — мый вылӧ мем шондіыс, и — мыйла югыд светыс?
Сідзи эськӧ гулюӧн сылы кок улас и лэбзи!
Прӧстӧ — нӧк пытшкын лазоревӧй дзоридз!
Да этатшӧм госпожаыскӧд эськӧ кӧть нэм чӧжыд ӧти вой!
— А мый нӧ эськӧ кутінныд жӧритны?
— сурова юалӧ Петр, но тайӧ Ефимушкаӧс оз шӧйӧвошты.
— Господи!
— горӧдӧ сійӧ.
— Да унаӧ нӧ миянлы колӧ?
Сэтчӧ жӧ сійӧ — озыр...
Ӧсип сералӧ:
— И кор нӧ тэ, Ефимушка, асьтӧ кеслан тайӧ делӧясас, эмбур таргайтысьӧй?
Нывбабаяс йылысь кындзи, Ефимушка нинӧм йылысь оз сёрнит, и уджалысь сійӧ асруа, то уджалӧ отличнӧя, тэрыба, то сылӧн оз ладмы дзоля, пу мӧлӧтыс гребеньяссӧ кучкалӧ дышиника, кыдзсюрӧ, костъяс кольӧмӧн.
Сы дінысь пыр паркйӧ маслӧӧн, вӧрваньӧн; но сылӧн эм аслас дук, чорыд да чӧскыд, сылӧн дукыс выльӧн кералӧм пу дук кодь.
Плӧтниккӧд интереснӧ сёрнитны быдтор йылысь; интереснӧ, но абу вывті лӧсьыд, сылӧн кывъясыс пыр майыштӧны сьӧлӧмтӧ, и сьӧкыд гӧгӧрвоны, кор сійӧ сёрнитӧ серьёзнӧя, кор шутитӧ.
Григорийкӧд жӧ медся лӧсьыд сёрнитны ен йылысь, сійӧ радейтӧ тайӧс да сыын чорыд.
— Гриша,
— юала ме,
— а тӧдан: эмӧсь йӧз, кодъяс оз эскыны енлы?
Сійӧ спокойнӧя серӧктӧ:
— Кыдзи сійӧ?
— Шуӧны: абу ен моз!
— О!
Со мый!
Тайӧс ме тӧда.
И тыдавтӧм гутысь кинас ӧвтчигтыр, висьталӧ:
— Царь Давид на ещӧ, помнитан, шуӧма:
«рече безумец в сердце своём: несть бог»,
со — кор нин та йылысь шулывлісны безумнӧйяс!
Ентӧг некыдзи оз позь овмӧдчыны...
Ӧсип быттьӧкӧ сӧгласитчӧ сыкӧд:
— Босьтлы жӧ Петрухалысь енсӧ, сійӧ тэд петкӧдлас пуж!
Шишлинлӧн мича чужӧмыс лоӧ стрӧг, гыжкостъясас косьмӧм известя чуньяснас тошсӧ шыльӧдіг, сійӧ таинственнӧя висьталӧ:
— Енмыд овмӧдчӧма быд вир-яйӧ; сӧвесть да став пытшкӧсса ядроыс — енсянь сетӧма!
— А — грекъяс?
— Грекъясыд — вир-яйсянь, сӧтанасянь!
Грекъясыд — сійӧ ортсысяньыд писти кодь, абу мӧдпӧлӧс!
Медся ёна грешитӧ сійӧ, коді грек йывсьыс уна думайтӧ: он казьтыв гректӧ — он грешит!
Грек йылысь мӧвптӧ сӧтана, вир-яйлӧн кӧзяиныс внушайтӧ...
Каменщик сомневайтчӧ.
— Мыйкӧ абу сідз, быттьӧкӧ...
— Сідз!
Енмыд — гректӧм, а морт — сылӧн образ да подобие.
Грешитӧ образыс, вир-яйыс; а подобиеыс грешитны оз вермы, сійӧ — подобие, дух...
Сійӧ победнӧя шпыньялӧ, а Петр ропкӧ:
— Тайӧ, быттьӧкӧ, абу тадзи...
— А тэ ногӧн,
— каменщиклысь юалӧ Ӧсип,
— он грешит — он и висьтась, он висьтась — он и спаситчы?
— Сідзсӧ тӧлкаджык быттьӧ!
Чӧртӧс вунӧдан — енмӧс мустӧмтан, шулывлісны старикъяс...
Шишлин абу юысь, сійӧ кык румкаӧн коддзӧ; сэки сылӧн чужӧмыс лоӧ розӧвӧй, синъясыс челядьлӧн кодь, гӧлӧсыс сьылӧ.
— Вокъясӧй менам, кутшӧм тайӧ ставыс лӧсьыд!
Со, олам, уджалам неуна, пӧтӧсь, слава богу,
— ок, кутшӧм лӧсьыд!
Сійӧ бӧрдіс, сылӧн синваыс визувтіс сылы тош вылас да югъяліс шӧвк сияс вылас стеклӧ сикӧтш мольясӧн.
Сылӧн олӧмсӧ тшӧкыда ошкӧмъясыс да тайӧ стеклӧ синваыс мем вӧліны мустӧмӧсь,
— менам бабушка олӧмсӧ ошкис убедительнӧйджыка, прӧстӧджыка, эз сэтшӧма кӧвъялӧмӧн.
Став тайӧ сёрниясыс менӧ кутісны постояннӧй зэлӧдчӧмын, кыпӧдісны гӧгӧрвотӧм тревога.
Ме уна нин лыддьывлі мужикъяс йылысь висьтъяс и аддзи, кутшӧм ёна книгаса мужик торъялӧ ловъясьыс.
Книгаясын став мужикъясыс шудтӧмӧсь, буръяс и лёкъяс, ставныс найӧ кывъяснаныс и вежӧрнаныс гӧльджыкӧсь ловъясьыс.
Книгаса мужик этшаджык сёрнитӧ ен йылысь, сектантъяс да вичкояс йылысь,
— унджык начальство йылысь, му йылысь, правда да сьӧкыд олӧм йылысь.
Нывбабаяс йылысь сійӧ сідзжӧ сёрнитӧ этшаджык, оз сэтшӧм грубӧя, а меліджыка.
Ловъя мужиклы бабаыд — забава, но забава ӧпаснӧй, бабакӧд пыр колӧ мудеритны, а то сійӧ венас да дзугас став олӧмтӧ.
Книгаса мужик кӧть лёк, кӧть бур, но сійӧ пыр ставнас тані, книгаын; а ловъя мужикъяс бурӧсь кӧть лёкӧсь, найӧ шензьымӧн интереснӧйӧсь.
Кӧть тэ водзын кутшӧма эз больгы тайӧ ловъя мужикыс, пыр чувствуйтан, мый сы пытшкын ещӧ на коли мыйкӧ, но тайӧ колясыс — сӧмын аслыс, да, колӧкӧ, тайӧ висьтавтӧмторъяс, гусяас — медся главнӧйыс.
Став книгаса мужикъяс пиысь мем медся сьӧлӧмвылӧ воис «Плотничӧй артельса» Петр; окота вӧлі лыддьыны тайӧ висьтсӧ аслам другъяслы, и ме вайи книгасӧ ярмарка вылӧ.
Мем частӧ ковмывліс войколавны сійӧ либӧ мӧд артельын; мукӧддырйи сы понда, мый лунтырнас мудзлі да эз тырмы вынӧй гортӧ мунны.
Кор ме висьталі, мый вот менам эм плӧтникъяс йылысь книга, тайӧ друг ставнысӧ интересуйтіс, а Ӧсипӧс — медся нин.
Сійӧ босьтіс книгаӧс менам киысь, листаліс сійӧс, ӧбраз вылӧ мунан юрнас эскытӧмпырысь качайтӧмӧн.
— Збыль вӧд, быттьӧ, миян йылысь гижӧма!
Ӧд кутшӧмӧсь, шельмаяс!
Коді гіжис — барин?
Но, ме сідзи и думышті.
Баръяс да чиновникъяс быдтор вылӧ сяммӧны!
Кӧні господь оз дӧгадайтчы, сэні чиновник думайтас; сы вылӧ найӧ и олӧны...
— Виччысьтӧг тэ, Ӧсип, ен йывсьыд сёрнитан,
— пасйис Петр.
— Нинӧм!
Господьлы менам кывйӧй ичӧтджык менам куш юрпыдӧсӧ лым чир либӧ зэр тусь веськалӧм дорысь,
тэ — эн сумневайтчы, миянлы тэкӧд енмӧдз не инмӧдчывны...
Сійӧ друг инасьтӧг заводитіс ворсны, быттьӧ бикиньяс, ёсь кывъяс шыблалӧмӧн, наӧн, ножичӧн моз, ставсӧ, мый паныд сувтӧ сылы, шырӧмӧн.
Лунтырнад сійӧ кымыныськӧ юаліс:
— Лыддям, Максимыч?
Но, делӧ, делӧ!
Тайӧс ладнӧ мӧвпыштӧма.
Шабашитӧм бӧрын мунім ужнайтны сійӧ артельӧ, а ужин бӧрын воисны Петр аслас уджалысь Ардальонкӧд да Шишлин томиник зон Фомакӧд.
Сарайын, кӧні узьліс артель, ӧзтісны лампа, и ме заводиті лыддьыны; кывзісны чӧва, вӧрзьӧдчывтӧг, недыр мысти Ардальон скӧрысь шуис:
— Но, ме пайысь тырмас!
И муніс.
Шензьӧм пырысь вомсӧ паськӧдӧмӧн медводз унмовсис Григорий, сы бӧрын унмовсисны плӧтникъяс, но Петр, Ӧсип да Фома, ме дінӧ матыстчӧмӧн, кывзісны зэлӧдчӧмӧн.
Кор ме помалі лыддьыны, Ӧсип пыр жӧ кусӧдіс лампасӧ,
— кодзувъяс серти вӧлі нин войшӧр гӧгӧр.
Петр пемыднас нин юаліс:
— Мыйла нӧ тайӧс гижӧма?
Кодлы паныд?
— Ӧні — узьны!
— шуис Ӧсип, сапӧгсӧ пӧрччигмоз.
Фома гусьӧник вешйис бокӧ.
Петр требуйтӧмӧн мӧдысь шуис:
— Ме юала — кодлы паныд гижӧма тайӧ?
— Найӧ небось тӧдӧны!
— шуыштіс Ӧсип пӧвъяс вылӧ узьны вольсасигтыр.
— Ичиньяслы кӧ паныд, тайӧ дзик прӧстӧй удж: таысь ичиньяс бурджыкӧсь оз лоны,
— настойчивӧя висьталіс каменщик.
— А Петрлы паныд, дзик жӧ прӧста:
сылӧн грек, — сылӧн ӧтвет!
Морт виӧмысь — Сибирӧ, сэсся и нинӧм!
Книга — лишнӧй татшӧм грек пиад...
лишнӧй, быттьӧкӧнӧсь?
Ӧсип чӧв оліс.
Сэки каменщик содтіс:
— Вӧчнысӧ налы нинӧм, со и видлалӧны йӧзлысь делӧяс!
Рытйысянінын бабаяс моз.
Прӧщайтлӧй, инӧ, узьны колӧ...
Сійӧ здук кежлӧ сувтыштліс восьса ӧдзӧс весьтӧ, лӧз квадрат шӧрас, да юаліс:
— Ӧсип, тэ кыдзи думайтан?
— Ой?
— унзільпырысь шыасис плӧтник.
— Но, ладнӧ, узь...
Шишлин тімбыльтчис бок вылас сэтчӧ, кӧні пукаліс.
Фома водіс пессьӧм идзас вылӧ мекӧд орччӧн.
Слобода узис, ылысянь кылыштіс паровозъяслӧн тутсӧм, чугун кӧлесаяслӧн мургӧм, буферъяслӧн зёлькӧдчӧм.
Сарайын быдногыс шкоргисны.
Мем вӧлі нейӧмкӧ, ме виччыси кутшӧмкӧ сёрнияс, а — нинӧм абу...
Но друг Ӧсип шуис ньӧжйӧник да складнӧя:
— Ті, ребята, эн эскӧй талы, ті — томӧсь, тіянлы дыр на ковмас овны, чӧжӧй аслыныд вежӧр!
Аслад умыд — йӧз умлы кык весьтӧ!
Фома, узян?
— Ог,
— окота пырысь шыасис Фома.
— Сійӧ и эм!
Ті кыкнанныд грамотнӧйӧсь, сідзкӧ ті — лыддьӧй, да нинӧм вылӧ эн эскӧй.
Найӧ быдторсӧ вермасны печатайтны, тайӧ — на ки помын ставыс!
Сійӧ кокъяссӧ ӧшӧдіс пӧвъяс вывсянь, кияснас мыджсис пӧв дорышӧ да, миянланьӧ копыртчӧмӧн, водзӧ висьталіс:
— Книгатӧ, — сійӧс кыдз колӧ гӧгӧрвоны?
Тайӧ йӧз вылӧ донесение, книга!
Видзӧдлӧй пӧ, кутшӧм эм морт, плӧтник, али кодкӧ мӧд, а вот барин, дак сійӧ — мӧд сикас морт!
Книгатӧ — оз прӧста гижны, а кодӧскӧ дорйӧм ради...
Фома кыз гӧлӧсӧн шуис:
— Петр правильнӧ виис подрядчиктӧ!
— Но, сійӧ — весьшӧрӧ, мортӧс вины некор абу правильнӧ.
Ме тӧда, тэ Григорийӧс он радейт, сӧмын сійӧ думъястӧ тэ шыбыт.
Ми ставным — йӧз абу озырӧсь, талун — ме кӧзяин, аски — бара уджалысь...
— Ме ог та йылысь, Ӧсип дядь...
— Сійӧ ставыс ӧткодь...
— Тэ — справедливӧй.
— Сулав, ме тэд висьтала, мыйла гижӧма сочинениесӧ,
— торкис Ӧсип Фомалысь скӧр кывъяссӧ,
— тайӧ вывті мудер сочинение!
Со тэд барин мужиктӧг, со мужик баринтӧг!
Ӧні видзӧд: и баринлы лёк, дай мужиклы абу бурыс.
Барин слабитіс, дурмис, а мужик лоис ошйысьысь, юысь, висьлӧс, лои ӧбӧдитчӧма — вот сійӧ кыдзи!
А баръяс ордын крепостьын пӧ вӧлӧма бурджык — барин мужик сайӧ дзебсьывліс, мужик — барин сайӧ, и гӧгралісны кыкнаныс пӧтӧсь, спокойнӧйӧсь...
Ме — ог спорит, вернӧ, господаяс дырйиыд вӧлі овнытӧ спокойнӧйджык, господалы абу выгӧднӧ, мужикыд кӧ гӧль,
— налы бур, сійӧ кӧ озыр да бӧб, со мый налы кивыв.
Ме тайӧс тӧда, ме ӧд ачым на господскӧй крепостяд пӧшти нелямын во овлі, менам кучик вылӧ уна гижӧма.
Меным тӧдвылӧ уси, мый вот тадзи жӧ господа йылысь сёрнитліс извозчик Петр, коді асьсӧ начкис, и мем вӧлі вывті лӧсьыдтӧм, мый Ӧсиплӧн мӧвпъясыс лӧсялӧны сійӧ лёк старик мӧвпъяскӧд.
Ӧсип кинас вӧрӧдыштіс менсьым кокӧс, водзӧ висьталіг:
— Книгаяс да быд пӧлӧс сочинениеяс колӧ гӧгӧрвоны!
Прӧста некод нинӧм оз вӧч, сійӧ видзӧдныссӧ сӧмын, быттьӧ, прӧста.
И книгаястӧ оз прӧста гижны, — а медым юртӧ гудравны.
Ставыс вӧчсьӧ умӧн, умтӧгыд — ни черӧн керавны, ни нинкӧм гудйыны...
Висьталіс сійӧ дыр, водліс да бӧр вирскӧбтыліс, ассьыс лӧсьыд прибауткаяссӧ ньӧжйӧникӧн кояліг, пемыдас да чӧвлӧньын.
— Шусьӧ: господа мужиклы бокӧвӧй йӧз.
И тайӧ — абу вернӧ.
Ми — сійӧ жӧ господа пӧвсысь, сӧмын — буретш кок увсьыс; дерт, барин велӧдчӧ книгаяс серти, а ме кольяс серти, да бариныдлӧн еджыдджык борыс — сыын и став торъялӧмыс.
А-абу, зонъяс, кад нин мирлы овны выльногӧн, сочинениеястӧ колӧ шыбытны, эновтны!
Мед быдӧн юалас ассьыс: Ме — коді?
Морт.
А сійӧ коді?
Бара жӧ морт.
Мый нӧ ӧні: али енмыс сылысь лишнӧй сизим ура корӧ?
А-абу, подать кузяыд ми кыкнаным ен водзад ӧткодьӧсь...
Медбӧрын, асъядор, кор югыдыс кусӧдіс став кодзувъяссӧ, Ӧсип мем шуис:
— Аддзылін, кыдз ме кужа сочиняйтнытӧ?
Со мый висьталі — мый весиг некор эг думыштлыв!
Ті, ребята, менсьым эн веритӧй, тайӧ ме ёнджыка узьсьытӧмла, серьёзнӧя дорысь.
Куйлан-куйлан, дай думыштан мыйкӧ-нибудь гаж вылӧ: коркӧ не коркӧ оліс-выліс рака, лэбаліс му вывсянь гӧра йылӧдз, межасянь межаӧдз, оліс сійӧ ас кадӧдз, господь сійӧс накажитіс: куліс рака дай косьмис!
Кутшӧм сэн вежӧртас?
Абу некутшӧм вежӧртас...
Вай жӧ узьыштам; регыд чеччыны кад...
ХVІІІ
Кыдзи и аслас кадӧ кочегар Яков,
— Ӧсип менам син водзын паськыда быдмис да аснас тупкис меысь став йӧзсӧ.
Сыын вӧлі мыйкӧ кочегарлы вывті матыса, но сэк жӧ сійӧ мем кажитчис дед кодь, начетчик Петр Васильев кодь, кочегар Смурый кодь да, став йӧзыс кодь, кодъяс чорыда пуксьӧмаӧсь менам паметьӧ, сійӧ сэтчӧ колис ассьыс джуджыд узорсӧ, сёйис сійӧс, кыдзи окись ыргӧн кӧлӧкӧлӧс.
Тӧдчӧ вӧлі, мый сылӧн кык пӧлӧс дум: луннас, уджалігас, йӧз пӧвсын збой, прӧстӧй мӧвпъясыс делӧвитӧйӧсь да гӧгӧрвоанаӧсьджык на дорысь, кодъяс чужӧны сылӧн шойччигас, рытъясын, кор сійӧ мунӧ мекӧд карӧ, аслас кумъяс ордӧ, аладдяясӧн вузасьысь дінӧ, да войяснас, кор сылӧн оз узьсьы.
Сылӧн эмӧсь аслыссяма войся мӧвпъяс, пӧнарса би моз уна бокаӧсь.
Найӧ бура югдӧдӧны, но — кӧні налӧн прамӧй чужӧмныс, кодар бокыс сійӧ либӧ мӧд мӧвплӧн матынджык да донаджык Ӧсиплы?
Сійӧ мем кажитчис ёна вежӧраӧнджык став йӧзсьыс, кодкӧд ме паныдасьлывлі, ме ветлӧдлі сы гӧгӧр сэтшӧм жӧ настроениеӧн, кыдзи кочегар Яков гӧгӧр,
— окота тӧдмавны, гӧгӧрвоны мортсӧ, а сійӧ — пышйӧ, чукльӧдлӧ да — кутны он вермы.
Мыйын дзебсьӧма сылӧн правдаыс?
Мыйлы позьӧ эскыны сы пытшкын?
Ме казьтывла, кыдз мем шулывліс сійӧ:
— Ачыд корсь, кытчӧ ме дзебсьӧма, корсь вот!
Менсьым самолюбиеӧс вӧрзьӧдӧма, но меын вӧрзьӧдӧма унджык самолюбиесӧ дорысь,
— меным кӧть мый, а колӧ гӧгӧрвоны старикӧс.
Став сійӧ кутны вермытӧм дырйи, сійӧ — чорыд.
Кажитчис, мый сійӧ кӧть олас ещӧ на сё во, а пыр коляс сэтшӧмӧн жӧ, вӧрзьытӧг видзӧ асьсӧ чуйдӧдана неустойчивӧй йӧз пӧвсын.
Начетчик кыпӧдіс меын сэтшӧм впечатление стойкостьлысь, но сійӧ эз зэв сьӧлӧмвылӧ во меным;
Ӧсиплӧн стойкостьыс — мӧд пӧлӧс, сійӧ лӧсьыдджык.
Йӧзлӧн шатовтчӧмыс вывті ёна шыбытчӧ синмӧ, налӧн ӧти положениеысь мӧдӧ фокуснӧй чеччышталӧмъясыс — путкыльтлісны менӧ;
ме мудзи нин шензьыны тайӧ висьтавны позьтӧм чеччалӧмыслы, и найӧ ньӧжйӧник кусӧдісны менсьым йӧз дінӧ интересӧс, гудыртісны йӧз дінӧ менсьым радейтӧмӧс.
Ӧтчыд, июль заводитчигӧн, сійӧ местаӧ, кӧн ми уджалім, кыккокйыв воис развинченнӧй телега;
кӧзла вылас пукаліс, зумыша сутшикталігтыр, кодъюра извозчик, тошка, шапкатӧм да потӧм паръя;
телегаас чергӧдчӧма кодіник Григорий Шишлин, сійӧс киӧдыс кутіс кыз, гӧрд бандзибъяса ныв, идзас шляпаа, алӧй банта да стеклӧ вишняяса, киас зонтикӧн да куш кокас резиновӧй колошиа.
Зонтикнас ӧвтчигтыр, пӧлнясьӧмӧн, сійӧ вак-вак сераліс да горзіс:
— Да, чӧртъяс!
Ярмаркаыс абу восьса, абу ярмаркаыс, а найӧ менӧ ярмарка вылӧ!
Григорий, нюкыртчӧм да пӧсялӧм, кыссис телегасьыс, пуксис муас да синва сорӧн миянлы, видзӧдысьяслы, висьталіс:
— Пидзӧс вылӧ сувта — вывті уна согрешиті!
Думышті да согрешиті — со!
Ефимушка шуӧ:
Гриша, Гриша, шуӧ...
abu
abu
Сійӧ тайӧс вернӧ шуӧ: ӧтчыд олам...
Ӧтчыдысь унджык пӧв — оз позь...
Ныв сьӧмдіс серамысла, зымӧдіс кокъяснас, вошталіс колошисӧ, а извозчик зумыша горзіс:
— Регыдджык мунам водзӧ!
Харламъяс — мунамӧй, вӧлӧй оз сулав!
Вӧлыс пӧрысь, омӧлик кляча, ставнас быгзьӧма, сулаліс вӧрзьытӧг, а ставыс ӧтлаын вӧлі терпитны позьтӧм тешкодь.
Григорийлӧн уджалысьяс сідзи и сьӧмдісны серамысла, кӧзяин вылӧ, сійӧ баскӧй дама вылӧ да ышмӧм колльӧдысь вылӧ видзӧдӧмӧн.
Эз серав сӧмын Фома, сулаліс лавка ӧдзӧс водзын мекӧд орччӧн да бормочитіс:
— Нетшыштӧма свиньяӧс...
А гортас сылӧн — гӧтыр, мича-мича баба!
Извозчик пыр тэрмӧдліс мунны, ныв лэччис телегаысь, лэптіс Григорийӧс да, сійӧс аслас кок улӧ пуктӧм бӧрын, горӧдіс, зонтнас ӧвтыштӧмӧн:
— Мунім!
Кӧзяин вылын бурпырысь издевайтчӧмӧн, сылы вежалӧмӧн, йӧз босьтчисны уджӧ, Фома горӧдӧм серти; сылы, тыдалӧ, эз вӧв лӧсьыд аддзыны Григорийӧс тешкодьӧн.
— Шусьӧ — кӧзяин!
— ропкӧдчис сійӧ.
— Тӧлысьысь этшаджык колӧ уджавны, сиктӧ мунам...
Эз вермы терпитыштны...
Мем вӧлі дӧсаднӧ Григорий вӧсна — тайӧ вишняяса нылыс сэтшӧм ӧбиднӧ лӧсявтӧм вӧлі сы бокын.
Ме эг шоча мӧвпавлыв: мыйла Григорий Шишлин — кӧзяин, а Фома Тучков — уджалысь?
Зумыд, еджыд зон, кудриа юрсиа, гӧгрӧс чужӧм вылас варышлӧн кодь ныра да рудов, рам синъяса, Фома оз вӧлі мун мужик вылӧ — сійӧс кӧ бура пасьтӧдны, сійӧ эськӧ лӧсяліс бур семьяса купеч пи вылӧ.
Тайӧ мортыс вӧлі жугыль, сёрнитіс этша, коланаинӧ.
Грамотнӧй, сійӧ нуӧдіс пӧдрядчиклысь счётъяс, лӧсьӧдаліс сметаяс, кужис ёртъяссӧ заставитны тэрыба уджавны, но ачыс уджаліс дышпырысь.
— Став уджсӧ некор он вӧч,
— спокойнӧя висьталіс сійӧ.
Книгаяс йылысь сёрнитіс кедзовтӧмӧн:
— Печатайтнытӧ быдтор позьӧ, ме тэд мый окотаыд думышта, сійӧ — пустяк...
Но сійӧ быд дінӧ сюся кывзысис, да сійӧс кӧ мыйкӧ-нибудь интересуйтіс — юасис подробнӧя да настойчивӧя, мыйкӧ аслас йылысь пыр мӧвпалӧмӧн, ставсӧ ас меранас мурталӧмӧн.
Ӧтчыд ме Фомалы шуи, мый вот сылы эськӧ колӧ лоны подрядчикӧн,
— сійӧ дышиника шыасис:
— Ӧтпырйӧ кӧ эськӧ сюрсъясӧн бергӧдлыны — но, ещӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ...
А грӧшъяс вӧсна народкӧд ноксьыны — тайӧ пустӧй удж.
Ог, ме вот видзӧда-видзӧда да манастырӧ муна, Оранкиӧ.
Ме — мича, статя, кутшӧмкӧ купеч гӧтырлы сьӧлӧм вылас воа, дӧвалы!
Овлывлӧ сідзсӧ,
— ӧти сергацкӧй зон кык воӧн шуд шедӧдіс, да нӧшта ӧд ныв вылӧ гӧтрасис, татчӧс карса вылӧ; керкаысь керкаӧ новлӧдлісны ӧбразъяс, а нылыд сійӧс и видзӧдӧма...
Тайӧ сылӧн вӧлі думыштӧма,
— сійӧ тӧдіс уна висьтъяс сы йылысь, кыдзи манастыръясын послушничество петкӧдліс йӧзӧс кокни шуд вылӧ.
Мем сылӧн висьтъясыс эз кажитчыны, эз кажитчы и Фома умлӧн направлениеыс, но ме вӧлі уверен, мый сійӧ мунас манастырӧ.
Воссис ярмарка, и Фома, ставнымлы виччысьтӧг, пырис трактирӧ джоджчышкысьӧн.
Ог шу, мый тайӧ шензьӧдіс ёртъяссӧ, но ставныс найӧ зон вылӧ кутісны видзӧдны издевайтчӧмӧн: праздникъясӧ, чай юны лӧсьӧдчигӧн мӧда-мӧдныслы сералігтыр шулывлісны:
— Ветламӧй асланым шестёрка дінӧ!
А трактирӧ воӧмӧн тшӧтш кӧзяйскӧя горзісны:
— Эй, джоджчышкысь!
Кудриа юрси, волы татчӧ!
Сійӧ воліс да юаліс, юрсӧ лэптылӧмӧн:
— Мый тшӧктанныд?
— Эн тӧд тӧдсаястӧ?
— Тӧднысӧ меным некор.
Сійӧ чувствуйтіс, мый ёртъясыс мустӧмтӧны сійӧс, кӧсйӧны забавляйтчыштны сы вылын, да на вылӧ видзӧдіс жугыль-виччысян синъясӧн; чужӧмыс сылӧн лои пу кодь, но, кажитчис, сійӧ шуӧ:
— Но, регыдджык, сералӧй ли мый ли.
— Чай вылад сетны?
— юавлісны сылысь, наросьнӧ дыр гудйысисны кӧшӧль пытшкас да эз сетлыны весиг ӧти ура.
Ме юалі Фомалысь: кыдзи нӧ тэ тайӧ, — кӧсйылін манакӧ, а пырин лакейӧ?
— Манакӧ ме эг кӧсйыв,
— вочавидзис сійӧ,
— а лакейӧ недыр кежлӧ пыри...
Во нёль мысти ме сійӧс аддзылі Царицынысь, пыр на трактирысь джоджчышкысьӧн, а сэсся лыддьылі газетысь, мый Фома Тучковӧс арестуйтӧма жугӧдчӧмӧн гусясьны пырӧмысь.
Медся нин менӧ чуйдӧдіс каменщик Ардальонлӧн — Петр артельса старшӧй да медбур уджалысьлӧн историяыс.
Тайӧ сьӧд тошка да весел мужикыс сідзжӧ мырдӧн кыпӧдіс юалӧм:
мыйла абу сійӧ — кӧзяин, а Петр?
Вина сійӧ юліс шоча да пӧшти некор эз юлыв коддзытӧдз; ассьыс уджсӧ тӧдіс вывті бура, уджаліс радейтӧмпырысь, кирпичьясыс лэбалісны сы киясын, быттьӧ гӧрд гулюяс.
Сыкӧд орччӧн висьлӧс да быгыд Петр артельын кажитчис дзик лишнӧй; сійӧ сёрнитіс удж йылысь:
— Йӧзлы стрӧита каменнӧй керкаяс, аслым горт вылӧ пуӧс...
Ардальон, нимкодьпырысь кирпичьяссӧ пукталіг, горӧдавліс:
— Ок-ма, уджав, ребята, енлы слава вылӧ!
И ставныслы висьталіс, мый локтан тулысӧ сійӧ мунас Томскӧ, сэні сылӧн зятьыс босьтӧма ыджыд пӧдряд — вичко стрӧитны да корӧ сійӧс ас дінас десятникӧн.
— Тайӧс менам думыштӧма нин.
Вичкояс стрӧитны — тайӧс ме радейта!
— шулывліс сійӧ да мем вӧзйис:
— Мунам мекӧд!
Сибирын, вокӧ, грамотнӧйыдлы зэв кокни, сэні грамотаыд — кӧзыр!
Ме сӧгласитчи, да Ардальон победительнӧя горӧдіс:
— Но, вот!
Тайӧ делӧ, а абу шуткаяс...
Петр да Григорий вылӧ сійӧ видзӧдліс бур пырысь сералӧмӧн, кыдзи верстьӧ морт челядь дінӧ, да Ӧсиплы висьталіс:
— Хвастунъяс, ассьыныс став мӧвпъяссӧ мӧда-мӧдыслы петкӧдлӧны, быттьӧкӧ картіӧн ворсӧны.
Ӧтик — менам со кутшӧм масьт, мӧд — а менам пӧ со найӧ, кӧзыръяс!
Ӧсип падъялӧмӧн пасйӧ:
— А кыдзи нӧ мӧдногыс?
Ошйысян уджыд морт серти, став нывъясыс водзлань морӧсӧн ветлӧны...
— Ставныс — эк да эк, ен да ен, а асьныс — сьӧм чӧжӧны!
— Оз ӧвсьы Ардальон.
— Но, Гриша оз чӧж...
— Ме — ас йывсьым.
Муні эськӧ енмыдкӧдтӧ вӧрӧ, пустыняӧ.
Ок, дӧзми ме тан овны, тулыснас ме муна Сибирӧ...
Рабочӧйяс, Ардальонлы вежалӧмӧн, шулывлісны:
— Миянлы кӧ эськӧ сэтшӧм, зять модаа, кутӧдыд, эськӧ и ми Сибирсьыд эг повзьӧй...
И друг Ардальон воши.
Вӧскресенняӧ муніс артельысь, да лун куим некод эз тӧд, кӧні сійӧ.
Тревожнӧя дӧгадайтчылісны:
— Гашкӧ, кодкӧ виис сійӧс?
— А то — купайтчис да вӧйи?
Но локтіс Ефимушка, яналыштӧм чужӧма, да висьталіс:
— Гуляйтчӧма Ардальоныд!
— Мый нӧ ылӧдлан?
— эскытӧг горӧдіс Петр.
— Гуляйтчӧма, юсьӧма.
Прӧстӧ — рыныш моз ӧзйӧма дзик шӧрсяньыс.
Быттьӧ радейтана гӧтыр кулӧма...
— Сійӧ дӧвеч!
Кӧні сійӧ?
Петр скӧрысь мӧдӧдчис спаситны Ардальонӧс, но мӧдыс нӧйтіс сійӧс.
Сэки Ӧсип, паръяссӧ чорыда топӧдӧмӧн, пыдӧ сюйис кияссӧ зепъясас да висьталіс:
— Ветла да видзӧдла ме — мый сэтшӧмыс?
Бур мужик.
Ме мӧдӧдчи сыкӧд.
— Вот сійӧ, мортыд,
— туйын висьталіс Ӧсип,
— олӧ-олӧ, быттьӧ ставыс бур, а друг — бӧжсӧ лэдзис да мӧдіс шӧйтны став тыртӧминъястіыс.
Видзӧд, Максимыч, велӧдчы!
Ми локтім «зэв гажа Кунавин сиктса» донтӧминик керкаяс пиысь ӧтиӧ,
миянӧс встретитіс варовиник старука.
Ӧсип вашкӧдчыштіс сыкӧд, и сійӧ нуӧдіс миянӧс ичӧтик тыртӧм комнатаӧ, стойлӧ кодь пемыд да няйт вежӧсӧ.
Койка вылын узис, пась-пась куйлӧмӧн, ыджыд, кыз нывбаба; старука тувкыштіс кулакнас сылы бокас да шуис:
— Пальӧдчы!
Эй, лягуша, пальӧдчыв!
Нывбаба повзьӧмӧн чеччыштіс да, кипыдӧсъяснас чужӧмсӧ ниртіг, юаліс:
— Господьӧй!
Код нӧ тайӧ?
Мый нӧ тайӧ?
— Сыщикъяс воисны,
— сурова шуис Ӧсип; и нывбаба ойӧстіс да воши, а Ӧсип сьӧлыштіс сы бӧрся да мем висьталіс:
— Сыщикъяссьыд найӧ чӧртъясысь дорысь ёнджыка на полӧны...
Старука стенсьыс босьтіс ичӧтик зеркалӧ да лэптіс шпалер лестук.
— Видзӧдлӧй — этайӧ-ӧ?
Ӧсип видзӧдліс переборка щельӧ.
— Буретш сійӧ!
Вӧтлы нывсӧ сэтысь...
Ме сідзжӧ видзӧдлі щельӧ: сэтшӧм жӧ дзескыд конураын, кыдзи и тайӧ, кӧні ми вӧлім, ставниясӧс топыда пӧдлалӧм ӧшинь вылын ломаліс жӧч лампа, сы дорын сулаліс кӧсӧй синма пасьтӧм татарка, вурис дӧрӧмсӧ.
Сы сайын, кык юрлӧса вольпась вылын, кыпӧдчис Ардальонлӧн пӧльтчӧм чужӧмыс, чурвидзис сылӧн сьӧд, дзугсьӧм тошкыс.
Татарка дрӧгнитіс, ас вылас плавгис дӧрӧмсӧ, муніс вольпась пӧлӧныс да друг петіс миян комнатаӧ.
Ӧсип видзӧдліс сы вылӧ да бара сьӧлыштіс:
— О, яндысьтӧм син!
— Ачыд пӧрысь дурак,
— сералігтыр вочавидзис сійӧ.
И Ӧсип серӧктіс, сылы чуньнас грӧзитігтыр.
Ми вуджим татарка конураӧ, старик пуксис вольпась вылӧ Ардальон кок дорӧ да дыр мырсис-садьмӧдіс сійӧс, а мӧдыс броткӧдчис:
— Но, ладнӧ...
виччысьлы, мунам...
Медбӧрын, паляліс, йӧя видзӧдліс Ӧсип вылӧ, ме вылӧ да, гырд синъяссӧ куньӧм бӧрын, мурӧстіс:
— Но, но...
— Тэ нӧ мый тайӧ?
— спокойнӧя шуис сійӧ, видчытӧг, но гажтӧма.
— Крутитышті,
— киргӧмӧн да кызігтыр гӧгӧрвоӧдіс Ардальон.
— Мый сідзи?
— Да сідз нин.
— Неладнӧ, быттьӧкӧ...
— Мый бурыс...
Ардальон босьтіс пызан вылысь джынъя вина сулея да кутіс голяпомсьыс юны, сэсся вӧзйис Ӧсиплы:
— Юан?
Тані и закускаыслы колӧ лоны...
Старик кисьтіс аслас вомӧ вина, ньылыштіс, чукыртчыліс да пондіс тӧждысьӧмӧн аклявны нянь кусӧк, а гудыр Ардальон дышпырысь висьталіс:
— Со — татаркакӧд кӧртаси.
Тайӧ ставыс — Ефимушка, татарка, висьталӧ, том, Касимовоысь сирӧта, ярмарка вылӧ локтӧма.
Стен сайсянь нимкодя шуисны чегъясьӧм кывйӧн:
— Татарка — сартас!
Томиник курӧг кодь.
Вӧтлы сійӧс сэсь, тайӧ абу тэд бать...
— Вот сійӧ и эм,
— вомгорулас шуыштіс Ардальон, стенлань тупӧя видзӧдіг.
— Ме аддзылі,
— шуис Ӧсип.
Ардальон шыасис ме дінӧ:
— Со кыдзи ме, вокӧ...
Ме виччыси, мый Ӧсип кутас видны Ардальонӧс, велӧдны сійӧс, а мӧдыс кутас падъялӧмӧн каитчыны.
Но нинӧм татшӧмсямаыс эз вӧв,
— найӧ пукалісны орччӧн, воча пельпом, да сёрнитісны спокойнӧя дженьыд кывъясӧн.
Вывті гажтӧм вӧлі аддзыны найӧс тайӧ пемыд, няйт жырсьыс; татарка стена щель пыр шуаліс смешнӧй кывъяс, но найӧ эз кывзыны сылысь.
Ӧсип босьтіс пызан вывсьыс вобла, торкӧдыштіс сійӧс сапӧгас да кутіс ӧкуратнӧя кульны кучиксӧ, юасигтыр:
— Сьӧмтӧ ставсӧ сысйыштін?
— Петр ордын эм...
— Видзӧд, судзсян-ӧ?
Мунны эськӧ ӧні Томскад...
— Да мый нӧ, Томскад...
— Али он нин мӧд?
— Тӧдтӧмъяс кӧ эськӧ корисны?
abu
— А сійӧ — чой, зять...
— Но?
— Абу зэв нимкодь ас йӧз начальство улад мунны...
— Начальствоыд быдлаын ӧткодь.
— Век жӧ...
Найӧ сёрнитісны сэтшӧм дружескӧя, серьёзнӧя, мый татарка дугдіс дразнитны найӧс, пырис комнатаӧ, гусьӧник босьтіс стенысь платьесӧ да воши.
— Том,
— шуис Ӧсип.
Ардальон видзӧдліс сы вылӧ да дӧсадитчытӧг шуыштіс:
— Ставсӧ — Ефимушка, гудыртас.
Нинӧм, бабаясӧс кындзи, оз тӧд...
А татарка — весел, век дуритӧ...
— Видзӧд — он мын,
— ӧлӧдіс сійӧс Ӧсип да, вобласӧ курччалӧм бӧрын, пондіс прӧщайтчыны.
Бӧр локтігӧн ме Ӧсиплысь юалі:
— Мыйла нӧ тэ сы дінӧ ветлін?
— А — видзӧдлыны.
Мортыс тӧдса.
И — уна татшӧм случай ме аддзылі — олас-олас морт, да друг, острогысь моз мынтӧдчас,
— выль пӧв висьталіс сійӧ войдӧрджык висьталӧмторсӧ.
— Винасьыд колӧ виччысьны!
Но минута мысти шуис:
— А сытӧг — гажтӧм!
— Винатӧгыс?
— Но, да.
Юыштан — быттьӧ мӧд му кузя мунан.
Ардальон — эз мын.
Кымынкӧ лун мысти сійӧ локтіс удж вылӧ, но регыд бара воши, а тулыснас ме сійӧс аддзылі босякъяс пӧвсысь,
— сійӧ вӧлі затонын баржа бокысь жуглӧ йи.
Ми бара паныдасим да мунім трактирӧ чай юны, а чай юигӧн сійӧ ошйысис:
— Помнитан, кутшӧм роботник ме вӧвлі, а?
Веськыда шуа: аслам делӧ вылын — химик.
Сёясӧн верми нажӧвитны.
— Но, а — эн нажӧвит.
— А — эг нажӧвит!
— гӧрдитчӧмӧн горӧдіс сійӧ.
— Сьӧлыштны мем удж вылад!
Сійӧ сёрнитіс ньӧти видзчысьтӧг, йӧзыс трактирын чошкӧдчӧмӧн кывзісны сылысь задорнӧй кывъяссӧ.
— Помнитан, мый мудер вӧр Петрухаыд удж йылысь шулывліс?
Йӧзлы — каменнӧй керка, аслым — пу горт.
Вот тэныд и — став уджыс!
Ме шуи:
— Петруха — висьысь, сійӧ кулӧмысь полӧ.
Но Ардальон горӧдіс:
— Ме ӧд вися жӧ, менам, гашкӧ, сьӧлӧмӧй нин абу места вылас!
Праздникъясӧ ме тшӧкыда лэччывлі карысь «Миллионнӧй» улича вылӧ, кӧні олісны босякъяс, и аддзывлі, кутшӧм регыдӧн Ардальон лолывліс ас мортӧн «Зарни ротаын».
Во сайын на ещӧ — весел да серьёзнӧй, ӧні Ардальон лои кыдзкӧ горзысь, артмӧма аслыссяма пӧлнясян походка, йӧз вылӧ видзӧдіс задоритчӧмӧн, быттьӧ быдӧнӧс корис спор вылӧ да косьӧ да пыр ошйысис:
— Тэ видзӧд, мыйӧн менӧ йӧзыс лыддьӧны,
— ме тані атаман кодь кымын!
Нажӧвитӧм сьӧмсӧ жалиттӧг, сійӧ гӧститӧдіс босякъясӧс, сувтлывліс косьясын омӧльджыкладорӧ да частӧ корліс:
— Ребята, неправильнӧ!
Колӧ правильнӧя вӧчны.
Сійӧс сідзи и шуисны — Правильнӧй, тайӧ зэв сьӧлӧмвылас воис сылы.
Ме сэсся видзӧді йӧз вылӧ, кодъясӧн чукйӧн тыртӧма уличалысь важ да няйт каменнӧй мешӧксӧ.
Ставныс тайӧ вӧліны йӧз, кодъяс кежӧмаӧсь олӧмсьыс, но кажитчис, мый найӧ лӧсьӧдӧмаӧсь ассьыныс олӧм, кӧзяеваысь зависиттӧмӧс да долыдӧс.
Тӧждысьтӧмӧсь, долыдӧсь, найӧ казьтылісны мем дедушколысь висьталӧмъяссӧ бурлакъяс йылысь, кодъяс кокниа пӧрлывлӧны рӧзбойникъясӧ да отшельникъясӧ.
Кор эз вӧв уджныс, найӧ эз брезгуйтлывны пароходъяс да баржаяс вылысь ичӧтика вӧруйтӧмӧн, но тайӧ эз смущайт менӧ,
— ме вӧлі аддза, мый став олӧмыс вурлӧма вӧруйтӧмӧн, кыдзи важ дукӧс руд сунисъясӧн, да сійӧ жӧ кадӧ ме вӧлі аддза, мый тайӧ йӧзыс мукӧддырйи уджалӧны сэтшӧм окотапырысь, вынъясныcсӧ жалиттӧг, кыдзи сійӧ овлывлӧ тэрмасян уджъяс вылын, пӧжаръяс вылын, йи кылалігӧн.
И вообще найӧ унджыксӧ весь олісны мукӧд йӧз серти.
Но Ӧсип, Ардальонкӧд менсьым дружитӧмӧс казялӧмӧн, бать моз ӧлӧдіс менӧ:
— Вот мый, менам сьӧлӧмшӧр, курыд кос пу, тэ нӧ мый тайӧ Миллионнӧйыскӧд сэтшӧм ёна другасян.
Видзӧд, эн корсь аслыд вред...
Ме кыдзи кужи, висьталі сылы, мый мем сьӧлӧмвылӧ воӧны тайӧ йӧзыс — олӧны уджавтӧг, долыда.
— Кыдз небеснӧй лэбачьяс,
— серӧктӧмӧн торкис менӧ сійӧ.
— Тайӧ ӧд найӧ сы понда, мый — дышӧсь, пустӧй йӧз, уджыд налы — шог!
— Да мый нӧ — уджыс?
Шусьӧ: праведнӧй удж помысь некод каменнӧй керка оз кыпӧд!
Мем кокни вӧлі сідзсӧ шуны, ме вывті тшӧкыда кывлывлі тайӧ поговоркасӧ да чувствуйті сылысь правдасӧ.
Но Ӧсип скӧрмис ме вылӧ да горӧдіс:
— Тайӧ — коді шуӧ?
Дуракъяс да дышъяс, а тэныд, кутюпи,
— оз ков кывзыны тайӧс!
Ӧд тэ кутшӧми!
Татшӧм йӧй сёрнитӧ кывлан сӧмын завидуйтысьяслысь да неудачникъяслысь, а первой тэ бордъясь, сэсся жбыргы!
А тэнад дружитӧм йылысь кӧзяиныдлы висьтала — эн вид!
И — висьталіс.
Кӧзяин сы дырйи жӧ мем шуис:
— Тэ, Пешков, Миллионнӧйтӧ эновт!
Сэні — вӧръяс, проституткаяс, да сэсянь туйыс — острогӧ, больничаӧ.
Эновт!
Ме понді дзебны ассьым Миллионнӧйӧ ветлывлӧмӧс, но регыд ковмис ӧткажитчыны наысь.
Кыдзкӧ ӧтчыд ме пукалі Ардальонкӧд да сійӧ ёрткӧд, Робеноккӧд, сарай вевт вылын, ӧти узьланінса дворын;
Робенок гажаа висьталіс миянлы, кыдзи сійӧ кыссьӧма подӧн Ростов-на-Донусянь Москваӧ.
Тайӧ вӧлі салдат-сапёр, георгиевскӧй кавалер, чотӧ,
— турецкӧй война вылын сылысь жугӧдӧмаӧсь пидзӧссӧ.
Ляпкыдик, латшкӧс, сійӧ вӧлі страшнӧ ён киа, сылы ковтӧм вына, уджавны сійӧ эз вермы аслас чотӧм вӧсна.
Кутшӧмкӧ висьӧм понда сылӧн юрсиыс усьӧма юр вывсьыс и чужӧм вывсьыс — юрыс сылӧн, збыльысь, вӧліс пуз чужӧм кага юр кодь.
Рыжӧй синъяснас кодзлаліг, сійӧ висьталіс:
— Но вот: Серпухов; полисадникын пукалӧ поп; батюшка, шуа, сетӧй турецкӧй геройлы...
— Юрнас качайтӧмӧн, Ардальон висьталӧ:
— Но, ылӧдлы, ылӧдлы...
— Мый нӧ ме ылӧдла?
— Ӧбӧдитчытӧг юалӧ Робенок, а менам приятель лабутнӧя да дышпырысь висьталӧ:
— Неправильнӧй тэ мортыд!
Тэныд колӧ стӧрӧжӧ вӧзйысьны, коктӧмъясыд век стӧрӧжын олӧны, а тэ прӧста довъялан да дугдывтӧг ылӧдлан...
— Да ӧд ме — медым сералыштны, ме гаж аддза ылӧдла...
— Тэныд ас вылад серавны колӧ...
Дворӧ, коді вӧлі пемыд да няйт, кӧть и сулаліс шондіа, кос поводдя, петіс нывбаба да горӧдіс, кутшӧмкӧ тряпкаӧн ӧвтчигтыр:
— Коді юбка ньӧбас?
Эй, пӧдругаяс...
Керка щельясысь петісны нывбабаяс, вузасьысьӧс топыда кытшалісны; ме пыр жӧ тӧді сійӧс — тайӧ песласьысь Наталья!
Ме чеччышті вевт вылысь, но сійӧ, юбкасӧ первойя дон вылӧ сетӧм бӧрын, ньӧжйӧникӧн мунӧ нин вӧлі дворысь.
— Видза оланныд!
— Сійӧс ворота сайын суӧдӧмӧн, нимкодьпырысь здоровайтчи ме.
— А водзӧ мый висьталан?
— ме вылӧ кӧсӧя видзӧдӧмӧн, юаліс сійӧ да друг сувтіс, скӧрысь горӧдӧмӧн:
— Господи помилуй!
Мый нӧ тэ тані?..
Менӧ вӧрзьӧдіс да шӧйӧвоштіс сылӧн повзьӧмӧн горӧдӧмыс; ме гӧгӧрвои, мый сійӧ повзис ме вӧсна; повзьӧм да шензьӧм сэтшӧм ясыда тӧдчисны сійӧ авъя чужӧм вылын.
Тэрмасьӧмӧн ме висьталі сылы, мый ог ов тайӧ уличаын, а сӧмын корсюрӧ волывла видзӧдлыны.
— Видзӧдлыны?!
— смешитӧмӧн да скӧрысь горӧдіс сійӧ.
— Тайӧ нӧ мый, кытчӧ нӧ тэ видзӧдчан?
Ветлысь-мунысьяслы зепъясӧ да бабаяслы питшӧгӧ?
Чужӧмыс сылӧн вӧлі чукырӧсь, сингорувъясас куйлісны пемыд вуджӧръяс, паръясыс дышпырысь ӧшӧдчӧмаӧсь.
Трактир ӧдзӧс дорӧ кольччигмоз, сійӧ шуис:
— Мунам, чайӧн юктала!
Пасьтасьӧмыд сӧстӧма, абу татчӧс ногӧн, а ог эскы ме тэныд мыйкӧ...
Но трактирын быттьӧкӧ сійӧ эскис меным да чай кисьтігмоз пондіс шог пырысь висьтавны сы йылысь, мый сійӧ сӧмын час сайын на садьмис да эз на ещӧ юлы ни сёйлы.
— А тӧрыт воді — садьтӧм код, ог нин и помнит: кӧні юи, кодкӧд?
Мем жаль вӧлі сійӧ, эз вӧв лӧсьыд сы водзын да окота вӧлі юавны, кӧні нӧ сылӧн нылыс?
А сійӧ, вина да пӧсь чай юыштӧм бӧрын кутіс сёрнитны збоя, грубӧя, кыдзи и тайӧ уличаса став нывбабаясыс; но кор ме юалі сылысь ныв йывсьыс, друг палялӧмӧн сійӧ горӧдіс:
— А тэныд мыйла тайӧ тӧднысӧ?
Он, бур пиӧй, нывтӧ менсьым тэ он судзӧд, он!
Юыштіс ещӧ да висьталіс:
— Нылӧйлы мекӧд вӧчнысӧ нинӧм.
Ме — коді?
Песласьысь.
Кутшӧм нӧ ме мам сылы?
Сійӧ — образованнӧй, велӧдчӧма.
Сійӧ и эм, вокӧ!
И муніс ме дінысь озыр пӧдруга дінӧ, учительницаӧ, быттьӧкӧ...
Чӧв олыштӧм бӧрын сійӧ гусьӧник юаліс:
— Со кыдз!
Песласьысь — тіянлы оз ков?
А — гуляйтысь баба — колӧ?
Мый сійӧ «гуляйтысь», ме, дерт, пырысь-пыр аддзи тайӧс,
— мӧд пӧлӧс нывбабаяс уличаын эз вӧвны.
Но кор сійӧ ачыс висьталіс та йылысь, менам яндзимӧйла да сійӧс жалитӧмла доршасис синва, быттьӧ сотыштіс сійӧ менӧ тайӧ висьталӧмнас,
— сійӧ, коді нӧшта неважӧн на вӧлі сэтшӧм смел, независимӧй, авъя!
— Ок, тэ,
— ме вылӧ видзӧдлӧм бӧрын ышлолалігтыр шуис сійӧ.
— Мун жӧ тэ татысь!
И кора ме тэнӧ, и сӧветуйта — эн сюйсьы татчӧ, вошан!
Сэсся, пызан весьтӧ зуньгыртчӧмӧн да поднос вылӧ мыйкӧ чуньнас рисуйтіг, гусьӧник да аслыс моз сійӧ заводитіс мытшласьӧмӧн висьтавны:
— Мый нӧ тэд менам корӧмъясыд да сӧветъясыд?
Рӧднӧй нылыд кӧ эз кывзы.
Ме горза сылы: он вермы тэ ассьыд рӧднӧй мамтӧ эновтны, мый тэ?
А сійӧ — джагӧдча, шуӧ.
Казаньӧ муніс, акушеркаӧ велӧдчыны кӧсйӧ.
Но, бур...
Бур...
А кыдзи нӧ ме?
А ме — вот сідз.
Кытчӧ мем воштысьны?
А — ветлысь-мунысь бердӧ...
Ланьтӧм бӧрын, сійӧ дыр мӧвпаліс мыйкӧ йылысь нем-висьтавтӧг паръяссӧ вӧрӧдіг, да, тыдалӧ, вунӧдіс ме йылысь.
Пар пельӧсъясыс ӧшӧдчисны, вомыс вешкыртчис чарла моз, и вӧлі мучитчымӧн сьӧкыд видзӧдны, кыдзи дзӧрӧ кучикыс паръяс вылас да шытӧг мыйкӧ йылысь висьталӧны тіралан чукыръясыс.
Сылӧн чужӧмыс вӧлі челядьлӧн кодь, ӧбӧдитӧм.
Чышъян увсьыс петӧма юрси пратьыс да куйлӧ чужӧмбан вылас, ичӧтик пель саяс кусыньтчӧмӧн.
Кӧдзалӧм чай тыра стӧканас тёпмуні синваыс, нывбаба, тайӧс казялӧмӧн, ылыстіс чашкасӧ да топыда кунис синъяссӧ, ещӧ на кык синва войт пычиктӧмӧн, сэсся чужӧмсӧ чышкаліс чышъяннас.
Менам эз тырмы терпенньӧ пукавны сыкӧд дырджык, ме гусьӧник сувті.
— Прӧщайтлӧй!
— А?
Мун, мун, чӧрт!
— ме вылӧ видзӧдтӧг макыштіс сійӧ, тыдалӧ, вунӧдіс, коді сыкӧд.
Ме бара муні дворӧ, Ардальон дінӧ,
— сійӧ кӧсйысис мекӧд рак кыйны ветлыны, а мем окота вӧлі висьтавны сылы тайӧ нывбаба йывсьыс.
Но сійӧ да Робенок вевт вылын эз нин вӧвны; дзугсьӧм дворысь найӧс менам корсиг кості улича вылын лыбис скандалитан зык; тані пыр овлӧны скандалъяс.
Ме петі ворота сайӧ да пыр жӧ зураси Натальякӧд,
— шльыпкигтыр, потӧм чужӧмсӧ чышъяннас чышкигтыр, мӧд кинас лёзьмӧм юрсисӧ лӧсьӧдігтыр, сійӧ видзӧдтӧг муніс панель кузя, сы бӧрся восьлалісны Ардальон да Робенок;
Робенок шуаліс:
— Сетӧбты сылы ещӧ ӧтчыд, сетӧбты!
Ардальон, кулакнас ӧвтчигтыр, вӧтӧдіс нывбабаӧс; нывбаба бергӧдчис сыланьӧ морӧсӧн, чужӧмыс сылӧн вӧлі страшнӧй, синъясыс ӧзъялісны лӧглунӧн.
— Н-на, нӧйт!
— горӧдіс сійӧ.
Ме чабыртчи Ардальон киӧ, сійӧ чуймӧмӧн видзӧдліс ме вылӧ.
— Мый нӧ тэ?
— Эн вӧрӧд,
— муртса верми шуны ме сылы.
Сійӧ кутіс серавны.
— Сійӧ тэныд — любовница?
Ай да Наташка — ылӧдӧма манакӧс!
Робенок сідзжӧ сераліс, аслыс лядьвеяс лапйӧдлӧмӧн, да найӧ дыр менӧ киськалісны пӧсь няйтӧн,
— тайӧ вӧлі мучитӧ!
Но найӧ больгиг коста, Наталья муніс, а ме, медбӧрын, ку пиысь петӧмӧн, юрнам люкышті Робеноклы морӧсас, турбыльті сійӧс да пышйи.
Сійӧ лунсянь ме дыр эг волы Миллионнӧйӧ, но ещӧ ӧтчыд аддзылі на Ардальонӧс,
— паныдасьлі ме сыкӧд паром вылын.
— Тэ — кытчӧ вошлін?
— нимкодьпырысь юаліс сійӧ.
Кор ме сылы висьталі, мый мем прӧтивнӧ казьтывны, кыдз сійӧ эльтіс Натальяӧс да мисьтӧма эльтіс менӧ, Ардальон меліа серӧктіс.
— Да сійӧ ӧмӧй — збыльысь?
Тайӧ ми шутитӧм ради мавтыштлім тэнӧ!
А сійӧ, — да мый нӧ сійӧс не нӧйтны, сійӧ кӧ нин гуляйтысь?
Гӧтыръяснысӧ нӧйтӧны, а татшӧмъястӧ ньӧти абу жаль,
сӧмын тайӧ ставыс — ӧти балуйтчӧм!
Ме ӧд гӧгӧрвоа, — кулак абу наука!
— Да мый нӧ тэ велӧдан сійӧс?
Мыйӧн тэ бурджык?
Сійӧ сывйыштіс менӧ пельпомӧдым да, пыркӧдігтыр, серамбанӧн шуис:
— Сыын миян и безобразиеным, мый некод некодысь абу бурджык...
Ме, вокӧ, ставсӧ гӧгӧрвоа, и ортсысяньыс, и пытшкӧссяньыс, ставсӧ!
Ме — абу деревняыд!
Сійӧ вӧлі неуна юыштӧма, кыпыд; ме вылӧ видзӧдіс меліа жалитӧмӧн, кыдзи бур учитель, бестӧлкӧвӧй велӧдчысь вылӧ...
... Мукӧддырйи ме аддзывлі Павел Одинцовӧс; сійӧ лоӧма нӧшта на збойджык, пасьтасис тшапа, сёрнитіс мекӧд бура да пыр видіс:
— Кутшӧм удж бердӧ тэ кутчысьӧмыд — пропадитан!
Тайӧ мужикъясыд...
Сэсся шогпырысь висьталіс мастерскӧй олӧмысь выльторъяс.
— Жихарев пыр на ветлӧ сійӧ мӧскыдкӧд;
Ситанов, тыдалӧ, шогсьӧ: вывті ёна пондіс юны.
А Гоголевӧс — кӧинъяс сёйӧмаӧсь;
Рӧштво кежлӧ муніс сійӧ гортас, сэні сійӧс, кодъюрнас, кӧинъяс и сёйӧмаӧсь!
И нимкодь серамӧн сьӧмдӧмӧн Павел смешнӧя сочиняйтіс:
— Сёйӧмаӧсь да — сідзжӧ ставныс кодӧсь!
Долыдӧсь лоины,
— вӧрӧд ветлӧдлӧны, велӧдӧм понъяс моз, бӧркок йыланыс, омлялӧны, а сутки мысти ставныс пропадитӧмаӧсь!..
Ме кывзі да тшӧтш сералі, но чувствуйті, мый мастерскӧй ставыскӧд, мый ме тӧдлывлі сэні,
— ылын месянь.
Тайӧ вӧлі неуна шог.
ХІХ
Тӧвнас ярмарка вылын удж пӧшти эз вӧв; гортын ме вӧчи, кыдзи и войдӧр, уна пӧлӧс посни уджъяс; найӧ босьтлывлісны лунсӧ ставнас, но рытъясыс кольлісны свободнӧйӧсь, ме бара кӧзяевалы гораа лыдди «Ниваысь» да «Московский листокысь» мем сьӧлӧмвылӧ вотӧм книгаяс, а войяснас лыдди бур книгаяс да видлі гижны стихъяс.
Ӧтчыд, кор нывбабаяс мунісны сеношна вылӧ, кӧзяин висьӧдчӧм вӧсна кольччис гортӧ, сійӧ менсьым юаліс:
— Виктор сералӧ, мый тэ, быттьӧкӧ, Пешков, стихъяс гижан, вернӧ, али абу?
Нолтӧ, лыддьышт!
Ӧткажитчыны эз вӧв лӧсьыд, ме лыдди кымынкӧ стихотворение; найӧ, тыдалӧ, эз воны сьӧлӧмвылас сылы, но сійӧ век жӧ шуис:
— Валяй, валяй!
Гашкӧ, Пушкинӧн лоан; лыддьывлін Пушкинсӧ?
Дзебӧны-ӧ олысяӧс,
Гашкӧ, свадьба ёмалӧн?
Сійӧ кадӧ олысяясыдлы эскылісны на, но ачыс, сійӧ, буракӧ, эз нин эскы, а прӧста — шутитіс!
— Да-да, вокӧ,
— думайтчӧмӧн нюжӧдіс сійӧ,
— колӧ эськӧ тэныд велӧдчыны, а сёрмин нин тэ!
Чӧртыс тӧдӧ, кыдз тэ кутан овны?..
Тетрадьтӧ ассьыд ылӧджык дзеб, а то кӧласясны бабаясыд — серам вылӧ лэптасны...
Бабаясыд, вокӧ, радейтӧны тайӧс, — сьӧлӧмтӧ дойдны...
Кутшӧмкӧ кадсянь кӧзяин лои чӧв, зумыш, да пыр полӧмӧн видзӧдлывліс гӧгӧрас, а звонокъяс повзьӧдлісны сійӧс; мукӧддырйи друг зэв ёна скӧрмывліс дзик пустякъяссьыс, горзіс быдӧн вылӧ да пышйывліс гортсьыс, а сёр войнас бӧр волывліс кодӧн...
Чувствуйтчис, мый сы олӧмын лоис мыйкӧ, сылы кындзи некодлы тӧдтӧмтор, вӧрзьӧдіс сылысь сьӧлӧмсӧ, да оліс ӧні сійӧ эз увереннӧя, эз окотапырысь, а кыдзкӧ сідз, мода серти.
Праздникъясӧ, ӧбедсянь ӧкмыс часӧдз, ме ветлывлі гуляйтны, а рытнас пукавлі Ямскӧй уличавывса трактирын;
трактирса кӧзяиныс, кыз да век пӧсялӧм морт, страшнӧ радейтіс сьылӧм, тайӧс тӧдісны пӧшти став вичко хорса сьылысьяс да чукӧртчывлісны сы ордӧ;
сійӧ гӧститӧдіс найӧс сьыланкывъясысь винаӧн, сурӧн, чайӧн.
Сьылысьяс — кодъюра да омӧля интереснӧй йӧз;
сьылісны найӧ дышпырысь, сӧмын гӧститӧдӧм радиыс, да пӧшти пыр вичкосаӧс, а сы пыдди, мый енлы эскысь пьяницаяс лыддисны, мый вичко сьыланкывъяслы трактирын абу места, кӧзяин найӧс пыртлывліс аслас комнатаӧ, а ме сьылӧмсӧ верми кывзыны сӧмын ӧдзӧс пыр.
Но эз шоча сьывлывлыны и мужикъяс, мастерӧвӧйяс,
— трактирщик ачыс корсьлывліс сьылысьяссӧ кар пасьталаысь, базарнӧй лунъясӧ юасьлывліс на йылысь воӧм крестьяналысь да корлывліс ас ордас.
Сьылысь век пуксьывліс буфет стойка дорӧ улӧс вылӧ, вина бӧчка улӧ, — сылӧн юрыс серпасассис бӧчка пыдӧсын, гӧгрӧс рамаын моз.
Медся бура — да пыр кутшӧмкӧ аслыссяма бур сьыланкывъяс — сьыліс ичӧтик, косіник шорник Клещов, рыжӧй юрси пратьяса, нюкыртчӧм морт; ыджыд нырыс сылӧн покойниклӧн моз югъяліс, посньыдик, унзіль синъясыс эз вӧрны.
Вӧвлывлі, куняс сійӧ синъяссӧ, слӧнитчас бӧчка пыдӧс бердӧ балябӧжнас да, морӧссӧ чургӧдӧмӧн, небыдик, но ставсӧ венысь тенорӧн тэрыба босьтас:
— Эк, да кыдз руаліс чистӧй полевыв
Да кыдз кузь туйяс руыс сайӧдіс...
Тані сійӧ сувтіс, коснас мыджсис стойка бердӧ, кусыньтчис бӧрлань да сьӧлӧмсяньыс нуӧдіс водзӧ, чужӧмсӧ пӧтӧлӧклань лэптӧмӧн:
Эк, кытчӧ, кытчӧ мӧда ме,
Кодар бокысь паськыд туйыс сюрӧ мем?
Гӧлӧсыс сылӧн вӧлі ичӧтик, — но мудзлытӧм, сійӧ трактирса пельчунӧдан зыксӧ вурліс эзысь струнаӧн, шог кывъяс, ойзӧмъяс да горзӧмъяс венісны став йӧзсӧ,
— весиг кодъюраяс лоины шензьымӧн серьёзнӧйӧсь, чӧва видзӧдісны ас нырувса пызанъясӧ, а менам потӧ вӧлі сьӧлӧмӧй, коді тыри сійӧ вынйӧра чувствоӧн, мый век чужтӧ бур музыка, лов пытшкад чудеснӧя инмӧдчӧмӧн.
Трактирын лои вичкоын кодь лӧнь, сьылысь — быттьӧ бур поп.
Сійӧ оз проповедуйт, а, збыльысь, став сьӧлӧмсяньыс честнӧя юрбитӧ став йӧз вӧсна; честнӧя, гораа мӧвпалӧ гӧль морт олӧмса став шоглунъяс йылысь.
Гӧгӧрбоксянь сы вылӧ видзӧдӧны тошка йӧз, зверь чужӧмъяс выланыс мӧвпалӧмӧн мигайтчӧны челядь синъяс; мукӧддырйи кодкӧ-нибудь ышловзяс и тайӧ бара тӧдчӧдӧ сьыланкывлысь победительнӧй вынсӧ.
Сэтшӧм минутаясас мем век чайтсис, мый став йӧзыс олӧны фальшивӧй, думайтӧмӧн лӧсьӧдӧм олӧмӧн, а прамӧй морт олӧмыс — вот сійӧ!
Пельӧсын пукалӧ кыз рожаа тӧргуйтысь Лысуха, яндысьтӧг гуляйтысь наян баба; дзебӧма юрсӧ госа пельпомъясас да бӧрдӧ, гусьӧник мыськӧ синванас ассьыс наян синъяссӧ.
Сысянь неылӧ пызан вылас ӧшйӧма зумыш октавист Митропольский, кузь юрсиа детина, коді скодитӧ шырсьӧм дякӧн вылӧ, коддзӧм чужӧм вылас гырысь синъяса; видзӧдӧ ас водзас сулалысь вина румка вылас, быттьӧ сійӧс вайлӧ вом дорас да бӧр сувтӧдӧ пызан вылӧ, виччысьӧмӧн да шытӧг,
— оз вермы мыйлакӧ юны.
И став йӧзыс трактирын чӧв ланьтісны, быттьӧкӧ кывзысисны важӧн вунӧдӧмтор вылӧ, мый вӧлі дона да матыса налы.
Кор Клещов, сьыланкывсӧ помалӧм бӧрын, рампырысь пуксис улӧс вылӧ, трактирщик, сылы вина тыра стӧкан сетігмоз, здӧвӧльпырысь шпыньялӧмӧн шуис:
— Но, дерт, бур!
Кӧть эськӧ тэ и он сы мындасӧ сьыв, мыйдта висьталан, сӧмын, мастер, нинӧм и шуны!
Мӧдногӧн — некод оз шу...
Клещов тэрмасьтӧг юис вина, виччысьӧмӧн тшӧкъяліс да ньӧжйӧник висьталіс:
— Сьывнытӧ быдӧн вермас, кодлӧн гӧлӧс эм, а петкӧдлыны, кутшӧм сьӧлӧмыс сьыланкывъяс,
— тайӧс сӧмын мем сетӧма!
— Но, сӧмын, эн ошйысь!
— Кодлы — нинӧмӧн, сійӧ оз ошйысь,
— пыр сідз ньӧжйӧник, но ыръянаджык висьталіс сьылысь.
— Вылӧ пуксьысь тэ, Клещов!
— дӧсадитчӧмӧн горӧдӧ трактирщик.
— Аслам душаысь вылӧджык ог пуксьы...
А пельӧсын мургис жугыль октавист:
— Мый гӧгӧрвоанныд тайӧ безобразнӧй ангел сьылӧмсьыс ті, нидзувъяс, ті, бакшасьӧм ловъяс?
Сійӧ пыр да ставыскӧд вӧлі не сӧгласен, ставыслы воча вензис, ставсӧ эрдӧдліс да пӧшти быд праздникӧ сійӧс чорыда нӧйтлісны таысь и сьылысьяс, и ставыс, коді вермис, кодлы эз вӧв дыш.
Трактирщик радейтӧ Клещовлысь сьыланкывъяссӧ, но терпитны оз вермы асьсӧ сьылысьсӧ; ставыслы норасьӧ сы вылӧ да явӧ корсьӧ помка омӧльтны шорникӧс, сералыштны сы вылын: тайӧс тӧдӧны и трактирӧ пыр волысьяс и ачыс Клещов.
— Бур сьылысь, да ышнясьысь, и колӧ сійӧс тракнитны,
— висьталӧ сійӧ, да кутшӧмсюрӧ гӧстьяс сӧгласитчӧны сыкӧд.
— Сійӧ — вернӧ, вылӧ пуксьысь зонмыс!
— Мыйӧн нӧ вылӧ пуксьӧ?
Гӧлӧсыс — енсянь, эз ачыс нажӧвит!
Дай ыджыд-ӧ нӧ гӧлӧс?
— ыръяна дольӧ трактирщик.
Сӧгласитчысь публика сы бӧрся висьталӧ:
— Вернӧ, тані абу гӧлӧс, а унджыкыс — кужӧм.
Ӧтчыд, кор сьылысь, кӧдзалӧмӧн, муніс, трактирщик пондіс сёрнитӧдны Лысухаӧс.
— Вот эськӧ тэныд, Марья Евдокимовна, балуйтыштны Клещовыскӧд, кӧть эськӧ тэ неуна сысйыштін сійӧс, а?
Мый тэныд сулалӧ?
— Ме кӧ эськӧ томджык вӧлі,
— сералігтыр шуис вузасьысь.
Трактирщик лёкысь да гораа равӧстіс:
— Мый нӧ томъясыд кужасны?
А тэ — босьтчы!
Видзӧдлыны эськӧ, кыдз сійӧ сибдас тэ бердӧ.
Шогӧ кӧ уськӧдны сійӧс, сэки эськӧ сійӧ и сьыліс, а?
Босьтчы, Евдокимовна, благодарита, эй?
Но сійӧ эз босьтчы.
Ыджыд да тшӧг торговка синсӧ лэдзис да, морӧс вывсьыс чуньяснас чышъян сырсӧ видлаліг, ӧтмоза да дыша висьталіс:
— Тані — томӧс колӧ.
Ме кӧ эськӧ томджык вӧлі, но — эг эськӧ ӧткажитчы...
Пӧшти пыр трактирщик зілис юктӧдны Клещовӧс, но мӧдыс кык-ӧ-куим сьыланкыв сьылӧм бӧрын да быд вӧсна стӧкан юӧм бӧрын, бура гартліс горшсӧ вязаннӧй шарпӧн, гӧна плешка юр вылас дзескыда лэдзыштіс картузсӧ да муніс.
Эз шоча трактирщик корсьлыв и Клещовлы соперникъясӧс; сьылас шорник ӧти сьыланкыв, а сійӧ, сійӧс ошкӧмӧн, волнуйтчигтыр висьталас:
— Тані, забыль, ещӧ ӧти сьылысь воис!
Нолтӧ матыстчылӧй, петкӧдлӧй асьнытӧ!
Сьылысь мукӧддырйи петкӧдліс бур гӧлӧс, но ме ог тӧд случай, медым Клещов соперникъяс пиысь кодкӧ-нибудь сьыліс сэтшӧм жӧ прӧстӧя да сьӧлӧмсяньыс, кутшӧма кужис сьывны тайӧ ичӧтик, мисьтӧм шорникыс.
— Н-нда,
— жалитӧмпырысь шуис трактирщик,
— тайӧ, дерт, бур!
Главнӧйыс тан — гӧлӧс, а вот — душаыс...
Публика сераліс:
— Ок-ма, шорниктӧ не венны, тыдалӧ!
А Клещов ставыс вылӧ рыжӧй, пратьмӧм синкымъяс увсяньыс видзӧдлывліг, трактирщиклы спокойнӧя да вежливӧя висьталіс:
— Балуйтанныд ті.
Меным воча не корсьны тіянлы сьылысьӧс, сы понда мый меным дарованиесӧ сетіс ен!
— Ми ставным — енсянь!
— Рӧзӧритчанныд винанад, а он аддзӧй...
Трактирщик гӧрдӧдіс да ропкис:
— Кыдз шуны, кыдз шуны...
А Клещов мыйвермӧмсьыс сылы доказывайтіс:
— Ещӧ ме тіянлы шуа, мый тайӧ сьылӧмыд например, абу петукъяслӧн косясьӧм...
— Да ме тӧда!
Мый тэ зыртчан?
— Ме ог зыртчы, ме сӧмын доказывайта; сьыланкывйыд — забава, тайӧ нин — лукав мортсянь!
— Да тырмас!
Лучше нӧшта сьылышт...
— Сьывнытӧ ме век верма, весиг вӧтӧн,
— сӧгласитчис Клещов, виччысьӧмӧн кызігтыр, да заводитліс сьывны.
И став пустякъясыс, кывъяслӧн да кӧсйӧмъяслӧн став дряньыс, став пошлӧйыс, трактирсаыс — чудеснӧя воши тшынӧн; ставныс вылӧ ӧвтыштіс мӧд пӧлӧс — вежӧра, сӧстӧм, радейтӧмӧн да шоглунӧн тыр — олӧм струяӧн.
Ме завидуйті тайӧ мортыслы, ёна завидуйті сійӧ талантлы, йӧз вылын сійӧ властьлы,
— сійӧ сэтшӧм чудеснӧя пӧльзуйтчис тайӧ властьнас!
Мем окота вӧлі тӧдмасьны шорниккӧд, мыйкӧ йылысь дыр сёрнитны сыкӧд, но ме эг лысьт матыстчыны сы дінӧ,
— ставыс вылӧ Клещов видзӧдіс еджыд синъяснас сэтшӧм тешкодя, быттьӧ некодӧс абу аддзывлӧма ас водзсьыс.
И сыын вӧлі мыйкӧ меным мустӧмтор, коді мешайтіс радейтны сійӧс,
— а окота вӧлі радейтны тайӧ мортсӧ не сӧмын сэки, кор сійӧ сьыліс.
Мисьтӧм вӧлі видзӧднысӧ, кыдзи сійӧ, старик моз, юр вылас зэвтӧ картузсӧ да кыдзи, ставыслы петкӧдлӧмӧн, тӧбӧ голясӧ гӧрд вязаннӧй шарпӧн, мый йылысь сійӧ висьталіс:
— Тайӧ мем мусукӧй менам кыис, ӧти нывка...
Сійӧ кӧ эз сьыв, сэк важнӧя пӧльтчӧдчис, чуньнас зыраліс кулӧм, кынтӧм нырсӧ, а юалӧмъяс вылӧ вочавидзліс ӧтмоза, дышпырысь.
Кор ме сы бокӧ пукси да юалі мыйкӧ йылысь, сійӧ ме вылӧ видзӧдлытӧг шуис:
— Вешйы сэтысь, зонмӧ!
Ёнджыка сьӧлӧмвылӧ воис меным октавист Митропольский; трактирӧ пырӧм бӧрын, сійӧ мунліс пельӧсӧ ёна сьӧкыда груз нуысь морт походкаӧн, кок нырнас чужйыштӧмӧн лӧсьӧдліс улӧссӧ да вӧлі пуксяс, гырддзанас пызан вылӧ ӧшӧдчӧмӧн, ыджыд, гӧна юрсӧ кипыдӧс вылас пуктӧмӧн.
Сійӧ кывшутӧг румка кык-ӧ-куим юӧм бӧрын пыдысянь каркйӧдліс; ставыс, здрӧгнитӧмӧн, бергӧдчылісны сыланьӧ, а сійӧ, щӧканас кипыдӧс вылас мыджсьӧмӧн, вызывайтана видзӧдіс йӧз вылӧ; сынавтӧм юрси бурысьыс мисьтӧма сявмунӧма сійӧ пӧльтчӧм, руд чужӧмбан вылас.
— Мый видзӧданныд?
Мый аддзанныд?
— друг юаліс сійӧ буксан кывъясӧн.
Мукӧддырйи сылы вочавидзлісны:
— Вӧрсаӧс аддзам!
Вӧвліны рытъяс, кор сійӧ юис чӧва да чӧва жӧ и мунліс, коксӧ кыскӧмӧн, но кымыныськӧ ме кывлі нин, кыдзи сійӧ видіс йӧзӧс, пророклы подражайтӧмӧн:
— Аз есмь бога моего неподкупный слуга и се обличаю вы, Яко Исаия!
Горе граду Ариилу, иде же скверновцы и жулики и всякие мрази безобразнии жительствуют в грязи подлых вожделений своих!
Горе корабельным крилам земли, ибо несут они по путям вселеннӧй людишек препакостных,
— разумею вас, пьяницы, обжоры, отребие мира сего,
— несть вам числа, окаянии, и не приемлет вас земля в недра своя!
Гӧлӧсыс сылӧн сэтшӧма юргис, мый весиг ӧшинь стеклӧяс зёлькӧдчисны,
— тайӧ зэв кажитчис публикалы, да сійӧ ошкис пророкӧс:
— Яндысьтӧг кульӧ, кузь гӧна пон!
Сыкӧд кокни вӧлі тӧдмасьны,
— сулаліс сӧмын сійӧс гӧститӧдны; сійӧ корис графин вина да гӧрд переча ӧш мус порция, сылысь радейтана сёянсӧ; тайӧ ӧгрӧдліс вомтӧ да став пытшкӧстӧ.
Кор ме сылы тшӧкті висьтавны меным, кутшӧм книгаяс колӧ лыддьыны, сійӧ скӧрысь да дзик воча видзӧдӧмӧн висьталіс мем юалӧмӧн:
— Мыйла лыддьынысӧ?
Но менам дӧзмӧмӧн небзьыштӧм бӧрын шуис:
— Еклезиастӧс — лыддьылін?
— Лыддьылі.
— Еклезиастӧс лыддьы!
Сэсся нинӧм.
Сэні мирса став мудростьыс, сӧмын ӧти квадратнӧй межъяс оз гӧгӧрвоны сійӧс — мӧдногӧн кӧ, некод оз гӧгӧрво...
Тэ коді сэтшӧмыс — сьылан?
— Ог.
— Мыйла?
Колӧ сьывны.
Тайӧ медся туйтӧм удж.
Орчча пызан дорсянь юалісны сылысь:
— А тэ ачыдсӧ — сьылан?
— Да, ме ӧд — бездельник!
Но?
— Нинӧм.
— Абу выльтор.
Ставлы тӧдса, мый тэнад башкаад нинӧм абу.
И некор нинӧм оз ло.
Аминь!
Татшӧм тонӧн сійӧ сёрнитіс ставныскӧд, и мекӧд, дерт; кӧть эськӧ кык-ӧ-куимысь гӧститӧдӧм бӧрын ме дінӧ пондіс относитчыны небыдджыка да весиг ӧтчыд шензьӧмӧнсорӧн шуис:
— Видзӧда ме тэ вылӧ да ог гӧгӧрво: мый тэ, коді тэ да мыйла тэ?
А, шуныкӧ — чӧрту тэнӧ!
Клещов дінӧ сійӧ относитчис гӧгӧрвотӧма: сійӧс кывзіс тӧдчана наслаждайтчӧмӧн, весиг мукӧддырйиыс меліа шпыньялӧмӧн, но сыкӧд эз тӧдмась да сёрнитіс сы йылысь грубӧя, мустӧмтӧмӧн:
— Тайӧ — бӧлбан!
Сійӧ кужӧ лолавны, сійӧ гӧгӧрвоӧ мый йылысь сьылӧ, а век жӧ — осёл!
— Мыйла?
— Аслас природа сертиыс.
Мем окота вӧлі сёрнитны сыкӧд, кор сійӧ садь, но садьнас сійӧ сӧмын ымзіс, ставыс вылӧ гудыртчӧм, жугыль синъяснас видзӧдӧмӧн.
Кодкӧ пыр ме тӧдмалі, мый тайӧ, нэм чӧжыс код мортыс, велӧдчылӧма Казанскӧй академияын, вермис лоны архиерейӧн,
— ме эг эскы талы.
Но ӧтчыд, ас йывсьым сылы висьталігӧн, ме казьтыштлі епископ Хрисанфлысь нимсӧ; октавист пыркнитіс юрнас да шуис:
— Хрисанф?
Тӧда.
Менам учитель да бурсиысь.
Казаньын, академияын, — помнита!
Хрисанф лоӧ — зарни дзоридз, кыдзи лючки шуӧма Памва Берындаын.
Да, сійӧ вӧлі зарни дзоридз, Хрисанфыд!
— А коді сійӧ Памва Берындаыс?
— юалі ме, но Митропольский дженьыда вочавидзис:
— Абу тэнад делӧ.
Гортын ме аслам тетрадьӧ гижышті «непременнӧ лыддьыны Памва Берындаӧс», — мем чайтсис, мый именнӧ тайӧ Берындасьыс ме аддза ӧтветъяссӧ менӧ тревожитысь уна-уна юалӧмъяс вылӧ.
Певчӧй зэв радейтіс шуавны кутшӧмкӧ меӧн кывлытӧм нимъяс, тешкодь кывъяс; тайӧ вывті майыштіс менӧ.
— Олӧмыд — абу Анисья!
— висьталіс сійӧ.
Ме юалі:
— Коді нӧ сійӧ — Анисьяыс?
— Пӧлезнӧй,
— вочавидзис сійӧ да менам гӧгӧрвотӧмӧй забавляйтіс сійӧс.
Тайӧ кывъясыс да сійӧ, мый велӧдчылӧма академияын, заставитісны менӧ думайтны, мый сійӧ тӧдӧ уна, да вӧлі вывті ӧбиднӧ, мый сійӧ нинӧмтор йылысь оз кӧсйы висьтавны, а висьталӧ кӧ, то гӧгӧрвотӧма.
А, колӧкӧ, ме эг куж юавны сылысь?
Но век жӧ сійӧ кольыштіс мыйсюрӧ менам сьӧлӧмӧ; мем сьӧлӧмвылӧ воис сылӧн сійӧ пророк Исайя улӧ лӧсьӧдӧм обличениеяслӧн кодъюра смеллуныс.
— О, мувывса пежтор да смрад!
— равӧстіс сійӧ,
— омӧльджыкъясыс тіян — нималӧны, а бурджыкъясӧс — вӧтлӧма; воас грознӧй лун да каитчыны кутанныд таысь, но сёр нин лоас, сёр!
Тайӧ равзӧмсӧ кывзігӧн меным тӧдвылӧ уси «Бур делӧ», песласьысь Наталья, коді пӧгибнитіс сэтшӧм ӧбиднӧя да кокниа, Королева Марго пеж сёрнияс пӧвсысь,
— менам вӧлі нин мый казьтывны.
Тайӧ мортыскӧд менам дженьыдик тӧдмасьӧм помасис лёка.
Тулыснас ме аддзыси сыкӧд луд вылын, лагерьяс дорын, сійӧ восьлаліс верблюд моз, юрнас гогйӧдлӧмӧн, ӧтка, пӧльтчӧма.
— Гуляйтан?
— кирган гӧлӧсӧн юаліс сійӧ.
— Мунам ӧтлаын.
Ме сідзжӧ гуляйта.
Ме, вокӧ, вися, да...
Кымынкӧ воськов ми мунім чӧва и друг палатка гуысь аддзим мортӧс: сійӧ пукаліс гу пыдӧсын, бок вылас нёровтчӧмӧн, пельпомнас окоп стенӧ мыджсьӧмӧн, ӧтар боксяньыс сылӧн пальтоыс кыптӧма пельсьыс вылӧджык, быттьӧкӧ сійӧ кӧсйӧма пӧрччыны да абу вермӧма.
— Кодъюра морт,
— сувтовкериг шуис сьылысь.
Но морт ки улын нэр турун вылас туплясис ыджыд револьвер, сысянь неылын — картуз, а картузыскӧд орччӧн — муртса джынъялыштӧм вина сулея,
— сылӧн тыртӧм юрыс саймовтчӧма веж турун пӧвстӧ.
Мортлӧн чужӧмыс вӧлі яндысьӧмӧн дзебӧма пальто улас.
Минута мында ми сулалім чӧва, сэсся Митропольский, кокъяссӧ паськӧдӧмӧн, сувтіс да шуис:
— Лыйсьӧма.
Ме пыр жӧ гӧгӧрвои, мый мортыс абу код, а кулӧма, но тайӧ вӧлі сэтшӧм виччысьтӧг, мый эз кӧсйыссьы эскыны.
Помнита, пальто увсьыс мыччысьӧм ыджыд, шыльыд юрлыыс вылӧ да лӧзӧдӧм пельыс вылӧ видзӧдігӧн ме эг чувствуйт ни полӧм, ни жалитӧм,
— эз эскыссьы, мый морт вермис вины асьсӧ татшӧм гажа тувсов лунӧ.
Октавист кипыдӧснас чорыда зыраліс ассьыс бритӧм банбокъяссӧ, быттьӧ сылы вӧлі кӧдзыд, да киргӧмӧн шуис:
— Олӧма морт.
Гӧтырыс пышйӧма либӧ йӧзлысь сьӧм лотайтӧма...
Сійӧ менӧ ыстіс карӧ полицияла, а ачыс пуксис гу дорас, сэтчӧ коксӧ ӧшӧдӧмӧн да зыртчӧм пальтонас тӧбсьӧмӧн.
Самоубийство йылысь городӧвӧйлы юӧртӧм бӧрын, ме ӧдйӧ котӧрті бӧр, но тайӧ каднас октавист юӧма покойниклысь вина коляссӧ да менӧ встречайтіс тыртӧм сулеянас ӧвтчӧмӧн.
— Со мый пӧгубитӧма сійӧс!
— равзіс сьылысь да, сулеянас муӧ лёкысь швачкӧбтӧмӧн, торпыригӧдз пазьнитіс сійӧс.
Ме бӧрся котӧрӧн воис городӧвӧй, видзӧдліс гуӧ, пӧрччис картузсӧ да, падъялӧмӧн пернапасасиг, сьылысьлысь юаліс:
— Тэ коді сэтшӧмыс?
— Абу тэнад делӧ...
— Полицейскӧй мӧвпыштіс да важнӧйджыка юаліс:
— Кыдзи нӧ тайӧ ті,
— тані кулӧм морт, а ті — кодӧсь?
— Ме кызь во нин код!
— кипыдӧснас морӧсас кучкӧм бӧрын, гӧрдитчӧмӧн шуис сьылысь.
Ме вӧлі уверен, мый сійӧс арестуйтасны винасӧ юӧмысь.
Карсянь котӧртісны йӧз, дрожкиӧн воис стрӧг квартальнӧй, лэччис гуӧ, лэптыштіс самоубийцалысь пальтосӧ да видзӧдліс сы чужӧм вылӧ.
— Коді медводз аддзис?
— Ме,
— шуис Митропольский.
Квартальнӧй видзӧдліс сы вылӧ да лёк туналӧмӧн нюжӧдіс:
— А-а, видза олан, менам сударь!
Чукӧртчисны видзӧдысьяс, морт дас вит; кашкӧны, кыпыд чужӧмаӧсь, видзӧдчисны гуӧ, сы весьтын гӧгралӧмӧн, кодкӧ горӧдіс:
— Тайӧ миян улича вылысь чиновник, ме сійӧс тӧда!
Октавист пӧрччис картузсӧ да, дзирнясьӧмӧн, сулаліс квартальнӧй водзын, вензис сыкӧд гӧгӧрвотӧма, кутшӧмкӧ кывъяс горӧдыштлӧмӧн; сэсся квартальнӧй тувкис сылы морӧсас, сійӧ шатовмуні, пуксис; сэки полицейскӧй тэрмасьтӧг зепсьыс кыскис гезпом, кӧрталіс сійӧн сьылысьӧс сыӧн привычнӧя да кывзысьӧмӧн мышку саяс дзебӧм кияссӧ, а квартальнӧй пондіс скӧрысь горзыны видзӧдысьяс вылӧ:
— Вешйӧй!
Туйтӧмъяс...
Котӧрӧн воис ещӧ пӧрысиник городӧвӧй, синваӧсь, гӧрд синъяса, мудзӧмысла паськӧдӧм вома; киас босьтіс гез помсӧ, мыйӧн вӧлі кӧрталӧма октавистӧс, да ньӧжйӧник нуӧдіс сійӧс карӧ.
Ме тшӧтш муні луд вывсьыс, жугыль; паметьын йӧлӧга моз юргисны кирган кывъясыс:
— Горе граду Ариилу!..
А синъяс водзын — сьӧкыда личкысь картина: полицейскӧй тэрмасьтӧг аслас шынель зепсьыс кыскӧ гез, а грознӧй пророк кывзысьӧмӧн пуктіс гӧрд, гӧна кияссӧ мышку саяс да килутшъяссӧ кресталіс сэтшӧм привычнӧя да кужӧмӧн...
Регыд ме тӧдмалі, мый пророкӧс карысь ыстӧмаӧсь этапӧн.
А сы бӧрын воши Клещов, — выгоднӧя гӧтрасьӧма да мунӧма овнысӧ уездӧ, кытчӧ восьтӧма шорнӧй мастерскӧй.
... Ме сэтшӧм сьӧлӧмсянь ошки кӧзяинлы шорниклысь сьыланкывъяссӧ, мый сійӧ ӧтчыд шуис:
— Колӧ ветлыны, кывзыштны...
И со сійӧ, чуймӧм синъяссӧ лэптӧмӧн да синсӧ паськыда восьтӧмӧн, пукалӧ пызан сайын меным паныд.
Трактирӧ мунігӧн сійӧ сераліс менӧ дай трактирын на воддза минутаяснас пыр издевайтчис ме вылын, публика вылын да пӧдтан дукъяс вылас.
Кор шорник босьтіс сьывны, сійӧ смекайтчӧмӧн шпыньмуні да пондіс стӧканӧ кисьтны сур, но кисьтіс джынйӧдзыс да дугдіс, шуӧмӧн:
— Ок...
чорт!
Киыс сылӧн кутіс тіравны, сійӧ ньӧжйӧник сувтӧдіс сулеясӧ да пондіс сюся кывзыны.
— Д-да, вокӧ,
— шуис сійӧ ышлолалігтыр, кор Клещов помаліс сьывны,
— збыльысь сьылӧ...
Чӧртыд!
Весиг пӧсь лои...
Шорник бара горӧдіс сьывны юрсӧ чатӧртӧмӧн, пӧтӧлӧкас видзӧдіг:
— Озыр сиктсянь, кӧні чистӧй полевыв,
Кыдзи туй кузя муніс мичаник том ныв...
— Лӧсьыда сьылӧ,
— вомгорулас шуыштіс кӧзяин, юрнас качайтӧмӧн да сералігтыр.
А Клещов свирель моз юргӧ:
— Мича нывка вочавидзис сылы тадз:
Ог туй некодлы ме, коньӧр сирота...
— Бур,
— вашкӧдӧ кӧзяин, гырдмӧм синъяснас мигайтігтыр,
— ф-фу, чӧрт...
бур!
Ме видзӧда сы вылӧ дай нимкодяся; а сьыланкывлӧн ырзысь кывъясыс, трактирса зыксӧ вевтыртӧмӧн, юргӧны пыр ёнджыка, мичаджыка, сьӧлӧмтӧ бурмӧдӧмӧнджык:
— Гажтӧм вывті миян сиктын кӧть мед кор,
Менӧ, нылӧс, некод войпукны оз кор,
Ок, ме гӧль, и вылын паськӧм абу бур,
Удал зонлысь тайӧн янӧда, дерт, юр...
Дӧвеч корасьліс, но сы дінӧ эг лок —
Ог ме терпит водзӧ татшӧм оланног!..
Менам кӧзяин яндысьтӧг бӧрддзис,
— юрсӧ ӧшӧдӧмӧн пукалӧ да чушйӧдлӧ гӧрба нырнас, а сылы пидзӧс вылас войталӧ синва.
Коймӧд сьыланкыв бӧрын сійӧ, волнуйтчӧм да быттьӧкӧ нюкыртчӧм, шуис:
— Ог вермы сэсся тані пукавны,
— пӧда, дукъяс жӧ, чӧрт...
Мунам гортӧ!..
Но ывлаын сійӧ вӧзйис:
— Мунам, Пешков, гостиницаӧ, закуситам и ставыс.
Абу окота гортӧ!..
Сёрнитчытӧг пуксис извозчик доддьӧ да туй чӧжыс чӧв оліс, а гостиницаын, пельӧс пызан сайӧ пуксьӧм бӧрын, пыр жӧ заводитіс ичӧтик гӧлӧсӧн, гӧгӧр видзӧдлывлӧмӧн да скӧрысь шогаліг:
— Йӧймӧдіс менӧ тайӧ козёлыд...
сэтшӧм шог вайис...
Абу, тэ со лыддян, тӧлкуйтан, а тэ висьтав — мыйсяма дьявӧльщина?
Олан, олан, нелямын арӧдз олӧма, гӧтыр, челядь, а сёрнитны некодкӧд.
Мукӧддырйиыс — сы выйӧдз восьті эськӧ сьӧлӧмӧс, сэтшӧма эськӧ сёрниті быдтор йылысь, а некодкӧд!
Сыкӧд сёрнитан, гӧтыркӧд, оз во сыӧдз...
Да мый нӧ гӧтырыд?
Сылӧн челядь...
но, овмӧс, аслас удж!
Сійӧ менам сьӧлӧмлы бокӧвӧй.
Гӧтырыд — друг сӧмын первой кагаӧдз...
кыдз шуласны.
Да сійӧ менам, вообще...
но, тэ ачыд аддзан...
ни ворсны, ни йӧктыны...
ловтӧм яй комӧк, чӧрт тіянкӧд!
Шог, вокӧ...
Сійӧ дзӧрӧмӧн юис кӧдзыд, курыд сур, чӧв олыштіс, кузь юрсисӧ дзугӧмӧн, да бара пондіс висьтавны:
— Вообще, вокӧ, йӧзыд — сволочь!
Со тэ мужикъяскӧд сёрнитан, сідз да тадз...
ме — гӧгӧрвоа, вывті уна нелючкиыс, пежыс — вернӧ ӧд, вокӧ...
Вӧръяс ставныс!
А тэ думайтан, тэнад висьталӧмыд наӧдз воӧ?
Весиг чальгыж ыджда!
Да.
Найӧ, — Петр, Ӧсип, — туйтӧм йӧз!
Найӧ мем ставсӧ висьтавлӧны, и кыдзи тэ ме йылысь шуавлан, и ставсӧ...
Мый, вокӧ?
Ме чуймӧмӧн олі чӧв.
— Сійӧ и эм!
— сералігтыр шуис кӧзяин.
— Тэ правильнӧ Персияад мӧдӧдчылін, сэні кӧть нинӧм он гӧгӧрво — тӧдтӧм кыв!
А ас кыв вылад — сӧмын пежторъяс!
— Ӧсип висьтавлӧ ме йылысь?
— юалі ме.
— Но, да.
А тэ — мый думайтлін?
Сійӧ медся уна сёрнитӧ, сӧрысь.
Сійӧ, вокӧ, мудер штука...
Оз, Пешков, кывъясыд оз воны.
Правда?
А мый чӧртла сійӧ!
Тайӧ дзик ӧткодь, арся лым кодь, уси няйт вылӧ да — сылі.
Няйтыс лои унджык.
Тэ — лучше ланьтӧмӧн ов...
Сійӧ стӧкан бӧрся стӧкан юис сур да, коддзытӧг висьталіс пыр тэрыбджыка да скӧрысь:
— Пӧслӧвича висьталӧ: кывйыд — абу ӧжин, а чӧв олӧм — зарни.
Ок, вокӧ, шог, шог...
Вернӧ сійӧ сьыліс: «Нелюдимо на селе у нас живут».
Мортлӧн сиротство...
Гӧгӧр видзӧдлӧм бӧрын сійӧ лэдзыштіс гӧлӧссӧ да шуис:
— Вот, — аддзи ме вӧлі аслым... зэв бур другӧс — сэні ӧти нывбаба паныдасьліс, дӧва, верӧссӧ сылысь Сибирӧ судитӧмаӧсь фальшивӧй сьӧмысь — пукалӧ тані острогын.
Тӧдмаси ме нывбабаыскӧд...
сьӧмыс сылӧн весиг ӧти ур абу, но, сійӧ та вӧсна и, тӧдан...
тӧдмасис мекӧд.
Видзӧдча — кутшӧм али шань морт!
Мича-мича, тӧдан, том...
прӧстӧ — замечательнӧ!
Ӧтчыд, мӧдысь...
сэсся ме сылы шуа: кыдзи нӧ тайӧ, шуа, верӧсыд тэнад — жулик, ачыд тэ асьтӧ он честнӧя кут — мыйла нӧ тэ Сибирас сы бӧрся?
А сійӧ, тӧдан кӧ, верӧсыс бӧрся мунӧ, овмӧдчӧм вылӧ, да-а...
И вот нывбабаыд мем шуӧ: кӧть мед кутшӧм, шуӧ, сійӧ эз вӧв, а ме сійӧс радейта, меным сійӧ бур!
Гашкӧ, сійӧ тайӧс ме вӧсна грешитіс?
А ме тэкӧд грешита — сы ради, сылы, шуӧ, сьӧм колӧ, сійӧ — дворянин да велалӧма бура овны.
Ме кӧ эськӧ, шуӧ, ӧтнам вӧлі, ме эськӧ честнӧя олі.
Ті, шуӧ, сідзжӧ бур морт да зэв сьӧлӧмвылӧ воанныд меным, но сӧмын та йылысь энӧ сёрнитӧй мекӧд...
Чӧрт!
Сеті ме нывбабаыдлы ставсӧ, мый вӧлі ордын — кӧкъямыс дас саяс — дай шуа: извинитӧй, шуа...
ме ог вермы сэсся тіянкӧд, ог вермы!
Муні, да — со...
Ланьтіс, друг коддзӧм бӧрын зуньгыртчӧмӧн, сійӧ бормочитіс.
— Квайт пӧрйӧ вӧлі сы ордын.
Тэ он вермы гӧгӧрвонытӧ, мый тайӧ сэтшӧмыс!
Ме, колӧкӧ, квайт пӧрйӧ сійӧ квартира дорӧ матыстчылі...
а пырнысӧ — эг лысьт...
эг вермы!
Ӧні сійӧ муніс...
Сійӧ кияссӧ пуктіс пызан вылӧ да вашкӧдӧмӧн, чуньяссӧ вӧрӧдігтыр, шуис:
— Ен мед видзас, сыкӧд выльысь паныдасьлӧмысь, ен мед видзас!
Сэки — ставсӧ чӧрту!
Мунам гортӧ...
мунам!
Мӧдӧдчим; сійӧ шатлаліс да ропкис:
— Со кыдзи, вокӧ...
Менӧ эз шензьӧд сыӧн висьталӧм историяыс — мем важӧн нин кажитчис, мый сыкӧд лоас мыйкӧ-нибудь вӧвлытӧмтор.
Но ме вывті вӧлі личкӧма ставнас сійӧн, мый сійӧ висьталіс олӧм йылысь, медся нин Ӧсип йылысь сы кывъясӧн.
ХХ
Куим гожӧм ме олі «десятникӧн» зэв лӧнь карын, тыртӧм керкаяс пӧвсын, наблюдайті, кыдзи рабочӧйяс арнас жуглӧны лӧсьыдтӧм каменнӧй лавкаяс, а тулыснас стрӧитӧны сэтшӧмъясӧс жӧ.
Кӧзяин вывті ёна тӧждысис, медым ме бура нажӧвиті сылысь вит шайтсӧ.
Лавкаын кӧ выльпӧв вольсалісны джоджсӧ, — мем колӧ вӧлі босьтны став сійӧ площадь пасьтаысь мусӧ аршин судта; босякъяс тайӧ уджысь босьтлісны шайт, ме нинӧм эг босьтлывлы, но тайӧ удж вӧчигӧн ме эг слӧймывлы кыйӧдны плӧтникъяс бӧрся, а найӧ перъялісны ӧдзӧс томанъяс, вугъяс, гусявлісны быдсяма посниторсӧ.
И рабочӧйяс, и подрядчикъяс быдногыс зілисны ылӧдлыны менӧ, гусявны мыйкӧ-нибудь, тайӧс вӧчлісны пӧшти восьсӧн, гажтӧм обязанностьлы подчиняйтчигмоз, да весиг ньӧти эз скӧравны, кор ме виді найӧс, но, скӧравтӧг, шензисны:
— Вит чӧлкӧвӧйыд вӧсна тэ мырсян кызь вӧсна моз, видзӧднысӧ серамыд петас!
Ме индывлі кӧзяинлы, мый менам удж вылын шайт воигӧн сійӧ век воштӧ даспӧв унджык, но сійӧ меным мигнитӧмӧн висьталіс:
— Ладнӧ, бӧб улӧ лэччысь!
Ме казялі, мый сійӧ подозревайтӧ менӧ вӧруйтны отсалӧмын, тайӧ кыпӧдіс ме пытшкын ен дінӧ мустӧмтан чувство, но эз ӧбӧдит; сэтшӧм пӧрядок: ставыс вӧруйтӧны, и ачыс кӧзяин тшӧтш радейтӧ босьтны йӧзлысь.
Ярмарка бӧрын сыӧн ремонтируйтны босьтӧм лавкаяс видлалігӧн да вунӧдӧм самӧвар, дозмук, ковер, ножич, а мукӧддырйи ящик либӧ тӧвар штука аддзигӧн кӧзяин, сералігтыр, шулывліс:
— Вӧч кӧлуйыслысь список да ну ставсӧ складӧ!
А складысь сійӧ новліс эмбурсӧ гортас аслыс вылӧ, налысь описьсӧ меным некымын пӧлӧдз лӧсьӧдлыны заставитӧмӧн.
Ме ог радейт кӧлуйтӧ, мем нинӧм оз ков, весиг книгаяс дзескӧдісны менӧ.
Менам нинӧм эз вӧв, Беранжелӧн ичӧтик том да Гейнелӧн сьыланкывъяс кындзи; окота вӧлі ньӧбны Пушкинӧс, но карса дзик ӧтка букинист, ичӧтик лёк старик, Пушкин вылӧ корис вывті уна.
Мебель ковёръяс, зеркалаяс да ставыс, мый тыртліс кӧзяинлысь квартирасӧ, эз кажитчы меным, дӧзмӧдіс аслас укшальлуннас, краска да лак дукъяснас; мем вообще эз воны сьӧлӧмвылӧ кӧзяевалӧн комнатаясыс, вӧліны ковтӧмторйӧн да лишнӧй торйӧн лӧдӧм сундук кодьӧсь.
И вӧлі прӧтивнӧ, мый кӧзяин кыскалӧ складысь йӧзлысь кӧлуй, ас гӧгӧрсӧ пыр лишнӧй кӧлуйӧн тыртіг.
Королева Марго комнатаясын сідзжӧ вӧлі дзескыд, но зато мича.
Олӧмыс вообще мем кажитчис йитӧдтӧм, туйтӧм, сыын вӧлі вывті уна синмӧ шыбитчан йӧйталӧмыс.
Со ми выльпӧв лӧсьӧдам лавкаяс, а тулыснас ытва ойдӧдас сійӧс, кыпӧдас джоджъяссӧ, вежньӧдлас ортсы ӧдзӧсъяссӧ; ямас ваыс — сісьмасны балкаяс.
Воысь воӧ дас воясӧн нин ва ойдӧдлӧ ярмарка, тшыкӧдлӧ керкаяс, мостӧвӧйяс; тайӧ быдвося ойдӧдлӧмъясыс йӧзлы вайӧны вывті гырысь убыткаяс, и быдӧн тӧдӧны, мый тайӧ ойдлӧмъясыс оз бырны асьныс аснас.
Быд тулыс йи кывтігас жуглӧ баржаяс, дасъясӧн посни суднояс, — йӧз оксӧны да стрӧитӧны выль суднояс, — а йи бара жуглӧ найӧс.
Кутшӧм нӧ ӧти и сійӧ жӧ местаын лӧсявтӧм жӧдзӧм!
Ме та йылысь юала Ӧсиплысь, сійӧ шензьӧ да сералӧ:
— Ок, тэ, цапля, видзӧд, кыдз тшапнитін!
Да тэныд нӧ кутшӧм делӧ таӧдз ставӧдзыс?
Тэн нӧ мый, а?
Но сэн жӧ серьёзнӧйджыка, сӧмын ас пӧрысьлуныслы лӧсявтӧм сӧдз, гӧлубӧй синъяссьыс смешитан биторсӧ кусӧдтӧг, висьталӧ:
— Тайӧс тэ дельнӧя приметитін!
Шуам, нинӧмла сійӧ тэныд, а, гашкӧ, и згӧдитчас.
Тэ вот ещӧ мый приметит...
И висьталӧ косіник кывъясӧн, сьӧлӧмсяньыс найӧс прибауткаясӧн, немвиччысьтӧм сравнениеясӧн да быдсяма балагуритӧмнас киськалӧмӧн:
— Со — норасьӧны йӧз: муным этша, а Волга тулыснас нетшкӧ берегъяс, нуӧ мусӧ, пуктӧ сійӧс аслас руслоӧ лыа косьтъясӧн; сэки мӧдъяс норасьӧны: Волга ляпкалӧ!
Тувсов шоръяс, да гожся зэръяс кодйӧны оврагъяс,
— бара жӧ муыд юӧ мунӧ.
Сійӧ висьталӧ жалиттӧг, лёкавтӧг, а быттьӧкӧ олӧм вылӧ норасьӧмъяссӧ тӧдӧмнас наслаждайтчӧмӧн, и кӧть эськӧ сылӧн кывъясыс менам вежӧръяслы сӧгласӧн торгӧны,
— мем абу лӧсьыд кывзынысӧ найӧс.
— А ещӧ приметит — пӧжаръяс...
Ме тӧдвылӧ уськӧда, мый, кажитчӧ, эз на вӧвлы гожӧм, кор эськӧ эз сотчыны Волга сайысь вӧръяс: быд во июльын небесаыс тупкысьӧма гудырвиж тшынӧн; пемыдгӧрд шонді югӧръяссӧ воштӧмӧн, видзӧдӧ му вылӧ висян син моз.
— Вӧръяс — пустӧй делӧ,
— висьталӧ Ӧсип,
— тайӧ имениеыс барскӧй, казеннӧй, мужиклӧн вӧрыд абу.
Сотчӧны каръяс — тайӧ сідзжӧ неыджыд делӧ,
— каръясын олӧны озыръяс, найӧс нинӧмла жалитны!
Тэ босьт сиктъяс, грездъяс,
— кымын сикт гожӧмбыднад сотчас!
Гашкӧ — сёысь унджык, вот тайӧ — убытка!
Сійӧ гусьӧник сералӧ:
— Эм овмӧсыд, да абу вежӧрыд!
И артмӧ тэнад да менам, мый быттьӧкӧ морт оз аслыс вылӧ уджав, а билы да валы!
— Мый нӧ тэ сералан?
— А мый?
Пӧжартӧ синванад он кусӧд, а ытваыд синвасьыд вынйӧраджык лоӧ.
Ме тӧда, мый тайӧ еннога старикыс — медся тӧлка морт став письыс, кодӧс ме аддзывлі, но мый нӧ сійӧ радейтӧ, мый мустӧм сылы?
Ме мӧвпала та йылысь, а сійӧ водзӧ лӧдӧ менам кӧстерӧ косіник кывъяссӧ.
— А тэ видзӧд, кутшӧм этша йӧз жалитӧны выннысӧ, и асьныс, и йӧзлысь, а?
Кыдзи кӧзяиныд тэнӧ песӧ!
А винаыд мый дон сулалӧ мортлы?
Артавны оз позь, тайӧ вылынджык быд учёнӧй вежӧрысь!
Керка сотчас — мӧдӧс позьӧ сувтӧдны, а вот кор бур мужик пропадайтӧ прӧста — тайӧс он веськӧд!
Ардальон, шуам либӧ жӧ Гриша — видзӧд, кыдзи мужикыд ыпнитіс-ӧзйис!
Йӧйиник сійӧ, а бур сьӧлӧма мужик, Гришаыд!
Тшыналӧ идзас кольта моз.
Бабаясыд уськӧдчисны сы вылӧ, вӧрса виӧм лов вылӧ номыръяс моз.
Ме юала сылысь — ӧбижайтчытӧг, тӧдны кӧсйӧмӧн:
— Мыйла нӧ тэ кӧзяиныдлы висьтавлан менсьым мӧвпъясӧс?
Спокойнӧя да весиг меліа сійӧ гӧгӧрвоӧдӧ:
— А медым сійӧ тӧдіс, кутшӧмӧсь тэнад вреднӧй мӧвпъясыд; колӧ, медым сійӧ тэнӧ велӧдіс, кодлы нӧ тэнӧ велӧдны, кӧзяиныдлы кындзи?
Ме ог лёкалӧм вӧсна висьтав сылы, а тэнӧ жалитӧм кузя.
Зон тэ абу йӧй, а башкаад тэнад бес гудрасьӧ.
Гусяв — ме кыв ог шу, нывъяс дінӧ ветлы — сідзжӧ чӧв ола, и юан — ог висьтав!
А тэнад дерзостьяс йылысь век висьтала кӧзяиныдлы, сідзи и тӧд...
— Ог кут ме тэкӧд сёрнитны!
Сійӧ чӧв оліс, кипыдӧссьыс гыжнас сирсӧ гудйиг, сэсся, ме вылӧ мелі синъяснас видзӧдлӧм бӧрын, шуис:
— Ылӧдлан, кутан!
Кодкӧд ещӧ тэныд сёрнитнысӧ?
И некодкӧд...
Сӧстӧминик, ӧкуратнӧй, Ӧсип друг кажитчис мем кочегар Яков кодь, коді веськодя видзӧдӧ быдтор вылӧ.
Мукӧддырйи сійӧ мунӧ начетчик Петр Васильев вылӧ, мукӧддырйи — извозчик Петр вылӧ, кодъяслӧн сыын мыйкӧ эм ӧткодь дедкӧд — сійӧ ӧти либӧ мӧдног мунӧ меӧн аддзывлӧм став старикъяс вылӧ.
Ставныс найӧ вӧліны шензьымӧн интереснӧй старикъяс, но ме чувствуйті, мый накӧд овны оз позь,
— сьӧкыд да прӧтивнӧ.
Найӧ быттьӧкӧ йирӧны сьӧлӧмтӧ, налӧн тӧлка сёрниясыс сьӧлӧмтӧ тупкӧны гӧрдов сімӧн.
Ӧсип — шань?
Абу.
Омӧль морт?
Абу жӧ.
Сійӧ вежӧра, со мый гӧгӧрвоана меным.
Аслас винёвлунӧн шензьӧдіг тайӧ вежӧрыс виис менӧ, да, медбӧрын, ме понді чувствуйтны, мый сійӧ мем быдногӧн враждебнӧй.
Менам сьӧлӧмын пузисны сьӧд мӧвпъяс:
— Став йӧзыс — мӧда-мӧдлы тӧдтӧмӧсь, найӧ мелі кывъяс вылӧ да шпыньялӧм вылӧ видзӧдтӧг, дай ставыс му вылас — тӧдтӧмӧсь; кажитчӧ, мый некод абу йитчӧма сыкӧд ёна радейтана чувствоӧн.
Сӧмын ӧтнас бабушка радейтӧ овны да ставсӧ радейтӧ.
Бабушка да вывті бур Королева Марго.
Мукӧддырйи татшӧм да татшӧм сяма мӧвпъясыс сукмисны пемыд кымӧрӧн, овны лоис дзескыд да сьӧкыд, а кыдзи овны мӧдногыс, кытчӧ мунны?
Весиг сёрнитны некодкӧд, Ӧсипкӧд кындзи.
И ме пыр тшӧкыдджыка сёрнитлі сыкӧд.
Сійӧ кывзіс менсьым пӧся больгӧмӧс синмӧ шыбытчан интересӧн, юасис менсьым мыйкӧ тӧдмавны кӧсйӧмӧн, да спокойнӧ висьталіс:
— Сизь асныра, да абу страшнӧ, некод сыысь оз пов!
Сьӧлӧмсянь ме сӧветуйта тэныд: мун тэ манастырӧ, олан тэ сэні верстьӧӧдзыд — кужан бура тӧлкуйтӧмнад енлы юрбитысьясӧс гажӧдны, и лоас аслыд спокойнӧ, и манакъяслы — доход!
Сьӧлӧмсянь сӧветуйта.
Мирскӧй уджъяс вылӧ тэ, тыдалӧ, он шогмы, ли мый...
Манастырӧ мунны эз вӧв окота, но ме чувствуйті, мый гантайтчи да бергала гӧгӧрвотӧм кӧлдуйтӧм кытшын.
Вӧлі шог.
Олӧмыс лои арся вӧр кодь,
— тшакъяс косьмӧмаӧсь нин, тыртӧм вӧрын вӧчны нинӧм, да кажитчӧ, мый сквӧзь тӧдан сійӧс.
Ме эг юлы вина, эг ноксьы нывъяскӧд,
— тайӧ кык коддзӧдысьсӧ менсьым вежисны книгаяс.
Но кымын унджык ме лыддя, сымын сьӧкыдджык вӧлі овны, сэтшӧм пустӧя да ковтӧг, кыдз мем кажитчис, олӧны йӧзыс.
Меным сӧмын на тыри дас вит арӧс, но мукӧддырйиыс ме чувствуйті ачымӧс олӧма мортӧн; ме кыдзкӧ пытшсяньым пӧльтчи да сьӧктамми ставсьыс, мый олі, лыдди, мый йылысь инасьтӧг мӧвпалі.
Ас пытшкам ме видзӧдлі да аддзи ассьым впечатлениеяс местаӧс пемыд чулан кодьӧн, коді дзескыда да кыдзсюрӧ тыртӧма кутшӧм сюрӧ кӧлуйясӧн.
На пиын разберитчыны эз вӧв вын да кужӧм.
И став сьӧктаясыс, кӧть сійӧ вӧлі уна, куйлісны лепитчӧмӧн, катласисны да шатлӧдлісны менӧ, кыдзи ва зумыда сулавтӧм дозӧс.
Ме зывӧктӧмӧн эг радейт несчастьеяс, висьӧмъяс, норасьӧмъяс; кор ме аддзи чорыдсӧ,
— вир, нӧйтӧмъяс, весиг морт вылын кывйӧн издевайтчӧм,
— тайӧ менсьым кыпӧдліс органическӧй мустӧмтӧм; сійӧ ӧдйӧ пӧрліс кутшӧмкӧ кӧдзыд дурмӧмӧ, и ме ачым косяси зверь моз, мый бӧрын мем лолі висьмӧн яндзим.
Мукӧддырйи сэтшӧм окота вӧлі нӧйтны мунысь мортӧс, и ме сэтшӧм синтӧма уськӧдчывлі косьӧ, мый весиг ӧні тӧдвылӧ усьлывлӧны тайӧ ӧтчаяннӧй дурмылӧмъясыс, кодъяс чужтывсьылісны вынтӧмлунӧн, яндзимӧн да шогӧн.
Ме пытшкын олісны кыкӧн: ӧтиыс, вывті уна зывӧксӧ да няйтсӧ тӧдмалӧм бӧрын, неуна повзьыштіс таысь, да, быдлунъя страшнӧйсӧ тӧдӧмӧн личкӧм, пондіс олӧм вылас, йӧз вылас видзӧдны эскытӧг, подозрительнӧя, ньӧти жалитны вермытӧг ставыс вылӧ, а сідзжӧ и ас вылӧ.
Тайӧ мортыс мечтайтіс книгаяскӧд, йӧзтӧг лӧнь, ӧтка олӧм йылысь, манастырь йылысь, вӧрса стӧрӧжка йылысь, кӧрттуйвывса будка йылысь, Персия йылысь да кӧнкӧ кар бокын войся стӧрӧж должность йылысь.
Этшаджык йӧз, ылынджык насянь...
Мӧдыс, честнӧй да мудрӧй книгаясса святӧй дукӧн пыртӧм, быдлунся страшнӧй торлысь верман вывсӧ видзӧдіг, чувствуйтіс, кутшӧм кокниа тайӧ выныс вермӧ орӧдны сылысь юрсӧ, лязӧдны сылысь сьӧлӧмсӧ няйт кокбӧрлянас, да мый вынсьыс дорйысиг, пиньяссӧ мурч курччӧмӧн, кулакъяссӧ чабыртӧмӧн, пыр дась быд спор вылӧ и кось вылӧ.
Тайӧ радейтіс и жалитіс ёна, и кыдз коліс французскӧй романъясса повтӧм геройлы, коймӧд кыв серти, пуртӧсысь шпага кватитӧмӧн, сувтліс боевӧй позицияӧ.
Сійӧ кадӧ менам вӧлі ядовитӧй враг, Малӧй Покровскӧй уличавывса ӧти публичнӧй керкаысь дворник.
Ме сыкӧд тӧдмаси ӧтчыд асылын, ярмарка вылӧ мунігӧн: сійӧ керка дорса дзиръя весьтас извозчик пролеткаысь кыскис садьтӧм код нылӧс; пуджсьӧм чулкияса кокӧдыс чабыртӧмӧн да косвыйӧдзыс кушӧдӧмӧн, сійӧ яндысьтӧг, горзігтыр да сералӧмӧн, тракйис сійӧс, сьӧлаліс сійӧ туша вылӧ, а сійӧ, нюкыртчӧм, куньса синма, восьса вома, йӧткышталӧмсьыс усьӧмӧн, небыд, быттьӧкӧ вӧрзьӧм кияс вылас юрсӧ шыбытӧмӧн, зурасьліс мышкунас, балябӧжнас да лӧз чужӧмнас пролетка пуклӧсӧ, кок пуктанінӧ, медбӧрын, уси мостӧвӧй вылӧ, юрнас из бердӧ швачкысьӧмӧн.
Извозчик швачнитіс вӧвсӧ да муніс сэтысь, а дворник кутчысис ныв кокъясӧ да, бӧрыньтчигтыр, шойӧс моз кыскис сійӧс тротуар вылӧ.
Ме йӧйми, котӧрӧн уськӧдчи да, менам шуд вылӧ, котӧртігам, ачым шыбыті либӧ тӧдлытӧг уськӧді саженнӧй ватерпас, мый спаситіс дворникӧс и менӧ ыджыд неприятностьысь.
Ӧддзӧдчӧм вылысь сійӧс кучкӧмӧн, ме пӧрӧді дворникӧс, чеччышті кильчӧ вылӧ, лёкысь куті тракйыны звонок воропӧд, котӧрӧн петісны кутшӧмкӧ дурмӧм йӧз, ме нинӧм эг вермы налы висьтавны да ватерпасӧс босьтӧм бӧрын, муні.
Мунан туй вылам суи извозчикӧс; сійӧ видзӧдыштіс ме вылӧ кӧзла вывсяньыс да ошкӧмӧн шуис:
— Пелька тэ сійӧс тойыштін!
Ме скӧрысь юалі сылысь: кыдзи нӧ сійӧ дворянинлы лэдзис издевайтчыны ныв вылын,
— сійӧ спокойнӧя, брезглива шуис:
— А мем — мед кӧть пон найӧс нуас!
Меным господа мынтысисны, кор сійӧс пуксьӧдісны пролеткаам,
— кутшӧм нӧ мем делӧ, коді кодӧс нӧйтӧ?
— А виисны кӧ сійӧс?
— Но, да, — он регыд ви этатшӧмтӧ,
— шуис извозчик сідзи, быттьӧкӧ абу нин ӧтчыд босьтчылӧма вины код нывъясӧс.
Сійӧ лунсянь ме пӧшти быд асыв аддзылі дворникӧс, муна улича кузя, а сійӧ чышкӧ мостӧвӧйсӧ либӧ пукалӧ кильчӧ вылас, кыдз быттьӧ виччысьӧ менӧ.
Ме матыстча сы дорӧ, сійӧ, соссӧ пуджигтыр, сувтӧ да ӧлӧдӧмӧн шуӧ:
— Но, ӧні ме тэнӧ чегъяла?
Сылы вӧлі ар нелямын саяс: ичӧтик, чукля кока, нӧбасьысь нывбабалӧн кодь рушкуа, видзӧдіс ме вылӧ лучистӧй синъяснас, да вӧлі повзьымӧн тешкодь аддзыны, мый сылӧн синъясыс — шаньӧсь, долыдӧсь.
Косясьны сійӧ эз куж, дай киясыс сылӧн вӧліны менам кияс дорысь дженьыдӧсь,
— кык-ӧ-куимысь шашаритчылӧм бӧрын сійӧ сетчыліс меным, топӧдчыліс мышкунас дзиръя бердӧ да шензьӧмӧн шуліс:
— Но, энлы жӧ, тыри!..
Тайӧ косьяссьыд ме дӧзми, и ме ӧтчыд сылы шуи:
— Кывзы, дурак, дугды тэ ме вылӧ воӧмысь, пӧжалуйста!
— А тэ мыйла косясян?
— видӧмӧн юаліс сійӧ.
Ме сідзжӧ юалі сылысь, мыйла сійӧ сэтшӧм яндысьтӧг издевайтчис ныв вылын.
— А тэд нӧ мый?
Жаль сійӧ?
— Жаль, дерт.
Сійӧ чӧв олыштіс, чышкис уссӧ да юаліс:
— А кань жаль тэныд?
— Но и кань жаль...
Сэки сійӧ мем шуис:
— Тэ — дурак, жулик!
Энлы, ме тэныд петкӧдла...
Ме эг вермы не ветлыны тайӧ улича кузя — тайӧ вӧлі медся дженьыд туй.
Но ме понді водзджык чеччыны, медым не паныдасьны тайӧ мортыскӧд, и, век жӧ, кымынкӧ лун мысти аддзи сійӧс — сійӧ пукаліс кильчӧ вылас да малаліс аслас пидзӧс вылас куйлысь тшын рӧма каньӧс, а кор ме матыстчи сы дінӧ воськов куим выяӧдз, сійӧ чеччыштіс, кватитіс каньсӧ кокӧдыс да шеныштчӧмӧн кучкис сійӧс юрнас тумбаӧ, мый весиг ме вылӧ прысьнитіс пӧсьӧн,
— кучкис, шыбытіс каньсӧ ме кок улӧ да сувтіс ӧдзӧс водзас, юалӧмӧн:
— Мый?
Но, мый нӧ сэн вӧчны!
Ми туплясим дворын кык пон моз; а сэсся, туйдорса бурьян пӧвсын пукалігӧн, висьтавны позьтӧм шога йӧймӧмӧн, ме курччалі паръясӧс, медым не ырзыны, не лимзавны.
Вот казьтыштан та йылысь да, мучитан зывӧктӧмысь дрӧгъялӧмӧн, шензян — мыйла ме эг йӧймы, эг ви некодӧс?
Мыйла ме висьтавла татшӧм мерзостьяссӧ?
А медым ті тӧданныд, милостивӧй государьяс,
— тайӧ, ӧд, эз на быр, эз на быр!
Тіянлы кажитчӧны выдуманнӧй страхъяс, кажитчӧны ужасъяс, мичаа висьталӧмӧн, фантастически страшнӧйыс лӧсьыда волнуйтӧ тіянӧс.
А ме, со тӧда збыльвылӧ страшнӧйсӧ, быдлунъя ужассӧ, и ме сайын отрицайтны позьтӧм право лӧсьыдтӧма волнуйтны тіянӧс сы йылысь висьтъясӧн, медым ті эн вунӧдӧй, кыдзи оланныд да мыйӧн оланныд.
Пеж да няйт олӧмӧн олам ми ставным, со мыйын делӧыс!
Ме зэв радейта йӧзӧс да эг эськӧ кӧсйы некодӧс мучитны, но оз позь лоны сентиментальнӧйӧн да оз позь дзебны грознӧй правдасӧ мичаа ылӧдлан уна пӧлӧс кывъяс пӧвсӧ.
Олӧмлань, олӧмлань!
Колӧ на пӧвсӧ паськӧдны ставсӧ, мый эм бурыс, мортногсаыс миян сьӧлӧмъясын да юрвемъясын.
... Менӧ медся нин вежӧрвылысь воштіс нывбабаяс дінӧ отношение; романъяс пӧттӧдз лыддьӧмӧн, ме видзӧді нывбаба вылӧ, кыдзи олӧмас медся бур да медся тӧдчана вылӧ.
Таын утверждайтлісны менӧ бабушка, сылӧн богородица да Василиса Премудрая йылысь мойдъяс, шудтӧм песласьысь Наталья да сійӧ сёясысь, сюрсъясысь меӧн казявлӧм видзӧдласъясыс да шпыньмунӧмъясыс, кодъясӧн нывбабаяс, олӧмлӧн мамъяс, мичмӧдӧны сійӧс, тайӧ олӧмсӧ, коді гӧль долыдлунъясӧн, гӧль радейтӧмӧн.
Нывбабалы слава сьылісны Тургеневлӧн книгаяс, да ставнас, мый ме тӧді нывбабаяс йылысь бурсӧ, ме баситі ассьым вунӧдлытӧм Королевалысь образсӧ;
Гейне да Тургенев медся нин уна сетісны талы донаторъяссӧ.
Рытнас ярмарка вылысь локтігӧн ме сувтлывлі гӧра йылӧ, кремль стена бердӧ, и видзӧдлі, кыдзи Волга сайӧ лэччӧ шонді, визувтӧны небесаті биа юяс, гӧрдӧдлӧ да лӧзӧдлӧ лунвывса радейтана юыс.
Мукӧддырйи сэтшӧм минутаясас став муыс кажитчис зэв ыджыд арестантскӧй биржаӧн; сійӧ скодитӧ порсь вылӧ, да сійӧс дышпырысь кытчӧкӧ кыскӧ тыдавтӧм пароход.
Но тшӧкыдджыка мӧвпавсис му ыджда йылысь, каръяс йылысь, кодъяс тӧдсаӧсь меным книгаяс серти, мӧд странаяс йылысь, кӧні олӧны мӧдног.
Мукӧд муса писательяс книгаясын олӧмсӧ петкӧдлісны сӧстӧмджыка, бурджыка, кокнидджыкӧн сы дорысь, коді ньӧжйӧник да ӧтмоза пуис ме гӧгӧр.
Тайӧ лӧньӧдіс менсьым тревожитчӧмӧс, мӧд олӧм позянлун йылысь ыръян мечтаяс кыпӧдӧмӧн.
И пыр чайтсис, мый вот ме паныдася кутшӧмкӧ прӧстӧй, мудрӧй морткӧд, коді петкӧдас менӧ паськыд, югыд туй вылӧ.
Ӧтчыд, кор ме пукалі кремль стена бокса скамья вылын, мекӧд орччӧн лои дядя Яков.
Ме эг казявлы, кыдзи сійӧ матыстчис, дай эг тӧд пырысь-пыр сійӧс; кӧть эськӧ кымынкӧ во ми олім ӧти карын, но паныдасьлывлім шоча, случайнӧ, пырмуніг моз.
— Ок, тэ тай нюжалӧмыд,
— зургис меным шутитігмоз да шуис сійӧ, и ми пондім сёрнитны, кыдзи бокӧвӧйяс, но важӧн нин тӧдса йӧз.
Бабушка висьталӧмъяс серти ме тӧда, мый тайӧ воясӧ Яков дядь помӧдз рӧзӧритчӧма, ставсӧ лотайтӧма, юӧма, служитіс этапнӧй дворын смотрительлы помощникӧн, но службаыс помасьӧм лёка: смотрительыс висьмӧма, Яков дядь аслас квартираын заводитлӧма чукӧртавлыны гажа пиръяс арестантъяслы...
Тайӧс тӧдлӧмаӧсь, сійӧс лишитӧмаӧсь местасьыс да сетӧмаӧсь судӧ, мыжалісны сыысь, мый сійӧ войяснас лэдзлывлӧма арестантъясӧс карӧ «гуляйтны».
Арестантъяс пиысь некод абу пышйӧма, а ӧтиӧс вӧлі кутӧма сійӧ минутаӧ, кор сійӧ сьӧлӧмсяньыс вӧлӧм пӧдтӧ кутшӧмкӧ дякӧнӧс.
Дыр кыссьӧма следствие, сӧмын судӧдз делӧыс абу воӧма,
— арестантъяс да надзирательяс кужӧмаӧсь мездыны дядьӧс тайӧ историяысь.
Ӧні сійӧ олӧ уджтӧг, пиыс средствояс вылӧ, коді сьыліс вичкоса сійӧ кадӧ знаменитӧй Рукавишников хорын.
Пи йывсьыс сійӧ сёрнитіс тешкодя:
— Сійӧ менам серьёзнӧй лои, важнӧй!
Солист.
Он кӧ удит кад кежлӧ самӧвар сетны, либӧ паськӧмсӧ чиститны, скӧралӧ!
Ӧкуратнӧй зон!
И сӧстӧм...
Ачыс дядь ёна пӧрысьмӧма, ставнас няйтӧссьӧма, вӧснялӧма, нюкыртчӧма.
Сылӧн долыд кудриыс ёна шочмӧма, пельясыс чургӧдчӧмаӧсь, син еджыдас да бритӧм банбокса сафъяновӧй кучикас лоӧма уна гӧрд сӧнъяс.
Сёрнитіс сійӧ шутитӧмӧн, но кажитчис, мый сы вомын мыйкӧ куйлӧ да мешайтӧ кывйыслы, кӧть эськӧ и пиньясыс ставыс на вӧліны.
Ме нимкодяси, мый лои позянлун сёрнитны морткӧд, коді кужис овны весела, уна аддзыліс да уна должен тӧдны.
Ме бура помнита сылысь збой, серам петкӧдлан сьыланкывъяссӧ, да паметьын юргисны сы йылысь дедлӧн кывъясыс.
— Сьыланкывъяс кузя — царь Давид, а уджъяс кузя — Авессалом ядовит!
Бульвар вывті миян пӧлӧн ветліс сӧстӧм публика: мича паськӧма барыняяс, чиновникъяс, офицеръяс; дядь вӧлі пасьталӧма важ арся пальто, чукрасьӧм картуз, гӧрдов сапӧгъяс да йӧжгылясис, тыдалӧ, аслас костюмысь яндысьӧмла.
Ми мунім Пачаинскӧй оврагса трактиръяс пиысь ӧтиӧ да пуксим ӧти местаӧ рынок вылӧ бана ӧшинь дорӧ.
— Помнитанныд, кыдзи ті сьывлінныд.
— Корысь нямӧдсӧ косьтыны ӧшӧдіс,
А мӧд корысь нямӧдсӧ гусяліс...
Кор ме шуи сьыланкывса кывъяс, ме друг медводдзаысь чувствуйті сылысь тешкодь вежӧртассӧ, да мем кажитчис, мый весел дядь лёк и тӧлка.
Но сійӧ, румкаас вина кисьтігӧн, думайтӧмӧн шуис:
— Да, олі ме, чудиті, а — этша!
Тайӧ сьыланкывйыс — абу менам, сійӧс лӧсьӧдіс семинарияса ӧти учитель, кыдзи мый нин сійӧс и шуисны, покойникӧс?
Вунӧді.
Сыкӧд ми вӧлім приятельяс.
Гӧтыртӧм.
Юсис и — кулі, кынмис.
Мыйдта йӧз юсис кыдз ме тӧда — лыддьынысӧ сьӧкыд!
Тэ он ю?
Эн ю, нӧрӧвитлы.
Дедушкатӧ тшӧкыда аддзывлан?
Жугыль старик.
Йӧймыны, быттьӧкӧ, вошны кутӧма.
Юыштӧм бӧрын сійӧ гажмис, веськӧдчис, томмис да пондіс висьтавны збойджыка.
Ме сылысь юалі арестантъяскӧд история йылысь.
— Тэ кывлін?
— гӧгӧр видзӧдлӧм бӧрын юаліс сійӧ да, гӧлӧссӧ чинтӧмӧн, висьталіс:
— Мый нӧ, арестантъясыд?
Ме ӧд налы абу судья.
Видзӧда — йӧз, йӧз и эм, и шуа: вокъяс, вайӧ дружнӧя овны, вайӧ долыда овны, эм, шуа, сэтшӧм сьыланкыв:
Судьбалы гажлунысь не повны!
Мед колӧк сійӧ вӧчӧ джаг,
Ми кутам серам ради овны,
Код олӧ мӧдног — чиг дурак!
Сійӧ серӧктіс, видзӧдліс ӧшиньӧд пемыд овраг вылӧ, код пыдӧсӧ сувтӧдалӧма торговӧй ларьяс, да уссӧ веськӧдлігтыр нуӧдіс водзӧ:
— Найӧ, дерт, нимкодьӧсь, гажтӧм тюрьмаад.
Но, вот, помалам прӧверка, пыр жӧ — ме ордӧ; вина, закуска; кор — менсьым, кор — налысь, и — лайкнитчис, гажмис матушка Русь!
Ме радейта сьылӧмъяс, йӧктӧмъяс, а на пӧвсын зэв бур сьылысьяс да йӧктысьяс, шензьӧдмӧн!
Мукӧдыс — кандалъяса; но, а наӧн он йӧкты, и ме разрешитлі пӧрччыны кандалъяс, сійӧ збыль.
Найӧ, шуам, асьныс кужӧны пӧрччыны, кузнечтӧг, сюсь йӧз, шензьӧдмӧн!
А мый ме найӧс карӧ грабитны лэдзлі — ерунда, тайӧ весиг докажиттӧм и коли...
Сійӧ ланьтіс да видзӧдліс ӧшиньӧ, оврагӧ, кӧні старьевщикъяс игнавлісны ассьыныс ларьяссӧ; сэні клёнакылісны кӧрт игантасъяс, дзуртісны сімӧм пробойяс, усьласисны кутшӧмкӧ пӧвъяс, гораа клопкысьӧмӧн.
Сэсся мем весела мигнитіс да неыджыд гӧлӧсӧн висьталіс водзӧ:
— Правда кӧ висьтавны, ӧтик, збыльысь, ветлывліс войяснас, сӧмын тайӧ абу кандальник, а прӧстӧ татчӧс вӧр, нижнегородскӧй; сылӧн неылын, Печорка вылын, любовница оліс.
Да и дякӧнкӧд лоӧма история ӧшыбкаӧн: купечӧн чайтӧмаӧсь дякӧнсӧ.
Делӧыс вӧлі тӧлын, вой, турӧб, став йӧзыс — пасяӧсь, тэрмасьӧмнад он тӧд, коді купеч да коді дякӧн?
Тайӧ мем кажитчис серам петкӧдланаӧн, сійӧ тшӧтш сераліс, висьталӧмӧн:
— Да, ей богу!
Чӧртыс найӧс тӧдас...
Тані дядь немвиччысьтӧг да тешкодь кокниа скӧрмис, йӧткыштіс закуска тыра тӧрелкасӧ, брезглива чукыртіс чужӧмсӧ да, папирос ӧзтӧм бӧрын, пыдысянь буркнитіс:
— Вӧруйтӧны мӧда-мӧдныслысь, сэсся мӧда-мӧдныссӧ куталӧны, тюрьмаӧ дзебӧны, Сибирӧ, катарга вылӧ, но, а месӧ сэн мый?
Сьӧлыштны мем ставныс вылӧ...
Менам — аслам душа!
Ме водзӧ сувтіс гӧна кочегар — сійӧ сідзжӧ тшӧкыда шулывліс «сьӧлыштны».
И шуисны сійӧс Яковӧн жӧ.
— Тэ мый йылысь мӧвпалан?
— небыда юаліс дядь.
— Жальӧсь вӧліны тіянлы арестантъясыс?
— Найӧс кокни жалитнытӧ, сэтшӧм ребята эмӧсь, шензьӧдмӧн!
Мукӧддырйи видзӧдан да мӧвпалан: а ме ӧд пӧдметки вылас ог туй, кӧть и сы вылын начальник!
Тӧлкаӧсь, чӧртъяс, сюсьӧсь...
Вина да важъяссӧ казьтылӧмъяс бара лӧсьыда ловзьӧдісны сійӧс; гырддзанас ӧшиньвылӧ лэччысьӧмӧн, чуньяс костас чигаркапома виж кинас шенасигтыр, сійӧ кыпыдпырысь заводитіс сёрнитны:
— Ӧтик, син пӧла, гравер да часі делӧяс кузя мастер, фальшивӧй сьӧм вӧсна судитчӧма да пышйӧма, тэ эськӧ мед кывзыштін, кыдзи сійӧ сёрнитӧ!
Би!
Прӧстӧ сьылӧ, быттьӧ солист.
Висьталӧй, шуӧ, мыйла казна вермӧ печатайтны сьӧм, а ме — ог вермы?
Висьталӧй!
Некод оз вермы тайӧс висьтавны сылы.
Некод, и ме ог жӧ вермы.
А ме — сы вылын начальник!
Мӧд — знаменитӧй московскӧй вӧр, сэтшӧм раминик, тшап, сӧстӧм — сійӧ вежливӧя висьталіс.
Йӧз, шуӧ, уджалӧны, нырвыланыс усьтӧдз, а ме тайӧс ог кӧсйы: ме, шуӧ, тайӧс видлі нин: уджалан, уджалан, лоан, бӧрыннас, дуракӧн, грӧшыд вылӧ юсян, сизим уратӧ картіӧн ворссян, вит ура сетан бабалы лелькуйтчӧмысь, сэсся — бара тшыг, гӧль.
Ог, шуӧ, ме тайӧ ворсӧмтӧ ог ворс...
Яков дядь зуньгыртчис пызанланьыс, да водзӧ висьталіс, юрпыдӧс йылӧдзыс гӧрдӧдӧмӧн да сэтшӧм кыпыда, мый весиг сылӧн дзоляник пельясыс дрӧгнитавлісны:
— Найӧ, вокӧ, абу дуракъяс, найӧ лючки тӧлкуйтӧны!
Но, сійӧс чӧрту, ставыс тайӧ канитель.
Например: кыдзи ме овлі?
Казьтывнысӧ яндзим — ставыс нетшкысьӧмӧн, гусьӧникӧн, шогыд — аслад, а гажыд — гусясьӧм!
Кор батьыд горзӧ — он лысьт, кор гӧтырыд — он вермы, кор, вӧвлывлі, и ачыд полан чӧлкӧвӧйлысь бергӧдны юрсӧ.
Со и прӧзевайті олӧмӧс, а пӧрысьӧ нэмӧ аслам пиӧйлы лакейӧн служита.
Мый дзебнысӧ?
Служита, вокӧ, раминика, а сійӧ ме вылӧ равзӧ эстшӧм баринӧн.
Шуӧ — бать, а ме кыла — лакей!
Мый нӧ ме, сы вылӧ ӧмӧй чужлі, сы вылӧ ӧмӧй вийси, медым пилы служитны?
Да кӧть эськӧ эз вӧв тайӧ,
— мыйла олі, уна-ӧ удовольствие получиті ме?
abu
abu
— Ме, со, сідзжӧ ог тӧд, кыдзи мем овны...
Сійӧ серӧктіс.
— Но...
Коді нӧ тайӧс тӧдӧ?
Ме эг на аддзыв сэтшӧмъясӧс, медым тӧдісны.
Сідз, олӧны йӧз, коді мый дінӧ велалӧма...
И бара кутіс висьтавны нормӧмӧн да скӧрысь:
— Вӧлі менам, мырдӧналӧмысь, ӧти морт Орёлысь, дворянин, зэв бур йӧктысь, сідзи сійӧ, вӧвлывлі, ставсӧ смешитас; Ванька йылысь сьывліс:
Ветлӧ Ванька погост кырті —
Вылын кутӧ нырсӧ!
Эй, тэ, Ванька, мыччыв ныртӧ
Водзлань погост кырсьыд!..
Сідз ме мӧвпала, мый тайӧ ньӧти абу тешкодь, а правда!
Кӧть кыдзи эн бергав, гусьыд водзӧ видзӧдлывны он вермы.
А сідзкӧ — меным ставыс ӧткодь: арестантӧн овны, али арестантъяс вылас смотрительӧн...
Сійӧ мудзис висьтавнысӧ, юис вина да видзӧдліс лэбач моз, ӧти синнас, тыртӧм графинӧ чӧва, ӧзтіс ещӧ ӧти папирос, ус пырыс тшынсӧ пӧлялӧмӧн.
«Кӧть кыдзи эн пессьы, кӧть мый вылӧ эн надейтчы, а гортйысь да кладбищеысь некодлы не мынны» — эз этшаысь шулывлы каменщик Петр, коді дзик ньӧти вӧлі оз мун Яков дядь вылӧ.
Мыйдта нин ме тӧді татшӧм да та сяма поговоркаястӧ!
Сэсся нинӧм нин эз кӧсйыссьы дядьлысь юавны.
Гажтӧм вӧлі сыкӧд, и жаль вӧлі сійӧ; пыр казьтывсисны збой сьыланкывъясыс, коді нимкодьпырысь вӧтлысис небыдик шог бӧрся.
Эг вунӧд ме и весиг Цыганӧс, эг вунӧд да, Яков дядьлӧн рудзмунӧм фигура вылӧ видзӧдігӧн, мырдӧн мӧвпалі:
— Помнитӧ оз сійӧ, кыдзи сійӧ Цыганӧс лямӧдіс крестнас?
Эз вӧв окота юавны та йылысь.
Ме видзӧді оврагӧ, кодӧс чукйӧныс тыртӧма ульыс августовскӧй пемыдӧн.
Оврагысь кайӧ яблок да дыня дук.
Карӧ мунан векньыдик туй пӧлӧн ӧзъялісны пӧнаръяс, ставыс вӧлі сквӧзь тӧдса.
Со ӧні тутӧстӧ Рыбинскӧ мунысь пароход да мӧд — Пермӧ мунысь...
— Но, колӧ мунны,
— шуис дядя.
Трактир ӧдзӧс дорын, менсьым киӧс тракӧдӧмӧн, сійӧ шутитӧмӧн сӧветуйтіс:
— Тэ эн шогсьы; тэ быттьӧкӧ шогсян, а?
Сьӧлышт!
Тэ том на ещӧ.
Помнит: «судьба — гажӧдчыны оз мешайт!»
Но, прӧщайтлы, ме дорӧ — Успенье дырйи!
Весел дядь муніс, аслас висьталӧмӧн менӧ ещӧ на дзугсьӧмӧнджык кольӧмӧн.
Ме муні карӧ, петі луд вылӧ.
Вӧлі тӧлыся, небеса кузя кывтісны сьӧкыд кымӧръяс, му вывсьыс менсьым вуджӧрӧс пемыд вуджӧръяснаныс чышкӧмӧн.
Луг вывті карсӧ кытшовтӧмӧн ме вои Волга дорӧ, Откосӧ, воді сэтчӧ бусӧсь турун вылас да дыр видзӧді ю сайӧ, видзьяс вылӧ, тайӧ вӧрӧшитчытӧм муыс вылӧ.
Волга вомӧн ньӧжйӧникӧн кыссисны кымӧр вуджӧръяс; видзьяс вылӧ тупыльтчӧм бӧрын найӧ лоӧны югыдджыкӧсь, быттьӧкӧ мыссисны ю ваӧн.
Ставыс гӧгӧр джынвыйӧ узьӧ, ставыс сэтшӧма пельтӧммӧдӧма, ставыс вӧрӧ кыдзкӧ дыша, быттьӧ коланінӧ моз, а оз вӧрӧмсӧ, олӧмсӧ пӧся радейтӧм кузя.
И сэтшӧм окота буриника чужйыны муыслы и тшӧтш аслым, медым ставыс — и ачым ме — пондім бергавны гажа тӧвнырӧн, йӧзлӧн праздничнӧй йӧктӧмӧн, кодъяс (йӧз) радейтчӧмаӧсь мӧда-мӧднысӧ, тайӧ олӧмас, кодӧс заводитӧма мӧд — мича, збой, чистӧй — олӧм ради...
Думайтсис:
— Колӧ аскӧдым мыйкӧ-нибудь вӧчны, а то пропадита...
Зумыш арся лунъясӧ, кор не сӧмын он аддзы, но и он чувствуйт шондісӧ, вунӧдан сы йылысь,
— арся лунъясӧ эз ӧтчыд ковмывлы шӧйтны вӧрын.
Вошан туйсьыд, воштан став трӧпаястӧ, медбӧрын, найӧс корсьны мудзӧм бӧрын, мурч курччан пиньястӧ да мунан веськыда чащаӧд, сісь валежникъяс кузя, нюрвывса вӧйласян вутшъяс вывті — бӧръяпом, век петан туй вылӧ.
Сідз ме и решиті.
Сійӧ воӧ арнас ме муні Казаньӧ, тайнӧя надейтчӧмӧн, мый, гашкӧ, сэні верма кытчӧкӧ пырны велӧдчыны.
1915–1916 вв.
{Горькӧй М. (комиӧдіс С. П. Морозов) @ Менам университетъяс @ повесьт @ М. Горькӧй. Менам университетъяс @ 1948 @ Лб. 3-138.}
Горькӧй Максим
Менам университетъяс
И вот — ме муна велӧдчыны Казанскӧй университетӧ, ичӧтджыктор йылысь ог и думайт.
Университет йылысь мӧвп меным сюйис юрӧ гимназист Н.
Евреинов, сьӧлӧм вылӧ воысь зон, нывбабалӧн кодь мелі синъяса мича морт.
Сійӧ оліс чардакын мекӧд ӧти керкаын, тшӧкыда аддзывліс менӧ книгаӧн, тайӧ заинтересуйтіс сійӧс, ми тӧдмасим, и регыд Евреинов заводитіс убеждайтны менӧ, мый менам эмӧсь «наука дорӧ вывті ыджыд способностьяс».
— Тіянӧс природа создайтӧма наукалы служитӧм вылӧ, — шулывліс сійӧ, кузь юрсинас лӧсьыдиника пыркӧдіг.
Ме сэки ог на вӧлі тӧд, мый наукалы позьӧ служитны кролик моз, а Евреинов сэтшӧм бура доказывайтліс мем: университетъяс нуждайтчӧны буретш татшӧм зонъясысь, кутшӧм ме.
Тӧдӧмысь, вӧлі казьтылӧма Михаил Ломоносовӧс.
Евреинов шуліс, мый Казаньын ме кута овны сы ордын, прӧйдита арбыд да тӧвбыд чӧжӧн гимназиялысь курс, сдайта «кутшӧмсюрӧ» экзаменъяс — сійӧ тадзи и висьталӧ вӧлі: «кутшӧмсюрӧ» — университетын мем сетасны казеннӧй стипендия, и во вит мысти кымын ме лоа «учёнӧйӧн».
Ставыс — зэв прӧстӧ, сы вӧсна мый Евреиновлы вӧлі дас ӧкмыс арӧс, и сійӧ вӧлі бур сьӧлӧма.
Ассьыс экзаменъяссӧ сдайтӧм бӧрын сійӧ муніс, а недель кык бӧрти кымын и ме мӧдӧдчи сы бӧрся.
Менӧ колльӧдігӧн бабушка сӧветуйтіс:
— Тэ — эн скӧрав йӧз вылас, тэ век скӧралан, стрӧг дай ныртӧ лэпталысь лоин!
Тайӧ — дедсяньыд тэнад, а — мый сійӧ, дедыд?
Оліс, оліс, да дуракӧ и петіс, стрӧг старик.
Тэ — ӧтитор помнит: оз ен йӧзсӧ судит, тайӧ — чӧртлы сьӧлӧм сертиыс!
Но, прӧщай...
И, ляпмунӧм руд банбокъяссьыс скуп синва войтъяссӧ чышкалігтыр, сійӧ шуис:
— Огӧ нин аддзысьлӧй сэсся, мунан тэ, инад ӧшйытӧм, зэв ылӧ, а ме — кула...
Бӧръя каднас ме ӧтдортчи муса старука дорысь и весиг шоча аддзывлі сійӧс, а ӧні, друг, лои сьӧкыд меным, мый некор нин ог паныдасьлы морткӧд, коді вӧлі меным сэтшӧм матыса сьӧлӧмшӧр мортӧн.
Сулала пароход бӧжладорын да видзӧда, кыдз сійӧ сэні, пристань борт дорын, пернапасъяс чӧвталӧ ӧти кинас, а мӧднас — важ шаль помӧн — чышкалӧ чужӧмсӧ, пемыд синъяссӧ, кодъясын тӧдчис йӧзӧс помтӧм радейтӧм.
И вот ме татарскӧй карын, ӧти судта керкаын, дзескыд квартираын.
Керкаыс ӧткӧн сулалӧ чой йылын, векни, гӧль улича помын; ӧти стен сылӧн видзӧдіс сотчӧм тыртӧм местаӧ, кытчӧ тшӧкыда быдмӧма ёг турун; полынь, йӧн да вӧв шомкор пӧвстын, бузина кустъяс пиын, тыдалісны кирпичнӧй зданиелӧн колясъясыс, на улын вӧлі ыджыд пӧдвал: сэні овлісны да кулавлісны кӧзяинтӧм понъяс.
Зэв бура помнита ме тайӧ пӧдвалсӧ, ассьым ӧти университетӧс.
Евреиновъяс — мам да кык пи — олісны ичӧтик пенсия помысь.
Медводдза лунъясас жӧ ме аддзи, кутшӧм трагическӧй шоглунӧн ичӧтик велӧдчытӧм дӧва, базарысь воӧм бӧрын да кухня пызан вылӧ ньӧбӧмторъяссӧ тэчалӧм мысти, решайтіс сьӧкыд задача: кыдзи вӧчны омӧлик яй кусӧкторъясысь бур сёян, медым тырмис сійӧ куим здоров зонлы, асьсӧ лыддьытӧг?
Сійӧ вӧлі чӧліник; руд синъясас быттьӧ кынмӧма надеятӧм, рам асныралӧм, кутшӧм овлӧ вӧвлӧн, коді видзӧма нин став вынсӧ; — вӧв кыскӧ чой паныд додьсӧ и тӧдӧ — оз вермы катӧдны, — а век жӧ кыскӧ!
Лун куим мысти менам локтӧм бӧрын, асылын, кор пияныс узисны на, а ме отсаси Евреиновалы кухняын овощи весавны, сійӧ надзӧник да видзчысьӧмӧн юаліс менсьым:
— Ті мыйла воинныд?
— Велӧдчыны, университетӧ.
Сылӧн синкымъясыс кутісны кайны вывлань виж кымӧс кучикыскӧд ӧттшӧтш, сійӧ вундіс пуртӧн ассьыс чуньсӧ и, вирсӧ нёнялігтыр, пуксис улӧс вылӧ, но пыр жӧ бӧр сувтіс да шуис:
— О, чӧрт...
Сійӧ кӧрталіс носӧвӧй чышъянӧн вундӧм чуньсӧ да ошкыштіс менӧ:
— Ті бура кужанныд картупель чиститны.
Но, ещӧ мед не кужны!
И ме висьталі сылы пароход вылын аслам служба йылысь.
Сійӧ юаліс:
— Ті думайтанныд — тайӧ тырмымӧн лоӧ, медым университетӧ пырны?
Сэкся кадӧ ме омӧля гӧгӧрволі юмор.
Ме видзӧді сійӧ вопрос вылӧ серьёзнӧя да висьталі сылы, мый ме кута вӧчны, и медбӧрын ме водзын долженӧсь воссьыны наука храмлӧн ӧдзӧсъяс.
Сійӧ ышловзис:
— Ок, Николай, Николай...
А Николай сійӧ здукнас пырис кухняӧ мыссьыны, узьӧм чужӧма, пашкыр юрсиа и, кыдзи век, долыд.
— Мама, бур эськӧ пельменьяс вӧчны!
— Да, бур, — сӧгласитчис мам.
Кулинарнӧй искусство тӧдӧмӧн ошйысьыштны кӧсйӧмӧн ме шуи, мый пельмень вылӧ яй — омӧль дай этша.
Сэк Варвара Ивановна скӧрмис да шуис менам ним кузя кымынкӧ сэтшӧм чорыд кыв, мый менам пельясӧй дзикӧдз гӧрдӧдісны да кутісны быдмыны вывлань.
Сійӧ шыбитіс пызан вылӧ китыр морковь да петіс кухняысь, а Николай мигнитіс меным да гӧгӧрвоӧдіс мамыслысь поведениесӧ татшӧм кывъясӧн:
— Омӧль настроениеыс...
Пуксис скамья вылӧ да висьталіс меным, мый нывбабаяс, вообще, нервнӧйджыкӧсь мужичӧйясысь, татшӧм найӧ природалӧн свойствоыс, тайӧс нин збыльысь докажитӧма ӧти солиднӧй учёнӧйӧн, кажитчӧ — швейцарецӧн.
Джон Стюарт Милль, англичанин, сідзжӧ висьтавліс та кузя ӧттор-мӧдтор.
Николайлы ёна кажитчыліс менӧ велӧдӧм, и сійӧ пӧльзуйтчис быд удобнӧй случайӧн, медым сюйны менам юрӧ мыйкӧ коланатор, мыйтӧг оз позь овны.
Ме горша кывзі сылысь, сэсся Фуко, Ларош-Фуко да Лярошжаклен сӧльнитчылісны менам ӧти мортӧ, и ме эг вермы помнитны, коді кодлысь керыштіс юрсӧ: Лавуазье Дюмурьелысь, али — мӧдарӧ?
Шань зон сьӧлӧмсяньыс кӧсйис «вӧчны меысь мортӧс», сійӧ эскӧдліс менӧ таын, но — сылӧн эз вӧв кад и став мукӧд условиеыс сы вылӧ, медым серьёзнӧя займитчыны мекӧд.
Томлунлы лӧсялана эгоизм да кокни ру эз лэдзлыны сылы аддзыны, кутшӧм ыджыд вынӧн, кутшӧм сьӧкыда да сюся мамыс бергӧдӧ овмӧссӧ, нӧшта на этшаджык тайӧс гӧгӧрволіс сылӧн вокыс, укшаль, чӧв олысь гимназист.
А меным важӧн нин зэв бура вӧліны тӧдсаӧсь кухняса химиялӧн да экономиялӧн сложнӧй фокусъяс, ме бура аддзылі мудеритӧмсӧ нывбабалысь, кодлы лунысь-лун ковмыліс пӧръявлыны аслас пиянлысь кынӧмъяссӧ да вердны лёк манераяса, ортсысяньыс мисьтӧм пришлӧй зонмӧс.
Тӧдӧмысь, менам пай вылӧ воӧм быд няньтор водліс менам сьӧлӧм вылӧ изйӧн.
Ме куті корсьны кутшӧмкӧ удж.
Асывсянь мунлі гортысь, медым не ӧбедайтны, а лёк поводдя дырйи — коллявлі кадсӧ сотчӧм керка местаын, пӧдвалын.
Сэні, кань шойяслысь да пон шойяслысь дуксӧ кывзіг, чорыд зэр шум улӧ да тӧв ышлолалӧм улӧ, ме регыд гӧгӧрвои, мый университет — фантазия, и мый бурджык эськӧ вӧлі, ме кӧ муні Персияӧ.
А ме нин аддзи ачымӧс дзор тоша волшебникӧн, коді аддзӧма способ быдтыны яблок ыджда нянь тусьяс, пуд сьӧкта картупель и вообще удитӧма лӧсьӧдны не этша буртор мулы, код вывті дьявольски сьӧкыд ветлӧдлыны не сӧмын меным ӧтнамлы.
Ме нин велалі мечтайтны необыкновеннӧй приключениеяс да великӧй подвигъяс йылысь.
Тайӧ зэв ёна отсавліс меным олӧмын сьӧкыд лунъясӧ, а сы вӧсна мый татшӧм лунъясыс вӧліны уна, — ме век ёнджыка сетчылі мечтайтӧмӧ.
Ме эг виччысь отсӧгсӧ бокысянь и эг надейтчы шуда случай вылӧ, но ме пытшкын вочасӧн развивайтчис волевӧй упрямство, и кымын сьӧкыдджыка тэчсисны олӧм условиеяс — сымын крепыдджыкӧн и весиг тӧлкаджыкӧн ме чувствуйті ачымӧс.
Ме зэв водз гӧгӧрвои, мый мортӧс создайтӧ сылӧн ас гӧгӧрса средакӧд водзсасьӧм.
Медым не тшыгъявны, ме ветлывлі Волга дорӧ, пристаньяс дорӧ, кӧні кокниа вӧлі позьӧ нажӧвитны дас вит-кызь ур.
Сэні, грузчикъяс, босякъяс, жуликъяс пӧвстын, ме чувствуйті ачымӧс кӧрт торйӧн, кодӧс сюйӧма доналӧм шом пытшкӧ, — быд лун гумлавлі ме зэв уна ёсь, сотысь впечатлениеяс.
Сэні ме водзын тӧвнырӧн гӧгралісны горш йӧз, грубӧй инстинктъяса йӧз, мем кажитчис налӧн олӧм вылӧ скӧралӧмыс, кажитчис сералана враждебнӧй отношениеыс быдтор дінӧ мирын да тӧждысьтӧм отношениеыс асьныс дінӧ.
Ставыс, мый ас вывті муніс, кыскис менӧ тайӧ йӧз дінӧ, корис вӧйтчыны найӧ едкӧй средаӧ.
Меӧн лыддьӧм Брет-Гарт да зэв уна «бульварнӧй» романъяс нӧшта на ёнджыка кыпӧдлісны менсьым симпатияяс тайӧ среда дорас.
Профессиональнӧй вӧр Башкин, учительскӧй институтса вӧвлӧм велӧдчысь, чорыда нӧйтлӧм да чахоткаӧн висьысь морт, лючкиа висьтавліс мем:
— Мый тэ ныв моз чукрасян, али честьтӧ воштыны полан?
Нывлы честь — сылӧн став достояниеыс, а тэд — сӧмын сійӧс.
Ӧш честнӧй, дак сійӧ — турунӧн пӧт!
Башкин вӧлі рыжӧй, бритчӧма актёр моз и, дзоляник тушанас пелька да небыда вӧриг, сійӧ кажитчис каньпиӧн.
Ме дінӧ сійӧ относитчис кыдзи учитель, покровительственнӧя, и ме казялі, мый сійӧ сьӧлӧмсяньыс кӧсйӧ мем удача, шуд.
Зэв тӧлка, сійӧ лыддьылӧма уна бур книга, ставсьыс ёнджыка сылы воліс сьӧлӧм вылас «Граф Монте-Кристо»:
— Тайӧ книгаас эм и цель и сьӧлӧм, — шулывліс сійӧ.
Башкин радейтліс нывбабаясӧс да на йылысь висьтавліс чӧскыда тяпкӧдчигтыр, ыджыд радлунӧн, жугалӧм телӧнас кыдзкӧ дрӧжжитӧмӧн; тайӧ дрӧжжитӧмас вӧлі мыйкӧ висьлӧс, сійӧ кыпӧдліс менсьым зывӧктана чувство, но сёрнияссӧ сылысь ме кывзывлі внимательнӧя, налысь мичлунсӧ чувствуйтӧмӧн.
— Баба, баба!
— сьылӧмӧн моз шулывліс сійӧ, и чужӧмвывса виж кучикыс банйывліс, пемыд синъясыс дзирдалісны ыджыд радлунӧн.
— Баба вӧсна ме — быдтор вылӧ муна.
Сылы, чӧртлы моз — грек абу!
Ов радейтчӧмӧн, бурджыксӧ таысь некод нинӧм оз тӧд!
Сійӧ кужліс лӧсьыда висьтавлыны да кокниа сочиняйтліс проституткаяслы шудтӧм радейтчӧм шоглун йылысь сьӧлӧмтӧ вӧрзьӧдана сьыланкывъяс, — сылысь сьыланкывъяссӧ сьывлісны Волга вывса став каръясын, и — колӧ шуны — сыӧн жӧ вӧлі лӧсьӧдӧма зэв паськыда тӧдса сьыланкыв:
<rus>Не красива я, бедна,</rus>
<rus>Плохо я одета,</rus>
<rus>Никто замуж не берёт</rus>
<rus>Девушку за это...</rus>
Бура ме вылӧ видзӧдіс гусясьысь морт Трусов, шань чужӧма, тшапа пасьтасьӧма да музыкантлӧн кодь вӧсни чуньяса.
Сылӧн вӧлі Адмиралтейскӧй слободаын лавка, кытчӧ ӧшӧдӧма вывеска «<rus>Часовых дел мастер</rus>», но ачыс сійӧ занимайтчис гусявлӧмторъяс иналӧмӧн.
— Тэ, Максимыч, вӧруйтны эн велӧдчы!
— шулывліс сійӧ мем, ассьыс дзормыштӧм тошсӧ солиднӧя шыльӧдігмоз да мудер, сувтса синъяссӧ читкыртӧмӧн.
— Ме аддза: тэнад мӧд туй, тэ морт духовнӧй.
— Мый сійӧ — духовнӧйыс?
— А — код пытшкын нинӧм вылӧ вежалӧм абу, сӧмын любопытство...
Тайӧ вӧлі невернӧ ме йылысь, ме вежалі ёна и унатор вылӧ; колӧ шуны, менсьым вежалӧм кыпӧдліс Башкинлӧн бура сёрнитны кужанлуныс: сійӧ сёрнитіс кыдзкӧ аслыспӧлӧсногӧн, стих манераӧн, виччысьтӧм мича кывъясӧн да кыв оборотъясӧн.
Помнита ӧти любовнӧй приключение йылысь сыӧн гижӧм повестьлысь заводитчӧмсӧ:
«Гудыр синма войын пукала ме, — сыч моз гыркса пуын, — номеръясын, гӧль Свияжск карын, а — ар, октябрь, дышиника зэрӧ, тӧв лолалӧ, быттьӧ ӧбӧдитӧм татарин лӧвтӧ сьыланкыв, — помтӧм сьыланкыв: о-о-о-у-у-у...
... И вот локтіс ныв, кокньыдик, розӧвӧй, быттьӧкӧ шонді петігӧн кымӧр, а синъясас — душалӧн ылӧга сӧстӧмлун.
«Сьӧлӧмшӧрӧй, — шуӧ честнӧй гӧлӧсӧн, — абу мыжа ме тэ водзын.
Тӧда — пӧръясьӧ, а эска — правда!
Вежӧрӧн — чорыда тӧда, сьӧлӧмӧн — ог эскы некыдз!»
Висьталігас сійӧ ритмически катласис, куньтыртліс синъяссӧ да частӧ кокньыдика инмӧдчывліс аслас морӧсӧ сьӧлӧм весьтас.
Гӧлӧсыс сылӧн вӧлі петӧ пыдысянь, чусмӧм кодь, а кывъясыс — яръюгыдӧсь, и мыйкӧ соловей сьылӧм кодь вӧлі наын.
Вежӧктылі ме Трусов вылӧ, — тайӧ мортыс зэв интереснӧ висьтавліс Сибирь йылысь, Хива, Бухара йылысь, ёся сералӧмӧн да зэв лёка висьтавліс архиерейяс олӧм йылысь, а ӧтчыд таинственнӧя шуис Александр III царь йылысь:
— Тайӧ царыс аслас делӧ кузя мастер!
Трусов меным вӧлі кажитчӧ сэтшӧм «злӧдейяс» пытшкысь ӧтиӧн, кодъяс роман помын — лыддьысьлы немвиччысьтӧг — лоӧны зэв бур сьӧлӧма геройясӧн.
Мукӧд дырйи, пӧдтан войясӧ, тайӧ йӧзыс вуджлісны Казанка ю вомӧн, видзьяс вылӧ, кустъяс дорӧ, и сэн юисны, сёйисны, асланыс делӧяс йылысь сёрнитігмоз, но частӧджык — олӧм сложность йылысь, йӧзлӧн ӧта-мӧд костын дзуг отношениеяс йылысь, торъя нин уна нывбабаяс йылысь.
На йылысь сёрнитлісны скӧралӧмӧн, гажтӧма, ӧткымынысь — сьӧлӧмтӧ вӧрзьӧдана и век пӧшти сэтшӧм чувствоӧн, быттьӧкӧ видзӧдлывлісны шуштӧм виччысьтӧмторъясӧн тыр пемыдӧ.
Ме олі накӧд кык-куим вой чусмӧм кодзувъяса пемыд небеса улын, бадь кустъясӧн тырӧм логын, пӧдтан шоныдын.
Волга вӧлі матын и сы вӧсна пемыдыс вӧлі варуа. Пемыд пӧвсттіыс быд бокӧ кыссисны зарни чераньясӧн мачта пӧнаръяслӧн бияс, сьӧд пемыд джуджыд берегӧ сатшйӧдлӧма би комӧкъяс да сӧнъяс — тайӧ Услонын — озыр сиктын — югъялӧны трактирлӧн да керкаяслӧн ӧшиньяс.
Омӧлика буткӧдчӧны ваын пароход кӧлесаяс, баржаяс кӧрӧван вылын кӧинъяс моз дӧзмӧдана омлялӧны матросъяс, кӧнкӧ кӧрт кузя кучкалӧны мӧлӧтӧн, гажтӧма юргӧ сьыланкыв, — ньӧжйӧник чусмӧ кодлӧнкӧ лолыс, — сьыланкывсьыс пӧимӧн моз пуксьӧ сьӧлӧм вылӧ шог.
И нӧшта на гажтӧмджык кывзыны йӧзлысь ньӧжйӧ визувтысь сёрнисӧ, — йӧз думыштчӧмаӧсь олӧм йылысь и быдӧн висьталӧны ассьыныс, пӧшти оз кывзыны ӧта-мӧдыслысь.
Кустъяс улын пукаліг либӧ куйліг найӧ куритӧны папиросъяс, шочиника — оз горша — юӧны вина, сур и сёрнинаныс мунӧны кытчӧкӧ бӧрлань, казьтылӧны важсӧ.
— А вот мекӧд вӧлі случай, — шуӧ кодкӧ, войся пемыднас муӧ личкӧм морт.
Висьталӧмсӧ кывзӧм бӧрын йӧз сӧгласитчӧны:
— Овлӧ и тадз, — быдтор овлӧ...
«Вӧлі», «овлӧ», «вӧвлі» — кыла ме, и мем кажитчӧ, мый тайӧ войнас йӧзыс воисны асланыс олӧмын медбӧръя часъясӧ, — ставыс нин вӧлі, сэсся нинӧм оз ло!
Тайӧ ӧтдортіс менӧ Башкинысь да Трусовысь, но век жӧ — мем кажитчӧны найӧ, и логика серти кӧ, мый ме испытайтлі, вӧлі эськӧ тырвыйӧ лӧсялана, муні кӧ ме накӧд.
Вывлань кыпӧдчӧм кузя, велӧдчыны заводитӧм кузя оскорбитӧм надея — сідзжӧ тойлаліс менӧ на дорӧ.
Тшыгъялан, скӧралан да гажтӧм шог часъясӧ ме чувствуйті, мый збыльысь верма мунны преступление вылӧ не сӧмын «собственностьлӧн священнӧй институтлы» паныд.
Но томлунлӧн романтизм мешайтіс мем кежны туй вылысь, код кузя мем вӧлі сиӧма мунны.
Гуманнӧй Брет-Гарт да бульварнӧй романъясысь кындзи, ме лыдди нин уна серьёзнӧй книга, — найӧ кыпӧдісны ме пытшкын стремление мыйкӧ неяснӧйлань, но тӧдчымӧнъя ыджыдджыктор вылӧ став дорсьыс, мый ме аддзылі.
И сэк жӧ менам лоины выль тӧдмасьӧмъяс, чужины выль впечатлениеяс.
Евреинов квартиракӧд орчча тыртӧм местаӧ волывлісны гимназистъяс ворсны городкиӧн, и менӧ шемӧсмӧдіс на пиысь ӧти — Гурий Плетнев.
Мугӧм чужӧма, японец кодь лӧз юрсиа, посньыдик сьӧд чутӧсь чужӧма, быттьӧ порокӧн зыралӧма, век весел, ворсігъясын пельк, сёрниын тӧлка, сы пытшкын тырыс вӧліны унапӧлӧс талантъяслӧн зародышъяс.
И сійӧ, кыдзи пӧшти став талантливӧй роч йӧз, оліс сійӧ средствояс вылӧ, кодъясӧс сылы сетіс природа, эз зіль кыпӧдны и развивайтны найӧс.
Сылӧн вӧлі вывті бур слух да зэв бур музыкальнӧй чутьё. Сійӧ радейтіс музыка, и артист моз ворсіс гуслиӧн, балалайкаӧн, гудӧкӧн, эз видлы ворсны благороднӧйджык да сьӧкыдджык инструмент вылын.
Вӧлі сійӧ гӧль, пасьтасьліс омӧля, но сійӧ удаллунлы, сьӧкыд тушалӧн збой движениеяслы, паськыд жестъяслы зэв бура лӧсялісны: чукрасьӧм косясьлӧм дӧрӧмыс, дӧмасӧсь гачыс да киссьӧм омӧлик сапӧгыс.
Сійӧ вӧлі мунӧ сэтшӧм морт вылӧ, коді кузя кыссьысь сьӧкыд висьӧм бӧрын сӧмын на чеччӧма кок йылас, либӧ мунӧ тӧрыт на тюрьмаысь лэдзӧм узник вылӧ — ставыс олӧмын сылы вӧлі выльӧн, лӧсьыдӧн, ставыс кыпӧдліс сы пытшкын гора гаж — сійӧ чеччаліс му вывті, быттьӧ ракета-шутиха.
Кор тӧдмаліс, кутшӧм мем сьӧкыд да ӧпаснӧ овны, сійӧ вӧзйис овмӧдчыны аскӧдыс да гӧтӧвитчыны сиктса учительӧ.
И вот ме ола тешкодь, гажа трущобаын — «Марусовкаын», коді тӧдса, дерт, казанскӧй студентъяслы, не ӧти поколениелы.
Тайӧ вӧлі Рыбнорядскӧй улича вылын ыджыд, джынвыйӧ киссьӧм керка, кодӧс быттьӧкӧ мырддьӧмаӧсь сійӧ владелецъяслысь: тшыг студентъяс, проституткаяс да призракъяс кодь кутшӧмкӧ йӧз.
Плетнев оліс коридорын, чардакӧ каян пос улын, сэні сулаліс сылӧн койка, а коридор помас, ӧшинь дорас: пызан, улӧс, и тайӧ — ставыс.
Куим ӧдзӧс вӧлі петӧ коридорӧ, кык комнатаын олісны проституткаяс, коймӧдас — семинаристъяс пӧвстысь чахоткаӧн висьысь математик, кузь тушаа, косіник, пӧшти страшнӧй морт. Сійӧ вӧлі чорыд рыжӧй тошка, няйт сырилеткиыс муртса тупкыліс яйсӧ; сырилетки розьясӧдыс шуштӧма тыдалісны лӧзоват кучикыс да скелетлӧн ордлыясыс.
Сійӧ пӧткӧдчыліс, тыдалӧ, сӧмын аслас гыжъяснас: найӧс йирліс вирӧдз. Сійӧ лун и вой мыйкӧ чертитіс, вычисляйтіс да дугдывтӧг пыдісянь гортӧма кызіс.
Проституткаяс полісны сыысь, лыддьылісны сійӧс йӧйӧн, но жаляддза пуктывлісны сы ӧдзӧс дорӧ нянь, чай да сакар, сійӧ босьтліс джоджсьыс тубрасъяссӧ да пыртліс аслас комнатаӧ, мудзӧм вӧв моз корсйӧдлігтыр.
Найӧ кӧ вунӧдлісны либӧ мыйлакӧ эз вермыны вайны сылы ассьыныс пӧдаркияссӧ, математик, ӧдзӧссӧ восьтӧмӧн, чирӧм гӧлӧсӧн горзіс коридорас:
— Нянь!
Пемыд гуранъясӧ вӧйӧм синъясас сылӧн дзирдаліс маниаклӧн кодь гордость: сійӧ вӧлі шуда ассьыс величиесӧ вежӧртӧмӧн.
Шочиника сы ордӧ волывліс вежыньтчӧм кока гӧрба ичӧтик урӧд; пыктӧм ныр вылас сылӧн вӧлі вына ӧчки, юрсиыс дзор, скопецлӧн кодь виж чужӧм вылас тӧдчис мудеритан нюм.
Найӧ топыда пӧдлавлісны ӧдзӧссӧ да часъясӧн пукалісны шынитӧв, тешкодь чӧв-лӧньын.
Сӧмын ӧтчыд, сёр войын менӧ садьмӧдіс математиклӧн кирган скӧр гӧлӧсыс:
— А ме шуа — тюрьма!
Геометрия — клетка, да!
Шыр кыян нальк, да!
Тюрьма!
Гӧрба урӧд чилзігтыр сераліс, долис кутшӧмкӧ тешкодь кыв, а математик кыдз арӧстас:
— Чӧрту!
Весась!
Кор гӧстьыс быгыльтчис коридорӧ, чушкиг да чилзігтырйи, паськыд разлетайкаӧ тубыртчигмоз, — кузь да страшнӧй математик, дзугсьӧм юрсиас чуньяссӧ сюйӧмӧн, киргис ӧдзӧс порог дорсянь:
— Евклид — дурак!
<ns>Дур-рак</ns>...
Ме докажита, мый енмыд грек Эвклидсьыд вежӧраджык!
И швачкис ӧдзӧснас сэтшӧм чорыда, мый сійӧ комнатаын мыйкӧ грым-грам уси.
Регыд ме куті тӧдны, мый тайӧ мортыс кӧсйӧ — математика отсӧгӧн — докажитны, мый эм ен, но математик удитіс кувны водзджык тайӧс вӧчтӧдз.
Плетнев уджаліс типографияын войся корректорӧн газетаын, нажӧвитліс войнас дас ӧти ур.
И, ме кӧ эг удитлы нажӧвитны, ми олім суткинас нёль пунт нянь вылын, ньӧблім кык ур дон чай да куим ур дон сакар.
А менам эз тырмыв уджалӧм вылӧ кадыс, — колӧ вӧлі велӧдчыны.
Мем наукаяс сетчылісны вывті сьӧкыда, торъя нин ёна дӧзмӧдліс менӧ грамматика уродливӧй векни, кын формаяснас, ме некыдз эг сяммыв йӧршитны сэтчӧ ловъя да сьӧкыд, капризно-гибкӧй роч кыв.
Но регыд, менам радлӧм вылӧ, тыдовтчис, мый ме заводиті велӧдчыны «вывті водз» и мый, весиг сиктса учитель вылӧ экзаменъяс сдайтӧм бӧрын, эг получит эськӧ места, — арлыд вӧсна.
Плетнев да ме узьлім ӧти койка вылын, ме — войясын, сійӧ — лунын.
Войын узьтӧмла мудзӧм, нӧшта нин пемдӧдӧм чужӧма да гырдмӧм синъяса, сійӧ воліс водз асывнас, ме пыр жӧ котӧрӧн ветлі трактирӧ пӧсь вала, самӧвар миян, дерт, эз вӧв.
Сэсся ми пуксьылім ӧшинь дорӧ да няньӧн юим чай.
Гурий висьтавліс меным газетнӧй выльторъяс, лыддьывліс «Красное домино» нима алкоголик-фельетонистлысь забавнӧй стихъяс да шензьӧдліс менӧ олӧм дінӧ шутливӧя видзӧдӧмӧн, — мем вӧлі кажитчӧ, мый сійӧ видзӧдӧ олӧм вылас сідз жӧ, кыдзи и кыз нырвома баба Галкина вылӧ, коді вузавліс важ дамскӧй паськӧмъяс да вӧлі сводняӧн.
Тайӧ бабаыслысь сійӧ занимайтліс чардак пос улысь пельӧстор, но «квартирасьыс» мынтыны сылы вӧлі нинӧмӧн, и сійӧ мынтывліс гажа шуткаясӧн, гудӧкӧн ворсӧмӧн, сьӧлӧмӧдз йиджан сьыланкывъясӧн; сійӧ сьывліс тенорӧн, и сэки сы синъясын тӧдчис шпыньялӧм.
Баба Галкина том дырйиыс вӧлӧма операса хористкаӧн, сійӧ гӧгӧрволіс сьыланкывъясысь тӧлк, и эз шоча сійӧ нахальнӧй синъясысь пьяницалӧн да обжоралӧн кодь кыз, лӧзов-руд банбокъяс вылас шорӧн визувтлыны посни синватусьяс.
Галкина чышкавліс чужӧм вывсьыс синвасӧ тшӧг чуньяснас да сэсся чуньяссӧ мичаа чышкыліс няйт чышъянторйӧн.
— Ах, Гурочка, — ышлолаліг шулывліс сійӧ, — ті дзик артист кодь!
И вӧлінныд кӧ ті неуна мичаджыкӧн — устроиті эськӧ ме тіянлы судьбанытӧ!
Мыйта том зонмӧс нин ме ӧтлаӧдлі нывбабаяскӧд, кодъяслӧн сьӧлӧмныс гажтӧмтчӧ ӧтка олӧмын.
Татшӧм «зонъяс» пиысь ӧти оліс тані жӧ, миян вевдорын.
Тайӧ вӧлі студент, рабочӧй-скорняклӧн пи — шӧркоддем тушаа, паськыд морӧса, урӧдлӧн кодь векни лядьвейяса зон. Сійӧ вӧлі скодитӧ треугольник вылӧ, ёсь пельӧсыс кодлӧн видзӧдӧ увлань, и пельӧссӧ неуна чегыштӧма, — студентлӧн кок лапаясыс ичӧтикӧсь, быттьӧкӧ нывбабалӧн.
И пельпомъясас пыдӧ пырӧм юрыс ичӧтик жӧ: сійӧс баситӧ щӧть кодь рыжӧй юрси, а еджыд, виртӧм чужӧм вылас зумыша быльквидзӧны мылькъя вежоват синъяс.
Зэв ыджыд трудӧн, кӧзяинтӧм пон моз тшыгъялігтыр, бать вӧлялы паныд, сійӧ кыдзкӧ вермӧма помавны гимназия да пырны университетӧ, но сылӧн тыдовтчис лӧсьыд небыд бас, и сылы окота лои велӧдчыны сьывны.
Галкина кыйис сійӧс та вылын да ӧтувтіс ар нелямына озыр купчихакӧд. Купчихалӧн пиыс вӧлі студент коймӧд курсын, нылыс — помалӧ вӧлі гимназия.
Купчиха вӧлі косіник, топалӧма, пӧв кодь, а тушаыс веськыд, быттьӧ салдатлӧн. Сылӧн чужӧмыс манахиня-аскеткалӧн кодь косіник, гырысь, руд синъясыс дзебсьӧмаӧсь пемыд гуранъясӧ. Сійӧ сьӧд платьеа, важ модаа шӧвк головкаа, сы пельясын дрӧжжитісны яд кодь турунвиж рӧма изъяса исергаяс.
Ӧткымынысь, рытъясын либӧ водз асывъясын, сійӧ волывліс аслас студент дорӧ, и ме унаысь аддзывлі, кыдзи тайӧ нывбабаыс, быттьӧкӧ ворота вомӧн чеччыштӧм бӧрын, муніс двор кузя зэв зумыд воськолӧн.
Чужӧмыс сылӧн кажитчис страшнӧйӧн, вомдоръяссӧ сэтшӧма топӧдӧма, мый найӧ пӧшти эз тыдавны, синъяссӧ паськыда арыштӧма, надеятӧг, шога найӧ видзӧдӧны водзӧ, но — чайтсьӧ, мый сійӧ синтӧм.
Оз позь вӧлі шуны, мый сійӧ уродливӧй, но сыын бура вӧлі тӧдчӧ напряжение, коді уродуйтіс сійӧс, быттьӧкӧ нюжӧдліс сылысь тушасӧ да доймытӧдз топӧдліс чужӧмсӧ.
— Видзӧд, — шуис Плетнев, — быттьӧ йӧй!
Студент синнас эз аддзыв купчихаӧс, дзебсясис сыысь, а мӧдыс вӧтлысис сы бӧрся, быттьӧ немжалиттӧм кредитор либӧ шпион.
— Кампузитчӧм морт ме, — юыштӧм бӧръясын каитчывліс студент.
— И — мыйла колӧ мем сьывнысӧ?
Татшӧм рожаӧн да фигураӧн — оз лэдзны менӧ сцена вылӧ, оз лэдзны!
— Эновт тайӧ ноксьӧмтӧ!
— сӧветуйтліс Плетнев.
— Да.
Но жаль мем сійӧ!
Ог вермы терпитны, а — жаль!
Тэ кӧ эськӧ тӧдін, кыдз сійӧ — эх...
Ми — тӧдам вӧлі, сы вӧсна мый кывлывлім, кыдз тайӧ нывбабаыс, пос вылын сулаліг, войын, кевмысис-корис пыдісянь петысь, дрӧгнитлывлысь гӧлӧсӧн:
— Христа ради...
голубчик, но — Христа ради!
Купчихалӧн вӧліны ыджыд завод, керкаяс, вӧвъяс, сетавліс акушерскӧй курсъяс вылӧ тысячаясӧн сьӧм и корысь моз корліс меліалӧм, кыдзи милӧстыня.
Чай бӧрын Плетнев водліс узьны, а ме мунлывлі удж корсьны и гортӧ бӧр волі сёр рытын, кор Гурийлы колӧ вӧлі мунны типографияӧ.
Ме кӧ вайлі нянь, калбас либӧ пуӧм «сюв», ми юклім вайӧмторсӧ шӧри, и сійӧ босьтліс ассьыс юкӧнсӧ сьӧрсьыс.
Ӧтнамӧн кольӧм бӧрын ме шлёнъявлі «Марусовка» коридоръясӧд да закоулокъясӧд, видзӧдалі, кыдзи олӧны меным тӧдтӧм выль йӧз.
Керкатыр вӧлі шӧтӧма йӧз, и сійӧ кажитчис кодзувкоткарӧн.
Сы пытшкысь кыліс кутшӧмкӧ шома, клящӧй дук, и гӧгӧрбок пельӧсъясын дзебсясисны йӧзлы враждебнӧй пемыд вуджӧръяс.
Асывсянь сёр войӧдз керкаын сулаліс шум; дугдывтӧг сяргисны вурсьысь нывбабаяслӧн машинаяс, опереткаса хористъяс видлалісны гӧлӧснысӧ, басовитӧя нюжйӧдліс гаммаяс студент, гораа декламируйтіс юсьӧм, йӧй нисьӧ прӧсуж актёр, истерическӧя горзісны гажмӧм проституткаяс, и — чужлі менам естественнӧй, но разрешиттӧм вопрос:
— Мыйла тайӧ ставыс?
Тшыг томйӧз пӧвстын шӧйтліс кушмӧм юра, ыджыд рушкуа, паськыд банлыяса рыжӧй морт, кокъясыс сылӧн вӧсниӧсь, вомыс зэв паськыд да пиньясыс вӧвлӧн кодьӧсь, — тайӧ пиньяс вӧснаыс сійӧс нимтісны «Рыжӧй кӧинӧн».
Сійӧ коймӧд во нин судитчӧ кутшӧмкӧ рӧднякӧд, симбирскӧй купечьяскӧд, да ставлы и быдӧнлы висьтавліс:
— Кӧть кула, а — рӧзӧрита найӧс помӧдз!
Корысьясӧн мирӧдыс мӧдӧдчасны, куим во кутасны милӧстина помысь овны, — сы бӧрын ме налы бӧр сета ставсӧ, мый судӧн перъя налысь, ставсӧ сета да юала: — мый, чӧртъяс?
Казялінныд!
— Конь, тайӧ — тэнад олӧмлӧн цель?
— юасисны сылысь.
— Ставнам ме, став сьӧлӧмӧн сетчи та вылӧ и сэсся нинӧм ог вермы вӧчны!
Сійӧ дзонь лунъясӧн тӧрчитліс окружнӧй судын, палатаын, аслас адвокат ордын, тшӧкыда, рытъясын, вайлывліс извозчик доддьын зэв уна кулёкъяс, тубыртасъяс, бутылкаяс да вӧчлывліс ас ордас, ӧшйӧм пӧтӧлӧка да пӧлыньтчӧм джоджа няйт комнатаас, шумнӧй пиръяс. Сэтчӧ корлывліс студентъясӧс, вурсьысь нывъясӧс, — ставсӧ, коді вӧлі кӧсйӧ пӧттӧдз сёйны да неуна юыштны.
Ачыс «Рыжӧй конь» юліс сӧмын ром, кодысь пызан дӧра вылас, паськӧм вылас и весиг джоджас кольлісны мыськавны позьтӧм пемыд-гӧрдов пятнаяс, — юсьӧм бӧрын сійӧ заводитліс лӧвтны:
— Муса лэбачьясӧй ті менам!
Радейта тіянӧс — ті честнӧй йӧз!
А ме — лёк подлец да <ns>кр-рокодил</ns>, — кӧсъя пӧгубитны рӧдняясӧс и — пӧгубита!
Ей-богу!
Кӧть кула, а...
«Коньлӧн» синъясыс жалитана мигайтӧны, и паськыд банлыяса мисьтӧм чужӧмыс кӧтасьліс код синваӧн, сійӧ чышкыліс синвасӧ банбокъяссьыс кипыдӧснас да нирталіс пидзӧсъясас, — сылӧн гачыс век вӧлі вый пятнаяса.
— Кыдзи ті оланныд?
— горзіс сійӧ.
— Тшыглун, кӧдзыд, омӧль паськӧм, — тайӧ ӧмӧй нӧ — закон?
Мыйӧ татшӧм олӧмсьыс позьӧ велӧдчыны?
Эх, государь кӧ эськӧ тӧдіс, кыдз ті оланныд...
И, зепсьыс уна рӧма бумага сьӧм пачка кыскӧм мысти, вӧзйыліс:
— Кодлы сьӧм колӧ?
Босьтӧй, вокъяс!
Хористкаяс да вурсьысь нывъяс горша нетшыштлісны сьӧмсӧ сійӧ гӧна киысь, «Конь», лёкысь сералігтыр, шуліс:
— Да тайӧ — абу тіянлы!
Тайӧ — студентъяслы.
Но студентъяс сьӧм эз босьтлыны.
— Чӧрту сьӧмыд!
— скӧрысь горзіс скорняклӧн пи.
Сійӧ ачыс, ӧтчыд, код юрӧн, вайис Плетневлы дас чӧлкӧвӧяяслысь чорыд комӧкӧ моз чукралӧм пачка, да шуис, пызан вылӧ найӧс шыбитӧмӧн:
— Со — колӧ?
Меным — оз ков...
Водіс миян койка вылӧ да кутіс ырзыны, лёкысь ырзыны, и лоис сійӧс юктӧдыштавны да киськавны ваӧн.
Кор сійӧ унмовсис, Плетнев босьтсьыліс веськӧдавны, шыльӧдны сьӧмсӧ, но таысь нинӧм эз артмы — найӧс сэтшӧм топыда чукралӧма, мый колӧ вӧлі кӧтӧдны ваӧн, медым торйӧдны ӧта-мӧд бердсьыс.
Тшына, няйт комнатаын — сылӧн ӧшиньясыс видзӧдӧны орчча керкаса каменнӧй стенӧ — дзескыд да сьӧкыд лолавны, шума да кошмарнӧ.
«Конь» горзӧ ставсьыс гора.
Ме юалі сылысь:
— Мыйла ті оланныд тан, а онӧ гостиницаын?
— Муса мортӧй — сьӧлӧм вӧсна!
Сьӧлӧмлы шоныдджык тіянкӧд...
Скорняклӧн пиыс сідз жӧ шуӧ:
— Вернӧ, Конь!
И ме — сідзжӧ.
Мӧдлаын эськӧ ме пропадиті...
Конь тшӧктӧ Плетневлы:
— Ворс!
Сьыв...
Гуслисӧ аслыс пидзӧс вылас пуктӧмӧн Гурий сьылӧ:
<rus>— Ты взойди-ко, взойди, солнце красное...</rus>
Гӧлӧсыс небыд сылӧн, сьӧлӧмӧдзыд йиджӧ.
Комнатаын сэк лоӧ лӧнь, ставӧн думыштчӧмӧн кывзӧны нор кывъяс да гусельнӧй струнаяслысь гортӧминик звӧнсӧ.
— Лӧсьыд, чӧрт!
— броткӧ купчихалӧн шудтӧм утешительыс.
Гурий Плетнев обладайтіс мудростьӧн, кодлӧн нимыс вӧлі гажлун, и сы вӧсна важ керкаса аслыспӧлӧс олысьяс пӧвстын сійӧ ворсіс волшебнӧй мойдъясса бур сьӧлӧма духлысь роль.
Душаыс сылӧн, кодӧс вӧлі краситӧма томлунлӧн яръюгыд краскаясӧн, фейерверкӧн моз югдӧдліс олӧмсӧ славнӧй шуткаясӧн, бур сьыланкывъясӧн, обычайяс да привычкаяс вылын ёся сералӧмӧн, олӧмлӧн грубӧй неправда йылысь смел речьясӧн.
Сылы сӧмын на тыри кызь арӧс, ортсысяньыс сійӧ кажитчис подростокӧн, но ставыс керкаын видзӧдісны сы вылӧ, кыдзи сэтшӧм морт вылӧ, коді сьӧкыд пӧраӧ вермас сетны тӧлка сӧвет и век сяммас мыйӧнкӧ отсавны.
Бурджык йӧз — радейтісны сійӧс, омӧльджыкъяс — полісны, и весиг пӧрысь будочник Никифорыч век чолӧмавліс Гурийӧс ручлӧн кодь нюмӧн.
«Марусовкалӧн» дворыс — «проходнӧй», чой паныд кайиг, сійӧ йитліс кык улича: Рыбнорядскӧйӧс Старо-Горшечнӧйкӧд; бӧръя улича вылас, неылын миян оланін воротасянь, пельӧсас мичаа сатшвидзӧ Никифорычлӧн будкаыс.
Никифорыч — миян кварталын старшӧй городӧвӧй: морӧсас ӧшлӧм медальяса, кузь тушаа, косіник старик, чужӧмыс сылӧн — тӧлка, нюмыс — любезнӧй, синъясыс — мудерӧсь.
Шумнӧй колонияса бывшӧй да будущӧй йӧз бӧрся сійӧ видзӧдіс зэв сюся; луннас некымынысь сылӧн мича, лӧсьыд фигураыс тыдовтчыліс дворын, муніс тэрмасьтӧг да видзӧдаліс квартираяс ӧшиньясӧ сідзи жӧ, кыдзи видзӧдӧ зоологическӧй садса смотритель зверьяс клеткаяс вылӧ.
Тӧвнас ӧти квартираысь арестуйтісны кипӧла офицер Смирновӧс да салдат Муратовӧс, найӧ вӧліны георгиевскӧй кавалеръяс, Скобелевлӧн Ахал-Техинскӧй экспедицияса участникъяс; арестуйтісны найӧс — а сідзжӧ Зобнинӧс, Овсянкинӧс, Григорьевӧс, Крыловӧс да нӧшта мукӧдӧс тайнӧй типография лӧсьӧдны заводитлӧмысь. Сы могысь Муратов да Смирнов луннас, воскресеньеӧ, воӧмаӧсь гусявлыны шрифтъяс карса уна йӧза улича вылӧ Ключников типографияӧ.
Сэки найӧ и сюрӧмаӧсь.
А ӧтчыд войын жандармъяс кутӧмаӧсь «Марусовкаысь» кузь, зумыш олысьӧс, кодӧс ме нимтылі «Ветлӧдлысь кӧлӧкӧльняӧн».
Асывнас, та йылысь кывлӧм бӧрын, Гурий ыззьӧмӧн пыркнитіс ассьыс сьӧд юрсисӧ да шуис меным:
— Вот мый, Максимыч, комын сизим чӧрт, котӧртлы, вокӧ, ӧдйӧджык...
Висьталіс, кытчӧ колӧ котӧртлыны да содтіс:
— Смотри — видзчысьӧмӧнджык!
Гашкӧ, сэн сыщикъяс...
Таинственнӧй поручение вылӧ ме лои зэв рад, и мӧдӧдчи лэбны джыдж моз ӧдйӧ адмиралтейскӧй слободаӧ.
Сэтысь, медниклӧн пемыд мастерскӧйысь, ме аддзи кудриа юрсиа, вывті лӧз синма том мортӧс; сійӧ вӧлі лудитӧ кастрюля, но — дзик эз вӧв рабочӧй кодь.
А пельӧсын, тискияс дорын, ноксис дзоляник старичок. Сы еджыд юрси вылын вӧлі ремешок.
Ме юалі медниклысь:
— Абу-ӧ тіян удж?
Старичок скӧра вочавидзис:
— Миян — эм, а тэныд вылӧ — абу!
Томыс, пыр мунан моз ме вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, бара лэдзис юрсӧ кастрюля весьтӧ.
Ме ньӧжйӧник чужйышті сылы кокас, — сійӧ чуймӧмпырысь да скӧрысь сувтӧдіс ме вылӧ синъяссӧ, кутіс кастрюлясӧ воропӧдыс, быттьӧкӧ лӧсьӧдчис шыбитны сійӧн меным.
Но, кор аддзис, мый ме сылы мигайта, шуис лӧня:
— Мун, мун...
Нӧшта ӧтчыд сылы мигнитӧм бӧрын ме петі ӧдзӧс сайӧ, сувті ывла вылас; кудриа юрсиа нюжмасигтыр петіс жӧ да, папирос куритіг, чӧла веськӧдіс синъяссӧ ме вылӧ:
— Ті — Тихон?
— Но, да!
— Пётрӧс арестуйтісны.
Сійӧ скӧрысь зумыштчис да ёся кутіс видзӧдны ме вылӧ.
— Кутшӧм сэтшӧм Пётрӧс?
— Кузь тушаа, мунӧ дьякӧн вылӧ.
— Нӧшта мый?
— Сэсся нинӧм.
— А кутшӧм меным делӧ Пётрӧдз, дьякӧнӧдз и став мукӧдторйӧдзыс?
— юаліс медник, и сійӧ юалан ногсьыс ме дзикӧдз гӧгӧрвои: тайӧ абу рабочӧй.
Ме котӧрӧн мӧдӧдчи гортӧ. Мем вӧлі любӧ, мый кужи олӧмӧ пӧртны поручениесӧ.
Тадзи ме медпервойысь участвуйті «конспиративнӧй» делӧясын.
Гурий Плетнев вӧлі тӧдса тайӧ делӧяснас, но менам корӧм вылӧ — пыртны менӧ тайӧ делӧяс кытшас — вочавидзліс:
— Тэныд, вокӧ, водз на!
Тэ — велӧдчышт...
Евреинов тӧдмӧдіс менӧ ӧти таинственнӧй морткӧд.
Тайӧ тӧдмасьӧмыс вӧлі йитчӧма унаторйысь видзчысьӧмӧн, та вӧсна мем водзвыв кажитчыліс тайӧ мыйкӧ зэв серьёзнӧйторйӧн.
Евреинов нуӧдіс менӧ кар сайӧ, Арскӧй поле вылӧ. Мунігӧн сійӧ водзвыв висьталіс, мый тайӧ тӧдмасьӧмыс месянь корӧ зэв ыджыд осторожность, сійӧс колӧ видзны тайнаын.
Сэсся сійӧ индіс неыджыд, руд фигура вылӧ, коді ньӧжйӧник восьлаліс тыртӧм поле вывті. Евреинов бергӧдчыліс да чӧла шуис:
— Со сійӧ!
Мунӧй сы бӧрся и, кор сійӧ сувтас, матыстчӧй сы дінӧ да шуӧй: ме локтӧм морт...
Таинственнӧйтор — век зэв лӧсьыд, но тан сійӧ мем кажитчис тешкодьӧн: зэв жар, шондіа лунӧ, му вылын руд турунтор моз катласьӧ ӧтка морт, — со и ставыс.
Кладбище ворота дорын сійӧс суӧдӧм бӧрын ме аддзи ас водзысь кос чужӧма да лэбачлӧн кодь гӧгрӧс синъяса дзоляник зонмӧс. Видзӧдіс сійӧ стрӧга.
Сійӧ вӧлі гимназистлӧн кодь руд пальтоа, но югыд кизьяссӧ резьӧдӧма да на местаӧ вурӧма сьӧд, лы кизьяс, киссьӧм картуз вылас тӧдчӧ герблӧн туйыс, и вообще сійӧс вӧлі мыйкӧ кадысь водз куштӧма — быттьӧкӧ сійӧ тэрмасьӧ петкӧдлӧны асьсӧ тырвыйӧ кисьмӧм мортӧн.
Ми пукалам гуяс костын, сук кустъяс вуджӧрын.
Морт сёрнитіс коса, делӧвитӧя, и ставнас, сквӧзь, эз кажитчы меным.
Сійӧ стрӧга юасис, мый ме лыддьылі, да тшӧктіс меным занимайтчыны кружокын, кодӧс котыртӧма сійӧ, ме сӧгласитчи, и ми торйӧдчим, — сійӧ муніс первойӧн, тыртӧм поле вылӧ видзчысьӧмӧн гӧгӧрбок видзӧдалігтыр.
Кружокын, кӧні вӧліны ещӧ куим ли нёль зон ме вӧлі медтом да ньӧти эг вӧв дась Дж.-Ст. Милльлысь книга изучитӧм вылӧ. Тайӧ книгаас примечаниеяссӧ гижӧма Чернышевский.
Ми чукӧртчывлім учительскӧй институтса ученик Миловский квартираӧ, — бӧрынджык сійӧ гижлывліс висьтъяс Елеонский псевдоним улын и, вит кымын том гижӧм бӧрын, помаліс асьсӧ виӧмӧн, — меӧн аддзылӧм кымын морт мунісны олӧмсьыс ас вӧлясьыс!
Тайӧ вӧлі чӧв олысь морт, мӧвпаліс полӧмӧн, сёрнитіс видзчысьӧмӧн.
Оліс сійӧ няйт керка пӧдвалын да занимайтчис «телӧлысь да душалысь равновесие» кутӧм могысь столярнӧй уджӧн.
Сыкӧд вӧлі гажтӧм.
Милльлысь книгасӧ лыддьӧм эз интересуйт менӧ, регыд мысти экономикалӧн основнӧй положениеясыс лоисны меным зэв тӧдсаӧсь, ме гӧгӧрвои тайӧс ас вылын, мый найӧс вӧлі гижӧма аслам кучик вылӧ, и меным кажитчис, мый нинӧмла вӧлі гижны кыз книга сьӧкыд кывъясӧн сы йылысь, мый тырвыйӧ гӧгӧрвоана быдӧнлы, коді видзӧ ассьыс вынъяссӧ «бокӧвӧй дядьӧлы» бур олӧм ради.
Ёна сьӧкыдпырысь ме пукавлі кык-куим час тайӧ гуын, коді тырӧма клей дукӧн, да видзӧді, кыдзи няйт стенӧд ветлӧдлӧны мокрицаяс.
Ӧтчыд вероучитель сёрмис локны индӧм часӧ, и ми чайтім, мый сійӧ оз нин лок, да лӧсьӧдім дзоляник пир: ньӧбим бутылка вина, нянь да ӧгурцы.
Друг ӧшинь весьтӧд ӧдйӧ тыдовтчылісны миян учительлӧн руд кокъясыс; муртса ми удитім дзебны винанымӧс пызан улӧ, кыдз учитель лои миян пӧвстын, и заводитіс тӧлкуйтны Чернышевскийлысь мудрӧй выводъяс.
Ми ставӧн пукалам вӧрзьытӧг, истуканъяс моз, полігтырйи виччысям, дыр-ӧ кодкӧ миян пӧвстысь оз пӧрӧд кокнас вина бутылкасӧ.
Пӧрӧдіс сійӧс наставник, пӧрӧдіс да, пызан улӧ видзӧдлӧм бӧрын, эз шу ни ӧти кыв.
Ок, бурджык эськӧ вӧлі, сійӧ кӧ чорыда ёрччыштіс!
Сылӧн чӧв олӧмыс, суровӧй чужӧмыс да ӧбӧдитчӧмӧн читкыртӧм синъясыс вывті ёна янӧдісны менӧ.
Яндзимысла гӧрдӧдӧм чужӧма ёртъяс вылӧ букышӧн видзӧдлывліг ме чувствуйті ачымӧс мыжаӧн вероучитель водзын и сьӧлӧмсянь ме жалиті сійӧс, кӧть винасӧ эз вӧв ньӧбӧма менам инициатива серти.
Лыддьысигӧн вӧлі гажтӧм, окота вӧлі мунны Татарскӧй слободаӧ, кӧні олӧны кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс, сӧстӧм олӧмӧн бур сьӧлӧма, мелі йӧз; найӧ сёрнитӧны неправильнӧй роч кывйӧн; рытъясын, джуджыд минаретъяс вывсянь, найӧс корӧны мечетьясӧ муэдзинъяслӧн тешкодь гӧлӧсъяс, — меным чайтсис, мый татаралӧн став олӧмыс мӧдногса, меным тӧдтӧм, абу скодитана сы вылӧ, мый ме тӧда и мый оз радуйт менӧ.
Сьӧлӧмӧс менсьым кыскӧ Волга вылӧ трудӧвӧй олӧм музыкалань; тайӧ музыкаыс и ӧнӧдз на гажӧдӧ менсьым сьӧлӧмӧс; ме бура помнита сійӧ лунсӧ, кор медводдзаысь куті чувствуйтны уджлысь героическӧй поэзия.
Казань улӧ Волгаӧ пуксьӧма из вылӧ персидскӧй тӧвар тыра ыджыд баржа, сылӧн розялӧма пыдӧсыс; грузчикъяслӧн артель босьтіс менӧ ректыны баржаысь груз.
Вӧлі сентябрь тӧлысь, пӧльтіс рытыв-вой тӧв, руд ю вылын скӧра чеччалісны гыяс, тӧв лёкысь нетшкис гы бурысьяссӧ, резіс юсӧ кӧдзыд зэрӧн.
Морт ветымына артель зумыша пукалӧ тыртӧм баржа палуба вылын, тубыртчӧма рӧгӧзаясӧ да брезентӧ; баржасӧ кыскис ичӧтик буксирнӧй пароход, кашкигтырйи сявкйис зэрысь ывлаас бикинь кольтаяс.
Пуксьӧ рыт.
Свинеч кодь ва небесаыс пемдігтыр лэччӧ ю весьтӧ.
Грузчикъяс ропкисны да ёрччисны, ёрисны зэрсӧ, тӧвсӧ, олӧмсӧ, дыша зуйялісны палуба вывті, кӧсйисны дзебсьыны зэрсьыс да васьыс.
Мем чайтсис, мый тайӧ джынвыйӧ узьысь йӧзыс оз вермыны уджавны, оз спаситны весь вошысь грузсӧ.
Войшӧрлань воим перекат дорӧдз; домалім тыртӧм баржасӧ орччӧн изъяс вылын пукалысь баржакӧд; артельнӧй старӧста, ядовитӧй старик, пистиӧсь чужӧма, мудер да понъясьысь морт, варышлӧн кодь синъяса и ныра, куш юр вывсьыс ва картузсӧ нетшыштӧмӧн, горӧдіс вӧсньыдик, бабйӧй гӧлӧсӧн:
— Юрбитӧй, ребята!
Пемыдас, баржа палуба вылын, грузчикъяс чукӧртчисны ӧтчукӧрӧ да заводитісны мурзыны ошъяс моз, а старӧста медводз помаліс юрбитны да чилӧстіс:
— Пӧнаръяс!
Но, молодчикъяс, петкӧдлӧй удж!
Честнӧя, челядь пиян!
Ен тікӧд — заводитӧй!
И сьӧкыд, дыш, кӧтасьӧм йӧз заводитісны «петкӧдлыны удж».
Найӧ, быттьӧ бойӧ, шыбитчисны вӧйӧм баржа палуба вылӧ да трюмъясӧ, — ивкйӧдлӧмӧн, горзӧмӧн, шмонитан кывъясӧн.
Ме гӧгӧр гӧн юрлӧсъяс моз лэбалісны рис тыра мешӧкъяс, изюм, кучик да каракуль тюкъяс, котралісны паськыд пельпомъяса ён йӧз, ышӧдісны ӧта-мӧднысӧ омлялӧмӧн, шутьлялӧмӧн, чорыда ёрччӧмӧн.
Сьӧкыд вӧлі эскыны, мый татшӧм гажаа, кокниа да ӧдйӧ уджалӧны буретш сійӧ сьӧкыда кыпалысь зумыш йӧзыс, кодъяс сӧмын на шогпырысь норасисны олӧм вылӧ, зэр да кӧдзыд вылӧ.
Зэрны кутіс тшӧкыдджыка, зэрыс лои кӧдзыдджык, тӧлыс чорзис, нетшкис дӧрӧмъяс, павтырталіс юръяс вылас, кушӧдліс кынӧмъяссӧ.
Зэра пемыд ывлаас, квайт пӧнарӧн слабиника югдӧдӧм улын, котралісны сьӧд йӧз, зымӧдісны кокъяснас баржаяс палуба вывті.
Уджалісны сідз, быттьӧкӧ тшыгъялӧмаӧсь уджсьыс, быттьӧкӧ важӧн нин виччысисны тайӧ удовольствиесӧ — шыблавны киысь киӧ нёль пудъя мешӧкъяс, котӧрӧн мышку выланыс новлыны тюкъяс.
Уджалісны ворсігмоз, челядь моз гажмӧмӧн, сэтшӧм коддзӧдана радлӧмӧн, кутшӧмысь лӧсьыдджык вермӧ лоны сӧмын нывбабалӧн кутлӧм.
Кӧрӧм коска дженьыдик пальтоа, тошка ыджыд морт, кӧтасьӧм, нильӧг, — тыдалӧ, груз кӧзяиныс либӧ сылӧн довереннӧйыс — друг кутіс лёкысь горзыны:
— Молодчикъяс — ведра сувтӧда!
Разбойничокъяс — кык лоас!
Уджалӧй!
Пемыдсяньыс быд боксянь некымын гӧлӧс ӧтпырйӧ кыза равӧстісны:
— Куим ведра!
— Куим лоас!
Уджалӧй, валяй!
И удж нӧшта ёнджыка мӧдіс пуны.
Ме сідзжӧ кватайті мешӧкъяс, новлі, шыбитлі, бара котӧртлі да кватитлі, и мем кажитчис, мый и ачым ме, и ставыс ас гӧгӧр кутіс гартчыны ёна йӧктігӧн моз, мый тайӧ йӧзыс вермасны уджавны татшӧм ёна да гажаа, мудзлытӧг, асьнысӧ жалиттӧг — тӧлысьяс, вояс, мый найӧ, карса кӧлӧкӧльняясӧ да минаретъясӧ кутчысьӧмӧн, вермасны кыскыны карсӧ места вывсьыс, кытчӧ кӧсъясны.
Тайӧ войыс коли сэтшӧм радлунӧн, кутшӧм менам эз на вӧвлы, душаӧй югдіс кӧсйӧмӧн — овны нэм чӧж уджысь лоӧм тайӧ ыджыд радлунын.
Бортъяс сайын йӧктӧны гыяс, палубаяс вылӧ швачӧдӧ зэр, ю весьтын шутьлялӧ тӧв, югдандор рӧмыдын ӧдйӧ да мудз тӧдтӧг котралӧны джынвыйӧ пасьтӧм, кӧтасьӧм йӧз да горзӧны, сералӧны, асланыс вынӧн, асланыс уджӧн любуйтчигтырйи.
А, сэні нӧшта, тӧлыс косяліс сьӧкыд кымӧръяссӧ, и небесалӧн лӧз, син ёран чут вылын дзирдыштіс шонділӧн гӧрдов югӧр — гажа зверьяс сійӧс встретитісны ӧтырышъя горзӧмӧн, тошсялӧм, кӧтасьӧм муса нырвомъяс пыркӧдіг.
Окота вӧлі кутлыны да окавны тайӧ кык кока зверьяссӧ, кодъяс сэтшӧм тӧлкаӧсь да пелькӧсь уджын, кодъяс асьнысӧ вунӧдӧмаӧсь сьӧлӧм босьтӧдана уджас.
Кажитчӧ, мый татшӧм радлана пуан уджыслы нинӧм оз вермы сувтны паныд, сійӧ вермас му вылын вӧчны чудесаяс, вермас ӧти войӧн вевттьыны став мусӧ мичаысь-мича дворецъясӧн да каръясӧн, кыдз та йылысь висьтавсьӧны вещӧй мойдкывъясын.
Йӧз уджалӧм вылӧ минута-мӧд видзӧдӧм бӧрын шонді югӧр эз вермы венны кыз сьӧкыд кымӧръяссӧ да вӧйи на пӧвстӧ, кыдзи мореӧ кага, а зэрыс мӧдіс кисьтны пельса дорысь моз.
— Шабаш!
— горӧдіс кодкӧ, но сылы скӧра вочавидзисны:
— Ме тэд шабашита!
И луншӧр бӧрӧдз, кык часӧдз, кытчӧдз эз ректыны став тӧварсӧ, джынвыйӧ пасьтӧм йӧз уджалісны шойччывтӧг, пельсаысь моз кисьтан зэр улын да чорыд тӧв йылын, и ме сьӧлӧмсянь гӧгӧрвои, кутшӧм озыр гырысь вынъясӧн мортлӧн му.
Сэсся вуджимӧ пароход вылӧ и сэн ставӧн унмовсим код йӧз моз, а Казаньӧ воӧм бӧрын, быттьӧкӧ руд няйт шор, гузь петім лыа берег вылӧ да мӧдӧдчимӧ трактирӧ юны куим ведра вина.
Сэні ме дорӧ матыстчис вӧр Башкин, гӧгӧр видзӧдліс ме вылӧ да юаліс:
— Мый тэкӧд вӧчисны?
Ме ыджыд радлунӧн висьталі сылы уджалӧм йылысь, сійӧ кывзіс менсьым да ышловзьӧмӧн зывӧктана шуис:
— Дурак.
И — сыысь на омӧльджык — <ns>идиёт</ns>!
Шутьлялігтыр, чери моз тушанас нюглясиг, сійӧ воши дзескыда сувтӧдалӧм пызанъяс костын, — на сайын ыджыд шумӧн пируйтӧны грузчикъяс, пельӧсын кодкӧ вӧсньыдик гӧлӧсӧн заводитіс сьывны мисьтӧм сьыланкыв:
— Эх, вӧлі тайӧ делӧыс войся кадӧ, дерт, —
Петіс садйӧ гуляйтны барыня сэк — эй!
Дас кымын гӧлӧс мӧдӧдчисны пельтӧ чунӧдана горзыны, кучкалісны пызанъясӧ кипыдӧснаныс:
Стӧрӧж карсӧ стӧрӧжитӧ,
Аддзӧ — барыня пласьтвидзӧ...
Серам, шутьлялӧм и гораа гымакылан кывъяс; асланыс отчаяннӧй цинизм серти, кӧнкӧ, абуӧсь татшӧм кывъясыс некӧн свет вылын.
Кодкӧ тӧдмӧдіс менӧ дзоляник бакалейнӧй лавкаса кӧзяинкӧд — Андрей Деренковкӧд. Лавкаыс вӧлі шыбласъясӧн тырӧм овраг дорын, гӧль, векньыдик улича помын.
Деренков вӧлі тӧлка синъяса, еджгов тошка, шань чужӧма, кос киа морт. Сылӧн вӧлі запрещённӧй да шоч книгаясысь библиотека, коді карын лыддьыссис медбурӧн, — книгаяснас пӧльзуйтчылісны казаньса уна лыда учебнӧй заведениеясса студентъяс да быдсяма революционно-настроеннӧй йӧз.
Деренковлӧн лавкаыс вӧлі меновщик-скопец керкабердса ляпкыдик пристройкаын, ӧдзӧсыс лавкасянь петіс ыджыд жырйӧ, сійӧс омӧлика югдӧдіс дворӧ петысь ӧшинь, тайӧ жыр саяс, сылы продолжениеӧн, вӧлі ичӧтик кухня, кухня сайын, пристройка да керкакостса пемыд посводзын, пельӧсас, дзебсьӧма чулан, и сэні гусьӧн видзсис коварнӧй библиотека.
Мыйкӧ мында книгасӧ вӧлі перепишитӧма перӧӧн кыз тетрадьясӧ, — татшӧмъяс вӧліны Лавровлӧн «<rus>Исторические письма</rus>», Чернышевскийлӧн «<rus>Что делать?</rus>», Писаревлӧн ӧткымын статьяяс, «<rus>Царь-голод</rus>», «<rus>Хитрая механика</rus>», — став тайӧ рукописьяссӧ унапӧв нин лыддьӧмаӧсь, найӧ ёна чукрасьӧмаӧсь.
Кор ме первой на локті лавкаӧ, ньӧбасьысьяскӧд ноксьысь Деренков мем довкнитіс юрнас комнатаӧ пыран ӧдзӧслань; ме пыри сэтчӧ и аддза: рӧмыдінын, пельӧсас, пидзикокӧн сьӧлӧмсяньыс юрбитӧ дзоляник старик, коді муніс Серафим Саровский портрет вылӧ.
Старик вылӧ видзӧдігӧн ме куті чувствуйтны мыйкӧ противоречивӧйӧс, неладнӧтор.
Деренков йылысь мем висьтавлісны, мый сійӧ «народник»; менам чайтӧм серти народник — революционер, а революционер не должен эскыны енлы, енлы эскысь старик мем кажитчис тайӧ керкаас лишнӧйӧн.
Юрбитны помалӧм бӧрын сійӧ ӧкуратнӧя шыльӧдыштіс еджыд юрсисӧ да тошсӧ, дзоргыштіс ме вылӧ да шуис:
— Андрейлӧн бать.
А ті коді лоанныд?
Со кыдз.
А ме чайті — вежсьӧм паськӧма студент.
— Мыйла нӧ студентлы вежны паськӧмсӧ?
— юалі ме.
— Но, да, — ньӧжйӧ вочавидзис старик, — ӧд кутшӧм паськӧм кӧть эн пасьтав — енмыд тӧдас!
Сійӧ муніс кухняӧ, а ме, ӧшинь дорын пукаліг — вӧйи мӧвпъясӧ и друг кылі горӧдӧм:
— Вот сійӧ кутшӧм!
Кухняӧ петан ӧдзӧс кӧсяк дорын сулаліс еджыд платьеа ныв, сӧдз юрсисӧ сылысь вӧлі дженьыда шырӧма, блед, польдчыштӧм кельыд чужӧм вылас нюмъялігтырйи дзирдалісны лӧз синъяс.
Сійӧ вӧлі зэв ёна мунӧ ангел вылӧ, кыдз найӧс рисуйтӧны донтӧм олеографияяс.
— Мыйла ті повзинныд?
Ме ӧмӧй сэтшӧм страшнӧй?
— сёрнитіс сійӧ вӧсни, оръясяна гӧлӧсӧн и видзчысьӧмӧн, ньӧжйӧ матыстчис мелань, стен бердӧ кутчысьӧмӧн, быттьӧкӧ сійӧ мунӧ оз чорыд джодж вывті, а воздухті нюжӧдӧм лайкъялысь гез вывті.
Тайӧ ветлыны кужтӧмлуныс нӧшта ёнджыка матыстіс сійӧс мӧд мирса существокӧд.
Сійӧ ставнас дрӧгнитавліс, быттьӧкӧ кокъясас сылы сатшалісны емъяс, а стеныс сотіс сылысь челядьлӧн кодь польдчӧм кияссӧ.
И киас чуньясыс кыдзкӧ дзик эз вӧрны.
Ме сулала сы водзын кывшутӧг, шӧйӧвошӧмӧн да чувствуйта ёна жалитӧм.
Тайӧ пемыд комнатаас ставыс аслыспӧлӧс!
Ныв пуксис улӧс вылӧ сэтшӧм видзчысьӧмӧн, быттьӧкӧ поліс, мый улӧсыс лэбзяс сы улысь.
Прӧстӧя, кыдз некод тайӧс оз вӧч, сійӧ висьталіс меным, мый сӧмын витӧд лун на заводитіс ветлӧдлыны, а сыӧдз пӧшти куим тӧлысь куйліс вольпасьын — оз уджавны ни киясыс ни кокъясыс.
— Тайӧ сэтшӧм нервнӧй висьӧм, — шуис сійӧ нюмъялігтыр.
Помнита, мем вӧлі окота, медым эськӧ сылысь висьӧмсӧ висьталісны кыдзкӧ мӧдног; нервнӧй висьӧм — вывті прӧстӧ татшӧм нывлы да татшӧм аслыснога комнатаын, кӧні став вещиыс полігтыр топӧдчӧмаӧсь стенъяс бердӧ, а пельӧсас, ӧбразъяс водзын, вывті югыда сотчӧ лампадаын би, и ыджыд ӧбедайтан пызанвывса еджыд пызан дӧра кузя некутшӧм помкатӧг визлалӧ сійӧ ыргӧн цепьяслӧн вуджӧрыс.
— Мем уна висьтавлісны тіян йылысь, — вот мем и окота видзӧдлыны, кутшӧмӧсь ті, — кылі ме челядьлысь кодь вӧсни гӧлӧс.
Тайӧ нылыс видзӧдіс ме вылӧ кутшӧмкӧ терпитны позьтӧм видзӧдласӧн, сійӧ лӧз синъяс серти тӧдчис, мый сійӧ быттьӧкӧ пырыд аддзӧ тэнӧ.
Татшӧм нывкӧд ме эг вермы — эг куж сёрнитны.
И чӧв оліг видзӧдалі Герценлысь, Дарвинлысь да Гарибальдилысь портретъяссӧ.
Лавкаысь бырскӧбтіс еджыд юрсиа, наян синъяса, мекӧд ӧттшӧтшъя зон, кухняӧ пыригмозыс сійӧ горӧдіс чегъясян гӧлӧсӧн:
— Тэ мыйла петін, Марья?
— Тайӧ менам дзоля вокӧй, Алексей, — шуис ныв.
— А ме — велӧдча акушерскӧй курсъяс вылын, да вот, висьми.
Мыйла ті чӧв оланныд?
Ті — яндысянныд?
Воис Андрей Деренков, ассьыс кос кисӧ питшӧгас сюйӧмӧн; чӧла малыштіс чойсӧ небыд юрсиӧдыс, дзугис сійӧс да кутіс юасьны — кутшӧм удж ме корся?
Сэсся воис гӧрд кудриа юрсиа, вежоват синъяса лӧсьыд статя ныв, стрӧга видзӧдліс ме вылӧ, кутіс еджыд нылӧс киӧдыс да, сійӧс нуӧдігмоз, шуис:
— Тырмас, Марья!
Нимыс эз лӧсяв нывлы, — вӧлі грубӧй сылы.
Ме петі жӧ, тешкодя волнуйтчигтыр, а лун мысти, рытын, бара нин пукалі тайӧ комнатаас, зіли гӧгӧрвоны — кыдзи и мыйӧн тані олӧны?
Олісны — кыдзкӧ аслысног.
Муса, рам старик Степан Иванович, еджгов и быттьӧкӧ пырыс тыдалана, пукаліс пельӧсын да видзӧдіс сэсянь, пемыд вомдоръяссӧ вӧрӧшитӧмӧн, ньӧжйӧник нюмъяліг, быттьӧ кевмысис:
— Эн вӧрзьӧдӧй менӧ?
Сы пытшкын оліс кӧчлӧн кодь полӧм, кутшӧмкӧ несчастье водзвыв кылӧм, — тайӧ мем вӧлі бура гӧгӧрвоана.
Пу кырсь кодь чорыдӧдз выйӧн да пызьӧн морӧсвывсӧ мавтӧм руд курткаа кос киа Андрей ветлӧдліс комнатаӧд кыдзкӧ бокногӧн, мыжа моз нюмъяліс, быттьӧ кага, кодӧс сӧмын на прӧститісны кутшӧмкӧ дурӧмысь.
Тӧргуйтны сылы отсасис Алексей — дыш, грубӧй зон.
Коймӧд вокыс — Иван, велӧдчис учительскӧй институтын и оліс сэні интернатын, гортас волывліс сӧмын праздникъяс дырйи; тайӧ вӧлі ичӧтик тушаа, сӧстӧм паськӧма, шыльыда сынасьӧм морт, муніс важ чиновник вылӧ.
Висьысь Марья оліс кӧнкӧ чардакас да шоча лэччывліс уліӧ, а кор сійӧ воліс, ме чувствуйті ачымӧс лӧсьыдтӧма, быттьӧ менӧ кӧртавлісны тыдавтӧм гезъясӧн.
Деренковъяслысь овмӧссӧ нуӧдіс керкаса кӧзяин-скопецкӧд ӧтлаын олысь ыджыд тушаа, кос нывбаба, пу аканьлӧн кодь чужӧма да скӧр манакинялӧн кодь стрӧг синъяса.
Сэн жӧ бергаліс сылӧн ныв, рыжӧй Настя; кор сійӧ видзӧдіс турунвиж синъяснас-мужичӧйяс вылӧ — ёсь нырыслӧн нырбордъясыс дрӧгнитавлісны.
Но збыльвылас Деренковъяс квартираын кӧзяеваӧн вӧліны университетса, духовнӧй академияса да ветеринарнӧй институтса студентъяс, — ызгысь йӧз чукӧр, кодъяс олісны роч народ вӧсна тӧждысян настроениеын, Россия будущӧй вӧсна дугдывтӧг тревожитчӧмын.
Газетаясса статьяясӧн, сӧмын на лыддьӧм книгаясысь выводъясӧн, карса да университетса олӧмысь событиеясӧн помала возбуждённӧйӧсь, найӧ рытъясын чукӧртчывлісны Деренков лавкаӧ Казаньса быд уличаяс вылысь чорыд вензьӧмъяс вылӧ да пельӧсъясын ньӧжйӧник шӧпкӧдчӧм вылӧ.
Сьӧрсьыныс вайлісны кыз книгаяс да, листбокъясӧ чуньяснас зурӧдіг, горзісны ӧта-мӧд вылас, утверждайтлісны истинаяс, кодлы кутшӧм кажитчыліс.
Тӧдӧмысь, ме омӧля гӧгӧрволі тайӧ вензьӧмъяссӧ, меным истинаясыс вошлісны уна кывъяс пытшкӧ, кыдзи гӧль йӧзлӧн кизьӧр шыд пытшкын гос войтъяс.
Ӧткымын студентъяс меным кажитчылісны сектантскӧй Поволжьеса старик начётчикъясӧн, но ме гӧгӧрволі, мый аддза йӧзӧс, кодъяс дасьтысьӧны вежны олӧмсӧ бурлань, и кӧть налӧн сьӧлӧмшӧрса кӧсйӧмыс вошліс шорӧн визувтысь кывъяс пытшкӧ, но — эз вӧйны сэтчӧ.
Задачаясыс, кодъясӧс найӧ кӧсйисны решайтны, вӧліны меным гӧгӧрвоанаӧсь, и ме чувствуйті ачымӧс заинтересованнӧйӧн тайӧ задачаяссӧ удачнӧя решитӧмын.
Меным тшӧкыда кажитчыліс, мый студентъяс кывъясын кылӧны менам немӧй мӧвпъясӧй, и ме видзӧді тайӧ йӧз вылас пӧшти кыпъялӧмӧн, кыдзи пленник, кодлы кӧсйысьӧны сетны свобода.
Найӧ жӧ видзӧдісны ме вылӧ быттьӧ столяръяс пу тор вылӧ, кодысь позьӧ вӧчны кутшӧмкӧ вӧвлытӧмтор.
— Самородок!
— рекомендуйтлісны найӧ менӧ ӧта-мӧдныслы, сэтшӧм жӧ гордостьӧн, кутшӧмӧн уличавывса детинкаяс петкӧдлӧны ӧта-мӧдыслы ыргӧн витура, кодӧс аддзӧмаӧсь мостӧвӧй вылысь.
Мем эз кажитчы, кор менӧ шулісны — «самородокӧн» да «народлӧн пиӧн», — ме чувствуйті ачымӧс олӧмлӧн пасынокӧн и, пӧраӧн, ёна кылі ас вылысь вынлысь сьӧкталунсӧ, коді веськӧдліс менам вежӧр развитиеӧн.
Сідз, книжнӧй магазин ӧшиньысь меным тӧдтӧм кывъясӧн нимтӧм книга «<rus>Афоризмы и максимы</rus>» аддзӧм бӧрын, ме ӧзйи кӧсйӧмӧн лыддьыны сійӧс да кори духовнӧй академияса студентлысь тайӧ книгасӧ.
— Здравствуйте,
— ироническӧя горӧдіс будущӧй архиерей, негрлӧн кодь юра морт, — кудриа юрсиа, кыз паръяса, гырысь пиня студент.
— Тайӧ, вокӧ, ерунда.
Тэ лыддьы, мый сетӧны, а сійӧ юкӧнӧ, кытчӧ тэд оз позь — эн сюйсьы!
Учительлӧн грубӧя шуӧмыс зэв эз кажитчы меным.
Книгасӧ ме, дерт, ньӧби, та вылӧ мыйкӧ мында сьӧм нажӧвиті пристаньясын уджалӧмӧн, а мыйкӧ мында Андрей Деренковлысь удждӧмӧн.
Тайӧ вӧлі медводдза серьёзнӧй книга, кодӧс ме ньӧби, сійӧ менам ӧнӧдз на век эм.
Вообще — мекӧд обращайтчисны вель стрӧга: кор ме лыдди «<rus>Азбука социальных наук</rus>», меным кутіс чайтсьыны, мый культурнӧй олӧм организуйтӧмын пастушескӧй племяяслысь рольсӧ ёна ыдждӧдӧма авторӧн, а сюсь брӧдягаясӧс, охотникъясӧс — ӧбӧдитӧмаӧсь сыӧн.
Ме висьталі ассьым сомнениеясӧс ӧти филологлы, — а сійӧ, аслас бабйӧй чужӧмлы внушайтан выражение сетны зільӧмӧн, дзонь час чӧж меным висьталіс «критикуйтӧм вылӧ право» йылысь.
— Медым имеитны право критикуйтны — колӧ эскыны кутшӧмкӧ истинаӧ, — мыйӧ ті эсканныд?
— юаліс сійӧ менсьым.
Сійӧ лыддьыліс книгаяс весиг ывла вылын, — мунӧ панель кузя, чужӧмсӧ книгаӧн тупкӧмӧн, да тойлалӧ йӧзсӧ.
Гортас, чардакын, тшыг тифӧн висигӧн туплясиг, сійӧ горзіс:
— Мораль должен гармоническӧя кутны ас пытшкас свободалысь да принуждениелысь элементъяс, — гармоническӧя, гар-гар-гарм...
Нежнӧй морт, помала сёйтӧмла джынвыйӧ висьысь да чорыд истина упорнӧя корсьӧмысь слабмӧм, сійӧ эз тӧд некутшӧм радлантор, книгаяс лыддьӧмысь кындзи, и кор сылы кажитчыліс, мый сійӧ вермис миритӧдны кык вына умлысь противоречиеяссӧ, сылӧн муса, пемыд синъясыс челядьлӧн моз шуда нюмъялісны.
Во дас мысти Казаньын олӧм бӧрын, ме сыкӧд бара паныдаси Харьковын, сійӧ вит во олӧма ссылкаын Кемын и бара нин велӧдчӧ университетын.
Мем кажитчис, мый сійӧ олӧ кодзувкоткарйын моз жуысь противоречивӧй мӧвпъяс пӧвстын; туберкулёзысь пӧгибайтысь, сійӧ зілис миритӧдны Ницшеӧс да Марксӧс, сьӧлаліс вирӧн да киргис, чабраліс киясӧс менсьым кӧдзыд сибдалан чуньяснас:
— Синтезтӧг — овны оз позь!
Сійӧ кулі университетӧ мунігӧн трамвай вагонын.
Ме эг этша аддзыв разум ради татшӧм великомученикъясӧс, — на йылысь паметь меным священнӧй.
Татшӧм йӧзыс морт кызь кымын чукӧртчывлісны Деренков квартираын, — на пиын вӧлі весиг японец Пантелеймон Сато, духовнӧй академияса студент.
Мукӧд дырйи волывліс ыджыд тушаа, паськыд морӧса морт, гӧгрӧс сук тошка да татарин ног бритӧм юра.
Сійӧс быттьӧкӧ топыда вӧлі вурӧма руд казакинӧ, кодӧс крючкиалӧма тшӧкаӧдзыс.
Сійӧ векджык пукаліс кӧнкӧ пельӧсын, куритіс дженьыд каллян да став вылас спокойнӧя видзӧдіс руд синъяснас.
Сылӧн синъясыс тшӧкыда да ёся сувтлісны менам чужӧм вылӧ, ме кылі, мый, тайӧ серьёзнӧй мортыс думсьыс веситӧ менӧ, и, мыйлакӧ, ме полі сыысь.
Сылӧн чӧв олӧмыс шензьӧдіс менӧ; гӧгӧр ставыс сёрнитісны гораа, уна, решительнӧя, и кымын ёсьджыка юргисны кывъяс, сымын ёнджыка, дерт, найӧ кажитчисны меным; ме зэв дыр эг гӧгӧрво, кутшӧм тшӧкыда ёсь кывъясын дзебсясьӧны жалкӧй да лицемернӧй мӧвпъяс.
Мыйла чӧв олӧ тайӧ тошка багатырыс?
Сійӧс нимтӧны «Хохолӧн» и, ме чайта, некод, Андрейысь кындзи, эз тӧд сылысь нимсӧ.
Регыд мем лои тӧдса, мый тайӧ мортыс неважӧн воӧма ссылкаысь, Якутскӧй областьысь, кӧн сійӧ олӧма дас во.
Тайӧ нӧшта ёнджыка кыпӧдіс менсьым интересӧс сы дінӧ, но эз кыпӧд менсьым смеллун тӧдмасьны сыкӧд, кӧть ме эг страдайт ни яндысьӧмӧн, ни полӧмӧн, а, мӧдарӧ, виси кутшӧмкӧ тревожнӧй любопытствоӧн, кӧсйи тӧдны ставсӧ и кыдз позьӧ регыдджык.
Тайӧ качествоыс нэм чӧж мешайтіс меным серьёзнӧя босьтчыны мый дорӧ кӧ ӧтитор дорӧ.
Кор вӧлі сёрнитӧны народ йылысь, ме шемӧсӧн да аслым эскытӧг чувствуйті, мый тайӧ тема кузя ме ог вермы думайтны сідз, кыдзи думайтӧны тайӧ йӧзыс.
Налы народ вӧлі мудростьлӧн, духовнӧй мичлунлӧн да бур сьӧлӧмлӧн воплощениеӧн, налы народ вӧлі пӧшти ен кодь да единодушнӧй существоӧн, коді кутӧ ас пиас став мичлунлысь, справедливостьлысь да величественностьлысь вужъяссӧ.
Ме ог вӧлі тӧд татшӧм народсӧ.
Ме аддзылі плӧтникъясӧс, грузчикъясӧс, каменщикъясӧс, тӧді Яковӧс, Осипӧс, Григорийӧс, а тан сёрнитӧны именнӧ единосущнӧй народ йылысь и пуктӧны асьнысӧ кытчӧкӧ сыысь улӧджык, сійӧ воляысь зависимӧйӧ.
Мем жӧ чайтсис, мый буретш тайӧ йӧзыс кутӧны ас пианыс мӧвплысь мичлун да вын, на пытшкӧ чукӧрмӧма да ыпйӧ-ломтысьӧ олӧм дорӧ человеколюбивӧй бур воля, человеколюбиелӧн кутшӧмкӧ выль правилӧяс серти олӧм стрӧитӧм свобода дорӧ воля.
Буретш человеколюбиесӧ ме эг аддзыв тайӧ мортторъясыслысь, кодъяс пӧвстын олі тайӧ кадӧдзыс, а тан сійӧ юргӧ быд кывйын, ыпъялӧ быд синмын.
Выль зэрӧн киссисны менам сьӧлӧм вылӧ народопоклонникъяслӧн сёрнияс, и ёна отсаліс мем сиктса шуштӧм олӧм йылысь, великомученик-мужик йылысь наивнӧй литература.
Ме понді чувствуйтны, мый сӧмын зэв ёна, став сьӧлӧмсяньыд мортӧс радейтӧмӧн, позьӧ гумовтны тайӧ радейтӧмсьыс колана вын сы вылӧ, медым аддзыны да гӧгӧрвоны олӧмлысь смыслсӧ.
Ме дугді мӧвпавны ас йылысь и заводиті внимательнӧйджыка относитчыны йӧз дорӧ.
Андрей Деренков доверчивӧя висьталіс мем, мый сійӧ вузасьӧмысь воӧм ичӧт доходъяс дзоньнас мунӧны отсӧг вылӧ йӧзлы, кодъяс эскӧны, мый: «медводз — народлӧн шуд».
Сійӧ гӧграліс на пӧвстын, быттьӧ архиерейскӧй служба вылын сьӧлӧмсяньыс енлы эскысь дьячок, эз дзеблы ёна радлӧмсӧ книга лыддьысьяс збой мудрость водзын; шуда нюмъялігтыр, кос кисӧ питшӧгас сюйӧмӧн, мӧд кинас ассьыс небыд тошсӧ нетшкиг, сійӧ юаліс менсьым:
— Лӧсьыд?
Мися, сійӧ жӧ!
И кор народникъяслы еретникъяс ногӧн паныд сувтліс ветеринар Лавров, коді вӧлі дзодзӧглӧн кодь котсысь тешкодь гӧлӧса, Деренков, повзьӧмысла синъяссӧ тупкигмоз, шӧпкӧдіс:
— Кутшӧм смутьян!
Народникъяс дінӧ сылӧн отношениеыс вӧлі менамлӧн кодь жӧ, но Деренков дорӧ студенчестволӧн отношениеыс кажитчис мем грубоватӧйӧн да лёкӧн, сэтшӧм кодьӧн жӧ, кыдзи господа видзӧдӧны работникныс дорӧ, трактирнӧй лакей дорӧ.
Ачыс Деренков тайӧс эз казявлы.
Гӧстьясӧс колльӧдӧм бӧрын сійӧ частӧ кольлывліс менӧ узьны, ми идравлім комнатасӧ да сэсся, джоджын, войлокъяс вылын куйліг, другъяс моз дыр сёрнитлім лампадка биӧн муртса югдӧдӧм пемыдас.
Верующӧйлӧн кодь чӧла радлӧмӧн сійӧ висьтавліс мем:
— Чукӧрмасны татшӧм бур йӧзыс сёяс, сюрсъяс, займитасны Россияын став тӧдчана местаяссӧ и пыр жӧ вежасны став олӧмсӧ!
Сійӧ вӧлі ар дасӧн ыджыдджык меысь, и ме казялі, мый рыжӧй юрсиа Настя зэв ёна воӧ сылы сьӧлӧм вылас, сійӧ зілис не видзӧдны Настялӧн задор синъясӧ, йӧз дырйи сыкӧд сёрнитіс кыдзи кӧзяин: коса, командуйтан гӧлӧсӧн, но колльӧдліс сійӧс шог видзӧдласӧн, а кор сёрнитіс сыкӧд ас кежас, Деренков яндысьӧмпырысь рама нюмъяліс да нетшкис тошсӧ.
Деренковлӧн ичӧтджык чойыс видзӧдліс кывйӧн шыбласян косьяс вылӧ сідзжӧ пельӧссянь; челядь чужӧмыс сылӧн тешкодя польдчыліс ёна видзӧдӧмысла, синъясыс паськавлісны, а кор юргисны торъя нин чорыд кывъяс, — сійӧ гораа ышлолаліс, быттьӧ сы вылӧ кисьтісны йиа ва.
Сы дорын матын, вылӧ лэптӧм юра петук моз пӧкаживайтіс рыжоват юрсиа медик, сійӧ сёрнитіс нывкӧд таинственнӧя вашкӧдӧмӧн моз да внушительнӧя кӧрліс синкымъяссӧ.
Ставыс тайӧ вӧлі зэв интереснӧ.
Но — воис ар, постояннӧй уджтӧг мем водзӧ оз позь овны.
Ставнас, мый вӧчсис ме гӧгӧрын, ылалі ме да куті уджавны век этшаджык и пӧткӧдчи йӧз нянь помысь, а йӧз няньыд век зэв сьӧкыда пырӧ горшад.
Тӧв кежлӧ колӧ вӧлі корсьны «места», и ме аддзи сійӧс крендельнӧй пекарняысь, коді вӧлі Василий Семёновлӧн.
Олӧмлысь тайӧ периодсӧ менам висьталӧма «Хозяин», «Коновалов», «<rus>Двадцать шесть и одна</rus>» висьтъясын.
Сьӧкыд кад!
Но — велӧдана.
Сьӧкыд вӧлі физически, нӧшта сьӧкыдджык — моральнӧ.
Кор ме лэччи мастерскӧй пӧдвалӧ, меа-йӧза костын, аддзыны и кывзыны кодъясӧс меным лои нин быть, кыптіс «вунӧдӧмлӧн стена».
Некод на пиысь эз волывлы ме дорӧ мастерскӧйӧ, а ме уджалі суткинас дас нёль час да эг вермы прӧстӧй лунъясӧ ветлыны Деренков ордӧ, праздник лунъясӧ жӧ либӧ узи, либӧ жӧ кольччылі удж кузя ёртъяскӧд.
Ёртъяс пиысь ӧтикъяс первой лунъяссянь жӧ кутісны видзӧдны ме вылӧ, кыдз забавнӧй шут вылӧ, мӧдъяс видзӧдісны сідзи, кыдзи челядь видзӧдӧны наивнӧй радейтӧмӧн морт вылӧ, коді кужӧ висьтавлыны лӧсьыд мойдкывъяс.
Чӧртыс тӧдӧ, мый ме висьтавлі тайӧ йӧзыслы, но, тӧдӧмысь, ставсӧ, мый вермис сетны налы надея мӧдпӧлӧс, кокниджык да вежӧраджык олӧм вӧчны позянлун вылӧ.
Ӧткымынысь тайӧ удайтчыліс меным, и, кор казявлі, кыдзи пыктӧм чужӧмъясныс югдӧны морт шогӧн, а синъяс ӧзйӧны обидаӧн да скӧрлунӧн, — ме чувствуйті ачымӧс праздничнӧя да гордостьӧн думайті, мый «уджала народ пӧвстын», «югдӧда» сійӧс.
Но, тӧдӧмысь, частӧджык меным лоліс испытывайтны ассьым вынтӧмлунӧс, знаниеяслысь тырмытӧмлун, весиг олӧм йылысь, быт кузя медся прӧстӧй вопросъяс вылӧ вочавидзны кужтӧмлун.
Сэки ме чувствуйті ачымӧс пемыд гуӧ шыбитӧмаӧн, кӧні йӧзыс жуӧны синтӧм лёльӧяс моз, зільӧны сӧмын вунӧдны збыль олӧмсӧ да вунӧдлӧны тайӧс кабакъясын да проституткаяскӧд кӧдзыда кутчысьлігъясӧ.
Публичнӧй керкаясӧ ветлыны колӧ вӧлі быть быд тӧлысьӧ заработок получитан лунӧ; тайӧ удовольствие йылысь гораа мечтайтісны шуда лунӧдз недель водзвыв, а сійӧ кольӧм бӧрын — дыр висьтавлісны ӧта-мӧдныслы испытайтӧм наслаждениеяс йылысь.
Тайӧ сёрниясын понъясян кывъясӧн ошйысисны полӧвӧй энергияӧн, чорыда видісны нывбабаясӧс, сёрнитісны на йылысь зывӧктана сьӧласьӧмӧн.
Но — тешкодь!
— став татшӧмторъяс сайысь ме кылі — меным чудитчис — шогсьӧм да яндысьӧм.
Ме вӧлі аддза, мый «утешение керкаясын», кӧні шайт вылӧ позьӧ вӧлі ньӧбны нывбабаӧс войбыд кежлӧ, менам ёртъяс кутісны асьнысӧ яндысьӧмпырысь, мыжаяс моз, — тайӧ меным кажитчис естественнӧйӧн.
А на пиысь ӧткымынъяс кутісны асьнысӧ вывті вӧльнӧя, удальствоӧн, и сыын ме чувствуйті нарошнӧ вӧчӧм фальшь.
Меным ёна вӧлі окота тӧдны мужичӧйяс да нывбабаяс костын отношение йылысь, и ме наблюдайті та бӧрся торъя ёся.
Ачым ме нӧшта эг на пӧльзуйтчыв нывбаба меліалӧмӧн, и тайӧ сувтӧдліс менӧ лӧсьыдтӧм позицияӧ: ме вылын лёкысь сералісны и нывбабаяс, и ёртъяс.
Регыд менӧ дугдісны корны «утешение керкаясӧ», веськыда шуисны:
— Тэ, другӧ, миянкӧд эн ветлы.
— Мыйла?
— Сідзи!
Абу лӧсьыд тэкӧд.
Ме топыда кутчыси тайӧ кывъясас, чувствуйті наысь мыйкӧ важнӧйтор да, но эг кыв тӧлкаджык объяснитӧм.
— Эстшӧм, тэ!
Шуӧма тэныд — эн ветлы!
Гажтӧм тэкӧд...
И сӧмын Артём шпыньялӧмӧн шуис:
— Быттьӧкӧ поп дырйи либӧ бать дырйи.
Нывъяс первой сералісны менӧ ачымӧс виччысяна кутӧмысь, сэсся кутісны ӧбӧдитчӧмӧн юасьны:
— Зывӧктан?
Нелямын арӧса «ныв», пушыд да мича полька Тереза Борута, «экономка», ме вылӧ породистӧй понлӧн кодь вежӧра синъясӧн видзӧдіг, шуис:
— Эновтам вай сійӧс, пӧдругаяс, — сылӧн, кӧть кыдз, невеста эм — да?
Татшӧм силач быть должен невестаӧн овны, сэсся нинӧмӧн!
Сійӧ вӧлі алкоголичка, юліс палявлытӧг и код-юрнас вӧлі вывті зывӧк, а садьӧн чуймӧдліс менӧ йӧз дінӧ тӧлка отношениеӧн да найӧ вӧчӧмторъяслысь смыслсӧ спокойнӧя корсьӧмӧн.
— Медся гӧгӧрвоны позьтӧм йӧз, сійӧ, дерт, академияса студентъяс, да,
— висьтавліс сійӧ менам ёртъяслы.
— Найӧ сэтшӧмторъяс вӧчӧны нывъяскӧд: тшӧктасны джоджсӧ майтӧгавны, сувтӧдасны пасьтӧм нылӧс бауӧн, ки-кокнас тарелкаяс вылӧ и тойлалӧны сійӧс бӧрсяньыс — ылӧдз-ӧ мунас джоджӧдыс?
Тадзи — ӧтиӧс, тадзи и мӧдӧс.
Вот.
Мыйла тайӧ?
— Тэ сӧран!
— шуи ме.
— Ой, ог!
— ӧбӧдитчытӧг, спокойнӧя горӧдіс Тереза, тайӧ спокойствиеас вӧлі мыйкӧ эскӧдана.
— Тэ ассяньыд лӧсьӧдін тайӧс!
— Кыдзи нӧ татшӧмтор вермас лӧсьӧдны ныв?
Ме йӧйтала мый!
— синъяссӧ арыштӧмӧн юаліс сійӧ.
Йӧз чошкӧдлісны пельяссӧ миянлысь вензьӧмнымӧс кывзігӧн, а Тереза водзӧ висьтавліс гӧстьяс ворсӧмъяс йылысь сэтшӧм веськодьпырысь, кыдзи висьтавлӧ морт сӧмын сы могысь, медым гӧгӧрвоны — мыйла тайӧ?
Кывзысьяс зывӧктӧмӧн сьӧласисны, лёкысь видісны студентъясӧс, а ме аддзӧмӧн, мый Тереза кыпӧдӧ лёкалӧм меӧн радейтана йӧз дорӧ, висьталі, мый студентъяс радейтӧны йӧзӧс, налы кӧсйӧны буртор.
— Сійӧ — Воскресенскӧй уличаса студентъяс, штатскӧйяс, университетысь, ме жӧ висьтала духовнӧйяс йылысь, Арскӧй поле вылысь!
Найӧ, духовнӧйясыд, сирӧтаяс ставныс, а сирӧта быдмӧ век гусясьысьӧн либӧ озорникӧн, омӧль мортӧн быдмӧ, сійӧ жӧ немтор дінӧ абу кӧртасьӧма, сирӧта!
«Экономкалӧн» спокойнӧй висьталӧмыс да нывъяслӧн студентъяс вылӧ, чиновникъяс да вообще «сӧстӧм публика» вылӧ лёка норасьӧмъясыс кыпӧдлісны менам ёртъяслысь не сӧмын зывӧктӧм да лёкалӧм, но пӧшти радлӧм, сійӧ тыдалӧ вӧлі кывъясысь:
— Сідзкӧ, — образованнӧйясыд омӧльджыкӧсь на миянысь!
Меным вывті сьӧкыд вӧлі кывзыны тайӧ кывъяссӧ.
Ме вӧлі аддза, мый джынвыйӧ пемыд, дзоля комнатаясӧ визувтӧ, быттьӧ гуранъясӧ, карлӧн став няйтыс, пузьӧ чад би вылын и, враждаӧн, скӧрлунӧн тырӧм, бӧр визувтӧ карӧ.
Ме видзӧда вӧлі, кыдз тайӧ щельясын, кытчӧ олӧмлӧн гажтӧмлуныс да инстинктыс йӧршитӧны йӧзӧс, кыдзи сэтшӧм-татшӧм кывъясысь тэчсьӧны сьӧлӧмтӧ вӧрзьӧдана сьыланкывъяс радейтӧм кузя лоысь тревогаяс да мучитчӧмъяс йылысь, кыдзи артмӧны мисьтӧм легендаяс «образованнӧй йӧз» олӧм йылысь, кыдзи чужӧ гӧгӧрвотӧмтор дінӧ смешитана да лёка видзӧдӧм, и вӧлі аддза, мый «утешение керкаяс» являйтчӧны университетъясӧн, кытысь менам ёртъяс босьтӧны вель ядовитӧй сяма тӧдӧмлунъяс.
Видзӧда ме, кыдзи няйт джодж кузя ветлӧдлӧны, кокъяссӧ дыша кыскалігтыр, «радлун вайысь нывъяс», кутшӧм зывӧктана вӧрӧны налӧн лёсмунӧм телӧясыс дӧзмӧдана чилзысь гудӧк шы улӧ, либӧ терпениеысь петкӧдысь жугалӧм пианино струнаяс брунӧдчӧм шы улӧ, видзӧда — и менам чужӧны кутшӧмкӧ неяснӧй, но тревожнӧй мӧвпъяс.
Быдторйысь ме гӧгӧрын ӧвтіс гажтӧмлунӧн, отравляйтіс душаӧс вынтӧм кӧсйӧмӧн кытчӧкӧ мунны.
Кор, мастерскӧйын, ме заводитлі висьтавны сы йылысь, мый эмӧсь йӧз, кодъяс сьӧлӧмсяньыс корсьӧны свободаӧ, народлы шудӧ туйяс, — меным сувтлісны паныд:
А вот нывъясыдтӧ оз висьтавны на йылысь!
И немжалиттӧг, циническӧй скӧрлунӧн серавлісны менӧ, а ме вӧлі ӧвсьытӧм кычипиӧн, чувствуйті ачымӧс ыджыд понъяс дорысь не вежӧртӧмджыка да смелджыка, — ме сідзжӧ скӧралі.
Кор заводиті гӧгӧрвоны, мый олӧм йылысь думъяс абу кокньыдджыкӧсь олӧмсьыс, ме мукӧд дырйи ас пытшкысь кылі ненавистьлысь ыпнитлӧмъяс сійӧ вывті терпитысь ёртъяс дінӧ, кодъяскӧд уджалі.
Менӧ торйӧн нин пузьӧдліс налӧн терпитны вермӧмыс, кывзысяна безнадёжностьыс, кыдзи найӧ подчиняйтчисны кӧзяинлӧн вывті лек смекайтчӧмъяслы.
И — быттьӧ нарошнӧ! — буретш тайӧ сьӧкыд лунъясас меным удайтчис тӧдмасьны дзик выль идеяӧн, и кӧть сійӧ вӧлі меным враждебнӧйӧн, но век жӧ чуймӧдіс менӧ.
Ӧти войӧ, пурга дырйи, кор кажитчӧ, мый скӧра омлялысь тӧлыс косялӧма руд небесасӧ зэв посни торпыригъяс вылӧ, и найӧ киссьӧны му вылӧ, кодӧс тыртӧны ас улас йи бус толаяс, и кажитчӧ, мый помасис мулӧн олӧмыс, шонді кусӧма, оз нин пет сэсся, — татшӧм войӧ, Масленича дырйи, ме вӧлі локта Деренковъяссянь мастерскӧйӧ.
Восьлала, синъясӧс тупкӧмӧн, тӧв паныд, гартчысь-гудрасьысь руд хаос пыр и друг — уси, панель пӧперег куйлысь морт вылӧ сконъяси да.
Ми кыкнанным ёрччыштім, ме — рочӧн, сійӧ — французскӧй кыв вылын:
— О, дьявӧл...
Такӧ кыпӧдіс менсьым любопытствоӧс, ме лэпті сійӧс, сувтӧді кок йылас, — сійӧ вӧлі ичӧт тушаа, кокни.
Менӧ тойлалігтыр сійӧ лёкысь горзіс:
— Менам шапкаӧй, чӧрт тіянӧс босьтас!
Вайӧй шапкаӧс!
Ме изӧймита!
Шапкасӧ лым пиысь аддзӧм бӧрын ме пыркниті сійӧс, пукті сылы зу кодь юрсиа юр вылас, но сійӧ нетшыштіс шапкасӧ и, ме вылӧ сійӧн ӧвтігтыр, видчис кык кыв вылын, вӧтліс менӧ:
— Весась!
Друг шыбитчис водзӧ и воши гартчысь гудыртас пытшкас.
Водзӧ мунігӧн ме бара аддзи сійӧс — сійӧ сулалӧ, кусӧдӧм пӧнара пу сюръяӧс кияснас сывъялӧмӧн, да зэв эскӧдана дольӧ:
— Лена, ме пӧгибайта...
о, Лена....
Тыдалӧ, сійӧ вӧлі код и, пӧжалуй, дзикӧдз кынмис эськӧ, коли кӧ ме сійӧс ывла вылӧ.
Ме юалі, кӧні сійӧ олӧ.
— Тайӧ кутшӧм уличаыс?
— горӧдіс сійӧ синва сорӧн.
— Ме ог тӧд, кытчӧ мунны.
Ме шымырті сійӧс коскӧдыс и куті нуӧдны юасигтыр, кӧн сійӧ олӧ.
— Булакын, — тірзигтыр бормочитіс сійӧ.
— Булакын...
сэн — пывсянъяс, — керка...
Восьлаліс сійӧ кыдзсюрӧ, кокъясыс дзугсьылісны и мешайтіс меным мунны; ме кылі, кыдзи таркакылісны сылӧн пиньясыс:
— <fra>Си тю савэ</fra>, — менӧ тойлаліг бормочитіс сійӧ.
— Мый ті шуанныд?
Сійӧ сувтіс, лэптіс кисӧ да шуис гӧгӧрвоана — гордостьӧн, кыдз меным кажитчис:
— <fra>Си тю савэ у же те мен</fra>...
И сюйис чуньяссӧ вомас, шатлалӧ, муртса оз усь.
Лажыньтчылӧмӧн ме сійӧс босьті мышку вылӧ да мӧдӧдчи нуны, а сійӧ, тшӧканас менам юрлыӧ мыджсьӧмӧн, ропкис:
— <fra>Си тю савэ</fra>...
Но ме дзикӧдз кынма, о, енмӧй...
* Тӧдін кӧ эськӧ, кытчӧ ме тэнӧ нуа... (Франц.)
Булакын ме муртса верми тӧдмавны сылысь — кутшӧм керкаын сійӧ олӧ, дыр мысти ми пырим ичӧтик флигель посводзӧ. Флигельыс сулаліс пыдын дворын и гартчысь лым пӧвстті эз и тыдав.
Сійӧ кималасӧн аддзис ӧдзӧссӧ, видзчысьӧмӧн таркӧдыштіс да ӧлӧдана вашнитіс:
— Шш!
Надзӧнджык...
Ӧдзӧс восьтіс гӧрд капота нывбаба, киас сійӧ кутіс ӧзтӧм сись, миянлы туй сетӧм бӧрын сійӧ чӧла вешйис бокӧ да, кыськӧ лорнет перйӧм мысти, мӧдіс видзӧдны ме вылӧ.
Ме сылы шуи, мый мортыслӧн, буракӧ, гегдӧмаӧсь киясыс и сійӧс пыр жӧ колӧ пӧрччӧдны да водтӧдны вольпасьӧ.
— Да?
— юаліс сійӧ гораа, том гӧлӧсӧн.
— Кияссӧ колӧ сюйны кӧдзыд ва пытшкӧ...
Сійӧ чӧла индіс лорнетнас пельӧслань, — сэні, мольберт вылын, вӧлі сулалӧ картина, — ю, пуяс.
Ме шензьӧмӧн видзӧдлі нывбабалӧн вӧрзьытӧм чужӧм вылӧ, а сійӧ вешйис комната пельӧсӧ, пызан дорӧ, сэні ломаліс розӧвӧй абажур улын лампа. Нывбаба пуксис сэтчӧ, босьтіс пызан вывсьыс червон валет да кутіс видлавны сійӧс.
— Тіян еджыд вина абу?
— гораа юалі ме.
Сійӧ эз вочавидз, разӧдіс картіяссӧ пызан вылӧ.
Морт, кодӧс ме вайӧді, пукаліс улӧс вылын, юрсӧ улӧ ӧшӧдӧмӧн, туша пӧлӧныс гӧрд кияссӧ лёткӧдӧмӧн.
Ме нуӧді сійӧс диван вылӧ да мӧді пӧрччӧдны, ачым нинӧм ог гӧгӧрво, ола быттьӧ вӧтын.
Диванвесьтса меным паныда стенас тырыс вӧлі ӧшлӧма фотографияяс, на пӧвстын чусман рӧмӧн югъялӧ еджыд лента бантъяса зарни венок; лента помас зарни букваясӧн печатайтӧма:
<rus>«Несравненной Джильде».</rus>
— Чӧрт тэкӧд — надзӧнджык!
— мӧдіс лӧвтны морт, кор ме заводиті зыравны сылысь кияссӧ.
Нывбаба тӧждысяна да чӧла тэчаліс карті.
Чужӧмыс сылӧн лэбачлӧн кодь, нырыс ёсь, синъясыс гырысьӧсь, оз вӧрны.
Вот нывбаба ичӧт нывкалӧн кодь кияснас лӧсьӧдыштіс парик кодь пушкыра дзор юрсисӧ да юаліс ньӧжйӧник, но ясыда:
— Тэ аддзылін Мишаӧс, Жорж?
Жорж йӧткыштіс менӧ, ӧдйӧ пуксис да тэрмасьӧмӧн шуис:
— Но ӧд сійӧ муніс Киевӧ...
— Да, Киевӧ, — сы бӧрын шуис нывбаба, карті вывсьыс синъяссӧ вештывтӧг, и ме казялі, мый гӧлӧсыс сылӧн век ӧткодя юргӧ, абу выразительнӧй.
— Сійӧ регыд локтас...
— Да?
— О, да!
Регыд.
— Да?
— нӧшта юаліс нывбаба.
Джынвыйӧ пӧрччӧдӧм Жорж чеччыштіс джоджӧ да, кыкысь ыджыда воськовтӧм бӧрын, сувтіс пидзӧс вылас нывбаба кокъяс дорӧ да кутіс висьтавны сылы мыйкӧ французскӧй кыв вылын.
— Ме спокойнӧй, — рочӧн вочавидзис нывбаба.
— Ме — вошлі туйысь, тӧдан?
Турӧб, ыджыд тӧв, ме чайта вӧлі — дзикӧдз кынма, — тэрмасьӧмӧн висьталіс Жорж, нывбабалысь пидзӧс вылас куйлысь кисӧ малалігтыр.
Жоржлы вӧлі ар нелямын, гӧрд кыз паръя, сьӧд уска чужӧмыс кажитчис повзьӧмаӧн, тревожнӧйӧн, сійӧ чорыда зыраліс дзор юрси щӧтьсӧ аслас гӧгрӧс юрысь да кутіс сёрнитны век садьсялӧмӧнджык.
— Ми аски мунам Киевӧ, — шуис нывбаба, не то юалӧмӧн, не то — висьталӧмӧн.
— Да, аски!
И тэныд колӧ шойччыштны.
Мыйла тэ он вод?
Зэв нин сёр...
— Сійӧ оз лок талун, Миша?
— Оз!
Сэтшӧм пурга...
Мунам, вод...
Сійӧ босьтіс пызан вылысь лампа да нуӧдіс нывбабаӧс дзоляник ӧдзӧсӧд, коді вӧлі книга шкап сайын.
Ме дыр пукалі ӧтнам, нинӧмтор йылысь мӧвпавтӧг, сылысь лӧнь, чирыштӧм гӧлӧссӧ кывзігтыр.
Гӧна лапаяс шарӧдчисны ӧшинь стеклӧясӧд.
Сылысь лымйысь артмӧм ваын чусыда тыдаліс сисьлӧн би.
Комнататыр вӧлі кӧлуй, воздухыс вӧлі аслыспӧлӧс дука, шоныд, унмовськӧдана.
Вот Жорж шатлалігтыр воис, киас кутіс лампа, абажурыс таркӧдіс стеклӧас.
— Водіс.
Пуктіс лампасӧ пызан вылӧ, думыштчӧмӧн сувтіс комната шӧрӧ да, ме вылӧ видзӧдтӧг, мӧдіс сёрнитны:
— Но, мый жӧ?
Тэтӧг, дерт, ме эськӧ пӧгибниті...
Пасибӧ!
Тэ коді?
Сійӧ пӧлыньтіс юрсӧ, кывзіс орчча комнатаысь кышӧдчӧмсӧ да дрӧгмунлывліс.
— Тайӧ тіян гӧтыр?
— ньӧжйӧник юалі ме.
— Гӧтыр.
Ставыс.
Став олӧмӧй!
— джоджӧ видзӧдӧмӧн ярскӧба, ньӧжйӧник шуис тайӧ мортыс да бара заводитіс чорыда зыравны юрсӧ кипыдӧсъяснас.
— Чай юны, — а?
Сійӧ немдумайттӧг мӧдӧдчыліс ӧдзӧслань, но сувтіс: сылы тӧдвылас уси, мый прислугаыс вывті уна чери сёйӧмысь висьмис да нуисны больничаӧ.
Ме вӧзйыси пуктыны самӧвар, сӧглас петкӧдлӧм могысь сійӧ довкнитіс юрнас и, тыдалӧ, вунӧдчис, мый сійӧ джынвыйӧ пасьтӧм, да, кӧмтӧм кокъяснас ва джодж кузя шлёпсьӧдігтыр, нуӧдіс менӧ дзоляник кухняӧ.
Сэні, мышнас пач бердӧ ляскысьӧм бӧрын, сійӧ бара шуис:
— Тэтӧг — ме эськӧ дзикӧдз кынми, — пасибӧ!
И друг, дрӧгмунӧмӧн, сатшкис ме вылӧ повзьӧмысла паськалӧм синъяссӧ.
— Мый эськӧ сыкӧд сэк вӧлі?
О, господи...
Пемыдінӧ ӧдзӧсӧд видзӧдіг сійӧ тэрыба вашкӧдіс:
— Тэ аддзан, — сійӧ висьӧ.
Сылӧн лыйсис пиыс, музыкант, Москваын, а сійӧ век на виччысьӧ писӧ, со кык во нин, пӧшти...
Сэсся, чай юигӧн, сійӧ сідз-тадз, аслыспӧлӧс кывъясӧн висьталіс, мый нывбабаыс — помещица, а ачыс сійӧ история кузя учитель, вӧлӧма помещица пиыслӧн репетиторӧн, любитчӧма помещица вылас, мӧдыс мунӧма верӧс дорсьыс, — верӧсыс вӧлӧма немец, барон. Тайӧ нывбабаыс сьывлӧма операын, найӧ олӧмаӧсь зэв бура, кӧть первой верӧсыс быдног зільӧма торкны налысь олӧмсӧ.
Сійӧ сёрнитіс синсӧ читкыртӧмӧн, мыйвынсьыс видзӧдіс мый вылӧкӧ няйт кухняысь, кодлӧн пач дортіыс сісьмӧма джоджыс.
Чайсӧ ньылалігӧн сотчылігъясӧ чужӧмыс чукыртчыліс, гӧгрӧс синъясыс повзьӧмпырысь мигайтісны.
— Тэ — коді?
— нӧшта ӧтчыд юаліс сійӧ.
— Да, крендельщик, рабочӧй.
Тешкодь. Абу сы кодь.
Мый тайӧ лоӧ?
Кывъясыс сылӧн юргисны беспокойнӧя, сійӧ видзӧдіс ме вылӧ эскытӧма, травитӧм моз.
Ме дженьыдика висьталі ас йылысь.
— Вот кыдз?
— ньӧжйӧ горӧдіс сійӧ.
— Да, вот кыдз...
И друг быттьӧ ловзис, кутіс юасьны:
— Тэ тӧдан «Гадкӧй уткапи» йылысь мойд?
Лыддьылін?
Чужӧмыс сылӧн вежыньтчис, сійӧ заводитіс висьтавны скӧрысь да чуймӧдіс менӧ аслыспӧлӧс чирӧм кодь гӧлӧснас чилзӧмыс.
— Тайӧ мойдыс — ылӧдчана!
Тэнад арлыдӧ ме сідзжӧ чайтлі — абу-ӧ ме юсь?
И — вот...
Должен вӧлі мунны академияӧ — муні университетӧ.
Батьӧй — поп — ӧткажитчис меысь.
Велӧді — Парижын — человечество несчастиеяслысь история — прогресслысь история.
Гижи, да.
О, кыдз ставыс тайӧ...
Сійӧ кыпӧдчыштліс улӧс вылас, кывзысьыштіс да сэсся шуис меным:
— Прогресс — сійӧ лӧсьӧдӧма асьтӧ бурӧдӧм вылӧ!
Олӧм — абу разумнӧй, смыслыс сылӧн абу.
Рабствотӧг — прогресс абу, унджык йӧзыс кӧ этшаджыкыслы оз подчиняйтчыны — человечество сувтас аслас туйяс вылын.
Ассьыным олӧмнымӧс, ассьыным уджнымӧс кокняммӧдны кӧсйӧмӧн ми сӧмын усложняйтам олӧмсӧ, содтам удж.
Фабрикаяс да машинаяс сы вылӧ, медым вӧчны нӧшта и нӧшта машинаяс, тайӧ — йӧйталӧм!
Век унджык лоӧ рабочӧй, а ӧд колӧ сӧмын крестьянин, нянь уджалысь.
Нянь — сійӧ ставыс, мый колӧ трудӧн босьтны природалысь.
Кымын этшаджык колӧ мортлы — сымын сійӧ шудаджык, кымын унджык кӧсйӧмъясыс — сымын этшаджык свобода.
Гашкӧ — эг татшӧм кывъясысь, но именнӧ тайӧ глушитана мӧвпъяссӧ первойысь на кылі ме, да нӧшта татшӧм ёсь, нинӧмӧн сайӧдтӧм формаын.
Ыззьӧмысла чилӧстӧмӧн сійӧ полігтыр видзӧдлывліс ӧдзӧс вылӧ, коді вӧлі восьса пытшкӧсса комнатаясӧ, минута кымын кывзіс чӧв лӧньсӧ да бара мӧдіс лёкысь шӧпкӧдны:
— Гӧгӧрво, — быдӧнлы колӧ этшаник: няньтор да нывбаба...
Кор заводитіс висьтавны нывбаба йылысь таинственнӧя вашкӧдӧмӧн, сэтшӧм кывъясӧн, кодъясӧс ме эг тӧд, стихъясӧн, кодъясӧс ме эг лыддьыв, — сійӧ друг лои гусясьысь Башкин кодь.
— Беатриче, Фиаметта, Лаура, Нинон, — шӧпкӧдіс сійӧ меным тӧдтӧм нимъяс и висьталіс кутшӧмкӧ любитчӧм корольяс йылысь, поэтъяс йылысь, лыддис французскӧй стихъяс, гырддзаӧдзыс кушӧдӧм вӧсни кинас ритмъяссӧ орйӧдлӧмӧн.
— Любовь да тшыглун веськӧдлӧны мирӧн, — кылі ме пӧся шӧпкӧдӧм и тӧдвылӧ меным уси, мый тайӧ кывъяссӧ печатайтӧма «Царь-Голод» нима революционнӧй брошюраӧ, заголовок улас, и тайӧ менам юр вежӧрын сетіс кывъясыслы торъя ыджыд тӧдчанлун.
— Йӧз корсьӧны забвение, утешение, а оз — тӧдӧмлун!
Тайӧ мӧвпыс дзикӧдз шемӧсмӧдіс менӧ.
Кухняысь ме муні асывнас, — стенас дзоляник часіыс петкӧдліс квайт часысь муртса унджык.
Восьлалі рудов пемыдын лым толаясӧд, кывзі турӧблысь лӧвтӧмсӧ да казьтылі жугӧдӧм мортлысь скӧр чилзӧмсӧ. Тайӧс казьтылігӧн ме чувствуйті, мый сылӧн кывъясыс тасасисны кытчӧкӧ менам горшӧ да пӧдтӧны.
Эз вӧв окота мунны мастерскӧйӧ, аддзыны йӧзӧс и, ас вылын лымсӧ кыскалігтыр, ме шӧйті Татарскӧй слобода уличаясӧд сэтчӧдз, кытчӧдз эз ло югыд да лым валъяс костъясӧд эз кутны сунлавны карса олысьяслӧн мыгӧръясыс.
Сэсся ме некор нин эг паныдасьлы учителькӧд и эг кӧсйы аддзывны сійӧс.
Но бӧрынджык ме эг ӧтчыд кывлы сёрнияс сы йылысь, мый олӧмлӧн абу некутшӧм смысл и трудысь абу некутшӧм пӧльза, — тайӧс висьтавлісны безграмотнӧй странникъяс, горттӧм брӧдягаяс, «толстовецъяс» да вылын культураа йӧз.
Висьтавліс та йылысь иеромонах, богословие кузя магистр, взрывчатӧй веществояс вылын уджалысь химик, биолог — неовиталист и нӧшта унаӧн на.
Но тайӧ идеяясыс эз нин шемӧсмӧдлыны менӧ сэтшӧма, кыдз сэки, кор ме первойысь на тӧдмаси накӧд.
И сӧмын, вот, во кык сайын кымын — тайӧ тема вылӧ медводдза беседасянь комын воысь унджык кольӧм бӧрын — ме дзик виччысьтӧг кылі тайӧ мӧвпъяссӧ и пӧшти сійӧ жӧ кывъясӧн менам важся тӧдса рабочӧйсянь.
Ӧтчыд менам сыкӧд пансис сёрни «<rus>по душам</rus>», и тайӧ мортыс — «политическӧй воротило», кыдзи сійӧ, гажтӧма шпыньялӧмӧн, нимтыліс асьсӧ, шуис меным сійӧ повтӧм веськыдлунӧн, коді эм, кажитчӧ, сӧмын роч йӧзлӧн:
— А. М., мусаӧй, нинӧм меным оз ков, нинӧм вылӧ тайӧ ставыс — академияяс, наукаяс, аэропланъяс, — лишнӧй!
Колӧ сӧмын лӧнь пельӧс да — баба, медым сійӧс ме окалі, кор окота, а сійӧ меным мед честнӧя — душанас и телӧнас — вочавидзис, — вот!
Ті — интеллигентъяс ногӧн думайтанныд, ті нин абу миян, а — отравитчӧм морт, тіянлы идея вылынджык йӧзторъяс дорысь, ті жидъяс ногӧн думайтанныд: морт — суббӧталы?
— Еврейяс оз думайтны тадз...
— Чӧртыс найӧс тӧдӧ, кыдз найӧ думайтӧны, — йӧз найӧ аслыссямаӧсь, — папироспомсӧ юӧ шыбитӧм бӧрын да сы вылӧ видзӧдіг вочавидзис сійӧ.
Ми пукалім Нева дорын, гранитнӧй скамья вылын, тӧлыся арся войӧ, кыкнанным вывті мудзӧмаӧсь бесполезнӧй волнениеясӧн коллялӧм лунысь, кутшӧмкӧ буртор, полезнӧйтор вӧчны ёна кӧсйӧмысь, коді нинӧмторйӧ эз вайӧд.
— Ті миянкӧд, но — абу миян морт, со мый ме шуа, — водзӧ висьталіс сійӧ думыштчӧмӧн, лӧня.
— Интеллигентъяслы сьӧлӧм вылас воӧ беспокоитчӧм, найӧ уна нэмъяс чӧж нин йитчӧмаӧсь бунтъяс дорӧ.
Кыдзи Христос вӧлӧма идеалистӧн да бунтуйтчылӧма му вевдорса цельяс вӧсна, — сідзи и став интеллигенцияыс бунтуйтчӧ утопия вӧсна.
Бунтуйтчӧ — идеалист, а сыкӧд пытшкӧсса тыртӧмлун, негодяйство, сволочь, и ставыс — скӧр йывсьыс, аддзӧны найӧ, мый олӧмас налы местаыс абу.
Рабочӧй кыпӧдчӧ революция вӧсна, сылы колӧ добитчыны трудлысь орудиеяссӧ да продуктъяссӧ правильнӧя юклӧм.
Власть дзикӧдз босьтӧм бӧрын, — чайтанныд, сӧгласитчас сійӧ государство вылӧ?
Нинӧм вылӧ!
Ставыс разӧдчасны, и быдӧн, аслас страх вӧсна, лӧсьӧдас аслыс лӧнь пельӧстор...
— Техника, шуанныд?
Да сійӧ нӧшта топыдджыка шыртыштас петлясӧ миян сьылі вылысь, нӧшта чорыдджыка кӧрталас миянӧс.
Абу сідз, колӧ мынтӧдчыны лишнӧй трудысь.
Мортлы спокой колӧ.
Фабрикаяс да наукаяс спокой оз сетны.
Ӧтка мортлы — уна оз ков.
Мыйла ме кута кар стрӧитны, кор меным сӧмын ичӧтик керка колӧ?
Кӧні чукӧрӧн олӧны — сэні и водопроводъяс, и канализация, и электричество.
А — видлӧй натӧг овны, — сэтшӧм кокни лоӧ!
Абу сідз, уна лишнӧйыс миян, и ставыс тайӧ — интеллигенциясянь,
сы вӧсна ме и шуа: интеллигенция — вреднӧй категория.
Ме шуи, мый некод оз куж сэтшӧм пыдіа да решительнӧя олӧмсӧ бессмысленнӧйӧн вӧчны, кыдз тайӧс вӧчам ми, рочьяс.
— Медся свободнӧй народ дух сертиыс, — шпыньмуніс собеседникӧй.
— Сӧмын, — ті эн скӧрмӧй, ме правильнӧя сёрнита, тадз миян миллионъяс мӧвпалӧны, да — шунысӧ оз кужны...
Олӧм колӧ лӧсьӧдны прӧстӧйджыка, сэки сійӧ йӧз дінӧ лоӧ бурджык сьӧлӧма...
Тайӧ мортыс некор эз вӧв «толстовецӧн», эз петкӧдлыв анархизмлань катовтчӧмъяс, — ме бура тӧда сійӧ духовнӧй развитиелысь историясӧ.
Сыкӧд сёрнитӧм бӧрын ме невӧляысь мӧвпышті: а мый, збыльысь кӧ уна миллион роч йӧз сӧмын сы вӧсна терпитӧны революциялысь сьӧкыд мукаяссӧ, мый сьӧлӧм пытшкӧсаныс кутӧны надея мездысьны трудысь?
Этшаджык труд — унджык наслаждение, тайӧ зэв ылӧдчана да увлекайтӧ, кыдзи и став збыльмытӧмтор, кыдзи быдсяма утопия.
И меным дум вылӧ усины Генрих Ибсенлӧн стихъяс:
Ме консерватор?
О, абу!
Ме век сійӧ жӧ, кодӧн нэм чӧж вӧлі, —
Ог радейт вештавны фигураяс,
Но — кӧсйи эськӧ дзугны став ворсӧмсӧ.
Помнита сӧмын ӧти революция, —
Сійӧ вӧлі тӧлкаджык бӧръяяссьыс
И вермис эськӧ ставсӧ жугӧдны —
Сійӧ, дерт, Всемирнӧй потоп.
Но — и сэк Дьявӧлӧс кӧмӧдісны!
Ті тӧдад — Ной лои диктаторӧн.
О, тайӧс кӧ честнӧйджыка позьӧ вӧчны,
Ме ог ӧткажитчы отсавны тіянлы, —
Ті тӧждысяд Всемирнӧй потоп йылысь,
Ме жӧ, радпырысь, ковчег улӧ сюя торпеда!
Дерешковлӧн лавка сетліс этша доход, а материальнӧй отсӧгын нуждайтчысь йӧз да «делӧторъяс» век содісны.
— Колӧ мыйкӧ мӧвпыштны, — тошторсӧ тӧждысяна чеплялігтыр шулывліс Андрей и мыжа морт моз нюммунліс да сьӧкыда ышлолаліс.
Меным кажитчӧ, мый тайӧ мортыс лыддьӧ асьсӧ судитӧмаӧн йӧзлы отсалӧм кузя пыр кежлӧ катарга вылӧ и кӧть миритчӧма наказаниеыскӧд, но, век жӧ, пӧраӧн сійӧс сьӧктӧдӧ тайӧ.
Не ӧтчыд, унапӧлӧс кывъясӧн, ме юавлі:
— Мынла ті вӧчанныд тайӧс?
Сійӧ, буракӧ, менсьым кулӧмъясӧс гӧгӧрвотӧг, вочавидзліс — мыйла?
— юалӧм вылӧ, сёрнитіс книжнӧя да гӧгӧрвотӧма народ сьӧкыд олӧм йылысь, просвещение да тӧдӧмлун коланлун йылысь.
— А — йӧзыс кӧсйӧны, корсьӧны тӧдӧмлунъяссӧ?
— Но, кыдз нӧ.
Дерт жӧ!
Ӧд ті кӧсъянныд?
Да, ме — кӧсйи.
Но — ме куті тӧдвылын история кузя учительлысь кывъяс:
«Йӧз корсьӧны забвение, утешение, а оз — тӧдӧмлун».
Татшӧм ёсь идеяяслы — вреднӧ паныдасьны дас сизим арӧса йӧзкӧд, идеяяс ныжмӧны тайӧ паныдасьлӧмъясысь, йӧз сідзжӧ оз выигрывайтны.
Меным кутіс кажитчыны, мый ме казяла век ӧти и сійӧ жӧ тор: йӧзлы кажитчӧны интереснӧй висьтъяс сӧмын сы вӧсна, мый сэки найӧ вунӧдлӧны час кежлӧ сьӧкыд, но привычнӧй олӧмсӧ.
Кымын унджык висьтын «выдумка», сымын горша кывзӧны сійӧс.
Медся интереснӧй сэтшӧм книга, кӧні уна мича «выдумка».
Ӧти кывйӧн кӧ шуны — ме плавайті чад пиын.
Деренков думыштіс восьтыны булочнӧй.
Помнита — вӧлі дзик стӧча арталӧма, мый тайӧ предприятиеыс должен сетны быд оборотнӧй шайт вылӧ комын вит прӧчентысь не этшаджык.
Ме должен вӧлі уджавны пекарлы отсасьысьӧн и, кыдз «ас морт», кыйӧдны, медым пекарь эз гусявлы пызь, кольк, вый и пӧжалӧмтор.
И вот ме вуджи овны ыджыд няйт пӧдвалысь дзоляӧ, сӧстӧмджыкӧ, — сійӧ сӧстӧмлун йылысь тӧждысьӧм куйліс менам обязанность вылын.
Нелямын морта артель пыдди ме водзын вӧлі ӧти морт. Сылӧн дзор кӧсичаяс, ёсь тоштор, косіник, копчёнӧй чужӧм, пемыд, думайтчана синъяс да тешкодь вом: ёкышлӧн кодь ичӧтик, паръясыс польдчӧмаӧсь, кызӧсь и сідзи топалӧмаӧсь, быттьӧкӧ думсьыс сійӧ окасьӧ.
И мыйкӧ смешитчана югъялӧ пыдын синъясас.
Сійӧ, дерт, гусясьліс, — первой уджалан войнас жӧ сійӧ торйӧдіс бокӧ дас кольк, пунт куим кымын пызь да прамӧй ыджыд вый комӧк.
— Тайӧ — кытчӧ мунас?
— Тайӧ мунас ӧти нывкалы, — дружескӧя шуис сійӧ да, нырвывсӧ чукыртлӧмӧн, содтіс: — <ns>Лӧс-сьыд</ns> нывка.
Ме заводитлі убедитны сійӧс, мый гусясьӧм лыддьыссьӧ преступлениеӧн.
Но — либӧ менам красноречиеӧй эз тырмы, либӧ ме ачым эг вӧв тырмымӧнъя убедитчӧма сыын, мый заводитлі докажитны, сёрниӧй менам вӧлі дзик весь.
Уль нянь тыра лар вылын куйлігмоз да ӧшинь пыр кодзувъяс вылӧ видзӧдігтыр пекарь шензьӧмпырысь мӧдіс бормочитны:
— Сійӧ менӧ — велӧдӧ!
Первойысь на аддзӧ и — гӧтов — велӧдӧ!
А ачыс куимпӧв томджык меысь.
Серам петӧ...
Кодзувъясӧс видзӧдӧм бӧрын шуис:
— Быттьӧкӧ, аддзылі ме тэнӧ кыськӧ, — тэ код ордын уджавлін?
Семёнов ордын?
Сійӧ кӧн тай бунтуйтлісны?
Сідз.
Но, сідзкӧ, ме тэнӧ вӧтӧн аддзылі...
Некымын лун мысти ме казялі, мый тайӧ мортыс вермӧ узьны мыйта колӧ и любӧй ногӧн, весиг сувтсӧн, зыр вылӧ мыджсьӧмӧн.
Унмовсигас сійӧ лэптыліс синкымъяссӧ, и чужӧмыс сылӧн тешкодя вежсьыліс, кажитчис ироническӧя чуймӧмаӧн.
А радейтана темаӧн сылӧн вӧліны кладъяс да вӧтъяс йылысь висьтъяс.
Сійӧ зэв эскана висьтавліс:
— Мутӧ ме аддза сквӧзь, и ставнас сійӧ, кыдзи и пирӧг, тырӧма кладъясӧн: сьӧм тыра пӧртъяс, сундукъяс, чугунъяс гӧгӧр гуавлӧмаӧсь.
Не ӧтчыд вӧвлі: аддза вӧтӧн тӧдса места, шуам, пывсян, — пельӧс улас сэтчӧ эзысь пӧсудаяс тыра сундук гуалӧма.
Садьми и мӧдӧдчи войын кодйыны гу, аршынӧн-джынйӧн кымын кодйи — видзӧда — шом да понлӧн юрлы.
Со, сійӧ, — аддзи!..
Друг — трах!
— ӧшиньыс зёльмуні, и кутшӧмкӧ баба мыйвынсьыс горзӧ: Караул, вӧръяс!
Дерт — пышйи, а то эськӧ — нӧйтісны.
Тешкодь.
Ме частӧ кыла тайӧ кывсӧ: тешкодь!
— но Иван Козьмич Лутонин оз серав, а сӧмын нюмъялӧмпырысь синъяссӧ читкыртӧмӧн, чукыртӧ нырсӧ, паськӧдлӧ ныр розьяссӧ.
Сылӧн вӧтъясыс — абу интереснӧйӧсь, найӧ сэтшӧм жӧ гажтӧмӧсь да мисьтӧмӧсь, кыдзи и олӧмыс, и ме ог гӧгӧрво: мыйла сійӧ ассьыс вӧтъяссӧ висьталӧ сьӧлӧмшӧрсьыс, а сы йылысь, кыдзи олӧны сы гӧгӧрын — оз радейт висьтавны?
Став карыс — шызьӧма: лыйсьӧма, венеч улысь локтӧм бӧрын, верӧссайӧ мырдӧн сетӧм ныв; батьыс вӧлӧма озыр купеч, тӧргуйтӧ чайӧн.
Нылӧс дзебигӧн горт бӧрсяыс муніс томйӧз чукӧр, некымын сюрс морт, гу вылас студентъяс висьталісны речьяс, полиция вӧтлаліс найӧс.
Пекарнякӧд орчча дзоля магазинын век на горзӧны тайӧ драма йывсьыс, магазинсайса комнатаын дзик тыр студентъяс, миянӧ, пӧдвалӧ, кылӧны ыззьӧдана гӧлӧсъяс, сотысь кывъяс.
— Кӧсасӧ сылысь омӧля нетшкӧмаӧсь, сійӧ нылыслысь, — шуӧ Лутонин и пыр жӧ та бӧрын юӧртӧ меным:
— Вуграся быттьӧ ме прудйын, гычьясӧс кыя, друг — полицейскӧй: сулав, кыдз тэ лысьтан?
Пышйыны некытчӧ, суні ме ваас и — садьми...
Но, кӧть и збыль олӧмыс визувтіс сійӧ внимание сайті, — сійӧ регыд пондіс гӧгӧрвоны, мый булочнӧйын эм мыйкӧ вӧвлытӧмтор: магазинын вузасьӧны нывъяс, кодъяс оз туйны тайӧ делӧ вылас, лыддьӧны книжкаяс — кӧзяинлӧн чойыс да сылӧн пӧдругаыс — ыджыд тушаа, банйӧм банбокъяса, мелі синъяса ныв.
Волывлӧны студентъяс, дыр пукалӧны магазинсайса комнатаын да горзӧны либӧ вашкӧдчӧны мыйкӧ йылысь.
Кӧзяин волӧ шоча, а ме — «отсасьысь» — лои быттьӧкӧ булочнӧйса управляющӧйӧн.
— Рӧдня тэ кӧзяиныслы?
— юалӧ Лутонин.
— А, гашкӧ, сійӧ тэнӧ зять пыдди видзӧ?
Оз?
Тешкодь.
А — мыйла студентъяс шӧйтӧны?
Барышняяслы...
М-да.
Но, тайӧ вермас лоны...
Кӧть эськӧн барышняясыс и абу вывті чӧскыд-мичаӧсь...
Студентишкаясыд, кӧнкӧ, ёнджыка булкияс сёйӧны барышняяслы зільӧм дорысь...
Пӧшти быд лун, вит, квайт час асылӧ, ывла вылын, пекарня ӧшинь дорӧ воӧ дженьыд кока ныв; сійӧс быттьӧ тэчӧма неӧтыджда полушариеясысь и сы вӧсна кажитчис арбуз тыра мешӧкӧн.
Ӧшиньдорса гуӧ куш кокъяссӧ ӧшӧдӧмӧн сійӧ очсалігтыр чукӧстӧ:
— Ваня!
Юрас сылӧн сера чышъян, сы улысь тыдалӧны орӧс юрси читкыльяс, кодъяс посни кольчаясӧн разӧдчӧмаӧсь мачьяс моз польдчӧм гӧрд банбокъясас, векни кымӧс вылас да гильӧдӧны узян синъяссӧ.
Сійӧ дыша вештышталӧ чужӧм вывсьыс юрсисӧ дзоляник кияснас, чуньясыс налӧн тешкодя разіпельӧ торвидзӧны, быттьӧ пуз чужӧм кагалӧн.
Зэв окота тӧдны — мый йылысь позьӧ сёрнитны татшӧм нывкӧд?
Ме чуксалі пекарӧс, сійӧ юалӧ нывлысь:
— Воин?
— Аддзан.
— Узин?
— Но, а кыдз жӧ?
— Мый вӧталін?
— Вунӧді...
Карын лӧнь.
Но кӧнкӧ кылӧ дворниклӧн роскыс шарӧдчӧ, чирксӧны сӧмын на садьмӧм пышкайяс.
Ӧшинь стеклӧясӧ зурасьӧны петысь шонділӧн дэбыд югӧръяс.
Зэв сьӧлӧм вылӧ воӧны меным тайӧ лун заводитчӧмъясыс.
Гӧна кисӧ ӧшиньӧ чургӧдӧмӧн пекарь видлалӧ нывлысь кокъяссӧ, сійӧ веськодя сетчӧ исследованиеыслы, нюммунтӧг, ыжлӧн кодь синъяснас мигайтігтыр.
— Пешков, кыскав сдобнӧй нянь, пӧра!
Ме кыскала пачысь кӧрт листъяс, пекарь кватайтӧ на вылысь дас кымын плюшка, слойка, сайка, шыблалӧ нывлы водзас, а сійӧ, пӧсь плюшкасӧ киысь киӧ шыблалӧмӧн, курччалӧ сійӧс ыжлӧн кодь виж пиньяснас, сотӧ вом пытшкӧссӧ да скӧрысь лӧвтӧ, ымзӧ.
Нылӧн любуйтчиг пекарь шуӧ:
— Платьетӧ лэдз, яндысьтӧм...
А кор ныв мунас, пекарь ошйысьӧ меным:
— Аддзылін?
Бальӧпи кодь кудриа.
Ме, вокӧ, сӧстӧм, бабаяскӧд ог ов, сӧмын нывъяскӧд.
Тайӧ менам — дас коймӧд!
Никифорычлы — вежа ныв.
Сылысь ёна радлӧмсӧ кывзіг ме мӧвпалі:
— И меным — тадз овны?
Весӧвӧй еджыд нянь пачысь кыскалӧм бӧрын ме тэчи кузь пӧв вылӧ дас, дас кык чӧлпан и тэрмасьӧмӧн нуи найӧс Деренков лавкаӧ, а бӧр воӧм бӧрын, сӧвті кык пудъя кӧрзинаӧ булкаяс да сдобнӧй нянь и котӧрті духовнӧй академияӧ, медым суны студентъясӧс асъя чай дырйи.
Сэн, бура ыджыд столӧвӧйын, сулала ӧдзӧс дорын, снабжайта студентъясӧс булкиясӧн «книжка вылӧ» да «наличнӧй расчёт вылӧ», — сулала и кывза налысь вензьӧмъяссӧ Толстой йылысь; академияса профессоръяс пытшкысь ӧти — Гусев — Лев Толстойлӧн ярӧй враг.
Корсюрӧ менам кӧрзинаын, булкаяс улын, куйлӧны книжкаяс, ме должен гусьӧникӧн сюйыштны найӧс сійӧ либӧ мӧд студентлы, корсюрӧ — студентъяс дзебӧны книгаяс да запискаяс менам кӧрзинаӧ.
Недельын ӧтчыд ме ветлывла нӧшта ылӧджык — «Сумасшедшӧй домӧ», кӧн лыддьывліс лекцияяс психиатр Бехтерев, висьысьясӧс демонстрируйтіг.
Ӧтчыд сійӧ петкӧдліс студентъяслы великӧй мортӧн асьсӧ лыддьысь висьысьӧс: кор аудитория ӧдзӧсӧд мыччысис тайӧ кузь мортыс, еджыд паськӧма, чулки кодь колпака, ме невӧляысь шпыньмуні, но сійӧ, здук кежлӧ мекӧд орччӧн сувтыштлӧм бӧрын, видзӧдліс меным чужӧмӧ, и ме чепӧсйи, — быттьӧкӧ сійӧ бытшкис менам сьӧлӧмӧ сьӧд, но биа ёсь синъяснас.
И сэтчӧдз, кытчӧдз Бехтерев, ассьыс тошсӧ чепляліг, почтительнӧя сёрнитіс висьыськӧд, ме ньӧжйӧник малалі ассьым чужӧмӧс, коді кажитчӧ вӧлі пӧсь бусӧн сотыштӧмаӧн.
Висьысь сёрнитіс пыдісянь петысь басӧн, сійӧ мыйкӧ требуйтіс, кузь чуньяса кузь кисӧ халат сос пытшсьыс грознӧя чургӧдӧмӧн, меным чайтсис, мый сылӧн став тушаыс неестественнӧя нюжалӧ, помтӧг быдмӧ, мый тайӧ кузь кинас сійӧ, местасьыс вешйытӧг, судзас менӧ да кватитас горшӧд.
Лысермунӧм чужӧмвывса пемыд гуранъяссянь грӧзитана да властнӧя югъялісны сотысь сьӧд синъясыс.
Кызь кымын студент видзӧдӧны аслыссяма колпака морт вылӧ, ӧткымынъяс — нюмъялігтыр, унджыкыс — серьёзнӧя да шога. Висьысьлӧн сотысь синъяскӧд сравнивайтігӧн налӧн синъясныс кажитчӧны дзик прӧстӧйӧн.
Сійӧ страшнӧй, и мыйкӧ величественнӧйтор эм сыын, — эм!
Студентъяс вӧліны черияс кодь лӧньӧсь, и тайӧ чӧв-лӧняс гораа юргис профессорлӧн гӧлӧсыс, сылӧн быд юалӧм вайӧ ас бӧрсьыс пыдісянь петысь гӧлӧслысь грознӧй горӧдӧмъяс, гӧлӧсыс петӧ быттьӧ джодж увсянь, кулӧм, еджыд стенъяссянь, висьысь вӧрис архиерей моз ньӧжйӧ да важнӧя.
Войнас ме гижи маниак йылысь стихъяс, шуи сійӧс «став владыкаяс вылын владыкаӧн, енлӧн другӧн да сӧветникӧн», и дыр на сылӧн образыс оліс мекӧд, мешайтіс овны меным.
Уджала вӧлі квайт час рытсянь пӧшти луншӧрӧдз, лунын ме узи и верми лыддьысьны сӧмын удж костын, няньшом лӧсьӧдӧм бӧрын, мӧд няньшом ловзьӧм виччысигмоз, да ещӧ лыддьысьлі пачӧ нянь сюялӧм бӧрын.
Кымын пыдӧджык ме пырлі ремеслӧ тайнаясӧ, пекарь мӧдіс уджавны век омӧльджыка, сійӧ менӧ «велӧдіс», меліа дивуйтчӧмӧн сёрнитігтыр:
— Тэ — уджавны сямман, во либӧ кык мысти — лоан пекарӧн.
Тешкодь.
Том тэ, оз кутны тэнсьыд кывзыны, пыдди пуктыны оз кутны...
Книгаяс лыддьӧм вылӧ сійӧ видзӧдіс лёка:
— Тэ эськӧ мед эн лыддьысь, а узин, — тӧждысьӧмӧн сӧветуйтіс сійӧ, но некор эз юавлы — кутшӧм книгаяс ме лыддя?
Вӧтъяс, кладъяс йылысь мечтаяс да гӧгрӧс, дженьыдик ныв — сылӧн вӧлі став олӧмыс.
Ныв тшӧкыда волывліс войясын, и сэки пекарь нуӧдліс сійӧс посводзӧ пызь мешӧкъяс вылӧ либӧ — вӧлі кӧ кӧдзыд — шуліс меным, нырсӧ чукыртӧмӧн:
— Петав часджын кежлӧ!
Ме петавлі мӧвпаліг: кутшӧм ыджыд торъялӧмыс тайӧ любовлӧн сійӧ любовысь, код йылысь гижӧны книгаясын...
Магазинсайса дзоляник комнатаын оліс кӧзяинлӧн чой, ме сылы пузьӧдлі самӧваръяс, но зіли шочджыка аддзывлыны сійӧс — эз вӧв лӧсьыд мем сыкӧд.
Сылӧн челядьсяма синъясыс видзӧдісны ме вылӧ сійӧ жӧ терпитны позьтӧм видзӧдласӧн, кыдзи и первой аддзысьлӧмъяс дырйи, пыдысь тайӧ синъяссьыс меным быттьӧ тыдаліс нюм, и сійӧ нюмыс меным кажитчис смешитанаӧн.
Уна лишнӧй вын вӧсна ме уджын эг вӧв пельк; пекарь видзӧдӧ, кыдз ме вештала да новла вит пудъя мешӧкъяс, жалитӧмпырысь шулывлӧ:
— Вын тэнад — куимлы тырмас, а пельклуныд абу!
И кӧть тэ и кузь, а, век жӧ, — ӧш...
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый таӧдз эг нин этша книга лыддьы, радейті лыддьыны стихъяс и ачым заводитлі найӧс гижны, — висьтавлі ме «аслам кывъясӧн».
Ме чувствуйті, мый найӧ сьӧкыдӧсь, ёсьӧсь, но меным чайтсис, мый сӧмын стихъясӧн ме верма петкӧдлыны ассьым ёна дзугсьӧм мӧвпъясӧс.
А ӧткымынысь ме нарошнӧ гижи грубӧя, мыйкӧ менӧ скӧрмӧданалы да меным лӧсявтӧмлы протестуйтӧм ради.
Менам ӧти учитель, студент-математик, кӧритіс менӧ:
— Чӧртыс тіянӧс тӧдӧ, кыдзи ті сёрнитанныд.
Онӧ кывъясӧн, а — гираясӧн!
Вообще — ме эг кажитчыв аслым, кыдз тайӧ тшӧкыда овлӧ подростокъяслӧн; аддзи ачымӧс тешкодьӧн, грубӧйӧн.
Чужӧмӧй — чурвидзысь банлыяса, калмыцкӧй сяма, гӧлӧсӧй — аслым кывзысьтӧм.
А кӧзяинлӧн чойыс ветлӧдліс ӧдйӧ, пелька, быттьӧ воздухын чикыш, и меным чайтсис, мый сылӧн пелька вӧрӧмыс оз лӧсяв сійӧ гӧгрӧс, небыд фигуралы.
Мыйкӧ невернӧйтор эм сы жестъясын да походкаас, мыйкӧ нарошнӧкодь вӧчӧм.
Гӧлӧсыс юргӧ гажаа, сійӧ тшӧкыда сералӧ и, гора серамсӧ кылігӧн, ме думайта: сылы окота, медым ме вунӧді сы йылысь, кутшӧмӧн аддзылі сійӧс первойысь.
А ме эг кӧсйы вунӧдны сы йылысь, меным вӧлі дона вӧвлытӧмсямаыс, меным колӧ вӧлі тӧдны, мый вӧвлытӧмсямаыс вермӧ лоны, эм.
Корсюрӧ сійӧ юавліс менсьым:
— Мый ті лыддянныд?
Ме вочавидзлі дженьыда, и меным окота вӧлі юавны сылысь:
— А мыйла тіянлы тайӧс тӧдны?
Ӧтчыд пекарь, дженьыдик кокасӧ мелуйтігӧн, шуис меным код морт гӧлӧсӧн:
— Петав здук кежлӧ.
Эк, мунін эськӧ мед кӧзяин чой дорӧ, мый видзӧдан?
Ӧд студентъяс...
Ме кӧсйыси жугӧдны сылысь юрсӧ гираӧн, шуас кӧ сійӧ нӧшта мыйкӧ татшӧмтор жӧ, и петі посводзӧ мешӧкъяс вылӧ.
Ӧдзӧссӧ эз вӧв топыда пӧдлалӧма, и костӧдыс ме кылі Лутонинлысь гӧлӧс:
— Мыйла ме кута скӧравны сы вылӧ?
Сійӧ някалӧма книгаяс и — олӧ йӧй моз...
Посводзын чипсӧны да шарӧдчӧны крысаяс, пекарняын ымзӧ да лӧвтӧ ныв.
Ме петі ывла вылӧ, сэні дыша, пӧшти шумтӧг, буситӧ-зэрӧ, но век жӧ пӧдтӧ, воздухыс тырӧма тшын дукӧн — сотчӧ вӧр.
Войшӧр важӧн нин коли.
Булочнӧйлы паныда керкаын ӧшиньясыс восьсаӧсь, слабиника югдӧдӧм комнатаясын сьылӧны:
<rus>— Сам Варламий святой</rus>
<rus>С золотой головой,</rus>
<rus>Сверху гляди на них,</rus>
<rus>Улыбается...</rus>
Ме аслым думышті Мария Деренковаӧс менам пидзӧс вылын куйлысьӧн, — кыдзи куйлӧ пекарь пидзӧс вылын нылыс — и став тушаӧн чувствуйті, мый тайӧ абу позяна, весиг страшнӧ.
<rus>— И всю ночь, напролёт,</rus>
<rus>Он и пьёт, и поёт,</rus>
<rus>И ещё-о!..</rus>
<rus>кое-чем</rus>
<rus>Занимается... </rus>
Хорсьыс задоритана торъялӧ кыз, басӧвӧй — о.
Копыртчӧмӧн, киясӧн пидзӧсӧ мыджсьӧмӧн, ме видзӧда ӧшиньӧд; занавес прошви пыр меным тыдалӧ нёль пельӧса гу, сылысь руд стенъяссӧ югдӧдӧ гӧлубӧй абажура дзоляник лампа, сы водзын, ӧшиньлань чужӧмӧн, пукалӧ ныв да гижӧ.
Со — лэптіс юрсӧ да гӧрд ручканас лӧсьӧдыштіс кӧсичадорса юрси пратьсӧ.
Синъяссӧ читкыртӧма, чужӧмыс нюмъялӧ.
Сійӧ ньӧжйӧн куснялӧ письмӧсӧ, клеитӧ конверт, доръясӧдыс кывнас дуллялӧмӧн, и, конвертсӧ пызан вылӧ шыбитӧм бӧрын, грӧзитӧ сылы дзоляник чуньнас, — менам чалься ичӧтджык.
Но — бара босьтӧ письмӧ, зумыштчӧмӧн косялӧ конвертсӧ, лыддьӧ, клеитӧ мӧд конвертӧ, пызан весьтӧ копыртчӧмӧн гижӧ адрес да ӧвтӧ письмӧнас воздухын, быттьӧ еджыд флагӧн.
Бергалігтыр да кияснас шенасиг мунӧ пельӧсӧ, кӧні сылӧн вольпасьыс, сэсся петӧ сэсь ковтасӧ пӧрччӧм бӧрын — пельпомъясыс пышка кодь гӧгрӧсӧсь — босьтӧ пызан вылысь лампа да саялӧ пельӧсӧ.
Кор видзӧдан, кыдзи морт кутӧ асьсӧ ӧтнасӧн, — сійӧ кажитчӧ йӧйӧн.
Ме ветлӧдла двор кузя, думайта сы йылысь, кутшӧм тешкодя олӧ тайӧ нылыс, кор сійӧ аслас позйын ӧтнасӧн.
А кор сы дорӧ локтас рыжӧй юрсиа студент да, ньӧжйӧ, пӧшти вашкӧдӧмӧн — кутас висьтавны сылы мыйкӧ, ныв ставнас йӧжгыльтчас, лоӧ ещӧ ичӧтджыкӧн, видзӧдӧ сы вылӧ полігтыр да дзебӧ кияссӧ мышкас либӧ пызан улӧ.
Оз вӧлі кажитчы меным тайӧ рыжӧйыс.
Зэв оз кажитчы.
Чышъянӧ тубыртчӧмӧн, шатлалігтыр мунӧ дженьыд кока да кургӧ:
— Мун пекарняӧ...
Пекарь босьталӧ ларысь уль нянь да висьтавлӧ меным, кутшӧма бурмӧдӧ сьӧлӧмтӧ сылӧн мудзлытӧм радейтана нылыс, а ме — мӧвпала:
— Мый нӧ лоӧ мекӧд водзӧ?
И меным кажитчӧ, мый кӧнкӧ матын, пельӧс сайын, менӧ виччысьӧ омӧльтор.
Булочнӧйын делӧяс мунӧны сэтшӧм бура, мый Деренков корсьӧ нин мӧд, ыджыдджык пекарня да кӧсйӧ медавны нӧшта ӧти отсасьысьӧс.
Тайӧ — бур, менам вывті уна уджӧй, мудза сэтшӧма, мый нинӧм ог вежӧрт.
— Выль пекарняын тэ лоан старшӧй отсасьысьӧн, — шуӧ меным пекарь.
— Висьтала, мед мынтасны тэныд дас шайтӧн тӧлысь.
Да.
Ме гӧгӧрвоа, мый сылы выгоднӧ кутны менӧ старшӧйӧн, сійӧ — оз радейт уджавны, а ме уджала окотапырысь, мудзыд меным пӧлезнӧ, сійӧ кусӧдӧ сьӧлӧмлысь тревогаяс, кутӧ нывбабаяс дінӧ инстинктлысь лёкысь нетшкысьӧмсӧ.
Но — оз лэдз лыддьысьны.
— Бур, мый тэ шыбитін книгаяс, — крысаяс эськӧ сёйисны найӧс!
— шуӧ пекарь.
— А он ӧмӧй тэ вӧтасьлы?
Кӧнкӧ — аддзылан вӧтъястӧ, сӧмын — гусьӧн видзан!
Тешкодь.
Ӧд вӧтъяс висьтавны — медся безвреднӧй делӧ, повны нинӧмысь...
Сійӧ зэв мелі мекӧд, кажитчӧ — весиг уважайтӧ менӧ.
Либӧ — полӧ, кыдзи кӧзяинӧн индӧм мортысь, кӧть эськӧ тайӧ оз мешайт сылы помала гусявлыны пӧжалӧмторсӧ.
Кулӧма бабушкаӧй.
Ме тӧдмалі сійӧ кулӧм йылысь дзебӧм бӧрас сизим недель мысти письмӧысь, кодӧс ыстіс меным воча вок.
Дженьыдик письмӧын — запятаяястӧг — вӧлі шуӧма, мый бабушка, вичко паперть вылын милӧстина коригӧн, усьӧма да чегӧма коксӧ.
Кӧкъямысӧд лун вылас «заводитчӧма Антонов огонь».
Бӧрынджык ме кывлі, мый кыкнан воча вокӧй да воча чойӧй челядьыскӧд — здоров томйӧз — пукалӧмаӧсь старука сьылі вылын, пӧткӧдчӧмаӧсь сыӧн корӧм милӧстина помысь.
Налӧн абу тырмӧма мывкыдныс корны докторӧс.
Письмӧын вӧлі шуӧма:
«Дзебимӧй сійӧс Петропавловскӧйӧ кӧні асланым ставыс колльӧдім ми и корысьяс найӧ сійӧс радейтісны и бӧрдісны.
Дедушка бӧрдіс жӧ миянӧс вӧтліс, а ачыс кольччис гу вылӧ ми видзӧдім кустъяс сайсянь кыдз сійӧ бӧрдіс сійӧ регыд жӧ кулӧ».
Ме — эг бӧрд, сӧмын — помнита — быттьӧ йиа кӧдзыд тӧв пӧвсыштіс менӧ.
Войнас, дворын пес чипас вылын пукалігӧн, мем зэв окота лои висьтавны кодлыкӧ бабушка йылысь, сы йылысь, кутшӧм сійӧ вӧлі бур сьӧлӧма, тӧлка, став йӧзлы мам.
Дыр ме новлӧдлі сьӧлӧмын тайӧ сьӧкыд кӧсйӧмсӧ, но висьтавны вӧлі некодлы, сідз сійӧ висьтавтӧг и сотчис.
Тӧдвылӧ уськӧді тайӧ лунъяссӧ уна во мысти, кор лыдди чуймӧдана правдивӧй висьт А. П. Чеховлысь извозчик йылысь, коді сёрнитӧма вӧлыскӧд аслас пи кулӧм йылысь.
И меным лои жаль, мый сійӧ зэв гажтӧм лунъясӧ эз вӧв ме дінын ни вӧв, ни пон и мый ме эг гӧгӧрво висьтавны ассьым шогӧс крысаяслы, — пекарняын крысаыс вӧлі уна, и ме олі накӧд век дружнӧя.
Ме гӧгӧр варыш моз кутіс бергавны городӧвӧй Никифорыч.
Ыджыд тушаа, ён морт, щӧть кодь эзысь юрсиа, мичаа шырӧм гӧгрӧс тошторъя, сійӧ, вомнас чӧскыда тяпкӧдігтырйи, видзӧдіс ме вылӧ, быттьӧ рӧштво вечерняӧ керыштӧм юра дзодзӧг вылӧ.
— Лыддьысьны радейтан, кывлі ме?
— юаліс сійӧ.
— Кутшӧмджык книгаяс, шуам?
Шуам — <rus>жития святых</rus>, али Библия.
И Библия лыдди ме, и Четьи Минеи, — тайӧ чуймӧдліс Никифорычӧс, буракӧ, тӧлк вывсьыс воштыліс.
— М-да!
Лыддьысьӧм — законнӧй пӧлезнӧйтор!
А — граф Толстойлысь гижӧдъяс эз удайтчыв лыддьыны?
Лыддьылі ме и Толстойӧс, но — вӧлӧмкӧ — не сійӧ гижӧдъяссӧ, кодъяс интересуйтісны полицейскӧйӧс.
— Тайӧ — шуам сідз — обыкновеннӧй гижӧдъяс, кодъясӧс быдӧн гижӧны, а, шуӧны, ӧткымынъясын сійӧ попъяслы паныд вооружитчӧма, — найӧс эськӧ лыддьыны!
Гектограф вылын печатайтӧм «ӧткымын» гижӧдъяс ме лыддьылі жӧ, но найӧ меным кажитчисны гажтӧмӧн, и ме тӧда вӧлі, мый на йылысь оз ков сёрнитны полициякӧд.
Ветліг-мунігӧн, ывла вылын некымынысь сёрнитӧм бӧрын, старик кутіс корны менӧ ас ордас:
— Пырав ме ордӧ будкаӧ, чай юыштны.
Ме, дерт, гӧгӧрволі, мый сійӧ месянь кӧсйӧ, но — меным окота вӧлі мунны сы дінӧ.
Сёрниті тӧлка йӧзкӧд, и вӧлі шуӧма, мый понда кӧ бӧрыньтчыны будочник любезностьясысь, — тайӧ вермас ыдждӧдны сылысь подозрениеяссӧ пекарня вылӧ.
И вот, — ме гӧстита Никифорыч ордын.
Ичӧтик керкалысь коймӧд юкӧнсӧ босьтӧ кухня пач, мӧд коймӧд юкӧнас — ситеч занавес сайын — двухспальнӧй крӧвать, код вылӧ тэчӧма кумач эжӧда уна юрлӧс, став мукӧд местасӧ мичмӧдӧ дозмук видзан шкап, пызан, кык улӧс да скамья.
Никифорыч, кизявтӧм мундира, пукалӧ скамья вылын, вевттьӧ аслас тушанас дзик ӧти дзоляник ӧшиньсӧ, орччӧн мекӧд — гӧтырыс, ар кызя, джуджыд морӧса баба, банйӧм чужӧма, аслыссяма, лӧзов рӧма, лукав да скӧр синъяса; дон гӧрд вомдоръясыс капризнӧя чурвидзӧны, гӧлӧсыс скӧр, косіник.
— Ме тӧда, — шуӧ полицейскӧй, — мый тіянӧ пекарняад волывлӧ менам вежа ныв Секлетея, — ныв тайӧ гуляйтысь да подлӧй.
И став бабаыс — подлӧйӧсь.
— Ставыс?
— юалӧ гӧтырыс.
— Ӧтитӧг!
— решительнӧя шуӧ Никифорыч да зёльӧдчӧ медальяснас, быттьӧ вӧв сийӧс-заводнас.
И блюдсьыс чай ырснитӧм бӧрын, чӧскыда тяпкӧдчигмоз, бара шуӧ:
— Подлӧйӧсь да гуляйтысьӧсь медбӧръя уличнӧйсянь...
и весиг царицаясӧдз!
Савскӧй царица царь Соломон дорӧ кык сюрс верст сайӧ пустыняӧд ветлӧма распутство вылӧ.
А сідзжӧ царица Екатерина, кӧть и шуӧны сійӧс Великаяӧн...
Сійӧ подробнӧя висьталӧ кутшӧмкӧ истопник йылысь, коді ӧти войӧ царицакӧд олӧмысь получитӧма став чинъяс сержантсянь генералӧдз.
Гӧтырыс, сьӧлӧмсьыс кывзӧмӧн, нюлӧ вомдоръяссӧ да пызан улӧ кокнас чужйышталӧ менам кокӧ.
Никифорыч висьталӧ зэв лабутнӧя, чӧскыд кывъясӧн и, кыдзкӧ меӧн казявтӧг, вуджӧ мӧд тема вылӧ:
— Например: эм тан первой курсса студент Плетнев.
Гӧтырыс ышловзьӧмӧн шуӧ:
— Мисьтӧм, а — прамӧй морт!
— Коді?
— Господин Плетнев.
— Ӧти-кӧ — абу господин, господинӧн сійӧ лоас, кор велӧдчӧмсӧ помалас, а ӧні прӧстӧ студент, кутшӧмъяс миян сюрсъясӧн.
Мӧд-кӧ — мый лоӧ — прамӧй морт?
— Весел.
Том.
— Ӧти-кӧ — балаганса паяц весел жӧ...
— Паяц — сьӧм вылӧ гажӧдчӧ.
— Ланьт!
Мӧд-кӧ — и кыр пон кутюпиӧн овлӧ...
— Паяц — обезьяна кодь...
— Ланьт, шуи ме, кажитчӧ!
Кылін?
— Но, кылі.
— Сійӧ жӧ.
И Никифорыч, гӧтырсӧ ланьтӧдӧм бӧрын, сӧветуйтӧ меным:
— Вот — тӧдмась жӧ Плетневкӧд, — зэв интереснӧй!
Сійӧ менӧ аддзывлӧма Плетневкӧд ывла вылысь, буракӧ, не ӧтчыдысь, и ме шуи:
— Ми тӧдсаӧсь.
— Да?
Вот кыдз...
Сійӧ кывъясысь ме кылі дӧсада, кутіс торкъявны, медальяс зилякылӧны.
А ме — чошкӧді пельӧс: меным вӧлі тӧдса, мый Плетнев печатайтӧ гегтограф вылын кутшӧмкӧ листъяс.
Нывбаба, кокнас менӧ тувкӧдӧмӧн, лукава ыззьӧдӧ старикӧс, а мӧдыс, павлин моз польдчӧмӧн, паськӧдӧ аслас сёрнилысь пашкыр бӧжсӧ.
Гӧтырыслӧн дурӧмыс меным мешайтӧ кывзыны, и ме бара эг казяв, кор вежсис сылӧн гӧлӧсыс, лои лӧньджык, внушительнӧджык.
— Аддзытӧм вез — гӧгӧрвоан-ӧ?
— юалӧ сійӧ менсьым да видзӧдӧ чужӧмӧ гӧгрӧсмӧм синъяснас, быттьӧ мыйыськӧ повзьӧма.
— Шуам государь императорӧс чераньӧн...
— Ой, мый тэ!
— горӧдіс нывбаба.
— Тэ — ланьт!
Йӧй, — тадз шуам, мед гӧгӧрвоанаджык вӧлі, а оз видӧм ради, кӧбыла.
Идрав самӧварсӧ...
Синкымсӧ кӧрӧмӧн, синъяссӧ читкыртӧмӧн, сійӧ внушительнӧя висьталӧ водзӧ:
— Синнад аддзытӧм вез — быттьӧ чераньвез — петӧ <rus>его императорское величество государь император Александр Третий</rus>сянь и <rus>прочая</rus>сянь, — прӧйдитӧ сійӧ господа министръяс пыр, его высокопревосходительство губернатор пыр и став чинъяс пыр плӧть меӧдз и весиг медбӧръя салдатӧдз.
Тайӧ везйӧн ставыс йитчӧма, ставыс гантайтчӧма, сійӧ аддзытӧм ёнлунӧн и кутсьӧ нэмыс, помтӧг государлӧн царство.
А — полячишкоясӧс, жидъясӧс да рочьясӧс ньӧбӧма мудер английскӧй королева, и найӧ зільӧны тайӧ везсӧ орӧдны, кыт позьӧ, быттьӧкӧ найӧ — народ вӧсна!
Лёкысь вашкӧдӧмӧн, ме дорӧ пызан вывті копыртчӧмӧн, сійӧ юалӧ:
— Гӧгӧрвоин?
Сійӧ жӧ.
Ме тэныд мыйла шуа?
Пекарыд ошкӧ тэнӧ, тэ пӧ, шуӧ, вежӧра зон, честнӧй и олан — ӧтнад.
А тіянӧ, булочнӧяд, студентъяс волывлӧны, пукалӧны Деренкова ордын войяснас.
Кор — ӧти, гӧгӧрвоана.
Но — кор унаӧн?
А?
Ме студентъяслы паныд нинӧм ог шу — талун сійӧ студент, аски — прокурорлӧн ёрт.
Студентъяс — бур йӧз, сӧмын найӧ тэрмасьӧны рольяссӧ ворсны, а царлӧн врагъяс — ышӧдӧны найӧс!
Гӧгӧрвоан?
И нӧшта шуа...
Но эз на удит сійӧ шуны — ӧдзӧс гурйыв воссис, пырис гӧрд ныра, кудриа юр вылас ремешока дзоляник старик, киас сылӧн вӧлі вина сулея и ачыс юыштӧма нин.
— Кутам шашки вештавны?
— гажаа юаліс сійӧ, и пыр жӧ мӧдіс сявкйыны-висьтавлыны прибауткаяс.
— Менам тесть, гӧтырлӧн бать, — дӧсадапырысь, зумыштчӧмӧн шуис Никифорыч.
Некымын минута мысти ме прӧщайтчи да петі; лукав баба, ме бӧрся будка ӧдзӧс пӧдлалігӧн, чепӧльтіс менӧ да шуис:
— Кымӧръясыс кутшӧм гӧрдӧсь — би!
Небесаын сыліс зарни рӧма дзоляник кымӧртор.
Ассьым учительӧс ӧбӧдитны кӧсйытӧг ме шуа век жӧ, мый будочник сы дорысь решительнӧджыка да гӧгӧрвоанаджыка висьталіс меным государственнӧй механизм устройство йылысь.
Кӧнкӧ пукалӧ черань, кысянь петӧ, став олӧмсӧ йитлӧмӧн да гантайтӧмӧн, «синнад аддзытӧм вез».
Ме регыд велалі быдлаысь аддзыны тайӧ везлысь крепыд петляяссӧ.
Рытнас, сёрӧн нин, магазин пӧдлалӧм бӧрын, кӧзяйка корис менӧ ас дорас да деловитӧя юӧртіс, мый сылы тшӧктӧма тӧдмавны — мый йылысь сёрнитіс мекӧд будочник?
— Ах, енмӧй!
— полӧмпырысь горӧдіс, менсьым ставсӧ кывзӧм бӧрын, и мӧдіс шыр моз котравны комнататі пельӧсысь пельӧсӧ, юрнас пыркӧдіг.
— Мый, — пекарь оз юась тіянлысь нинӧм йылысь?
Ӧд сылӧн пӧдругаыс — Никифорычлы рӧдня, да?
Вӧтлыны колӧ сійӧс.
Ме сулала, ӧдзӧс кӧсяк бердӧ лэдзчысьӧмӧн, синкым увті сы вылӧ видзӧдіг.
Сійӧ кыдзкӧ вывті прӧстӧя шуис «пӧдруга» кывсӧ — тайӧ меным эз кажитчы.
И эз кажитчы пекарӧс вӧтлӧм йылысь сылӧн мӧвпыс.
— Олӧй видзчысьӧмӧнджык, — висьталіс сійӧ и, кыдз век, меным эз вӧв лӧсьыд сійӧ ёсь синъясысь, быттьӧ — сійӧ юалӧ менсьым мыйкӧ йылысь, мый ме ог вермы гӧгӧрвоны.
Со сійӧ сувтіс ме водзӧ, сайӧдіс мышкас кияссӧ.
— Мыйла ті век татшӧм зумышӧсь?
— Менам неважӧн бабушкаӧй кулі.
Тайӧ сылы кажитчис забавнӧйӧн; нюмъялігтыр сійӧ юаліс:
— Ті ёна радейтлінныд сійӧс?
— Да.
Сэсся тіянлы нинӧм оз ков?
— Оз.
Ме муні да войнас гижи стихъяс, и сэні, помнита, вӧлі упрямӧй строка:
<rus>— «Вы — не то, чем хотите казаться».</rus>
Шуӧма вӧлі, медым студентъяс кыдз позьӧ шочджыка волывлісны булочнӧйӧ.
Найӧс аддзывтӧг ме пӧшти эг вермы юасьны лыддьӧм книгаясын паныдасьысь гӧгӧрвотӧмторъяс йылысь да куті пасъявны тетрадьӧ менӧ интересуйтысь вопросъяс.
Но ӧтчыд, мудзӧм бӧрын, унмовсьыссьӧма сы весьтӧ, а пекарь лыддьӧма менсьым пасйӧдъясӧс.
Чуксаліс менӧ да юалӧ:
— Мый тайӧ тэ гижан?
«Мыйла Гарибальди эз вӧтлы корольӧс?» Мый сійӧ Гарибальдиыс?
И позьӧ ӧмӧй вӧтлавны корольясӧс?
Скӧра шыбитіс тетрадьӧс ларь вылӧ, кайис гӧбӧч вылӧ да кутіс сэн ропкыны:
— Висьтав, пӧжалуйста — корольясӧс вӧтлавны ковмӧма сылы.
Тешкодь.
Тэ тайӧ дурӧмъястӧ — эновт.
Лыддьысьысь!
Во вит сайын татшӧм лыддьысьысьястӧ жандармъяс куталісны шыръясӧс моз, да.
Тэӧн и татӧг Никифорыч интересуйтчӧ.
Тэ — эновт корольясӧс вӧтлавны, найӧ тэныд абу гулюяс.
Сійӧ висьталіс меным бурпырысь, а ме эг и вермы вочавидзны сылы сэтшӧм жӧ ногӧн, кыдзи эськӧ колӧ вӧлі, — меным эз тшӧктыны сёрнитны пекаркӧд «ӧпаснӧй темаяс» вылӧ.
Карын киысь киӧ ветлӧдліс кутшӧмкӧ волнуйтысь книга, сійӧс лыддьылісны да — вензисны.
Ме кори ветеринар Лавровӧс судзӧдны меным сійӧс, но сійӧ некутшӧм надеятӧг шуис:
— Э, энӧ, батя, энӧ виччысьӧй!
Пӧлинӧ — сійӧс тайӧ лунъясӧ, буракӧ, кутасны лыддьыны ӧти местаын, гашкӧ, ме нуӧда тіянӧс сэтчӧ...
«Успенье лунӧ» войшӧр кадӧ ме восьлала Арскӧй поле вывті, видзӧда пемыд пӧвстті Лавров мыгӧр бӧрся — сійӧ мунӧ сажень ветымын кымын водзынджык.
Поле вылын — морт лов абу, а век жӧ ме муна «видзчысьӧмӧн» — тадз сӧветуйтіс Лавров, — шутьляла, сьылыштны босьтчыла, быттьӧкӧ ме «гажмӧм мастерӧвӧй».
Юр весьтті дыша шлывгӧны сьӧд кымӧр торъяс, на костті зарни мачӧн исковтӧ тӧлысь, вуджӧръяс вевттьӧны мусӧ, ва гуранъяс лӧсталӧны эзысьӧн да стальӧн.
Мышкын скӧра юргӧ кар.
Туй индалысьӧй сувтіс кутшӧмкӧ сад забор дорӧ — духовнӧй академия сайын, ме тэрмасьӧмӧн вӧтӧді сійӧс.
Чӧла вуджим забор вомӧн, мунам сук садті, пу увъясыс инмалӧны миян тушаясӧ, гырысь ва войтъяс гылалӧны миян вылӧ.
Керка стен дорӧ сувтӧм бӧрын ньӧжйӧник таркӧдам топыда пӧдлалӧм ӧшинь ставеньӧ.
Ӧшинь восьтӧ кутшӧмкӧ тошка дядьӧ, сы сайысь ме аддза сӧмын пемыдсӧ и ог кыв ни ӧти шы.
— Коді?
— Яковсянь.
— Пырӧй.
Сап пемыдас кылӧны уна йӧз, паськӧмӧн да кокъясӧн кышӧдчӧм, ньӧжйӧник кызӧктышталӧм, вашкӧдчӧм.
Ӧзйӧ истӧг, югдӧдлӧ чужӧмӧс, ме аддза джоджысь, стен дорысь, некымын морт мыгӧр.
— Ставӧнӧсь?
— Да.
— Занавесалӧй ӧшиньяс, медым эз тыдав югыдыс ставень щельяс пыр.
Скӧр гӧлӧс гора шуӧ:
— Кутшӧм умник тайӧ мӧвпыштӧма чукӧртны миянӧс овтӧм керкаӧ?
— Ньӧжйӧджык!
Пельӧсын ӧзтісны дзоляник лампа.
Комнатаыс — тыртӧм, мебельтӧм, сӧмын — кык ящик, на вылӧ пуктӧма пӧв, а пӧв вылын — быттьӧ забор вылын чавканъяс — пукалӧны вит морт.
Лампаыс сулалӧ сідзжӧ ящик вылын, кодӧс сувтӧдӧма «попӧн».
Джоджын, стен пӧлӧн, нӧшта куимӧн и ӧшинь вылын ӧти — кузь юрсиа зон, зэв вӧсни да блед.
Сы кындзи да тошка морт кындзи, меным тӧдсаӧсь ставныс.
Тошка морт кыз гӧлӧсӧн шуӧ, мый сійӧ кутас лыддьыны брошюра «<rus>Наши разногласия</rus>», сійӧс гижӧма Георгий Плеханов, «вӧвлӧм народоволец».
Пемыдас джоджын кодкӧ мурзӧ:
— Тӧдам!
Обстановкалӧн таинственностьыс радлана волнуйтӧ менӧ; тайналӧн поэзия — высшӧй поэзия.
Чувствуйта ачымӧс асъя служба вылын вичкоын верующӧйӧн и тӧдвылӧ уськӧдала катакомбаяс, первой христианаӧс.
Комнатаын гортӧминик бас мичаа шуалӧ кывъяс:
— <ns>Ер-рунда</ns>, — бара кодкӧ мурзӧ пельӧссянь.
Сэн, пемыдас, загадочнӧя да чусыда лӧсталӧ кутшӧмкӧ ыргӧн, коді тӧдвылӧ уськӧдӧ римскӧй воинлысь шлемсӧ.
Бӧрынджык гӧгӧрвои, мый тайӧ пач душник.
Комнатаын ызгӧны гортӧм гӧлӧсъяс; кысисны ӧта-мӧдыскӧд пӧсь кывъяс, и оз позь гӧгӧрвоны, коді мый висьталӧ.
Ӧшинь вывсянь, менам юр вевдорын, сералӧмпырысь да гораа юалӧны:
— Кутам лыддьыны водзӧ али огӧ?
Тайӧс шуӧ кузь юрсиа блед зон.
Ставӧн чӧв ланьтісны, кылӧ сӧмын лыддьысьысьлӧн бас.
Ӧзйӧны истӧгъяс, югъялӧны папиросъяслӧн гӧрд бияс, югдӧдлӧны думыштчӧм йӧзсӧ, читкыртӧм либӧ паськыда арыштӧм синъяссӧ.
Лыддьӧм кыссьӧ мудзтӧдана дыр, ме мудзи кывзыны, кӧть и кажитчӧны меным ёсь да ышӧдана кывъясыс, кокниа да прӧстӧя найӧ тэчсьӧны убедительнӧй мӧвпъясӧ.
Кыдзкӧ сразу, виччысьтӧг ори лыддьысьысьлӧн гӧлӧс, и пыр жӧ комната тыри скӧрмӧм гӧлӧсъясӧн:
— Ренегат!
— Звӧнитысь ыргӧн!..
— Тайӧ — геройясӧн кисьтӧм вир пытшкӧ сьӧвзьӧм.
— Генераловӧс, Ульяновӧс казнитӧм бӧрын...
И бара ӧшинь вывсянь кылӧ зонлӧн гӧлӧс:
— Господа, — оз-ӧ позь видчӧмнытӧ вежны серьёзнӧй сёрни вылӧ, коланатор йылысь сёрнитны?
Ме ог радейт вензьӧмъяс, ог куж кывзыны найӧс, меным сьӧкыд гӧгӧрвоны ыззьӧдӧм мӧвпъяслысь капризнӧй чеччалӧмсӧ, и меным зэв оз кажитчы вензьысьяслӧн сайӧдтӧм самолюбиеыс.
Зон, ӧшинь вывсянь копыртчӧмӧн, юалӧ менсьым:
— Ті — Пешков, булочник?
Ме — Федосеев.
Миянлы колӧ эськӧ тӧдмасьны.
Шуны кӧ — тан миянлы вӧчны нинӧм, тайӧ шумыс — дыр кежлӧ, а пӧльзаыс сыысь этша.
Мунам?
Федосеев йылысь ме кывлі, кыдз томйӧзысь зэв серьёзнӧй кружок организуйтысь йылысь, и меным воис сьӧлӧм вылӧ сылӧн пыдӧ вӧйӧм синъяса блед нервнӧй чужӧмыс.
Поле вывті мекӧд мунігӧн сійӧ юасис, эмӧсь абу менам тӧдсаяс рабочӧйяс пӧвстысь, мый ме лыддя, уна-ӧ менам эм прӧст кад и пыр мунан моз шуис:
— Кывлі ме тайӧ булочнӧй йывсьыд, — гӧгӧрвотӧм, мыйла ті татшӧм нинӧм абунас занимайтчанныд.
Мыйла тайӧ тіянлы?
Ме и сыӧдз нин кутшӧмкӧ кадсянь куті чувствуйтны, мый меным тайӧ оз ков, мый йылысь и висьталі сылы.
Менам кывъясысь сійӧ лои рад; киӧс топыда чабыртӧмӧн, сӧстӧма нюмъяліг, сійӧ шуис, мый аскомысь сійӧ мунӧ недель куим кежлӧ, а локтӧм бӧрас висьталас меным, кыдзи и кӧн ми паныдасям.
Булочнӧйын делӧяс мунӧны вель бура, аслам делӧясӧй — век лёкджыка.
Вуджим выль пекарняӧ, и менам обязанностьяслӧн лыд нӧшта на содіс.
Меным лоӧ вӧлі уджавны пекарняын, новлыны булкаяс квартираясӧ, академияӧ да «благороднӧй девицаяс институтӧ».
Кӧрзинаысь сдобнӧй булкаяс бӧрйигмоз нывъяс сюйыштавлісны меным запискаяс, и частӧ мича листторъяс вылысь ме чуймӧмӧн лыддьывлі челядь киӧн моз гижӧм понъясян кывъяс.
Тешкодя чувствуйті ме ачымӧс, кор сӧдз синма сӧстӧминик барышняяс кытшавлісны кӧрзинаӧс и, лӧсьыдиника чужӧмнысӧ чукрӧдлӧмӧн, бӧрйылісны дзоляник розӧвӧй кияснаныс булкаяс, — видзӧда ме на вылӧ и зіля тӧдмавны — кодъяс меным гижӧны яндысьтӧм запискаяс, гашкӧ, налысь лёк смыслсӧ гӧгӧрвотӧг?
И, «утешение керкаяс» тӧдвылӧ уськӧдіг, мӧвпала:
— Збыль ӧмӧй сійӧ няйт керкаяссьыс и татчӧ нюжалӧ «синмӧн аддзытӧм везйыс»?
Ӧти ныв, сьӧд кӧсаа, вылын морӧса брюнетка, сувтӧдіс менӧ коридорын да тэрмасьӧмӧн ньӧжйӧник шуис:
— Сета тэныд дас ур, нуан кӧ тэ меӧн сетӧм адрес кузя записка.
Сылӧн пемыд, мелі синъясыс тырины синваӧн, сійӧ видзӧдӧ ме вылӧ, вомдоръяссӧ топыда курччӧмӧн, а чужӧмыс и пельясыс сылӧн ёна гӧрдӧдісны.
Дас урысь ме благороднӧя ӧткажитчи, а запискасӧ босьті да сеті ӧти судебнӧй палатаса член пилы, чахоткаа мортлӧн кодь банйӧм чужӧма кузь студентлы.
Сійӧ вӧзйис меным пӧлтинник, чӧла да мӧвпалана лыддис посни ыргӧн деньгаяс, а кор ме шуи, мый тайӧ меным оз ков — сюйис сьӧмсӧ гач зептас, но — эз веськав, и сьӧмыс сявмуні джодж пасьта.
Сійӧ шӧйӧвошӧм морт моз видзӧдіс, кыдзи витураяс да сизимураяс гӧгыльтчӧны быд бокӧ, да сэтшӧм ёна зыраліс кияссӧ, мый ратшкакылісны чунь суставъясыс, и бормочитіс сьӧкыда ышлолалӧмӧн:
— Мый ӧні вӧчны?
Но, прӧщайтлы!
Меным колӧ мӧвпыштны...
Ог тӧд, мый сійӧ мӧвпыштіс, но барышняыс меным лои зэв жаль.
Регыд мысти нылыс институтысь воши, а во дас вит мысти ме аддзылі сійӧс Крымысь гимназияса учительницаӧн, сійӧ вӧлі висьӧ туберкулёзӧн да сёрнитіс ставтор йылысь пӧщадатӧм скӧрлунӧн, коді овлӧ олӧмӧн оскорбитӧм мортлӧн.
Булкаяс новлӧм помалӧм бӧрын ме водлі узьны, рытын уджалі пекарняын, медым войшӧр кежлӧ дасьтыны магазинӧ сдобнӧй, — булочнӧйыс вӧлі карса театр дорын, и спектакль бӧрын публикаыс пыравліс миянӧ пӧсь слойкаяс куштыны.
Сэсся мунлі суктыны весӧвӧй нянь да французскӧй булкаяс вылӧ няньшом, а суктыны киӧн дас вит, кызь пуд — тайӧ абу ворсӧм.
Бара узьлі час кык, куим и бара мунлі булкаяс новлыны.
Тадз — лунысь-лун.
А меным зэв окота лои кӧдзны «разумнӧйӧс, бурӧс, вечнӧйӧс».
Ме, морт — йӧзкӧд лӧсялысь, кужлі сьӧлӧмсянь висьтавлыны, юрын гартчисны ас вывті нуӧм переживаниеяс да книгаясысь лыддьӧмторъяс.
Зэв этша колӧ вӧлі меным сы вылӧ, медым прӧстӧй фактысь лӧсьӧдны интереснӧй история, код подулын капризнӧя нюглясис «синмӧн аддзытӧм вез».
Ме вӧлі тӧдса Крестовников да Алафузов фабрикаясса ӧткымын рабочӧйяскӧд; торъя нин матысаӧн вӧлі старик-ткач Никита Рубцов, спокой тӧдтӧм, вежӧра морт, коді уджавлӧма Россия пасьталаын пӧшти быд ткацкӧй фабрикаын.
— Ветымын да сизим во ветлӧдла ме му вывті, Лексей тэ менам Максимыч, том на тэ, менам выль чӧлнӧкӧй,
— шулывліс сійӧ пыдісянькодь да нюмъявліс висьлӧс руд синъяснас пемыд ӧчки улысь; ӧчкисӧ вӧлі ачыс йитӧма ыргӧн сутугаӧн, и ныр вылас да пельяс саяс сійӧ сутугасьыс тӧдчылісны сімлӧн турунвиж чутъяс.
Ткачьяс нимтылісны сійӧс «Немецӧн» сы вӧсна, мый сійӧ бритліс тошсӧ да кольліс сӧмын чорыд ус да сук дзор тоштор улыса пар увдорас.
Шӧркоддем тушаа, паськыд морӧса, сійӧ вӧлі тырӧма висьлӧс гажлунӧн.
— Радейта циркӧ ветлыны, — шуліс сійӧ шуйга пельпом вылас йӧгӧсь кушмӧм юрсӧ пӧлыньтӧмӧн.
— Вӧвъясӧс — скӧтӧс — кыдзи велӧдӧны, а?
Радыд петас.
Видзӧда скӧт вылӧ почтениеӧн, — мӧвпала: но, сідзкӧ, и йӧзӧс позьӧ велӧдны вежӧрӧн пӧльзуйтчыны.
Скӧтӧс — сакарӧн пӧръявлӧны циркачьяс, но, ми, дерт, сакартӧ лавкаысь вермам ньӧбны.
Миянлы сакарыд колӧ душалы, а тайӧ лоӧ — меліалӧм!
Сідзкӧ, зонмӧй, меліалӧмӧн колӧ действуйтны, а оз пес чуркаӧн, кыдзи мунӧ миян костын, — вернӧ?
Ачыс йӧзкӧд эз вӧв мелі, сёрнитіс накӧд зывӧктӧмпырысь да сералӧмӧн, вензигъясын вочавидзліс ӧти слога кывъяс горӧдӧмъясӧн, явӧ зілис ӧбӧдитны вензьысь ёртсӧ.
Ме тӧдмаси сыкӧд пивнӧйын, кор сійӧс лӧсьӧдчӧны вӧлі нӧйтны и кыкысь кучкисны нин, ме сувті сы дор да нуӧді сійӧс.
— Ёна кучкисны тіянӧс?
— юалі ме, пемыд ывлаті, арся буситысь зэр увті сыкӧд мунігӧн.
— Но, — тадз на ӧмӧй нӧйтлӧны?
— веськыда шуис сійӧ.
— Энлы, — мыйла тайӧ тэ сёрнитан мекӧд «ті» вылӧ?
Тасянь и ми тӧдмасим.
Первойсӧ сійӧ менӧ ёся да дошлӧя смешитліс, но кор ме висьталі сылы, кутшӧм роль миян олӧмын ворсӧ «синмӧн аддзытӧм вез», сійӧ мӧвпыштӧмӧн горӧдіс:
— А тэ — абу йӧй, абу!
Со тэ?..
— И кутіс видзӧдны ме вылӧ бать моз меліа, весиг ним да вичӧн менӧ ыдждӧдліс.
— Мӧвпъясыд тэнад, Лексей тэ менам Максимыч, муса шилаӧй менам, — правильнӧй мӧвпъяс, сӧмын некод тэныд оз кут эскыны, абу выгоднӧ...
— Ті эсканныд?
— Ме — горттӧм пон, дженьыд бӧжа, а народ состоитӧ цепйыв понъясысь, быд бӧж йылын йӧн йылыс уна: гӧтыръяс, челядь, гудӧкъяс, галошияс.
И быд пон ассьыс гортсӧ радейтӧ.
Оз эскыны.
Миян — Морозов фабрикаын — вӧлі делӧ!
Коді водзын мунӧ, сылы кымӧсас сеталӧны, а кымӧсыд — абу бекйыд, дыр кылӧ.
Сійӧ кутіс сёрнитны неуна мӧдногӧнджык, кор тӧдмасис Крестовников ордса рабочӧйкӧд — Яков Шапошниковкӧд. Бӧръяыс вӧлі гитарист, висис чахоткаӧн, бура тӧдіс Библия, и Рубцовӧс чуймӧдіс ен абутӧм йылысь зэв яра висьталӧмӧн.
Сійӧ сьӧлаліс быд бокӧ сісьмӧм тысьыс вир сора кашельсӧ и чорыда да сьӧлӧмсяньыс доказывайтліс:
— Первой: менӧ создайтӧма дзик абу «<rus>по образу и подобию божию</rus>», — ме нинӧм ог тӧд, нинӧм ог вермы и, сэтчӧ жӧ, абу бур морт, абу, абу бур!
Мӧд: ен оз тӧд, кутшӧм меным сьӧкыд, либӧ тӧдӧ, да оз вермы отсавны, либӧ вермӧ отсавны, да — оз кӧсйы.
Коймӧд: ен абу ставсӧ тӧдысь, абу быдтор вермысь, абу милӧстя, а — прӧстӧ кӧ шуны — абу сійӧ некӧн.
Тайӧ — выдумайтӧма, ставсӧ выдумайтӧма, став олӧмыс выдумайтӧма, но — менӧ он пӧръяв!
Рубцов чуймис немӧймытӧдз, сэсся рудӧдіс скӧрысла да кутіс лёкысь ёрччыны, но Яков Библияысь босьтӧм цитатаясса торжественнӧй кывйӧн веніс сійӧс, заставитіс ланьтны да думыштчӧмӧн йӧжгыльтчыны.
Сёрнитігас Шапошников лоліс пӧшти страшнӧйӧн.
Сійӧ вӧлі пелькиник мугов чужӧма, цыганлӧн кодь сьӧд кудриа юрсиа, лӧзоват вомдоръяс сайын дзирдыштлісны кӧинлӧн кодь пиньяс.
Пемыд синъясыс дзик вӧрзьытӧг веськыда сатшкысьлісны противник чужӧмӧ, и сьӧкыд вӧлі не сетчыны тайӧ сьӧкыд, личкысь видзӧдласлы — сійӧ меным уськӧдліс тӧдвылӧ великӧй мортӧ пуксьысь висьысьлысь синъяссӧ.
Яков ордсянь мекӧд мунігӧн Рубцов сёрнитіс зумыша:
— Енлы паныд ме водзын эз сёрнитлыны.
Татшӧмтор ме некор эг кывлы.
Быдсяматорсӧ кывлі, а татшӧмӧс — эг.
Дерт, тайӧ мортыс дыр оз ов му вылын.
Но, — жаль!
Калитчис еджыдӧдз...
Интереснӧ, вокӧ, зэв интереснӧ.
Сійӧ регыдӧн да дружескӧя мӧдіс лӧсявны Яковкӧд и ставнас кыдзкӧ кутіс пуны, волнуйтчыны да тілис чуньнас висьысь синъяссӧ.
— Сі-идз, — шпыньяліг сёрнитіс сійӧ, — енмӧс, сідзкӧ, отставкаӧ?
М-м.
Царь йывсьыд менам, шпигорӧй тэ, аслам думъяс: меным царь оз мешайт.
Абу царьясын делӧыс, — кӧзяеваын.
Ме кӧть кутшӧм царкӧд миритча, кӧть Иван Грозныйкӧд: на, пукав, царствуйт, любӧ кӧ, сӧмын — лэдз тэ менӧ справитчыны кӧзяинкӧд, — во-от!
Лэдзан — зарни цепьясӧн престол бердад дора, юрбитны тэ вылӧ кута...
«Царь-Голод» лыддьӧм бӧрын сійӧ шуис:
— Ставыс — кыдзи и эм, вернӧ.
Кор первойысь аддзис литографированнӧй брошюра, сійӧ юаліс менсьым:
— Коді тайӧс тэныд гижис?
Мичаа гижӧ.
Тэ висьтав сылы — аттьӧ.
Рубцов кӧсйис тӧдны век унджык и — таысь некор эз пӧтлы.
Зэв ыджыд вниманиеӧн сійӧ кывзывліс Шапошниковлысь енлы паныд вывті ёсь сёрнисӧ, часъясӧн кывзіс книгаяс йылысь менсьым висьталӧмъяс, чатӧртчӧмӧн радпырысь сераліс да, кадыксӧ чургӧдӧмӧн, чиктыліс:
— Лӧсьыд штучка мортлӧн вежӧрыд, ой, лӧсьыд!
Ачыс сійӧ лыддьысис сьӧкыда, — мешайтісны висьысь синъясыс, но тӧдны унатор жӧ вӧлі тӧдӧ, и частӧ чуймӧдліс менӧ тайӧн:
— Немецъяслӧн эм вывті тӧлка плӧтник, — сійӧс весиг корольыс сӧветъяс вылӧ корлывлӧ.
Юасьӧм бӧрын ме тӧдмалі, мый сёрниыс мунӧ Бебель йылысь.
— Кыдз ті тайӧс тӧданныд?
— Тӧда, — дженьыда вочавидзліс сійӧ йӧгӧсь юрсӧ чальнас гыжъялігтыр.
Шапошниковӧс эз интересуйт сьӧкыд олӧмыс, сійӧ сӧмын оліс енмӧс бырӧдӧм йылысь мӧвпъясӧн, духовенствоӧс смешитӧмӧн, торйӧн нин синнас эз вермы аддзыны манакъясӧс.
Ӧтчыд Рубцов бурпырысь юаліс сылысь:
— Мый нӧ тэ, Яков, век сӧмын енлы паныд горзан?
Сійӧ мӧдіс нӧшта скӧрджыка увтны:
— А мый нӧшта мешайтӧ меным, но?
Ме пӧшти кызь во веруйті, страхын сы водзын олі.
Терпиті.
Вензьыны — оз позь.
Лӧсьӧдӧма вылісянь.
Олі кӧрталӧма моз.
Лыдди Библия, — аддза: выдумайтӧма тайӧс.
Выдумайтӧма, Никита!
И, кинас ӧвтчигтырйи, быттьӧ «синмӧн аддзытӧм вез» орӧдӧмӧн, сійӧ пӧшти бӧрдіс:
— Вот — кула сы вӧсна кадысь водзджык!
Вӧліны менам нӧшта некымын интереснӧй тӧдсаяс, частӧ пыравлі Семёнов пекарняӧ важ ёртъяс дінӧ, найӧ примитлісны менӧ радпырысь, кывзісны сьӧлӧмсяньыс.
Но — Рубцов оліс Адмиралтейскӧй слободаын, Шапошников — Татарскӧйын, ылын Кабан сайын, верст вит сайын ӧта-мӧдсяньыс, ме зэв шоча верми аддзӧдчывны накӧд.
А ме дорӧ волыны — оз позь, некӧн вӧлі гӧстьясӧс принимайтны, сэтчӧ жӧ выль пекарь, отставнӧй салдат, волысьӧ вӧлі жандармъяскӧд; жандармскӧй управление дворлӧн мышвылыс вӧлі орччӧн миян дворкӧд, и солиднӧй «лӧз мундиръяс» вуджавлісны миян забор вывті — булкаясла полковник Гангардтлы и няньла — аслыныс.
И нӧшта: меным вӧлі рекомендуйтӧма зэв не «мыччасьны йӧз пӧвстын», медым булочнӧй вылӧ эз вӧв веськӧдӧма торъя внимание.
Ме гӧгӧрвои, мый менам уджӧй воштӧ смыслсӧ.
Век частӧджык лолі, мый йӧз эз лыддьысьны делӧ мунӧмкӧд да босьтавлісны кассаысь сьӧм сэтшӧм немдумайттӧма, мый корсюрӧ нинӧмӧн вӧлі мынтысьны пызьысь.
Деренков чепляліс тошторсӧ да шогпырысь шпыньяліс.
— Обанкротитчам.
Сылы овсис омӧля жӧ: гӧрд юра Настя «эз вӧв тыртӧм» и прысьйӧдліс скӧр кань моз, видзӧдліс быдтор вылӧ и быдӧн вылӧ ӧбӧдитчӧм турунвиж синъясӧн.
Сійӧ зырӧдліс веськыда Андрей вылӧ, быттьӧкӧ эз аддзы сійӧс; мӧдыс, мыжа морт моз шпыньяліг, сетліс сылы туй да ышлолаліс.
Корсюрӧ Андрей норасьліс меным:
— Абу серьёзнӧ ставыс.
Ставыс ставсӧ босьтӧны, — тӧлктӧг.
Ньӧби аслым дюжинаджын носки — пыр жӧ вошины!
Тайӧ тешкодь вӧлі — носкияс йывсьыс — но ме эг серав, сы вӧсна мый ме аддза вӧлі скромнӧй, нинӧм вылӧ горшасьтӧм мортлысь вийсьӧмсӧ, кыдзи сійӧ зілис лад вылӧ пуктыны пӧлезнӧй делӧ, а ставыс сы гӧгӧр видзӧдӧны тайӧ делӧ вылас кокнипырысь да веськодя, кисьтӧны делӧсӧ.
Деренков эз думайт сійӧ йӧзсянь благодарность йылысь, кодъяслы вӧлі служитӧ, но — сылӧн вӧлі право ас дорас внимательнӧйджык, дружескӧйджык отношение вылӧ, и эз аддзы татшӧм отношениесӧ.
А семьяыс ӧдйӧ киссис: батьыс век ёнджыка мӧдіс йӧйтавны религиознӧй подув вылын, ичӧт вокыс заводитіс юны да гуляйтны нывъяскӧд, чойыс кутіс асьсӧ бокӧвӧй моз, и сылӧн, тыдалӧ, пансис рыжӧй студенткӧд гажтӧм роман, ме частӧ казявлі, мый синъясыс пыктӧмаӧсь бӧрдӧмысла, и студентӧс ме синмӧн эг кут вермыны аддзыны.
Мем чайтсьыліс, мый ме радейта Мария Деренковаӧс.
Ме сідзжӧ радейті, кажитчӧ, миян магазинса вузасьысь Надежда Щербатоваӧс; сійӧ вӧлі гӧрд чужӧма кыз ныв, алӧй вомдоръясас век ворсіс нюм.
Ме вообще виси радейтчӧмӧн.
Арлыд, характер, аслам олӧмлӧн дзугсьӧмлуныс требуйтісны нывбабакӧд матыстчӧм и тайӧ эз вӧв водз, весиг сёрджык нин.
Меным колӧ вӧлі нывбабалӧн меліалӧм, либӧ, кӧть нин, нывбабалӧн дружескӧй внимание, колӧ вӧлі сёрнитны ас йылысь дзик восьсӧн, разберитчыны унапӧлӧс дзуг мӧвпъясын, впечатлениеяслӧн хаосын.
Другъяс менам — эз вӧвны.
Йӧз, кодъяс видзӧдісны ме вылӧ, кыдз «обработайтны индӧм материал» вылӧ, меным эз кажитчыны, налы эз ковмыв веськыда висьталӧм.
Кор ме заводитлі налы висьтавны не сы йылысь, мый найӧс интересуйтіс, — найӧ меным сӧветуйтлісны:
— Эновтӧй тайӧс!
Гурий Плетневӧс арестуйтісны да нуисны Петербургӧ, «крестыӧ».
Та йылысь меным медводз висьталіс Никифорыч, водз асылын ывла вылын мекӧд паныдасигӧн.
Думыштчӧмӧн да торжественнӧя меным паныд восьлаліг, став медальяса — быттьӧкӧ воӧ парад вывсянь — сійӧ лэптіс кисӧ фуражка дорас да чӧла вежӧналіс менӧ, но пыр жӧ сувтіс да скӧр гӧлӧсӧн шуис меным мышсянь:
— Гурий Александровичӧс арестуйтісны талун войнас...
И, кинас ӧвтыштӧмӧн, гӧгӧрыс видзӧдлӧм мысти, содтіс лӧньджыка:
— Пропадитіс зонмыд!
Меным кажитчис, мый сійӧ мудер синъяс вылын югъялӧны синва войтъяс.
Ме вӧлі тӧда, мый Плетнев виччысис арестуйтӧмсӧ, сійӧ ачыс висьталіс меным сы йылысь да сӧветуйтіс не аддзысьлыны сыкӧд ни меным, ни Рубцовлы, кодкӧд сійӧ сідзжӧ дружескӧя тӧдмасис, кыдзи и ме.
Никифорыч, аслыс кок улас видзӧдігтыр, гажтӧма юаліс:
— Мый он волывлы ме ордӧ?..
Рытнас ме локті сы ордӧ, сійӧ сӧмын на садьмӧма и, вольпась вылас пукалӧмӧн, юӧ ырӧш, гӧтырыс копыртчӧма ӧшинь дорас да дӧмлӧ гач.
— Сідз, вот, — заводитіс сёрнитны будочник, енотлӧн моз гӧнсялӧм морӧссӧ гыжйышталігтыр да мӧвпалана ме вылӧ видзӧдіг.
— Арестуйтісны.
Аддзӧмаӧсь сылысь кастрюля, — сыын сійӧ краска пулӧма — государлы паныд листовкаяс печатайтӧм вылӧ.
И, джоджӧ сьӧлыштӧм бӧрын, сійӧ скӧрысь горӧдіс гӧтырыслы:
— Вай гачсӧ!
— Пырысь-пыр, — юрсӧ лэптытӧг вочавидзис сійӧ.
— Жалитӧ, бӧрдӧ, — шуис старик, синъяснас гӧтыр вылас индіг.
— И меным — жаль.
Но ӧд — мый вермас вӧчны студент государлы паныд?
Сійӧ кутіс пасьтасьны шуаліг:
— Ме, здук кежлӧ, петала...
Пукты самӧвар тэ.
Гӧтырыс, местасьыс вӧрзьытӧг, видзӧдіс ӧшиньӧ, но кор мужикыс воши будка ӧдзӧс сайӧ, сійӧ ӧдйӧ бергӧдчис, чургӧдіс ӧдзӧслань топыда гӧрддзалӧм кулаксӧ да ыджыд скӧрлунӧн векыштӧм пинь пырыс шуис:
— У, пӧрысь стерво!
Чужӧмыс сылӧн пыктӧма синваысла, шуйга синмыс пӧшти тупкысьӧма ыджыд лӧз пыкӧсӧн.
Чеччыштіс, матыстчис пач дінӧ да, самӧвар дорӧ копыртчигӧн, скӧрысь шуаліс:
— Пӧръяла ме сійӧс, сідз пӧръяла — омлявны мӧдас!
Кӧин моз омлявны.
Тэ — эн верит сылы, ни ӧти кыв эн верит!
Сійӧ кыйӧ тэнӧ.
Ылӧдлӧ сійӧ, — сылы некод абу жаль.
Кыйсьысь.
Сійӧ — ставсӧ тӧдӧ тіян йылысь.
Сы вылын и олӧ.
Сылӧн кыйсьӧм — йӧзӧс куталӧм...
Сійӧ матыстчис дзик ме бердӧ и нор гӧлӧсӧн шуис:
— Мелуйтыштін мед эськӧ менӧ, а?
Меным эз кажитчы тайӧ нывбабаыс, но синмыс видзӧдіс ме вылӧ сэтшӧм гажтӧма, мый ме сывйышті сійӧс да куті малавны чорыд, дзугсьӧм жирнӧй юрсисӧ.
— Код бӧрся сійӧ ӧні кыйӧдчӧ?
— Рыбнорядскӧйын, номеръясын кутшӧмкӧ олысьяс бӧрся.
— Он тӧд овсӧ?..
Нюмъялігтырйи сійӧ вочавидзис:
— Вот ме висьтала сылы, мый йылысь юасян тэ менсьым.
Локтӧ...
Гурочкатӧ сійӧ кыйис...
И ырскӧбтіс пачлань.
Никифорыч вайис сулея вина, варенье, нянь.
Пуксим чай юны.
Марина мекӧд пукаліс орччӧн да тӧдчӧдана меліа гӧститӧдіс менӧ, кыйкъяліс дзоньвидза синнас менам чужӧм вылӧ, а верӧсыс долис меным:
— Тайӧ синмӧн аддзытӧм везйыс — сьӧлӧмъясын, лыясын, нолтӧ — заводитлы нетшкыны, бырӧдны сійӧс?
Царь — народлы — ен!
И друг юаліс:
— Тэ, вот, книгаяс тырыс лыддьӧмыд, Евангелие лыддин?
Но, кыдз, тэ ногӧн, ставыс збыль сэні?
— Ог тӧд.
— Ме ногӧн — гижӧма и лишнӧйтор.
И — абу этша.
Например — корысьяс йылысь: корысьяс блаженнӧйӧсь, — мыйӧн нӧ эськӧ найӧ блаженнӧйӧсь?
Весьшӧрӧ неуна шуӧма.
И вообще — гӧльяс йылысь — уна гӧгӧрвотӧмтор.
Колӧ торйӧдны: гӧльӧс гӧльмӧмысь.
Гӧль — сідзкӧ — омӧль!
А коді гӧльмис — сійӧ шудтӧм, гашкӧ.
Тадз колӧ сёрнитны.
Тайӧ — бурджык.
— Мыйла?
Сійӧ, ме вылӧ юалана видзӧдігмоз, чӧв олыштіс, а сэсся мӧдіс сёрнитны ярскӧба да тӧдчӧдана, тыдалӧ — унапӧв думайтӧм мӧвпъяс.
— Евангелиеын жалитӧм уна, а жалитӧм — вреднӧйтор.
Тадз ме мӧвпала.
Жалитӧмыд требуйтӧ гырысь расходъяс ковтӧм да весиг вреднӧй йӧз вылӧ.
Богадельняяс, тюрьмаяс, сумасшедшӧй домъяс.
Отсавны колӧ ён, дзоньвидза йӧзлы, медым найӧ выннысӧ прӧста эз видзны.
А ми отсалам слаб йӧзлы, — слабӧ ӧмӧй вӧчан ёнӧн?
Тайӧ канительсьыс ён йӧз слабмӧны, а слабӧйяс — найӧ сьылі вылын пукалӧны.
Вот мыйӧн займитчыны колӧ — тайӧн!
Мӧвпавны колӧ унатор йылысь.
Колӧ гӧгӧрвоны — олӧм важӧн нин вешйис Евангелие дорысь, сылӧн — аслас туй.
Вот, аддзан — мый вӧсна Плетнев юрсӧ воштіс?
Жалитӧм вӧсна.
Корысьяслы сеталам, а студентъяс пропадитӧны.
Кӧн тан разумно, а?
Первой на кылі ме тайӧ мӧвпъяссӧ татшӧм ёсь формаын, кӧть и водзджыксӧ паныдасьлі накӧд, — найӧ олысьӧсьджык да ёнджыка паськалӧмаӧсь сы дорысь, кыдзи чайтӧны.
Во сизим бӧрын, Ницшеӧс лыддигӧн, ме зэв мичаа уськӧді тӧдвылӧ казанскӧй городӧвӧйлысь философиясӧ.
Пӧпуттьӧ шуа: шоча паныдасьлісны меным книгаясын сэтшӧм мӧвпъяс, кодъясӧс ме эг кывлыв водзджык, олӧмысь.
А тайӧ «морт кыялысьыс» век висьталіс, кывъяссӧ шуалігӧн чуньяснас поднос дорӧ таркӧдігтыр.
Косіник чужӧмыс стрӧга зумыштчис, но видзӧдіс сійӧ эз ме вылӧ, а югыда чиститӧм ыргӧн самӧвар вылӧ.
— Мунны тэныд кад, — кыкысь казьтыліс сылы гӧтырыс, сійӧ эз вочавидз гӧтырыслы, пысавліс кыв бӧрся кыв аслас мӧвпъяс чӧрс вылӧ, и — друг мӧвпъясыс, меным казявтӧг, мӧдӧдчисны выль туйӧд.
— Тэ — зон абу йӧй, грамотнӧй, мый тэныд булочникалӧмыд?
Тэ вермин эськӧ не этшаджык сьӧм нажӧвитны и мӧд службаӧн государь царстволы...
Сійӧс кывзігӧн ме мӧвпалі, кыдзи эськӧ висьтавны Рыбнорядскӧй уличавывса меным тӧдтӧм йӧзлы сы йылысь, мый Никифорыч кыйӧдчӧ на бӧрся?
Сэні, номеръясын, оліс ссылкаысь, Ялуторовскысь, неважӧн воӧм Сергей Сомов, код йылысь меным висьтавлісны уна интереснӧйтор.
— Вежӧра йӧз долженӧсь овны чукӧрӧн, кыдз, примернӧ, улейын мазіяс, либӧ позъясын чушканзіяс.
Государлӧн царство...
— Видзӧд — ӧкмыс час нин, — шуис нывбаба.
— Чӧрт!
Никифорыч, мундирсӧ кизявлігтыр, чеччис.
— Но, нинӧм, извозчикӧн муна.
Прӧщайтлы, вокӧ.
Пыравлы, эн яндысь...
Будкаысь мунігӧн ме чорыда шуи аслым, мый некор нин сэсся ог лок «гӧститны» Никифорыч ордӧ — зэв эз кажитчы меным старик, кӧть и интереснӧй вӧлі.
Жалитӧмысь лоан вред йылысь кывъясыс ёна кутісны волнуйтны да чорыда йиджисны менам паметьӧ.
Ме кылі наысь кутшӧмкӧ правда, но вӧлі дӧсаднӧ, мый кылі тайӧ кывъяссӧ полицейскӧйсянь.
Тайӧ тема кузя тшӧкыда споруйтлісны, на пытшкысь ӧти торъя ёна шызьӧдіс менӧ.
Карын петкӧдчис «толстовец», — медводдза морт, коді меным паныдасис, — ыджыд тушаа, топыд яя морт, мугыд чужӧма, козёллӧн кодь сьӧд тошка да негрлӧн кодь кыз паръяса.
Гӧрбыльтчӧмӧн сійӧ видзӧдіс муӧ, но, мукӧд дырйи, вывлань тракнитӧмӧн лэптыліс кушмӧм юрсӧ да сотіс лёкысь дзирдалысь пемыд, вазьӧм синъяснас, — кутшӧмкӧ ненавидитӧм сотчис сійӧ ёсь видзӧдласын.
Беседуйтісны ӧти профессор квартираын, вӧліны уна томйӧз и на пӧвстын — вӧсньыдик, ӧкуратнӧй поп, богословие кузя магистр, сьӧд, шӧвк расаа; расаыс зэв бура мунліс сы блед мича чужӧмлы, кодӧс югдӧдӧма кӧдзыд, руд синъяслӧн муртсаник нюммунӧмӧн.
Толстовец дыр висьталіс сы йылысь, мый Евангелиеын гижӧм великӧй истинаяс кутасны пыр сулавны зумыда; сійӧ сёрнитіс пыді гӧлӧсӧн, дженьыдик фразаясӧн, но кывъясыс юргисны чорыда, наын кыліс збыль эскӧмлӧн вын, кывъяссӧ шуалігӧн сійӧ быттьӧ век ӧтмоза сӧтышталіс гӧна шуйга кинас, а веськыдсӧ кутіс зептас.
— Актёр, — вашкӧдісны пельӧсын, мекӧд орччӧн.
— Зэв театральнӧй, да...
А ме таӧдз неважӧн лыдди книга — кажитчӧ, Дрепэрлысь — кыдзи католицизм тышкасьӧ наукалы паныд, и меным кажитчис, мый тайӧ сёрнитӧ сійӧ йӧз пытшкысь ӧти, кодъяс вывті ёна эскӧны радейтӧмӧн мир спаситӧмны, кодъяс дасьӧсь, йӧз дорӧ милосердие вӧсна, виавны да сотавны найӧс кӧстеръяс вылын.
Сійӧ вӧлі паськыд соска еджыд дӧрӧма да сы вевдорӧ пасьталӧм кутшӧмкӧ рудіник, важ халата, — тайӧ сідзжӧ торйӧдіс сійӧс мукӧдсьыс.
Проповедь помас сійӧ горӧдіс:
— Сідзкӧ — Христоскӧд ті али Дарвинкӧд?
Сійӧ шыбитіс тайӧ вопроссӧ изйӧс моз пельӧсӧ, кӧні дзескыда пукалісны томйӧз и кысянь полігтырйи да ёна радуйтчан синъясӧн сы вылӧ видзӧдісны зонъяслӧн да нывъяслӧн синъяс.
Сёрниыс сылӧн, тыдалӧ, уськӧдіс шемӧсӧ унаӧс, йӧз чӧв олісны, юръяссӧ мӧвпалана копыртӧмӧн.
Сійӧ видзӧдліс быдӧн вылӧ сотан синъяснас да стрӧга содтіс:
— Сӧмын фарисейяс вермасны босьтчывны ӧтлаавны тайӧ кык неммиритчытӧмторсӧ и, найӧс ӧтувтіг, яндысьтӧг асьнысӧ жӧ пӧръялӧны, лӧжӧн тшыкӧдӧны йӧзсӧ...
Сувтіс поп, ӧкуратнӧя лэптыштіс раса соспомъяссӧ да мӧдіс сёрнитны плавнӧя, ядовитӧй вежливостьӧн да раминика шпыньяліг:
— Ті, буракӧ, мӧвпаланныд фарисейяс йылысь вульгарнӧя, сійӧ жӧ лоӧ не сӧмын грубӧ, но и дзоньнас ошибочнӧ...
Ме вывті ёна чуйми, кор сійӧ пондіс доказывайтны, мый фарисейяс вӧліны иудейскӧй народлысь заветъяссӧ збыльысь да честнӧя хранитысьясӧн и мый народ век мунліс накӧд ӧтвылысь аслас врагъяслы паныд.
— Лыддьӧй, например, Иосиф Флавийӧс...
Кок йылас чеччыштӧм бӧрын да кинас лёкысь ёна шеныштӧмӧн толстовец сӧтыштіс Флавийӧс да пондіс горзыны:
— Народъяс и ӧні мунӧны врагъяскӧд другъясыслы паныд, народъяс оз ас вӧлясьыс мунны, найӧс мырдӧн вӧтлӧны.
Мый меным тіян Флавийыд?
Поп да мукӧдъяс косявлісны спорлысь основнӧй темасӧ посни торъяс вылӧ, и сійӧ воши.
— Истина, сійӧ — любовь, — горӧдлывліс толстовец, а синъясыс сылӧн югъялісны ненавистьӧн да зывӧктӧмӧн.
Ме коддзи кывъясысь, эг тырвыйӧ гӧгӧрволы найӧс, кок улын муыс бергаліс кывъяс бушковын и частӧ ме ӧтчаяниепырысь мӧвпалі, мый абу му вылын меысь йӧйджык да тӧлктӧмджык морт.
А толстовец, багралысь гӧрд чужӧмсьыс пӧсьсӧ чышкаліг, лёкысь горзіс:
— Эновтӧй Евангелие, вунӧдӧй сы йылысь, медым не ылӧдчыны!
Распинайтӧй Христосӧс мӧдпӧв, тайӧ лоӧ честнӧйджык!
Ме водзын стен моз сувтіс вопрос: кыдзи нӧ?
Олӧмыс кӧ — мувывса шуд вӧсна помасьлытӧм тыш, — милосердие да любовь долженӧсь сӧмын мешайтны тыш успехлы?
Ме тӧдмалі толстовецлысь овсӧ — Клопский, тӧдмалі, кӧні сійӧ олӧ, а аскинас, рытын, вои сы дорӧ.
Сійӧ оліс кык ныв помещицаяс керкаын, накӧд буретш вӧлі и пукалӧ садйын пызан сайын, ыджыд пӧрысь нин пу вуджӧр улын.
Еджыд гача да сэтшӧм жӧ дӧрӧма, кузь тушаа, косіник, вӧлі разялӧма дӧрӧм кизьсӧ и тыдаліс гӧна мугов морӧсыс, — сійӧ вӧлі дзик сэтшӧм, кутшӧмӧн ме мӧвпалі аслым истина проповедуйтысь горттӧм апостолӧс.
Сійӧ паняліс эзысь паньӧн тасьтіысь ӧмидза йӧв, чӧскыда ньылаліс, тяпкӧдіс кыз паръяснас да, быд ньылыштӧм бӧрын, пӧляліс каньлӧн кодь шоч ус вывсьыс еджыд посни войтъяс.
Сылы прислуживайтысь ӧти ныв сулаліс пызан дорын, мӧдыс — лэдзчысьӧма нин пу дорӧ, пуктӧма кияссӧ морӧс вылас да мечтательнӧя видзӧдӧ буса, жар небесаӧ.
Кыкнанныс найӧ сиреневӧй рӧма кокни платьеаӧсь да зэв ӧткодьӧсь ӧта-мӧдныскӧд.
Сійӧ сёрнитіс мекӧд радейтӧмлӧн творческӧй вын йылысь, меліа да окотапырысь, сёрнитіс сы йылысь, мый колӧ душаад развивайтны тайӧ чувствосӧ, коді ӧтнас вермӧ «кӧртавны мортӧс мир духкӧд» — радейтӧмкӧд, коді разалӧма олӧмын быдлаын.
— Сӧмын тайӧн позьӧ кӧртавны мортӧс!
Радейттӧг — оз позь гӧгӧрвоны олӧм.
Найӧ жӧ, кодъяс шуӧны: олӧмлӧн закон — тыш, найӧ — пӧгибнитӧм вылӧ сиӧм синтӧм йӧз.
Би он вен биӧн, сідз жӧ и лёкӧс он вен лёкӧн!
Но кор нывъяс кутчысьӧмӧн мунісны сад пытшкӧ, гортланьыс, тайӧ мортыс, читкыртӧм синмӧн на бӧрся видзӧдігмоз, юаліс:
— А тэ коді?
И, менӧ кывзӧм бӧрын, заводитіс, чуньяснас пызанӧ тотшкӧдігтыр, висьтавны сы йылысь, мый морт — быдлаын морт и оз ков зільны олӧмын места вежлавны, а колӧ воспитайтны духӧс йӧзӧс радейтӧм кузя.
— Кымын улынджык сулалӧ морт, сымын матынджык сійӧ олӧмлӧн настоящӧй правда дорӧ, сійӧ святӧй мудрость дорӧ...
Меным неуна эз эскыссьы, мый сійӧ вӧлі тӧдса тайӧ «святӧй мудростьыскӧд», но нинӧм эг шу, аддзӧмӧн, мый сылы мекӧд гажтӧм; сійӧ видзӧдліс ме вылӧ ӧтдортана, очсыштіс, пуктіс кияссӧ сьылі саяс, нюжӧдіс кокъяссӧ, мудзӧмӧн кунис синъяссӧ, боргыштіс, быттьӧкӧ вугралігмоз:
— Радейтӧмлы пӧкӧритчӧм...
олӧмлӧн закон...
Дрӧгмунӧмӧн шеныштіс кияснас, мый дорӧ кӧ воздухас кватласиг, повзьӧмӧн дувгӧдіс ме вылӧ синъяссӧ:
— Мый?
Мудзи ме, прӧстит!
Бара кунис синъяссӧ и, быттьӧкӧ доймӧмысь, чорыда курччис пиньяссӧ, найӧс тыдӧдіг; улыса парйыс лэччис, вылыссаыс — кыпӧдчис, и лӧзов шоч ускыс щӧть моз сувтіс.
Бӧр ме муні мустӧмтан чувствоӧн сы дорӧ и кыдзкӧ эз эскыссьы, мый сійӧ висьталӧ сьӧлӧмшӧрсьыс.
Некымын лун мысти водз асылын ме нуи булкаяс тӧдса доцентлы, коді вӧлі гӧтыртӧм, ёна юысь, и сы ордысь нӧшта ӧтчыд аддзи Клопскийӧс.
Сійӧ, буракӧ, войбыд абу узьӧма, чужӧмыс рудӧдӧма, синъясыс гӧрдӧсь да пыктӧмаӧсь, — меным кажитчис, мый сійӧ код.
Синва петтӧдзыс код, кызіник доцент пукаліс джоджас улыс бельё кежсьыс, киас кутіс сигара, сы гӧгӧр кыдзсюрӧ сулаліс мебель, туплясисны сур бутылкаяс, шыблалӧм вылыс паськӧм, сійӧ пукаліс катласигтыр да мурзіс:
— <ns>Милосер-рдие</ns>...
Клопский чорыда да скӧрысь горзіс:
— Милосердие абу!
Ми сісьмам радейтӧмла либӧ миянӧс пычӧдасны радейтӧм вӧсна тышын, — ставыс ӧткодь: миянлы сиӧма пӧгибнитны...
Пельпомӧд кватитӧмӧн менӧ пыртіс комнатаӧ да шуис доцентлы:
— Вот — юав сылысь — мый сійӧ кӧсйӧ?
Юав: колӧ сылы йӧзӧс радейтӧм?
Доцент видзӧдліс ме вылӧ синваӧн тырӧм синъясӧн да кутіс серавны:
— Тайӧ — булочник,
ме сылы долга.
Шатовмуніс, сюйис зептас кисӧ, перйис ключ да нюжӧдіс меным:
— На, босьт ставсӧ!
Но толстовец босьтіс сылысь ключсӧ да ӧвтыштіс ме вылӧ кинас.
— Мун!
Бӧрти получитан.
И шыбитіс менсьым босьтӧм булкаяссӧ пельӧсын сулалысь диван вылӧ.
Сійӧ эз тӧд менӧ, и тайӧ меным вӧлі кивыв.
Мунігӧн ме нуи паметьын радейтӧм вӧсна пӧгибнитӧм йылысь сылысь кывъяссӧ и сьӧлӧмын сы дорӧ зывӧктӧм.
Регыд меным висьталісны, мый сійӧ признайтчӧма радейтӧмын кӧзяйка-нывъяс пиысь ӧтилы, и, сійӧ жӧ лунӧ, — мӧдыслы.
Чойяс радпырысь висьталісны та йылысь ӧта-мӧдныслы, и радлӧмыс пӧрис толстовецлы паныд скӧралӧмӧ; найӧ тшӧктӧмаӧсь дворниклы висьтавны, медым радейтӧм проповедуйтысь пыр жӧ весасис найӧ керкаысь.
Толстовец воши карысь.
Йӧз олӧмын милосердие да радейтӧм тӧдчанлун йылысь вопрос — страшнӧй да сложнӧй вопрос — водз сувтіс ме водзӧ, первойсӧ — сьӧлӧм вылысь неопределённӧй, но ёся кылан разлад формаын, сэсся — определённо яснӧй кывъяса стӧч формаын:
— Кутшӧм жӧ радейтӧмлӧн рольыс?
Ставыс, мый ме лыддьылі, вӧлі йиджтысьӧма христианство, гуманизм идеяясӧн, йӧзӧс жалитӧм кузя пойгӧмӧн, — та йылысь жӧ мичаа да ӧзйӧдана сёрнитӧны вӧлі медбур йӧзыс, кодъясӧс ме тӧді сійӧ кадӧ.
Ставсьыс, мый ме аддзылі аслам синмӧн, меным эз тыдав йӧзӧс жалитӧм.
Олӧмыс ме водзын паськӧдчис кыдзи помасьлытӧм зыксьӧм да скӧралӧм, кыдзи дугдывлытӧм, лёк тыш пустякъяс вӧсна.
Меным жӧ колӧны вӧлі сӧмын книгаяс, став мукӧдторйыс менам син водзын эз имеит некутшӧм тӧдчанлун.
Сулалӧ вӧлі петны ывла вылӧ да пукалыштны час кымын ворота дорын, медым гӧгӧрвоны, мый став тайӧ извозчикъясыс, дворникъясыс, рабочӧйясыс, чиновникъясыс, купечьясыс — олӧны оз сідз, кыдз ме, и йӧз, кодъясӧс ме радейті, оз сійӧс кӧсйыны, оз сэтчӧ мунны.
Найӧ жӧ, кодъясӧс ме уважайті, кодъяслы эски, — кыдзкӧ ӧткаӧсь, чуждӧйӧсь и — лишнӧйӧсь йӧз пытшкас, кодзувкотъяслӧн кодь няйт да мудер уджын, кодъяс зэв старайтчӧмӧн стрӧитӧны олӧмлысь кодзувкоткар; тайӧ олӧмыс кажитчис меным дзик тӧлктӧмӧн, кулӧм кодь гажтӧмӧн.
И тшӧкыда ме аддзылі, мый йӧз бур сьӧлӧмаӧсь да тырӧсь радейтӧмӧн сӧмын кывъяс выланыс, делӧ вылас жӧ аслыныс гӧгӧрвотӧг подчиняйтчӧны олӧмын общӧй порядоклы.
Зэв сьӧкыд вӧлі меным.
Ӧтчыд ветеринар Лавров, водянкаысь вижӧдӧм да пыктӧм, пӧдігтырйи меным шуис:
— Скӧрлунтӧ колӧ ыдждӧдны сэтчӧдз, медым став йӧзыс мудзисны сыысь, медым сійӧ лоис зывӧк ставлы и быдӧнлы, кыдз вот тайӧ вывті мустӧм арыс!
Ар сэки заводитчис водз, вӧлі зэра, кӧдзыд, ёна паськалісны висьӧмъяс да самоубийствояс.
Лавров сідзжӧ отравитчис цианистӧй калийӧн — эз кӧсйы виччысьны сійӧ кадсӧ, кор сійӧс пӧдтас водянка.
— Скӧтӧс лечитіс, — скӧт моз и кулі!
— колльӧдіс ветеринарлысь шуйсӧ сылӧн квартирохозяиныс, вурсьысь Медников, ен дума косіник морт, коді тӧдіс наизусть божья матерлысь став акафистсӧ.
Сійӧ нӧйтіс ассьыс челядьсӧ — ар сизима нывкаӧс да ар дас ӧтика гимназистӧс — куим вожа кучик плетьӧн, а гӧтырсӧ нӧйтіс бамбук беддьӧн кокпӧкъясас да норасис:
— Мирӧвӧй судья вӧйпис менӧ сыысь, мый ме быттьӧкӧ китаецлысь босьті тайӧ системочкасӧ, а ме нэмӧн китаецсӧ эг аддзыв, вывескаяс да картинаяс вылысь ӧтдор.
Сылӧн ӧти рабочӧй, чукля кока гажтӧм морт, прӧзвищенас «Дунькалӧн верӧс», шулывліс аслас кӧзяин йылысь:
— Пола ме рам йӧзысь, кодъяс благочестивӧйӧсь!
Буйнӧй морттӧ пыр и аддзан, и век эм кад дзебсьыны сыысь, а рамыд кыссьӧ тэ вылӧ тыдавтӧм, коварнӧй змей моз турун пытшті и друг чушкас душаӧ, медся восьсаинӧ.
Пола рамъясысь...
«Дунькалӧн верӧс» — Медниковлӧн радейтана, лӧнь, мудер ябедник кывъясын, — вӧлі правда.
Корсюрӧ меным чайтсьыліс, мый лӧнь йӧз лишайяс моз небзьӧдӧны олӧмлысь из сьӧлӧмсӧ, вӧчӧны сійӧс бурджыкӧн да вынаджыкӧн, но частӧджык, кор ме аддзылі рам йӧзӧс, а найӧ вӧліны унаӧн, кор аддзылі валысь лёктор дорӧ сюся приспособляйтчӧмсӧ, найӧ душаяслысь казявны позьтӧм вежласьӧмсӧ да нюглясьӧмсӧ, налысь ном моз зыньгӧмсӧ, — ме чувствуйті ачымӧс лӧдз чукӧрын кӧрталӧм кокъяса вӧлӧн.
Та йылысь ме и мӧвпалі полицейскӧй ордысь мунігӧн.
Ышлолаліс тӧв, и дрӧжжитісны пӧнаръясын бияс, а кажитчӧ — дрӧжжитӧ пемыдруд небесаыс, му вылас бус кодь посни октябрьскӧй зэр кӧдзигтыр.
Кӧтасьӧм проститутка кыскӧ улича кузя катыдлань код мортӧс, киӧдыс сійӧс кутӧмӧн, тойлалӧ, мӧдыс мыйкӧ бормочитӧ, сыркъялӧ.
Нывбаба мудзӧм морт моз пыдісянь шуалӧ:
— Татшӧм тэнад судьбаыд...
— Вот, — мӧвпышті ме, — и менӧ кодкӧ кыскӧ, тойлалӧ мустӧм пельӧсъясӧ, петкӧдлӧ меным аслыссяма унапӧлӧс йӧзӧс, няйтсӧ и гажтӧмсӧ.
Мудзи ме таысь.
Гашкӧ эз татшӧм кывъясӧн вӧв мӧвпыштӧма, но буретш тайӧ мӧвпыс ӧзйис юр вежӧрын, буретш тайӧ гажтӧм рытнас ме первойысь куті чувствуйтны душалысь мудзӧм, сьӧлӧмӧс сёйысь бакшасьӧм.
Тайӧ чассяньыс ме куті чувствуйтны ачымӧс лёкджыка, куті ас вылӧ видзӧдны кыдзкӧ бокысянь, кӧдзыда, бокӧвӧй да враждебнӧй синъясӧн.
Ме вӧлі аддза, мый быд морт пытшкын сідз-тадз да несложнӧя аддзӧны места противоречиеяс не сӧмын кывлӧн да уджлӧн, но и чувствуйтӧмлӧн, — налӧн капризнӧй ворсӧмыс торъя ёна сьӧктӧдіс менӧ.
Тайӧ ворсӧмсӧ ме казявлі и ас пытшкысь, тайӧ вӧлі нӧшта омӧльджык.
Менӧ кыскис быдлаӧ — нывбабаяс дорӧ и книгаяс дорӧ, рабочӧйяс дорӧ и весел студенчество дорӧ, но некытчӧ ме эг удит веськавны и олі «ни сэн, ни тан», дурпоп моз бергаліг, а кутшӧмкӧ аддзыны позьтӧм, но ён ки чорыда клестайтіс менӧ тыдавтӧм плетьӧн.
Кор тӧдмалі, мый Яков Шапошников водӧма больничаӧ, ме муні видлыны сійӧс, но сэн пӧла вома кыз нывбаба, ӧчкиа да еджыд чышъяна, код улысь вӧлі ӧшӧдчӧмаӧсь пӧсь ваӧн заваритӧм кодь гӧрд пельясыс, коса шуис:
— Кулі.
И аддзӧмӧн, мый ме ог мун, а чӧла сулала сы водзын, — скӧрмис, горӧдіс:
— Но?
Мый ещӧ?
Ме сідзжӧ скӧрми да шуи:
— Ті — йӧй.
— Николай, — вӧтлы сійӧс!
Николай вӧлі чышкалӧ рузумӧн кутшӧмкӧ ыргӧн прутъяс, сійӧ кызӧктыштіс да кульыштіс менӧ прутнас мышкӧ.
Сэки ме босьті сійӧс моздорӧ, петкӧді ывла вылӧ да пуксьӧді больнича кильчӧдорса ва гуранӧ.
Сійӧ видзӧдіс та вылӧ спокойнӧя, пукалыштіс некымын минута чӧла, синъяссӧ ме вылӧ сувтӧдӧмӧн, а сэсся чеччис да шуис:
— Ок, тэ, пон!
Ме муні Державинскӧй садйӧ, сэн пукси поэт памятник дорӧ скамья вылӧ, зэв окота вӧлі вӧчны кутшӧмкӧ лёктор, мисьтӧмтор, медым эськӧ ме вылӧ уськӧдчис йӧз чукӧр да тайӧн сетіс меным право нӧйтны найӧс.
Но, праздник лун вылӧ видзӧдтӧг, сад вӧлі тыртӧм и гӧгӧр — ни ӧти морт лов, сӧмын шыбласис тӧв, тӧлӧдіс кос листъяссӧ, кышакыліс пӧнар сюръяӧ клеитӧм афишаӧн.
Сӧдз лӧз, кӧдзыд воздухыс сукмис сад весьтын пемыд горулын.
Зэв ыджыд бронзӧвӧй идолище грымвидзис ме водзын, ме видзӧді сы вылӧ да мӧвпалі: оліс му вылын ӧтка морт Яков, бырӧдӧ вӧлі став сьӧлӧмсяньыс енмӧс и кулі обыкновеннӧй смертьӧн.
Обыкновеннӧйӧн.
Таын вӧлі мыйкӧ сьӧкыд, зэв ӧбиднӧйтор.
— А Николай идиот; сылы колӧ вӧлі тышкасьны мекӧд либӧ корны полицияӧс да нуӧдны менӧ участокӧ...
Муні Рубцов ордӧ, сійӧ пукаліс аслас юрсюянінын пызан дорас, дзоля лампа водзын да дӧмліс пинжак.
— Яков кулі.
Старик лэптіс ема кисӧ, буракӧ, пернапасасьны кӧсйӧмӧн, но сӧмын ӧвтыштіс кинас и, суниссӧ мыйӧкӧ крукалӧмӧн, ньӧжйӧник ёрччыштіс.
Сэсся — пондіс броткыны:
— Шуны кӧ — ставӧн кулам, сідз нин миян тӧлктӧг мунӧ, — да, вокӧ!
Сійӧ, вот, кулі, а тан ӧти медник вӧлі, да сійӧс сідзжӧ — щӧт вылысь здолой.
Колян воскресеньеӧ, жандармъяскӧд.
Менӧ сыкӧд Гурка тӧдмӧдіс.
Тӧлка медник!
Студентъяскӧд неуна путайтчыліс.
Тэ кывлін, бунтуйтчӧны студентъяс — збыльысь?
Нолтӧ, дӧмышт меным пинжаксӧ, ог аддзы ме нинӧм...
Сійӧ сетіс меным ассьыс росйысьӧм пинжаксӧ, суниса ем, а ачыс, кияссӧ мыш саяс пуктӧмӧн, кутіс восьлавны комнатаӧд, кызіг да ропкигтыр:
— То тан, то — сэн ӧзйыштлас битор, а чӧрт пӧльыштас и — бара гажтӧм!
Шудтӧм тайӧ карыс.
Муна тась, пока пароходъяс ветлӧны на.
Сувтіс да, юрсӧ гыжъялігтыр, юаліс:
— А — кытчӧ мунан?
Быдлаын вӧвлі.
Да.
Быдлаті ветлӧдлі, а сӧмын ачымӧс пыркӧді.
Сьӧлыштіс да содтіс:
— Но — и олӧм, сволочь!
Олі, олі, а — нинӧм эг нажӧвит, ни душалы, ни телӧлы...
Сійӧ ланьтіс, ӧдзӧс дорын пельӧсын сулаліг да быттьӧ мыйкӧ кывзіг, сэсся решительнӧя матыстчис мелань, пуксис пызандор йылӧ.
— Ме шуа тэныд, Лексей тэ менам Максимыч, — прӧста Яков ассьыс ыджыд сьӧлӧмсӧ ен вылӧ видзис.
Ни ен, ни царь бурджыкӧн оз лоны, наысь кӧ ме чӧвтча, а колӧ, медым йӧзыс асьныс ас выланыс скӧрмисны, путкыльтісны эськӧ ассьыныс подлӧй олӧмнысӧ, — во-от!
Эк, пӧрысь ме, сёрми, регыд дзик синтӧм лоа — шог, вокӧ!
Вурин?
Аттьӧ...
Мунам трактирӧ, чай юны...
Трактирӧ мунігӧн, пемыд вӧсна сконъясьлігтыр, пельпомӧд менӧ кватлалӧмӧн,
сійӧ бормочитіс:
— Эн вунӧд менсьым кывйӧс: оз кутны йӧз помӧдз терпитны, скӧрмасны коркӧ и заводитасны ставсӧ пылльыны — бусӧ пӧртасны ассьыныс пустякъяссӧ!
Оз кутны терпитны...
Трактирӧ ми эг веськалӧй: публичнӧй дом кытшалӧмаӧсь матросъяс, — воротасӧ видзисны Алафузовскӧй рабочӧйяс.
— Быд праздник тані кось!
— ошкана шуис Рубцов, босьтіс ныр вывсьыс ӧчкисӧ, и, мыйӧн аддзис, мый керка дорйысьяс пӧвстын эмӧсь аслас ёртъяс, пыр жӧ тшӧтш сюйсис косяс, ышӧдіг да усьӧдіг:
— Эн сетчы, фабрика!
Пычӧд лягушаясӧс!
Глушит ляпапиянӧс!
И — экма-а!
Тешкодь и лӧсьыд вӧлі аддзыны, кутшӧм пелька да сьӧлӧмшӧрсьыс действуйтіс тӧлка старик, матрос-речникъяс чукӧр пыр прӧйдитіг, найӧ кучкӧмъяс вылӧ вочавидзӧмӧн, пельпомнас зутшйӧдлӧмӧн кок йывсьыныс уськӧдаліг.
Косясисны скӧравтӧг, гажаа, удаллун петкӧдлӧм ради, лишнӧй вынысла.
Морт тушаяслӧн чукӧр гудыртчис ворота дорын, фабричнӧйясӧс сылань топӧдӧмӧн, ратшкакылісны пӧвъяс, юргисны ышӧдана горӧдӧмъяс:
— Сетышт куш юра воеводаыслы!
Кыкӧн кавшасьӧмаӧсь керка вевт вылӧ да лӧсьыда збоя сьылӧны:
<rus>— Мы не воры, мы не плуты, не разбойники,</rus>
<rus>Судовые мы ребята, рыболовники</rus>!
Тюрзӧ полицейскӧй, пемыдас дзирдалӧны ыргӧн кизьясыс, кок уланыс шлюпкакылӧ няйт, а вевт вывсянь кылӧ:
— <rus>Мы закидываем сети по сухим берегам,</rus>
<rus>По купеческим домам, по амбарам, по клетям...</rus>
— Сулав!
Куйлысьӧс оз нӧйтны...
— Дедӧ — чужӧмтӧ бурджыка видз!
Сэсся Рубцовӧс, менӧ и нӧшта морт витӧс, врагъясӧс ли, другъясӧс ли, нуны кутісны участокӧ, и арся войлӧн лӧньӧм пемыдыс колльӧдіс миянӧс збой песняӧн:
<rus>Эх, мы поймали сорок щук,</rus>
<rus>Из которых шубы шьют!</rus>
— Кутшӧм бурӧсь йӧзыс Волга вылын!
— ыджыд радлунӧн висьталӧ Рубцов, частӧ сульсиг да сьӧласигтыр, и вашкӧдӧ меным:
— Тэ — пышйы!
Видзӧд, кор скодаджык и — пышйы!
Мыйла тэныд участокӧ сюйсьыны?
Ме и ме бӧрся кутшӧмкӧ кузь матрос уськӧдчим боки уличаӧ, чеччыштім забор вомӧн, мӧд вомӧн и — тайӧ войсянь ме эг нин аддзыв муса мортӧс — Никита Рубцовӧс.
Ме гӧгӧр тыртӧм кутіс лоны.
Заводитчӧны вӧлі студенческӧй волнениеяс, — смыслыс налӧн меным эз вӧв гӧгӧрвоана, помкаяс — абу яснӧйӧсь.
Ме аддзылі гажаа ноксьӧм, эг чувствуйт сэтысь драма и мӧвпалі, мый университетын велӧдчӧмысь шуд ради позьӧ терпитны весиг мучитӧмъяс.
Меным кӧ шуисны: — Мун, велӧдчы, но сыысь, воскресеньеясӧ, Николаевскӧй площадь вылын ми кутам тэнӧ нӧйтны бедьясӧн! — ме, навернӧ, примиті эськӧ тайӧ условиесӧ.
Семёнов крендельнӧйӧ пыралігӧн ме кывлі, мый крендельщикъяс лӧсьӧдчӧны мунны университет дорӧ студентъясӧс нӧйтны:
— Гираясӧн кутам нӧйтны!
— сёрнитісны найӧ гажаа скӧралӧмӧн.
Ме куті вензьыны, видчыны накӧд, но друг пӧшти шемӧсмӧмӧн мӧді чувствуйтны, мый студентъясӧс дорйыны меным ньӧти абу окота, оз сюрны кывъяс.
Помнита, муні ме пӧдвалысь жугӧдӧм морт кодь, сьӧлӧм вылын вӧлі кутшӧмкӧ венны позьтӧм шог, кувтӧдз шог.
Войнас пукалі Кабан берег дорын, шыблалі сьӧд ваӧ изъяс да мӧвпалі куим кывйӧн, помала найӧс дольӧмӧн:
— Мый меным вӧчны?
Шогла заводиті велӧдчыны ворсны скрипка вылын, войясын пилитлі магазинын, войся стӧрӧжӧс да шыръясӧс шызьӧдіг.
Музыка ме радейтлі и босьтчи сы дорӧ зэв окотапырысь, но менам учительӧй, театральнӧй оркестрса скрипач, уроксӧ сетігӧн, — кор ме петі магазинысь, — восьтӧма игнавтӧм касса ящик, и, бӧр воӧм мысти, ме суи сійӧс гусясигас — сійӧ сюяліс зептас деньга.
Кор аддзис менсьым ӧдзӧсӧд пырӧм, сійӧ нюжӧдіс голясӧ, лӧсьӧдіс гажтӧм, бритӧм чужӧмсӧ да ньӧжйӧ шуис:
— Но — нӧйт!
Вомдоръясыс сылӧн тіралісны, рӧмтӧм синъяссьыс визувтіс аслыссяма гырысь синва.
Меным окота вӧлі кучкыны скрипачӧс; медым тайӧс не вӧчны, ме пукси джоджӧ, кулакъясӧс пукті ас улӧ и тшӧкті сылы пуктыны сьӧмсӧ кассаӧ.
Сійӧ ректіс зепъяссӧ, мӧдӧдчис ӧдзӧслань, но сувтіс да шуис лӧсявтӧм вӧсни да страшнӧй гӧлӧсӧн:
— Вай дас шайт!
Сьӧм ме сылы сеті, но скрипкаӧн ворсны велӧдчӧмысь эновтчи.
Декабрын ме решиті вины ачымӧс.
Ме заводитлі гижны тайӧ решениеыслысь помкасӧ «Макар олӧмысь случай» висьтын.
Но тайӧ меным эз удайтчы — висьтыс артмис грубӧйӧн, лӧсьыдтӧмӧн и эз вӧв сэні пытшкӧсса правдаыс.
Мый вӧлі бурыс — меным чайтсьӧ — буретш сійӧ, мый сыын дзик ньӧти абу правда.
Фактъяс — правдивӧйӧсь, а найӧс гӧгӧрвоӧдӧмыс вӧчӧма быттьӧкӧ абу меӧн и висьтыс мунӧ оз ме йылысь.
Не сёрнитны кӧ висьтлӧн литературнӧй ценность йылысь — сыын ме аддза мыйкӧ аслым кажитчанаӧс, — быттьӧкӧ ме воськовті ас вомӧн.
Ме ньӧби базар вылысь барабанщиклысь нёль патронӧн зарядитӧм револьвер да лыйи аслым морӧсӧ, арталі веськавны сьӧлӧмӧ, но розьӧді сӧмын тыӧс, и тӧлысь мысти, зэв яндысьӧмӧн, ачымӧс йӧйсьыс йӧйӧн лыддьӧмӧн, бара нин уджалі булочнӧйын.
Но — эг дыр.
Март тӧлысь помын, рытын, пекарнясянь магазинӧ пырӧм бӧрын, ме аддзи продавщица комнатаысь Хохолӧс.
Сійӧ пукаліс ӧшинь дорас улӧс вылын, мӧвпалігтыр куритіс кыз папирос да внимательнӧя видзӧдіс пуркйысь тшын вылас.
— Ті прӧстӧсь?
— юаліс сійӧ здоровайтчытӧг.
— Кызь минута кежлӧ.
— Пуксьӧй, сёрнитыштам.
Кыдзи и век, сійӧ вӧлі ас вылас зэвтӧма-пасьталӧма «чортӧвӧй кожаысь» вурӧм казакин, сы паськыд морӧс вылын шыльквидзис русыд тош, веськыда кымӧс весьтас щӧть моз сулаліс дженьыда шырӧм чорыд юрсиыс, кӧмалӧма мужицкӧй гырысь брӧдни, наысь чорыда ӧвтіс дьӧгӧдь дукӧн.
— Но — вот, — мӧдіс спокойнӧя да гортӧминика сёрнитны сійӧ, — онӧ-ӧ кӧсйӧ ті локны ме ордӧ?
Ме ола Красновидово сиктын, нелямын вит верст сайын Волга кывтчӧсын, менам сэн эм лавка, ті кутанныд меным отсасьны вузасьны, та вылӧ тіян этша кад кутас мунны, менам эмӧсь бур книгаяс, отсала тіянлы велӧдчыны сӧглас?
— Да.
— Пятницаӧ локтӧй квайт час асылын Курбатов пристань дорӧ, юалӧй Красновидовоысь досчаник, * — кӧзяиныс Василий Панков.
Но да, — ме лоа сэн нин и аддза тіянӧс.
Аддзысьлытӧдз!
Сувтіс, чургӧдіс меным паськыд кисӧ, а мӧд кинас кыскис пытшкӧс зепсьыс сьӧкыд, эзысь луковица-часі да шуис:
— Помалім квайт минутаӧн!
Да — менам нимӧй — Михайло Антонов, а овӧй — Ромась.
Сідз.
Сійӧ муніс бӧрӧ видзӧдлытӧг, тувччаліс зумыда, кокниа нуис багатырлӧн кодь ён сьӧкыд тушасӧ.
Кык лун мысти ме мӧдӧдчи кывтны Красновидовоӧ.
Волга сӧмын на воссьӧма, вылісянь, гудыр ва вывті лайкъялігтыр, кыссьӧны руд рышкыд йи пластъяс, досчаник панлалӧ найӧс, и найӧ зыртсьӧны пыж бокъясӧ да зутшмунігъясын сявмунӧны ёсь кристаллъясӧн.
Ворсӧ асыв-вой тӧв, вӧтлӧ берег дорӧ гыяс, синтӧ ёрмӧн дзирдалӧ шонді, югӧръясыс гагыд еджыд пучокъясӧн чеччӧны лӧзоват стеклӧ кодь йи пласт бокъясысь.
Досчаник, кодӧс сьӧкыда грузитӧма бӧчкаясӧн, мешӧкъясӧн, ящикъясӧн, мунӧ парус улын, — руль дорын том мужик Панков, сійӧ тшапа пасьталӧма дубитӧм ыжку пинжак, кодлысь морӧссӧ вышивайтӧма уна рӧма шнурокӧн.
Чужӧмыс сылӧн — спокойнӧй, синъясыс кӧдзыдӧсь, сійӧ абу варов и этша мунӧ мужик вылӧ.
Досчаник нырын, кокъяссӧ тажгӧдӧмӧн, сулалӧ Панковлӧн батрак, Кукушкин, росйысьӧм дукӧса дзуг юрсиа мужик. Сійӧ вӧнясьӧма кӧвйӧн, юрас — чукрасьӧм поповскӧй шляпа. Чужӧмыс лӧз да парсалӧма.
Кузь багырӧн йи пластъяс йӧтлалігмоз сійӧ зывӧктана ёрччӧ:
— Вешйы...
Кытчӧ зырӧдан...
Ме пукала Ромаськӧд орччӧн парусувса ящикъяс вылын, сійӧ ньӧжйӧ висьталӧ меным:
— Мужикъяс менӧ оз радейтны, торъя нин — озыръяс!
Тайӧ радейттӧмсӧ и тіянлы ковмас испытайтны.
Кукушкин пуктіс багырсӧ пыж пӧперег, аслыс кок улас, сёрнитӧ зэв радпырысь, миянладорӧ парсалӧм чужӧмсӧ бергӧдӧмӧн:
— Торъя тэнӧ, Антоныч, поп оз радейт...
— Сійӧ збыль, — шуӧ Панков.
— Тэ сылы, писти сера понлы, кыдзи горшас лы!
— Но эмӧсь и другъяс менам — лоӧны и тіян, — кыла ме Хохоллысь гӧлӧс.
Кӧдзыд.
Мартовскӧй шонді омӧля на шонтӧ.
Берегын качайтчӧны пасьтӧм пуяслӧн пемыд увъясыс, кӧнсюрӧ горнӧй берег щельясын да куст увъясын бархат лестукъясӧн куйлӧ лым.
Ю вылын быдлаын — йи пластъяс, быттьӧ ыж стада луд вылӧ разӧдчӧма.
Ме чувствуйта ачымӧс вӧтын моз.
Кукушкин, каллянас табак сӧвтігтыр, философствуйтӧ:
— Шуам кӧть, тэ поплы абу гӧтыр, но, аслас должность сертиыс, сійӧ кӧсйысис радейтны быдся тварсӧ, кыдзи книгаясын гижӧма.
— Коді тайӧ тэнӧ нӧйтіс?
— шпыньялігтырйи юалӧ Ромась.
— Сідз, кутшӧмкӧ тёмнӧй должностьяса йӧз, буракӧ — жуликъяс, — зывӧктана шуис Кукушкин.
И — гордостьӧн содтіс:
— Эз, менӧ, ӧтнамӧс, антиллеристъяс нӧйтісны, — сійӧ — вот прамӧя!
Весиг ог гӧгӧрво — кыдзи ме ловйӧн коли.
— Мыйысь нӧйтісны?
— юалӧ Панков.
— Тӧрыт?
Али — антиллеристъясыс?
— Но — тӧрыт?
— Да — позьӧ ӧмӧй гӧгӧрвоны, мыйысь нӧйтӧны ?
Йӧз миян козёл кодьӧсь, чуть мыйкӧ — пыр и люкасьны!
Аслас должностьӧн лыддьӧны — тышкасьӧм!
— Ме чайта, — шуӧ Ромась, — кузь кывсьыд нӧйтӧны тэнӧ, сёрнитан тэ виччысьтӧг...
— Пӧжалуй, сідз!
Морт ме интересуйтчысь, зэв окота быдтор йылысь юасьны.
Менам сьӧлӧмӧй зэв радлӧ, кор мыйкӧ выльтор кыла.
Досчаниклӧн нырыс зутшмуні йи пластӧ, пыж бокӧд лёкысь шарснитіс.
Кукушкин шатовмунліг кватитіс багыр,
Панков кӧритана шуӧ:
— А тэ уджтӧ эн вунӧд, Степан!
— А тэ менӧ эн сёрнитӧд!
— йи пластъяс йӧткышталіг бормочитӧ Кукушкин.
— Ог вермы ме ӧти сайын и должностьӧс ассьым исполняйтны и тэкӧд сёрнитны...
Найӧ бурпырысь вензьӧны, а Ромась шуӧ меным:
— Муыс тан лёкджык, миян, Украинаын дорысь, а йӧзыс — бурджыкӧсь.
Зэв способнӧй народ!
Ме кывза сылысь сьӧлӧмсянь да эска сылы.
Меным кажитчӧ сылӧн лӧньлуныс да рӧвнӧй, прӧстӧй, вына сёрниыс.
Тӧдчӧ, мый тайӧ мортыс уна тӧдӧ и мый сійӧ асногыс видзӧдӧ йӧз вылӧ.
Меным торъя нин лӧсьыд сыысь, мый сійӧ оз юась — мыйла ме лыйси?
Быд морт эськӧ сы местаын важӧн нин юаліс, а ме сэтшӧма дӧзми тайӧс юасьӧмсьыс.
И — сьӧкыд вочавидзны.
Чӧртыс тӧдӧ, мыйла ме кӧсйи вины ачымӧс.
Хохоллы ме, дерт, вочавидзи эськӧ кузя да тӧлктӧма.
Да меным и вообще абу окота казьтывны та йылысь, — Волга вылын сэтшӧм лӧсьыд, вӧльнӧ, югыд.
Досчаник кывтӧ берег дорті, шуйгавылын паськыда шливвидзӧ ю, ойдӧдӧма видзьясладор лыа берегсӧ.
Тыдавмӧн содӧ ваыс, нюкльӧдлӧ да лайкйӧдлӧ берегдорса кустъяссӧ, а сылы паныд сёнъясӧд да щельясӧд шумӧн исковтӧны югыд тувсов шоръяс.
Нюмъялӧ шонді, виж ныра грачьяс лӧсталӧны сійӧ югӧръяс улын сьӧд стальӧн, тӧждысяна кравзӧны позъяс вӧчигмоз.
Гож водзын щӧть моз чуткӧдчӧ, кыпӧдчӧ муысь шонділань зэв веж турун.
Тушалы — кӧдзыд, а душаын — лӧнь радлӧм и сідзжӧ чужӧны югыд надеяяслӧн нежнӧй петасъяс.
Зэв кыпыд тулысын му вылын.
Луншӧр кежлӧ воим Красновидовоӧ; джуджыд, крута вундӧм гӧра вылын сулалӧ голубӧй юра вичко, сысянь ӧта-мӧд бӧрся кыссьӧны гӧра кыр пӧлӧн бур ён керкаяс, лӧсталӧны виж тьӧска вевтӧн да парчевӧй идзасӧн.
Прӧстӧ и мича.
Кымынысь ме любуйтчывлі тайӧ сиктнас пароходъясӧн сы дорті прӧйдитігъясын.
Кор Кукушкинкӧд ӧтлаын заводитім ректыны досчаник, Ромась, меным мешӧкъяс пыжсянь мыччалігӧн, шуис:
— Но, — вын тіян эм!
И, ме вылӧ видзӧдтӧг, юаліс:
— А морӧсыд — оз вись?
— Ньӧти оз.
Меным зэв сьӧлӧм вылӧ воис тайӧ деликатнӧя юалӧмыс, — меным торъя окота вӧлі, медым мужикъяс эз тӧдны ачымӧс вины заводитлӧм йылысь.
— Вын — эм, позьӧ шуны — должность сертиыд унджык, — больгис Кукушкин.
— Кутшӧм губернияысь, молодчик?
Нижегородскӧйысь?
Ва панялысьясӧн нимтӧны тіянӧс.
А ещӧ — «<rus>чай, примечай, отколе чайки летят</rus>» — тайӧ тіян йылысь жӧ лӧсьӧдӧма.
Гӧра вывсянь, увлань лэччан туйӧд, небзьӧм сёй вывті, эзысьӧн дзирдалысь уна шор костъясӧд, паськыда восьлалӧ, вильдаліг да катласиг, кузь косіник мужик, ачыс кӧмтӧм, ӧтпӧвса да еджыд гача, кудриа тошка, сук гӧрдов юрсиа.
Берег дорлань матыстчӧм бӧрын сійӧ шуис гораа да меліа:
<rus>— С приездом.</rus>
Видзӧдліс ас гӧгӧрыс, лэптіс кыз потш, сэсся мӧдӧс, пуктіс найӧс помъяснас пыж дор вылӧ и, досчаникӧ кокниа чеччыштӧм бӧрын, сетіс команда:
— Мыджсьӧй кокъяснад потш помъясас, медым эз вильскӧбтыны пыж дорсьыс, да принимайтӧй бӧчкаяс.
Зонмӧ, лок татчӧ, отсась.
Сійӧ вӧлі картина вылын кодь мича и, тыдалӧ, зэв ён.
Ыджыд веськыд ныра, банйӧм чужӧм вылас стрӧга югъялісны голубоват синъяс.
— Прӧстудитчан, Изот, — шуис Ромась.
— Месӧ?
Эн пов.
Быгыльтім берегӧ карасин бӧчка.
Изот, менӧ юр вывсянь кок улӧдз видзӧдлӧмӧн, шуис:
— Приказчик?
— Вермасьышт сыкӧд, — шуис Кукушкин.
— А тэнсьыд бара нырвомтӧ тшыкӧдісны?
— Мый накӧд вӧчан?
— Кодъяскӧд сійӧ?
— А — кодъяс нӧйтӧны...
— Ок, тэ!
— ышловзьӧмӧн шуис Изот и шыӧдчис Ромась дорӧ.
— Телегаясӧн пыр жӧ воасны.
Ме тіянӧс ылысянь аддзи, — кывтанныд.
Лӧсьыда кывтінныд.
Тэ — мун, Антоныч, ме тан олышта.
Вӧлі тӧдчӧ, мый тайӧ мортыс относитчӧ Ромась дорӧ, кыдзи матыса друг, тӧждысьӧмӧн, весиг — покровитель сямӧн, кӧть Ромась вӧлі ыджыдджык сыысь ар дасӧн.
Часджын мысти ме пукалі нин выль керкаса сӧстӧм да гажа комнатаын, стенъяссьыс век на кыліс сир да кудель дук.
Ёсь синма збой баба лӧсьӧдіс пызан вылӧ ӧбедайтны, Хохол бӧрйис чемоданысь книгаяс да тэчис найӧс пачдорса джаджйӧ.
— Тіян комнатаныд чардакын, — шуис сійӧ.
Чардак ӧшиньсянь неуна тыдалӧ сикт, миян керкалы паныда овраг, а сэтысь — пывсян вевтъяс, кустъяс пӧвстын.
Овраг сайын — садъяс да сьӧд муяс; кокньыдик гыясӧн кыссисны найӧ горизонтлань, кӧні лӧзаліс вӧр.
Пывсян сигӧр вылын пукалӧ лӧз мужик, киас кутӧ чер, а мӧд кисӧ пуктӧма кымӧс дорас — видзӧдӧ увлань, Волгалань.
Дзуртӧ телега, дӧзмӧдана баксӧ мӧс, ызгӧны шоръяс.
Керка воротаысь петіс сьӧд паськӧма старука и, вороталань бергӧдчӧмӧн, чорыда шуис:
— Сдокнитінныд эськӧ мед ті!
Кык детинка, кодъяс изъясӧн да няйтӧн вӧлі потшӧны шор, старукалысь гӧлӧссӧ кылӧм бӧрын, ньӧв моз шыбитчисны пышйыны сы дорысь, а старука лэптіс муысь чагтор, сьӧлыштіс сы вылӧ да шыбитіс шорӧ.
Сэсся мужичӧй сапӧга кокнас жугӧдіс челядьлысь стрӧйбасӧ да мӧдӧдчис увлань, юлань.
Кыдз бара тан ме кута овны?
Корисны ӧбедайтны.
Уліын, пызан сайын, пукаліс Изот, гӧрд коклапаяссӧ нюжӧдӧмӧн, да мыйкӧ висьталіс, но — менӧ аддзӧм бӧрын, чӧв ланьтіс.
— Мый нӧ тэ?
— зумыша юаліс Ромась.
— Висьтав водзӧ.
— Да и нинӧм сэсся, ставсӧ висьталі.
Значит — сідз шуим: асьным, мися, справитчам.
Тэ новлӧдлы пистолеттӧ сьӧрсьыд, либӧ — кызджык бедь.
Баринов дырйи — оз позь быдтор йылысь сёрнитны, сылӧн да Кукушкинлӧн — кывъясныс бабаяслӧн кодьӧсь.
Тэ, зонмӧ, чери кыйны радейтан?
— Ог.
Ромась мӧдіс висьтавны, мый колӧ котыртны мужикъясӧс, посни садовладелецъясӧс, нетшыштны найӧс скупщикъяс киысь.
Изот, внимательнӧя сылысь кывзӧм бӧрын, шуис:
— Мироедъяссянь тэныд олӧм оз ло.
— Видзӧдлам.
— Да, — сідз нин!
Ме видзӧді Изот вылӧ да мӧвпалі:
— Кӧнкӧ, — татшӧм мужикъяс вылӧ видзӧдӧмӧн и гижӧны висьтъяснысӧ Каронин да Златовратский...
Збыльысь ӧмӧй нӧ удайтчис меным матыстчыны мыйкӧ серьёзнӧй дорӧ, и ӧні ме кута уджавны настоящӧй делӧ нуӧдысь йӧзкӧд?
Ӧбед бӧрын Изот шуис:
— Тэ, Михайло Антонов, эн тэрмась, бурыд — регыдӧн оз шед.
Кокньыдика колӧ!
Кор сійӧ муніс, Ромась мӧвпалана шуис:
— Вежӧра морт, честнӧй.
Жаль — малограмотнӧй, муртса лыддьысьны вермӧ.
Но — зільӧ велӧдчыны.
Вот, — отсалӧй сылы та кузя!
Дзик рытӧдзыс сійӧ тӧдмӧдіс менӧ лавкаса тӧвар донъясӧн, висьталіс:
— Ме вузала донтӧгджык, сиктса мукӧд кык лавочник дорысь, дерт — тайӧ налы оз кажитчы.
Пакӧсьтитчӧны меным, лӧсьӧдчӧны нӧйтны.
Ола ме тан ог сы вӧсна, мый меным лӧсьыд либӧ выгӧднӧ вузасьны, а — мукӧд помкаяс вӧсна.
Тайӧ — тіян булочнӧй кодьыд жӧ...
Ме шуи, мый гӧгӧрвоана.
— Но, да...
Колӧ жӧ йӧзӧс велӧдны умӧ-разумӧ, — сідз?
Лавка вӧлі пӧдса, ми ветлӧдлім сэні лампаӧн, и ывла вылын кодкӧ ветлӧдлӧ жӧ, видзчысьӧмӧн шлёпӧдӧ няйтті, ӧткымынысь кильчӧ пос вылӧ сьӧкыдпырысь кайлӧмӧн.
— Со — кыланныд?
— ветлӧдлӧ!
Тайӧ — бобыль Мигун, лёк пемӧс, сійӧ радейтӧ лёк вӧчны, мича ныв моз ворсӧдчыны.
Ті сыкӧд кывъяснад видзчысьӧмӧнджык, да и — вообще...
Сэсся, комнатаын каллянсӧ ӧзтӧм бӧрын, паськыд спинанас пач бердӧ нёровтчӧмӧн да синъяссӧ читкыртӧмӧн, сійӧ пуркйис аслыс тошкас тшын да, кывъяссӧ прӧстӧй, яснӧй сёрниӧ ньӧжйӧ тэчӧмӧн, висьталіс, мый важӧн нин казяліс, кыдзи ме некутшӧм пӧльзатӧг видза ассьым том воясӧс.
— Ті морт способнӧй, природа сертиыд — асныра и, тыдалӧ, кӧсйӧмъясыд бурӧсь.
Тіянлы колӧ велӧдчыны, да — сідз, медым книгаыд эз сайӧд йӧзсӧ.
Ӧти сектант, старичок, зэв вернӧя шуис: «быдсяма велӧдӧм — мортсянь петӧ».
Йӧз велӧдӧны дойманаджык, — грубӧя найӧ велӧдӧны — но налӧн наукаыс крепыдджыка йиджӧ.
Висьталіс сійӧ меным тӧдсатор, сы йылысь, мый медводз колӧ сиктлысь юр вежӧрсӧ югдӧдны.
Но и тӧдса кывъясысь ме кылі тӧдчанаджык, выльджык смысл.
— Сэн тіян студентъяс ёна больгӧны народӧс радейтӧм йылысь, а ме налы шуа та вылӧ: народӧс радейтны оз позь.
Сійӧ — куш кывъяс, народӧс радейтӧм...
Шпыньмуніс тошкас да, ме вылӧ сюся видзӧдіг, заводитіс восьлавны комнатаӧд и водзӧ висьтавны крепыда, внушительнӧя:
— Радейтны — сійӧ лоӧ: сӧглашайтчыны, небзьыны, не казявны, прӧщайтны.
Татшӧм ногӧн сӧмын позьӧ мунны нывбаба дорӧ.
А — позьӧ ӧмӧй не казявны народлысь невежествосӧ, сӧглашайтчыны сійӧ неправильнӧй мӧвпъяскӧд, лэдзчысьны сійӧ быд подлостьӧдз, прӧщайтны сійӧ зверстволы?
Оз?
— Оз.
— Вот, аддзанныд!
Тіян сэн век Некрасовӧс лыддьӧны да сьылӧны, но, тӧданныд, Некрасовнад ылӧ он мун!
Мужиклы колӧ сюйны юрас — тэ, вокӧ, кӧть и ачыд морт абу омӧль, а олан омӧля и нинӧм он куж вӧчны, медым олӧмыд лои бурджык, кокниджык.
Зверь, пӧжалуй, сюсьджыка тӧждысьӧ ас вӧснаыс, тэ дорысь, зверь дорйӧ асьсӧ бурджыка.
А тэысь, мужикысь, лоис ставыс, — дворянство, духовенство, учёнӧйяс, царьяс, ставыс тайӧ коркӧя мужикъяс.
Аддзан?
Гӧгӧрвоин?
Но — велӧдчы овны, мед тэнӧ эз пӧвсавны...
Кухняӧ мунӧм бӧрын сійӧ тшӧктіс кухаркалы пузьӧдны самӧвар, а сэсся кутіс петкӧдлыны меным книгаяссӧ, — пӧшти ставыс научнӧйӧсь: Бойль, Ляйэль, Гартпуль, Лекки, Леббок, Тэйлор, Милль, Спенсер, Дарвин, а рочьяс пӧвстысь — Писарев, Добролюбов, Чернышевский, Пушкин, Гончаровлӧн «Фрегат Паллада», Некрасов.
Сійӧ малаліс найӧс паськыд кипыдӧснас, меліа, быттьӧкӧ каньпиянӧс, да раминика ропкис:
— Бур книгаяс!
А тайӧс — он аддзы некысь: тайӧс цензура сотӧма.
Кӧсъянныд тӧдны, мый сійӧ государство — лыддьӧй тайӧс!
Сійӧ мыччис меным Гоббслысь книга «Левиафан».
— Тайӧ — бара жӧ государство йылысь, но кокньыдджык, гажаджык!
Гажа книгаыс вӧлӧма Маккиавелилӧн «Государь».
Чай сайын сійӧ дженьыдика висьталіс ас йывсьыс:
черниговскӧй кузнечлӧн пи, сійӧ вӧлӧма Киев станцияын поездъяс смазчикӧн, тӧдмасьӧма сэні революционеръяскӧд, котыртӧма рабочӧйясысь самообразование кузя кружок, сійӧс арестуйтӧмаӧсь, во кык пукалӧма тюрьмаын, а сэсся — ыстӧмаӧсь ссылкаӧ Якутскӧй областьӧ дас во кежлӧ.
— Первойсӧ — олі сэн якутъяскӧд, улусын, чайті — пропадита.
Тӧлыс сэн, чӧртыс мед босьтас, сэтшӧм, тӧданныд, мый мортлӧн юр вемыс кынмӧ.
Да и лишнӧй разум сэн.
Сэсся, аддза: то — тан, то — сэн роч морт чурвидзӧ, сатшйӧдлӧма найӧс абу тшӧкыда, а, век жӧ, — эмӧсь!
И, мед эз гажтӧмсьыны, выльясӧс на дінӧ тӧждысяна содталӧны.
Бур йӧз вӧліны.
Вӧлі студент Владимир Короленко, — сійӧ ӧні воӧма жӧ нин бӧр.
Ме сыкӧд бура олі, сэсся — торъялім.
Ми, вӧлӧмкӧ, унатор кузя ӧткодьӧсь, а ӧткодь йӧзлӧн дружба оз ладмы.
Но тайӧ серьёзнӧй, асныра мортыс быдсяма удж вылӧ способнӧй.
Весиг ӧбразъяс рисуйтавліс, тайӧ меным эз кажитчыв.
Ӧні, шуӧны, журналъясӧ бура гижӧ.
Дыр, войшӧрӧдз сёрнитіс сійӧ, тыдалӧ, пыр жӧ зумыда кӧсйис сувтӧдны менӧ аскӧдыс орччӧн.
Первой на збыльысь лӧсьыд вӧлі меным морткӧд.
Ачымӧс вины заводитлӧм бӧрын ме куті ас дорӧ относитчыны ёна омӧльджыка, ме ачымӧс чувствуйті некытчӧ туйтӧмӧн, код водзын кӧ мыжаӧн и меным вӧлі яндзим овны.
Ромась, буракӧ, гӧгӧрвоӧ вӧлі тайӧс и бур морт ногӧн, ме водзын прӧстӧя аслас олӧмӧ ӧдзӧссӧ восьтӧмӧн, — веськӧдіс менӧ.
Некор вунӧдтӧм лун.
Воскресеньеӧ ми восьтім лавканымӧс ӧбедня бӧрын, и пыр жӧ миян кильчӧ дорӧ кутісны чукӧртчыны мужикъяс.
Первойӧн воис Матвей Баринов, няйт, росйысьӧм паськӧма морт, обезьяналӧн кодь кузь кияса, мича, бабьей синъяса, видзӧдӧ сідз, быттьӧкӧ век мыйӧнкӧ ылалӧма.
— Мый кывсьӧ карын?
— чолӧмалӧм бӧрын юаліс сійӧ и, ӧтвет виччысьтӧг, горӧдіс воысь Кукушкинлы:
— Степан!
Тэнад каньясыд бара петукӧс жӧритӧмаӧсь!
И пыр жӧ висьталіс, мый губернатор Казаньысь мунӧма Петербургӧ царь дорӧ клопочитны, медым став татарасӧ выселитны Кавказӧ да Туркестанӧ.
Губернаторӧс ошкыштіс:
— Тӧлка!
Ассьыс делӧсӧ гӧгӧрвоӧ...
— Тэ ачыд тайӧс ставсӧ лӧсьӧдін, — спокойнӧя шуис Ромась.
— Ме?
Кор?
— Ог тӧд...
— Кутшӧм омӧля тэ эскан йӧзлы, Антоныч, — шуис Баринов кӧритӧмӧн, юрнас жалитана довкйӧдліг.
— А ме — татараӧс жалита.
Кавказын овны колӧ привычка.
Видзчысигтыр матыстчис дзоляник, косіник морт, йӧзлысь пасьталӧм кӧрӧм коска косясьлӧм паськӧма; руд чужӧмыс век судорожнӧя дрӧгнитавліс, сьӧд вомдоръясас тӧдчыліс висьысьлӧн кодь нюм; векньыдик шуйга синмыс дугдывтӧг мигайтіс, сы вевдорын дрӧгнитавліс вурысъясӧн орйӧдлӧм дзор синкымыс.
— Мигунлы почёт!
— смешитӧмӧн шуис Баринов.
— Мый тавой гусялін?
— Тэнсьыд сьӧмтӧ, — Ромась водзын шапкасӧ пӧрччӧмӧн гора тенорӧн вочавидзис Мигун.
Дворысь петіс миян керкаса кӧзяин да суседным Панков, сійӧ вӧлі пинжака, сьыліас гӧрд чышъян, резинӧвӧй галошиа да морӧс вылас ӧшӧдӧм вӧжжи кодь кузь эзысь цепта.
Сійӧ скӧра видзӧдліс Мигун вылӧ юр вывсяньыс кок улӧдзыс:
— Тэ кӧ, пӧрысь чӧрт, менам град йӧрӧ кутан кысъясьны, ме тэнӧ майӧгӧн кокъясад!
— Заводитчӧ тӧдса сёрни, — спокойнӧя шуис Мигун да ышлолалігтыр содтіс: — Кыдз овны, — не кӧ нӧйтны?
Панков кутіс видны сійӧс, а сійӧ содтіс:
— Кутшӧм нӧ ме пӧрысь?
Нелямын квайт ар...
— А ыджыдвиддзын тэныд ветымын куим вӧлі, — горӧдіс Баринов.
— Ачыд висьтавлін — ветымын куим!
Мыйла ылӧдлан?
Локтіс ыджыд тошка солиднӧй старик Суслов * да чери кыйысь Изот, тадз чукӧрмис морт дас.
Хохол пукаліс кильчӧ вылын, лавка ӧдзӧс дорын, куритчис каллянӧн, чӧла кывзіс мужикъяслысь сёрнисӧ; найӧ пуксялісны кильчӧ пос тшупӧдъяс вылӧ да ӧтар-мӧдарбокса лабичьяс вылӧ.
* Омӧля помнита мужикъяслысь овъяссӧ и, буракӧ, дзуги либӧ исказиті найӧс.
Лун вӧлі кӧдзыд, уна рӧма, тӧлӧн кынтӧм лӧз небесаті ӧдйӧ тӧвзисны кымӧръяс, югыд чутъяс да вуджӧръяс купайтчисны шоръясын да ва гуранъясын, то синтӧ ёрисны яръюгыда дзирдалӧмӧн, то лелькуйтісны бархатнӧй небыдлунӧн.
Мичаа вӧччӧм нывъяс дзодзӧгъяс моз шлывгӧны улича кузя увлань, Волгалань, восьлалӧны ва гуранъяс вомӧн, юбка бӧждоръяссӧ лэптӧмӧн да чугуннӧй сапожкияссӧ мыччӧдлӧмӧн.
Котӧртӧны детинкаяс, пельпомъяс вылас кузь вугыр шатинаӧсь, мунӧны солиднӧй мужикъяс, миян лавкадорса йӧз чукӧр вылӧ кӧсӧя видзӧдлывліг, картузъяссӧ да гын шляпаяссӧ чӧла лэптыштавліг.
Мигун да Кукушкин лабутнӧя сёрнитісны неяснӧй вопрос кузя: кодныс ёнджыка нӧйтӧны — купеч али барин?
Кукушкин доказывайтіс — купеч, Мигун дорйис помещикӧс, и сылӧн гора тенорокыс венліс Кукушкинлысь дзуг сёрнисӧ.
— Господин Фингеровлӧн папашаыс Наполеон Бонапартӧс тошкӧдыс нетшкылӧма.
А господин Фингеров кватитас вӧлі кыкӧс балябӧжъясӧдыс юрсиӧдыс, паськӧдас ассьыс кияссӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ да и зутшнитас воча кымӧс — эштіс!
Кыкнанныс куйлӧны кулӧм нисьӧ ловъяӧсь.
— Сідзнадтӧ — водан!
— сӧгласитчис Кукушкин, но содтіс: — Но, зато купечыд сёйӧ баринысь унджык...
Ортсысяньыс шань Суслов, вевдорса тшупӧд вылын пукаліг, норасьӧ:
— Слабмӧ мужикыд свет вылын, Михайло Антонов!
Господа дырйи оз вӧлі позь весь овны, быд мортӧс вӧлі делӧ дорӧ индӧма...
— А тэ сет прошение, медым бара крепостнӧй право лӧсьӧдісны, — вочавидзис сылы Изот.
Ромась чӧла видзӧдліс сы вылӧ и кутіс таркӧдны-пыркӧдны каллянсӧ кильчӧ пос перилӧ дорӧ.
Ме виччыси: кор нӧ сійӧ заводитас сёрнитны?
И, мужикъяслысь ӧта-мӧдыскӧд йитчытӧм сёрнисӧ сюся кывзігтыр, кӧсйи водзвыв тӧдмавны — мый жӧ шуас Хохол?
Меным чайтсис, мый сійӧ колис нин мужикъяс сёрниысь уна скода места, кор лӧсьыдджык вӧлі сюйсьыны найӧ сёрниӧ.
Но сійӧ веськодьпырысь чӧв оліс да пукаліс идол моз вӧрзьытӧг, видзӧдіс, кыдзи тӧв чукрӧдлӧ ва гуранъясысь васӧ и вӧтлалӧ кымӧр торпыригъяс да суктӧ найӧс пемыдруд чукӧрӧ.
Ю вылын тутсіс пароход, улісянь кыліс нывъяслӧн чилзан сьыланкыв, ворсӧ гудӧк.
Икйӧдліг да ырзігтырйи увлань улича вывті восьлаліс код морт, ӧвтчис кияснас, а кокъясыс, ва гуранъясӧ веськавлігӧн, тешкодя кусыньтчылісны.
Мужикъяс сёрнитісны век ньӧжйӧджык, кывъясас кыліс шогсьӧм, и менӧ сідзжӧ вӧрзьӧдыштіс норлун, сы вӧсна мый кӧдзыд небесаыс грӧзитчис зэрӧн, и тӧдвылӧ уси меным карлӧн оръявлытӧм унапӧлӧс шум, уличаяс вылын йӧзлӧн ӧдйӧ жуӧм, налӧн збой сёрни, вежӧрӧдзыд сатшысь помтӧм кывъяс.
Рытнас, чай юигӧн, ме юалі Хохоллысь: — кор жӧ сійӧ сёрнитлӧ мужикъяскӧд?
— Мый йылысь?
— А-а, — менсьым внимательнӧя кывзӧм бӧрын шуис сійӧ, — но, тӧданныд, ме кӧ сёрниті накӧд та йылысь, да нӧшта ывла вылын, — менӧ эськӧ бара ыстісны якутъяс дорӧ...
Сійӧ тэчис каллянас табак, ӧзтіс сійӧс, пыр жӧ вевттьысис тшынӧн да лӧня, паметьӧ коляна мӧдіс сёрнитны сы йылысь, мый мужик — морт видзчысьысь, недоверчивӧй.
Сійӧ — ачыс ассьыс полӧ, суседсьыс полӧ, а торйӧн нин — быд бокӧвӧй мортысь.
Эз на коль комын во, кыдз сылы сетісны вӧля, быд нелямын арӧса крестьянин чужліс рабӧн на и тайӧс оз вунӧд.
Мый сійӧ вӧля — сьӧкыд гӧгӧрвоны.
Прӧстӧ кӧ шуны — вӧля, сійӧ лоӧ: ода, кыдз кӧсъя.
Но — гӧгӧр начальство, и ставыс мешайтчӧны овны.
Помещикъяслысь крестьянствосӧ мырддис царь, сідзкӧ, ӧні царь став крестьянство вылас единӧй господин.
И бара жӧ: а мый нӧ сійӧ вӧляыс?
Друг воас лун, кор царь висьталас, мый сійӧ лоӧ.
Мужик зэв эскӧ царлы, став му да став озырлунъяс кутысь единӧй господинлы.
Сійӧ мырддис крестьянаӧс помещикъяс киысь, — вермас мырддьыны купечьяслысь пароходъяссӧ да лавкаяссӧ.
Мужик — эскӧ царлы, сійӧ гӧгӧрвоӧ: уна господин — омӧль, ӧти — бурджык.
Сійӧ виччысьӧ, мый воас лун, кор царь висьталас сылы, мый сійӧ вӧляыс.
Сэки — кватлав, коді мый вермас.
Тайӧ лунсӧ ставӧн виччысьӧны и быдӧн — полӧ, быдӧн олӧ видзчысьӧмӧн ас выйӧныс: не прӧзевайтны эськӧ решительнӧй лунсӧ, кодыр кутасны ставӧн юксьыны.
И — ачыс ассьыс полӧ: кӧсйӧ уна и эм мый босьтны, а — кыдз босьтан?
Ставыс пиньнысӧ кеслӧны ӧтитор вылӧ.
Сэтчӧ жӧ быдлаын — лыдтӧм-щӧттӧм начальство, коді мужиклы явнӧй враг, да и царлы.
Но — и начальствотӧг оз позь, ставыс косьӧ воасны, котшкӧдасны ӧта-мӧднысӧ.
Тӧлыс скӧрысь швачӧдіс ӧшинь стеклӧясӧ гырысь тувсов зэрӧн.
Руд рӧмыдыс ойдӧдіс ывлавывсӧ; менам сьӧлӧм вылын лои руд жӧ да гажтӧм.
Лӧнь гӧлӧс мӧвпалана висьталӧ:
— Сюйӧй мужиклы юрас, медым сійӧ вочасӧн велаліс босьтны царлысь властьсӧ аслас киӧ, висьталӧй сылы, мый народлӧн должен лоны право бӧрйыны начальствоӧс асланыс пӧвстысь — и станӧвӧйӧс, и губернаторӧс, и царӧс...
— Сідзтӧ — сё во чӧж лоӧ!
— А ті чайтінныд ставсӧ вӧчны Троица лун кежлӧ?
— зэв збыльысь юаліс Хохол.
Рытнас сійӧ муніс кытчӧкӧ, а час дас ӧтиын ме кылі ывла вылысь лыйӧм шы, — сійӧ гымӧбтіс кӧнкӧ матын.
Сап пемыд ывла вылӧ, зэр улӧ, котӧрӧн петӧм бӧрын ме аддзи, мый Михаил Антонович локтӧ вороталань, тэрмасьтӧг да ёна видзчысьӧмӧн ордйӧдалӧ ва гуранъяс, ачыс ыджыд, сьӧд.
— Ті — мый?
Тайӧ ме лыйи...
— Кодӧс?
— А эстӧн кутшӧмкӧ йӧз зоръясӧн уськӧдчисны ме вылӧ.
Ме шуа — ӧвсьӧй, лыйлыны мӧда, — оз кывзыны.
Но, сэки ме лыйи небесаас, — сійӧ оз доймы...
Сійӧ сулалӧ посводзын, пӧрччысьӧ, пыдзралӧ ва тошсӧ да вӧв моз прысьйӧдлӧ.
— А сапӧгъяс, вӧлӧмкӧ, розяӧсь менам!
Колӧ вежны кӧмӧс.
Ті кужанныд револьвер чиститны?
Пӧжалуйста, а то сімас.
Мавтӧй карасинӧн...
Вывті ёна радуйтіс менӧ сылӧн торкны позьтӧм спокойствиеыс, руд синъяслӧн лӧня видзӧдӧмыс.
Комнатаын, тошсӧ зеркалӧ водзын сыналігмоз, сійӧ висьталіс меным:
— Ті сикт кузя видзчысьӧмӧнджык ветлӧдлӧй, торйӧн нин — праздник лунъясӧ, рытъясын, тіянӧс, дерт, сідзжӧ нӧйтны вермасны.
Но сьӧрсьыныд бедь эн новлӧдлӧй, сійӧ тышкасьысьястӧ дэльӧдӧ, и вермасны найӧ думайтны, мый ті — поланныд.
А повны — оз ков!
Найӧ асьныс полысь йӧз...
Ме заводиті овны зэв бура, быд лун вайліс меным выльтор да важнӧйтор.
Горша куті лыддьыны естествознание кузя книгаяс.
Ромась менӧ велӧдӧ:
— Тайӧс, Максимыч, медся водз и медся бура колӧ тӧдны, тайӧ наукаӧ морт пуктӧма медбур мывкыдсӧ.
Рытъясын, недельнас куимысь, волывліс Изот, ме велӧді сійӧс грамотаӧ.
Первойсӧ сійӧ видзӧдіс ме вылӧ эскытӧмпырысь, кокньыдика шпыньялӧмӧн, но некымын урок бӧрын бур сьӧлӧмӧн шуис:
— Лӧсьыда объясняйтан!
Тэныд, эськӧ, зонмӧ, учительӧн лоны...
И — друг шуис:
— Тэ, тыдалӧ, ён, нолтӧ, вай беддьӧн кыскасям?
Босьтім кухняысь бедь, пуксим джоджӧ и, ӧта-мӧдлы воча кокпыдӧс мыджсьӧмӧн, дыр зілимӧ лэптыны ӧта-мӧднымӧс, а Хохол шпыньяліг ыззьӧдіс миянӧс:
— А — но?
Коді?
Изот менӧ лэптіс, и тайӧ, буракӧ, ещӧ ёнджыка сійӧс матыстіс ме дорӧ.
— Нинӧм, тэ — здоров!
— бурӧдіс сійӧ менсьым сьӧлӧмӧс.
— Жаль, чери кыйны он радейт, а то ветлӧдлім эськӧ тэкӧд Волга дорӧ.
Войын, Волга вылын — царство небеснӧй!
Велӧдчис сійӧ старайтчӧмӧн, вель бура и — зэв лӧсьыда дивуйтчис; мукӧд дырйи урок вылын друг чеччас, босьтас джаджйысь книга, вылӧ лэптас синкымъяссӧ, сьӧкыдпырысь лыддяс кык-куим строка да гӧрдӧдӧмӧн видзӧдны кутас ме вылӧ, ачыс шензьӧ:
— Лыддьыся ӧд, каналляӧй!
И, синсӧ куньӧмӧн, бара висьталӧ лыддьӧмторсӧ:
<rus>— Словно как мать над сыновней могилой</rus>
<rus>Стонет кулик над равниной унылой...</rus>
— Аддзылін?
Некымынысь сійӧ, джын гӧлӧсӧн, видзчысигтыр юавліс:
— Висьтав тэ меным, вокӧ, кыдз жӧ тайӧ артмӧ всё-таки?
Видзӧдӧ морт тайӧ чукыль-мукыльяс вылас, а наысь тэчсьӧны кывъяс, и ме тӧда найӧс — кывъясыс ловъяӧсь, миян!
Кыдз ме тайӧс тӧда?
Некод меным найӧс оз вашкӧд.
Найӧ кӧ эськӧ картинкаяс вӧліны, то сэк гӧгӧрвоана.
А тан быттьӧкӧ асьнысӧ мӧвпъяссӧ печатайтӧма, — кыдз тайӧ?
Мый ме верми сылы вочавидзны?
И менам «ог тӧд» эз кажитчыв мортыдлы.
— Кӧлдуйтӧм!
— шуис сійӧ ышловзьӧмӧн да книга листъяссӧ югыд водзын видзӧдӧмӧн.
Сыын вӧлі мыйкӧ челядьлӧн кодь, наивнӧй, и тайӧ зэв ёна меным сьӧлӧм вылӧ воліс; сійӧ век ёнджыка кутіс кажитчыны меным сэтшӧм славнӧй мужикӧн, кутшӧмъяс йылысь гижӧны книгаясын.
Кыдзи пӧшти и быд чери кыйысь, сійӧ вӧлі поэт, радейтіс Волгаӧс, лӧнь войяс, ӧткалун, радейтіс видзӧдны ас гӧгӧрса олӧм вылӧ.
Видзӧдӧ кодзувъяс вылӧ и юалӧ:
— Хохол шуӧ, — и сэн, гашкӧ, кутшӧмкӧ олысьяс эмӧсь, миян кодьӧсь — кыдз думайтан, збыль тайӧ?
Знак эськӧ налы сетны, юавны — кыдз олӧны?
Кӧнкӧ — бурджыка миян дорысь, гажаджыка...
Веськыда кӧ шуны — аслас олӧмӧн вӧлі доволен, сійӧ батьтӧм-мамтӧм, бобыль и некодсянь оз зависит чери кыйӧм кузя аслас лӧнь, радейтана делӧын.
Но мужикъяс вылӧ сійӧ видзӧдіс эскытӧмпырысь и меным шулывліс:
— Тэ эн видзӧд, мый найӧ меліӧсь, найӧ — мудер йӧз, фальшивӧй, тэ налы эн эскы!
Ӧні найӧ тэкӧд — сідз, а аски — мӧдног.
Быдӧн сӧмын ас вӧснаыс тӧждысьӧ, а общественнӧй делӧ — катаргаӧн лыддьӧны.
И ыджыд лӧглунӧн, коді оз вӧлі мун тайӧ небыд сьӧлӧма мортыслы, сійӧ висьтавліс «мироедъяс» йылысь:
— Найӧ — мыйла озырджыкӧсь мукӧдсьыс?
Сы вӧсна мый — вежӧраджыкӧсь.
Вот, сідзкӧ, тэ, сволочь, помнит, вежӧра кӧ: крестьянство должен овны стадаӧн, дружнӧя, сэки сійӧ — вын!
А найӧ сиктсӧ юкалӧны сартас пескӧс моз, ӧд со мый!
Асьныс аслыныс врагъяс.
Тайӧ — злодейскӧй йӧз.
Со кыдз Хохол мучитчӧ накӧд...
Мича, ён, сійӧ зэв кажитчыліс нывбабаяслы, и найӧ сылы эз сетлыны спокой.
— Дерт, та кузя ме балуйтчӧм морт, — бурпырысь висьтасис аслас грекъяс йылысь,
— Мужикъяслы — дерт, ӧбиднӧ, ме ачым эськӧ ӧбидитчи на местаын.
Но бабаясӧс оз позь не жалитны, бабаыд, сійӧ быттьӧ, кыдз тэнад мӧд душа.
Олӧ сійӧ — праздник оз тӧдлы ни мелі кыв; уджалӧ вӧв моз, и сэсся нинӧм.
Мужикъяслы радейтны некор, а ме — свободнӧй морт.
Унаӧс, свадьба бӧрын первой жӧ воас, мужикъясыс кулакъясӧн вердӧны.
Да, ме таын — грека, балуйтча накӧд.
Ӧтитор сӧмын кора: ті, бабаяс, сӧмын энӧ лӧгалӧй ӧта-мӧд вылад, — ме тырма ставныдлы!
Энӧ вежӧктӧй ӧта-мӧд вылад, ставныд ті меным ӧткодьӧсь, ставнытӧ жалита...
И, тошкас шпынняліг, синсӧ лэдзӧмӧн, сійӧ висьталіс:
— Ме, весигтӧ, муртса ӧтик барынякӧд эг дурышт, — дачаӧ локтӧма карсянь барыня.
Зэв мича, ачыс йӧв кодь еджыд, а юрсиыс — сӧдз кудель.
И синъясыс лӧзовӧсь, бурӧсь.
Ме сылы чери вузавлі, и век вӧлі видзӧда сы вылӧ.
Тэ мый?
— юалӧ.
— Асьныд тӧданныд,
— шуа.
— Но, ладнӧ, — шуӧ, — ме тэ дінӧ войнас воа, виччысь!
— И — збыль!
— Воис.
Сӧмын — номъясысь сійӧ вӧлі полӧ, ӧдӧлитісны сійӧс номъяс, но, и эз артмы миян нинӧм.
Ог вермы, шуӧ, вывті ёна курччасьӧны да, а ачыс муртса оз бӧрд.
Сутки мысти сы дінӧ мужикыс воис, судья кутшӧмкӧ.
Да, со найӧ кутшӧмӧсь, барыняясыд, — шога да кӧритӧмӧн помаліс сійӧ.
— Номъяс налы овны мешайтӧны...
Изот ёна ошкис Кукушкинӧс:
— Вот, тӧдмась бурджыка тайӧ мужикыскӧд, — бур сьӧлӧма сійӧ!
Оз радейтны сійӧс, но, — дзик прӧста!
Больгысь, дерт, но ӧд — быд скӧтлӧн аслас сер.
Кукушкин вӧлі безземельнӧй, гӧтрасьлӧма юысь баба батрачка вылӧ, коді вӧлӧм ичӧтик тушаа, но зэв пельк, ён да скӧр.
Ассьыс керкасӧ Кукушкин сдайтӧма кузнечлы, а ачыс оліс пывсянын, уджаліс Панков ордын.
Сійӧ ёна радейтліс выльторъяс, а кор найӧ эз вӧвны — ачыс лӧсьӧдавліс унапӧлӧс историяяс, век ӧти вез йылӧ найӧс пысавлӧмӧн.
— Михайло Антонов — кывлін тэ?
Тиньковскӧй урядник манакавны мунӧ, аслас должность вӧсна, ог кӧсйы пӧ мужикъясӧс нӧйтны, — шабаш!
Хохол серьёзнӧя шуліс:
— Вот тадз став начальствоыд и пышъяс тіян дорысь.
Кукушкин босьталӧ сынавтӧм орӧс юрсисьыс идзасторъяс, турун, курӧг гӧн да тӧлкуйтӧ:
— Ставыс — оз пышйыны, а кодъяслӧн сӧвесть эм — налы, дерт, сьӧкыд асланыс должностьяс вылын.
Он эскы тэ, Антоныч, сӧвестьӧ, аддза ме.
А ӧд сӧвестьтӧгыд и ыджыд мывкыдӧн он вермы овны!
Со, кывзы случай...
И висьталӧ кутшӧмкӧ «сюсь вежӧра» помещица йылысь:
— Сэтшӧм лёкпоз вӧлі, мый весиг губернатор, аслас ыджыд должность вылӧ видзӧдтӧг, гӧститны сы ордӧ воӧма.
Сударыня пӧ, видзчысьӧмӧнджык олӧй, быдтор вермас лоны, тіян злодейскӧй подлость йывсьыд пӧ весиг Петербургӧдз нин кывсьӧма!
Помещицаыд, дерт, наливкаӧн гӧститӧдас сійӧс, а ачыс шуӧ:
мунӧй, ен тікӧд, ог вермы ме вежны ассьым характерӧс!
Куим во да тӧлысь мысти друг сійӧ чукӧртӧ мужикъясӧс:
— вот, шуӧ, став му ме коля тіянлы и прӧщайтӧй, и прӧститӧй менӧ, а ме...
— Манастырӧ, — помалӧ Хохол.
Кукушкин, сы вылӧ сюся видзӧдӧмӧн, шуӧ:
— Збыль, игуменьяӧ!
Сідзкӧ — и тэ кывлін сы йылысь?
— Некор эг кывлы.
— А — мыйӧн нӧ тӧдан?
— Ме — тэнӧ тӧда.
Фантазёр бормочитӧ да довкйӧдлӧ юрнас:
— Эстшӧм тэ — йӧзлы он верит...
И тадз — век: омӧль, лёк йӧз сійӧ висьтъясын мудзӧны лёк вӧчӧмысь да «вошӧны некутшӧм юӧртӧг», но векджык Кукушкин мӧдӧдӧ найӧс манастыръясӧ, кыдзи «свалка» вылӧ мусор.
Сы юрӧ волӧны виччысьтӧм да тешкодь мӧвпъяс, — сійӧ друг зумыштчас да висьталӧ:
— Прӧста ми татараӧс вермимӧй, — татараясыд бурджыкӧсь миянысь!
А татараяс йылысь некод эз сёрнит сэки, а сёрнитісны садовладелецъясысь артель котыртӧм йылысь.
Ромась висьтавлӧ Сибирь йылысь, сибирскӧй озыр крестьянин йылысь, но друг Кукушкин мӧвпалана бормочитӧ:
— Сельдитӧ кӧ во кык, куим не кыйны, сійӧ вермас сэтшӧма паськавны, мый мореыд петас берегъяссьыс, и йӧзлы потоп лоӧ.
Вывті рӧдмысь чери!
Сиктын Кукушкинӧс лыддьӧны пустӧй мортӧн, а висьтъясыс да тешкодь мӧвпъясыс дӧзмӧдӧны мужикъясӧс, сы вӧсна сійӧс век видӧны да смешитӧны, но кывзӧны сылысь век интересӧн, внимательнӧя, быттьӧкӧ виччысьӧны аддзыны сійӧ больгӧмысь правда.
— Изки, — нимтӧны сійӧс солиднӧй йӧз, и сӧмын тшап Панков серьёзнӧя шуӧ:
— Степан — загадочнӧй морт...
Кукушкин зэв способнӧй уджалысь, сійӧ бӧчка вӧчысь, пач тэчысь, тӧдӧ мазіясӧс, велӧдӧ бабаясӧс, кыдзи видзны гортса пӧтка, бура плӧтничайтӧ, и быдтор сылы сетчӧ, кӧть уджалӧ сійӧ и ньӧжйӧ, неокотапырысь.
Радейтӧ каньясӧс, пывсянас сылӧн душ дас кымын зверь да зверпиян, пӧтӧсь, вердӧ найӧс ракаясӧн, чавканъясӧн и, каньяссӧ лэбачьясӧн вердны велӧдӧм бӧрын, ас вылас кыпӧдӧ нӧшта омӧльджык отношение: сылӧн каньясыс куталӧны сильӧясӧс, курӧгъясӧс, а бабаяс вӧтлысьӧны Степан зверьяс бӧрся, немжалиттӧг нӧйтӧны найӧс.
Кукушкин пывсян дорын частӧ кылӧ скӧрмӧм кӧзяйкаяслӧн лёкысь чилзӧм, но тайӧ веськодь сылы:
— Йӧйяс, кань — вӧралысь зверь, сійӧ понйысь пелькджык.
Вот ме велӧда найӧс пӧткаӧс кыйны, каньясӧс вӧдитны кутам сёясӧн — вузавлыны кутам, доход тіянлы, йӧйяс!
Сійӧ тӧдлӧма грамота, но вунӧдӧма, а бӧр велӧдчыны оз кӧсйы.
Природа сертиыс вежӧра, сійӧ ставсьыс медводз гӧгӧрвоӧ Хохол висьтъясысь медколанасӧ.
— Сідз, сідз, — шуӧ сійӧ синъяссӧ читкыртӧмӧн, быттьӧкӧ курыд лекарство ньылыштысь кага: — сідзкӧ — Иван Грозныйыд посни народлы лёк эз вӧчлы...
Сійӧ, Изот да Панков волӧны миянӧ рытъясын и тшӧкыда пукалӧны войшӧрӧдз, кывзӧны Хохоллысь висьтъяс: мир строение йылысь, иностраннӧй государствояс олӧм йылысь, народъяслӧн революционнӧй судорогаяс йылысь.
Панковлы кажитчӧ французскӧй революция.
— Вот тайӧ — олӧмын настоящӧй поворот, — ошкӧ сійӧ.
Сійӧ кык во сайын юксьӧма батьыскӧд, коді вӧлі ыджыд зобъя да страшнӧя арыштӧм синъяса озыр мужик.
Панков гӧтрасьӧма — «радейтӧм кузя» — сирӧта вылӧ, Изот племянница вылӧ, видзӧ сійӧс стрӧга, но пасьтӧдӧ карсаӧс моз.
Батьыс Панковӧс проклянитӧма асныралӧмысь, и пиыс выль керка бокті прӧйдитігъясын зэв лёкысь сьӧлалӧ сы вылӧ.
Панков сдайтӧма Ромасьлы арендаӧ керка и стрӧитӧма сы бердӧ лавка, кӧть талы вӧлі паныд мунӧны сиктса богатейяс, и найӧ синнас оз аддзыны таысь Панковӧс, но сійӧ на вылӧ видзӧдӧ ортсысяньыс веськодя, сёрнитӧ на йылысь лёка, а накӧд — грубӧя да смешитана.
Сиктса олӧмыс дӧзмӧдӧ сійӧс:
— Тӧді кӧ ме ремеслӧ — олі эськӧ карын...
Лӧсьыд статя, век сӧстӧма пасьтасьӧм, сійӧ кутӧ асьсӧ солиднӧя, и зэв самолюбивӧй; вежӧрыс сылӧн видзчысьысь, абу веритчысь.
— Тэ сьӧлӧмсяньыд, али нӧ расчёт серти татшӧм делӧас кутчысин?
— юалӧ сійӧ Ромасьлысь.
— А — кыдз чайтан?
— Энлы — тэ висьтав.
— Тэ ногӧн — кыдз бурджык?
— Ог тӧд!
А — тэ ногӧн?
Хохол абу сетчысь и дыр мысти мужиклы лоӧ висьтавны ассьыс мӧвпсӧ.
— Бурджык — вежӧрсянь, дерт!
Вежӧрыд пӧльзатӧг оз ов, а кӧні пӧльза — сэн делӧыд зумыд.
Сьӧлӧм — миянлы омӧль сӧветчик.
Сьӧлӧм серти кӧ, ме эськӧ сэтшӧмтор вӧчи — беда!
Попӧс эськӧ обязательнӧ соті, — эн сюйсьы, кытчӧ оз ков!
Поп, скӧр старичок, вурдысь нырвома, ёна солалӧма Панковлы, ая-пиа костса зыкӧ сюйсьӧмӧн.
Первойсӧ Панков мекӧд эз ладмыв и видзӧдіс пӧшти враждебнӧя, весиг кӧзяин моз горӧдлывліс ме вылӧ, но регыд мысти тайӧ эз кут сылӧн тӧдчыны, кӧть, ме чувствуйті, век на гусьӧн лӧгаліс ме вылӧ, да и меным аслым Панков эз кажитчы.
Зэв паметнӧйӧсь меным дзоляник сӧстӧм комнатаын рыт коллялӧмъяс.
Ӧшиньяссӧ топыда тупкӧма ставеньясӧн, пызан вылын, пельӧсын, ломалӧ лампа, сы водзын крут кымӧса, ыджыд тошка, шыльыда шырсьӧм морт, сійӧ висьталӧ:
— Олӧмлӧн смыслыс сыын, медым морт век ылӧджык вешйис скӧтысь...
Куим мужик кывзӧны внимательнӧя, ставныслӧн бур синъяс, тӧлка чужӧмъяс.
Изот пукалӧ век вӧрзьывтӧг, быттьӧкӧ кывзӧ мыйкӧ зэв ылысь сэтшӧмӧс, коді кылӧ сӧмын ӧтнаслы.
Кукушкин бергалӧ, быттьӧ сійӧс номъяс курччалӧны, а Панков, еджыд ус помъяссӧ чеплялігтыр, лӧня тӧлкуйтӧ:
— Сідзкӧ, — всё-таки вӧлі нужда народлы юксьыны сословиеяс вылӧ.
Меным зэв кажитчӧ, мый Панков некор оз сёрнит Кукушкинкӧд, аслас батракыскӧд, грубӧя и бура кывзӧ мечтательлысь тешкодь лӧсьӧдлӧмторъяссӧ.
Помасьӧ беседа, — ме муна ас оланінӧ, чардакӧ, и пукала сэн, восьса ӧшинь дорын, видзӧда унмовсьӧм сикт вылӧ да муяс вылӧ, кӧні ыджыдалӧ вӧрзьӧдтӧм чӧв-лӧнь.
Войся пемыдсӧ розьӧдлӧма дзирдалысь кодзувъясӧн, кодъяс сымын матынӧсь мулы, кымын ылынджыкӧсь найӧ месянь.
Лӧньыс топӧдӧ сьӧлӧмӧс, а мӧвпӧй паськалӧ помасьтӧм пространствоас, и ме аддза уна сюрс сикт, кодъяс сідзжӧ чӧла топӧдчӧмаӧсь тшӧтшкӧс му бердӧ, кыдзи и ляскысьӧма сы бердӧ миян сиктным.
Нинӧм оз вӧрзьы, шынитӧв.
Пемыд пустотаыс, менӧ небыдика шымыртӧмӧн, сатшкысьӧ душаӧ уна сюрс тыдавтӧм ванидзулӧн, и, вочасӧн, ме чувствуйта унзільысь слабмӧм, гӧгӧрвотӧм полӧм волнуйтӧ менӧ.
Му вылын ме ичӧт да вывті тӧдчытӧм...
Сиктлӧн олӧмыс оз радуйт менӧ.
Ме унаысь кывлі и лыддьылі, мый сиктын йӧз здоровӧсьджык да бур сьӧлӧмаӧсьджык карын дорысь.
Но — ме аддза мужикъясӧс помасьлытӧм каторжнӧй трудын, на пиын уна нездоров йӧз, уджын жугалӧмъяс и пӧшти ньӧти абуӧсь весел йӧз.
Карса мастерӧвӧйяс да рабочӧйяс уджалӧны не омӧльджыка, но олӧны гажаджыка и оз татшӧм ӧтмоз да дӧзмӧдана няргыны олӧм вылӧ, кыдзи тайӧ зумыш йӧзыс.
Крестьянинлӧн олӧмыс оз кажитчы меным прӧстӧйӧн, сійӧ требуйтӧ му дорӧ вывті ыджыд внимание да йӧз дорӧ отношениеын уна чуткӧй мудерлун.
И абу сьӧлӧмшӧрысь тайӧ мывкыдӧн гӧль олӧмыс, — тӧдчӧ, мый сиктса став йӧз олӧны кималасӧн, синтӧмъяс моз, пыр мыйыськӧ полӧны, оз эскыны ӧта-мӧдныслы, мыйкӧ кӧинъяслӧн кодь эм найӧ олӧмын.
Меным сьӧкыд гӧгӧрвоны, мыйысь найӧ сэтшӧма оз радейтны Хохолӧс, Панковӧс и став «миян йӧзӧс», кодъяс кӧсйӧны овны тӧлкӧн.
Ме бура аддза карлысь бурторъяссӧ, сылысь шуд вӧсна висьӧмсӧ, вежӧрлысь повтӧм писькӧслунсӧ, унапӧлӧс цельяссӧ да могъяссӧ.
И век, татшӧм войясӧ, меным тӧдвылӧ усьӧны карса кык олысь:
«Ф. Калугин и З. Небей».
«Часӧвӧй делӧяс кузя мастеръяс, а сідзжӧ пӧчиниталӧны разнӧй аппаратъяс, хирургическӧй инструментъяс, вурсян машинаяс, быдпӧлӧс системаа музыкальнӧй ящикъяс да мукӧдтор».
Тайӧ вывескасӧ тувъялӧма дзоляник магазин стенӧ векньыдик ӧдзӧс весьтӧ, ӧдзӧс ӧтар-мӧдарас бусӧсь ӧшиньяс, ӧтиладорас пукалӧ Ф.
Калугин, куш юра, сылӧн виж юрлы вылас эм йӧг, синмас — лупа; гӧгрӧс чужӧма, топыд яя, сійӧ пӧшти дугдывтӧг нюмъялӧ, ичӧтик вӧсни щипцыясӧн часі механизмын гудйысигмоз, либӧ мыйкӧ сьылӧ, гӧгрӧс вомсӧ восьтӧмӧн, кодӧс сайӧдӧ щӧть кодь дзор ускыс.
Мӧд ӧшинь дорын — З.
Небей, кудриа юрсиа, сьӧд морт, ыджыд пӧла ныра, сливаяс кодь гырысь синъяса да ёсь тошторъя; косіник, вӧсньыдик, сійӧ мунӧ дьявӧл вылӧ.
Сійӧ сідзжӧ разялӧ да тэчалӧ кутшӧмкӧ вӧсньыдик штучкаяс и пӧраясӧн немвиччысьтӧг горзӧ басӧн:
— Тра-та-там, там, там!
Мыш саяныс налӧн кыдзсюрӧ тэчӧма ящикъяс, машинаяс, кутшӧмкӧ кӧлесаяс, аристонъяс, глобусъяс, джаджъясас гӧгӧр быдсяма формаа металлическӧй вещьяс да стенъясас зэв уна часі качайтӧны маятникъяснаныс.
Ме дась лунтыр видзӧдны, кыдзи уджалӧны тайӧ йӧзыс, но менам кузь тушаӧй сайӧдӧ налы югыдсӧ, найӧ страшнӧя чукрӧдлӧны меным чужӧмсӧ, ӧвтӧны кияснас — тшӧктӧны весасьны.
Мунігӧн ме завидьпырысь мӧвпала:
— Кутшӧм шуд кужны быдтор вӧчны!
Уважайта тайӧ йӧзсӧ и эска, мый найӧ тӧдӧны став машинаяслысь, инструментъяслысь тайнаяссӧ и вермасны пӧчинитны свет вывсьыс любӧйтор.
Тайӧ — йӧз!
А сикт оз кажитчы меным, мужикъясӧс — ог гӧгӧрво.
Бабаяс торъя нин тшӧкыда норасьӧны висьӧмъяс вылӧ, то налӧн «кочӧг бытшкӧ», то «сьӧлӧмсӧ ёнтӧ» да дугдывтӧг «кынӧмсӧ орйӧдлӧ», — та йылысь найӧ медъёна да окотапырысь сёрнитӧны праздникъяс дырйи ӧшинь уланыс либӧ Волга берег дорын.
Ставныс найӧ вывті ӧдйӧ скӧрмӧны, быдногыс сакӧны ӧта-мӧднысӧ.
Жугӧдӧм сёй гырнич вӧсна, коді сулалӧ дас кык ур, куим семья тышкасисны зоръясӧн, чегисны старукалысь кисӧ да поткӧдісны зонлысь юрсӧ.
Татшӧм косьяс овлӧны пӧшти быд недельын.
Зонъяс относитчӧны нывъяс дорӧ ньӧти яндысьтӧг да тешитчӧны на вылын: кутасны нывъясӧс муяс вылын, лэпталасны налысь юбкаяссӧ юр вевдорас, чорыда кӧрталасны бӧждоръяссӧ нинмӧн.
Тайӧ шусьӧ «цвет моз вӧчны нылӧс».
Коскӧдзыс пасьтӧм нывъяс чилзӧны, видчӧны, но, буракӧ, налы тайӧ ворсӧмыс сьӧлӧм сертиыс — тӧдчӧ, мый найӧ разьӧны юбкаяснысӧ ньӧжйӧнджык, кыдз эськӧ вермисны.
Вичкоын всеношна служба дырйи зонъяс чеплялӧны нывъяслысь лядьвейяссӧ, — тыдалӧ, сӧмын та могысь и ветлӧны найӧ вичкоӧ.
Воскресеньеӧ амвон вывсянь поп висьталіс:
— Скӧтъяс!
Абу ӧмӧй нин мӧд места безобразиеяс вылӧ?
— Украинаын народ, пӧжалуй, религияын поэтичнӧйджык, — висьталӧ Ромась, — а тані, енлы эскӧмын, ме аддза сӧмын полӧмлысь да горшлунлысь медся грубӧй инстинктъяс.
Сэтшӧм, тӧданныд, енмӧс збыльысь радейтӧм, сійӧ мичлунӧн да вынӧн радуйтчӧм — татчӧс йӧзлӧн абу.
Тайӧ, гашкӧ, и бур: религияысь кокниджык мынтӧдчыны, сійӧ жӧ — вывті вреднӧй предрассудок, висьтала тіянлы!
Зонъяс баквалӧсь, но — трусъяс.
Куимысь кымын нин найӧ босьтчылісны нӧйтны менӧ ывла вылын войнас, но танӧ налы эз удайтчыв, и сӧмын ӧтчыд кучкисны кокӧ беддьӧн.
Дерт, ме Ромасьлы эг висьтавлы тайӧ стычкаяс йылысь, но, кор казяліс, мый ме чота, сійӧ ачыс гӧгӧрвоис, мыйын делӧыс.
— Э-э, всё-таки — получитінныд гӧснеч?
Ме жӧ шулі тіянлы!
Кӧть сійӧ и оз сӧветуйт меным гуляйтны войясын, но ме век жӧ корсюрӧ петавла град йӧръясӧд Волга берег дорӧ и пукала сэні, кустъяс улын, видзӧда войлӧн пырыс тыдалана эшкын пыр увлань, юсайса видзьяс вылӧ.
Величественнӧя ньӧжйӧ визувтӧ Волга, сійӧ зарниасьӧ тыдавтӧм шонді югӧръясысь, кодъясӧс отражайтӧ кулӧм тӧлысь.
Ме ог радейт тӧлысьтӧ, сыын эм мыйкӧ лёктор туналана и понлысь моз жӧ, сы вылӧ видзӧдігӧн, менсьым кыпӧдӧ шоглун, и кӧсйыссьӧ нораа омлявны.
Ме лои зэв рад, кор тӧдмалі, мый сійӧ югдӧдӧ оз аслас югыдӧн, мый сійӧ кулӧма и абу и оз вермы лоны сы вылын олӧм.
Таӧдз ме думайтлі, мый сы вылын олӧны ыргӧн йӧз, найӧс тэчӧмаӧсь треугольникъясысь, ветлӧдлӧны циркульяс моз и ыджыдвидз дырйи моз звӧнитӧны.
Сы вылын ставыс — ыргӧн; быдмӧгъяс, животнӧйяс, ставыс дугдывтӧг, пель чунавмӧн юргӧ мулы паныд, кӧсйӧ сылы вӧчны лёктор.
Меным лои сьӧлӧм серти, кор тӧдмалі мый тӧлысьыд небесаын тыртӧм места, но век жӧ окота вӧлі, медым сы вылӧ уси ыджыд метеор, сэтшӧм вынӧн, медым тӧлысьыс ыпнитіс-ломзис ударсьыс да кутіс дзирдавны му весьтын аслас югӧрӧн.
Видзӧда, кыдзи Волгалӧн кӧнкӧ ылын пемыдас чужӧм визулыс серӧдӧ югыдыслысь парчевӧй визьсӧ да вошӧ джуджыд берегсянь усьысь сьӧд вуджӧрын, — и чувствуйта, мый мӧвпӧй лоӧ век збодьӧрджык да ёсьджык.
Кокниа мӧвпавсьӧ мый йылысь кӧ, кывъясӧн выразитны вермытӧмтор йылысь, сійӧ чуждӧй ставыслы, мый переживайті луннас.
Ыджыдысь-ыджыд ва визувтӧ пӧшти шытӧг.
Пемыд, паськыд туй кузя исковтӧ пароход, би бордъя чудовищнӧй лэбач моз, и небыд шум визувтӧ бӧрсьыс, быттьӧкӧ сьӧкыд бордъясӧн шпорӧдчӧм шы.
Видзладор берег дорын гӧвкъялӧ битор, сысянь ва вылӧ паськалӧ ёсь гӧрд луч — тайӧ чери кыйысь кыйӧ чери, а позьӧ чайтны, мый ю вылӧ лэччӧма небесаысь ӧти инасьтӧм кодзув и дзувъялӧ ва весьтті биа дзоридз моз.
Книгаясысь лыддьӧмтор развивайтчӧ тешкодь фантазияясӧ, юрад дугдывтӧг кысьӧны вӧвлытӧм мичлунлӧн картинаяс, и быттьӧ тшӧтш шлывган ваыскӧд, войся небыд сынӧдті.
Ме дорӧ воис Изот, войын сійӧ кажитчӧ ещӧ ыджыдджыкӧн, ещӧ лӧсьыдджыкӧн.
— Тэ бара тан?
— юалӧ сійӧ, пуксьӧ мекӧд орччӧн, мӧвпалігтыр дыр чӧв олӧ, видзӧдӧ ю вылӧ да небесаӧ, зарни рӧма шӧвк тошсӧ малалігмоз.
Сэсся — мечтайтӧ:
— Велӧдча, лыддя быдтор йылысь — ветла став юяс пӧлӧн и кута ставсӧ гӧгӧрвоны!
Кута велӧдны йӧзӧс!
Да.
Лӧсьыд, вокӧ, юксьыны душаӧн морткӧд!
Весиг бабаяс — ӧткымынъяс — сёрнитны кӧ накӧд сьӧлӧмшӧрсьыд — и найӧ гӧгӧрвоӧны.
Неважӧн пукаліс менам пыжын ӧти нывбаба и юалӧ: мый миянкӧд лоӧ, кор кулам?
Ог эскы — шуӧ — ни адлы, ни мӧдаръюгыдлы.
Аддзылін?
Найӧ, вокӧ, сідзжӧ...
Кывъясыс сылы эз сюрны, сійӧ чӧв олыштіс и медбӧрын содтіс:
— Ловъя душаяс...
Изот вӧлі войын олысь морт.
Сійӧ бура чувствуйтіс мичлун, мичаа сёрнитіс сы йылысь, мечтайтысь кага моз жӧ лӧнь кывъясӧн.
Енлы сійӧ эскис полӧмтӧг, кӧть и церковнӧя, думайтіс енсӧ ыджыд авъя старикӧн, мир вылын бур сьӧлӧма да вежӧра кӧзяинӧн, коді оз вермы венны лёксӧ сӧмын сы вӧсна, мый: — Оз вевъяв сійӧ, вывті уна йӧзыс рӧдмӧма да.
Но — нинӧм, сійӧ — удитас, аддзылан!
А вот, Христосӧс ме ог вермы гӧгӧрвоны — некыдз!
Нинӧм меным сыысь.
Эм ен, но и — ладнӧ.
А сэн — нӧшта ӧти!
Пи, шуӧны.
Мый вылӧ нӧ — пиыс?
Енмыд ӧд эз кув...
Но тшӧкыдджыка Изот пукалӧ чӧла, думайтӧ мый йылысь кӧ, и пӧраӧн сӧмын сёрнитӧ, ышловзяс да:
— Да, вот сійӧ кыдз...
— Мый?
— Тайӧ ме аслым...
И бара ышлолалӧ ылі гудырӧ видзӧдіг.
— Лӧсьыд тайӧ — олӧмыд!
Ме сӧглашайтча:
— Да, лӧсьыд!
Ыджыд вынӧн шлывгӧ пемыд валӧн бархатнӧй полоса, сы весьтӧ мегыр моз синсьӧма Млечнӧй путьлӧн эзысь полоса, зарни жаворонокъясӧн дзирдалӧны гырысь кодзувъяс, и сьӧлӧмӧй лӧня сьылӧ олӧм тайнаяс йылысь ассьыс неразумнӧй мӧвпъяссӧ.
Ылын, видзьяс весьтын, гӧрдов кымӧръяс сайсянь писькӧдчӧны шонді югӧръяс и — со шонді паськӧдіс небесаын ассьыс павлин кодь бӧжсӧ.
— Чуймӧдана сійӧ — шондіыд!
— шудаа нюмъялігтыр бормочитӧ Изот.
Яблоняяс дзоридзалӧны, сиктын быдлаын быттьӧ кыпӧдчӧмаӧсь розӧвӧй толаяс и кылӧ курыд кӧр, сійӧ пырӧ быдлаӧ, вевттьӧ дьӧгӧдь да куйӧд дук.
Уна сё дзоридзалысь пу, кодъяс пасьталӧмаӧсь праздник дырйи моз лепестокъясысь розӧвӧй атлас, веськыд радъясӧн мунӧны сиктсянь муяслань.
Тӧлыся войясӧ, ичӧтик тӧврутор пӧльтігӧн, цветъяслӧн мотылёкъяс вӧрӧны, кышӧдчӧны муртса кывмӧн, и кажитчӧ, мый сиктӧс ойдӧдӧны зарниасьысь гырысь голубӧй гыяс.
Мудз тӧдтӧг да сьӧлӧмсяньыс сьылӧны соловейяс, а лунын зэв збоя нерсьӧны скворецъяс и тыдавтӧм жаворонокъяс кисьтӧны му вылӧ дугдывтӧм, нежнӧй звӧн.
Праздникъяс дырйи, рытъясын, нывъяс да ичмоньяс ветлӧдлісны улича кузя, сьылісны песняяс, вомъяссӧ лэбач пиян моз восьтӧмӧн, и унзільпырысь моз нюмъялісны гажмӧм нюмӧн.
Изот сідзжӧ нюмъяліс, быттьӧ код морт, сійӧ омӧльтчӧма, синъясыс вӧйӧмаӧсь пемыд гуранъясӧ, чужӧмыс лоӧма нӧшта стрӧгджык, мичаджык и — святӧйджык.
Сійӧ кузь лунтыр узис, ывла вылӧ петавліс сӧмын рытгорувнас, тӧждысян чужӧма, лӧня мӧвпалысь.
Кукушкин грубӧя, но меліа издевайтчис сы вылын, а мӧдыс, яндысяна шпынняліг, шуліс:
— Чӧв ов.
Мый вӧчан?
И чиктыліс:
— Ой, лӧсьыд овны!
И, ӧд, кутшӧм меліа овны позьӧ, кутшӧм кывъяс эмӧсь сьӧлӧмыдлы!
Мукӧдсӧ — кувтӧдзыд он вунӧд, ловзян — медводз тӧдвылад усьӧ!
— Виччысь, — нӧйтасны тэнӧ верӧсъясыс.
— шулывліс сылы Хохол сідз жӧ меліа нюмъялігтырйи.
— И — эм мыйысь, — сӧгласитчыліс Изот.
Пӧшти быд вой, соловейяс сьылӧмкӧд тшӧтш, садъясын, муяс вылын, ва дорын, юргис Мигунлӧн волнуйтана вӧсни гӧлӧсыс, сійӧ шензьӧдана мичаа сьыліс лӧсьыд песняяс, сы вӧсна весиг мужикъяс сылы унаторйысь прӧститлісны.
Суббӧта рытъясӧ миян лавка дорӧ чукӧрмыліс век унджык йӧз и — век нин — старик Суслов, Баринов, кузнеч Кротов, Мигун.
Пукалӧны да серьёзнӧя варовитӧны.
Мунасны ӧтияс, локтасны мӧдъяс, и тадз — пӧшти войшӧрӧдз.
Корсюрӧ зык лэптыласны код йӧз, медтшӧкыда — салдат Костин, сійӧ синпӧла и шуйга киас абу кык чунь.
Сосъяссӧ пуджӧмӧн, кулакъяснас шенасигтыр, сійӧ матыстчӧ лавкалань косясьысь петук моз да мыйвынсьыс горзӧ чирӧм гӧлӧсӧн:
— Хохол, вреднӧй нация, турецкӧй вера!
Висьтав — мыйла вичкоӧ он ветлы, а?
Еретник!
Йӧзӧс гудрӧдлан!
Висьтав — коді тэ сэтшӧмыс?
Сійӧс дэльӧдӧны:
— Мишка, — мыйла тэ чуньястӧ орйӧдлін?
Турокысь повзин?
Мишка заводитӧ косясьны, но сійӧс кватитӧны и, сераліг да горзігтыр, йӧткыштӧны оврагӧ. Сійӧ быгыльтчӧ увлань да пель косялана чирзӧ:
— Караул!
Виисны...
Сэсся кайӧ бӧр, бус мешӧк кодь, да корӧ Хохоллысь вина шкалик вылӧ.
— Мыйысь?
— Теш вӧчӧмысь, — вочавидзӧ Костин.
Мужикъяс дружнӧя сералӧны.
Ӧти асылӧ, праздник лунӧ, кор кухарка ломзьӧдіс пачысь пес да петіс дворӧ, а ме вӧлі лавкаын, — кухнясянь кыліс чорыда гыпнитӧм, лавка дрӧгмуні, джаджъясысь гылалісны кампет банкаяс, зильмуніны жугалӧм стеклӧяс, кутіс таркакывны джодж.
Ме уськӧдчи кухняӧ, кухня ӧдзӧсӧд комнатаӧ путкыртіс сьӧд тшын, сы сайын мыйкӧ дзужгис да трачкакыліс, — Хохол кватитіс менӧ пельпомӧд:
— Сулав...
Посводзын мӧдіс лимзыны кухарка.
— Э, йӧй...
Ромась пырис тшынӧн тыр кухняӧ, мӧдіс грымӧдчыны мыйӧнкӧ, чорыда ёрччыштіс да горӧдіс:
— Дугды тэ!
Ва вайӧ!
Кухня джоджын тшыналісны пес плакаяс, сотчис сартас, куйлісны кирпичьяс, сьӧд пачвомдорыс вӧлі тыртӧм, быттьӧ чышкыштӧма.
Тшына кухняысь ки улӧ сюрис ва ведра, да ме кисьті джоджын ломтысьысь пес вылӧ и мӧді бӧр шыблавны пессӧ пачӧ.
— Видзчысьӧмӧнджык!
— шуис Хохол, кухаркаӧс киӧдыс нуӧдігмоз, да, комнатаӧ сійӧс йӧткыштӧм бӧрын, командуйтіс:
— Игнав лавкатӧ!
Видзчысьӧмӧнджык, Максимыч, вермас на ещӧ взорвитчыны...
— И лажыньтчӧмӧн мӧдіс видлавны коз пу пес чуркаяс, сэсся кутіс бӧр кыскавны пачысь меӧн шыблалӧм пессӧ.
— Мый ті вӧчанныд?
— А — вот!
Сійӧ меным мыччис тешкодя чашмунӧм пес чурка, и ме казялі: сьӧвмӧссӧ сылысь розьӧдӧма напаръяӧн и тешкодя сьӧдӧдӧма.
— Гӧгӧрвоанныд?
Найӧ, чӧртъяс, пес чуркаас пуктӧмаӧсь порок.
Йӧйяс!
Но, — мый позьӧ вӧчны фунт порокӧн?
И, пессӧ бокӧ пуктӧм бӧрын, сійӧ кутіс мыськыны кисӧ, ачыс висьталіс:
— Бур, мый Аксинья эз вӧв, а то эськӧ дойдіс сійӧс...
Шома дука тшын разаліс, мӧдіс тыдавны, мый джаджйысь жугавлӧма дозмук, ӧшинь рамаысь пызьмунӧмаӧсь став стеклӧясыс, а пач вомысь — нетшыштӧма кирпичьяс.
Тайӧ часӧ Хохоллӧн спокойствиеыс эз кажитчы меным, — сійӧ кутіс асьсӧ сідз, быттьӧкӧ тайӧ тӧлктӧм вӧчӧмторсьыс ньӧти оз скӧрав сійӧ.
А ывла вылын котралісны детинкаяс, юргисны гӧлӧсъяс:
— Хохоллӧн пӧжар!
Сотчам!
Лыддьӧдлӧмӧн бӧрдіс баба, а комнатасянь повзьӧм гӧлӧсӧн горзіс Аксинья:
— Лавкаӧ жугӧдчӧны-пырӧны, Михайло Антоныч!
— Но, но, ньӧжйӧ!
— шуис Хохол ва тошсӧ кичышкӧдӧн чышкигмоз.
Комнатаӧ восьса ӧшиньясӧд видзӧдісны повзьӧмла да скӧрла вежыньтчӧм рожаяс, тшын сёйӧ синъяснысӧ — найӧ читкырасисны, и кодкӧ ыззьӧдана, чирзан гӧлӧсӧн горӧдіс:
— Вӧтлыны найӧс сиктысь!
Скандалъяс налӧн век!
Мый тайӧ, господи?
Дзоляник рыжӧй мужик, пернапасасиг да вомдоръяссӧ вӧрӧдіг, заводитліс пырны ӧшиньӧд и — эз вермы: веськыд киас сылӧн вӧлі чер, а шуйгаыс, кодӧн лёкысь зілис кутчысьны ӧшиньӧ, пыр мынліс.
Киас пес чуркаа Ромась юаліс сылысь:
— Кытчӧ тэ?
— Кусӧдны, батюшка...
— Да некыт жӧ оз сотчы...
Мужик, повзьӧмысла вомсӧ паськӧдӧмӧн, воши, а Ромась петіс лавка кильчӧ вылӧ и, пес чуркасӧ петкӧдлігмоз, висьталіс йӧз чукӧрлы:
— Кодкӧ тіян пӧвстысь пуктӧма тайӧ чуркаас порок да сюйӧма миян пес пытшкӧ.
Но порокыс этша вӧлӧма, и лёкыс нинӧм эз ло.
Ме сулалі Хохол мышкын, видзӧді йӧз чукӧр вылӧ да кывлі, кыдзи чера мужик полӧмӧн висьталіс:
— Кыдз сійӧ ӧвтыштчас ме вылӧ пескӧн...
А салдат Костин, бара нин код, горзӧ:
— Вӧтлыны сійӧс, изуверӧс!
Судӧ сетны...
Но унджык йӧзыс чӧв олісны, Ромась вылӧ синъяснысӧ сатшкӧмӧн, сылысь кывъяссӧ эскытӧма кывзігтырйи:
— Сы вылӧ, медым взорвитны керка, колӧ уна порок, пӧжалуй — пуд!
Но, мунӧй сэсся...
Кодкӧ юаліс:
— Кӧні старӧста?
— Урядник колӧ!
Йӧз разӧдчисны тэрмасьтӧг, неокотапырысь, быттьӧ мыйкӧ жалитісны.
Ми пуксим чай юны, Аксинья кисьталіс, мелі да бур, кутшӧмӧн некор оз овлы, и, Ромась вылӧ жалитӧмпырысь видзӧдлывліг, висьталіс:
— Он норасьӧй ті на вылӧ, вот найӧ и пакӧститчӧны.
— Оз скӧрмӧд тіянӧс тайӧ?
— юалі ме.
— Кадыс оз тырмы скӧравны быд йӧйталӧм вылӧ.
Ме мӧвпышті: став йӧзыс кӧ эськӧ татшӧм спокойнӧя вӧчисны ассьыныс уджсӧ!
А сійӧ нин висьталӧ, мый регыд мунас Казаньӧ да юаліс, кутшӧм книгаяс вайны?
Мукӧд дырйи меным кажитчис, мый тайӧ мортыслӧн душа местаас действуйтӧ — часіын моз — аслыссяма механизм, кодӧс ӧтчыдысьӧн заведитӧма нэм чӧж кежлас.
Ме радейті Хохолӧс, зэв ёна уважайті сійӧс, но меным вӧлі окота аддзывны, медым кӧть ӧтчыд сійӧ скӧрмыліс ме вылӧ либӧ кодкӧ мӧд вылӧ, горзіс эськӧ да зымӧдіс кокъяснас.
Но, сійӧ эз вермы либӧ эз кӧсйы скӧравны.
Кор сійӧс дӧзмӧдісны глупостьӧн либӧ лёк вӧчӧмӧн, сійӧ сӧмын смешитчана читкыртліс руд синъяссӧ да кӧдзыда шулывліс дженьыдик кывъяс, мыйкӧ век зэв прӧстӧйтор, немжалиттӧмӧс.
Сідз, сійӧ юаліс Сусловлысь:
— Мыйла нӧ ті, пӧрысь морт, пӧръясьланныд, а?
Стариклӧн виж банбокъясыс да кымӧсыс ньӧжйӧник гӧрдӧдісны чим гӧрдӧдз, быттьӧкӧ и еджыд тошкыс сідзжӧ гӧрдӧдіс вуж бердӧдыс.
— Ӧд тіянлы таысь пӧльзаыс абу, а тіянӧс оз кутны уважайтны.
Суслов, юрсӧ лэдзӧмӧн, сӧгласитчис:
— Вернӧ — абу пӧльза!
И бӧрыннас висьтавліс Изотлы:
— Тайӧ мортыс — душаӧн веськӧдлысь!
Вот татшӧмъясӧс эськӧ начальствоад бӧрйыны...
...  Дженьыда, тӧлкӧвӧя Ромась висьталӧ, мый и кыдз ме должен вӧчны сытӧг, и меным чайтсьӧ, мый сійӧ вунӧдӧма нин взрывӧн сійӧс повзьӧдны кӧсйӧм йылысь, кыдз вунӧдӧны гут курччӧм йылысь.
Воис Панков, видлаліс пачнымӧс и зумыштчӧмӧн юаліс:
— Эн повзьӧй?
— Но, мыйысь нӧ?
— Война!
— Пуксьы чай юны.
— Гӧтыр виччысьӧ.
— Кӧні вӧлін?
— Чери кыйим.
Изоткӧд.
Сійӧ петіс и кухняын ещӧ на ӧтчыд шуис:
— Война.
Хохолкӧд сійӧ сёрнитліс век дженьыда, быттьӧкӧ найӧ важӧн нин сёрнитчӧмаӧсь став важнӧй да сложнӧйторъяс йылысь.
Помнита, Иван Грозный царствуйтӧмлысь историясӧ кывзӧм бӧрын, кодӧс висьталіс Ромась, Изот шуис:
— Гажтӧм царь!
— Мясник, — содтіс Кукушкин, а Панков решительнӧя шуис:
— Торъя мывкыд сылӧн оз тыдав.
Но, чирсіс сійӧ князьясӧс да ӧд на местаӧ рӧдмӧдіс посни дворянишкаясӧс.
Да ещӧ бокӧвӧйясӧс вайӧдіс, йӧз муысь.
Таын — тӧлк оз тыдав.
Посни помещикыд омӧльджык гырысьысь.
Гут — абу кӧин, ружьеысь он лый, а дӧзмӧдӧ сійӧ кӧинысь ёнджыка.
Воис Кукушкин кизьӧртӧм сёй тыра ведраа и, пач ремонтируйтігмоз, сёрнитіс:
— Думыштӧмаӧсь, чӧртъяс!
Тойяснысӧ бырӧдны ассьыныс оз вермыны, а мортӧс изведитны — пӧжалуйста!
Тэ, Антоныч, уна тӧвар ӧтпырйӧ эн вай, бурджык — этшаджык, да частӧджык, а то ещӧ, сотасны.
Ӧні, кор тэ тайӧ штукасӧ лӧсьӧдан, — виччысь пуж!
«Тайӧ штукаыс» — садовладелецъяслӧн артель, зэв эз вӧв сьӧлӧм сертиныс сиктса озыръяслы.
Хохол пӧшти лӧсьӧдіс нин сійӧс Панков отсӧгӧн, Суслов да ещӧ кык-куим вежӧра мужик отсӧгӧн.
Уна кӧзяинъяс кутісны Ромась вылӧ видзӧдны бурджыка, ньӧбасьысь лыд лавкаын век тӧдчымӧн содіс, и весиг «некытчӧ туйтӧм» мужикъяс — Баринов, Мигун — быдногыс зілисны отсавны Хохоллы быдторйӧн, мыйӧн сӧмын вермисны.
Меным ёна воліс сьӧлӧм вылӧ Мигун, ме радейтлі сылысь мича, нор сьыланкывъяссӧ.
Сьылігас сійӧ куньліс синъяссӧ и страдание петкӧдлысь чужӧмыс эз чукрась судорогаӧн.
Оліс сійӧ пемыд войясын, кор абу тӧлысь и небесасӧ занавесалӧма топыд кымӧръясӧн.
Вӧвлі, рытсяньыс корас менӧ ньӧжйӧник:
— Волы Волга вылӧ.
Сэні, стерлядьяс вылӧ запретитӧм чери кыян кӧлуй лӧсьӧдігӧн, аслас пыж нырын пукаліг, кокъяссӧ пемыд ваӧ лэдзӧмӧн, сійӧ висьталӧ джын гӧлӧсӧн:
— Издевайтчӧ ме вылын барин, — но, ладнӧ, верма терпитны, пон сыкӧд, сійӧ — мӧдпӧлӧс, сійӧ тӧдӧ, мый ме ог тӧд.
А кор — аскоддемыд, мужик, дзескӧдӧ тэнӧ — кыдзи ме верма тайӧс примитны?
Мыйӧн ми абу ӧткодьӧсь?
Сійӧ — шайтъясӧн лыддьӧ, ме — кӧпейкаясӧн, сыын и ставыс!
Мигунлӧн чужӧмыс висьлӧса тракйысьӧ, синкымыс чеччалӧ, чуньясыс тэрыба вӧрӧны, вугыръяссӧ бӧрйӧдліг да напильникӧн найӧс тӧчитіг, лӧня юргӧ сьӧлӧмшӧрсянь висьталӧм:
— Лыддьӧны менӧ вӧрӧн, збыль — грека!
Дак, ӧд, и ставыс грабёжӧн олӧны, ставыс ӧти-мӧднысӧ нёнялӧны да йирӧны.
Да.
Ен миянӧс оз радейт, а чӧрт — балуйтӧдӧ!
Сьӧд ю кыссьӧ миян дінті, сьӧд кымӧръяс шлывгӧны сы весьтӧд, мӧдлапӧвса видзьяс оз тыдавны пемыдас.
Ньӧжйӧник сяльӧдчӧны лыа берег дорын гыяс да мыськӧны менсьым кокъясӧс, быттьӧкӧ корӧны менӧ ас бӧрсяньыс кытчӧкӧ визувтысь помтӧм пемыдӧ.
— Овнысӧ ӧд колӧ?
— ышлолалігтыр юалӧ Мигун.
Вылын, гӧра йылын, нора омлялӧ пон.
Унйылысь моз ме мӧвпала:
— А мыйла колӧ овны татшӧмъяслы да тадз, кыдзи тэ?
Ю вылын зэв лӧнь, зэв пемыд да шуштӧм.
И абу помыс тайӧ шоныд пемыдыслы.
— Виасны Хохолӧс.
И тэнӧ, видзӧд, виасны, — бормочитӧ Мигун, сэсся немвиччысьтӧг да ньӧжйӧ заводитӧ сьывны.
<rus>— Меня-а маменька любила-а, —</rus>
<rus>Говорила:</rus>
<rus>Эх-ма, Яша, эх ты, милая душа,</rus>
<rus>Живи тихо-о...</rus>
Сійӧ кунис синъяссӧ, гӧлӧсыс мӧдіс юргыны гораджыка да нораджыка, чуньясыс, шӧртсӧ каттигӧн, кутісны ньӧжйӧджык вӧрны.
— <rus>Не послушал я родимой,</rus>
<rus>Эх, — не послушал...</rus>
Менам кыптіс тешкодь чувство: быттьӧкӧ муыс, кодӧс кырӧдӧма, ыджыд выннас пемыд, кизьӧр массаыс, вӧйӧ сы пытшкӧ, а ме — исковта, вильда му вывсьыс пемыд пӧвстас, кытчӧ пыр кежлӧ вӧйи шонді.
Мигун сэтшӧм жӧ немвиччысьтӧг дугдіс сьылӧмысь, кыдзи и заводитліс, чӧла кыскис пыжсӧ ваӧ, пуксис сэтчӧ да пӧшти некутшӧм шытӧг воши сап пемыдас.
Видзӧда бӧрсьыс да мӧвпала:
— Мыйла олӧны татшӧм йӧзыс?
Другъяс лыдын менам и Баринов, безалабернӧй морт, баквал, дыш, суклясьысь да инас ӧшйытӧм брӧдяга.
Сійӧ овлӧма Москваын и висьталӧ сы йылысь сьӧласигтырйи:
— Адлӧн кар!
Тӧлктӧмтор.
Вичкоыс — дас нёль сюрс да квайт штука, а йӧзыс — ӧтитӧг жуликъяс!
И ставыс — лудан висьӧмӧн висьӧны, быттьӧ вӧвъяс, ей-богу!
Купечьяс, военнӧйяс, мещана, — ставныс дзик ветлӧны да гыжъясьӧны.
Действительнӧ, — царь-пушка сэн эм, зэв ыджыд струмент!
Пётр Великий ачыс сійӧс кисьтлӧма, медым бунтовщикъясӧс лыйлыны; баба ӧти, дворянка, бунт лэптӧма, сылы паныд, сійӧс радейтӧм вӧсна.
Олӧма царыд сыкӧд стӧч сизим во, лунысь-лун, сэсся эновтӧма сійӧс куим челядьӧн.
Скӧрмас царицаыд и — бунт!
Дак, вокӧй тэ менам, царыд кыдз йиркнитас тайӧ пушкасьыс бунт кузя — ӧкмыс сюрс куимсё кӧкъямыс морт ӧтпырйӧн водтӧдас!
Весиг — ачыс повзяс: нет, шуӧ митрополит Филаретлы, — колӧ сійӧс, сволочӧс, заклепайтны, мед мукӧд эз ыштыны!
Заклепайтісны...
Ме шуа сылы, мый ставыс тайӧ сӧрӧм, сійӧ — скӧралӧ:
— <ns>Гос-споди</ns> енмӧй менам!
Кутшӧм тэнад характерыд омӧль!
Меным тайӧ историясӧ учёнӧй морт подробнӧя висьтавліс, а тэ...
Ветлӧма сійӧ и Киевӧ «святӧйяс дорӧ» да висьталӧ:
— Карыс тайӧ — миян сикт сяма, гӧра вылын жӧ сулалӧ и — юыс, вунӧді вот, кыдзи шуӧны.
Волга дорад сійӧ — шор гуран!
Дзуг кар, колӧ веськыда шуны.
Став уличаясыс — чукляӧсь и гӧра паныд кайӧны.
Народ — хохол, абу миян кодь вира, кыдзи и Михайло Антонов, а — джынвыйӧ польскӧй, джынвыйӧ татарскӧй.
Балакайтӧ, — оз сёрнит.
Йӧз оз мыссьывны, няйтӧсь.
Лягушаясӧс сёйӧны, — лягушаясыс налӧн фунт дасаӧсь кымын.
Кыскасьӧны ӧшъясӧн, весиг гӧрӧны наӧн.
Ӧшъяс налӧн — вывті ёнӧсь, меддзоляыс — миян ӧшкысь нёльпӧв ыджыдджык.
Кӧкъямысдас куим пуд веситӧ.
Манакъясыд сэн — ветымын сизим сюрс да кыксё сизимдас куим архиерей...
Но, чудак!
Кыдз нӧ тэ верман вензьыны?
Ме — ачым ставсӧ аддзылі, аслам синъясӧн, а тэ — вӧлін сэні?
Эн вӧв.
Но, сійӧ жӧ.
Ме, вокӧ, точностьтӧ ставсьыс медъёна радейта...
Сійӧ радейтліс цифраяс, ме велӧді сійӧс содтавны да умножайтны найӧс, но эз вермы терпитны юклӧм.
Окотапырысь умножайтліс уна знака числӧяс, храбрӧя ӧшибайтчыліс сэки и, лыа вылӧ беддьӧн цифраяслысь зэв кузь визь гижӧм бӧрын, видзӧдіс на вылӧ, шензигтыр да, челядьлӧн кодь синъяссӧ арыштӧмӧн, горӧдлывліс:
— Татшӧм штукасӧ и шуныс некод оз вермы!
Баринов — морт черӧн лӧсйӧм кодь, дзуг юрсиа, киссьӧм паськӧма, а чужӧмыс мичакодь, лӧсьыдіник кудриа тошка, голубӧй синъясыс нюмъялӧны челядь нюмӧн.
Сылӧн да Кукушкинлӧн эм мыйкӧ ӧткодь, и, буракӧ, сы вӧсна найӧ и ӧтдортчӧны ӧта-мӧдсьыс.
Баринов кыкысь ветлӧма Каспийӧ чери кыйны и — сӧрӧ:
— Мореыд, вокӧй, нинӧм вылӧ оз скодит.
Тэ сы водзын — геб.
Видзӧдан тэ сы вылӧ и — абу тэ!
И олӧмыд сэн чӧскыд.
Воӧны сэтчӧ быдпӧлӧс йӧзыс, весиг архимандрит ӧти вӧлі: ничево — уджалӧ!
Кухарка вӧлі жӧ ӧти, овлӧма сійӧ прокурор ордын любовница пыдди — но, мый сэсся ещӧ колӧ?
Но — терпенье абу тырмӧма:
зэв тэ меным, прокурорӧй, муса, а всё-таки — прӧщай!
Сы вӧсна мый — коді кӧть ӧтчыд аддзыліс море, сійӧс бӧр сэтчӧ кыскӧ.
Простор сэн.
Кыдзи и небесаын — некутшӧм зытласьӧм!
Ме сідзжӧ муна сэтчӧ нэм кежлӧ.
Ог радейт ме йӧзӧс, вот мый!
Меным эськӧ отшельникӧн овны, пустыняясын, но, — ме ог тӧд прамӧй пустыняяссӧ...
Сійӧ довъяліс сиктӧд горттӧм пон моз, сійӧс синнас эз вермыны аддзыны, но кывзісны висьтъяссӧ сылысь сэтшӧм жӧ окотапырысь, кыдзи и Мигунлысь песняяссӧ.
— Лӧсьыда пӧръясьӧ!
Век кӧть кывзы!
Сылӧн фантазияясыс корсюрӧ гудыртлісны юр вежӧрсӧ весиг сэтшӧм положительнӧй йӧзлысь, кыдзи Панковлысь, — ӧтчыд тайӧ недоверчивӧй мужикыс шуис Хохоллы:
— Баринов доказывайтӧ, мый Грозный йылысь абу ставсӧ гижӧма книгаясӧ, унатор дзебӧма.
Сійӧ быттьӧ пӧ кӧлдунӧн вӧлӧма, Грозныйыд, кутшӧ пӧрччывлӧма, — сійӧ кадсянь и кутшъясӧс деньга вылӧ чеканитӧны — сійӧ ним кузя.
Ме гӧгӧрволі — кымынӧдысь нин?
— мый став вӧвлытӧмторйыс, фантастическӧйыс, кодӧс тӧдан нин явӧ лӧсьӧдӧма, а мукӧд дырйи нӧшта и зэв лёка, йӧзлы ёнджыка кажитчӧ олӧм правда йылысь серьёзнӧй висьтъяс серти.
Но кор ме висьтавлі та йылысь Хохоллы, сійӧ нюмъялігтырйи шуліс:
— Тайӧ прӧйдитас!
Мед сӧмын йӧз мӧвпавны велаласны, а правдаӧдзыд найӧ воасны.
И тайӧ чудакъяссӧ — Бариновӧс, Кукушкинӧс — тіянлы колӧ гӧгӧрвоны.
Тайӧ, тӧданныд кӧ, — художникъяс, сочинительяс.
Татшӧм жӧ чудакӧн, кӧнкӧ, Христосыд вӧлі.
А — сӧгласитчӧй, мый, ӧд, сійӧ ӧткымынтор абу лёка лӧсьӧдӧма...
Чуймӧдліс менӧ, мый став тайӧ йӧзыс этша да неокотапырысь сёрнитлісны ен йылысь, — сӧмын старик Суслов тшӧкыда да убеждениеӧн пасйыліс:
— Ставыс — енсянь!
И тайӧ кывъясысь ме век кывлі мыйкӧ безнадёжнӧйӧс.
Зэв бура овсис тайӧ йӧзкӧд, и унатор ме тӧдмалі насянь войся сёрниясын.
Меным кажитчис, мый Ромасьӧн сувтӧдӧм быд вопрос, кыдзи вынйӧра пу, лэдзліс ассьыс вужъяссӧ олӧм пытшкӧсӧ, а сэн, пыдӧдз пырӧмӧн, тайӧ вужъясыс кысисны мӧд, татшӧм жӧ сё вося пу вужъяскӧд, и тайӧ быд ув вылын яръюгыда дзоридзалӧны мӧвпъяс, пушыда паськалӧны гора кывъяслӧн коръяс.
Книгаяслысь ӧзйӧдысь масӧ пӧттӧдз нёнялӧм бӧрын ме чувствуйті ачымӧс быдмӧмӧн, сёрниті увереннӧйджыка, и Хохол эз нин ӧтчыд нюмъялігтыр ошкыв менӧ:
— Бура действуйтанныд, Максимыч!
Кутшӧм благодарнӧй ме вӧлі сылы тайӧ кывъяссьыс!
Панков ӧткымынысь вайӧдліс ассьыс гӧтырсӧ, рам чужӧма да тӧлка лӧз синъяса дзоляник нывбабаӧс, коді вӧлі пасьтасьӧма «карса ног».
Сійӧ ньӧжйӧник пуксьыліс пельӧсӧ, вомдоръяссӧ топӧдӧмӧн, но недыр мысти вомыс шензяна воссьывліс и синъясыс полана паськавлісны.
А ӧткымынысь сійӧ, меткӧй кыв кылӧм бӧрын, тупкыліс кияснас чужӧмсӧ да гусьӧникӧн сераліс.
Панков жӧ мигнитас Ромасьлы да шуас:
— Гӧгӧрвоӧ!
Хохол ордӧ волісны видзчысьысь йӧз, сійӧ мунліс накӧд чардакӧ, менам оланінӧ, да пукавліс сэн часъясӧн.
Сэтчӧ Аксинья катӧдліс сёян-юан, сэн найӧ узьлісны, некод найӧс эз аддзыв, меысь да кухаркаысь кындзи, коді пон моз кывзысьліс Ромасьлысь, пӧшти юрбитліс сы вылӧ.
Войяснас Изот да Панков колльӧдлісны тайӧ гӧстьяссӧ пыжӧн миян весьтті мунысь пароход вылӧ либӧ Лобышки пристаньӧ.
Ме видзӧда вӧлі гӧра йывсянь, кыдзи сьӧд ю вылын, либӧ эзысь тӧлысь югӧрӧн киськалӧм ю вылын вошлӧ да тыдавлӧ чечевица кодь пыж, лэбалӧ сы весьтын пӧнарлӧн би, медым казялас пароходвывса капитан, — видзӧді да чувствуйті ачымӧс великӧй, тайнӧй делӧын участникӧн.
Карсянь волывліс Мария Деренкова, но ме эг нин аддзы сы синъясысь сійӧс, мыйысь коркӧ гӧрдӧдлывлі, — найӧ ӧні меным кажитчисны сэтшӧмӧн, кутшӧмӧсь овлӧны нывлӧн, коді шуда аслас мичлунӧн да рад, мый сійӧс радейтӧ тошка ыджыд морт.
Ромась сёрнитіс сыкӧд сэтшӧм жӧ спокойнӧя да серамсорӧн, кыдзи и быдӧнкӧд, сӧмын тшӧкыдджыка малаліс тошсӧ, да синъясыс дзирдалісны меліджыка.
А Мариялӧн вӧсни гӧлӧсыс юргис гажаа, сійӧ вӧлі голубӧй платьеа, югыд юрси вылас голубӧй лентаа.
Челядьлӧн кодь киясыс сылӧн некытчӧ эз инасьны — быттьӧкӧ корсисны, кытчӧ эськӧ кутчысьны?
Вомсӧ восьтытӧг сійӧ пӧшти дугдывтӧг мыйкӧ сьыліс да ӧвтіс чышъянӧн гӧрдов чужӧмсӧ.
Вӧлі сыын мыйкӧ сэтшӧм, коді волнуйтіс менӧ выльногӧн, сы дорӧ кыскытӧма да скӧра.
Ме зіли кыдз позьӧ шочджыка аддзывны сійӧс.
Июль шӧрын воши Изот.
Сёрнитісны, мый сійӧ вӧйӧма, и лун кык мысти збыльмис тайӧ: верст сизим сайын сиктсянь улӧджык, виддза берег дорӧ, ляскӧма сылысь пыжсӧ, кодлӧн розялӧма пыдӧсыс и жугалӧма бокыс.
Омӧльтор лоӧмсӧ тӧлкуйтісны сідз, мый Изот, тыдалӧ, унмовсьӧма ю вылас и пыжсӧ нуӧма сиктсянь верст вит сайӧ улынджык якӧръяс вылын сулалысь куим баржа снастьяс вылӧ.
Ромась вӧлі Казаньын, кор лои тайӧторйыс.
Рытнас ме дінӧ лавкаӧ воис Кукушкин, шога пуксис мешӧкъяс вылӧ, чӧв олыштіс, кок вылас аслыс видзӧдіг, сэсся ӧзтіс чигарка да юаліс:
— Кор воас Хохол?
— Ог тӧд.
Сійӧ заводитіс чорыда зыравны кипыдӧснас ассьыс нӧйтӧм банбокъяссӧ, ньӧжйӧникӧн матькис да мурзіс, быттьӧкӧ виньдӧма лыӧн.
— Мый тэ?
Вомдоръяссӧ курччалігмоз сійӧ видзӧдліс ме вылӧ.
Синъясыс гӧрдӧдісны, тшӧкалыыс дрӧжжитіс.
Аддзӧмӧн, мый сійӧ оз вермы висьтавны, ме тревожнӧя виччыси кутшӧмкӧ шог юӧр.
Коркӧ, ывла вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, сійӧ мыкталігтырйи, сьӧкыдпырысь заводитіс:
— Ветлі ме Мигункӧд.
Изотлысь пыжсӧ видзӧдлім.
Черӧн пыдӧссӧ кералӧма — гӧгӧрвоан?
Сідзкӧ — виӧмаӧсь Изотушкаӧс!
Мӧдног оз вермы лоны...
Юрнас пыркӧдіг сійӧ кутіс пызйыны мать бӧрся мать, сыркъяліс пӧся, синватӧг, а сэсся ланьтіс да заводитіс пернапасасьны.
Зэв сьӧкыд вӧлі аддзыны, кыдзи тайӧ мужикыс кӧсйӧ бӧрддзыны, и — оз вермы, оз куж, тіралӧ ставнас скӧрысла да шогысла.
Друг чеччис да, юрнас пыркйигтыр, муніс.
Аскинас, рытын, детинкаяс купайтчиганыс аддзӧмаӧсь Изотӧс жугалӧм баржа улысь, коді косьмӧма берег дорӧ сиктсянь неуна вылынджык.
Баржалӧн пыдӧсджынйыс вӧлі берегса изъяс вылын, мӧд джынйыс — ваын, и сы улын, бӧжладорас, жугалӧм рульӧ крукасьӧмӧн, пласьвидзис увлань чужӧмӧн Изотлӧн кузь тушаыс, юрыс вӧлі жугалӧма да тыртӧм, — ваыс мыськӧма сы пытшкысь вемсӧ.
Чери кыйысьӧс кучкӧмаӧсь мышсяньыс, балябӧжсӧ вӧлі быттьӧкӧ лӧсйӧма черӧн.
Визулыс вӧрӧшитіс Изотӧс, кокъяссӧ нуис береглань, киясыс легисны ӧтарӧ-мӧдарӧ, быттьӧкӧ чери кыйысь зэлӧдӧ став вынсӧ, медым петны берегӧ.
Зумыша, мыйкӧ мӧвпаліг, сулалӧны берег дорын озыр мужикъяс морт кызь кымын, гӧльяс эз на воны муяс вылысь.
Беддьӧн ӧвтчигтыр жӧдзис мудериник, полысь старӧста, кыскышталіс нырнас да чышкаліс сійӧс розӧвӧй дӧрӧм соснас.
Кокъяссӧ тажгӧдӧмӧн, кынӧмсӧ чургӧдӧмӧн, сулаліс ён лавочник Кузьмин да видзӧдлывліс то ме вылӧ, то Кукушкин вылӧ.
Сійӧ скӧрысь зумыштчис, но рӧмтӧм синъясас доршасис синва, и сера чужӧмыс меным кажитчис коньӧрлӧн кодь.
— Ой, лёктор вӧчӧмаӧсь!
— чукля кокъяснас педзигтыр лыддьӧдліс старӧста.
— Ок, мужикъяс, абу бур!
Сылӧн моньыс, том кыз баба, пукаліс из вылын, веськодя видзӧдіс ваӧ да тіралысь кинас чӧвталіс пернапасъяс, вомдоръясыс вӧрисны, и улыса кыз, гӧрд парйыс кыдзкӧ мисьтӧма, понлӧн моз ӧшйӧма, да тыдалӧны ыжлӧн кодь виж пиньясыс.
Чой йывсянь уна рӧма комӧкъясӧн гӧгыльтчӧны нывъяс, челядь, тэрмасигтыр восьлалӧны бусӧссьӧм мужикъяс.
Йӧз чукӧрын видзчысьӧмӧн да ньӧжйӧ ызгисны:
— Жель кодь мужик вӧлі.
— Мыйӧн нӧ?
— Вот эсійӧ, Кукушкиныс, жель кодь...
— Дзик нинӧмысь виисны мортсӧ...
— Изот — лӧня оліс...
— Лӧня-а?
— мужикъяслань шыбитчӧмӧн горӧдіс Кукушкин.
— Мыйысь нӧ, сідзкӧ, ті виинныд сійӧс, а?
Сволочь!
А?
Друг йӧй моз мӧдіс серавны кутшӧмкӧ баба, и шеваа бабалӧн серамыс быттьӧ плетьӧн кучкис йӧз чукӧрӧс, — мужикъяс мӧдісны горзыны, ӧта-мӧд выланыс зытласиг, ёрччиг да горзігтырйи, а Кукушкин уськӧдчис лавочник дорӧ да ӧддзӧдчӧмӧн сетыштіс сылы кипыдӧснас сарӧгӧсь банбокас:
— На, скӧтина!
Кулакъяснас шенасигтырйи сійӧ пырысь-пыр жӧ чепӧсйис йӧз чукӧрысь да пӧшти гажаа горӧдіс меным:
— Мун тась, косясьны кутасны!
Сылы кучкӧмаӧсь нин, сійӧ сьӧласис вирӧн, парсӧ поткӧдӧмаӧсь да, но чужӧм вылас сійӧ вӧлі рад...
— Аддзылін, кыдзи ме Кузьминлы сетышті?
Миян дорӧ котӧрӧн воис Баринов да полігтырйи видзӧдлывліс баржадорса йӧз чукӧр вылӧ. Йӧз жуисны ӧтчукӧрын, и сэтысь кыліс старӧсталӧн вӧсни гӧлӧсыс:
— Энлы, тэ висьтав — кодлы ме вӧлясӧ сета?
Те — докажит!
— Мунны тась меным колӧ, — чой паныд кайигмоз броткис Баринов.
Рытыс вӧлі жар, сьӧкыд вӧлі лолавны.
Вир гӧрд шонді лэччӧ вӧлі топыд, лӧзоват кымӧръяс сайӧ, гӧрд югӧръясыс дзирдалісны куст коръяс вылын; кӧнкӧ мураліс гым.
Менам син водзын вӧрӧшитчис Изотлӧн тушаыс, и визулӧн веськӧдӧм юрсиыс жугӧдӧм юр вылас быттьӧ сувтӧма.
Меным усины тӧдвылӧ сылӧн пыдісянь петысь гӧлӧсыс, бур кывъясыс:
— Быд мортлӧн эм челядь сяма, — сы вылӧ и колӧ мыджсьыны, челядь сяма вылас!
Босьтны кӧть Хохолӧс: сійӧ быттьӧ кӧрт, а душаыс сылӧн — челядьлӧн кодь!
Кукушкин восьлаліс мекӧд орччӧн да скӧрысь шуаліс:
— Ставнымӧс миянӧс тадз жӧ...
Господи, кутшӧм йӧйталӧм!
Хохол воис лун кык мысти, сёрӧн войнас, тыдалӧ, мыйӧнкӧ зэв доволен, вӧвлытӧм мелі.
Кор ме лэдзи сійӧс керкаӧ, сійӧ клопнитіс пельпомӧд.
— Этша узянныд, Максимыч!
— Изотӧс виисны.
— <ns>Мы-ый</ns>?
Сылӧн бандзибъясас лоины жӧлвакъяс кодьӧсь и тошкыс мӧдіс дрӧжжитны, быттьӧ визувтіс морӧс вылас.
Картузсӧ пӧрччытӧг сійӧ сувтіс комната шӧрӧ, читкыртіс синъяссӧ да довкйӧдліс юрсӧ.
— Сідз.
Оз тӧдны — коді?
Но, да...
Ньӧжйӧ муніс ӧшинь дорӧ да пуксис сэтчӧ, кокъяссӧ нюжӧдӧмӧн.
— Ме жӧ висьтавлі сылы...
Начальство вӧлі?
— Тӧрыт.
Станӧвӧй.
— Но, и мый?
— юаліс сійӧ и ачыс аслыс вочавидзис:
— Дерт — нинӧм!
Ме висьталі сылы, мый станӧвӧй, кыдзи и век, сувтіс Кузьмин ордӧ да лавочниклы кучкӧмысь тшӧктіс пуксьӧдны Кукушкинӧс кӧдзыдінӧ.
— Сідз.
Но, мый нӧ сэсся шуан?
Ме муні кухняӧ самӧвар пузьӧдны.
Чай юигӧн Ромась висьталіс:
— Жаль тайӧ народыс, — ассьыс медбур йӧзсӧ виалӧ сійӧ!
Позьӧ чайтны — полӧ наысь.
«Абу на серти» найӧ сылы, кыдзи тан шуӧны.
Кор ме муна вӧлі этапӧн Сибирӧ, — ӧти каторжанин меным висьталіс: гусясьлӧма сійӧ, дзонь шайка сылӧн вӧлӧма, вит морт.
И вот ӧти шуӧма:
огӧ кутӧй, вокъяс, гусясьны, всё равно — тӧлкыс абу, олам омӧля!
И таысь сійӧс найӧ пӧдтӧмаӧсь узигас, кор сійӧ вӧлӧма код.
Висьталысьыс ёна ошкис меным виӧм мортсӧ: куимӧс, шуӧ, ме вии та бӧрын — абу жаль, а ёртӧс ӧнӧдз на жалита, бур ёрт вӧлі, тӧлка, весел, сӧстӧм сьӧлӧма.
«Мыйла нӧ ті виинныд сійӧс, — юала, — полінныд: выдайтас?» Весиг ӧбидитчис: «Эз, — шуӧ, — сійӧ эськӧ некутшӧм сьӧм вылӧ эз выдайт, нинӧм вылӧ!
А — сідз, кыдзкӧ, дружитны сыкӧд эз ло лӧсьыд, ставным ми — грешнӧйӧсь, а сійӧ, быттьӧ, праведник.
Абу бур».
Хохол чеччис да заводитіс ветлӧдлыны комнатаӧд, кияссӧ мышкас пуктӧмӧн, каллянсӧ вомас кутігтыр. Сійӧ пасьталӧма кокбӧрляӧдзыс кузь татарскӧй дӧрӧм и вӧлі ставнас еджыд.
Кӧмтӧм кокпыдӧсъяснас зымйӧдлӧмӧн восьлаліг сійӧ сёрнитіс лӧня да мӧвпалана:
— Унаысь ме зурасьлі праведниклӧн кодь татшӧм полӧм вылӧ, бур мортӧс олӧмысь вӧтлӧм вылӧ.
Кыкног видзӧдӧны татшӧм йӧз вылӧ: либӧ найӧс быдногыс бырӧдӧны, водзвыв прамӧя травитӧм бӧрын, либӧ — понъяс моз — видзӧдӧны налы синманыс, кысъясьӧны на водзын кынӧм выланыс.
Тадзи — шочджыка овлӧ.
А велӧдчыны налысь овны, вӧчны сідз, кыдз найӧ вӧчӧны — оз вермыны, оз кужны.
Гашкӧ — оз кӧсйыны?
Кӧдзалӧм чай стӧкансӧ босьтӧм бӧрын сійӧ шуис:
— Вермасны и не кӧсйыны!
Думыштӧй асьныд, — йӧз вывті ыджыд трудӧн лӧсьӧдісны аслыныс кутшӧмкӧ олӧм, велалісны сійӧ олӧмас, а кодкӧ ӧти — бунтуйтӧ: эн кужӧй овны!
Ог кужӧй?
Да ми жӧ ассьыным медся бур выннымӧс пуктімӧ тайӧ олӧмас, мед дьявӧл тэнӧ нуас!
И — бац сійӧс, велӧдысьӧс, праведникӧс.
Эн мешайтчы!
А, век жӧ, настоящӧй правдаыс накӧд, кодъяс шуӧны: он кужӧй овны!
Накӧд правдаыс.
Ӧд найӧ нуӧдӧны олӧмсӧ бурлань.
Кинас книга тыра джаджлань ӧвтыштӧм бӧрын сійӧ содтіс:
— Торъя нин — тайӧяс!
Ок, верми кӧ эськӧ ме книга гижны!
Но — ог туй та вылӧ, — мӧвпъясӧй менам сьӧкыдӧсь, абу складнӧйӧсь.
Сійӧ пуксис пызан сайӧ, гыравывтчис да, юрсӧ кияснас кутӧмӧн, шуис:
— Кутшӧм жаль Изотыс...
И дыр чӧв оліс:
— Но, давай, водам узьны...
Ме муні ас оланінӧ, чардакӧ, пукси ӧшинь дорӧ.
Муяс весьтын востымасис, югдывліс небесаджынйыс; тӧлысьыс быттьӧ полігтыр дрӧгмунлӧ, кор небесаыс ойдлас сӧстӧм гӧрдов югӧрӧн.
Лёкысь увтчисны да омлялісны понъяс, и не кӧ эськӧ тайӧ омлялӧмыс, позьӧ вӧлі думыштны асьтӧ морт овтӧм ді вылын олысьӧн.
Ылын мураліс гым, ӧшиньӧд пырис пӧдтан шоныд воздух.
Ме син водзын куйліс Изотлӧн тушаыс, — берег дорын, бадь кустъяс улын.
Лӧз чужӧмнас куйлӧ небесалань, а стеклӧ кодь синъясыс стрӧга видзӧдӧны ас пытшкӧсас.
Зарниалысь тошкыс плакмӧма ёсь комӧкъясӧн, сы пытшкӧ дзебсьӧма чуймӧмӧн восьтӧм вомыс.
— Главнӧйыс, Максимыч, бурлун, мелілун!
Ме ыджыдлунтӧ радейта сы вӧсна, мый сійӧ — медся мелі праздник!
Волгаӧн сӧстӧма мыськӧм лӧз кокъяс бердас сибдӧма жар шондіӧн косьтӧм лӧз гачыс.
Гутъяс ызгисны чери кыйысь чужӧм весьтын, тушасьыс чашкис вукӧдана лёк дук.
Кылі сьӧкыд кокшыяс пос вылысь, ӧдзӧсӧд кусыньтчӧмӧн пырис Ромась да, тошсӧ китырас кутӧмӧн, пуксис менам койка вылӧ.
— А ме, тӧданныд-ӧ, гӧтрася!
Да.
— Сьӧкыд лоӧ тані нывбабалы...
Сійӧ ёся видзӧдліс ме вылӧ, быттьӧкӧ виччысис: мый ещӧ ме шуа?
Но ме эг тӧд, мый шуны.
Еджыд чардби югӧръясыс ыпнитлісны комнатаын, ойдӧдлісны сійӧс.
— Гӧтрася Маша Деренкова вылӧ...
Менам кӧсйысьтӧг нюммунсис: тайӧ здукӧдзыс меным эз волы юрӧ, мый тайӧ нывсӧ позьӧ шуны — Машаӧн.
Тешкодь.
Ог помнит, медым батьыс ли, вокъясыс ли шулісны сійӧс тадз — Маша.
— Ті мый сераланныд?
— Сідз.
— Чайтанныд — ме сылы пӧрысь?
— Ог, ог!
— Сійӧ висьталіс меным, мый ті радейтлӧмныд сійӧс.
— Кажитчӧ, — да.
— А ӧні?
Прӧйдитіс?
— Да, ме чайта.
Сійӧ лэдзис кисьыс тошсӧ, лӧня шуис:
— Тіян арлыдӧ тадзи частӧ кажитчӧ, а менамӧ — сійӧ оз нин кажитчы, но прӧстӧ шымыртӧ ставсӧ, и нинӧм йылысь сэсся он вермы и мӧвпавны, вын оз судзсьы!
И, шпыньмунігӧн крепыд пиньяссӧ тыдӧдліг, сійӧ висьталіс водзӧ:
— Акциумдорса косьын Антонийӧс вӧлі венӧма Цезарь Октавианӧн сы вӧсна, мый Антоний эновтӧма ассьыс флотсӧ да командованиесӧ, и вӧтчӧма аслас корабльӧн Клеопатра бӧрся, кодыр сійӧ повзьӧма да ӧтдортчӧма бойсьыс, — вот мый овлӧ!
Чеччис Ромась, веськӧдчис да мӧдысь шуис аслас вӧлялы паныд мунысь морт моз:
— Сідзкӧ, со кыдз — гӧтрася!
— Регыд?
— Арнас.
Яблок босьтӧм бӧрын.
Ӧдзӧсӧд петігӧн сійӧ копыртліс юрсӧ колана дорысь улӧджык на, а ме воді узьны да мӧвпышті, мый, пӧжалуй, бурджык лоӧ, муна кӧ ме татысь арнас.
Мыйла сійӧ висьталіс Антоний йывсьыс?
Эз кажитчы тайӧ меным.
Матыстчис нин кад босьтны скороспелӧй яблокъяс.
Урожай вӧлі зэв бур, яблоня увъяс нюкыльтчӧмаӧсь муӧдзыс яблокъясӧн личкӧм вӧсна.
Ёна ӧвтіс садъяссянь яблок дукӧн, садъяс дорын гыисны челядь, чукӧртісны лёльӧӧсь да тӧлӧн гылӧдӧм виж да розӧвӧй яблокъяс.
Август заводитчигӧн Ромась воис Казаньысь, вайис пыжтыр тӧвар да кутшӧмкӧ кӧрӧбъяс.
Вӧлі прӧстӧй лун, час кӧкъямыс асылын.
Хохол сӧмын на удитіс вежны паськӧмсӧ, мыссис да, чай юны лӧсьӧдчигмоз, гажаа висьталіс:
— А лӧсьыд кывтны ю кузя войын...
И друг, нырнас кыскыштӧмӧн, тӧждысяна юаліс:
— Быттьӧкӧ — тшын дук кылӧ?
Сійӧ жӧ здукнас дворсянь кыліс Аксиньялӧн горзӧм:
— Сотчам!
Ми уськӧдчим дворӧ, — сотчӧ вӧлі сарайлӧн град йӧрладорса стеныс, а сарайын ми видзим карасин, дьӧгӧдь, вый.
Некымын здук ми повзьӧмпырысь видзӧдім, кыдзи яръюгыд шонді водзын рӧмсӧ воштӧм билӧн виж кывъясыс делӧвитӧя нюлӧны стенсӧ, кусыньтчӧны вевт вывлань.
Аксинья вайис ведра ва.
Хохол койыштіс сійӧс дзоридзалысь стенӧ, шыбитіс ведрасӧ да шуис:
— Чӧрту!
Бӧчкаяс быгльӧдлӧй, Максимыч!
Аксинья — лавкаӧ!
Ме ӧдйӧ быгыльті дворӧ да уличаӧ дьӧгӧдь бӧчка да босьтчи карасин бӧчка дорӧ, но кор ме бергӧді сійӧс, — вӧлӧмкӧ, розьыс сылӧн восьса, и карасин мӧдіс визувтны му вылӧ.
Тувсӧ корсигӧн, а би — оз виччысь, пӧвъясысь вӧчӧм сарай посводз пыр мыччысисны сылӧн ёсь кывъясыс, ратшкакыліс вевт и мыйкӧ дэльӧдана сьыліс.
Джынъя бӧчкасӧ ортсыӧ быгыльтӧм бӧрын ме казялі, мый улича вывті быдладорсянь горзігтыр да лыддьӧдлӧмӧн котӧртӧны бабаяс, челядь.
Хохол да Аксинья петкӧдлӧны лавкаысь тӧвар, лэдзалӧны сійӧс оврагӧ, а улича шӧрын сулалӧ сьӧд паськӧма дзор пӧч да, кулакнас грӧзитӧмӧн, лёкысь горзӧ:
— А-а-а, дьявӧлъяс!..
Ме бара котӧрӧн пыри сарайӧ, сэні тырыс вӧлі тшын, гӧгӧр ызгис, ратшкакыліс, вевт вывсянь нюглясигтыр ӧшалӧны гӧрд лентаяс, а стеныс нин лоӧма доналӧм решётка кодь.
Тшыныс пӧдтіс менӧ да сёйис синмӧс, менам муртса тырмис вынӧй быгыльтны бӧчкасӧ сарай ӧдзӧс дорӧдз, ӧдзӧсын сійӧ сибдіс и водзӧ эз мун, а вевт вывсянь ме вылӧ киссисны бикиньяс, сотісны кучикӧс.
Ме понді горзыны — корны отсӧг, котӧрӧн воис Хохол, кватитіс менӧ киӧд да йӧткыштіс дворӧ.
— Котӧртӧй тась!
Пырысь-пыр жӧ взорвитчас...
Сійӧ шыбитчис посводзӧ, а ме сы бӧрся, и — чардакӧ, сэні менам куйліс уна книга.
Ӧшиньӧд найӧс шыблалӧм бӧрын ме кӧсйи тшӧтш на бӧрысь шыбитны шапка тыра ящик, но ӧшиньӧд сійӧ эз тӧр, сэки ме куті чуктӧдавны кӧсякъяссӧ пудджынъя гираӧн, но, ёна сявкнитіс — мыйкӧ гыпмуні вевт вылӧ, и ме гӧгӧрвои, мый тайӧ взорвитчис карасин бӧчка, вевтыс ме весьтын ыпнитіс, мӧдіс ратшкакывны, ӧшинь дорті ветлӧдліс рыжӧй би кыв, видзӧдлывліс ӧшиньӧд керка пытшкӧ, и меным лои терпитны позьтӧм жар.
Уськӧдчи пос дорӧ, — тшын путкыртіс-кайис меным паныд, пос тшупӧдъяс вывті кыссисны пемыдгӧрд змейяс, а уліын, посводзын, сідз ратшкакыліс, быттьӧкӧ кӧрт пиньясӧн кодкӧ йирис пу.
Ме — шӧйӧвоши.
Тшын пӧвстті ме нинӧм эг аддзы, пӧдтіс менӧ, ме сулалі вӧрзьытӧг кымынкӧ помтӧм секундаяс.
Посвесьтса дзоля ӧшиньӧд тыдовтчыліс рыжӧй тошка важ рожа, лёкысь чукыртчыліс, воши, и пыр жӧ вевтсӧ розьӧдісны билӧн вир гӧрд копьёясыс.
Помнита, меным кажитчис, мый юрсиӧй менам трачкакылӧ, и таысь кындзи ме эг кыв некутшӧм мукӧдпӧлӧс шыяс.
Вежӧрта, мый — пӧгибниті, сьӧктаммисны кокъяс,
и синъяс доймисны, кӧть ме и тупкылі найӧс киясӧн.
Олӧмлӧн мудрӧй инстинкт индіс меным спаситчӧм вылӧ дзик ӧти туй — ме кватиті моздорӧ вольпасьӧс, юрлӧсӧс, мочалка чукӧр, гарті юрӧс ыж ку тулупӧн и чеччышті ӧшиньӧд.
Ас садьӧ ме вои овраг дорын, ме водзын кокъяссӧ сюркнялӧмӧн пукаліс Ромась да горзіс:
— <ns>Мы-ый</ns>?
Ме сувті, гӧгӧрвотӧг видзӧдлі, кыдзи сылӧ миян керканым, ставнас пасьтасьӧма гӧрд стружкиясӧн, сьӧд мусӧ сы водзысь нюлісны понлӧн кодь алӧй кывъяс.
Ӧшиньяс лолалісны сьӧд тшынӧн, вевт вылын быдмисны-качайтчисны виж дзоридзьяс.
— Но, мый?
— горзӧ Хохол.
Пӧсялӧм, саӧссьӧм чужӧмӧдыс визувтіс няйт синва, синъясыс полӧмӧн мигайтісны, ва тошкас дзугсьӧмаӧсь нинторъяс.
Ме кыптылі быттьӧ радлун гы вылын — сэтшӧм ыджыд, вынйӧра чувство!
— сэсся ёнтыштіс шуйга кокӧс, ме воді да шуи Хохоллы:
— Кокӧй вӧрзьӧма.
Ромась, кокӧс малыштӧм бӧрын, друг нетшыштіс сійӧс — менӧ вундыштіс чорыд дой, и некымын минута мысти, радӧйла быттьӧ код, чотігтырйи ме новлі асланым пывсян дорӧ спаситӧм кӧлуй, а Ромась, калляна вома, гажаа висьталӧ:
— Ме нин думайті, мый ті сотчанныд, кор бӧчкасӧ взорвитіс да карасиныс брызьнитіс керка вевт вылӧ.
Биыс сюръяӧн кайӧ, зэв вылӧ, а сэсся небесаас кыпӧдчис эстшӧм тшак кодь и керкаыс ставнас пасьтасис биӧн.
Но, чайта, пропадитіс Максимыч!
Сійӧ вӧлі спокойнӧй нин, кыдзи и век, ӧкуратнӧя пукталіс кӧлуйсӧ чукӧрӧ да шуис сьӧдасьӧм чужӧма няйт паськӧма Аксиньялы:
— Пукалӧй тан, видзӧй, медым эз гусявлыны, а ме муна кусӧдчыны...
Тшын пытшкын овраг весьтын лэбалісны еджыд бумага торъяс.
— Эк, — шуис Ромась, — жальӧсь книгаясыс!
Рӧднӧйӧсь книгаясыс вӧліны...
Ӧзйис нин нёль керка.
Луныс вӧлі лӧнь, би эз тэрмась, паськаліс шуйгавылӧ и веськыдвылӧ, сылӧн нюдз кывъясыс кутчысьлісны плетеньясӧ да керка вевтъясӧ кыдзкӧ быттьӧ неокотапырысь.
Доналӧм сынан сыналіс вевт вывъясысь идзас, чукля би чуньяс лыддисны плетеньяссӧ, ворсісны на вылын, быттьӧ гуслияс вылын, тшына воздухын паськаліс билӧн скӧрпырысь дзужгысь пӧсь сьылӧм да лӧня, пӧшти нежнӧя кыліс сылысь пулӧн трачкӧдчӧм.
Тшын пиысь гылалісны улича вылӧ да дворъясӧ зарни «чавканъяс», тӧлктӧг жуисны мужикъяс да бабаяс, быдӧн тӧждысисны ас вӧснаыс, и помасьлытӧг юргис омлялӧм кодь горзӧм:
— Ва вайӧ-ӧ!
Ва вӧлі ылын, гӧра горулын, Волгаын.
Ромась ӧдйӧ чукӧртіс мужикъясӧс ӧтчукӧрӧ, пельпомъясӧдыс кватлалӧмӧн да тойлалӧмӧн, сэсся юкис найӧс кык пельӧ и прикажитіс жуглыны плетеньяс да посни стрӧйбаяс пӧжар ӧтар-мӧдар бокысь.
Сылысь покорнӧя кывзысисны, и заводитчисны тӧлкӧнджык тышкасьны бикӧд, коді ыджыд надеяӧн кӧсйис ньылыштны став «порядоксӧ», став уличасӧ.
Но уджалісны век жӧ полігтырйи и кыдзкӧ надеятӧг, быттьӧ вӧчисны делӧсӧ кодлыкӧ йӧзлы.
Менам настроение вӧлі бур, чувствуйті ачымӧс вынаӧн, кыдзи некор.
Улича помысь ме аддзи озыр мужикъясӧс, медводзас — старӧста да Кузьмин, найӧ сулалӧны, нинӧм оз вӧчны, быттьӧ зрительяс, горзӧны, ӧвтчӧны кияснас да бедьясӧн.
Му вывсянь верзьӧмӧн скачитісны мужикъяс, ӧвтчисны, гырддзаяснысӧ пельӧдзныс вайӧдлӧмӧн, бабаяс горзісны налы паныд, котралісны челядь.
Ӧзйисны посни стрӧйбаяс ещӧ ӧти дворын, колӧ вӧлі кыдз позьӧ ӧдйӧджык косявны карта стенсӧ, сійӧс вӧлі кыӧма кыз росъясысь и красуйтчисны нин сы вылын билӧн алӧй лентаяс.
Мужикъяс заводитісны керавлыны плетень майӧгъяс, на вылӧ кутісны киссьыны бикинь, шом, и найӧ чепӧсйисны бокӧ, трундитысь дӧрӧмъяссӧ кияснас зыралігтыр.
— Энӧ полӧй!
— горзіс Хохол.
Тайӧ эз отсав.
Сэки сійӧ кватитіс кодлыськӧ шапкасӧ да шлапкис менам юрӧ:
— Кералӧй сыладор помсяньыс, а ме — тасянь!
Ме кералі ӧти, мӧд майӧг, — стен мӧдіс шатлавны, сэки ме кайи сы вылӧ, кутчыси выліас, а Хохол пондіс кыскыны менӧ кокъясӧд ас дорас, и плетеньлӧн полосаыс ставнас пӧри, вевттис менӧ пӧшти юр вылӧдз.
Мужикъяс дружнӧя кыскисны плетеньсӧ улича вылӧ.
— Сотчинныд?
— юаліс Ромась.
Сылӧн тӧждысьӧмыс содтыліс менсьым вынӧс да пельклунӧс.
Окота вӧлі бура петкӧдлыны ачымӧс тайӧ дона морт водзын, и ме эг тӧд ачымӧс — лэбалі, медым эськӧ сӧмын сійӧ ошкис.
А тшын пӧвстын гулюяс моз век на лэбалісны миян книга листъяс.
Веськыдладорсянь удайтчис дугӧдны пӧжар паськалӧмсӧ, а шуйгаладорӧд век паськаліс и паськаліс, ӧзйис нин дасӧд керка.
Мыйкӧ мында мужикӧс Ромась колис кыйӧдны гӧрд змейяс мудеритӧм бӧрся, а унджык работниксӧ вӧтліс шуйгаладорӧ; озыр мужикъяс дорті котӧртігӧн, ме кылі кодлыськӧ скӧрысь горӧдӧм:
— Ӧзтісны!
А лавочник шуис:
— Пывсянсьыс сылысь колӧ видзӧдлыны!
Тайӧ кывъясысь меным эз ло лӧсьыд.
Тӧдса, мый возбуждение, торъя нин — кор радуйтана, содтӧ вынтӧ; ме вӧлі возбуждённӧй, уджалі ставтор йывсьыс вунӧдӧмӧн и медбӧрын уси эбӧсысь.
Помнита: пукалі му вылын, мыйкӧ пӧсь дорӧ нёровтчӧмӧн, Ромась киськалӧ менӧ ведра помысь ваӧн, а мужикъяс, миянӧс кытшалӧмӧн, ошкана бормочитӧны:
— Но и вын детиналӧн!
— Тайӧ — оз выдайт...
Ме топӧдчи юрӧн Ромась кок бердӧ да некодысь яндысьтӧг мӧді бӧрдны, а сійӧ малаліс менсьым ва юрӧс да шуаліс:
— Шойччыштӧй!
Тырмас.
Кукушкин да Баринов, кыкнанныс чӧртъяс кодь сьӧдӧсь, нуӧдісны менӧ оврагӧ, бурӧдісны:
— Нинӧм, вокӧ!
Помасис.
— Повзин?
Ме эг на ещӧ удит прамӧя шойччыштны да сайкавны, кыдз аддзи, мый оврагӧ, миян пывсянлань, лэччӧны морт дас «озыръяс», на водзвылын — старӧста, а сы мышкын кык сотскӧй нуӧдӧны киӧдыс Ромасьӧс.
Сійӧ — шапкатӧм, ва дӧрӧмыслӧн соскыс орӧма, вомас каллян, чужӧмыс суровӧя зумыштӧма да страшнӧй.
Салдат Костин, беддьӧн ӧвтчигтыр, мыйвынсьыс равзӧ:
— Биын сотны еретникӧс!
— Восьты пывсянтӧ...
— Жугӧдӧй томансӧ — ключыс вошӧма, — гораа шуис Ромась.
Ме чеччышті кок йылӧ, кватиті мусьыс зорпом и сувті Ромаськӧд орччӧн.
Сотскӧйяс вешйисны, а старӧста чилзан гӧлӧсӧн, полігтыр шуис:
— Православнӧйяс, — томанъяс жуглыны оз позь!
Ме вылӧ индігмоз Кузьмин горзіс:
— Со тайӧ ещӧ...
Коді татшӧмыс?
— Спокойнӧ, Максимыч, — шуис Ромась.
— Найӧ чайтӧны, мый ме дзеби тӧварӧс пывсянӧ и ачым ӧзті лавкаӧс.
— Кыкнанныд ті!
— Жугӧдӧй!
— Православнӧйяс...
— Ӧтвечайтам!
— Миян ӧтвет...
Ромась вашнитіс:
— Сувтӧй мышнад менам мышкӧ!
Медым мышсянь эз кучкыны...
Пывсянлысь томан жугӧдісны, некымын морт пыр жӧ сюйсисны ӧдзӧсӧд и пӧшти пыр жӧ петісны сэсь, а ме, сэк кості, сеті зорпомӧс Ромасьлы киас и лэпті мусьыс мӧдӧс.
— Нинӧм абу...
— Нинӧм?
— Ак, дьявӧлъяс!
Кодкӧ полігтыр шуис:
— Дзик прӧста, мужикъяс...
И вочавидзисны кымынкӧ гӧлӧс буйнӧя, код йӧз моз:
— Мый — дзик прӧста?
— Биӧ!
— Смутьянъяс...
— Артельяс лӧсьӧдалӧны!
— Вӧръяс!
И компанияыс налӧн — вӧръяс!
— Ланьт!
— гораа шуис Ромась.
— Но, — аддзылінныд ті, мый пывсянын тӧвар абу дзебӧма — мый ещӧ тіянлы колӧ?
Ставыс сотчис, коли — со: аддзанныд?
Кутшӧм нӧ пӧльза вӧлі меным ассьым добраӧс сотны?
— Стракуйтӧма!
И бара дас кымынӧн лёкысь мӧдісны горзыны:
— Мый видзӧднысӧ на вылӧ?
— Тырмас!
Терпитім нин...
Менам тіралісны кокъясӧй и пемдісны синъясӧй.
Гӧрдов ру пыр ме аддзи скӧр рожаяс, ус-тошкӧн кытшалӧм вомъяс да муртса куті ачымӧс тайӧ йӧзӧс нӧйтӧмысь.
А найӧ равзӧны, чеччалӧны миян гӧгӧр.
— А-а-а, зоръяс босьтӧмаӧсь!
— Зоръясӧн?!
— Нетшыштасны найӧ менсьым тошкӧс, — шуис Хохол, и ме чувствуйті, мый сійӧ шпыньялӧ.
— И тіянлы сюрас, Максимыч, — эк!
Но — спокойнӧ — спокойнӧ...
— Видзӧдлӧй, томыслӧн чер!
Менам гач тасма костын збыльысь чурвидзис плӧтничайтан чер, ме вунӧді сы йылысь.
— Тӧдчӧ — полӧны, — соображайтӧ Ромась.
— Но ті черӧн энӧ действуйтӧй, мыйкӧ кӧ...
Тӧдтӧм, дзоляник да чотысь мужик, тешкодя чеччаліг, мыйвынсьыс чилзіс:
— Кирпичьясӧн найӧс!
Кучкы менам юрӧ!
Сійӧ збыльысь кватитіс кирпичтор, ӧвтыштіс да шыбитіс меным рушкуӧ, но эг на удит ме сылы вочавидзны, кыдзи вылісянь варыш моз тювгысис сы вылӧ Кукушкин, и найӧ сывъясьӧмӧн быгыльтчисны оврагӧ.
Кукушкин бӧрся котӧрӧн воис Панков, Баринов, кузнеч, ещӧ морт дас кымын, и пыр жӧ Кузьмин солиднӧя мӧдіс сёрнитны:
— Тэ, Михайло Антонов, морт вежӧра, тэ тӧдан: пӧжарыд мужикӧс йӧймӧдӧ...
— Мӧдім, Максимыч, берег дорӧ, трактирӧ, — шуис Ромась и, вомсьыс каллянсӧ босьтӧм бӧрын, зэв ӧдйӧ сюйис сійӧс гач зептас.
Зорпом вылӧ мыджсьӧмӧн сійӧ мудзӧмысла сьӧкыда мӧдіс кайны оврагысь, и кор Кузьмин, сыкӧд орччӧн мунігӧн, мыйкӧ шуис, сійӧ, Кузьмин вылӧ видзӧдлытӧг, вочавидзис:
— Весась син водзысь, дурак!
Миян керка местаын дзирдаліс чусмысь зарни шом чукӧр, шӧрас сулаліс пач, дзоньӧн кольӧм трубаысь пӧсь воздухӧ петіс голубӧй тшынтор.
Чурвидзисны гӧрдӧдз доналӧм койка прутъяс, быттьӧ черань кокъяс.
Вороталӧн шомӧдз сотчӧм сюръяяс сулалісны бипур дорын сьӧд стӧрӧжъяс моз, ӧти сюръя ӧзъялысь шом шапкаа да ичӧтик би кывъяса, кодъяс видзӧднысӧ петук бӧж кодьӧсь.
— Сотчисны книгаяс, — ышловзьӧмӧн шуис Хохол.
— Тайӧ дӧсаднӧ!
Детинкаяс дзимлялісны бедьясӧн уличавывса няйтӧ гырысь сэрапомъяс, быттьӧ порсьпиянӧс, найӧ дзужгигтырйи куслісны да тыртлісны воздухсӧ синтӧ сёян еджгов тшынӧн.
Вит арӧса детинка, еджыд юрсиа, голубӧй синъяса, пукаліс шоныд няйт ва гуранын да кучкаліс беддьӧн куснясьӧм ведраӧ, аслыс зэв ёна кажитчис кӧртлӧн брунӧдчӧмыс.
Зумыша ветлӧдлісны сотчысьяс, чукӧртісны ӧтилаӧ гортса кольӧм кӧлуйсӧ.
Бӧрдісны да видчисны бабаяс, пинясисны сотчӧм путоръяс вӧсна.
Сотчӧм керкаясдорса садъясын вӧрзьытӧг сулалісны пуяс, уналӧн на пиысь коръясыс гӧрдӧдӧмаӧсь бисьыс, и зэв уна ӧшалысь банйӧм яблокъяс кутісны ёнджыка тыдавны.
Ми лэччим ва дорӧ, купайтчим и сэсся чӧла юимӧй чай берегдорса трактирын.
— А яблокъяснад мироедъяс делӧсӧ ворссисны, — шуис Ромась.
Воис Панков, сійӧ мыйкӧ ёна думайтіс да мукӧд дырся дорысь вӧлі небыдджык.
— Мый, вокӧ?
— юаліс Хохол.
Панков лэптыштліс пельпомъяссӧ:
— Менам керкаӧй стракуйтӧма вӧлі.
Чӧв олыштім, кыдзкӧ тешкодя ёся видзӧдлывлім ӧта-мӧд вылӧ, быттьӧ тӧдтӧм йӧз.
— Мый ӧні кутан вӧчны, Михаил Антоныч?
— Мӧвпышта.
— Мунны колӧ тэныд татысь.
— Видзӧдла.
— Менам план эм, — шуис Панков, — петам вӧля вылӧ, сёрнитыштам.
Мӧдісны.
Ӧдзӧс дорын Панков бергӧдчыліс да шуис меным:
— А — тэ абу полысь!
Тэныд тані — позьӧ овны, тэысь повны кутасны...
Ме сідзжӧ петі берег дорӧ, воді кустъяс улӧ да мӧді видзӧдны ва вылӧ.
Ывлаын жар, кӧть шондіыс лэччӧ нин вӧлі рытыввывлань.
Паськыд свитокӧн паськӧдчис ме водзӧ ставыс, мый ме переживайті тайӧ сиктын — быттьӧкӧ краскаясӧн гижӧма ю полоса вылӧ.
Гажтӧм вӧлі меным.
Но регыд личкис мудз, и ме чорыда унмовси.
— Эй, — кылі ме вӧтӧн моз и менӧ быттьӧкӧ тракйӧны да кыскӧны.
— Кулін али нӧ мый?
Чеччы!
Мӧдлапӧвса видзьяс весьтын гӧвквидзис пемыдгӧрд тӧлысь, еджыд, быттьӧкӧ кӧлеса.
Ме дорӧ копыртчӧма Баринов, тракӧдӧ менӧ.
— Лок, Хохол тэнӧ корсьӧ, тӧждысьӧ!
Ме мышкын мунігӧн сійӧ ропкис:
— Тэныд оз позь узьны, кӧн веськалӧ!
Мунны кутас чой йывті морт, конъясяс — и гӧгыльтчас тэ вылӧ из.
А то нарошнӧ лэдзас.
Тані — оз шутитны.
Йӧзыд, вокӧй тэ менам, лёктӧ дыр помнитӧны.
Лёк кындзиыд сылы и помнитнысӧ сэсся нинӧм.
Берегдорса кустъяс пиын кодкӧ ньӧжйӧника шарӧдчӧ, — вӧрӧшитчӧны увъяс.
— Аддзин?
— гора гӧлӧсӧн юаліс Мигун.
— Вайӧда, — вочавидзис Баринов.
И воськов дас сайӧ мунӧм бӧрти шуис ышловзьӧмӧн:
— Чери гусявны лӧсьӧдчӧ.
И Мигунлӧн — олӧмыс абу кокни.
Ромась встретитіс менӧ скӧрысь кӧритӧмӧн:
— Ті нӧ мый тайӧ гуляйтанныд?
Кӧсъянныд, медым нӧшалісны тіянӧс?
А кор ми колим ӧтнанным, сійӧ зумыштчӧмӧн лӧня шуис:
— Панков тшӧктӧ тіянлы кольччыны сы дорӧ.
Сійӧ кӧсйӧ лавка восьтыны.
Ме тіянлы ог сӧветуйт.
А вот мый, ме вузалі сылы ставсӧ, мый коли, муна Вяткаӧ и мыйкӧ дыра мысти кора тіянӧс ас дорӧ.
Ладнӧ?
— Думышта.
— Думыштӧй.
Сійӧ водіс джоджӧ, бергалыштіс неуна и чӧв ланьтіс.
Ме пукалі ӧшинь дорын да видзӧді Волга вылӧ.
Тӧлысьлӧн Волга вылӧ усьӧм югӧрыс мем казьтыліс пӧжарлысь би.
Мӧдлапӧвса кыр дорӧд сьӧкыда шлопӧдӧ кӧлеса бордъяснас буксирнӧй пароход, мачтаяслӧн куим би шлывгӧны пемыдас, инмӧдчылӧны кодзувъясӧдз и мукӧд дырйи сайӧдлӧны найӧс.
— Скӧраланныд мужикъяс вылӧ?
— зільпырысь юаліс Ромась.
— Оз ков.
Найӧ сӧмын бӧбӧсь.
Скӧралӧм — сійӧ йӧйталӧм.
Кывъясыс сылӧн эз бурӧдны, эз вермыны небзьӧдны менсьым пузьӧм сьӧлӧмӧс да вывті ыджыд ӧбидаӧс...
Ме син водзын вуджрасисны зверьяслӧн гӧна паськыд вомъяс, кодъяс лёкысь чирзӧны:
— Кирпичьясӧн найӧс!
Тайӧ кадӧ ме эг на кужлы вунӧдны сійӧс, мый меным оз ков.
Да, ме вӧлі аддза, мый тайӧ йӧзлӧн, быдӧнӧс кӧ босьтны торйӧн, скӧрлун абу уна, а частӧ и ньӧти абу сійӧ.
Найӧ, веськыда кӧ шуны, бур сьӧлӧма зверьяс, — любӧйӧс на пӧвстысь абу сьӧкыд заставитны нюммунны челядь шомӧн, любӧй пондас кывзыны кага моз эскӧмӧн мывкыд шедӧдӧм йылысь да шуд корсьӧм йылысь висьтъяс, ыджыд сьӧлӧма йӧз подвигъяс йылысь висьталӧмъяс.
Тайӧ аслыссяма душаа йӧзлы дона ставыс, мый ӧзтӧ мечта — асланыс вӧля законъяс серти кокниа овны позянлун йылысь мечта.
Но кор сиктса скодъяс вылын либӧ вадорса трактирын тайӧ йӧзыс чукӧрмӧны руд чукӧрӧ, найӧ кытчӧкӧ дзебӧны ассьыныс став бурсӧ да пасьталӧны попъяс моз лицемеритӧмлысь да лӧжлысь ризі; вынаяс водзын на пиын заводитӧ ворсны понъяслӧн кодь угождайтӧм, и сэки на вылӧ зывӧк видзӧдны.
Либӧ — виччысьтӧг найӧс шымыртӧ кӧинлӧн кодь скӧрлун, щӧтьнысӧ лэптӧмӧн, пиньяссӧ арыштӧмӧн, найӧ лёкысь омлялӧны ӧта-мӧд выланыс, дасьӧсь косясьны — и косясьӧны — пустяк вӧсна.
Тайӧ здукъясас найӧ страшнӧйӧсь и вермасны кисьтны вичко, кытчӧ нӧшта тӧрыт на ветлісны лӧня да покорнӧя, кыдзи гидӧ ыжъяс.
Налӧн эмӧсь поэтъяс да мойдысьяс, — некод найӧс оз радейт, олӧны найӧ сиктын смек вылӧ, отсӧгтӧг, ставыс найӧс ӧтдортӧны.
Ог куж, ог вермы овны тайӧ йӧз пӧвстын.
И ме висьталі ассьым став курыд мӧвпъясӧс Ромасьлы сійӧ лунӧ, кор ми янсӧдчим сыкӧд.
— Кадысь водз вӧчӧм вывод, — шуис сійӧ кӧритӧмпырысь.
— Но, — мый нӧ вӧчан, сідзкӧ нин лоис?
— Неправильнӧй вывод!
Подулавтӧм.
Сійӧ дыр убеждайтіс менӧ бур кывъясӧн, мый ме абу прав, ӧшибайтча.
— Эн тэрмасьӧй мыжавны!
Мыжавны, — медся кокни, эн увлекайтчӧй тайӧн.
Видзӧдӧй быдтор вылӧ спокойнӧйджыка, кутӧй тӧдвыланыд ӧтитор: ставыс мунӧ, ставыс вежсьӧ бурджыклань.
Ньӧжйӧ?
Зато — крепыда!
Видзӧдӧй быдлаӧ, тӧдмалӧй ставсӧ, лоӧй повтӧмӧн, но — энӧ тэрмасьӧй мыжавны.
Аддзысьлытӧдз, другӧ!
Тайӧ аддзысьлӧмыс олӧмӧ пӧри дас вит во мысти Седлецын, сы бӧрын, кор Ромась воис ссылкаысь «народоправецъяс» делӧ кузя дас во Якутскӧй областьын олӧм бӧрын.
Менӧ свинеч моз кутіс личкыны шоглун, кор Ромась муніс Красновидовоысь, ме кӧзяинтӧм кутюпи моз эг инась места вылӧ, шӧйті вӧлӧсть кузя.
Ме ветлӧдлі Бариновкӧд сиктъясті, уджалімӧй озыр мужикъяс ордын, вартім, картупель керим, садъяс весалім.
Олі ме сы ордын пывсянын.
— Лексей Максимыч, народтӧм воевода, — кыдз нӧ, а?
— юаліс сійӧ менсьым зэра войӧ.
— Мунам, али мый, аски море вылӧ?
Ей-богу!
Мый сэсся?
Оз радейтны тані ми вокӧс, этатшӧмъясӧс.
Ещӧ — вермасны код юрӧн — эсійӧ, коркӧ...
Эз первойысь тадз шулы Баринов.
Сійӧ сідзжӧ, мыйлакӧ, кутіс гажтӧмсьыны, обезьяналӧн кодь киясыс рудзмуніны, сійӧ шога гӧгӧр видзӧдіс, быттьӧкӧ вӧрӧ вошӧм морт.
Пывсян ӧшиньӧ швачӧдіс зэр, сылысь пельӧссӧ кырӧдӧма овраг пыдӧсӧ ызгигтыр визувтысь шор.
Небыда ӧзйывлісны медбӧръя гымалысь кымӧрлӧн блед чардыштӧмъясыс.
Баринов ньӧжйӧ юавліс:
— Мунам, а?
Аски?
Мӧдӧдчим.
... Вывті лӧсьыд кывтны Волга кузя арся войӧ, кор пукалан баржа бӧжын, руль дорын, кодӧн веськӧдлӧ ыджыд юра, гӧна чудовище, — веськӧдлӧ, сьӧкыд кокъяснас палуба вылӧ зымӧдігтыр, да ыджыда ышлолалӧ:
— О-уп!..
О-рро-у...
Корма сайын шӧвк моз шпорӧдчӧ-сяльӧдчӧ ва, быттьӧ сук сир, помыс оз тыдав.
Ю весьтын путкырасьӧны арся сьӧд кымӧръяс.
Гӧгӧрбок — сӧмын ньӧжйӧ вӧрӧшитчӧ пемыд, коді вевттьӧма берегъяссӧ, кажитчӧ, мый муыс ставнас сылӧма сы пиын, лоӧма тшын кодь да кизьӧр, коді дугдывтӧг, помасьлытӧг, став массанас визувтӧ кытчӧкӧ увлань, тыртӧм лӧнь местаӧ, кӧні абу ни шонді, ни тӧлысь, ни кодзувъяс.
Водзын, ва руа пемыдас, сьӧкыда пушкӧ тыдавтӧм буксирнӧй пароход, быттьӧкӧ вермасьӧ сійӧс кыскысь чорыд вынкӧд.
Куим би — кыкыс ва весьтын и ӧти вылын на весьтын — колльӧдӧны пароходсӧ; матынджык меладорын кымӧръяс улӧд шлывгӧны зарни гычьяс моз нӧшта нёль би, ӧтиыс на пиысь — миян баржа мачтавывса пӧнарлӧн би.
Ме чувствуйта ачымӧс кӧдзыд, вый гадь пытшкӧ йӧршитӧмӧн, сійӧ ньӧжйӧ исковтӧ пӧката местаӧд, а ме сибді сы пытшкӧ, быттьӧ геб.
Меным чайтсьӧ, мый шлывгӧмыс вочасӧн бырӧ, и матын нин здук, кор сійӧ дзикӧдз сувтас, — пароход дугдас броткӧдчыны да шлопйӧдлыны кӧлеса бордъяснас сук ваӧ, став шыясыс тӧвзясны, кыдзи пу вылысь кор, вушъясны мелӧн гижӧм пасйӧдъяс моз, и топыда сывйыштас менӧ дзик вӧрзьытӧмлун, чӧв-лӧнь.
И руль дорын ветлӧдлысь косясьлӧм ыж ку тулупа, кузь гӧна ыж ку шапкаа ыджыд морт сувтас вӧрзьытӧг, нэм чӧж кежлӧ кӧлдуйтӧм моз и оз кут мурзыны:
— Орр-оп!
О-урр...
Ме юалі сылысь:
— Кыдзи тэнӧ шуӧны?
— А тэныд мыйла тӧднысӧ?
— гортӧм гӧлӧсӧн моз юаліс сійӧ.
Шонді лэччандор, Казаньсянь вӧрзьӧдчигӧн, ме казялі, мый тайӧ ош кодь дурк мортлӧн чужӧмыс гӧна, сійӧ быттьӧ нинӧм оз аддзы.
Руль дорӧ сувтігӧн сійӧ кисьтіс пу кӧшӧ бутылка вина, юис сійӧс ва моз, вом дорас кыкысь матыстлӧмӧн, да закуситіс яблокӧн.
А кор буксир тракнитіс баржаӧс, морт, руль вороп дорӧ кутчысьӧм бӧрын, видзӧдліс гӧрд шонді гӧгыль вылӧ да, юрнас пыркнитӧмӧн, стрӧга шуис:
— Благӧслӧвит <ns>осподь</ns>!
Пароход кыскӧ Нижнийса ярмарка вылысь Астраханьӧ нёль баржа, сэтчӧ грузитӧма штучнӧй кӧрт, сакар бӧчкаяс да кутшӧмкӧ сьӧкыд ящикъяс, — ставыс тайӧ Персиялы.
Баринов таркӧдыштіс кокнас ящикъясӧ, дукаліс, мӧвпалыштіс да шуис:
— Тӧдӧмысь — ружьеяс, Ижевскӧй заводысь...
Но рулевӧй зургис сылы кулакнас рушкуас да юаліс:
— Тэныд кутшӧм делӧ?
— Ме думайті...
— А — нырвомад, — кӧсъян?
Пассажирскӧй пароход вылын мунӧмысь миянлы нинӧмӧн мынтысьны, баржа вылӧ босьтісны миянӧс «жаляддза», и, кӧть ми «сулалам вахта вылын» матросъяс пыдди, баржа вылын ставыс ми вылӧ видзӧдӧны корысьяс вылӧ моз.
— А тэ шуан — народ, — кӧритӧ менӧ Баринов.
— Тан — прӧстӧ: коді код вылын мунӧ верзьӧмӧн...
Пемыдыс сэтшӧма сукмис, мый баржаяс оз тыдавны, аддзан сӧмын тшын кодь кымӧръяс фон вылысь пӧнар биясӧн югдӧдӧм мачта йывъяссӧ.
Кымӧръяссянь ӧвтӧ нефть дукӧн.
Менӧ дӧзмӧдӧ рулевӧйлӧн зумыш чӧв олӧмыс.
Боцман индіс менӧ тайӧ зверыслы отсӧг вылӧ, «вахтитны» руль дорын.
Бияс вешъялӧм бӧрся видзӧдігмоз, ю чукыльясын, сійӧ ньӧжйӧ шуӧ меным:
— Эй, босьтчы!
Чеччышта кок йылӧ да бергӧда рульлысь рычагсӧ.
— Ладнӧ, — броткӧ сійӧ.
Ме бара пукся палуба вылӧ.
Сёрни панны тайӧ мортыскӧд — оз удайтчы, сійӧ вочавидзӧ вопросъясӧн:
— А тэныд кутшӧм делӧ?
Мый йылысь сійӧ мӧвпалӧ?
Кор прӧйдитам вӧлі сійӧ местаті, кӧні Камалӧн виж ваыс усьӧ сталь рӧма Волгаӧ, сійӧ, войвывлань видзӧдлӧм бӧрын, броткӧбтіс:
— Сволочь!
— Коді?
Эз вочавидз.
Кӧнкӧ ылын, пыдӧстӧм пемыдас, омлялӧны да увтчӧны понъяс.
Тайӧ казьтылӧ олӧмлысь кутшӧмкӧ колясъяс йылысь, кодъясӧс эз на лямӧд пемыдыс.
Тайӧ чайтсьӧ судзны позьтӧм ылын да ковтӧмӧн.
— Понъяс тан омӧльӧсь, — немвиччысьтӧг шыасьӧ рульдорса морт.
— Кӧні — тан?
— Быдлаын.
Миянын пон — дзик зверь кодь...
— Тэ кытысь?
— Вӧлӧгдаысь.
И, быттьӧ косясьлӧм мешӧкысь картупель, пондісны киссьыны руд, сьӧкыд кывъяс:
— Тайӧ — коді тэкӧд — дядяыс?
Дурак сійӧ, ме думысь.
А менам дядя тӧлка.
Сюсь.
Озыр.
Симбирскӧйын пристань кутӧ.
Трактир.
Берегас.
Тайӧс ставсӧ ньӧжйӧ да быттьӧкӧ зэв сьӧкыда висьталӧм бӧрын морт дувгӧдіс тыдавтӧм синъяссӧ пароход мачта пӧнар вылӧ, видзӧдіс, кыдзи сійӧ кыссьӧ зарни чераньӧн пемыд тыв пытшкын.
— Но, босьтчыв...
Грамотнӧй?
Он тӧд — коді законъяс гижӧ?
И ӧтвет виччысьтӧг сійӧ висьталӧ водзӧ:
— Унаног шуӧны: ӧтияс — царь, мӧдъяс — митрополит, сенат.
Стӧч кӧ эськӧ ме тӧді — коді, ветлі эськӧ сы дінӧ.
Шуи эськӧ: тэ гиж законъяссӧ сідзи, медым ме эг лысьт киӧн шеныштны, а непӧштӧ мед кучкыны!
Закон должен лоны кӧрт кодьӧн.
Ключ кодьӧн.
Томлалісны менсьым сьӧлӧмӧс и шабаш!
Сэки ме — кывкута!
А тадз — ог кывкут!
Ог.
Сійӧ бормочитӧ аслыс вомгорулас, век ньӧжйӧджык да дзугджыка, ачыс кабырнас таркӧдӧ рычаг пуӧ.
Пароход вывсянь горзісны рупор пыр, и мортлӧн пыдісянь петысь гӧлӧсыс вӧлі сэтшӧм жӧ лишнӧйӧн, кыдзи понъяслӧн увтӧм да омлялӧм, кодӧс сыла воныс ньылыштіс нин.
Пароход бокъясӧд сьӧд ва веркӧсті виж вый чутъясӧй дзирдыштлӧны би югӧръяс и сылӧны нинӧмтор югдӧдны вермытӧг.
А миян юръяс весьтын ва кымӧръяс, быттьӧ нюйт, визувтӧны сэтшӧм нильӧгӧсь да пемыдӧсь.
Ми век пыдӧджык исковтам шытӧм пемыд гуранӧ.
Морт зумыша норасьӧ:
— Мыйӧдз вайӧдісны менӧ?
Сьӧлӧмӧй оз лолав...
Веськодьлун шымыртіс менӧ, веськодьлун да кӧдзыд гажтӧмлун.
Окота лои узьны.
Видзчысьӧмӧн, кымӧръяс пыр сьӧкыда писькӧдчӧмӧн, кыйкнитіс шондітӧм асъя югыд, — вынтӧм да руд.
Краситіс васӧ свинеч рӧмӧн, тыдӧдіс берегъяс дорысь виж кустъяс, сімӧн вевттьысьӧм кӧрт пожӧмъяс, налысь пемыд лапъяссӧ, визьӧн нюжӧдчӧм сиктса керкаясӧс, мужиклысь изйысь лӧсйӧм кодь мыгӧр.
Баржа весьтті лэбис каля, шутёвтіс синсьӧм бордъяснас.
Менӧ да рулевӧйӧс вежисны вахта вылысь, ме пыри брезент улӧ да унмовси, но регыд мысти — тадз меным кажитчис — садьмӧдіс менӧ кокъясӧн зымӧдӧм шы да горзӧм шы.
Брезент улысь юрӧс чургӧдӧмӧн ме аддзи, мый куим матрос топӧдӧмаӧсь рулевӧйӧс «конторка» стен бердӧ да уна гӧлӧсӧн горзӧны:
— Эновт, Петруха!
— Ен тэкӧд, — нинӧм!
— А тырмас тэныд!
Кияссӧ кресталӧмӧн, чуньяснас аслас пельпомъясӧ кутчысьӧмӧн, рулевӧй сулалӧ спокойнӧя, кокнас палуба бердӧ кутшӧмкӧ тубыртас тальччӧма да, видзӧдӧ быдӧн вылӧ ӧта-мӧд бӧрся да сибдӧм гӧлӧсӧн кевмысьӧ:
— Лэдзӧй грекысь мунны!
Сійӧ вӧлі кӧмтӧм, шапкатӧм, ӧти дӧрӧм кежысь да еджыд гача; шыльӧдтӧм юрсиыс пошкыртчӧма, тшӧтш лэччӧма мылькъя кымӧс вылас, код улысь тыдалісны вурдысьлӧн кодь дзоляник гырд синъясыс, найӧ видзӧдісны кевмысяна, тревожнӧя.
— Вӧян!
— шуӧны сылы.
— Ме?
Некор ог.
Лэдзӧй, вокъяс!
Он лэдзӧй — виа сійӧс!
Кыдзи воам Симбирскӧйӧ, сідзи и...
— Да дугды!
— Эк, вокъяс...
Сійӧ ньӧжйӧ, паськыда шевгӧдіс кияссӧ, лэдзчысис пидзӧсъяс вылас и, кияснас «конторка» бердӧ инмӧдчӧмӧн, быттьӧ крест вылӧ распинайтӧм, бара шуис:
— Лэдзӧй грекысь пышйыны!
Пыдісянь петысь тешкодь гӧлӧсас вӧлі мыйкӧ шемӧсмӧдана, пелыс кодь кузь шевгӧдӧм киясыс, кодъясӧс кипыдӧсъяснас бергӧдӧма йӧзлань, тіралісны.
Тіраліс сідзжӧ ошлӧн кодь пашкыр гӧна чужӧмыс, вурдысьлӧн кодь аддзытӧм синъясыс сьӧд шарикъяс моз былькмунӧмаӧсь син гуранъяссьыс.
Кажитчӧ, тыдавтӧм ки кабыртӧма сійӧс горшӧдыс да джагӧдӧ.
Мужикъяс чӧла бӧрыньтчисны сы дорысь, сійӧ дурка сувтіс кок йылас, лэптіс тубыртассӧ да шуис:
— Вот — пасибӧ!
Матыстчис борт дорӧ да виччысьтӧм кокниа чеччыштіс ваӧ.
Ме сідзжӧ уськӧдчи борт дорӧ да аддзи, кыдзи Петруха, юрнас пыркӧдігтыр, шапкаӧс моз пуктіс тубрассӧ юр вылас да пондіс варччыны, визулыслы падвежӧн, лыа береглань, кӧні, сылы паныд, тӧв улын копрасисны бадь кустъяс да шыблалісны ваӧ виж коръяссӧ.
Мужикъяс сёрнитісны:
— Вермис ӧд всё-таки асьсӧ кутны!
Ме юалі:
— Сійӧ — йӧймис али мый?
— Мыйла?
Эз, сійӧ — душасӧ спаситӧм ради...
Петруха воис нин ляпкыдінӧ, сувтіс морӧсӧдзыс ваӧ да ӧвтыштіс юр весьтас тубрасӧн.
Матросъяс пондісны горзыны:
— Прӧща-ай!
Кодкӧ юаліс:
— А кыдз нӧ пашпорттӧгыс сійӧ?
Гӧрд юра, чукля кока матрос меным сьӧлӧмшӧрсьыс висьталіс:
— Сылӧн, Симбирскын, дядь олӧ, сылы сійӧ злӧдей да рӧзӧритель, вот сійӧ и думыштӧма вины дядьсӧ, да жаль лоӧма ачыс, мездысис грекысь.
Зверь мужик, а — бур сьӧлӧма!
Бур мужик...
А бур мужик восьлаліс нин лыа вывті, ю катчӧс и — со сійӧ воши кустъяс сайӧ.
Матросъяс вӧлӧмаӧсь бур йӧз, ставныс найӧ вӧліны меным землякъяс, нэмӧвӧйся волгарьяс; рытланьыс ме чувствуйті нин ачымӧс на пӧвстын ас мортӧн.
Но аскинас казялі, мый найӧ видзӧдӧны ме вылӧ зумыша, эскытӧмпырысь.
Ме пыр жӧ гӧгӧрвои, мый чӧрт гильӧдӧма Бариновлысь кывсӧ, и тайӧ фантазёрыс мыйкӧ висьталӧма матросъяслы.
— Висьталін?
Бабйӧй синъяснас нюмъялігтыр, пель сайсӧ яндысяна гыжъяліг, сійӧ эз соссьы.
— Висьталі неуна!
— Да — ме жӧ тэнӧ тшӧкті чӧв овны?
— Да ӧд ме и чӧв олі, да вывті нин историяыс интереснӧй.
Кӧсйим картіасьны, а рулевӧй мырддис картісӧ, — гажтӧм!
Ме и эсійӧ...
Менам юасьӧмъяс вылӧ висьталісны, мый Баринов, гажтӧмысла лӧсьӧдӧма вель тешкодь история, помалӧма сідзи, мый ме и Хохол, древньӧй викингъяс моз, тышкасим черъясӧн мужик чукӧркӧд.
Весь вӧлі скӧравны сы вылӧ, — сійӧ правдасӧ аддзыліс сӧмын збыль олӧм сайысь.
Ӧтчыд, кор ме сыкӧд, удж корсьны мунігӧн, пукала вӧлі муясвывса овраг дорын, сійӧ збыльысь да меліа меным внушайтіс:
— Правдатӧ колӧ бӧрйыны сьӧлӧм сертиыд!
Со, овраг сайын, скӧтӧс видзӧны, пон котралӧ, пастук ветлӧдлӧ.
Но, и мый жӧ?
Мый миян душаяслы пӧльзаыс таысь?
Сьӧлӧмшӧрӧй, тэ видзӧдлы прӧстӧ: лёк мортыд — правда, а бурыс — кӧні?
Бурсӧ нӧшта абу на лӧсьӧдӧмаӧсь, <ns>да-а</ns>!
Симбирскын матросъяс зэв нелюбӧпырысь тшӧктісны миянлы чеччыны баржа вылысь берегӧ.
— Ті миянлы абу подходящӧй йӧз, — шуисны найӧ.
Вуджӧдісны миянӧс пыжӧн Симбирскса пристаньяслань, и ми косьмим берегӧ, зепъясын вӧлі комын сизим ур.
Мӧдӧдчим трактирӧ чай юны.
— Мый кутам вӧчны?
Баринов увереннӧя шуис:
— Кыдзи — мый?
Колӧ мунны водзӧ.
Самараӧдз кывтім «кӧчьясӧн» пассажирскӧй вылын.
Самараын медасим баржа вылӧ, сизим лун мысти пӧшти лючки-ладнӧ воимӧ Каспий берегъяс дорӧдз да сэні мӧдім уджавны чери кыян ичӧтик артельын — Кабанкул-байса калмыцкӧй няйт промыселын.
{Горький М. (комиӧдіс Елькин В.) @ Челядьдыр @ повесьт @ М. Горький. Челядьдыр @ 1939 @ Лб. 3–237.}
Горькӧй Максим
Челядьдыр
Сиа аслам пилы
I
Джынвыйӧ пемыд дзескыд комнатаын, джоджын, ӧшинь весьтын, куйлӧ менам бать, кодӧс пасьтӧдӧма еджыд паськӧмӧ да коді овлытӧм кузь; сійӧ кӧмтӧм кокъяслӧн чуньясыс тешкодя паськалӧмаӧсь, мелі киясыслӧн чуньясыс, кодъясӧс веськыда пуктӧма морӧс вылас, сідз жӧ чукляӧсь: сылысь гажа синъяссӧ топыда вевттьӧма ыргӧн деньга сьӧд гӧгыльясӧн, мелі чужӧмыс сьӧдӧдӧма да повзьӧдлӧ менӧ мисьтӧма жергӧдӧм пиньяснас.
Джынвыйӧ пасьтасьӧм, гӧрд юбкаа, мам сулалӧ пидзӧсъяс вылас, батьлысь плеш вывсьыс кузь небыд юрсисӧ сыналӧ балябӧжас сьӧд гребёнкаӧн, кодӧн ме радейтлі вундавны арбуз коркаяс; мам дугдывтӧг висьталӧ мыйкӧ сук кирган гӧлӧсӧн, сылӧн руд синъясыс пыктӧмаӧсь да быттьӧ сылӧны, гырысь синва войтъясӧн визувтігтыр.
Менӧ киӧд кутӧ бабушка, — гӧгрӧс, ыджыд юра, гырысь синъяса да тешкодь руш ныра; сійӧ ставнас сьӧд, небыд да шензьымӧн интереснӧй; сійӧ сідз жӧ бӧрдӧ, кыдзкӧ аслыс ногӧн да мамлы бура отсалӧмӧн, тіралӧ дзоньнас да тракйӧдлӧ менӧ, батьлань йӧткигтыр; ме мыджся, дзебся сы сайӧ; ме пола и меным абу лӧсьыд.
Ме некор эг аддзыв, медым гырысьяс бӧрдісны, и эг гӧгӧрво кывъяссӧ, кодъясӧс уна пӧв висьталіс бабушка:
— Прӧщайтчы тятяыдкӧд, некор нин он аддзыв сійӧс, кулі сійӧ, сьӧлӧмшӧр, эз кадӧ, эз аслас часӧ...
Ме ёна виси, сӧмын на сувті кокъяс вылӧ; висигӧн — ме тайӧс бура помнита — бать меліа ноксис мекӧд, сэсся друг сійӧ воши, да сійӧс вежис бабушка, тешкодь морт.
— Тэ кысянь локтін?
— юалі ме сылысь.
Сійӧ вочавидзис:
— Вылісянь, Нижньӧйысь, да эг подӧн, а пароходӧн вои!
Ва вывтіыс оз подӧн ветлыны, бӧб!
Тайӧ вӧлі тешкодь да гӧгӧрвотӧм: выліын, керкаын, олісны тошъяса краситӧм персияна, а пӧдвалын пӧрысь виж калмык вузавліс ыж куяс.
Пос кузя перилӧяс вывті верзьӧмӧн позьӧ исковтны либӧ, кор усян, гӧгыльтчыны увлань юрӧн, — тайӧс ме тӧда вӧлі бура.
И мыйла сэтчӧ васӧ?
Ставыс абу веськыд да тешкодя дзугӧма.
— А мыйла ме бӧб?
— Сійӧн, мый увган, — шуис сійӧ, сідз жӧ сералӧмӧн.
Сійӧ сёрнитіс меліа, гажаа, лӧсьыда.
Ме первой лунсяньыс жӧ дружитчи сыкӧд, и ӧні меным окота, медым сійӧ регыдджык муніс мекӧд тайӧ комнатасьыс.
Менӧ личкӧ мамлӧн шогыс; сылӧн синваыс да лӧвтӧмыс ме пытшкын ӧзтісны выль, тревожнӧй чувство.
Ме медводдзаысь аддза сійӧс сэтшӧмнас, — сійӧ пыр вӧлі стрӧг, сёрнитліс этша; сійӧ сӧстӧм, шыльыд да вӧв кодь ыджыд; сылӧн чорыд яй да вывті ён кияс.
А ӧні сійӧ ставнас кыдзкӧ лӧсьыдтӧма пыктӧма да пессьӧма, ставыс сы вылын косясьлӧма; юрсиыс, коді юр вылас куйлывліс лӧсьыда, ыджыд сӧдз шапкаӧн, сявмунӧма куш пельпом кузяыс, лэччӧма чужӧм вылас, а сылӧн мӧд джынйыс, кодӧс кыӧма кӧсаӧ, бовъялӧ, батьлы унмовсьӧм чужӧмас инмаліг.
Ме важӧн нин сулала комнатаын, но сійӧ ӧтпыр эз видзӧдлы ме вылӧ, — сыналӧ батьӧс да век лӧвтӧ, синванас тырӧмӧн.
Ӧдзӧсӧд видзӧдлӧны сьӧд мужикъяс да салдат будочник.
Сійӧ скӧра горзӧ:
— Ӧдйӧджык идралӧй!
Ӧшинь занавесалӧма сьӧд шалльӧн, сійӧ пӧльтчӧ, быттьӧ парус.
Ӧтчыд бать гуляйтӧдіс менӧ паруса пыжӧн.
Друг йиркнитіс гым.
Бать серӧктіс, зумыда топӧдіс менӧ пидзӧсъяснас да горӧдіс:
— Нинӧм, эн пов, Лук!
Друг мам сьӧкыда ӧдӧбтіс джоджысь, пыр жӧ бӧр пуксис, пӧрӧдчис мыш вылас, джодж кузя юрсисӧ сявкнитӧмӧн; сылӧн синтӧм, еджыд чужӧмыс лӧзӧдіс, да, бать моз пиньяссӧ жергӧдӧмӧн, шуис сійӧ повзьӧдана гӧлӧсӧн:
— Ӧдзӧссӧ пӧдлалӧй...
Ӧльӧксейӧс — ортсыӧ!
Менӧ тойыштӧм бӧрын бабушка уськӧдчис ӧдзӧслань, горӧдіс:
— Родимӧйяс, эн полӧй, эн вӧрзьӧдӧй, мунӧй криста ради!
Тайӧ — абу холера, чужтан кад воис, помилуйтӧй, батюшки!
Ме дзебси пемыд пельӧсӧ сундук сайӧ да сэсянь видзӧді, кыдзи мам пластайтчӧ джодж кузя ойзӧмӧн да пиньяссӧ гуджйӧдлӧмӧн, а бабушка, гӧгӧрыс кыскасьӧмӧн, сёрнитӧ меліа да рад пырысь:
<rus>— Во имя отца и сына!</rus>
Терпитышт, Варюша!
Пресвятая мати божия, заступница...
Мем страшнӧ; найӧ ноксьӧны джоджын бать дорын, инмӧдчылӧны сы бердӧ, лӧвтӧны да горзӧны, а бать оз вӧрзьыв да быттьӧ сералӧ.
Тайӧ — джоджын ноксьӧмыс — кыссис дыр; мам не ӧтчыдысь сувтліс кок вылас да бара усьлі; бабушка тупыльтчӧмӧн петавліс комнатаысь, быттьӧ сьӧд небыд шар; сэсся пемыдын друг горӧдіс кага.
<rus>— Слава тебе, господи!</rus>
— шуис бабушка.
— Пи!
И ӧзтіс сись.
Ме, тыдалӧ, унмовси пельӧсас, — нинӧм сэсся ог помнит.
Менам паметьын мӧдтор — зэра лун, кладбищелӧн тыртӧм пельӧс: ме сулала сибдалана му вильыд мыльк вылын да видзӧда гуӧ, кытчӧ лэдзисны батьлысь гортсӧ; гу пыдӧсас уна ва, и эмӧсь лягушаяс, — кыкӧн кайисны нин виж горт вевт вылӧ.
Гу дорын — ме, бабушка, кӧтасьӧм будочник да кык скӧр мужик зыръяӧсь.
Ставнымӧс киськаліс бисер кодь посни шоныд зэр.
— Тырт, — шуис будочник, бокӧ мунігтыр.
Бабушка бӧрддзис, юр чышъян помнас чужӧмсӧ тупкӧмӧн.
Мужикъяс, копыртчӧмӧн, тэрыба кутісны шыблавны гуӧ му, булькакыліс ва: горт вылысь чеччыштӧм бӧрын, лягушаяс кутісны шыбласьны гу стенъясӧ, му комокъяс бӧр уськӧдалісны найӧс пыдӧсас.
Вешйы, Лёня, — шуис бабушка менӧ пельпомӧд босьтӧмӧн; ме мынтӧдчи сійӧ ки улысь, эз вӧв окота мунны.
— Эстшӧм тэ, господи, — норасис бабушка, не то ме вылӧ, не то ен вылӧ, и дыр сулаліс чӧв, юрсӧ копыртӧмӧн; гуыс нин ӧтвесьтасис муыскӧд, а сійӧ век на сулалӧ.
Мужикъяс зыръяснас гораа шлапйӧдлісны му кузя; ӧдӧбтіс тӧв да вӧтліс, нуис зэрсӧ.
Бабушка босьтіс менӧ киӧд да нуӧдіс ылыса вичколань, зэв уна сьӧд крестъяс пӧвстті.
— Тэ мый он бӧрдышт?
— юаліс сійӧ, кор петім ӧграда сайӧ.
— Мед эськӧ бӧрдыштін!
— Абу окота, — шуи ме.
— Но, абу кӧ окота, сідзкӧ оз и ков, — ньӧжйӧник шуис сійӧ.
Ставыс тайӧ вӧлі шензьӧдана: ме бӧрдлі шоча и сӧмын ӧбидаысь, но эг доймӧмла; бать век серавліс менам синва вылын, а мам горзыліс:
— Эн лысьт бӧрдны!
Сэсся ми мунім паськыд, зэв няйт улича кузя дрожкиӧн, пемыд гӧрд керкаяс пӧвсӧд; ме юалі бабушкалысь:
— А лягушаясыс оз петны?
— Оз, оз нин петны, — вочавидзис сійӧ.
— Ен накӧд!
Ни бать, ни мам эз гаравлыны татшӧм тшӧкыда да рӧдственнӧя енлысь ним.
Некымын лун мысти ме, бабушка да мам мунім пароход вылын, дзоляник каютаын; менам выль чужысь вок Максим кулі да куйліс пельӧсын пызан вылын, еджыдӧ тӧбӧм, гӧрд вӧньӧн гартӧм.
Нопъяс да сундукъяс вылӧ кайӧмӧн, ме видзӧда вӧв син кодь мылькъя да гӧгрӧс ӧшинь пыр; руалӧм стеклӧ сайын помтӧг визывтӧ гудыр, быгъя ва.
Кадъясӧн сійӧ, кыптылӧмӧн, нюлӧ стеклӧсӧ.
Ме невӧляысь чеччышта джоджӧ.
— Эн пов, — шуӧ бабушка да, менӧ небыд кияснас кокниа лэптыштӧмӧн, бара сувтӧдӧ нопъяс вылӧ.
Ва весьтын — руд ва ру, ылын кӧнкӧ петкӧдчылӧ сьӧд му да бара вошӧ ру пытшкӧ да ваӧ.
Гӧгӧрын ставыс дзӧрӧ.
Сӧмын мам, кияссӧ юр вылас пуктӧмӧн, сулалӧ стен бердӧ ӧшйӧмӧн, зумыда да вӧрзьӧдчывтӧг.
Чужӧмыс сылӧн пемыд, кӧрт да синтӧм, синъясыс топыда куньсьӧмаӧсь, сійӧ пыр чӧв олӧ, и ставнас кутшӧмкӧ мӧд, выль, весиг платтьӧыс сы вылын меным тӧдтӧм.
Бабушка эз ӧтчыд висьтавлы сылы ньӧжйӧник:
— Варя, тэ эськӧ мед сёйыштін мыйкӧ, этшаник, а?
Сійӧ чӧв олӧ да оз вӧрзьӧдчыв.
Бабушка мекӧд сёрнитӧ вашкӧдчӧмӧн, а мамкӧд — гораджыка, но кыдзкӧ виччысьӧмӧн, полӧмӧн да зэв этша.
Мем кажитчӧ, мый сійӧ полӧ мамӧысь.
Сійӧ гӧгӧрвоана меным да зэв матысьтӧ бабушкакӧд.
— Саратов, — виччысьтӧг гораа да скӧра шуис мам.
— Кӧн нӧ матросыс?
Со и кывъясыс сылӧн тешкодьӧсь, тӧдтӧмӧсь: Саратов, матрос.
Пырис паськыд дзор морт, коді пасьтасьӧма лӧз паськӧмӧн, вайис дзоляник ящик.
Бабушка босьтіс ящиксӧ да кутіс водтӧдны воклысь телӧсӧ, водтӧдіс да нюжӧдӧм кияс вылас нуис ӧдзӧслань, но, кыз, сійӧ вермис прӧйдитны каютаса векни ӧдзӧсӧд сӧмын бок ногӧн да тешкодя сувтліс сы водзӧ.
— Эх, мамаша, — горӧдіс мам, мырддис сылысь гортсӧ, да кыкнаныс найӧ вошины, а ме коли каютаӧ, лӧз мужикӧс видзӧдӧмӧн.
— Мый, куліс вокыд?
— шуис сійӧ, ме дорӧ копыртчӧмӧн.
— Тэ коді?
— Матрос.
— А Саратовыс — коді?
— Кар.
Видзӧд ӧшиньӧдыс, со сійӧ!
Ӧшинь сайын вӧрис му; сьӧд, крут берегъяса, руасис сійӧ, коді скодитӧ тупӧсьысь сӧмын на вундӧм ыджыд нянь шӧрӧм вылӧ.
— А бабушка кытчӧ муніс?
— Внуксӧ дзебны.
— Сійӧс муӧ сюясны?
— А кыдз нӧ?
Сюясны.
Ме висьталі матрослы, кыдзи тыртісны ловъя лягушаясӧс, батьӧс гуалігӧн.
Сійӧ кыпӧдіс менӧ кияс вылас, топыда топӧдліс ас бердас да окыштіс.
— Эк, зон, нинӧм на тэ он гӧгӧрво!
— шуис сійӧ.
— Лягушаясӧс жалитны оз ков, ен накӧд!
Мамтӧ жалитышт, — со кыдз сійӧс шогыс дойдіс!
Ми весьтын кутіс жынгыны, омлявны.
Ме тӧді нин, мый тайӧ — пароход, да эг повзьы, а матрос тэрыба лэдзис менӧ джоджас да уськӧдчис ортсӧ, шуӧмӧн:
— Колӧ котӧртны!
И меным сідз жӧ окота лои котӧртны.
Ме петі ӧдзӧс сайӧ.
Джынвыйӧ пемыд векни щельын вӧлі тыртӧм.
Ӧдзӧссянь неылын, пос тшупӧдъяс вылын югъяліс ыргӧн.
Вывлань видзӧдлӧмӧн, ме аддзи йӧзӧс, киясас кутӧны ящикъяс да нопъяс.
Вӧлі гӧгӧрвоана, мый ставыс петӧны пароход вывсьыс, — сідзкӧ и меным колӧ петны.
Но кор мужик чукӧркӧд ӧттшӧтш ме лои пароход борт дорын, берегӧ петан пос водзын, ставныс кутісны горзыны ме вылӧ:
— Тайӧ кодлӧн?
Кодлӧн тэ?
— Ог тӧд.
Менӧ дыр тойлалісны, тракйисны, видлалісны.
Медбӧрын локтіс дзор матрос да кватитіс менӧ, висьталӧмӧн:
— Тайӧ астраханскӧй, каютаысь...
Котӧрӧн сійӧ нуис менӧ каютаӧ, сюйыштіс тубрасъяс вылӧ да муніс, чуньнас грӧзитігтыр.
— Ме тэд сета!
Юр весьтын шумыс лои пыр лӧньджык, пароход дрӧжжитіс нин да эз буткӧдчы ва кузя.
Каюта ӧшиньсӧ тупкис кутшӧмкӧ кӧтасьӧм стен; лои пемыд, дука, тубрасъяс пӧльтчисны, менӧ дзескӧдӧмӧн и ставыс вӧлі лӧсьыдтӧм.
Гашкӧ, менӧ тадзи и колясны ӧтнамӧс тыртӧм пароходас нэм кежлӧ?
Матыстчи ӧдзӧслань.
Сійӧ оз воссьы, сылысь ыргӧн вугсӧ оз позь бергӧдны.
Босьті йӧв тыра бутылка да ме мый вынысь кучки ручкаас.
Бутылкаыс жугалі, йӧлыс киссис менам кокъяс вылӧ, пырис сапӧг пытшкӧ.
Неудачаысь скӧрмӧмӧн, ме воді тубрасъяс вылӧ, гусьӧник бӧрддзи да синваа чужӧмӧн унмовси.
А кор садьми, пароход бара буткӧдчис да дзӧрис, каюта ӧшинь ломаліс шонді моз.
Бабушка, ме дорын пукалӧмӧн, сыналіс юрсисӧ да чукрасис, мыйкӧ шӧпкӧдӧмӧн.
Юрсиыс сылӧн вӧлі вывті ыджыд, сійӧ сука вевттис сылысь пельпомъяссӧ, морӧссӧ, пидзӧсъяссӧ да куйліс джоджын, сьӧд лӧзӧн рӧмасьӧмӧн.
Ӧти кинас сійӧс джоджысь кыпӧдӧмӧн да ки вылас кутӧмӧн, сійӧ сьӧкыда новлӧдліс кыз пратьяс кузяыс шоч пиня пу сынан; паръясыс сылӧн пӧлыньтчисны, сьӧд синъясыс дзирдалісны скӧра, а чужӧмыс та мында юрси пӧвсас лои ичӧт да тешкодь.
Талун сійӧ кажитчис скӧр, но кор ме юалі, мыйла сылӧн сэтшӧм кузь юрсиыс, сійӧ висьталіс тӧрытъя кодь пӧсь да небыд гӧлӧсӧн:
— Тыдалӧ, наказание пыдди енмыс сетӧма, — сынав вот сійӧс, ӧкаяннӧйӧс!
Том дырйи ме тайӧ бурысьнас ошйысьлі, пӧрысь дырйи ёра!
А тэ узь.
Водз на ещӧ, — шондіыс муртса сӧмын войсяньыс кыпӧдчис.
— Ог нин кӧсйы узьны.
— Но, инӧ, эн узь, — пырысь-пыр сӧгласитчис сійӧ, кӧсасӧ кыиг да диван вылӧ видзӧдіг, кӧні вывлань чужӧмӧн, струна моз нюжӧдчӧмӧн куйліс мам.
— Кыдзи сійӧ тэ тӧрыт бутылкасӧ поткӧдін?
Ньӧжйӧник висьтав!
Сёрнитіс сійӧ, кыдзкӧ аслыс ногӧн кывъяссӧ нюркйӧдлӧмӧн, и найӧ кокниа пырисны меным, паметьӧ, быттьӧ цветъяс, сэтшӧм жӧ меліӧсь, пӧртмасьысьӧсь.
Кор сійӧ нюмъяліс, сылӧн вишня кодь сьӧд синаканьясыс паськалісны, вывті долыд югыдӧн ӧзйӧмӧн, нюмыс мичаа калькӧдіс еджыд, ён пиньяссӧ, да, чужӧмъяслӧн пемыд кучикас зэв уна чукыръяс вылӧ видзӧдтӧг, став чужӧмыс кажитчис том да югыд.
Ёна мисьтӧмтіс сійӧс паськалӧм ныррозьяса тайӧ руш да гӧрд ныр йылыс.
Сійӧ чушкис табак эзысьӧн баситӧм сьӧд табак дозйысь.
Ставнас сійӧ — пемыд, но югъяліс пытшкӧссяньыс — синъяс пырыс — куслытӧм, гажа да шоныд югыдӧн.
Сійӧ копыра, пӧшти гӧрба, кыз, а ветлӧдліс кокниа да пелька, быттьӧ ыджыд кань, — сійӧ и небыд сэтшӧм жӧ, кутшӧм сійӧ мелі зверыс.
Сыӧдз кыдз быттьӧ ме узи, пемыдын дзебсьӧм, но воис сійӧ, садьмӧдіс, петкӧдіс югыд водзӧ, кӧрталіс ставсӧ ме гӧгӧр орлытӧм везйӧ, кыис разнӧй рӧма прӧшвиӧ да пырысь-пыр лои век кежлӧ другӧн, менам сьӧлӧмлы медся матысаӧн, медся гӧгӧрвоана да дона мортӧн, — тайӧ мир дінӧ сылӧн бескорыстнӧя радейтӧмыс озырмӧдіс менӧ, сьӧкыд олӧм вылӧ ён вын сетӧмӧн.
Нелямын во сайын пароходъяс ветлӧдлісны ньӧжйӧ; ми мунім Нижнейӧдз зэв дыр, и ме бура помнита мичлунӧн пӧттӧдз любуйтчан сійӧ первойя лунъяссӧ.
Пуксис бур поводдя; асывсянь рытӧдзыс ме бабушкакӧд палуба вылын, сэзь енэж улын, арӧн зӧлӧтитӧм, шӧвкӧн вурӧм Волга берегъяс костын.
Тэрмасьтӧг, лӧзов-руд ва кузя плицаясӧн дыша да гораа бызӧдчигтыр, кыссьӧ визув паныд югыд-рыжӧй пароход, кузь буксир йылын баржаа.
Баржаыс руд да скодитӧ мокрицалань.
Волга весьтті казявтӧг кывтӧ шонді; быд часын ставыс гӧгӧр выль, ставыс вежсьӧ; турунвиж гӧраяс — быттьӧ мулӧн озыр паськӧм вылын пушыд складкаяс; берегъясын сулалӧны каръяс да сиктъяс, ылысянь быттьӧ преникысь вӧчӧмъяс; арся зарни лист кывтӧ ва кузя.
— Тэ видзӧд, кутшӧм лӧсьыд!
— быд здук висьталӧ бабушка, боргысь бортӧ вуджӧмӧн, и ставнас дзирдалӧ, а синъясыс сылӧн долыда паськалӧмаӧсь.
Берег вылӧ видзӧдӧмӧн сійӧ тшӧкыда вунӧдлӧ ме йылысь: сулалӧ борт дорын, морӧс вылас кияссӧ пуктӧмӧн, нюмъялӧ да чӧв олӧ, а синъясас синва.
Ме тракъя сійӧс набойкаа цветъяса сьӧд юбкаӧдыс.
— Ась?
— пыркнитчас сійӧ.
— А ме быттьӧ вугыртлі да вот аддза.
— А мый вӧсна бӧрдан?
— Сійӧ, мусаӧй, радлунла да пӧрысьлунла, — висьталіс сійӧ, нюмъялӧмӧн.
— Ме ӧд пӧрысь нин, квайт дас сайӧ гожӧмъяс-тулысъяс менам путкыльтчисны-мунісны.
И, табак чушкӧм бӧрын, заводитӧ висьтавлыны меным кутшӧмкӧ тешкодь историяяс бур рӧзбойникъяс йылысь, святӧй йӧз йылысь, быд сикас зверьяс да нечистӧй сила йылысь.
Мойдъяс сійӧ висьталӧ лӧня, таинственнӧя, менам чужӧм дінӧ копыртчӧмӧн, паськыд синаканьяснас менам синмӧ видзӧдӧмӧн, быттьӧ менам сьӧлӧмӧ менӧ кыпӧдысь вын кисьтӧмӧн.
Висьталӧ, быттьӧ сьылӧ, и кымын водзӧ, сымын лӧсьыдджыка шыалӧны кывъясыс.
Кывзыны сылысь вывті лӧсьыд.
Ме кывза — и кора:
— Ещӧ!
— А ещӧ со кыдз вӧлі: пукалӧ пач улын дед-олыся, дойдӧма сійӧ ассьыс лапасӧ лапшаӧн, катласьӧ, няргӧ:
«Ой, шыръяс, доймӧ, ой, шырпиян, ог вермы терпитны!»
Коксӧ лэптӧмӧн, сійӧ кутчысьӧ сыӧ кияснас, качайтӧ сійӧс сынӧдас да тешкодя чукыртлӧ чужӧмсӧ, быттьӧ сылӧн аслас доймӧ.
Гӧгӧрыс сулалӧны матросъяс — тошка мелі мужикъяс, — кывзӧны, сералӧны, ошкӧны сійӧс да сідз жӧ корӧны:
— А нолтӧ, бабушка, висьтав нӧшта мыйкӧ!
Сэсся шуӧны:
— Мунам миянкӧд ужнайтны!
Ужын сайын найӧ гӧститӧдӧны сійӧс винаӧн, менӧ — арбузӧн, дыняӧн; сійӧ вӧчсьӧ гусьӧн: пароход вылын мунӧ морт, коді дугӧдӧ сёйны фруктаяс, мырддялӧ найӧс да шыблалӧ юас.
Сійӧ пасьтасьӧма будочник моз — ыргӧн кизьяса да пыр код; йӧзыс дзебсясьӧны сыысь.
Мам шоча петавлӧ палуба вылӧ да кутчысьӧ миянысь бокын.
Сійӧ пыр чӧв олӧ.
Сылӧн ыджыд, веськыд тушаыс, пемыд, кӧрт чужӧмыс, кӧсаӧ кыӧм сӧдз юрсиыслӧн сьӧкыд коронаыс — со сійӧ, ён да зумыд, тӧдвылӧ усьӧ мем кыдз быттьӧ ру пыр либӧ сӧдз кымӧр пыр.
Сылӧн ылысянь да гажтӧма видзӧдӧны руд синъясыс, бабушкалӧн кодь жӧ гырысьӧсь.
Ӧтчыд сійӧ стрӧга шуис:
— Сералӧны йӧзыс тіян вылын, мамаша!
— А ен накӧд!
— тӧждысьтӧма вочавидзис бабушка.
А мед сераласны наздоровйӧ!
Помнита бабушкалысь челядь сяма радлунсӧ Нижний аддзигӧн.
Киӧд нетшкиг, сійӧ тойлаліс менӧ бортлань да горзіс:
— Видзӧд, видзӧд, кутшӧм лӧсьыд!
Со сійӧ, батюшка, Нижнийыд, со сійӧ кутшӧм, енъяслӧн!
Вичкоясыд, видзӧд тэ, лэбзьӧны быттьӧ!
И корис мамӧс, муртса эз бӧрдӧмӧн:
— Варюша, видзӧдлы, нолтӧ, а?
Вунӧдін ӧд кӧнкӧ!
Радлышт!
Мам зумыша нюмъяліс.
Кор пароход сувтіс мича кар дорӧ, ю шӧрӧ, кодӧс тыртӧма судноясӧн да коді щӧтясьӧма уна сё ёсь мачтаясӧн, сійӧ борт дінӧ воис уна йӧз тыра ыджыд пыж, багырӧн кутчысис лэдзӧм трап дінӧ, да пыжысь йӧзыс ӧти бӧрся мӧд кутісны кайны палуба вылӧ.
Медводзын тэрыба муніс неыджыд косіник старик, сьӧд кузь паськӧма, зарни кодь рыжӧй тош торъя, лэбачлӧн кодь ныра да турунвиж синъяса.
— Папаша!
— кыза да гораа горӧдіс мам да уськӧдчис сы вылӧ, а сійӧ, юрӧдыс сійӧс кутӧмӧн, сылысь чужӧмбанъяссӧ ичӧтик, гӧрд кияснас тэрыба малалӧмӧн, горзіс, чилзӧмӧн:
— <ns>Мы-ый</ns>, йӧй?
Ага-а!
Сійӧ жӧ мися...
Эх, <ns>ті-і</ns>...
Бабушка кутліс да окаліс кыдзкӧ ӧтпырйӧ ставнысӧ, винт моз бергалігтыр; сійӧ тойлаліс менӧ йӧзланьыс да тэрыба шуаліс:
— Но, ӧдйӧджык!
Тайӧ Микайлӧ дядь, тайӧ — Яков дядь...
Наталья тьӧтка, тайӧ — вокъясыд, кыкнаныс Сашаяс, Катерина чойыд, тайӧ ставныс миян рӧд, со мыйтӧм!
Дед шуис сылы:
— Дзоньвидза-ӧ, мам?
Найӧ куимысь окыштчисны.
Дед нетшыштіс менӧ топыд йӧз чукӧрысь да, юрӧд кутӧмӧн, юаліс:
— Тэ кодлӧн сэтшӧмыс лоан?
— Астраханскӧй, каютаысь...
— Мый сійӧ висьталӧ?
— шыӧдчис дед мам дінӧ да, вочакыв виччысьтӧг, вештіс менӧ, шуӧмӧн:
— Бандзибъясыс батьыслӧн...
Пырӧй пыжас.
Чеччим берегӧ да чукӧрӧн мӧдім гӧра паныд, туй кузя, кодӧс вольсалӧма гырысь булыжникӧн, кык джуджыд горув костын, кодъяс вевттьысьӧмаӧсь нярзьӧм, талялӧм турунӧн.
Дед мамкӧд мунӧны медводзын.
Дед вӧлі тушанас сылы пельпомӧдзыс, восьлаліс посниа да тэрыба, а мамӧ, сы вылӧ вылісянь улӧ видзӧдӧмӧн, быттьӧ дживгис сынӧдті.
На бӧрся чӧла мунісны дядьяс: мольыд юрсиа сьӧд Микайлӧ, дед кодь косіник; сӧдз чужӧма да кудриа Яков, югыд платтьӧяса кутшӧмкӧ кыз нывбабаяс да морт квайт челядь, ставныс ыджыдджыкӧсь меысь да ставныс чӧлӧсь.
Ме вӧлі муна бабушкакӧд да ичӧтик Наталья тьӧткӧд.
Блед, кельыдлӧз синъяса, ыджыд кынӧма, сійӧ тшӧкыда сувтлывліс да, пошкигтыр шӧпкис:
— Ой, ог вермы!
— Мыйла найӧ вӧрзьӧдісны тэнӧ?
— скӧра ропкис бабушка.
— Со ӧд мывкыдтӧм йӧзыд!
И гырысьяс, и челядь — ставныс эз кажитчыны меным, ме чувствуйті на пиын ачымӧс бокӧвӧйӧн, весиг и бабушка кыдзкӧ эз кут тӧдчыны, ылыстчис.
Медсясӧ жӧ меным эз во сьӧлӧм вылӧ дед; ме пыр пытшкӧсын кылі сыын врагӧс, и менам тыдовтчис сы дінӧ торъя внимание, ӧпасайтчан любопытство.
Воим гӧра йылӧдз.
Дзик сійӧ нӧрыс вылын, веськыдвывса пӧкат дінӧ слӧнитчӧмӧн да аснас улича заводитӧмӧн, сулаліс паськыд, ӧти судта керка, кодӧс мавтӧма няйт-розӧвӧй краскаӧн, сюйыштчӧм ляпкыд вевта да чургӧдчӧм ӧшиньяса.
Уличасянь сійӧ меным кажитчис ыджыд, но сы пытшкын, дзоляник, джынвыйӧ пемыд комнатаясын, вӧлі дзескыд; быдлаын, кыдзи пристань дорса пароход вылын, шӧйтісны скӧр йӧз, кӧйялысь пышкайяс чукӧрӧн чепсасисны челядь, и быдлаын сулаліс ныртӧ чазӧдан, тӧдтӧм дук.
Ме веськалі йӧр пытшкӧ.
Йӧрыс вӧлі сідз жӧ дурк: гӧгӧр ӧшлӧма кӧтасьӧм гырысь рузумъяс, сувтӧдалӧма разнӧй рӧма сук ва тыра тшанъяс.
abu
Пельӧсас ляпкыдик, джынвыйӧ киссьӧм пристройкаын, пачын жара сотчисны песъяс, мыйкӧ дзожгис, булькакыліс, да тыдавтӧм морт гораа висьтавліс тешкодь кывъяс:
— Сандал — фуксин — купорос...
II
Заводитчис да кутіс кывтны ыджыд тэрыблунӧн сук, уна рӧма, висьтавны вермытӧм тешкодь олӧм.
Сійӧ тӧдвылӧ усьлӧ меным, кыдзи суровӧй мойдкыв, кодӧс бура висьталӧма бур, но мучитана правдивӧй генийӧн.
Ӧні важсясӧ ловзьӧдігӧн, ме ачым кадъясӧн сьӧкыда эска, мый ставыс вӧлі тшук сідзи, кыдзи вӧлі, и унатор кӧсйыссьӧ венны, вештыны, — вывті озыр скӧрлунӧн «мывкыдтӧм племялӧн» пемыд олӧмысь.
Но правдаыд вылынджык жалостьысь, и ӧд ог ас йылысь ме висьтавлы, а шуштӧм впечатлениеяслӧн сійӧ дзескыд, пӧдтана кытш йылысь, кӧні оліс — да и талунъя лунӧдз олӧ — прӧстӧй роч морт.
Дедлӧн керкаыс вӧлі тырӧма ставлӧн ставкӧд мӧда-мӧд дінӧ зыксьӧм пӧсь руӧн; сійӧ отравляйтіс гырысьясӧс, и весиг челядь принимайтісны сыын ловъя участие.
Бӧрынджык бабушка висьтъясысь ме тӧдмалі, мый мам воӧма буретш сійӧ лунъясӧ, кор сылӧн вокъясыс чорыда корисны батьыслысь эмбур юклӧм.
Мамлӧн виччысьтӧм воӧмыс нӧшта ёнджыка ёсьмӧдіс да чорзьӧдіс налысь юксьыны кӧсйӧмсӧ.
Найӧ полісны, мый менам мам кутас корны приданӧй, кодӧс вӧлі шуӧма сылы, но абу сетӧма дед, сы вӧсна мый сійӧ петіс верӧссайӧ «самӧкруткаӧн», сійӧ вӧлялы паныд.
Дядьяс лыддисны, мый сійӧ приданӧйсӧ колӧ лоны юкӧма на костын.
Найӧ сідз жӧ важӧн нин да чорыда вензисны мӧда-мӧдныскӧд сы йылысь, кодлы восьтыны карын мастерскӧй, кодлы — Ока сайын, Кунавино слӧбӧдаын.
Локтӧм бӧрын нин регыд, кухняын, ӧбедайтігӧн, лыбис зык: дядьяс друг чеччыштісны кокъяс вылас да, пызан вомӧн нюжӧдчӧмӧн, кутісны омлявны да эргыны дед вылӧ, понъяс моз пиньяснысӧ скӧра жерйӧдліг да тракйысиг, а дед, пызанӧ паньӧн таркӧдӧмӧн, гӧрдӧдіс дзоньнас да гораа — петукӧн горӧдіс:
— Керкаысь вӧтла!
Доймӧм пырысь чужӧмсӧ вежыньтӧмӧн, бабушка шуасис:
— Сет налы ставсӧ, бать, — спокойнӧйджык тэныд лоас, сет!
— Ланьт, пӧтачница!
— горзіс дед, синъяснас кодзлаліг, да вӧлі тешкодь, мый, сэтшӧм ичӧтик, сійӧ вермӧ горзыны сэтшӧм гораа.
Мам чеччис пызан сайысь да, тэрмасьтӧг ӧшиньлань вешйӧмӧн, бергӧдчис ставыслы мышкӧн.
Друг Микайлӧ дядь ырыштчӧмӧн кучкис вокыслы чужӧмас; сійӧ чилӧстіс, кутчысис сыкӧд, кыкнаныс гӧгыльтчисны джодж кузя, киргӧмӧн, ойзӧмӧн, пинясьӧмӧн.
Бӧрддзисны челядь; ӧтчаяннӧя горӧдіс нӧбасьысь тьӧтка Наталья: менам мам кыскис сійӧс кытчӧкӧ, моздорас босьтӧмӧн; пистиӧсь, гажа чужӧма нянька Евгения вӧтлаліс кухняысь челядьӧс; пӧрласисны стулъяс; паськыд пельпомъяса том подмастерье Цыган верзьӧмӧн пуксис Микайлӧ дядь мышку вылӧ, а мастер Григорий Иванович, сьӧд ӧчкиа, кушмӧм юра, тошка морт, спокойнӧя кӧртавліс дядьлысь кияссӧ кичышкӧдӧн.
Голясӧ нюжӧдӧмӧн, дядь ниртчис шоч сьӧд тошнас джодж бердӧ да страшнӧя киргис, а дед, пызан гӧгӧр котралӧмӧн, нора горӧдавліс:
— Вокъяс, а!
Рӧднӧй вир!
Эх, ті-и...
Ме нӧшта пинясьны заводитчигас на, повзьӧмӧн, котӧрті паччӧр вылӧ да сэтысянь шуштӧм шемӧсӧн видзӧді, кыдзи бабушка ыргӧн мыссян дозйысь ваӧн мыськӧ Яков дядь жугалӧм чужӧм вылысь вирсӧ;
Яков дядь бӧрдіс да тапйӧдліс кокъяснас, а бабушка сьӧкыда шуаліс:
— Ӧкаяннӧйяс, йӧй рӧд, садьсялӧй!
Дед, пельпом вылас косялӧм дӧрӧмсӧ зэлӧдіг, горзіс сылы:
— Мый, ведьма, чужтін зверӧс?
Кор Яков дядь муніс, бабушка сувтіс пельӧсӧ, керка тырӧн лӧвтӧмӧн:
— Пресвятая мати божия, бергӧд менам челядьлы мывкыдсӧ.
Дед сувтіс сы дорӧ бок ногӧн да, пызан вылӧ видзӧдӧмӧн, кӧні ставсӧ вӧлі путкылялӧма, кисьтӧма, ньӧжйӧник шуис:
— Тэ, мам, видзӧд на бӧрся, а то найӧ Варваратӧ изведитасны, мый бурсӧ виччысьныс...
— Тырмас, ен тэкӧд!
пӧрччы вай дӧрӧмтӧ, ме дӧмышта...
И, кипыдӧсъяснас сылысь юрсӧ топӧдӧмӧн, сійӧ окыштіс дедлысь плешсӧ; сійӧ жӧ — сы дорын ичӧтик — зургысис чужӧмнас сылы пельпомас.
— Колӧ, тыдалӧ, юксьыны, мам...
— Колӧ, бать, колӧ!
Найӧ сёрнитісны дыр; первойсӧ бурысь, а сэсся дед кутіс джодж кузя шаркйӧдлыны кокнас, кыдзи петук тышкасьӧм водзвылын, грӧзитіс бабушкалы чуньнас да гораа вашкӧдіс:
— Тӧда ме тэнӧ, тэ найӧс ёнджыка радейтан.
А Мишкаыд тэнад — езуит, а Яшкаыд — фармазон!
И юасны найӧ менсьым эмбурӧс, лотайтасны...
Паччӧр вылын лӧсьыдтӧма бергӧдчыштӧмӧн, ме уськӧді утюг; паччӧр поскӧд таркӧдчигтыр, сійӧ шлёпмуні помӧй тыра лӧканьӧ.
Дед чеччыштіс постшупӧд вылӧ, кыскис менӧ да кутіс видзӧдны менам чужӧмӧ сідзи, быттьӧ менӧ аддзис медводдзаысь.
— Коді тэнӧ пуксьӧдіс паччӧр вылас?
Мамыд?
— Ме ачым.
— Ылӧдлан.
— Ог, ачым.
Ме повзи.
— Сійӧ йӧткыштіс менӧ, кипыдӧснас плешкӧ кокньыдика кучкӧмӧн.
— Дзик батьыс кодь!
Вешйы мун...
Ме вӧлі рад пышйыны кухняысь.
Ме бура аддзи, мый дед видзӧдӧ ме бӧрся мывкыд да турунвиж сюсь синъяснас, да полі сыысь.
Помнита, мем пыр кӧсйыссис дзебсьыны сійӧ сотысь синъясысь.
Мем кажитчис, мый дед лёк: сійӧ быдӧнкӧд сёрнитӧ серамвыв лэптӧмӧн, ӧбӧдитӧмӧн, эльтӧмӧн да быдӧнӧс ызйӧдны да скӧрмӧдны зільӧмӧн.
— Эх, <ns>ті-и</ns>!
— тшӧкыда горӧдлывліс сійӧ; нюжӧдана <ns>«і-и»</ns> шыыс пыр кыпӧдліс менсьым кӧдзыд чувство.
Шойччан часӧ, рытъя чай дырйи, кор сійӧ, дядьяс да уджалысьяс волісны мастерскӧйысь кухняӧ, мудзӧсь, сандалӧн краситӧм, купоросӧн сотӧм киясаӧсь, кӧвторйӧн кӧрталӧм юрсиаӧсь, скодитӧны кухняса пельӧсын сулалысь сьӧд ӧбразъяс вылӧ, — тайӧ ӧпаснӧй часас дед пуксьывліс мекӧд воча да, мукӧд внукъясыслысь завидь кыпӧдӧмӧн, сёрнитліс мекӧд накӧд дорысь тешкодьджыка.
Ставнас сійӧ вӧлі статя, тӧчитӧм, ёсь.
Сылӧн атласнӧй, шӧвкъясӧн вурӧм глухӧй жилетыс вӧлі важ, ниртчӧма, ситеч дӧрӧмыс чукрӧссьӧма, гач пидзӧсъяс вылас красуйтчисны гырысь дӧмасъяс, а век жӧ сійӧ кажитчис пиянсьыс и бурджыка и мичаджыка пасьтасьӧмаӧн, кодъяс (пияныс) новлісны пинджакъяс, машинкаяс да сьыліяс вылас шӧвк кӧсынкаяс.
Воӧм бӧрти некымын лун мысти сійӧ заводитіс менӧ велӧдны молитваяс.
Став мукӧд челядьыс вӧліны ыджыдджыкӧсь да велӧдчисны нин грамотаӧ Успенскӧй дьячок ордын; вичкоыслӧн зарни юръясыс вӧлі тыдалӧны керка ӧшиньяссянь.
Менӧ велӧдіс раминик, полысь тьӧтка Наталья, челядь чужӧма да сэтшӧм сӧдз синма нывбаба, мый, мем кажитчис, на пыр позьӧ аддзыны ставсӧ сійӧ юр сайысь.
Ме радейтлі видзӧдны сійӧ синъясӧ дыр, орӧдчывтӧг, лапйӧдлытӧг, сійӧ читкыраліс синъяссӧ, бергӧдліс юрпас да корис надзӧник, пӧшти вашкӧдӧмӧн:
— Но, шуав, пӧжалуйста
<rus>«Отче наш, иже еси...»</rus>
И ме кӧ юалі:
«мый сэтшӧмыс — <rus>яко же</rus>?»
— сійӧ полігтыр бергӧдчӧмӧн, сӧветуйтліс:
— Тэ эн юась, сійӧ омӧльджык.
Прӧстӧ шуав ме бӧрся:
<rus>«Отче наш»...</rus>
Но?
Менӧ беспокоитіс: мыйла юасьныс омӧльджык?
<rus>«Яко же»</rus> кывйыс мыйкӧ вӧлі гуся, да ме наросьнӧ быд ног вежньӧдлі сійӧс:
«Яков же», <rus>«я в коже»</rus>.
Но блед, быттьӧ сылысь тьӧтка терпеливӧя веськӧдаліс гӧлӧснас, коді век сылӧн оръясис.
— Эн, тэ шуав прӧстӧя:
<rus>«яко же».</rus>
Но и ачыс сійӧ, и сылӧн став кывъясыс эз вӧвны прӧстӧйӧсь.
Тайӧ скӧрмӧдӧ вӧлі менӧ, молитвасӧ тӧдны мешайтӧмӧн.
Ӧтчыд дед юаліс:
— Но, Олешка, мый талун вӧчин?
Ворсін!
Аддза плеш вывса йӧг сертиыд.
Сійӧ абу ыджыд мудрость йӧгтӧ нажӧвитныд!
А «<rus>Отче наш</rus>тӧ» велӧдін?
Тьӧтка надзӧник шуис:
— Сылӧн паметьыс омӧль.
Дед серӧктіс, рыжӧй синкымъяссӧ гажаа кыпӧдлӧмӧн.
— А сідзкӧ, — ньӧръявны колӧ!
И бара юаліс менсьым:
— Тэнӧ батьыд ньӧръявліс?
Гӧгӧрвотӧг, мый йылысь сійӧ сёрнитӧ, ме нинӧм эг шу, а мам висьталіс:
— Эз, Максим эз нӧйтлы сійӧс, да и меным эз тшӧкты.
— Сійӧ нӧ мыйла?
— Висьтавліс, нӧйтӧмнад он велӧд.
— Дурак сійӧ вӧлі быдторйын, Максимыд сійӧ, покойник, прӧсти господи!
— скӧрысь да ярскӧба шуис дед.
Менӧ ӧбӧдитісны сылӧн кывъясыс.
Сійӧ казяліс тайӧс.
— Тэ мый паръястӧ чушкӧдін?
Со тэ кутшӧм...
И, юр вывсьыс дзор рыжӧй юрсисӧ малыштӧмӧн, сійӧ содтіс:
— А ме вот субӧтаӧ Сашкаӧс чуньлысысь кута ньӧръявны.
— Кыдз сійӧ ньӧръявны?
— юалі ме.
Ставӧн серӧктісны, а дед шуис:
— Нӧрӧвит, аддзылан...
Сайӧдчӧмӧн, ме мӧвпалі: ньӧръявны — сідзкӧ краситны сетӧм платтьӧяс пыркӧдны, а нӧйтны да кучкавны — ӧти и сійӧ жӧ, тыдалӧ.
Нӧйтӧны вӧвъясӧс, понъясӧс, каньясӧс, Астраханьын будочникъяс нӧйтӧны персиянаӧс, — сійӧс ме аддзылі.
Но ме некор эг аддзыв, медым сідзи нӧйтісны челядьӧс, и кӧть тані дядьяс печлавлісны ассьыныс челядьсӧ, то плеш кузяыс, то балябӧж кузяыс, — челядь видзӧдісны сы вылӧ веськодя, сӧмын доймӧм местасӧ гыжйыштавліг.
Ме эг ӧтчыд юавлы налысь:
— Доймӧ?
И пыр найӧ збоя вочавидзлісны:
— Оз, ньӧти оз!
Чуньлыс йылысь зыксян историясӧ ме тӧдлі.
Рытъясын чайсянь ужинӧдз, дядьяс да мастер вурлісны краситӧм материеысь лестукъяссӧ ӧти «торйӧ» да йитлісны сы бердӧ картон ярлыкъяс.
Джынвыйӧ синтӧм Григорий вылын шутитыштны кӧсйӧмӧн, Микайлӧ дядь ӧкмыс арӧса племянникыслы тшӧктіс донӧдны сиська би вылын мастерлысь чуньлыссӧ.
Саша топӧдіс чуньлыссӧ сись вылын нагар босьталан щипцыӧн, ёна донӧдіс сійӧс да казявтӧг Григорий ки улӧ пуктӧм бӧрын, дзебсис пач сайӧ, но буретш сійӧ здукнас локтіс дед, пуксис уджавны да ачыс сюйис чуньсӧ доналӧм чуньлысас.
Помнита, кор ме шум вылӧ котӧрӧн локті кухняӧ, дед, сотчӧм чуньяснас пеляс кутчысьӧмӧн, тешкодя чеччаліс да горзіс:
— Кодлӧн уджыс, басурманъяс?
Микайлӧ дядь, пызан весьтӧ копыртчӧмӧн, гӧгльӧдліс чуньлыссӧ чуньнас да пӧляліс сы вылӧ; мастер веськодя вурсис; сійӧ ыджыд кушмӧм юр вылын чеччалісны вуджӧръяс; котӧрӧн локтіс Яков дядь да, пач пельӧс сайӧ дзебсьӧмӧн, гусьӧник сераліс сэні: тертука вылын бабушка вуштіс кын картупель.
— Тайӧс Яковлӧн Сашаыс вӧчис, — друг висьталіс Микайлӧ дядь.
— Ылӧдлан!
— горӧдіс Яков, пач сайысь чеччыштӧмӧн.
А кӧнкӧ пельӧсын сылӧн пиыс бӧрдіс да горзіс:
— Папа, эн верит.
Сійӧ ачыс менӧ велӧдіс.
Дядьяс кутісны пинясьны.
Дед пыр жӧ лӧнис, чунь вылас пуктіс вуштӧм картупель да чӧла муніс, менӧ аскӧдыс босьтӧмӧн.
Ставӧн висьтавлісны — мыжа Микайлӧ дядь.
Гӧгӧрвоана, мый чай сайын ме юалі: кутасны-ӧ сійӧс ньӧръявны да нӧйтны?
— Колӧ эськӧ, — шыасис дед, ме вылӧ пӧлӧсӧн видзӧдлӧмӧн.
Микайлӧ дядь, пызанӧ кинас кучкӧмӧн, горӧдіс мамлы:
— Варвара, ланьтӧд ассьыд понпитӧ, а то ме сылысь юрсӧ бергӧда!
Мам шуис:
— Видлы, вӧрзьӧд...
И ставӧн ланьтісны.
Сійӧ кужліс висьтавны дженьыдик кывъяс кыдзкӧ сідз, быттьӧ тойлаліс наӧн ас дорсьыс йӧзсӧ, шыблаліс найӧс, и найӧ ланьтлісны.
Мем вӧлі гӧгӧрвоана, мый ставӧн полӧны мамысь, весиг ачыс дед сёрнитіс сыкӧд эз сідз, кыдз мукӧдъяскӧд, — лӧньджыка.
Тайӧ вӧлі меным любӧ, и ме гӧрдитчӧмӧн ошйыси вокъяс водзын:
— Менам мам — медся ён!
Найӧ эз пыксьыны.
Но сійӧ, мый лои субӧтаӧ, орӧдіс мам дінӧ менсьым отношениеяс.
Субӧтаӧдз ме сідз жӧ удиті мыжмыны.
Меным зэв дивӧ кодь вӧлі, кутшӧм сюся гырысьяс вежӧны матеръеяслысь рӧмсӧ: босьтасны вижӧс, кӧтӧдасны сійӧс сьӧд ваын, и матеръеыс лоӧ пемыд лӧз — «кубӧвӧй»; пожъяласны рудӧс гӧрдов ваын, и сійӧ лоӧ гӧрдоват — «бордо».
Прӧстӧй, а — гӧгӧрвотӧм.
Меным окота лои мыйкӧ краситны аслым, и ме висьталі сы йылысь Яков Сашалы, серьёзнӧй детинкалы; сійӧ пыр вӧлі гырысьяс син водзын, быдӧнкӧд мелі, быдторйӧн да быд ногӧн дась отсыштны.
Гырысьяс ошкисны сійӧс кывзысьӧмсьыс, мывкыдсьыс, но дед видзӧдіс Саша вылӧ кӧсӧйӧн да шулывліс;
— Ӧд кутшӧм подхалим!
Косіник, сьӧд, быльгӧдчӧм, раклӧн кодь синъяса, Яков Саша сёрнитіс тэрыба, лӧня, кывъяснас виньдалӧмӧн, и век гусьӧник гӧгӧрыс видзӧдлывліс быттьӧ кытчӧкӧ пышйыны, дзебсьыны кӧсйӧмӧн.
Сылӧн карӧй синаканьясыс оз вӧрны, но кор сійӧ скӧрмыліс, тіралісны ӧттшӧтш синъеджыдъясыскӧд.
Меным сійӧ эз кажитчы.
Ёнджыка меным сьӧлӧм вылӧ воліс омӧля казялан увалень Микайлӧ Саша, шогсьысь синъяса да мича нюма лӧнь детинка, коді зэв ёна муніс аслас раминик мам вылас.
Сылӧн вӧліны мисьтӧм пиньяс; найӧ чурвидзисны вом пытшсьыс да вылысса черлыас быдмисны кык радӧн.
Сійӧ зэв интересуйтіс сійӧс: сійӧ век вомас кутіс чуньяссӧ: сайса радсьыс пиньяссӧ вӧрӧдӧмӧн, нетшкыштны зільӧмӧн, сійӧ покорнӧя лэдзліс видлавны найӧс быдӧнлы, коді окотитліс.
Но ёнджыка интереснӧйсӧ нинӧм ме эг аддзыв сыын.
Керкаын, коді дзикӧдз тырӧма йӧзӧн, сійӧ оліс ӧткӧн, радейтліс пукавны пемыд пельӧсъясын, а рытъясын ӧшинь дорын.
Сыкӧд лӧсьыд вӧлі чӧв овны — пукавны ӧшинь дорын, сы дорӧ топыда топӧдчӧмӧн, да чӧв овны быдса час, видзӧдӧмӧн, кыдз рытъя гӧрд енэжын Успенскӧй храмса зарни луковицаяс гӧгӧр жбыръялӧны сьӧд чавканъяс, ӧдӧбтыласны ёна вылӧ, уськӧдчасны улӧ да, кусысь енэжсӧ сьӧд тывйӧн друг вевттьӧмӧн, вошасны кытчӧкӧ, ас бӧрсяньыс тыртӧмин кольӧмӧн.
Кор видзӧдан та вылӧ, нинӧм йылысь абу окота сёрнитны, да лӧсьыд гажтӧмлун тыртӧ морӧстӧ.
А Яков дядьлӧн Саша вермис быдтор йылысь сёрнитны уна да лабутнӧя, быттьӧ ыджыд морт.
Тӧдмалӧм бӧрын, мый ме кӧсъя босьтсьыны краситчысь ремеслӧӧ, сійӧ сӧветуйтіс меным шкапысь босьтны празнишнӧй ыджыд пызандӧра да краситны сійӧс лӧз рӧмӧ.
— Еджыд век кокньыдджыка мичӧдсьӧ, ме нин тӧда!
— висьталіс сійӧ зэв серьёзнӧя.
Ме кыски сьӧкыд пызандӧра, котӧрті сійӧн дворӧ, но кор сылысь помсӧ лэдзи «кубӧвӧй» краскаа тшанӧ, ме вылӧ кысянькӧ лэбыштіс Цыган, нетшыштіс пызандӧраӧс да, сійӧс паськыд лапаяснас пыдзраліг, горӧдіс воклы, коді посводзсянь видзӧдіс менам удж бӧрся:
— Чукӧст бабушкатӧ регыдджык!
И, дзугсьӧм юрсиа сьӧд юрнас лёк тунъялана качайтігтыр, шуис меным.
— Но, и сюрас жӧ тэныд таысь!
Котӧрӧн локтіс бабушка, кутіс окайтны, весиг бӧрддзис, тешкодя менӧ видӧмӧн:
— Ак тэ, пермяк, сола пель!
Медым тэнӧ кыпӧдас да шлёпнитас!
Сэсся кутіс корны Цыганӧс:
— Тэ, Ваня, эн нин висьтав дедыслы.
Ме нин дзеба делӧсӧ; гашкӧ, сайкалас кыдзкӧ...
Ванька тӧждысьӧм пырысь висьталіс, кӧтасьӧм кияссӧ разнӧй рӧма водздӧраӧн чышкиг:
— Мем мый?
Ме ог висьтав; видзӧдӧй, Сашуткаыд эськӧ мед эз ябедничайт!
— Ме сылы витура сета, — шуис бабушка, менӧ керкаӧ пыртігтыр.
Субӧтаӧ, сеношна водзвылын, кодкӧ пыртӧдіс менӧ кухняӧ; сэні вӧлі пемыд и лӧнь.
Помнита посводзӧ и комнатаясӧ топыда пӧдлалӧм ӧдзӧсъяс, а ӧшиньяс сайысь гудыр арся рыт да зэрлысь шарӧдчӧм.
Сьӧд пачвом водзын паськыд скамья вылын пукаліс скӧр Цыган, ас вылас ньӧти оз скодит; дед, лӧкань дорса пельӧсын сулалӧмӧн, ва тыра ведраысь бӧрйис кузь ньӧръяс, мерайталіс найӧс, ӧтикӧс мӧдкӧд пукталӧмӧн, да шлычкӧмӧн шенасис наӧн сынӧд кузяыс.
Бабушка, кӧнкӧ пемыдас сулалӧмӧн, гораа чушкис табак да ропкис:
— <ns>Ра-адлан</ns>...
мучитель...
Яков Саша, кухняын улӧс вылын пукалӧмӧн, кулакъяснас ниртіс синъяссӧ да не аслас гӧлӧсӧн, быттьӧ пӧрысь корысь, нюжӧдіс:
— Прӧститӧй Криста ради...
Быттьӧ мыръяс, сулалісны улӧс сайын Микайлӧ дядьлӧн челядьыс, вок да чой, дзик орччӧн.
— Ньӧръяла — прӧстита, — шуис дед, кулак пырыс васӧд кузь ньӧр лэдзалігтыр.
— Нолтӧ, пӧрччы гачтӧ!..
Сёрнитіс сійӧ спокойнӧя, и ни сылӧн гӧлӧс шыыс, ни дзуртан улӧс вылын детинкалӧн ноксьӧмыс, ни бабушка кокъяслӧн таркакылӧмыс, — нинӧм эз торк кухняса рӧмыдын ляпкыдик сьӧдасьӧм пӧтӧлӧк улын памятнӧй чӧв-лӧньсӧ.
Саша сувтіс, разис гач кизьсӧ, лэдзис сійӧс пидзӧсӧдзыс да, кияснас кутігтыр, копыртчӧмӧн, джӧмдалӧмӧн, муніс скамья дорӧ.
Видзӧдны, кыдзи сійӧ мунӧ, эз вӧв лӧсьыд, менам сідз жӧ тіралісны кокъясӧй.
Но лои нӧшта омӧльджык, кор сійӧ пӧкӧритчӧмӧн водіс лабич вылӧ увлань чужӧмӧн, а Ванька, лабич бердӧ сійӧс кыняувъястіыс да сьылітіыс паськыд кузьчышъянӧн кӧрталӧм бӧрын, копыртчис сы весьтӧ да кватитіс сьӧд кияснас сылысь кокъяссӧ кокшегъяс дінтіыс.
— Лексей, — чукӧстіс дед, — лок матӧджык!..
Но, кодлы шуа?..
Со видзӧд, кыдз ньӧръялӧны...
Раз!..
Неуна вывлань кинас ӧвтыштлӧмӧн, сійӧ шлёчкис ньӧрнас куш яй кузяыс.
Саша чилӧстіс.
— Ылӧдлан, — шуис дед, — тадзи оз доймы!
А вот тадзи доймӧджык!
И кучкис сідз, мый яй вылас пырысь-пыр ӧзйис, кыптіс гӧрд визь, а вок нюжйӧдлӧмӧн кутіс омлявны.
— Абу юмов
— юасис дед, кисӧ ӧтмоз лэпталіг и лэдзаліг.
— Он радейт?
Тайӧ чуньлыссьыд!
Кор сійӧ шеныштчыліс кинас, морӧсын менам ставыс кыптывліс сыкӧд ӧттшӧтш; усьліс киыс — и ме дзоньнам быттьӧ усьлі.
Саша чилзіс вывті вӧсниа, мисьтӧма:
— Ог ку-ут...
Ӧд ме жӧ висьталі пызандӧра йывсьыс...
Ӧд ме висьталі...
Спокойнӧя, быттьӧ салтыр лыддигтыр, дед висьтавліс:
— Удтысьӧм абу правданньӧ!
Удтысьысьлы первой плетьыс.
Со тэныд пызандӧраысь!
Бабушка уськӧдчис ме дінӧ да кватитіс менӧ киясӧд, горӧдӧмӧн:
— Лексейӧс ог сет!
Ог сет, изверг!
Сійӧ кутіс зымӧдны кокнас ӧдзӧсӧ, чуксасьӧмӧн:
— Варя, Варвара!..
Дед уськӧдчис сы дінӧ, уськӧдіс сійӧс кок йывсьыс, кватитіс менӧ да нуис лабич дорӧ.
Ме песси сійӧ киясын, нетшки рыжӧй тошсӧ, курччи сылысь чуньсӧ.
Сійӧ равзіс, чепляліс менӧ да, медбӧрын шыбытіс лабич вылӧ, менсьым чужӧмӧс жугӧдӧмӧн.
Помнита сылысь йӧймӧм гӧлӧссӧ.
— Кӧртав!
Виа!..
Помнита мамлысь блед чужӧмсӧ да сылысь ыджыд синъяссӧ.
Сійӧ котраліс лабич пӧлӧн да киргис:
— Папаша, оз ков!..
Сетӧй...
Дед нӧйтіс менӧ садь быртӧдз, и кымынкӧ лун ме виси, ӧтик ӧшиня да уна ӧбразъяса киот водзса пельӧсын куслытӧм гӧрд лампадаа дзоляник комнатаса паськыд жар вольпась вылын вывлань мышкӧн туплясьӧмӧн.
Висян лунъяс менам олӧмын вӧліны гырысь лунъясӧн.
Сійӧ лунъяс чӧжыс ме, тыдалӧ, ёна быдми да чувствуйті мыйкӧ аслыс пӧлӧстор.
Сійӧ лунъяссяньыс менам лои йӧз дінӧ беспокойнӧй внимание, да быттьӧ менсьым кулисны сьӧлӧмысь кучиксӧ, сійӧ лои вывті чуткӧй быд ӧбида да дой дінӧ, аслам дінӧ и бӧкӧвӧй дінӧ.
Ставсьыс медводз, менӧ зэв ёна шензьӧдіс бабушкалӧн мамкӧд вензьӧмыс: дзескыд комнатаын бабушка, сьӧд да ыджыд, воис мам вылӧ, сійӧс пельӧсӧ зыриг, да скӧраліс:
— Тэ мый эн мырддьы сійӧс, а?
— Повзи ме.
— Этатшӧм ёныс!
Яндысь, Варвара!
Ме — старука, да ог пов!
Яндысь!..
— Дугдӧй, мамаша: шогӧдӧ менӧ...
— Он, он радейт тэ сійӧс, абу жаль сирӧтаыд!
Мам шуис сьӧкыда да гора:
— Ме ачым век кежлӧ сирӧта!
Сэсся найӧ кыкнаныс дыр бӧрдісны, пельӧсса сундук вылын пукалӧмӧн, да мам шуаліс:
— Не Ӧльӧксей кӧ, муні эськӧ ме, муні!
Ог вермы овны тайӧ адас, ог вермы, мамаша!
Вынъясӧй абу...
— Вирӧй тэ менам, сьӧлӧмӧй менам,
— шӧпкӧдіс бабушка.
Ме гӧгӧрвои: мам — абу ён; сійӧ, кыдзи ставыс, полӧ дедысь.
Ме мешайта сылы мунны гортысь, кӧні сійӧ оз вермы овны.
Тайӧ вӧлі зэв шуштӧм.
Регыд мысти мам, збыль, воши керкаысь,
мунӧма кытчӧкӧ гӧститны.
Кыдзкӧ друг, быттьӧ пӧтӧлӧкысь чеччыштіс, локтіс дед, пуксис крӧвать вылӧ, видліс менсьым юрӧс йи кодь кӧдзыд кинас;
— Видза олан, сударь...
Да тэ сёрнит, эн скӧрав...
Но, мый нӧ?
Зэв окота вӧлі чужйыны сылы кокӧн, но вӧлі сьӧкыд вӧрзьӧдчыштны.
Сійӧ кажитчис нӧшта ёнджыка рыжӧй, кутшӧм вӧлі водзті; юрыс сылӧн тӧждысьтӧма качайтчис; югыд синъясыс корсисны мыйкӧ стенысь.
Зепсьыс кыскис кӧзаа преник, кык сахарнӧй рожки, яблок да лӧз изюм роз да сійӧ ставсӧ тайӧс пуктіс пӧдушка вылӧ, менам ныр дінӧ.
— Со, аддзан, ме тэныд гӧснеч вайи!
Копыртчӧмӧн окыштіс менӧ плешӧ: сэсся кутіс сёрнитны, менсьым юрӧс дзоляник, чорыд кинас ньӧжйӧник малаліг, коді краситчӧма виж рӧмӧ, коді торйӧн тӧдчӧ чукля, лэбачлӧн кодь гыжъяс вылас.
— Ме тэнӧ сэки вывті, зонмӧ.
Скӧрми ёна; курччин тэ менӧ, гыжъялін, но и ме сідз жӧ скӧрми!
Но, абу беда, мый тэ лишнӧй терпитін, — бур вылӧ мунас!
Тэ тӧд: кор ас, рӧднӧй нӧйтӧ — сійӧ абу ӧбида, а наука!
Йӧзлы эн сетчы, а ас мортыд нинӧм!
Тэ чайтан, менӧ эз нӧйтлыны?
Менӧ, Олёша, сэтшӧма нӧйтлісны, мый тэ сійӧс и страшнӧй вӧтӧн он аддзыв.
Менӧ сідз ӧбӧдитлісны, мый, пӧдикӧсь, ачыс господь енмыс видзӧдіс — бӧрдіс!
А мый артмис?
Сирӧта, корысь мамлӧн пи, ме со вои аслам местаӧдз, — цехса старшинаӧ пуктӧма, йӧзлы начальник.
Ме дінӧ кос, тэчаса тушанас нёровтчӧмӧн, сійӧ кутіс висьтавлыны аслас челядь дырся лунъяс йылысь зумыд да сьӧкыд кывъясӧн, найӧс сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн кокниа да пелька тэчӧмӧн.
Сылӧн турунвиж синъясыс югыда ӧзйисны да, зарниа юрсинас гажаа тшӧтясьӧмӧн, ассьыс вылын гӧлӧссӧ сукмӧдӧмӧн, сійӧ брунгис меным чужӧмӧ:
— Тэ со пароходӧн локтін, пар тэнӧ вайис, а ме том дырйи ачым, аслам вынӧн Волга паныд баржаяс кыскавлі.
Баржа — ва кузя, ме — берег пӧлӧн, кӧмтӧм, ёсь изъяс вывті, лыа вывті, да сідзи шонді петӧмсянь войӧдзыс!
Калитас шондіыс балябӧжтӧ, юрыд, чугун моз пуӧ, а тэ, куим пельӧ кусыньтчӧмӧн, — лыясыд дзуртӧны, — мунан да мунан, и туйсӧ он аддзы, синъястӧ ньылӧмӧн тыртӧма, а сьӧлӧмыд бӧрдӧ, а синваыд гӧгыльтчӧ, — ок-ма, Олёша, чӧв ов!
Мунан, мунан, да лямкасьыд и джӧмдан, чужӧмнад муас — и сы вылӧ рад; сідзкӧ, став выныд дзикӧдз бырӧма, кӧть шойччы, кӧть кув!
Со кыдз олім ен син водзын, милӧстивӧй господь Исус Кристос син водзын!..
Да тадзикӧн ме куимысь Волга-мамӧс мерайті: Симбирсксянь Рыбинскӧдз, Саратовсянь татчӧдз, да Астраханьсянь Макарьевӧдз, ярманга вылӧдз, — тані уна сюрс верст!
А нёльӧд во вылас и водоливӧн нин муні, — петкӧдлі кӧзяинлы ассьым мывкыдӧс!..
Висьталіс сійӧ и — ӧдйӧ, кымӧр моз быдмис ме водзын, дзоляник, косіник старикысь мойдкывйын кодь вына мортӧ пӧрӧмӧн, — сійӧ ӧтнас ю паныд нуӧдӧ ыджыд руд баржа...
Кор-сюрӧ сійӧ чеччыштлас вольпась вылысь да, кияснас шенасьӧмӧн, петкӧдліс меным, кыдзи ветлӧны бурлакъяс лямкаясын, кыдзи качайтӧны ва; сьыліс неыджыд басӧн кутшӧмкӧ сьыланкывъяс, сэсся бара томиника пырысь чеччыштліс крӧвать вылӧ да, дзоньнас шензьӧдана, нӧшта ёнджыка сука, зумыда висьтавліс:
— Но, сы пыдди, Олёша, привал вылын, шойччигӧн, гожся рытын, Жигулиын, кытӧнкӧ турунвиж гӧра улын тэчам, вӧлі, кӧстеръяс — роктор пуны, да кыдз босьтас шог бурлак сьӧлӧмшӧр сьыланкыв, да кыдз босьтас, юркнитас став артельыс, — быдӧн кӧдзыдыс кучикӧдыд юковтас, и быттьӧ Волгаыс ставнас ӧдйӧджык мӧдас визувтны, — сідзи эськӧ, гашкӧ, вӧв моз и сувтіс кыккокйыв, дзик кымӧръясӧдзыс!
И став шогыс — кыдз тӧв йылын бус; сэтчӧдз йӧзыс сьывлісны, мый, вӧвлывлі, и рокыс пӧртсьыс пышйӧ; сэн кашеварӧс половникӧн плешас колӧ кучкавны; ворс кыдз окота, а делӧтӧ тӧд!
Некымын пӧрйӧ видзӧдлывлісны ӧдзӧсӧ, чуксалісны сійӧс, но ме кори:
— Эн мун!
Сійӧ, сералігтыр, шенасис йӧзысь:
— Энлӧй, сэн...
Висьтавліс сійӧ дзик рытӧдз, и кор муніс, меліа мекӧд прӧщайтчӧмӧн, ме тӧді, мый дед абу лёк да абу страшнӧй.
Меным синва петтӧдз сьӧкыд вӧлі казьтывны, мый тайӧ сійӧ сэтшӧм чорыда нӧйтіс менӧ, но и вунӧдны сы йылысь ме эг вермы.
Дедлӧн волӧмыс паськыда восьтіс ӧдзӧс быдӧнлы, и асывсянь рытӧдз кодкӧ пукаліс вольпась дорын, быд ногӧн менӧ гажӧдны зільӧмӧн: помнита, мый сійӧ эз пыр вӧв гажа да лӧсьыд.
Мукӧд дорысь тшӧкыдджыка вӧвлывліс ме ордын бабушка; сійӧ и узьліс мекӧд ӧтик крӧвать вылын; но сійӧ лунъяслысь медся тӧдчана впечатление меным сетіс Цыган.
Нёль пельӧса паськыд морӧса, кудриа ыджыд юра, сійӧ локтіс рытъя дорыс, зарниасян шӧвк дӧрӧма, плисӧвӧй гача да мекъя дзуртан сапӧга.
Югъяліс сылӧн юрсиыс, дзирдалісны сук кымъяс улас гажа кӧсӧй синъясыс да том усъяс сьӧд визь улын еджыд пиньясыс, ӧзъяліс дӧрӧмыс, куслытӧм лампадалысь гӧрд би небыда отражайтӧмӧн.
— Тэ видзӧдлы, — шуис сійӧ, соссӧ кыскыштӧмӧн, гырддзаӧдзыс гӧрд прутъяса куш кисӧ меным петкӧдлӧмӧн, — со кыдз парсасьӧма!
Да нӧшта лёкджык вӧлі, ёна нин бурдіс.
— Гӧгӧрвоан-ӧ: кыдзи дедыд ярмис, да аддза, вирсерӧдз вӧчас сійӧ тэнӧ, сэк куті ме тайӧ киӧс пуктавны, виччыси — чегас ньӧрйыс, дедыд мунас мӧдла, а тэнӧ и кыскасны бабушка либӧ мамыд!
Но, ньӧрйыс эз чег, винёв, кӧтӧдӧм!
А век жӧ тэныд этшаджык сюри, — аддзан, мыйтӧмӧн?
Ме, зон, жуликоватӧй!..
Сійӧ серӧктіс шӧвк, мелі серамӧн, пыктӧм кисӧ бара видзӧдіг, да, сералігтырйи, висьталіс:
— Сэтшӧм жаль лоин тэ меным, весиг кыла, горшӧй гӧрддзасис!
Беда!
А сійӧ лӧсйӧ...
Вӧв моз прыськайтіг, юрнас гогйӧдліг, сійӧ кутіс висьтавны мыйкӧ уджъяс йылысь, пыр жӧ лои матыса меным, челядь кодь прӧстӧй.
Ме шуи сылы, мый зэв радейта сійӧс, — сійӧ вунӧдлытӧм прӧстӧя вочавидзис:
— Да ӧд и ме тэнӧ сідз жӧ радейта, — сы вӧсна и дойсӧ примиті, радейтӧм кузя!
Али ме сувті эськӧ код вӧсна кӧ мӧд вӧсна?
сьӧвзьыны меным...
Сэсся сійӧ велӧдіс менӧ ньӧжйӧник, ӧдзӧс вылӧ тшӧкыда видзӧдлывлӧмӧн:
— Кор тэнӧ мӧдысь кутасны нӧйтны, тэ, видзӧд, эн зэлӧдчы, эн зэлӧд яйтӧ, — гӧгӧрвоан?
Кык мында доймӧ, кор яйтӧ зэлӧдан, а тэ лэдз сійӧс свободнӧя, медым сійӧ небыд вӧлі, — кисельӧн куйлы!
И эн пӧльтчы, лолав кыдз верман, горзы мый эбӧссьыд, — тэ тайӧс помнит, тайӧ бур!
Ме юалі.
— Ещӧ ӧмӧй кутасны нӧйтны?
— А кыдз нӧ?
— спокойнӧя шуис Цыган.
— Дерт, кутасны!
Тэнӧ, колӧкӧ, тшӧкыда кутасны нӧйтны...
— Мыйысь?
— Дедыд аддзас нин...
И бара тӧждысьӧм пырысь кутіс велӧдны!
— Сійӧ кӧ нӧйтӧ вылісянь, прӧстӧ вылісянь пукталӧ ньӧрсӧ, — но, сэк куйлы спокойнӧя, небыда; а сійӧ кӧ кыскыштӧмӧн нӧйтӧ, — кучкас да асланьыс кыскыштӧ ньӧрсӧ, медым кучиктӧ кульыштны, — сідз кӧ и тэ йӧткыштчы сылань ньӧр бӧрсяыс, гӧгӧрвоан?
Сійӧ кокниджык.
Сьӧд кӧсӧй синнас мигнитӧмӧн, сійӧ шуис:
— Ме тайӧ делӧад сюсьджык ассьыс квартальнӧйсяыс!
Менам кучикысь, зон, кӧть кепысь вур.
Ме видзӧді сійӧ гажа чужӧм вылӧ да казьтылі Иван-царевич йылысь, Иванушка-дурачок йылысь бабушкалысь мойдъяс.
III
Кор ме бурді, мем лои гӧгӧрвоана, мый керкаын Цыган кутӧ торъя места: дед горзіс сы вылӧ эз сэтшӧм тшӧкыда да скӧра, кыдзи пиян вылас, а син саяс сы йылысь висьтавліс, синъяссӧ куньтыралӧмӧн да юрнас качайтӧмӧн:
— Зарниӧсь киясыс Иванлӧн, <rus>дуй его горой</rus>!
Помнитлӧй менсьым кывйӧс: оз ичӧт морт быдмы!
Дядьяс сідз жӧ Цыганкӧд сёрнитісны меліа, дружескӧя да некор эз «шутитны» сыкӧд, кыдз мастер Григорийкӧд, кодлы найӧ быд рыт вӧчлісны мыйкӧ ӧбиднӧйӧс да лёкӧс: то донӧдасны би вылын ножичлысь вугъяссӧ, то сюйыштасны сійӧ улӧс вылӧ кӧрттув вывлань ёсьӧн либӧ пуктасны, джынвыйӧ синтӧмлы, разнӧй рӧма матерье лестукъяс, — сійӧ вурліс найӧс ӧти «штукаӧ», а дед видӧ сійӧс сыысь.
Ӧтчыд, кор сійӧ ӧбед бӧрын узис кухняын пӧлатьын, сылы краситісны чужӧмсӧ фуксинӧн, и дыр сійӧ ветлӧдліс тешкодь, страшнӧй: руд тошсьыс чусмӧмӧн видзӧдӧны ӧчкилӧн кык гӧгрӧс стеклӧ, да гажтӧма лэччӧ кузь гӧрдов ныр, коді скодитӧ кыв вылӧ.
Найӧ дугдывтӧг вӧчалісны сэтшӧм выдумкаяссӧ, но мастер ставсӧ нуӧдіс чӧв олӧмӧн, сӧмын ньӧжйӧник тшӧкъяліс да утюгӧ, ножичӧ, щипцыӧ либӧ чуньлысӧ инмӧдчытӧдз ёна кӧтӧдліс чуньяссӧ дульнас.
Сійӧ лои сылӧн привычкаӧн: весиг ӧбед дырйи пурт либӧ вилки босьтӧм водзвылын, сійӧ кӧтӧдліс чуньяссӧ, челядьлысь серам петкӧдӧмӧн.
Кор сылы вӧлі сьӧкыд, сійӧ ыджыд чужӧм вылын петкӧдчис чукыръяслӧн гы да, плеш вывтіыс тешкодя исковтӧмӧн, синкымъяссӧ лэптӧмӧн, вошліс кытчӧкӧ куш юрлы вылас.
Ог помнит кыдзи видзӧдіс дед тайӧ пияныс ышмӧм вылӧ, но бабушка грӧзитліс налы кулакнас да горзіс:
— Яндысьтӧм чужӧмъяс, злыднияс!
Но и Цыган йылысь син саяс дядьяс сёрнитісны скӧра, серамвыв лэптӧмӧн, кулитісны сылысь уджсӧ, видісны вӧрӧн да дышӧн.
Ме юалі бабушкалысь, мыйла сійӧ.
Окота пырысь да гӧгӧрвоана, кыдзи век, сійӧ висьталіс меным:
— А аддзан тэ, кыкнаныслы окота Ванюшкаӧс аслыныс босьтны, кор налӧн асланыс мастерскӧйяс лоасны, вот найӧ мӧда-мӧд водзас и кулитӧны сійӧс: омӧль уджалысь пӧ!
Сійӧ найӧ ылӧдлӧны, мудеритӧны.
А ещӧ полӧны, мый Ванюшка оз мун на дінӧ, кольччас дедкӧд, а дед асныра, сійӧ и коймӧд мастерскӧй Иванкакӧд лӧсьӧдны вермас, — дядьясыдлы сійӧ оз ло выгӧднӧ, гӧгӧрвоин?
Сійӧ ньӧжйӧник серӧктіс:
— Мудеритӧны ставныс, енлы серам вылӧ!
Но, а дедыд сійӧ мудералӧмсӧ аддзӧ да наросьнӧ дэльӧдӧ Яшаӧс Мишакӧд:
«Ньӧба, — шуӧ, — Иванлы рекрутскӧй квитанция, медым сійӧс салдатӧ эз босьтны: мем сійӧ аслым колӧ!»
А найӧ скӧрмӧны, налы сійӧ оз ков, и сьӧмыс жаль, — квитанцияыс дона!
Ӧні ме бара олі бабушкакӧд, пароход вылын моз, и быд рыт узьӧм водзвылын сійӧ висьтавліс меным мойдъяс либӧ ассьыс олӧмсӧ, коді сідз жӧ мойд кодь.
А семья делӧвӧй олӧм йылысь, — челядьсӧ торйӧдӧм йылысь, дедӧн аслыс выль керка ньӧбӧм йылысь, — сійӧ висьтавліс серам пыр, ӧтдортчӧмӧн, кыдзкӧ ылісянь, быттьӧ суседка, а керкаын арлыд сертиыс абу мӧд.
Ме тӧдмалі сысянь, мый Цыган шыбытӧм морт: водз тулысын, зэра войӧ, сійӧс аддзисны керка ворота дорса лабич вылысь.
— Куйлӧ, партукӧ гартыштӧма, — мӧвпалӧмӧн да таинственнӧя висьтавліс бабушка, — муртса кылыштӧ, кынмӧма нин.
— А мыйла шыблалӧны челядьсӧ?
— Йӧлыс мамыслӧн абу, вердныс нинӧмӧн: вот сійӧ тӧдмалӧ, кӧні неважӧн кага чужлі да кулі, и сюйыштас сэтчӧ ассьыс.
Ланьтыштлӧмӧн, юрсӧ сыныштӧм бӧрын, сійӧ водзӧ нуӧдіс, ышлолалӧмӧн, пӧтӧлӧкӧ видзӧдӧмӧн:
— Гӧльлун ставыс, Ӧльӧша; сэтшӧм гӧльлун овлӧ, мый и висьтавныс оз позь!
И шуӧны, мый верӧссайӧ мунтӧм ныв эн лысьт чужтыны, яндзим пӧ!
Дедыд кӧсйис Ванюшкатӧ полицияӧ нуны, да ме эг лэдз: босьтам, мися, аслыным, — сійӧс ен миянлы ыстіс на пыдди, кодъяс кулісны.
Ӧд менам дас кӧкъямысӧс вӧлі чужтӧма; ставныс кӧ олісны — дзонь улич йӧз, дас кӧкъямыс керкаыс!
Менӧ, видзӧд, дас нёль арӧсӧн верӧссайӧ сетлӧмаӧсь, а дас вит арӧснас вайи нин; да вот радейтӧма господь менсьым вирӧс, пыр босьталіс да босьталіс менсьым челядьӧс ангелӧ.
И жаль меным, а и рад!
Вольпась дорыш вылын ӧтик дӧрӧм кежысь пукалӧмӧн, ставнас сьӧд юрсиӧн тырӧм, ыджыд да лёзь, сійӧ вӧлі энь ош кодь, кодӧс неважӧн вайӧдіс йӧрӧ Сергачысь тошка вӧрса мужик.
Лым кодь еджыд, сӧстӧм морӧссӧ пернапасавлӧмӧн, сійӧ ньӧжйӧник сералӧ, дзоньнас вӧрӧ:
— Бурджыксӧ аслыс босьтіс, омӧльджыксӧ меным колис.
Зэв ме рад вӧлі Иванка вылӧ, — зэв нин ёна радейта тіянӧс, посниясӧс!
Но, и примитіс сійӧс, пыртім, со сійӧ и олӧ, бур.
Ме сійӧс первойсӧ жукӧн нимті, — сійӧ вӧлі торъя ёна жунгӧ, — дзик жук, кыскасьӧ да жунгӧ став горничаяс тырӧн.
Радейт сійӧс, — сійӧ прӧстӧй сьӧлӧма морт.
Ме и радейтлі Иванӧс, и шензьылі сы вылӧ вӧвлытӧма.
Субӧтаясӧ, кор дед, вежон чӧжӧн грешитӧм челядьӧс ньӧръялӧм бӧрын, вӧлі мунас сеношна вылӧ, кухняын вӧлі заводитчас гижны позьтӧм гажа олӧм: Цыган кутавліс пач сайысь сьӧд тӧрӧканъяс, ӧдйӧ вӧчліс сунисысь сийӧс-завод, бумагаысь вундавліс додь да виж, сӧстӧма вуштӧм пызан вывті ветлӧдліс нёль воронӧй, а Иван, налысь котралӧмсӧ вӧсни желльӧн веськӧдлӧмӧн, кыпыда чилзіс:
— Архиерейла мӧдісны!
Клеитліс тӧрӧкан мыш вылӧ дзоляник бумага тор, вӧтліс сійӧс додь бӧрся да висьтавліс:
— Мешӧксӧ вунӧдӧмаӧсь.
Манак котӧртӧ, кыскӧ.
Кӧртавліс тӧрӧканлысь кокъяссӧ сунисӧн; тӧрӧкан кыссис юрнас сунласьӧмӧн, а Ванька горзіс, кипыдӧсъяснас клопайтіг:
— Кабаксянь дьячок вечерня вылӧ мунӧ!
Сійӧ петкӧдавліс шыр пиянӧс, кодъяс сійӧ команда улын сулалісны да ветлӧдлісны бӧр лапаяс вылас, кузь бӧжъяссӧ ас бӧрсяньыс кыскаліг, збой син сьӧд мольясӧн, тешкодя мигайтӧмӧн.
Шыръясӧн сійӧ вӧдитчис виччысьӧм пырысь, новлӧдліс найӧс питшӧгас, вомсьыс вердіс сакарӧн, окаліс да сёрнитіс убедительнӧя:
— Шыр — тӧлка олысь, мелі, сійӧс дед-олыся радейтӧ!
Коді шыръясӧс вердӧ, сылы и дед олыся буралӧ...
Цыган кужліс вӧчны фокусъяс картіӧн, деньгаӧн, горзіс став челядьсьыс ёнджыка да пӧшти нинӧмӧн эз торъявлы наысь.
Ӧтчыд челядь, сыкӧд картіӧн ворсігӧн, колисны сійӧс «дуракӧ» некымынысь помся, — сійӧ зэв жугыльмис, ӧбӧдитчӧмӧн чушкӧдіс паръяссӧ да шыбытіс ворсӧмсӧ, а сэсся норасис меным, нырсӧ кыскаліг:
— Тӧда ме, найӧ сёрнитчӧмаӧсь!
Найӧ мигайтчисны, картіяссӧ сеталісны мӧда-мӧдыслы пызан увтіыс.
Сійӧ ӧмӧй ворсӧм?
Жульничайтныд ме ачым кужа не омӧльджыка...
Сылы вӧлі дас ӧкмыс арӧс, и вӧлі сійӧ ыджыдджык миянысь, миянӧс нёльнанымӧс ӧтлаӧ босьтӧмӧн.
Но торйӧн сійӧс помнита ме праздник рытъясӧ, кор дед да Микайлӧ дядь мунлісны гӧститны, кухняын петкӧдчывліс гитараӧн кудриа Яков дядь, бабушка лӧсьӧдліс чай озыр закускаӧн да винаӧн, кодӧс пуктӧма турунвиж штофӧ, код пыдӧсӧ стеклӧысь мичаа вӧчӧма гӧрд цветъяс; дурпопӧн бергаліс праздничнӧя пасьтасьӧм Цыган; бок ногӧн пыравліс мастер, сьӧд стеклӧа ӧчкиӧн дзирдалӧмӧн; нянька Евгенья, пистиӧсь, гӧрд чужӧма да кыз, быттьӧ кубышка, мудер синъяса да брунган гӧлӧса: мукӧд дырйи вӧліны ловгӧна успенскӧй дьячок да нӧшта кутшӧмкӧ сьӧд, вильыд йӧз, кодъяс мунӧны сиръяс да налимъяс вылӧ.
Ставыс уна юлісны, сёйлісны, сьӧкыда пошиктӧмӧн, челядьлы сетлісны гӧснечьяс, мортӧти румкаӧн чӧскыд наливка, да вочасӧн ӧзйис пӧсь, но тешкодь гажӧдчӧм.
Яков дядь радейтӧм пырысь настроитліс гитара, а настроитӧм бӧрас шуавліс пыр ӧти пӧлӧс кывъяс:
— Но, ме заводита!
Кудрияснас пыркнитӧмӧн сійӧ копыртчывліс гитара весьтас, нюжӧдліс голясӧ, быттьӧ дзодзӧг; сылӧн гӧгрӧс, тӧждысьтӧм чужӧмыс лоліс унзіляӧн: ловъя, кыйны вермытӧм синъясыс куслісны выйӧссьӧм ру пиӧ, да, струнаяссӧ ньӧжйӧник нетшкӧмӧн, сійӧ ворсіс мыйкӧ разымчивӧйӧс, коді невӧляысь сувтӧдӧ кок йылӧ.
Сылӧн музыкаыс корис ыджыд лӧньлун; тэрыб шорӧн сійӧ визувтіс кысянькӧ ылісянь, сӧдзӧдчис джодж да стенаяс пыр да, сьӧлӧмтӧ волнуйтӧмӧн, манитіс гӧгӧрвотӧм гажтӧм да спокойтӧм чувство.
Тайӧ музыка улас лоліс жаль ставыс дай ачыд, гырысьяс кажитчисны сідз жӧ посниӧн, и ставӧн пукалісны вӧрзьӧдчытӧг, мӧвпалан чӧвлунын олӧмӧн.
Торйӧн ёна кывзіс Микайлӧ Саша: сійӧ пыр нюжӧдчис дядьлань, видзӧдіс гитара вылас, вомсӧ калькӧдӧмӧн, да пар пырыс сылӧн лэччис дульыс.
Мукӧд дырйи сійӧ вунӧдчыліс сэтчӧдз, мый усьлывліс улӧс вывсьыс, кияснас джоджӧ зурасьӧмӧн, да, тайӧ кӧ лолывліс, сійӧ сідз нин и пукаліс джоджын, ӧти местаӧ видзӧдысь синъяссӧ шашаритӧмӧн.
И ставӧн кынмывлісны, шемӧсмылісны; сӧмын самӧвар ньӧжйӧник сьылӧ, гитаралысь норасьӧмсӧ кывзыны мешайттӧг.
Посни ӧшиньлӧн кык квадрат видзӧдӧны арся вой пемыдӧ, кадъясӧн кодкӧ небыдика таркӧдӧ наӧ.
Пызан вылын качайтчӧны кык сальнӧй сисьлӧн виж бияс, ёсьӧсь, быттьӧ шыяс.
Яков дядь пыр ёнджыка ымзіс; кажитчис, сійӧ чорыда узьӧ, пиньяссӧ топӧдӧмӧн, сӧмын киясыс сылӧн олӧны торъя олӧмӧн: веськыдыслӧн кусыньтӧм чуньясыс аддзыны позьтӧма тіралісны сьӧд голосник весьтын, быттьӧ лэбач шпорӧдчис да нӧйтіс; шуйгаыслӧн чуньясыс ыджыд тэрыблунӧн котралісны гриф кузя.
Юыштӧм бӧрын, сійӧ пӧшти пыр сьыліс пинь пырыс лӧсьыдтӧма шутлялан гӧлӧсӧн помтӧм сьыланкыв:
Вӧлі кӧ эськӧ Яковным пон, —
Лӧвтіс Яковным асывсянь войӧдз!
Ой, гажтӧм мем!
Ой, зэв шог мем!
Туй кузя монахиня мунӧ;
Потшӧс вылын рака пукалӧ
Ой, гажтӧм мем!
Пач костын сверчок кылӧ точкӧ,
Тӧрӧканъяс беспокоитчӧны.
Ой, гажтӧм мем!
Корысь нямӧдсӧ косьтыны ӧшис,
А мӧд корысь нямӧдсӧ гусяліс!
Ой, гажтӧм мем!
Да, ох, зэв шог мем!
Ме эг вермыв терпитны тайӧ сьыланкывсӧ да, кор дядь горӧдлывліс корысьяс йылысь, ыджыд гӧлӧсӧн бӧрдлі терпитны вермытӧм шогын.
Цыган кывзіс музыкасӧ сійӧ жӧ вниманиеӧн, кыдзи ставыс, аслас сьӧд юрси пратьясас чуньяссӧ сюйӧмӧн, пельӧсӧ видзӧдӧмӧн да нырнас кыскалӧмӧн.
Мукӧд дырйи сійӧ виччысьтӧг да нора горӧдлывліс:
— Эх, гӧлӧс кӧ эськӧ мем, — сьылі эськӧ ме кутшӧма, господи!
бабушка ышлолалӧмӧн шулывліс:
— Тырмас тэныд, Яша, сьӧлӧмтӧ нетшкыны!
А тэ эськӧ, Ванятка, йӧктыштін...
Найӧ эз век вӧчлыны сылысь корӧмсӧ пырысь-пыр, но вӧвлі, мый музыкант друг здук кежлӧ топӧдлас струнаяссӧ кипыдӧснас, а сэсся кулаксӧ кабыртӧмӧн, выныштчӧмӧн шыбытліс ассяньыс джоджӧ мыйкӧ тыдавтӧмӧс, шытӧмӧс да ухарскӧя горӧдліс:
— Тырмас гажтӧмавны-тӧскуйтны!
Ванька, сувт!
Лӧсьӧдчӧмӧн, виж дӧрӧмсӧ кыскышталіг, Цыган виччысьӧм пырысь, быттьӧ кӧрттуйяс вывті восьлалӧмӧн, петавліс кухня шӧрӧ; сылӧн мугӧм банбокъясыс гӧрдӧдлісны, да, яндысьӧм пырысь нюмъялӧмӧн, сійӧ корис:
— Сӧмын тшӧкыдджыка, Яков Васильич!
Дурмӧмӧн брунгис гитара, сяргӧмӧн зымгисны каблукъяс, пызан вылын и шкапын зёлькакыліс пӧсуда, а кухня шӧрын биӧн ыпъяліс Цыган, шывкъяліс варышӧн, кияссӧ быттьӧ бордъясӧс моз шевгӧдӧмӧн, тӧдчытӧг кокъяссӧ вешталӧмӧн; икнитӧмӧн лажыньтчывліс джоджӧ да чивкъяліс зарни джыджӧн, гӧгӧрыс шӧвкӧн ставсӧ югдӧдӧмӧн, а шӧвкыс, тракйысиг да волькъясьӧмӧн, быттьӧ сотчис да сыліс.
Цыган йӧктіс мудзлытӧг, вунӧдчӧмӧн, и кажитчис, мый восьтыны кӧ ӧдзӧссӧ ывлаӧ, сідзи и йӧктігтыр мунас улич кузя, кар кузя, код тӧдас кытчӧ...
— Вунды вомӧныс!
— горӧдіс Яков дядь, кокнас тапйӧдлігтыр.
И гораа шутляліс, да дӧзмӧм гӧлӧсӧн горӧдавліс прибауткаяс:
<rus>Эх-ма!</rus>
<rus>Кабы не было мне жалко лаптей,</rus>
<rus>Убежал бы от жены и от детей.</rus>
Пызан сайса йӧзӧс тракйӧдліс, найӧ сідз жӧ кадъясӧн горӧдлывлісны, чилӧстлывлісны, быттьӧ найӧс сотышталӧ; тошка мастер клопайтіс асьсӧ куш плешкас да мургис мыйкӧ.
Ӧтчыд сійӧ, ме дінӧ копыртчӧмӧн да небыд тошнас менсьым пельпомӧс вевттьӧмӧн, висьтавліс веськыда пельӧ, быттьӧ ыджыд морт дінӧ шыӧдчӧмӧн:
— Батьтӧ эськӧ, Лексей Максимыч, татчӧ, — сійӧ эськӧ мӧд би ӧзтіс!
Гажа вӧлі морт, мелі.
Тэ сійӧс помнитан-ӧ?
— Ог.
— Но?
Вӧвлывлі, сійӧ да бабушкаыд, — энлы, нолтӧ!
Сійӧ кыпӧдчис кок йылас, ыджыд, омӧльтчӧм, коді мунӧ святӧй образ вылӧ, копыртчис бабушкалы да кутіс корны сійӧс вӧвлытӧм сук гӧлӧсӧн:
— Ӧкулина Ивановна, вӧч милӧсть, прӧйдитчы ӧтпыр!
Кыдз, вӧвлі, Максим Саватьевичкӧд ветлывлім.
Гажӧдышт!
— Мый тэ, свет, мый тэ, сударь, Григорий Иванович?
— сералігтыр да йӧжгылясиг, висьталіс бабушка.
— Кытчӧ нин мем йӧктыны!
Йӧз серам вылӧ сӧмын...
Но ставӧн кутісны корны сійӧс, и друг сійӧ тома сувтіс, лӧсьӧдіс юбкасӧ, веськӧдіс, сьӧкыд юрсӧ чатӧртӧмӧн, и мӧдіс кухня кузя, горӧдавлӧмӧн:
— А сералӧй, инӧ, на здоровье!
Нолтӧ, Яша, ладмӧд музыкатӧ!
Дядь дзоньнас чатӧртчис, нюжӧдчис, лэдзис синъяссӧ да мӧдіс ворсны ньӧжйӧджык;
Цыган здук кежлӧ сувтліс да, чеччыштӧмӧн, мӧдіс присядка бабушка гӧгӧр, а сійӧ джодж кузя кывтіс шытӧг, быттьӧ сынӧдтіыс, кияснас шевйӧдлӧмӧн, синкымсӧ кыпӧдӧмӧн, сьӧд синъяснас кытчӧкӧ ылӧ видзӧдӧмӧн.
Мем сійӧ кажитчис тешкодьӧн, ме пыльсниті, мастер стрӧга грӧзитіс меным чуньнас, и став гырысьяс видзӧдлісны мелань дивитӧм пырысь.
— Эн зымӧд, Иван!
— шуис мастер, нюмъёвтӧмӧн;
Цыган кывзысьӧмӧн чеччыштіс бокӧ, пуксис порог вылӧ, а нянька Евгенья, голя гӧчсӧ чургӧдіс вӧсни, лӧсьыд гӧлӧсӧн:
Вежалун чӧж, суббӧтаӧдз,
Кружева пыр кыис ныв, —
Эх, и сывдіс сійӧс уджыс,
Муртса ловъя — коньӧр ныв!
Бабушка эз йӧкты, а быттьӧ висьтавліс мыйкӧ.
Со сійӧ мунӧ ньӧжйӧник, мӧвпалӧмӧн, лайкъялігтыр, ки увтіыс гӧгӧрыс видзӧдӧмӧн, и сылӧн став ыджыд мыгӧрыс вӧрӧ кӧсйытӧма, кокъясыс туйсӧ корсьӧны виччысьӧм пырысь.
Сувтіс, мыйыськӧ друг повзьӧмӧн, чужӧмыс дрӧгмуні, зумыштчис и пыр жӧ югъявны кутіс бур мелі нюмӧн.
Качнитчис бокӧ, кодлыкӧ туй сетӧмӧн, кинас кодӧскӧ вештӧмӧн; юрсӧ копыртӧмӧн, чӧвусьлі, кывзысигтыр, пыр гажаджыка нюмъялӧмӧн, — и друг сійӧс нетшыштіс места вывсьыс, тӧвнырӧн кутіс бергӧдлыны, ставнас сійӧ лои веськыдджык, тушанас ыджыдджык, и оз нин вӧлі позь синтӧ вештыны сы вылысь сэтшӧм яр мича да муса лои сійӧ томлунлӧн шензьӧдан тайӧ минутаясас!
А нянька Евгенья труба моз пӧльтіс:
Ӧбед бӧрсянь войшӧр кадӧдз
Воскресениеӧ йӧкті
Муні уличын медбӧрын,
Жаль, — празникыс этша!
Йӧктыны дугдӧм бӧрын, бабушка пуксис аслас местаӧ самӧвар дінӧ; ставныс ошкисны сійӧс, а сійӧ юрсисӧ лӧсьӧдігтыр шуаліс:
— А ті чӧвлӧй вай.
Абу аддзывлӧмныд ті прамӧй йӧктысьяссӧ.
А вот миян Балахинын вӧлі ӧтик ныв, — ог нин и тӧд кодлӧн, кыдз шулісны, — да мукӧдыс, сійӧ йӧктӧм вылӧ видзӧдӧмӧн, весиг долыдлунысла бӧрдлісны!
Видзӧдан, вӧлі, сы вылӧ, — со тэныд и празник, сэсся нинӧм оз ков!
Завидьті ме сылы грешница!
— Сьылысьяс да йӧктысьяс — мирын первой йӧз!
— стрӧга шуис нянька Евгенья да кутіс сьывны мыйкӧ цар Давид йылысь, а Яков дядь, Цыганӧс кутӧмӧн, шуаліс сылы!..
— Тэныд эськӧ трактиръясын йӧктыны, — йӧймӧдін эськӧ тэ йӧзсӧ!..
— Меным гӧлӧс колӧ!
— норасис Цыган.
— Гӧлӧс кӧ эськӧ ен сетіс, дас во эськӧ ме сьылі, а бӧрас — кӧть манакӧ!
Ставныс юисны вина, торъя уна — Григорей.
Стӧкан бӧрся стӧкан сылы кисьталӧмӧн, бабушка ӧлӧдліс:
— Видзӧд, Гриша, дзикӧдз синтӧмман!
Сійӧ вочавидзліс лабутнӧя:
— Мед!
Меным синъяс сэсся оз нин ковны, — ставсӧ аддзылі ме...
Юис сійӧ коддзытӧг, но лоис пыр варовджык и пӧшти мем висьтавліс бать йылысь:
— Ыджыд сьӧлӧма морт вӧлі, друг менам, Максим Саватеич...
Бабушка ышлолаліс, дакайтӧмӧн:
— Да, господьлӧн пи...
Ставыс вӧлі вывті интереснӧ, ставыс кутіс менӧ зэлӧдчӧмын, и ставсьыс сӧдзӧдчис сьӧлӧмӧ кутшӧмкӧ лӧнь, абу мудзтысь гажтӧмтчӧм.
И гажтӧмлун и радлун олісны йӧз пӧвсын орччӧн, пӧшти торйӧдчывтӧг, ӧтикыс мӧдсӧ кыйны вермытӧм, гӧгӧрвотӧм тэрыблунӧн вежӧмӧн.
Ӧтчыд Яков дядь, абу зэв код, кутіс ас вывсьыс косявлыны дӧрӧмсӧ, скӧра нетшкыны асьсӧ кудриӧдыс, шочиник еджыд ускӧдыс, нырӧдыс да ӧшйӧм парйӧдыс.
— Мый тайӧ татшӧмыс, мый?
— лӧвтіс сійӧ, синванас мыссиг.
— Мыйла тайӧ?
Кучкаліс асьсӧ чужӧмас, плешас, морӧсас да бӧрдіс:
— Некытчӧ туйтӧм да подлец, пасьвартӧм сьӧлӧм!
Григорей эргис:
— Ага-а!
Сійӧ жӧ вот!..
А бабушка, сідз жӧ гажа, лӧньӧдіс сійӧс, сылысь кияссӧ куталӧмӧн.
— Тырмас, Яша, енмыс тӧдӧ, мыйӧ велӧдӧ!
Юыштӧм бӧрын, сійӧ лолывліс нӧшта лӧсьыдджык: Сылӧн сьӧд синъясыс, нюмъялӧмӧн, сетісны став вылӧ сьӧлӧмтӧ шонтан югӧр, да ыпъялан чужӧмсӧ чышъянӧн ӧвтӧмӧн, сійӧ нюркйӧдлӧмӧн висьтавліс:
— Господи, господи!
Кутшӧм лӧсьыд ставыс!
Энлӧ, ті видзӧдӧй, кутшӧм лӧсьыд ставыс!
Тайӧ вӧлі сійӧ сьӧлӧмлӧн горӧдчӧм, став олӧмыслӧн лозунг.
Менӧ зэв шензьӧдісны тӧждысьтӧм дядьлӧн синваыс да горзӧмыс.
Ме юалі баблысь, мыйла Яков дядь бӧрдіс, и видіс и нӧйтіс асьсӧ.
— Ставсӧ эськӧ мед тэныд тӧдны!
— неокота пырысь, пыр вӧвлӧм серти мӧдарӧ, шуис сійӧ.
— Нӧрӧвит, водз на тэныд сюйсьыны тайӧ делӧясӧ...
Тайӧ нӧшта ёнджыка кыпӧдіс менсьым тӧдны кӧсйӧмӧс.
Ме муні мастерскӧйӧ да кӧртаси Иван дінӧ, но и сійӧ эз кӧсйы висьтавны меным, сераліс ньӧжйӧник, мастер вылӧ кӧсӧя видзӧдавлӧмӧн, да, мастерскӧйысь менӧ тойлалігтыр, горзіс:
— Лэдзчысь, вешйы!
Вот ме тэнӧ пӧртъяс сюя, красита!
Мастер, паськыд ляпкыд пач водзын сулалӧмӧн, кытчӧ вывсяньыс пуктӧма да гӧгӧрыс топыда мавтӧма куим пӧрт, гудраліс наын кузь сьӧд мутӧйӧн да сійӧс кыскывліс, да видзӧдіс, кыдз помсьыс войталӧны цветнӧй войтъяс.
Жара сотчис би, поп ризі кодь рӧмасян кучик водздӧра бӧждор вылӧ вуджӧрасьӧмӧн.
Пӧртъясын дзожгис краситӧм ва, курӧдан ру сук кымӧрӧн кыссис ӧдзӧслань, двор кузя гӧвкъяліс кос кижа.
Мастер ӧчки увсяньыс видзӧдліс ме вылӧ гудыр, гӧрд синъяснас да грубӧя шуис Иванлы:
— Пес!
Али он аддзы?
А кор Цыган петіс дворӧ, Григорий, Сандал куль вылӧ пуксьӧмӧн, корис менӧ ас дінас:
— Лок татчӧ!
— Пуксьӧдіс пидзӧсъяс вылас да, пӧсь, небыд тошнас менам чужӧмӧ инмӧдчӧмӧн, памятнӧя висьталіс:
— Дядьыд тэнад гӧтырсӧ кулӧм выйӧдз нӧйтӧма, песӧма, а ӧні сійӧс сӧвестьыс нетшкӧ, — гӧгӧрвоин?
Тэныд ставсӧ колӧ гӧгӧрвоны, видзӧд, а то вошан!
Григорейкӧд — прӧстӧ, кыдз бабушкакӧд, но шуштӧм кажитчӧ, мый сійӧ ӧчки увсяньыс ставсӧ пырыс аддзӧ.
— Кыдзи нӧйтіс?
— висьталӧ сійӧ, тэрмасьтӧг.
— А сідз: водас сыкӧд узьны, вевттяс сійӧс эшкыннас юр вывтіыс да чеплялӧ, нӧйтӧ.
Мыйла?
А сійӧ, пӧди, и ачыс оз тӧд.
И, Иван вылӧ видзӧдтӧг, коді, пес моздорӧн пырӧм бӧрын, пукалӧ лажиньтчӧмӧн би водзын, кияссӧ шонтіг, мастер водзӧ нуӧдӧ внушайтӧмӧн.
— Гашкӧ, сы вӧсна нӧйтіс, мый гӧтырыс вӧлі сыысь бурджык, а сылы завидь.
Каширинъяс, зон, буртӧ оз радейтны, найӧ сылы завидьтӧны, а примитны оз вермыны, бырӧдӧны.
Тэ вот юав бабушкаыдлысь, кыдзи найӧ тэнсьыд батьтӧ му вывсьыс выжывитісны.
Сійӧ ставсӧ висьталас — сійӧ неправдатӧ оз радейт, оз гӧгӧрво.
Сійӧ святӧй кодь, кӧть и вина юӧ, табак чушкӧ.
Блаженнӧй кодь быттьӧ.
Тэ зумыда сыӧ кутчысь...
Сійӧ йӧткыштіс менӧ, и ме петі дворӧ, личкӧмаӧн, повзьӧдлӧмаӧн.
Керка посводзын менӧ суӧдіс Ванюша, кватитіс юрӧд да вашнитіс ньӧжйӧник:
— Тэ эн пов сыысь, сійӧ бур; тэ видзӧд сылы веськыда синмас, сійӧ тайӧс радейтӧ.
Ставыс вӧлі тешкодь да волнуйтіс.
Ме эг тӧд мӧд олӧм, но омӧлика помниті, мый бать да мам олісны эз тадзи: вӧліны налӧн мӧд пӧлӧс сёрнияс, мӧд пӧлӧс гаж, ветлісны да пукалісны найӧ век орччӧн, матыникын.
Найӧ тшӧкыда да дырӧн серавлісны рытъясын, ӧшинь дорын пукалӧмӧн, сьывлісны гораа; ӧшинь улӧ чукӧртчывлісны йӧз, на вылӧ видзӧдӧмӧн.
Йӧзыслӧн вылӧ кыпӧдӧм чужӧмъясыс тешкодя тӧдвылӧ уськӧдісны меным ӧбед бӧрса мыськытӧм тӧрелкаяс.
Тані сералісны этша, и эз вӧв век гӧгӧрвоана, мый вылын сералӧны.
Тшӧкыда горзісны ӧта-мӧд вылас, грӧзитісны мыйӧнкӧ ӧта-мӧдыслы, гусьӧн вашкӧдчисны пельӧсъясын.
Челядь вӧліны лӧньӧсь, казявтӧмӧсь; найӧс личкӧма му бердӧ, кыдз зэрӧн бусӧс.
Ме керкаын чувствуйті ачымӧс бокӧвӧйӧн, и став тайӧ олӧмыс дойдіс менӧ уна дас бытшкӧмӧн, подозрительнӧй настраивайтӧмӧн, быдтор дінӧ ыджыд вниманиеӧн видзӧдавны заставляйтӧмӧн.
Менам дружба Иванкӧд пыр содіс: бабушка шонді петӧмсянь сёр войӧдз пыр ноксис горт гӧгӧрса уджӧн, и ме пӧшти быдса лун бергалі Цыган гӧгӧр.
Сійӧ пыр сідз жӧ пуктывліс розга улӧ ассьыс кисӧ, кор дед нӧйтліс менӧ, а мӧд луннас, пыктӧм чуньяссӧ петкӧдлӧмӧн, норасьліс меным:
— Абу, тайӧ ставыс тӧлктӧг!
Тэныд — абу кокниджык, а меным — видзӧд жӧ вот!
Сэсся ме ог кут, тэӧн и ставнас!
И мӧд пӧрйӧ бара примитліс ковтӧм дой.
— Тэ ӧд эн кӧсйы?
— Эг кӧсйы, да вот сюйи...
Сідз нин, кыдзкӧ казявтӧг...
Регыд ме тӧдмалі Цыган йылысь сэтшӧмтор, коді нӧшта ёнджыка кыпӧдіс менсьым интерес сы дінӧ да менсьым радейтӧм.
Быд пекничаӧ Цыган доддявліс паськыд доддьӧ гнедӧй мерин Шарапӧс, бабушкалысь радейтанторсӧ, мудер ышмысьӧс да чӧсмасьысьӧс; пасьтавліс дженьыдик, пидзӧсӧдзыс, пасьпинджак, сьӧкыд шапка да, турунвиж кушакӧн зэлыда вӧнясьӧмӧн, ветлывліс базарӧ ньӧбны сёян-юан.
Мукӧд дырйи сійӧ бӧрсӧ дыр эз волыв.
Гортын ставныс тӧждысисны, матыстчывлісны ӧшиньяс дорӧ да, стеклӧ вылысь йисӧ лолалӧмӧн сывдіг, видзӧдлывлісны ывла вылӧ.
— Оз лок?
— Оз!
Ставсьыс ёнджыка волнуйтчис бабушка.
— Ок-ма, — шулывліс сійӧ пияныслы да дедлы, — пӧгубитанныд ті меным мортсӧ дай вӧвсӧ пӧгубитанныд!
И кыдз абу яндзим тіянлы сӧвестьтӧм рожаяс?
Али асланым этша?
Ок, мывкыдтӧм рӧд, адгоршъяс, — накажитас тіянӧс ен!
Дед зумыштчӧмӧн, ропкис:
— Но, ладнӧ.
Медбӧръяысь тайӧ...
Мукӧд дырйи Цыган бӧрсӧ волывліс сӧмын луншӧр кежлӧ; дядьяс, дед тэрыба петлісны дворӧ; на бӧрся чорыда табак чушкигтыр, энь ош моз петавліс бабушка, мыйлакӧ век укшаль тайӧ часнас.
Котӧрӧн петлісны челядь, да заводитлісны гажаа ректыны додь, коді тыр порсьпиянӧн, кыйӧм пӧткаӧн, чериӧн да став сортъяса яй кусӧкъясӧн.
— Ставсӧ ньӧбин, кыдз шуӧма вӧлі?
— юаліс дед, ёсь синъяснас кӧсӧя додьсӧ видзӧдӧмӧн.
— Ставсӧ, кыдз колӧ, — гажаа вочавидзис Иван да, двор кузя чеччалӧмӧн, медым шонтысьны, гораа клопйӧдліс кепысьяснас.
— Эн пес кепысьсӧ, сы вылӧ сьӧм сетӧма, — стрӧга горӧдіс дед.
— Здачаыд эм?
— Абу.
Дед ньӧжйӧник кытшовтіс додь гӧгӧрыс да шуаліс лӧня:
— Бара мыйкӧ тэ уна вайӧмыд.
Видзӧд, век жӧ, — эн-ӧ сьӧмтӧг ньӧбав?
Менам мед эз вӧв сійӧ.
И тэрыба мунліс чужӧмсӧ чукыртӧмӧн.
Дядьяс нюмъялӧмӧн уськӧдчывлісны додь дорӧ да, кияс вылас пӧтка, чери, дзодзӧг тушаяс, кукань кокъяс, гырысь яй кусӧкъяс кыпӧдлӧмӧн, шутёвтлывлісны, ошкӧмӧн увгисны:
— Но, сюся бӧрйӧмыд!
Микайлӧ дядь торйӧн чиктывліс: пружина моз чеччавліс додь гӧгӧр, сизь нырнас быдтор дукалӧмӧн, паръяснас чӧскыда чупйӧдлӧмӧн, тӧждысян синъяссӧ юмола читкыралӧмӧн, косіник, скодитӧ бать вылас, но сы дорысь ыджыдджык да гӧлӧвня кодь сьӧд.
Кынмӧм кияссӧ сосъяс пытшкас дзебӧмӧн, сійӧ юасис Цыганлысь.
— Тэныд батьыд уна-ӧ сетіс?
— Вит чӧлкӧвӧй.
— А тані дас вит дон.
А уна-ӧ тэ видзин?
— Нёль да дасур.
— Сідзкӧ ӧкмысдас урыс зептад!
Аддзылін, Яков кыдзи сьӧмыд, быдмӧ?
Яков дядь мороз вылын ӧти дӧрӧм кежысь сулалӧмӧн, ньӧжйӧник сераліс, кӧдзыд лӧз енэжлань синъяснас лапйӧдлӧмӧн.
— Тэ миянлы, Ванька, мортӧти румкаӧн сувтӧд, — дышиника пырысь шулывліс сійӧ.
Бабушка лэдзаліс вӧв.
— Мый, дитятко?
Мый, каньпи?
Дурыштны окота.
Но, балуйтышт, енлӧн гаж!
Ыджыд Шарап, сук бурысьнас ӧвтіг, гыжъяліс сійӧс еджыд пиньяснас пельпомӧдыс, нетшкис шӧвк чышъянсӧ юрси вывсьыс, видзӧдіс сылы чужӧмас мелі синнас да, синлыс вывсьыс гыӧрсӧ пыркӧдӧмӧн ньӧжйӧник гӧрдліс.
— Нянь коран?
Сійӧ вомас сылы сюяліс кыза солалӧм ыджыд край, мешӧкӧн пуктывліс водздӧрасӧ ныр улас да видзӧдіс мӧвпалӧмӧн, кыдзи сійӧ сёйӧ.
Цыган, том вӧв моз сідз жӧ ворсӧмӧн, чеччыштіс сы дінӧ.
— Сэтшӧм нин, бабуш, бур мериныд, сэтшӧм сюсь...
— Вешйы мун, эн ӧвтчы бӧжнад!
— горӧдіс бабушка, кокнас тапнитӧмӧн.
— Тӧдан, мый ог радейт ме тэнӧ тайӧ луннас.
Сійӧ висьталіс меным, мый Цыган оз сы мында ньӧбав базарын, мыйтӧм гусявлӧ.
Сетас сылы дед вит чӧлкӧвӧя, сійӧ куим чӧлкӧвӧй вылӧ ньӧбас, а дас вылӧ гусялас, — гажтӧма висьталіс сійӧ.
— Радейтӧ гусясьны, баловник!
Ӧтчыд видлӧма — артмӧма бура, а гортын сералыштісны, ошкыштісны удачаысь, сійӧ и босьтіс гусясьӧмсӧ обычайӧ.
А дедыд томдырсяньыс гӧльлунсӧ-шогсӧ пӧттӧдзыс видліс, — пӧрысьла дорыс горш лои, сылы сьӧмыд донаджык рӧднӧй челядьсьыс, сійӧ рад дарӧвӧй вылад!
А Микайлӧ Яковкӧд...
Кинас шеныштӧмӧн, сійӧ чӧвланьтліс здук кежлӧ, сэсся, восьса табак доз вылӧ видзӧдӧмӧн, содтіс нурбылялігтыр.
— Сэн, Лёня, делӧыс прӧшви, а кыис сійӧс синтӧм баба, кысь нин миянлы узорсӧ разберитны!
Вот кутасны Иванӧс гусясьӧмысь, нӧйтасны кувтӧдзыс...
И нӧшта, чӧв олыштӧм бӧрын, сійӧ ньӧжйӧник шуис:
— Эхе-хе!
Правилӧяс миян уна, а правдаыс абу...
Мӧд луннас ме куті корны Цыганӧс, медым сійӧ сэсся эз гусясь...
А то тэнӧ кутасны нӧйтны кулан выйӧдз...
— Оз вермыны, — пышъя: ме пельк, вӧлӧй тэрыб!
— шуис сійӧ сералігтыр, но пырысь-пыр жӧ гажтӧма зумыштчис,
— ӧд, ме тӧда: гусясьны абу бур да ӧпаснӧ!
Тайӧ ме сідзи, гажтӧмла.
И сьӧмтӧ ме ог чӧж, тэнад дядьясыд вежон чӧжнад ставсӧ менсьым ылӧдласны.
Мем абу жаль, босьтӧй!
Ме пӧт.
Сійӧ друг босьтіс менӧ кияс вылас, пыркӧдыштіс ньӧжйӧник.
Кокни тэ, вӧсни, а лыясыд ёнӧсь, силач лоан.
Тэ тӧдан мый: велӧдчы гитара вылын ворсны, кор Яков дядьтӧ, ей-богу!
Ичӧт на тэ, со кӧн шогыс!
Ичӧт тэ, а скӧр.
Дедтӧ он радейт?
— Ог тӧд.
— А ме став Каширинъяссӧ, бабушкаысь кындзи, ог радейт, мед найӧс демон радейтас!
— А менӧ?
— Тэ — абу Каширин, — тэ Пешков, мӧд вир, мӧд рӧд...
— И друг менӧ крепыда топӧдӧмӧн, сійӧ кутіс пӧшти лӧвтны.
— Эх, меным кӧ эськӧ сьылан гӧлӧс, ух, тэ, господи!
Вот ӧзті эськӧ ме йӧзсӧ...
Мун, зон, уджавны колӧ...
— Сійӧ лэдзис менӧ джоджӧ, пуктіс вомас аслыс китыр посни кӧрттув да кутіс зэвтны, тувъявны ыджыд квадратнӧй пӧв вылӧ сьӧд матерйӧлысь уль дӧра.
Регыд сійӧ пӧгибнитіс.
Лои сійӧ тадз: дворын, ворота дорын, забор, бердӧ нёровтӧмӧн, куйліс увъяса кыз комӧля ыджыд дубӧвӧй крест.
Куйліс сійӧ важӧн нин.
Ме казялі сійӧс гортын олан первойя лунъясӧ жӧ, — сэки волі сійӧ выльджык и вижджык, но арбыдӧн зэръяс улын ёна сьӧдасьӧма.
Сэсянь ёна ӧвтіс мӧритӧм дубӧн и вӧлі сійӧ дзескыд, няйт дворын лишнӧйӧн.
Сійӧс ньӧбис Яков дядь, медым сувтӧдны аслас гӧтыр гу вылӧ, и сетіс кыв аслас пельпомъяс вылын нуны крестсӧ гӧтыр кулӧмыслы во тыран лунӧ кладбищеӧдзыс.
Тайӧ луныс воис субӧтаӧ, тӧв заводитчигӧн; вӧлі кӧдзыд да тӧла, керкаяс вылысь гылаліс лым.
Ставӧн керкаысь петісны дворӧ, дед да бабушка куим внуккӧд нӧшта водзджык мунісны кладбище вылӧ панихида служитны; менӧ колисны гортӧ, кутшӧмкӧ грекъясысь накажитӧм пыдди.
Дядьяс, кодъяс ӧткодь сьӧд пасьпинджакаӧсь, кыпӧдісны крестсӧ му бердсьыс да сувтісны бордъяс улас;
Григорей да кутшӧмкӧ бокӧвӧй морт, сьӧкыд комӧльсӧ муртса пырысь кыпӧдӧмӧн, пуктісны сійӧс Цыганлы паськыд пельпом вылӧ; сійӧ шатовмуні, паськӧдіс кокъяссӧ.
— Он вермы?
— юаліс Григорей.
— Ог тӧд.
Сьӧкыд быттьӧ...
Микайлӧ дядь скӧра горӧдіс:
— Восьты воротасӧ, синтӧм чӧрт!
А Яков дядь шуис:
— Яндысь, Ванька, ми кыкнаным кизьӧрджыкӧсь тэысь!
Но Григорей, воротасӧ восьтігӧн, стрӧга сӧветуйтіс Иванлы:
— Видзӧд жӧ, эн жугӧдчы!
Мунӧй <rus>с богом</rus>!
— Лысӧм юра йӧй!
— гӧрӧдіс Микайлӧ дядь уличсянь.
— Ставӧн, кодъяс вӧліны дворын, серӧктісны, кутісны гораа сёрнитны, кыдз быттьӧ ставныслы сьӧлӧм вылас воис, мый крестсӧ нуисны.
Григорей Иванович, мастерскӧйӧ менӧ киӧд нуӧдӧмӧн, висьталіс:
— Гашкӧ, талун тэнӧ дедыд оз нӧйт, меліа видзӧдӧ сійӧ...
Мастерскӧйын, краситны дасьтӧм вурун чукӧр вылӧ менӧ пуксьӧдӧмӧн да тӧждысьӧм пырысь сійӧн пельпомӧдз гартлӧмӧн, сійӧ, пӧртъяс весьтын кыптан русӧ дукалӧмӧн, мӧвпалігтыр висьталіс:
— Ме, мусаӧй, комын сизим во дедтӧ тӧда, делӧ заводитчигас аддзылі и помас видзӧда.
Ми сыкӧд важӧн другъяс-приятельяс вӧвлім, ӧтлаын тайӧ делӧсӧ заводитім, мӧвпыштім.
Сійӧ тӧлка, дедыд!
Вот сійӧ кӧзяинӧн сувтӧдіс асьсӧ, а ме эг сяммы.
Но, господь, ставнымысь миянысь тӧлкаджык: сійӧ сӧмын нюммунас, а медся премудрӧй мортыс нин и дуракын мигайтӧ.
Тэ ещӧ он на гӧгӧрво, кытчӧ мый висьтавсьӧ, кытчӧ вӧчсьӧ, а колӧ тэныд ставсӧ гӧгӧрвоны.
Сиротскӧй олӧмыд сьӧкыд.
Батьыд тэнад, Максим Саватеич, кӧзыр вӧлі, сійӧ ставсӧ гӧгӧрволіс, — сы вӧсна дедыд эз и радейтлы сійӧс, эз морт туйӧ пуктыв...
Вӧлі лӧсьыд кывзыны бур кывъяс, видзӧдӧмӧн, кыдзи пачын ворсӧ гӧрд да зарни би, кыдзи пӧртъяс весьтын кыпӧдчӧ йӧв кодь еджыд ру кымӧр, пӧла вевт пӧвъяс вылӧ сизӧй пужйӧн пуксьӧмӧн, — сійӧ бонзьӧм щельяс пыр тыдалӧны енэжлӧн кельыдлӧз лентаяс.
Тӧлыс лои лӧньджык, кӧнкӧ югдӧдӧ шонді, став дворсӧ быттьӧ стеклӧ бусӧн киськалӧма, улича вылын дзуртӧны додь пӧлӧзъяс, кельыдлӧз тшын пуркйӧ керка трубаясысь, кокни вуджӧръяс исковтӧны лым кузя, сідз жӧ мыйкӧ висьтавлігтыр.
Кузь, лысермунӧм Григорей, тошка, шапкатӧм, гырысь пельяса, быттьӧ бур кӧлдун, гудралӧ пуан краскасӧ да век велӧдӧ менӧ:
— Видзӧд ставыслы веськыда синмас; пон тэ вылӧ уськӧдчас, и сылы сідз, жӧ, — дугдас...
Сьӧкыд ӧчкиыс личкӧма сылысь ныр гӧчсӧ, ныр йылыс лӧзӧдӧма да мунӧ бабушка ныр вылӧ.
— Энлы,
— друг шуис сійӧ, кывзысигтыр, сэсся кокнас пӧдлаліс пач ӧдзӧссӧ да чеччалігтыр котӧртіс двор кузя.
Ме сідз жӧ уськӧдчи сы бӧрся.
— Кухняын, джодж шӧрын куйліс Цыган, вывлань чужӧмӧн; ӧшиньяссянь паськыд югӧр визьяс усины сылы юр вылас, морӧс вылас ӧти, мӧд — кокъяс вылас.
Плешкыс сылӧн тешкодя югъяліс: синкымъясыс вылӧ кыптӧмаӧсь; кӧсӧй синъясыс сюся видзӧдісны сьӧд пӧтӧлӧкӧ; лӧзӧдӧм паръясыс, дрӧгниталӧмӧн, лэдзалісны розӧвӧй больяс; вом кӧтшъяссьыс, чужӧмъяс кузяыс, шея вылас да джоджӧ визувтіс вир; сійӧ сук шорӧн визувтіс мышку увсьыс.
Кокъясыс Иванлӧн лӧсьыдтӧма лэччысьӧмаӧсь, да вӧлі тыдалӧ, мый гачыс кӧтасьӧма, сійӧ сьӧкыда сибдӧма джодж бердӧ.
Джоджсӧ вӧлі мичаа мыськӧма дресваӧн.
Сійӧ ёна югъяліс.
Вир шоръяс вомӧн вуджисны югӧр визьяссӧ да визувтісны пороглань, зэв гӧрдӧсь.
Цыган эз вӧрӧшитчы, сӧмын туша пӧлӧныс нюжӧдӧм кияслӧн чуньясыс вӧрисны, джоджӧд гыжъясьӧмӧн, да шонді водзын дзирдалісны мичӧдӧм гыжъясыс.
Нянька Евгенья, пидзӧсчанясьӧмӧн, Иван киясӧ сюйӧ вӧлі вӧсньыдик сись;
Иван эз кут сійӧс, сиськыс уси, биыс вӧйи вир пытшкас; нянька, сійӧс кыпӧдӧм бӧрын, чышкаліс водздӧра помнас да бара зілис пуктыны вирӧсь чуньясас.
Кухняын гӧвкъяліс качайтана вашкӧдчӧм; сійӧ тӧв моз тойлаліс менӧ порог вылысь, но ме чорыда кутчыси ӧдзӧс вугйӧ.
— Джӧмдіс сійӧ, — кутшӧмкӧ руд гӧлӧсӧн висьталіс Яков дядь, дрӧгниталӧмӧн да юрнас бергӧдлӧмӧн.
Сійӧ дзоньнас вӧлі сера, песлӧдлӧм, синъясыс сылӧн вежсьӧмаӧсь да тшӧкыда лапйӧдлісны.
— Усис, а сійӧс и лязӧдіс, — мышкас кучкис.
И миянӧс эськӧ калечитіс да ми кадын шыбытім крестсӧ.
— Ті сійӧс и лямӧдінныд, — пыдысянь шуис Григорей.
— Да, кыдз нӧ...
— Ті!
Вирыс век визувтіс, порог дорын сійӧ нин чукӧрмис гӧптӧ, сьӧдӧдіс да быттьӧ кыпӧдчис вывлань.
Розӧвӧй быг лэдзӧмӧн, Цыган ымзіс, кыдзи вӧтӧн, да сыліс, лоис век плавкӧсджык, джодж бердӧ сибдӧмӧн, сэтчӧ пырӧмӧн.
— Микайлӧ гӧнитіс вӧлӧн вичкоӧ батьла, — вашкӧдіс Яков дядь, — а ме извозчик доддьӧ пукті сійӧс, да ӧдйӧджык нин татчӧ...
Бур, мый ме эг ачым комӧль улас сувт, а то эськӧ вот...
Нянька бара лӧсьӧдіс сисьсӧ Цыган ки бердӧ, войтӧдліс сійӧ кипыдӧс вылӧ воск да синва.
Григорей гораа да грубӧя шуис:
— Да тэ юр весьтас джоджас сувтӧд, Чуваша!
— И сійӧ.
— Шапкасӧ босьт сы юрысь!
Нянька босьтіс Иван юрысь шапкасӧ;
Иван чорыда камгысис балябӧжнас.
Ӧні юрыс сылӧн пӧлыньтчис, да вирыс кутіс визувтны ёнджыка, но ӧтар вом кӧтшсьыс нин.
Тайӧ кыссис вывті дыр.
Первойсӧ ме виччыси, мый Цыган шойччыштас, кыпӧдчас, пуксяс джоджӧ да, сьӧвзьӧм мысти, шуас:
— Ф-фу, кутшӧм жар...
Тадз вӧчліс сійӧ, кор садьмыліс вӧскресенняясӧ, ӧбед бӧрын.
Но сійӧ эз чеччы, век сыліс.
Шондіыс вешйис нин сы дорысь, югыд визьяс дженьдаммисны да куйлісны сӧмын ӧшинь куричьяс вылын.
Цыган ставнас сьӧдӧдіс, эз нин вӧрӧд чуньяснас, и пар вывсьыс быгйыс быри.
Сійӧ балябӧж сайын да пельяс дорас чурвидзис куим сись, зарни кисточкаясӧн ӧвтӧмӧн, пушкыр, лӧзӧдз сьӧд юрсисӧ югдӧдӧмӧн, виж вуджӧръяс дрӧжжитісны мугӧм чужӧмбанъяс вылас, югъялісны ёсь ныр йылыс да розӧвӧй пиньясыс.
Нянька, пидзӧсъяс вылас сулалӧмӧн, бӧрдіс, шӧпкӧдігтыр.
— Сьӧлӧмшӧр тэ менам, муса варышпиӧй...
Вӧлі шуштӧм, кӧдзыд.
Ме пыри пызан улӧ да дзебси сэтчӧ.
Сэсся кухняӧ сьӧкыда пырис енотовӧй пася дед, воротник вылас бӧжъяса салопа бабушка, Микайлӧ дядь, челядь да уна бокӧвӧй йӧз.
Джоджӧ пасьсӧ шыбытӧм бӧрын, дед горӧдіс:
— Сволочьяс!
Кутшӧм детинаӧс ті прӧста изведитінныд!
Ӧд сылы эськӧ доныс эз вӧв во вит мысти.
Джоджӧ уси паськӧм, Иванӧс видзӧдны меным мешайтӧмӧн; ме петі, веськалі дед кок улӧ.
Сійӧ швыркнитіс менӧ бокӧ, дядьяслы ичӧтик гӧрд кулакнас грӧзитӧмӧн:
— Кӧинъяс!
И пуксис скамья вылӧ, кияснас сыӧ мыджсьӧмӧн, нырсӧ коса кыскалӧмӧн, дзуртан гӧлӧсӧн висьталігтыр:
— Тӧда ме — сійӧ тіянлы горш пӧперегныд сулаліс...
Эх, Ванюшечка...
Дурачок!
Мый вӧчан, а!
Мый — шуа — вӧчан?
Вӧвъясыд йӧзлӧн, вӧжжиясыд — сісьӧсь.
Мам, эз кут радейтны миянӧс енмыд бӧръя вояснас, а?
Мам?
Джодж шӧрӧ паськӧдчӧмӧн, бабушка кияснас малаліс Иванлысь чужӧмсӧ, юрсӧ, морӧссӧ, лолаліс сылы синъясас, кватайтіс киясӧдыс, нямраліс найӧс да пӧрӧдіс став сисьяссӧ.
Сэсся сійӧ сьӧкыда кыпӧдчис кокъяс йылас, ставнас сьӧд, югъялан сьӧд платтьӧа, страшнӧя паськӧдіс синъяссӧ да шуис ньӧжйӧ:
— Мунӧй, ӧкаяннӧйяс!
Ставӧн, дедысь кындзи, петісны кухняысь.
... Цыганӧс дзебисны некодӧн тӧдлытӧг, паметьӧ кольтӧг.
IV
Ме куйла паськыд крӧвать вылын, нёль пӧв тӧблӧма сьӧкыд эшкынӧн, да кывза, кыдз бабушка юрбитӧ енлы, пидзӧсъяс вылас сулалӧмӧн, ӧти кисӧ морӧс бердас топӧдӧмӧн, мӧднас тэрмасьтӧг да шочиника крестасьӧмӧн.
Ывла вылын лыйлӧ пашляк; тӧлысьлӧн турунвиж рӧма югӧр видзӧдӧ узора — йизьӧм — ӧшинь стеклӧяс пыр, ыджыд ныра мелі чужӧмсӧ бура югдӧдӧмӧн да сьӧд синъяссӧ фосфорическӧй биӧн ӧзтӧмӧн.
Шӧвк чышъян, бабушкалысь юрсисӧ вевттьӧмӧн, дзирдалӧ, быттьӧ дорӧма; сьӧд платтьӧыс вӧрӧ пельпомъяс вылас, джоджӧ вольсасьӧмӧн.
Молитва помалӧм бӧрын, бабушка чӧв ланьтӧмӧн пӧрччысьӧ, паськӧмсӧ ӧккуратнӧя пуктӧ пельӧсса сундук вылӧ да локтӧ вольпась дінӧ, а ме наросьнӧ узьӧм улӧ сетча да быттьӧ чорыда узя.
— Ӧд, ылӧдлан, пӧди, рӧзбойник, он узь?
— ньӧжйӧник шуӧ сійӧ.
— Он, мися, узь, сьӧлӧмшӧр?
Нолтӧ, вай эшкынсӧ!
Водзын лоантор виччысьӧмӧн, ме ог вермы кутны нюмӧс; сэки сійӧ ропкӧдчӧ:
— А-а, сідзкӧ тэ пӧрысь бабушкаыд вылын шуткаяс шутитны мӧвпыштӧмыд!
Эшкынсӧ дорӧдыс босьтӧмӧн, сійӧ сэтшӧм пелька да ёна тракнитӧ сійӧс асланьыс, мый ме чеччыштла сынӧдас да, некымын пӧв бергӧдчӧмӧн, шлёпмуна небыд вольпась пиӧ, а сійӧ сералӧ.
— Мый, кушман пи?
Номйӧс сёйин?
Но мукӧд дырйи сійӧ юрбитӧ зэв дыр, ме збыль унмовся да ог нин кывлы, кыдз сійӧ водӧ.
Кузь молитваяс пыр помалӧны скӧралан, пинясян да косясян лунъяс; кывзыны найӧс зэв интереснӧ; бабушка ставсӧ висьталӧ енлы, быдтор йылысь, мый лоис керкаын; сьӧкыда, ыджыд мылькйӧн сулалӧ пидзӧсъяс вылас да первой шӧпкӧ гӧгӧрвотӧма, тэрыба, а сэсся сука ропкӧ:
— Тэ, господи, ачыд тӧдан, — быдӧнлы окота, мый бурджык.
Микайлӧ ыджыдджык, сылы эськӧ карас колӧ кольччыны, ю сайӧ мунны ӧбиднӧ сылы, и местаыс сэні выль — тӧдмавтӧм: мый лоас — он тӧд.
А бать, — сійӧ Яковӧс ёнджыка радейтӧ.
Али сійӧ бур — не ӧткодя челядьӧс радейтны?
Асныра старикным, — тэ эськӧ, господи, мывкыдмӧдін сійӧс.
Дзирдалан гырысь синъяснас пемыд ӧбразъяс вылӧ видзӧдӧмӧн, сійӧ сӧветуйтӧ аслас енлы:
— Вайӧд тэ, господи, бур вӧт сылы, медым гӧгӧрвоис сійӧ, кыдзи колӧ челядьсӧ юкны.
Крестасьӧ, копрасьӧ муӧ, ыджыд плешнас джодж бердӧ клёнӧдӧмӧн, да бара веськӧдчӧмӧн, сёрнитӧ внушительнӧя:
Варваралы эськӧ мед нюммунін кутшӧмкӧ радлунӧн!
Мыйӧн сійӧ тэнӧ скӧрмӧдіс, мыйӧн мукӧдсьыс грекаджык?
Мый тайӧ: том, здоров нывбаба, а шогын олӧ.
И казьтышт, господьӧй, Григорейӧс, — синъясыс сылӧн пыр слабджык.
Синтӧммас, — корны петас, абу лӧсьыд!
Став вынсӧ сійӧ дед вылӧ видзис, а дед ӧмӧй отсалас...
О, господи, господи...
Сійӧ дыр чӧв олӧ, юрсӧ да кияссӧ покорнӧя лэдзӧмӧн, быттьӧ чорыда онмовсис, кынмис.
— Мый нӧшта?
— гораа казьтылӧ сійӧ, синкымъяссӧ чукыртӧмӧн.
— Спасит, помилуйт став православнӧйясӧс; менӧ, йӧй ӧкаяннӧйӧс, прӧстит, — тэ тӧдан: ог лёкалӧмла грешит, а йӧй мывкыд вӧсна.
И, ыджыда ышловзьӧмӧн, сійӧ висьталӧ меліа, сьӧлӧм бурмӧмӧн:
— Ставсӧ тэ, рӧдимӧй, тӧдан, ставыс тэныд, батюшка, тӧдса.
Меным зэв сьӧлӧм вылӧ воліс бабушкалӧн енмыс, коді сылы сэтшӧм матыса, и ме унаысь корлі сійӧс:
— Висьтав ен йывсьыд!
Сійӧ висьтавліс сы йылысь аслыс ногӧн: зэв лӧня, кывъяссӧ тешкодя нюжйӧдлӧмӧн, синъяссӧ тупкӧмӧн да непременнӧ пуксӧн; кыпӧдчыштлас, пуксяс, плавгас куш юр вылас чышъян да панас дыр кежлӧ, кытчӧдз он унмовсьы:
— Пукалӧ господь мыльк вылын, райскӧй луг шӧрын, лӧз яхонт из престол вылын, эзысь нинпуяс улын, а сійӧ нинпуясыс дзоридзалӧны во гӧгӧр чӧж; оз овлы райын ни тӧв, ни ар, и дзоридзьяс некор оз нярзьыны, сідзи и дзоридзалӧны мудзлытӧг божйӧй угодникъяслы радуйтчӧм вылӧ.
А господь гӧгӧр лэбалӧны зэв уна ангелъяс, — кыдзи лым усьӧ, али малязіяс бергалӧны, — али быттьӧ еджыд гулюяс лэбалӧны енэжсянь муӧ, да бара енэжӧ и быдторсӧ висьталӧны енлы миян йылысь, йӧз йылысь.
Сэні и тэнад, и менам, и дедыдлӧн, — быдӧнлы ангел сетӧма, енмыд быдӧн вылӧ ӧткодя видзӧдӧ.
Вот тэнад ангелыд господьлы висьталӧ:
Лексей дедыслы кывсӧ петкӧдліс!
А господь и наградитас:
но, мед старикыс нӧйтыштас сійӧс!
И тадзи ставсӧ, став йылысь да ставлы сійӧ сетӧ делӧяс серти, — кодлы шогӧн, кодлы радлунӧн.
И ставыс тайӧ сэтшӧм бур сылӧн, мый ангелъяс гажӧдчӧны, ӧвтӧны бордъяснас да сьылӧны сылы, дугдывтӧг:
<rus>«Слава, тебе, господи, слава тебе!»</rus>
А сійӧ, муса, сӧмын нюмъялӧ налы — ладнӧ пӧ нин!
И ачыс сійӧ нюмъялӧ, юрнас качайтӧмӧн.
— Тэ сійӧс аддзылін?
— Эг аддзыв, а тӧда!
— вочавидзӧ сійӧ думайтӧмӧн.
Ен, рай, ангелъяс йылысь сёрнитігӧн, сійӧ лолі ичӧтӧн да рамӧн, чужӧмыс сылӧн томмыліс, васӧд синъясыс сявкйылісны торъя пӧсь свет.
Ме босьтлывлі киясӧ атласнӧй сьӧкыд кӧсаяссӧ, гартлывлі наӧн ассьым голяӧс да, вӧрзьӧдчывтӧг, сюся кывзі помтӧм, некор дӧзмӧдлытӧм висьтъяс.
— Енмӧс аддзыны мортлы абу сетӧма, — синтӧмман; сӧмын святӧйяс видзӧдӧны сы вылӧ тыр синмӧн.
А вот ангелъястӧ аддзылі ме; найӧ петкӧдчылӧны, кор лолыд сӧстӧм.
Сулала вӧлі вичкоын асъя водз ӧбедня вылын, а вӧлтарас и ветлӧны кыкӧн, ру кодьӧсь, на пыр ставыс тыдалӧ, югыдӧсь, и бордъясыс джоджӧдзыс, прӧшви кодьӧсь, кисейнӧйӧсь.
Ветлӧдлӧны найӧ престол гӧгӧр да отец Ильялы отсалӧны, стариклы: сійӧ кыпӧдас омӧлик кияссӧ, енлы юрбитіг, а найӧ гырддзаяссӧ сылысь кутышталӧны.
Сійӧ зэв пӧрысь вӧлі, синтӧм нин, зурасьліс быдторйӧ да регыд сы бӧрын и эштіс, куліс.
Ме сэки, мыйӧн аддзи найӧс — изми радӧйла, сьӧлӧмӧй йӧктыны кутіс, синваӧй гӧгыльтчӧ, — ок, лӧсьыд вӧлі!
Ой, Лёнька, сьӧлӧмшӧр, лӧсьыд ставыс енлӧн и енэжын, и му вылын, сэтшӧм лӧсьыд...
— А миянлы ӧмӧй лӧсьыд?
Пернапас чӧвтӧмӧн, бабушка вочавидзис:
— Слава пресвятӧй богородицалы, — ставыс бур!
Тайӧ менӧ вӧлі скӧрмӧдӧ: сьӧкыд вӧлі признайтны, мый гортын ставыс бур; меным кажитчис, сэні овсьӧ омӧльджыка и омӧльджыка.
Ӧтчыд, ӧдзӧс дорті Микайлӧ дядь комнатаӧ мунігӧн, ме аддзылі, кыдзи Наталья тьӧтка, ставнас еджыд паськӧма, морӧс бердас кисӧ топӧдӧмӧн, котраліс комната кузя, эз гораа, но страшнӧя горӧдавлӧмӧн:
— Господи, босьт менӧ, нуӧд менӧ...
Молитваыс сылӧн меным вӧлі гӧгӧрвоана и ме гӧгӧрволі Григорейӧс, кор сійӧ броткӧдчис:
— Синтӧмма, корны пета, и то бурджык лоас...
Мем вӧлі окота, медым сійӧ регыдджык синтӧммис, — ме вӧзйыси эськӧ сійӧс новлӧдлысьӧ, и ветлӧдлім эськӧ ми мир кузя ӧтлаын.
Ме висьтавлі нин сылы та йылысь; мастер тошкас сералігтыр, вочавидзис:
— Вот и ладнӧ, и мунам!
А ме кута висьтавлыны карын: тайӧ со Василей Каширинлӧн, цеховӧй старшиналӧн, внук, нывсяньыс!
Лӧсьыд лоас...
Не ӧтчыд ме аддзылі Наталья тьӧтка тыртӧм синъяс улысь лӧз пыкӧсъяс, сійӧ виж чужӧм вылын пыктӧм паръяс.
Ме юалі бабушкалысь:
— Дядь сійӧс нӧйтӧ?
Ышлолаліг, сійӧ вочавидзліс:
— Нӧйтӧ гусьӧник, анафема проклятӧй!
Дедыд оз тшӧкты нӧйтны сійӧс, сэк сійӧ войяснас нӧйтӧ.
Лёк сійӧ, а мӧдыс — кисель...
И висьталӧ вочасӧн кыптӧмӧн:
— Век жӧ ӧні оз нин сідз нӧйтны, кыдзи нӧйтлывлісны!
Но, пиньясад кучкас, пеляд, кӧсаӧдыд здук мында нетшкыштас, а ӧд, важӧн часъясӧн нӧйтлывлісны!
Менӧ дедыд ӧтчыд нӧйтліс ыджыдлун медводдза лунӧ ӧбеднясянь рытӧдзыс.
Нӧйтыштас — мудзас, а шойччыштӧм бӧрас — бара.
И вӧжжиӧн, и быд ногыс.
— Мыйысь?
— Ог нин помнит.
А мӧдысь менӧ сійӧ нӧйтіс джынвыйӧ кулӧм выйӧдз да вит сутки сёйны эз сетлы, — ӧдва бурді сэки.
А то нӧшта...
Тайӧ шензьӧдіс менӧ ёнасьыс ёна: бабушка вӧлі дед серти кык ыжда, и эз эскыссьы, мый дед вермас венны сійӧс.
— Сійӧ ӧмӧй тэысь ёнджык?
— Абу ёнджык, а ыджыдджык!
Сыысь кындзи, — верӧс!
Ме вӧсна сійӧ ен водзын кывкутӧ, а меным шуӧма терпитны...
Интереснӧ да лӧсьыд вӧлі видзӧдны, кыдзи сійӧ чышкывліс ӧбразъяс вылысь бус, весавліс ризіяс; ӧбразъяс вӧліны озырӧсь, жемчугъясаӧсь, венокъясас эзысь да цветнӧй изъяс пытшкын; сійӧ босьтліс пельк кияснас ӧбраз, нюмъялӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ да висьталіс меліа:
— Ӧд кутшӧм муса ликыс!..
Пернапас чӧвтӧмӧн, окаліс.
— Бусӧссьӧмыд, сьӧдасьӧмыд, — ак тэ, мать всепомощнӧй, ньӧтчыд бырлытӧм радлун!
Видзӧд, Лёня, сьӧлӧмшӧр, гижӧма кутшӧм вӧсниа, фигураясыс ставыс посньыдикӧсь, а быдӧн торйӧн сулалӧ.
Шусьӧ тайӧ «Даскык празник», шӧрас кӧ божъя матер Федоровская, бурсьыс бур.
А тайӧ со — <rus>«Не рыдай мене, мати, зряще во гробе»</rus>...
Мукӧд дырйи меным кажитчӧ, мый сійӧ сэтшӧм жӧ сьӧлӧмсяньыс да серьёзнӧя ворсӧ ӧбразъяснас, кыдзи вежӧрсьыс вошӧм Катерина чойыс — аканьясӧн.
Сійӧ абу этшаысь аддзывлӧма чӧртъясӧс, унаӧс и ӧткаясӧс.
— Муна кыдзкӧ ыджыдвидз дырйи, войын, Рудольф керка дінті; войыс тӧлыся, еджыд, друг аддза: керка вылас, труба дорас верзьӧмӧн пукалӧ сьӧд, копыртӧма сюра юрсӧ труба весьтас да дукалӧ, прыськайтӧ, ыджыд, гӧна.
Дукалӧ да бӧжнас керка вевт кузяыс и новлӧдлӧ, шаркйӧ.
Ме пернапасалі сійӧс:
«<rus>да воскреснет бог и расточатся врази его</rus>» — шуала.
Сэн сійӧ чилӧстіс ньӧжйӧник да патурликсьӧмӧн исковтіс керка вевтсяньыс йӧрас, — пышйис!
Тыдалӧ, Рудольфъяс уллюнъяӧс пуисны сійӧ луннас, сійӧ и дукаліс, радуйтчӧмӧн...
Ме серала, ас водзӧ вайӧдӧмӧн, кыдзи чӧрт лэбзьӧ патурликӧн керка вывсянь, и бабушка сідз жӧ сералӧ, висьталӧмӧн:
— Зэв найӧ радейтӧны ышмӧмтӧ, дзик быттьӧ посни челядь!
Со ӧтчыд ме песласи пывсянын, и воис кадыс войшӧрӧдз; друг пач ӧдзӧсыс кыдз чеччыштас!
И киссисны найӧ сэтысь, ӧтик мӧдысь ичӧтджык, гӧрдӧсь, турунвижӧсь, тӧрӧкан кодь сьӧдӧсь.
Ме — ӧдзӧслань, — туйыс абу; сибді бесъяс пӧвсӧ, став пывсянсӧ тыртісны найӧ, бергӧдчыны оз позь, кок улӧ сюйсьӧны, нетшкӧны, сідз топӧдісны, мый и юрбитны ог вермы!
Гӧнаӧсь, небыдӧсь, пӧсьӧсь, быттьӧ каньпиян, сӧмын бӧр кокъяс йылас ставыс; бергалӧны, ышмӧны, шыр кодь пиньяснас жерйӧдлӧны, синъясыс турунвижӧсь, сюръясыс муртса петыштӧмаӧсь, йӧгъясӧн чурвидзӧны, бӧжъясыс порсьлӧн кодьӧсь, — ок тэ, батюшки!
Садь вӧд быри!
А кыдз палялі, — сиськӧй муртса ӧзйӧ, ворйӧй кӧдзалӧма, песлалӧм кӧлуйӧс джоджас шыбытӧма.
Ак ті, мӧвпала, мед пӧльыштас тіянӧс гӧраӧн!
Синъясӧс куньӧм бӧрын, ме аддза, кыдз пывсян пач вомысь, сійӧ руд изъяс костысь сук шорӧн киссьӧны гӧна, рӧмасян тваръяс, тыртӧны дзоляник пывсянсӧ, пӧлялӧны сись вылӧ, ышмӧм пырысь мыччӧдлӧны розӧвӧй кывъяссӧ.
Тайӧ сідз жӧ тешкодь, но и шуштӧм.
Бабушка, юрнас качайтӧмӧн, здук мында чӧв олӧ и друг бара быттьӧ ӧзъяс ставнас.
— А то проклятӧйясӧс аддзылі ме; тайӧ сідз жӧ войын, тӧлын, турӧб вӧлі.
Муна ме Дюков лог вомӧн, кӧні, помнитан, висьтавлі, Яков да Микайлӧ тэнсьыд батьтӧ прудса прӧрубын вӧйтны кӧсйылісны?
Но, вот, муна; сӧмын патурликси трӧпа кузяыс увлань, пыдӧсас, кыдзи икнитас лог кузяыс!
Видзӧда, а ме вылӧ куим воронӧй тӧвзьӧ, и гӧрд колпака сэтшӧм кыз чӧрт майӧгӧн чурвидзӧ, веськӧдлӧ воронӧйясӧн, кӧзла вылас сувтӧма, кияссӧ нюжӧдӧма, кутӧ дорӧм чепъясысь вӧчӧм вӧжжи.
А логйӧдыс туйыс эз вӧв, и тӧвзьӧ тройкаыс веськыда прудъяс, лым кымӧрӧн вевттьысьӧма.
И пукалӧны доддяс сідз жӧ ставныс чӧртъяс; шутлялӧны, горзӧны, колпакъяснас ӧвтчӧмӧн, — да сідзинассӧ сизим тройка скачитіс, быттьӧ пӧжарнӧйяс, и став вӧвъясыс воронӧйӧсь, и ставныс найӧ — йӧз, кодъясӧс проклянитӧма мамъяснас-батьяснас; сэтшӧм йӧзыс чӧртъяслы теш вылӧ мунӧны, а чӧртъяс на вылын ветлӧны, гӧняйтӧдлӧны найӧс войясын асланыс разнӧй празникъяс вылӧ.
Тайӧ ме, тыдалӧ, бесовскӧй свадьба аддзылі...
Не эскыны бабушкалы оз позь, — сійӧ висьталӧ сэтшӧм прӧстӧя, убедительнӧя.
Но торйӧн бура сійӧ висьтавліс стихъяс сы йылысь, кыдзи богородица ветлӧдлӧма земнӧй мукаясті, кыдзи сійӧ тшӧктӧма рӧзбойница «князь-барыня» Енгалычеваӧс не нӧйтны, не грабитны роч йӧзӧс; Ӧльӧксей, божей морт йылысь, Иван-воин йылысь стихъяс; премудрӧй Василиса йылысь, Поп-Козёл да божей крестник йылысь мойдъяс; страшнӧй быльяс Марфа Посадница йылысь, Баба Устя йылысь, рӧзбойникъяс атаман йылысь, египетскӧй грешница Мария йылысь, рӧзбойник мам шогъяс йылысь; мойдъяс, быльяс да стихъяс сійӧ тӧдіс лыдтӧм-тшӧттӧм уна.
Ни йӧзысь, ни дедысь, ни чӧртъясысь, ни мукӧд пӧлӧс нечистӧй силаысь повтӧг, сійӧ вывті ёна повліс сьӧд тӧрӧканъясысь, найӧс весиг ассяньыс ылысянь чувствуйтӧмӧн.
Вӧвлі, садьмӧдас менӧ войнас да вашкӧдӧ:
— Ӧлёша, мусаӧй, тӧрӧкан кайӧ, лязӧд, Христа ради!
Унзіля, ме ӧзтывлі сись да уявлі джодж кузя врагӧс корсьӧмӧн; сійӧ эз пыр да век удайтчывлы мем.
— Некытӧн абу, — шулывлі ме, а сійӧ, вӧрзьӧдчытӧг куйлӧмӧн, юр вывтіыс эшкынӧн шебрасьӧмӧн, муртса кылӧ корӧ:
— Ой, эм!
Но, корсьышт, кора тэнӧ!
Сэн тайӧ, ме тӧда нин...
Сійӧ некор эз ылавлы, — ме аддзывлі тӧрӧканӧс кытыськӧ крӧватьсянь ылысь.
— Виин?
Но слава богу!
А тэныд аттьӧ...
И, юрвывсьыс эшкынсӧ шыбытӧм бӧрын, кокньыдика ышлолаліс, нюмъялӧмӧн.
Ме кӧ эг аддзывлы тӧрӧканӧс, сійӧ эз вермыв унмовсьыны; ме чувствуйтлі, кыдз тіралӧ сылӧн тушаыс войся лӧньын быд ичӧтик кышнитӧмысь, и кывлі, мый сійӧ, ловшысӧ кутӧмӧн, шӧпкӧ:
— Порог дорын сійӧ...
Сундук улӧ пырис...
— Мыйла тэ полан тӧрӧканъяссьыс?
Сійӧ резоннӧя вочавидзліс:
— А абу гӧгӧрвоана меным, мый вылӧ найӧ?
Кыскасьӧны и кыскасьӧны, сьӧдӧсь.
Господь быд тварлы ассьыс удж сетӧма: мокрица петкӧдлӧ, мый керкаын ва руа; лудік — сідзкӧ, стенъяс няйтӧсь: той усьласьӧ — нездоров лоас морт, — ставыс гӧгӧрвоана!
А тайӧс, — код тӧдас, кутшӧм на пытшкын вын олӧ, мый вылӧ найӧ ыстыссьӧны?
Ӧтчыд, кор сійӧ сулаліс пидзӧсъяс вылас, сьӧлӧмсяньыс енкӧд сёрнитіг, дед, комнатаӧ ӧдзӧс ван восьтӧмӧн, сибдӧм гӧлӧсӧн шуис:
— Но, мам, видліс миянӧс енмыд, — сотчам!
— Да мый тэ!
— горӧдіс бабушка джоджысь ӧдӧбтӧмӧн, да кыкнаныс, сьӧкыда зымӧдӧмӧн, уськӧдчисны ыджыд параднӧй комната пемыдӧ.
— Евгенья, босьтав ӧбразъястӧ!
Наталья, пасьтӧд челядьтӧ!
— ён гӧлӧсӧн стрӧга командуйтіс бабушка, а дед ньӧжйӧник омляліс:
— И-и-ы...
Ме котӧрӧн петі кухняӧ; дворланьӧ бана ӧшинь дзирдаліс, быттьӧ зарниа; джодж кузя визувтісны исковтісны виж чутъяс; кӧмтӧм Яков дядь, сапӧгсӧ кӧмаліг, чеччаліс на вылын, быттьӧ сылысь пӧдӧшвасӧ сотӧ, да горзіс:
— Тайӧ Мишка ӧзтіс, ӧзтіс да муніс, ага!
— Ланьт, пон, — шуис бабушка, да ӧдзӧслань сійӧс тойыштіс сідз, мый сійӧ муртса эз усь.
Стеклӧяс вывса гыӧр пыр вӧлі тыдалӧ, кыдзи сотчӧ мастерскӧй вевт, а сійӧ восьса ӧдзӧс сайын гартчӧ кудриа би.
Лӧнь войын сылӧн гӧрд рӧмъясыс рӧмалісны тшынтӧг; сӧмын зэв вылын на весьтын вӧрис сьӧдоват кымӧр, млечнӧй туйлысь эзысь визь аддзыны мешайттӧг.
Кельыда югъяліс лым, и стрӧйба стенъяс дрӧжжитісны, качайтчисны, быттьӧкӧ дворса жар пельӧсӧ зільӧмӧн, кӧні гажаа ворсіс би, мастерскӧй стенысь паськыд щельяс гӧрдӧн ойдӧдӧмӧн, на пытшкысь калитӧм чукля кӧрттувъясӧн мыччасьӧмӧн.
Кос вевтса сьӧд тьӧсъяс кузя, ӧдйӧ сійӧс гантайтӧмӧн, гартчисны зарни, гӧрд лентаяс; на пӧвсын чурвидзис да пуркйис тшынӧн гончарнӧй вӧсни труба; лӧня трачкӧдчӧм, шӧвклӧн шаракылӧм нӧйтчис ӧшинь стеклӧясӧ, биыс пыр паськаліс; мастерскӧй, кодӧс босьтӧма сыӧн, лои вичкоса иконостас кодь да венны вермытӧг кыскис ас дорас матӧджык.
Юр вылӧ сьӧкыд пасьпинджак плавгӧмӧн, кокъясӧс кутшӧмкӧ сапӧгъясӧ сюйӧмӧн, ме петі посводзӧ, кильчӧ вылӧ да, яръюгыда ворсысь биӧн синтӧммӧм, дед, Григорей, дядь горзӧмъясысь, пӧжар трачкӧдчӧмысь пельтӧммӧм, бабушка поведениеысь повзьӧмӧн шемӧсми: юр вылас тыртӧм мешӧк плавгӧмӧн, попонаӧн гартчӧмӧн, бабушка котӧртіс веськыда биас да пырис сэтчӧ, горӧдіг:
— Купорос, дуракъяс!
Взорвитас купороссӧ...
— Григорей, кут сійӧс!
— омляліс дед.
— Ой, воши...
Но бабушка бӧр нин петіс, ставнас тшыналӧмӧн, юрнас довкйӧдлӧмӧн, копыртчӧмӧн, нюжӧдӧм киясас ведра тӧриг бутылкаын купороснӧй вый нуӧмӧн.
— Бать, вӧвтӧ петкӧд!
— киргӧмӧн, кызігтыр, горзіс сійӧ.
— Босьтӧй пельпом вылысь, — сотча, али он аддзӧ?
Григорей нетшыштіс сійӧ пельпомъяс вылысь трунжитысь попонасӧ да, шӧри чегъясьӧмӧн, кутіс, шыблавны зырйӧн мастерскӧй ӧдзӧсӧ гырысь лым комӧкъяс; дядь сы гӧгӧр чеччаліс киясас черӧн; дед котраліс бабушка гӧгӧр, сылы лымйӧн шыблалӧмӧн; бабушка бутылкасӧ сюйис тола пиӧ, уськӧдчис вороталань, восьтіс сійӧс да, котӧртысь йӧзлы копрасьӧмӧн, шуаліс:
— Амбарсӧ, суседъяс, видзӧй!
Вуджас биыс амбар вылӧ, сарайӧ, — миян ставыс кушӧдз сотчас, и тіянӧ кутчысяс!
Кералӧй вевтсӧ, турунсӧ — садйӧ!
Григорей, вылісяньыс шыблав, мый тэ му вылас коялан!
Яков, эн жӧдз, сет йӧзыслы черъяс, зыръяс!
Батюшкаяс-суседъяс, босьтсьӧй дружнӧйджыка, ен миянлы отсалас.
Сійӧ вӧлі сэтшӧм жӧ интереснӧй, кутшӧм и пӧжарыс; биӧн югдӧдӧм, коді быттьӧ кыйис сійӧс, сьӧдӧс, сійӧ шыбласис двор кузя, быдлаӧ вевъялӧмӧн, быдӧнлы индалӧмӧн, ставсӧ аддзӧмӧн.
Дворӧ рискӧбтіс Шарап, бӧр кокъяс вылас ӧдӧбталӧмӧн, дедӧс шыблалӧмӧн; би кучкис сійӧ ыджыд синъясӧ, найӧ гӧрда дзирдыштісны; вӧв корскайтны кутіс, табанитчис водз кокъяснас; дед поводсӧ лэдзис кияссьыс да чеччыштіс бокӧ, горӧдӧмӧн:
— Мам, кут!
Бабушка шыбытчис ӧдӧбтысь вӧв кокъяс улӧ, сувтіс сы водзын кияссӧ шевгӧдӧмӧн; вӧв нораа гӧрӧгтіс, нюжӧдчис сылань, би вылӧ кӧсӧя видзӧдӧмӧн.
— А тэ эн пов!
— басӧн шуис бабушка, сійӧс шошаӧдыс лапйӧдлӧмӧн да поводсӧ босьтӧмӧн.
— Али ме тэнӧ эновта тайӧ стракас?
Ок, тэ, шырпи...
Шырпи, коді куим пӧв ыджыдджык бабушкаысь, кывзысьӧмӧн муніс сы бӧрся вороталань да прыськайтіс, сылысь гӧрд чужӧмсӧ видзӧдӧмӧн.
Нянька Евгенья петкӧдіс гартлӧм, пыдысянь ымзысь челядьӧс да горӧдіс:
— Василий Васильич, Лексейыд абу...
— Мун, мун!
— вочавидзис дед, кинас ӧвтіг, а ме дзебси кильчӧ пос улӧ, медым нянька эз нуӧд и менӧ.
Мастерскӧй вевт киссис нин; чурвидзисны енэжлань стрӧпилӧяслӧн вӧсни потшъяс, тшынӧн пӧлясьӧмӧн, зарни шомӧн дзирдалӧмӧн; струба пытшкын лӧвтӧмӧн да трачкӧдчӧмӧн взрывайтчисны турунвиж лӧз, гӧрд бурысьяс, биыс кольтаясӧн шыбласис дворӧ, йӧз вылӧ, кодъяс жуисны ыджыд бипур водзын, сэтчӧ зыръясӧн лым шыблалӧмӧн.
Би пытшкас скӧра пуисны пӧртъяс, сук кымӧрӧн кыпӧдчис ру да тшын, аслыс пӧлӧс дукъяс ветлісны двор кузя, синъясысь петкӧдісны синва, ме петі кильчӧ улысь да веськалі бабушкалы кокъяс улас.
— Вешйы!
— горӧдіс сійӧ.
— Лязӧдасны, мун...
Дворӧ пырис сорса ыргӧн шапкаа верзьӧма.
Рыжӧй вӧлыс резіс быгйӧн, а сійӧ, плетя кисӧ вылӧ лэптӧмӧн, горзіс, грӧзитӧмӧн:
— Кежӧй!
Гажаа да тэрыба зильӧдчисны кӧлӧкӧльчикъяс, ставыс вӧлі праздничнӧй мича.
Бабушка йӧткыштіс менӧ кильчӧ вылӧ.
— Ме кодлы шуа?
Вешйы!
Оз вӧлі позь кывзыны сійӧс тайӧ часнас.
Ме пыри кухняӧ, бара ляскыси ӧшинь стеклӧ бердӧ, но сьӧд йӧз чукӧр сайсянь эз нин тыдав биыс, — сӧмын ыргӧн шлёмъяс дзирдалӧны тӧвся сьӧд шапкаяс да картузъяс пӧвсын.
Бисӧ регыдӧн личкисны му бердӧ, киськалісны, талялісны, полиция вӧтлаліс йӧзсӧ, и кухняӧ пырис бабушка.
— Тайӧ коді!
Тэ-э?
Он узь, полан?
Эн пов, ставыс нин помасис...
Пуксис мекӧд орччӧн да чӧвланьтіс, катласьӧмӧн.
Вӧлі лӧсьыд, мый бара пуксис лӧнь вой, пемыд: но и биыс вӧлі жаль.
Пырис дед, сувтіс порог дорӧ да юаліс:
— Мам?
— Ой?
— Сотчин?
— Нинӧм.
Сійӧ ӧзтіс сернӧй изтӧг, ассьыс саӧн мавтӧм хорёк чужӧмсӧ лӧз биӧн югдӧдӧмӧн, аддзис пызан вылысь сись да, тэрмасьтӧг, пуксис бабушкакӧд орччӧн.
— Мыссин мед эськӧ, — шуис сійӧ, коді сідз жӧ ставнас саӧн мавтчӧма да код дінысь ӧвтӧ синсӧ сёян тшынӧн.
Дед ышловзис:
— Милӧсьта енмыд тэӧдз овлӧ, ыджыд мывкыд тэныд сетӧ...
И, сійӧс пельпомӧдыс малыштӧмӧн, содтіс, пиньяссӧ жергӧдӧмӧн:
— Дженьыд кад кежлӧ, час кежлӧ, а сетӧ!..
Бабушка сідз жӧ нюммуніс, кӧсйис мыйкӧ шуны, но дед зумыштчис.
— Григорейӧс рӧщӧтайтны колӧ, — тайӧ сійӧ эз бура видзӧд!
Уджавсис сылӧн, овсис!
Кильчӧ вылын Яшка пукалӧ, бӧрдӧ дуракыд...
Мунін эськӧ мед тэ сы дінӧ...
Сійӧ чеччис да муніс, кисӧ чужӧм водзас кутӧмӧн, чуньяс вылас пӧлялӧмӧн, а дед ме вылӧ видзӧдтӧг, ньӧжйӧник юаліс:
— Став пӧжарсӧ аддзылін, первойсяньыс?
Бабушкаыд кыдз, а?
Старука ӧд...
Нӧйтӧма, чегъясьӧма...
Сійӧ жӧ!
Эх, ті-и...
Копыртчис да дыр чӧв оліс, сэсся сувтіс да, сись вылысь чуньяснас нагарсӧ босьтӧмӧн, бара юаліс:
— Полін тэ?
— Эг.
— И нинӧм повныс...
Пельпомъяс вывсьыс дӧрӧмсӧ скӧра нетшыштӧмӧн, сійӧ муніс пельӧсӧ, мыссяндоз дінӧ, да сэн, пемыдас, кокнас тапнитӧм бӧрын, гораа шуис:
— Пӧжар — йӧйталӧм!
Пӧжарысь площадь вылын плетьӧн колӧ нӧйтны сотчысьсӧ; сійӧ — дурак, а то — гусясьысь!
Со кыдз колӧ вӧчны, и оз лоны пӧжаръяс...
Мун узь.
Мый пукалан?
Ме муні, но узьны тайӧ войсӧ эз удайтчы: сӧмын на воді вольпась вылӧ — менӧ швыркнитіс сэтысь не морт нога омлялӧм; ме бара уськӧдчи кухняӧ; кухня шӧрын сулаліс дед дӧрӧмтӧм, киас сиськӧн; сиськыс дзӧрис, дед шаркйӧдліс кокъяснас джодж кузя да, места вывсьыс вешйытӧг, киргис:
— Мам, Яков, мый тайӧ?
Ме чеччыштӧмӧн кайи паччӧр вылӧ, йӧршитчи пельӧсӧ, а керкаын бара заводитчис жуӧм, кыдзи пӧжар вылын; гыясӧн нӧйтчис пӧтӧлӧкӧ да стенъясӧ ӧтсяма, пыр гораджык дӧзмӧдан омлялӧм.
Дикмӧмӧн котралісны дед да дядь, горзіс бабушка, найӧс кытчӧкӧ вӧтлӧмӧн;
Григорей гымӧдчис песъясӧн, найӧс пачӧ сюялӧмӧн, чугунӧ кисьталіс ва да ветлӧдліс кухняын, юрнас качайтӧмӧн, быттьӧ астраханскӧй верблюд.
— Да тэ ломты первой пачтӧ!
— командуйтіс бабушка.
Сійӧ уськӧдчис сартасла, веськаліс менам кокӧ да повзьӧмӧн горӧдіс:
— Код сэн?
Фу, повзьӧдін...
Быдлаын тэ, кӧні оз ков...
— Мый тайӧ вӧчсьӧ?
— Наталья тьӧт чужтӧ, — веськодь пырысь шуис сійӧ, джоджӧ чеччыштӧм бӧрын.
Мем тӧдӧуси, мый менам мам эз горзыв тадз, кор рӧдитліс.
Пачӧ чугунъяс сюйӧм бӧрын, Григорей кайис ме дінӧ паччӧр вылӧ да, зепсьыс сёй трубка кыскӧм бӧрын, петкӧдліс меным сійӧс.
— Куритчыны заводитча, синъяс вӧсна!
Бабушкаыд сӧветуйтӧ: чушкы, а ме лыддя — бурджык куритны...
Сійӧ пукаліс паччӧр дорыш вылын, кокъяссӧ тоньгӧдӧмӧн, улӧ, гӧль сиська би вылӧ видзӧдӧмӧн: сылӧн чужӧмыс да пельыс вӧлі мавтӧма саӧн, дӧрӧмыс бокӧдыс косясьӧма, ме аддзи сылысь ордлыяссӧ, кодъяс асык кодь паськыдӧсь.
Ӧчкиыслӧн ӧтик стеклӧыс вӧлі жугалӧма, пӧшти стеклӧ джынйыс петӧма кытшсьыс, и розяс видзӧдіс гӧрд син, кӧтасьӧм, быттьӧ рана.
Листа табакӧн трубкасӧ тыртіг, сійӧ кывзысис кага вайысь ойзӧм шыясӧ да борӧдчис тӧлктӧг, код мортӧс тӧдвылӧ уськӧдӧмӧн:
— Бабушкаыд сотчис сьӧтаки.
Кыдзи сійӧ терпитны кутас?
Видзӧд, кыдз ойзӧ тьӧткаыд!
Вунӧдісны сы йылысь; кылан, дзик пӧжар заводитчӧмсяньыс на пессьыны кутіс — повзьӧмысла...
Со сійӧ, кутшӧм сьӧкыд морттӧ чужтыны, а бабаясӧс оз уважайтны, мамъясӧс, мӧд ног кӧ...
abu
Ме вугралі да садьмывлі шуксьӧмысь, ӧдзӧсъяс клопӧдчӧмысь, код Микайлӧ дядь горзӧмысь; пельясӧ писькӧдчисны тешкодь кывъяс:
— Царскӧй ӧдзӧсъяс восьтыны колӧ...
— Сетӧй сылы ром сора лампаднӧй маслӧ да са: стӧкан джын ром да сёян пань са...
Микайлӧ дядь дугдывтӧг корис:
— Лэдзӧй менӧ видзӧдлыны...
Сійӧ пукаліс джоджын, кокъяссӧ паськӧдӧмӧн, да сьӧлаліс ас водзас, кипыдӧсъяснас джоджӧ шлёпайтігтыр.
Паччӧрын лои терпитны позьтӧм жар, ме лэччи, но, кор вои дядь весьтӧ сійӧ кутіс менӧ кокӧд, тракнитіс и ме уси, балябӧжӧн швачкысьӧмӧн.
— Дурак, — шуи ме сылы.
Сійӧ чеччыштіс кокъяс йылас, бара кватитіс менӧ да равӧстіс меӧн ӧвтыштчӧмӧн:
— Пасьварта пач бердас...
Садьми ме параднӧй комнатаса пельӧсын, ӧбразъяс улын, дед пидзӧсъяс вылын: пӧтӧлӧкӧ видзӧдӧмӧн, сійӧ качайтіс менӧ да шуаліс ньӧжйӧник:
— Правдайтчӧмыд жӧ миянлы абу, некодлы...
Сійӧ юр весьтын яръюгыда ӧзйис лампада, пызан вылын, комната шӧрын, — сись, а ӧшиньӧ видзӧдіс тӧвся гудыр асыв.
Дед юаліс ме дінӧ копыртчӧмӧн:
— Кыті висьӧ?
Гӧгӧр висис; юрӧй менам вӧлі кӧтасьӧма, тушаӧй сьӧкыд, но эз вӧв окота висьтавны сы йылысь, — ставыс гӧгӧр вӧлі сэтшӧм тешкодь: пӧшти комнатаса став стулъяс вылын пукалісны бокӧвӧй йӧз — лиловӧй паськӧма священник, ӧчкиа да военнӧй паськӧма дзор старик да нӧшта унаӧн; ставӧн найӧ пукалісны вӧрзьӧдчывтӧг, быттьӧ мыръяс, виччысьӧмын кынмӧмӧн, да кывзісны кытӧнкӧ матын валысь булькӧдчӧм.
Ӧдзӧс кӧсяк дорын сулаліс Яков дядь, нюжӧдчӧмӧн, мышкас кияссӧ дзебӧмӧн.
Дед шуис сылы:
— На, нуӧд тайӧс узьны...
Дядь корис менӧ чуньнас да муніс кок чуньяс йылас бабушка комната ӧдзӧслань, а кор ме кайи крӧвать вылӧ, сійӧ вашнитіс:
— Кулі Наталья тьӧткаыд...
Тайӧ эз шензьӧд менӧ, — сійӧ важӧн нин оліс казявтӧмӧн, кухняӧ, пызан дорӧ петавтӧг.
— А кӧні бабушка?
— Эстӧн, — вочавидзис дядь, кинас шеныштӧмӧн да муніс век сідз жӧ кӧмтӧм кок чуньяс йылас.
Ме куйлі крӧвать вылын, гӧгӧр видзӧдӧмӧн.
Ӧшинь стеклӧяс бердӧ топӧдчисны кутшӧмкӧ гӧна, дзор, синтӧм чужӧмъяс; пельӧсын сундук весьтын, ӧшалӧ бабушкалӧн платтьӧыс, — тайӧс ме тӧді, — но ӧні кажитчис, мый сэтчӧ дзебсьӧма кодкӧ ловъя да виччысьӧ.
Юрӧс юрлӧс улӧ дзебӧмӧн, ме видзӧді ӧти синмӧн ӧдзӧс вылӧ; окота вӧлі чеччыштны вольпась вылысь да пышйыны.
Вӧлі жар, пӧдтіс сук, сьӧкыд дук, казьтылӧмӧн, кыдзи кулі Цыган да джодж кузя визувтісны вир шоръяс; юрын либӧ сьӧлӧмын быдмис кутшӧмкӧ пыкӧс; ставыс, мый ме аддзылі тайӧ керкаас, кыссис ме пыр, кыдз тӧвся обоз улич вывті, да личкис, бырӧдіс...
Зэв ньӧжйӧник воссис ӧдзӧс, комнатаӧ пырис бабушка, пӧдлыштіс ӧдзӧссӧ пельпомнас, слӧнитчис сы бердӧ мышнас да, куслытӧм лампадкаса лӧз билань кияссӧ нюжӧдӧмӧн, ньӧжйӧн, челядь моз нора, шуис:
— Киясӧй менам, киясӧй доймӧны...
V
Тулыс кежлӧ дядьяс юксисны;
Яков кольччис карӧ, Микайлӧ муніс ю сайӧ, а дед ньӧбис Полевӧй улич вылысь ыджыд интереснӧй керка, кӧні вӧлі улысса каменнӧй судтаас кабак, чардакас дзоляник гажа комната да йӧрас сад, коді лэччис куш бадь ньӧръясӧн щӧтясьӧм сёнӧ.
— Розгаыс!
— шуис дед, гажаа меным мигнитӧмӧн, кор, садсӧ видзӧдіг, ме муні сыкӧд небыд, сылыштӧм туйяс кузя.
— Вот ме тэнӧ регыд грамотаӧ кута велӧдны, сэк найӧ згӧдитчасны...
Став керкаыс вӧлі тырӧма квартирантъясӧн; сӧмын вылыс судтаас дед колис ыджыд комната аслыс да гӧстьясӧс примитӧм вылӧ, а бабушка мекӧд овмӧдчис чардакын.
Сылӧн ӧшиньыс видзӧдіс улич вылӧ, да, ӧшинь пыр мыччысьӧмӧн, позьӧ вӧлі аддзыны, кыдзи рытъясын да празникъяс дырйи кабакысь петӧны кодъюраяс, шатлалӧмӧн мунӧны улич кузя, равзӧны да гылалӧны.
Мукӧд дырйи найӧс шыблавлісны туй вылӧ, быттьӧ мешӧкъясӧс, а найӧ бара жугӧдчисны кабак ӧдзӧсӧ; ӧдзӧсыс клопайтіс, зёлькӧдчис, дзуртіс блокыс, пансьыліс кось, — став тайӧ торъяс вылас вылысянь видзӧдны вӧлі лӧсьыд.
Дед асывсяньыс ветлывліс пияныс мастерскӧйясӧ, налы лӧсьӧдчыны отсаліс; сійӧ бӧр волывліс рытнас, мудз, увтыртӧм, скӧр.
Бабушка страпайтіс, вурсис, луасис град йӧрын да садйын, бергаліс дзонь лун, быттьӧ ыджыд кубарь, кодӧс вӧтлӧны тыдавтӧм плетьӧн, чушкис табак, чорыда несъяліс да висьталіс, ньылӧм чужӧмсӧ чышкиг.
— Видза ов, мир честнӧй, <rus>во веки-веков</rus>!
Но, вот Ӧлёша, сьӧлӧмшӧр, овмӧдчим ми <ns>лӧ-ӧня</ns>!
Слава тэд, царица небеснӧй, сэтшӧм нин бур лои ставыс!
А меным эз кажитчы, мый ми олам лӧня; асывсянь сёр рытӧдз ывлаын и керкаын суматошнӧя котралісны квартирантъяс, дугдывтӧг волывлісны суседкаяс, ставӧн кытчӧкӧ тэрмасисны да, пыр сёрмӧмӧн, окайтісны, ставӧн лӧсьӧдчисны кытчӧкӧ да чуксасисны:
— Ӧкулина Ивановна!
Быдӧнлы ӧткодя меліа нюмъялӧмӧн, быд дінӧ небыда внимательнӧй, Ӧкулина Ивановна певнас сюявліс нырас табак, ӧккуратнӧя чышкыліс нырсӧ да чуньсӧ клетчатӧй гӧрд чышъянӧн да висьтавліс:
— Тойяссьыд, сударыня менам, колӧ тшӧкыдджыка пывсянын мыссьыны, мятнӧй парӧн колӧ пывсьыны; а тойыс кӧ кучик увса, — босьтӧй дзодзӧг гос, сӧстӧмӧс, сёян пань мында, чайнӧй сульӧма, куим войт вескӧй ртуть, гудралӧй тайӧс ставсӧ сизим пӧв блюд вылын фаянсӧвӧй мутӧйӧн дай мавтӧй!
Пу паньӧн али лыӧн кӧ кутанныд гудравны, — ртутьыс вошӧ; ыргӧн, эзысь энӧ пуктӧй, — вреднӧ.
Мукӧд дырйи думайтсьӧмӧн сійӧ сӧветуйтліс:
— Ті, матушка, Печераӧ, Асаф-<ns>химник</ns> дінӧ ветлӧй, — ог куж ме тіянлы вочавидзныс.
Сійӧ служитліс гӧгиньӧн, ладмӧдліс семья кост вензьӧмъяс да пинясьӧмъяс, лечитліс челядьӧс, наиздуч висьтавліс «Богородицалысь вӧт», медым нывбабаяс велӧдісны сійӧс «шуд вылӧ», сетавліс хозяйственнӧй сӧветъяс:
— Ӧгурецыд ачыс висьталас, кор сійӧс солавны кад; сы дінысь кӧ дугдас кывны му да став мукӧд пӧлӧс дук, сэк ті сійӧс и босьтӧй.
Ырӧштӧ колӧ дӧзмӧдны, мед ён вӧлі, скӧрмис; ырӧшыд юмовтӧ оз радейт, сідзкӧ сэтчӧ изюм пуктыштӧй, а то сакар шыбытыштӧй, ведра вылӧ зӧлӧтник.
Вареньетӧ вӧчӧны уна ног; эм дунайскӧй кӧр да гишпанскӧй, а то нӧшта — кавказскӧй...
Ме быдса лун бергалі сы гӧгӧр садйын, йӧрын, ветлывлі суседкаяс ордӧ, кӧн сійӧ часъясӧн юліс чай, быдсяма историяяс висьтавлӧмӧн: ме кыдз быттьӧ вужъяси сы бердӧ да ог помнит, медым сійӧ олан кадас аддзылі мыйкӧ мӧдтор, пуксьылан места аддзывтӧм-мудзлытӧм бур старукаысь кындзи.
Мукӧд дырйи, регыд кад кежлӧ, волывліс кытыськӧ мам; гордӧй, стрӧг, сійӧ став вылас видзӧдіс кӧдзыд руд синъясӧн, быттьӧ тӧвся шонді, да ӧдйӧ вошлі, ас йывсьыс казьтыланторъяс кольтӧг.
Ӧтчыд ме юалі бабушкалысь:
— Тэ — кӧлдунья?
— Но, вот ещӧ мӧвпыштӧма!
— серӧктіс сійӧ да пыр жӧ думайтсьӧмӧн содтіс:
— Кысь нин мем: кӧлдуйтчӧм — сьӧкыд наука.
А ме со и грамотасӧ ог тӧд, — ни аз; дедыд со кутшӧм грамотей, а меным богородица эз сет мывкыдсӧ.
И восьтіс ме водзын аслас олӧмлысь нӧшта кусӧктор:
— Ме, ӧд, сідз жӧ сирӧтаӧн быдми, мамӧй менам бӧбыль вӧвліс, доймӧм морт; нӧшта ныв дырйиыс на сійӧс барин повзьӧдлӧма.
Сійӧ повзьӧмысла войнас шыбытчӧма ӧшинь пыр да боксӧ ассьыс и дойдӧма, пельпомсӧ сідз жӧ дойдӧма, сы вӧсна сылӧн веськыд киыс, медся коланаыс, косьмӧма, а вӧлі, сійӧ, матушкаӧй, знатнӧй прӧшвикыысь.
Но, лои сійӧ баръяслы ковтӧм, и сетісны найӧ сылы вӧльнӧй, — ов пӧ, ачыд кыдз кужан, — а китӧгыд кыдзи олан?
Вот сійӧ и петіс корны, йӧз ордӧ милӧстьла, а сэні йӧзыс озырджыка овлісны, бурджыкӧсь вӧліны, — славнӧй балахонскӧй плӧтникъяс да прӧшвикыысьяс, — ставыс тӧдчана йӧз!
Ветлам, вӧлі, ми сыкӧд, матушкакӧд, тӧвнас-арнас кар кузя, а кыдз Гаврилӧ архангел ӧвтыштас мечнас, тӧвсӧ вӧтлас, тулысыс мусӧ вевттяс, сэк ми ылӧджык, кытчӧ синъяс нуасны.
Муромын вӧвлывлім, и Юровецын, и Волга кузя вывлань, и лӧнь Ока кузя.
Тулыснад да гожӧмнад лӧсьыд му вывтіыд ветлыны, муыс ласков, туруныс бархатнӧй; пресвятӧй богородица дзоридзьясӧн киськалӧма муяссӧ, тэныд сэні и радлун, сэні и сьӧлӧмыдлы эрд!
А матушка, вӧлі, тупкыштас лӧз синъяссӧ, да кыдз панас сьыланкыв ёна вылын гӧлӧсӧн, — гӧлӧсыс сылӧн эз вӧв ён, а гора, — и ставыс гӧгӧр быттьӧ вугыртас, оз вӧрзьӧдчы, кывзӧ сійӧс.
Лӧсьыд вӧлі Криста-ради овны!
А кыдз мем тыри ӧкмыс арӧс, яндзим лои матушкалы менӧ корны новлӧдлыны, яндысис сійӧ да сувтіс Балахонӧ; ветлӧдлӧ уличаясӧд керкаысь-керкаӧ, а празникъяс дырйи — вичко папертьясын корӧ.
А ме гортын ола, велӧдча прӧшви кыны, тэрмася велӧдча, окота ӧдйӧджык отсыштны матушкалы; вӧвлывлі мыйкӧ кӧ оз артмы, — синва кисьта.
Кык воысь неуна дырджыкӧн, видзӧд тэ, велалі делӧӧ, да и славаӧ кар пасьтаын пыри: чуть кодлыкӧ бур удж колӧ, пырысь-пыр миянӧ; нолтӧ Ӧкуля, босьтлы коклюшкитӧ *.
* Коклюш — тӧчитӧм пу бедьяс, — ӧти помыс кызджык, мӧдас кизь, — вӧдитчӧны прӧшви кыигӧн.
Прӧшви кыигӧн, сы пыдди, медым вештавны сунисъяссӧ, кодъясӧс кокни дзугны, вешталісны коклюшъясӧн, кодъяс вылӧ вӧлі гартӧма суниссӧ.
А ме и рад, мем празник.
Дерт, абу менам мастерство, а матушкалӧн велӧдӧмыс.
Сійӧ кӧть и ӧти киа, ачыс абу роботнича, а ӧд петкӧдлынысӧ кужис.
А бур велӧдысьыд дас роботникысь дона.
Но, сэк ме гордитчыны куті: тэ, мися, матушка, шыбыт корныд, ӧні ме тэнӧ ӧтнам — ачым верда.
А сійӧ меным:
чӧв ов, сійӧс тӧд, тайӧ тэныд приданнӧй вылӧ чӧжсьӧ.
Сэн регыд и дедыд ликмис, тӧдчана зон вӧлі: кызь кык арӧс, а водолив нин.
Тӧдмалӧма менӧ сылӧн мамыс, аддзӧ: роботнича ме, корысь мортлӧн ныв, сідзкӧ лӧнь лоа, <ns>н-но</ns>...
А вӧлі сійӧ кӧлашница да лёк сьӧлӧма баба, мед не сійӧн лоӧ казьтыштӧма...
Окма, мый миянлы лёкъяс йывсьыс казьтывныс?
Господь и ачыс найӧс аддзӧ; а бесъяс радейтӧны.
И сійӧ сералӧ сьӧлӧмшӧр серамӧн, нырыс сылӧн тешкодя дзӧрӧ, а синъясыс, мӧвпыштчана югъялӧмӧн, ласкайтӧны менӧ, кывъяс дорысь став йывсьыс нӧшта гӧгӧрвоанаджык висьталӧмӧн.
Помнита, вӧлі лӧнь рыт; ми бабушкакӧд дед комнатаын юим чай; дед вӧлі висьӧ, пукаліс вольпась вылын дӧрӧмтӧг, пельпомъяссӧ кичышкӧдӧн вевттьӧмӧн, да, ёна петан ньылӧмсӧ быд здук чышкалӧмӧн лолаліс сибдӧм ловшыӧн тшӧкыда.
Турунвиж синъясыс сылӧн гудыртчӧмаӧсь, чужӧмыс пыктӧма, гӧрдӧдӧма, торйӧн нин гӧрдӧсь вӧліны дзоляник ёсь пельясыс.
Кор сійӧ нюжӧдліс кисӧ чай чашкала, киыс нориника тіраліс.
Сійӧ вӧлі раминик, оз мун ас вылас.
— Мый мем сакарсӧ он сет?
— ышмӧдӧм кага асныра тонӧн юаліс сійӧ бабушкалысь.
Бабушка вочавидзис меліа, но чорыда:
— Маӧн ю, сійӧ тэныд бурджык!
Пӧдӧмӧн тшӧкъялӧмӧн, дед ӧдйӧ ньылаліс пӧсь чай да висьтавліс:
— Тэ видзӧд, мед эськӧ ме эг кув!
— Эн пов, видзӧда.
— Сійӧ жӧ!
Ӧні кувны, сійӧ лоӧ быттьӧ ньӧти эг и ов, — ставыс пракӧн мунас.
— А тэ эн сёрнит, чӧв куйлы.
Здук мында сійӧ чӧв оліс, синъяссӧ куньӧмӧн, сьӧд паръяснас тяпкӧдӧмӧн, да друг, быттьӧ чуткӧмысь, пыркнитчылас, гораа сёрнитігтыр:
— Яшкаӧс да Мишкаӧс гӧтравны колӧ кыдз позьӧ регыдджык, гашкӧ, гӧтыръясыс да выль челядьыс кутыштасны найӧс, — а?
И казьтыліс, кодъяслӧн карын эмӧсь бурджык невестаяс.
Бабушка чӧв оліс чашка бӧрся чашка юӧмӧн; ме пукалі ӧшинь дорын, видзӧдӧмӧн, кыдз кар весьтын пӧртмасьӧ рытъя кыа да гӧрда дзирдалӧны керка ӧшиньясын стеклӧяс, — дед дугӧдіс менӧ гуляйтны дворӧд да сад кузя кутшӧмкӧ мыжысь.
Садйын кыдзьяс гӧгӧр жунгигтыр лэбалісны гутъяс, бондар уджаліс сусед дворын, кӧнкӧ матын тӧчитісны пуртъяс; сад сайын, логйын, ызгӧмӧн ноксисны челядь, сук кустъяс пӧвсын гантайтчиг.
Ёна кыскис ывла вылӧ, рытъя гажтӧмтчӧм пырис сьӧлӧмӧ.
Друг дед, кытыськӧ выль книжка судзӧдӧм бӧрын, гораа шлёчкис сійӧн ки пыдӧс кузяыс да збодера чукӧстіс менӧ:
— Нолтӧ, тэ, пермяк, сола пель, волы татчӧ!
Пуксьы, калмыцкӧй бандзиб!
Аддзан фигурасӧ?
Тайӧ — аз.
Шуав: аз!
Буки!
Веди!
Тайӧ — мый?
— Буки.
— Веськалін!
Тайӧ?
— Веди.
— Сӧран, аз!
Видзӧд: глаголь, добро, есть, — тайӧ мый?
— Добро.
— Веськалін!
Тайӧ?
— Глаголь.
— Вернӧ!
А тайӧ?
— Аз.
Бабушка сувтіс дорйыны:
— Куйлін мед эськӧ, тэ, бать, лӧня...
— Сулав, ланьт!
Мем тайӧ буретш, а то менӧ мӧвпъяс венӧны.
Валяй, Алексей!
Сійӧ кутіс менӧ сьыліӧд пӧсь, ва кинас да менам пельпом вомӧн зурӧдіс чуньнас шыпасъясӧ, книжкасӧ менам ныр дорын кутӧмӧн.
Сы дінысь жара ӧвтіс уксусӧн, пӧсьӧн да пӧжалӧм лукӧн, ме вӧлі пӧшти пӧда, а сійӧ ярмӧмӧн, киргис да горзіс меным пельӧ:
<rus>— Земля!</rus>
<rus>Люди!</rus>
Кывъяс вӧліны тӧдсаӧсь, но славянскӧй знакъяс эз вӧвны на кодьӧсь:
«Земля» муніс нидзув вылӧ, «Глаголь» гӧрбыля Григорей вылӧ, «я» — ме вылӧ да бабушка вылӧ ӧтлаын, а дедын мыйкӧ вӧлі общӧй азбукаса став шыпасъяскӧд.
Сійӧ дыр гӧняйтӧдіс менӧ алфавит кузя, и дорвыв, и торйӧн юасьӧмӧн; сійӧ заразитіс менӧ аслас пӧсь ярлуннас, ме сідз жӧ пӧсялі да горзі горш тырӧн.
Тайӧ гажӧдіс дедӧс: морӧсас кутчысьӧмӧн, кызігтыр, сійӧ нямраліс книгасӧ да киргис:
— Мам, тэ видзӧд, кыдз кыптіс, а?
Ах тэ, астраханскӧй лихорадка, мый равзан, мый?
— Тайӧ ті горзанныд...
Мем гажа вӧлі видзӧдны сы вылӧ да бабушка вылӧ: сійӧ, пызан вылӧ гырддзаяс вылас ӧшйӧмӧн, чужӧм бокъясас кулакнас мыджсьӧмӧн, видзӧдіс миян вылӧ да ньӧжйӧник сераліс, шуалӧмӧн.
— Да тырмас тіянлы пессьынытӧ!..
Дед дружескӧя меным висьтавліс:
— Ме горза, сы вӧсна мый ме вися, тэ мыйла?
И висьтавліс бабушкалы, кӧтасьӧм юрнас пыркнитліг:
— А абу веськыда гӧгӧрвоӧма покойнича Наталья, мый паметьыс талӧн абу; паметьыс, слава богу, вӧвлӧн кодь.
Валяй водзӧ, чангыль ныр:
Медбӧрын, сійӧ шутливӧя йӧткыштіс менӧ крӧвать вылысь.
— Тырмас!
Кут книжкасӧ.
Аски тэ меным став азбукасӧ торксьывтӧг висьталан, и таысь ме тэныд сета вит ура...
Кор ме нюжӧді киӧс книжкала, сійӧ бара кыскис менӧ ас дорас да шуис гажтӧма:
— Эновтіс тэнӧ мамыд му вылӧ, зон...
Бабушка пыркнитчис:
— Ой, бать, мыйла тэ сёрнитан сідзи?..
— Эг эськӧ висьтав, — шогыс тшӧктӧ...
Эх, кутшӧм ныв дзугсис...
Друг сійӧ тойыштіс менӧ.
— Мун, гуляйт!
Улич вылӧ эн лысьт, а дворӧд да садйын...
Мем буретш садйӧ и вӧлі колӧ: кыдз ме сӧмын петкӧдчылі сэні, нӧрыс вылын — логсянь детинкаяс заводитчасны лыйлыны меным изъясӧн, а ме рад пырысь воча лыйлі налы сійӧн жӧ.
— <rus>Бырь</rus> локтіс!
— горзісны найӧ менӧ аддзӧмӧн да тэрыба вооружайтчӧмӧн.
— Лупитӧ сійӧс!
Ме эг тӧд, мый сэтшӧм «бырыс», и прӧзвищеыс эз ӧбӧдит менӧ, но вӧлі лӧсьыд водзсасьны ӧткӧн унакӧд воча, лӧсьыд аддзыны, кор тэӧн меткӧя шыбытӧм из заставитӧ врагӧс пышйыны, дзебсьыны кустъяс пӧвсӧ.
Нуӧдсисны сійӧ косьясыс скӧравтӧг, помасьлісны пӧшти ӧбидатӧг.
Грамота сетчис меным кокниа, дед видзӧдіс ме вылӧ пыр внимательнӧйджыка да пыр шочджыка ньӧръяліс, кӧть, менам мӧвпалӧмъяс серти, ньӧръявны менӧ колі воддзасьыс тшӧкыдджыка: ыджыдджыкӧн да збойджыкӧн лоӧмӧн ме тшӧкыдджыка куті дзуглыны дедлысь правилӧяссӧ да наказъяссӧ, а сійӧ сӧмын видчис да ӧвтыштчавліс ме вылӧ.
Мем думайтчис, мый, пӧжалуй, водзджыксӧ сійӧ менӧ прӧста нӧйтліс, и ме ӧтчыд шуи сылы тайӧс.
Щӧкаӧ кокньыдика йӧткыштӧмӧн сійӧ кыпӧдіс менсьым юрӧс да, мигайтӧмӧн, нюжӧдіс:
— <ns>Мы-ый</ns>?
И сяркакылӧмӧн серӧктіс, шуис:
— Ах, тэ, еретник!
Да кыдз тэ верман лыддьыны, мыйта тэнӧ нӧйтны колӧ?
Коді вермас тӧдны сійӧс, меысь кындзи?
Сгинит, мун!
Но пыр жӧ кватитіс менӧ пельпомӧд да бара синъясӧ видзӧдлӧмӧн, юаліс:
— Мудер тэ али прӧст сьӧлӧма, а?
— Ог тӧд...
— Он тӧд?
Но, сідзкӧ, ме тэныд шуа: ло мудерӧн, сійӧ бурджык, а прӧст сьӧлӧмыд сійӧ жӧ йӧйлун, гӧгӧрвоин?
Меж прӧст сьӧлӧма.
Тӧдвылад кут!
Айда, гуляйт...
Регыдӧн шыпасысь-шыпасӧ ме лыдди нин Салтыр; пырджык сійӧс велӧді рытъя чай бӧрын, и быдысьӧн мем колӧ вӧлі лыддьыны псалом.
— <ns>Буки-люди-аз-ла-бла; живете-иже-же-блаже, на-шер-блажен</ns>, — шуавлі ме, указкаӧн листбок кузя новлӧдлӧмӧн, да гажтӧма юавлі:
— Блажен муж, — сійӧ Яков дядь?
— Вот ме клеснита тэныд балябӧжад, тэ и гӧгӧрвоан, коді эм блажен муж!
— скӧра прысьйӧмӧн шуасьліс дед, но ме чувствуйті, мый сійӧ скӧралӧ сӧмын привычка сертиыс, пӧрядок ради...
И пӧшти некор эг ӧшыбитчыв: здук мысти дед, тыдалӧ, ме йылысь вунӧдӧмӧн, ропкӧдчис:
— Н-да, ворсӧм да сьылӧм кузя сійӧ — царь Давид, а делӧяс кузя — <rus>Авессалом ядовит</rus>!
Сьыланкыв лӧсьӧдлысь, кыв песысь, балагур...
Эх, ті-и,
«<rus>Скакаше, играя веселыми ногами»</rus>, а ылӧдз воанныд?
Вот, — ылӧдз-ӧ?
Ме дугді лыддьысьӧмысь, кывзысьӧмӧн, сійӧ зумыш, тӧждлуна чужӧмӧ видзӧдавлӧмӧн; сылӧн синъясыс, читкыртчӧмӧн, видзӧдісны кытчӧкӧ ме вомӧн, наын югъяліс гажтӧм, пӧсь чувство и ме нин тӧді, мый ӧні жӧ дедлӧн пыр овлан скӧрлуныс сылас сыын.
Сійӧ тэрыба таркӧдіс вӧсньыдик чуньяснас пызанӧ, югъялісны краситӧм гыжъясыс, вӧрисны зарни синкымъясыс.
— Дедушко!
— Ась!
— Висьталӧй мыйкӧ.
— А тэ лыддьы, дыш мужик!
— ропкӧдчӧмӧн шуасьліс сійӧ, быттьӧ садьмӧм бӧрын, синъяссӧ чуньяснас тілигтыр.
— Басьни-сёрни радейтан, а Салтыр он радейт...
Но ме подозревайті, мый сійӧ и ачыс сёрнисӧ радейтӧ Салтырсьыс ёнджыка; сійӧ тӧдіс сійӧс пӧшти ставсӧ наиздуч, обет серти быд рыт, водӧм водзвылын, кафизма гораа да сідз лыддьӧмӧн, кыдзи дьячокъяс вичкоын лыддьӧны часослов.
Ме сьӧлӧмсянь корлі сійӧс, и старик, пыр небзьӧмӧн, вӧчліс ме ногӧн.
— Но, инӧ, ладнӧ!
Салтырыд пыр кежлӧ тэкӧд коляс, а меным регыд ен дінӧ суд вылӧ мунны...
Вурунъясӧн вышывайтӧмӧн ёна важ креслӧ мыш вылӧ лэччысьӧмӧн да сы бердӧ пыр ёнджыка топӧдчӧмӧн, юрсӧ чатӧртӧмӧн, пӧтӧлӧкӧ видзӧдіг, сійӧ ньӧжйӧ да мӧвпалӧмӧн висьтавліс важ олӧм йылысь, аслас бать йылысь: ӧтчыд Балахноӧ воӧмаӧсь рӧзбойникъяс купеч Заевӧс грабитны, дедлӧн батьыс уськӧдчӧма кӧлӧкӧльня вылӧ набат звӧнитны, а рӧзбойникъяс суӧмаӧсь сійӧс, кералӧмаӧсь саблянас да шыбытӧмаӧсь кӧлӧкӧльничасьыс увлань.
— Ме сійӧ каднас ичӧтик кага вӧлі, сійӧ делӧсӧ эг аддзыв, ог помнит; помнитны ачымӧс ме заводиті французсянь, дас кыкӧд арӧсын, мем буретш дас кык арӧс тыри.
Вайӧдісны сэки миян Балахноӧ комын кымын пленникӧс: ставыс косіникӧсь, ичӧтӧсь; пасьтасьӧмаӧсь коді мыйӧ, корысьясысь лёкджыка, дрӧжжитӧны, а кодъяс и кынмӧмаӧсь, сулавны оз вермыны.
Мужикъяс кӧсйисны кулӧм выйӧдз нӧйтны найӧс да конвой эз сет, гарнизоннӧйяс дорйыны сувтісны, вӧтлалісны мужикъясӧс гортъясас.
А бӧрвылас нинӧм, велалісны ставӧн; французъяс сійӧ — пельк, гӧгӧрвоысь йӧз; бура гажаӧсь, весиг, — сьыланкывъяс, вӧвлі, сьылӧны.
Нижнийысь баръяс волывлісны тройкаяс вылын видзӧдлыны пленнӧйяссӧ; локтасны да ӧтикъяс видӧны, кулакъяснас французъяслы грӧзитӧны, нӧйтлісны весиг; мӧдъяс — меліа сёрнитӧны найӧ кыв вылын, сьӧм сетӧны да быдсяма шоныд хунды-мундысӧ.
А ӧти барин-старик тупкис кияснас чужӧмсӧ да бӧрддзис дзикӧдз — шуӧ — пӧгубитіс французӧс злодей Бонапарт.
Со, аддзан кыдз: роч вӧлі, и весиг барин, а бур: бокӧвӧй йӧзӧс жалитіс...
Здук мында сійӧ чӧв олӧ, синъяссӧ тупкӧмӧн, юрсӧ кипыдӧсъяснас шыльӧдӧмӧн, сэсся водзӧ нуӧдӧ, важсясӧ виччысьӧм пырысь садьмӧдӧмӧн.
— Тӧв, пурга нӧбӧдӧ улич кузя, кӧдзыдыс керкаясӧс топӧдӧ, а найӧ, французъясыд, котӧртӧны, вӧвлі, миян ӧшинь улӧ, мам дінӧ, — сійӧ кӧлачьяс пӧжавліс да вузавліс, — таркӧдӧны стеклӧӧ, горзӧны, чеччалӧны, пӧсь кӧлач корӧны.
Мамӧ керкаӧ эз лэдзлы найӧс, а ӧшинь пыр сюйыштас кӧлачсӧ, француз кватитас да питшӧгас сійӧс, пӧсьсӧ веськыда яй бердас, сьӧлӧм дінас: кыдз нин найӧ терпитісны сійӧс, — оз позь гӧгӧрвоны!
Унаӧн куліны кынмӧмнысла, найӧ — шоныд муса йӧз, кӧдзыдінад найӧ абу велалӧмаӧсь.
Миян пывсянын, градйӧрын, кыкӧн олісны, офицер деньщик Миронкӧд; офицерыс вӧлі кузь, омӧль, лыясыс да кучикыс, бабйӧй салопӧн ветлӧдліс, а салопыс сылы пидзӧсӧдзыс.
Зэв мелі вӧлі дай юысь; мам менам гусьӧник сур пулывліс — вузавліс, а сійӧ ньӧбас, юас да сьыланкывъяс сьылӧ.
Велаліс миян ног, борӧдчӧ вӧлі: тіян сторона абу еджыд, сійӧ — сьӧд, скӧр!
Омӧля сёрнитліс, а гӧгӧрвоны позьӧ, и вернӧ сійӧ: миян юйывса крайяс абу меліӧсь, Волга кузя увланьынджык шоныдджык муыс, а Каспий сайын, быттьӧ, и лымйыс дзик оз овлы.
Тайӧ позьӧ эскыны: ни евангелиеын, ни деяниеясын, ни, медся нин, Салтырын, лым йылысь, тӧв йылысь оз казьтывсьы, а Кристослӧн олан местаыс — сійӧ сторонаын...
Вот Салтыр помалам, заводита ме тэкӧд Евангелие лыддьыны.
Сійӧ бара чӧв олӧ, быттьӧ вугравны кутіс; мӧвпалӧ мый йылысь кӧ, видзӧдӧ ӧшиньӧ, синъяссӧ пӧлӧстӧмӧн, ставнас дзоляник да ёсь.
— Висьтавлӧй, — казьтыла ме ньӧжйӧник.
— Но, вот, — дрӧгмунлӧмӧн, заводитӧ сійӧ, — французъяс, сідзкӧ!
Сэтшӧм жӧ йӧз, абу омӧльджыкӧсь миянысь, грешнӧйясысь.
Вӧвлі мамлы горзӧны: мадама, мадама, — тайӧ колӧ лоны, менам дама, менам барыня, а барыняыс лабазысь ас вылас новлӧдліс вит пудъя пызь мешӧк.
Выныс, сылӧн вӧлі эз бабйӧй, кызь арӧсӧдз менӧ юрсиӧд тракйис зэв кокниа, а кызь арӧсӧн ме и ачым эг омӧль вӧв.
А сійӧ деньщикыс, Мироныс, вӧвъясӧс радейтліс: ветлӧдлӧ дворъясӧд да пасъясӧн корӧ, мед эськӧ сылы сетісны вӧв чиститны.
Первойсӧ полісны: тшыкӧдас, враг: а бӧрас мужикъяс асьныс кутісны корны сійӧс; айда, Мирон!
Сійӧ серӧктас, чукыльтас юрсӧ да ош моз мунӧ.
Рыжӧй вӧлі весиг гӧрдӧдз, ыджыд ныра, кыз паръя.
Зэв бура дӧзьӧритіс вӧвъяс бӧрся да шензьӧдана кужліс найӧс лечитны; бӧрын тані, Нижнийын, кӧнӧвалӧн вӧлі, да йӧймис, и нӧйтісны сійӧс пӧжарнӧйяс кулӧм выйӧдз.
А офицер тулыс кежлӧ косьмыны кутіс да Тувсов Микола лунӧ лӧня кулі: пукаліс пывсянын думайтсьӧмӧн ӧшинь дорас, да сідзи и эштіс, юрсӧ ывлаӧ чургӧдӧмӧн.
Мем сійӧ жаль вӧлі, ме весиг сы вӧсна гусьӧник бӧрді; нежнӧй сійӧ вӧлі, босьтас менӧ пельясӧд и висьталӧ меліа, мый йылысь кӧ ассьыс, и гӧгӧрвотӧм, а лӧсьыд!
Морт мелілунтӧ базар вылысь он ньӧб.
Заводитліс сійӧ аслас кывъясӧ велӧдны менӧ, да мам дугӧдіс, весиг поп дінӧ нуӧдліс менӧ, а поп нӧйтны тшӧктіс да офицер вылас норасис.
Сэки, зон, стрӧга олісны, тэныд сійӧс не нин тӧдлыны, тэ пыдди мукӧдъясӧн ӧбидасӧ тӧдлӧма, и тайӧс тэ эн вунӧд!
Со ме, босьтам, ме сэтшӧмтор тӧдлі...
— Пемдіс.
Рӧмыдас дед тешкодя содіс, синъясыс сылӧн югъялӧны, быттьӧ каньлӧн.
Став тор йывсьыс сійӧ сёрнитӧ ньӧжйӧник, виччысьӧмӧн, думайтсьӧмӧн, а ас йывсьыс — пӧся, тэрыба да ошйысяна.
Мем оз кажитчы, кор сійӧ сёрнитӧ ас йывсьыс, оз кажитчыны сылӧн постояннӧй приказъясыс.
— Тӧдвылад кут!
Тэ найӧс тӧдвылад кут!
Унатор сы пытшкысь, мый сійӧ висьтавліс, эз вӧв окота помнитны, но найӧ и дед приказаниеястӧг мырдӧн сюйсисны паметьӧ висян дойӧн.
Сійӧ некор эз висьтавлы мойдъяс, а ставсӧ сӧмын вӧвлӧмӧс, и ме казялі, мый сійӧ оз радейт юасьӧмъяс; та вӧсна ме лэдзчысьтӧг юасьлі сылысь:
— А коді бурджык: французъяс али рочьяс?
— Но, кыдз сійӧс тӧдны?
Ме ӧд эг аддзыв, кутшӧма французъяс ас ордас олӧны, — скӧра ропкӧдчӧ сійӧ да содтӧ:
— Аслас позйын и хорёк бур...
— А рочьясыс бурӧсь?
— Быдсямаыс эм.
Помещикъяс дырйи бурджыкӧсь вӧліны; дорӧма вӧлі йӧзыс.
А ӧнітӧ ставыс вӧля вылын, — ни нянь, ни сов!
Баръяс, дерт, абу милӧстивӧйӧсь, сы пыдди налӧн мывкыдсӧ унджык чӧжӧма, он быдӧн йылысь тайӧс шу, но бариныд кӧ бур, сэк нимкодясян нин!
А мукӧдыс и барин, да дурак, кыдз мешӧк, — мый сэтчӧ сюясны, сійӧс и нуас.
Кышыс миян уна; видзӧдлан — морт, а тӧдмалан — куш кышыс, ядроыс абу, сёйӧма.
Колӧ эськӧ миянӧс велӧдны, мывкыднымӧс ёсьтыны, а тӧчилаыс сідз жӧ абу прамӧйыс...
— Рочьяс — ёнӧсь?
— Эмӧсь силачьяс, да абу вынын делӧыс, — пельклунын; выныд кӧть мыйтӧм эз вӧв, а вӧв век вынаджык.
— А мыйла французъясыс миянкӧд воюйтісны?
— Но, война — царскӧй делӧ, миянлы сійӧс абу сетӧма гӧгӧрвоны!
Но менам юалӧм вылӧ, коді вӧлі сэтшӧм Бонапартыс, дед памятнӧя вочавидзис.
— Вӧлі сійӧ збой морт, кӧсйис став мирсӧ завоюйтны, и медым сы бӧрын ставӧн ӧткодя олісны, ни господаяс, ни чиновникъяс оз ковны, а прӧстӧ: ов сословиетӧг!
Нимъясыс сӧмын разнӧйӧсь, а праваясыс ӧткодьӧсь быдӧнлы.
И вераыс ӧти.
Дерт, тайӧ йӧйталӧм: сӧмын ракъясӧс оз позь торйӧдны, а чериыд ставыс разнӧй: осетр сомлы абу ёрт, стерлядь сельдилы абу пӧдруга.
Бонапартъясыд сійӧ и миян вӧвліны, — Разин, Степан Тимофеев, Пугач, Емельян Иванов, ме тэныд на йылысь бӧрын висьтала...
Мукӧд дырйи сійӧ дыр да чӧвланьтӧмӧн видзӧдіс ме вылӧ, синъяссӧ гӧгрӧстӧмӧн, быттьӧ медводдзаысь казялӧмӧн.
Тайӧ вӧлі лӧсьыдтӧм.
Некор эз сёрнитлы мекӧд менам бать йылысь, мам йылысь.
Эз этшаысь тайӧ сёрнияс вылӧ волывлы бабушка, чӧла пуксьывліс пельӧсӧ, дыр пукавліс сэн чӧв, тыдавтӧм, да друг юавліс небыда куталана гӧлӧсӧн:
— А помнитан, бать, кутшӧм лӧсьыд вӧлі, кор ми тэкӧд Муромӧ енлы юрбитны ветлім?
Кутшӧм воын нин сійӧ вӧлі?..
Мӧвпалыштӧм бӧрын, дед лабутнӧя вочавидзис.
— Стӧча ог висьтав, а вӧлі сійӧ холераӧдз, сійӧ воӧ, кор олончанаӧс куталісны вӧръясысь.
— А вернӧ!
Ещӧ полім ми наысь...
— Сійӧ жӧ.
Ме юавлі: кодъяс сэтшӧм олончанаыс да мыйла найӧ пышъялӧны вӧръясӧд — дед эз зэв окота пырысь висьтавлы:
— Олончана — прӧстӧ мужикъяс, а пышъялісны казнаысь, заводъясысь, уджысь.
— А кыдзи найӧс куталісны?
— Но, кыдз?
Кыдзи зонпоснияс ворсӧны: ӧтикъяс — пышйӧны, мӧдъяс — куталӧны, корсьӧны.
Кутасны, плетьясӧн нӧйтӧны, орсӧн; ныррозьяссӧ косявлісны сідз жӧ, клеймӧ плешас пуктывлісны пас вылӧ, мый накажитӧма.
— Мыйысь?
— Спросысь.
Сійӧ — гӧгӧрвотӧм делӧяс, и коді мыжа: сійӧ-ӧ, коді пышйӧ, али сійӧ, коді кыйӧ, — миянлы не гӧгӧрвоны...
— А помнитан, бать, — бара висьталӧ бабушка, — кыдзи ыджыд пӧжар бӧрад...
Быдторйын стӧчлун радейтӧмӧн, дед стрӧга юалӧ:
— Кутшӧм ыджыд пӧжар бӧрын?
Кольӧмас вӧйтчӧмӧн, найӧ вунӧдлісны ме йылысь.
Гӧлӧсъясыс да сёрниыс налӧн шыалӧны оз гораа да сэтшӧм лӧсьыда, мый мукӧд дырйиыс кажитчӧ, быттьӧ найӧ сьыланкыв сьылӧны, гажтӧм сьыланкыв висьӧмъяс йылысь, пӧжаръяс йылысь, йӧзӧс нӧйтӧм йылысь, друг кувсьӧмъяс да сюсь мошенничествояс йылысь, Криста-ради юродивӧйяс йылысь, скӧр господа йылысь.
— Мыйтӧм олӧма, мыйтӧм аддзылӧма!
— ньӧжйӧник шуавліс дед.
— Али лёка олім?
— висьтавліс бабушка.
— Тэ казьтышт, кутшӧм бур тулыс заводитчис сы бӧрын, кор ме Варяӧс чужті!
— Сійӧ — 48-ӧд воын, буретш венгерскӧй поход дырйи; Тикӧн кумтӧ пыртчӧм бӧрас мӧд луннас и нуисны...
— И воши, — ышловзьӧ бабушка.
— И воши, — да!
Сійӧ восяньыс енлӧн благостыняыс, кыдз пур вылӧ ва, миянлы керкаӧ визувтны кутіс.
Ок, Варвара...
— А тэд тырмас, бать...
Дед скӧрмывліс, зумыштчывліс.
— Мый тырмас?
Эз удайтчыны челядьыд, кӧть кутшӧм боксянь на вылӧ эн видзӧдлы.
Кытчӧ сӧкным-вынным миян муніс?
Ми тэкӧд думайтлім — кудйӧ чукӧртам, а енмыдтӧ миян киясӧ сюйӧма омӧлик пож.
Сійӧ горӧдлывліс да, быттьӧ сотчӧм, котраліс комната кузя, висьысь моз кызӧктышталӧмӧн, челядьӧс видӧмӧн, дзоляник кос кулакнас бабушкалы грӧзитӧмӧн.
— А ставсӧ тэ пӧтакайтін налы, татьяслы, пӧтатчица!
Тэ, ведьма!
Шоглунын синва сора омлялӧмӧдз воӧмӧн, мунліс пельӧсӧ, ӧбразъяс дорӧ, кучкывліс ӧвтыштчӧмӧн кос, гыпкакылан морӧсас;
— Господи, али ме грекаджык мукӧдъясысь?
Мыйысь?
И дзоньнас тіравліс, ӧбида пырысь да скӧра синваа синъяснас дзирдалӧмӧн.
Бабушка, пемыдын пукаліг, чӧла пернапасасьліс, сэсся, ньӧжйӧник сы дінӧ матыстчӧмӧн, лӧньӧдліс.
Но, мый нин тэ сідз шогӧ усин?
Господь тӧдӧ, мый вӧчӧ.
Уналӧн-ӧ челядьыс бурджыкӧсь миян челядьысь?
Быдлаын, бать, ӧти и сійӧ жӧ, — зыксьӧм да вензьӧм, да кось.
Став бать-мамъяс ассьыныс грекъяссӧ синваӧн мыськалӧны, он тэ ӧтнад...
Мукӧд дырйи тайӧ сёрниясыс лӧньӧдлісны дедӧс, сійӧ чӧла, мудзӧм пырысь водліс вольпасьӧ, а ми бабушкакӧд ньӧжйӧник мунлім ас орданым чардак вылӧ.
Но ӧтчыд, кор сійӧ матыстчис сы дінӧ мелі сёрниӧн, дед ӧдйӧ бергӧдчис да ӧвтыштӧмӧн чорыда кучкис сылы кулакнас чужӧмас.
Бабушка шатовмунлі, лайкнитчыліс кокъяс йылас, вом дорас кисӧ пуктӧмӧн, веськӧдчис да ньӧжйӧникӧн, спокойнӧя шуис:
— Эх, дурак...
И вирӧн сьӧвзис сылы кок улас, а сійӧ кык пӧрйӧ кузя чирӧстліс, кыкнан кисӧ лэптӧмӧн:
— Мун, виа!
— Дурак, — мӧдысь шуис бабушка, ӧдзӧс дорысь вешйӧмӧн; дед уськӧдчис сы бӧрся, но сійӧ тэрмасьтӧг воськовтіс порогсӧ да швачкӧбтіс ӧдзӧссӧ дед чужӧм водзын.
— Пӧрысь кучик, — чушъяліс дед, кельдалысь шом кодь гӧрд кӧсякӧ кутчысьӧмӧн, чуньяснас сійӧс гыжъялӧмӧн.
Ме пукалі лежанка вылын кулӧма нисьӧ ловъя, сылы эскытӧг, мый аддзылі: медводдзаысь ме дырйи сійӧ кучкис бабушкаӧс, и тайӧ вӧлі личкана-зывӧк, восьтіс сыын мыйкӧ выльӧс — сэтшӧмӧс, мыйӧн оз вӧлі позь миритчыны да коді быттьӧ лязӧдіс менӧ.
А сійӧ век сулаліс, кӧсякӧ кутчысьӧмӧн да, быттьӧ пӧимӧн вевттьысьӧмӧн, рудмис, йӧжгыльтчис.
Друг петіс комната шӧрӧ, сувтіс пидзӧсъяс вылас да, кутчысьны вермытӧг, зургысис водзӧ, кинас джоджӧ инмӧдчылӧмӧн, но пыр жӧ веськӧдчис, кучкис аслыс кияснас морӧсас.
— Но, господи...
Ме исковті лежанка пӧв тшупӧдъяс вылысь йи кузя моз, уськӧдчи ывлаӧ, выліын бабушка, комната кузя ветлӧдлӧмӧн, пожъяліс вомсӧ.
— Тэнад доймӧ?
Сійӧ вешйис пельӧсӧ, сьӧлыштіс васӧ помӧй ведраӧ да спокойнӧя вочавидзис:
— Нинӧм, пиньясӧй дзоньӧсь, парйӧс сӧмын поткӧдіс.
— Мыйысь сійӧ?
Ӧшиньӧд улич вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, сійӧ шуис:
— Скӧралӧ, сьӧкыд сылы, пӧрысьлы, неудачаяс век...
Тэ вод <rus>с богом</rus>, эн думайт та йылысь...
Ме юалі сылысь нӧшта мый йылысь кӧ, но сійӧ вӧвлытӧм стрӧга горӧдіс;
— Кодлы ме шуа, — вод?
Кывзысьтӧм кутшӧм...
Пуксис ӧшинь дорӧ да, парсӧ нёняліг, кутіс тшӧкыда сьӧвзявны чышъянас.
Пӧрччысигӧн, ме видзӧді сы вылӧ: ӧшиньлӧн лӧз квадратын сійӧ сьӧд юр весьтын дзирдалісны кодзувъяс.
Ывлаын вӧлі лӧнь, комнатаын — пемыд.
Кор ме воді, сійӧ матыстчис да, менсьым юрӧс ньӧжйӧник малыштӧм борын, шуис:
— Узь спокойнӧя, а ме сы дорӧ лэчча...
Тэ менӧ эн вывті жалит, сьӧлӧмшӧр, ме ӧд сідз жӧ, кӧнкӧ, и ачым мыжа...
Узь!
Менӧ окыштӧм бӧрын, сійӧ муніс, а меным лои терпитны вермытӧм гажтӧм, ме чеччышті паськыд, небыд да шоныд крӧватьысь, матыстчи ӧшинь дорӧ да, улӧ, тыртӧм улич вылӧ видзӧдӧмӧн, изми терпитны позьтӧм шогын.
VI
Бара заводитчис мыйкӧ кошмарнӧй.
Ӧтчыд рытын, кор, чай юӧм бӧрын, ми дедкӧд пуксим Салтыр сайӧ, а бабушка заводитіс мыськавны пӧсуда, комнатаӧ ӧдӧбтіс веньйысьӧм, кыдз век, Яков дядь, коді вӧлі скодитӧ росйысьӧм пачлыс вылӧ.
Здоровайтчытӧг, картузсӧ кытчӧкӧ пельӧсӧ шыбытӧм бӧрын, сійӧ, тракйысигтыр, кияснас шенасьӧмӧн, тэрыб сёрниӧн заводитіс:
— Тятенька, Мишка буянитӧ дзик вӧвлытӧма!
Ӧбедайтіс ме ордын, коддзытӧдз юис да кутіс безобразнӧй йӧйталӧмсӧ петкӧдлыны: жугӧдліс, лестукъясӧдз косявліс гӧтӧвӧй заказ — шерстянӧй платтьӧ, ӧшиньяс жугӧдліс, менӧ ӧбӧдитіс, Григорейӧс.
Татчӧ локтӧ, грӧзитӧ: батьлысь, горзӧ, тошсӧ нетшка, виа!
Ті видзӧдӧй...
Дед, кияснас пызанӧ мыджсьӧмӧн, ньӧжйӧник кыпӧдчис кок йылас, чужӧмыс сылӧн чукырӧссис, вешйис нырланьыс, шуштӧма кутіс скодитны чер вылӧ.
— Кылан, мам?
— чирӧстіс сійӧ.
— Кутшӧми, а?
Батьсӧ вины локтӧ, кылан, рӧднӧй пи!
А кад!
Кад, челядь...
Прӧйдитіс комната кузя, пельпомъяссӧ веськӧдліг, матыстчис ӧдзӧс дорӧ, скӧра сюйис пробойӧ сьӧкыд крук да шыӧдчис Яков дінӧ:
— Тайӧ ті пыр кӧсъянныд Варваралысь приданнӧйсӧ курыштны?
Босьтӧй, со!
Сійӧ петкӧдліс дядь ныр улӧ пига; дядь ӧбӧдитчӧмӧн чеччыштіс бӧрлань.
— Тятенька, месӧ нӧ мый?
— Тэ?
Тӧда ме тэнӧ!
Бабушка чӧв оліс, чашкаяс тэрыба идраліг.
— Ме жӧ тіянӧс дорйыны локті...
— Но?
— серам вылӧ лэптӧмӧн горӧдіс дед.
— Тайӧ бур!
Аттьӧ, пиӧ!
Мам, сет тайӧ ручыслы мыйкӧ киас, — коколюка ли, утюг ли!
А тэ, Яков Васильев, кыдз жугӧдчас вокыд, — нӧйт сійӧс менам юрӧ!..
Дядь сюйис кияссӧ зепъясас да вешйис пельӧсӧ.
— Ті кӧ меным онӧ эскӧй...
— Эска?
— горӧдіс дед, кокнас тапнитӧмӧн, — ог, быд зверлы эска, — понлы, ёжлы, — а тэныд виччысьла!
Тӧда: тэ сійӧс юкталін, тэ велӧдін!
Нолтӧ, нӧйт ӧні!
Бӧрйы и нӧйт: сійӧс, менӧ...
Бабушка ньӧжйӧник вашнитіс меным:
— Котӧрт выліӧ, видзӧд ӧшиньӧд, а кор Микайлӧ дядь тыдовтчас улич вылын, лэччы татчӧ, висьтав!
Мун ӧдйӧджык...
И вот ме, ярмӧм дядь грӧзитан локтӧмӧн неуна ловзьӧм, но ме вылӧ пуктӧм поручениеӧн гордӧй, тӧрчита ӧшиньын, паськыд улича видзӧдіг; сійӧ кыза вевттьысьӧма бусӧн: бус пырыс мылькъясӧн мыччысьӧны гырысь булыжникъяс;
шуйгавылӧ сійӧ мунӧ ылӧдз да, лог вуджӧмӧн, петӧ Осторожнӧй плӧщадь вылӧ, кӧні сёйӧд му вылын зумыда сулалӧ пельӧсъясас нёль башняа руд здание — важ острог; сыын эм мыйкӧ шогсьӧдан мича, внушительнӧй.
Веськыдвылын, миян керкасянь куим керка сайын, паськыда паськалӧ Сеннӧй плӧщадь, кодӧс топӧдӧма арестантскӧй ротаяслӧн виж корпусӧн да свинеч рӧма пӧжарнӧй каланчаӧн.
Каланчаса ӧшиня вышка гӧгӧр бергалӧ пӧжарнӧй стӧрӧж, быттьӧ чеп йылын пон.
Став площадьсӧ юклӧдлӧма логъясӧн; ӧти лог пыдӧсын сулалӧ турунвиж ва, веськыдвывджык — дука Дюков пруд, кытчӧ, бабушка висьталӧм серти, дядьяс тӧлын шыбытлісны юкмӧсӧ менсьым батьӧс.
Пӧшти ӧшинькӧд паныдӧн — переулок, код пӧлӧн стрӧиталӧма посньыдик керкаяс; сійӧ зурасьӧ <rus>Трех святительяс</rus> кыз, паськыд вичкоӧ.
Веськыда кӧ видзӧдны — аддзан керка вевтъяс, быттьӧ пыжъяс, кодъясӧс пӧрӧдӧма вывлань пыдӧсӧн садса турунвиж гыясӧ.
Миян уличса вушйӧм керкаясӧс, кодъясӧс ниртӧма кузь тӧвся турӧбъясӧн, пожъялӧма арся помтӧм зэръясӧн, пудритӧма бусӧн; найӧ жмитчӧны мӧда-мӧд бердас, быттьӧ паперть вылын корысьяс, да сідз жӧ, мекӧд ӧтлаын, виччысьӧны кодӧскӧ, ӧшиньяссӧ подозрительнӧя чургӧдӧмӧн.
Йӧз абу уна, мунӧны найӧ тэрмасьтӧг, быттьӧ паччӧр дорас зіб вылын мӧвпалысь тӧрӧканъяс.
Пӧдтана пӧсь кыпӧдчӧ ме дінӧ; сука кылӧны турунвиж лукъя, моркова пирӧгъяслӧн меӧн радейттӧм кӧръяс; сійӧ кӧръясыс пыр кыпӧдӧны менсьым гажтӧмлун.
Гажтӧм; гажтӧм кыдзкӧ торъя, пӧшти терпитны позьтӧма; морӧс тырӧ кизер, пӧсь свинечӧн, сійӧ личкӧ пытшкӧссянь, паськӧдӧ морӧсӧс, ордлыясӧс; мем кажитчӧ, мый ме пӧльтча, гадь моз, да меным дзоляник комнатаын, горт кодь пӧтӧлӧк улын дзескыд.
Со сійӧ, Микайлӧ дядь; сійӧ видзӧдӧ переулоксянь, руд керка пельӧс сайсянь; сюйӧма картузсӧ пельяс вылас, да найӧ паськалӧмаӧсь, чурвидзӧны.
Сы вылын рыжӧй пинджак да бусӧсь сапӧгъяс пидзӧсӧдзыс, ӧтик киыс клетчатӧй гач зептас, мӧднас сійӧ кутчысьӧ тошкас.
Меным оз тыдав сылӧн чужӧмыс, но сійӧ сулалӧ сідз, быттьӧ лӧсьӧдчӧма чеччыштны улич вомӧныс да кватитчыны дед керкаӧ гӧна сьӧд кияснас.
Колӧ котӧртны улӧ, висьтавны, мый сійӧ локтіс, но ме ог вермы орӧдчыны ӧшиньысь да аддза, кыдз дядь, ньӧжйӧник, быттьӧ ассьыс руд сапӧгъяссӧ бусӧсьтыны полӧмӧн, вуджӧ уличасӧ, кыла, кыдзи сійӧ восьтӧ кабак ӧдзӧс, — ӧдзӧсыс дзуртӧ, зёльӧдчӧны стеклӧяс.
Ме котӧрта улӧ, таркӧдча дед комнатаӧ.
— Коді тайӧ?
— скӧра юалӧ дед, восьтытӧг.
— Тэ?
Но?
— Кабакӧ пырис?
Ладнӧ, мун!
— Ме пола сэні...
— Терпитыштан!
Бара ме тӧрчита ӧшиньын.
Рӧмдӧ: улич вылын бус кыптіс, лоис джуджыдджык, сьӧдджык; керка ӧшиньясын маслянӧя паськалӧны бияслӧн виж чутъяс; воча керкаын — музыка, уна струнаяс сьылӧны жугыля да бура.
И кабакын сідз жӧ сьылӧны; кор воссяс ӧдзӧс уличӧ, кылӧ мудзӧм, оръясьӧм гӧлӧс; ме тӧда, мый тайӧ гӧлӧсыс чукля корысь Никитушкалӧн, тошка стариклӧн, кодлӧн веськыд син пыддиыс гӧрд ӧгыр, а шуйгаыс топыда куньсьӧма.
Швачмунӧ ӧдзӧс и керыштас сылысь сьыланкывсӧ, черӧн моз.
Бабушка завидьтӧ корысьлы, — сылысь сьыланкывъяссӧ кывзіг, сійӧ висьтавлӧ, ышлолалӧмӧн:
— Ӧд кутшӧм благодатнӧй, — кутшӧм стихъяс тӧдӧ.
Удача!
Мукӧд дырйи бабушка корлывлӧ сійӧс дворӧ; сійӧ пукалӧ кильчӧ вылын, бедь вылӧ мыджсьӧмӧн, и сьылӧ, висьтавлӧ, а бабушка орччӧн сыкӧд, кывзӧ, юасьӧ:
— Энлы, нолтӧ, да <rus>матер божияыс</rus> ӧмӧй и Рязаньын вӧлі?
И корысь висьталӧ басӧн увереннӧя.
— Сійӧ быдлаын вӧлі, став губерняясын...
Тыдавтӧма кывтӧ улич кузя онзіля мудз да жмитӧ, личкӧ сьӧлӧмӧс, синъясӧс.
Кутшӧм лӧсьыд, бабушка кӧ эськӧ локтіс!
Либӧ кӧть эськӧ дед.
Мыйсяма морт вӧлі менам бать, мыйла дед да дядьяс эз радейтлыны сійӧс, а бабушка, Григорей да нянька Евгенья сёрнитӧны сы йылысь сэтшӧм бура?
А кӧні менам мамӧй?
Ме пыр тшӧкыдджыка мӧвпала мам йылысь, сійӧс бабушкаӧн висьталӧм став мойдъяс да быльяс шӧрӧ пуктӧмӧн.
Сійӧ, мый мам оз кӧсйы овны аслас семьяын, вылӧджык кыпӧдӧ сійӧс менам мечтаясын; мем кажитчӧ, мый сійӧ олӧ ыджыд туй дорса постоялӧй дворын, рӧзбойникъяс ордын, кодъяс грабитӧны прӧйдитысь озыръясӧс да грабитӧм торсӧ юкӧны корысьяскӧд.
Гашкӧ, сійӧ олӧ вӧрын, пещераын, сідз жӧ, дерт, бур рӧзбойникъяскӧд, страпайтӧ налы да стӧрӧжитӧ грабитӧм зарнисӧ.
А гашкӧ, ветлӧдлӧ му кузя, сылысь сокровищеяссӧ лыддьӧмӧн, кыдзи ветлывліс «князь-барыня» Енгалычева божия-матеркӧд ӧтлаын, да богородица висьтавлӧ менам мамлы, кыдзи висьтавліс «князь-барынялы».
Тэд не чукӧртны, горшасьысь раба,
Став му пасьтасьыс зарни-эзысьсӧ;
Тэд не вештыны ньӧтчыд, номтӧм лов,
Му став эмбурнас ассьыд куш яйтӧ...
И мам вочавидзӧ сылы «князь-барыня» рӧзбойнича кывъясӧн:
Тэ прӧстит, пресвятӧй богородица,
Жалит менсьым грека ловторйӧс.
Эг ме ас ради, мирсӧ грабитлы,
А ӧд, грабиті, ӧтка пи вӧсна!..
И богородица, бабушка кодь бур, прӧститас сійӧс, шуас:
Ок, тэ, Варюшка, тэ татарскӧй вир,
Ой, тэ, лёк жӧ нин христианскӧй шог!
А вай мун, инӧ, аслад туй кузя —
Мунан туйыд ас, ас и синваыд!
Да эн вӧрзьӧд тэ, кӧть нин роч йӧзӧс,
Ветлы вӧръясӧд, грабит мордваӧс,
Ветлы степьясӧд, калмыкӧс вӧтлы!..
Тайӧ мойдкывъяссӧ казьтылӧмӧн, ме ола вӧтын моз, менӧ садьмӧдӧ кок шы, ноксьӧм, уліын посводзын, ывла вылын равзӧм; ӧшиньӧ мыччысьӧмӧн, ме аддза, кыдзи дед, Яков дядь да кабатчиклӧн роботник, тешкодь черемисин Мельян, тойлалӧны калиткаысь улича вылӧ Микайлӧ дядьӧс; сійӧ мыджсьӧ, сійӧс нӧйтӧны киясас, мышкас, шӧяас, чужъялӧны кокъяснас, да, медбӧрын, сійӧ ӧдӧбӧн лэбзьӧ улича вывса бус пӧвсӧ.
Калитка клопкысис, зёлькнитӧ вешняк да калич; ворота вомӧн шыбытісны нямрасьӧм картуз; лои лӧнь.
Недыр куйлыштӧм бӧрын, дядь кыпӧдчӧ, дзоньнас косясьлӧм, пратьмӧм, босьтӧ из да шыбытӧ воротаас; кылӧ гораа кучкысьӧм, быттьӧ бӧчка пыдӧсӧ.
Кабакысь петӧны сьӧд йӧз, равзӧны, киргӧны, шенасьӧны кияснас; керка ӧшиньясысь мыччысьӧны морт юръяс, — улича ловзьӧ, сералӧ, горзӧ.
Ставыс тайӧ сідз жӧ мойдкыв кодь, любопытнӧй, но лӧсьыдтӧм, — повзьӧдчысь.
И друг ставыс вушъяс, ставныс ланьтасны, бырасны.
... Порог дорын, сундук вылын пукалӧ бабушка, копыртчӧмӧн, вӧрзьӧдчытӧг, лолавтӧг; ме сулала сы водзын да малала сылысь пӧсь, небыд, кӧтасьӧм чужӧмсӧ, но сійӧ, тыдалӧ, оз чувствуйт сійӧс да жугыля бергӧдчӧ.
— Господи, али эз тырмы тэнад бур мывкыдыд ме вылӧ, менам челядь вылӧ?
Господи, помилуйт...
Меным кажитчӧ, мый Полевӧй улича вывса керкаын дед оліс во дорысь эз унджык — тулыссянь тулысӧдз, но и сійӧ каднас керка шедӧдіс шумнӧй слава; пӧшти быд <ns>вӧскресения</ns> миян ворота дорӧ чукӧртчылісны зонпосни, улич пасьта радпыр юӧртӧмӧн:
— Каширинъяслӧн бара косясьӧны!
Микайлӧ дядь пырджык волывліс рытын и войбыд керкаӧс кутіс осадаын, сэні олысьяссӧ тіралан полӧмын; мукӧд дырйи сыкӧд волывлісны кык-куим отсасьысь, отбойнӧй кунавинскӧй мещана; логсянь найӧ писькӧдчывлісны садйӧ да клопотайтісны сэні кодъюра фантазия став пасьталуннас, ӧмидз да сэтӧр кустъяс нетшкӧмӧн; ӧтчыд найӧ косялісны пывсян, сэтысь ставсӧ жугӧдӧмӧн, мый вӧлі позьӧ жугӧдлыныс: вылыс джоджсӧ, скамьяяс, ва чугунъяс, а пачсӧ кисьтісны, жугӧдісны кымынкӧ джодж плака, нетшыштісны ӧдзӧссӧ, рамасӧ.
Дед, пемыд да кывшутӧм, сулаліс ӧшинь дорын, сылысь эмбурсӧ рӧзӧритысь йӧз уджӧ кывзысьӧмӧн; бабушка котраліс кытӧнкӧ дворын, пемыдын тыдавтӧм, да кевмысяна чуксасис:
— Миша, мый тэ вӧчан, Миша!
Садйысь вочакыв пыдди сылы лэбис идиотскӧй няйт роч видчан кыв, кодлӧн смыслыс, тыдалӧ, абу гӧгӧрвоана скӧтъяс мывкыдлы да чувстволы, кодъяс лэдзисны сійӧс.
Бабушка бӧрся не вӧтчыны тайӧ часъясӧ, а сытӧг страшнӧ; ме лэчча дед комнатаӧ, но сійӧ киргӧ меным паныд:
— Мун <ns>ан-нафема</ns>!
Ме котӧрта чардак вылӧ да сэтысянь слуховӧй ӧшинь пыр видзӧда сад да двор пемыдӧ, син улысь бабушкаӧс зіля не воштыны, пола, мый сійӧс виасны, да горза, чуксала.
Сійӧ оз лок, а код дядь, менсьым гӧлӧсӧс кылӧм бӧрын, лёка да няйта видӧ менсьым мамӧс.
Ӧтчыд сэтшӧм рытӧ дед висис, куйліс вольпась вылын да, кичышкӧдӧн гартлӧм юрсӧ юрлӧс вывті бергӧдлӧмӧн, горзігтыр норасис:
— Со сійӧ мый ради олім, грешитім, эмбур чӧжим!
Эз кӧ вӧв яндзим, страм, корны эськӧ полицияӧс, а аски губернатор дінӧ...
Страм!
Кутшӧм нӧ сійӧ мам-бать полицияӧн ассьыныс челядьсӧ травитӧны?
Но сідзкӧ, куйлы, старик!
Сійӧ друг лэдзис кокъяссӧ крӧвать вылысь, шатлалӧмӧн муніс ӧшиньлань, бабушка кутыштліс сійӧс киняувтіыс:
— Кытчӧ тэ, кытчӧ?
— Ӧзты би!
— ловсӧ шедӧдіг, гораа сынӧдсӧ ас пытшкас кыскиг, тшӧктіс сійӧ.
А кор бабушка ӧзтіс сись, дед киясас босьтіс пӧсьвесьник да, сійӧс ас водзас кутӧмӧн, кыдзи салдат ружье, горӧдіс ӧшинь пыр сералана да гораа:
— Эй, Мишка, войся вӧр, дурмӧм шелудивӧй пон!
Пырысь-пыр жӧ торпыригӧдз пыльмуні ӧшиньлӧн выліса стеклӧыс, да пызан вылӧ бабушка дінӧ уси кирпич джын.
— Эн веськав!
— ымӧстіс дед да серӧктіс либӧ бӧрддзис.
Бабушка босьтіс сійӧс кияс вылас, быттьӧ менӧ, да нуис вольпась вылӧ, повзьӧмӧн шуалігтыр:
— Мый тэ, мый тэ, Кристос тэкӧд!
Ӧд тадзинад — Сибирь сылы: ӧд, сійӧ ӧмӧй гӧгӧрвоас, скӧр дырйиыс, мый Сибирь...
Дед вӧрӧдіс кокъяснас да бӧрдіс коса, киргана.
— Мед виас...
Ӧшинь сайын эргис, топайтіс, гыжъяліс стенсӧ.
Ме босьті пызан вылысь кирпич, котӧрті ӧшинь дорӧ; бабушка удитіс кватитны менӧ да, пельӧсӧ швырнитӧмӧн, скӧра шуис:
— Ак тэ, ӧкаяннӧй...
Мӧдысь дядь, кыз беддьӧн вооружитчӧмӧн, жугӧдчис ывласянь керка посводзӧ, сьӧд кильчӧ тшупӧдъяс вылын сулалӧмӧн да ӧдзӧс жугӧдлӧмӧн, а ӧдзӧс сайын сійӧс виччысисны дед, киясас беддьӧн, кык постоялец, кутшӧмкӧ ӧщӧпекӧн, да кабатчиклӧн гӧтырыс, ыджыд тушаа нывбаба, скалкаӧн; на мышкын жӧдзис бабушка, кевмысьӧмӧн:
— Лэдзӧй ті менӧ сы дінӧ!
Сетӧй кыв шуны...
Дед сулаліс, коксӧ водзӧ пуктӧмӧн, быттьӧ <rus>«Медвежья охота»</rus> картина вылын рогатинаа мужик; кор бабушка матыстчыліс сы дінӧ, сійӧ чӧвланьтӧмӧн тойлаліс сійӧс гырддзанас да кокнас.
Нёльнаныс сулалісны, страшнӧя лӧсьӧдчӧмӧн; на весьтын стенын ломаліс пӧнар, мисьтӧма, дзӧрӧмӧн налысь юръяссӧ югдӧдӧмӧн; ме видзӧді став тайӧ тор вылас чардак пос вывсянь, и меным окота вӧлі нуӧдны бабушкаӧс выліӧ.
Дядь жугӧдліс ӧдзӧссӧ сьӧлӧмсяньыс да тэрыба ӧдзӧсыс помала дзӧрис, дась вӧлі чеччыштны вевдорса петлясьыс, — улыссасӧ вӧлі жугӧдӧма нин да прӧтивнӧя зяткӧдчис.
Дед висьтавліс аслас соратникъяслы сідз жӧ кутшӧмкӧ зяткӧдчан гӧлӧсӧн:
— Киясас нӧйтӧй, кокъясас, пӧжалуйста, а юрас оз ков...
Стенын ӧдзӧскӧд орччӧн вӧлі дзоляник ӧшинь — сӧмын юртӧ сюйны; дядь жугӧдіс нин сэтысь стеклӧсӧ, да сійӧ, кольӧм ёсь торпыригъяснас, сьӧдаліс, быттьӧ перйӧм син.
Бабушка уськӧдчис сы дорӧ, нюжӧдіс кисӧ ывлаӧ да, кинас шенасьӧмӧн, горӧдіс:
— Миша, Криста ради, мун!
Нинӧмӧ воштасны тэнӧ, мун!
Дядь кучкис сылы майӧгӧн киас; вӧлі тыдалӧ, кыдз ӧшинь пӧлӧн исковтӧмӧн, бабушка ки вылӧ уси мыйкӧ паськыд, а сы бӧрын и ачыс бабушка пуксис, пӧрӧдчис мыш вылас, нӧшта горӧдны удитӧмӧн:
— Миш-ша, пышйы...
— А, мам?
— страшнӧя равӧстіс дед.
Ӧдзӧс ван воссис, сійӧ сьӧд розьӧ чепӧсйис дядь и пырысь-пыр, зырйӧн няйтӧс моз, вӧлі шыбытӧма кильчӧ вылысь.
Кабатчица нуӧдіс бабушкаӧс дед комнатаӧ; регыд и сійӧ локтіс сэтчӧ, зумыша матыстчис бабушка дінӧ.
— Лыыс дзонь?
— Ок, чеги, тыдалӧ, — шуис бабушка, синъяссӧ восьтывтӧг.
— А сыкӧд мый вӧчинныд, сыкӧд?
— Лэччысь!
— стрӧга горӧдіс дед.
— Зверь ли мый ме?
Кӧрталім, сарайын куйлӧ.
Ваӧн киськалі ме сійӧс...
Но, лёк!
Код вылӧ эськӧ сійӧ?
Бабушка кутіс ойзыны.
— Лы веськӧдысьла ме ысті, — тэ терпитышт!
— шуис дед, сы дінӧ вольпась вылӧ пуксьӧмӧн.
— Изведитасны тэкӧд миянӧс, мам; кадсьыс водзджык изведитасны!
— Сет тэ налы ставсӧ...
— А Варвара?
Найӧ сёрнитісны дыр: бабушка лӧня да нора, дед — горзӧмӧн, скӧра.
Сэсся локтіс дзоляник старука, гӧрба, пельясӧдзыс вома; улысса черлыыс сылӧн дзӧрис, вомыс вӧлі восьса, черилӧн моз, да сэтчӧ вылысса пар пырыс видзӧдчис ёсь нырыс.
Синъясыс сылӧн оз вӧлі тыдавны: сійӧ муртса вешталіс кокъяссӧ, джодж кузя клюкаӧн шаркӧдчӧмӧн, киас кутшӧмкӧ зёлькӧдчан ноп нуӧмӧн.
Мем кажитчис, мый тайӧ локтіс бабушкалӧн смертьыс; ме чеччышті сы дінӧ да горӧді став вынысь!
— Весась татысь!
Дед видзчысьтӧма кватитіс менӧ да вывті скӧралӧмӧн нуис чардак вылӧ...
VII
Ме зэв водз гӧгӧрвои, мый дедлӧн — ӧтик ен, а бабушкалӧн — мӧд.
Вӧвлывлі, — садьмас бабушка, дыр, крӧвать вылын пукалӧмӧн, сынанӧн сыналӧ ассьыс шензьӧдан юрсисӧ, тракйӧ юрнас, нетшкӧ, пиньяссӧ крукалӧмӧн, кузь сьӧд шӧвк кодь дзонь пратьяс да видӧ вашкӧдӧмӧн, медым не садьмӧдны менӧ.
А, лыйлы тіянӧс!
Колтун тіянлы, ӧкаяннӧйяслы...
Кыдзикӧн кӧ юрсисӧ веськӧдлӧм бӧрын, сійӧ ӧдйӧ кыӧ кыз кӧсаяс, тэрыба мыссьӧ, скӧра прыськайтӧмӧн, да, ыджыд, узьӧмысь чукрасьӧм чужӧм вывсьыс дӧзмӧмсӧ бырӧдтӧг, сувтӧ ӧбразъяс водзӧ, — вот сэки и заводитчыліс асъя збыль сӧстӧммӧдчӧм, коді пырысь-пыр свежӧймӧдіс сійӧс ставнас.
Гӧрба мышкусӧ веськӧдӧмӧн, юрсӧ чатӧртӧмӧн, Казанскӧй божия матер гӧгрӧс чужӧм вылӧ меліа видзӧдӧмӧн, сійӧ паськыда, мудзлытӧг юрбитіс да гораа, пӧся шӧпкӧдчис;
— Богородица преславнӧй, сет ассьыд милӧстьтӧ локтан лун кежлӧ, матушка!
Копрасис муӧдз, мышсӧ веськӧдліс ньӧжйӧн и бара вашкӧдіс пыр пӧсьджыка да радейтанаджыка.
— Радлунлӧн источник, красавица пречистӧй дзоридзалан яблок пу...
Сійӧ пӧшти быд асыв аддзис выль ошкан кывъяс и сійӧ век заставитліс менӧ кывзысьны сійӧ молитваӧ ыджыд вниманиеӧн.
— Сӧстӧм сьӧлӧмушко менам, небеснӧй!
Менӧ дорйысь да видзысь, зарни шондіӧй, <rus>мати господня</rus>, видз лёк торъясысь, эн сет некодӧс ӧбӧдитны, и менӧ эськӧ мед эз ӧбӧдитны, прӧстаысь!
Сьӧд синъясас нюмӧн да кыдз быттьӧ томмыштӧм, сійӧ бара юрбитіс сьӧкыд кисӧ ньӧжмыда вӧрӧдӧмӧн.
— Исусе Христе, <rus>сыне божий</rus>, ло милӧсьтаӧн ме дінӧ, грешнича дінӧ, матери твоея ради...
Пыр сылӧн молитваыс вӧлі акафистӧн, сьӧлӧмсяньыс ошкӧмӧн.
Асылын сійӧ юрбитліс эз дыр: колӧ вӧлі самӧвар пуктыны, прислугаӧс дед эз нин видз, и бабушка кӧ сёрмывліс чайсӧ лӧсьӧдны сыӧн индӧм кад кежлӧ, сійӧ дыр да скӧра видчывліс.
Мукӧд дырйи сійӧ, бабушка дорысь водзджык садьмӧмӧн, кайлывліс чардак вылӧ да, сійӧс молитва лыддигӧн суӧмӧн, мыйкӧ дыра кывзіс сылысь шӧпкӧдчӧмсӧ, вӧсни сьӧд паръяссӧ мисьтӧма вежньӧдлӧмӧн, а чай сайын ропкис:
— Мыйтӧм ме тэнӧ, дуб юр, велӧді, кыдз колӧ кевмыны, а тэ пыр ассьыд борган, еретнича!
Кыдз толькӧ терпитӧ тэнӧ енмыс!
— Сійӧ гӧгӧрвоас, — увереннӧя вочавидзліс бабушка.
— Сылы кӧть мый эн висьтав — сійӧ разберитас...
— Чуваша проклятӧй!
Эх ті-и...
Бабушкалӧн енмыс вӧлі лунтыр сыкӧд, сійӧ весиг пемӧсъяслы висьтавліс сы йылысь.
Мем вӧлі гӧгӧрвоана, мый тайӧ енмыслы кокниа да кывзысьӧмӧн сетчӧ ставыс: йӧз, понъяс, пӧткаяс, мазіяс, турунъяс: сійӧ быд дінӧ му вылын вӧлі ӧткодь бур, ӧткодь матын.
Ӧтчыд кабатчицалӧн ышмӧм кань, мудер чӧсмасьысь да подхалим, руд, зарниа юра, керкаын ставлӧн радейтантор, вайис садйысь скворецӧс; бабушка мырддис мучитӧм лэбачӧс да кутіс видны каньӧс:
— Енмысь тэ он пов, подлӧй злодей!
Кабатчица да дворник сералыштісны тайӧ кывъяс вылас, но бабушка скӧра горӧдіс на вылӧ:
— Чайтанныд, пемӧсъяс енмӧс оз гӧгӧрвоны?
Став тварыс гӧгӧрвоӧ сійӧс не омӧльджыка тіянысь, немжалиттӧмъяс...
Госсялӧм, гажтӧмтчысь Шарапӧс доддяліг, сійӧ сёрнитліс сыкӧд:
— Мый тэ гажтӧм, енлӧн роботник, а?
Пӧрысь тэ...
Вӧв ышлолаліс, довкйӧдліс юрнас.
И век жӧ енлысь нимсӧ сійӧ шуавліс эз сэтшӧм тшӧкыда, кыдзи дед.
Бабушкалӧн енмыс вӧлі гӧгӧрвоана меным да эз вӧв страшнӧй, но сы водзын оз вӧлі позь пӧръясьны, — яндзим.
Сійӧ кыпӧдліс меын венны позьтӧм яндысьӧм, и ме некор эг пӧръясьлы бабушкалы.
Вӧлі прӧстӧ оз позь дзебны кӧть мыйкӧ тайӧ бур енсьыс и, кажитчӧ, весиг эз кыптыв пӧръясьны кӧсйӧм.
Ӧтчыд кабатчица, дедкӧд пинясьӧм бӧрын, видіс ӧттшӧтш сыкӧд и бабушкаӧс, коді эз пыр зыкас, видіс лёкысь и весиг лыйис сылы морковӧн.
— Но, и йӧй тэ, сударыня менам, — спокойнӧя шуис сылы бабушка, а ме ёна скӧрми да шуи водзӧс мынтыны злӧдейкалы.
Ме дыр мӧвпалі, мыйӧн эськӧ ёнджыка дойдны тайӧс кык щӧкаа да синтӧм рыжӧй кыз нывбабасӧ.
Олысьяс вензьӧмъяс вылын менам наблюдайтӧмъяс серти, ме тӧді, мый найӧ, ӧбидаясысь мӧда-мӧдыслы водзӧс мынтӧмӧн кералӧны бӧжъяссӧ каньяслысь, травитӧны понъясӧс, начкалӧны петукъясӧс да чипанъясӧс либӧ, войын враглы кӧбрегас пырӧмӧн, капуста либӧ ӧгурцы пельсаясӧ кисьталӧны карасин, лэдзӧны ортсӧ бӧчкаясысь ырӧш, — но ставыс тайӧ меным эз кажитчы; колӧ вӧлі мӧвпыштны мыйкӧ ёнджыка внушительнӧйӧс да страшнӧйӧс.
Ме мӧвпышті: кыйӧді, кор кабатчица лэччис кӧбрегӧ, пӧдлалі сы бӧрся вевтсӧ, игналі сійӧс, йӧкті сы вылын водзӧс мынтан танец да, керка вевт вылӧ ключсӧ шыбытӧм бӧрын, котӧрӧн пыри кухняӧ, кӧні страпайтіс бабушка.
Сійӧ пырсӧ эз гӧгӧрво менсьым чиктылӧмӧс, а гӧгӧрвоӧм бӧрас, шлёчкӧдіс менӧ кытчӧ колӧ, кыскис ывлаӧ да мӧдӧдіс керка вылӧ ключла.
Сійӧ отношениеӧн шензян, ме чӧв олӧмӧн судзӧді ключсӧ да, двор пельӧсӧ котӧртӧм бӧрын, видзӧді сэсянь, кыдзи сійӧ мездӧ вӧлі пленнӧй кабатчицаӧс да кыдзи кыкнаныс найӧ, дружелюбнӧя сералӧмӧн, мунӧны дворӧд...
— Ме-е тэнӧ, — грӧзитіс меным кабатчица кыз кулакнас, но сылӧн синтӧм чужӧмыс гажаа нюмъяліс.
А бабушка босьтіс менӧ шошаӧд, вайӧдіс кухняӧ да юаліс:
— Тайӧ тэ мыйла вӧчин?
— Сійӧ тэнӧ морковӧн лыйис...
— Сідзкӧ тайӧ тэ ме вӧсна?
Сідз!
Вот ме тэнӧ, брандахлыст, шыръяслы пач улӧ сюя, тэ и казялан!
Кутшӧм дорйысьысь, — видзӧдлӧй гадь вылас, а то пыр жӧ потӧ!
Вот висьтала дедыдлы, — сійӧ тэнсьыд кучиктӧ лэдзас!
Мун чардак вылӧ, книгатӧ велӧд...
Лунтыр сійӧ эз сёрнит мекӧд, а рытнас, молитва вылӧ сувттӧдз, пуксис вольпась вылӧ да внушительнӧя висьталіс памятнӧй кывъяс:
— Со мый, Лёнька, сьӧлӧмшӧр, тэ тшуп аслыд тайӧс: гырысьяс делӧӧ эн гартчы!
Гырысьяс — тшыксьӧм йӧз; найӧс енмӧн испытайтӧма, а тэ нӧшта абу на, — и ов челядь мывкыдӧн.
Виччысь, кор господь тэнад сьӧлӧмӧ инмӧдчас, тэнсьыд делӧтӧ тэныд индас, аслад трӧпа вылӧ вайӧдас. Гӧгӧрвоин?
А коді мыйын мыжа, — сійӧ абу тэнад делӧ.
Енлы судитны да наказывайтны.
Сылы, а не миянлы!
Сійӧ чӧв олыштіс, чушкыштіс табак да, веськыд синсӧ читкыртлӧмӧн, содтіс:
— Да, пӧди, и ачыс господьыс оз пыр вермы гӧгӧрвоны, кӧні кодлӧн мыжыс.
— Енмыс ӧмӧй оз ставсӧ тӧд?
— юалі ме шензьӧмӧн, а сійӧ лӧниника да гажтӧма вочавидзис:
— Ставсӧ кӧ эськӧ тӧдіс, сэк эськӧ унатор, пӧди, йӧзыс эз вӧчны.
Сійӧ, кӧнкӧ, батюшка, видзӧдас-видзӧдас небесасяньыс му вылӧ, миян вылӧ ставным вылӧ, да мукӧд здукнас кыдз бӧрддзас, да кыдз сыркъявны кутас:
«Йӧзӧй ті менам, йӧзӧй, менам муса йӧзӧй!
Ок, кутшӧм ті меным жальӧсь:
Сійӧ ачыс бӧрддзис да, кӧтасьӧм чужӧмсӧ чышкытӧг, вешйис пельӧсӧ юрбитны.
Сійӧ кадсяньыс сылӧн енмыс лои нӧшта матынджык да гӧгӧрвоанаджык меным.
Дед, менӧ велӧдӧмӧн, сідз жӧ висьтавліс, мый ен — быдлаын олысь, быдтор тӧдысь, быдтор аддзысь существо, бур отсӧг йӧзлы став делӧясын, но кевмис сійӧ эз сідз, кыдз бабушка.
Асылын, пельӧсӧ ӧбразъяс водзӧ сувттӧдз, сійӧ дыр мыссьывліс, сэсся, ӧккуратнӧя пасьтасьӧм, мичаа сынавліс рыжӧй юрсисӧ, лӧсьӧдліс тошсӧ да, зеркалӧ пыр асьсӧ гӧгӧр видзӧдлӧм бӧрын, дӧрӧмсӧ кыскышталӧмӧн, жилет сайӧ сьӧд кӧсынкасӧ лӧсьӧдӧмӧн, виччысьӧмӧн, быттьӧ кыйӧдчӧмӧн, мунлывліс ӧбразъяс водзӧ.
Сувтлывліс сійӧ пыр ӧтик джодж плака ув вылӧ, коді скодитіс вӧв син вылӧ, здук мында сулавліс чӧв-ланьтӧмӧн, юрсӧ копыртӧмӧн, салдат моз туша пӧлӧныс кияссӧ нюжӧдӧмӧн.
Сэсся, веськыд да вӧсни, сійӧ внушительнӧя шуавліс:
— <rus>Во имя отца и сына и святого духа</rus>!
Мем кажитчис, мый тайӧ кывъяс бӧрас комнатаын лолі торъя лӧнь, — весиг гутъяс дзизгӧны виччысьӧмӧнджык.
Дед сулалӧ юрсӧ чатӧртӧмӧн; синкымъясыс сылӧн кыптыштӧмаӧсь; щӧтясьӧмаӧсь, зарни кодь тошкыс чурвидзӧ горизонтальнӧя, молитваяс сійӧ лыддьӧ чорыда, быттьӧ урок висьталӧ: гӧлӧсыс сылӧн юргӧ гӧгӧрвоана да требовательнӧя:
— Напраснӧ <rus>судия приидет, и коегождо деяния обнажатся</rus>...
Кокньыдика кучкалӧ кулакнас асьсӧ морӧсас да настойчивӧя корӧ:
<rus>— Тебе единому согреших, — отврати лице твое от грех моих</rus>...
Лыддьӧ <rus>«Верую»</rus>, кывъяссӧ мичаа шуалӧмӧн; веськыд кокыс сылӧн дрӧгнитавлӧ, быттьӧ молитваыслы тактӧн шы сеттӧг топайтӧмӧн; ставнас сійӧ зэлӧдчӧмӧн кыссьӧ ӧбразъяслань, быдмӧ да быттьӧ лоӧ век вӧснидджык, косджык, сӧстӧминик, сэтшӧм ӧккуратнӧй да требуйтысь:
<rus>— Врача родшая, уврачуй души моея многолетние страсти!</rus>
<rus>Стенания от сердца приношу ти непрестанно, усердствуй, владычице!</rus>
И гораа чуксалӧ, турунвиж синъясас синваӧн:
<rus>— Вера же вместо дел да вменится мне, боже мой, да не взыщеши дел, отнюдь оправдающих мя</rus>.
Ӧні сійӧ юрбитӧ тшӧкыда, судорожнӧя, довкйӧдлӧ юрнас, быттьӧ люкасьӧ, гӧлӧсыс сылӧн кайлӧ чилзӧмӧдз да шлюпкакылӧ.
Сёрӧнджык, синагогаясын вӧвлӧмӧн, ме гӧгӧрвои, мый дед кевмыліс еврей моз.
Самӧвар важӧн нин прысьйӧдліс пызан вылын, комнатаын лайкъяліс рыська рудзӧг шаньгаяслӧн пӧсь дук, — сёйны окота!
Бабушка зумыша лэдзчысьӧма кӧсяк бердӧ да ышлолалӧ, синъяссӧ джоджӧ лэдзӧмӧн; ӧшиньӧ садсянь видзӧдӧ гажа шонді, пуяс вылын жемчугъясӧн дзирдалӧ лысва, асъя сынӧд чӧскыда ӧвтӧ укропӧн, сэтӧрӧн, воӧм яблокъясӧн, а дед век юрбитӧ, качайтчӧ, чилӧставлӧ:
<rus>— Погаси пламень страстей моих, якӧ нищ есмь и окаянен!</rus>
Ме наиздуч тӧда став асъя молитваяс и ставсӧ узьны водӧм водзвывсаясӧс, — тӧда и сюся кыйӧда, оз-ӧ торксьы дед, оз-ӧ коль кӧть ӧтик кыв?
Тайӧ овлывліс вывті шоча и век кыпӧдліс меын лёкысь радлана чувство.
Юрбитӧмсӧ помалӧм бӧрын, дед шулывліс меным да бабушкалы:
<rus>— Здраствуйте<!/rus>
Ми копыртчывлім да, медбӧрын, пуксьывлім пызан сайӧ.
Сэн ме висьтавлі дедлы:
— А тэ талун <rus>«довлеет»</rus> колин!
— Пӧръясян?
— майышмунӧмӧн да эскытӧг юавліс сійӧ.
— Колин нин!
Колӧ:
«<rus>Но та вера моя да довлеет вместо всех</rus>», а тэ и эн висьтав «<rus>довлеетсӧ</rus>».
— <ns>Но-о</ns>! вот!
— горӧдлывліс дед, синъяснас мыжа пырысь читкыраліг.
Бӧрынджык сійӧ мыйӧнкӧ курыда мынтас меным сійӧ индӧдсьыс, но ӧні, сійӧс яналӧмӧн аддзӧмӧн, ме торжествуйта.
Ӧтчыд бабушка шуткаӧн шуис:
— А гажтӧм, пӧди, енмыдлы кывзыны тэнсьыд бать, — век тэ долян ӧтикӧс да век сійӧс жӧ.
— <ns>Мы-ый</ns> сійӧ?
— Лёк тунъялана нюжӧдіс дед.
— Мый тэ баксан?
— Шуа, аслад сьӧлӧмсьыд ни ӧти кыв тэ енмыдлы он пӧдарит некор, мыйтӧм ме ог кывлы!
Сійӧ лӧзӧдіс, тірзьыны кутіс да, стул вылысь чеччыштӧмӧн, шыбытіс блюдсӧ сылы юрас, шыбытіс да чилзыны кутіс, быттьӧ ув вылын пила:
— Весась, пӧрысь ведьма!
Венны позьтӧм <rus>божией</rus> вын йылысь меным висьтавліг, сійӧ пыр да ставсьыс медводз торйӧдліс сылысь чорыдлунсӧ: вот грешитісны йӧз — и вӧйтӧма, нӧшта грешитісны — и сотӧма, жугӧдлӧма налысь каръяссӧ, вот ен накажитліс йӧзӧс тшыгйӧдӧмӧн да моритӧмӧн, и век сійӧ — му вылын меч, грешникъяслы бич.
— Быдӧнӧс, коді кывзысьтӧмӧн нарушайтӧ енлысь законъяссӧ, лоас накажитӧма шогӧн да гибельӧн!
— Вӧсни чуньяс лыясӧн пызанӧ тотшӧдӧмӧн, сійӧ внушайтіс.
Меным вӧлі сьӧкыд эскыны ен чорыдлунӧ.
Ме подозревайті, мый дед нарошнӧ лӧсьӧдлӧ тайӧс ставсӧ, медым пыртны меным полӧм не ен водзын, а сы водзын.
И ме веськыда юавлі сылысь:
— Тайӧ тэ висьтавлан, медым ме кывзыси тэнсьыд?
А сійӧ сідз жӧ веськыда вочавидзліс:
— Но, дерт жӧ!
Ещӧ эськӧ тэ мед эн кывзысь?!
— А кыдз нӧ бабушка?
— Тэ сылы, пӧрысь йӧйлы, эн эскы!
— стрӧга велӧдіс дед.
— Сійӧ том дырсяньыс йӧй, сійӧ велӧдчытӧм да мывкыдтӧм.
Ме вот прикажита сылы, медым эз лысьт сійӧ сёрнитны тэкӧд тайӧ великӧй делӧяс йывсьыс!
Вочавидз меным: кымын эм ангельскӧй чин?
Ме вочавидзлі и юавлі:
— А кодъяс сэтшӧм чиновникъясыс ?
— Эк тэнӧ мотайтӧ!
— серавліс сійӧ, синъяссӧ дзебӧмӧн, да паръяснас рӧмидзтӧмӧн, висьтавліс неокота пырысь:
— Сійӧ енлы оз инмы, чиновникъяс, сійӧ — человеческӧй.
Чиновник суть законоед, сійӧ законъяс сёйӧ.
— Кутшӧм законъяс?
— Законъяс?
Сійӧ значитӧ — обычайяс, — гажаджыка да окота пырысь висьтавліс старик, вежӧра, чуткасьысь синъяснас югниталӧмӧн.
— Олӧны йӧз, олӧны и сӧгласитчӧны: со этадз медся бур, тайӧс ми и босьтам асланым обычай пыдди, пуктам правилӧӧн, законӧн!
Пример: челядь, ворсны чукӧртчиг, сёрнитчӧны, кыдзи ворсӧмсӧ нуӧдны, кутшӧм порядокӧн.
Но, вот сійӧ сёрнитчӧмыс и эм закон!
— А чиновникъяс!
— А чиновник озорник вылӧ скодитӧ, локтас и став законъяссӧ дзугас.
— Мыйла?
— Но, тайӧс тэныд не гӧгӧрвоны!
— стрӧга зумыштчӧмӧн, висьталӧ сійӧ да бара внушайтӧ:
— Йӧзлӧн став делӧяс вылын — господь!
Йӧз кӧсйӧны ӧтитор, а сійӧ — мӧдтор.
Йӧзыдлӧн нинӧмтор абу зумыд.
Пӧльыштас господь, — и ставыс пракмунӧ, бусӧ пӧрӧ.
Менам вӧлі уна помка интересуйтчыны чиновникъясӧн, и ме зільлі тӧдмавны:
— А со Яков дядь сьылӧ:
Югыд ангелъяс — енлӧн чинъяс,
А чиновникъяс — сӧтъяслӧн холопъяс!
Дед кыпӧдыштіс кипыдӧснас тошсӧ, сюйис сійӧс вомас да кунис синъяссӧ.
Чужӧмбокъясыс сылӧн дрӧжжитісны.
Ме гӧгӧрвои, мый сійӧ пытшкӧснас сералӧ.
— Кӧртавны эськӧ тіянӧс Яшкакӧд кокӧдныд да лэдзны ва кузя!
— шуис сійӧ.
— Тайӧ сьыланкывъяссӧ ни сылы сьывны, ни тэныд кывзыны оз ков.
Тайӧ — кулугурскӧй шуткаяс, раскольникъясӧн лӧсьӧдӧма, еретникъясӧн.
И, думайтсьӧмӧн, синъяссӧ кытчӧкӧ ме вомӧн веськӧдӧмӧн, сійӧ ньӧжйӧник нюжӧдіс:
— Эх, <ns>ті-и</ns>...
Но, енмӧс йӧз вылын грознӧя да вылӧ пуктӧмӧн, сійӧ, кыдзи и бабушка, сідз жӧ кыскис сійӧс став аслас делӧясӧ, — и сійӧс, и лыдтӧм-тшӧттӧм святӧй угодникъясӧс.
Бабушка жӧ быттьӧ ньӧти эз тӧд угодникъясӧс, Микӧлаысь, Юрийысь, Фролысь да Лаврысь кындзи, кӧть эськӧ найӧ сідз жӧ вӧліны зэв бурӧсь да матысаӧсь йӧзлы: ветлӧдлісны сиктъясӧд да каръясӧд, йӧз олӧмӧ сюйсьӧмӧн, найӧ став свойствоясӧн обладайтӧмӧн.
Дедлӧн жӧ святӧйясыс вӧліны пӧшти ставныс мученикъяс, найӧ путкыльтавлісны идолъясӧс, вензисны римскӧй царьяскӧд, и сыысь найӧс пытайтісны, сотлісны, кульлісны налысь кучиксӧ.
Мукӧд дырйи дед мечтайтліс:
— Отсалін эськӧ мед енмӧй вузавны тайӧ керкасӧ, кӧть витсё вылӧ пӧльзаӧн, — сьылӧді эськӧ ме молебен Микӧла-угодниклы.
Бабушка, сералӧмӧн, шуавліс меным:
— Сідз сылы, пӧрысь йӧйлы, Микӧла и кутас керкаяс вузавлыны, — абу сылӧн, Микӧла-батюшкалӧн, некутшӧм бурджык уджыс!
Менам дыр хранитчисны дедлӧн святцыыс, сійӧ киӧн гижӧм разнӧй гижӧдъясӧн.
Наын, колӧ шуны, Яким да Анна лункӧд воча вӧлі гижӧма рыжӧй чернилаӧн да веськыд шыпасъясӧн:
«мездісны бедаысь милостивецъяс».
Ме помнита сійӧ «бедасӧ»: удайтчытӧм челядьӧс поддержитӧм вӧсна тӧждысьӧмӧн, дед кутіс нуӧдны ростовщичество, кутіс гусьӧн закладӧ босьтавны кӧлуйяс.
Кодкӧ удтӧма сы вылӧ, и ӧтчыд войын локтіс полиция обыскӧн.
Вӧлі ыджыд суматоха, но ставыс помасис бура; дед юрбитіс шонді петтӧдз да асывнас ме дырйи гижис святцыясын тайӧ кывъяссӧ.
Ужнайттӧдз сійӧ лыддис мекӧд Салтыр, Часослов либӧ Ефрем Сиринлысь сьӧкыд книга, а ужнайтӧм бӧрын, бара сувтіс молитва вылӧ, и рытъя лӧньын дыр кылісны гажтӧм покаяннӧй кывъяс:
<rus>— Что ти принесу или что ти воздам, великодаровитый бессмертный царю...</rus>
<rus>и соблюди нас от всякого мечтания...</rus>
<rus>Господи, покрый мя от человек некоторых...</rus>
<rus>Даждь ми слезы и память смертную...</rus>
А бабушка унаысь шулывліс:
— Ой, кутшӧма талун мудзи ме!
Тыдалӧ юрбиттӧг нин вода...
Дед нулывліс менӧ вичкоӧ: субӧтаясӧ — сеношна вылӧ, праздникъясӧ — сёр ӧбедня вылӧ.
Ме и храмын юклывлі, кор кутшӧм енлы кевмыны: ставсӧ, мый лыддьӧны поп да дьячок, — сійӧ дед енлы, а певчӧйяс пыр сьылӧны бабушка енлы.
Ме, дерт, грубӧя петкӧдла енъяс костын сійӧ челядьсяма торйӧдӧмсӧ, коді, помнита, тревожнӧя кык пельӧ торйӧдліс душаӧс, но дедлӧн енмыс кыпӧдліс меын полӧм да ылыстчӧм: сійӧ эз радейт некодӧс, видзӧдіс став бӧрся стрӧг синмӧн, сійӧ, ставсьыс медводз, корсис да аддзис мортын омӧльӧс, лёкӧс, грешнӧйӧс.
Вӧлі гӧгӧрвоана, мый сійӧ оз эскы мортлы, пыр виччысьӧ пӧкаитчӧм да радейтӧ наказывайтны.
Сійӧ лунъясӧ ен йылысь мӧвпъяс да чувствояс вӧліны менам душалӧн главнӧй пищаӧн, медся мичаӧн ӧлӧмын, — век жӧ мукӧд впечатлениеяс сӧмын ӧбӧдитісны менӧ асланыс чорыдлуннас да няйтнас, зывӧктӧм да шогсьӧм кыпӧдӧмӧн.
Ен вӧлі медся бурӧн да югыдӧн ставсьыс, мый кытшавліс менӧ, — бабушкалӧн енмыс, сэтшӧм муса друг став ловъяыслы.
И, дерт, эз вермы не тревожитны вопрос: кыдз жӧ сійӧ дед оз аддзы бур енмӧс?
Менӧ эз лэдзлыны гуляйтны улич вылӧ, сы вӧсна, мый сійӧ вывті кыпӧдліс менӧ, ме быттьӧ коддзывлі сійӧ впечатлениеясысь и пӧшти пыр лолывлі скандалъяслӧн да буйствояслӧн мыжаӧн.
Ёртъяс менам эз вӧвны, суседлӧн челядьыс ме вылӧ видзӧдісны враждебнӧя; меным эз сьӧлӧм вылӧ волы, мый найӧ менӧ шуӧны Каширинӧн, а найӧ, сійӧс казялӧмӧн, сымын ёнджыка горзісны мӧда-мӧдыслы:
— Кащей Каширинлӧн внукыс петӧма, видзӧдлӧй!
— Босьтлӧй сійӧс!
И пансьывліс кось.
Вӧлі ме не арлыд серти ён да пельк косьын — тайӧс признайтлісны асьныс жӧ врагъяс, кодъяс пыр усьласьлісны ме вылӧ чукӧрӧн.
Но век жӧ улич пыр нӧйтліс менӧ, и гортӧ ме волывлі век тільскӧдӧм нырӧн, потӧм паръясӧн да чужӧм вылын лӧзъясӧн, косясьлӧм паськӧма, бусӧсь.
Бабушка паныдавліс менӧ повзьӧмӧн, жалитӧм пырысь:
— Мый, кушман пи, бара косясин?
Да мый нӧ тайӧ татшӧмыс, а?
Кыдз ме тэнӧ понда киысь-киӧ...
Мыссьӧдліс менсьым чужӧмӧс, лӧзінъяс вылӧ пуктывліс бодяга, ыргӧн деньга либӧ свинеч примочка да шуавліс».
* Бодяга — ваын быдмысь быдмӧг.
Бодягаӧн ниртлісны лӧзӧдӧминъяс да ссадинаяс сы могысь, медым бурдӧдны найӧс.
— Но, мый тэ пыр косясян?
Гортын рам, а улич вылын нинӧм вылӧ он туй!
Яндысьтӧм син.
Вот висьтала дедыдлы, мед оз кут лэдзны сійӧ тэнӧ...
Дед аддзывліс менсьым лӧзӧдӧминъясӧс, но некор эз видчыв, сӧмын кызӧкталіс да мурзіс:
— Бара метальясӧн?
Тэ менам, Аника-воин, эн лысьт улич вылӧ петны, кылан!
Менӧ эз и кыскы уличыс, сэні кӧ вӧлі лӧнь, но кор ме кута кывны челядьлысь гажаа ызгӧм, то пышйывлі дворысь, дед ӧлӧдӧм вылӧ видзӧдтӧг.
Лӧзӧдӧминъяс да дойяс эз дӧзмӧдны, но пыр скӧрмӧдлісны улич вывса забаваяслӧн чорыдлуныс, — чорыдлун, коді вывті тӧдса мем, коді вайӧдліс скӧрмӧмӧдз.
Ме эг вермыв терпитны, кор челядь усьӧдлісны понъясӧс либӧ петукъясӧс, нӧйтлісны каньясӧс, гӧняйтӧдлісны еврейяслысь кӧзаяссӧ, тешитчылісны код корысьяс вылын да блаженнӧй «Игоша, зептын смерть» вылын.
Тайӧ вӧлі ыджыд тушаа, кос да сім яя, ыж куысь вурӧм сьӧкыд тулупа, лысермунӧм, сімӧм чужӧм вылас чорыд юрсияса морт.
Сійӧ ветлӧдліс уличті копыртчӧмӧн, тешкодя качайтчӧмӧн, да чӧла дугдывтӧг видзӧдіс муӧ аслас кок улӧ.
Сылӧн ичӧтик гажтӧм синъяса чугуннӧй чужӧмыс внушайтіс меным полыштана почтение, — думайтсис, мый тайӧ мортыс вӧчӧ серьёзнӧй делӧ, сійӧ мыйкӧ корсьӧ, и мешайтны сылы оз ков.
Зонпосни котӧртісны сы бӧрся, гӧрбыльтчӧмӧн, мышкуас изъясӧн лыйлігтырйи.
Сійӧ дыр быттьӧ эз казяв найӧс да эз кыв лыйлӧмыслысь дойсӧ, но вот сувтіс, чатӧртіс гӧна шапкаа юрсӧ, лӧсьӧдіс шапкасӧ дзӧран кинас да видзӧдӧ, быттьӧ сӧмын на садьмис.
— Игоша, смерть зептад!
Игоша, кытчӧ мунан?
Видзӧд — смерть зептад!
— горзӧны зонпосни.
Сійӧ кутчысис кинас зептас, сэсся, ӧдйӧ копыртчӧмӧн, кыпӧдліс муысь из, чурка, кос няйт корӧг да, кузь кинас тешкодя шенасьӧмӧн, нурбыляліс видчан кывъяс.
Видчыліс сійӧ пыр ӧтик и сійӧ жӧ куим мисьтӧм кывйӧн, — сы боксянь зонпосни вӧліны ёна озырджыкӧсь сыысь.
Мукӧд дырйи сійӧ вӧтчывліс на бӧрся, чотігтыр; кузь тулупыс мешайтіс сылы котӧртныс, сійӧ усьлывлі пидзӧсъяс вылас, кос увъяс кодь сьӧд кияснас муӧ мыджсьӧмӧн.
Зонпосни лыйлісны сылы бокъясас да мышкас изъясӧн, медся повтӧмъяс матыстчылісны дзикӧдз да бӧр пышйывлісны, сійӧ юр вылӧ содзтыр бус кисьтӧмӧн.
Уличлӧн мӧд и, вермас лоны, нӧшта ёнджыка сьӧкыд впечатлениеӧн вӧлі мастер Григорий Иванович.
Сійӧ дзикӧдз синтӧммис да петіс корны, ыджыд тушаа, благообразнӧй, немӧй.
Сійӧс новлӧдліс киӧдыс дзоляник тушаа руд старука; ӧшиньяс улӧ сувтлывлӧмӧн, старукаыс чипсан гӧлӧсӧн нюркйӧдлывліс кытчӧкӧ бокӧ пыр видзӧдӧмӧн:
— Сетӧй, Криста ради, синтӧмлы, убогӧйлы...
А Григорий Иванович чӧв оліс.
Сьӧд ӧчкиясыс сылӧн видзӧдісны веськыда керка стенӧ, ӧшиньӧ, паныдасьысь чужӧмӧ; сквӧзь краситӧм киыс ньӧжйӧник малаліс паськыд тошсӧ, паръясыс сылӧн вӧлі топыда топӧдӧма.
Ме тшӧкыда аддзывлі сійӧс, но некор эг кывлы ни ӧти шы тайӧ топӧдӧм вомдоръяссьыс, и стариклӧн чӧв олӧмыс мучитана личкыліс менӧ.
Ме эг вермы матыстчыны сы дінӧ, некор эг матыстчыв, а, мӧдарӧ, сійӧс аддзылӧм бӧрын, котӧртлі гортӧ да висьтавлі бабушкалы:
— Григорий ветлӧдлӧ уличӧд!
— Но?
— тӧждысьӧм да жалитӧм пырысь горӧдлывліс сійӧ.
— На со, котӧрт, сет сылы!
Ме ӧткажитчылі грубӧя да скӧра.
Сэки сійӧ ачыс петавліс ворота сайӧ да дыр сёрнитлывліс сыкӧд, моски вылын сулалӧмӧн.
Григорий серӧктывліс, пыркӧдліс тошнас, но ачыс сёрнитліс этша, век ӧткодя.
Мукӧд дырйи бабушка, сійӧс кухняӧ корӧмӧн, юктавліс чайӧн, вердлывліс.
Кыдзкӧ ӧтчыд сійӧ юаліс: кӧні ме?
Бабушка чукӧстіс менӧ, но ме пышйи да дзебси пес чипасъяс пӧвсӧ.
Эг вермы ме матыстчыны сы дінӧ, — вӧлі терпитны вермытӧм яндзим.
Сӧмын ӧтчыд сёрнитім ми сыкӧд Григорий йылысь: сійӧс ӧграда сайӧдз колльӧдӧм бӧрын, бабушка ньӧжйӧник муніс дворӧд да бӧрдіс, юрсӧ лэдзӧмӧн.
Ме матыстчи сы дорӧ, куті сійӧс киӧдыс.
— Тэ нӧ мый пышъялан сыысь?
— ньӧжйӧник юаліс сійӧ.
— Сійӧ тэнӧ радейтӧ, сійӧ ӧд бур...
— Мыйла дед оз верд сійӧс?
— юалі ме.
— Дедыд?
Сійӧ сувтіс, топӧдіс менӧ ас бердас да пӧшти вашкӧдӧмӧн, пророческӧя висьталіс:
— Помнит менсьым кывйӧс: чорыда накажитас миянӧс ен тайӧ морт вӧснаыс!
Накажитас...
Сійӧ эз ӧшыбитчы: во дас мысти, кор бабушка ланьтіс нин век кежлӧ, дед ачыс ветлӧдліс карса уличаясӧд корысь да вежӧрттӧм, ӧшиньяс улын нораа корӧмӧн:
— Бур пӧваръяс менам, сетӧй пирӧг кусӧк, пирӧгтор эськӧ меным!
эх, ті-и...
Важъяыс сылӧн сӧмын и кольӧма мый тайӧ курыд, нюжӧдана, пытшкӧстӧ волнуйтана:
— Эх, <ns>ті-и</ns>...
Игошаысь да Григорий Ивановичысь кындзи, менӧ личкис, улич вылысь вӧтлӧмӧн, кыдз-сюрӧ олысь баба Ворониха.
Сійӧ петкӧдчывліс празникъяс дырйи, ыджыд, лёзьмӧм, код.
Восьлаліс сійӧ кутшӧмкӧ аслыс пӧлӧс походкаӧн, быттьӧ кокъяснас вӧрӧдтӧг, муас инмывлытӧг, ветлӧдліс кымӧр моз да равзіс мисьтӧм сьыланкывъяс.
Став паныдасьысьяс дзебсьывлісны сыысь керка воротаясӧ, пельӧсъясӧ, лавкаясӧ пыравлӧмӧн, — сійӧ быттьӧ чышкис уличсӧ.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі пӧшти лӧз, пӧльтчӧма гадь моз, ыджыд руд синъяссӧ страшнӧя да тешкодя шашаритӧма.
А мукӧд дырйи сійӧ омлявліс, бӧрдліс:
— Челядьӧй менам, кӧнӧсь ті?
Ме юавлі бабушкалысь: мый тайӧ?
— Оз позь тэныд тӧдны!
— вочавидзис сійӧ гажтӧма, но век жӧ висьталіс дженьыдика; вӧлі тайӧ нывбабаыслӧн верӧс, чиновник Воронов, окота лои сылы босьтны мӧд, ыджыдджык чин, сійӧ и вузаліс гӧтырсӧ аслас начальниклы, а сійӧс нуис кытчӧкӧ, да кык во сійӧ гортас эз ов.
А кор бӧр воис, челядьыс сылӧн — детина да нывка — кулісны нин, верӧсыс ворссис казеннӧй деньга да пукаліс тюрьмаын.
И со шогысла нывбабаыд кутіс юны, гуляйтны, буянитны.
Быд празникӧ, рыт кежлас сійӧс босьтӧ полиция...
Абу, гортын вӧлі бурджык, улич вылын дорысь.
Торъя лӧсьыдӧсь вӧліны ӧбед бӧрса часъяс, кор дед мунлывліс Яков дядь мастерскӧйӧ, а бабушка, ӧшинь дорын пукалӧмӧн, висьтавлывліс меным интереснӧй мойдъяс, историяяс, висьтавліс менам бать йылысь.
Скворецлы, кодӧс бабушка мырддис каньлысь, тшӧтшӧдіс жугалӧм бордсӧ, а курччалӧм кок пыддиыс бура лӧсьӧдіс пу кок да, лэбачӧс бурдӧдӧм бӧрын, кутіс сійӧс велӧдны сёрнитны.
Сулалӧ, вӧлі, ӧшинь кӧсяк вывса садӧк водзын дзонь час — ыджыд сэтшӧм бур зверь — да сук гӧлӧсӧн дольӧ гӧгӧрвоысь, шом кодь сьӧд лэбачлы:
— Но, кор: скворушкалы — роктор!
Скворец, юмористлысь кодь гӧгрӧс, ловъя синсӧ сы вылӧ пӧлӧстӧмӧн, тотшкӧдӧ пу кокнас садӧклӧн вӧсни пыдӧсӧ, нюжйӧдлӧ голясӧ да шутьлалӧ иволга моз, нерӧ сойкаӧс, кӧкӧс, зільӧ нявӧстны кань моз, омлялӧ пон моз, а морт сёрни сылы оз сетчы.
— Да тэ эн дур!
— Серьёзнӧя шуӧ сылы бабушка.
— Тэ шу: скворушкалы роктор!
Бордъяса сьӧд ӧблезяна пель чунавмӧн равзӧ мыйкӧ бабушка кывъяс вылӧ скодитанаӧс, — старука нимкодясьӧмӧн сералӧ, чунь вывсьыс сетӧ лэбачлы проса рок да висьталӧ:
— Ме тэнӧ, шельмаӧс, тӧда; пӧръячка тэ, — ставсӧ верман, ставсӧ кужан!
И ӧд велӧдіс скворецтӧ: недыр мысти сійӧ бура гӧгӧрвоана нин корис рок, а бабушкаӧс аддзӧмӧн, нюжӧдліс мыйкӧ татшӧмӧс: — <ns>Дра-астуй</ns>...
Первойсӧ сійӧ ӧшаліс дед комнатаын, но регыд дед вӧтліс сійӧс миянӧ, чардак вылӧ, сійӧн мый скворец велаліс нерны дедӧс; дед гӧгӧрвоана шуалӧ молитва кывъяс, а лэбач, садӧк тасъяс костӧд восковӧй виж нырсӧ чургӧдӧмӧн, шутьлялӧ:
— Тью, тью, тью-ирр, ту-ирр, ти ирр, тью-уу!
Дедлы тайӧ кажитчӧма ӧбиднӧйӧн; ӧтчыд сійӧ, молитвасӧ орӧдӧмӧн, тапнитіс кокнас да лёкысь горӧдіс:
— Идрав сійӧс, дяволӧс, виа!
Уна вӧлі интереснӧйыс керкаын, уна забавнӧйыс, но кадъясӧн менӧ пӧдтіс висьтавны вермытӧм шог, ставнам ме быттьӧ тырлі мыйӧнкӧ сьӧкыдӧн да дыр олі, джуджыд пемыд гуын моз, аддзанлунӧс, кыланлунӧс, да став чувствоясӧс воштӧмӧн, синтӧм да джынвыйӧ кулӧма...
VIII
Дед немвиччысьтӧг вузаліс керкасӧ кабатчиклы, Канатнӧй улича вылысь ньӧбис мӧдӧс; моститтӧм, турунзьӧм, сӧстӧм да лӧнь, сійӧ уличыс веськыда петіс муяс вылӧ да пӧлӧныс вӧлі стрӧиталӧмаӧсь посньыдик, уна рӧмӧн краситӧм керкаяс.
Выль керка вӧлі мичаджык, воддзасьыс лӧсьыдджык; сылысь фасадсӧ краситӧма мелі да спокойнӧй сьӧдоват ӧмидз рӧма краскаӧн; сы вылын тыдалана югзисны куим ӧшиньлӧн гӧлубӧй ставеньяс да чардак ӧшиньлӧн ӧтка решетчатӧй ставня; керка вевтсӧ шуйга боксяньыс мичаа вевттисны вязлӧн да нинпулӧн сук коръя увъяс.
Дворас да садъяс вӧлі уна лӧсьыд кулига, быттьӧ нарошнӧ дзебсясьӧмӧн ворсӧм вылӧ.
Торйӧн нин лӧсьыд садйыс, неыджыд, но сук да лӧсьыда дзугсьӧм; сійӧ ӧти пельӧсын сулаліс дзоляник, быттьӧ чача, пывсян; мӧдын вӧлі ыджыд, бура джуджыд гу; сійӧ эжсялӧма ёг турунӧн, а сэтысь чурвидзисны кыз гӧлӧвняяс, сотчӧм важ пывсянлӧн колясъясыс.
Шуйгавывсянь потшис садсӧ полковник Овсянников конюшняяслӧн стен, веськыдвывсянь — Бетленглӧн стрӧйбаяс; пытшкӧсас сійӧ вочаасис молочница Петровна, кыз гӧрд, кӧлӧкӧл кодь шумнӧй баба усадьбакӧд; сылӧн муӧ сюйыштчӧм сьӧд да важ, нитшкӧн бура вевттьысьӧм керкаыс кык ӧшиньӧн веськодя пырысь видзӧдіс муяс вылӧ, кодӧс уйдӧдлӧма джуджыд логъясӧн, ыліса вӧрлӧн сьӧкыд лӧз кымӧрӧн; му вывті быдса лун ветлӧдлісны, котралісны салдатъяс; арся шонді кӧсӧй лучьясын дзирдалісны штыкъяслӧн еджыд вирдалӧмъяс.
Керкаыс дзоньнас вӧлі тырӧма меӧн аддзывтӧм йӧзӧн: водзладор пӧлӧвинаас оліс татараяс пӧвсысь военнӧй, ичӧтик гӧгрӧс гӧтырыскӧд; асывсянь рытӧдз сійӧ горзіс, сераліс, ворсіс озыра баситӧм гитара вылын да ёсь, гора гӧлӧсӧн сьыліс ставсьыс тшӧкыдджыка задорнӧй сьыланкыв:
Ог радейт ӧтнам — пола,
Мӧд нылӧс корсьны колӧ!
Куж корсьны сійӧс тась.
И со тэныд награда
Туй вылас тані дась!
О-о, <ns>ю-юмов</ns> зэв <ns>нагр-рада-а</ns>!
Военнӧй, шар кодь гӧгрӧс, ӧшинь дорын пукалӧмӧн, пӧльтіс лӧз чужӧмсӧ да кутшӧмкӧ рыжӧй синъяссӧ гажаа кылӧдӧмӧн, дугдывтӧг куритіс каллян, кызіс тешкодь, пон гӧлӧс шыӧн:
— Вух, вух-вух-вух...
Кӧбрег да конюшня весьтса шоныд пристройкаын олісны кык ломовӧй извозчик — дзоляник сивӧй Петыр дядь, сылӧн немӧй племянник Стёпа, шыльыд, зумыд зон, кодлӧн чужӧмыс вӧлі мунӧ гӧрд ыргӧн поднос вылӧ, да гажтӧм кузь татарин Валей, денщик.
Ставыс тайӧ вӧліны выль йӧз, кодъяс озырӧсь меным тӧдтӧмлунӧн.
Но торъя ёна шымыртіс да кыскис менӧ ас дінас нахлебник «Бур делӧ».
Сійӧ босьтӧма керка мышвыв джынйын кухнякӧд орчча комната, кузьӧс, кык ӧшиняӧс, кодъяс видзӧдӧны садйӧ да дворӧ.
Тайӧ вӧлі косіник, гӧрбыльтчӧм морт, еджыд чужӧма, важся сьӧд тошка, ӧчкиа, мелі синъяса.
Сійӧ вӧлі чӧв олысь, казявтӧм да, кор сійӧс корӧны вӧлі ӧбедайтны, чай юны, пыр вочавидзліс:
— Бур делӧ!
Бабушка сідзи и кутіс шуны сійӧс син водзас и син саяс.
— Лёнька, горӧд «Бур делӧ» чай юны!
Ті, «Бур делӧ», мый омӧля сёяд?
Став комнатасӧ вӧлі тыртӧма кутшӧмкӧ ящикъясӧн, менам тӧдтӧм гражданскӧй печата кыз книгаясӧн; быдлаын сулалісны разнӧй рӧма жидкость тыра бутылкаяс, ыргӧн да кӧрт торъяс, свинеч прутъяс.
Асывсянь рытӧдз сійӧ, рыжӧй кучик курткаа, клетчатӧй руд гача, дзоньнас кутшӧмкӧ краскаясӧн мавтчӧм, чӧскыдтӧм дука, дзугсьӧм юрсиа да дурк, сывдіс свинеч, паяйтіс кутшӧмкӧ ыргӧн торъяс, мыйкӧ веситіс ичӧт вески вылын, ымзіс, сотліс чуньяссӧ да тэрыба пӧляліс найӧс, матыстчыліс, джӧмдалігтыр, стенын ӧшалан чертёжъяс дорӧ, да ӧчкисӧ чышкӧм бӧрын, нюкайтіс чертёжъяссӧ, вӧсни да веськыд зэв еджыд нырнас бумагаясӧ пӧшти инмӧдчӧмӧн.
А мукӧд дырйи друг сувтліс комната шӧрӧ либӧ ӧшинь дорӧ да дыр сулаліс, синъяссӧ куньӧмӧн, чужӧмсӧ чатӧртӧмӧн, измӧм, чӧв-ланьтӧм.
Ме кайлі сарай вевт вылӧ да двор вомӧн видзӧді сы бӧрся восьса ӧшинь пырыс, аддзылі пызан вывсьыс спиртӧвӧй лампалысь лӧз би, сьӧд мыгӧр, аддзылі, кыдзи сійӧ мыйкӧ гижӧ чукрасьӧм тетрадьӧ, ӧчкиыс сылӧн дзирдалӧ кӧдзыд да лӧз рӧмӧн, быттьӧ йи пластъяс; тайӧ мортыслӧн колдовскӧй уджыс менӧ часъясӧн кутліс сарай вевт вылын, тӧдны кӧсйӧм мучительнӧя ӧзтӧмӧн.
Мукӧд дырйи сійӧ, ӧшинь дорын, быттьӧ рама пытшкын сулалӧмӧн, мыш саяс кияссӧ дзебӧмӧн, видзӧдіс веськыда вевт вылӧ, но менӧ быттьӧ эз аддзыв, и сійӧ зэв ёна вӧлі ӧбӧдитӧ.
Друг чеччыштліс пызан дорӧ да, кык пельӧ кусыньтчӧмӧн корсьысис сэні.
Ме чайта, мый ме эськӧ полі сыысь, вӧлі кӧ сійӧ озырджык, бурджыка пасьтасьӧма, но сійӧ вӧлі гӧль: сійӧ куртка воротник вылын чурвидзис дӧрӧмлӧн няйт юрйыв, гачыс чутъяса да дӧмасӧсь, куш кокъясас — талялӧм туфли.
Гӧльяс — абу страшнӧйӧсь, абу ӧпаснӧйӧсь, сыын менӧ тӧдлытӧг убедитіс на дінӧ бабушкалӧн жалитана видзӧдӧмыс да мустӧмтана видзӧдӧм — дед боксянь.
Керкаын некод эз радейт «Бур делӧӧс»: быдӧн сёрнитісны сы йылысь сералӧмӧн; военнӧйлӧн гажа гӧтырыс нимтіс сійӧс «мел нырӧн», Петыр дядь — аптекарӧн да кӧлдунӧн, дед — чернокнижникӧн да фармазонӧн.
— Мый сійӧ вӧчӧ?
— юалі ме бабушкалысь.
Сійӧ стрӧга шыасис:
— Абу тэнад делӧ; чӧв ов, сійӧс тӧд...
Ӧтчыд, смелмӧдчӧмӧн, ме локті сійӧ ӧшинь дорӧ да юалі, волнуйтчӧмӧс муртса дзебӧмӧн:
— Тэ мый вӧчан?
Сійӧ дрӧгмуні, дыр видзӧдіс ме вылӧ ӧчки весьтӧдыс да, язваяса да сотчӧм туйяса кисӧ меным нюжӧдӧмӧн, шуис:
— Кавшась...
Сійӧ, мый сійӧ вӧзйис пырны сы дінӧ эз ӧдзӧс пыр, а ӧшинь пыр, нӧшта ёнджыка кыпӧдіс сійӧс ме водзын.
Сійӧ пуксис ящик вылӧ, сувтӧдіс менӧ ас водзас, йӧткыштліс, кыскыштіс бӧр да, медбӧрын, юаліс:
— Тэ кытысь?
Тайӧ вӧлі тешкодь: ме нёльысь луннас пукалі кухняын пызан сайын сы дорын.
Ме вочавидзи:
— Татчӧс внук...
— Ага, да, — шуис сійӧ, ассьыс чуньсӧ видлалӧмӧн, да чӧвланьтіс.
Сэки ме лыдди коланаӧн висьтавны сылы:
— Ме абу Каширин, а Пешков...
— Пешков?
— невернӧя ме бӧрся шуис сійӧ.
— Бур делӧ.
Йӧткыштіс менӧ бокӧ, кыпӧдчис да, пызан дорӧ мунӧмӧн, шуис:
— Но, пукав лӧня...
Ме пукалі дыр-дыр, видзӧдӧмӧн, кыдз сійӧ рашпильӧн зыртӧ тиски костӧ топӧдӧмӧн ыргӧн тор, тиски увса картон вылӧ гылалӧны зарни опилки торъяс.
Со сійӧ чукӧртіс опилкисӧ киас, кисьтіс кыз чашкаӧ, содтіс сы дінӧ банкаысь сов кодь еджыд бус, кисьтіс бутылкаысь мыйӧнкӧ сьӧдӧн, — чашкаын дзужгыны кутіс, кыпӧдчис тшын, чӧскыдтӧм дук пырис меным нырӧ, ме куті кызны, катлӧдлыны юрӧн, а сійӧ, кӧлдун, ошйысьӧм пырысь юаліс:
— Чӧскыдтӧм дукыс?
— Да!
— Сійӧ жӧ!
Тайӧ, зон, вывті бур!
«Мыйӧн ошйысьӧ!»
мӧвпыштсис меным, да ме стрӧга шуи:
— Чӧскыдтӧм кӧ, абу нин бур...
— Но?
— шуис сійӧ, мигайтӧмӧн.
— Тайӧ, зон, абу жӧ пыр!
А тэ бабкиӧн ворсан?
— Кознаысь?
— Кознаысь, да?
— Ворса.
— Колӧ кӧ, налиткаяс вӧча?
Бур бугун лоас!
— Колӧ.
— Мун, вай бабкитӧ.
Сійӧ бара матыстчис ме дінӧ, тшыналан чашкасӧ киас кутӧмӧн, сэтчӧ ӧтик синнас видзӧдӧмӧн, матыстчис и шуис:
— Ме тэныд налитка вӧча; а тэ сы пыдди эн кут волывлыны ме дорӧ. Бур?
Тайӧ менӧ зэв ёна ӧбӧдитіс.
— Ме и сідзи некор ог лок...
Дӧзмӧм, ме муні садйӧ.
Сэні вӧрӧшитчис дед, яблок пуяслысь вужъяссӧ куйӧдалӧмӧн;
ар вӧлі, пуяс вылысь важӧн нин заводитіс гылавны кор.
— Нолтӧ, тшӧтшкӧртав ӧмидзсӧ, — шуис дед, меным ножич сетӧмӧн.
Ме юалі сылысь:
— «Бур делӧыд» мый вӧчӧ?
— Горнича тшыкӧдлӧ, — скӧра вочавидзис дед.
— Джоджсӧ сотіс, шпалеръяс няйтӧсьтіс, косявліс.
Вот висьтала сылы, — мед мунас.
— Сідзи и колӧ, — сӧгласитчи ме, ӧмидзлысь кос лапъяс вундавны босьтсьӧмӧн.
Но ме тэрмаси.
Зэра рытъясӧ, дед кӧ мунлывліс гортысь, бабушка вӧчлывліс кухняын зэв интереснӧй собраниеяс, став олысьяссӧ чай юны корӧмӧн: извозчикъясӧс, денщикӧс, тшӧкыда волывліс збой Петровна, мукӧд дырйи волывліс весиг гажа постоялка, и пыр пельӧсын, пач дорын, вӧрзьӧдчытӧг да чӧла тӧрчитіс «Бур делӧ».
Немӧй Степан татаринкӧд ворсіс картіӧн;
Валей клопайтіс картіяснас немӧйлы паськыд ныр кузяыс да шуаліс:
— <ns>Аш-шайтан</ns>!
Петыр дядь вайлывліс ыджыд край еджыд нянь да ыджыд сёй банкаын «семечки» варение, вундавліс няньсӧ шӧрӧмъяс вылӧ, кыза мавтліс найӧс варениеӧн да юклывліс быдӧнлы тайӧ чӧскыд малиновӧй шӧрӧмъяссӧ, кипыдӧс вылас найӧс кутӧмӧн, улӧ копрасьӧмӧн.
— Босьтӧй жӧ милӧстьӧн, сёйыштӧй!
— Меліа корис сійӧ, а кор сы ордысь босьтлісны шӧрӧмсӧ, сійӧ внимательнӧя видзӧдліс ассьыс сьӧд кипыдӧссӧ да, сы вылысь варение войт казялӧмӧн, нювліс сійӧс кывнас.
Петровна бутылкаын вайлывліс вишневӧй наливка, гажа барыня — ӧрӧшки да кампетъяс.
Заводитчыліс гажа пир, бабушкалӧн радейтана удовольствие.
Мыйкӧ дыра мысти сы бӧрын, кор «Бур делӧ» вӧзйис меным взятка сыысь, медым ме эг ветлы сы ордӧ гӧститны, бабушка вӧчис татшӧм рытсӧ.
Киссис да сёлькакыліс арся дугдывтӧм зэр, омляліс тӧв, шувгисны пуяс, увъяснас стенсӧ гыжъялӧмӧн.
Кухняын вӧлі шоныд, лӧсьыд, ставӧн пукалісны мӧда-мӧдсяньыс матыникын, ставныс вӧліны кыдзкӧ торйӧн мусаа лӧньӧсь, а бабушка вӧвлытӧм лышкыда висьтавліс мойдкывъяс, ӧтикӧс мӧдысь бурджыкӧс.
Сійӧ пукаліс паччӧр дорыш вылын, кокъяснас приступокӧ мыджсьӧмӧн, йӧзлань копыртчӧмӧн, кодъясӧс югдӧдӧма дзоляник кӧрт лампаа биӧн; сійӧ нин пыр, бабушка кӧ вӧлі кыпыд, сійӧ кайлывліс паччӧр вылӧ, висьтавлӧмӧн:
— Мем вылысянь колӧ висьтавны, — вылысяньыс бурджык!
Ме меститчи сійӧ кокъяс дорӧ, паськыд пристук вылӧ, пӧшти «Бур делӧ» юр весьтӧ.
Бабушка висьтавліс лӧсьыд история Иван-воин да Мирон-отшельник йылысь; рӧвнӧя киссисны сочнӧй, вескӧй кывъяс:
Овліс-вывліс скӧр воевода Гордион,
Вӧлі сійӧ сьӧд, измӧм сӧвесьта;
Правда сійӧ вӧтліс, йӧзӧс нӧйтліс,
Овліс лёклунын, быттьӧ розя пуын сыч.
Медсясӧ жӧ эз радейт Гордион
Старец Мирон-отшельникӧс,
Правдаӧс лӧня дорйысьӧс,
Мирлы ыджыд бур сиысьӧс.
Чуксалӧ воевода вернӧй слугаӧс,
Храбрӧй Иванушко-воинӧс:
— Мун, тэ, Иванка, ви старикӧс,
Кичливӧй старец Миронӧс.
Мун да керышт сылысь юрсӧ,
Кватит сійӧс сивӧй тошкӧдыс,
Вай меным, ме понъясӧс верда!
Муніс Иван, кывзысис.
Мунӧ Иван курыда мӧвпалӧ:
«Ог ачым мун, — нужда нуӧдӧ!
Тыдалӧ, сэтшӧм мем енсянь доляыс».
Дзебис Иван пӧла улас ёсь меч,
Локтіс, копыртчыліс отшельниклы:
— Век-ӧ тэ здоров, честнӧй старичок?
Кыдзи старечӧс господь милуйтӧ?
Сэн прозорливец сідзи нюмдыштӧ,
Мудрӧй кывъясӧн сійӧ висьталӧ:
— Тырмас тэд, Иван, правдасӧ дзебны,
Господь енмыдлы ставыс тӧдана,
Бур и омӧльтор сійӧ киясын!
Тӧда ӧд, мыйла локтін ме дорӧ!
Яндзим Иванлы отшельник водзын,
А и полӧ жӧ Иван сійӧс не кывны.
Перйис меч сійӧ кучик пуртӧсысь,
Чышкис кӧртторсӧ паськыд пӧланас
— Ме тэнӧ, Мирон, вины кӧсйыси,
Сідз, медым тэ и мечӧс эн аддзыв,
Но, а ӧні юрбит господьлы,
Юрбит сылы тэ медбӧръяысь.
Ас весьт, ме пыдди, став йӧз рӧд пыдди,
А ме бӧрынас юртӧ керышта!..
Сувтіс пидзӧсйыв стареч Мирон,
Сувтіс ньӧжйӧник том дуб пу улӧ,
Дубыс сы водзын улӧдз копрасьӧ.
Старец сёрнитӧ, нюмъялігтырйи:
— Ой, Иван, видзӧд: дыр тэд виччысьны!
Став йӧз рӧд вӧсна кузь молитваыд!
Бурджык пыр жӧ кӧ вины менӧ,
Медым лишнӧя тэ эн манитчы!
Сэк Иван сэтшӧм скӧра зумыштчис,
Сійӧ ковтӧг сэтӧн ошйысис:
— Коли шуӧма, сідзкӧ шуӧма!
Тыкӧ юрбит тэ, ме кӧть нэм вичча!
Юрбитӧ отшельник дзик рытӧдзыс,
Рытсянь юрбитӧ сійӧ асъя кыаӧдз,
Асъя кыасянь сійӧ дзик войӧдзыс,
Гожӧмсяньыс сійӧ бара тулысӧдз.
Юрбитӧ Мирон сідзи воысь-во,
Том дуб лои нин кымӧрӧдзыс дзик,
Сійӧ желудьсянь сук вӧр чепӧсйис,
А молитвалы помыс век абу!
Ӧніӧдз найӧ сідз и олӧны:
Старче енлы век ньӧжйӧн кевмысьӧ,
Корӧ енлысь йӧзлы отсӧгтор,
Преславнӧй богородицалысь — радуйтчӧм,
А Иван-воин бокас сулалӧ,
Мечыс важӧн нин бусӧ пӧрӧма,
Дорӧм доспехъяс важӧн сёйис сім,
Озыр паськӧмыс сісьмис нивею,
Тӧв и гожӧм Иван пасьтӧг сулалӧ,
Косьтӧ жар сійӧс, сӧмын оз вермы,
Ӧвад юӧ вир, сӧмын оз вермы,
Ошъяс, кӧинъяс оз вӧрзьӧдны,
Кӧдзыд-пургаяс абу сы вылӧ.
Ачыс оз вермы местасьыс вӧрзьыны,
Ни кияс лэптыны, весиг кыв шуны.
Сійӧс сідзикӧн накажитӧма:
Омӧль тшӧктӧмсӧ медым эз кывзы,
Йӧз сӧвесть сайӧ медым эз дзебсьы!
А кывъяс старечлӧн грешникъяс вӧсна
Ӧнӧдз мунӧ век господь-ен дорӧ,
Быттьӧ сӧстӧм ю паськыд мореӧ!
Бабушка висьтавны заводитчигӧн нин ме казялі, мый «Бур делӧ» мый вӧсна кӧ тӧждысьӧ: сійӧ тешкодя, дзӧрана вӧрӧдіс кияснас, пӧрччывліс да пасьтавліс ӧчкисӧ, ӧвтліс ӧчкинас кывъяс нюркйӧдлӧм серти, довкйӧдліс юрнас, инмӧдчыліс синъясас, чуньяснас ӧчкисӧ ёна личкӧмӧн, и кипыдӧссӧ тэрыба новлӧдлӧмӧн век ниртіс плешсӧ, чужӧмбанъяссӧ, быттьӧ ёна пӧсялӧм.
Кор кывзысьяс пӧвсысь кодкӧ вӧрзьыштліс, кызӧктыштіс, шаркӧдіс кокъяснас, нахлебник стрӧга шыкайтіс:
— Шш!
А кор бабушка ланьтіс, сійӧ рискӧбтӧмӧн чеччыштіс да, кияснас шенасьӧмӧн, кыдзкӧ некор вӧвлытӧма кутіс бергавны, боргыны.
— Тӧданныд, тайӧ ёна дивӧ, тайӧс колӧ гижны непременнӧ!
Тайӧ — страшнӧ вернӧй, миян...
Ӧні бура вӧлі тыдалӧ, мый сійӧ бӧрдӧ, — синъясыс сылӧн вӧліны тырӧсь синваӧн; синваыс петіс вывсяньыс и увсяньыс, синъясыс купайтчисны сыын; тайӧ вӧлі тешкодь да зэв жалитана.
Сійӧ котраліс кухня кузя, тешкодя, укшаля чеччышталӧмӧн, ӧвтіс ӧчкинас аслас ныр водзын, сійӧс пысавны кӧсйӧмӧн, да век эз вермы сюйыштны сутугасӧ пель саяс.
Петыр дядь сераліс сы вылӧ видзӧдавлӧмӧн, ставныс яналӧмӧн чӧв олісны, а бабушка тэрыба висьтавліс:
— Гижӧй, мый нӧ, грекыс таын абу; ме и ещӧ на уна тӧда татшӧмсӧ...
— Абу, буретш тайӧ!
Тайӧ — страшнӧ роч, — кыпыда горӧдавліс нахлебник да, друг кухня шӧрын сюръя моз сулалӧмӧн, кутіс гораа сёрнитны, веськыд кинас сынӧдсӧ вундалӧмӧн, а шуйгаас тіраліс ӧчкиыс.
Сёрнитіс дыр, ярскӧба, чилӧставлӧмӧн, да кокнас тапйӧдлӧмӧн ӧти и сійӧ жӧ кывъяс тшӧкыда шуалӧмӧн:
— Оз позь овны йӧз сӧвестьӧн, да, да!
Сэсся друг кыдзкӧ орлі гӧлӧсыс, чӧв ланьтіс, видзӧдліс ставныс вылӧ да ньӧжйӧник, мыжа моз муніс, юрсӧ копыртӧмӧн.
Йӧз сералісны, яндысьӧмӧн видзӧдавлісны мӧда-мӧд вылас, бабушка вешйис паччӧр сэрӧгӧ, вуджӧр сайӧ, да сьӧкыда-сьӧкыда ышлолаліс сэн.
Кипыдӧснас гӧрд кыз паръяссӧ чышкиг, Петровна юаліс:
— Скӧрмис, быттьӧ?
— Эз, — вочавидзис Петыр дядь.
— Тайӧ сійӧ сідзи...
Бабушка лэччис паччӧр вылысь да чӧв-ланьтӧмӧн кутіс шонтыны самӧвар, а Петыр дядь тэрмасьтӧг висьтавліс:
— Господаяс быдӧн татшӧмӧсь, — капризникъяс!
Валей зумыша буркнитіс:
— Гӧтыртӧмыд век дурӧ!
Ставӧн серӧктісны, а Петыр дядь век висьталіс:
— Синваӧдз воис.
Тыдалӧ — вӧвлі — сир дӧбӧдліс, а ӧні и плотва — ӧдва...
Лои гажтӧм; кутшӧмкӧ гажтӧмлун чепляліс сьӧлӧмӧс:
«Бур делӧ» ёна шензьӧдіс менӧ, вӧлі жаль сійӧ, — сэтшӧм мичаа помнитчисны сылӧн вӧйӧм синъясыс.
Сійӧ эз узь гортын, а мӧд луннас локтіс ӧбед бӧрын, рам, лигышмӧма, явӧ яндысьысь.
— Тӧрыт ме шумиті, — шуис сійӧ бабушкалы мыжа моз, быттьӧ ичӧтик.
— Ті онӧ скӧралӧй?
— Мый вылӧ нӧ?
— А вот, мый ме суитчи, сёрниті?
— Ті некодӧс энӧ ӧбӧдитӧй...
Ме чувствуйті, мый бабушка полӧ сыысь, оз видзӧд сылы чужӧмас и сёрнитӧ вӧвлытӧма, — вывті нин лӧня.
Сійӧ матыстчис дзик бабушка дінӧ да шуис шензьымӧн прӧстӧя:
— Тӧданныд-ӧ, ме дзик ӧтнам, абу менам некод!
Чӧв олан, чӧв олан, — и друг пузяс пытшкӧсад, орӧдчас...
дась излы висьтавлыны, пулы...
Бабушка вешйыштіс сы дорысь.
— А ті эськӧ мед гӧтрасид...
— Э!
— горӧдіс сійӧ, чукыртчылӧмӧн, и муніс, кинас шеныштӧмӧн.
Бабушка букыштчӧмӧн видзӧдліс сы бӧрся, чушкыштіс табак да сэсся стрӧга висьталіс меным:
— Тэ, видзӧд, эн зэв бергав сы гӧгӧр; енмыс сійӧ тӧдӧ, кутшӧм сійӧ сэтшӧм...
А менӧ бара кутіс кыскыны сы дінӧ.
Ме аддзылі, кыдзи вежсис, путкыльтчис сылӧн чужӧмыс, кор сійӧ шуис: «дзик ӧтнам»;
тайӧ кывъяс вӧлі мыйкӧ гӧгӧрвоана меным, коді (кывйыс) вӧрзьӧдіс менӧ сьӧлӧмӧд, и ме мӧді сы бӧрся.
Видзӧдлі ывласянь сійӧ комната ӧшиньӧ, комнатаыс вӧлі тыртӧм да скодитӧ чулан вылӧ, кытчӧ тэрмасьӧмӧн, кыдз-сюрӧ, шыблалӧма разнӧй ковтӧм кӧлуй, — сэтшӧм жӧ ковтӧм да тешкодь кӧлуй, кутшӧм налӧн кӧзяиныс.
Ме муні садйӧ да сэтысь, гуранысь, аддзи сійӧс; копыртчӧмӧн, кияссӧ юр саяс пуктӧмӧн, гырддзаяснас пидзӧсъясас мыджсьӧмӧн, сійӧ лӧсьыдтӧма пукаліс сотчӧм кер пом вылын; керйыс вӧлі тырӧма муӧн, а сылӧн помыс, шомӧн югъялӧмӧн, чурвидзис нярзьӧм полынь, петшӧр да лопух весьтын сынӧдын.
И сійӧ, мый сылы вӧлі лӧсьыдтӧм пукавныс, нӧшта ёнджыка кыскис тайӧ морт дінас...
Сійӧ дыр эз казяв менӧ, филин кодь синтӧм синъяснас кытчӧкӧ бокӧ видзӧдӧмӧн, сэсся друг юаліс кыдз быттьӧ дӧсада пырысь:
— Мела?
— Абу.
— А мый нӧ?
— Сідз.
Сійӧ босьтіс ӧчкисӧ, чышкис сійӧс гӧрд да сьӧд чутӧсь чышъянӧн да шуис:
— Но, лок татчӧ!
Кор ме пукси сыкӧд орччӧн, сійӧ топыда шымыртіс менӧ пельпомъясӧд.
— Пукав.
Кутам пукавны да чӧв овны.
Ладнӧ?
Вӧт сійӧ буретш...
Тэ асныра?
— Да.
— Бур делӧ!
Чӧв олім дыр.
Рытыс вӧлі лӧнь, рам, бабйӧ летолӧн сійӧ гажтӧм рытъяс пиысь ӧтик, кор гӧгӧр ставыс сэтшӧм цветистӧй да сэтшӧм тыдалана линяйтӧ, бледӧдӧ быд часӧн, а муыс бырӧдіс нин ассьыс став, пӧтӧс, гожся дукъяссӧ, ӧвтӧ сӧмын кӧдзыд ульруӧн, сынӧдыс жӧ шензьымӧн сӧдз, да гӧрдоват енэжын тэрыба вуджрасьӧны чавканъяс, гажтӧм мӧвпъяс кыпӧдӧмӧн.
Ставыс шы ни тӧв да лӧнь, быд шы — лэбачлӧн кышнитӧм, усьысь корлӧн чишнитӧм — кажитчӧ гораӧн, тшӧктӧ ӧпасайтчана дрӧгмунны, но, дрӧгмунӧм бӧрын, бара дзикӧдз лӧнян, — сійӧ шымыртӧма став мусӧ да тыртӧ морӧстӧ.
Сэтшӧм минутаясас чужӧны торйӧн сӧстӧм, кокни мӧвпъяс, но вӧсниӧсь, пырыс тыдаланаӧсь, быттьӧ чераньвез, да кывъясӧн кутны вермытӧмӧсь.
Найӧ ыпнитлӧны да вошӧны регыд, кыдз усьысь кодзувъяс, сьӧлӧмтӧ мый йылысь кӧ шогӧн сотыштӧмӧн, ласкайтӧны сійӧс, тревожитӧны, сэн сійӧ пуӧ, плавитчӧ, ассьыс формасӧ нэм кежлӧ босьтӧмӧн, сэн артмӧ сылӧн чужӧмыс.
Нахлебник шоныд бок бердӧ топӧдчӧмӧн, ме видзӧді сыкӧд тшӧтш яблок пу сьӧд увъяс пыр гӧрд енэж вылӧ, видзӧді тэрыб чечоткаяс лэбалӧм бӧрся, аддзи, кыдзи щеглятаяс килльӧны кос йӧнлысь юръяс, сэтысь курыд кӧйдыссӧ шедӧдалӧмӧн, кыдз муяс вывсянь киссьӧны багров дора гӧна руд кымӧръяс, а кымӧръяс увті сьӧкыда лэбзьӧны ракаяс позъясланьыс, кладбище вылӧ.
Ставыс вӧлі лӧсьыд да кыдзкӧ торйӧн абу пырся гӧгӧрвоана да матыса.
Мукӧд дырйи морт юавлывліс, ыджыда ышловзьӧмӧн.
— Лӧсьыд, зон?
Сійӧ жӧ!
А абу уль, абу кӧдзыд?
А кор енэжыс рӧмдіс, да ставыс гӧгӧр пӧльтчис, улёват рӧмыдӧн тырӧмӧн, сійӧ шуис:
— Но, тырмас!
Мунам...
Садса калитка дорӧ сійӧ сувтіс, ньӧжйӧник сёрнитӧмӧн:
— Бур тэнад бабушкаыд, — о, кутшӧм му!
Тупкис синъяссӧ да, нюмъялӧмӧн, лыддис ньӧжйӧник, зэв гӧгӧрвоана.
Сійӧс сідзикӧн накажитӧма:
Омӧль тшӧктӧмсӧ медым эз кывзы,
Йӧз сӧвесть сайӧ медым эз дзебсьы...
— Тэ, зон, тӧдвылад кут тайӧс, ёна!
И, менӧ водзӧ тойлалігтыр, юаліс:
— Гижны кужан?
— Ог.
— Велӧдчы.
А кор велалан, — гижав, мый бабушкаыд висьтавлӧ, — сійӧ, зон, ёна гӧдитчӧ...
Ми кутім дружитчыны.
Сійӧ лунсяньыс ме волывлі «Бур делӧ» дінӧ, кор кӧсйи, пуксьывлі кутшӧмкӧ трапйӧ тыра ящикӧ да сюся видзӧді, кыдз сійӧ сывдӧ свинеч, шонтӧ ыргӧн; калитӧм бӧрын, ичӧтик наковальня вылын мича воропа кокни мӧлӧтӧн дорӧ кӧрт пластинаяс, уджалӧ рашпильӧн, напилокъясӧн, наждакӧн да сунис кодь вӧсньыдик пилаӧн.
И ставсӧ веситӧ чуткӧй ыргӧн вески вылын.
Кыз еджыд чашкаясӧ разнӧй жидкостьяс кисьталӧмӧн, видзӧдӧ, кыдзи найӧ тшынасьӧны, тыртӧны комнатасӧ горшӧ сатшан дукӧн, чукрасьӧ, видзӧдӧ кыз книгаӧ да ымзӧ, гӧрд паръяссӧ курччалӧмӧн, либӧ ньӧжйӧник нюжӧдӧ сибдыштӧм гӧлӧсӧн.
<rus>О, роза Сарона...</rus>
— Тайӧ мый тэ вӧчан?
— Ӧтик штука, зонмӧ...
— Кутшӧмӧс?
— А-а, аддзан-ӧ, ог куж ме висьтавны сідзи, медым тэ гӧгӧрвоин...
— Дед шуӧ, мый тэ пӧ, гашкӧ, фальшивӧй деньгаяс вӧчан...
— Дедыд?
Мм...
Но, тайӧ сійӧ пустяк висьталӧ!
Деньгаыд, зонмӧ, — ерунда...
— А мыйӧн няньсьыд мынтысьны?
— Н-да, зонмӧ, няньсьыд колӧ мынтыны, вернӧ...
— Аддзан?
И яйысь сідз жӧ.
— И яйысь...
Сійӧ ньӧжйӧник, шензьӧдана лӧсьыда сералӧ, гильӧдӧ менӧ пель сайӧд, быттьӧ каньпиӧс, да висьталӧ:
— Некыдз ог вермы ме вензьыны тэкӧд, — тэ, зонмӧ, менӧ йӧртан; вай бурджык чӧв олыштам...
Мукӧд дырйи сійӧ дугдыліс уджавны, пуксьывліс мекӧд орччӧн и ми дыр видзӧдам ӧшиньӧд, кыдз сявкйӧ зэр керка вевтъяс вылӧ, дворӧ, коді быдмӧма турунӧн, кыдзи гӧльмӧны яблок пуяс коръяс гылалӧмсьыс.
Сёрнитліс «Бур делӧ» скупа; но пыр кутшӧмкӧ колана кывъясӧн; тшӧкыдджыка жӧ, менсьым вниманиеӧс мыйкӧ вылӧ веськӧдны кӧсйӧмӧн, сійӧ ньӧжйӧник тувкӧдіс менӧ да петкӧдліс синнас, мигайтӧмӧн.
Нинӧм торъясӧ ме ог аддзы дворысь, но гырддзанас тайӧ тувкӧдӧмсьыс да дженьыдик кывъяссьыс став тыдалан торйыс кажитчӧ торъя тӧдчанаӧн, ставыс чорыда пырӧ юрӧ.
Со дворті котӧртӧ кань, сувтіс лӧсталан вагӧп водзӧ да, аслас вуджӧр вылӧ видзӧдӧмӧн, лэптіс небыд лапасӧ, быттьӧ кӧсйӧ сійӧс кучкыны.
«Бур делӧ» ньӧжйӧник висьталӧ:
— Каньяс гордӧйӧсь да абу дӧверчивӧйӧсь...
Зарни кодь рыжӧй петук Мамай, сад потшӧс вылӧ лэбзьӧмӧн, крепитчис, шеныштіс бордъяснас, муртса эз усь да, ӧбӧдитчӧмӧн, скӧра боргӧ, голясӧ нюжӧдӧмӧн.
— Тшап генерал, а абу зэв тӧлка...
Мунӧ укшаль Валей, няйт кузя сьӧкыда восьлалӧмӧн, быттьӧ пӧрысь вӧв; паськыд лыяса чужӧмыс сылӧн пӧльтчӧма, сійӧ видзӧдӧ, синсӧ читкыртӧмӧн, енэжӧ, а сэтысянь веськыда сійӧ морӧс вылӧ, усьӧ арся еджыд югӧр, — Валей куртка вылын ыргӧн кизьыс ӧзйӧ, татарин сувтіс да вӧрӧдӧ сійӧс чукля чуньяснас.
— Быттьӧ медаль сетӧмаӧсь, любуйтчӧ...
Ме ӧдйӧ да ёна кӧртаси «Бур делӧ» дінӧ, сійӧ лои меным коланаӧн и курыд ӧбидаяс лунъясӧ и радуйтчан часъясӧ.
Чӧв олысь, сійӧ эз дугӧдлы менӧ сёрнитны быдтор йылысь, мый воліс меным юрӧ, а дед век орӧдліс менӧ стрӧга горӧдӧмӧн:
— Эн больгы, бес мельнича!
Бабушка жӧ вӧлі сэтшӧма тырӧма ас уджнас, мый эз нин кыв да эз принимайт йӧзыслысь.
«Бур делӧ» пыр кывзіс менсьым больгӧмӧс внимательнӧя да тшӧкыда шулывліс меным, нюмъялӧмӧн:
— Но, тайӧ, абу сідз, тайӧс тэ ачыд лӧсьӧдӧмыд...
И век сылӧн дженьыд индӧдъясыс лӧсявлісны ас кадын, вӧліны коланаӧсь, — сійӧ быттьӧ пырыс аддзывліс ставсӧ, мый вӧчсис менам сьӧлӧмын да юрын, аддзыліс став лишнӧй невеськыд кывъяс водзджык, найӧс меӧн шуны удиттӧдз, аддзыліс и торйӧдліс бокӧ кык мелі кучкӧмӧн:
— Ылӧдлан, зонмӧ!
Ме эг этшаысь наросьнӧ испытайтлы сылысь тайӧ кӧлдовскӧй способностьсӧ; вӧвлі, мӧвпышта мыйкӧ и висьтавла, кыдз вӧвлӧмӧс, но сійӧ неуна кывзыштӧм бӧрын, отрицательнӧя качайтліс юрнас:
— Но, ылӧдлан, зонмӧ...
— А мыйла тэ тӧдан?
— Ме нин, зонмӧ, аддза...
Тшӧкыда, Сеннӧй площадь вылӧ вала мунігӧн бабушка босьтлывліс менӧ аскӧдыс, и ӧтчыд ми аддзим, кыдзи вит мещанин нӧйтӧны мужикӧс, — уськӧдӧмаӧсь сійӧс му вылас да нетшкӧны, быттьӧ понъяс понйӧс.
Бабушка шыбытіс ведраяссӧ карнан вывсьыс да, сійӧн шенасьӧмӧн, мӧдіс мещана вылӧ, меным горӧдӧмӧн:
— Вешйы бокӧ!
Но ме повзи, котӧрті сы бӧрся да куті лыйлыны мещаналы галькиӧн, изъясӧн, а бабушка збоя тувкӧдіс мещанаӧс карнаннас, кучкаліс налы пель помъясас, юръясас.
Дорйысьны сувтісны и ещӧ кутшӧмкӧ йӧз, мещана пышйисны, бабушка кутіс мыськавны нӧйтӧм мортсӧ: чужӧмсӧ сылысь вӧлі талялӧма, ме и ӧні зывӧктана аддза, кыдз сійӧ няйт чуньяснас топӧдіс орӧдӧм нырбордсӧ да омляліс, да кашляйтіс, а чунь увсьыс резіс вир бабушкалы чужӧмас, сылы морӧс вылас; бабушка сідз жӧ горзіс тіраліс ставнас.
Кор ме, гортӧ локтӧм бӧрын, котӧрӧн пыри нахлебник дінӧ да куті висьтавлыны сылы, сійӧ шыбытіс уджсӧ да сувтіс ме водзӧ, сабля моз кузь напилок кыпӧдӧмӧн, ӧчки увсяньыс ме вылӧ ёся да стрӧга видзӧдӧмӧн, а сэсся друг орӧдіс менӧ, пӧся, вӧвлытӧм внушительнӧя:
— Бур, буретш сідзи и вӧлі ставыс!
Зэв бур!
Аддзылӧм торйӧн чуймӧм, ме эг удит шензьыны сійӧ кывъяс вылӧ да водзӧ куті висьтавлыны, но сійӧ кутліс менӧ да, комната кузя покаживайтӧмӧн, джӧмдалӧмӧн, кутіс сёрнитны.
— Тырмас, водзӧ оз ков!
Тэ нин, зонмӧ, ставсӧ висьталін, мый колӧ, — гӧгӧрвоан?
Ставсӧ!
Ме ланьті, ӧбӧдитчӧмӧн, но, мӧвпалыштӧм бӧрын, меным зэв помнитчана шензьӧмӧн, гӧгӧрвои, мый сійӧ сувтӧдіс менӧ ас кадын: збыль, ме ставсӧ висьталі:
— Тэ, зонмӧ, тайӧ случайясас эн сувтав, — тайӧ абу бур помнитны!
— шуис сійӧ.
Мукӧд дырйи сійӧ нем виччысьтӧг висьтавліс меным кывъяс, кодъяс сідзи и колисны мекӧд нэм кежлӧ.
Висьтавла ме сылы менам враг Клюшников йылысь, Новӧй уличаса боец, кыз ыджыд юра детинка йылысь, кодӧс ни ме эг вермы венны косьын, ни сійӧ менӧ.
«Бур делӧ» внимательнӧя кывзіс менсьым шогӧс да шуис:
— Тайӧ — ерунда; татшӧм выныд абу вын!
Збыль выныс — тэрыба вӧрӧмын; кымын ӧдйӧджык, сымын ёнджык, — гӧгӧрвоин?
Мӧд воскресенняӧ ме видлі кулакъясӧн уджавны тэрыбджыка и кокниа верми Клюшниковӧс.
Тайӧ нӧшта ёнджыка кыпӧдіс менсьым вниманиеӧс нахлебник кывъяс дінӧ.
— Быдтор колӧ кужны босьтны, — гӧгӧрвоан?
Сійӧ зэв сьӧкыд — кужны босьтны!
Ме нинӧм эг гӧгӧрво, но невӧляысь юрын куті сэтшӧм да сэтшӧм сяма кывъяссӧ, — дзик сы вӧсна юрын куті, мый сійӧ прӧстӧй кывъясас вӧлі мыйкӧ дӧсаднӧ-таинственнӧй: ӧд, оз ков вӧлі некутшӧм торъя кужӧм босьтны из, нянь кусӧк, чашка, мӧлӧт!
А керкаын «Бур делӧӧс» век ёнджыка эз радейтны; весиг гажа постоялкалӧн мелі каньыс эз кайлы сійӧ пидзӧсъяс вылӧ, кыдз кайлывліс быдӧн ордӧ, и эз мунлы сійӧ мелі чуксалӧм вылӧ.
Ме каньсӧ нӧйті сыысь, нетшки сылысь пельяссӧ да, муртса эг бӧрдігтыр кор сійӧс, мед эз пов мортысь.
— Менам паськӧмысь кылӧ кислота дук, — вот каньыд и оз лок ме ордӧ, — висьтавліс сійӧ, но ме тӧді, мый ставӧн, весиг бабушка, висьтавлісны сійӧс мӧд ногӧн, враждебнӧя нахлебниклы, невеськыда да ӧбиднӧя.
— Мыйла тэ бергалан сы дорын?
— скӧра юавліс бабушка.
— Видзӧд, велӧдас сійӧ тэнӧ мыйӧкӧ...
А дед чорыда нӧйтліс менӧ нахлебник дорӧ быд ветлӧмысь, коді лои тӧдса сылы, рыжӧй вурдысьлы.
Ме, дерт, эг висьтавлы «Бур делӧлы» сы йылысь, мый менӧ дугӧдӧны сыкӧд тӧдсалун кутӧмысь, но веськыда висьтавлі, кыдзи видзӧдӧны сы вылӧ гортын.
— Бабушка тэысь полӧ; сійӧ шуӧ — чернокнижник пӧ тэ, а дед сідз жӧ, мый тэ енлы враг и йӧзлы ӧпаснӧй...
Сійӧ пыркйис юрнас, быттьӧ гутъясӧс вӧтлӧмӧн: сійӧ мелі чужӧм вылын розоватӧя ыпъяліс нюм, кодысь менам топавліс сьӧлӧмӧй да вижӧдліс синъясын.
— Ме, зонмӧ, аддза нин!
— ньӧжйӧник висьтавліс сійӧ.
— Сійӧ, зонмӧ, гажтӧм, а?
— Да!
— Гажтӧм, зонмӧ...
Медбӧрти сійӧс вӧтлісны.
Ӧтчыд ме локті сы дінӧ асъя чай бӧрын да аддза, мый сійӧ, джоджын пукалӧмӧн, тэчӧ ассьыс кӧлуйсӧ ящикъясӧ, <rus>роза Сарона</rus> йылысь ньӧжйӧник сьылігтыр.
— Но, прӧщай, зонмӧ, со ме и муна...
— Мыйла?
Сійӧ веськыда видзӧдліс ме вылӧ, да шуис:
— Он ӧмӧй тэ тӧд?
Комнатаыс колӧ тэнад мамлы...
— Коді сійӧс висьталіс?
— Дедыд...
— Ылӧдлӧ сійӧ!
«Бур делӧ» кыскис менӧ киӧд ас дінас, и кор ме пукси джоджӧ, сійӧ кутіс висьтавны ньӧжйӧник:
— Эн скӧрав!
А ме, зонмӧ, мӧвпышті, мый тэ тӧдан, да эн висьтав меным; сійӧ абу лӧсьыд, мӧвпышті ме...
Вӧлі гажтӧм да мый вӧсна кӧ сы вылӧ дӧсаднӧ.
— Кывзы, нолтӧ, — пӧшти вашкӧдӧмӧн висьтавліс сійӧ, нюмъяліг.
— Тэ помнитан, ме тэныд шулі: эн волывлы ме ордӧ?
Ме довкнитлі юрӧн.
— Ӧбӧдитчин тэ ме вылӧ, да?
— Да...
— А ме, зонмӧ, эг кӧсйы тэнӧ ӧбӧдитны
ме, видзӧдтӧ, тӧді: тэ кӧ мекӧд дружитчыны кутан, тэнад кутасны видны тэнӧ.
abu
abu
Сійӧ сёрнитіс быттьӧ ичӧтик, мекӧд ӧти арлыда; а ме вывті рад лои сійӧ кывъяслы; мем весиг кажитчис, мый ме важӧн нин, нӧшта сэки на, гӧгӧрвои сійӧс; ме сідзи и шуи:
— Сійӧс ме важӧн гӧгӧрвои!
— Но, вот!
Сідз, зонмӧ.
Вот сійӧ буретш, сьӧлӧмшӧр...
Менам терпитны вермытӧма кутіс ёпкыны сьӧлӧмӧй.
— Мыйла найӧ оз радейтны тэнӧ некод?
Сійӧ кутыштліс менӧ, топӧдліс ас дорас да вочавидзис, мигнитӧмӧн:
— Бокӧвӧй, — гӧгӧрвоан?
Вот сы вӧсна буретш.
Абу сэтшӧм...
Ме тракйи сійӧс соскӧдыс, тӧдтӧг, кужтӧг, мый висьтавны.
— Эн скӧрав, — бара шуис сійӧ да пельӧ вашкӧдӧмӧн содтіс:
— Бӧрдны сідз жӧ оз ков...
А аслас сідз жӧ синваыс тюрӧ гудыр ӧчки увсьыс.
И сэсся, кыдзи век, ми дыр пукалім чӧв, сӧмын шочиника дженьыдик кывъясӧн шыбласьӧмӧн.
Рытнас сійӧ муніс, меліа ставныскӧд прӧщайтчӧмӧн, чорыда менӧ кутлӧмӧн.
Ме петі ворота сайӧ да аддзи, кыдзи, сійӧ дзӧрис телега вылын, коді гӧгыльяснас лямӧдаліс кынмӧм няйт корӧгъяс.
Пырысь-пыр сійӧ мунӧм бӧрын бабушка босьтсис мыськавны да весавны няйт комнатасӧ, а ме нарошнӧ ветлӧдлі пельӧсысь-пельӧсӧ да мешайті сылы.
— Мун!
— горзіс сійӧ, ме вылӧ зурасьӧмӧн.
— Ті мыйла вӧтлід сійӧс?
— А тэ ёнджыка сёрнит!
— Дуракъяс ті ставныд, — шуи ме.
Сійӧ кутіс шлёпайтны менӧ ветьӧкнас, горзӧмӧн:
— Да тэ тай дурмӧмыд, вильышпоз!
— Абу тэ, а став мукӧдыс дуракъяс, — веськӧді ме, но тайӧ сійӧс эз лӧньӧд.
Ужын сайын дед висьтавліс:
— Но, слава богу!
А то, вӧвлі, кыдз аддза сійӧс — сьӧлӧмӧ пурт: ох, колӧ вӧтлыны!
Ме скӧрмӧмла жугӧді паньӧс да бара меным сюри.
Тадзи помасис менам дружба аслам рӧднӧй странаын лыдтӧм-тшӧттӧм бокӧвӧй йӧз пиысь, сійӧ медбур йӧз пиысь медводдза морткӧд...
IX
Челядь дырйи ачым ачымӧс ме представляйта мазі позйӧн, кытчӧ разнӧй прӧстӧй, руд йӧз, мазіяс моз, ваялісны олӧм йылысь асланыс тӧдӧмлунъяслысь да мӧвпъяслысь ма менсьым душаӧс лышкыда озырмӧдӧмӧн, коді мыйӧн вермис.
Тшӧкыда сійӧ маыс вӧлі няйт да курыд, но быдсикас тӧдӧмлун — век жӧ ма.
«Бур делӧ» мунӧм бӧрын мекӧд дружитчис Петыр дядь.
Сійӧ вӧлі мунӧ дед вылӧ: сэтшӧм жӧ косіник, ӧккуратнӧй, сӧстӧм, но сійӧ вӧлі тушанас дедысь ичӧтджык да ставнас сыысь жебджык; сійӧ вӧлі скодитӧ подросток вылӧ, коді шутка петкӧдлӧм могысь пасьтасьӧма старикӧн.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі кыӧма, быттьӧ пож, ставыс вӧсньыдик кучик жгутъясысь, на костын чеччалісны, быттьӧ садӧкын чижъяс, вижоват еджыдъяса тешкодь тэрыб синъяс.
Сылӧн сивӧй юрсиыс кудритчӧма, тошкыс кысьӧма кольчаясӧн, сійӧ куритіс каллян, тшыныс сылӧн — юрсиыскӧд ӧткодь рӧма — сідз жӧ кудритчӧ, и сёрниыс сылӧн вӧлі кудриа, прибауткаясӧн озыр.
Сёрнитіс сійӧ жунган гӧлӧсӧн быттьӧ меліа, но меным пыр кажитчис, мый сійӧ смешитчӧ быдӧн вылын:
— Арлыдъясӧ воигӧн тшӧктіс меным барыня-графиня, Татьян, свет Лексевна:
«ло кузнечӧн»,
а мыйкӧ дыра кад мысти приказывайтӧ:
«отсась садовниклы!»
Ладнӧ; сӧмын, кӧть кыдзи мужикӧс эн пукты — век абу бур!
Мукӧд дырйи сійӧ висьталӧ:
«тэныд, Петрушка, чери кыйны.»
А меным ставыс ӧткодь, ме и чери...
Но, сӧмын ме ладмӧдчи — прӧщай чери, аттьӧ; а меным — карӧ мунны, извозчик, оброк вылӧ.
Но, мый нӧ, извозчикӧ, а — нӧшта кыдз?
А нӧшта нинӧм нин эгӧ вевъялӧй ми барынякӧд вежны, воис вӧля, и коли вӧв бердӧ, ӧні менам сійӧ графиня пыдди ветлӧдлӧ.
Вӧлыс вӧлі пӧрысиник, да стӧч сійӧс, еджыдӧс, ӧтчыд разнӧй краскаясӧн кутіс краситны код маляр, — заводитіс да эз и помав.
Кокъясыс сылӧн вӧлі вӧрзьӧмаӧсь, и ставнас сійӧ — трапьеясысь вурӧма, гудыр синъяса, чургӧдчӧм лыяса юрыс шогсяна копыртчӧма, пӧльтчӧм сӧнъясӧн да важ, зыртчӧм кучикӧн туловищеланьыс омӧлика зэлӧдӧм.
Петыр дядь вӧдитчис сыкӧд бура, эз нӧйт да нимтіс «Танькаӧн».
Дед сылы ӧтчыд шуис:
— Тэ мый тайӧ скӧтсӧ христианскӧй нимӧн нимтан?
— Некыдз, Василь Васильев, некыдз, почтённӧй!
Христианскӧй сэтшӧм ним — Танька — абу, а эм — Татьяна!
Петыр дядь сідз жӧ вӧлі грамотнӧй да ёна лыддьылӧма писание, найӧ пыр вензьылісны дедкӧд, святӧйяс пиысь коді кодысь святӧйджык: осуждайтлісны, ӧтикыс мӧдысь стрӧгджыка, древней грешникъясӧс; ёнджыкасӧ жӧ сюрлывлі Авессаломлы.
Мукӧд дырйи вензьӧмъяс вӧліны дзик грамматическӧй сямаӧсь, дед висьтавліс
«<rus>согрешихом, беззаконовахом, неправдаховахом</rus>», а Петыр дядь шуліс, мый колӧ висьтавны «<rus>согрешиша, беззаконоваша, неправдоваша</rus>».
— Ӧти делӧ — ме ногӧн, мӧд — тэ ногӧн!
— дӧзмывліс дед, гӧрдӧдӧмӧн, да нерис:
— ваша шиша!
Но Петыр дядь, тшынӧн кытшасьӧмӧн, ехиднӧя юавліс:
— А мыйӧн бурджыкӧсь тэнад <rus>хом</rus>ъясыд?
Ньӧти найӧ енмыдлы абу бурджыкӧсь!
Енмыд, гашкӧ, молитватӧ кывзіг, мӧвпалӧ: юрбит кыдзи гажыд, а доныс тэныд — грӧш!
— Вешйы, Лексей!
— яра горӧдліс дед, турунвиж синъяснас кодзлаліг.
Петыр зэв радейтліс сӧстӧмлун, пӧрядок; дворӧд мунігӧн, сійӧ пыр кокнас чужъявліс бокӧ чагъяс, черепъяс, лыяс, чужъявліс да видліс бӧрас:
— Лишнӧй тор, а — мешайтчан!
Сійӧ вӧлі кыввора, кажитчис бурӧн, гажаӧн, но кадъясӧн синъясыс сылӧн гырдмылісны, гудырмылісны да сувтлывлісны, кыдз кулӧмалӧн.
Вӧвлі, пукалӧ сійӧ кӧнкӧ пельӧсын, пемыдын, кусыньтчӧмӧн, зумыш, немӧй, кыдз сылӧн племянникыс.
— Тэ — мый, Петыр дядь?
— Вешйы, — шуліс сійӧ пыдысянь да стрӧга.
Миян уличса ӧтик керкаӧ овмӧдчис тешкодь привычкаа кутшӧмкӧ барин, кодлӧн плеш вылас вӧлі сюр: праздникъясӧ сійӧ пуксьывліс ӧшинь дорас да лыйліс ружьеысь дрӧбйӧн понъяслы, каньяслы, чипанъяслы, ракаяслы, а сідз жӧ и ветлысь-мунысьяслы, кодъяс эз кажитчывны сылы.
Ӧтчыд сійӧ бекасинникӧн сяркнитіс «Бур делӧлы» бокас; дрӧбыс эз розьӧд кучик курткасӧ, но некымын дрӧб веськалӧма сійӧ зептӧ; ме помнита, кыдзи нахлебник ӧчки пырыс внимательнӧя видзӧдіс сизӧй дрӧбъяссӧ.
Дед кутіс тшӧктыны сійӧс норасьны, но сійӧ шуис, дрӧбъяссӧ кухня пельӧсӧ шыбытӧмӧн:
— Оз сулав.
Мӧдысь стрелок некымын дробь сизьдыштіс дедлы кокас; дед скӧрмис, сетіс мирӧвӧйлы прошение, кутіс чукӧртны уличаын потерпевшӧйясӧс да свидетельясӧс, но барин друг воши кытчӧкӧ.
И вот, быдысьӧн, кор улич вылын бухайтісны лыйсьӧмъяс, Петыр дядь — вӧлі кӧ гортын — тэрыба пуктывліс сивӧй юр вылас праздничнӧй ыджыд кӧзырӧка вушйӧм картузсӧ да тэрыба котӧртліс ворота сайӧ.
Сэні сійӧ дзебліс мышкас кафтан улас да, кафтансӧ петук бӧж моз кыпӧдыштӧмӧн, кынӧмсӧ чургӧдӧмӧн, тшапа мунліс моски кузя стрелок дорті; мунас, бӧр бергӧдчас да — выльысь.
Ми, керкаын ставӧн, сулалам ворота дорын, ӧшиньӧд видзӧдӧ военнӧйлӧн лӧз чужӧмыс, сы весьтын — сійӧ гӧтырлӧн еджыд юрыс;
Бетленг дворысь сідз жӧ петісны кутшӧмкӧ йӧз, сӧмын Овсянниковлӧн руд, лӧнь керкаыс некодӧс оз петкӧдлы.
Мукӧд дырйи Петыр дядь гуляйтӧ успехтӧг, — кыйсьысь, тыдалӧ, оз признайт сійӧс пӧтка пыдди, коді достойнӧй лыйны, но мукӧд дырйи кык ствола ружье бухайтӧ сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн:
— Бух-бух...
Шагсӧ ӧддзӧдтӧг, Петыр дядь матыстчӧ миян дінӧ да, зэв дӧвӧльнӧй, висьталӧ:
— Пӧлаӧ клеснитіс!
Ӧтчыд дрӧбыс веськаліс сылы пельпомас да сьыліас; бабушка, дрӧбъяссӧ емӧн перъяліг, зӧлитіс Петыр дядьӧс:
— Мый тэ сылы, йӧйлы, пӧтакайтан?
Синтӧ кӧ сійӧ тэнсьыд перъяс!
— О-оз, некыдз, Ӧкулина Ивановна, — веськодя пырысь нюжӧдіс Петыр.
— Сійӧ омӧлик лыйсьысь...
— Да тэсӧ мыйла сійӧс ышмӧдан?
— Ме ӧмӧй ышмӧда?
Меным окота дӧзмӧдыштны баринӧс.
И, перъялӧм дрӧбъяссӧ кипыдӧс вывсьыс видзӧдӧмӧн, сійӧ шуліс:
— Омӧлик лыйсьысь!
А вот барыня графинялӧн, Татьян Лексевналӧн, вӧлі временнӧй супружескӧй должностьын — сійӧ верӧсъяссӧ вежлавліс быттьӧ лакейясӧс — сідзкӧ вӧлі сы ордын, шуа, Мамонт Ильич, военнӧй морт, но, — сійӧ правильнӧ лыйсис!
Сійӧ, бабушка, пуляясӧн, эз мӧд торйӧн!
Сувтӧдас Игнашка-дурачокӧс ылӧ, гашкӧ, воськов нелямын сайӧ, а йӧйыдлы вӧняс бутылка кӧрталас сідз, мый сійӧ сылӧн кокъяс костас ӧшалӧ, а Игнашка кокъяссӧ паськӧдас, сералӧ йӧйысла.
Мамонт Ильич метитас пистолетсьыс — бац!
Пазьмуні бутылкаыд.
Сӧмын ӧтчыд деб ли мый ли Игнашкаӧс курччис — тракнитчис сійӧ, а пуляыс сылы пидзӧсас, буретш гӧгыляс!
Корисны лекарӧс, пырысь-пыр сійӧ коксӧ пилитіс, — гӧтов!
Дзебисны сійӧс...
— А йӧйыс?
— Сійӧ-нинӧм.
Йӧйыдлы ни кок, ни ки оз ков, сійӧ и аслас йӧйлуннас кынӧмсӧ пӧткӧдас.
Йӧйтӧ быдӧн радейтӧ, йӧйлуныд ӧбидатӧм.
Шуӧма: и дяк, и повыдчик, дурак кӧ — абу обидчик...
Бабушкаӧс татшӧм висьтъясыд эз шензьӧдлыны, сійӧ ачыс тӧдіс сэтшӧмъяссӧ, а меным лолі неуна шуштӧм ме юавлі Петырлысь:
— А бариныд кувтӧдз вины вермас?
— Мыйла оз вермы?
<ns>Ве-ермас</ns>.
Найӧ весиг мӧда-мӧднысӧ виалӧны.
Татьян Лексевна ордӧ локтіс улан, вензьыштісны найӧ Мамонткӧд, пырысь-пыр пистолетъяссӧ кианыс, мунісны паркӧ, сэні, пруд дорын, туй вылын, сійӧ уланыс Мамонтлы бац — буретш мускас!
Мамонтӧс — погостӧ, улансӧ — Кавказӧ, — со тэныд и ставыс!
Тайӧ найӧ — асьныс асьнысӧ!
Мужикъяс да мукӧдъяс йылысь — сэн нин нинӧм сёрнитныс!
Ӧні налы — кӧнкӧ — абу зэв жальӧсь йӧзыд, эз налӧн лоны йӧзыс, но, а важӧнтӧ век жӧ жалитісны, — асланыс добра!
— Но, и сэки эз зэв жалитлывны, — висьталӧ бабушка.
Петыр дядь сӧглашайтчӧ:
— И сійӧ вернӧ: асланыс добра, да — донтӧм...
Ме вылӧ сійӧ видзӧдіс меліа, сёрнитіс мекӧд бурджыка, гырысьяскӧд дорысь и эз дзеблы синъяссӧ, но мыйкӧ эз кажитчы меным сыын.
Быдӧнӧс радейтана варениеӧн гӧститӧдӧмӧн, менсьым нянь шӧрӧмӧс мавтліс кызджыка, вайлывліс меным карысь чужъя преникъяс, маковӧй сбойна да сёрнитліс мекӧд век серьёзнӧя, ньӧжйӧник.
— Кыдзи овныс кутам, сударик?
Салдатӧ мунан, али чиновникӧ?
— Салдатӧ.
— Сійӧ — бур.
Ӧні и салдатлы эз ло сьӧкыд.
Попӧ сідз жӧ бур, горзы сӧмын — господи помилуй — да и ставыс!
Поплы весиг кокньыдджык, салдатлы дорысь, а нӧшта сыысь кокни черикыйысьлы; сылы дзик некутшӧм наука оз ков — мед сӧмын привычка вӧлі!..
Сійӧ лӧсьыда петкӧдліс, кыдзи ветлӧны черияс сам гӧгӧр, кыдзи пессьӧны, вугырӧ шедӧм бӧрын, ёкышъяс, головльяс, ёдіяс.
— Вот тэ скӧралан, кор тэнӧ дедыд ньӧръялас, — бурӧдана висьтавліс сійӧ.
— Скӧравны сэні, сударик, оз ков, сійӧ тэнӧ наука вылӧ ньӧръялӧны, и сійӧ ньӧръялӧмыс челядь дырся!
А вот менам госпожа Татьян Лексевна — но, сійӧ ньӧръявліс знаменитӧя!
Сылӧн сы вылӧ нарошнӧ морт вӧлі, Христофорӧн шулісны, сэтшӧм мастак аслас делӧын, мый сійӧс, вӧвлі, мукӧд усадьбаса суседъяс ас орданыс корӧны барыня-графинялысь: лэдзлӧй, сударыня Татьян Лексевна, Христофортӧ дворняӧс ньӧръялыштны!
И лэдзлывліс.
Сійӧ ӧбидатӧг да подробнӧя висьтавліс, кыдзи барыня, кисейнӧй еджыд платтьӧа да енэж рӧма воздушнӧй чышъянторъя, пукавліс колонкаяса кильчӧ вылын, гӧрд креслӧын, а Христофор сы водзын швучкис бабаясӧс да мужикъясӧс.
— И вӧлі, сударик, Христофорыс тайӧ, кӧть и рязанскӧй, но, чиган кодь, али хохол кодь, усъясыс сылӧн пельясӧдзыс, а рожаыс — лӧз, тошсӧ бритліс.
И не то сійӧ — дурачок, не то лэдзчысьӧма, медым лишнӧй эз юасьны...
Вӧвлі, кухняын чашкаӧ кисьтас ва, кутас гут, а то тӧрӧкан, кутшӧмкӧ жукӧс и — вӧйтӧ найӧс ньӧрторйӧн, дыр вӧйтӧ.
А то — ассьыс рудсӧ кыскас юръюв сайсьыс — сійӧс вӧйтӧ...
Татшӧм да татшӧм кодь висьтъяс меным вӧліны бура тӧдсаӧсь нин, ме уна кывлі найӧс бабушка да дед вомысь.
Разнӧй пӧлӧсӧсь, найӧ ставныс тешкодя мунӧны мӧда-мӧд вылас: быдын мучитісны мортӧс, тешитчисны сы вылын, вӧтлісны сійӧс.
Менӧ дӧзмӧдісны тайӧ висьтъясыс, кывзыны найӧс эз вӧв окота, и ме кори извозчикӧс:
— Висьтав мӧдтор!
Сійӧ чукӧртіс ассьыс став чукыръяссӧ вом дорланьыс, сэсся кыпӧдліс найӧс синъяс дорӧдзыс да сӧгласитчис:
— Ладнӧ, горш морт, — мӧдтор.
Вот вӧлі миян пӧвар...
— Кодлӧн?
— Графиня Татьян Лексевналӧн.
— Мыйла тэ сійӧс шуан Татьянӧн?
Сійӧ ӧмӧй мужичӧй?
Сійӧ вӧсньыдика сераліс:
— Дерт — барыня сійӧ, но — вӧліны сылӧн усторъяс.
Сьӧдыникӧсь, — рӧднас сійӧ сьӧд немецъяс пиысь, тайӧ йӧзыс арапъяс кодьӧсь.
Сідзкӧ вот — пӧвар; тайӧ, сударик, лоас тешкодь история...
Тешкодь историяыс вӧлі сыын, мый пӧвар тшыкӧдӧма кулебяка да сійӧс заставитӧмаӧсь сёйны кулебякасӧ ставсӧ ӧтпырйӧ; сійӧ сёйӧма да висьмӧма.
Ме скӧралі:
— Тайӧ ньӧти абу тешкодь!
А мый тешкодь?
Нолтӧ, висьтав.
— Ме ог тӧд...
— Сідзкӧ — чӧв ов!
Сійӧ бара кутіс кыны гажтӧм вез.
Мукӧд дырйи, праздникъясӧ волывлісны вокъяс гӧститны — Микайлӧ дядьлӧн жугыль да дыш Саша, Яков дядьлӧн ӧккуратнӧй, быдтор тӧдысь Саша.
Ӧтчыд, стрӧйба вевтъяс вывті куимӧн ветлӧдлігӧн, ми аддзим Бетленг дворысь мехӧвӧй турунвиж сюртука баринӧс; стен дорса пес чукӧр вылын пукалӧмӧн, сійӧ ворсіс понпиянкӧд; сылӧн дзоляник, кушмӧм виж юрыс вӧлі шапкатӧм.
Кодкӧ вокъяс пиысь вӧзйис гусявны ӧти понпи, да пырысь-пыр лӧсьӧдіс гусялӧм кузя остроумнӧй план: вокъяс пыр жӧ петасны улича вылӧ Бетленг ворота дорӧ, ме повзьӧда баринӧс, а кор сійӧ, повзьӧмысла пышъяс, найӧ уськӧдчасны дворас да кватитасны понписӧ.
— Кыдзи повзьӧдныс?
Вокъяс пиысь ӧтик вӧзйис:
— Тэ сьӧлышт сылы кушмӧм юр вылас!
Ыджыд-ӧ грек сьӧлавны мортлы юр вылас?
Ме унаысь кывлі и ачым аддзылі, мый сыкӧд вӧчлӧны ёна омӧльджыкӧс, и дерт, ме честнӧя вӧчи ас вылӧ босьтӧм могӧс.
Вӧлі ыджыд зык да скандал, миян дворӧ Бетленг керкаысь локтіс мужичӧйяслӧн да нывбабаяслӧн быдса армия, сійӧс вайӧдіс том, мича офицер, и сы вӧсна, мый преступление каднас вокъяс смирнӧя гуляйтісны улич вывті, менам йӧй озорство йылысь нинӧм тӧдтӧг, — дед ньӧръяліс менӧ ӧтнамӧс, сійӧн Бетленг керкаса став олысьясӧс бура могмӧдӧмӧн.
Кор ме, нӧйтӧм, куйлі кухняын пӧлатьын, ме дінӧ кайис праздничнӧя пасьтасьӧм да гажа Петыр дядь.
— Тайӧ тэ сюся мӧвпыштӧмыд, сударик!
— шӧпкӧдіс сійӧ.
— Сідз сылы и колӧ, пӧрысь козёллы, сідз сійӧс, — сьӧлав на вылӧ!
Нӧшта эськӧ — изйӧн сісь юр кузяыс!
Ме водзын сулаліс баринлӧн гӧгрӧс, юрситӧм, челядьлӧн кодь чужӧм, ме помниті, кыдзи сійӧ, понпи моз, ньӧжйӧник да нораа чилзіс, виж лысинасӧ дзоля кияснас чышкаліг, меным вӧлі терпитны вермытӧм яндзим, ме лӧгалі вокъяс вылӧ, но — ставыс сійӧ здукӧн вуні, кор ме тӧдмалі извозчиклысь кыӧм чужӧмсӧ, сійӧ дзӧрис сідз жӧ повзьӧдлана зывӧка, кыдз и дедлӧн чужӧмыс, кор сійӧ ньӧръяліс менӧ.
— Мун!
— горӧді ме, Петырӧс киясӧн и кокъясӧн тойлаліг.
Сійӧ сьӧмдіс, кутіс мигайтны да лэччис пӧлатьысь.
Сійӧ кадсянь менам воши сыкӧд сёрнитны кӧсйӧм, ме куті пышъявны сыысь и, сійӧ жӧ кадын куті подозрительнӧя видзӧдны извозчик бӧрся, мыйкӧ гудыра виччысьӧмӧн.
Регыд баринкӧд история бӧрын лои нӧшта ӧтик.
Менӧ важӧн нин кыскис Овсянниковлӧн лӧнь керкаыс, меным кажитчис, мый сійӧ руд керкаас визувтіс аслыс пӧлӧс, мойдкывъяслӧн таинственнӧй олӧм.
Бетленг керкаын олісны шумнӧя да гажаа, сэні вӧлі уна мича барыня, сэтчӧ волывлісны офицеръяс, студентъяс, век сэні сералісны, горзісны да сьылісны, ворсіс музыка.
И керкаыслӧн чужӧмыс вӧлі гажа, ӧшиньясыслӧн стеклӧясыс дзирдалісны ясыда, на сайын цветъяслӧн зелень вӧлі разнӧй сикасӧн синмад шыбытчана.
Дед эз радейтлы тайӧ керкасӧ...
— Еретникъяс, безбожникъяс, — висьтавліс сійӧ сэні став олысьяс йылысь, а нывбабаясӧс нимтывліс пеж кывйӧн, кодлысь смыслсӧ Петыр дядь меным ӧтчыд висьталіс сідз жӧ зэв пежа да лёк вылӧ радлана.
Овсянниковлӧн стрӧг да чӧв керкаыс внушайтліс дедлы почтение.
Тайӧ ӧтик судта, но джуджыд керкаыс нюжӧдчис эжсялӧм, сӧстӧм да тыртӧм дворӧ, код шӧрын вӧлі вевта юкмӧс кык сюръя йылын.
Керкаыс быттьӧ бӧрлань пырӧма улич вывсьыс, сыысь дзебсьӧмӧн.
Сылӧн векни да аркаяса куим ӧшиньыс вӧліны мусяньыс вылынӧсь, да стеклӧясыс сэні гудырӧсь, шондіӧн мичмӧдӧма ӧшка-мӧшкаӧ.
А ворота мӧдар бокас сулаліс амбар, фасад сертиыс дзик сэтшӧм жӧ, кутшӧми и керкаыс, сідз жӧ куим, но фальшивӧй ӧшиньяс: руд стенас тувъялӧма тасъяс, да на вылӧ еджыд краскаӧн рисуйтӧма рамаяслысь переплётъяс.
Тайӧ синтӧм ӧшиньясыс вӧліны лӧсьыдтӧмӧсь, и став амбарыс бара петкӧдліс, мый керкаыс кӧсйӧ дзебсьыны, овны казявтӧг.
Мыйкӧ лӧнь да ӧбӧдитӧм, либӧ лӧнь да гордӧй вӧлі став усадьбаас, сійӧ тыртӧм конюшняясын, сарайясын, кодъяс гырысь воротааӧсь да сідз жӧ тыртӧмӧсь.
Мукӧд дырйи дворас чотігтыр ветлӧдліс бритчӧма, ыджыд усъяса, ыджыд тушаа старик, ус сіясыс чурвидзисны быттьӧ емъяс.
Мукӧд дырйи бакъяса да чукля ныра мӧд старик петкӧдліс конюшняысь кузь юра серӧй вӧв, векни морӧса, вӧсни кокъяса, сійӧ, дворӧ петӧм бӧрын, гӧгӧр ставыслы копрасис, быттьӧ раминик манакиня!
Чотысь гораа лапкӧдліс сійӧс кипыдӧснас, шутьляліс, ыджыд шыӧн ышлолаліс, сэсся вӧвсӧ бара дзеблісны пемыд конюшняӧ.
И меным кажитчис, мый старик кӧсйӧ керкасьыс мунны, но оз вермы, кӧлдуйтӧма.
Пӧшти быд лун дворын, луншӧрсянь рытӧдз, ворсісны куим детинка; ӧткодь руд курткаясӧ да гачьясӧ пасьтасьӧмаӧсь, ӧткодь шапкааӧсь, гӧгрӧс чужӧмаӧсь, руд синъясаӧсь, сэтшӧма мунісны мӧда-мӧд вылас, мый ме торйӧдлывлі найӧс сӧмын туша сертиныс.
Ме видзӧді на бӧрся забор щельӧд, найӧ оз вӧлі казявны менӧ, а меным окота вӧлі, мед казялісны.
Кажитчис меным, кутшӧм бура, гажаа да дружнӧя найӧ ворсӧны тӧдтӧм ворсан торъясӧн, кажитчисны налӧн костюмъясныс, мӧда-мӧд вӧснаыс бура тӧждысьӧмыс, коді торъя ёна тӧдчӧ вӧлі ыджыдджыкъясыслӧн ичӧт вок дінас, тешкодь да збой путкыль дінӧ отношениеын.
Сійӧ кӧ усьлывлі — найӧ серавлісны, кыдзи пыр серавлӧны усьысь вылын, но сералісны эз лёкысь радлӧмӧн, пырысь-пыр жӧ отсавлісны сылы сувтны, а сійӧ кӧ лякӧсьтліс кияссӧ либӧ пидзӧсъяссӧ, найӧ чышкылісны сылысь чуньяссӧ да гачсӧ лапкоръясӧн, чышъянъясӧн, а шӧр кост детинкаыс бурысь шулывліс:
— Вот нин <ns>уксальыс</ns>...
Найӧ мӧда-мӧдныскӧд некор эз видчывны, эз ылӧдлыны ӧти мӧдсӧ, и куимнаныс вӧліны зэв пелькӧсь, ёнӧсь, мудзлытӧмӧсь.
Ӧтчыд ме кайи пу йылӧ да шутёвті налы, — найӧ сувтісны сэтчӧ, кытчӧ найӧс суис шутёвтӧмыс, сэсся тэрмасьтӧг ӧтлаасисны да, ме вылӧ видзӧдавлӧмӧн, кутісны мыйкӧ йылысь гусьӧник тӧлкуйтны.
Ме мӧвпышті, мый найӧ менӧ кутасны лыйлыны изъясӧн, лэччи муӧ, зепъясӧ, питшӧгӧ ӧкті изъяс да бара кайи пу йылӧ, но найӧ нин ворсісны месянь ылын двор пельӧсын да, тыдалӧ, вунӧдісны ме йылысь.
Тайӧ вӧлі гажтӧм, но меным эз вӧв окота первойӧн заводитны косьсӧ, а регыд мысти кодкӧ горӧдіс налы ӧшинь форточка пырыс.
— Челядь, — марш гортӧ!
Найӧ мунісны тэрмасьтӧг да кывзысьӧмӧн, быттьӧ дзодзӧгъяс.
Унаысь ме пукавлі забор дорса пу йылын, виччысьӧмӧн, мый вот найӧ корасны менӧ аскӧдныс ворсны, — найӧ эз корлыны.
Мӧвпӧн ме ворсі нин накӧд, мукӧд дырйи сэтшӧма ылавлӧмӧн, мый горӧдлывлі да гораа серавлі; сэки найӧ, куимнаныс, видзӧдлывлісны ме вылӧ, ньӧжйӧник мый йылысь кӧ сёрнитіг, а ме яндзимӧн тырӧм, лэччывлі муӧ.
Ӧтчыд найӧ кутісны ворсны дзебсясьӧмӧн, корсьны чередыс уси шӧркостыслы, сійӧ сувтіс амбар сайса пельӧсӧ да сулаліс, синъяссӧ кияснас честнӧя тупкӧмӧн, видзӧдлывлытӧг, а сылӧн вокъясыс котӧртісны дзебсьыны.
Ыджыдджык вокыс тэрыба да пелька кайис паськыд кӧшовник доддьӧ, коді вӧлі амбар лэбулас, а ичӧт вокыс, шӧйӧвошӧмӧн, тешкодя котраліс юкмӧс гӧгӧр, эз аддзы, кытчӧ асьсӧ воштыны.
— Ӧтик, — горӧдіс ыджыдджыкыс, — кык...
Ичӧт вокыс чеччыштіс юкмӧс струба вылӧ, кватитчис гезъяс, шыбытіс кокъяссӧ тыртӧм чепняӧ, и чепняыс, пӧдӧм шыӧн сруб стенӧ камӧдчигтыр, воши.
Ме шемӧсми, видзӧді, кутшӧм тэрыба да шытӧг бергалӧ бура мавтӧм кӧльӧсаыс, но пыр жӧ гӧгӧрвои, мый вермас лоны, да чеччышті дворас на дорӧ, горзігтыр:
— Юкмӧсад усис!..
Шӧркост детинкаыс котӧртіс сруб дорӧ мекӧд ӧттшӧтш, тшапкысис гезъяс, гезйыс тракнитіс вывлань, сотыштіс сылысь кияссӧ, но ме удиті нин босьтны сы киысь гезсӧ, а сэк котӧрӧн воис ыджыдджык вокыс; чепнясӧ кыскыны меным отсалігтыр, сійӧ шуис:
— Ньӧжйӧник, пӧжалуйста!..
Ми ӧдйӧ кыским ичӧтсӧ, сійӧ сідз жӧ вӧлі повзьӧма, сылӧн веськыд ки чуньяссьыс войталіс вир, банбокыс сідз жӧ ыджыда гирснитчӧма, сійӧ вӧлі коскӧдзыс кӧтасьӧма, бледӧдӧма лӧзӧдтӧдз, но нюмъяліс, дрӧгнитышталӧмӧн, синъяссӧ паськыда восьтӧмӧн, нюмъяліс да нюжӧдіс:
— <ns>Кы-ыдз</ns> ме <ns>у-ус-и</ns>...
— Тэ йӧймӧмыд, вот мый, — шуис шӧркостыс, сійӧс кутлӧмӧн да чужӧм вывсьыс чышъянӧн вирсӧ чышкиг, а ыджыдджыкыс, зумыштчӧмӧн висьталіс:
— Мунам, он жӧ нин ӧд дзеб...
— Тіянӧс кутасны нӧйтны?
— юалі ме.
Сійӧ довкнитліс юрнас, сэсся меным кисӧ чургӧдӧмӧн шуис:
— Тэ вывті ӧдйӧ котӧртін!
Ошкӧмла нимкодьмӧм, ме эг удит босьтны сылысь кисӧ, а сійӧ бара нин висьталіс шӧркост вокыслы:
— Мунам, сійӧ прӧстудитчас!
Ми висьталам, мый сійӧ уси, а юкмӧс йывсьыд, — оз ков!
— Да, оз ков, — сӧгласитчис ичӧтик вокыс, дрӧгниталігтыр.
— Тайӧ ме уси гӧптӧ, да?
Найӧ мунісны.
Ставыс тайӧ лои сэтшӧм ӧдйӧ, мый кор ме видзӧдлі ув вылӧ, кысянь чеччышті дворӧ, — сійӧ ещӧ лайкъяліс на, виж листъяссӧ гылӧдігтыр.
Вежон чӧж вокъяс эз петавны дворӧ, а сэсся петкӧдчисны воддза дорсьыс ызгысьӧсьджык; кор ыджыдджык вокыс аддзис менӧ пу йылысь, сійӧ меліа горӧдіс:
— Лок миян дінӧ!
Ми пырим амбар лэбулӧ, важ кӧшовкаӧ да, мӧда-мӧд вылӧ видзӧдлывлӧмӧн, дыр сёрнитім.
— Нӧйтісны тіянӧс?
— юалі ме.
— Сюрис, — вочавидзис ыджыдджыкыс.
Сьӧкыд вӧлі эскыны, мый тайӧ детинкаяссӧ сідз жӧ нӧйтӧны, кыдзи и менӧ, вӧлі на вӧсна ӧбиднӧ.
— Мыйла тэ дзоля лэбачьяссӧ кыян?
— юасис медічӧтыс.
— Найӧ лӧсьыда сьылӧны.
— Эн, тэ эн кый, мед бурджык найӧ лэбаласны, кыдз кӧсйӧны...
— Но, ладнӧ, ог кут!
— Сӧмын тэ войдӧр кый ӧтикӧс да пӧдарит меным.
— Тэныд — кутшӧмӧс?
— Сьылысьӧс.
— И садӧкын.
— Сідзкӧ — сійӧ чиж.
— Кань сёяс, — шуис ичӧтыс.
— И папа оз лэдз.
Ыджыдджыкыс сӧгласитчис:
— Оз лэдз...
— А мамыд тіян эм?
— Абу, — шуис ыджыдджык вокыс, но шӧркост вокыс веськӧдіс сійӧс:
— Эм, сӧмын — мӧд, абу миян, а миянсӧ — абу, кулі сійӧ.
— Мӧдыс шусьӧ — ичинь, — шуи ме; ыджыдджыкыс довкнитліс юрнас:
— Да.
И куимнаныс мӧвпыштчисны, зумыштчисны.
Бабушка мойдъяс серти ме тӧді, мый сэтшӧм ичиньыс, и меным вӧлі гӧгӧрвоана тайӧ зумыштчӧмыс.
Найӧ пукалісны топыда мӧда-мӧд бердас, ӧткодьӧсь, быттьӧ чипанпиян: а ме тӧдвылӧ уськӧді ведьма-мачехаӧс, коді ылӧдчӧмӧн босьтӧма рӧднӧй мамыслысь места, сии налы:
— Локтас на рӧднӧй мамыд, виччысьлӧй!
Ыджыдджыкыс вӧрзьӧдліс пельпомъяснас:
— Кулі кӧ?
Сійӧ оз овлы...
— Оз овлы?
Господи, да кымынысь кулӧмаяс, весиг торпыриг вылӧ керавлӧмъяс, ловзьывлісны, найӧс кӧ пызйыны ловъя ваӧн, кымынысь смертьыс, вӧвлі эз збыль, эз енлӧн, а кӧлдунъяссянь да кӧлдунняяссянь!
Ме кыпыда заводиті висьтавлыны налы бабушкалысь историясӧ; ыджыдджыкыс первой пыр нюмъяліс да шуаліс ньӧжйӧник:
— Тайӧс ми тӧдам, тайӧ — мойдъяс...
Сылӧн вокъясыс кывзісны чӧв-ланьтӧмӧн, дзоляыс — паръяссӧ топыда топӧдӧмӧн да пӧльтчӧмӧн, а шӧркостыс, гырддзанас пидзӧсас мыджсьӧмӧн, копыртчис ме дорӧ да копыртіс воксӧ сійӧ сьылі сайӧ пуктӧм кинас.
Ёна нин рытъяммис, гӧрд кымӧръяс ӧшалісны керка вевтъяс весьтын, кор миян дорӧ локтіс еджыд усъяса, коричневӧй, поплӧн кодь кузь паськӧма да мехӧвӧй кузь гӧна шапкаа старик.
— Коді тайӧ татшӧмыс?
— юаліс сійӧ, ме вылӧ чуньнас индӧмӧн.
Ыджыдджык детинкаыс сувтіс да довкнитіс юрнас дед керка вылӧ:
— Тайӧ — эстысь...
— Коді сійӧс корис?
Детинкаяс, ставныс ӧттшӧтш, чӧв-ланьтӧмӧн петісны доддьысь да мунісны гортаныс, бара кывзысьысь дзодзӧгъясӧс меным казьтылӧмӧн.
Старик чорыда босьтіс менӧ пельпомӧд да двор кузяыс нуӧдіс вороталань; меным вӧлі окота бӧрдны сы водзын полӧмла, но сійӧ восьлаліс сэтшӧм гырыся да тэрыба, мый ме эг удит бӧрддзыны, кыдзи лои нин улич вылын, а сійӧ, калитка дорас сувтӧмӧн грӧзитіс меным чуньнас да шуис:
— Эн лысьт ме дорӧ волывлыны!
Ме скӧрми:
— Ме ньӧти ог тэ ордӧ волы, пӧрысь чӧрт!
Аслас кузь кинас сійӧ бара кватитіс менӧ да нуӧдіс тротуар кузя, юасигтыр, быттьӧ менам юрӧ мӧлӧтӧн кучкаліс:
— Тэнад дедыд гортад?
Менам шог вылӧ дед вӧлӧма гортын; сійӧ сувтіс грӧзнӧй старик водзӧ, юрсӧ чатӧртӧмӧн, тошсӧ водзлань чургӧдӧмӧн, да тэрыба висьтавліс, чусмӧм да кӧпейка кодь гӧгрӧс синъяснас видзӧдӧмӧн:
— Мамыс сылӧн ветлӧ туйын, ме ог эшты, видзӧдны сы бӧрся некодлы, — ті прӧститӧй нин, полковник!
Полковник ружӧктіс керка тырнас, пу сюръя моз бергӧдчис да муніс, а менӧ, мыйкӧ дыра мысти, шыбытісны дворӧ, Петыр дядь телегаӧ.
— Бара веськалін, сударик?
— юасис сійӧ, вӧвсӧ лэдзаліг.
— Мыйысь нӧйтісны ?
Кор ме висьталі сылы — мыйысь, сійӧ ыпнитіс да пузис.
— А тэ мыйла дружитчин накӧд?
Найӧ — барчукъяс — змей пиян; со кыдзи тэнӧ на вӧсна!
Тэ ӧні ачыд найӧс нӧйт — мый видзӧдныс!
Сійӧ дыр чишъяліс, нӧйтӧмысь скӧрмӧм, ме первойсӧ кывзі сійӧс чувственнӧя, но сылӧн кыӧм чужӧмыс дрӧжжитіс век лӧсьыдтӧмджык да казьтыштліс меным, мый детинкаясӧс сідз жӧ нӧйтасны да мый найӧ ме водзын абу мыжаӧсь.
— Найӧс нӧйтны оз ков, найӧ бурӧсь, а тэ век ылӧдлан, — шуи ме.
Сійӧ видзӧдліс ме вылӧ да друг горӧдіс:
— Вешйы телега вывсьыс!
— Дурак тэ!
— горӧді ме, муӧ чеччыштӧмӧн.
Сійӧ кутіс котравны ме бӧрся двор кузя, весьшӧрӧ кутны зільӧмӧн, котраліс да мый вынсьыс равзіс:
— Дурак ме?
Ылӧдла ме?
Сідзкӧ ме тэнӧ...
Кухня кильчӧ вылӧ петіс бабушка, ме суйыштчи сы дорӧ, а Петыр дядь кутіс норасьны:
— Некутшӧм олӧм меным абу детинка вӧснаыд?
Ме сы дорысь вит пӧв ыджыдджык, а сійӧ менӧ — <rus>по матушке</rus> и быд ног...
И ылӧдчысьӧн...
Кор менам син водзын сӧрӧны, ме шӧйӧвошлывлі да бӧбмывлі шензьӧмӧйла; шӧйӧвоши и тайӧ здукас, но бабушка чорыда шуис:
— Но, тайӧ тэ, Петыр, и збыль ылӧдлан, — мисьтӧма сійӧ тэнӧ эз вид!
— Дед эськӧ эскис извозчиклы.
Сійӧ лунсяньыс миян пансис чӧв олан, лёк война: сійӧ зільліс быттьӧ тӧдлытӧг тувкнитны менӧ, инмӧдны вӧжжинас, лэдзавліс менсьым лэбачьяс, ӧтчыд травитіс найӧс каньлы, и быдтор кузя норасис ме вылӧ дедлы, пыр пӧръясьлӧмӧн, меным век тшӧкыдджыка кажитчис, мый сійӧ сэтшӧм жӧ детинка, кутшӧм ме, сӧмын пасьтасьӧма старикӧн.
Ме разявлі сылысь лаптияссӧ, казявтӧг лабмӧдлі да быздӧдлі оборъяссӧ, и Петыр кӧмасигӧн найӧ оръясьлісны; ӧтчыд сылы шапка пытшкас кисьті переч, заставиті быдса час несъявны, вообще зіли, вын серти да мывкыд серти, не кольны сылы уджйӧзӧн.
Празникъясӧ сійӧ быдса лунъяс сюся кыйӧдчывліс ме бӧрся да не ӧтчыд кыйліс менӧ дугӧдӧм тор вылын — барчукъяскӧд волысьлӧмын: кыйліс и дед дорӧ мунліс ябедничайтны.
Барчукъяскӧд волысьӧмъяс нуӧдсис водзӧ и меным век лои лӧсьыдджык.
Дзоляник кулигаын, дед керка да Овсянников забор костын, быдмис вяз, нинпу да бузиналӧн тшӧкыд куст; тайӧ куст улас ме заборӧ писькӧді кузьмӧс розь, вокъяс чередӧн либӧ кыкӧн матыстчылісны сэтчӧ, и ми сёрнитлім гусьӧник, лажиньӧн либӧ пидзӧс вылын сулалӧмӧн.
На пиысь кодкӧ век кыйӧдліс, мед эськӧ полковник эз су миянӧс виччысьтӧг.
Найӧ висьтавлісны асланыс гажтӧм олӧм йылысь, и кывзыны тайӧ вӧлі меным зэв гажтӧм; висьтавлісны сы йылысь, кыдзи олӧны меӧн кыйӧм лэбачьяс, унатор челядь олӧм йылысь, но некор ни ӧти кыв наӧн эз вӧв висьталӧма ичинь йывсьыс да бать йывсьыс, — ме сійӧс ог помнит.
Тшӧкыдджыка жӧ найӧ прӧстӧ тшӧктывлісны меным висьтавны мойд и ме сьӧлӧмсянь выльысь висьтавлі бабушкалысь историяяссӧ, а мыйкӧ кӧ вунӧдлі, то кори найӧс виччысьыштлыны, котӧрӧн муні бабушка дорӧ да юавлі сылысь вунӧдӧм местаяс йылысь.
Тайӧ пыр вӧвлі лӧсьыд сылы.
Ме уна висьтавлі налы и бабушка йылысь; ыджыдджык детинкаыс ӧтчыд шуис, ыджыда ышловзьӧмӧн.
— Бабушкаяс, тыдалӧ, ставныс зэв бурӧсь — миян бур жӧ вӧвлі...
Сійӧ тадзи тшӧкыда да гажтӧма шулывліс: вӧвлі, вӧвлывлі, быттьӧ сё во нин олӧма му вылын, а абу дас ӧтиӧс.
Сылӧн вӧліны, помнита, векни кипыдӧсъяс, вӧсни чуньяс, дзоньнас сійӧ — вӧсни, рӧшкыд, а синъясыс — зэв сӧдзӧсь, но рамӧсь, быттьӧ вичко лампадка бияс.
И вокъясыс сылӧн сідз жӧ вӧліны мусаӧсь, сідз жӧ кыпӧдлісны ас дінаныс ыджыд доверчивӧй чувство, — век вӧлі окота вӧчны налы буртор, но ыджыдджыкыс ёнджыка сьӧлӧм вылӧ воис меным.
Сёрниӧн ылалӧмӧн, ме унаысь эг казявлы, кыдзи петкӧдчыліс Петыр дядь да торйӧдліс миянӧс нюжӧдана горӧдӧмӧн:
— <ns>Ба-ара-а</ns>?
Ме аддзи, мый сыкӧд пыр тшӧкыдджыка овлӧны зумышлун припадокъяс, весиг велалі водзвыв тӧдмавны, кутшӧмӧн сійӧ локтӧ удж вывсьыс: воротаяс сійӧ векджык восьтывліс тэрмасьтӧг, петляясыс налӧн дзуртісны кузя да дыша, извозчик жӧ кӧ вӧлі дӧзмӧма, петляяс дзуртыштлісны дженьыда, быттьӧ дойысь ойзӧмӧн.
Сылӧн немӧй племянникыс муніс сиктӧ гӧтрасьны;
Петыр оліс ӧтнас конюшня вылын, дзоляник ӧшиня ляпкыдик конураын, коді вӧлі тырӧма пӧжсьӧм кучик, дьӧгӧдь, ньылӧм да табак сук дукӧн, — сійӧ дук вӧснаыс ме некор эг ветлыв сійӧ оланінӧ.
Узьліс сійӧ ӧні лампасӧ кусӧдлытӧг, мый зэв эз кажитчы дедлы.
— Видзӧд, сотан тэ менӧ, Петыр!
— Некыдз ог, ло спокойнӧй!
Ме вой кежлас биӧс пукта ва тыра тасьтіӧ, — вочавидзис сійӧ, бокӧ видзӧдӧмӧн.
Сійӧ ӧні вообще видзӧдліс пыр кыдзкӧ бокӧ да важӧн нин дугдіс волывлыны бабушка рытъяс вылӧ; эз гӧститӧд варениеӧн, чужӧмыс сылӧн косьмис, чукыръясыс лоины джуджыдджыкӧсь, и ветлӧдліс сійӧ шатлалӧмӧн, кокъяснас курасьӧмӧн, быттьӧ висьысь.
Ӧтчыд, прӧстӧй лунӧ, асылын, ме дедкӧд дворын зырті лым, коді джуджыда усьӧма войнас, — друг калитка калич шы, аслыс ногӧн, зятмуні, дворӧ пырис полицейскӧй, сайӧдіс калиткасӧ мышнас да корис дедӧс кыз руд чуньнас.
Кор дед матыстчис, полицейскӧй копыртіс сы дорӧ ыджыд ныра чужӧмсӧ да, быттьӧ дедлысь плешсӧ кокаліг, кутіс ньӧжйӧник висьтавны мыйкӧ йылысь, а дед тэрмасьӧмӧн вочавидзис:
— Тані!
Кор?
Сет ен паметь...
И друг тешкодя чеччыштӧмӧн, сійӧ горӧдіс:
— Господи помилуй, збыль ӧмӧй?
— Ньӧжйӧ, — стрӧга шуис полицейскӧй.
Дед гӧгӧр видзӧдліс, аддзис менӧ.
— Босьт зыръястӧ да пыр гортад!
Ме дзебси пельӧс сайӧ, а найӧ мунісны извозчик конураӧ, веськыд кисьыс полицейскӧй пӧрччис перчаткисӧ да клопайтіс сійӧн шуйга кипыдӧс кузяыс, висьталігтырйи.
— Сійӧ — гӧгӧрвоӧ; вӧвсӧ эновтӧма, а ачыс — дзебсис вот...
Ме котӧрӧн пыри кухняӧ висьтавны бабушкалы ставсӧ, мый аддзылі и кывлі, сійӧ нянь шомӧсын лойис теста, бусӧссьӧм юрнас катлӧдлӧмӧн, менсьым кывзӧм бӧрын, сійӧ спокойнӧя шуис:
— Гусялӧма, тыдалӧ, мыйкӧ...
Мун, гуляйт, мый тэныд!
Кор ме бара петі дворӧ, дед сулаліс калитка дорын, картузсӧ пӧрччӧмӧн, да юрбитіс, енэжӧ видзӧдіг.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі скӧр, щӧтясьӧм, да ӧтик кокыс тіраліс.
— Ме шуи — пыр гортӧ!
— горӧдіс сійӧ меным, тапнитӧмӧн.
И ачыс мӧдіс ме бӧрся, а кухняӧ пырӧм бӧрын, чукӧстіс:
— Волы жӧ татчӧ, мам!
Найӧ петісны орчча комнатаӧ, дыр вашкӧдчисны сэні, и кор бабушка бара пырис кухняӧ, меным лоис гӧгӧрвоана, мый лоӧма мыйкӧ страшнӧй:
— Тэ мый повзин?
— Чӧв ов, сійӧ тӧд, — ньӧжйӧник вочавидзис бабушка.
Лунтыр керкаын эз вӧв лӧсьыд, полана; дед да бабушка тревожнӧя видзӧдавлісны мӧда-мӧд вылас, сёрнитісны гусьӧн да гӧгӧрвотӧма, дженьыдик кывъясӧн, кодъяс нӧшта ёнджыка суктісны тревогасӧ.
— Тэ, мам, ӧзтав жӧ лампадкаястӧ быдлаӧ, — тшӧктіс дед кызӧктышталӧмӧн.
Ӧбедайтім неокота пырысь, но тэрмасьӧмӧн, быттьӧ кодӧскӧ виччысиг; дед мудзӧмӧн пӧльтліс чужӧм бокъяссӧ, ружӧкталіс да ропкис:
— Вына дяволыд мортыдлы паныдтӧ!
Ӧд со и благочестивӧй, быттьӧ, и церковник, а — на со тэ, а?
Бабушка ышлолаліс.
Тӧмитана дыр сыліс тайӧ эзысь-гудыр тӧвся луныс, а керкаын лои пыр беспокойнӧйджык, сьӧкыдджык.
Рытъя дорыс локтіс полицейскӧй, мӧд нин, рыжӧй да кыз, сійӧ пукаліс кухняын лабич вылын, вуграліс, нускиг да копрасиг, а кор бабушка юаліс сылысь:
— Кыдз нӧ сійӧ тӧдмалінныд?
— сійӧ вочавидзліс эз пырысь-пыр да сука:
— Миян быдтор тӧдмаласны, эн тӧждысь!
Помнита, ме пукалі ӧшинь дорын да, вомын важ грӧш шонтӧмӧн, зіли печатайтны стеклӧ йи вылӧ Георгий Победоносецӧс, коді сутшкӧ змейӧс.
Друг посводзын гораа юрӧбтіс, паськыда ванвоссис ӧдзӧс, и Петровна чунавмӧн горӧдіс порог дорсянь:
— Видзӧдлӧй, мый тіян керка саяныд!
Будочникӧс аддзӧм бӧрын, сійӧ бара ӧдӧбтіс посводзӧ, но сійӧ кватитіс Петровнаӧс юбкаӧдыс да сідз жӧ повзьӧмӧн кутіс горзыны:
— Сулав, — коді татшӧмыс?
Мый видзӧдныс?
Порогӧ крукасьӧмӧн, сійӧ уси пидзӧсъяс вылас да кутіс горзыны, кывъяснас тшӧкмуналӧмӧн да синванас тырӧмӧн.
— Муна мӧсъяс лысьтыны, аддза: мый тайӧ Каширинъяслӧн садъяс сапӧг кодьыс?
Сэк скӧра горӧдіс дед, кокъяснас зымӧдіг:
— Сӧран, йӧй!
Эн вермы тэ нинӧм садйысь аддзыны, заборыс джуджыд, щельяс сэн абуӧсь, сӧран!
Нинӧм миян абу!
— Бабушка!
— омляліс Петровна, ӧти кисӧ сылань нюжӧдӧмӧн, а мӧднас юрас кутчысьӧмӧн.
— Вернӧ, батюшка, сӧра вӧд ме!
Муна ме, а тіян заборлань коктуйяс, и ӧтик местаын лымсӧ талялӧма, ме забор вомӧныд и видзӧдлі, и аддза — куйлӧ сійӧ...
— <ns>Коді-и</ns>?
Тайӧ горӧдӧмыс кыссис вывті дыр и нинӧм оз вӧлі позь гӧгӧрвоны сыын; но друг ставныс, быттьӧ йӧймисны, мӧда-мӧдсӧ тойлалӧмӧн, уськӧдчисны кухняысь ывлаӧ, котӧртісны садйӧ, — сэні, лымйӧн небыда вольсалӧм гуын, куйліс Петыр дядь, сотчӧм кер бердӧ мышнас слӧнитчӧмӧн, юрсӧ морӧс вылас улӧ ӧшӧдӧмӧн.
Веськыд пель саяс сылӧн вӧлі джуджыд рана, гӧрд, быттьӧ вом; сэсянь, быттьӧ, пиньяс, чурвидзисны лӧзоват кусӧкъяс; ме тупки синъясӧс полӧмла да синлысъяс пыр аддзи Петыр пидзӧсъясысь меным тӧдса шорнӧй пурт, а сы дінысь веськыд киыслысь кокыльтчӧм, сьӧд чуньяссӧ; шуйгасӧ вӧлі вештӧма бокӧ да вӧйӧма лымъяс.
Лымйыс извозчик улын сылӧма, сылӧн дзоляник тушаыс пыдӧ вӧйӧма небыдик еджыд пук пытшкӧ да лоӧма нӧшта ёнджыка челядь кодь.
Сысянь веськыдладор бокас лым вылын гӧрдаліс тешкодь узор, коді скодитіс лэбач вылӧ, а шуйгаладорас лымсӧ нинӧмӧн эз вӧв вӧрзьӧдӧма, шыльыд да синтӧ ёран югыд.
Кывзысяна копыртӧм юрыс щӧканас мыджсьӧ вӧлі морӧсас, кудрия сук тошсӧ личкӧмӧн, куш морӧс вылас кынмӧм вир пытшкын куйліс ыджыд ыргӧн крест.
Гӧлӧсъяс шумысь вӧлі сьӧкыда бергӧдчӧ юр; дугдывтӧг горзіс Петровна, горзіс полицейскӧй, кытчӧкӧ Валейӧс мӧдӧдӧмӧн, горзіс дед:
— Эн тальӧй коктуйяссӧ!
Но друг зумыштчис да, аслас кок улӧ видзӧдӧмӧн, гораа да властнӧя шуис полицейскӧйлы:
— А тэ весьшӧрӧ равзан, служивӧй.
Тані енлӧн делӧ, енлӧн суд, а тэ аслад разнӧй пежнад, — эх, <ns>ті-и</ns>!
И ставныс пырысь-пыр ланьтісны, ставныс кутісны дзоргыны покойник вылӧ, ышлолалӧмӧн, юрбитӧмӧн.
Дворсянь садйӧ котӧртісны кутшӧмкӧ йӧз, найӧ вуджисны Петровна забор вомӧн, гылалісны, горзісны, но век жӧ вӧлі лӧнь сэтчӧдз, кытчӧдз дед, гӧгӧрбок видзӧдлӧм бӧрын, мый вынсьыс эз горӧд:
— Суседъяс, мый нӧ тайӧ ті ӧмидз пуяссӧ чегъялад, кыдз нӧ тайӧ абу яндзим тіянлы!
Бабушка босьтіс менӧ киӧд да, шльыпкигтыр, нуӧдіс керкаӧ.
— Мый сійӧ вӧчис?
— юалі ме; сійӧ вочавидзис:
— Али он аддзы...
Рытывбыд сёр войӧдз кухняын да сыкӧд орчча комнатаын жуисны да горзісны бокӧвӧй йӧз, командуйтіс полиция, дьякӧн вылӧ скодитысь морт гижис мыйкӧ да юасис, утка моз герчкӧмӧн:
— Кыдз?
Кыдз?
Бабушка кухняын быдӧнӧс гӧститӧдіс чайӧн, пызан сайын пукаліс гӧгрӧс морт, пистиӧсь чужӧма, ыджыд усъяса да дзуртан гӧлӧсӧн висьтавліс:
— Збыль ним-вичыс сылӧн тӧдтӧм, сӧмын тӧдмалӧма, мый рӧднас сійӧ Елатьмаысь.
А немӧй — ньӧти абу немӧй и ставас признайтчис.
И коймӧдыс признайтчис, сэн ещӧ коймӧд ем.
Вичкояс найӧ грабитісны ёна нин важысянь, сійӧ налӧн главнӧй мастерствоыс...
— О, господи, — ышлолаліс Петровна, гӧрд да пӧсялӧма.
Ме куйлі пӧлатьын, улӧ видзӧдӧмӧн, став йӧзыс кажитчисны меным дженьыдикӧсь, кызӧсь да страшнӧйӧсь.
X
Ӧтчыд субӧтаӧ, водз асылын, ме муні Петровна градйӧрӧ жоньяс кыйны: кыйи дыр, но гӧрд морӧса тшап лэбачьяс эз локны западняӧ, асланыс мичлунӧн дэльӧдӧмӧн, найӧ забавнӧя ветлӧдлісны эзысь чарӧм кузя, лэбзьывлісны гыӧрӧн шоныда пасьтасьӧм кустарник увъяс вылӧ, да качайтчисны на вылын быттьӧ ловъя цветъяс, лӧзоват лым киньяс гылӧдӧмӧн.
Тайӧ вӧлі сэтшӧм мича, мый кыйсьӧмлӧн неудачаыс эз дӧсадит; кыйсьысь ме вӧлі эг зэв страстнӧй, кыйсьӧмыс меным сьӧлӧм вылӧ воис век ёнджыка, результат дорысь, ме радейтлі видзӧдны, кыдзи олӧны пичужкаяс, да мӧвпавны на йылысь.
Лӧсьыд ӧтнадлы пукавны лым эрд помын, кывзіг, кыдзи кӧдзыд лун хрустальнӧй лӧньын сьылӧны лэбачьяс, а кӧнікӧ ылын сьылӧ, лэбзьӧмӧн мунысь тройкалӧн кӧлӧкӧльчик, роч тӧвлӧн гажтӧм жаворонок...
Лым вылын кынмышті да куті кывны, мый кынті пельясӧс, ме чукӧрті дзугъясӧс да садӧкъясӧс, вуджи забор вомӧн дед садйӧ да мӧді гортӧ, — улич вылӧ ворота вӧлі восьса, ыджыд тушаа мужик нуӧдіс дворысь тройка вӧв, кодъясӧс доддялӧма тупкӧса ыджыд доддьӧ, вӧвъяс вылысь сука пуркйис ру, мужик гажаа шутляліс, — менам дрӧгмуні сьӧлӧмӧй.
— Кодӧс вайин?
Сійӧ бергӧдчис, видзӧдліс ме вылӧ ки увтіыс, чеччыштіс пуклӧс вылас да шуис:
— Попӧс!
Но, сэтчӧдз меным делӧ абу; поп кӧ, то, навернӧ, постоялецъяс дорӧ.
— Эх, <ns>курӧгъя-ас</ns>,
— горӧдіс, шутёвтіс мужик, вӧвъяссӧ вӧжжинас тогӧдӧмӧн, лӧньлунсӧ гажӧн тыртӧмӧн; вӧвъяс дружнӧя нетшыштчисны эрдлань, ме видзӧдлі на бӧрсянь, воротасӧ пӧдлалі, но кор пыри тыртӧм кухняӧ, орччӧн комнатаын кыліс мамлӧн ыджыд гӧлӧс, сылӧн сӧдз кывъяс:
— Мый нӧ ӧні — вины менӧ колӧ?
Пӧрччысьтӧг, садӧкъяс шыбытӧм бӧрын, ме чеччышті посводзӧ, зураси дед вылӧ; сійӧ кватитіс менӧ пельпомӧд, видзӧдліс менам чужӧмӧ дикмӧм синъясӧн да, муртса мыйкӧ ньылыштӧм бӧрын, шуис кирган гӧлӧсӧн:
— Мамыд локтіс, мун!
Сулав...
Качнитіс менӧ сідзи, мый ме муртса кутчыси кокъяс йылын, да тойыштіс комната ӧдзӧслань.
— Мун, мун...
Ме зураси ӧдзӧсӧ, кодӧс вӧлі эжӧма войлокӧн да клеёнкаӧн, дыр эг вермы аддзыны вугсӧ, кынмӧмла да волнуйтчӧмла тіралысь киясӧн корсьысиг, медбӧрын ньӧжйӧник восьті ӧдзӧс да сувті порог вылӧ, синтӧммӧм.
— Со сійӧ, — висьталіс мам.
— Господи, кутшӧм ыджыд!
Мый, он тӧд?
Кыдзи ті сійӧс пасьтӧдад, но нин...
да сылӧн пельясыс еджыдӧсь!
Мамаша, вайӧй ӧдйӧджык дзодзӧг гос...
Сійӧ сулаліс комната шӧрын, ме весьтӧ копыртчӧмӧн, ме вылысь паськӧмӧс шыблаліг, менӧ мачӧс моз бергӧдліг; сылысь ыджыд мыгӧрсӧ вӧлі вевттьӧма шоныд да небыд, мужичӧй чапан * кодь паськыд гӧрд платтьӧӧн, сійӧс кизявлӧма гырысь сьӧд кизьясӧн пельпомсяньыс да — пӧлӧн — бӧждорӧдзыс.
Ме некор эг аддзыв татшӧм платтьӧсӧ.
* Чапан — кафтан.
Чужӧмыс сылӧн меным кажитчис ичӧтджык, кутшӧм вӧлі водзті, ичӧтджык да еджыдджык, а синъясыс ыдждӧмаӧсь, вӧйӧмаӧсь пыдӧджык и юрсиыс зӧлӧтистӧйджык.
Менӧ пӧрччӧдіг, сійӧ шыблаліс паськӧмӧс порог дорӧ, сылӧн ӧмидз кодь паръясыс мисьтӧма вежыньтчисны, да пыр кыліс командуйтан гӧлӧс:
— Мый чӧв олан?
Рад?
Фу, кутшӧм няйт дӧрӧмыд...
Сэсся сійӧ зыраліс менсьым пельясӧс дзодзӧг госӧн; вӧлі доймӧ, но дзодзӧг госысь петіс свежӧймӧдан, чӧскыд дук, да сы вӧсна эзджык доймы.
Ме топӧдчи сы бердӧ, сійӧ синъясӧ видзӧдавлӧмӧн, волнуйтчӧмла немӧймӧм, да сійӧ кывъяс пыр кылі бабушкалысь лӧнь, гажтӧм гӧлӧссӧ:
— Асныра сійӧ, ньӧти эз кут кывзысьны, весиг дедсьыс оз пов...
Эх, Варя, Варя...
— Но, эн лӧвтӧй, мамаша, олас!
Мамкӧд ӧткодялӧм серти ставыс гӧгӧр вӧлі ичӧт, нор да важ, ме сідз жӧ ачымӧс кылі дед кодь пӧрысьӧн,
зумыд пидзӧсъяснас менӧ топӧдӧмӧн, сьӧкыд, пӧсь кинас юрсиӧс малалӧмӧн, сійӧ висьтавліс:
— Шырны колӧ.
И школаӧ кад.
Велӧдчыны кӧсъян?
— Ме велалі нин.
— Нӧшта неуна колӧ.
Нет, кутшӧм тэ ён, а?
И сераліс сук, шонтана сералӧмӧн, меӧн ворсігтыр.
Пырис дед, руд, щӧтьмӧм, гӧрдӧдӧм синъяса: мам йӧткыштіс менӧ кинас, гораа юалӧмӧн:
— Но, мый нин, папаша?
Мунам?
Сійӧ сувтіс ӧшинь дорӧ, стеклӧ вылысь йисӧ гыжнас гыжъялӧмӧн, дыр чӧв оліс, ставыс гӧгӧр зэлаліс, лои шуштӧм, да, кыдзи пыр татшӧм зэлалӧм минутаясӧ, менам став туша пасьта быдмисны синъяс, пельяс, тешкодя паськаліс морӧс, горӧдны кӧсйӧм кыпӧдӧмӧн.
— Лексей, мун пет!
— пыдісянь шуис дед.
— Мыйла?
— юаліс мам ас дорас менӧ бара кыскӧмӧн.
— Некытчӧ тэ он мун, ог лэдз...
Мам сувтіс, муніс комната кузя, быттьӧ гӧрдоват кымӧр, сувтіс дед мыш сайӧ.
— Папаша, кывзӧй...
Сійӧ бергӧдчис мамлань чужӧмӧн, чилӧстіс:
— Ланьт!
— Но, а горзыны ме вылӧ ме тіянлы ог лэдз, — ньӧжйӧник шуис мам.
Бабушка чеччис диван вылысь, чуньнас грӧзитігтыр.
— Варвара!
А дед пуксис улӧс вылӧ, кутіс бормочитны:
— Сулав, ме — коді?
А?
Кыдз тайӧ?
И друг равӧстіс эз аслас гӧлӧсӧн:
— Янӧдін тэ менӧ, Варька-а!..
— Мун, — тшӧктіс менӧ бабушка; ме петі кухняӧ, личкӧм, кайи паччӧр вылӧ да дыр кывзі, кыдзи переборка сайын то сёрнитісны ставныс ӧтпырйӧ, мӧда-мӧдсӧ торкалӧмӧн, то чӧв олісны, быттьӧ друг унмовсьӧмӧн.
Сёрниыс муніс кага йылысь, кодӧс чужтӧма мам да кодлыкӧ сетӧма, но оз позь вӧлі гӧгӧрвоны, мый вӧсна скӧралӧ дед: сы вӧсна-ӧ, мый мам чужтӧма, сылысь юасьтӧг, либӧ сы вӧсна, мый эз вай сылы кагасӧ?
Сэсся дед пырис кухняӧ лёзь, чимгӧрд да мудзӧм, сы бӧрся — бабушка, ковта пӧланас чужӧм вывсьыс синвасӧ чышкалӧмӧн; дед пуксис скамья вылӧ, кияснас сыӧ мыджсьӧмӧн, копыртчӧмӧн, дрӧгниталӧмӧн да руд паръяссӧ курччалӧмӧн, бабушка лэдзчысис сы водзӧ пидзӧсъяс вылас, ньӧжйӧник, но пӧся висьтавлӧмӧн:
— Бать, да прӧстит тэ сылы, Криста ради, прӧстит!
И не татшӧм додьяс жугласьлӧны.
Али господалӧн, купечьяслӧн оз овлы тайӧ?
Нывбаба — видзӧд кутшӧм!
Но прӧстит, ӧд некод абу праведнӧй...
Дед лэччысис стен бердӧ, видзӧдіс сылы чужӧмас да ропкис, вомсӧ пӧлыньтӧмӧн сераліг, шльыпкигтыр:
— Но, да, ещӧ дай!
А кыдз жӧ?
Тэ кодӧс он прӧстит, тэ — ставсӧ прӧститан, но, да-а, эх, ті-и...
— Копыртчис сы дорӧ, кватитіс пельпомъясӧдыс да кутіс тракйыны сійӧс, тэрыба шӧпкӧдӧмӧн:
— А енмыд, небось нинӧм оз прӧщайт, а?
Гу дорӧ, со, суис, наказывайтӧ, бӧръя лунъяс миян, а — ни спокой, ни радлун абу и — оз ло!
И — помнит тэ менсьым кывйӧс,
— ещӧ корысьясӧн кулам, корысьясӧн!
Бабушка босьтіс сылысь кияссӧ, пуктіс орччӧн сыкӧд да ньӧжйӧник, кокньыдика серӧктіс.
— Ыджыд тай шог!
Мыйысь повзьӧма — корысьясӧн!
Но, и — корысьясӧн.
Тэ, тӧд, пукав тыкӧ гортад, а корнысӧ ме муна, — эн пов, меным сетасны, пӧтӧсь лоам!
Тэ — шыбыт нолтӧ ставсӧ!
Сійӧ друг серӧктіс, бергӧдіс юрсӧ, быттьӧ кӧза, да, бабушкаӧс сьыліӧдыс кутӧмӧн, топӧдчис сы бердӧ, дзоляник, чукрӧдлӧм, шльыпкигтыр:
— Эк, <ns>йӧ-ӧй</ns>, блаженнӧй тэ йӧй, меным медбӧръя морт!
Нинӧм тэныд, йӧйлы, абу жаль, нинӧм тэ он гӧгӧрво!
Тэ эськӧ мед казьтыштін: али ми тэкӧд эгӧ уджавлӧй, али ме эг грешит найӧ ради, — но, кӧть нин ӧні, кӧть неуна эськӧ...
Сэні и ме, терпитны вермытӧг, дзоньнам пузи синваӧн, чеччышті паччӧр вылысь да уськӧдчи на дінӧ, радлунла бӧрдӧмӧн, мый вот найӧ сідз сёрнитӧны вӧвлытӧм бура, на вӧсна шогысь и сыысь, мый мам локтіс, и сыысь, мый найӧ ӧткодя примитісны менӧ асланыс бӧрдӧмас, кутлӧны менӧ кыкнаныс, топӧдлӧны, синванас киськалӧмӧн, а дед шӧпкӧ меным пельясӧ да синъясӧ:
— Ак тэ, беспи, тэ тані жӧ!
Со мамыд локтіс, ӧні тэ сыкӧд кутан овны, дедтӧ, пӧрысь чӧртӧс, лёкӧс — бокӧ ӧні, а?
Бабушкатӧ пӧтачницаӧс, баловницаӧс — бокӧ?
Эх, ті-и...
Шевгӧдіс кияснас, миянӧс вештӧмӧн, да сувтіс, гораа, скӧра шуӧмӧн:
— Вешйӧны ставныс, ставныс бокӧ нӧрӧвитӧны — ставыс торйӧн мунӧ...
Но, кор сійӧс ли мый ли!
Ӧдйӧнджык нин...
Бабушка петіс кухняысь, а дед юрсӧ копыртӧмӧн, шуис пельӧсӧ:
— Всемилостивӧй господи, но — вот, аддзан, вот!
И крепыда, гораа кучкис асьсӧ кулакнас морӧсас; меным сійӧ эз кажитчы, меным вообще эз кажитчыв, кыдзи сійӧ сёрнитӧ енкӧд, пыр быттьӧ ен водзын ошйысьӧмӧн.
Локтіс мам, сійӧ гӧрд паськӧмысь кухняын лои югыдджык, сійӧ пукаліс пызан дорса лабич вылын, дед да бабушка — сы бокъясын, мам платтьӧлӧн паськыд сосъясыс куйлісны найӧ пельпомъяс вылын, сійӧ ньӧжйӧник да серьёзнӧя мыйкӧ висьтавліс, а найӧ кывзісны сійӧс лӧня, торкавтӧг.
Ӧні найӧ кыкнаныс лоины дзоляникӧсь, и кажитчис, мый сійӧ — налы мам.
Волнуйтчӧмла мудзӧм, ме чорыда унмовси пӧлатьын.
Рытнас пӧрысьяс, празнишнӧя пасьтасьӧмӧн, мунісны сеношна вылӧ, бабушка меліа мигнитіс дед вылӧ, коді вӧлі цеховӧй старшина мундира, енотовӧй пася да кӧм вывтіыс лэдзалӧм буркиа, мигнитіс да шуис мамлы:
— Тэ видзӧд, кутшӧм батьыд, — сӧстӧм кӧза пи!
Мам гажаа серӧктіс.
Кор ме коли сыкӧд сійӧ комнатаӧ, сійӧ пуксис диван вылӧ, ас улас кокъяссӧ сюркнялӧмӧн, да шуис кипыдӧснас аскӧдыс орччӧн клопнитіг:
— Лок ме дорӧ!
Но, кыдзи тэ олан — омӧля, а?
Кыдзи ме олі?
— Ог тӧд.
— Дедыд нӧйтӧ?
— Ӧні оз нин зэв.
— Да?
Тэ висьтав меным, мый колӧ, — но?
Дед йылысь висьтавлыны эз вӧв окота, ме куті сёрнитны сы йылысь, мый вот тайӧ комнатаас оліс зэв бур морт, но некод оз вӧлі радейт сійӧс, да дед сійӧс ӧткажитіс квартираысь.
Вӧлі тыдалӧ, мый тайӧ историяыс эз кажитчы мамлы, сійӧ шуис:
— Но, а ещӧ мый?
Ме висьталі куим детинка йылысь, сы йылысь, кыдзи полковник вӧтліс менӧ дворсьыс, — мам кутліс менӧ топыда.
— Эстшӧм дрянь...
И чӧв-ланьтіс, синсӧ читкыртӧмӧн, джоджӧ видзӧдӧмӧн, юрнас качайтӧмӧн.
Ме юалі:
— Мыйла дед скӧраліс тэ вылӧ?
— Ме сы водзын мыжа.
— А тэ эськӧ мед вайин сылы кагатӧ...
Сійӧ чатӧрмунлі, зумыштчӧмӧн, паръяссӧ курччӧмӧн, да кутіс серавны, менӧ топӧдлӧмӧн.
— Ах, тэ, чудовище!
Тэ — чӧв ов та йылысь, кылан?
Чӧв ов и — весиг эн мӧвпав!
Дыр сёрнитіс мыйкӧ лӧня, стрӧга да гӧгӧрвотӧма, сэсся сувтіс да кутіс ветлӧдлыны, щӧкаас чуньяснас тотшкӧдӧмӧн, сук синкымъяснас вӧрӧдӧмӧн.
Пызан вылын сотчис, зеркалӧын вӧрӧмӧн да вуджрасьӧмӧн, сальнӧй сись, няйт вуджӧръяс кыскасисны джодж кузя, пельӧсын ӧбраз водзын ӧзйис лампадка, йиа ӧшиньӧс эзысьӧн сявкйис тӧлысь югыд.
Мам гӧгӧр видзӧдліс, быттьӧ корсис мыйкӧ куш стенъясысь, пӧтӧлӧкысь.
— Тэ кор водлывлан узьны?
— Недыр мысти.
— Да, а луннас тэ узин, — тӧдвылас уськӧдіс сійӧ да ышловзис.
Ме юалі:
— Тэ мунны кӧсъян?
— Кытчӧ нӧ?
— шензьӧмӧн шыасис сійӧ да, менсьым юрӧс лэптыштӧмӧн, дыр видзӧдіс меным чужӧмӧ, сэтшӧм дыр, мый менам синва мыччысис синъясын.
— Тэ мый тайӧ?
— Голяӧй доймӧ.
Вӧлі доймӧ и сьӧлӧмӧй, ме пыр жӧ кылі, мый оз кут сійӧ овны тайӧ керкаын, мунас.
— Тэ кутан мунны батьыд вылӧ, — шуис сійӧ, кокъяснас джодждӧра бокӧ вешталӧмӧн.
— Бабушкаыд висьтавліс тэныд сы йылысь?
— Да.
— Сійӧ вывті радейтліс Максимӧс, — вывті!
И сійӧ бабушкатӧ сідз жӧ...
— Ме тӧда.
Мам видзӧдліс сись вылӧ, чукыртчыліс да кусӧдіс сійӧс да шуис:
— Тадзи бурджык!
Да, тадзи свежӧйджык да сӧстӧмджык, дугдісны вуджрасьны сьӧд, няйт вуджӧръяс, джоджӧ водісны югыдлӧз чутъяс, зарни киньяс ломзисны ӧшинь стеклӧяс вылын.
— А кӧні тэ олін?
Быттьӧ важӧн вунӧдӧмторсӧ казьтылӧмӧн, сійӧ висьтавліс некымын кар, и ставыс бергаліс комнатаын шытӧг, быттьӧ варыш.
— А кытысь тэ босьтін татшӧм платтьӧсӧ?
— Ачым вури.
Ме аслым ставсӧ вӧча ачым.
Вӧлі лӧсьыд, мый сійӧ некод вылӧ оз скодит, но гажтӧм, мый сійӧ сёрнитӧ этша, а сылысь кӧ не юасьны, сэк и ньӧти оз сёрнит.
Сэсся сійӧ бара пуксис ме дінӧ диван вылӧ, и ми пукалім чӧв-ланьтӧмӧн, сэтчӧдз, кытчӧдз эз локны пӧрысьяс, кодъяс йиджтысьӧмаӧсь воск, ладан дукӧн, торжественнӧя чӧлӧсь да меліӧсь.
Ужнайтім празнишнӧя, лабутнӧя, сёрнитісны пызан сайын этша да виччысьӧмӧн, быттьӧ кодлыськӧ кокни унсӧ садьмӧдны полӧмӧн.
Регыд мам кутіс энергичнӧя менӧ велӧдны «Гражданскӧй» грамотаӧ: ньӧбис книжкаяс, да на пиысь ӧтик кузя — <rus>«Родное слово»</rus> кузя — ме некымын лунӧн вені гражданскӧй печать лыддьӧмлысь премудростьсӧ, но мам сэк жӧ вӧзйис меным велӧдны стихъяс наиздуч, и тасянь заводитчисны миян мӧда-мӧд вылӧ дӧзмӧмъяс.
Стихъяс висьтавлісны:
<rus>Большая дорога, прямая дорога,</rus>
<rus>Простора не мало взяла ты у бога.</rus>
<rus>Тебя не ровняли топор и лопата,</rus>
<rus>Мягка ты копытку и пылью богата.</rus>
Ме лыдди «<rus>простора</rus>» пыдди «<rus>простого</rus> », «<rus>ровняли</rus> »пыдди «<rus>рубили</rus>», «<rus>копытку</rus>» пыдди «<rus>копытка</rus>»,
— Но, мӧвпышт, — внушайтіс мам, — мый — <rus>простого</rus>?
<rus>Чудовище!</rus>
<rus>Про-сто-ра</rus>, гӧгӧрвоан?
Ме гӧгӧрволі и век жӧ лыдди <rus>«простого»</rus>, ас вылӧ шензьӧмӧн.
Сійӧ сёрнитіс, скӧралӧмӧн, мый ме тӧлктӧм да асныра: тайӧ вӧлі курыд кывны, ме зэв сьӧлӧмсянь зіли помнитны проклятӧй стихъяссӧ да мӧвпӧн лыдди найӧс ӧшыбкаястӧг, но, гораа лыддигӧн кытшовтны вермытӧг дзуги.
Ме синмӧн эг кут аддзыны тайӧ кыйны вермытӧм строкаяссӧ да лёкла куті нарошнӧ кыдз-сюрӧ висьтавлыны найӧс, лёк ногӧн радӧ ӧткодь шыа кывъяс бӧрйӧмӧн; мем зэв кажитчис, кор кӧлдуйтӧм стихъяс воштыссисны став смыслсьыс.
Но тайӧ забаваыс эз коль весьшӧрӧ: ӧтчыд, удачнӧй урок бӧрын, кор мам юаліс, велӧдӧма-ӧ, медбӧрын, стихъяс, ме аслам тӧдлытӧг, куті боргыны:
<rus>Дорога двурога, творог, недорога.</rus>
<rus>Копыта, попы-то, корыто...</rus>
Кватитчи ме сёрӧн: мам, кияснас пызанӧ мыджсьӧмӧн, сувтіс да юаліс торйӧдлӧмӧн:
— Тайӧ мый татшӧмыс?
— Ог тӧд, — шуи ме, чуймӧмӧн.
— Энлы, век жӧ?
— Тайӧ — сідз.
— Мый — сідз.
— Тешкодь.
— Мун пельӧсӧ.
— Мыйла?
Сійӧ ньӧжйӧн, но скӧра мӧдысь шуис:
— Пельӧсӧ!
— Кутшӧмӧ?
Вочавидзтӧг, сійӧ видзӧдіс менам чужӧмӧ сідзи, мый ме дзикӧдз шӧйӧвоши, гӧгӧрвотӧг — мый сылы колӧ?
Пельӧсын, ӧбразъяс улын, чурвидзис гӧгрӧс пызан, сы вылын дука кос турунъяса да цветъяса ваза, мӧд водз пельӧсын сулаліс ковёрӧн вевттьӧм сундук, кӧтшас пельӧссӧ вӧлі тыртӧма крӧватьӧн, а нёльӧдыс — эз вӧв, ӧдзӧс кӧсякыс сулаліс дзик стен бердас.
— Ме ог тӧд, мый тэныд колӧ, — шуи ме сійӧс гӧгӧрвотӧг.
Сійӧ пуксис, чӧв олыштіс, плешсӧ да чужӧм-бокъяссӧ чышкышталӧмӧн, сэсся юаліс:
— Тэнӧ дедыд сувтӧдлывліс пельӧсӧ?
— Кор?
— Вообще, коркӧ?
— горӧдіс сійӧ, кипыдӧснас пызан кузя кыкысь кучкӧмӧн.
— Эз.
Ог помнит.
— Тэ тӧдан, мый сійӧ наказание — сулавны пельӧсын?
— Ог.
Мыйла — наказание?
Сійӧ ышловзис.
— <ns>Ф-фу</ns>!
Лок татчӧ.
Ме матыстчи, сылысь юалӧмӧн:
— Мыйла тэ горзан ме вылӧ?
— А тэ мыйла нарошнӧ дзуглан стихъяссӧ?
Кыдз кужи, ме висьталі сылы, мый вот, синъясӧс куньӧмӧн, ме помнита стихъяссӧ, кыдз найӧс печатайтӧма, но кута кӧ лыддьыны — локталасны мукӧд кывъяс.
— Тэ он притворяйтчы?
Ме вочавидзи: ог, но пырысь-пыр мӧвпышті:
«а, гашкӧ, притворяйтча?»
И друг, тэрмасьтӧг, лыдди стихъяссӧ дзик правильнӧя; сійӧ менӧ шензьӧдіс да нинӧмӧ воштіс.
Чувствуйтӧмӧн, мый менам чужӧмӧй друг быттьӧ пыктіс, а пельяс гӧрдӧдісны, сьӧктісны да юрын лӧсьыдтӧма шувгӧ, ме сулалі мам водзын, яндзимла ӧзйӧмӧн, да синва пыр аддзи, кыдзи гажтӧма сьӧдӧдіс сылӧн чужӧмыс.
— Кыдз нӧ тайӧ?
— юаліс сійӧ бокӧвӧй гӧлӧсӧн,
— сідзкӧ — притворяйтчин?
— Ог тӧд.
Ме эг кӧсйы...
— Сьӧкыд тэкӧд, — шуис сійӧ, юрсӧ копыртӧмӧн.
— Мун!
Сійӧ кутіс корны, медым ме пыр ёнджыка велӧдалі стихъяссӧ, а менам паметь пыр омӧльджыка воспринимайтіс сійӧ рӧвнӧй строкаяссӧ, и пыр ёнджыка содіс, пыр лёкджыкӧн кутіс лоны венны позьтӧм кӧсйӧм мӧдногавны, тшыкӧдлыны стихъяссӧ, бӧрйыны на дінӧ мукӧд кывъяс, тайӧ удайтчыліс меным кокниа, — ковтӧм кывъяс локталісны быдса чукӧръясӧн да ӧдйӧ дзуглісны обязательнӧйсӧ, книгаас гижӧмсӧ.
Тшӧкыда вӧвлі, мый быдса строка лоліс меным тыдавтӧмӧн, и кӧть кутшӧм честнӧя ме эг зіль кыйны сійӧс, сійӧ эз сетчы паметьлы.
Уна дӧзмӧмъяс меным вайис нор кывбур, — кажитчӧ, князь Вяземскийлӧн:
<rus>И вечерней, и ранней порою</rus>
<rus>Много старцев и вдов, и сирот</rus>
<rus>Христа ради на помощь зовет</rus>.
а коймӧд строкасӧ:
<rus>Под окошками ходят с сумою</rus>,
ме ӧкуратнӧя коли.
Мам, скӧралӧмӧн, менам подвигъяс йылысь висьтавліс дедлы: дед лёк тунъялана шулывліс:
— Ышмӧ!
Паметьыс сылӧн эм: молитваяс сійӧ ме дорысь ёнджыка тӧдӧ.
Ылӧдлӧ, паметьыс сылӧн — из кодь, мыйкӧ кӧ гижӧма сы вылӧ, сідзкӧ крепыда нин!
Тэ — ньӧръяв сійӧс!
Бабушка сідз жӧ эрдӧдліс менӧ:
— Мойдъяс помнитӧ, сьыланкывъяс — помнитӧ, а сьыланкывъясыс — абу ӧмӧй сійӧ жӧ стихъяс?
Ставыс тайӧ вӧлі вернӧ, ме чувствуйті ачымӧс мыжаӧн, но мыйӧн только босьтся вӧлі велӧдны стихъяс — кытыськӧ асьныс аснас локталӧны кывъяс кыссьӧны тӧрӧканъясӧн мукӧд кывъяс да сідз жӧ тэчсьӧны строкаяссӧ:
<rus>Как у наших у ворот</rus>
<rus>Много старцев и сирот</rus>
<rus>Ходят, ноют, хлеба просят.</rus>
<rus>Наберут — Петровне носят,</rus>
<rus>Для коров ей продают</rus>
<rus>И в овраге водку пьют.</rus>
Войын, бабушкакӧд пӧлатьын куйлігӧн, ме дӧзмӧданаа доли сылы ставсӧ, мый помниті книгаясысь, да ставсӧ, мый лӧсьӧдлі ачым: мукӧд дырйи сійӧ серавліс, но тшӧкыдджыка видліс менӧ.
— Ӧд вот, тӧдан тэ, верман!
А корысьяс вылын оз ков серавны, ен накӧд!
Кристос вӧвлӧма корысь, и став святӧйяс сідз жӧ...
Ме бормочитлі:
<rus>Не люблю нищих</rus>
<rus>И дедушку — тоже,</rus>
<rus>Как тут быть?</rus>
<rus>Прости меня боже!</rus>
<rus>Дед всегда ищет,</rus>
<rus>За что меня бить...</rus>
— Мый тэ сёрнитан, мед косьмас тэнад кывйыд!
— скӧраліс бабушка.
— Да кыдз дедыд кывлас тэнсьыд тайӧ кывъястӧ?
— Мед!
— Весьшӧрӧ тэ ышман да дӧзмӧдан мамтӧ!
Сылы и тэтӧг абу зэв лӧсьыд, — мӧвпалӧмӧн да меліа велӧдіс бабушка.
— Мыйла сылы абу лӧсьыд?
— Чӧв ов, сійӧ тӧд!
Не гӧгӧрвоны тэныд...
— Ме тӧда, мый дед сійӧс...
— Чӧв ов, шуа!
Меным овсис омӧля, ме испытайтлі чувство, коді вӧлі матын отчаяниеӧ, но мыйлакӧ меным окота вӧлі дзебны сійӧс, ме збоялі, ышми.
Мамлӧн урокъяс лоины век унджык, гӧгӧрвотӧмджыкӧсь, ме кокниа венлі арифметика, но терпитны эг вермы гижны да ньӧти эг гӧгӧрволы грамматика.
Но главнӧйыс, мый личкис менӧ, — ме аддзи, чувствуйті, кутшӧм сьӧкыд мамлы овны дед керкаын: сійӧ век ёнджыка зумышмис, быдӧн вылӧ видзӧдіс йӧз синъясӧн, сійӧ кузя чӧвланьтӧмӧн пукавліс садйӧ видзӧдан ӧшинь дорын да кыдзкӧ вежсис ставнас.
Локтӧм бӧрас воддза лунъяснас сійӧ вӧлі пельк, свежӧй, а ӧні сійӧ синъяс улын тӧдчисны пемыд чутъяс, сійӧ быдса лунъясӧн ветлӧдліс сынасьтӧг, чукрасьӧм платтьӧӧн, ковтасӧ кизявлытӧг, тайӧ сійӧс тшыкӧдіс да ӧбӧдитіс менӧ: сылы век колӧ лоны мичаӧн, стрӧгӧн, сӧстӧма пасьтасьӧмаӧн — ставсьыс бурджык!
Урокъяс дырйи сійӧ видзӧдіс вӧйӧм синъясӧн ме вомӧн — стенӧ, ӧшиньӧ, юасис менӧ мудзӧм гӧлӧсӧн, вунӧдавліс вочакывъяс да век тшӧкыдджыка скӧраліс, горзіс — тайӧ сідз жӧ ӧбиднӧ: мамлы колӧ лоны ставсьыс ёнджыка справедливӧйӧн, кыдз мойдъясын.
Мукӧд дырйи ме юавлі сылысь:
— Тэныд абу лӧсьыд миянкӧд?
Сійӧ скӧра шыасьлывліс:
— Вӧч ассьыд делӧтӧ.
Ме сідз жӧ аддзи, мый дед дасьтӧ мыйкӧ, коді повзьӧдлӧ бабушкаӧс да мамӧс.
Сійӧ тшӧкыда игнасьліс мам комнатаӧ да ымзіс, чилзіс сэн, кыдз чукля бока Никанор пастухлӧн меным мустӧм пу пӧлян.
Ӧти сэтшӧм сёрни дырйи мам горӧдіс став керка тыр:
— Сійӧ оз ло, оз!
И швачкис ӧдзӧс, а дед — кутіс омлявны.
Тайӧ вӧлі рытын; бабушка, кухняын пызан дорын пукаліг, дедлы вурис дӧрӧм да шӧпкӧдіс мыйкӧ аслыс.
Кор швачкысис ӧдзӧс, сійӧ шуис, кывзысьӧм бӧрын:
— Постоялецъяс дорӧ муніс, о, господи!
Друг кухняӧ бырскӧбтіс дед, котӧртіс бабушка дорӧ, кучкис сылы юрас да кутіс чишъявны, доймӧм кисӧ качайтӧмӧн.
— Эн больгы, мый оз ков, ведьма!
— Пӧрысь дурак тэ, — спокойнӧя шуис бабушка, дзугӧм юрсӧ лӧсьӧдӧмӧн.
— Кута тай ме чӧв овны, кыдз жӧ!
Век, ставсӧ, мый тӧдмала тэнад затеяяс йылысь, висьтала сылы...
Дед уськӧдчис сы вылӧ да тэрыба кутіс швачӧдны кулакъяснас бабушкалы ыджыд юрас; дорйысьтӧг, сійӧс тойышттӧг, бабушка шуаліс:
— Но, нӧйт, нӧйт дурачок!
Но, на, нӧйт!
Ме пӧлатьсянь на вылӧ куті шыблавны пӧдушкаяс, шебрасъяс, паччӧр вылысь тюнияс, но ярмӧм дед чужъяліс сылы юрас кокъяснас, медбӧрын крукасис да уси, ва тыра ведра пӧрӧдӧмӧн.
Чеччыштіс, сьӧласиг да пӧлясигтыр, йӧй моз гӧгӧр видзӧдліс да котӧртіс ас ордас, чардак вылӧ, бабушка кыпӧдчис ойзігтыр, пуксис скамья вылӧ, кутіс веськӧдлыны дзугсьӧм юрсисӧ.
Ме лэччи пӧлатьысь, сійӧ меным скӧра шуис:
— Чукӧрт подушкаяссӧ и ставсӧ да тэч паччӧр вылӧ!
Мӧвпыштӧма жӧ: пӧдушкаясӧн шыбласьны!
Тэнад сійӧ делӧыс?
И сійӧ, пӧрысь бес, йӧймӧма, — дурак!
Друг сійӧ окнитіс, чукыртчис да, юрсӧ копыртӧмӧн, чукӧстіс менӧ:
— Видзӧдлы тӧ, мыйкӧ доймӧ таті?
Ме вешті сылысь сьӧкыд юрсисӧ — вӧлӧмкӧ, мый пыдӧ кучик улас сылы пырӧма шпилька, ме кыски сійӧс, аддзи мӧдӧс, менам позялісны чуньясӧй.
— Ме лучше мамӧс чукӧста, пола!
Сійӧ кутіс шенасьны кинас.
— Мый тэ?
Ме тэныд чукӧста!
Слава богу, мый эз кывлы, эз аддзыв сійӧ, а тэ — со мый!
Мун инӧ тась!
И кутіс ачыс прӧшви кыысь пельк чуньяснас гудрасьны аслас сьӧд сук бурысьын.
Смелмӧдчӧмӧн, ме отсалі сылы кыскыны кучик увсьыс нӧшта кык кыз, чукыльтчӧм шпилька.
— Доймӧ?
— Нинӧм, аски пывсян кута ломтыны, мысся, — прӧйдитас.
И кутіс корны менӧ меліа:
— А тэ, сьӧлӧмшӧр, эн висьтавлы, мый дедыд нӧйтіс менӧ, кылан?
Найӧ и сытӧг скӧрӧсь мӧда-мӧд вылас.
Он висьтав?
— Ог.
— Но, помнит жӧ!
Вай жӧ, идралам татысь ставсӧ.
Менам чужӧмын нинӧм оз тӧдчы?
Но ладнӧ, сідзкӧ нинӧм быттьӧ эз вӧв...
Сійӧ кутіс косӧдны джодж, а ме сьӧлӧмсянь шуи:
— Тэ — быттьӧ святӧй, мучитӧны-мучитӧны тэнӧ, а тэныд — нинӧм!
— Мый нинӧм абусӧ изан?
Святӧй...
Аддзӧма кысь?
Сійӧ дыр ропкис, пидзӧсчань вылас ветлӧдлӧмӧн, а ме, пристук вылын пукаліг, мӧвпалі — кыдз эськӧ водзӧс мынтыны дедлы бабушка вӧсна?
Медводдзаысь сійӧ нӧйтіс бабушкаӧс менам син водзын сэтшӧм зывӧка да страшнӧя.
Ме водзын, рӧмыдын, ыпъяліс сылӧн гӧрд чужӧмыс, шевъялісны рыжӧй юрсиясыс; менам сьӧлӧмын сотышталӧмӧн пуис ӧбида, и вӧлі дӧсаднӧ, мый ме ог вермы мӧвпыштны колана водзӧс мынтӧм.
Но лун кык мысти кымын, мыйлакӧ сы дінӧ чердак вылас пыриг, ме аддзи, мый сійӧ, джоджын восьса ящик водзын пукалӧмӧн, босьталӧ сэтысь бумагаяс, а улӧс вылын куйлӧны сылӧн радейтана святцыясыс — дас кык лист кыз руд бумага, кодъясӧс юклӧма квадратъяс вылӧ тӧлысся лун лыд серти, и быд квадратын — сійӧ лунся став святӧйяслӧн фигураяс.
Дедлы вӧлі зэв донаӧсь сійӧ святцыясыс, и лэдзліс меным видзӧдны найӧс сӧмын сійӧ шог случайясын, кор вӧлі мыйлакӧ торъя дӧвӧлен меӧн, а ме пыр видзӧдлі тайӧ топыда тэчӧм руд посньыдик да муса фигуркаяс вылас кутшӧмкӧ чувствоӧн.
Ме тӧді на пиысь ӧткымынъяслысь олӧмсӧ — Кириклысь да Улиталысь, Варвара великомученицалысь, Пантелеймонлысь да нӧшта уналысь меным торйӧн сьӧлӧм вылӧ воліс Алексейлӧн, <rus>божей</rus> мортлӧн гажтӧм олӧмыс, и сы йылысь лӧсьыд стихъясыс: найӧс тшӧкыда да трогательнӧя лыддьыліс меным бабушка.
Видзӧдлан, вӧлі, тайӧ уна сё йӧз вылас да лӧня сьӧлӧмыд бурмӧ сійӧн, мый пыр вӧвлӧмаӧсь мученикъяс.
Но ӧні ме решиті вундавны сійӧ святцыяссӧ да, кор дед вешйис ӧшинь дорӧ орёлъяса лӧз бумага лыддьӧмӧн, ме кватиті некымын лист, ӧдйӧ котӧрті улӧ, кыски бабушка пызан йӧрысь ножич да, пӧлатьӧ кайӧм бӧрын, заводитчи святӧйяслысь вундавны юръяссӧ.
Вундалі юръяссӧ ӧтик радлы да — святӧйяс лоины жальӧсь: сэки ме заводиті вундавны визьясӧдыс, кодъяс юклісны квадратъяс, но эг вевъяв тшытшлыны мӧд радсӧ — локтіс дед, сувтіс пристук вылӧ да юаліс:
— Тэныд коді тшӧктіс святцысӧ босьтны?
Бумага квадратторъяс аддзӧм бӧрын, кодъясӧс разӧдӧма пӧвъяс вылӧ, сійӧ кутіс кватайтны найӧс, вайліс чужӧм дорас, шыблаліс, бара кватайтліс, чер лыыс сылӧн вежыньтчис, тошкыс тракйысис, и сійӧ сэтшӧм ёна лолаліс, мый бумагаторъясыс лэбисны джоджӧ.
— Мый тэ вӧчӧмыд?
— горӧдіс сійӧ, медбӧрын, да кокӧд тракнитіс менӧ асланьыс; ме бергӧдчи сынӧдас, бабушка кватитіс менӧ кияс вылас, а дед нӧйтіс кулакнас сійӧс, менӧ да чилзіс:
— Виа-а!
Пырис мам, ме лои пельӧсын, пач дорын, а сійӧ, менӧ потшӧмӧн, висьтавліс, дедлысь кияссӧ куталӧмӧн да вешталӧмӧн, кодъяс лэбалісны сійӧ чужӧм водзын:
— Мыйсяма безобразие?
Садьсялӧй!..
Дед водіс ӧшинь дорса скамья вылӧ, омляліг.
— Виисны!
Ставныс, ставныс меным паныд, а-а...
— Кыдзи тіянлы абу яндзим?
— пыдысянь юраліс мамлӧн гӧлӧсыс.
— Мый ті век притворяйтчад?
Дед горзіс, зымӧдіс кокъяснас скамья кузя, сылӧн тошкыс тешкодя чурвидзис пӧтӧлӧклань, а синъяссӧ вӧлі топыда куньӧма: меным сідз жӧ кажитчис, мый сылы — яндзим мамысь, мый дед — збыль притворяйтчӧ, сы вӧсна и тупкис синъяссӧ.
— Клеита ме тіянлысь тайӧ лестукъяссӧ каленкор вылӧ, нӧшта бурджык лоас, ёнджык, — висьтавліс мам, листъяссӧ да торъяссӧ видзӧдалӧмӧн.
— Аддзан — чукрасьӧма ставыс, ульсалӧма, косясьлӧ...
Мам сёрнитіс сыкӧд, кыдз мекӧд, кор ме, урокъяс дырйи, ог вӧлі гӧгӧрво мыйкӧ, да друг дед сувтіс, лабутнӧя лӧсьӧдіс дӧрӧмсӧ, жилетсӧ, кызӧктіс да шуис:
— Талун жӧ и клеит!
Ме тэныд ӧні мукӧд листъяссӧ вая...
Муніс ӧдзӧслань, но порог дорын бергӧдчис, ме вылӧ чукля чуньнас индӧмӧн.
— А сійӧс колӧ ньӧръявны!
— Следуйтӧ, — сӧгласитчис мам, ме дорӧ копыртчӧмӧн.
— Мыйла тэ тайӧс вӧчин?
— Ме — нарошнӧ.
Мед сійӧ оз нӧйт бабушкаӧс, а то ме сылысь ещӧ тошсӧ шыра...
Бабушка, косялӧм ковтасӧ пӧрччиг, укӧряйтӧмӧн шуис, юрнас качайтігтыр:
— Чӧв олін, кыдз вӧлі кӧсйысьӧма!
И сьӧвзис джоджӧ!
— Мед тэнад кывйыд пыктас, мед не вӧрзьӧдны тэныд сійӧс, не бергӧдны.
Мам видзӧдліс сы вылӧ, прӧйдитчис кухня кузя, бара локтіс ме дорӧ.
— Кор дедыд сійӧс нӧйтіс?
— А тэ, Варвара, яндысин эськӧ мед сы йылысь юасьныс, тэныд-ӧ мог?
— скӧра шуис бабушка.
Мам кутліс сійӧс.
— Эх, мамаша, мусаӧй тэ менам...
— Вот тэныд и мамаша!
Вешйы вай...
Найӧ видзӧдлісны мӧда-мӧд вылас да чӧвланьтісны, торйӧдчисны: посводзын тапӧдчис дед.
Воӧм бӧрас мам воддза лунъяснас жӧ дружитчис гажа постоялкакӧд, военнӧй гӧтыркӧд, да пӧшти быд рыт петавліс керка водз джынйӧ, кытчӧ волывлісны Бетленг ордса йӧз — мича барыняяс, офицеръяс.
Дедлы тайӧ оз вӧлі сьӧлӧм вылас во; эз ӧтчыд, кухняын ужын сайын пукаліг, сійӧ грӧзитлы паньӧн да ропкывлы:
— Ӧкаяннӧйяс, бара чукӧртчисны!
Ӧні асылӧдз унмовсьыны оз сетны.
Регыд мысти сійӧ олысьясӧс корис прӧстмӧдны квартирасӧ, а кор найӧ мунісны — вайис кытыськӧ кык додь разнӧй мебель, сувтӧдаліс найӧс передньӧй комнатаясӧ да томналіс ыджыд, ӧшалан томанӧн.
— Оз ковны миянлы олысьяс, ме ачым кута гӧстьясӧс принимайтны.
И вот, празник лунъясӧ кутісны волывлыны гӧстьяс: воліс бабушкалӧн чойыс Матрена Ивановна, ыджыд ныра, гора гӧлӧса прачка, коді новліс визя шӧвк платтьӧ да зарниӧн рӧмасян чышъян, сыкӧд — и пияныс: Василий — чертёжник, бур да гажа, ставнас пасьтасьӧма руд паськӧмӧн; рӧмасьысь паськӧма Виктор, кодлӧн юрыс вӧлі вӧвлӧн кодь, беринъясӧн тырӧм векни чужӧма, — нӧшта посводзын на, колошисӧ пӧрччӧмӧн, сійӧ горӧдліс сьывны вӧсньыдик гӧлӧсӧн, быттьӧ Петрушка:
Андрей-папа, Андрей-папа...
Тайӧ зэв шензьӧдліс да повзьӧдліс менӧ.
Волывліс Яков дядь гитараӧн, вайӧдліс аскӧдыс часі вӧчысь чукля да лысӧй мастерӧс, коді кузь сьӧд сюртука, раминик, мунӧ манак вылӧ.
Сійӧ пыр пуксьывліс пельӧсӧ, копыртліс юрсӧ да нюмъяліс, кык пельӧ вожалӧм бритӧм щӧкаас сюйӧм чуньнас юрсӧ тешкодя кутӧмӧн.
Вӧлі сійӧ сьӧдіник, сылӧн дзик ӧти синмыс став вылас видзӧдіс кыдзкӧ торйӧн ёся; сёрнитіс тайӧ мортыс этша, шуавліс ӧтик пӧлӧс кывъяс:
— Энӧ прӧстасӧ тӧждысьӧ, ставыс ӧткодь...
Кор ме аддзи сійӧс медводдзаысь, мем друг тӧдвылӧ уси, кыдзи ӧтчыд, важӧн нин, ещӧ Новая улича вылын олігӧн на, ворота сайын гораа да тревожнӧя кучкалісны барабанъяс, улич кузя, острогсянь площадь вылӧ, мунӧ вӧлі, солдатъясӧн да йӧзӧн кытшалӧм, сьӧд, джуджыд телега, да сэні — скамья вылын — пукаліс неыджыд морт, гӧгрӧс ной шапкаа, дорӧм цепъясын; сылы морӧс вылас ӧшӧдӧма еджыд шыпасӧн гижӧм гырысь гижӧда сьӧд пӧв, — морт ӧшӧдӧма юрсӧ, быттьӧ гижӧдсӧ лыддиг, да дзоньнас качайтчис, цепъяснас зёльӧдчӧмӧн.
И кор мам висьтавліс часі делӧяс кузя мастерлы:
«Со менам пиӧй»,
— ме повзьӧмӧн бӧрыньтчи сы дорысь, киясӧс дзебӧмӧн.
— Энӧ прӧстасӧ тӧждысьӧй, — шуис сійӧ, ставнас вомсӧ веськыд пельланяс тешкодя вештӧмӧн, кватитіс менӧ вӧньӧд, кыскис ас дорас, тэрыба да кокниа бергӧдіс гӧгӧр да лэдзис, ошкигтыр:
— Нинӧм, крепыд детинка...
Ме вешйи пельӧсӧ, кучик креслӧӧ, коді сэтшӧм ыджыд, мый сы вылын позьӧ вӧлі куйлыны, — и дед пыр ошйысьліс, сійӧс шулывліс Грузинскӧй князь креслӧӧн, — пукси да видзӧді, кутшӧм гажтӧма гажӧдчӧны гырысьяс, кутшӧм тешкодя да подозрительнӧя вежсьӧ часі делӧяс кузя мастерлӧн чужӧмыс.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі маслянӧй, кизьӧр, сыліс да гӧвкъяліс; сійӧ кӧ нюмъявліс, сылӧн кыз паръясыс вешйылісны веськыд чужӧм бок вылас, и ичӧтик нырыс сідз жӧ вешъяліс, быттьӧ тӧрелка вылын пельмень.
Тешкодя вӧрисны гырысь, паськалӧм пельясыс, то видзӧдысь синкымкӧд ӧтлаын кыптӧмӧн, то бандзибъяс вылас вешйылӧмӧн, — кажитчис, мый сійӧ кӧ окотитас, то вермас вевттьыны наӧн ассьыс нырсӧ, кипыдӧсъяснас моз.
Мукӧд дырйи сійӧ, ышловзьӧмӧн, мыччывліс сьӧд, пест кодь гӧгрӧс кывсӧ, да сійӧн правильнӧй круг пелька вӧчӧмӧн, малаліс выя кыз паръяссӧ.
Ставыс тайӧ эз вӧв тешкодь, а сӧмын шензьӧдіс дугдывтӧг сы бӧрся видзӧдны заставляйтӧмӧн.
Юисны рома чай, — сылӧн вӧлі дукыс сотӧм лук турунлӧн кодь: юисны бабушкалысь наливкаяссӧ, зарни кодь вижӧс, дьӧгӧдь кодь сьӧдӧс, да турунвижӧс; сёйисны чорыд варенец, сдобнӧй, мака маа лепёшкияс, пӧсявлісны, пӧлясисны да ошкисны бабушкаӧс.
Сёйӧм бӧрын, гӧрдӧсь да пӧльтчӧмаӧсь, тшапа пуксялісны стулъяс вылӧ, дышиника корисны Яков дядьӧс ворсыштны.
Сійӧ копыртчывліс гитара весьтӧ да триньӧдчис, лӧсьыдтӧма, дӧзмӧдана сьылӧмӧн:
Эх, кыдз кужим, сідзи олім.
Став кар пасьта шумӧ волім, —
<ns>Ба-арынялы</ns> Казаньысь
Ставсӧ висьталім ми тані...
Ме чайті, мый тайӧ зэв гажтӧм сьыланкыв, а бабушка висьталіс:
— Тэ эськӧ мед, Яша, мӧдтор мыйкӧ ворсін, вернӧй сьыланкыв эськӧ, а?
Помнитан, Мотря, кутшӧмъясӧс, вӧвлі сьыланкывъяссӧ сьывлывлісны?
Шушӧдчан платтьӧсӧ лӧсьӧдӧмӧн, прачка внушительнӧя висьталіс:
— Ӧні, матушка, мӧдсикас мода...
Дед видзӧдіс бабушка вылӧ синсӧ читкыртӧмӧн, быттьӧ сійӧ пукаліс зэв ылын, да водзӧ настойчивӧя кӧдзис гажтӧм шыяс, дӧзмӧдан кывъяс.
Дед таинственнӧя сёрнитіс мастеркӧд, чуньяс вылас мыйкӧ сылы петкӧдлӧмӧн, а сійӧ, синкымсӧ кыпӧдӧмӧн, видзӧдіс мамла дорӧ, довкйӧдліс юрнас, и сылӧн кизьӧр чужӧмыс кыйны вермытӧма вежласис.
Мам пыр пукавліс Сергеевъяс костын, лӧня да серьёзнӧя сёрнитліс Васильевкӧд; сійӧ ышлолаліс, висьталіг:
— <ns>Да-а</ns>, та вылын колӧ мӧвпавны...
А Виктор пӧта нюмъяліс, шаркӧдчис кокъяснас да друг вӧсньыдик гӧлӧсӧн горӧдліс:
Андрей-папа, Андрей-папа.
Ставныс, шемӧса ланьтӧмӧн, видзӧдісны сы вылӧ, а прачка лабутнӧя висьтавліс:
— Тайӧс сійӧ тиатрысь кывлӧма, тайӧс сэн сьылӧны...
Вӧлі кык либӧ куим татшӧм рытыс, кодъяс памятнӧйӧсь асланыс личкана гажтӧмлунӧн, сэсся часі делӧяс кузя мастер локтіс лунын, вӧскресенняӧ, сёр ӧбедня бӧрын пырысьтӧм-пыр.
Ме пукалі мам комнатаын, бисера косялӧм вышивка сылы быздӧдны отсалӧмӧн, друг да тэрыба воссис ӧдзӧс, бабушка сюйис комнатаӧ повзьӧм чужӧмсӧ да пырысь-пыр воши, гораа вашнитӧмӧн.
— Варя — локтіс!
Мам эз вӧрзьӧдчы, эз дрӧгнит, а ӧдзӧс бара воссис, порог вылӧ сувтіс дед да шуис торжественнӧя:
— Пасьтась, Варвара, мун!
Чеччытӧг, сы вылӧ видзӧдтӧг, мам юаліс:
— Кытчӧ?
— Мун, <rus>с богом</rus>!
Эн вензьы.
Морт сійӧ спокойнӧй, аслас делӧын — мастер дай Лексейлы бур бать...
Дед сёрнитіс вӧвлытӧм важнӧя да пыр малаліс кипыдӧсъяснас ассьыс бокъяссӧ, а гырддзаясыс сылӧн дрӧгниталісны, мышку саяс кусыньтчӧмӧн, быттьӧ киясыс сылӧн кӧсйисны нюжӧдчыны водзӧ, да сійӧ тышкасис налы паныд.
Мам спокойнӧя торкис:
— Ме тіянлы шуа, мый тайӧ оз ло...
Дед воськовтіс сы дорӧ, нюжӧдіс кияссӧ, быттьӧ синтӧммӧм, копыртчӧмӧн, щӧтясьӧмӧн, да кутіс киргыны:
— Мун!
А то — нуӧда!
Кӧсаӧдыд...
— Нуӧдад?
— юаліс мам, сувтӧмӧн; чужӧмыс сылӧн кельдӧдіс, синъясыс шуштӧма векнялісны, сійӧ тэрыба кутіс нетшкыны ас вывсьыс ковтасӧ, юбкасӧ да, ӧтик дӧрӧм кежысь кольччӧмӧн, матыстчис дед дорӧ:
— Нуӧдӧй!
Дед жергӧдіс пиньяссӧ, мамлы кулакнас грӧзитӧмӧн.
— Варвара!
Пасьтась!
Мам вештіс сійӧс кинас, кутчысис ӧдзӧс вугъяс.
— Но — мунамӧй!
— Проклянита!
— вашкӧдӧмӧн шуис дед.
— Ог пов.
Но?
Мам восьтіс ӧдзӧс, но дед кватитіс сійӧс дӧрӧм бӧждорӧдыс, уськӧдчис пидзӧсъяс вылас да шӧпкӧдны кутіс:
— Варвара, дьявӧл, пропадитан!
Эн страмит...
И ньӧжйӧник, нора кутіс ӧлюртны:
— <ns>Ма-ам, ма-ам</ns>...
Бабушка потшис нин мамлы туйсӧ, сы вылӧ, быттьӧ чипан вылӧ, кияснас шенасьӧмӧн, сійӧ вӧтліс мамӧс ӧдзӧсӧ да пинь пырыс ропкис:
— Варька, йӧй, — мый тэ?
Мун, яндысьтӧм бугыль!
Сійӧс комнатаӧ тойыштӧмӧн, игналіс ӧдзӧссӧ калич вылӧ да копыртчис дед дорӧ, ӧти кинас сійӧс кыпӧдӧмӧн, мӧднас грӧзитӧмӧн.
— У-у, пӧрысь бес, немгӧгӧрвотӧм!
Пуксьӧдіс сійӧс диван вылӧ, дед шлёпмуні, быттьӧ рузумысь вӧчӧм акань, восьтіс вомсӧ да кутіс довкйӧдлыны юрсӧ; бабушка горӧдіс мамлы:
— Пасьтась, тэ!
Джоджысь платтьӧсӧ кыпӧдӧмӧн, мам шуис:
— Ме ог мун сы дорӧ, — кылад?
Бабушка йӧткыштіс менӧ диван вылысь.
— Вай кӧш ва, регыдджык!
Сёрнитіс сійӧ ньӧжйӧ, пӧшти шӧпкӧдчӧмӧн, спокойнӧя да властнӧя.
Ме котӧрӧн петі посводзӧ, керка воддза джынйын мернӧя тапйӧдлісны сьӧкыд шагъяс, а мам комнатаын юргис сылӧн гӧлӧсыс:
— Аски муна!
Ме пыри кухняӧ, пукси ӧшинь дорӧ, быттьӧ вӧтын.
Ойзіс да лимзаліс дед, ропкӧдчис бабушка, сэсся швачкысис ӧдзӧс, лои лӧнь да шуштӧм.
Тӧдвылӧ уськӧдӧмӧн, мыйла менӧ мӧдӧдісны, ме ыргӧн кӧшӧн гумовті ва, петі посводзӧ — передньӧйысь петіс часі делӧяс кузя мастер, юрсӧ копыртӧмӧн, кинас меховӧй шапкасӧ малаліг да тшӧкъяліг.
Бабушка, кисӧ кынӧм бердас топӧдӧмӧн, копрасис сылы мышкас да ньӧжйӧник шуаліс:
— Асьныд тӧданныд, — мырдӧннад муса он ло...
Сійӧ крукасис кильчӧ порогӧ да ӧдӧбтіс дворӧ, а бабушка пернапасасис да ставнас кутіс тіравны, не то чӧв оліг бӧрддзӧмӧн, не то — сералӧмӧн.
— Мый тэ?
— юалі ме, сы дінӧ матыстчӧмӧн.
Сійӧ нетшыштіс менсьым кӧшӧс — ваыс менам кок вылӧ киссис — да горӧдіс:
— Тайӧ нӧ кытчӧ тэ ваысла ветлін?
Пӧдлав ӧдзӧссӧ!
И пырис мам комнатаӧ, а ме — бара кухняӧ — кывзыны, кыдзи найӧ, орччӧн, лӧвтӧны да ропкӧны, быттьӧ вӧрзьӧдны вермытӧмторъяс местаысь-местаӧ вешталӧмӧн.
Луныс вӧлі сэзь; кык ӧшинь, йизьӧм стеклӧяс пыр, видзӧдісны тӧвся шонділӧн кӧсӧй югӧръяс; пызан вылын, кытчӧ корсьӧма ӧбед кежлӧ, пемыда югъяліс озысь пӧсуда, рыжӧй ырӧш тыра графин да дедлӧн мӧд графин, кӧні пемыд турунвиж вина, кодӧс сулӧдӧма буквица да зверобой вылын.
Ӧшинь гыӧръяс костӧд вӧлі тыдалӧ керка вевтъяс вылысь синтӧ ёрана дзирдалысь лым, пӧртмасисны забор столбъяс да скворешня вылын эзысь чепчикъяс.
Ӧшинь кӧсякъяс вылын, садӧкъясын, кытчӧ сявкйӧ шонді, ворсісны менам лэбачьяс; чилзісны ручнӧй гажа чижъяс, дзуртісны снегиръяс, сьыліс щеголь.
Но тайӧ гажа, эзысь да юргысь луныс эз радуйт, вӧлі ковтӧм, и ставыс вӧлі ковтӧм.
Меным окота лои лэбачьяссӧ лэдзны, ме куті босьтавны садӧкъясӧс — котӧрӧн пырис бабушка, асьсӧ бокъясас кияснас шлапйӧдлӧмӧн, да уськӧдчис пач дорӧ, видчӧмӧн.
— А, ӧкаяннӧйяс, мед пӧльыштас тіянӧс гӧраӧн!
Ак, тэ, пӧрысь йӧй, Ӧкулина...
Кыскис пачысь пирӧг, тотшӧдіс чуньнас корка кузяыс да лёкысь сьӧвзис.
— Но — косьмӧма!
Вот тэныд и шонті!
Ак, демонъяс, мед эськӧ тіянӧс ставнытӧ косявлас!
Тэ мый бугыльястӧ паськӧдін, сыч?
Сідз эськӧ ставнытӧ и жугӧдлі, омӧлик гырничьясӧс моз.
И — бӧрддзис, пӧлыньтчӧмӧн, пирӧгсӧ ӧтар-мӧдар бок вылас бергӧдлӧмӧн, чуньяснас кос коркаяс кузяыс татшйӧдлӧмӧн, гырысь синва войтъяс сьӧкыда гылалісны на вылӧ.
Кухняӧ пырисны дед да мам; бабушка швыркнитіс пирӧгсӧ пызан вылӧ сідзи, мый тӧрелкаяс чеччыштлісны.
— Со, видзӧдлӧй, мый лои тіян вӧсна, мед тіянлы пом ни пыдӧс оз ло!
Мам, мелі да спокойнӧй, кутліс сійӧс, да корис мед эз скӧрав дед, чукрасьӧм, мудзӧм, пуксис пызан сайӧ да, сьылі вылас салфетка пуктӧмӧн, ропкис, кӧтасьӧм синъяссӧ шонді ёрӧмысь читкыралӧмӧн:
— Ладнӧ, нинӧм!
Сёйлім и бур пирӧгъяссӧ.
Господьыд скупкодь, воясысь сійӧ минутаясӧн мынтӧ...
Сійӧ прӧченттӧ оз признайт.
Пуксьы, вай, Варя...
ладнӧ!
Дед вӧлі быттьӧ безумец, ӧбед чӧж сёрнитіс ен йылысь, нечестивӧй Ахава йылысь, батьӧн лоны сьӧкыд доля йылысь, — бабушка скӧра дугӧдліс сійӧс:
— А тэ — сёй, сійӧс тӧд!
Мам шутитіс, сӧдз синъяснас югъялӧмӧн.
— Мый, повзин ӧнтай?
— юаліс сійӧ, менӧ йӧткыштӧмӧн.
Эг, ме эг ёна повзьы сэки, но ӧні меным вӧлі лӧсьыдтӧм, гӧгӧрвотӧм.
Сёйисны найӧ, кыдз век празникъяс дырйи, вывті дыр, да кажитчис, мый тайӧ абу сійӧ йӧз, кодъяс часджын сайын горзісны мӧда-мӧд выланыс, вӧліны дасьӧсь косясьны, пуисны синваын да бӧрдӧмын.
Кыдзкӧ эз нин эскыссьы, мый ставсӧ сійӧс найӧ вӧчисны серьёзнӧя да мый налы сьӧкыд бӧрдны.
И налӧн синваыс и горзӧмыс, и мӧда-мӧд кост став мучитчӧмъясыс, тшӧкыда ыпнитлӧмӧн, ӧдйӧ кусӧмӧн, кутісны лоны меным велалӧм торйӧн, век омӧльджыка дойдісны менӧ, век омӧльджыка вӧрзьӧдісны сьӧлӧмӧс.
Дыр мысти, ме гӧгӧрвои, мый роч йӧз, асланыс олӧм гӧльлун да омӧльлун кузя, вообще радейтӧны забавляйтчыны шогӧн, челядь моз ворсӧны сыӧн, да шоча яндысьӧны лоны шудтӧмъясӧн.
Помтӧм прӧстӧйлунъясын и шог — празник, и пӧжар — забава; куш чужӧм вылын и гыжтуй — баситантор.
XI
Сійӧ история бӧртиыс мам пырысь-пыр ёнмис, зумыда веськӧдчис да лоис керкаын кӧзяйкаӧн, а дед лоис казявтӧм, мӧвпалысь, ас вылас мунтӧм лӧнь.
Сійӧ пӧшти дугдіс петавны керкаысь, век ӧткӧн пукаліс чардак вылын, таинственнӧй книга <rus>«Записи моего отца»</rus> лыддьӧмӧн.
Тайӧ книгасӧ сійӧ видзис ящикас томан сайын, и не ӧтчыд ме аддзылі, мый сійӧс кыскытӧдз, дед мыськӧ кияссӧ.
Книгаыс вӧлі дженьыдик, кыз рыжӧй кучик переплёта; титул водзвывса лӧзоват лист вылын красуйтчис вушйӧм чернилаа фигурнӧй гижӧд:
«Почтеннӧй Василий Каширинлы благодарностьӧн сьӧлӧмсянь казьтылӧм вылӧ»,
кырымалӧма вӧлі кутшӧмкӧ тешкодь ов, а кырымпасыс петкӧдліс лэбзьысь лэбачӧс.
Переплётлысь сьӧкыд коркасӧ виччысьӧмӧн восьтӧм бӧрын дед пуктывліс эзысь доръяса ӧчкисӧ да, тайӧ гижӧд вылас видзӧдӧмӧн, дыр вӧрӧдіс нырнас, ӧчкисӧ ладмӧдӧмӧн.
Ме не ӧтчыд юавлі сылысь — мыйсяма тайӧ книга?
— сійӧ внушительнӧя вочавидзліс:
— Тайӧс тэныд оз ков тӧдны.
Виччысьышт, кула — кольӧ тэныд.
И енотовӧй пасьӧс тэныд коля.
Сійӧ мамкӧд кутіс сёрнитны небыдика да этшаджык, сылысь сёрнияссӧ кывзіс внимательнӧя, синъяснас югйӧдлӧмӧн, кыдз Петыр дядь, да ропкис, шенасигтыр.
abu
abu
Сылӧн сундукъясын куйлісны уна диковиннӧй вӧччанторъяс: штофнӧй юбкаяс, атласнӧй душегрейяс, шӧвк сарапанъяс, кодъясӧс кыӧма эзысьӧн, кикаяс да кокошникъяс, кодъясӧс вурӧма жемчугъясӧн, пӧртмасян рӧма чышъянъяс да косынкаяс, мордовскӧй сьӧкыд монистаяс, цветнӧй изъясысь ожерельеяс; сійӧ ставсӧ тайӧс моздорас пыртліс мам комнатаясӧ, пуктавліс стулъяс вылӧ, пызанъяс вылӧ, мам нимкодясис вӧччанторъяснас, а дед висьтавліс:
— Миян воясӧ паськӧмыд ӧнія дорысь унапӧв мичаджык да озырджык вӧвлі!
Паськӧмыд озырджык, а овлім — прӧстӧйджыка, лададжыка.
Колисны кадъяс, оз бергӧдчыны.
Но, мерайт, вӧччы...
Ӧтчыд мам недыр кежлӧ петаліс орчча комнатаӧ да пырис сэтысь лӧз, зарниӧн вурӧм сарапанӧн, жемчужнӧй кикаӧ пасьтасьӧмӧн; дедлы улӧ копыртчылӧмӧн, сійӧ юаліс:
— Ладнӧ-ӧ, сударь-батюшка?
Дед кызӧктіс, дзоньнас кыдзкӧ югъявны кутіс, кытшовтіс сы гӧгӧр, кияснас паськӧдліг, чуньяснас вӧрӧдіг, да шуис гӧгӧрвотӧма, быттьӧ вӧт пыр:
— Эх, тэныд кӧ эськӧ, Варвара, уна сьӧм, да тэ гӧгӧр кӧ эськӧ бур йӧз...
Ӧні мам оліс керка передньӧй джынса кык комнатаын, сы ордын тшӧкыда вӧвліны гӧстьяс, мукӧдъясысь тшӧкыдджыка Максимов вокъяс: Петыр, ыджыд сӧдз тошка да гӧлубӧй синъяса ён мича офицер, буретш сійӧ, код дырйи дед менӧ ньӧръяліс пӧрысь баринӧс сьӧлалӧмысь;
Евгений, сідз жӧ ыджыд тушаа, вӧсни кокъяса, блед чужӧма, сьӧд ёсь тошка.
Сылӧн гырысь синъясыс вӧлі мунӧны сливаяс вылӧ, пасьтасис сійӧ зарни кизьяса да векни пельпомъяс вылас зарни вензельяса турунвиж мундирӧ.
Сійӧ тшӧкыда да пелька пыркйӧдліс юрнас, джуджыд, шыльыд плеш вывсьыс гыасьысь, кузь юрсисӧ вештӧмӧн, лӧсьыда нюмъяліс да пыр висьтавліс мый йылысь кӧ пыді гӧлӧсӧн, сёрнисӧ гуся кывъясӧн панӧмӧн:
— Аддзанныд-ӧ, кыдзи ме мӧвпала...
Мам кывзіс сійӧс синсӧ читкыртӧмӧн, сералӧмӧн, да тшӧкыда орӧдліс:
— Кага ті, Евгений Васильевич, извинитӧй...
Офицер, пидзӧс кузяыс паськыд кипыдӧснас асьсӧ швачӧдӧмӧн, горӧдліс:
— Именнӧ жӧ кага...
Гажаа да шумнӧя колисны рӧштво дырся лунъяс, пӧшти быд рыт мам ордын вӧліны маскаӧ вӧччӧм йӧз, сійӧ ачыс вӧччывліс — век ставсьыс бурджыка — да мунліс гӧстьяскӧд.
Быдысьӧн, кор сійӧ гӧстьяс рӧмасьысь чукӧркӧд петліс ворота сайӧ, керканым быттьӧ муӧ вӧйлі, быдлаын лолі лӧнь, тревожитана гажтӧм.
Комнатаясӧд пӧрысь энь дзодзӧгӧн дживъяліс бабушка, ставсӧ порядокӧ вайӧдӧмӧн, дед сулаліс, пачса шоныд изразецъяс дорӧ мышнас топӧдчӧмӧн, да висьтавліс ачыс аслыс:
— Но, — ладнӧ, бур...
Видзӧдлам, мыйсяма тшын...
Рӧштво лунъяс бӧрын мам нуӧдіс менӧ да Сашаӧс, Микайлӧ дядьлысь писӧ, школаӧ.
Сашалӧн батьыс гӧтрасис.
Тьӧтка первой лунсяньыс жӧ эз кут радейтны ичинь водзсӧ, кутіс нӧйтны сійӧс, да, бабушка корӧм серти, дед босьтіс Сашаӧс ас ордас.
Школаӧ ми ветлім тӧлысь дыра, ставсьыс, мый вӧлі меным сетӧма сэні, ме помнита сӧмын, мый юалӧм вылӧ: «Кыдз тэнад овыд» оз позь вочавидзны прӧстӧ:
«Пешков», а колӧ шуны:
«Менам ов — Пешков».
А сідз жӧ оз позь шуны велӧдысьлы:
«Тэ, зон, эн горзы, ме тэысь ог пов...»
Меным школаыс первойсяньыс жӧ эз во сьӧлӧм вылӧ, вок жӧ воддза лунъяснас вӧлі зэв дӧвӧлен, кокниа аддзис аслыс ёртъясӧс, но ӧтчыд урок дырйи сійӧ унмовсис да друг ун йывсьыс страшнӧя горӧдіс:
— Ог понды-ы...
Садьмӧдӧм Саша вӧзйысис классьыс ывлаӧ, вӧлі жалиттӧг лэптӧма смеквыв да мӧд луннас, кор ми, школаӧ мунігӧн, Сеннӧй площадь вывсянь лэччим, сійӧ сувтіс да шуис:
— Тэ — мун, а ме ог мун!
Ме бурджык гуляйтны кута.
Пуксис лажыньӧн, книга нопсӧ тӧждысьӧм пырысь гуаліс лым пытшкӧ да муніс.
Вӧлі январь тӧлысся сэзь лун, гӧгӧр дзирдаліс эзысь шонді, ме зэв завидьті воклы, но, сьӧлӧмӧс чорзьӧдӧмӧн, муні велӧдчыны, — эз вӧв окота огорчитны мамӧс.
Сашаӧн гуалӧм книгаяс, дерт, вошисны, да мӧд луннас сылӧн вӧлі нин законнӧй помка не мунны школаӧ, а коймӧд луннас сылӧн поведениеыс лоис тӧдса дедлы.
Миянӧс кыскисны судӧ, — кухняын пызан сайын пукалісны дед, бабушка, мам да юасисны миянӧс, — помнита, кутшӧм тешкодя вочавидзліс Саша дед юасьӧм вылӧ:
— Кыдз нӧ тайӧ тэ он веськав школаад?
Саша, рам синъяснас дед чужӧмӧ веськыда видзӧдӧмӧн, вочавидзис, тэрмасьтӧг:
— Вунӧді, кӧні сійӧ.
— Вунӧдін?
— Да.
Корси-корси...
— Тэ эськӧ мед Лексей бӧрсяыд мунін, сійӧ помнитӧ.
— Ме сійӧс вошті.
— Лексейсӧ?
— Да.
— Тайӧ нӧ кыдз?
Саша мӧвпалыштіс да шуис, ышловзьӧмӧн:
— Турӧб вӧлі, нинӧм оз тыдав.
Ставныс серӧктісны, — поводдяыс сулаліс лӧнь, сэзь.
Саша сідз жӧ виччысьӧмӧн нюммуні, а дед ехиднӧя юасис, пиньсӧ жергӧдӧмӧн:
— Тэ эськӧ мед киӧдыс сійӧс кутін, вӧньӧдыс?
— Ме — куті, да менӧ тӧлыс нетшыштіс, — висьталіс Саша.
Сёрнитіс сійӧ дыша, надеятӧг, меным эз вӧв лӧсьыд кывзыны тайӧ ковтӧм, лӧсявтӧм лӧжсӧ, да ме зэв шензи сійӧ ыръянитӧм вылӧ.
Миянӧс ньӧръялісны да миянлы медалісны колльӧдысьӧс, вӧвлӧм пӧжарникӧс, чегӧм киа старикӧс, — сылы колӧ вӧлі видзӧдны, медым Саша эз кежлы бокӧ наукаӧ мунан туй вылысь.
Но тайӧ эз отсав: мӧд луннас жӧ вок, овраг дорӧдз воӧмӧн, друг копыртчис, пӧрччис коксьыс тюнисӧ да шыбытіс сійӧс ас дорсьыс бокӧ, пӧрччис мӧдсӧ да шыбытіс мӧдарӧ, а ачыс ӧти чувки кежысь, уськӧдчис котӧртны площадь кузя.
Старик, окайтӧмӧн, котӧртіс чукӧртны тюнияссӧ, а сэсся, повзьӧм, нуӧдіс менӧ гортӧ.
Лунтыр дед, бабушка да менам мам ветлӧдлісны кар кузя, пышйысьӧс корсьӧмӧн, и сӧмын рытланьыс аддзисны Сашаӧс манастыр дорысь, Чирков трактирысь, кӧні сійӧ гажӧдіс йӧзсӧ йӧктӧмӧн.
Вайисны сійӧс гортӧ да весиг эз нӧйтны, детинка асныра чӧв олӧмысь шӧйӧвошӧмӧн, а сійӧ куйліс мекӧд пӧлатьын, кокъяссӧ вывлань лэптӧмӧн, кокпыдӧсъяснас пӧтӧлӧк кузя шаркӧдчӧмӧн, да ньӧжйӧник шуаліс:
— Тьӧтка менӧ оз радейт, бать сідз жӧ оз радейт, и дед оз радейт, — мый нӧ ме накӧд кута овны?
Вот юала бабушкалысь, кӧні рӧзбойникъяс олӧны, и пышъя на дінӧ, — сэки ті ставныд тӧдлад...
Пышъям ӧтлаын?
Ме эг вермы пышйыны сыкӧд: сійӧ лунъясӧ менам вӧлі аслам мог — ме шуи лоны ыджыд, югыд тошка офицерӧн, а та могысь быть колӧ велӧдчыны.
Кор ме воклы висьталі план, сійӧ, мӧвпалыштӧм бӧрын, сӧгласитчис мекӧд:
— Тайӧ бара жӧ бур.
Кор тэ лоан офицерӧн, ме нин лоа атаманӧн, и тэныд ковмас кыйны менӧ, и кодкӧ коднымӧс кӧ виас, а то пленӧ босьтас.
Ме тэнӧ ог кут вины.
— И ме тэнӧ сідз жӧ.
Та вылын и решитім.
Локтіс бабушка, кайис паччӧр вылӧ да, миян вылӧ видзӧдӧмӧн, кутіс висьтавлыны:
— Мый, шырпиян?
Э-эх, сирӧтаяс, торпыригъяс!
Миянӧс жалитӧм бӧрын, сійӧ кутіс видны Сашалысь ичиньсӧ — кыз Надежда тьӧткаӧс, трактирщиклысь нывсӧ, сэсся вообще став ичиньясӧс, дядьясӧс да сэтчӧ-шӧрӧ лӧсялӧмӧн, висьталіс история сы йылысь, кыдзи мудрӧй пустынник Иона, челядь дырйиыс, судитчылӧма аслас ичинькӧд ен судӧн; сылысь батьсӧ, угличанинӧс, Белоозеро вывса черикыйысьӧс.
Изведитӧма том гӧтырыс:
Юкталӧма сійӧс зэв ён брагаӧн,
А нӧшта — соннӧй зелляӧн.
Пуктӧма сійӧс, узиг костіыс,
Дубӧвӧй пыжӧ, кыдз дзескыд гортйӧ,
А босьтӧма сійӧ пипу пелыстор,
Ачыс сынӧма дзик ты шӧрӧдзыс,
Дзик ты шӧрӧдзыс, пемыд джумъяслань,
Яндзим тӧдтӧм ведьма удж вылӧ.
Сэн копыртчӧма да катовтчӧма,
Кокни пыжторсӧ путкыльтӧма.
Верӧсыс лэччис пыдӧсас,
Ачыс регыдӧн воис берегӧ,
Воис да уськӧдчис му вылӧ,
Сэсся омляліс бабьей норасьӧм,
Лӧжнӧй шогъяссӧ кутіс висьтавны.
Бур йӧз сылы ставсӧ эскисны,
Сыкӧд ӧттшӧтш ёна бӧрдісны:
— Ой жӧ тэ дай, томиник дӧва!
Тэнад зэв ыджыд бабьей шогсьӧмыд,
А и олӧмным — делӧ господьлӧн,
А и смертьыс тшӧтш енмӧн ыстыссьӧ.
Сӧмын пасынок Ионушко,
Сійӧ эз эскы ичинь синвалы,
Пуктіс ки сійӧ ичинь сьӧлӧмлань,
Сылы висьтавліс кроткӧй гӧлӧсӧн:
— Ой тэ, ичиньӧй, судьба менам,
Ой тэ, войся лэбач, тэ зэв мудер ӧд,
А ог эскы ме тэнад синвалы:
Вывті сьӧлӧмыд нӧйтчӧ тэнад радлана!
А вай жӧ тэкӧд ми енлысь юалам,
Святӧй вынъяслысь ставлысь юалам!
Кодкӧ босьтас мед булатнӧй пурт
Да мед шыбытас сӧстӧм енэжӧ,
Тэнад правда — пурт виас менӧ,
Менам правда — усяс тэ вылӧ!
Видзӧдліс сы вылӧ ичиньыс,
Синъяс сылӧн лёка ӧзйисны,
Зэв зумыда сувтіс кок йылас,
Сыкӧд воча кутіс вензьыны,
— Ак, тэ, пемӧс дзик мывкыдтӧм,
Ак, тэ, омӧль морт, шыблӧгтор,
Мый нӧ тайӧ тэ мӧвпыштін?
Кыдзи тайӧс вермин шунысӧ?
Видзӧдӧны йӧз, кывзӧны,
Найӧ аддзӧны — пемыд делӧыс:
Юръяс лэдзисны, мӧвпӧ вӧйтчисны,
Ас костаныс сідз сёрни нуӧны.
Бӧрын петіс кыйсьысь пӧрысь нин,
Копыртчыліс сійӧ гӧгӧрбок,
Шуис кывъяссӧ татшӧмӧс:
— А ті сетӧй, вай, меным бур йӧзӧй,
Веськыд кырымӧ булатнӧй пурт,
Шыбыта ме сійӧс енэжӧдз,
Усяс сійӧ мед — аддзас мыжасӧ!
Пӧрысь мортлы сетісны ёсь пурт.
Шыбытіс сійӧс дзор юр весьттіыс,
Лэбачӧн пурт лэбас енэжӧ,
Виччысьӧны дыр — сійӧ век оз усь.
Видзӧдӧны йӧзыс вылі енэжӧ,
Шапкаяснысӧ ставӧн пӧрччисны,
Ставӧн лӧнисны, да и войыс лӧнь, —
А енэж вылысь пурт — сійӧ век оз усь!
Сьӧд ты весьтын кыа ыпнитіс,
Ичинь гӧрдӧдіс, ичинь серӧктіс,
Сэки ньӧв моз пурт лэбис муланьӧ —
Да дзик веськыда ичинь сьӧлӧмӧ.
Пидзӧс выланыс сувталісны йӧз,
Енлы чӧвтісны ставныс пернапас:
— Слава енмӧй тэд, тэнад правдаысь! —
Пӧрысь кыйсьысь босьтіс Ионаӧс,
Ылі скитӧ сэк сійӧс нуӧдіс,
Коді Керженец ю дорын сулалӧ,
Китеж кар дорын коді нималӧ...
* Тамбовскӧй губ., Борисоглебовскӧй уездса Колюпановка сиктын, ме кывлі тайӧ легендаыслысь мӧд вариант: пуртыс виӧ пасыноксӧ, коді клеветайтӧма ичиньсӧ (авторлӧн примечание).
Мӧд луннас ме садьми дзоньнам гӧрд чутъяса, босьтӧма писти...
Менӧ меститісны мыш вывса чардак вылӧ, и дыр ме сэні куйлі синтӧм, киясӧд и кокъясӧд паськыд бинтъясӧн ёна кӧртавлӧм, мисьтӧм кошмаръяс переживайтӧмӧн, — на пиысь ӧтик помысь ме муртса эг пӧгибнит.
Ме дорӧ волывліс сӧмын бабушка менӧ вердны пань помысь, кагаӧс моз, висьтавлыны помтӧм, пыр выль мойдъяс.
Ӧтчыд рытын, кор ме вӧлі бурда нин да куйлі разялӧмӧн, — сӧмын чуньясӧс вӧлі бинтуйтӧма кепысьясӧ, медым ме эг вермы гыжъявны чужӧмӧс, — бабушка мыйлакӧ сёрмис локны пыр овлан кадӧ, тайӧ кыпӧдіс ме пытшкын тревога, и друг ме аддзи сійӧс; сійӧ куйліс ӧдзӧс сайын чардакса буса пос вылын, увлань чужӧмӧн, кияссӧ шевгӧдӧмӧн, голясӧ сылысь вӧлі джынвыйӧдзыс вундӧма, Петыр дядьлысь моз, пельӧссянь, буса пемыдсянь сы дорӧ матыстчӧ вӧлі ыджыд кань, нюдз виж синъяссӧ горша паськӧдӧмӧн.
Ме чеччышті вольпась вылысь, йӧткышті кокъясӧн да пельпомъясӧн ӧшиньлысь кыкнан рамасӧ да шыбытчи дворӧ, тола пиӧ.
Сійӧ рытнас мам ордын вӧліны гӧстьяс, некод эз кывлы, кыдзи ме жугӧдлі стеклӧяс да рамаяс, меным лои лым пытшкын куйлыны бура дыр.
Ме нинӧм эг чег ассьым, сӧмын вӧрзьӧді киӧс пельпом дорті да ёна вундаси стеклӧясӧн, но менам быри кок эбӧсӧй, и тӧлысь куим ме куйлі, найӧс ньӧти вӧрзьӧдны вермытӧг; куйлі, да кывзі, кыдз век ёнджыка ызгӧмӧн олӧ керка, кутшӧм тшӧкыда сэні уліын клопайтӧны ӧдзӧсъяс, кутшӧм уна ветлӧны йӧз.
Керка вевт кузя шарӧдчисны гажтӧм тӧвныръяс, ӧдзӧс сайын чардак вылын ветліс-омляліс тӧв, кулӧм мортӧс дзебигӧн моз сьыліс трубаын, троньӧдчисны юшкаяс, луннас горзісны ракаяс, лӧнь войясӧ муяс вывсянь кыліс кӧинъяслӧн гажтӧма лювзӧм, — тайӧ музыка улас и быдмис сьӧлӧмӧй.
Сэсся ӧшиньӧ полӧмӧн да ньӧжйӧник, но лунысь-лун век меліджыка кутіс видзӧдны март тӧлысся шонділӧн лучистӧй синма полысь тулыс, керка вылын да чардак вылын кутісны нявзыны, горзыны каньяс, тувсовъя кышакылӧм писькӧдчис стенъяс пыр — жугласисны хрустальнӧй йи нёньяс, керка сигӧръяс вылысь исковтіс сылыштӧм лым, а кӧлӧкӧлъяслӧн звӧныс тӧвся дорысь лои сукджык.
Волывліс бабушка; сылӧн кывъясыс век тшӧкыдджыка да ёнджыка ӧвтісны винаӧн, сэсся сійӧ сьӧрсьыс кутіс вайлыны ыджыд еджыд чайник, дзеблывліс сійӧс менам крӧвать улӧ да висьтавліс мигайтӧмӧн:
— Тэ, сьӧлӧмшӧр, олыся-дедыдлы эн висьтавлы!
— Мыйла тэ юан?
— Чӧв ов!
Быдман — тӧдны кутан...
Чайник сюрысь нёнялыштӧм бӧрын, вомдорсӧ соснас чышкӧм бӧрын, сійӧ юмова нюмъявліс, юалӧмӧн:
— Но и вот, сударь тэ менам, мый йылысь нин тӧрыт ме висьтавлі?
— Бать йылысь.
— А кутшӧм местаті?
Ме сылы казьтылі, да шор моз дыр визувтіс сылӧн складнӧй сёрниыс.
Сійӧ ачыс заводитіс висьтавлыны меным бать йылысь, локтіс ӧтчыд садь, жугыль да мудзӧм да шуӧ:
— Аддзылі ме вӧтӧн тэнсьыд батьтӧ, мунӧ, быттьӧ, му вывті, киас ӧрехӧвӧй бедь, шутьлялӧ, а сы бӧрся сера пон котӧртӧ, тірӧдӧ кывнас.
Мыйкӧ тшӧкыда Максим Саватеичӧс ме куті вӧтӧн аддзывлыны, — тыдалӧ, абу спокойнӧй сылӧн инасьтӧм лолыс...
Некымын рыт дорвыв сійӧ висьтавліс батьлысь историясӧ, сэтшӧм жӧ интереснӧйӧсь, кыдз сылӧн став историяясыс: бать вӧлӧма салдат пиӧн, коді воӧдчӧма офицерӧдз да кодӧс сылы подчиненнӧйясыскӧд чорыдлун вӧснаыс, мӧдӧдӧмаӧсь Сибирӧ; сэн, кӧнкӧ Сибирын, и чужлӧма менам батьӧй.
Овсьӧма сылы омӧля, ичӧтысяньыс нин сійӧ кутӧма пышъявны гортсьыс; ӧтчыд дедыс корсьӧма сійӧс вӧрысь понъясӧн кӧчӧс моз; мӧдысь кутӧма да сэтшӧма пондӧма нӧйтны, мый суседъясыс мырддьӧмаӧсь кагасӧ да дзебӧмаӧсь сійӧс.
— Поснияссӧ пыр нӧйтӧны?
— юавлі ме; бабушка вочавидзліс:
— Пыр.
Батьлӧн мамыс кулӧма водз, а кор сылы тырӧма ӧкмыс арӧс, кулӧма и дедыс, батьӧс босьтӧма ас ордас вежайыс — столяр, гижӧдӧма сійӧс Перым карса цеховӧйӧ да пондӧма велӧдны аслас мастерствоӧ, но бать пышйӧма сы ордысь, новлӧдлӧма ярмаркаясӧд синтӧмъясӧс, дас квайт арӧсӧн локтӧма Нижньӧйӧ да кутӧма уджавны пӧдрадчик ордын — Колчин пароходъяс вывса столяр ордын.
Кызь арӧсӧн сійӧ вӧлӧма нин бур краснодеревецӧн, обойщикӧн да драпировщикӧн.
Мастерскӧй, кӧні сійӧ уджалӧма, вӧлӧма дедыд керкаяскӧд орччӧн, Ковалиха вылын.
— Заборъясыс ляпкыдӧсь, а йӧзыс збойӧсь, — висьтавліс бабушка, сералігтыр.
— Вот, вотам ми Варякӧд садйын ӧмидз, друг сійӧ, тэнад батьыд, звирк забор вомӧн, ме быдӧн повзи: локтӧ яблок пуяс костӧд сэтшӧм ён, еджыд дӧрӧма, плисӧвӧй гача, а — кӧмтӧм, шапкатӧм, кузь юрси вылас тасмаа.
Тайӧ сійӧ — корасьны локтӧма.
Аддзывлі ме сійӧс и водзджык, ӧшинь увті ветлывліс, аддза — мӧвпышта: эстшӧм кутшӧм лӧсьыд зонмыс!
Юала ме сылысь, мыйӧн матыстчис:
мый тайӧ тэ, молодец, он туйӧд ветлы?
— А сійӧ пидзӧсъяс вылас сувтіс.
— Ӧкулина, шуӧ, Ивановна, со тэныд ме ставнам тані, став сьӧлӧмӧн и тушаӧн, а со — Варя; отсав тэ миянлы, ради бога, ми гӧтрасьны кӧсъям!
— Сэн ме шемӧсми, и кывйӧй менам быри.
Видзӧда, а мамыд тэнад, мошеннича, яблок пу сайӧ дзебсьӧмӧн, ставнас ӧмидз кодь гӧрд, и знакъяс сылы сетӧ, а аслас — синъясас синва.
Ах, ті, шуа, мед ті потад, да мый нӧ тайӧ ті мӧвпыштӧмныд?
Да садя абу нӧ тэ, Варвара?
Да, тэ, молодец, шуа, тэ мӧвпыштлы жӧ: ас сертиыд-ӧ тэ кыдзсӧ чеган?
— дедыд миян сійӧ каднас озыр вӧлі, челядьсӧ абу на юкӧма, нёль керка сылӧн, и сьӧм, и честьын сійӧ, таӧдз неуна водзджык сылы сетісны позумента шляпа да мундир, сыысь, мый сійӧ ӧкмыс во вежсьывтӧг цехын старшинаӧн пукаліс, — гордӧй вӧлі сійӧ сэки!
Висьтала ме, кыдз колӧ, а ачым тірала полӧмла, да и жаль меным найӧс: сьӧдӧдісны кыкнаныс.
Сэк тэнад батьыд шуис:
ме пӧ тӧда, мый Василий Васильев оз сет Варясӧ ме сайӧ бурӧн, сідз кӧ ме сійӧс гусяла, сӧмын тэ отсышт миянлы; тайӧ медым ме отсалі!
Ме весиг шеныштчи сы вылӧ, а сійӧ оз и вешйы:
кӧть изйӧн, шуӧ, лый, а — отсав, ме пӧ ог жӧ нин эновтчы!
Сэні и Варвара матыстчис сы дорӧ, сійӧ пельпом вылӧ кисӧ пуктіс, да и шуӧ:
ми, шуӧ, важӧн нин гӧтрасим, ещӧ майын на, миянлы сӧмын венчайтчыны колӧ.
— Ме сідзи и шайпаймуні, ба-атюшки!
Бабушка кутіс серавны, став тушанас вӧрӧмӧн, сэсся чушкис табак, чышкис синвасӧ да водзӧ нуӧдіс, нимкодя ышловзьӧмӧн:
— Тэ тайӧс он на вермы гӧгӧрвоны, мый лоӧ — гӧтрасьны да мый — венчайтчыны, сӧмын тайӧ — ыджыд беда, ныв кӧ венчайтчытӧг кага чужтӧ!
Тэ тайӧс эн вунӧд да, кыдз быдман, татшӧм делӧяс вылӧ нывъясӧс эн кыскы, тэныд таысь лоас зэв ыджыд грек, а нылыс лоас шудтӧм, да и кагаыс беззаконнӧй — эн жӧ вунӧд, видзӧд!
Тэ ов, бабаясӧс жалитӧмӧн, радейт найӧс сьӧлӧмсяньыд, а эн ышмӧм ради, тайӧ ме тэныд буртор висьтала!
Сійӧ думайтчис улӧс вылын качайтчӧмӧн, сэсся, пыркнитчӧмӧн, бара заводитіс:
— Но, мый нӧ сэні вӧчныс?
Ме Максимӧс — плеш кузяыс, ме Варвараӧс кӧсаӧдыс, а Максим меным тӧлкӧн висьталӧ:
тышнад делӧтӧ он веськӧд!
И Варвара сідз жӧ:
ті, шуӧ, первой мед мӧвпыштід эськӧ, мый вӧчны, а косясьны — бӧрынас!
Юала Максимлысь:
сьӧмыд тэнад эм?
Вӧлі, шуӧ, да ме сы вылӧ Варялы чунькытш ньӧби.
— Мый нӧ сійӧ тэнад — куим шайта вӧлі?
Эз, шуӧ, сё шайт гӧгӧр.
— А сэки сьӧмыд вӧлі дона, кӧлуйясыд — донтӧмӧсь.
Видзӧда ме на вылӧ, тэнад мам-бать вылад — эстшӧм кутшӧм челядь, мӧвпала, кутшӧм йӧйӧсь!
Мамыд шуӧ:
ме сійӧ чунькытшсӧ джодж улӧ дзеби, медым ті энӧ аддзӧй, сійӧс позьӧ вузавны!
— Но, дзик на челядь!
Но, сідз ли, тадз ли, сёрнитчим ми, мый венчайтчыны налы вежон мысти, а попкӧд ме ачым делӧсӧ лӧсьӧда.
А ачым — ыджыд гӧлӧсӧн бӧрда, сьӧлӧмӧй тіралӧмӧн тіралӧ, пола дедсьыд, да и Варялы — шуштӧм.
Но, лӧсьӧдчим!
Толькӧ тэнад батьыдлӧн вӧлі недруг, ӧтик мастер, лёк морт, и важӧн нин сійӧ став йывсьыс казяліс да видзӧдіс миян бӧрся.
Вот, вӧчӧді ме ассьым ӧтка нылӧс, мый лӧсяліс медбурыс, петкӧді сійӧс ворота сайӧ, а пельӧс сайын тройка виччысис, пуксис Варя, шутёвтіс Максим — мӧдӧдчисны!
Локта ме гортӧ синваӧн тырӧмӧн — друг паныдалӧ менӧ сійӧ мортыс, да и шуӧ, подлецыд:
ме, шуӧ, бур, судьбалы мешайтны ог кут, сӧмын тэ, Ӧкулина Ивановна, сет меным та пыдди ветымын шайт!
— А менам сьӧмӧй абу, ме сьӧмтӧ эг радейтлы, эг чӧж, вот ме, йӧйыд, и шуи сылы:
абу менам сьӧмыс и ог сет!
Тэ, шуӧ, кӧсйысь!
Кыдз тайӧ — кӧсйысьны, а кытысь нӧ ме сійӧс бӧрынас босьта?
Но, шуӧ, али сьӧкыд озыр мужикыдлысь гусявны?
Меным эськӧ колі, йӧйлы, сёрнитыштны сыкӧд, сулӧдыштны сійӧс, а ме сьӧлышті сылы чужӧмас, да и мӧді гортӧ!
Сійӧ — меысь водз котӧртіс дворӧ да кыпӧдіс бунт!
Синъяссӧ куньӧмӧн, сійӧ висьталӧ нюмъялӧм сорӧн.
— Весиг и ӧні страшнӧ казьтывныс сійӧ лёк делӧяссӧ!
Равӧстіс дедыд, зверсьыс-зверь, — шутка ӧмӧй сійӧ сылы?
Сійӧ, вӧлі, видзӧдӧ, Варвара вылӧ, ошйысьӧ: дворянин сайӧ сета, барин сайӧ!
Со тэныд и дворянин, со тэныд и барин!
Пресвятӧй богородица бурджыка миянысь тӧдӧ, кодӧс кодкӧд ӧтлаавны.
Бергалӧ дедыд двор кузяыд, быттьӧ биӧн сотчӧ, чукӧстіс Яковӧс Микайлӧкӧд, сійӧ конопатӧй мастерсӧ корис, да Климӧс, кучерӧс; аддза ме — кистень сійӧ босьтіс, тасма йылын гира, и Микайлӧ — ружье кватитіс, вӧвъясным миян вӧліны бурӧсь, тэрыбӧсь, дрожки-тарантас — кокниӧсь, — но, мӧвпала, суӧдасны!
И сэн меным мывкыд сетіс Варваралӧн ангел-хранительыс, — босьті ме пурт, да гужиястӧ додь вож дортіыс и вунді, гашкӧ, мися, туй вылас орӧны!
Сійӧ и лои: бергӧдчӧма вожыс мунігас, муртса абу виӧма дедӧс, Микайлӧӧс да Климӧс, и манитчыштӧмаӧсь найӧ, а кӧртасьӧм бӧрас, гӧнитӧмаӧсь вичкоӧдзыс — Варя Максимкӧд паперть вылын сулалӧны, венчайтчӧмаӧсь, <rus>слава те, господи</rus>!
«Мӧдӧдчӧмаӧсь, вӧлі, миян Максим вылӧ косьӧн, но, — сійӧ ён вӧлі, выныс сылӧн вӧлі овлытӧм.
Микайлӧӧс паперт вывсьыс шыбытӧма, кисӧ сылысь дойдӧма, Климӧс сідз жӧ дойдӧма, а дедыд Яковкӧд да сійӧ мастерыскӧд — повзьӧмаӧсь сыысь.
«Максим и скӧралігас эз воштыв мывкыдсӧ, дедыдлы шуӧ:
шыбыт кистеньтӧ, эн шенась ме вылӧ, ме морт рам, а мый ме босьті, сійӧс ен меным сетіс, и мырддьыны некодлы оз позь, и сэсся меным тэсянь нинӧм оз ков.
Эновтчӧмаӧсь найӧ сы дорысь, дед пуксьӧма дрожки вылӧ, горӧдӧма:
прӧщай ӧні, Варвара, абу ныв тэ меным, и ог кӧсйы тэнӧ аддзыны, кӧть — ов, кӧть — тшыглы кув.
Бӧр локтіс дедыд — давай менӧ нӧйтны, давай видны, ме толькӧ кызӧктла да чӧв ола: ставыс прӧйдитас, а мыйлы лоны, сійӧ кольӧ!
Бӧрын сійӧ меным шуӧ:
но, Ӧкулина, видзӧд жӧ: нылыд тэнад сэсся абу некӧн, помнит тайӧс!
— Ме пыр ассьым мӧвпала: унджык сӧр, рыжӧй, — скӧрлуныд йи кодь жӧ, шоныдӧдз сӧмын олӧ!»
Ме кывза внимательнӧя, горша.
Мый-сюрӧ сійӧ висьтын шензьӧдӧ менӧ, дед висьтавліс меным мамлысь венчайтчӧмсӧ дзик эз тадз: сійӧ вӧлӧма тайӧ гӧтрасьӧмыслы паныд, сійӧ венеч бӧрас абу лэдзӧма мамӧс ас ордас гортас, но мам венчайтчӧма, сійӧ висьталӧм серти, — абу гусьӧн, и вичкоын сійӧ вӧлӧма.
Меным абу окота юавны бабушкалысь, коді на пытшкысь висьталӧ вернӧйджыка, сы вӧсна, мый бабушкалӧн историяыс мичаджык да меным кажитчӧ ёнджыка.
Висьтавлігас, пыр сійӧ качайтчӧ, быттьӧ пыжын кывтӧ.
Висьталӧ кӧ шогсянтор либӧ страшнӧйтор йылысь, то качайтчӧ ёнджыка, кияссӧ водзӧ нюжӧдӧмӧн, быттьӧ сынӧдсьыс мыйкӧ кутыштӧ.
Сійӧ тшӧкыда куньлӧ синъяссӧ, да сійӧ чужӧм чукыръясын дзебсьӧ синтӧм, бур нюм, а сук синкымъясыс муртса-муртса дзӧрӧны.
Мукӧд дырйи менӧ сьӧлӧмӧд вӧрзьӧдӧ тайӧ синтӧм, ставсӧ миритысь бурлуныс, а мукӧд дырйи зэв окота лоӧ, медым бабушка шуис кутшӧмкӧ вына кыв, мыйкӧ горӧдіс.
— Первойсӧ, вежон кык, эг и тӧд ме, кӧні Варя Максимкӧд, а сэсся сы ордысь котӧрӧн локтіс збойиник детинка, висьталіс.
Олі ме субӧтаӧдз, да быттьӧ сеношна дорӧ муна, а ачым на ордӧ!
Олісны найӧ ылын, Суетинскӧй туй вылын, ичӧтик флигельын, став дворыс мастеровщинаӧн тыр, ёгӧсь, няйт, шума, а найӧ — нинӧм, быттьӧ каньпиян, кыкнаныс гажаӧсь кургӧны да ворсӧны.
Нуи ме налы, мый вӧлі позьӧ: чай, сахар, разнӧй шыдӧсъяс, варение, пызь, кос тшак, сьӧмтор, ог помнит унаӧ, ньӧжйӧник кыскалі дедлысь — ӧд, абу кӧ аслыд вылӧ, сэки и гусявны позьӧ!
Батьыд тэнад нинӧм оз босьт, дӧзмӧ;
али, шуӧ, ми корысьяс?
И Варвара сы ног жӧ сьылӧ:
ах, мыйла, тайӧ, мамаша?..
Ме найӧс видышті:
йӧюк, шуа, ме тэныд — коді?
Ме тэныд ен сетӧм мам, а тэныд, йӧюклы, — кровнӧй!
Позьӧ ӧмӧй, шуа, ӧбӧдитны менӧ?
Ӧд, кор мамтӧ му вылын ӧбӧдитӧны — небесаын божья матер курыда бӧрдӧ!
Но, сэк Максим кватитіс менӧ кияс вылас да давай менӧ горнича кузяыс новлӧдлыны, да нӧшта йӧктышталӧ, — ён вӧлі, ошкыд!
— А Варька ветлӧдлӧ, нывка, паваӧн, верӧснас ошйысьӧ, быттьӧ выль аканьӧн, и век синъяссӧ вӧчалӧ да пыр сэтшӧм важнӧя овмӧс йылысь висьтавлӧ, быттьӧ збыль баба — семдӧм босьтас видзӧдны!
А ватрушкаяс чай юны вайис да наӧ кӧин пиньяссӧ чегъялас, и рыськыс корӧгъясӧн киссьӧ!
«Тадз сійӧ и муніс вель дыр, и тэ нин гӧтов вӧлін чужны, а дедыд век чӧв олӧ, — асныра, дед-олыся!
Ме гусьӧник на дінӧ ветлывла, а сійӧ и тӧдіс тайӧс, да быттьӧ оз тӧд.
Быдӧнлы керкаын дугӧдӧма Варя йылысь сёрнитны, и ставныс чӧв олӧны, и ме сідз жӧ чӧв ола, а ачым ассьым тӧда — батьлӧн сьӧлӧмыд абу дыр кежлӧ немӧй.
Вот кыдзкӧ воис заветнӧй час, — вой, пурга, тӧлыс омлялӧ, ӧшиньясӧ быттьӧ ошъяс кавшасьӧны, трубаяс сьылӧны, став бесъяс мынӧмаӧсь чеп йылысь, куйлам ми дедыдкӧд — оз узьсьы, ме и шуа:
омӧль гӧль мортлы татшӧм войнад, а нӧшта омӧльджык сылы, кодлӧн сьӧлӧмыс абу спокойнӧй!
Друг дедыд юалӧ:
кыдзи найӧ олӧны?
Нинӧм, мися, бура олӧны.
Ме, шуӧ, код йылысь тайӧ юалі?
— Варвара ныв йывсьыд, Максим зять йывсьыд.
— А кыдз тэ гӧгӧрвоин, мый на йылысь?
Тырмас, шуа, бать, йӧйтавныд, шыбытін эськӧ мед тэ сійӧ ворсӧмсӧ, но — кодлы сыысь гажа?
— ышлолалӧ сійӧ;
ак, ті, шуӧ, чӧртъяс, руд чӧртъяс ті!
Сэсся — юасьӧ:
мый пӧ сійӧ ыджыд дурак — тайӧ тэнад бать йылысь: — вернӧ, мый дурак?
— Ме шуа
— дурак, коді уджавны оз кӧсйы, йӧз шӧя вылын пукалӧ, тэ эськӧ, вот, Яков да Микайлӧ вылад видзӧдлін — оз-ӧ найӧ дуракъяснас овны?
— Коді керкаын роботник, коді эмбурсӧ чукӧртысьыс?
Тэ.
А ыджыдӧсь-ӧ найӧ тэнад отсасьысьяс?
— Сэн сійӧ — видны менӧ, и йӧй ме, и подлӧй, и свӧдня, и ог нин тӧд кыдзи!
Чӧв ола.
— Кыдз тэ, шуӧ, вермин ылавны мортӧн, коді код тӧдӧ кытысь, код тӧдӧ кутшӧм?
— Ме аслым чӧв ола, а кыдз сійӧ мудзис, шуа:
ветлін эськӧ мед тэ, видзӧдлін, кыдз найӧ олӧны, бура ӧд олӧны.
— Уна, шуӧ, честьыс лоас налы, мед асьныс локтасны...
— Сэн нин ме весиг бӧрддзи радӧйла, а сійӧ юрсиӧс менсьым лёзьӧдӧ, радейтліс сійӧ менам юрсиӧн ворсны, бормочитӧ:
эн шлюпкы, йӧй, али, шуӧ, менам сьӧлӧмӧй абу?
— Сійӧ ӧд важӧнсӧ вывті бур вӧлі, дедыд миян, да кыдз мӧвпыштіс, мый сыысь тӧлкаджыкыс абу, сійӧ кадсяньыс и лёкмис да тӧлктӧм лои.
«Но, вот и локтісны найӧ, мамыд да батьыд, святӧй лунӧ, прощеннӧй вӧскресенняӧ, кыкнаныс ыджыдӧсь, шыльыдӧсь, сӧстӧмӧсь; сувтіс Максим дедыдлы воча, — а дедыд сылы пельпомӧдзыс, — сувтіс и шуӧ:
эн думайт, ради бога, Василий Васильевич, мый ме тэ ордӧ локті приданнӧйла, эг, локті ме аслам гӧтыр бать ордӧ честь сетны.
— Дедлы тайӧ сьӧлӧм вылас воис, сералӧ сійӧ
ак тэ, шуӧ, орясина, рӧзбойник!
Но, шуӧ, тырмас дурны, олӧй мекӧд!
— Зумыштчис Максим: сійӧ пӧ нин кыдз Варя окотитас, а меным дзик ӧткодь.
— И пырысь-пыр заводитіс налӧн пинь на пинь — некыдз оз ладмӧдчыны!
Ме нин тэнад батьлы и мигайта, и кокӧн сійӧс пызан увті, — оз, сійӧ век ассьыс!
— Лӧсьыдӧсь сылӧн синъясыс вӧліны: меліӧсь, сӧдзӧсь, а синкымъясыс — сьӧдӧсь; вӧлі сійӧ лэдзас найӧс, синъясыс дзебсясны, чужӧмыс лоас измӧм, асныра, и некодӧс нин сійӧ оз кывзы, сӧмын менӧ; ме сійӧс радейтлі рӧднӧй челядьӧс дорысь бура ёнджыка, а сійӧ тӧдіс тайӧс да сідз жӧ радейтліс менӧ!
Топӧдчас вӧлі, ме дорӧ, шымыртас, а то кватитас кияс вылас, новлӧдлӧ горнича кузя да висьталӧ:
тэ, шуӧ, меным збыль мам, кыдз му, ме тэнӧ Варвараӧс дорысь ёнджыка радейта!
А мамыд тэнад, сійӧ кадас, вывті гажа ышмысь вӧлі — уськӧдчас сы вылӧ, горзӧ:
кыдз тэ лысьтан татшӧм кывъяс шуавны, пермяк, сола пель?
И ноксям, ворсам куимӧн: бура овлім ми, сьӧлӧмшӧр!
Йӧктыліс сійӧ сідз жӧ зэв лӧсьыда, сьыланкывъяс тӧдліс буръясӧс — синтӧмъяс вылысь велалӧма, а синтӧмъяс — бурджык сьылысьяс абуӧсь!
«Овмӧдчисны найӧ мамыдкӧд флигельӧ, садйӧ; сэні и чужин тэ, буретш луншӧркадын — батьыд ӧбедайтны локтӧ, а тэ сылы паныд.
Мыйкӧ сійӧ радліс, мыйкӧ йӧйталіс, а мамтӧ нин дзикӧдз маитіс, быттьӧ и код тӧдӧ кутшӧм сьӧкыд делӧ чужтыны кагаӧс!
Пуксьӧдіс менӧ аслас пельпом вылӧ да нуис став двор вомӧн дед дорад докладывайтны сылы, мый нӧшта внук лои, — дедыд весиг серавны кутіс;
эстшӧм, шуӧ, лешӧй тэ, Максим!
«А дядьясыд тэнад эз радейтлыны сійӧс, — вина сійӧ эз юлы, кыв вылас вӧлі ёсь да сюсь быдсяма выдумкаяс вылӧ, — курыда найӧ сылы йирыштчисны!
Кыдзкӧ ыджыдвидз дырйи кыпӧдчис тӧв, и друг став керка пасьтаын кутіс сьывны, страшнӧя омлявны, ставӧн шӧйӧвошины, мыйсяма каститчӧм?
Дедыд дзикӧдз повзис, тшӧктіс быдлаӧ лампадкаяс ӧзтавны, котралӧ, горзӧ:
молебен колӧ сьылӧдны!
И друг ставыс лӧнис, — нӧшта ёнджыка повзисны ставныс.
Яков дядьыд дӧгӧдайтчис,
— тайӧ, шуӧ, кӧнкӧ, Максим вӧчис!
— Бӧрын сійӧ ачыс висьталіс, мый слухӧвӧй ӧшиньӧ сувтӧдаліс разнӧй бутылкаяс да склянкаяс, — тӧлыс голяясас пӧльтӧ, а найӧ и жынгӧны, быдӧн ас ногыс.
Дед грӧзитіс сылы:
мед эськӧ тайӧ шуткаясыд тэнӧ, Максим, бара бӧр Сибирӧ эз мӧдӧдны!
«Ӧти воӧ ёна кӧдзыд вӧлі, и муяс вывсянь карӧ кутісны волывлыны кӧинъяс, то понйӧс джагӧдасны, то вӧлӧс повзьӧдасны, кор караульщикӧс сёйӧмаӧсь, уна суматока вӧлі на вӧсна!
А тэнад батьыд босьтас ружье, кӧмалас лызь, да войнас эрд вылӧ, видзӧдан да кӧинӧс кыскӧ, а то и кыкӧс.
Куяссӧ куляс, юръяссӧ весалас, пуктас стеклӧ синъяс, — лӧсьыда артмывліс!
Вот и петіс Микайлӧ дядьыд посводзӧ колан делӧӧн, друг — бӧр котӧртӧ, юрсиыс сувтӧма, синъясыс былялӧмаӧсь, гӧлӧсыс сибдӧма нинӧм оз вермы шуны.
Гачыс сылӧн усьӧма, дзугсис сійӧ сэтчӧ, уси, вашкӧдӧ — кӧин!
Быдӧн кватитісны, коді мый удитіс, уськӧдчисны посводзӧ биӧн, — видзӧдӧны, а рундуксянь и збыль кӧин юрсӧ чургӧдӧма!
Сійӧс нӧйтны, сійӧс лыйлыны, а сійӧ — кӧть мый!
Бурджыка видзӧдлісны — куш кучик да тыртӧм юр, а воддза кокъяссӧ кӧрттувйӧн тувъялӧма рундук бердӧ!
Дедыд сэки ёна — чорыда скӧрмис Максим вылӧ.
А сэн ещӧ Яков кутіс сійӧ шуткаяссӧ вӧчавны: картонысь Максим клеитас быттьӧ юр — ныр, синъяс, вом вӧчас, пакля лепитас юрси пыддиыс, а сэсся мунӧны Яковкӧд улич кузя да тайӧ страшнӧй рожаяссӧ ӧшиньясӧ сюялӧны — йӧзыд, дерт, полӧны, горзӧны.
А войясын — прӧстыняясӧн гартыштчӧмӧн мунӧны, попӧс повзьӧдісны, сійӧ уськӧдчӧма будка вылӧ, а будочник, сідз жӧ повзьӧмӧн, давай караул горзыны.
Уна найӧ сідзнадтӧ тешитчисны, и некыдз он ӧлӧд найӧс: и ме нин шулывлі — шыбытӧй, и Варя сідз жӧ, — оз, оз ӧвсьыны!
Сералӧ Максим:
зэв нин, шуӧ, гажа видзӧдныс, кыдзи йӧзыс нинӧм абусьыс полӧмла юрсӧ воштӧмӧн садьтӧгыс пышйӧны!
Мун, сёрнит сыкӧд...
«И ставсьыс таысь сійӧ муртса юрсӧ эз пукты: Микайлӧ дядьыд ставнас дедыд кодь — обидчивӧй, лӧг кутысь, и мӧвпыштӧма сійӧ изведитны тэнсьыд батьтӧ.
Вот, найӧ локтӧны вӧлі тӧв заводитчигӧн гӧститанінысь, нёльӧн: Максим, дядьясыд да ӧтик дьячок — сійӧс бӧрынас шырисны, сійӧ извозчикӧс кулӧм выйӧдз нӧйтӧма!
Локтӧны вӧлӧм ямскӧй улич вывсянь да ылӧдӧмаӧсь Максимӧс Дюков пруд вылӧ, быттьӧ йи вывті ислалыштны кок йыланыс, кыдзи челядь иславлӧны, ылӧдӧмаӧсь, да и тойыштӧмаӧсь сійӧс прӧрубас, — ме тэныд висьтавлывлі тайӧс...
— Мыйла дядьяс лёкӧсь?
— Найӧ — абу лёкӧсь, — спокойнӧя висьтавлӧ бабушка, табак чушкигтыр.
— Найӧ прӧстӧ — йӧйӧсь!
Мишка мудер, да йӧй, а Яков сідз аслыс, блаженнӧй муж...
Но, тойыштӧмаӧсь найӧ сійӧс ваад, сійӧ бӧр кыпӧдчӧма, кватитчӧма киясас проруб дорышӧ, а найӧ сійӧс давай кучкавны киясас, став чуньяссӧ сылысь талялӧмаӧсь каблукъяснаныс.
Шуд сылӧн — вӧлӧма сійӧ садь, а найӧ — кодӧсь, сійӧ кыдзкӧ, ен отсӧгӧн, нюжӧдчӧма йи улад, кутчысьӧма проруб шӧрас вывлань чужӧмӧн, лолалӧ, а найӧ сійӧс оз судзны, шыблалыштӧмаӧсь мыйкӧ-дыра сылы юрас йиторъясӧн дай мунӧмаӧсь, — ачыс пӧ вӧяс!
А сійӧ петӧма, да котӧрӧн, да полицияӧ — полицияыс сэн жӧ, тӧдан, плӧщадь вылын.
Квартальнӧй тӧдіс сійӧс и миянлысь став семьянымӧс, юалӧ: кыдз сійӧ лои?
Бабушка юрбитӧ да благодарнӧя висьталӧ:
— Упокой, господи, Максим Савватеичӧс аслад праведнӧйяскӧд, сулалӧ сійӧ тайӧс!
Дзебис ӧд сійӧ полициясьыд делӧтӧ;
тайӧ, шуӧ, ачым ме, кодъюрӧн веськалі пруд вылӧ, да и веськалі прӧрубас!
Квартальнӧй шуӧ:
абу збыль, тэ он ю!
Дыр-ӧ, регыд-ӧ, зыралӧмаӧсь сійӧс полицияын винаӧн, пасьтӧдӧмаӧсь кос паськӧмӧн, гартлӧмаӧсь тулупӧн, вайисны гортӧ, и ачыс квартальнӧй сыкӧд да нӧшта кыкӧн.
А Яша да Миша эз на удитны локны, трактиръясӧд шӧйтӧны, бать-мамсӧ славитӧны.
Видзӧдам ми мамыдкӧд Максим вылӧ, а сійӧ ас вылас оз мун, кельыд дзоньнас, чуньяссӧ жугӧдлӧма, вирӧн ойдӧмаӧсь, вискияс вылас быттьӧ лым, а оз сыв — дзормӧмаӧсь вискиясыс.
«Варвара — горзӧмӧн-горзӧ:
мый тэкӧд вӧчисны?
Квартальнӧй ныръясьӧ быд дінӧ, юасьӧ, а менам сьӧлӧм кылӧ, — ок, омӧльтор!
Ме Варяӧс ысті квартальнӧй дінӧ, а ачым гусьӧник юася Максимушколысь — мый лои?
Встречайтӧй, вашкӧдӧ сійӧ, Яковӧс да Микайлӧӧс медводз, велӧдӧ найӧс, — медым висьтавлісны, мый торйӧдчим мекӧд ямскӧй вылын, асьныс найӧ мунісны Покровкаӧдз, а ме пӧ, Прадильнӧй проулокӧ кежи!
Энӧ дзугӧй, а то лёк лоас полициясянь!
Ме — дедыд дінӧ:
мун сёрнитӧд кварташкасӧ, а ме пиянӧс виччысьны ворота сайӧ, и висьталі сылы, кутшӧм лёктор лоис.
Пасьтасьӧ сійӧ, тіралӧ, бормочитӧ:
сідзи ме и тӧді, сійӧс ме и виччыси!
— Ылӧдлӧ ставсӧ, нинӧм эз тӧд!
Но, встретиті ме челядьӧс кипыдӧсӧн рожаясас — Мишка повзьӧмысла пырысь-пыр садь лои, а Яшенька, мусаӧй, и дзик нинӧм оз гӧгӧрво, но бормочитӧ,
тайӧ ставсӧ Микайлӧ, сійӧ ыджыдджык!
Лӧньӧдім ми кыдзкӧ квартальнӧйӧс — бур господин сійӧ вӧлі!
Ок, шуӧ, тӧдӧ, мыйкӧ кӧ тіян лоас омӧльтор, ме кута тӧдны, кодлӧн мыжыс!
Сідзи и муніс.
А дедыд матыстчис Максим дорӧ дай шуӧ:
но, аттьӧ тэныд, мукӧд кӧ тэ местаын, тадзи эз вӧч, ме тайӧс гӧгӧрвоа!
И тэныд, нылӧй, аттьӧ, мый бур мортӧс бать керкаад вайӧдін!
Сійӧ ӧд, дедыд, кор окотитліс, сэтшӧм бура сёрнитліс, сійӧ нин бӧрын, йӧйлунысла кутіс сьӧлӧмсӧ чорзьӧдны.
Колим ми куимӧн, бӧрддзис Максим Савватеич, да быттьӧ сӧрны кутіс:
мыйысь найӧ менӧ, мый ме налы лёксӧ вӧчи?
Мама, мыйысь?
Сійӧ менӧ эз мамашаӧн, а мамӧн шуліс, быттьӧ ичӧтик, да сійӧ и вӧлі, характер сертиыс, кага кодь.
Мыйысь, юалӧ?
Ме ыджыд гӧлӧсӧн бӧрда.
Мый меным сэсся колі?
Менам челядьыс, жальӧсь найӧ!
Мамыд тэнад став кизьяссӧ ковтасьыс нетшкис, пукалӧ лёзь, быттьӧ кось бӧрын, мургӧ:
мунам, Максим!
Вокъяс миянлы врагъяс, пола наысь, мунам!
Ме нин сы вылӧ чирӧсті:
эн нин увгы, сідз нин синтӧ курӧдӧ!
Сэн дедыд тайӧ йӧйяссӧ мӧдӧдіс прӧщенньӧ корны, уськӧдчис мамыд Мишка вылӧ, швач сійӧс чужӧмас — вот и прӧщенньӧ!
А батьыд норасьӧ:
кыдз нӧ тайӧ ті вокъяс?
Ӧд ті калекаӧн верминныд менӧ вӧчны, кутшӧм ме роботник киястӧгыд?
Но, миритчисны кыдзкӧ.
Висис батьыд, вежон сизим туплясис, и оз-оз, да шуас:
эх, мама, мунам миянкӧд мукӧд каръясӧ — гажтӧмкодь тані!
Регыд и сылы лои мунны Астраханьӧ: гожӧмнас сэтчӧ виччысисны царӧс, а тэнад батьлы вӧлі пӧручитӧма триумфальнӧй воротаяс стрӧитны.
Первой пароходӧн найӧ кывтісны; быттьӧ сьӧлӧмкӧд ме торйӧдчи накӧд, сійӧ сідз жӧ жугыль вӧлі да пыр корис менӧ — мед эськӧ ме муні Астраханяс.
А Варвара радліс, весиг эз кӧсйы дзебны ассьыс радлӧмсӧ, яндысьтӧм син...
Сідзи и мунісны.
Вот тэныд и ставыс...»
Сійӧ ньылыштіс вомтыр вина, чушкыштіс табак да шуис, ӧшиньӧд сизӧй енэж вылӧ думайтсьӧмӧн видзӧдігтыр:
— Да, вӧлім ми тэнад батьыдкӧд эгӧ ӧтик вирысь, а ӧтик сьӧлӧмысь.
Мукӧд дырйи, сійӧ висьталігӧн, пыравліс дед, вывлань кыпӧдліс хорёк чужӧмсӧ, ёсь нырнас дукавліс сынӧдсӧ, подозрительнӧя видзӧдлывліс бабушка вылӧ, кывзіс сылысь сёрнисӧ да ропкис:
— Сӧр, сӧр...
Нем виччысьтӧг юавліс:
— Лексей, сійӧ тані вина юис?
— Эз.
— Ылӧдлан, синъяс сертиыд аддза.
И кӧсйытӧг мунліс.
Бабушка, бӧрсяньыс мигнитӧмӧн, висьтавліс кутшӧмкӧ прибаутка:
— Мун, Авдей, эн повзьӧдлы вӧвъяссӧ...
Ӧтчыд сійӧ, комната шӧрын сулалӧмӧн, джоджӧ видзӧдӧмӧн, ньӧжйӧник юаліс:
— Мам?
— Ай?
— Тэ аддзан он делӧсӧ?
— Аддза.
— Мый нӧ тэ думайтан?
— Судьба, бать!
Помнитан, тэ век висьтавлін дворянин йылысь?
— Н-да.
— Вот сійӧ и эм.
— Корысь.
— Но, тайӧ сылӧн делӧ!
Дед муніс.
Мыйкӧ омӧльтор кылӧмӧн, ме юалі бабушкалысь:
— Мый йылысь ті сёрнитанныд?
— Ставсӧ эськӧ мед тэныд тӧдны — ропкӧдчӧмӧн шыасис сійӧ, менсьым кокъясӧс зыралӧмӧн.
— Том дырсянь ставсӧ тӧдмалан — пӧрысь дырйиыд юавныс нинӧм йылысь лоӧ...
И серӧктіс, юрнас качайтӧмӧн.
— Ах, дедушка, дедушка, ичӧтик ёгтор тэ ен синмын!
Лёнька, тэ сӧмын чӧв ов та йылысь!
— рӧзӧритчис ӧд дедыд кушӧдз!
Сетіс ӧтик баринлы уна сьӧм-сюрсъяс, а бариныс обанкрутитчӧма...
Нюмъялӧмӧн, сійӧ думайтсис, дыр пукаліс чӧв, а ыджыд чужӧмыс сылӧн чукыртчис, лои жугыль, пемыд.
— Тэ мый йылысь мӧвпалан?
— А вот, мӧвпала, мый тэныд висьтавны?
— пыркнитчис сійӧ.
— Но, Евстигней йылысь, ладнӧ?
Вот сідзкӧ:
Овліс дьяк Евстигней
Чайтліс — став йӧзыс йӧй.
Ни попъяс, ни бояра
Сы моз оз дзирдавны яра!
Ветлӧ сійӧ спеся, кыдз пырин
А лыддьӧ асьсӧ лэбач Сирин,
Велӧдӧ суседъяссӧ быд кадӧ,
Век абу сідз, абу лада.
Вичкоыд ичӧт — косяв кӧть бӧр!
Уличыд — векни, мунны он тӧр!
Яблокыд сылы — кельыд дай шоч!
Шондіыд петӧма водз!
Индасны сійӧс кутшӧм кӧть уджӧ,
А сійӧ:
бабушка пӧльтӧ чужӧмбанъяссӧ, быльӧдӧ синъяссӧ, бур чужӧмыс сылӧн лоӧ йӧйлӧн кодь да тешкодь, сійӧ шуалӧ дыш гӧлӧсӧн:
«Ме пӧ ачым сідзитӧ кужа,
Ме пӧ, дерт, сійӧс вӧчи на бура,
Да век сӧмын кадыс оз сюр а».
Ланьтыштлӧм бӧрын, нюмъялӧмӧн, сійӧ ньӧжйӧник водзӧ нуӧдӧ:
И локтісны сы дорӧ войын беспиян:
«Олӧмыд, дьякӧн, омӧлик тіян?
Сідзкӧ, вай мӧдам жӧ миянкӧд адӧ.
Шомъясыс сэтӧні сотчӧны лада».
Эз вевъяв сюсь дьякӧн пасьтавны шапка,
Бесъяслӧн сійӧс уна ки тшапкис,
Кыскӧны, ышмӧны, мунӧны зыкӧн.
Пельпомъяс вылас пуксисны кыкӧн,
Сюйисны сійӧс адса би пытшкӧ.
«Лӧсьыд-ӧ тэныд, ёна-ӧ бытшкӧ?»
Жаритчӧ дьякӧн, видзӧдӧ синнас,
Бокъясас кутчысьӧ кияснас,
Паръяссӧ водзлань чургӧдӧ спеся,
«Чад жӧ тай адныд!» висьталӧ сэсся.
Дыш, кыз гӧлӧсӧн басня помалӧм бӧрын, сійӧ, чужӧмсӧ вежӧмӧн, ньӧжйӧник сералӧ, меным висьталӧмӧн:
— Эз сетчы Евстигнейыд, чорыда ас дорас сулалӧ, асныра, быттьӧкӧ миян дедыд!
Нолтӧ, узь, кад...
Мам кайлывліс чардак вылӧ ме дорӧ шоча, дыр кежлӧ эз кольччыв мекӧд, сёрнитліс тэрыба.
Сійӧ лоны кутіс век мичаджык, век бурджыка кутіс пасьтасьны, но и сыын, кыдз бабушкаын, ме чувствуйті мыйкӧ выльтор, кодӧс меысь дзебӧма, чувствуйті и казявлі.
Век омӧльджыка интересуйтлісны менӧ бабушкалӧн мойдъясыс, и весиг сійӧ, мый сійӧ висьтавлывліс бать йылысь, эз лӧньӧд гудыр, но лунысь-лун содысь тревога.
— Мыйла тӧждысьӧ батьлӧн лолыс?
— юавлі ме бабушкалысь.
— А кыдз сійӧс тӧдныс?
— висьтавліс сійӧ, синъяссӧ тупкӧмӧн.
— Сійӧ делӧыс енлӧн, небеснӧй, миянлы тӧдтӧм...
Войясын, лӧз ӧшиньяс пыр унзільтӧг видзӧдӧмӧн кутшӧм ньӧжйӧ енэж кузя кывтӧны кодзувъяс, ме лӧсьӧдлывлі кутшӧмкӧ гажтӧм историяяс, главнӧй местаас на пӧвсын сулавліс бать, сійӧ пыр кытчӧкӧ вӧлі мунӧ, ӧтнас, киас бедь, да сы бӧрся кузь гӧна пон...
ХII
Ӧтчыд ме рытъядор унмовси, а садьмӧм бӧрын, кылі, мый и кокъясӧй садьмисны, лэдзи найӧс крӧвать вылысь, — найӧ бара вошины, но петкӧдчис нин эскӧм, мый кокъяс дзоньӧсь, и ме кута ветлыны.
Тайӧ вӧлі сэтшӧм лӧсьыд, мый ме радӧйла горӧді, лички став тушаӧн кокъясӧс джоджӧ, уси, но пырысь-пыр жӧ кысси ӧдзӧслань, пос кузя, ӧдйӧ мӧвпалӧмӧн, кутшӧма ставыс уліын чуймасны, менӧ аддзӧмӧн.
Ог помнит, кыдзи ме лои мам комнатаын, бабушка пидзӧсъяс вылын, сы водзын сулалісны кутшӧмкӧ бокӧвӧй йӧз, косіник, турунвиж старука висьтавліс, став гӧлӧсъяссӧ вевтыртӧмӧн:
— Юктавны сійӧс ӧмидзӧн, тӧбны юр вылӧдзыс...
Сійӧ вӧлі ставнас турунвиж, и платтьӧыс, и шляпаыс, и синулас зӧртуся чужӧмыс, весиг зӧртусь вылас сіясыс вӧліны турун кодьӧсь.
Улыс парсӧ лэдзӧмӧн, вылыссӧ сійӧ кыпӧдіс да видзӧдіс ме вылӧ турунвиж пиньяснас, чуньястӧм сьӧд прӧшви перчаткиа кинас синъяссӧ тупкӧмӧн.
— Тайӧ коді?
— юалі ме повзьӧмӧн,
дед вочавидзис мисьтӧм гӧлӧсӧн:
— Тайӧ нӧшта тэнад бабушка...
Мам, сералӧмӧн, йӧткыштіс мелань Евгений Максимовӧс.
— Со и батьыд...
Сійӧ кутіс висьтавны мыйкӧ тэрыба, гӧгӧрвотӧма;
Максимов, синъяссӧ читкыртӧмӧн, копыртчис ме дінӧ да шуис:
— Ме тэныд пӧдарита краскаяс.
Комнатаын вӧлі зэв югыд, водз пельӧсын, пызан вылын, ӧзйисны вит сиська эзысь канделябръяс, на костын сулаліс дедлӧн радейтан ӧбраз <rus>«Не рыдай мене, мати»</rus>, дзирдаліс да биясын сыліс ризілӧн жемчуг, венечьяс зарни вылын лучистӧя ӧзйисны малиновӧй альмандинъяс.
Пемыд стеклӧ ӧшиньясын улич-вывсянь чӧв-ланьтӧмӧн блинъясӧн ляскысисны гудыр гӧгрӧс рожаяс, сибдісны лязалӧм ныръяс, ставыс гӧгӧр кытчӧкӧ вӧлі кывтӧ, а турунвиж старука кӧдзыд чуньяснас видлаліс менсьым пель сайӧс, шуалӧмӧн:
— Непременнӧ, непременнӧ...
— Унзільыс босьтіс, — шуис бабушка да нуис менӧ ӧдзӧслань.
Но менӧ унзіль эз босьт, а прӧстӧ куни синъясӧс, и кор сійӧ кыскис менӧ выліӧ пос кузя, юалі сылысь:
— Мый нӧ тэ эн висьтав меным та йылысь?
— А тэ — ладнӧ, чӧв ов!..
— Пӧръясьысьяс ті...
Менӧ крӧвать вылӧ пуктӧм бӧрын, сійӧ сюйыштчис юрнас пӧдушкаӧ да тіравны кутіс ставнас, бӧрддзис: пельпомъясыс сылӧн помала дзӧрисны, ньылалігтыр сійӧ шуаліс:
— А тэ бӧрдышт...
бӧрдышт...
Меным бӧрдны эз вӧв окота.
Чардак вылын вӧлі пемыд да кӧдзыд, ме тіралі, крӧвать качайтчис да дзуртіс, турунвиж старука сулаліс менам син водзын, ме притворитчи, ме унмовси, и бабушка муніс.
Вӧсньыдик струяӧн ӧтмоза визувтіс некымын тыртӧм лун, сёрнитчӧм бӧрас мам кытчӧкӧ муніс, керкаын вӧлі личкана лӧнь.
Кыдзкӧ асылын локтіс дед, киас стамеска, матыстчис ӧшинь дорӧ да кутіс гудйыны тӧвся рамалысь замазкасӧ.
Локтіс бабушка ва тыра тазйӧн да ветьӧкъясӧн, дед ньӧжйӧник юаліс сылысь:
— Мый, старука?
— А мый?
— Рад, али мый?
Сійӧ вочавидзис сідз жӧ, кыдзи меным пос вылын:
— А тэ — ладнӧ, чӧв ов!
Прӧстӧй кывъяс ӧні кутісны аслыс пӧлӧс смысл, на сайын дзебсясис ыджыд гажтӧм, мый йылысь оз ков сёрнитны да мый быдӧн тӧдӧны.
Ӧшиньсӧ виччысьӧмӧн перйӧм бӧрын, дед петкӧдіс сійӧс ортсӧ, бабушка гувгӧдіс ӧшинь — садйын горзіс скворец, чользисны пышкайяс; сылӧм мулӧн коддзӧдан дук пырис комнатаӧ, пачлӧн лӧзоват изразецъяс яндысьӧмӧн кельдісны, на вылӧ видзӧдны лои кӧдзыд.
Ме вольпась вылысь лэччи джоджӧ.
— Кӧмтӧгыд эн ветлӧдлы, — шуис бабушка.
— Муна садйӧ.
— Абу на кос сэні, виччысьыштін мед эськӧ!
Эз вӧв окота сылысь кывзыны, и весиг гырысьяссӧ видзӧдны вӧлі лӧсьыдтӧм.
Садйын петкӧдчисны нин том турунлӧн сӧдз турунвиж емъяс, яблок пуяс вылын пӧльтчисны да потласисны почкаяс, Петровна керка вевт вылын, мичаа вижӧдіс нитш, быдлаын вӧліны уна лэбачьяс; гажа звӧн, свежӧй, дука сынӧд лӧсьыда кытшаліс юрӧс.
Гуын, кӧні асьсӧ сутшкаліс Петыр дядь, куйліс, дзугсьӧмӧн, лымйӧн личкӧм рыжӧй йӧн, — абу лӧсьыд видзӧдны сы вылӧ, нинӧм тувсовъяыс сыын абу, сьӧд гӧлӧвняясыс югъялӧны гажтӧма и став гуыс дӧзмӧдана ковтӧм.
Меным скӧрысь окота лои нетшыштны, чегъявны йӧнъяссӧ, кыскавны кирпич торъяссӧ, гӧлӧвняяссӧ, идравны став няйтсӧ, ковтӧмсӧ да гуын аслым сӧстӧм оланін лӧсьӧдӧмӧн, овны сэні гожӧмын ӧткӧн, гырысьястӧг.
Ме пырысь-пыр жӧ босьтси уджӧ, сійӧ здукӧн, дыр кежлӧ да бура вештіс менӧ ставсьыс, мый вӧчсис гортын, и кӧть вӧлі пыр на зэв ӧбиднӧ, но лунысь-лун воштіс интерес.
— Тэ мый паръястӧ чушкӧдӧмыд?
— юасисны менсьым то бабушка, то мам, — вӧлі нейӧмкӧ, мый найӧ юасьӧны сідзи, ме ӧд эг скӧрав на вылӧ, а прӧстӧ керкаын ставыс лои бокӧвӧй.
Ӧбед сайын, рытъя чай да ужын сайын тшӧкыда пукавліс турунвиж старука, быттьӧ важ потшӧсын сісь майӧг.
Синъяссӧ сылысь вӧлі вурӧма чужӧмас тыдавтӧм сунисӧн; лы гуранъясысь кокниа былькнитчӧмӧн, найӧ вӧрисны зэв пелька, ставсӧ аддзӧмӧн, ставсӧ казялӧмӧн, пӧтӧлӧклань чатӧртчӧмӧн, кор сійӧ сёрнитліс ен йылысь, чужӧмбокъяс вылас лэдзчысьӧмӧн, сёрни кӧ мунліс гортса йылысь.
Синкымъясыс сылӧн вӧліны быттьӧ ӧтрубысь да кутшӧмкӧ клеитӧмъяс.
Сылӧн куш, паськыд пиньясыс шытӧг курччалісны ставсӧ, мый сійӧ сюйліс вомас, тешкодя кисӧ кусыньтӧмӧн, чальсӧ паськӧдӧмӧн, пельяс дорас сылӧн гӧглясисны лы гӧгыльяс, пельясыс вӧрисны, да зӧртусьыслӧн турунвиж сіясыс сідз жӧ вӧрисны, виж, чукырӧсь да сӧстӧм кучик кузяыс зывӧка кыскасьӧмӧн.
Сійӧ ставнас вӧлі сэтшӧм жӧ сӧстӧм, кутшӧм сылӧн пиыс, на дорӧ лӧсьыдтӧм вӧлі инмӧдчыны.
Первой лунъясас сійӧ заводитліс сюйны ассьыс кулӧм кисӧ менам паръяс дінӧ, кисьыс кыліс казанскӧй виж майтӧг да ладан дук, ме бергӧдчылі, пышйылі.
Сійӧ тшӧкыда висьтавліс пиыслы:
— Детинкасӧ быть колӧ зэв ёна воспитывайтны, — гӧгӧрвоан, Женя?
Сійӧ кывзысьӧмӧн вӧлі копыртас юрсӧ, зумыштас синкымъяссӧ да чӧв олӧ.
И ставныс зумыштчылісны тайӧ турунвиж дырйиыс.
Ме мустӧмтылі старукасӧ, — да и писӧ сылысь — сосредоточеннӧй лӧглунӧн, и уна нӧйтӧмъяс меным вайис тайӧ сьӧкыд чувствоыс.
Ӧтчыд ӧбедайтігӧн турунвиж старушка висьталіс, синъяссӧ страшнӧя быльӧдӧмӧн:
— Ах, Алешенька, мыйла тэ сідзи тэрмасян сёйны да сэтшӧм гырысь кусӧкъяс!
Тэ виньдан, мусаӧй!
Ме перйи вомысь кусӧкӧс, бара пысалі сійӧс вилки йылӧ да чургӧді сылы:
— Босьтӧй, ёна кӧ жаль...
Мам тракнитіс менӧ пызан сайысь, менӧ позорӧн вӧлі вӧтлӧма чардак вылӧ, — локтіс бабушка да сераліс, ассьыс вомсӧ тупкӧмӧн:
— А, <ns>ба-атюшки</ns>!
Но, и вильыш поз жӧ тэ, Кристос тэкӧд...
Меным оз вӧлі кажитчы, мый сійӧ тупкӧ вомсӧ, ме пышйи сы дінысь, кайи керка вылӧ да дыр пукалі сэн труба сайын.
Да, меным зэв окота вӧлі пакӧститны, шуавны быдӧнлы лёк кывъяс, и вӧлі сьӧкыд венны сійӧ кӧсйӧмсӧ, а лои венны: ӧтчыд ме лоан дядьлысь да бабушкалысь мавті стулъяссӧ вишневӧй клейӧн, кыкнаныс найӧ сибдісны: тайӧ вӧлі зэв тешкодь, но кор дед дӧлӧдіс менӧ, чардак вылӧ ме дорӧ локтіс мам, кыскис менӧ ас дорас, зумыда топӧдіс пидзӧсъяснас да шуис:
— Кывзы, — мыйла тэ лёкалан?
Тӧдін кӧ эськӧ тэ, кутшӧм тайӧ меным шог!
Синъясыс сылӧн тырисны сӧдз синваӧн, сійӧ топӧдіс менсьым юрӧс аслас чужӧм бердӧ — тайӧ вӧлі сэтшӧм сьӧкыд, мый бурджык нин эськӧ мед сійӧ кучкис менӧ.
Ме шуи, мый некор ог кут ӧбӧдитны Максимовъясӧс, некор, — мед сӧмын сійӧ оз бӧрд.
— Да, да, — шуис сійӧ ньӧжйӧник, — оз ков пакӧститны!
Вот регыд ми венчайтчам, сэсся мунам Москваӧ, а сэсся бӧр локтам, и тэ кутан овны мекӧд.
Евгений Васильевич зэв бур да мывкыда, тэныд сыкӧд лоӧ лӧсьыд.
Тэ пондан велӧдчыны гимназияын, сэсся лоан студентӧн, — вот сэтшӧмӧн жӧ, кутшӧм сійӧ ӧні, а сэсся докторӧн.
Мыйӧн кӧсъян, — ученӧй вермас лоны мыйӧн кӧсйӧ.
Но, мун, гуляйт...
Тайӧ «сэссяясыс», кодъясӧс пуктӧма сыӧн ӧтик бӧрся мӧдӧс, кажитчисны меным поскӧн кытчӧкӧ вывті улӧ да сысянь бокӧ, пемыдӧ, ӧткӧн олӧмӧ, — эз радуйт менӧ сэтшӧм поскыс.
Зэв вӧлі окота шуны мамлы:
— Эн мун, пӧжалуйста, верӧссаяд, ме ачым кута тэнӧ вердны!
Но тайӧ эз шусьы.
Мам век кыпӧдліс зэв уна думъяс сы йылысь, но висьтавны тайӧ думъяссӧ ме некор эг решитчы.
Садйын менам делӧяс мӧдісны бура: ме нетшки, йӧнсӧ ытшки косаӧн, гу дорышас, кыті муыс кырӧма, тэчи кирпич торъяс, вӧчи наысь паськыд пуклӧс, — сы вылын весиг позьӧ куйлыны.
Чукӧрті уна цветнӧй стеклӧ да пӧсуда торпыригъяс, лепитлі найӧс сёйӧн кирпич костся щельясӧ, — кор гуӧ видзӧдіс шонді, ставыс тайӧ мичаа ӧзйыліс, быттьӧ вичкоын.
— Сюся мӧвпыштӧмыд!
— шуис ӧтчыд дед, менам удж вылӧ видзӧдӧмӧн.
— Сӧмын йӧнмыс тэнӧ матайтас, вужъяссӧ кольӧмыд!
Вай жӧ ме мусӧ кодъя кӧртзырӧн, — мун, вай!
Ме вайи кӧртзыр, сійӧ сьӧлаліс киясас да, кызӧктышталӧмӧн, кутіс пыдӧ бытшйӧдлыны кокнас кӧртзырсӧ сыла муӧ.
— Шыблав вужъяссӧ!
Сэсся ме тэныд садита татчӧ подсолнухаяс, — лӧсьыд лоас!
Лӧсьыд...
И друг, зыр весьтӧ копыртчӧмӧн, сійӧ чӧв-ланьтіс, кынмис, ме видзӧдчи сы дінӧ — сійӧ посньыдик, понлӧн кодь вежӧра синъясысь му вылӧ тшӧкыда гылалісны посни войтъяс.
— Тэ мый?
Сійӧ пыркнитчис, кипыдӧснас чышкис чужӧмсӧ, гудыра видзӧдліс ме вылӧ.
— Пӧсялі ме!
Видзӧдлы жӧ — нидзулыс мыйта!
Сэсся бара пондіс кодйыны мусӧ да друг шуис:
— Весь тэ ставсӧ тайӧс лӧсьӧдін!
Весь, зон.
Керкатӧ ӧд ме регыд вузала.
Ар кежлас, навернӧ, вузала.
Сьӧмыс колӧ, мамыдлы приданнӧй вылӧ.
Сідз вот.
Мед кӧть сійӧ бура олас, ен сыкӧд...
Сійӧ шыбытіс зырсӧ да, кинас шеныштӧмӧн, муніс пывсян сайӧ, сад пельӧсӧ, кӧні сылӧн вӧліны виричьяс, а ме заводиті кодйыны мусӧ да пырысь-пыр жӧ кӧртзырйӧн дойді ассьым кокчуньӧс.
Тайӧ мешайтіс меным колльӧдны мамӧс вичкоӧ венчайтчыны мунігас, ме верми сӧмын петны ворота сайӧ да аддзылі, кыдзи сійӧ Максимовкӧд подручку, юрсӧ копыртӧмӧн, виччысьӧмӧн пукталӧ кокъяссӧ тротуар кирпичьяс вылӧ, кодъяс мыччысьӧмаӧсь тротуар щельясысь, — быттьӧ мам мунӧ кӧрттув йывъяс кузя.
Свадьбаыс эз вӧв гажа, вичкоысь локтӧм бӧрын гажтӧминика юисны чай, мам пыр жӧ вежсис да петіс аслас спальняӧ тэчны сундукъяс, дядь пуксис мекӧд орччӧн да висьталіс:
— Ме кӧсйысьлі тэныд пӧдаритны краскаяс да тані карас буръясыс абуӧсь, а ассьым ме ог вермы сетны, ме нин тэныд краскаястӧ ыста Москваысь...
— А мый ме кута вӧчны наӧн?
Тэ он радейт рисуйтчыны?
— Ме ог куж.
— Но, ме тэныд мыйкӧ мӧдтор ыста.
Локтіс мам.
— Ми ӧд регыд бӧр локтам, вот батьыд сдайтас экзамен, помалас велӧдчыныс, ми и бӧр...
Вӧлі лӧсьыд, мый найӧ сёрнитӧны мекӧд, кыдз ыджыдкӧд, но кыдзкӧ тешкодь вӧлі кывны, мый тошка морт век на велӧдчӧ.
Ме юалі:
— Тэ мыйӧ велӧдчан?
— Межевӧй делӧӧ...
Меным вӧлі дыш юавны, — мыйсяма сійӧ делӧ?
Керканымӧс тыртіс гажтӧм лӧнь, кутшӧмкӧ шерстянӧй шарӧдчӧм, окота вӧлі, медым ӧдйӧджык локтіс вой.
Дед сулаліс мышнас пач бердӧ топӧдчӧмӧн, да видзӧдіс ӧшиньӧ, синсӧ читкыртӧмӧн; турунвиж старука отсаліс мамлы тэчсьыны, ропкис, а бабушкаӧс, коді вӧлі луншӧрсянь код, сы вӧсна яндзим ради, катӧдісны чардак вылӧ да игналісны сэтчӧ.
Мам муніс мӧд луннас асылын водз; сійӧ кутліс менӧ прӧщайтчигас, му бердсьыс кокниа кыпӧдлӧмӧн, видзӧдліс менам синъясӧ кутшӧмкӧ тӧдтӧм синъясӧн да шуис, окалігмоз:
— Но, прӧщай...
— Висьтав сылы, мед кывзысяс менсьым, — зумыштчӧмӧн шуыштіс дед, енэжӧ видзӧдлігмоз, коді вӧлі розӧвӧй на.
— Кывзысь дедушкаыдлысь, — шуис мам, менӧ пернапасалӧм бӧрын.
Ме виччыси, мый сійӧ шуас мыйкӧ мӧдтор, да скӧрми дед вылӧ, — тайӧ сійӧ мешайтіс мамлы.
Со найӧ пуксисны пролёткаӧ, мам дыр да скӧра мездаліс платтьӧ бӧждорсӧ, коді кытчӧкӧ крукасьӧма.
— Отсав, али он аддзы?
— шуис меным дед.
— Ме эг отсав, менӧ вӧлі крепыда шымыртӧма гажтӧмлун.
Максимов терпитӧмӧн лӧсьӧдіс пролёткаын ассьыс векни лӧз гача кузь кокъяссӧ, бабушка сюяліс сійӧ киясӧ кутшӧмкӧ тубрасъяс, сійӧ тэчис найӧс аслыс пидзӧсъяс вылӧ, щӧканас кутышталігтыр да полӧмӧн чукрӧдліс блед чужӧмсӧ, нюжӧдӧмӧн:
— <ns>Ты-ырма-ас</ns>...
Мӧд пролётка вылӧ пуксис турунвиж старука ыджыд пиыскӧд, офицеркӧд, — старука пукаліс быттьӧ рисуйтӧма, а пиыс гыжъяліс ассьыс тошсӧ сабля воропнас да очсаліс.
— Сідзкӧ, — ті война вылӧ мунанныд?
— юаліс дед.
— Обязательнӧ!
— Бур делӧ.
Турокъясӧс колӧ нӧйтны...
Мӧдӧдчисны.
Мам некымынысь бергӧдчыліс, чышъянӧн ӧвтіг, бабушка, керка стен бердӧ кинас мыджсьӧмӧн, сідз жӧ сынӧдын вӧрӧдіс кинас, синванас мыссиг, дед сідз жӧ чуньяснас личкаліс синъяссьыс синвасӧ да ропкис орйӧдлӧмӧн:
— Оз ло...
сэні бурыс...
оз ло...
Ме пукалі тумба вылын, видзӧді, кыдзи чеччыштлӧны пролёткаяс, — со найӧ кежисны пельӧс сайӧ, да морӧсын мыйкӧ топыда камгысис, пӧдласис.
Вӧлі водз, керка ӧшиньяс тупкӧсаӧсь на ставеньясӧн, улича тыртӧм — некор ме эг аддзыв сійӧс сэтшӧм тыртӧмӧн — лӧньӧн.
Ыліын дугдывтӧг дӧзмӧдчана ворсіс пастук.
— Мунам чай юны, — шуис дед, менӧ пельпомӧд кутӧмӧн.
— Тыдалӧ, судьба тэныд мекӧд овны; сідзи и кутан тэ ме бердӧ чирсйӧдлыны, кыдзи изтӧгтув кирпичӧ!
Асывсянь рытӧдз чӧвланьтӧмӧн ми сыкӧд ноксим садйын; сійӧ лэптіс градъяс, кӧртавліс ӧмидз лапъяс, босьталіс яблок пуясысь лишайяс, виаліс лёльӧясӧс, а ме век лӧсьӧді да баситі аслым оланін.
Дед кераліс сотчӧм керлысь помсӧ, сутшкаліс муӧ бедьяс, ме ӧшӧді на вылӧ лэбачьяса садӧкъяс, кыи кос йӧнмысь топыд плетень да пуклӧс весьтӧ вӧчи шонді инмӧмысь да лысва усьӧмысь лэбув, — менам лои вывті лӧсьыд.
Дед висьталіс:
— Тайӧ зэв пӧлезнӧ, мый тэ велӧдчан ачыд аслыд лӧсьӧдны, кыдзи бурджык.
Ме зэв донъялі сылысь кывъяссӧ.
Мукӧд дырйи сійӧ водліс пуклӧс вылӧ, кодӧс вевтти эжаӧн, да велӧдліс менӧ, тэрмасьтӧг, быттьӧ сьӧкыда пырысь кывъяссӧ перъялӧмӧн.
— Ӧні тэ мам бердсьыд вундӧм шӧрӧм, лоасны сылӧн мукӧд челядь, лоӧны найӧ сылы тэ дорысь матысаджыкӧсь.
Бабушкаыд, вот, юны заводитіс.
Дыр чӧв олӧ, быттьӧ, кывзысьӧ, — бара неокота пырысь шуалӧ сьӧкыд кывъяс:
— Тайӧ сійӧ мӧд пӧрйӧ юсис, — кор Микайлӧлы уси салдатӧ мунны — бабушкаыд сідз жӧ юсьыліс.
Велӧдіс менӧ, пӧрысь выжыв, ньӧбны сылы рекрутскӧй квитанция.
Гашкӧ, сійӧ салдатас мӧд мортӧн эськӧ вӧлі...
Эх, ті-и-и...
А ме регыд кула.
Сідзкӧ — колян тэ ӧтнад, ачыд ас кежсьыд — ставнад тан, — аслыд кынӧмпӧт перйысь — гӧгӧрвоин?
Но, вот.
Велӧдчы лоны ачыд роботникӧн, а мукӧдъяслы — эн сетчы!
Ов лӧня, спокойнӧя, а — аснырӧн!
Кывзы быдӧнлысь, а вӧч, кыдз тэныд бурджык...
Гожӧмбыд, дерт, зэра лунъясысь кындзи, ме олі садйын, шоныд войясӧ весиг узьлі сэні кошма вылын, кодӧс пӧдаритіс бабушка; эз шоча сійӧ и ачыс узьлы садйын, ваяс моздор турун, разӧдас сійӧс менам куйланін дорӧ, водас да дыр меным висьтавлас мый йылысь кӧ, ассьыс сёрнисӧ виччысьтӧм содтӧдъясӧн орӧдлӧмӧн:
— Видзӧд — кодзув уси!
Тайӧ кодлӧнкӧ сӧстӧм лолыс гажтӧмтчӧма, земля-матиӧс тӧдвылас уськӧдӧма!
Сідзкӧ, ӧні кытӧнкӧ бур морт чужис.
Либӧ индывліс меным:
— Выль кодзув петӧма, видзӧдлы жӧ!
Ӧдтӧ кутшӧм дзирдалысь!
Ок тэ, енэж-енэжӧй, енлӧн югыд ризі...
Дед ропкӧдчис:
— Прӧстудитчанныд, йӧйяс, висьманныд, а то пострел кватитас.
Вӧръяс локтасны, джагӧдасны...
Вӧлі, лэччас шонді, ойдасны енэжын биа юяс да — сотчасны, усяс садса бархатнӧй зелень вылӧ зарниасьысь — гӧрд пӧим, сэсся ставыс гӧгӧрбок тӧдчана пемдас, паськалас, пӧльтчас, шоныд рӧмыдӧн кисьтӧм, лэччысясны шондіӧн пӧтӧм листъяс, копыртчасны турунъяс му бердӧ, ставыс лоас небыдджык, пушкыраджык, ньӧжйӧник лолалӧ разнӧй мелі дукъясӧн, быттьӧ музыка, — и музыкаыс кывтӧ ылісянь, мувывсянь, лагерьясын ворсӧны водан кад.
Мунӧ вой, и сыкӧд киссьӧ морӧсӧ мыйкӧ ён, свежӧймӧдысь, быттьӧ мамлӧн бур мелуйтӧм, лӧньлуныс небыда малалӧ сьӧлӧмтӧ пӧсь, гӧна киӧн, и вошӧ паметьысь ставыс, мый колӧ вунӧдны, — лунся став зӧлитысь, посни бусыс.
Лӧсьыд куйлыны вывлань чужӧмӧн, видзӧдіг, кыдзи ӧзйӧны кодзувъяс, енэжсӧ помтӧг джудждаммӧдӧмӧн; сійӧ джуджтаыс, пыр вывлань мунӧмӧн, выль кодзувъяс восьтӧмӧн, кокниа кыпӧдӧ тэнӧ му бердысь и — сэтшӧм тешкодя — не то став муыс чиніс тэ кодьӧдз, не то тэ ачыд чудеснӧя быдмин, паськалін да плавитчан ставыскӧд ӧтлаасьӧмӧн, мый эм гӧгӧрад.
Лоӧ пемыдджык, лӧньджык, но быдлаӧ аддзыны позьтӧг нюжӧдӧма чуткӧй струнаяс, и быд шы — кутас-ӧ сьывны лэбач ун йывсьыс, котӧртас-ӧ ёж, али кӧнкӧ лӧня ыпнитлас морт гӧлӧс — ставыс аслыс ногӧн, оз лунся моз гораа, чуткӧй лӧньлунӧн любовнӧя тӧдчӧмӧн.
Ворсыштіс гудӧк, кылыштіс нывбаба серам, тротуар кирпич кузя зёлькмуні сабля, лявӧстіс пон, — ставыс тайӧ ковтӧм, тайӧ усьӧны кольӧм лунлӧн бӧръя коръяс.
Вӧвліны войяс, кор друг му вылын, улич вылын пузьыліс код мортлӧн горзӧм, кодікӧ котӧртіс, сьӧкыда кокъяснас тапйӧдлӧмӧн, — тайӧ вӧлі велалӧм тор да эз кыпӧдлы внимание.
Бабушка дыр оз узь, куйлӧ, кияссӧ юр улас пуктӧмӧн, да лӧнь кыпыдлунын висьтавлӧ мый йылыськӧ, тыдалӧ, сы йылысь ньӧти тӧждысьтӧг, кывза ме сылысь али ог.
И век сійӧ кужліс бӧрйыны мойдкыв, коді вӧчліс войсӧ нӧшта тӧдчанаджыкӧн, нӧшта мичаджыкӧн.
Сійӧ мернӧя висьталӧм шыӧ ме тӧдлытӧг унмовсьылі да садьмылі лэбачьяскӧд ӧттшӧтш; веськыда чужӧмӧ видзӧдӧ шонді, шоналӧмӧн, лӧня вералӧ асъя сынӧд, яблок пу коръяс пыркйӧны лысва, васӧд турун дзирдалӧ век ёнджыка, хрустальнӧйӧдз сӧдзӧмӧн, вӧсньыдик рутор кыпӧдчӧ сы весьтын.
Сиреневӧй енэжын содӧ шонді югӧръяслӧн веер, енэж лӧзӧдӧ.
Вылын — оз тыдав — сильгӧ жаворонок, и став рӧмъяс, шыяс лысваӧн йиджӧны морӧс пытшкӧ, лӧнь радлун кыпӧдӧмӧн, ӧдйӧджык чеччыны, мыйкӧ вӧчны да гӧгӧрын став ловъякӧд дружбаын овны кӧсйӧм садьмӧдӧмӧн.
Тайӧ вӧлі медся лӧнь да созерцательнӧй кад став менам олӧм чӧж, тшук тайӧ гожӧмын тэчсис да ёнмис аслам вынъясӧ эскӧмлӧн чувство.
Ме дикми, лои йӧзтӧмтчысь; кывлі Овсянников челядьлысь горзӧмъяс, но менӧ эз кыскы на дінӧ, а кор петкӧдчылісны вокъяс, сыысь ньӧти мем эз вӧв нимкодь, сӧмын кыпӧдліс тревога, мед эськӧ найӧ эз жуглыны садйысь стрӧйбаясӧс — менсьым медводдза ассьым вӧчӧм торйӧс.
Дугдісны интересуйтны менӧ и дедлӧн сёрниясыс, кодъяс лоины пыр косджыкӧсь, ропкӧдчанаӧсь, ойзанаӧсь.
Сійӧ кутіс тшӧкыда пинясьны бабушкакӧд, вӧтлывліс сійӧс керкаысь, бабушка мунліс то Яков дядь ордӧ, то — Микайлӧ дядь ордӧ.
Мукӧд дырйи сійӧ эз волы гортӧ некымын лунӧдз, дед ачыс страпайтіс, сотліс ассьыс кияссӧ, лӧвтіс, жугӧдліс пӧсуда да тӧдчымӧнъя лои горш.
Мукӧд дырйи, ме дорӧ чомйӧ локтӧмӧн, сійӧ лӧсьыда пуксьывліс эжа вылӧ, видзӧдіс ме бӧрся дыр, чӧвланьтӧмӧн, да виччысьтӧг юавліс:
— Мый чӧв олан?
— Сідз.
А мый?
Сійӧ заводитліс велӧдны:
— Ми — абу баръяс.
Велӧдны миянӧс некодлы.
Миянлы колӧ ставсӧ аслыным гӧгӧрвоны.
Мукӧдъяслы, со, книгаяс гижӧма, училищеяс стрӧитӧма, а миянлы нинӧм на эз удит воны.
Ставсӧ ачыд босьт...
И думайтчыліс, косьмыліс, вӧрзьытӧм, немӧй, пӧшти — шуштӧм.
Арнас сійӧ вузаліс керканымӧс, а вузавтӧдзыс неуна водзджык, друг, асъя чай сайын зумыша да решительнӧя висьталіс бабушкалы:
— Но, мам, верді ме тэнӧ, верді, — тырмас!
Корсь няньтӧ аслыд ачыд.
Бабушка тайӧ кывъяссӧ кывзіс дзик спокойнӧя, быттьӧ важӧн нин тӧдіс, мый найӧс лоӧ шуӧма, да виччысис сійӧс.
Тэрмасьтӧг кыскис табакдоз, зарадитіс ассьыс чутъяса нырсӧ да шуис:
— Но, мый нӧ!
Сідзкӧ и сідз, сідзкӧ — этадз.
Дед босьтіс гӧра увса важ керка пӧдвалысь кык пемыд посни комната.
Кор кутім вуджны квартираӧ, бабушка босьтіс кузь кӧвъя важ нинкӧм, шыбытіс сійӧс пач улӧ да, лажыньтчӧмӧн, кутіс чуксавны, дед-олысяӧс:
— Дед-олыся, — со тэныд дадь, мӧдӧдчы миянкӧд выль местаӧ, мӧд пӧлӧс шуд вылӧ...
Дед видзӧдліс дворсянь ӧшиньӧ да горӧдіс:
— Ме тэныд нуа, еретнича!
Видлы, срамитлы менӧ...
— Ой, видзӧд, бать, лёк лоас, — серьёзнӧя, ӧлӧдіс сійӧ, но дед ёна скӧрмис да дугӧдіс сылы нуны дед-олысяӧс.
Мебель да разнӧй кӧлуй сійӧ лун куим вузавліс старьевщикъяслы-тотаралы, чорыда тӧргуйтчӧмӧн да видчӧмӧн, а бабушка видзӧдіс ӧшиньӧд да то бӧрдіс, то сераліс, омӧлика горӧдавлӧмӧн:
— Кыскы-ы!
Жуглы...
Ме сідз жӧ дась вӧлі бӧрдны, ассьым садйӧс чомйӧс жалитӧмӧн.
Вуджим кык телега вылын, и сійӧс, код вылын пукалі ме, разнӧй кӧлуй пӧвсын, ёна тракӧдіс, быттьӧкӧ сы могысь, медым шыбытны менӧ бокӧ.
И чорыда, кытчӧкӧ шыбытӧм вылӧ тракӧдӧмсӧ тайӧ кылӧмын ме олі во кык, дзик мам кулан лунӧдз.
Мам локтіс регыд мысти сы бӧрын, кыдз дед овмӧдчис пӧдвалын. Мам вӧлі кельыд, омӧльтчӧм, гырысь синъяса, кодъясын тӧдчис пӧся шензяна дзирдалӧм.
Сійӧ пыр кыдзкӧ быдтор вылӧ дыр видзӧдіс, быттьӧ медводдзаысь аддзис батьсӧ, мамсӧ да менӧ, видзӧдіс да чӧв оліс, а дядь мудзлытӧг ветлӧдліс комната кузя, ньӧжйӧник, шутляліг да кывзіг моз, кияссӧ мышкас пуктӧмӧн, чуньяснас ворсігтыр.
— Господи, кутшӧм ӧдйӧ тэ быдман!
— шуис меным мам, пӧсь кипыдӧсъяснас менсьым чужӧмӧс топӧдӧмӧн.
Пасьтасьӧма сійӧ вӧлі мисьтӧма, — паськыд рыжӧй платтьӧӧ, коді пӧльтчӧма кынӧм вылас.
Дядь нюжӧдіс меным кисӧ.
— Видза олан, зон!
Но, кыдз тэ, а?
Дукыштіс сынӧдсӧ да шуис:
— А, тӧданныд, — тіян зэв ульруа!
Кыкнаныс найӧ быттьӧ дыр котӧртӧмаӧсь, мудзӧмаӧсь; ставыс на вылын чукрасьӧма, ниртчӧма и нинӧм налы оз ков, а сӧмын эськӧ водны да шойччыштны.
Гажтӧма юисны чай, дед юавліс, видзӧдӧмӧн, кыдзи зэр мыськӧ ӧшинь стеклӧ:
— Сідзкӧ — ставыс сотчис?
— Ставыс, — решительнӧя шуис дядь.
— Ми асьным муртса чеччыштім...
— Сідз.
Биыд оз шутит.
Бабушка пельпом бердӧ топӧдчӧмӧн, мам шӧпкӧдіс мыйкӧ сылы пеляс, — бабушка читкыраліс синъяссӧ, быттьӧ найӧс югыдӧн ёрис.
Лои век гажтӧмджык.
Друг дед шуис ехиднӧя да спокойнӧя, зэв гораа:
— А меӧдз сёрни кывсис, Евгений Васильев, государь, мый пӧжарыс абу вӧлӧма, а прӧстӧ тэ картіӧн ворссьӧмыд ставсӧ...
Лои лӧнь, быттьӧ кӧбрегын, чушйӧдліс самӧвар, школитіс стеклӧясӧ зэр, сэсся мам шуыштіс:
— Бать...
— Мый, <ns>ба-ать</ns>?
— чунӧдана горӧдіс дед.
— Мый ещӧ лоӧ?
Эг шулы ме тэныд; эн мун комын кызь сайӧ?
Со тэныд — со сійӧ — вӧсньыд!
Дворянка, а?
Мый, нылӧ?
Мӧдісны горзыны нёльнаныс, ставсьыс гораджыка дядь.
Ме петі посводзӧ, сэн пукси песъяс вылӧ да кынми чуймӧмын: мамӧс быттьӧ вежӧмаӧсь, сійӧ дзик абу сэтшӧм, абу воддза кодь.
Комнатаын тайӧ вӧлі омӧльджыка тӧдчӧ, но тані, пемыдын, бура тӧдвылӧ уси, кутшӧм сійӧ вӧлі водзті.
Сэсся, кыдзкӧ, ог помнит, ме лои Сормовоын, керкаын, кӧні ставыс вӧлі выль, стенъяс шпалертӧмӧсь, керъяс костса пазъясас торк да торк пытшкас уна тӧрӧканъяс.
Мам да дядь олісны кык комнатаын, кӧні ӧшиньясыс видзӧдісны улич вылӧ, а ме бабушкакӧд — керка вевтлань бана ӧтик ӧшиня кухняын.
Керка вевтъяс сайын сьӧд кукишъясӧн видзӧдісны енэжӧ завод трубаяс да сука, кудритчӧмӧн тшыналісны, тӧвся тӧв разӧдіс тшынсӧ став сикт пасьта; пыр миян комнатаясын сулаліс сыла чад дук.
Водз асылын кӧин моз омляліс гудок:
— <ns>Хвоу, оу, оу-у</ns>...
Сувтны кӧ лабич вылӧ, то ӧшиньлӧн вылыс стеклӧяс пыр, керка вевтъяс вомӧн, тыдалӧ заводлӧн пӧнаръясӧн югдӧдӧм воротаыс, коді воссьӧма, быттьӧ пӧрысь корысьлӧн пиньтӧм сьӧд вом, — сэтчӧ сука пырӧ посни йӧзлӧн чукӧр.
Луншӧрын — бара гудок; паськавліны вороталӧн сьӧд паръясыс, джуджыд розь восьтӧмӧн, заводыс вукӧдіс аклялӧм йӧзӧн, сьӧд шорӧн найӧ визувтісны улич вылӧ, еджыд мохнатӧй тӧв лэбаліс улич пӧлӧн, йӧзсӧ керкаясӧ вӧтлалӧмӧн да шыблалӧмӧн.
Енэжыс сикт весьтын вӧлі тыдавлӧ зэв шоча: лунысь-лун керка вевтъяс весьтын, лым толаяс весьтын, кодъясӧс солалӧма саӧн, ӧшаліс мӧд вевт, руд, плавкӧс, сійӧ топӧдліс воображение да синтӧммӧдліс синъяс аслас гажтӧм ӧтик рӧмӧн.
Рытъясын завод весьтын кыптыліс гудыр гӧрд кыа, трубаяслысь помъяссӧ югдӧдӧмӧн, да вӧлі кажитчӧ, мый трубаясыс оз вӧлі вывлань кыпӧдчыны, а лэччӧны мулань сійӧ тшына кымӧрсьыс, лэччӧны, лолалӧны гӧрдӧн да омлялӧны, гудитӧны.
Тайӧ став вылас видзӧдны вӧлі вывті вукӧдана, лёк гажтӧмлун йирис сьӧлӧмӧс.
Бабушка уджаліс кухарка пыдди — страпайтіс, мыськис джоджъяс, поткӧдліс пес, ваяліс ва, сійӧ уджаліс асывсянь рытӧдз, водліс узьны мудзӧма, ружтіг да окайтігтыр.
Мукӧд дырйи сійӧ, страпайтӧм бӧрын, пасьтавліс дженьыдик ватнӧй ковта да, юбкасӧ вылӧ сюйыштӧмӧн, мӧдӧдчывліс карӧ:
— Видзӧдлыны, кыдзи сэні старик олӧ...
— Босьт менӧ!
— Кынман, видзӧд, кутшӧм турӧб!
И мунліс сійӧ сизим верст сайӧ лымъя эрдъясӧ вошӧм туй кузя.
Мам, вижӧдӧм, кынӧма, гартчывліс сыръя дора руд, косясьлӧм шалльӧ.
Синмӧн эг вермы видзӧдны ме сійӧ шальсӧ, коді тшыкӧдӧ вӧлі ыджыд, статя мыгӧрсӧ, синмӧн эг вермы видзӧдны да орйӧдлі сыр помъяссӧ, синмӧн эг вермы видзӧдны керкасӧ, заводсӧ, сиктсӧ.
Мам ветлӧдліс киссьӧм тюниӧн, кызіс, вывті ыджыд кынӧмсӧ пыркӧдӧмӧн, сылӧн рудоват лӧз синъясыс коса да скӧра дзирдалісны да вӧртӧг тшӧкыда сувтлісны куш стенаяс вылӧ, быттьӧ на бердӧ клеитчылісны.
Мукӧддырйи сійӧ быдса час видзӧдіс ӧшинь пыр ывлаӧ: уличыс вӧлі скодитӧ черлы вылӧ, некымын пинь пӧрысьысла сьӧдӧдӧма, вежыньтчӧма, некымын пинь усьӧма нин, да лӧсьыдтӧма пуктӧма выльясӧс, черлы сертиыс гырысьӧс.
— Мыйла ми тані олам?
— юавлі ме.
Сійӧ вочавидзліс:
— Ах, чӧв ов тэ...
Сійӧ этша сёрнитліс мекӧд, пыр сӧмын тшӧктывліс:
— Ветлы, мыччы, вай...
Улич вылӧ менӧ лэдзлісны шоча, быд пӧрйӧ ме гортӧ волі зонпосниӧн нӧйтӧм, — косясьӧм менам вӧлі радейтана да дзик ӧти наслаждениеӧн, ме сетчылі сылы зэв окота пырысь.
Мам швачӧдліс менӧ тасмаӧн, но накажитӧмыс нӧшта ёнджыка дӧзмӧдліс, да мӧд пӧрйӧ ме косяси зонпосникӧд ярджыка, — а мам накажитліс менӧ ёнджыка.
Коркӧ ӧтчыд ме ӧлӧді сійӧс, мый сійӧ кӧ оз дугды нӧйтны, ме курчча сылысь кисӧ, пышъя эрд вылӧ да сэні кынтӧдча, — сійӧ шензьӧдана тойыштіс менӧ, прӧйдитчис комната кузя да шуис, мудзӧмысла пӧдӧмӧн:
— Зверпи!
Ловъя, тіралан рӧмъяс сійӧ чувствояслӧн, кодъяс шусьӧны радейтӧмӧн, чинісны ме пытшкын, пыр тшӧкыдджыка ыпнитлісны быдтор вылӧ лёкалӧмӧн лӧз чад биторъяс, чусаліс сьӧлӧмын сьӧкыд недовольстволӧн чувство, тайӧ руд безжизненнӧй чепухаын ӧткалун сознайтӧм.
Дядь вӧлі стрӧг мекӧд, эз вӧв варов мамкӧд, сійӧ пыр шутлявліс, кызіс, а ӧбед бӧрын сувтліс зеркалӧ водзӧ да тӧждысьӧмӧн, дыр гудйис сартасторйӧн тшупӧдъяса пиньяссӧ.
Век тшӧкыдджыка сійӧ пинясис мамкӧд, скӧра шуавліс сылы «ті» — тайӧ тікайтӧмыс чорыда менӧ скӧрмӧдіс.
Пинясигас сійӧ пыр топыда пӧдлавліс кухня ӧдзӧс, тыдалӧ, кӧсйис, мед ме эг кыв сылысь кывъяссӧ, но век жӧ ме кывзыси сійӧ пыді бас шыясӧ.
Ӧтчыд сійӧ горӧдіс, кокнас зымнитӧмӧн:
— Тіян йӧй рушку вӧсна ме некодӧс ог вермы корны ас ордӧ гӧститны, мӧс ті этатшӧм!
Чуймӧмӧн, бешеннӧй обидаын, ме сэтшӧма чеччыштлі пӧлать вылын, мый кучкыси юрӧн пӧтӧлӧкӧ да вирӧдз курччи ассьым кывйӧс.
Субӧтаясӧ дядь ордӧ дасъясӧн волывлісны рабочӧйяс вузавлыны гижӧдъяс провизия вылӧ, кодӧс налы колӧ вӧлі босьтны заводскӧй лавкаын, сійӧ гижӧдъяснас налы мынтысьлісны сьӧм пыдди, а дядь ньӧбаліс найӧс джын донысь.
Сійӧ принимайтіс рабочӧйясӧс кухняын, пызан сайын пукалӧмӧн, тшап, зумыш, босьтліс гижӧдсӧ да шуліс:
— Шайтӧн-джынйӧн.
— Евгений Васильев, енсьыс пов...
— Шайтӧн-джынйӧн.
Тайӧ лӧсявтӧм, сьӧд олӧмыс эз дыр кыссьы; мамлы кага вайтӧдз, менӧ нуисны дед ордӧ.
Сійӧ оліс нин Кунавиноын, Песчаннӧй улич вылын, коді лэччӧ нӧрыс увлань Напольнӧй вичкоса кладбище ӧграда дінӧ, кык судта керкаын роч пача да дворлань бана кык ӧшиня дзескыд комнатаын олӧмӧн.
— <ns>Мы-ый</ns>?
— шуис сійӧ, мелань паныд локтіг, да чилӧк гӧлӧсӧн серӧктіс/
Шулывлісны: абу мусаджык друг, кыдз рӧдимӧй мам, а ӧні, тыдалӧ, шуам: не рӧдимӧй мам, а пӧрысь чӧрт дед!
Эх, <ns>ті-и</ns>...
Эг удит ме тӧдмасьны выль места вылын, локтісны бабушка да кагаа мам, дядьӧс вӧтлӧмаӧсь заводсьыс сыысь, мый сійӧ ӧбӧдитіс рабочӧйясӧс, но сійӧ ветлӧма кытчӧкӧ, да сійӧс пыр жӧ босьтӧмаӧсь вокзалӧ кассирӧн билетъяс вузалӧм вылӧ.
Колис уна прӧст кад, да менӧ бара овмӧдісны мам дінӧ, каменнӧй керкаса пӧдвальнӧй судтаӧ, мам пыр жӧ менӧ иналіс школаӧ; первойя лунсяньыс жӧ школа кыпӧдіс ме пытшкын зывӧктӧм.
Ме муні сэтчӧ мам башмакӧн, пальтоӧн, кодӧс вурӧма вӧлі бабушка ковтаысь, виж дӧрӧмӧн да лэдзалӧм гачӧн, ставсӧ тайӧс пыр жӧ вӧлі лэптӧма серамвыв, виж дӧрӧм вӧсна меным сетісны «бубен тузлысь» прозвище.
Зонпосникӧд ме регыд ладмӧдчи, но учитель да поп эз радейтны менӧ.
Учитель вӧлі виж, кушмӧм юра, сылӧн нырсьыс пыр петіс вир, сійӧ пырліс классӧ, ныррозьяссӧ ватаӧн сюялӧмӧн, пуксьывліс пызан сайӧ, нускигтыр юавліс урокъяс да друг, кывджын вылын ланьтӧмӧн, кыскывліс ныррозьяссьыс ватасӧ, гӧгӧр видзӧдавліс сійӧс, юрнас качайтӧмӧн.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі плавкӧс, ыргӧн, шоммӧм, чукыръясас куйліс кутшӧмкӧ нюйт, торйӧн нин тшыкӧдісны тайӧ чужӧмсӧ сы вылын дзик лишнӧй озысь синъясыс, кодъяс сэтшӧм лӧсьыдтӧма сибдылісны менам чужӧмӧ, мый пыр окота вӧлі чужӧм бокъясӧс чышкыны кипыдӧсӧн.
Некымын лун ме пукалі первой отделениеын, воддза парта вылын, пӧшти дзик учитель пызан дорын, — тайӧ вӧлі терпиттӧмтор, кажитчис, сійӧ меысь кындзи некодӧс оз аддзы, сійӧ нускис дугдывтӧг:
— Песко-ов, веж <ns>дӧрӧмтӧ-ӧ</ns>!
Песко-ов, эн вӧрӧд кокъястӧ!
Песков, бара тэнад кӧмкотсьыд гӧп <ns>визувті-ис</ns>!
Ме мынті сылы таысь йӧймоз вильшасьӧмӧн: ӧтчыд судзӧді кынтӧм арбузджын, кодйи сійӧс да джынвыйӧ кӧрталі сунис йылӧ пемыд посводзса ӧдзӧс блок бердӧ.
Кор ӧдзӧсыс воссис, арбузджын кыптіс вылӧ, а кор учитель ӧдзӧссӧ пӧдлаліс — арбуз шапкаӧн пуксис сылы веськыда кушмӧм юр вылас.
Стӧрӧж нуӧдіс менӧ учитель гижӧдӧн гортӧ, да ме мынтыси тайӧ дурӧмсьыс аслам кучикӧн.
Мӧдысь ме кисьті сійӧ пызанйӧрӧ чушкан табак; сійӧ сэтшӧма кутіс несъявны, мый петіс классысь, ас пыддиыс ыстӧма ассьыс зятьсӧ, офицерӧс, коді заставитіс став классӧ сьывны <rus>«Боже, царя храни»</rus> да <rus>«Ах ты, воля, моя воля»</rus>.
Найӧс, кодъяс сьылісны эз лючки, сійӧ швачӧдіс линейкаӧн юраныс, кыдзкӧ торйӧн гораа да тешкодя, но эз доймана.
Законоучитель, мича да том, пушкыра юрсиа поп, эз кут радейтны менӧ сы вӧсна, мый менам эз вӧв <rus>«Священная история ветхого и нового завета»</rus>, да сы вӧсна, мый ме нери сылысь сёрнитан модасӧ.
Классӧ пырӧм бӧрын, сійӧ первой делӧӧн юавліс менсьым:
— Пешков, книгатӧ вайин али эн?
Да.
Книгатӧ?
Ме вочавидзлі:
— Эг.
Эг вай.
Да.
— Мый — да?
— Эг.
— Но, и — мун гортад!
Да.
Гортад.
Сы вӧсна мый ме тэнӧ велӧдны ог кӧсйы.
Да.
Ог кӧсйы.
Тайӧ менӧ эз ёна шогӧд, ме мунлі да урокъяс помасьтӧдз шӧйтлывлі слӧбӧдаса няйт уличьясті, сійӧ шумнӧй олӧм дінӧ видзӧдчалігмоз.
Поплӧн вӧлі благообразнӧй христовӧй чужӧм, мелі, нывбабалӧн кодь синъяс да посньыдик кияс, сідз жӧ кутшӧмкӧ меліӧсь быдтор дінӧ, мый веськавлі наӧ.
Быдтор — книга, линейка, перӧручка — сійӧ босьтліс шензьӧдана лӧсьыда, быттьӧ босьтан торйыс вӧлі ловъя, рӧшкыд, поп зэв радейтліс сійӧс да поліс дойдны сійӧс виччысьтӧг инмӧдчӧмӧн.
Челядькӧд сійӧ эз вӧв сэтшӧм мелі, но найӧ век жӧ радейтлісны сійӧс.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый ме велӧдчи бура, меным регыд вӧлі висьталӧма, мый менӧ вӧтласны школаысь недостойнӧй поведениеысь.
Ме шогӧ уси — сійӧ грӧзитіс меным ыджыд лёкторъясӧн: мам пыр ёнджыка дӧзмыліс, век тшӧкыдджыка нӧйтлывліс менӧ.
Но воис отсӧг, — школаӧ ньӧти виччысьтӧг локтіс епископ Хрисанф, помнитсьӧ, гӧрба.
* Годса куим тома <rus>«Религия древнего мира»</rus> трудлӧн, <rus>«Египетский метампсихоз»</rus> статьялӧн, а сідз жӧ <rus>«О браке и женщине»</rus> публицистическӧй статьялӧн автор.
Тайӧ статьяыс, кодӧс том дырйи лыддьылі ме, вӧчис ме вылӧ ыджыд впечатление.
Кажитчӧ, ме невернӧ вайӧді сылысь титулсӧ.
Печатайтӧма сизимдасӧд воясся кутшӧмкӧ богословскӧй журналын
(авторлӧн примечание).
Кор сійӧ, ичӧтик, сьӧд паськӧма, пуксис пызан сайӧ, сосъяссьыс кисӧ мыччис да шуис:
— Но, вайӧ беседуйтны, менам челядь!
— классын пыр жӧ лои шоныд, гажа, пӧльыштіс тӧдтӧм лӧсьыдӧн.
Уна морт бӧрти менӧ пызан дорӧ корӧмӧн, сійӧ юаліс збыльысь:
— Тэныд — кымынӧд арӧс?
Сӧмын?
Кутшӧм тэ, зонмӧ, кузь, а?
Зэръяс улын тшӧкыда сулавлін, а?
Пызан вылӧ гырысь ёсь гыжъяса кос кисӧ пуктӧмӧн, чуньясас неыджыд тошсӧ босьтӧмӧн, сійӧ кутіс дзоргыны менам чужӧмӧ бур синъяснас, вӧзйӧмӧн:
— Нолтӧ, висьтав меным священнӧй историяысь, мый тэныд кажитчӧ?
Кор ме шуи, мый менам книгаыс абу да священнӧй историясӧ ме эг велӧд, сійӧ веськӧдіс клобуксӧ да юаліс:
* Клобук — духовнӧй лицояслӧн, манакъяслӧн шапка (головнӧй убор).
— Кыдз нӧ сійӧ?
Ӧд сійӧс колӧ велӧдны!
А гашкӧ, мыйкӧ тӧдан, кывлін?
Салтыр тӧдан?
Сійӧ бур.
И молитваяс?
Но вот аддзан!
Да нӧшта и житиеяс?
Стихъясӧн?
Да тэ менам ёна тӧдысь.
Пырис миян поп, гӧрд, лолыс тырӧма, епископ благословитіс сійӧс, но кор поп кутіс сёрнитны ме йылысь, епископ лэптіс кисӧ, шуӧмӧн:
— Энлӧй, неуна...
Нолтӧ висьтав Ӧльӧксей йылысь, божей морт йылысь?..
— Зэв бур стихъяс, зонмӧ, а?
— шуис сійӧ, кор ме сувті, кутшӧмкӧ стих вунӧді да.
— А нӧшта мыйкӧ?..
Царь Давид йылысь?
Зэв кывзышта!..
Ме аддзи, мый сійӧ збыль кывзӧ да сылы кажитчӧны стихъясыс; сійӧ юасис менӧ дыр, сэсся друг сувтӧдіс, тӧдмалӧмӧн, тэрыба:
— Салтыр кузя велӧдчылін?
Коді велӧдіс?
Дедыд бур?
Лёк?
Збыль ӧмӧй?
А тэ ёна ышмывлан?
Ме шӧйӧвоши, но шуи — да.
Учитель попкӧд подтвердитісны менсьым сознаниеӧс, сійӧ кывзіс найӧс, синъяссӧ лэдзӧмӧн, сэсся шуис, ышлолыштӧмӧн:
— Со мый тэ йылысь висьталӧны — кывлін?
Нолтӧ, матыстчыв!
Менам юр вылӧ кисӧ пуктӧмӧн, кодысь кыліс кипарис пу дук, сійӧ юаліс:
— Мый нӧ тайӧ тэ ышмалан?
— Зэв гажтӧм велӧдчыныс.
— Гажтӧм?
Сійӧ, зонмӧ, абу збыль мыйкӧ.
Вӧлі кӧ тэныд гажтӧм велӧдчыны — велӧдчин эськӧ тэ лёка, а вот учительясыд висьталӧны, мый бура тэ велӧдчан.
Сідзкӧ эм мыйкӧ мӧдтор.
Питшӧгсьыс дзоляник книжка перйӧм бӧрын, сійӧ гижис:
— Пешков, Алексей.
Сідз.
А тэ век жӧ мед кутчысин эськӧ, зонмӧ, эн эськӧ ышмыв ёнасӧ!
Неуна — позьӧ, а унатӧ нин йӧзлы дӧсаднӧ овлӧ!
Сідзи-ӧ ме шуа, челядь?
Уна гӧлӧс гажаа вочавидзис:
— Сідз.
— Ті асьныд ӧд онӧ ёна ышмӧй?
Детинкаяс, шпыньялӧмӧн, кутісны висьтавны:
— Ог.
Ёна жӧ!
Ёна!
Епископ лэччысис стул мыш вылӧ, топӧдіс менӧ ас дорас да шензьӧдана шуис сідз, мый ставыс — весиг учитель дай поп — кутісны серавны:
— Ӧдтӧ кутшӧм тор, вокъяс, ӧд и ме тіян воясад ыджыд озорникӧн вӧвлі!
Мыйла эськӧ сійӧ, вокъяс?
Челядь сералісны, сійӧ юасис налысь, ставнысӧ сюся дзуглӧмӧн, мӧда-мӧдыслы возражайтны заставляйтӧмӧн да пыр содтіс гажсӧ.
Медбӧрын сувтіс да шуис:
— Лӧсьыд тіянкӧд, озорникъяс, да кад меным мунны!
Лэптіс кисӧ, соссӧ пельпомланьыс кыскыштӧмӧн, да ставнымӧс, паськыда макайтӧмӧн пернапасаліг, благословитіс:
— <rus>Во имя отца и сына и святого духа</rus>, благословляйта тіянӧс бур уджъяс вылӧ!
Прӧщайтлӧй.
Ставныс кутісны горзыны:
— Прӧщайтлӧй, владыко!
Бара волӧй.
Клобукнас ӧвтӧмӧн, сійӧ шуаліс:
— Ме — локта, локта!
Ме тіянлы книгаяс вая!
И шуис учительлы, классысь кывтігтыр:
— Лэдзӧй жӧ найӧс гортаныс!
Сійӧ петкӧдіс менӧ киӧд посводзас да сэні ньӧжйӧник шуис, ме дорӧ копыртчӧмӧн:
— Сідзкӧ тэ — кутчысь, ладнӧ?
Ме ӧд гӧгӧрвоа, мыйла тэ ышман!
Но, прӧщай, вокӧ!
Ме ёна волнуйтчи, кутшӧмкӧ аслыс пӧлӧс чувство пуис морӧсын, и весиг — кор учитель, классӧ лэдзӧм бӧрын, — корис менӧ да кутіс висьтавны, мый меным ӧні колӧ овны ваысь лӧньджыка, турунысь улынджык, — ме кывзі сылысь внимательнӧя, окота пырысь.
Поп, пасьсӧ пасьталіг, меліа шуаліс:
— Ӧнісянь тэд менам урокъяс вылын ковмас пукавны!
Да, ковмас.
— Но — пукав лӧня!
Да.
Лӧня.
Бурмисны менам делӧясӧй школаын, — гортын пансис лёк история: ме гусялі мамлысь ӧти шайт сьӧм.
Тайӧ вӧлі водзвыв мӧвпышттӧм мыжӧн: ӧтчыд рытын мам муніс кытчӧкӧ, менӧ кагаыскӧд горт овны колис; весь олігмоз, ме паськӧді дядьлысь ӧти книга — <rus>«Записки врача»</rus> Дюма-батьлысь — да лист костъяссьыс аддзи кык билет — дас шайта да шайта.
Книгаыс вӧлі гӧгӧрвотӧм, ме пукті сійӧс да друг мӧвпышті, мый шайт вылӧ позьӧ ньӧбны не сӧмын «Священнӧй история», но, навернӧ, Робинзон йылысь книга.
Мый сэтшӧм книгаыс эм, ме тӧдмалі неуна водзджык школаын; кӧдзыд лунӧ, перемена дырйи, ме висьтавлывлі зонпоснилы мойдкыв, друг на пытшкысь ӧтик мустӧмтӧмӧн шуис:
— Мойдкывъяс — сӧрӧм, а вот — Робинзон, сійӧ настоящӧй история.
Аддзысис нӧшта некымын детинка, кодъяс лыддьӧмаӧсь Робинзонӧс, быдӧн ошкисны сійӧ книгасӧ, ме ӧбӧдитчи, мый бабушкалӧн мойдкывйыс эз кажитчы, и сэки жӧ шуи лыддьыны Робинзонӧс, медым сідз жӧ висьтавны сы йылысь: сійӧ — сӧрӧм!
Мӧд луннас ме школаӧ вайи «Священнӧй история» да Андерсен мойдкывъяслысь чукрӧдлӧм кык том, куим фунт еджыд нянь да фунт калбас.
Владимирскӧй вичко пемыд ӧграда дорса дзоляник лавкаын вӧлі и Робинзон, виж обложкаа важиник книга и медводдза лист вылас рисуйтӧма меховӧй колпака, пельпомъяс вылас зверь куа, тошка морт, — тайӧ меным эз кажитчы, а мойдкывъяс весиг и ортсысяньыс вӧліны мусаӧсь, сы вылӧ видзӧдтӧг, мый чукрасьӧмаӧсь.
Ыджыд перемена дырйи ме юклі зонпосникӧд нянь да калбас, да ми заводитім лыддьыны дивуйтчӧдан мойдкыв «Соловей» — сійӧ пырысь-пыр кутчысис сьӧлӧмӧ.
«Китайын став олысьясыс — китаецъяс, и ачыс императорыс — китаец»,
— помнита, кутшӧм лӧсьыда шензьӧдіс менӧ тайӧ фразаыс аслас прӧстӧй, гажаа нюмъялысь музыканас да нӧшта мыйӧнкӧ вывті бурӧн.
Меным эз удайтчы помӧдз лыддьыны «Соловейӧс» школаын — эз тырмы кадыс, а кор ме локті гортӧ, мам, коді сулаліс пачводз дорын скӧвӧрӧдникӧн, яесьнича жаритігтыр, юаліс менсьым тешкодь, пыдын гӧлӧсӧн:
— Тэ босьтін шайтсӧ?
— Босьті, со — книгаяс...
Скӧвӧрӧдникнас менӧ сійӧ нӧйтіс вывті сьӧлӧмсяньыс, а Андерсенлысь книгаяссӧ мырддис да век кежлӧ дзебис кытчӧкӧ, мый вӧлі нӧйтӧмсьыс курыдджык.
Некымын лун ме эг ветлы школаӧ, а тайӧ каднас, дядь, тыдалӧ, висьталӧма менам подвиг йылысь ӧтлаын служитысьясыслы, найӧ — асланыс челядьлы, на пытшкысь ӧтик вайис сійӧ историясӧ школаӧ и кор ме локті велӧдчыны, менӧ встретитісны выль нимӧн — гусясьысь.
Дженьыд и гӧгӧрвоана, но — абу веськыд: ӧд ме эг дзеб, мый шайтсӧ босьті ме.
Заводитлі висьтавны сійӧс — меным эз эскыны, сэки ме муні гортӧ да мамлы шуи, мый школаӧ сэсся ог мун.
Ӧшинь дорын пукалігмоз, бара кынӧма, руд, мудзӧм, йӧйлӧн кодь синъяса, сійӧ вердіс Саша вокӧс да видзӧдіс ме вылӧ, чери моз вомсӧ восьтӧмӧн.
— Тэ — ылӧдлан, — ньӧжйӧник шуис сійӧ.
— Некод оз вермы тӧдны, мый тэ босьтін шайтсӧ.
— Мун, юав.
— Тэ ачыд висьталін.
Но, шу — ачым?
Видзӧд, ме ачым аски тӧдмала, коді вайис сійӧс школаад!
Ме висьталі велӧдчысьӧс.
Чужӧмыс сылӧн нораа чукыртчис да кутіс сывны синваӧн.
Ме петі кухняӧ, воді аслам вольпась вылӧ, кодӧс лӧсьӧдӧма вӧлі пач сайӧ ящикъяс вылӧ, куйлі да кывзі, кыдзи комнатаын ньӧжйӧник лӧвтӧ мам.
— Боже мой, боже мой...
Терпение эз тырмы куйлыны шоналӧм, сылӧсь трапкаяс прӧтивнӧй дук вӧсна, ме чеччи, мӧдӧдчи дворӧ, но мам горӧдіс:
— Кытчӧ тэ?
Кытчӧ?
Лок ме дорӧ!..
Сэсся ми пукалім джоджын, Саша куйліс мам пидзӧсъяс вылын, кватайтіс сійӧ платтьӧ вылысь кизьяс, копрасис да шуаліс:
— <ns>Бувуга</ns>, — мый лоӧ: пуговка.
Ме пукалі, мам бок бердӧ топӧдчӧмӧн, сійӧ висьтавліс, менӧ кутӧмӧн:
— Ми — гӧльӧсь, миян быд ур, быд ур...
И пыр мыйкӧ эз помӧдз висьтав, пӧсь кинас менӧ топӧдыштавлігмоз.
— Ӧдтӧ дрянь...
дрянь!
— друг сійӧ шуис кывъяс, кодъясӧс ме ӧтчыд кывлі нин сысянь.
Саша сы бӧрысь шуис:
— <ns>Дянь</ns>!
Тешкодь вӧлі тайӧ детинкаыс: укшаль, ыджыд юра, сійӧ видзӧдіс гӧгӧрыс став вылас мича, лӧз синъясӧн, лӧнь нюмӧн да быттьӧ мыйкӧ виччысис.
Сёрнитны сійӧ заводитіс вывті водз, некор эз бӧрд, лӧнь гажлун оръявлытӧм состояниеын олігӧн.
Вӧлі омӧлик, муртса кыскасис да зэв радліс, кор аддзыліс менӧ, вӧзйысис менам кияс вылӧ, радейтліс чабравны менсьым пельясӧс ичӧтик небыдик чуньяснас, кодъясысь мыйлакӧ кыліс фиалка дук.
Сійӧ кулі виччысьтӧг, висьтӧг, ещӧ асывнас на вӧлі лӧня-гажа, кыдз ныр, а рытнас, всеношна звӧнитігӧн, куйліс нин пызан вылын.
Сійӧ лои регыд, мӧд кагаӧс, Николайӧс чужтӧм бӧрын.
Мам вӧчис, мый кӧсйысьліс; школаын ме бара артмӧдчи бура, но менӧ бара шыбытіс дед ордӧ.
Ӧтчыд, рытъя чай дырйи, дворысь кухняӧ пырӧм бӧрын, ме кылі мамлысь орӧдчана горӧдӧм:
— Евгений, ме тэнсьыд кора, кора...
— Йӧйталӧм!
— шуис дядь.
— Но ӧд ме тӧда, — тэ сы дорӧ мунан!
— <ns>Нн-о</ns>?
Некымын секунда кыкнаныс чӧв олісны, мам кызіс, висьталігтыр:
— Кутшӧм тэ лёк дрянь...
Ме кылі, кыдзи дядь кучкис сійӧс, уськӧдчи комнатаӧ да аддзи, мый мам, пидзӧсъяс вылас усьӧмӧн, мышнас да гырддзаяснас мыджсьӧма стулӧ, морӧссӧ лэптӧма, юрсӧ чатӧртӧма, киргӧ да синъясыс страшнӧя дзирдалӧны, а дядь, чистӧя пасьтасьӧм, выль мундира, чужъялӧ сылы морӧсас аслас кузь кокнас.
Ме кватиті пызан вылысь эзысьӧн баситӧм лы ворона пурт, — сійӧн шӧралісны нянь, сійӧ вӧлі дзик ӧтитор, коді коли мам ордӧ менам бать бӧрын, — кватиті да мый вынысь кучки дядьлы бокас.
Шуд кузя, мам вевъяліс тойыштны Максимовӧс, пурт вильснитіс бок кузяыс, мундирсӧ паськыда косялӧмӧн да сӧмын кучиксӧ гыжйыштӧмӧн.
Дядь, окнитӧмӧн, шыбытчис комнатаысь ывлаӧ, бокас кутчысьӧмӧн, а мам кватитіс менӧ, кыпӧдліс да равӧстӧмӧн шыбытіс джоджӧ.
Менӧ мырддис дядь, дворысь бӧр пырӧм бӧрын.
Сёрӧн рытнас, кор сійӧ век жӧ муніс гортысь, мам локтіс ме дорӧ пач сайӧ, виччысьӧмӧн кутліс, окаліс менӧ да бӧрдіс:
— Прӧстит, ме мыжа!
Ок, мусаӧй, кыдз тэ вермин?
Пуртӧн?
Ме дзик сьӧлӧмсянь да тырвыйӧ гӧгӧрвоӧмӧн, мый висьтала, шуи сылы, мый виа дядьӧс и ачымӧс сідз жӧ.
Ме чайта, мый вӧчи эськӧ тайӧс, но кӧть век жӧ заводитлі эськӧ.
Весиг ӧні ме аддза гач пӧлӧныс югыд канта сійӧ подлӧй, кузь коксӧ, аддза, кыдз сійӧ качайтчӧ сынӧдын да чужъялӧ кӧмкот нырнас нывбаба морӧсӧ.
Дикмӧм роч олӧмлысь тайӧ свинеча лёкторъяссӧ казьтылӧмӧн, ме кадъясӧн юавла ассьым: да сулалӧ-ӧ сёрнитныс сы йылысь?
И, выльмӧдӧм эсканлунӧн, вочавидза аслым — сулалӧ: ӧд сійӧ — винёв, подлӧй правда, сійӧ эз на кув и талунъя лунӧдз.
Тайӧ сійӧ правда, кодӧс колӧ тӧдны вужйӧдзыс, медым вужнас жӧ и нетшыштны сійӧс паметьысь, морт сьӧлӧмысь, став миян сьӧкыд да позорнӧй олӧмысь.
И эм мӧд, ещӧ на положительнӧйджык помка, коді тшӧктӧ менӧ серпасавны тайӧ лёкторъяссӧ.
Кӧть найӧ и мустӧмӧсь, кӧть и личкӧны миянӧс, зэв уна бур мортъясӧс кулӧмӧдз лязӧдӧмӧн, роч морт век жӧ сэтшӧм на здоров да том душанас, мый венӧ да венас найӧс.
Не сӧмын сійӧ чуймӧдана миян олӧмным, мый сыын сэтшӧм плодовитӧй да госа быдсикас скотскӧй няйтыслӧн пласт, но сійӧн, мый сійӧ пласт пырыс век жӧ победнӧя быдмӧ яркӧй, здоровӧй да творческӧй, быдмӧ бур — морт нога, сӧдз, мортсяма олӧмлань миян возрождение вылӧ жугӧдны позьтӧм надея кыпӧдӧмӧн.
ХIII
Бара ме дед ордын.
— Мый, рӧзбойник?
— встретитіс сійӧ менӧ, кинас пызанӧ камӧдӧмӧн.
— Но, ӧні нин ме тэнӧ вердны ог кут, мед бабушкаыд вердас!
— И кута, — шуис бабушка.
— Эстшӧм пик, аддзӧмыд тай!
— Вот и верд!
— горӧдіс дед, но пыр жӧ лӧнис, меным висьталӧмӧн:
— Ми сыкӧд дзикӧдз юксим, ӧні миян ставыс торъя...
Бабушка, ӧшинь дорын пукалігмоз, тэрыба кыис прӧшви, гажаа печласисны коклюшкаяс, тувсовъя шонді водзын зарни ёжӧн дзирдаліс ыргӧн булавкаясӧн тшӧкыда бытшйӧдлӧм пӧдушка.
И ачыс бабушка, быттьӧ ыргӧнысь кисьтӧма — вежсьывтӧм!
А дед нӧшта ёнджыка косьмӧма, чукыртчӧма, сылӧн рыжӧй юрсиыс дзормыштӧма, вӧраслуныслӧн спокойнӧй важнӧй вӧрасыс вежсьӧма горяч тэрыблунӧн, лӧзов синъясыс видзӧдӧны подозрительнӧя.
Сералігтыр, бабушка висьтавліс меным сы костын да дед костын эмбур юклӧм йылысь: дед сетіс сылы став гырничсӧ, тасьті-паньяссӧ, став дозмуксӧ да шуис:
— Тайӧ — тэнад, а сэсся менсьым нинӧм эн кор!
Сэсся босьтӧма сылысь став стариннӧй платтьӧяссӧ, вещияссӧ, ручку салопсӧ, вузалӧма ставсӧ сизимсё шайтысь, а сьӧмсӧ сетӧма прӧчентъяс улӧ аслас вежапилы, фруктъясӧн вузасьысь еврейлы.
Сійӧ дзикӧдз висьмис скуплунӧн да воштіс яндзимсӧ: кутіс ветлӧдлыны важ тӧдсаяс ордӧ, ремесленнӧй управаын аслас вӧвлӧм сослуживецъяс ордӧ, озыр купечьяс ордӧ да, норасьӧмӧн, мый рӧзӧритісны челядьыс, корис налысь сьӧм гӧльлун кузя.
Сійӧ пӧльзуйтчис уважениеӧн, сылы сетавлісны уна, гырысь билетъясӧн; бабушка ныр улын билетнас шенасьӧмӧн, дед ошйысис да дільӧдіс сійӧс, быттьӧ кага:
— Аддзылін, йӧй?
Тэныд талысь сёӧд пайсӧ оз сетны!
Чукӧртӧм сьӧмсӧ сійӧ сетліс прӧчент улӧ аслас выль приятельлы, кузь да кушмӧм юра скорняклы, кодӧс слӧбӧдаын нимтісны Хлыстӧн, да сійӧ чойлы лавочницалы, гӧрд чужӧма, кыз бабалы, мудзӧм синъясыс кодлӧн карӧйӧсь да патока кодь чӧскыдӧсь.
Керка пытшкын ставыс стрӧга юксьыліс: ӧтик лун сёянсӧ лӧсьӧдліс бабушка аслас сьӧм вылӧ ньӧбӧм прӧдуктаысь, мӧд лунӧ прӧдуктасӧ да нянь ньӧбліс дед, и век сійӧ лунъясӧ ӧбедъяс вӧліны омӧльджыкӧсь: бабушка ньӧбліс бур яй, а сійӧ — гыркпытшкӧс, мусъяс, тыяс, сычуг.
Чай да сахар видзсис быдӧнлӧн торйӧн, но чайсӧ заваритлісны ӧтик чайникӧ, и дед тревожнӧя шулывліс:
— Сулав, энлы, — тэ унаӧ пуктін?
Кисьтыштас чайторсӧ аслас кипыдӧс вылӧ да, ӧккуратнӧя найӧс лыддьӧм бӧрын, шуас:
— Тэнад чайыд менамысь поснидджык, сідзкӧ — мем колӧ этшаджык пуктыны, менам гырысьджык, сукджыка заваритчӧ.
Сійӧ ёна видзӧдіс, медым бабушка кисьталіс чайсӧ и сылы, и аслыс ӧткодь сука да мед сійӧ юис сыкӧд ӧтмында чашка.
— Медбӧръяӧн али мый?
— юавліс бабушка сы водзвылын, кыдз ковмас кисьтны став чайсӧ.
Дед видзӧдлывліс чайникӧ да висьтавліс:
— Но, быть нин — медбӧръяӧн!
Весиг ӧбраз водзас лампадкаӧ маслӧ быдӧн ньӧбліс аслыс, — тайӧ ветымын вося ӧтувъя удж бӧрын!
Меным вӧлі зывӧк и тешкодь видзӧдны дедлысь став тайӧ фокусъяссӧ, а бабушкалы — сӧмын серам.
— А тэ — тырмас!
— лӧньӧдліс сійӧ менӧ.
— Но, мый сэтшӧмыс?
Пӧрысь лои старикыд, вот и йӧйталӧ!
Сылы ӧд кӧкъямысдас, — восьлавлы тэ сымындасӧ!
Мед йӧйталӧ, кодлы шогыс?
А ме аслым да тэныд — нажӧвита кусӧктӧ, эн пов!
Ме сідз жӧ заводиті нажӧвитны сьӧм: празникъясӧ, водз асылын, босьтлывлі мешӧк да ветлывлі дворъясӧд, уличьяс кузя чукӧртны лыяс, трапйӧяс, бумага, кӧрттув.
Пуд трапйӧ да бумага ньӧблісны ветошникъяс кык дас урӧн, кӧрт — сідз жӧ, пуд лыдас урӧн, кӧкъямыс урӧн.
Ноксьывлі ме тайӧ уджнас и прӧстӧй лунъясӧ школа бӧрын, быд субӧтаӧ разнӧй тӧваръяс комын ур дон, пӧлтинник дон, а удача дырйи и унджык дон вузалӧмӧн.
Бабушка босьтліс менсьым сьӧмӧс, тэрыба сюйліс сійӧ юбка зептас да синъяссӧ лэдзӧмӧн ошкывліс менӧ:
— Вот и пасибӧ тэныд, сьӧлӧмшӧр!
Ми тэкӧд кынӧмнымӧс ог пӧткӧдӧ, — ми?
Ыджыд тай делӧ!
Ӧтчыд ме гусьӧник аддзылі, кыдзи сійӧ, менсьым вит ураясӧс кипыдӧс вылас кутӧмӧн, видзӧдіс на вылӧ да чӧвланьтӧмӧн бӧрдіс, ӧтик гудыр синва войт ӧшаліс пемза кодь чутъяса ныр йылас.
Ветошничество дорысь доходнӧйджык статьяӧн вӧлі Ока берег пӧлӧнса вӧр складъясысь пес да тьӧс гусявлӧм либӧ Песокъяс вылысь, — ді вылысь, кӧні ярмарка дырйи тӧргуйтӧны кӧртӧн регыдӧн вӧчӧм балаганъяссянь.
Ярмарка бӧрас балаганъяссӧ разьӧны, а потшъяссӧ, тьӧсъяссӧ — тэчӧны штабельясӧ, и найӧ куйлӧны сэні, Песокъяс вылын, пӧшти дзик тувсовъя ытваӧдз.
Бур тьӧскысь домовладелец-мещанаяс сетлывлісны гривенникӧн, ӧти луннас позьӧ вӧлі гусявны, тьӧс кык, куим.
Но удача вылӧ вӧлі колӧны кымӧра лунъяс, кор турӧб либӧ зэр вӧтлалісны стӧрӧжъясӧс, заставляйтісны найӧс дзебсьыны.
Чукӧрмис дружнӧй ватага: корысь мордовкалӧн дас арӧса пи, Санька Вяхир, муса, нежнӧй да пыр весел детинка; батьтӧм-мамтӧм Кострома, торгӧдчӧм юрсиа, лысермунӧм, ыджыд тушаа, сьӧд синъяса — сійӧ, бӧрынджык, дас куим арӧсӧн, джагӧдчис посни преступникъясӧс видзан колонияын, кытчӧ веськалі кык гулю гусялӧмысь; татарчонок Хаби, дас кык арӧса силач, прӧст сьӧлӧма да бур; тшӧтшыд юра Язь, кладбищеса стӧрӧжлӧн да гу кодйысьлӧн пи; чери моз чӧв олысь, ар кӧкъямыса детинка, коді страдайтіс «сьӧд немочӧн», а арлыд серти медся ыджыдӧн вӧлі портниха-дӧвалӧн пи Гришка Чурка, тӧлка, веськыд морт да кулакӧн косясьны зэв радейтысь: ставныс — ӧтик улича вывса йӧз.
Гусясьӧм, коді вӧлі тшыг нисьӧ пӧт мещаналы пырся торйӧн да олӧм вылӧ пӧшти дзик ӧти средствоӧн, слӧбӧдаын эз лыддьыссьы грекӧн.
Тӧлысьӧн-джынйӧн дыра ярмарка эз вермы вердны быдса во кежлӧ, да зэв уна почтённӧй домохозяеваяс «нажӧвитчылісны ю вылын» — куталісны ытваӧн нуӧм пес да керъяс, вуджӧдлісны тьӧспыжъяс вылын посни груз, но медсясӧ гусясисны баржаяс вылысь да вообще — «мартышничайтісны» Волга да Ока вылын, кыскалісны ставсӧ, мый вӧлі лёка пуктӧма.
Празникъясӧ гырысьяс ошйысисны асланыс удачаясӧн, поснияс кывзісны да велӧдчисны.
Тулыснас, ярмарка водзвывса пӧсь кадӧ, рытъясӧ слӧбӧдаса уличаяс вӧлі тырӧмаӧсь усьтӧдз юсьӧм мастерӧвӧйясӧн, извозчикъясӧн да быдсикас уджалысь йӧзӧн — слӧбӧдаса детинкаяс пыр гурйысисны найӧ зепъясын, сійӧ вӧлі узаконитӧм прӧмыс, сійӧс вӧчисны повтӧг, гырысьяс син водзын.
Плӧтникъяслысь гусявлісны инструмент, легкӧвӧй извозчикъяслысь гайка ключьяс, а лӧмӧвӧйяслысь — шкварняяс, телега чӧрсъясысь кӧрт подоскаяс, — миян компания тайӧ делӧяснас эз занимайтчы;
Чурка ӧтчыд решительнӧя висьталіс:
* Подоска — чӧрс улӧ сюйӧм кӧрт полоса, медым чӧрсыс омӧльджыка зыртчис.
— Ме гусясьны ог кут, меным мам оз тшӧкты.
— А ме — пола!
— шуис Хаби.
Костромалӧн вӧлі гусясьысьяс дінӧ зывӧктан чувство, «гусясьысь» кывсӧ сійӧ шуліс торъя ён гӧлӧсӧн, и кор вӧлі аддзӧ, мый бокӧвӧй челядь грабитӧны кодъюраясӧс, — вӧтлавліс найӧс, удайтчыліс жӧ кӧ кутны детинкаӧс — чорыда нӧйтліс сійӧс.
Тайӧ ыджыд синъяса, гажтӧм детинкаыс пуктыліс асьсӧ ыджыд морт пыдди, сійӧ ветлӧдліс аслыспӧлӧс походкаӧн, качайтчӧмӧн, быттьӧ крючник, зілис сёрнитны сук, кыз гӧлӧсӧн, ставнас сійӧ вӧлі кутшӧмкӧ зэлыд, думайтӧм, пӧрысь.
Вяхир вӧлі уверен, мый гусясьӧм — грек.
Но Песокъяс вылысь потшъяс да тьӧсъяс новлыны эз лыддьысьлы грекӧн, миян пиысь некод эз пов сыысь, и ми лӧсьӧдлім уна приёмъяс, кодъяс зэв ёна кокньӧдлісны миянлысь тайӧ делӧсӧ.
Рытнас, кор пемдыліс, либӧ мисьтӧм лунӧ, Вяхир да Язь мунлісны Песокъяс вылӧ затон пыр пӧльтчӧм, вазьӧм йи кузя, — найӧ мунісны явӧ, стӧрӧжъяслысь вниманиесӧ ас выланыс веськӧдны зільӧмӧн, а ми, нёльӧн, кыссим казявтӧг, торйӧн.
Язьӧн да Вяхирӧн тревожитчӧм стӧрӧжъяс видзӧдісны на бӧрся, ми чукӧртчам вӧлі водзвыв индӧм штабель дорӧ, бӧръям аслыным тьӧсъяс да котӧртам, кор тэрыб кока ёртъяс дільӧдӧны стӧрӧжъясӧс, ас бӧрсяыс найӧс котравны заставляйтӧмӧн, ми мӧдӧдчам бӧр.
Миян быдӧнлӧн гез, сы помӧ крукӧн кусыньтӧма ыджыд кӧрттув, сійӧн потш либӧ тьӧс крукалӧмӧн, ми кыскам вӧлі найӧс лым кузя да йи кузя, — стӧрӧжъяс пӧшти некор эз казявлыны миянӧс, а казялӧм бӧрын — эз вермыны суӧдны.
Тьӧсъяс вузалӧм бӧрын ми юклім выручкасӧ квайт пельӧ, — волывліс вит урӧн, мукӧд дырйи сизим урӧн морт вылӧ.
Сійӧ сьӧм вылас позьӧ вӧлі зэв пӧта овны лун, но Вяхирӧс нӧйтліс мамыс, сійӧ кӧ эз вайлывлы сылы шкалик либӧ косушка вина вылӧ;
Кострома чӧжис сьӧм, мечтайтіс лӧсьӧдны гулюкыйӧм;
Чуркалӧн мамыс вӧлі висьӧ, сійӧ зілис нажӧвитны кыдз позьӧ унджык;
Хаби сідз жӧ чӧжис сьӧм, карӧ мунны лӧсьӧдчиг, кытӧн сійӧ чужліс да кытысь сійӧс вайис дядьыс, коді Нижнийӧ воӧм бӧрын регыд мысти вӧйис.
Хаби вунӧдӧма, кыдзи шусьӧ карыс, помнитіс сӧмын, мый сійӧ сулалӧ Кама вылын, Волгасянь матын.
Миянӧс мыйлакӧ тайӧ карыс зэв смешитіс, ми дразнитлім кӧсӧй синма татарчонокӧс, сьылӧмӧн:
Кама вылын кар,
Кӧн — ог тӧдӧй асьным!
Не судзӧдны кинад,
Не судзӧдны кокнад.
Первойсӧ Хаби миян вылӧ скӧраліс, но ӧтчыд Вяхир висьталіс сылы курган гӧлӧсӧн, коді оправдайтіс прӧзвищесӧ.
— Мый тэ?
Ёртъяс вылӧ ӧмӧй скӧравлӧны?
Татарчоноклы лои яндзим да ачыс кутіс сьывны Кама вывса кар йылысь.
Миянлы, век жӧ, тьӧс гусявлӧм дорысь ёнджыка кажитчис трапьеяс да лыяс чукӧртӧм.
Тайӧ лои торъя интереснӧ тулысын, кор сыліс лымйыс, да зэръяс бӧрын, кодъяс мичаа пожъявлісны тыртӧм ярмаркалысь посйӧм уличаяс.
Сэні, ярмарка вылын, век позьӧ вӧлі канаваясысь ӧктыны уна кӧрттув, кӧрт торпыригъяс, эз этшаысь сюрлывлы сьӧм, ыргӧн и эзысь, но сы могысь, медым рядскӧй стӧрӧжъяс эз вӧтлыны миянӧс да эз мырддьыны мешӧкъяснымӧс, колӧ вӧлі либӧ мынтыны налы сизим уръясӧн либӧ дыр копрасьны налы.
Вообще сьӧм миянлы эз кокниа чукты, но олім ми зэв дружнӧя, и кӧть мукӧд дырйи вензьыштлім неуна, — ме ог помнит ни ӧти кось ас костын.
Миянӧс миритысьӧн вӧлі Вяхир, сійӧ пыр аскадӧ кужліс шуны миянлы кутшӧмкӧ торъя тӧдчана кывъяс; прӧстӧйӧсь, найӧ шензьӧдлісны да янӧдісны миянӧс.
Сійӧ и ачыс висьтавліс найӧс шензьӧмӧн.
Язьлӧн лёк ногӧн дурӧмъясыс эз ӧбӧдитлыны, эз повзьӧдлы сійӧс, став лёкторъяссӧ сійӧ лыддис ковтӧмӧн да эскӧдӧмӧн паныдавліс.
— Но, мыйла сійӧ ещӧ?
— юавліс сійӧ, и ми бура аддзывлім — нинӧмла!
Ассьыс мамсӧ сійӧ нимтіс: «Менам мордовка», — сійӧ эз смешит миянӧс.
— Тӧрыт менам мордовка гортӧ воис код-код!
— гажаа висьтавліс сійӧ зарни рӧма гӧгрӧс синъяснас югъялігтыр.
— Восьтіс ӧдзӧс, пуксис порог вылӧ да сьылӧ, и сьылӧ, курӧгыд!
Положительнӧй Чурка юавліс:
— Мый — сьылӧ!
Вяхир, пидзӧс кузяыс кипыдӧснас шлёчйӧдлігтыр, вӧсни гӧлӧсӧн сьывліс аслас мамлысь сьыланкывсӧ:
Ой, стук-стук-стук —
Томиник пастук,
Сійӧ — ӧшиньӧ тар-тар,
Ми тай ывлаӧ шур-шар!
Пастук-Борька,
Рытъя кыа дзоргӧ,
Кутас ворсны пӧлян вылын —
Ставыс ланьтасны сикт вылын!
Сійӧ тӧдіс зэв уна татшӧм задорнӧй сьыланкывъяссӧ да зэв лӧсьыда найӧс сьывліс.
— Да, — водзӧ нуӧдіс сійӧ, — сідз и сійӧ, унмовсис порог вылын, кӧдзӧдіс горничаӧс, ой, кутшӧма ме ставнам тірала, муртса эг кынмы, а кыскыны сійӧс — вынӧй оз тырмы.
Талун нин асывнас сылы висьтала:
мый тэ сэтшӧм страшнӧй пьянница?
А сійӧ шуӧ: нинӧм, терпитышт неуна, ме регыд нин кула!
Чурка збыль чужӧмӧн сійӧ жӧ шуліс:
— Сійӧ регыд кулас, ставнас нин пыктӧма.
— Жаль лоас тэныд?
— юала ме.
— А кыдз жӧ?
— шензьӧ Вяхир.
— Сійӧ ӧд менам бур.
И ставным ми, тӧдӧмӧн, мый мордовка дугдывтӧг нӧйтӧ Вяхирӧс, эским, мый сійӧ бур: весиг вӧвлі, мый неудача лунъясӧ Чурка вӧзйыліс:
— Вайӧ, чукӧртамӧ ӧти урӧн, Вяхир мамлы вина вылӧ, а то сійӧ нӧйтас сійӧс!
Грамотнӧйяс компаниеын вӧліны кыкӧн — Чурка да ме;
Вяхир зэв завидьтіс миянлы да кургис, асьсӧ ёсь, шырлӧн кодь пельӧдыс тракйигтыр.
— Дзеба ассьым мордовкаӧс, — тшӧтш муна училищеӧ, копыртча учительлы кок вылас, мед босьтас менӧ.
Велӧдча — садовникӧ медася архирейлы, а то аслыс царыслы!..
Тулыснас мордовкаӧс, ӧттшӧтш вичко стрӧитӧм вылӧ сьӧм чукӧртысь стариккӧд, да вина бутылкакӧд ӧтлаын, лямӧдіс найӧс на вылӧ усьысь пес плакаӧн: нывбабаӧс нуисны больничаӧ, а лабутнӧй Чурка Вяхирлы шуис:
Айда ме ордӧ овны, мам менам велӧдас тэнӧ грамотаӧ...
И регыд мысти Вяхир, юрсӧ вылӧ чатӧртӧмӧн лыддис вывескаяс:
— Балакейнӧй лавка...
Чурка веськӧдліс сійӧс:
— Бакалейнӧй, титимера!
— Ме аддза, да пасъясыс чеччалӧны.
— Шыпасъяс!
— Найӧ чеччалӧны — радӧсь, мый найӧс лыддьӧны!
Сійӧ ёна петкӧдліс серам да шензьӧдіс ставнымӧс миянӧс пуясӧс да турунъясӧс аслас радейтӧмӧн.
Слӧбӧда, коді разіпель паськӧдчӧма лыа вылӧ, вӧлі гӧль быдмӧгъясӧн, сӧмын кӧн-сюрӧ, дворъясын, ӧткӧн-ӧткӧн чурвидзисны гӧль кустъяс, бузиналӧн чукля кустъяс, да забор улын полігтыр дзебсясисны руд, кос былинаяс; кодкӧ кӧ миян пиысь пуксьывліс на вылӧ — Вяхир скӧра ропкис:
— Но, мыйла турунсӧ нырад?
Пуксид эськӧ мед бокас, лыа вылас, абу ӧмӧй ӧткодь тіянлы?
Сы дырйи эз вӧв лӧсьыд чегны кустлысь ув, нетшыштны бузиналысь дзоридзалан роз либӧ Ока берег дорысь вундыны бадь пу ньӧр — сійӧ век шензьыліс, пельпомъяссӧ лэптыштлӧмӧн да кияссӧ шевгӧдӧмӧн:
— Мый ті век чегъялад?
Вот, чӧртъяс!
И быдӧнлы вӧлі яндзим сійӧ шензьӧмысь.
Субӧтаясӧ ми вӧчлывлім гажа забава, — лӧсьӧдчим сэк кежлӧ вежон чӧж, уличьяс вылысь лёкногӧн талялӧм нинкӧмъяс чукӧртӧмӧн, найӧс пыді пельӧсъясӧ тэчӧмӧн.
Рытнас, субӧтаӧ, кор Сибирскӧй пристаньсянь вӧлі мунӧны гортас кручник-татараяслӧн ватагаяс, ми, позицияясӧ сувтӧмӧн, кӧнкӧ крестасян туй вылын, заводитлім татараяслы лыйлыны нинкӧмъясӧн.
Первой тайӧ вӧлі скӧрмӧдӧ найӧс, найӧ котралісны миян бӧрся, видчисны, но регыд асьныс кутісны увлекайтчыны ворсӧмнас да, тӧдӧмӧн нин, мый найӧс виччысьӧ, петкӧдчывлісны тышкасянінӧ сідз жӧ уна нинкӧмӧн вооружитчӧмӧн, тайӧ этша, — тӧдмалӧм бӧрын, кытчӧ ми дзебам боевӧй материал, найӧ эз ӧтчыд гусявлыны миянлысь, — ми норасим налы:
— Тайӧ — абу ворсӧм!
Сэки найӧ юклісны нинкӧмъяссӧ, джынсӧ миянлы сетӧмӧн да — заводитчыліс бой.
Найӧ пырджык сувтлывлісны восьса местаӧ, ми, чилзӧмӧн, котралім на гӧгӧр, нинкӧмъясӧн шыблалігтыр, найӧ сідз жӧ омлялісны да чунӧдана серавлісны, кор кодкӧ миян пӧвсысь котӧртігас сунгысьліс юрнас лыа пиӧ; сійӧс уськӧдлісны кок улас нинкӧм пелька шыбытӧмӧн.
Ворсӧм кыссис дыр, мукӧд дырйи дзик пемыдӧдз, чукӧртчывлісны мещанство, видзӧдлывліс пельӧсъяс сайсянь да ропкӧдчыліс, пӧрядок ради.
Ракаясӧн лэбалісны сынӧдті руд, бусӧсь лаптияс, мукӧд дырйи кодлыкӧ миян пӧвсысь прамӧя сюрлывлі, но гажыс вӧлі доймӧм дорысь да дӧзмӧм дорысь вылынджык.
Тотараяс ярмылісны миянысь эз омӧльджыка; унаысь, бой помасьӧм бӧрын, ми мунлім накӧд артельӧ, сэн найӧ вердлісны миянӧс чӧскыд вӧв яйӧн, пуктасъясысь пуӧм кутшӧмкӧ аслыс пӧлӧс сёянӧн, ужын бӧрын юлісны кирпичнӧй сук чай, юмов уль няньысь вӧчӧм сдобнӧй ӧрӧшкиясӧн.
Миянлы кажитчылісны сійӧ гырысь йӧзыс, бӧрйӧм кодь — силачьяс, наын вӧлі мыйкӧ челядь сяма, зэв гӧгӧрвоана, — менӧ торйӧн нин шензьӧдліс налӧн лёкавтӧмлун, вӧрзьӧдны позьтӧм бурлун да мӧда-мӧд дінас внимательнӧй, серьёзнӧй отношение.
Ставыс найӧ вывті лӧсьыда серавлісны, синва петтӧдзныс серамнас тшӧкмуналӧмӧн, а на пӧвсысь ӧтик — касимовец, жугалӧм ныра, мойдкывйын кодь ён мужик, сійӧ нуис ӧтчыд баржа вылысь ылӧ берег вылӧ кызь сизим пудъя колокол, — сійӧ, сералігтыр омляліс да горзіс:
— Вву, вву!
Кывъяс — турун, а кывъяс — посни деньга, а кывъясыд зарни монета!
Ӧтчыд сійӧ Вяхирӧс пуксьӧдіс аслас кипыдӧс вылӧ, вылӧ кыпӧдіс сійӧс да шуис:
— Со кӧні ов, небеснӧй!
Мисьтӧм лунъясӧ ми чукӧртчывлім Язь ордӧ, кладбище вылӧ, сійӧ бать стӧрӧжкаӧ.
Тайӧ вӧлі чукля лыяса морт, кузь кияса, дурк, сылӧн ичӧтик юр вылас, сьӧд чужӧм вылас быдмылісны няйт сіяс; юрыс сылӧн вӧлі косьмӧм йӧн юр кодь, кузь, вӧсни голяыс — за кодьыс.
Сійӧ чӧскыда читкыраліс кутшӧмкӧ виж синъяссӧ да тэрыба борӧдчис:
— Эн сет енмӧй узьтӧмалӧм!
Ух!
Ми ньӧблывлім куим зӧлӧтник чай, восьмина сакар, нянь, ӧбязательнӧ — Язь батьлы шкалик вина.
Чурка стрӧга тшӧктывліс сылы:
— Омӧлик мужик, — сувтӧд самӧвартӧ!
Мужик, сералігтыр, сувтӧдліс жӧч самӧвар, ми, чай виччысигмоз, сёрнитім асланым делӧяс йылысь сійӧ сеталіс миянлы бур сӧветъяс:
— Видзӧдӧй, аски Трусовъяслӧн нелямын лунъя, ыджыд ӧбед лоӧ, — со найӧ кӧні, лыясыд тіянлы!
— Трусовъяслысь лыяссӧ кухаркаыс чукӧртӧ, — тӧдчӧдліс быдтор тӧдысь Чурка.
Вяхир мечтайтіс, ӧшиньӧд кладбище вылӧ видзӧдӧмӧн:
— Регыд вӧрӧ ветлыны кутам, ох ты!
Язь век чӧв оліс, ставнымӧс шог синмӧн внимательнӧя видзӧдӧмӧн, чӧв олӧмӧн жӧ сійӧ петкӧдліс миянлы ассьыс чачаяссӧ — пу салдатъясӧс, кодъясӧс чукӧртӧма ёг кисьталан гуысь, коктӧм вӧвъяс, ыргӧн торпыригъяс, кизьяс.
Сылӧн батьыс пукталіс пызан вылӧ разнӧй пӧлӧс чашкаяс, кружкаяс, вайліс самӧвар, — Кострома пуксьывліс чай кисьтавны, а сійӧ ассьыс шкаликсӧ юӧм бӧрын, кайліс паччӧр вылас да, сэсянь кузь голясӧ нюжӧдӧмӧн, видзӧдліс миянӧс сюзьлӧн кодь синъяснас, ропкӧдчывліс:
— Ух, мед тіянлы сдокнитны, — быттьӧ ӧд и абу детинкаяс, а?
Ак, вӧръяс, эн сет енмӧ узьтӧмалӧм!
Вяхир висьтавліс сылы:
— Ми ньӧти абу вӧръяс!
— Но, инӧ, вӧришкаяс...
Язьлӧн кӧ батьыс дӧзмӧдліс миянӧс, — Чурка скӧра горӧдлывліс сы вылӧ:
— Лэдзчысь, омӧлик мужик!
Меным, Вяхирлы да Чуркалы зэв эз кажитчыв, кор тайӧ мортыс заводитліс лыддьӧдлыны, кутшӧм керкаын эмӧсь висьысьяс, коді слӧбӧжана пӧвсысь регыд кулӧ, — сійӧ висьтавліс та йылысь азыма да жалиттӧг, а аддзӧмӧн, мый миянлы оз кажитчы сылӧн сёрниыс, — нарошнӧ дільӧдіс да зудитіс миянӧс:
— А-а, поланныд, шишигаяс?
Сійӧ жӧ!
А вот регыд кыз морт кулас, — эк, и дыр сылы сісьмыны лоӧ!
Сійӧс ланьтӧдлісны, — сійӧ эз дугды:
— А ӧд тіянлы колӧ кувны, помой гуяс вылад онӧ дыр олӧй!
— Но, сідзкӧ и кулам, — шуаліс Вяхир, — миянӧс ангелӧ босьтасны...
— Тіянӧс?
— пӧдны кутліс чуймӧмысла Язьлӧн батьыс.
— Сійӧ — тіянӧс?
Ангелӧ?
Кочкавтӧдзыс серавліс да бара дэльӧдіс, покойникъяс йылысь разнӧй пакӧстьяс висьтавлӧмӧн:
Но мукӧд дырйи тайӧ мортыс друг заводитлывліс висьтавны журган, ичӧт гӧлӧсӧн мыйкӧ тешкодьӧс:
— Кывзӧй, вай, челядьпиян, сулавлӧй!
Вот, войдӧрлун дзебисны ӧтик бабаӧс, тӧдмалі ме, челядьпиян, сы йылысь история — мыйсяма жӧ сійӧ баба?
Сійӧ зэв тшӧкыда вӧлі висьтавлӧ нывбабаяс йылысь да век — няйта, но сійӧ висьтъясын вӧлі мыйкӧ юасяна, норасяна, сійӧ быттьӧкӧ корис мӧвпавны миянӧс сыкӧд, и ми кывзім внимательнӧя.
Сёрнитліс сійӧ кужтӧг, тӧлктӧг, тшӧкыда ассьыс сёрнисӧ юасьӧмӧн торкалӧмӧн, но сійӧ висьтъясысь паметьӧ колисны кутшӧмкӧ беспокоитысь торпыригъяс:
— Юалӧны сылысь:
коді ӧзтіс?
Ме ӧзті!
Кыдз сідз, йӧй?
Тэ гортад эн вӧв сійӧ войнас, тэ больничаын куйлін!
Ме ӧзті!
Тайӧ сійӧ — мыйла нӧ?
Ух, эн сет, енмӧй узьтӧмалӧм...
Сійӧ тӧдіс олӧмлысь история пӧшти быд слобожанинлысь, кодӧс гуалӧма сыӧн гажтӧм, куш кладбище лыа пытшкӧ, сійӧ быттьӧкӧ висьтавліс миян водзын керкаяслысь ӧдзӧсъяс, ми пыравлім сэтчӧ, аддзылім, кыдзи олӧны йӧз, чувствуйтім мыйкӧ серьёзнӧйӧс, важнӧйӧс.
Сійӧ, кажитчӧ, вермис эськӧ сёрнитны войбыд асылӧдз, но мыйӧн сӧмын стӧрӧжкаса ӧшинь гудырмас, рӧмыдӧн вевттьысьӧмӧн, Чурка чеччывліс пызан сайысь:
— Ме — гортӧ, а то мам кутас повны.
Коді мекӧд?
Мунлім ставӧн,
Язь колльӧдліс миянӧс ӧграда дорӧдзыс, игнавліс воротасӧ да, решетка бердӧ пемыд, лысермунӧм чужӧмсӧ топӧдӧмӧн, пыдісянь шулывліс:
— Прӧщайтлӧй!
Ми сідз жӧ горӧдлім сылы — прӧщай!
Пыр эз вӧв лӧсьыд кольны сійӧс кладбище вылӧ.
Кострома, бӧрӧ видзӧдлӧмӧн, ӧтчыд шуис:
— Вот, садьмам аски, а сійӧ — кулӧма.
— Язьлы ставсьыс медлёк овны, — унаысь шулывліс Чурка, а Вяхир пыр паныд сувтліс:
— Миянлы ньӧти абу омӧль...
И менам видзӧдӧм серти миянлы овсис эз омӧля, — меным тайӧ улич вывса, независимӧй олӧмыс зэв кажитчыліс, и кажитчисны ёртъяс, найӧ кыпӧдлісны меын кутшӧмкӧ ыджыд чувство, пыр тӧждысяна пырысь окота вӧлі вӧчны налы мыйкӧ бурӧс.
Школаын меным бара лои сьӧкыд, велӧдчысьяс серавлісны ме вылын, ветошникӧн, нищебродӧн нимтӧмӧн, а ӧтчыд, вензьӧм бӧрын, висьталісны учительлы, мый ме дінысь ӧвтӧ помӧй гуӧн да оз позь мекӧд орччӧн пукавны.
Помнита, кутшӧм ёна ӧбӧдитчи тайӧ норасьӧмнас да кутшӧм сьӧкыд меным вӧлі сы бӧрын ветлыны школаӧ.
Норасьӧмсӧ вӧлі мӧвпыштӧма лёклун вӧсна: ме зэв бура мыссьывлі быд асыв да некор эг волы школаӧ сійӧ паськӧмӧн, кодӧн чукӧрті трапье.
Но вот, медбӧрын, ме сдайті экзамен коймӧд классӧ, награда пыдди сетісны евангелие, Крыловлысь басняяс, переплёта, да нӧшта переплёттӧм ӧтик книга, гӧгӧрвотӧм титула — «Фата Моргана», сетісны меным сідз жӧ похвальнӧй лист.
Кор ме тайӧ пӧдаркияссӧ вайи гортӧ, дед зэв ёна радліс, небзис, да шуис, мый ставсӧ тайӧс колӧ видзны да мый сійӧ игналас книгаяссӧ аслас книга чукӧр дінӧ.
Бабушка некымын лун нин куйліс висьӧмӧн, сылӧн эз вӧв сьӧм, дед окайтіс да чилзіс.
— Помалад ті менӧ, вильӧдад лы выйӧн, эк, <ns>ті-и</ns>...
Ме книгаяссӧ нуи лавкаӧ, вузалі найӧс ветымын вит урысь, сьӧмсӧ сеті бабушкалы, а похвальнӧй листӧс тшыкӧді кутшӧмкӧ гижӧдъясӧн да сэки жӧ сеті дедлы.
Сійӧ ӧккуратнӧя дзебис бумагасӧ, сійӧс паськӧдлытӧг да менсьым тшыкӧдӧмӧс казявтӧг.
Школаысь мынтӧдчӧм бӧрын, ме бара овмӧдчи улич вылын, ӧні лои нӧшта лӧсьыдджык, — вӧлі буретш тулыс шӧр, нажетка лои бурджык, вӧскресениеясӧ став компаниеӧн асывсянь мунлім муяс вылӧ, пожӧма ягӧ, бӧр локлім слӧбӧдаӧ рытнас сёрӧн, да лӧсьыда мудзӧмӧн да мӧда-мӧд дінӧ нӧшта матынджыкӧн лоӧмӧн.
Но сійӧ олӧмыс кыссис эз дыр — дядьӧс ӧткажитісны должностьсьыс, сійӧ бара кытчӧкӧ воши, мам, дзоляник Николай воккӧд, овмӧдчисны дед ордӧ, и ме вылӧ вӧлі пуктӧма нянькалысь обязанность, — бабушка муніс карӧ да оліс сэні озыр купеч керкаын, плащаница вылӧ вевттьӧд вышивайтӧмӧн.
Немӧй, омӧльтчӧм мам муртса вешталіс кокъяссӧ, став вылас страшнӧй синъясӧн видзӧдӧмӧн,
вок вӧлі зӧлӧтукаа, кокшегъяс вылас язваяса да сэтшӧм омӧлик, мый весиг бӧрднысӧ гораа эз вермы, а сӧмын зэв нора лӧвтіс, вӧлі кӧ тшыг, пӧтнас жӧ вугравліс да вугралігас кыдзкӧ тешкодя ышлолаліс, кургис ньӧжйӧник, быттьӧ каньпи.
Внимательнӧя сійӧс видлалӧм бӧрын, дед шуис:
— Бура эськӧ вердны колӧ сійӧс да оз тырмы менам ставныд вылӧ кӧрымыс...
Мам, пельӧсын, вольпась вылын пукалігӧн, киргӧмӧн ышловзис:
— Сылы оз уна ков...
— Сылы — оз уна, талы — оз уна, и петӧ уна...
Сійӧ шеныштчис кинас да шыӧдчис ме дінӧ:
— Николайӧс колӧ видзны вӧля вылын, шонді водзын, лыа пытшкын...
Ме мешӧкӧн ваялі сӧстӧм кос лыа, пукті сійӧс чукӧрӧн ӧшинь улӧ шонді водзӧ да тыртлі вокӧс голяӧдзыс, кыдз вӧлі тшӧктӧма дедӧн.
Детинкалы кажитчис пукавны лыа пытшкын, сійӧ чӧскыда читкырасис да югдӧдіс меным вӧвлытӧм синъясӧн, — синъеджыдъястӧгыс, сӧмын куш кельыдлӧз синаканьяс, кодъясӧс кытшалӧма еджыд кольчаторйӧн.
Ме пырысь-пыр да топыда кӧртаси вок дінӧ, меным кажитчис, мый сійӧ гӧгӧрвоӧ ставсӧ, мый йылысь ме думайта, ӧшинювса лыа вылын сыкӧд орччӧн куйлігмоз, кысянь миян дінӧ кыссьӧ дедлӧн дзуртан гӧлӧсыс:
— Кувны — абу зэв ыджыд мудрость, тэ эськӧ мед овныс кужин!
Мам кузя кызӧ...
Кияссӧ мездӧмӧн, детинка кыссьӧ мелань, еджыд юрнас катлӧдлӧмӧн; юрсиыс сылӧн шоч, рӧмасьӧ дзор еджыдӧн, а чужӧмыс пӧрысиник, мудрӧй.
Миян дінӧ кӧ матӧ локтас курӧг, кань, — Коля дыр видзӧдӧ на вылӧ, сэсся видзӧдлас ме вылӧ да муртса тӧдчымӧн нюмъялӧ, — менӧ смущайтӧ сійӧ нюмыс, — оз-ӧ вок чувствуйт, мый меным гажтӧм сыкӧд да окота пышйыны улич вылӧ, кольны сійӧс?
Двор — ичӧтик, дзескыд да ёгӧсь, ворота дорсянь мунӧны гӧрбушъясысь стрӧитӧм сарай торъяс, песвидзанінъяс да кӧбрегъяс, сэсся найӧ чукыльтӧны, помасьӧны пывсянӧн.
Вевтъяссӧ дзикӧдз тыртӧма пыжысь чуктӧм пӧвторъясӧн, пес плакаясӧн, уль чагъясӧн, пӧвъясӧн — ставсӧ тайӧс мещана куталісны Ока вылысь йи кывтігӧн да ытва дырйи.
И став дворсӧ мисьтӧма тыртӧма разнӧй пу чукӧръясӧн; ваӧн туктӧм пуяс пӧжсьӧны шонді водзын, сісь дук паськӧдӧмӧн.
Орччӧн — посни скӧт начканін; пӧшти быд асыв сэні баксісны куканьяс, арзісны межъяс, вирӧн ӧвтӧ сэтшӧм сука, мый мукӧд дырйи меным кажитчис; сійӧ дукыс лэбалӧ буса сынӧдын сӧдз лӧзов-гӧрд сеткаӧн.
Кор сюръяс костас чертышӧн кучкалӧмысь чуналӧм пемӧсъяс мисьтӧма баксісны, — Коля чикыртліс синъяссӧ да, паръяссӧ чушкӧдӧмӧн, тыдалӧ, кӧсйис шуны бӧрсяньыс, но сӧмын пӧльышталіс сынӧдсӧ:
— Ффу...
Луншӧрын дед, ӧшиньӧ юрсӧ чургӧдӧмӧн, горӧдліс:
— Ӧбедайтны!
Сійӧ ачыс вердліс кагаӧс, аслас пидзӧсъяс вылын сійӧс кутӧмӧн, — аклялыштас картупель, нянь да чукля чуньнас сюяс Коля вомӧ, сылысь вӧсни паръяссӧ да ёсь щӧкасӧ лякӧсьтӧмӧн.
Неуна вердыштӧм бӧрын, дед лэптыштліс ичӧтик детинкалысь дӧрӧмсӧ, зурӧдліс чуньнас сылысь пӧльтчӧм кынӧмсӧ да мӧвпалӧмӧн шуліс:
— Тырмас али мый?
Али нӧшта сетны?
Ӧдзӧс дорса пемыд пельӧссянь кывліс мамлӧн гӧлӧсыс:
— Аддзанныд жӧ ті, — сійӧ судзӧдчӧ няньла!
— Кагаыд йӧй!
Сійӧ оз вермы тӧдны, унаӧ сылы колӧ сёйны.
И бара Коля вомӧ сюяліс аклялӧмсӧ.
Тайӧ вердӧм вылас видзӧдны меным вӧлі яндзим, горш уліын менӧ пӧдтіс да шогӧдіс.
— Но, ладнӧ!
— шулывліс, медбӧрын, дед,
— на, ну сійӧс мамыслы.
Ме босьтлі Коляӧс, — сійӧ ымзіс да нюжӧдчис пызанлань.
Меным паныд, киргӧмӧн, кыпӧдчыліс мам, кос кияссӧ нюжӧдӧмӧн, кузь, вӧсни, быттьӧ чегъялӧм лапаяса коз.
Сэсся дзикӧдз лои чӧв, шоча шуас дзужган гӧлӧсӧн кыв, а то лунтыр чӧв куйлӧ пельӧсын да олӧ кулан выйын.
Мый сійӧ кулан выйын вӧлі, — тайӧс ме, дерт, чувствуйті, тӧді, да дед вывті тшӧкыда, дӧзмӧдана висьтавліс кулӧм йылысь, торъя нин рытъясын, кор йӧрын вӧлі пемдас да ӧшиньясӧ пырас ыжку кодь шоныд сыла сісь дук.
Дедлӧн крӧватьыс сулаліс водз пельӧсын, пӧшти ӧбразъяс улын, сійӧ водліс налань да ӧшиньлань юрӧн, водліс да пыр ропкӧдчис пемыдын:
— Вот, — воис кад кувны.
Кутшӧм рожаӧн ен водзӧ сувтам?
Мый висьталам?
А ӧд нэмчӧж ноксим, мыйкӧ вӧчим...
Мый выйӧдз воим?..
Ме узьлі пач да ӧшинь костын, джоджын, меным вӧлі дзескыд, кокъясӧс ме сюйлывлі пач улӧ, найӧс гильӧдлісны тӧрӧканъяс.
Тайӧ пельӧсыс вӧчліс эз этша лёкторъяс — дед, страпайтігас, укват да коколюка помъясӧн, пыр тойліс ӧшиньысь стеклӧсӧ.
Вӧлі тешкодь да шензьӧдана, мый сійӧ, сэтшӧм тӧлка морт, оз гӧгӧрво дженьгӧртны укват помъяссӧ.
Ӧтчыд, кор дедлӧн мыйкӧ пузис чугунын да кутіс пӧзьны, сійӧ тэрмыштсис да сідзи тракнитіс укватнас, мый чеччӧдіс ӧшинь рамаысь тассӧ, кыкнан стеклӧсӧ, пачводзын пӧрӧдіс чугунсӧ да жугӧдіс сійӧс.
Старикӧс сэтшӧма огорчитіс, мый сійӧ пуксис джоджӧ да бӧрддзис:
— Господи, господи...
Луннас, кор сійӧ муніс, ме босьті нянь шӧралан пурт да дженьдӧді укватъяссӧ весьт куим кузя, но дед, менсьым уджӧс аддзӧм бӧрын, кутіс видчыны:
— Проклятӧй бес, — пилаӧн колӧ вӧлі пилитны, пилаӧн!
Помъяссьыс скалкаяс эськӧ артмисны, вузавны эськӧ найӧс позис, дявӧл рӧд!
Кияснас шенасигтыр, сійӧ котӧрӧн петіс посводзӧ, а мам шуис:
— Эн эськӧ мед сюйсьы тэ...
Кулі сійӧ августын, вӧскресенняӧ, луншӧр гӧгӧр.
Дядь сӧмын на бӧр локтіс аслас ветланінысь да бара кытӧнкӧ служитіс, бабушка Колякӧд вуджисны нин сы ордӧ, вокзал дорса сӧстӧминик квартираӧ, сэтчӧ жӧ матыса лунъясӧ долженӧсь вӧлі вуджӧдны и мамӧс.
Асылын, кулан луннас, сійӧ висьталіс меным ньӧжйӧ, но пыр овлан дорысь ёнджыка сӧдз да кокни гӧлӧсӧн:
— Ветлы Евгений Васильевич ордӧ, висьтав — кора сійӧс локны!
Кыпӧдчис вольпась вылас, кинас стенӧ мыджсьӧмӧн, да пуксис, содтӧмӧн:
— Регыдджык котӧрт!
Меным кажитчис, мый сійӧ нюмъялӧ да мыйкӧ выльтор югъяліс сійӧ синъясын.
Дядь вӧлі ӧбедня вылын, бабушка ыстіс менӧ табакла еврейка-будочница ордӧ, гӧтӧвӧй табакыс эз вӧв, ковмис виччысьны будочницалысь табак зыртӧм, сэсся вайны сійӧс бабушкалы.
Кор ме локті дед ордӧ, мам пукаліс пызан сайын, сиреневӧй сӧстӧм платтьӧӧ пасьтасьӧмӧн, мичаа сынасьӧма, важмозыс ыджыдӧ пуксьысь чужӧма.
— Тэныд лои кокньыдджык?
— юалі ме, мыйлакӧ повзьӧмӧн.
Ме вылӧ шуштӧма видзӧдӧмӧн, сійӧ шуис:
— Лок татчӧ!
Тэ кӧні шӧйтін, а?
Ме эг удит воча шуны, кыдз сійӧ, менӧ юрсиӧд кватитӧмӧн, мӧд киас босьтіс кузь, нюклясьысь пурт, кодӧс вӧчӧма вӧлі пилаысь, да ӧвтыштчӧмӧн некымынысь кучкис менӧ плавкӧс ногнас, — пуртыс уси сійӧ киысь.
— Лэпты!
Вай...
Ме лэпті пуртсӧ, шыбыті сійӧс пызан вылӧ, мам тойыштіс менӧ, ме пукси пач тшупӧд вылӧ, сы бӧрся повзьӧмӧн видзӧдіг.
Улӧс вылысь чеччӧм бӧрын, сійӧ ньӧжйӧник вешйис аслас пельӧсӧ, водіс вольпась вылас да чышъянӧн кутіс чышкыны пӧсялӧм чужӧмсӧ.
Киыс сылӧн ветлӧдліс кывзысьтӧг, кыкысь усьлі чужӧм боктіыс пӧдушка вылӧ да нуӧдіс чышъяннас сы кузя.
— Вай ва...
Ме ведраысь чашкаӧн гумовті, сійӧ, юрсӧ сьӧкыда кыпӧдӧмӧн, юыштіс неуна да вештіс менсьым киӧс кӧдзыд кинас, ыджыда лолыштӧмӧн.
Сэсся видзӧдліс пельӧсӧ ӧбразъяс вылӧ, вуджӧдіс синъяссӧ ме вылӧ, вӧрӧдыштіс паръяснас, быттьӧ серӧктыштӧмӧн, да ньӧжйӧник лэдзис синъяс вылас кузь синлысъяссӧ.
Гырддзаясыс сылӧн топыда топӧдчисны бокъясас, а киясыс, чуньяснас омӧлика вӧрӧдӧмӧн, кыссисны морӧс вылас, горшланьыс вешйӧмӧн.
Сійӧ чужӧм кузя кывтіс вуджӧр, чужӧм пытшланьыс мунӧмӧн, виж кучиксӧ зэлӧдӧмӧн, нырсӧ ёсьтӧмӧн.
Шензьӧдана воссьывліс вомыс, но лолалӧмыс оз вӧлі кыв.
Вель дыр сулалі ме мам вольпась дорын чашкаа киӧн, видзӧді, кыдз кӧдзалӧ, лӧзӧдӧ сылӧн чужӧмыс.
Пырис дед, ме шуи сылы:
— Кулі мамӧ...
Сійӧ видзӧдліс вольпась вылӧ.
— Мый ылӧдлан?
Муніс пач дорӧ да кутіс кыскыны пирӧг, заслэньчаӧн да скӧвӧрда листӧн гораа бриньгӧмӧн.
Ме видзӧді сы вылӧ, тӧдӧмӧн, мый мам кулі, виччысьӧмӧн, кор сійӧ гӧгӧрвоас тайӧс.
Локтіс дед, парусиновӧй пинджака, еджыд картуза.
Шытӧг босьтіс улӧс, нуис сійӧс мам вольпась дінӧ, да друг, улӧснас джоджӧ швачкӧмӧн, гораа горӧдіс, быттьӧ ыргӧн труба:
— Да сійӧ кулӧма, видзӧдӧй...
Дед синъяссӧ шашаритӧмӧн, ньӧжйӧник локтіс пач дорсянь — заслэньчаыс киас — джӧмдалӧмӧн, быттьӧ синтӧм.
Кор мамлысь гортсӧ тыртісны кос лыаӧн да бабушка синтӧммоз муніс кытчӧкӧ гу мылькъяс пӧвсӧд, сійӧ зурасьӧма крестӧ да жугӧдӧма ассьыс чужӧмсӧ.
Язьлӧн батьыс нуӧдіс сійӧс стӧрӧжкаӧ, да кор бабушка мыссис, сійӧ ньӧжйӧник висьтавліс меным бурӧдан кывъяс:
— Ак, тэ, эн сет ен узьтӧмалӧм, мый тэ, а?
Сійӧ нин — сэтшӧм делӧ...
Вернӧ ме шуа, бабушка?
И озырлы и прӧстлы — быдӧнлы туйыс погостлань, — сідз-ӧ, бабушка?
Ӧшиняс видзӧдлӧм бӧрын, сійӧ друг чепӧсйис стӧрӧжкаысь,
но пыр жӧ бӧр пырис Вяхиркӧд ӧтлаын, дзирдалысь, гажа.
— Тэ видзӧдлы жӧ, — шуис сійӧ, меным жугалӧм шпора чургӧдӧмӧн, — видзӧд кутшӧм тор!
Тайӧс ми Вяхиркӧд тэныд даритам.
Видзӧд — кӧлесаыс, а?
Абу мӧдног — казак новлӧма да воштӧма...
Ме кӧсйи Вяхирлысь ньӧбны тайӧ торсӧ, сизим ур сетлі...
— Мый тэ сӧран!
— лӧня, но скӧра шуис Вяхир, а Язьлӧн батьыс, ме водзын чеччалӧмӧн, мигайтіс сы вылӧ да шуаліс:
— Вяхирыс, а?
Стрӧг!
Но, — ог ме, сійӧ пӧдаритӧ тайӧс тэныд, сійӧ...
Бабушка мыссис, чышъянӧн тӧбис пыктӧм лӧз чужӧмсӧ да чукӧстіс менӧ гортӧ, — ме ӧткажитчи, тӧдӧмӧн, мый сэні, казьтылӧм вылын кутасны вина юны, да, навернӧ, зыкӧ воасны.
Микайлӧ дядь ещӧ вичкоын на ышлолаліс, Яковлы висьталӧмӧн:
— Юыштам талун, а?
Вяхир зілис менсьым серамӧс петкӧдлыны: пысаліс шпорсӧ щӧка вылас да кывнас судзӧдіс репеёк, а Язьлӧн батьыс нарошнӧ гораа сераліс, горӧдавлӧмӧн:
— Видзӧд, тэ, видзӧд, мый сійӧ вӧчӧ!
— Но аддзӧмӧн, мый ставыс тайӧ оз гажӧд менӧ, сійӧ серьёзнӧя шуис:
— Но, тырмас, пальӧдчы вай!
Ставным кулам, весиг лэбач кулӧ.
Вот мый: ме тэнад мамлысь гусӧ эжаӧн кыша — колӧ?
Вот ӧні мунам му вылӧ, — тэ, Вяхир, ме; менам Санька миянкӧд; вундалам эжасӧ да сідз лӧсьӧдам гутӧ — бурджыка оз тӧр!
Меным кажитчис тайӧ, и ми мунім му вылӧ.
Мамӧс дзебӧм бӧрын некымын лун мысти дед меным шуис:
— Но, Лексей, тэ — абу металь, менам сьылі вылын — абу места тэныд, а мун вай тэ йӧзӧ...
И муні ме йӧзӧ.
1913-1914 вв.
{Прилежаева М. П. (комиӧдіс Т. Куклина) @ Ёртъясыд тэкӧд! @ повесьт @ М. Прилежаева. Ёртъясыд тэкӧд! @ 1952 @ Лб. 3‒126.}
Прилежаева Мария Павловна
Ёртъясыд тэкӧд
1 глава
ДАСЬ-Ӧ ТЭ?
Кутшӧм дыр кыссис бӧръя урокыс!
Со и звонок!
Учитель петіс классысь.
Саша Емельянов тэрыба пукталіс тетрадьяссӧ да книгаяссӧ портфеляс, да, кыдзи пыр овлывлӧ татшӧм случайяс дырйиыс, кытчӧкӧ вошӧма табельыс, ручкаыс гӧгыльтчӧма парта улас, и друг Саша кутіс чувствуйтны, мый волнуйтчӧмысла сылӧн синмыс вералӧ.
Сійӧ видзӧдліс ёртыс вылӧ да казяліс, мый Костя сідзжӧ омӧля справляйтчӧ аслас школьнӧй сумкаӧн.
Саша нюмъёвтіс ёртыслы: кор ышӧдан кодӧскӧ, неуна смелман и ачыд.
Шензьӧдана век жӧ, кутшӧма найӧ повзисны бӧръя здукас!
— Гладков!
Емельянов!
— бӧръя партасьыс чеччигӧн шуаліс кыз банбокъяса детинка.
— Кывзӧй, мый ме тіянлы сӧветуйта...
— Детинкалӧн веськыд синмыс вӧлі неуна кӧсӧй, и та вӧсна чужӧм вылас тӧдчис бур, рассеяннӧй выражение.
— Ребята, кывзӧй!
— Сёйышт первой, пӧтлытӧм Володя!
Тешкодя нюмъёвтӧмӧн Юрка Резников тапнитіс кыз детинкалы пельпомас, коді, и збыльысь, зепсьыс чорыд булка перйӧм мысти, варснитіс джынсӧ.
— Вешйы!
— булкасӧ помалігӧн веськодя вочавидзис Володя.
— Емельянов, Гладков, энӧ волнуйтчӧй — вот мый ме тіянлы сӧветуйта.
Ставныс серӧктісны.
Бур сӧвет, сӧмын абу век кокни сӧвет серти вӧчны!
Борис Ключарев, ыджыд тушаа да ньӧр кодь вӧсни подросток, 7-ӧд «Б»-лӧн комсорг, тӧждысьӧмӧн юаліс:
— Талунъя газетасӧ удитінныд лыддьыны?
Сэні буретш международнӧй обзор.
Неужели энӧ удитӧй?
Челядь чукӧрысь мыччысис Лёня Пыжовлӧн рыжӧй чубыс:
— Сідзкӧ, кывзӧй лекция, челядь!
Чуб саяліс кодлӧнкӧ пельпом сайӧ, но Ключарев весиг синкымсӧ эз вӧрзьӧдлы.
— Ребята, мед эськӧ ті он жӧ провалитчӧй политика кузяыд!
Медся главнӧйыс!
— тӧждысьӧмпырысь водзӧ висьтавліс сійӧ.
— Убеждениеяс — медся главнӧйыс!
— решительнӧя суитчис Володя.
— Убеждениеясӧн нинӧм вылӧ оз провалитчыны.
Сійӧ лэптыштліс сосвомдорсӧ да видзӧдліс часі вылас.
Челядь пӧвстысь кыз детинка дзик ӧтнас вӧлі часіа да сы вӧсна быд лӧсялан случай дырйи радейтліс тӧдмавны кад.
— Сёрминныд!
— горӧдіс сійӧ.
— Стӧч нёль минута вылӧ сёрминныд!
— Но, котӧртӧй!
Тэрыбджыка!
— Ребята!
Уставтӧ энӧ дзугӧй!
Детинкаяс петісны классысь.
Коридорӧд налы паныд локтіс ыджыд тушаа, еджыд юрсиа ныв, пионервожатӧй Таня Измайлова.
Шонді югӧр ӧшиньсянь паськыд визьясӧн уси стенъяс вылӧ, коридорса виж джодж вылӧ да зарниӧдіс Танялысь пушыд кӧсаяссӧ.
Небесалӧн пемыдлӧз рӧмнас дзирдаліг ӧшинь сайын кывтіс тӧвся сэзь лун.
— Ребята!
— гажаа шуис Таня Измайлова.
— Кутшӧм шондіа талун!
Комсомоллӧн комитетӧ ставныс нин чукӧртчӧмаӧсь.
Воис Анатолий Лаврентьевич, 7-ӧд «Б»-лӧн класснӧй руководительыс.
Сійӧ пуксис Танякӧд орччӧн да, детинкаяс вылӧ видзӧдігмоз, мыйкӧ висьтавліс сылы.
Кывзігас Таня веськӧдліс пидзӧс вылас чышъянтор, чабравліс да бара заводитліс веськӧдлыны.
Первойӧн корисны Костяӧс.
Костя кельдӧдіс да, комната шӧрӧ петӧм мысти, лэдзис кияссӧ, быттьӧ линейка дырйи.
Сійӧ ӧтвечайтіс зэв ньӧжйӧ, гӧлӧсыс сылӧн тіралыштіс.
А Таня быд ӧтвет дырйи ошкана довкйӧдліс юрнас, зілис, медым Костя аддзис.
Мыйлакӧ Сашалы дум вылас уси гожӧм, пионерскӧй походъяс, кар сайӧ ветлывлӧм, костёръяс.
Ӧтчыд Таня вайӧдіс челядьӧс му вылӧ.
Виж сю пӧвстын быдмис бӧрӧздаясӧн моз потласьӧм сьӧд кырся сё вося кыдз пу.
Сійӧ улӧдз ӧшӧдӧма лапъяссӧ, быттьӧ лёзьмӧм кузь кӧсаяс.
Таня таинственнӧя шуис:
— Кывзӧй сьылысь пусӧ!
Уна сё тыдавтӧм лэбач дзользисны пӧрысь кыдз пулӧн сук вожъяс да коръяс пӧвстын.
Челядь ланьтісны.
Сю вочавидзліс тӧвлы омӧлика кышакылӧмӧн.
Пу сьыліс.
Мый йылысь вӧлі пӧрысь кыдз пу улас сійӧ сборыс?
Дерт жӧ, сійӧ вӧлі зэв важнӧй.
— Емельянов!
Саша звирк чеччис.
Школьнӧй комитетса секретарь, дасӧд класса велӧдчысь Коля Богатов, сюся, быттьӧ первойысь, видзӧдліс Саша вылӧ, гораа лыддис сылысь анкетасӧ, чӧв олыштіс да друг юаліс:
— Кывзы, тэ пыран комсомолӧ...
мыйла?
— Ме кӧсъя пырны комсомолӧ...
— ньӧжйӧник заводитіс Саша.
Шонді югӧр пырис ӧшиньӧд, югдӧдіс комнатасӧ, югыда сявкнитчис стенъяс пасьтала, инмис банбокас.
Саша друг смелмис.
— Став передӧвӧй челядь пырӧны комсомолӧ.
Школаын миян коді пыр водзын мунӧ?
Комсомолецъяс!
Найӧ ӧтлаынӧсь, налӧн ӧтувъя цель.
Ме пыр виччыси, кор меным тырас дас нёль арӧс...
— Кутшӧм газета тэ медся ёна любитан лыддьыны?
— небыда юаліс Коля Богатов.
— «Комсомолкаӧс»...
— Саша джӧмдіс.
— Ме любита «Пионерскӧй правда».
Любитлі ӧнӧдз.
«Комсомольскӧйсӧ» ме мукӧд дырйиыс лыддьывлі жӧ, но «Пионерка» дінас кыдзкӧ ёнджыка велалі.
«Пионеркаын» ӧтчыд печатайтісны кроссворд вылӧ менсьым разгадкаӧс, а статьяӧс...
— Саша яндысьыштӧмӧн ланьтіс.
— Кутшӧм статья?
— любопытствоӧн юаліс Анатолий Лаврентьевич.
— Ӧти проект вӧлі.
Кыдзи вӧчны модель, коді веськӧдлыссьӧ светӧн,
— нурбыльтіс Саша.
— Ӧтветитісны?
— Эз.
Тыдалӧ, эз на удитны.
— Кӧсъян изобретательӧн лоны?
— Окота эськӧ вӧлі,
— юалӧм вылас шензигтыр висьтасис Саша.
Комитетын сёрниыс кажитчис сылы вывті прӧстӧйӧн, быттьӧкӧ чукӧртчӧмаӧсь другъяс да беседуйтӧны.
А сійӧ виччысис — сылысь юаласны:
«Дась-ӧ тэ, Емельянов, сетны Рӧдиналы вынъястӧ да олӧмтӧ?
— «Дась.
Да».
И, быттьӧ Сашалысь думъяссӧ тӧдмалӧм мысти, Анатолий Лаврентьевич думыштчӧмӧн шуис:
— Быдӧн ас местаас служитӧ Рӧдиналы.
Изобретательӧн...
Тайӧ, зонмӧ, бур!
Миянлысь изобретательясӧс тӧдан?
— Дерт жӧ!
Саша гӧрдитчӧмӧн висьталіс некымын дас радейтана ним.
Коля Богатов нимкодьысла гӧрдӧдіс: сылы сьӧлӧм вылас вӧлі воӧ восьса видзӧдласа да яндысьыштан нюма тайӧ тӧлка, тэрыб зонкаыс.
Но сьӧкыдторйыс водзын на.
Разбирайтчӧ-ӧ детинкаыс политикаын?
— Емельянов, миян эмӧсь странаяс-другъяс?
Народнӧй демократияа странаяс тӧдан?
Коля юаліс ещӧ некымынтор да кокниа ышловзис: Емельянов ӧтвечайтіс смела, увереннӧя, тӧлкӧвӧя.
— Тэ и художественнӧй литература лыддян?
Дружескӧй видзӧдласъясысь радлігтыр Саша збоя да окотапырысь кутіс лыддьӧдлыны:
<rus>«Человек-амфибия», «Человек-невидимка», «Остров сокровищ», «Борьба двух миров», «Приключения...»</rus>
Саша помнитіс зэв уна интереснӧй книга ним, но, кор казяліс Колялысь шӧйӧвошӧмсӧ, сійӧ дугдіс, зілис гӧгӧрвоны, мыйын ӧшибитчис.
— Ог, ме ог сы йылысь,
— объяснитіс Богатов, коді, сідз жӧ кыдзи Саша, тӧдіс став фантастическӧй да приключенческӧй романъяссӧ.
— Ме юала, тэ сэтшӧм книгаяс лыддьылін, кӧні...
но, гӧгӧрвоан...
тыш йылысь либӧ комсомол йылысь висьтавсьӧ...
революция йылысь?
— А!
— дӧгадайтчис Саша, радлігтыр, мый и тайӧс сійӧ тӧдӧ.
— Например, «Кыдзи калитчис сталь»?
Дерт жӧ!
Либӧ «Том гвардия».
Ме любита Сергей Тюленинӧс.
Найӧс вӧлі нуӧны лыйлыны.
Сергей тӧдіс, мый пӧгибнитас, и кулӧм водзвылас мездіс ӧтиӧс.
Пиньнас йирис сы ки вылысь гӧрӧдсӧ.
Вот — ёртыс!
Саша чӧв ланьтіс.
Комнатаын недыр вӧлі шынитӧв.
Таня Измайлова чеччис.
— Тэ кӧсъян сёрнитны?
— юаліс Коля Богатов.
— Ог...
да...
Ме сӧмын кӧсйи висьтавны...
Саша вӧлі бур пионер.
Сійӧс колӧ примитны комсомолӧ.
Богатов бергӧдчис учительлань.
Учитель кыв шутӧг довкнитіс юрнас.
— Но, висьтав биографиятӧ.
Саша лӧсьӧдчис талунъя собрание кежлӧ.
Сійӧ уна вопрос эз вермы водзвыв тӧдны, но тайӧс эськӧ быть юалісны.
И кӧть кутшӧма эз думайт ӧтветсӧ, кӧть кыдзи эз казьтыв ассьыс воддза олӧмсӧ, Саша сідзи и эз вермы дум вылас уськӧдны аслас олӧмысь событиеяс да фактъяс, кодъясысь эськӧ вермис артмыны сылӧн биографияыс.
Сійӧ вермис эськӧ висьтавны эз ас йывсьыс — бать йывсьыс.
Батьыс пӧгибнитіс фронт вылын.
Сійӧс кулӧм бӧрас наградитісны орденӧн.
Но Саша нинӧм эз удит висьтавны.
Воссис ӧдзӧс, пырис директор.
— Стӧч Емельяновӧс обсуждайтанныд?
— А мый, Геннадий Павлович?
— чеччигмозыс чуймӧмпырысь юаліс Богатов.
— Емельяновӧс срочнӧ корӧ мамыс.
Верманныд онӧ лэдзны?
Богатов падъялігтыр видзӧдліс Саша вылӧ.
— Шуны кӧ, сы йылысь ставыс гӧгӧрвоана.
Емельянов, биографиятӧ висьталан общӧй собрание вылын.
— Тэрмасьышт,
— тшӧктіс директор.
Саша петіс комнатаысь да тӧвзьыштіс пос кузя.
Мам виччысис вестибюльын.
Сійӧ кутіс киас Сашалысь пасьсӧ да шапкасӧ.
— Ӧдйӧджык!
Подъезд дінын сулаліс машина.
Сашаӧс собраниеыс шызьӧдіс, волнуйтіс, Саша пытшкын возбуждениеыс эз на кӧдзав, но век жӧ, мамыскӧд орччӧн пуксигӧн, сійӧ видзӧдліс гӧгӧр — ёртъяс пӧвстсьыс кодкӧ оз-ӧ аддзы, кутшӧм важнӧя ӧні найӧ тӧвзьыштасны «Победа» автомашинаӧн.
Улича вылын челядь эз вӧвны, и сӧмын кӧдзыдыс вӧсна гыӧртӧм юрсиа Юлька сулаліс школьнӧй решетка дінын.
Саша тӧдіс, мый Юлька кутас кӧть войӧдзыс виччысьны Костя Гладковӧс тані, решетка дінас, весиг сійӧ кӧ ачыс вермис пӧрны йиторйӧ.
— Юлька!
Ставыс бур!
— сылы кинас ӧвтыштіг горӧдіс Саша.
Ӧдвакӧ Юлька кыліс.
Переулокъясӧд машина петіс шоссе вылӧ да полнӧй скоростьӧн кутіс тӧвзьыны.
Со нин туй бокъясын кутісны вуджрасьны паськыд лапъяс вылын еджыд лым туктаяса сьӧд коз пуяс.
— Ставыс бур?
— меліа юаліс мамыс.
Юрас сылӧн вӧлі туйын новлан шапка-шлем, кодӧс вӧлі лэдзӧма пӧшти синкымъясӧдзыс, сійӧ пасьталӧма кожанӧй пальто, вывтіыс зэлыда тасмаасьӧма.
Сашалы вӧлі сьӧлӧм вылас воӧ, кор мамыс пасьтавліс кожанӧй пальтосӧ да ассьыс шлемсӧ,
— тайӧ паськӧмнас сійӧс позьӧ вӧлі чайтны путешественницаӧн либӧ весиг лётчицаӧн.
Некод оз и думышт, мый сійӧ прӧстӧ врач.
Кутшӧм кокни да спокойнӧ Сашалӧн сьӧлӧм вылас!
Быттьӧкӧ тӧдлытӧг, сійӧ инмӧдчис банбокнас мам пельпом бердас да кутіс тэрыба, некутшӧм йитӧдтӧг висьтавлыны шума, тревожнӧй да долыд талунъя лун йылысь.
Мамыс кывзіс чӧв олігтыр, сӧмын некымынысь шуыштіс:
— Бур!
Бур!
Машина ӧні муніс джуджыд пожӧма ягӧд.
Шондіыс кӧсӧй югӧръяснас югдӧдіс пожӧмъяссӧ.
Налӧн веськыд стволъяс вылас куйліс гӧрдоват, неспокойнӧй рӧм, быттьӧ ылысса пӧжарлӧн кыа.
Сашалы друг дум вылас уси, мый регыд янсалас мамыскӧд.
— Дыр кежлӧ?
— мамыслысь рабочӧй чемоданчиксӧ кок дінсьыс аддзӧм бӧрын юаліс Саша.
— Лун куим-нёль кежлӧ.
— Сьӧкыд операцияыс, мама?
— Кыдзи век.
Менам оз овлыны кокни операцияяс, Сашук.
Мам пӧрччис перчаткисӧ да, кияссӧ лэптӧмӧн, лӧсьӧдыштіс шлем увсьыс балябӧжсьыс юрсисӧ.
Обыкновеннӧй кияс — кузь, вӧсньыдик чуньяса, гыжъяссӧ век шырӧма зэв рӧвнӧя да дженьыда.
Воысь воӧ тайӧ киясыс вӧчӧны ӧти и сійӧ жӧ удж.
Мам оперируйтӧ опухольяс мозговӧй оболочкаяс вылысь.
Научно-исследовательскӧй институт частӧ мӧдӧдлӧ сійӧс командировкаясӧ.
Саша велаліс мамыс ветлӧмъяс дінӧ.
Но талун эз вӧв окота янсӧдчыны.
Пукалыштісны эськӧ рытнас ӧтлаын!
— Сашук,
— шуис мамыс,
— экстреннӧй вызов, ме эг удит весиг гортӧ пыравны, эг висьтав Агафья Матвеевналы.
Сыкӧд тэ эн вензьы метӧг, Саша!
Тырмас тіянлы воюйтны!
И, сыысь кындзи, условие: менам вотӧдз некытчӧ эн ветлы, сӧмын школаад.
Но, позьӧ Гладковъяс ордӧ...
— Тӧда!
— буркнитіс Саша. Сылӧн пыр жӧ торксьыліс настроениеыс, кор сылы заводитлісны сувтӧдны условиеяс.
Дыр на сійӧс кутасны воспитывайтны?
Мамыс чӧв олігтыр видзӧдліс детинка вылӧ чуймӧмпырысь да неуна дӧзмӧмӧн.
— Мый тэ, мама?
— яндысьыштіс Саша.
— Пӧра тэныд, Саша, тӧдны: сьӧлӧм вылын менам должен лоны вывті спокойнӧ, медым ме верми бура уджавны.
Вӧр помасис.
Машина чепӧсйис эрд вылӧ.
Ылын, горизонт вылас, омӧлика тӧдчисны шонді водзын югъялысь ыджыд лэбачьяслӧн мыгӧръяс.
Тайӧ вӧлі аэродром.
Мам босьтіс Сашалысь кисӧ аслас киас.
— Бура вӧч операциятӧ,
— нурбыльтіс Саша.
Сылы эз ло лӧсьыд.
Сійӧ синбӧжнас видзӧдлывліс мамыс вылӧ.
Мамыс пукаліс вӧрзьӧдчытӧг да веськыда, и сылӧн руд, паськыда восьтӧм синъясысь Саша аддзис сійӧ стрӧг сдержанностьсӧ, код серти век тӧдліс: мамсӧ виччысьӧ сьӧкыд удж.
— Эн шогсьы ме вӧсна,
— шуис Саша.
— Постарайтча,
— ньӧжйӧник вочавидзис мамыс.
Машина сувтіс дзик аэродром дінӧ.
Найӧ петісны, кодкӧ встретитіс мамсӧ да тэрыба нуӧдіс сійӧс вокзал вомӧныс.
Мамыс мунігмозыс шыасьліс то колльӧдысь дінас, то Саша дінӧ:
— Да, да.
Ми ӧмӧй вермам шуны, мый случайыс безнадёжнӧй, кытчӧдз абу вӧчӧма ставсӧ, мый позьӧ?..
Саша!
До свиданья, дружок!
Эн гажтӧмчы!
Мамыс тэрыба окыштіс Сашалысь чужӧмсӧ, вештыштліс ас дінсьыс, ещӧ ӧтчыд кутліс да котӧртіс.
Муртса мам саяліс кабинаӧ, поссӧ босьтісны.
Самолёт нырас винтыс кутіс бергавны, тӧвнырӧн лэптіс лым буссӧ.
Лымсӧ резігтыр самолёт тӧвзьыштіс, казявтӧг торйӧдчис мусьыс, и Саша эз на удит воны ас садяс, а самолёт лэбис нин ылын, лои пыр ичӧтджык и ичӧтджык.
Регыд сійӧ лои чутысь не ыджыдджык.
Коли ещӧ некымын здук, и чутыс дзикӧдз воши небесаас.
2 глава
ЮЛЬКА
Саша мыйкӧ дыра видзӧдіс ылӧ, пӧшти синва петтӧдзыс мудзис синмыс.
Небесаыс тыртӧм, паськыд; кӧнкӧ сэні, ылын, самолёт лэбзьӧ лымйӧн вевттьысьӧм му весьтті.
Шонді пуксис.
Воӧ нин рыт.
Саша пыр на сулаліс.
«Лун куим-нёль».
Мый вӧсна, кор мамыс гортас, Саша оз думайт сы йылысь, кутшӧм сыкӧд лӧсьыд?
А со и лэбис...
Муртса эз дӧзмӧд мамсӧ прӧщайтчигас.
Эк!
Саша довгис машина дінӧ.
Крыло вылӧ нёровтчӧмӧн шофёр куритчис.
Тэрмасьтӧг куритіс помӧдзыс, шыбитіс чигаркапомсӧ да чӧв олігтыр пырис кабинаас.
Найӧ мӧдӧдчисны бӧр, Москвалань.
Ӧдйӧ пемдіс.
Вӧрыс сулаліс зумыш да гажтӧм.
Фараяс би югӧр улын син водзын куйліс ӧтка, веськыд туй.
Но со машина кежис биясӧн югдӧдӧм шоссе вылӧ, кутісны вуджрасьны карсайса ӧти судта керкаяс.
Тутсӧм, трамвайяслӧн звонокъяс, ветлӧм-мунӧм, шум.
Со и горт.
Машина матыстчис подъезд дорӧ.
— Эн гажтӧмчы мамсьыд, другӧ,
— шуис шофёр.
Кыдзи сійӧ дӧгадайтчӧма?
— Пасибӧ.
До свиданья.
Дворын чӧв-лӧнь.
Гладковъяс ӧшиньӧд кодкӧ вуджӧртчис, тюлевӧй занавес вылын тӧдчыштліс мыгӧрыс.
Саша кайис витӧд судтаӧ, восьтіс ӧдзӧссӧ аслас ключӧн.
Агафья Матвеевна эз вӧв гортас.
Агафья Матвеевна — квартираса соседка, сійӧ жӧ вӧдитчӧ Саша мамлӧн овмӧсӧн.
Везитіс, мый старука абу гортын: дерт жӧ эськӧ мыйыськӧ видыштіс.
Саша вӧлі тшыг.
Сійӧ аддзис буфетысь повидло да тӧдлытӧгыс пӧшти ставсӧ сёйис няньӧн.
Та бӧрын ӧбедайтны эз кут ковны.
Аскежся олӧмлӧн вӧліны аслас бурторъяс: окота кӧ — ӧбедайт, а окота кӧ — занимайтчы аслад делӧясӧн.
Мый эськӧ вӧчны?
Лоӧ, пӧжалуй, пыр жӧ пуксьыны урокъяс вӧчны.
Саша неокотапырысь восьтіс ассьыс портфельсӧ.
Чӧв-лӧньсӧ друг торкис телефон.
— Алло!
Алло!
Кывза!
Шынитӧв.
— Ӧтвечайтӧй!
Алло!
— настойчивӧя выльпӧв шуис Саша: ӧбиднӧ, телефоныс кӧ торксьӧма.
— Алло!
Кытчӧ тэнӧ талун нулісны урокъяс бӧрад?
Сёрнитіс Юлька.
Сійӧ абу вермӧма терпитнысӧ, сылы зэв окота лоӧма тӧдмавны.
— Мамаӧс колльӧді.
Сійӧ лэбис Белоруссияӧ.
Чӧв олыштісны.
— Ӧні ӧтнад лоан?
— вӧлисти кыліс Саша.
— Да.
Мый нӧ сэні сэтшӧмыс?
Ӧтвет пыдди бара чӧв-лӧнь.
— Кӧні Костяыд?
— юаліс Саша, ачыс поліс, мед эськӧ Юлька эз ӧшӧд трубкасӧ.
— Костя читальняын.
А Агафья Матвеевна гортас?
— Абу.
Гуляйтӧ, тыдалӧ.
Урокъястӧ велӧдін, Юля?
— Да.
А тэ?
— Ме удита на.
Верма и часӧдз пукавны.
Юлька чӧв ланьтіс.
— Алло!
— тӧждысис Саша.
— Эн ышнясь!
— вочавидзис Юлька.
— Ошйысьны пондіс!
Часӧдз вермас пукавны!
Саша решитіс не ӧбижайтчыны: эз вӧв окота помавны сёрнисӧ.
— Юля, тэ мый ӧні кӧсъян вӧчны?
— Нинӧм торъя ог.
Кывзы, колӧкӧ, вайӧда тэ дінӧ Джекӧс?
Думайтан, пола, мый ӧтдортчас меысь?
Татшӧм бурторсӧ Юлькасянь Саша весиг эз виччысь.
— А ме дзик пыр жӧ корся «Современнӧй дебютъяс»,
— шуис сійӧ.
— Ладнӧ.
Но, виччысь миянӧс Джеккӧд.
Саша восьтіс книжнӧй шкап.
Кутшӧм лёк, мый сійӧ ӧнӧдз эз аддзы «Современнӧй дебютъяс», кӧть Юлька важӧн нин корис!
Женскӧй школаын шахматнӧй турнир.
Сизимӧд классаяс болейтӧны Юлия Гладкова вӧсна: ӧкмысдасыс даслы паныд сыысь, мый сійӧ лоӧ чемпионкаӧн.
Муртса Сашалы сюри книгаыс, кыдзи ӧдзӧсӧ таркӧдчисны.
Пеля шапкаыс кыдзкӧ муртса ӧшйыштӧма Юлькалӧн юрчут йылас, пасьыс кизявтӧм: эз сулав кизясьны двор вомӧн котӧртнытӧ.
— Кӧдзыдкодь!
— банбоксӧ зыралігтыр да гынсапӧгсьыс лымсӧ пыркӧдігмоз шуис Юлька.
— Джек!
Лок татчӧ!
Джек, квайт тӧлысся понпи, коричневӧй, синъяс костас зэв ичӧтик еджыд печата, зэлӧдіс кӧвсӧ, уськӧдчис Сашалы кок улас, кутіс чепсасьны, увтчыны, пуксис, таркӧдыштіс бӧжнас джоджас да бӧр чепӧсйис.
— Джек, лок татчӧ!
— дӧзмӧмӧн мӧдысь шуис Юлька.
Тыдалӧ, сійӧ каитчис нин, мый вайӧдіс понсӧ, и ӧні ёна думайтіс та йылысь.
Джек пуксис да пӧлыньтіс юрсӧ боквыв, меліа видзӧдіс нывка чужӧм вылӧ.
— Тэ век мевйӧдан сійӧс ас дінад,
— шуис Юлька,
— сы вӧсна сійӧ тэ дінӧ и велалӧма.
— Мыйӧн нӧ ме сійӧс мевйӧда?
— мыжапырысь правдайтчис Саша.
— Зептад сакар новлӧдлан.
Тэ радейтан Джекӧс.
Сійӧ гӧгӧрвоӧ.
— Но и мый нӧ?
Оз ӧмӧй позь?
— Сторожевӧй пон должен тӧдны сӧмын кӧзяинсӧ,
— стрӧга висьталіс Юлька.
— Лыддьы <rus>«Служебное собаководство»</rus>.
Саша думыштіс, мый ӧдвакӧ Юлька коляс Джексӧ сы дінӧ вой кежлас.
Юлька чӧв оліс.
Джек ньӧжйӧник таркӧдіс бӧжнас джоджӧ.
— Агафья Матвеевнаыд воис?
— Эз на.
— Но, мед нин инӧ.
Мед кольччӧ.
Сійӧ разис кӧвсӧ.
Джек радпырысь увтыштіс да котӧртіс исавны кӧлуйсӧ.
Юлька решитіс кольны Джекӧс да дугдіс мучитчыны.
— Колӧкӧ, ворсам?
— предложитіс Саша, ачыс быдногӧн зілис угодитны Юлькалы.
— Вай.
Аслас школаын Юлькалӧн пӧшти эз вӧвны соперницаяс, но быдпӧрйӧ, кор сійӧ заводитліс ворсны, торъя нин детинкаяскӧд, сійӧ волнуйтчис.
Сійӧ ворсіс пасьсӧ пӧрччытӧг, сувтсӧн, чӧв олігтыр.
Сьӧд юрсиыслӧн читкыля прать уси сылы банбок вылас.
Юлька дӧзмӧмӧн вештіс юрсисӧ пель саяс.
Саша получитіс мат дас кыкӧдысь петӧм бӧрын.
— Абу интереснӧ ворснысӧ,
— разочаруйтчӧмӧн, но сэк жӧ кокнипырысь шуис Юлька.
— Тэ он ворс — тэ прӧстӧ вешталан фигураяссӧ.
— А тэ йӧзлысь партияяссӧ повторяйтан.
Настоящӧй мастеръяс ассьыныс вариантъяс лӧсьӧдалӧны.
Тэ лӧсьӧдін?
Юлька чӧв олігтыр идраліс шахматсӧ.
— Мый?
— дэльӧдіс Саша.
— Сӧмын гениальнӧй морт вермас лоны гроссмейстерӧн.
— Гениальнӧйлы кокньыдджык.
Меным лоӧ сьӧкыдджык.
Вот и став торъялӧмыс.
— Сідзкӧ, лоан?
— Обязательнӧ.
Шоча удайтчывліс Юлькаӧс венны.
— А мыйла тэ век жӧ кӧсъян?
— юасис Саша.
— Сідз прӧста...
Джек, эн хулиганит!..
Но медсясӧ сы вӧсна, мый сӧветскӧй шахматистка должен босьтны мировӧй первенство.
— Тэ кӧсъян шедӧдны первенство женскӧй турнирын?
— И мужскӧйын.
Аслас водзӧ лоан победаяс йылысь сійӧ сёрнитіс спокойнӧя, быттьӧ артмӧм делӧ йылысь нин.
Зэв вермас и тадзи лоны.
Думсьыс Саша уважайтіс Юлькаӧс.
— Висьтав, тіянлы Костякӧд талун страшнӧ вӧлі?
— «Современнӧй дебютъяс» книгалысь сырйыссьӧм коркасӧ видлалігмоз юаліс Юлька.
Юлькалӧн юалӧмыс вайис Сашалы сійӧ особеннӧй, тревожнӧй и сэк жӧ долыд настроениесӧ, коді вӧлі Сашалӧн талун асывбыд.
И кӧть сылы вӧлі страшнӧ сӧмын собрание заводитчытӧдзыс, а бӧрас, мӧдарӧ, кокни да долыд, сійӧ век жӧ шуис:
— Тӧдан, кутшӧм сьӧкыд вӧлі!
Миян стрӧга принимайтӧны.
Оз быдӧн прӧйдит.
Быд вопрос кузя прӧверка!
Дисциплина кузя, велӧдчӧм кузя, а торъя нин политика кузя.
Миян секретарыд зэв требовательнӧй.
А кутшӧм принципиальнӧй!
— Коля Богатов?
— Да.
Сійӧ видзӧднысӧ сӧмын обыкновеннӧй.
Збыль ӧд, он и казяв быттьӧкӧ?
Зэв нин кузь, а сэсся нинӧмӧн оз торъяв, збыль ӧд?
Но делӧвӧй.
А главнӧйыс — справедливӧй.
— Вот сійӧ бур,
— думыштчӧмӧн шуис Юлька.
— Миян вообще этша несправедливӧй детинкаыс,
— водзӧ висьталіс Саша.
— Налы миянын омӧля овсьӧ.
— «Миянын, миянын»!
— друг скӧрмис Юлька.
— А миян школаын налы рай?
— Тэ ассьыныд ошкы жӧ, эм кӧ мыйысь ошкынысӧ,
— ӧбидитчис Саша.
— Некод оз кут.
Юлька пыркнитыштіс юрсӧ, мый вӧсна кудриа юрси пратьыс бара петіс пель сайсьыс.
— Ме ог сы йылысь думайт.
Ме думайта, морт кӧ пырис комсомолӧ, сійӧ должен вежсьыны, лоны кутшӧмкӧ мӧдногаӧн: серьёзнӧйӧн, тӧлкаӧн.
Да?
— Ӧти лунӧн он вежсьы,
— паныд шуис Саша, асьсӧ чувствуйтіс неуна шӧйӧвошӧмаӧн.
— Дерт жӧ,
— сӧгласитчис Юлька.
— Саша, кытчӧ тэнад мамыд лэбис?
— Операция вылӧ.
— Но, ладнӧ.
Мед Джек узьлӧ тэ ордын, кытчӧдз мамыд оз во.
Джек зэв бур стӧрӧж, вот аддзан!
Юлька лажыньтчис.
Джек радпырысь никӧстіс, зургис нырнас Юлькалы пидзӧсас.
Юлька малалыштіс сылысь пель костсӧ.
— Эн верд Джекӧс,
— распорядитчис сійӧ.
— Сійӧ должен сёйны гортын, медым оз ӧтдортчы кӧзяинсьыс.
Юлька муніс.
Джек кутіс никсыны, гыжъяліс лапаяснас ӧдзӧссӧ.
Саша пуксьӧдіс сійӧс аскӧдыс орччӧн креслӧӧ.
Асныра пон чеччыштіс да бара муніс ӧдзӧс дорӧ.
Саша быдса час пессис сыкӧд.
Медбӧрын Джек вугыртіс.
Саша дыр пукаліс, вӧчис урокъяс.
Комнатаын шынитӧв.
Сашалы дум вылас уси мамыс.
Мыйлакӧ неуна шог.
Унмовсигас сійӧ думыштіс, кыдзи паськыд еджыд небесаын сылі сьӧд чут, и лои ещӧ нин шогджык.
Саша ӧшӧдчис крӧвать вывсяньыс да кинас видліс Джекӧс.
Понпи никыльтчӧмӧн узис.
Саша малыштіс сылысь ӧткодя лыбавлысь шоныд кынӧмсӧ да тожӧ унмовсис.
3 глава
ВОЖАТӦЙ ДУМЫШТЧӦМА
Сэки, кор Юлька ворсіс Саша Емельяновкӧд шахматнӧй партия, сылӧн вокыс, Костя Гладков, пукаліс пионерскӧй комнатаын да думайтіс кызь ӧтиӧд отряд уджлысь план.
Некымын лун сайын сійӧс назначитісны 3-ӧд «Б» классӧ вожатӧйӧн.
— А миян Костякӧд мыйкӧ лоӧма,
— шуис Юлька, коді талун ӧбед дырйи видзӧдіс вокыс бӧрся:
Костя машинальнӧя нямлясис, эз казяв, тыдалӧ, мый куйлӧ сы водзын тарелкаас.
Костя нинӧм эз шу.
Ӧбед бӧрын сійӧ некутшӧм могтӧг вывті дыр сулаліс ӧшинь дорын.
Юлькалы урокъясыс юрас эз пырны, сійӧ думайтіс: мый вӧсна Костя нырсӧ ӧшӧдӧма?
— Детинкаяскӧд пинясин али ещӧ мыйкӧ лои?
Костя висьталіс, мый лоӧма.
— Но, налы ёна везитӧма, тэнад коймӧд классаяслы, мый налӧн лоӧ татшӧм вожатӧй!
— думышттӧг решитіс Юлька.
Костя недоверчивӧя видзӧдліс чой вылас: сійӧ эз лыддьы асьсӧ сэтшӧм бурӧн.
— Сьӧкыд: ог тӧд, мыйсянь заводитны.
Юля быд здукын дась вӧлі отсавны вокыслы.
Сійӧ сувтіс вокыскӧд орччӧн ӧшинь дорӧ да чӧв олігтыр видзӧдіс, кыдзи заводскӧй трубаысь пуркйӧ сук тшын.
Керкаяс весьтын — кельыд тӧвся небеса.
— Абу жӧ ӧд ӧтнад тэ став светас вожатӧйыс!
— шуис медбӧрын Юлька, и тайӧ петкӧдлӧ вӧлі, мый нинӧм интереснӧйыс сы юрӧ эз во.
— Абу ӧтнам, но, мукӧдыс, тыдалӧ, ставныс сюсьджыкӧсь меысь!
— скӧра вочавидзис Костя.
— Вот ог любит, кор ас выланыс лэдзӧны!
— Мый лэдзӧны?
— юаліс Костя.
— <ns>Ра-зо-чарование</ns>!
— нюркнитіс Юлька.
— Мыйкӧ кӧ тэнад оз артмы,
Юлька, тэ век йӧз вылӧ воан.
— Тайӧ тэнад оз артмы.
Эз ӧд менӧ назначитны вожатӧйнас.
Тадзи найӧ сулалісны ӧшинь дорын да ньӧжйӧник пинясисны, кытчӧдз комнатаас эз пыр мамныс.
Мамыс вӧлі олӧма нывбаба, коді быдтіс сизим челядьӧс.
Куимӧн пӧгибнитісны фронт вылын, кыкыс олісны ас кежсьыныс, сыкӧд колисны бӧръяясыс, двӧйниа, Костя да Юля.
— Челядь,
— шуис мамыс,
— ті больганныд, а урокъясыд виччысьӧны!
— Урокъяс да урокъяс!
— броткыштіс Юлька.
Тетрадьяс да книгаяс лэбисны сумкаысь пызан вылӧ, ковмис найӧс лӧсьӧдлыны.
Эз вӧв окота Юлькалы босьтчыны удж бердӧ.
Тайӧ рытнас найӧ нинӧм эз вермыны думыштны.
Ӧні Костя пукаліс пионерскӧй комнатаын.
Пызаныс вӧлі тырӧма журналъясӧн:
«Вожатӧй», «Вожатӧй», «Вожатӧй»...
Костя думыштчӧмӧн листаліс найӧс.
Дерт, позьӧ вӧлі эськӧ образец пыдди босьтны тайӧ вӧсньыдик книжкаясас опишитӧм любӧй сбор да, урокӧс моз велӧдӧм бӧрын, ставсӧ стӧча вӧчны сідз жӧ.
Костялы эз вӧв окота тадзисӧ вӧчны.
Мыйла сылы окота вӧлі обязательнӧ думыштны ассьыс?
Но сійӧ эз тӧд, кыдзи босьтчыны удж бердас.
Сыысь кындзи, сійӧ поліс аслас авторитет вӧсна.
Кызь ӧтикӧд отрядса пионеръяс — ставыс тӧдса челядь ӧти дворысь; гожӧмнас асывсянь войӧдз найӧ ворслісны волейболӧн, итальяночкаӧн, а частӧджык футболӧн.
Вот Костя кӧ эськӧ вӧлі футболист, сылӧн авторитетыс кызь ӧтикӧд отрядын — водзвыв позьӧ шуны — вӧлі эськӧ обеспечитӧма.
Шоча овлӧ, медым дас нёль арӧса детинка эз радейт футболӧн ворсны, но Костялы футболыд вӧлі веськодь.
Мый вӧчан!
Сійӧ пукаліс журнал дорын, думыштчӧмӧн кӧрлӧдліс плешсӧ.
Гӧрд банбокъяса да Юлькалӧн кодь жӧ кызіник вомдора сылӧн гӧгрӧс чужӧмыс вӧлі зэв жугыль.
И Таня, пионерскӧй комнатаӧ пырӧм мысти, пыр жӧ гӧгӧрвоис — коньӧрлӧн оз артмы.
Таня матыстчис пызан дорӧ да, детинка пельпом вомӧн видзӧдлӧм бӧрын, аддзис «Первой сборлӧн план» заголовока тыртӧм бумага лист.
Костя гӧрдӧдіс, а Таня видзӧдліс сы вылӧ ньӧти шогсьытӧг.
— Некор сразу оз артмы,
— гажаа шуис сійӧ.
Сы вӧсна, мый радлынысӧ вӧлі нинӧмысь, Костя зумыша шуис:
— Ті бӧрйинныд туйтӧм кандидатӧс.
Провалита первой сбортӧ, сэки каитчанныд.
— Первой бӧрас лоӧ мӧд, сэсся коймӧд, нёльӧд,
— рассудитіс Таня.
— Да, дерт...
коймӧд, нёльӧд.
Ог гӧгӧрво век жӧ, мыйла буретш менӧ бӧрйинныд?
Таня пуксис орччӧн, дружескӧя пуктіс кисӧ сылы; пельпом вылас:
— Кывзы, Костя, оз век вӧчны сӧмын сійӧс, мый зэв окота вӧчны.
Тэнад эм настойчивость да ответственность чувство.
И тэ кужан увлекитчыны.
А тайӧ талант.
— Батюшки!
— Костя серӧктіс.
— Но, талант йылысь — тайӧ мойд!
А Таня рад лои, мый Костя серӧктіс, и дыр кыпыда висьтавліс аслас практикаысь вӧвлӧмторъяс.
Уна на пӧвстын вӧлі тешкодьыс да мусаыс, серьёзнӧйыс, а главнӧйыс, Костя гӧгӧрвоис, мый и Танялы оз ставыс сетчы кокньыда.
4 глава
РАЙКОМСА СЕКРЕТАРЬ
Асывнас вӧлі примитӧма телефонограмма — Богатовӧс вызывайтіс райкомса мӧд секретарь Кудрявцев, и Коля, школьнӧй комитетлӧн заседание бӧрын, здук кежлӧ пыраліс гортас сёйыштны да мӧдӧдчис комсомоллӧн райкомӧ.
Сійӧ тэрыба восьлаліс тротуар кузя, ичӧтика ватаалыштӧм дженьыдик курткаа.
Кутшӧмкӧ детинка горӧдіс:
— Кузь кок!
Коля Богатов яндысьӧмпырысь нюмъёвтіс, банбокас кутіс тӧдчыны джуджыд гурантор.
Мый сійӧ вермас вӧчны аслас кузь кокъяснас, кодъяс спокой оз сетны став паныдасьысь детинкаяслы!
Либӧ со ещӧ банбокас гуранторйыс — сы вӧсна воддза во Богатов тренируйтчис некымын тӧлысь, велӧдчис овны нюмъявтӧг.
Пустӧй думыштӧмтор!
А сэсся Богатов подчинитчис судьбаыслы.
Дженьыдик курткасӧ лӧсьӧдыштӧм бӧрын сійӧ пырис секретарь дінӧ.
— А, здравствуй!
— шуис райкомса секретарь.
— Пуксьы.
Висьтавлы, кыдзи комсомолецъясыд велӧдчӧны.
Коля Богатов перйис зепсьыс записнӧй книжка.
Быдпӧрйӧ, кор сійӧ волывліс райкомӧ, сійӧ не сӧмын эз зіль петкӧдлыны школаса делӧяссӧ бурджыкӧн сыысь, кутшӧмӧсь найӧ эмӧсь, а мӧдарӧ, пуктіс став вынъяссӧ сы вылӧ, медым не вунӧдны висьтавны тырмытӧмторъяс йылысь.
И ӧні, записнӧй книжкасӧ листалыштӧм бӧрын, Богатов стрӧга кызӧктыштіс да лыддис некымын фамилия.
— Тайӧ кодъяс?
— юаліс Кудрявцев.
— Тайӧ найӧ, кодъяслӧн эмӧсь двойкаяс.
— А мый вӧсна налӧн двойкаясыс?
— Кодлӧн дыш вӧсна, кодлы отсавны колӧ.
— Отсаланныд?
— Дерт жӧ.
Ми зілям действуйтны комсоргъяс пыр.
Ыджыд тӧдчанлун, кор бур комсорг.
— Но, дерт жӧ!
Кывзы, Богатов, а кыдзи тэнад аслад делӧыд велӧдчӧмнад?
— Менам?
Мый нӧ, немтор.
— А стӧчджыка?
— Джынвыйӧ, пӧжалуй.
— Мый джынвыйӧ — четвёркаяс да тройкаяс?
— Тройкаяс абуӧсь.
— Тэ, Богатов, кутшӧм вузӧ лӧсьӧдчан?
«Мый сійӧ интересуйтчӧ?» — чуймис Коля.
Сійӧ абу вӧлі велалӧма да эз радейтлы висьтавлыны ас йывсьыс.
— Ме пыра университетӧ, физическӧй факультетӧ.
Ёна интересуйтча физика проблемаясӧн.
Ог тӧд, гашкӧ ми кужам нин используйтны атомнӧй энергия...
Век жӧ долженӧсь кужны.
Не сы вылӧ, медым воюйтны, а сы вылӧ, медым не воюйтны.
«Налӧн» серти дзик мӧдара установка.
Правильнӧ?
— Правильнӧ,
— подтвердитіс Кудрявцев.
— Но тэ тӧдан, университетӧ четверкаяснад вермасны не примитны.
— Чорыдджыка босьтча,
— увереннӧя вочавидзис Богатов.
— Коли воджын.
Кӧть кыдз, ме пыра университетӧ.
Кудрявцев босьтіс киас карандаш, бергӧдлыштіс сійӧс.
— Делӧыс сыын, мый районса школаясысь тэ ӧтнад комитетса секретарь — дасӧд класса велӧдчысь.
Комсомольскӧй удж вӧсна кӧ он справляйтчы, кыдз колӧ, велӧдчӧмнад, висьтав — освободитам.
Богатовлӧн банбокъясыс ньӧжйӧник кутісны кельдӧдны.
«Со мый вӧлӧма!»
Сылы лои недыр чӧв олыштны, медым кутны асьсӧ киас.
— Ог кӧ туй либӧ ог справляйтчы уджнас, освободитӧй, дерт,
— вочавидзис сійӧ медбӧрын спокойнӧйджыка.
Кудрявцев друг скӧрмис:
— Дугды нинӧм абусӧ сёрнитны!
Тэкӧд честнӧя сёрнитӧны.
Уджалан бура, а век жӧ сьӧкыд кӧ, освободитам, сы вӧсна мый дасӧд класса.
Гӧгӧрвоин?
Чудак!
— Фу!
— Богатов паськӧдіс куртка пӧлаяссӧ.
— А ме повзьылі...
Ӧні меным ставыс гӧгӧрвоана...
тӧда миян директор Геннадий Павловичлысь политикасӧ.
Геннадий Павлович миян идеалист.
— Кыдзи нӧ сідз?
— Зэв прӧста.
Колӧкӧ, веськыда висьтала?
Сӧмын мед миян костын кольӧ, Кудрявцев ёрт.
Кудрявцев чуймӧмӧн лэптыштліс синкымъяссӧ.
— Висьтав, лыддян кӧ, мый колӧ висьтавны,
— сӧгласитчис сійӧ эз зэв окотапырысь.
— Миян Геннадий Павлович челядь йылысь думайтӧ идеалист моз.
Сійӧ мечтайтӧ: лӧсьӧда дасӧд класса велӧдчысьяслы условиеяс, медым ылаласны урокъясӧн да мукӧдтор йылысь вунӧдасны.
Но миянӧс он вермы сӧмын урокъясӧн ылӧдны.
Оз, оз артмы.
Ті тӧданныд, миян эмӧсь зонъяс — дас кыкӧдысь кывзӧны «Онегинӧс».
А шахматистъяс?
Спортсменъяс?
Либӧ ещӧ ӧти эпидемическӧй висьӧм...
— Кутшӧм?
— Танцуйтан.
— Тэ он вись сійӧн?
— Шӧркодя...
коркӧсянь...
Но век жӧ шӧркодя.
Коля тэрыба видзӧдліс секретарь вылӧ, поліс, эз-ӧ думышт сійӧ, мый Коля кокни мывкыда.
Но Кудрявцев кывзіс окотапырысь, синъясас тӧдчис лукавӧй серам.
— Да!
— шуис сійӧ.
— А ме ог нин танцуйтышт!
— Мый вӧсна, Кудрявцев ёрт?
— Кокӧй со...
— Кудрявцев вешйыштіс стулнас да нюжӧдіс коксӧ — кокыс пидзӧсӧдыс эз куснясь.
— Ранитчыліс, да?
— юаліс Коля.
— Да.
Кудрявцев бара вуджис воддза сёрниас:
— Оз ков освобождайтны, сідзкӧ?
Выдержитан?
А ме тіянӧ лӧсьӧдча волыны, Богатов.
— Вот и бур!
— рад лои Коля.
— Локтӧй регыдджык!
Кор?
— Вай решитам.
Общӧй собраниеыд тіян регыд?
— Да дзик тайӧ лунъясӧ, понедельникӧ.
Бур вӧлі эськӧ волыны тіянлы общӧй собрание вылӧ.
Кутам выль ребятаӧс принимайтны.
— Ладнӧ!
— тэрыба сӧгласитчис Кудрявцев.
— Вола.
Понедельникас кодӧс принимайтанныд?
— Сизимӧд классысь кыкӧс — Гладковӧс да Емельяновӧс.
Кыкнанныслы дас нёль арӧс тыри.
Бур детинкаяс, Кудрявцев ёрт!
Дзик на ӧні комитет вылын накӧд сёрнитім.
Сознательнӧйӧсь!
И политикаын разбирайтчӧны.
Коля нюммуніс, кор сылы дум вылас уси неважӧнся сёрниыс.
Тайӧ сёрниас мыйкӧ ёна вӧрзьӧдіс сылысь сьӧлӧмсӧ.
Да, со мый!
— Ті ӧні абу занятӧсь, Кудрявцев ёрт?
— Кыдзи абу занят?
Тэкӧд занят.
— Сідзкӧ ме тіянлы висьтала,
— Кудрявцев дінӧ матӧджык вешйыштӧм бӧрын да гӧлӧссӧ чинтыштӧмӧн, быттьӧ кӧсйӧ мыйкӧ гусятор висьтавны, заводитіс Богатов
Талун комитет вылын ӧти детинка, Емельянов, висьталіс Тюленин йылысь.
Гӧгӧрвоанныд...
Кыдзи эськӧ тіянлы бурджыка висьтавны...
Эз уна и висьтав, а сразу тыдалӧ, мый Тюленин сылӧн идеал.
А ӧд Тюлениныс коркӧ, войнаӧдз, вӧлі, кӧнкӧ, медся обыкновеннӧй зон, прӧстӧ бур — и ставыс.
Ме и думышті: ӧнія челядьысь уна Тюленин быдмас.
— А кыдзи нӧ!
Дерт жӧ!
— кыпыда шыасис Кудрявцев.
— Но та йылысь кодкӧ должен тӧждысьны?
Воспитайтны колӧ выль Тюленинъясӧс!
Тюленинъясыд дасьӧн оз чужны...
Богатов, сідзкӧ ме тіянӧ вола.
Понедельникӧ?
Сійӧ пасйыштіс блокнотас.
— Обязательнӧ волӧй!
— Богатов чеччис.
— Воспитание йывсьыд ме тіянкӧд дзик сӧгласен,
— думыштіс да серьёзнӧя шуис сійӧ.
— Ми тэкӧд быд вопрос кузя ӧти кывйӧ воим,
— нюмъёвттӧг вочавидзис Кудрявцев.
— До свиданья!
Коля лэптӧма воротниксӧ курткаыслысь, коді вӧлі вывті дженьыдик, декабрса рытӧ ветлӧм вылӧ вывті ичӧтик, да надзӧник муніс гортас.
Кӧдздӧдіс.
Лым вылӧ усины рӧмыдлӧн лӧзов-гӧрд вуджӧръяс, и небесаын, коді вӧлі зэв на югыд да сэзь да код вылын тӧдчис кыалӧн кусысь визь, друг ломзис кодзув.
Богатов дыр видзӧдіс ӧтка кодзув вылӧ, кытчӧдз сукмӧм рӧмыдас сідз жӧ друг эз кутны тӧдчыны выль кодзувъяс.
Кыаыс кусі, пуксис вой.
5 глава
ЭРД ВЫЛЫН СӦВЕЩАЙТЧӦМ
Рытнас, Юлька мунӧм бӧрын, Саша кык час жугліс юрсӧ алгебраическӧй задача вылын: Анатолий Лаврентьевич радейтліс шӧйӧвоштыны сизимӧд класса велӧдчысьясӧс ребусъясӧн.
Талун челядь чукӧртчисны школаӧ водзджык, медым тӧдмавны, коді решитіс правильнӧ.
Дерт жӧ, Борис Ключарев, математик, отличник!
И Юра Резников.
Найӧ сулалісны класснӧй дӧска дінын, пель чунавмӧныс горзісны ӧта-мӧдныслы венны позьтӧм доводъяс.
— Гӧгӧрво тэ, гӧгӧрво!
— мелнас скӧра котшкӧдігтыр горзіс Юра Резников.
— Допуститам, мый формула...
— Допуститам?
Нинӧм огӧ допуститӧй!
Миянлы известнӧ...
Сетӧма...
А С В...
— Кодлысь эськӧ спишитны?
— гораа думайтіс Лёня Пыжов.
Володя Петровых шогпырысь перйис тетрадкасӧ:
— Самолюбиеыд тэнад абу, Лёнька!
Кыліс звонок, и пыр жӧ Анатолий Лаврентьевич пӧшти котӧрӧн пырис классӧ, шыбитіс пызан вылӧ книга чукӧр, тэрыба видзӧдліс партаяс вылӧ, энергичнӧя зыралыштіс кияссӧ, и тайӧ жестысь мортлӧн, коді окотапырысь босьтчӧ удж бердӧ, и тайӧ том, сералысь видзӧдласысь, кыдзи и век, челядьлы зэв окота лои велӧдчыны.
Разнӧйӧсь овлісны урокъяс.
Ӧтияс вылын, кыдзи Анатолий Лаврентьевич урокъяс вылын, пыр интереснӧ, кӧть учительыс требовательнӧй, стрӧг, придирайтчысь да весиг сералыштас на.
Эз прӧста Лёня Пыжов полӧмпырысь лэптыштлывлы пельпомъяссӧ, кор Анатолий Лаврентьевич, кияссӧ тасма костас сюйӧмӧн, тэрмасьтӧг мӧдӧдчыліс ӧдзӧссянь коймӧд парта дінӧ.
А сэк кості уроклӧн минутаяс казявтӧг лэбӧны, и Володя Петровых оз эштыв любуйтчыштны аслас часіӧн.
Овлӧ, мӧдарӧ, мый урок чӧж сійӧ висьтавлӧ класслы, кыдз мунӧ кадыс, а зоология кузя учительница, ичӧтик, тамыш Мария Петровна, оз вермы гӧгӧрвоны, мый вӧсна сизимӧд классаяс пыр бергӧдчывлӧны класс помлань, кӧні пукалӧ Петровых.
Овлӧны Конституция урокъяс, на вылын он кывлы серам, кыдзи Анатолий Лаврентьевич урокъяс вылын, но кодкӧ кӧ уськӧдас пенал либӧ книга, некымын гӧлӧс горӧдасны грӧзитӧмпырысь:
«Ньӧжйӧджык!»
Тадзи час бӧрся час мунӧ школьнӧй лун, дзик жӧ тӧрытъя луныс кодь, но тшӧтш и аскиа лун кодьыс и сэк жӧ муртса казявмӧн выльнога, аслыспӧлӧс, тырӧма тӧдчытӧм, посни да вывті важнӧй событиеясӧн.
Тайӧ луныс, коді заводитчис сизимӧд классаяслысь сообразительностьсӧ испытайтӧмӧн, помасис ставныслы шог происшествиеӧн.
Происшествиеыс лои физика вылын.
Физическӧй кабинет нёльӧд судтаын, 7-ӧд «Б» — первойын.
Первой судтасянь нёльӧд судтаӧдз путешествуйтӧм вылӧ буретш муніс перемена.
Звонок сетігӧн 7-ӧд «Б» тыр порядокын сулаліс кабинет ӧдзӧс дорын, виччысис Надежда Димитриевналысь воӧмсӧ.
Ыджыд тушаа, статя, лым кодь еджыд юрсиа учительница, век торжественнӧй лӧз платьеа, аслас виднас нин вызывайтіс почтение.
Но физическӧй кабинетӧ челядь пыравлісны рама да полісны зымӧдны кокъяснаныс эз сы вӧсна, мый налысь вежӧрнысӧ чуймӧдліс учительницалӧн дзор юрсиыс.
Кабинетысь ӧшиньяссӧ тупкылісны портьераясӧн, Надежда Димитриевна кайліс кафедра вылӧ, и, сылӧн вӧсни кияслысь кывзысьӧмӧн, пемыдас трансформатор проводъяс кузя омӧлика трачкакылігтыр котӧртісны лӧз змейкаяс, кельыдлӧз югӧръясӧн вывлань качлісны бикинь чукӧръяс либӧ индукционнӧй катушкалӧн ӧтсяма жургӧм шы улӧ мичаа ыпнитлывлісны гӧрд, гӧрдов-виж, гӧрдов-лӧз рӧмӧн волшебнӧй бедьторъяс.
Трачнитіс выключатель, вештісны штораяс — учительницалӧн киясас прӧстӧй стекляннӧй трубкаяс.
Физика — чудеса, но гӧгӧрвоанаджык, интереснӧйджык наука абу!
Саша Емельянов пыр кежлӧ завоюйтіс кабинетын аслыс первойя партасӧ: и кылӧ, и тыдалӧ, и нинӧм он пропустит.
Учительница восьтіс журнал.
— Гладков!
Костя петіс.
Надежда Димитриевна кораліс ӧти бӧрся мӧдӧс, а кафедра вылын сулаліс загадочнӧй стрелкаа тӧдтӧм, зэв мича прибор.
Медбӧрын Надежда Димитриевна пӧдлаліс журналсӧ да объявитіс:
— Тіян водзын вольтметр!
— Сійӧ объяснитіс приборлысь устройствосӧ.
Саша удитіс вӧчны тетрадяс чертёж.
— Включита,
— шуис Надежда Димитриевна.
Друг...
Сійӧ неладнӧ вӧрзис, джӧмдіс.
Медым не усьны, сійӧ кутчысис кафедраӧ да йӧткыштіс вольтметрсӧ гырддзанас.
— Ой!
— ӧти морт моз горӧдіс повзьӧм класс.
Джоджын туплясисны жугалӧм рамалӧн торъяс, чурвидзис кусыньтчӧм стрелка.
— Мый ме вӧчи!..
— жугалӧм вольтметр весьтын сулалігӧн ньӧжйӧник шуис Надежда Димитриевна.
Первойя партаяс сайын пукалысьяс уськӧдчисны чукӧртны торъяссӧ.
— Надежда Димитриевна, немтор...
И сытӧг позяс.
— Ми теориясьыс гӧгӧрвоам...
— эскӧдісны челядь, кодъясӧс шӧйӧвоштіс учительницалӧн шогсьӧмыс.
— Пӧрысьми ме, тыдалӧ, челядь,
— ышловзис Надежда Димитриевна.
— Ставыс киысь усьӧ...
— Менам челядьдырсянь ставыс киысь усьӧ,
— пыр жӧ шуис Юра Резников.
— Талун асывнас тарелка жугӧді.
Мый бердӧ кӧть ог кутчысь, пыр жӧ жугӧда.
— Но, менам муса физикъяс,
— сылӧн бурӧдӧм вылӧ тӧдлытӧг нюмъёвтӧм мысти шуис Надежда Димитриевна,
— ковмас миянлы локтан урок вылын усвоитны Омлысь закон теоретическӧя.
Ак, мый нӧ ме вӧчи!
— Ребята,
— ньӧжйӧник объявитіс Борис Ключарев,
— чукӧртчыны керосинӧвӧй лавка дорӧ!
— Эрд вылӧ, керосинӧвӧй лавка дорӧ!
— висьтавлісны партасянь партаӧдз.
Школа сайын вӧлі эрд.
Сійӧ вӧлі потштӧм, эновтӧма.
Гожӧмнас тані ворсісны футболӧн, тӧвнас косясисны лым мачьясӧн, и тані, керосинӧвӧй лавка стен сайын, кытчӧ тӧвся турӧбъяс пуктывлӧны толаяс, обсуждайтсьывлісны челядь олӧмысь став важнӧй событиеясыс.
Татчӧ урокъяс бӧрын чукӧртчисны сизимӧд класса велӧдчысьяс.
— Зэв нин ёна сійӧ кутіс шогсьыны,
— ышлолаліс Володя Петровых.
— Казялінныд?
Жаль видзӧднысӧ.
— Колӧ мыйкӧ думыштны, ребята!
— решитіс Ключарев.
— Вольтметрыс кыдзи усяс, учительницаыд кыдзи кельдӧдас!
— эз ӧвсьы Володя.
— Тырмас тэныд!
Окайтӧ!
Думайт.
Борис скӧрысь курччаліс вомдорсӧ: нинӧм эз вермы думыштнысӧ.
Друг Юра Резников спокойнӧя шуис:
— А ме думышті, мый вӧчны.
— Кӧні?
— Мый?
Кыдзи?
— Вӧчны вольтметр.
— <ns>Мы-ый</ns>?
— Саша Емельянов ӧти здукӧн лои сыкӧд орччӧн.
— Тэ чайтан...
мый...
Вӧчны аслыным?
— Ха!
Позьӧ.
Устройстволӧн принципыс тӧдса?
— Тӧдса,
— шуис Саша, ас вылас скӧралігтыр, мый эз дӧгадайтчы та йылысь Юркаысь водзджык.
— Материалсӧ судзӧдны позьӧ?
— Де...
дерт жӧ, позьӧ.
Юра чӧв олыштіс, вериттӧг довкйӧдлыштіс юрсӧ.
— Ог тӧд, збыльысь, кужан-ӧ тэ...
Ме эськӧ и ачым босьтчи, да менам радиоприёмник помавтӧм сулалӧ, детальясыс оз тырмыны.
Кывзы, а гашкӧ...
— Пӧжалуй...
видла,
— мыкталігтыр шуис Саша.
Сыын вермасисны и вӧчны кӧсйӧм и полӧм.
— Ребята!
Ребята!
— кутіс волнуйтчыны Володя Петровых.
— Вот эськӧ...
Пырӧ Надежда Димитриевна, а кафедра вылын выль прибор!
Сэки сійӧ...
Вот ми кӧ эськӧ збыльысь...
— Бур эськӧ вӧчны демонстрационнӧй вольтметр!
— кыліс кодлӧнкӧ мечтательнӧй гӧлӧс.
— Демонстрационнӧй вылад мыйта материалыс мунас!
— Материалтӧ судзӧдам.
Сӧмын эськӧ вӧчны.
— Оз куж!
— Емельянов?
Кужас!
— Вот эськӧ ещӧ звукӧвӧй кино сконструируйтны.
— Оз позь.
— Позьӧ!
Лыддьы журнал «Техника — томйӧзлы».
Но Ключарев быдтор вылӧ видзӧдіс тыр садьӧн: ракетопланъяс, кино-телевизоръяс — интереснӧ, но ставсӧ тайӧс бӧрынджык.
Суббота кежлӧ колӧ вӧчны вольтметр.
— Саша, сӧгласен?
Босьтчан?
Удитан?
Волнение вӧсна, гордость вӧсна да приборсӧ вӧчны терпитны вермытӧма кӧсйӧм вӧсна Сашалӧн тырлі лолыс.
Сійӧ чӧв олігтыр довкнитіс юрсӧ, ачыс зэв ёна гӧрдӧдіс.
— Вот и бур!
— гажмис Борис.
— Тэ кужан, эн пов.
Помнитан, светӧвӧй модельыд тэнад пӧшти артмис.
Главнӧйыс — точность.
Колӧ бура выверитны.
Ребята, Надежда Димитриевналы не висьтавны!
— А гарыштны позьӧ?
— юаліс Петровых.
— Медым весьшӧрӧ эз шогсьы.
Ставсӧ не висьтавны, а сідзи...
гарыштны?
— Оз!
Оз!
— горӧдісны челядь.
— Сюрприз!
— Гаралӧмсьыд пӧщада энӧ виччысьӧй!
— Юра Резников бергӧдлыштіс кулаксӧ Володя ныр водзын да бергӧдчис Сашалань.
— Висьтав, прӧверитнытӧ элементъясыд тэнад эмӧсь?
— Ог...
ог тӧд.
Буракӧ, абу...
— повзьӧмӧн вочавидзис Саша.
Сійӧс шымыртіс нин вольтметрлӧн «идеяыс», ӧні Саша некодлы нин эз вермы уступитны сійӧс.
— Ме судзӧда.
Ветла «Электросбытӧ», батарейкаяс ньӧба,
— зілис сійӧ эскӧдны детинкаясӧс, а ачыс тӧждысьӧмпырысь видзӧдлывліс, оз-ӧ лӧсьӧдчы кодкӧ мырддьыны: вӧчасны вольтметрсӧ сытӧг!
Юра Резников, коді асывсянь да войӧдз ньӧбаліс, корсяліс, вежлаліс да кораліс быдпӧлӧс детальяс аслас радиоприёмниклы, нуӧдіс Сашаӧс бокӧ да, чувствуйтӧмӧн, мый позьӧ бура вежсьыны, таинственнӧй гӧлӧсӧн шуис:
— Эн мун.
Ме сета.
— А сэсся, быттьӧ сылы дзик веськодь, небрежнӧя юаліс
Тэнад, гашкӧ, переменнӧй конденсатор сюрас?
— Абу,
— мыжапырысь висьталіс Саша, ачыс зэв ёна шогӧ уси, мый сылӧн конденсаторыс абу.
— Но, сідзкӧ, гашкӧ, контурнӧй катушка кӧнкӧ туплясьӧ?
— наступайтіс водзӧ Юра Резников.
— Вежсим эськӧ.
Тӧдан, кутшӧмӧсь менам батарейкаясыс!
«Электросбытсьыд» оз на век и сюр, а батарейкаястӧгыд — мат.
Саша тӧдіс, мый мат.
Мыйсӧ эськӧ сійӧ эз сет контурнӧй катушка вылас, медым вежны сійӧс батарейкаяс вылӧ!
Но катушка сылӧн абу.
— Гашкӧ, наушникъяс?
— век на надейтчис да юасис Юра.
Саша чӧв оліс.
А Юра Резниковӧс бара шымыртіс ыштӧм, код вӧсна Юра зэв частӧ унатор вӧчлывліс немдумайттӧг.
Йӧйӧн колӧ вӧлі лоны, медым висьтавны фанера йылысь.
Но Юра эз вермы кутсьыны:
— Фанераыд колӧ?
Зэв коланатор.
Наушникъяс вылад ме эськӧ тэныд фанера сеті, да и батарейкаяс содтӧд вылӧ.
И кӧрттувъяс.
Клейыд колӧ?
Тӧрыт на сӧмын восьті тюбиксӧ.
Пӧшти быдса.
Сета!
Сійӧ чӧв ланьтіс, шензис аслас лышкыдлун вылӧ.
Гортас Юралӧн вӧлі кык гоз наушник.
Мый вылӧ сылы коймӧдыс?
— Сӧгласитчы, а то сэсся ог сет.
И наушникъясыд абуӧсь?!
Э-эк, тэ!
Быдса класс синъяс водзын тыдовтчис, мый Сашалы нинӧмысь вӧчны вольтметрсӧ.
Вольтметр вермис не артмыны.
— <ns>Констру-уктор</ns>!
— сералӧмсорӧн нин нюркнитіс Лёня Пыжов.
— Вӧчнытӧ босьтчытӧдз эськӧ мед думыштін, мыйысь кутан вӧчны.
Медым кадсӧ весьшӧрӧ не воштыны, ас водзас йитор тӧждысьтӧг чужъялігтыр, Пыжов мӧдӧдчис гортланьыс.
— Юрка!
Тэ мый...
кӧсъян торкны миянлысь удж?
— сы дінӧ матыстчиг грӧзитӧмӧн ньӧжйӧ юаліс Борис Ключарев.
— Резников!
Жертвуйт фанератӧ!
— кевмысис Петровых.
— Честнӧй кыв, Юра, сет!
Костя Гладков скӧрмис:
— Мый ті сійӧс уговаривайтанныд?
Сытӧг вӧчам!
Да гашкӧ, и менам гортын эм.
Корсьла — дерт жӧ сюрас...
И сідзи быдӧн.
— Эн корсь: ме сета.
— И ме!
— «Ме, ме»!
— друг зэв ёна скӧрмӧмӧн нерыштіс Юра.
— Кытысь ті батарейкаяссӧ босьтанныд?
А жестьсӧ?
Бурминныд!!!
Емельянов, ме бӧрся!
Сійӧ сюйис кияссӧ зептас да муніс детинкаяс дінысь, эз и видзӧдлы, локтӧ оз сы бӧрся Саша.
6 глава
«ВОЛЬТМЕТРСӦ ВӦЧА МЕ!»
Саша, дерт, муніс сы бӧрся.
Юра кӧ эськӧ тшӧктіс сылы чеччыштны керосинӧвӧй лавка вевт вывсянь, либӧ увлань юрӧн сувтны, либӧ тӧвбыд уступайтны ассьыс очередьсӧ медся интереснӧй книгаяс вылӧ, кодъяс лоӧны классын, Саша эськӧ быдтор вылӧ сӧгласитчис.
Сійӧ сӧгласитчис эськӧ воштӧмъяс да жертваяс вылӧ, сійӧ дась вӧлі терпитны омӧльтӧм, сӧмын эськӧ мед вӧчны вольтметр!
Аслад киясӧн тувъявлыны сійӧс прӧстӧй фанера да жесть торъясысь да заставитны уджавны!
Саша ёна вӧлі ылалӧма аслас думъясӧн да та вӧсна пыдди эз пукты сійӧс, мый Юрка мунігчӧжыс важничайтіс водзвылас: сьыліс, сувтыштавліс кутшӧмкӧ медся тӧдчытӧм витрина дорӧ да муртса кыскис коксӧ.
Найӧ кыссисны пӧшти часджын, кӧть муннысӧ колӧ вӧлі сӧмын кык квартал.
Сӧмын горт дорас Юрка казяліс сы бӧрся мунысьсӧ.
— А, тэ!
— шуис сійӧ да потшис ӧдзӧссӧ мышнас.
— Кывзы, виччысьлы менӧ тані, площадка вылас.
Юралӧн вильыш синъясыс шӧйӧвошӧмысла дугдісны югъявны.
— Гортын мам.
Сійӧ миян, тӧдан...
Ок, и пинясьӧ, няйтӧсьтан кӧ джоджтӧ!
Тэ нӧрӧвитлы, виччысьыштлы тані.
Сійӧ тювкнитіс-пырис ӧдзӧсӧд, и пӧшти сэк жӧ Саша кыліс горӧдӧмъяс, шум, мыйкӧ грыммуні-уси джоджӧ и, плеш вывсьыс сикӧтш мольяс кодь ньылӧм войтъяс чышкалігтыр, площадка вылӧ чепӧсйис Юра.
— Оз сет!
Сашалӧн ёкнитіс сьӧлӧмыс.
— Вай сулыштам тані неуна,
— ассьыс став тшаплунсӧ воштӧмӧн шуис Юра.
— Кывлін?
Век тадзи — увгас, увгас, а сэсся кӧдзалӧ.
Виччысьыштны колӧ.
Нервнӧй!
Тэ эн пов, ме сылысь кора фанератӧ.
— Юрка, да ӧд тэ шулін...
— Шулі.
Мый эськӧ эг да...
Кухняын сулалӧ фанера лист, думайта — кодлы сійӧ сэні колӧ?
Да тэ эн пов: мам абу горш, сӧмын кажитчӧ сідзи.
Тайӧ лист вылас сійӧ пӧжасигӧн нянь быглялӧ.
Юра мыжапырысь ланьтіс, грӧзитыштіс Сашалы чуньнас да бара дыр кежлӧ воши.
Саша виччысис перилӧ вылас гырддзанас лэччысьӧмӧн.
Мый вӧсна век зэв сьӧкыда сетчӧ сійӧ, мый кӧсъян добитчыны?
Но кымын сьӧкыдджык, сымын интереснӧйджык.
«Лоӧ вольтметр!
И сійӧс вӧча ме!»
Буретш тайӧ здукас ӧдзӧс гурйыв воссис, Юра петкӧдіс фанера.
Синъясас тӧдчис ыджыд радлӧм да лукавство.
— Сетіс.
На!
Босьт!
Босьт батарейкаяссӧ.
И кӧрттувъяс сьӧрысь босьті.
Сійӧ тыртіс Сашаӧс тайӧ донаторъяснас.
— А мый вӧсна сетіс — тӧдмав.
Ме шуа сылы — колӧ Надежда Димитриевналы отсавны.
Сійӧ и тшӧктіс босьтны.
Тӧдан мый?
Тэ ӧдйӧджык котӧрт — друг думыс вежсяс да оз сет.
Саша чӧв олыштіс.
Зепъясас зилякылісны кӧрттувъяс.
Юра котӧртіс колльӧдны сійӧс ворота дорӧдз.
Прӧщайтчигас сійӧ неуна зумышмис:
— Кывзы, вот мый...
тэ меным бӧрын мыйкӧ сетан жӧ.
— Обязательнӧ, Юрка.
Гашкӧ, кӧрттувъястӧ бӧр босьтан?
Менам аслам эм.
— Кӧрттувъяссӧ?
Мый меным наысь?
Но, вай.
Сэсся другъяс янсӧдчисны.
Пока найӧ ноксисны, луныс кусі да муніс, ломзисны пӧнаръяс, ӧшиньясӧд кутісны тыдавны унапӧлӧс рӧма абажуръяс, водзӧ югӧрсӧ веськӧдӧмӧн машинаяс видзӧдалісны фараяснас шоссе вылысь лымсӧ, а сизим судта керка вевт весьтын ӧшйис ыджыд тӧлысь да турунвижкодь тіралысь югӧрнас кутіс вензьыны рытъя карлӧн бияскӧд.
Саша кыскис ассьыс грузсӧ, эз чувствуйт, кыдзи кӧдзыдысь гегдӧны киясыс, и думайтіс сы йылысь, мый Юрка бур (воскресеньеӧ колӧ ветлыны кӧрт лом шыблаланінӧ, корсьны сылы сэтысь мыйкӧ зэв коланатор), и сы йылысь, мый, тыдалӧ, челядь пиысь некод оз тӧд, кыдзи вӧчны вольтметр, а сылы, Сашалы, гӧгӧрвоана.
Медбӧрын кӧдзыдысла чуньясыс эз кутны веськавны, ковмис ӧдзӧсӧ таркӧдчыны кокнас — татшӧм ногӧн сійӧ паныдасис Агафья Матвеевнакӧд.
Гырысь чукыръясӧсь мугов чужӧма, ичӧтик синъяса да быттьӧкӧ дӧзмӧмысь топӧдӧм вома, ыджыд тушаа, косіник старука встретитіс Сашаӧс скӧрысь юалӧмӧн:
— Ывлаас вой.
Кӧні ветлӧдлін?
— Вӧліны делӧяс,
— ньӧжйӧник вочавидзис Саша.
Сійӧ прӧйдитіс Агафья Матвеевна дінті сэтшӧм тшапа, мый мӧдыс эз вермы пыр жӧ ӧтветитны,
— здук лои воштӧма, Саша ассьыс став кӧлуйсӧ пыртіс комнатаясӧ.
Агафья Матвеевнакӧд Сашалӧн важысянь лоины тешкодь отношениеяс, кодъясӧс Сашалӧн мамыс шуліс «разведка бойӧн».
Колӧ веськыда шуны Саша йылысь — эз пыр сійӧ заводитлы.
Векджык сійӧ пырлывліс кухняӧ рама да зільліс лоны вежливӧйӧн.
Сійӧ шулывліс рама:
«Здравствуйте!»
Но Агафья Матвеевналы угодитны сьӧкыд:
— Ӧні и здоровайтчынытӧ оз кужны, кыдзи колӧ: бурк ныр уланыс, бурк...
Мелі кывъяссьыд кывйыд оз косьмы.
Важӧнтӧ культурнӧй детинкаяс кокнас шаркнитасны...
Лӧг петӧ кывзыны важ кадся воспитаннӧй детинкаяс йылысь, кодъяс быттьӧкӧ кокъяснас шаркайтлӧмаӧсь!
Сетавны эськӧ налы буриника сьылідзиръясас!
Саша кӧ вочавидзліс мыйкӧ татшӧм ногӧн, разведка бойӧн пӧрліс чорыд тышӧ.
И ӧні вермис лоны тыш.
Агафья Матвеевна пуктіс кияссӧ коскас, лои косіник, вӧсньыдик «Ф» буква кодь, да лӧгпырысь чӧла видзӧдіс детинка поведение бӧрся.
Поведениеыс сылӧн вӧлі неприличнӧй, некытчӧ туйтӧм!
Саша босьтіс пызан вывсьыс пызан дӧрасӧ да зэв ёна тэрмасигтыр кутіс перъявны зепъяссьыс жесть торъяс, батарейкаяс, сутуга торъяс, мыйкӧ ещӧ и ещӧ.
Тайӧ хлам вылас видзӧдігӧн старукалӧн син водзас пемдіс.
— Мый керсьӧ керкаас!
Видзӧдлӧй жӧ, бур йӧз!
— Агафья Матвеевна,
— вочавидзис Саша,
— тані йӧзыс абуӧсь.
Ми тіянкӧд ӧтнаным.
— Со ӧд кутшӧм!
— бокас швачнитіс кияссӧ старука, коді зэв ёна скӧрмис детинкалӧн вежливӧй дерзость вылӧ.
— Быд аддзысигӧн вильыш сёрнияс!
Тэныд тшӧктыліс мамыд тадзисӧ мекӧд сёрнитны?
Кӧні тэнӧ, некытчӧ туйтӧмӧс, тэнад <rus>бродяжьей</rus> кокъясыд войшӧрӧдзыс новлӧдлісны?
Шыблав ставсӧ!
— Агафья Матвеевна!!
— горӧдіс Саша да потшис старукалысь туйсӧ пызанвывса кӧлуй чукӧр дінӧ.
— Ог лэдз!
Эн вӧрзьӧдӧй!
— Водз, мусаӧй, не лэдзнытӧ велалӧмыд.
Видзӧдтӧ, кутшӧм йӧзыд асныраӧсь лоӧмаӧсь!
Важӧнтӧ...
— И старука кутіс лыддьӧдлыны, лыддьӧдлыны...
Саша кывзіс сылысь гажтӧм мойдъяссӧ, кытчӧдз эз думышт спасительнӧй петан туй:
— Ой, кухняын, тыдалӧ, мыйкӧ сотчӧ!
Старука подозрительнӧя исалыштіс нырнас, некутшӧм дук, тыдалӧ, эз кыв, но дӧмӧм гынсапӧгнас чушкигтыр век жӧ мӧдӧдчис кухняӧ.
Порог дорсяньыс зумыша юаліс:
— Он шыбит?
— Ог.
— Мый вӧчны лӧсьӧдчин?
Висьтав.
— Агафья Матвеевна!
Научнӧй прибор.
— Фанераысь?!
— Агафья Матвеевна крапнитіс ӧдзӧссӧ.
— Ӧні удж бердӧ!
— шуис аслыс Саша.
Сійӧ падъяліс: первой урокъяс велӧдны али пыр жӧ вӧчны вольтметр?
Агафья Матвеевна ӧдзӧсӧд мыччис юрсӧ:
— Он ылӧдлы, мый научнӧй прибор?
— Агафья Матвеевна, ылӧдчысьӧн кӧ менӧ лыддянныд, эн юасьӧй!
— Тьпу!
Аттӧ дивӧ!
Лок ӧбедайтышт.
Учёнӧй!
Ӧбед бӧрын вын да решимость содісны.
Удж бердӧ!
Ӧдйӧджык, ӧдйӧджык!
Но кутшӧм ылын пызан вылӧ кыдзсюрӧ шыблалӧм кӧлуйыс сійӧ шуда идеясьыс, кутшӧмӧс лӧсьӧдіс сылӧн юр вемыс!
Кутшӧм кокньыда, свободнӧя да стройнӧя тэчсис Сашалӧн юрас, кыдзи вӧчны вольтметр, а киясыс ӧшибитчисны, муртса на босьтчисны удж бердӧ!
Укшаль, тӧлктӧм кияс!
Саша клеитіс катушкалы каркас да, чукралӧм бӧрын, шыбитіс пызан улӧ.
Сійӧ некор оз вермы вӧчны вольтметр, сылӧн весиг катушкаыс оз артмы.
Зэв ёна шогсигтыр Саша прӧйдитіс комнатаӧдыс.
Со кор заводитчисны настоящӧй сьӧкыдлунъясыс!
Мученье!
Тырмымӧн фанера, картон, жесть, сутуга — и син водзын вешйывтӧг сулалӧ яснӧй, ыштӧдан образ, но кыдзи сы бердӧ босьтчыны?
Зэв ёна думыштчӧмӧн Саша немжалиттӧг треплитіс плешвесьтса читкыля юрси пратьсӧ — дас нёль арӧса быд детинкалысь дугдывтӧг тӧждысянторсӧ.
И друг дум вылас уси: кымынысь, унмовсигас либӧ войнас унйывсьыс, Саша аддзыліс — мамыс тадзи жӧ ветлӧдлӧ комнатаӧдыс; со Саша аддзӧ, войнас гижӧм страницаясысь мам косявлӧ пызан дінын ӧтиӧс, мӧдӧс, коймӧдӧс.
«Э!
— друг содӧм вынӧн решитіс Саша.
— Клеита ӧкмыс катушка, а дасӧдыс, дерт нин, артмас».
Артмис коймӧдыс.
Сійӧ вӧлі пӧшти зэв бур — ӧкуратнӧй, мичаник каркас.
Саша любуйтчыштіс катушканас, нимкодьпырысь ышловзис да босьтчис мӧд деталь бердӧ.
Сьӧкыдторйыс водзын на.
Бур!
Первой Саша уджаліс чӧла, сэсся казявтӧг кутіс сьывны.
Тайӧ сьыланкывйыс вӧлі кывъястӧм.
Абу сьыланкыв, а марш, кодӧс эськӧ колӧ вӧлі ворсны трубаӧн.
Трум!
Ту-ту-ту!
Тра-та!
Бем-м-м!
Агафья Матвеевна таркӧдыштіс стенас.
Но Саша сьыліс, сӧмын надзӧнджык.
7 глава
«КЫДЗИ ТЭ НАЙӦС КУТАН ВОСПИТЫВАЙТНЫ?»
Джек нюжмасьыштіс, восьтіс синсӧ да, кузь пельяссӧ чошкӧдӧмӧн, кывзысьыштіс.
Комнатаын вӧлі пемыд, но ӧткымын признакъяс серти позьӧ вӧлі гӧгӧрвоны, мый воӧма асыв.
Кӧнкӧ крапнитіс ӧдзӧс, стен сайын кышакылыштіс, ӧшинь пыр кылісны гӧгӧрвотӧм шыяс.
Тайӧ вӧліны эз войлӧн, а лунлӧн шыяс.
Джеклы уси дум вылас, мый сійӧ абу гортас.
Сійӧ чеччис да видзчысьӧмӧн мӧдӧдчис исавлыны ставсӧ.
Гортас Джек нинӧм вылӧ эськӧ эз чеччы кӧзяйкасьыс водзджык, но ставыс, мый вӧлі ӧні Джек гӧгӧр, вӧлі бокӧвӧй, тӧдтӧм, беспокоитіс сійӧс.
Понпи йӧткыштіс лапаяснас ӧдзӧссӧ да пырис мӧд комнатаӧ.
Сійӧ корсис кӧзяйкасӧ.
Кӧзяйка эз вӧв.
Джек бӧр локтіс детинка крӧвать дорӧ да кутіс никсыны.
Сійӧ гажтӧмчис гортсьыс да нывкаысь.
Детинка эз садьмы.
Джек кватитіс пиньнас эшкын дорсӧ, кыскыштіс.
Эшкын уси джоджӧ, но детинка узис, пӧдушкаас чужӧмсӧ дзебӧмӧн.
Ӧшинь сайын муртса югдыштіс, комнатаын бурджыка кутісны тӧдчыны визьяс, пельӧсъясын кутісны тыдавны кутшӧмкӧ выль предметъяслӧн мыгӧръяс — керкаыс лои ещӧ бокӧвӧйджык.
Джек кутіс тревожнӧя увтчыны.
Детинка чеччыштіс.
Мыйкӧ дыра сійӧ кӧмтӧгыс сулаліс джоджын да кулакъяснас тілис синъяссӧ.
Медбӧрын, дзикӧдз садьмӧм да мыйкӧ гӧгӧрвоӧм мысти, сійӧ горӧдіс:
— Джек!
Молодец!
Менӧ садьмӧдін.
Тӧлкаӧй, кыдзи тэ гӧгӧрвоин?
Видзӧдлы, мый ме тӧрыт вӧчи.
Сійӧ матысталіс пон ныр дінӧ кутшӧмкӧ вещьяс.
Джек ошканасямӧн легнитіс бӧжсӧ.
Детинка пасьтасигкості пон зэв гажаа чепсасис комнатаӧд, гыжъяліс лапаяснас ӧдзӧс, сэсся пуксис да, Саша вылӧ кевмысян синъясӧн видзӧдігтыр, кутіс увтчыны сэтшӧм нора, мый Саша уськӧдчис сійӧс кутлыны.
— Мусаӧй!
Тӧлкаӧй!
Тэ кӧ эськӧ менам вӧлін!
Саша эз вермы кутчысьны да, кӧть Юлька и эз тшӧкты, сетіс Джеклы сакар.
Найӧ панласигтыр котӧртісны двор вомӧн да кайисны Гладковъяс квартираӧ.
Буретш воисны — Гладковъяс лӧсьӧдчӧмаӧсь петны.
Юлька тӧждысьӧмпырысь видзӧдліс Джек вылӧ, но эз кут меліавны сійӧс:
— Местаӧ!
Кывзысьӧмпырысь бӧжсӧ легӧдігтыр Джек руньгис ширма сайӧ.
— Сійӧс оз позь пӧвадитны,
— важнӧя шуис Юлька.
— Тэ тӧдан, кутшӧм роль ворсісны служебнӧй понъяс война дырйи?
Сійӧ ӧшӧдіс пельпом вомӧныс полевӧй сумка, кытчӧ вӧлі тырыс тэчӧма книгаяс, сюяліс шапка улас ассьыс читкыля юрсисӧ, видлаліс зепъяссӧ, кӧні, кыдзи и Костялӧн да Сашалӧн, вӧлі зэв уна ценнӧйтор — лупа, фонарик, перочиннӧй пурт, магнит,
— и найӧ мӧдӧдчисны школаӧ.
Найӧс шуисны куим мушкетёрӧн.
Коймӧд мушкетёрыс, прошвиа воротника коричневӧй платьеа да сьӧд передника, эз кольччы ёртъяссьыс.
Мӧдарӧ, мукӧд дырйиыс буретш сійӧ збоя восьлаліс медводзын.
Вӧлі сійӧ лӧнь декабрса асылыс, кор тшын вӧрзьӧдчытӧг сулалӧ фабричнӧй труба весьтын, югыд столбӧн пыкӧ небесасӧ, руд рӧмыд пытшкын кыпӧдчӧ кӧдзыд шонді, дзуртӧ лым и проводъяс вывсянь друг киссьӧ гыӧр кокньыд еджыд зэрӧн.
Юлька сяммӧма веськавны тайӧ зэр улас да сулаліс, кытчӧдз став лымчиръясыс эз усьны сылы шапка вылас, пельпом да сьылі вылас, а сылӧн сьӧд, югъялысь, васӧд, быттьӧ мыськӧм, синъясыс чуймӧмпырысь паськалӧмаӧсь.
И Саша, сы вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, тшӧтш аддзис и асывсӧ, и пуяслысь еджыд вожъяссӧ, и небесаысь кымӧрсӧ, коді кывтіс, быттьӧ лӧз ва вылын зарни доръяса пыж, и чуймис на вылӧ, кыдзи и Юлька.
Но Юлька дзик пыр жӧ пыркнитіс пась вывсьыс посни лым буссӧ да, пельпом вывсьыс сьӧкыд сумкасӧ лӧсьӧдыштӧм бӧрын, висьталіс, мый химияысь босьтас тройка.
— Тӧрыт кӧ эськӧ ми тэкӧд, Костя, эг пукалӧй весьшӧрӧ рытывбыд, эз эськӧ вӧв сэтшӧм ӧбиднӧ!
— Мый ті вӧчинныд?
Юлька лэптыштліс пельпомъяссӧ:
— Кык юр — и нинӧм оз вермыны думыштны!
— Мый тіянлы колӧ думыштнысӧ?
— Необыкновеннӧйтор!
— вочавидзис Юлька да муніс, эз и нюмъёвт сы чуймӧм вылӧ.
Найӧ пыр торйӧдчылісны эрд вылын, мужскӧй школа сайын.
Тані, кар помас, дас судта зэв ыджыд каменнӧй зданиеяс сулалісны ичӧтик пу керкаяскӧд ӧтсор.
Ичӧт ӧшиньясаӧсь, муас вӧйӧмаӧсь, тайӧ ичӧтик керкаясыс коллялісны нэм помнысӧ школакӧд паныда тыртӧм эрд дорын.
Воссис калитка, петіс детинка.
Сійӧ сулалыштіс думыштчӧмӧн, быттьӧ решайтіс, кытчӧ эськӧ мунны, кӧть талялӧм туйыс нуӧдіс эрд вомӧныс веськыда школа дорӧ.
— Вадим Коняхин!
— повзьӧмӧн шуис Костя.
— Мунам ӧдйӧджык, Саша.
Бергӧдчам, мед сійӧ оз казяв.
Но Вадик казяліс.
Зэв шудаа нюмъялігтыр сійӧ тола вомӧныс локтіс нин Колялань.
— Костя!
Здравствуй, Костя!
Тэ регыд локтан миян дінӧ?
Сійӧ зильгис кӧлӧкӧльчик кодь вӧсни гӧлӧснас, тайӧ коймӧд класса ичӧтик велӧдчысьыс, кузь, муртса абу кок подйӧдзыс пальтоа, кепыся, шапкаа, код улысь чурвидзис сӧмын нырыс,
— ёна сійӧс тӧбӧмаӧсь гортас!
— Костя, миян отрядын дас куим детинка.
Таня висьталіс — тэ миян вожатӧй, да тшӧктіс, медым кывзысим.
А мый ми тэкӧд кутам вӧчны?
Саша эз на аддзыв, медым Костя коркӧ татшӧма яндысьліс, татшӧма шай-паймунліс, татшӧма падмыліс!
Весиг гӧлӧсыс сылӧн вежсис, кор, ичӧтик детинка юр вывті видзӧдіг, сійӧ шуис:
— Субботаӧ сбор вылын тӧдмалан, мый кутам вӧчны.
Вадик вештыштіс шапкасӧ кулакнас ныр вывсьыс плеш вылас; шапка увсьыс тыдовтчисны синъяс, кодъяс сэтшӧм чуймӧмӧн видзӧдлісны Костя вылӧ, мый сійӧ гӧрдӧдіс яндзимысла, но чӧв оліс.
Вадик водзӧ сэсся эз юась.
Шапкаыс бара уси сылы ныр вылас.
Мыжапырысь нюмъёвтӧмӧн сійӧ кыскис тола пиысь первой ӧти коксӧ, сэсся мӧдсӧ.
Костя колльӧдіс Вадикӧс синъяснас да зумыша шуис:
— Ме ог тӧд, мый ми кутам вӧчны сбор вылас.
Со мый йылысь ті думайтӧмныд, тӧрыт Юлькаыдкӧд!
— Та йылысь.
Мый йылысь нӧ сэсся?
Гӧгӧрвоан, чукӧртчисны пионеръяс.
Первойя сбор.
Интереснӧ!
Найӧ виччысьӧны.
Первойя сбортӧ векджык ёна виччысьӧны.
Шуны кӧ, ме кӧсъя, медым кызь ӧтикӧд отряд вӧлі зэв бур.
— Но, дерт жӧ!
— шуис Саша гӧгӧрвоӧмӧн.
Сійӧ гӧгӧрвоис Костялысь тревогасӧ.
Лоны вожатӧйӧн!
Оз быдӧн куж!
Со мый вӧсна Костя абу варов, сылӧн пыр сэтшӧм спокойнӧй сьӧд синъясас тӧдчис тӧждысьӧм.
— Костя, а кыдзи тэ найӧс кутан воспитывайтны?
— Тӧдан, найӧс колӧ интереснӧя воспитывайтны,
— ыштӧмӧн шыасис Костя
ичӧтик детинкаяс!
Аддзылін Вадиксӧ?
Ми Юлькакӧд сідзи и решитім: колӧ думыштны особеннӧйтор.
— Тайӧ збыль.
А мый?
— Ачым ог тӧд.
Субботаӧдзыс куим лун коли, а ме век на ог тӧд.
Сійӧ вӧлі сэтшӧма шогӧ усьӧма!
Саша сьӧлӧмсяньыс заводитіс бурӧдны другсӧ:
— Кывзы, тэ дугды, эн шогсьы...
Изобретитам мыйкӧ.
Костя надеятӧг ӧвтыштіс кинас:
— Изобретайтім нин ми Юлькакӧд!
Некыдз оз артмы.
Тыдалӧ, лоӧ нин первойя сборсӧ торъя интерестӧг заводитны.
Авторитеттӧ уськӧдан, вот мыйысь ме пола.
Шуасны — гажтӧм вожатӧй.
Гӧгӧрвоан?
Ылӧд найӧс сэсся сбор вылад локны!
Да, обстоятельствоясыс эз вӧвны вежаланаӧсь.
Кӧть жугӧд ассьыд юртӧ, мыйӧн бурӧдан?
Саша весьшӧрӧ думайтіс, кыдзи эськӧ отсавны другыслы, кытчӧдз школаысь эз кыв звоноклӧн зильгӧм.
— Мый?
Звонок?
Сёрмам!
Костя пыр жӧ вӧтліс ас пытшсьыс шогсӧ.
Найӧ кыккокйыв котӧртісны раздевалкаӧ.
Первой урокыс — Конституция.
Марина Григорьевна вӧлі классын нин.
Первой видзӧдлӧмсяньыс тайӧ томиник учительницаыслӧн нинӧм эз чуймӧд: руд юрси, кодӧс поткӧдӧма веськыд проборӧн, гӧгрӧс банбокъяс, неуна беринӧсь ныр, и сӧмын синъясыслӧн выражениеыс югдӧдіс чужӧмсӧ пытшкӧссяньыс ловъя мӧвпӧн.
Марина Григорьевналӧн урокъясыс эз вӧвны ӧта-мӧд кодьысӧсь.
Мыйта вӧлі пуктӧма тайӧ урокъясас мӧвп, вын, вдохновенье, мечтаяс — тайӧс челядь эз тӧдны, но быд час, кодӧс найӧ колльӧдісны учительницакӧд, вӧчис найӧс неуна верстьӧджыкъясӧн, взволнованнӧйджыкъясӧн да унджык думайтысьясӧн.
Найӧ мынтісны учительницалы мыйӧн вермисны — Марина Григорьевнаӧс классын встречайтліс сэтшӧм чӧв-лӧнь, код дырйи яндысьӧмысь да радлӧмысь сылӧн чужӧмыс гӧрдӧдліс.
Марина Григорьевна уджаліс неспокойнӧя.
Детинкаяс не ӧтчыд казявлісны, кыдзи, уроксӧ заводитігӧн, учительница либӧ весьшӧрӧ листалӧ журналсӧ, либӧ чабралӧ носӧвӧй чышъянсӧ, мукӧд дырйиыс сылӧн гӧлӧсыс, быттьӧ сунис, муртса оз ор, и челядь поддерживайтісны сійӧс чӧла кывзӧмӧн.
Эз сы вӧсна, мый найӧ вӧліны бур сьӧлӧмаӧсь! Эз!
Найӧ эськӧ эз прӧститны полӧмтӧ, кужтӧмлунтӧ, тӧдтӧмтӧ.
Марина Григорьевналӧн характерас вӧлі сэтшӧмтор, мый челядь гӧгӧрволісны.
Сідзи быдӧн на пӧвстысь, медся заветнӧйтор йылысь сёрнитігӧн, зілис пыдӧджык дзебны пытшкӧсса жарсӧ, не петкӧдлыны ассьыс чувствояссӧ — тайӧ некор абу кокни!
Марина Григорьевна гижис доска вылӧ веськыд, пӧшти челядь почеркӧн:
«123 статья.
СССР-са гражданалӧн равноправие, налӧн национальность да раса вылӧ видзӧдтӧг, хозяйственнӧй, государственнӧй, культурнӧй да общественно-политическӧй олӧмлӧн быд юкӧнын являйтчӧ непреложнӧй законӧн».
— Ті ставныд тӧданныд миян страналысь тайӧ законсӧ?
Некымын гӧлӧс шыасисны:
— Да, дерт жӧ!
— Сэтысь и тӧднысӧ нинӧм,
— наивнӧя шуыштіс Лёня Пыжов.
— Яснӧ.
Сійӧ эз радейтлы рассуждениеястӧ: сетісны эськӧ мед велӧдны, да и пом.
Юра Резников зэв скӧрысь видзӧдліс Лёнька вылӧ:
— Фашистъяс йылысь вунӧдін?
— Да сійӧ коркӧ вӧвлі.
Ӧні важӧн абу,
— веськодьпырысь вочавидзис Пыжов.
Ключарев зумыша кӧрыштіс синкымъяссӧ:
— Тэ думайтан, ӧні фашистъяс абуӧсь?
Некӧн?
Марина Григорьевна матыстчис партаяс дінӧ:
— Кывзӧй, мый ме тіянлы висьтала.
8 глава
ЛУНВЫВ ШТАТ АЛАБАМА
Тайӧ луннас Марина Григорьевна висьталіс челядьлы негритянскӧй детинка Сэмлысь историясӧ.
Сэм чужис да оліс США лунвылын, Алабама штатса ичӧтик кар Хантсвеллын.
Карын небоскрёбъяс эз вӧвны, уличаяс вылын куйліс бус.
Хлопковӧй плантацияясса озыр владелецъяслӧн керкаясныс буссьыс сайӧдчӧмаӧсь вуджӧра садъяс пӧвстӧ.
Негритянскӧй кварталъясын вуджӧрыс вӧлі этша, но век жӧ Сэмлӧн ичӧтик керка дінын быдмисны кык персиковӧй пу, а ӧшинь улас мамыс вӧчис клумба...
Ылысянь тайӧ клумбасӧ позьӧ чайтны гӧрд шальӧн, кодӧс шыбитӧмаӧсь ӧшиньӧдыс.
Сэм эз ветлывлы керка дорсьыс ылӧ и эз вежав мистер Эвенсонлӧн вуджӧра парк вылӧ.
Сьӧд детинкалы медся жар шондіыс вӧлі веськодь.
Шуны кӧ, Сэм эз норасьлы олӧм вылас.
Сылӧн вӧліны бур мам да долыд бать, коді кужис висьтавлыны мойдъяс.
Да,
сыысь кындзи, Сэмлӧн батьыс ворсіс банджоӧн.
Сійӧ сэтшӧм бура ворсіс, праздник лунӧ кильчӧ пос вылӧ пуксьӧмӧн, мый мамыс ӧтарӧ чышкыштавліс синъяссӧ партукнас.
Ӧтчыд из улысь петіс лёкгаг да бать ворсігчӧж вӧрзьӧдчытӧг куйліс лыа вылын.
— Па,
— шуис Сэм,
— сійӧ кывзӧ жӧ!
— Тэ шутитан, Сэм,
— серӧктіс бать,
— лёкгагъяс нинӧм оз гӧгӧрвоны музыкаысь.
Сэмлы сэки вӧлі вит арӧс.
Сійӧ унатор на жӧ эз гӧгӧрво.
Сійӧ думайтіс, мый сідзи и колӧ, медым хлопковӧй плантация вылын уджалӧмысь батьлы мынтісны кыкпӧв этшаджык еджыд рабочӧйяслы дорысь.
Мукӧд дырйиыс бать висьтавлывліс страна йылысь, коді куйлӧ океан сайын.
Йӧзыс, кодъяс олӧны сійӧ странаас,
— унапӧлӧс народностьясысь, а законыс ставныслы ӧткодь, и сэні кӧ сьӧд морт уджалӧ еджыд дорысь бурджыка, сылы и почётыс ыджыдджык.
— Тэ мойд висьтавлан, па?
Бать гартыштіс чуняс детинкалысь чорыд юрси читкыльсӧ.
— Ме висьтала дзик збыльтор, Сэми.
Сідзи жӧ, кыдзи дзик збыльтор сійӧ, мый тайӧ йӧзыс жугӧдасны немецкӧй фашистъясӧс.
Сэки сёрниас суитчис мамыс да, кипыдӧснас вомсӧ тупкӧмӧн, медым эськӧ дворас кодкӧ эз кыв, шуис:
— Немецкӧй фашистъяс да мистер Эвенсон костын сылӧн хлопковӧй плантацияӧн, мед сійӧ му пырыс мунас, ме видзӧда да, ыджыд торъялӧмыс абу.
Бать нинӧм эз шу да пестіс каллянсӧ.
Дыр мысти воис сэтшӧм кад, мый коркӧ и Америкаса Соединённӧй Штатъяс заводитісны фашистскӧй Германиялы паныд военнӧй действиеяс.
Правда, Германиялӧн олӧмыс овсис нин: сӧветскӧй войска ёна нӧйтіс сійӧс.
Сэки и Сэмлысь батьсӧ, негр Джоӧс, мӧдӧдісны фронт вылӧ.
Кутшӧм мича сійӧ лоӧма военнӧй паськӧмнас!
Кутшӧм гажаа сійӧ сераліс, гӧрайывса лым кодь еджыд, югъялысь пиньяссӧ тыдӧдӧмӧн!
— Ме чайта, гӧтыр,
— прӧщайтчигас шуис бать,
— мыйсюрӧ война бӧрад миянлы бурлань вежсяс.
Страна кӧ призывайтӧ сьӧд мортӧс салдатӧ, сідзкӧ сійӧ и салдатлы неуна рӧдня.
А мам сӧмын вочавидзис:
— Видзчысь, мед эськӧ тэнӧ эз вины, Джо!
Кор бать муніс, мам пуксис кыӧм улӧс вылӧ да мӧдысь шуис:
— Видзчысь, мед эськӧ тэнӧ эз вины, Джо!
Но мам эз бӧрд, эз.
Сійӧ эз бӧрддзы весиг сійӧ луннас, кор сійӧс вӧтлісны мистер Эвенсон ордысь, кӧні сійӧ уджаліс пӧденщицаӧн.
Лои несчастье: коньӧр мам сотіс утюгӧн мисс Эвенсонлысь прошвиа юбкасӧ.
Водзджык татшӧмторйыс эськӧ эз ло, но ӧні сійӧ кутіс частӧ думыштчывны, и со тшыки мича юбка!
Та бӧрын налы лои сьӧкыд.
Мам быдлаысь корсис удж.
Сылы веськыда синмас сералісны:
— Тайӧ буретш сійӧ тӧлктӧм негритянкаыс, коді нинӧм оз куж вӧчны кыдз колӧ?
Мун татысь, дыш баба!
— да пӧдлавлісны ӧдзӧссӧ.
И вот ӧтчыд радио пыр сводкаын юӧртісны сы йылысь, мый негритянскӧй соединение отличитчӧма Африкаса ӧти укреплённӧй пункт вӧсна тышын.
Негр Джо вӧлі тайӧ соединениеас.
Хантсвеллса негритянскӧй посёлокын ставныс тӧдмалісны Джо смеллун йылысь.
Сэм чирзіс радысла, быттьӧ порсьпи.
А коньӧр мамӧс друг кутіс треситны лихорадка, сылӧн зяткакылісны пиньясыс, и сійӧ нинӧм эз вермы висьтавны.
Регыд сійӧс бӧр босьтісны Эвенсонъяс ордӧ.
Мистрис Эвенсон, зэв важнӧй дама, быдӧнлы висьтавліс:
— Ме кӧсъя отсавны салдат гӧтырлы.
Збыльвылассӧ Клэ получитіс уджсӧ сы вӧсна, мый некод сы моз эз куж гладитны оборкаяс да складкаяс да угодитны кӧзяйкалы.
А Сэм виччысис и виччысис.
Сійӧ матыстчывліс стен дорӧ, кӧні виж лента йылын ӧшаліс банджо, да, струнаяссӧ вӧрӧдігтыр, казьтыліс батьыслысь сьыланкывсӧ.
И вот война помасис.
Воис бать.
Куртка вылас сылӧн вӧлі орден.
Посёлокса став челядьыс котӧртісны Джо бӧрся, и став мужчинаяс да нывбабаяс петісны керкаяссьыныс.
Бать воис жар луншӧр кадӧ.
Садъясын кисьмисны яблокъяс да персикъяс, клумбаяс вылын розаяс жарысла гартыштӧмаӧсь лепестокъяссӧ, госа индюк сулаліс керка дінын да дурмӧм моз ньылаліс доналӧм воздухсӧ.
— Э,
— шуыштіс бать,
— сідзкӧ ті метӧг кыдзкӧ-мыйкӧ олӧмныд на, пӧрысь индюкыд кӧ ловъя на.
— Да, олім кыдзкӧ-мыйкӧ,
— тӧждысьтӧг вочавидзис мам.
Бать локтӧм бӧрын сійӧ бара лои тӧждысьтӧм.
Сійӧ эз висьтав, мый тайӧ индюкыс соседъяслӧн.
Сійӧ эз висьтав и сійӧс, мый керкаын сэсся абуӧсь нин мича цыновкаяс, крӧвать дінын ситеч занавескаяс да уна мукӧдтор.
Сьӧкыд лунъясӧ ставыс муніс керкаысь.
Мам ваяліс пызан вылӧ сёян да тӧдлытӧг кутчысьлывліс батьлы киас, пельпомас.
Сійӧ век на эз верит, мый сылӧн верӧсыс бӧр воис гортас!
Бать сёйис пӧсь пудинг да юис виски.
Радысла сійӧ юис быдса стӧкан.
— Тэ коддзан, Джо,
— сералігтыр шуис мам.
Сэм пӧльтіс банбокъяссӧ да кучкис кулакъяснас пӧльтӧм банбокъясас.
Сійӧ эз тӧд, мый эськӧ ещӧ вӧчны, да медбӧрти, татшӧм ыджыд зонка, кавшасис батьыслы пельпом вылас.
Батьыс чеччис да, шатовтчышттӧг, пельпом вылас петкӧдіс сійӧс керкасьыс.
Ывла вылын челядь горзісны:
— Дядя Джо воӧма!
А карса киноын мунӧ хроника, дядя Джо, сэні петкӧдлӧны Африкаын тыш да буретш сійӧ карсӧ, кодӧс ті босьтінныд!
— Миян петкӧдлӧны тайӧ хроникасӧ?
— Миян петкӧдлісны ӧти лун.
Ті сёрминныд видзӧдлыны, дядя Джо!
Бать лэдзис Сэмӧс пельпом вывсьыс:
— Мун, ноко, корсь менсьым шляпаӧс, Сэм!
Мам тожӧ петіс ывла вылӧ да, пыр на сералігтырйи, шуаліс:
— Мый тэ, Джо?
Хроника мунӧ карын, еджыдъяс ордын.
Мун узьышт лучше, Джо!
И друг Сэм аддзис бать синъясысь зэв ёна скӧрмӧм.
Бать кывзысьтӧг да скӧра копыртіс юрсӧ.
Мам нёровтчис ӧдзӧс курич бердӧ да топӧдіс кисӧ сьӧлӧм дінас.
— О, Джо!
Мый тэ кӧсъян вӧчны?
Но бать бара нин сераліс:
— Нинӧм страшнӧйсӧ ог: ме сӧмын кӧсъя видзӧдлыны бокысянь, кыдзи ми босьтім карсӧ.
Сэми, мунам!
И найӧ мӧдӧдчисны сійӧ кварталъясас, кӧні олісны еджыдъяс.
Бать збодера восьлаліс.
Сійӧ куритіс каллянсӧ да гораа сёрнитіс:
— Война вылын ӧткодя кулӧны еджыдъяс и сьӧдъяс.
Салдат кӧ коли ловъя, сійӧ кӧсйӧ тӧдны, кутшӧм сылӧн рӧдинаыс.
Эк, аддзылін кӧ эськӧ тэ, Сэм, сійӧ йӧзсӧ, кодъясӧс меным лои аддзывны да кывзывны!
И кор найӧ прӧйдитісны негритянскӧй посёлок да заводитчисны изйӧн вольсалӧм уличаяс, коттеджъяс, кодъяс вӧлі саялӧмаӧсь садъяс пӧвстӧ, да туйвежъясын полисменъяс, бать чӧв ланьтіс да кусӧдіс каллянсӧ.
— Па,
— муртса оз бӧрд, кевмысис Сэм,
— оз ков мунны кино вылӧ, па!
Мыйла мам сетіс сылы вискисӧ?
— Ме петкӧдла удостоверение,
— бормочитіс бать,
— Сэтчӧ гижӧма: со морт, коді босьтіс тайӧ карсӧ.
Сэні эм печать да кырымпас — ставыс, кыдзи колӧ.
Ті верманныд не лэдзны менӧ асланыд ресторанъясӧ, но тайӧ картина вылас ті менӧ лэдзанныд, либӧ ме жугла торпыригӧдз тіянлысь проклятӧй кинотӧ!
Идзас шляпаа некымын нывка сулалісны киноӧ пыранінын.
— Негр!
Найӧ тэрмасьӧмӧн дзебсисны ӧдзӧс сайӧ.
Негр кайис пос кузя да пырис вестибюльӧ.
Паськыд нырбордъясыс сылӧн тіралыштісны.
— Па!
— бара кевмысис детинка.
Бать вештыштіс сійӧс.
Сеанс виччысьысь йӧз чукӧрын кылісны горӧдӧмъяс.
— Челядь, ме дінӧ!
— горӧдіс олӧма мистрис.
— Мый сэтшӧмыс тані вӧчсьӧ, ме ог гӧгӧрво!
Негр матыстчис касса дінӧ да таркнитіс ӧшиньӧ.
Еджыд юрсиа ныв восьтіс ӧшиньсӧ.
— Ӧтиӧс?
Кыкӧс?
— билетъяса книжка вылӧ чуньяссӧ пуктӧмӧн да видзӧдлытӧг юаліс сійӧ.
Друг сійӧ аддзис сьӧд ки, коді мыччис деньга.
— Ой!
— шӧйӧвошӧмӧн чирӧстіс ныв.
Но регыд сійӧ успокоитчис.
— Билетъяс абуӧсь,
— веськодя вочавидзис ныв да крапкис ӧшиньсӧ.
— Кутшӧм наглость!
— кыліс Сэм.
— Война кадӧ найӧ ставныс вельмисны!
Тайӧ негрыс, тыдалӧ, кӧсйӧ, медым менӧ сы вӧсна удж вылысь вӧтлісны.
Еджыд брюкиа да визя жилета, шыльыда бритчӧм косіник морт локтіс вестибюль вомӧн, тэрмасис происшествие месталань.
— Эй, другӧ!
Кыдзи тэнӧ... дядя Том али Сэм...
тэ ылалӧмыд.
Эн повзьӧдлы менсьым чистӧй публикаӧс.
Но, тэрыба!
Администратор сёрнитіс ньӧжйӧник да ӧвтчис театральнӧй программаӧн, Джолы туйсӧ индігмоз.
Эз ӧмӧй вӧтлывны Джоӧс и водзджык, кор кодъюрӧн сійӧ веськавлывліс общественнӧй садйӧ либӧ сувтлывліс ресторан дінӧ, кӧні сэтшӧм бура ворсӧ музыка?
Да, мыйкӧ лоӧма сыкӧд война вылын.
Гашкӧ, сылысь сэні контузитісны юрсӧ да сійӧ йӧймӧма?
Сійӧ перйис зепсьыс ассьыс удостоверениесӧ:
— Со.
Татчӧ печать пуктӧма.
Татчӧ гижӧма, мый ме тышкаси буретш сійӧ кар вӧснаыс, кодӧс ті петкӧдланныд талун.
И меным сетісны орден.
Администратор кучкис трубкаӧ гартыштӧм программаӧн бумажкаас, эз и видзӧдлы сы вылӧ:
— Эн вунӧдчы, молодчик!
Марш!
Сійӧс, мый лои бӧрынджык, Сэм оз вунӧд, кӧть сё арӧсӧдз олас.
Бать бара копыртіс юрсӧ, быттьӧ скӧрмӧм ӧш, да воськовтіс администраторлань.
— А воюйтны ті менӧ ыстылінныд?
— зэв скӧрысь равӧстіс Сэмлӧн батьыс.
Йӧз чукӧрын кыліс истерическӧй горӧдӧм:
— Негр виӧ еджыдӧс!
Кылісны свистокъяслӧн кузя нюжалысь, оръясьлана шыяс, некымын полисмен чепӧсйисны вестибюльӧ.
Сэмӧс йӧткыштісны.
— Энӧ вӧрӧдӧй папаӧс!
Сійӧ бур, сійӧ воюйтіс!
Детинка гораа бӧрддзис.
Кодкӧ кватитіс сійӧс праздничнӧй дӧрӧм юрйылӧдыс да понпиӧс моз шыбитіс кильчӧ вылӧ.
Сэм гири-люки уси кильчӧ поскӧд.
Усигас сійӧ поткӧдіс вомдорсӧ, дойдіс синсӧ да, юрсӧ бус пиас пуктӧмӧн, дыр куйліс вӧрзьӧдчытӧг.
Сэсся сійӧ чеччис да чышкис кипыдӧсъяснас няйтӧссьӧм банбокъяссӧ.
Сылӧн доймӧм синмыс лои гӧрд-лӧз, но век жӧ Сэм аддзис ыліысь равзысь йӧз чукӧр.
Тайӧ кыскисны ӧшӧдны пу вылӧ сылысь батьсӧ, сьӧд салдатӧс, коді тышкасис Америкаса Соединённӧй Штатъяс флаг улын.
* * *
Звонок зильгис дзик виччысьтӧг!
Саша весиг дрӧгмуніс.
Помасис ӧмӧй нин урокыс?
Марина Григорьевна видзӧдліс класс вылӧ, бӧр муніс доска дорӧ да индіс сійӧ кывъяс вылас, кодъясӧс улітіыс вӧлі кыкысь визьнитӧма мелӧн:
«СССР-са гражданалӧн равноправие, налӧн национальность да раса вылӧ видзӧдтӧг...»
— Ті кутанныд помнитны, челядь, миян Конституциялысь сё кызь коймӧд статья?
Сійӧ петіс классысь.
Саша гусьӧникӧн видзӧдліс ёртыс вылӧ.
Костя видзӧдіс ӧшиньӧд, вомдорыс сылӧн тіраліс.
— Тэ мый?
— ньӧжйӧник юаліс Саша.
— Проклятӧй гадъяс!
Мистеръяс-твистеръяс!
Чӧртъяс!
— бормочитіс Костя.
Сійӧ грӧзитіс кулакнас
Ме эськӧ найӧс...
Мед сӧмын меным сюрласны!
— и бара бергӧдчис ӧшиньлань.
Борис Ключарев, юрсӧ улӧдз копыртӧмӧн, лукйысис портфеляс.
Некод дорӧ шыасьтӧг Володя Петровых гораа висьтавліс:
— Кыдзи найӧ сійӧс...
Сійӧ воис гортас ордена.
А найӧ сійӧс...
кыскисны.
Сэм видзӧдіс, кыдзи найӧ сійӧс ӧшӧдісны...
— Эн окайт, тэ!
— друг пӧшти грубӧя горӧдіс Борис Ключарев, стальнӧй рӧма, ёсь синъяссӧ читкыртӧмӧн.
Саша чеччис да петіс классысь.
Сылӧн морӧсас мыйкӧ ёнтіс.
Негритянскӧй детинка эз петав юрсьыс.
Коридорын котралісны, сулалісны чукӧръясӧн, зырсисны орчча классъясса челядь.
Саша бокыті кытшовтіс найӧс.
— Емельянов!
Дасӧд класс ӧдзӧс дорын сулаліс Коля Богатов.
Райкомын сёрнитӧм бӧрын, кор сійӧ сэні ошкис сизимӧд классаясӧс, сылӧн на дінӧ лои кутшӧмкӧ выль чувство — беспокойнӧй тӧждысьӧм, пӧшти нежность, торъя нин Саша дінӧ.
Колялы окота лои тӧлкуйтыштны мый йылысь кӧ тайӧ визув зонкаыскӧд да, пӧжалуй, бурджыка тӧдмасьны.
Но Саша зумыштчӧмӧн чӧв оліс, мыйкӧ дзебис ас пытшкас.
— Мыйкӧ лои?
— дӧгадайтчис Богатов.
— Пинясин детинкаяскӧд?
Али двойка пуктісны?
— Кӧні?
Мый?
Петкӧдлӧй!
Колякӧд орччӧн лои сылӧн другыс, Сергей Вихров, известнӧй художник, коді, школалы шензьӧм вылӧ да став традицияяслы паныд, шырлывліс юрсӧ машинкаӧн кушӧдз, новліс роговӧй ӧчки да мудзлытӧг снабжайтіс школьнӧй газетасӧ карикатураясӧн быдсямапӧлӧс темаяс вылӧ.
— Петкӧдлӧй меным двоешниксӧ!
— зепсьыс блокнот тэрыба кыскигмоз шуаліс Вихров.
— Сідз.
Бур!
Зэв бур типаж!
Сэтшӧм, кутшӧм колӧ.
Колька, верман дасьтыны статья «Велӧдчӧмын прогульщикъяс» либӧ мыйкӧ татшӧм сямаӧс.
Иллюстрация эм!
Сашалӧн вомдорыс нора чукыртчыліс.
Вихров зумыштчис:
— Мый тэ, зонка?
Синва кисьтны лӧсьӧдчин?
Сійӧ вӧлі мелі зон, кӧть и карикатурист, и Саша сы вылӧ эз дӧзмы.
— Мый нӧ тэ эн тӧд?
— юаліс Коля Богатов.
— Но, бӧрднытӧ нин оз ков.
— Да абу!
Абу!
— вӧлисти шуис Саша, ачыс чувствуйтіс, мый и збыльысь горшдіныс гӧрддзасьӧ: тайӧ ыджыд зонъясыс бурӧдісны сійӧс сэтшӧм беспомощнӧя да кужтӧма.
Вихров дзебис блокнотсӧ.
— Лӧсьыдтӧма артмис,
— ньӧжйӧник упрекнитіс сійӧс Коля Богатов.
— Тэ тӧлктӧм, Серёжка.
Сюйсян аслад карикатураясӧн, кор он тӧд, мыйын делӧыс!
Сійӧ кутіс Сашаӧс гырддзаӧдыс да видзчысьӧмӧн юаліс:
— Висьтав век жӧ, мый?
— Нинӧм!
Честнӧй кыв!
— клянитчис Саша, ачыс пыр на кыліс морӧссьыс сьӧкыдтор киссьытӧм синва вӧснаыс, но мыйӧнкӧ вӧлі ёна нин бурӧдӧма.
— Ме прӧстӧ думышті сы йылысь, кутшӧм страшнӧ Америкаын!
Перемена помасис, челядь чукӧръясӧн пырисны классӧ.
Коридор тыртӧммис.
9 глава
МЕД ОЛАС ТЕХНИКА!
Урокъяс бӧрын эрд вылын бомбитісны керосинӧвӧй лавкалысь стенсӧ.
Сэсся снайперъяс чуймӧдісны светсӧ вешъясьысь цельӧ веськалан искусствоӧн.
Но кор Юрка швачнитіс Володя Петровыхлы чужӧмас зэв ыджыд лым мачӧн, ворсӧмыс торксис.
Кепысь пӧвнас кынмӧм банбокъяссӧ зыралігтыр Володя шогпырысь норасис челядьлы Юрка вылӧ:
— Сійӧ век рамъяс дінӧ пондӧ!
Коді водзӧс косӧдӧ, сійӧс оз вӧрзьӧд.
Меным сыкӧд связывайтчынысӧ абу окота, а кӧсъя кӧ — лэбас керка вевт вомӧныс.
Юра Резников, коді дась нин вӧлі каитчыны вӧчӧмторсьыс, думыштны позьтӧм татшӧм дерзкӧй кывъяссӧ кылӧм бӧрын варыш моз уськӧдчис Володя вылӧ.
Кыз, укшаль детинка мешӧк моз уси лым пиӧ.
Юра верзьӧмӧн пуксис сылы кынӧм вылас, лӧсьӧдчис дорйыны ассьыс честьсӧ.
— Лупит сійӧс!
Нӧйт кӧсӧй синмаӧс!
— чирӧстіс Лёня Пыжов.
— Сетав сылы буриника!
Водзвыв чорыд тыш виччысиг сійӧ чеччаліс — сэтшӧм окота вӧлі сылы видзӧдлыны, кыдзи кутасны «лупитны кӧсӧй синмаӧс».
И друг Костя Гладков, кодлӧн синъясас тӧдчис жалитӧм да зывӧктӧм, тайӧ нывкаыс, Юлькалӧн вуджӧрыс, кыдзи сійӧс нимтісны челядь, ырыштчис да кучкис Пыжовлы сьыліас.
Пыжов шай-паймуніс.
Сылӧн став посни беринъясыс ыпнитісны биторъяс моз.
— Мыйысь?
Прӧстасьыс?
Сійӧ бергаліс-видзӧдіс ӧтарӧ-мӧдарӧ, виччысис детинкаяссянь отсӧг.
Вочакыв пыдди кодлӧнкӧ мӧд кулак мыччысис сылӧн вӧсньыдик, наян ныр дінӧ.
— Висьталінныд кӧ эськӧ, мыйысь!
— бӧрддзис Пыжов.
Сэки Володя, коді, Юркалысь водзӧс косӧдӧм виччысигмоз, кывзысьӧмпырысь куйліс лымйын, вӧрзис, чужйыштчис кокнас, выныштчис:
— Ноко, лэдз!
Резников чеччис.
— Ӧти вылӧ уськӧдчинныд!
— детинкаясӧс йӧткалігтыр чуймӧмӧн шуаліс Петровых.
— Разӧдчӧй, а то ме ставнытӧ тіянӧс тола пиас тойлала!
Сійӧ пӧльтіс ассьыс кыз банбокъяссӧ, кӧсӧя видзӧдліс Борис вылӧ.
Борис сулаліс бокын, чӧв олігтыр курччаліс вомдорсӧ.
— Эн ӧлӧд!
А ещӧ справедливӧйӧн лыддьыссян!
Да ещӧ и комсорг!
— Разбирайтчытӧг ставсӧ дорвыв жалитан...
Жалитысь!
— дӧзмӧмпырысь вочавидзис Борис.
Пыжов сыркъялігтыр чукӧртіс лым пиысь книгаяссӧ.
— Найӧ эз прӧстаысь пондыны,
— бурпырысь висьтавліс сылы Петровых.
— Куйлысьӧс нӧйтӧны?
Ме ӧд вӧлі куйла.
А тэ?
Тэ мыйла ызйӧдлан?
Пасибӧ, менӧ сэки Юрка кутӧ вӧлі.
Ок, и лёк эськӧ лои тэныд!
Петровыхлӧн зэв ёна ышнясьӧмыс ставнысӧ гажмӧдыштіс.
Шпыньмуніс и Лёня да, быттьӧкӧ нинӧм эз и вӧвлы, детинкаяскӧд ӧтлаын мӧдӧдчис гортас.
Друг Юра шуис:
— Неправда, кор шуӧны, мый оз позь ставӧн ӧтилы паныд петны.
А сійӧ кӧ ставныслы паныд мунӧ?
— Сӧмын косясьны оз ков,
— вочавидзис Костя синъясас зывӧктана гажтӧмчӧмӧн.
— А ачыд?
— Ачым?
Ог тӧд.
Менам тӧдлытӧг артмис.
Костя чӧв ланьтіс да бергӧдчис бокӧ.
Мунігчӧжыс сійӧ думайтіс мыйкӧ ассьыс, тыдалӧ, бара сбор йылысь.
Янсӧдчигас сійӧ зумыша шуис Сашалы:
— Менам делӧясӧй лёкӧсь.
— Мый найӧ гӧгӧрвоӧны, тэнад коймӧд классаясыд!
— такӧдӧм моз шуис Саша, коді дӧзмис нин сёрнитны ӧтитор йылысь.
— Лоан обыкновеннӧй вожатӧйӧн.
— Сідз нин лоӧ.
— Костя ышловзис.
А Саша тэрмасис мунны гортас, сы вӧсна мый дум вылас уси аслас чудеснӧй вольтметрыс.
Талун челядь спокой эз сетлыны, юасисны, но Саша быдног зілис вежны сёрнисӧ.
Вот помалас, сэки мед любуйтчӧны!
Бӧръя урок вылын юрас сылы воис смелӧй да прӧстӧй мӧвп.
Катушка вылӧ кӧ содтыны выль обмотка да вӧчны ещӧ кык содтӧд клемма, сэки...
Ак, трасичаӧй, сэки сылӧн артмас пӧшти универсальнӧй прибор, коді мерайтӧ токлысь сила, мощность да напряжение!
— Вӧча!
Кӧть мед мый!
Неужели меным не вӧчны?
— бормочитіс Саша, аслас лолыс тырӧма поскӧд котӧрӧн кайӧмысла, терпитны вермытӧмысла да шуда предчувствиеясысла.
«Кутшӧм окота вӧчны!
И удайтчас кӧ, сэки школа пасьталаыс...
— Сійӧ сувтіс, дӧгадайтчӧмторйыс чуймӧдіс сійӧс.
Ӧд челядь пӧвстысь некод на эз вӧчлы татшӧм приборсӧ.
— Коді, меысь кындзи?
Со кор ставныс, первойсянь да дасӧд классӧдз, тӧдласны, кутшӧм Емельянов!»
«Изобретатель!
Конструктор!
Ті кывлінныд?
7-ӧд «Б»-ын велӧдчӧ гениальнӧй конструктор!»
Сійӧ сулаліс площадка вылын, а фантазияыс нуис и нуис сійӧс, быттьӧкӧ дом поводтӧм вӧв, кытчӧдз збыль олӧмыс эз сувт сы син водзӧ — кытчӧдз эз мыччысь Агафья Матвеевна.
Старука мыччӧма юрсӧ ӧдзӧсӧдыс, видзӧдӧ мыйкӧ пос вывсьыс.
Став сертиыс вӧлі тӧдчӧ, мый сійӧ видзӧдіс буретш Сашаӧс.
— Воин, мусаӧй!
Лок, лок!
Важӧнкодь тэнӧ виччыся.
Этша на гортад вильшасян — ывла вылын босьтчин.
— Агафья Матвеевна!
— скӧрысь ӧлӧдіс Саша.
— Квайтымын вит во Агафья Матвеевнаӧн шуӧны!
Коді тӧрыт войшӧрӧдзыс шумитіс, йӧзыслы узьны эз сет?
Велӧдісны тэнӧ лыддьысьны да гижны, а велалӧмыд, тыдалӧ, сьывны да йӧктыны!
Агафья Матвеевна кресталіс морӧс вылас косіник, сӧнӧсь кияссӧ, виччысис опыт сертиыс противниклысь воча выступление, но Саша, коді небзис аслас фантастическӧй планъяс вӧснаыс, рама шуис:
— Агафья Матвеевна, <rus>честное слово</rus>, ме вӧчи прибор.
Тӧданныд мый?
Ті кӧ вӧчанныд замыкание да кыдзкӧ портитанныд электричество, энӧ корӧй монтёрӧс — ме вӧча.
Саша сӧмын ёнджыка дӧзмӧдіс Агафья Матвеевнаӧс.
— Сійӧ ме портита!
— сідзи и уськӧдчис Агафья Матвеевна.
— Тэ ачыд эн портит-а!
Тӧрыт лампочка рытывбыд мигайтіс.
Мыйысь эськӧ, думайта, сылы мигайтнысӧ?
И нинӧм, мый сійӧ дурӧ биӧн!
Со ӧд кутшӧм!
Старука виччысис, но детинка дзик эз кӧсйы пырны тышӧ.
Саша воськовтіс, кӧсйис мунны тыш местасьыс, и Агафья Матвеевналӧн наступайтан жарыс пыр жӧ кӧдзалі.
— Но, но!
Дзик петук кодь лоин!
Ӧбедайтны тэнӧ виччыси.
Совтӧг, няньтӧг — омӧль сёрни.
Пуксьы.
Агафья Матвеевна чӧвтіс тарелкаӧ пӧсь шыд.
Сашалы сёйны вӧлі вывті ёна нин колӧ.
Сійӧ горша сёйис.
Быд пань паньыштӧм бӧрын кынӧмыс ёнджыка сюмаліс.
Щӧкасӧ кинас пыкӧмӧн Агафья Матвеевна ропкис асьсӧ гажӧдӧм могысь:
— Небось, эг весьшӧрӧ ме йӧз ордын нэмӧс ов!
Быдсяматорсӧ аддзылі.
Приличнӧй йӧзлысь обхождениесӧ ме зэв бура тӧдмалі.
Босьтам кӧть: мыйла тэ сэтшӧм тэрыба панясян, быттьӧ мыш весьтад плеть швичьялӧ?
Важӧнтӧ, детинкаыд кӧ воспитаннӧй...
Саша вештыштіс тарелкасӧ да, быттьӧкӧ сійӧс мыйкӧ чуткис, кутіс зэв ёна видзӧдны Агафья Матвеевналӧн бурмӧм синъясас.
Старука сійӧс дугдывтӧг пилитіс, збыльвылас жӧ сылӧн дзик ӧти радлунӧн вӧлі юктавны, вердны да меліавны руд синма, чангыль ныра детинкаӧс, кодлӧн тешкодь юрси пратьыс веер моз паськавліс плеш весьтас, кор сійӧ вунӧдчӧмӧн пыркнитлывліс юрнас.
— Мый тэ, пиук?
— Агафья Матвеевна!
— укӧрбаӧн шуис Саша.
— Эк, Агафья Матвеевна!
Ті пыр «приличнӧй» детинкаяс йылысь висьтавланныд.
Тіянлы эськӧ Америкаӧ ветлыны!
Сэні «приличнӧй» детинкаясыд да нывкаясыд тырыс!
Видзӧдлінныд эськӧ, кыдзи найӧ негрӧс ӧшӧдісны...
— Мый тэкӧд, мый йылысь тайӧ тэ?
— Со мый йылысь...
Кывзӧй!
Саша висьталіс Агафья Матвеевналы Сэмлысь да Джолысь историясӧ.
— ...
Найӧ шыбитісны сійӧс кильчӧ вылӧ, сійӧ доймис.
Найӧ линчуйтісны батьсӧ, и Сэм аддзыліс.
Сійӧ пуыс, гашкӧ, сулалӧ на...
Сэні, киноас, вӧлі уна «воспитаннӧй» детинка.
Некод эз дорйы Сэмӧс да Джоӧс...
— Господьӧй енмӧй!
— акнитіс Агафья Матвеевна.
— Да сылӧн чужӧмыс, гашкӧ, и сьӧд, а сӧвестьыс югыд?
Кыдзи муыс ас вылас терпитӧ фашистскӧй зверьяссӧ?
Кыдзи налы шондіыс югдӧдӧ?
Народыс налӧн, тыдалӧ, йӧй на, видзӧдӧ мый вылӧ!..
— Агафья Матвеевна!
— Саша чеччыштіс.
Мыйкӧ думайтігтыр Саша некымын здук сулаліс вӧрзьӧдчытӧг, сэсся ӧдвывсьыс кучкис кипыдӧснас аслыс плешкас, нетшыштіс кӧрттув йылысь пасьсӧ, шапкасӧ да, ӧдзӧссӧ гурйыв восьса кольӧмӧн, воши, быттьӧ тӧвнырӧн сійӧс нуис.
— Сашенька!
Саша!
— уськӧдчыліс старука детинка бӧрся.
Но сэки Саша вӧлі нин Гладковъяс ордын.
Юлька да Костя пукалісны пызан сайын мӧда-мӧдыслы паныдӧн.
Пызан шӧрас куйліс линейка, коді юкис пызансӧ кыкпельӧ.
Сы вӧсна мый Юлькалы эз вӧв окота доказывайтны теоремаяс, сійӧ зіля доказывайтіс Костялы сылӧн территория границаяслысь незаконностьсӧ.
Юлька вештыліс Колялань линейкасӧ, Костя чӧв олігтыр бӧр йӧткыліс сійӧс.
— Ме ог сет тэныд захватывайтны менсьым джынсӧ,
— чорыда шуис Юлька.
— Но, сідзкӧ лэб аслад книгаясӧн джоджӧ!
— Ог, первой тэ лэбан!
Лэбзьӧм эз ло: Джек юӧртіс кодкӧ локтӧм йылысь.
Сійӧ чошкӧдіс пельсӧ, збоя тявкнитіс да, коньӧр трус, дзебсис Юлька стул улӧ, а комнатаӧ чепӧсйис-пырис Саша.
Места юкан споръяс помасисны.
— Здравствуйте!
Кывзӧй!..
— горзіс Саша.
— Тӧданныд...
— Ог тӧдӧй!
А мый?
Но, ӧдйӧджык висьтав!
— Костя, школаын миян эпидиаскоп эм?
— Буракӧ... эм.
Да, дерт жӧ!
— Ура!
Мед олас техника!
Костя, ме тӧда, мый тэ кутан вӧчны сбор вылад!
10 глава
«МЕ МЕДСЯ ШУДАЫС СВЕТ ВЫЛАС!»
Медым почувствуйтны асьтӧ дзик шудаӧн, колӧ, медым лӧнь керкаын турунвиж абажур улын ломзис лӧсьыдик лампа, коді югдӧдіс пызан вылысь яркӧй круг, и медым Джек бурпырысь эргис нывка кокъяс дінын да матын югъялісны ыджыд сьӧд синъяс.
Ставыс тайӧ вӧлі.
Найӧ пукалісны ӧтнаныс Юлькалӧн пельӧсын, кодӧс вӧлі торйӧдӧма ширмаӧн, и кытчӧдз Саша висьтавліс, вӧлі сэтшӧм шынитӧв, мый джуджыд пу футлярын важ часі тэрмасьтӧг, гораа сёрнитіс ачыс аскӧдыс:
«Тадз?
Абу тадз.
Тадз».
Саша помаліс.
Юлька тэрыба топӧдіс Джекӧс морӧс бердас, окыштіс сылысь еджыд печатсӧ.
Джек нюлыштіс сылысь банбоксӧ, и Саша, коді лои тырмымӧн наградитӧма, рама копыртіс юрсӧ.
— Костя, удж бердӧ!
— гажаа распорядитчис Юлька.
— Костенька, мусаӧй, ӧдйӧджык!
Юлька зэв ӧдйӧ аддзис ставсӧ, мый колӧ удж вылӧ, и Костя копыртчис пызан весьтӧ.
Сашалысь да Юлькалысь ньӧжйӧник лолалӧмсӧ аслас балябӧж весьтысь чувствуйтіг, Костя полӧмӧн вӧчис первой проба.
Эз нин вывті бур мастер вӧв Костя, но эскиз артмис.
Юлька бӧрыньтчис ӧти воськов да дыр, придирчивӧя видзӧдіс искусстволӧн тайӧ произведение вылас.
— Бур!
— медбӧрти донъяліс сійӧ.
— Абу-ӧ ыджыд планыс?
— Абу, абу, абу!
— решительнӧя паныд шуис Костя.
Сійӧ лэптіс синсӧ, и Саша аддзис наысь сьӧлӧм бурмӧм, радлун да полӧм.
— Саша, Саша!
Колӧ думыштны помсӧ.
Тэ абу занят?
Он ёна тэрмась?
Костя, тыдалӧ, вунӧдӧма, кутшӧма тэрмасьӧ, кутшӧма оз эшты ёртыс.
А Юлька чуймӧмӧн юаліс:
— Позьӧ ӧмӧй ӧні мунны?
И Саша, дерт, кольччис.
Найӧ сэтшӧм яра трудитчисны, мый Саша кватитчис сӧмын сэки, кор важиник футляр пытшса часі ньӧжйӧник кучкис квайтысь.
Сэки Саша падъялігтыр шуис:
— Ме ог удит помавны вольтметрӧс.
Ме муна.
Но сэтшӧм жаль вӧлі эновтны картоннӧй квадратикъяслысь тайӧ чукӧръяссӧ, кӧні ӧні вӧліны Юлькалӧн, Сашалӧн да Костялӧн мӧвпъясыс, налӧн шогсьӧмыс да радлӧмыс да налӧн споръясыс!
— Кӧть кыдз,
— юрсӧ крута пыркнитӧм мысти скӧрыськодь шуаліс Юлька,
— ме лыддя...
ме требуйта...
вайӧ помалам победаӧн.
— Нывкаяслы век бур пом колӧ,
— вочавидзис Костя.
— И тэныд победаыс колӧ!
Киӧн ӧвтыштӧм — квадратикъяс пиысь ӧти вылӧ лышкыд кисть рисуйтіс победительяслысь алӧй флаг.
Юлька вочавидзис Костялы сералан видзӧдласӧн:
— Тэ молодец!
Кутшӧм эз вӧв окота Сашалы на дінысь мунны!
Но сійӧ кутчысис нин ӧдзӧс вугйӧ.
Абу лӧсьыд вежны ассьыд кывтӧ.
А вольтметр?
И Саша, Джекӧс тэрыба ошейникалӧм бӧрын, кыскис ас бӧрсяыс ассьыс кывзысьтӧм стӧрӧжсӧ, коді пыксис и водз кокъяснас и бӧр кокъяснас да надейтчис Юлькалӧн милӧсть вылӧ.
Кӧзяйка эз веж ассьыс кывсӧ:
— Мун стӧрӧжит!
Пӧра нин пӧльза вайны, дышӧй!
Агафья Матвеевнакӧд сёрнитыштӧм вылӧ Саша видзис стӧч сы мында кад, мыйта ковмис, медым ӧшӧдны тув йылӧ пасьсӧ да шапкасӧ, да, кор коли ӧтнас, перйис ящиксьыс куим батарейка.
Найӧ дзик выльӧсь, налӧн контактнӧй пружинаясыс югъялӧны!
Но оз позь любуйтчыны.
Мортлӧн кӧ чорыд характер, медпервой сійӧ босьтчӧ сьӧкыдтор бердӧ.
Сашалӧн характерыс чорыд, и Саша батарейкаяссӧ пуктіс бокӧ.
Первой — урокъяс.
Зоологияысь куим листбок, синтаксис, кык задачка да наизусть Восточнӧй Сибирлысь юяс.
Немтор!
Сы пыдди бӧрынас лоӧ шуд — сійӧ кутас прӧверяйтны вольтметр.
Ответственнӧй, страшнӧй здук.
Друг стрелка оз вешйы боклань?
Тайӧс думыштӧмысь нин Сашалы лои жар.
Имеитны ки улад батарейкаяс да не прӧверитны пыр жӧ налысь действиесӧ — сюрӧ-ӧ свет пасьталаысь морт, коді вермас не сетчыны татшӧм соблазныслы?
— Дзик ӧтчыд видла.
Видзӧдла, кутас уджавны али оз.
Саша йитіс элементъяслысь батареясӧ клеммаяскӧд.
Чудеса!
Гордость!
Стрелка шкала вылын дрӧгнитіс, вешйыштіс, сувтіс.
И Саша пропадитіс.
Мед презирайтӧны сійӧс, сійӧ ачыс асьсӧ презирайтіс,
— сійӧ вунӧдіс чорыд характер йылысь.
Коньӧр кодь, волятӧм морт, сійӧ вунӧдіс свет вывсьыс ставсӧ и нинӧм йылысь эз вермы думайтны, стрелка кындзи, коді тіраліс, быттьӧ ловъя, да сылӧн тшӧктӧм серти ньӧжйӧник вешйыліс боклань.
Саша видзӧдіс стрелкалысь вӧрӧмсӧ, йитліс ӧти батарейка, кыкӧс, куимӧс, бара ӧтиӧс.
Шкала вылӧ делениеяс вӧчтӧдз сійӧ зэв унапӧв выверитіс точностьсӧ.
Тайӧ вӧлі сьӧкыд удж!
— Ме рад!
Кутшӧм ме рад!
Ме медся шудаыс свет вылас!
Думыштны сӧмын — тӧрыт на пызан вылын куйлісны картон, фанера да проволока торъяс, а талун красуйтчӧ гӧтӧвӧй прибор, код вылын позьӧ петкӧдлыны научнӧй опытъяс.
Ті кӧсъянныд прӧверитны токлысь напряжениесӧ?
Пӧжалуйста: стрелка вешйӧ, мунӧ, ещӧ, ещӧ, стоп!
Саша кӧ эськӧ лэптіс синсӧ да аддзис асьсӧ зеркала пыр, сійӧ эськӧ эз сразу чайт аснас тайӧ гӧрдӧдӧм, пӧсялӧм детинкасӧ, кодлӧн юрси пратьыс лёзьмӧма и чужӧмыс вывті шуда.
Но мый сылы зеркалаыд?
Сашаӧс быттьӧкӧ дорӧмаӧсь вольтметр дінас.
Но быдторлы волывлӧ пом.
Кад босьтчыны урокъяс бердӧ!
Саша восьтіс «Зоология», лыддис некымын фраза да пыр жӧ вунӧдіс найӧс.
Эк, и жаль, мый мама абу!
Саша думыштіс: со дзуртыштіс ӧдзӧс, пырӧ мама, сійӧ гыӧрысла едждӧдӧм кожанӧй шлема.
Путешественница!
Лок ӧдйӧджык гортӧ!
Звӧнит, он кӧ вермы талун вонытӧ.
И телефон кутіс звӧнитны.
Ура!
Чудесаяса лун!
Но эз мамыс сёрнит.
Юлькалӧн требовательнӧй гӧлӧс юаліс:
— Саша, кытысь миянлы босьтны океан?
Сэні найӧ водзӧ уджалісны, создавайтісны чудесаяс, волнуйтчисны, найӧ страдайтісны да радлісны, и найӧ пинясисны сэні минутанас витысь.
Саша кыліс — Юлька юаліс:
— Костя, а бушков?
— Бушков?
abu
Оз ков.
Век ӧтитор!
— Костя, тэ тӧлктӧм!
Океан вылын быть должен лоны бушков.
Впечатление вылӧ, гӧгӧрвоан?
Но Костялӧн гӧлӧсыс, Юлькаӧс торкалігтыр, горзіс:
— Саша — штиль!
Океан, турунвиж гыяс, скала!
Пола, ог удитӧй суббота кежлад!
Трубка пытшкас кыліс тутсӧм.
Джек, бӧжсӧ легӧдігтыр, пӧлыньтіс юрсӧ боквыв да меліа видзӧдіс Сашалы синмас.
Гӧгӧрвоис, мудерыд, кодкӧд ӧні сёрнитіс Саша!
— Джек, тэ гӧгӧрвоин — океан да скала, сы вылын еджыд кымӧр!
Друг кымӧрыс торйӧдчис скала вывсьыс да лэбӧ.
Тайӧ каляяс лэбӧны.
Гортаныс, миянӧ!
И, дерт жӧ, мама регыд бӧр воас.
Лӧсьыд, Джек, збыль ӧд?
11 глава
ЮЛЬКАЛӦН БОЛЕЛЬЩИКЪЯС
А мӧд лун асывнас Саша сӧмын сы вӧсна эз сёрмы урокъяс вылӧ, мый Джек, тӧлка пон, бара нетшыштіс сы вылысь эшкынсӧ.
Классӧ пӧшти звоноккӧд ӧттшӧтш котӧрӧн пырӧм бӧрын Саша эз вермы гӧгӧрвоны, мый керсьӧ.
— А!
— горзіс Юра Резников.
— Сійӧ оз кӧсйы поддерживайтны!
Сылы веськодь, ми кӧ яналам!
Код йылысь мунӧ сёрниыс?
Саша видзӧдліс класс вылӧ да чуймӧмӧн кутіс видзӧдны ёрт вылас.
Костя пукаліс сэтшӧм зумыш чужӧма, мый вӧлі гӧгӧрвоана — сійӧ мыжа.
— Мый лои?
— Эн юась,
— вочавидзис Костя.
Саша эз удит гӧгӧрвоны, мыйын делӧыс,
— пырис Анатолий Лаврентьевич.
Учитель пыр жӧ кутіс вызывайтны ӧти бӧрся мӧдӧс да вӧчис сэтшӧм прӧверка, мый ставнысӧ повзьӧдіс.
Саша эз и заводитлы шӧпкӧдчыны ёртыскӧд.
Ставыс лои гӧгӧрвоана урок помланьыс.
Часі вевтнас трачнитӧм бӧрын да тӧдмалӧм мысти, мый звонокӧдз коли куим минута, Анатолий Лаврентьевич чеплялыштіс бритӧм тшӧтшыд щӧкасӧ, класслысь выдержкасӧ тӧдмалігмоз чӧв олыштіс да висьталіс:
— Талун, кыдзи тӧданныд, женскӧй школаын первенство вылӧ финальнӧй встреча.
Тіян класслы лӧсьӧдӧма вит пригласительнӧй билет.
Сы вӧсна мый ті петкӧдлінныд математика кузя кутшӧмсюрӧ тӧдӧмлунъяс, награда пыдди содта ещӧ сы мында жӧ.
Вит да вит — ставыс дас.
Дас морт мунасны турнир вылӧ, и сэсся некод.
И друг класс шызис.
Анатолий Лаврентьевич спокойнӧя виччысис:
— Лӧньджыка!
Висьталас ӧти.
Пригласительнӧй билетъяссӧ учитель пока сюйис зептас.
Быттьӧкӧ команда серти, ставныс бергӧдчисны Гладковлань.
Костя чеччис.
Мыкталігтыр, гӧрдӧдӧмӧн, сійӧ висьталіс чуймӧдана выльтор — шансъяс, мый победитас Юлия Гладкова, код вӧсна болейтіс 7-ӧд «Б» ставнас, зэв ёна чинісны.
Победительницаӧн талунъя встречаын лоӧ Алла Твердислова, Юлькалӧн соперницаыс.
— Йӧймин?
— ёртсӧ курткаӧдыс тракйигтыр зэв скӧрысь шӧпнитіс Саша.
Мый лоӧма Юлькакӧд, Костя кӧ, медся вернӧй болельщикыс, сыысь ӧткажитчис?
Ӧткажитчис встреча лунӧ?
Саша мырдӧн пуксьӧдіс Костяӧс места вылас:
— Чӧв ов!
Эн лысьт сёрнитны!
Чӧв ов, кӧть мед мый эз ло: Юлька выиграйтас, и сэсся некод.
— Ог гӧгӧрво!
— чуймис Анатолий Лаврентьевич.
— Мый вӧсна Гладковалӧн чинісны шансъясыс?
Коньӧр Костя вӧлі сэтшӧма шогӧ усьӧма, мый нинӧм эз вермы висьтавны.
Сэки чеччис Борис Ключарев:
— Гладков тӧрыт чойыскӧд ӧтлаын лӧсьӧдчӧма пионерскӧй сбор кежлӧ.
Найӧ увлекитчӧмаӧсь, пукалӧмаӧсь куим час войӧдз.
Асывнас школаӧ мунны найӧс ӧдва садьмӧдӧмаӧсь.
Мед нин — Костя кӧ талун эз пӧттӧдзыс узь, но ӧд Юлялӧн талун финал!
Гӧгӧрвоана ставлы, мый грӧзитӧ мортлы, кор сійӧ финальнӧй встреча кежлӧ абу дась.
Сӧмын ӧні Саша гӧгӧрвоис, кутшӧма ӧшибитчӧма сылӧн другыс.
— Юлька висьтасис, мый юрас сылӧн быттьӧкӧ лыа и сылы ставыс веськодь,
— висьтавліс Костя.
— А медсясӧ сылы талун нинӧм абу окота.
Сійӧ миян зэв узьысь.
Эк, и колӧ жӧ вӧлі меным тӧрыт вунӧдны турнир йылысь!
— А гашкӧ,
— кыліс бӧръя партасянь бур, тӧждысьысь гӧлӧс,
— гашкӧ, сӧмын асывсяньыс юрас лыа, а рыт кежлас ставыс прӧйдитас?
— Ӧдвакӧ.
Да, ӧні победа вылад нин омӧль надея,
— вочавидзис Володялӧн соседыс, Сеня Гольдштейн.
— Кутшӧм надея!
Турнир водзвылын тренировка пыдди морт займитчӧма бокӧвӧй делӧясӧн!
— Э!
Нывъяссьыд тӧлктӧ виччысьны!
Анатолий Лаврентьевич кывзіс, чӧв олігтыр видлаліс часісӧ.
Учитель бергӧдліс сійӧс, любуйтчис зарниа пытшкӧснас, быттьӧкӧ талун на сӧмын ньӧбӧма и некыдз оз вермы пӧттӧдзыс видзӧдны — дзик Володя Петровых кодь, кор сійӧ первойысь локтіс школаӧ ки вылас кучик браслета.
Саша полігтырйи думыштіс, оз-ӧ гусьӧник радлы учительыс — дерт нин рытнас сійӧ нимкодясьыштас аслас дасӧд классаяскӧд: найӧ ӧд болейтӧны Алла вӧсна.
— Весьшӧрӧ ті водзвыв сдайтчанныд,
— часісӧ уберитӧм бӧрын шуис Анатолий Лаврентьевич.
— А друг Гладкова век жӧ победитас?
Ті кӧ повзинныд, чӧв олыштӧй, медым сылы не мешайтны.
Анатолий Лаврентьевичлӧн тайӧ кывъясысь челядь воисны ас садяныс.
— Шогсьынытӧ водз на,
— шуис Саша Костялы.
— Некод оз тӧд, кыдзи лоӧ делӧыс.
Костя чӧв оліс.
Тӧрыт на сійӧ эз сомневайтчы, мый чойыс вермас.
Медбӧръя встреча!
Противникъяслӧн вынъясыс дзик ӧткодьӧсь: квайт очко ӧтиыслӧн и мӧдыслӧн.
Костя радліс сы вылӧ, мый вынъясыс ӧткодьӧсь.
Бур, мый ставыс тӧдӧны дасӧд класса велӧдчысь Алла Твердисловаӧс, мый физика кузя карса олимпиадаын сійӧ босьтіс первой премия и быдлаын, кӧні сӧмын кӧсъяс, босьтӧ первой места, мый мужскӧй и женскӧй школаяслӧн старшӧй классъясса велӧдчысьяс и весиг ачыс Анатолий Лаврентьевич болейтӧны Алла вӧсна — и бурджык, бурджык!
Алла — дасӧд класса велӧдчысь, сыысь кындзи сійӧ настоящӧй чудеса: висьталӧны, дас во пӧ велӧдчӧма сӧмын пятёркаяс вылӧ.
И ставыс тайӧ Костялы тӧрыт на эз вӧв страшнӧ.
Победительницаӧн лоӧ Юлька!
Тадзи Костя думайтіс тӧрыт.
Коридорӧ чукӧртчӧмаӧсь соседъяс — дасӧд класса велӧдчысьяс.
Перемена чӧжыс сӧмын и сёрнитісны талунъя встреча йылысь.
Регыд должен заводитчыны турнир женскӧй да мужскӧй школаяс костын.
Детинкаяс командаса чемпион, дасӧд класса велӧдчысь Алёша Чугай, кодӧс кытшалӧмаӧсь челядь, разбирайтіс Алла Твердисловалысь тӧрытъя партиясӧ.
— Мича партияыс.
А коді казяліс, кутшӧм смела заводитіс Твердислова король вылӧ атакасӧ?
Збыль, вӧлі ӧти видзчысьтӧм шаг.
Ме повзи, кор сійӧ жертвуйтіс мӧд пешкаӧн, но сэсся сійӧ ӧти здукӧн выправитчис.
— Дӧсаднӧ, мый сылӧн вӧлі слаб прӧтивник.
— Да...
Талун ёнджык.
Шуны кӧ, тӧрыт тайӧ Гладковаыс эз жӧ омӧля ворс.
— Тэ думайтан, сійӧ абу ӧпаснӧй Твердисловалы?
— Думайта, абу.
Гладкова кӧ лоӧ чемпионка, школаяс костын турнир, дерт, оз ло.
Кӧть кыдз, а ме сизимӧд класса нывкакӧд встречаысь ӧткажитча.
Алёша Чугай, ён да весел спортсмен, кодлӧн свитер морӧсыс вӧлі мичмӧдӧма унапӧлӧс значокъясӧн, сералӧмӧн моз висьталіс водзӧ:
— Чемпион — сизимӧд класса нывка?
Ха-ха!
Сійӧ, кӧнкӧ, аканьӧн на ворсӧ.
— А век жӧ, Гладкова кӧ лоӧ чемпионка,
— шуис Коля Богатов,
— тэныд буретш сыкӧд лоӧ паныдасьны.
Тэ он имеит право ӧтказывайтчыны.
— Ме?
— Чугай збыльысь чуймис.
— Теш могысь ме верма ворсны партия кагакӧд, но збыльысь?
Некор!
Тэ тӧдан, кодкӧд ме ворслі?
Общегородскӧй турнирын...
— Ладнӧ, ладнӧ, кывлім,
— торкис Коля Богатов.
— Школаяс костын турнир йылысь вопросыс решитӧма нин, и тэ кӧ...
Но эн шогсьы, талун первой места босьтас, дерт, Твердислова.
Сизимӧд классаяс кывлісны сёрнисӧ.
Оз позь шуны, мый сійӧ збодермӧдыштіс найӧс.
Мыйкӧ найӧ дзикӧдз ланьтісны.
Коньӧр Юлька!
Омӧль услуга вӧчис сылы Костя.
Колӧ вӧлі чӧв овны, мый Юлька талун абу дась ворсны.
Шудтӧм Юлька!
Сылӧн болельщикъясыс шогӧ усины.
А кутшӧм сьӧкыд вермасьны, тэнӧ кӧ оз поддерживайтны!
Кыдзи побеждайтны, тэнад победаӧ кӧ оз веритны?..
Тыдалӧ, Борис Ключарев тайӧс бура гӧгӧрвоӧма.
— Кывзӧй!
Детинкаяс гӧгӧртісны сійӧс.
— Коді ворсліс Юля Гладковакӧд?
— Ми!
— Ме!
— И ме!
— Тӧданныд, кыдзи ворсӧ Гладкова?
— ыштӧмӧн висьтавліс Ключарев.
— Мыйла ми сӧгласитчим болейтны Гладкова вӧсна?
Сы вӧсна, мый сійӧ сизимӧд класса?
Да?
И сы вӧсна, мый уверенӧсь?
Ті вунӧдінныд, мый Юля аналитическӧя разберитіс Лилиентальлысь, Смысловлысь, Ботвинниклысь, Котовлысь став современнӧй дебютъяссӧ да партияяссӧ?
<ns>А-на-ли-тическӧя</ns>!
Гӧгӧрвоана?
Алла велӧдӧма ворсӧмлысь некымын вариант, гӧгӧрвоанныд ті, но Юля став тайӧ вариантъяссӧ тӧдӧ жӧ.
Мыйла сійӧ непременнӧ должен ворссьыны?
Абу дась?
Эз пӧттӧдзыс узь?
Ребята, гажӧдам сійӧс рытнас, мед вунӧдас, мый сылӧн унмыс локтӧ.
— Ме верма висьтавны ӧти зэв тешкодь, кузь история,
— Борис вылӧ ыджыд, жугыль синъяснас видзӧдіг предложитіс Сеня Гольдштейн.
Зэв гораа серӧктӧмысь зильмуніны ӧшинь стеклӧяс.
— Гольдштейн — весел морт!
Ха-ха-ха!
— Мед эськӧ Юля дзикӧдз эз унмовсь!
— Ме кута гажӧдны,
— ассьыс кыз банбокъяссӧ важнӧя пӧльтӧмӧн шуис Петровых.
— Ме кужа, например, вомӧс восьтывтӧг гыркпытшкӧсӧн сёрнитны.
— Чепуха!
— торкис Юра Резников.
— Сійӧс колӧ ышӧдыштны.
Вая жӧ ме сылы пӧнарас запаснӧй лампа.
Дуб эськӧ пондіс йӧктыны радысла.
Кӧть кыдз, а сизимӧд классаяс быттьӧ ловзисны.
Урокъяс костын классӧ пыраліс Анатолий Лаврентьевич.
Учительлысь веськыда юалісны:
— Анатолий Лаврентьевич, кодлӧн ворсӧм стильыс оригинальнӧйджык — Гладковалӧн али Твердисловалӧн?
Анатолий Лаврентьевич, бритӧм тшӧтшыд щӧкасӧ чунь помъяснас кутӧмӧн, дыркодь думайтіс.
Детинкаяс чӧла да терпеливӧя виччысисны.
— Колӧ шуны, Гладкова интереснӧя ворсӧ.
— Ура!!
— юрӧбтіс класс пасьтала.
— Гладковалӧн талант!
Анатолий Лаврентьевич лӧньӧдіс школьникъяслысь энтузиазмсӧ:
— Мый сэтшӧмыс талант?
Удж да выдержка.
Твердисловалӧн выдержкаыс эм.
Гладковалӧн — ог тӧд.
— Дерт жӧ, эм!
А гашкӧ, абу?
Ӧти кывйӧн кӧ шуны, тайӧ луннас 7-ӧд «Б» вӧлі неспокойнӧй.
Бур, мый детинкаяслӧн класснӧй руководительыс ачыс вӧлі болельщик да быд минута видзӧдлывліс часі вылас, тыдалӧ, тэрмӧдліс кадсӧ, а то эськӧ налы бурӧн не мынны.
Урокъяс помасисны.
Саша да Костя тӧвзисны-котӧртісны гортаныс.
Югыда дзирдаліс кӧдзыд шонді, кок улын зильгис-дзуртіс лым; лӧньӧсь да еджыдӧсь, сулалісны садйын томиник топольяс, кӧдзыдысла гыӧртӧмаӧсь.
Татчӧ, сад пельӧсас, детинкаяс сувтлісны да некымын здук чӧв олігтыр сьӧкыда лолалісны.
— Рытнас аддзам,
— шойччыштӧм бӧрын шуис Костя.
— Аддзам,
— эскӧдіс Саша.
— Юлька тшӧктіс пыравны квайт часын.
Ме тэрмася читальняӧ.
— Ладнӧ, пырала.
— Но, бур туй.
Найӧ янсӧдчисны.
Саша эськӧ пыраліс Гладковъясӧ кӧть ӧні, видзӧдлыны, кыдзи-мый сэні Юлька, но приличие ради колӧ вӧлі локны индӧм сроксьыс не водзджык.
Сійӧ пуксис велӧдны урокъяс.
Бэм!
Бэм!
Бэм!
— стен сайын Агафья Матвеевна ордын часі кучкис куимысь.
Нёльысь!
Витысь!
Урокъяс гӧтовӧсь.
Саша сюяліс книгаяссӧ портфеляс.
Ӧні позьӧ сьӧлӧмсянь рытывбыд занимайтчыны, мыйӧн окота.
Но детинка места вылас оз ӧшйы.
Сійӧс кыскӧ ӧшинь дорӧ.
Гладковъяслӧн ӧшиньясыс занавесаӧсь — нинӧм оз тыдав.
Мый сэні вӧчӧ Юлька?
Гашкӧ, дрессируйтӧ понсӧ, кык-куим лишнӧй партия ворсӧм пыдди?
Сылӧн артмас!
Мый эськӧ сылы пӧдаритны?
Турнир ӧд, кӧть кыдз-а!
Оз быд рыт овлы татшӧм событиеыд.
Друг Саша решитіс сочинитны Юлька ним кузя стихъяс.
Некор на сійӧ эз гижлы стихотворение.
Но зільыштны кӧ ёнджыка, олӧм чӧжнас ӧтчыд тайӧс быдӧн кужас вӧчны.
Саша сӧмын первойсӧ мучитчыштіс, сэсся строкаясыс вель кокньыда артмалісны ӧти бӧрся мӧд.
Тыдалӧ, тайӧ вӧлі вдохновение — стихъясыс кажитчисны Сашалы лӧсьыдӧсь, звучнӧйӧсь и, шуны кӧ, тырвыйӧ лӧсялісны Юлькалы.
Бэм!
Бэм!
Бэм!..
Квайт час.
Кад мунны!
Пызан вылӧ шыблалӧм тетрадьяс да книгаяс вылӧ видзӧдлӧм мысти Саша думыштіс, мый ӧні вӧчӧ Юлька: первой решайтіс уравнение кык неизвестнӧйӧн, сэсся бара лӧсьӧдчис сбор кежлӧ, медбӧрти вежӧрыс век жӧ вермис.
Саша суис Юлькаӧс, кор сійӧ думыштчӧмӧн вӧлі листалӧ «Современнӧй дебютъяс».
Костя тшӧктіс Сашалы тӧждысьыштны чой вӧснаыс.
Саша лыддис аслас долгӧн збодермӧдыштны Юлькаӧс.
— Тайӧ Аллаыд нинӧм оз гӧгӧрво настоящӧй ворсӧмсьыд.
Ме кывлі, кыдзи дасӧд классаяс серавлісны сійӧс.
— Но и сӧрӧм!
Лӧг петӧ татшӧм сӧрӧмсӧ кывзыны!
Мый нӧ найӧ сёрнитісны?
— Анатолий Лаврентьевич висьталіс, мый тэ интереснӧя ворсан.
Тэнад эм аслад стиль, а сылӧн стильыс абу.
И мый талун лоӧ первой серьёзнӧй встреча.
Ӧти кывйӧн кӧ, повзьӧмаӧсь, прӧстӧ серамыд петӧ!
Юлька чӧв оліс.
Книга вылӧ видзӧдіг сійӧ, тыдалӧ, лыддис кутшӧмкӧ партия.
Саша эз кӧсйы сылы мешайтны да терпеливӧя виччысис.
— Тэ он тӧд,
— синъяссӧ лэптігмоз юаліс Юлька,
— мортлӧн олӧмас ӧти цель овлӧ али уна?
Саша шӧйӧвоши.
Но мыйла тані олӧмлӧн цель, кор сёрниыс мунӧ турнир финал йылысь?
Тайӧ сумасброднӧй нывкаыслӧн некутшӧм характер абу, со и ставыс.
Самолюбиеыс сылӧн абу жӧ.
Саша дӧзмӧмпырысь вочавидзис:
— Цель овлӧ ӧти.
— Ме тадзи жӧ думайтлі.
Ог тӧд, мый керны.
Менам артмӧ уна.
— Ӧдйӧджык лӧсьӧдчы,
— тэрмӧдлыштіс сійӧс Саша, коді эз кӧсйы сёрнитны нинӧм йылысь, турнир кындзи.
Саша воис сы дорӧ серьёзнӧй думъясӧн, мед сійӧ тӧдӧ.
Но Саша казяліс, мый Юлька пасьталӧма мича воротника праздничнӧй коричневӧй платьесӧ, сьӧд передникыс ӧкуратнӧя гладитӧма.
Сійӧ лӧсьӧдчӧма турнир кежлӧ, сомнение абу.
Саша небзьыштіс да, думайтыштӧм мысти, шуис:
— Сы серти, кутшӧмӧсь цельясыс.
Мӧда-мӧд дінас кӧ лоӧны содтӧдӧн, дерт, позьӧ, а противоположнӧйӧсь кӧ — оз позь.
— Меным окота лоны шахматисткаӧн,
— вочавидзис Юлька.
— Ме непременнӧ кӧсъя шедӧдны мирӧвӧй первенство.
Непременнӧ!
Но меным окота, Саша, вӧчны ещӧ мыйкӧ зэв важнӧйӧс да интереснӧйӧс.
Шуам, лоны докторӧн.
Кыдзи тэнад мамаыд — хирургӧн.
А ещӧ, Саша, тӧдан...
Сійӧ неувереннӧя видзӧдліс Саша вылӧ, муртса гӧрдӧдыштіс да, яндысьӧмсӧ венӧм бӧрын, думыштчӧмӧн шуис:
— И учительницаӧн тожӧ абу омӧль лоны...
— Тэ — учительница?
— Саша шай-паймуніс.
— Докторӧн — позьӧ.
Позьӧ изобретитны кузь олӧм.
Кулан висьӧмъясысь бурдӧдан пилюля тожӧ позьӧ думыштны.
Либӧ кыдзи мама...
прӧстӧ спасайтны мортӧс.
Но ещӧ и учительницаӧн!
Эк, Юлька, Юлька, прӧститчы сэки шахматыдкӧд!
— Мыйла?
— чуймис Юлька.
— Учительница — и шахмат кузя чемпионка?
Оз вермы лоны!
Оз позь.
— Но мыйла?
Мыйла?
— Оз позь.
Ачым ог тӧд мыйла, но оз позь,
— долис Саша, коді воши тӧлк вывсьыс и ӧні пӧшти вӧлі уверен сыын, мый талунъя партияас Юлька славатӧг сдайтчас Аллалы.
Да!
Мортлӧн должен лоны сӧмын ӧти цель.
Шахмат кӧ — мед лоӧ шахмат!
— Кыдзи тайӧ тэныд юрад воис?
— стрӧга юаліс Саша.
— Тӧрыт ми Костякӧд лӧсьӧдчим сбор кежлӧ,
— сералігтыр вочавидзис Юлька,
— и вот меным кажитчис...
Саша, а кыдзи нин тэнад вольтметрыд?
Сійӧ, тыдалӧ, дась кӧть мый йылысь сёрнитны, тайӧ аслыссяма нывкаыс, и сӧмын упрямӧя оз сёрнит турнир йылысь.
— Юлька, мунам.
Сэні, дерт, виччысьӧны.
— Виччысьӧны?
Но, мунам сідзкӧ, Саша!
Ӧдйӧджык!
Юлька рассеяннӧя листыштіс «Дебютъяслысь» страница, ышловзис, чеччис и сэтшӧм ньӧжйӧ кизясис да сэтшӧм дыр кӧртавліс кӧвсӧ аслас гӧрдӧдӧм, важиник шапкаыслысь, быттьӧкӧ налы колӧ вӧлі мунны Войвыв полюсӧ.
Саша гӧгӧрвоис, кутшӧма Юлька волнуйтчӧ.
Но сійӧ эз и петкӧдлы, мый дӧгадайтчис та йылысь; мӧдарӧ, спокойнӧя шуис:
— Кӧдзыд.
Лэпты воротниктӧ.
Перчаткитӧ эн вунӧд.
Мунігас Юлька чӧв оліс, а Саша зіля гажӧдіс сійӧс да серамсӧ петкӧдліс.
Сійӧ мыйвынсьыс старайтчис, сы вӧсна мый зэв ёна кӧсйис, медым Юлька талун победитіс.
12 глава
КОРОЛЬЛЫ МАТ!
Саша эз лыддьы асьсӧ трусӧн.
Мӧдарӧ, трусъястӧ сійӧ зэв ёна эз радейт.
Саша найӧс презирайтіс.
Но женскӧй школаса кельыдлӧз рӧма залӧ пырӧм бӧрын, кӧні вӧлі сувтӧдалӧма шахматӧн ворсӧм вылӧ пызанъяс, и зэв уна челядьӧс да пызанъяс дінӧ чукӧртчӧм учительясӧс аддзӧм мысти, кодъяс пӧвстын медся тӧдчанаӧн кажитчис Анатолий Лаврентьевич, кодлӧн соскас вӧлі турнирын веськӧдлысьлӧн гӧрд лента, Саша, коді должен вӧлі лоны сӧмын видзӧдысьӧн, медся яндысьтӧма повзис.
Обстановкалӧн торжественностьыс чуймӧдіс сійӧс.
Юлька!
Мый сыкӧд лоӧ?
Юлькаӧс кытшалӧмаӧсь пӧдругаясыс.
Найӧ шӧпкӧдчисны сыкӧд, тракйисны сійӧс соскӧдыс да партукӧдыс.
Юлька муртса удитіс ӧтвечайтнысӧ.
Детинкаяс-болельщикъяс мӧда-мӧд бердас топӧдчӧмӧн сулалісны стенъяс пӧлӧн.
Быдӧн тӧдӧны — детинкаяс збойӧсь сӧмын сэки, кор позьӧ кулакъясӧн уджавны.
Зильгис кӧлӧкӧльчик.
Алёша Чугай, тшӧтш жӧ соскас гӧрд лентаа, вылӧ лэптӧма юр весьтас кӧлӧкӧльчиксӧ да мыйвынсьыс звӧнитіс, объявляйтіс турнир заводитчӧм йылысь.
Женскӧй школаын турнир организуйтысьӧн вӧлі Анатолий Лаврентьевич, сы вӧсна гӧгӧрвоана, мый финальнӧй встреча заводитчытӧдз буретш сійӧ висьталіс вступительнӧй кыв.
Дерт, кӧнкӧ, тайӧ вӧлі зэв тӧлка речь.
Саша да Костя немтор эз гӧгӧрвоны — найӧ прӧстӧ эз кывлыны.
Анатолий Лаврентьевич сёрнитігкості детинкаяс корсисны лӧсьыдджык места, кытысянь эськӧ бура позис аддзыны медся ответственнӧй пызансӧ, кӧні разыгрывайтсис первенство вылӧ партия.
Турнир заводитчис.
И сэки Саша первойысь аддзис Алла Твердисловаӧс, код йылысь кывсис сы мында чуймӧданатор.
Анатолий Лаврентьевич, например, шуис ассьыс ученицасӧ зэв талантливӧйӧн.
Гашкӧ, кодкӧ мӧд эз тӧд, а сизимӧд классаяс тӧдісны Анатолий Лаврентьевич ошкӧмлысь донсӧ.
Со сійӧ мыйкӧ шуис Аллалы, тыдалӧ мыйкӧ ошканаӧс: вочакыв пыдди Алла нюмъёвтіс.
Став сертиыс тӧдчӧ — ньӧти оз волнуйтчы.
Алла кӧ эськӧ эз вӧв Юлькалӧн соперница, дерт жӧ эськӧ сійӧ воис Сашалы сьӧлӧм вылас.
Сылӧн спокойнӧй руд синъяс, прӧстӧя сыналӧм веськыд, шыльыд юрси.
А кутшӧм гажаа да восьсӧн сійӧ сералӧ, неуна весиг гӧрдӧдыштӧ сералӧмсьыс!
И ньӧти оз лэптысь Юлька водзын, кӧть Юлька тайӧ увереннӧй дасӧд класса дінас — дзик обыкновеннӧй, тӧдчытӧм нывка.
Тыдалӧ, и Костя думыштӧма сійӧс жӧ: видзӧднысӧ сійӧ эз вӧв зэв весел.
Ворсӧм заводитісны еджыдъяс.
Детинкаяс сулалісны чукӧрӧн первойя пызан дорын, мукӧд вылас найӧ эз и видзӧдлыны.
Класснӧй доска вылӧ, кодӧс ӧшӧдӧма стенас, Алёша Чугай, гораа объясняйтігмоз, гижаліс ӧти бӧрся мӧдӧс Аллалысь да Юлькалысь ходъяссӧ.
Нывкаяс ворсісны сосредоточеннӧя да серьёзнӧя.
Коля Богатов сёрмис.
Сійӧ локтіс дасӧд ход бӧрын.
Доска вылӧ видзӧдлӧм мысти, кӧні Алёша Чугай объясняйтіс очереднӧй гижӧдсӧ, Богатов ӧдйӧ гӧгӧрвоис обстановкасӧ: вермӧны сьӧдъяс, найӧ босьтӧмаӧсь надежнӧй позицияяс.
Найӧ овладейтӧмаӧсь центрӧн, а еджыдъяс сӧмын на заводитӧны ворсны.
Сьӧдъяссӧ нуӧдӧ расчётливӧй, тӧлка ки.
Мый сійӧ вӧчас коньыскӧд, код весьтын друг лои угроза?
Залын шынитӧв.
Коля Богатов оз писькӧдчы водзӧ, медым видзӧдлыны, коді сэні ворсӧ сьӧдъяснас.
Алла — Коля таын уверен, но век жӧ оз кӧсйы видзӧдны.
Следующӧй ходсӧ, коді унатор петкӧдлас, лои виччысьны дыр, зэв дыр.
Думыштчывны лоӧ!
Сьӧд конь веськаліс доза тӧлктӧм положениеӧ.
Думайтыштан татшӧм положение вылад!
Но со Алёша Чугай гижис доска вылӧ вӧчӧм ход.
Конь спаситӧма.
Зал лолыштіс кокньыдджыка.
Кодкӧ горӧдіс:
— Молодчина!
Коля Богатов бергӧдчис шахматнӧй пызанъяслань мышкӧн.
Сійӧ решитіс нинӧмысь не видзӧдны, коді ворсӧ сьӧдъясӧн, дзик победаӧдз.
Кутшӧм окота сылы поздравитны Аллаӧс!
Но еджыдъяс тожӧ абу йӧйӧсь!
Выль ход, и ӧні сьӧдъяс долженӧсь думайтны пешкаӧс дорйӧм йылысь.
Тайӧ пешкасӧ некыдз оз позь сетны.
Э!
Оз-ӧ вуджны сьӧдъясыс дорйысян тактикаӧ?
Но кутшӧм тешкодьтор вӧчисны еджыдъяс!
Коді, кутшӧм йӧй, лысьтас эновтны заводитӧм наступлениесӧ да некутшӧм помкатӧг заводитны атака мӧд участок вылын?
Мый тайӧ — йӧйталӧм али манёвр?
Сьӧдъяс нервничайтӧны.
Сы серти, кыдзи вештавсьӧны фигураяс, позьӧ гӧгӧрвоны — общӧй план торксьӧма.
Быд воча петӧм — дорйысьӧм.
Мый сэтшӧмыс керсьӧ шахматнӧй доска вылын?
Бушков!
Еджыдъяслӧн зэв ён натиск, зэв тэрыб темпъяс!
Сьӧд ладья босьтӧма.
Корольлы шах!
Зал ньӧжйӧник акнитіс.
Тайӧ вӧлі нимкодясян ышловзьӧм.
Алёша Чугай зилькнитіс кӧлӧкӧльчикӧн.
Богатов аддзис Алёшалысь видзӧдлассӧ да казяліс сылысь шай-паймунӧм да чуймӧм.
«Неужели?» — повзьӧмпырысь думыштіс Богатов да, терпитны вермытӧг челядьӧс ӧтарӧ-мӧдарӧ вешталігтыр, писькӧдчис пызан дінӧ матӧджык.
Саша казяліс — Коля сувтіс сыладорбокӧ, кытысянь бурджыка тыдалӧ Алла.
Сійӧ видзӧдіс Аллалысь ворсӧмсӧ сэтшӧм жӧ отчаяниеӧн да полӧмӧн, сэтшӧм жӧ надеяӧн, пӧшти кевмысьӧмӧн, кыдзи волнуйтчӧмысла бледӧдӧм Костя видзӧдӧ чойыслысь ворсӧмсӧ.
«Ого!
Кутшӧм найӧ кыкнанныс болельщикъяс!» — югнитіс Саша юрын мӧвп.
Но некор та йылысь думайтны.
Воис тышлӧн медся сьӧкыд здук.
Обстоятельствояс кӧ грознӧя бергӧдчӧны тіянлы паныд, оз позь не воштыны спокойствие.
Алла Твердислова воштіс сійӧс.
Бандзибъясыс сылӧн ыпнитісны-гӧрдӧдісны.
Доска вылӧ видзӧдігтыр Алла думайтӧ.
Колӧ корсьны корольлы бур дзебсянін.
Мыйла та дыра думайтны ход, кор сійӧ дзик нин ӧти?
Алла дзугсис.
Тайӧ быдӧнлы гӧгӧрвоана.
Бара корольлы шах.
Зал бара акнитіс.
Сӧмын чудеса вермас спаситны Аллаӧс, и сэсся нинӧм...
Ставныс ӧні видзӧдӧны Юлька вылӧ.
Бӧръя радсаясыс сувталӧны кок чунь йыланыс, медым бурджыка сійӧс видзӧдлыны.
Юлька — ворсӧмлӧн полнӧй кӧзяин.
Сійӧ вӧчӧ сідз, мый петны лоӧ сьӧдъяслы да мыйкӧ пыр воштыны.
Сьӧдъяслӧн быд воськов — воштӧм.
Шудтӧм король, шудтӧм Алла!
Корольлы мат!
Алёша Чугай мыйвынсьыс кутіс звӧнитны кӧлӧкӧльчикӧн.
Ошкана равӧстӧм кыліс женскӧй школаса кельыдлӧз залын.
— Мед олас Гладкова!
Ура!
Сизимӧд классаяс, кодъяс вывті дыр соблюдайтісны порядок, кутісны, быттьӧ команда серти, боксируйтны.
Бокс, коді заводитчис ачыс, вуджан висьӧм моз ӧти секундаӧн вуджис став залыслы.
Саша да Костя заводитлісны матыстчыны победительница пызан дінӧ.
Найӧс йӧткалісны.
— Юлька!
— чуксалісны Костя да Саша.
Весьшӧрӧ.
Юлька дінӧ писькӧдчыны он вермы.
— Ух, тэ!
— шуис Костя, ачыс видзӧднысӧ шуда да мудзӧма.
Сійӧ дась нин вӧлі вешйыны кытчӧкӧ бокӧ да сэні виччысьыштны, но Саша выль вынӧн сюйсис йӧз чукӧрӧ.
Найӧ писькӧдчисны Юлька дінӧ буретш ас кадӧ: Анатолий Лаврентьевич, коді сӧмын на помалӧма поздравляйтан речсӧ, кутліс кисӧ женскӧй школаса чемпионкалысь.
Коді эськӧ думыштіс, мый Юлька татшӧм достоинствоӧн кужас принимайтны поздравляйтӧмъяс!
Сійӧ эз паськыда нюмъяв, а сӧмын копрӧдліс юрсӧ веськыдвывлань да шуйгавывлань, быттьӧ настоящӧй победительница.
Чемпионкаӧс кытшалісны дасӧд класса зонкаяс.
Алёша Чугай, нималысь шахматист да спортсмен, зэв ёна чуймӧмӧн видзӧдіс сьӧд синма, неуна чурвидзыштысь банлыяса нывка вылӧ; сыкӧд Алёшалы лоӧ встретитчыны школаяскостса турнир вылын.
Серёжа Вихров нетшыштіс блокнотсьыс ӧти лист.
— Сулав, нывка!
Ичӧтика бергӧдышт юртӧ.
Сідз.
Позволитӧй висьтавны нимӧс: художник Вихров.
Школьнӧй газетаса корреспондент.
Да сулав жӧ тэ, чемпион!
Велӧдчы относитчыны слава дінӧ спокойнӧя.
Но медся ыджыд торжество лои сійӧ здукас, кор воис Коля Богатов, коді недыр кежлӧ вошлі залысь.
Юр весьтас лэптӧмӧн, медым не жуглыны, сійӧ вайис цветъяс — турунвиж кузь заяс йылын лӧзов-гӧрд ирисъяс.
Весиг сизимӧд класса детинкаяс чинтісны ловшынысӧ.
Дзик шынитӧв дырйи Коля Богатов шуис:
— Турнирын победительницалы мужскӧй школаса дасӧд классянь!
Юлька чӧв оліс.
Вывті нин уна почестьясыс, Юлька шӧйӧвоши на вӧсна.
Да и ставыс тӧдӧны: цветъяссӧ, кодъяс вӧсна Коля Богатов сёрмис турнир вылӧ, вӧлі лӧсьӧдӧма Алла Твердисловалы.
Да, кӧні Алла?
Сӧмын ӧні сы йылысь казьтыштісны, ставныс юасисны:
— Кӧні Твердислова?
И Юлька тайӧ здукас шӧпнитіс Костялы да Сашалы:
— Вайӧ пышъямӧй татысь!
Найӧ зілисны пышйыны, позьӧ кӧ шуны пышйӧмӧн йӧзӧн тыр залӧд мунӧмсӧ.
Саша водзвыланыс лӧсьӧдіс туйсӧ.
— Со миян Гладкова,
— шуалісны нывкаяс.
— Поздравляйтам, Юля!
Тэныд ӧні коли победитны Чугайӧс.
Умница, Юлька!
Саша дась вӧлі нимкодясьны шумнас да славанас сёр войӧдз, но Юлька кӧсйис ӧдйӧджык пышйыны.
Костя юаліс:
— Тэ ёна мудзин?
Тэнад, кӧнкӧ, юрыд висьӧ?
Юлька, тыдалӧ, и збыль мудзӧма.
Раздевалкаын найӧ паныдасисны Аллакӧд.
Батарея вылӧ пуксьӧмӧн Алла кӧмаліс ботысӧ.
Дінас виччысис Коля Богатов, кутіс пельпом вылас Аллалысь пасьсӧ.
Коля шай-паймуні, кор аддзис Юлькаӧс, эз тӧд, мый вӧчны, да мыйлакӧ сувтіс сідз, медым сайӧдны Аллаӧс.
— Тэ мунан жӧ?
Мыйла тэ сэтшӧм водз мунан?
— юаліс сійӧ.
Алла лэптіс юрсӧ.
— А!
— шуис сійӧ да серӧктіс.
Сэки Коля Богатов пӧся шуис Юлькалы:
— Тэ талун талантливӧя ворсін!
Зэв бура!
— Да, зэв бура!
— мелі любопытствоӧн Юлька вылӧ видзӧдігтыр сӧгласитчис Алла.
— И ӧд сӧмын на сизимӧд классын!
Юлька гӧрдӧдіс, кыдзи гӧрдӧдлывліс сӧмын сійӧ, пӧшти синва петтӧдзыс, да мыччис Аллалы цветъяссӧ:
— Босьт.
На, пӧжалуйста!
Всё равно ме ог успокоитчы, кытчӧдз тэ он босьт.
Всё равно найӧ тэнад.
И Саша и Костя нинӧм вылӧ эськӧ эз сетны тайӧ цветъяссӧ, неуна нярмыштӧм лӧзов-гӧрд ирисъяссӧ, первой триумфлысь свидетельяссӧ!
Кыдзи Юлька вермис янсӧдчыны накӧд?
Но сійӧ, быттьӧкӧ сьӧкыд нуанторйысь мынтӧдчӧм мысти, котӧрӧн лэччис кильчӧ поскӧд.
Детинкаяслы лои суӧдны сійӧс.
— Костя,
— тшӧктіс Юлька,
— ветлы Джекла, Саша нуӧдас сійӧс татысянь.
Костя век на скӧраліс чой вылас цветъяссьыс:
— Ог, ме прӧстӧ тэнӧ ог гӧгӧрво!
Тэныд пӧдаритісны сэтшӧм мича букет, а тэ...
— Оз сулав сы йылысь сёрнитны,
— неокотапырысь вочавидзис Юлька.
— Сійӧс ӧд Богатов Аллалы лӧсьӧдіс.
— О-о, асьтӧ любитысь!
И Костя тэрмасьӧмӧн муніс гортас, кокъяссӧ вежньӧдлігтыр, быттьӧ вӧля вылӧ мынтӧдчӧм том чань.
— Кывзы, Юля, ме водзвыв чувствуйті, мый тэ победитан,
— шуис сэки Саша.
— Колӧкӧ, лыддя ӧти стихотворение, сӧмын он кӧ кут серавны.
— Мый тэ, кор ме серавлі!
Найӧ кежисны йӧзтӧм, лӧнь садйӧ да сулалісны кыкӧн тӧлысь югӧрӧн югдӧдӧм туй вылын.
— Стихотворениеыс шусьӧ «Сӧветскӧй нывка»,
— шуис Саша.
Сійӧ шуаліс кывъяссӧ вежсьӧм гӧлӧсӧн, юрсӧ копыртӧмӧн, ни ӧтчыд эз лэптыв синъяссӧ:
<rus>Рвутся снаряды в большом тёмном поле.</rus>
<rus>Тебе не устоять, фашист!</rus>
<rus>Строй фашистов дрогнул.</rus>
<rus>Они побежали.</rus>
<rus>Вдогонку им пуль свист.</rus>
<rus>В ярости наши фашистов гонят.</rus>
<rus>Бой далеко теперь, ушёл за леса.</rus>
<rus>Ветер над полем.</rus>
<rus>Раненый стонет.</rus>
<rus>В глазах качается небес синева.</rus>
<rus>Ветер треплет у девочки красный галстук.</rus>
<rus>Она наклонилась, слышит стон.</rus>
<rus>— Товарищ, я здесь.</rus>
<rus>Мужайся, товарищ!</rus>
<rus>— И вот спасён он.</rus>
<rus>Фашисты разбиты.</rus>
<rus>Девочка в школе.</rus>
<rus>Она героиня не только в бою —</rus>
<rus>В учёбе, работе, турнирах...</rus>
<rus>И любит Советскую Родину свою.</rus>
Бӧръя фразасӧ висьталӧм вылӧ Сашалӧн муртса тырмис лолыс.
Мороз.
Кокъяс улын дзуртіс лым.
Гӧгӧр ставыс дзирдаліс, быдладорбокын ыпнитлывлісны лымчиръяс лӧз да турунвиж биторъясӧн, кусавлісны да бара ӧзйылісны, быттьӧкӧ дзебсясьӧмӧн ворсісны.
Юлька да Саша чӧв олігтыр мунісны еджыд аллея кузя, Сашалӧн сьӧлӧмыс тревожнӧя да тэрыба тіпкис.
Сійӧ ӧд тӧдіс, мый Юлька дзик обыкновеннӧй нывка, но ӧні, кор ставыс сэтшӧм таинственнӧ — шынитӧв, лӧнь топольяс, лымчиръяслӧн дзирдалыштӧм,
— и торйӧн нин стихъяс бӧрын, Юлька эз кажитчы ас кодьыс.
Саша полігтыр видзӧдіс тӧлысь югӧр вӧсна вежсьӧм чужӧм вылӧ.
Кутшӧмкӧ выль, зэв мича нывка мунӧ сыкӧд орччӧн.
Мый йылысь сійӧ думайтӧ?
Саша кӧсйӧ юавны и оз лысьт...
Но со найӧ пырисны вуджӧр улӧ, коді усьӧ лым вылӧ налӧн вит судта керкаысь. Вуджӧрыс юкис садсӧ кыкпельӧ.
Кусӧм лымчиръяс тані эз нин ворсны, и Юлька бара лои ас кодьыс: неуна чурвидзыштысь банлыяс, вылӧ лэптӧм шапка улысь тыдалысь пӧката плеш, сӧмын гыӧрыс сука пуксьӧма синлысъяс да синкымъяс вылас да сьӧд синъясыс неспокойнӧя югъялӧны.
Юлька восьтіс вомсӧ:
— Тэ гижӧмыд героиня йылысь.
Дерт, миян эмӧсь татшӧм нывкаясыс.
Но эн жӧ ӧд тэ ме йылысь гиж!
И сэк пельӧс сайсянь котӧрӧн воис Костя, кӧв йылын вайӧдіс Джекӧс.
Некымынысь чеччыштӧмӧн найӧ суӧдісны Сашаӧс да Юлькаӧс.
Шудаа увтчигтыр Джек уськӧдчис Юлька дінӧ.
— Здравствуй, Джек!
Но вот, ме победиті!
Костя, а тӧдан, ӧні меным кажитчӧ — ме некор ог ло шахматисткаӧн.
Ог, ог куж!
— Кыдзи он ло?
— горӧдіс чуймӧм Саша.
— Тэ должен лоны мирӧвӧй чемпионкаӧн.
Тэ йылысь газетаясӧ гижасны.
Тэ и ачыд гижан книга:
«Менам дебютъяс.
Ю. Гладкова».
Тэныд цветъястӧ кутасны пӧдаритавны кӧрзинатырӧн, а оз кутшӧмкӧ кык-куим ирис.
Быдлаын тэнад фотографияяс, снимокъяс!
Киноын — быдлаын тэ!
Юлька, кыдзи тэныд юрад воис сомневайтчынысӧ?!
— Сэтшӧм интереснӧ ворсны,
— гораа казьтыліс Юлька, ачыс кывзіс и эз кывзы Сашалысь,
— свет вывсьыс ставсӧ вунӧдан!
Кор сьӧдъяс заводитісны наступление и ме водзвыв тӧдмавлі Аллалысь став ходъяссӧ, кутшӧм вӧлі интереснӧ!
А кор челядь горӧдісны «ура», и Анатолий Лаврентьевич кутіс поздравляйтны, да сэтчӧ ещӧ дасӧд классаяс гӧгӧр чукӧртчисны, меным лои страшнӧ, сэтшӧм страшнӧ!
Ме муртса эг висьтась, мый случайнӧ выиграйті.
Ме думышті — а друг и збыль случайнӧ?
Но ме быть кӧсъя добитчыны, медым школаяскостса турнир вылын миян школа петіс первой местаӧ.
— Ага!
Кӧсъян жӧ!
— радлӧмӧн горӧдіс Костя.
— И Чугайкӧд вермасьыштны кӧсъян?
— Чугайкӧд?
Дерт жӧ!
— вочавидзис Юлька.
— Ог успокоитчы, кытчӧдз Чугайӧс ог победит.
Ог, ог, ог!
Юлька сёрнитіс и видзӧдіс сэтчань, кӧні керкалӧн вуджӧрыс ори ёна тӧдчысь визьӧн.
Сэні лым вылас ӧзйылісны да кусавлісны, бара ыпнитлывлісны да дзирдалісны уна рӧма бикиньяс.
Еджыд сад вӧлі торжественнӧй, лӧнь да думыштчӧма, быттьӧ выль вося войӧ.
И тӧлысьыс киськаліс ставнас мусӧ да небесасӧ кӧдзыд яр югӧрӧн.
— Ӧні сэсся тэныд некор оз ло окота сувтны,
— шуис Костя.
— Ме тэнӧ тӧда нин, Юлька!
— Тэныд, кӧнкӧ, сэсся абу нин окота лоны ни учительницаӧн, ни хирургӧн?
— юаліс Саша.
— Мӧдарӧ, зэв окота,
— лукавӧя вочавидзис нывка.
— А кыдзи нӧ Ботвинник: инженер и мирӧвӧй чемпион!
Юлька сераліс.
Сійӧ бӧр лои кыпыд, увереннӧй да кутіс командуйтны.
— Саша, думайт аскиа сбор йылысь.
Друг воас выль мӧвп!
Мый бара лоӧ?
Мый лоӧ?
До свиданья!
Босьт аскӧдыд Джекӧс!
Сійӧ котӧртіс еджыд туй кузя, и Костя муніс сы бӧрся.
А Джек шогпырысь руньгис Саша бӧрся, чуймӧмӧн думайтіс, буракӧ, мыйла детинка чӧв олӧ.
13 глава
КРУШЕНИЕ
Эз, эз сбор йылысь думайт Саша, кор сёр войӧдз бергаліс ӧтар бок вывсьыс мӧдар бок вылас да сьӧкыда ышлолаліс.
Асывнас Джек первойысь сійӧс эз садьмӧд.
Нюжӧдӧм лапаяс вылас нырвомсӧ пуктӧмӧн Джек вӧлі чӧскыда шкоргӧ-узьӧ, кор детинка садьмис.
Ӧшинь сайын пемыд, некутшӧм югдӧм на эз тӧдчы.
Детинка кыскыштіс юр вылас эшкынсӧ, зілис бӧр унмовсьны, но син водзас бара воис тӧрытъя турнирыс.
Шум, горзӧм, цветъяс, поздравительнӧй речьяс, дасӧд классаяс, кодъяс кытшалӧмаӧсь Юлькаӧс, шай-паймунӧм Анатолий Лаврентьевич...
Со сійӧ, торжествоыс!
Саша сэсся эз нин вермы узьны.
Сійӧ пуксис крӧвать вылас.
Джек, кор кыліс, чеччыштіс, нюжмасьыштіс, чӧскыда очсыштіс да чолӧмалӧм могысь кутіс таркӧдны бӧжнас джоджӧ.
— Кымын час, кыдзи тэ думайтан, Джек?
Саша биасис.
Дас вит минутатӧм сизим час.
Этажерка вылын сулаліс коричневӧй, лакысла югъялысь рамаа вольтметр.
Кутшӧм сійӧ ён, изящнӧй, мича!
«Неужели сійӧс ме вӧчи?
Весиг оз веритсьы!
— чудеса-приборсӧ видзӧдігмоз гӧрдитчӧмӧн думайтіс Саша.
— Неужели найӧ оз донъявны?»
Донъяласны!
Став школаыс тӧдлас — учительяс и челядь!
«Емельяновлӧн прибор!
Ті аддзылінныд Емельяновлысь приборсӧ?
Кывлінныд?!»
Вихров рисуйтас газетаӧ Сашалысь портретсӧ, Богатов гижас статья.
Надежда Димитриевна шуас...
Тайӧ асывнас Саша дзик нинӧм йылысь эз вермы думайтны, сыысь кындзи, кутшӧм гора слава да почёт виччысьӧны сійӧс школаас.
Юлькалӧн тӧрытъя триумфысь Сашалӧн юрыс бергӧдчис.
Сылы тожӧ вӧлі колӧ триумф, оз этшаджык!
Сійӧ пасьтасис да сэтшӧм зіля шыльӧдіс ассьыс кывзысьтӧм юрсисӧ, коді быд асыв вӧлі чургӧдчӧма водзӧ, да сэтшӧм зіля мыссис да весасис, быттьӧ лӧсьӧдчис мунны Большой театрӧ <rus>«Лебединое озеро»</rus> вылӧ.
Кадыс муніс зэв ньӧжйӧ, минутнӧй стрелка ӧдва кыссис кӧкъямысӧд вылӧ дас вит минутаӧдз.
Унзіль бӧрас руа тӧвся асыв муртса югдӧдыштіс небеса дорсӧ кыткӧ сэті, керкаяс сайті.
Со небесаас ёнджыка кутіс тӧдчыны визь.
Тайӧ фабрика трубаысь тшын, тӧлыс нуӧ сійӧс асыввывлань.
Со кытыськӧ петіс кымӧр пласт да друг ыпнитіс розӧвӧй югӧрӧн.
Саша петіс гортсьыс.
Вӧлі неыджыд турӧб.
Коса кышакылігтыр кок улын гартчис лым.
Кымӧр пласт ӧдйӧ пемдіс, еджыд, топыд кымӧр кыпӧдчис асыввывсянь и пыр паськыдджыка да вылӧджык паськаліс небеса пасьталаыс.
Саша нуӧдіс Джекӧс Юлька дорӧ, но эз виччысь Гладковъясӧс.
Сійӧ тэрмасис.
Терпитны вермытӧм, полӧм да надея вӧтлісны сійӧс, спокой эз сетны.
Школа воссьытӧдз сійӧ сулыштіс кильчӧ вылын.
— Кутшӧм водз талун!
— шуис тётя Дуся, уборщица.
Детинка тювкнитіс сы дінті раздевалкаӧ.
Сэтысь сійӧ тӧдіс ӧти гуся места ичӧтик шкап сайысь, кӧні видзлісны чернила, мел торъяс да мукӧд школьнӧй кӧлуй,
— зэв надёжнӧй пельӧстор.
Саша вештыштіс шкапсӧ да, раздевалкаӧ тётя Дуся пыртӧдз на, дзебис вольтметрсӧ пельӧсас.
— Дуран?
— вешалкаяслӧн кузь радъяс вылӧ видзӧдлӧм мысти юаліс тётя Дуся, но нинӧм подозрительнӧйсӧ эз казяв да сетіс Сашалы пальто вылас номерок.
Саша муніс классӧ.
Тешкодь, кор школа тыртӧм: гора йӧлӧга шыасьӧ кокшылы, чӧв-лӧньыс кыпӧдӧ сьӧлӧм вылад тӧдтӧм шог.
Но со кыліс кокъясӧн зымӧдӧм, и ывла вылысь кӧдзыд ру кымӧркӧд ӧттшӧтш ырскӧбтісны-пырисны сёрни, серам, ноксьӧм.
Шума школа лои привычнӧйӧн, гӧгӧрвоанаӧн.
Класс ӧдзӧс дорын сулалігӧн Саша встречайтіс ызӧбӧн пырысь детинкаясӧс.
— Емельянов, здравствуй!
— Эй, вӧлін тӧрыт турнир вылын?
— Здравствуй.
Дерт жӧ, кыдзи нӧ не вӧвны!
Коридорын, кӧні чукӧрӧн сулалісны гырысьджык детинкаяс, сёрнитісны сы йылысь жӧ.
— Чугай!
Ковмас тэныд ворсны сизимӧд класса нывкаыдкӧд.
— Да,
— вочавидзис Алёша, и гӧлӧсас эз нин кыв воддзамоз сералӧмыс.
— Ӧшӧдін ныртӧ, зонмӧ,
— шутитіс Вихров.
— Абу лӧсьыд нывкалы сдавайтчыны.
А вермас лоны.
— Некор!
— дӧзмӧмӧн вочавидзис Чугай.
Но быдӧнлы вӧлі гӧгӧрвоана, Чугайӧс мучитісны сомнениеяс, тревога.
— Гладкова талантливӧй,
— висьтавліс Коля Богатов.
— А главнӧйыс, зэв смел!
Тӧрыт паныдасисны кык дзик разнӧй стиль.
Тайӧпӧрйӧ смеллун вермис расчёт.
— Инициатива — вот мый решитіс.
Сідзкӧ, найӧ ставныс на думайтісны тӧрытъя турнир йылысь.
А Саша тэрмӧдліс кадсӧ.
Физика — витӧд урок.
Кутшӧм дыр виччысьны!
Кутшӧм сьӧкыд!
Зоологияысь велӧдысь Мария Петровна ӧшліс кӧрттувъяс йылӧ нагляднӧй пособиеяс, босьтіс киас указка.
Гӧлӧсыс сылӧн вӧлі сэтшӧм гора, быттьӧ классӧ пырӧма ыджыд мазі.
— Видлалам лягушкалысь пищеварение органъяссӧ.
Найӧ состоитӧны пищеводысь, желудокысь...
Лягушка кровообращение органъяслӧн строениеыс — пасйӧй, тайӧ интереснӧ — ёна торъялӧ...
Ичӧтик тушаа, бур Мария Петровна, кодлӧн урокъяс вылын сизимӧд классаяс частӧ занимайтчылісны асланыс делӧясӧн, быдсяманогӧн зілис внушитны аслас шума велӧдчысьяслы млекопитающӧйяс да земноводнӧйяс олӧм дінӧ интерес.
Талун Сашалы веськодьӧсь вӧліны не сӧмын земноводнӧйяс.
Переменаяс дырйи сылы эз вӧв окота, кыдзи овлӧ век, котравны ӧти судтасянь мӧд судтаӧ, дӧзмӧдны паныдасьлысь детинкаясӧс, либӧ зэв ыджыд рискӧн писькӧдчывны дворӧ, либӧ обсудитны Юрка Резниковкӧд Тӧлысь вылӧ радиопередачаяслысь позянлун.
Урокъяс вылын Саша пукаліс думыштчӧмӧн, ылӧ видзӧдігтыр.
Мый вӧчсис сылӧн юрас!
Сійӧ уськӧдліс дум вылас став знаменитӧй конструкторъяссӧ.
Тайӧ прославленнӧй обществоас сійӧ чувствуйтіс асьсӧ кокньыда, пӧшти ӧткодьӧн накӧд.
Урок дырйи, Саша чужӧм вылӧ видзӧдлӧм мысти, Костя шӧпнитіс:
— Мый тэ сералан?
Пукалӧ да нюмъялӧ зэв паськыда!
Придаточнӧй предложениеяс — мый сэні гажаыс?
Саша вочавидзис сійӧ шӧйӧвошӧм, бурсяма видзӧдласӧн, кытысь позьӧ вӧлі лыддьыны и асьсӧ вылӧджык пуктӧм и ёртсӧ жалитӧм, сы вӧсна мый сійӧ ставыскӧд ӧткодь.
Но Костя нинӧм эз лыддьы да чуймӧмпырысь лэптыштліс пельпомъяссӧ:
— Дзик жӧ нин тэ бӧб кодь!
Саша нинӧм эз шу.
Регыд найӧ аддзасны!
Витӧд урок заводитчигӧн Саша кутіс волнуйтчыны ещӧ ёнджыка.
— Тэ сэтшӧм кельыд,
— вежыс петіс Лёня Пыжовлӧн,
— ӧткажитчы ӧтвечайтнытӧ.
Надежда Димитриевна справкатӧг веритас.
Меным эськӧ тадзи кельдӧдны физика водзвылын!
И сэки сизимӧд классаяслы дум вылас уси.
— А вольтметр!
— повзьӧмӧн горӧдіс Юра Резников.
— Тэ эн вӧч?
Тайӧ луннас детинкаяс вӧліны занятӧсь зэв сьӧкыдтор решитӧмӧн: кутшӧм позиция налы колӧ босьтны Чугайлӧн Юля Гладковакӧд водзӧ лоан встречаын?
Ӧткажитчыны болейтны Юлька вӧсна?
Жаль, несправедливӧ, ӧбиднӧ.
Но детинкаяс пиысь коді вермис кӧсйыны аслас школалы поражение?
Кодлӧн самолюбиеыс тайӧс терпитас?
Найӧ эз тӧдны, мый вӧчны.
Найӧ обсуждайтісны тайӧ сложнӧй вопроссӧ став переменаяс чӧж звоноксянь звонокӧдз.
Татшӧм ногӧн, вольтметр йылысь класс недыр кежлӧ вунӧдліс.
— Эн вӧч?
Провалитін, сідзи и эм!
Ставыс воши!
— наступайтісны Саша вылӧ ёртъясыс.
И Володя Петровых, булка сёйигмоз, гораа шогсис:
— Кутшӧм жаль!
Надежда Димитриевна эськӧ рад вӧлі.
Саша, мый вӧсна тэ эн вӧч?
Эз удайтчы?
Висьтась.
Недыр чӧв олыштӧм бӧрын Саша тшапа нюмъёвтӧмӧн вочавидзис:
— Вольтметр гӧтов.
— Мый?
Вай сійӧс ӧдйӧджык!
Петкӧдлы!
Кӧні?
— Володя муртса эз виньды медбӧръя нянь торнас.
— Ӧдйӧджык!
Вай!
— Мунамӧй!
— торжественнӧя шуис Саша да ошкана шум дырйи кутіс восьлавны аслас класса велӧдчысьяс водзвылын, первой тшапа да ньӧжйӧ, сэсся ӧдйӧджык и ӧдйӧджык, медбӧрти кутіс лэбны мыйвынсьыс.
Сы бӧрся лэбис 7-ӧд «Б» ставнас.
Тадзи найӧ чепӧсйисны-пырисны вестибюльӧ.
— Сулалӧй!
Кытчӧ ті?
Сувтӧй, рӧзбойникъяс!
— шызис тётя Дуся, паськӧдіс кияссӧ да зілис дорйыны «рӧзбойникъясысь» вешалкаяссӧ.
— Пӧжалуйста!
Сӧмын менӧ.
Ме пыр...
Сэні ӧтитор эм!
— кевмысис Саша.
Сійӧ копыртчис, тювкнитіс тётя Дуся ки увті да уськӧдчис шкап дінӧ.
Друг вольтметрыс жугалі?
Воши?
Сашалӧн сьӧлӧмыс ёкнитіс водзвыв лёктор кылӧм вӧсна.
Саша вештыштіс шкапсӧ, видзӧдліс пемыд пельӧсӧ и...
Вольтметр тані, нинӧм абу лоӧма, дзонь, мича!
Саша лэптіс сійӧс юр весьтас.
Некымын секунда класс чӧла видзӧдіс сы вылӧ.
Кутшӧм ыджыд, кутшӧм шуда наградаӧн уджсьыс вӧлі ёртъясыслӧн тайӧ благодарнӧй чӧв олӧмыс!
Но со Петровых нимкодя шӧпкӧдӧмӧн шуис:
— Кутшӧм мича!
— Саша!
Вот тайӧ да!
Ньӧбӧм дорысь мичаджык!
— шызисны детинкаяс.
— Кутшӧм рад лоӧ Надежда Димитриевна!
Ӧні вайӧй решитамӧй.
— Мый решитны?
— тэрыба юаліс Саша.
Сійӧ воськовтіс вестибюльса ӧшинь дорӧ.
Челядь чукӧр воськовтіс сы бӧрся.
Саша пуктіс вольтметрсӧ ӧшинь вылӧ да тупкис сійӧс кипыдӧснас.
— Мый решитны?!
— Мый?
— нюмъёвтіс Володя.
— Кыдзи ми кутам пӧдаритны.
Сеня Гольдштейн думыштчывтӧг шуис:
— Пӧдаритас Саша.
Коді нӧ сэсся?
Сійӧ вӧчис, сылы и речь висьтавны.
— Саша?!
Мый ті, ребята!
Сійӧ оз куж.
Сылӧн солидностьыс этша.
Оз, вайӧй мӧдӧс.
Мед Володя!
Петровых кывзысьӧмпырысь сӧгласитчис:
— Ме верма.
Кыдз кӧсъянныд.
— Оз туй!
— суитчис Костя Гладков.
— Тэ заводитан сёрнитны да пыр жӧ и мытшасян.
Тэ и сёрнитнысӧ он куж.
Да и зэв укшаль.
Пӧжалуй, уськӧдан вольтметрсӧ.
Колӧ мӧдӧс бӧрйыны.
— Кодӧс?
— Сеня Гольдштейнӧс.
— Оз туй.
— Сідзкӧ Юрка Резниковӧс.
— Юркаӧс?
Позьӧ эськӧ...
Мыйкӧ ещӧ шуас лӧсявтӧмӧс.
Найӧ шуалісны речь висьталӧм вылӧ ӧти бӧрся мӧд кандидатӧс да ӧти бӧрся мӧдӧс отвергайтісны.
— Борисӧс!
— горӧдіс кодкӧ.
— Борисӧс!
Борисӧс!
Вопроссӧ вӧлі решитӧма.
Борис Ключарев — со класслӧн достойнӧй представитель.
— Борис кужас висьтавны!
— радліс Володя.
— Тэ, Борька, шуан:
«Сизимӧд «Б» тіянлы преподноситӧ...» и мыйкӧ ещӧ торжественнӧйджыкӧс.
Тэ кужан лӧсьӧдчытӧгыс висьтавнысӧ?
— Кужӧ!
Кужӧ!
— терпиттӧг горзіс Юра.
— Ребята, коді нуас?
Саша, вай ноко ме нуа.
Эх, и бур лоӧма приборыс!
Мича!
Ньӧбӧм дорысь мичаджык!
— Энлӧй, ребята!
— дугӧдіс Ключарев.
— Тӧданныд мый?
Вайӧ речтӧг.
— Мыйла?
— Вайӧ прӧстӧ сувтӧдам вольтметрсӧ.
Пырас Надежда Димитриевна...
Сійӧ дӧгадайтчас, мый пӧдаритіс сизимӧд «Б».
Коді нӧ сэсся?
Ребята, талун старайтчӧй бурджыка ӧтвечайтны.
Пыжов, велӧдін?
Эн подведит миянӧс талун, Пыжов!
Ключаревлӧн кельыд банбокъяс вылас кутіс тӧдчыны вирпас.
Сдержаннӧй, стрӧг подросток яндысис петкӧдлыны ассьыс радлунсӧ, кыдзи Юра, Володя, кыдзи мукӧд детинкаяс, но сылӧн кӧдзыдкодь синъясас кутіс тӧдчыны мыйкӧ бур.
— Кутшӧм любӧ лоӧ Надежда Димитриевналы!
— нюмъялігтыр шуис сійӧ.
— Мунамӧй!
Кодкӧ босьтӧй вольтметрсӧ!
Юра Резников сӧмын и виччысис, кор кылас команда.
— Ме нуа!
— горӧдіс сійӧ.
— Эн лысьт!
Вешйы!
Первой юавны колӧ!
— Саша мышнас сайӧдіс ассьыс вольтметрсӧ.
Юра Резников сувтіс, быттьӧ вӧв, кодӧс кутісны вӧжжиӧдыс.
— Кодлысь юасьнысӧ?
Решитім ӧд?..
— шуис сійӧ, ачыс шемӧсмӧма не сэтшӧма сы вылӧ горӧдӧмысь, кутшӧма Саша синъяслӧн да чужӧмлӧн тӧдтӧм, гӧгӧрвотӧм выражениеысь.
Сійӧ эз тӧд Сашаӧс, тайӧ вӧлі мӧд детинка.
Детинкалӧн щӧкаыс тіраліс.
— Вӧчӧй асьныд, сэки и решайтӧй!
— Саша,
— чуймӧмӧн юаліс Костя,
— тэ ӧмӧй аслыд вӧчин вольтметрсӧ?
Мый тэкӧд, Саша?
— Мый мекӧд?
Нинӧм!
— зэв возбуждённӧя, скӧрысь вочавидзис Саша.
— Распоряжайтчысьяс!
Ме конструируйті!
Ме!
Мудерӧсь...
— Саша!
Да мый тэ!
— яндзимысла гӧрдӧдігтыр торкис Костя.
— Неужели тэ думайтан...
Ми кӧсъям, кыдзи бурджык...
Да меным кӧ эськӧ тшӧктісны...
— Но!
— Саша зывӧкпырысь лэптыштліс пельпомъяссӧ
Мый эськӧ тэ кужин!
— Гашкӧ, эг тадз, а век жӧ кужи!
А ме кӧ эськӧ тӧді...
ме эськӧ ачым вӧчи вольтметрсӧ!
— Эк тэ, скупердяй!
Плюшкин!
— скӧрысь суитчис Юра Резников.
— Коді тэныд сетіс фанерасӧ?
А батарейкаяссӧ?
Тэныд условиеяс лӧсьӧдісны!
— Ребята, мед сійӧ пӧдаритас ассяньыс ӧтнассянь,
— миритчанногӧн шуис Володя.
— Мед сӧмын не торкны Надежда Димитриевналы сюрпризсӧ.
Сы пельпом сайысь мыччысьліс Лёня Пыжовлӧн мудер нырыс.
— Со мый вӧлӧма!
— серӧктіс Пыжов, ачыс, мед эськӧ мыйкӧ эз ло, дзебсис Володя мыш сайӧ.
— Гӧгӧрвои: Емельянов мечтайтӧ прославитчыны.
Гениальнӧй конструктор!
Став школа пасьтаыс сы кодьыс абу!
Прославляйтӧй сійӧс!
Борислӧн вомдор вылас здук кежлӧ тӧдчыштліс нюм, дзик ӧти здук кежлӧ, но Саша, зэв ёна скӧрмӧма, униженнӧй, яндзимысла да ӧбидаысла кӧдзавлігтыр, гӧгӧрвоӧмӧн, мый торксьӧ ставыс, мый кежлӧ сійӧ лӧсьӧдчис, горӧдіс синмас тайӧ спокойнӧй, стрӧг детинкаыслы, коді кужис нуӧдны ас бӧрсяыс быдса класс:
— Велалӧмныд командуйтны!
Ме вӧчи вольтметрсӧ.
Менам!
Окота кӧ — сета, абу кӧ — ог!
А распоряжайтчыны некодлы ог лэдз и тіянлысь кывзысьны ог кут и, думышта кӧ, босьта да и жугӧда!
Сійӧ чӧв ланьтіс, сы вӧсна мый чувствуйтіс асьсӧ ёна мудзӧмаӧн тӧлктӧм скӧрмылӧм бӧрас да дзикӧдз пӧгибнитӧмаӧн.
— Корӧй, гашкӧ сета,
— нурбыльтіс сійӧ, кор сылы лои зэв шог классыслӧн чӧв олӧм вӧснаыс.
— Вӧч, мый кӧсъян, аслад вольтметрӧн,
— дӧзмӧмӧн вочавидзис Борис.
— Корны ми огӧ кутӧй.
— Кланяйтчыны?
— скӧрысь горӧдіс Юра Резников.
— Сы бӧрын и пӧдаритнытӧ оз ло окота.
Сійӧ кыккокйыв чепӧсйис вестибюльысь.
— Асьным вӧчам!
Асьным вӧчам!
— гораа сьыліс Юра, зілис пӧдтыны ас пытшсьыс вежалӧмсӧ да Саша приборӧн неважӧнся нимкодясьӧмсӧ.
Костя кыв ни джын шутӧг муніс.
Зильгис звонок.
Саша полӧмӧн аддзис — детинкаяс муналӧны.
Некод эз бергӧдчыв.
Саша коли ӧтнас.
Сійӧ бӧбмӧмӧн видзӧдіс детинкаяс бӧрся.
Сійӧ эз гӧгӧрво, мый лои.
Сэтшӧм виччысьтӧг, сэтшӧм ӧдйӧ суис сійӧс лёктор!
«Найӧ бӧр локтасны.
Неужели некод оз бергӧдчы?
Неужели оз корны?» — вуджрасис сылӧн юрас.
Тыртӧм вестибюльын сійӧ сулаліс ӧшинь дорас.
Ӧшинь вылын сулаліс мича вольтметр.
Аддзытӧг сы вылӧ видзӧдігтыр, Саша пельсӧ чошкӧдӧмӧн кывзіс.
Найӧ бӧр локтасны.
Оз вермы лоны, медым мунісны!
Со кутісны кывны кокшыяс.
Саша зэв тэрыба, горша бергӧдчис сыладорӧ — сійӧ виччысис классянь ыстӧм мортӧс.
Перила вомӧныс ӧшӧдчӧмӧн Лёнька Пыжов чуксаліс Сашаӧс чуньнас.
Сійӧ нюліс гӧрд вомдорсӧ кыв помнас, коді вӧлі сылӧн мудер нырыс кодь жӧ ёсь.
Кажитчис, мый сійӧ дзик на ӧні гусьӧн мыйӧнкӧ чӧсмасьӧма.
Сашалӧн кокъясыс лоины сэтшӧм сьӧкыдӧсь, быттьӧ кык из столб.
Сійӧ сулаліс вӧрзьӧдчытӧг да видзӧдіс Пыжов вылӧ.
Лёнька катласигтыр матыстчис Саша дінӧ да чужӧм вылас терпитны позьтӧм мелі выражениеӧн, синъяснас лёкногӧн нюмъялігтыр, шуаліс:
— Лӧгасин Борькакӧд?
Ӧні век кежлӧ нин.
А детинкаяс Борька дор.
Но и мед!
Колӧкӧ, дружитны кутам?
Колӧкӧ, висьтала Надежда Димитриевналы, кыдзи детинкаяс зілисны мырддьыны тэнсьыд вольтметртӧ?
Молодец, мый эн сет!
Найӧ радӧсь йӧз сьылі вылын ӧшавны!
Сідз налы и колӧ!
Саша чӧв оліс, а Лёнька, гӧлӧссӧ чинтыштӧмӧн, сылы висьтавліс:
— Ме ӧні нарошнӧ вӧзйыси Надежда Димитриевналысь, медым тэнӧ аддзӧдлыны.
Колӧкӧ, рытнас ӧтлаын кино вылӧ мунам?
А детинкаясыд миянлы мый?
И натӧг овсяс!
Ещӧ бурджыка!
— Мун татысь!
— шуис Саша.
Лёнька бӧрыньтчис.
— Мун, ӧдйӧджык мун!
— ньӧжйӧник долис Саша, кытчӧдз Лёнька, мыйыськӧ друг повзьӧм вӧсна, эз кай котӧрӧн пос кузяыс.
А Саша чепӧсйис-петіс школа кильчӧ вылӧ.
Тӧлыс швачнитіс плетьӧн моз сылы синмас кос лымйӧн, и тӧв да лым вӧснаыс синъяссьыс чепӧсйис синва.
Саша котӧртіс, ачыс эз тӧд кытчӧ, ылӧджык гортсьыс да школасьыс.
Сы бӧрся шутьлялігтыр вӧтчис турӧб.
14 глава
«СЭМ, ТЭНАД ЭМӦСЬ ДРУГЪЯС!»
Урок шӧрӧдзыс Костя вӧлі зэв уверен — Саша локтас.
Сійӧ сэтшӧм частӧ бергӧдчывліс ӧдзӧслань, мый Надежда Димитриевна медбӧрын юаліс:
— Мый вӧсна тӧждысян, Гладков?
Но эз сӧмын Гладков — талун классыс ставнас вӧлі неспокойнӧй.
Надежда Димитриевна видзӧдліс партаяс вылӧ.
Емельянов эз вӧв.
Надежда Димитриевна листаліс журналсӧ — первой урокъяс вылын Емельянов вӧлӧма.
— Емельянов висьмис?
— юаліс Надежда Димитриевна.
— Буракӧ.
Но кор воссис ӧдзӧс (бӧр локтіс Пыжов), класс ставнас бергӧдчис ӧдзӧслань.
Надежда Димитриевна бура аддзис челядь чужӧмъяс вылысь шогсьӧм.
Найӧ виччысисны мӧдӧс.
Да, урок шӧрӧдз найӧ ставныс надейтчисны, мый Саша локтас.
Должен локны!
Сійӧ вермис вайны ассьыс вольтметрсӧ да шуны:
«Надежда Димитриевна, 7-ӧд «Б» тіянлы преподноситӧ...»
Неужели Емельяновлы збыльысь колӧ вӧлі, медым классыс ставнас кевмысис вӧчны сылы тайӧ милӧстьсӧ?
Надежда Димитриевна челядь синъясысь аддзис тӧждысьӧм, волнуйтчӧм, надейтчӧм.
Челядь ӧтвечайтісны мукӧд лунъяс дорысь омӧльджыка, веськодя, урок йывсьыс думайттӧг, мӧвпъясыс налӧн кӧнкӧ лэбалісны.
— Вуджам выль материалӧ,
— класслӧн поведение бӧрся сюся видзӧдігтыр шуис Надежда Димитриевна.
— Челядь, меным эз удайтчы судзӧдны вольтметр.
Сідзкӧ, Омлӧн закон...
Сійӧ чуймис сы вылӧ, мый буретш тайӧ здукас класс жугыльтчис.
Кажитчис, мый челядь мыйыськӧ зэв ёна шогсьӧны, кор гӧгӧрвоисны, мый виччысьны весьшӧрӧ нин.
Надежда Димитриевна казяліс Борислысь да Костя Гладковлысь мӧда-мӧд вылас яндысьӧмпырысь видзӧдлӧмсӧ.
Челядь кывзісны объяснениеяссӧ мыжа зільлунӧн.
Учительница помаліс уроксӧ, ачыс шӧйӧвошӧма.
Кор сійӧ вӧлі мунӧ гортас, тётя Дуся чукӧстіс сійӧс раздевалкаӧ.
— Видзӧдлӧй, Надежда Димитриевна, тайӧ чудеса вылас.
Емельянов колис, а ме идралі.
Зыкыс вӧлі тані!
... Сизимӧд классаяс мӧдӧдчисны школаысь ӧтчукӧрӧн.
Найӧ тӧлкуйтыштісны эрд вылын, кӧні тӧлыс, паськыдінӧ веськалӧм бӧрын, скӧраліс, кыпӧдіс лымсӧ кымӧръясӧн, жургис телеграфнӧй столбъясын.
— Ӧбиднӧ!
— шога ышловзис Петровых.
— Кӧнкӧ, Саша и ачыс каитчыны кутіс.
— Ӧні тэ сійӧс жалитышт!
— зумыша вочавидзис Борис.
Юра Резников зывӧкпырысь шутёвтіс:
— Миян Володя Петровых — сыысь бӧбджык сэсся некод абу!
— Торйӧдчис классысь!
Сылы дӧверяйтлісны, а сійӧ торйӧдчис!
— скӧралісны челядь.
Тӧлыс шутьляліс, кӧнкӧ швачӧдчис пӧдлавтӧм дзиръя, пӧшти керосиновӧй лавка вевт весьтӧдз лои тола.
— Мый нӧ, мунамӧй,
— тӧвланьыс мышкӧн бергӧдчӧмӧн да синъяснас Гладковӧс корсьӧм мысти шуис Ключарев.
Костя эз вӧв, сійӧ кольччис сбор вылӧ.
Сизимӧд классаяс разӧдчисны гортъясаныс.
А пионерскӧй комнатаын чукӧртчис кызь ӧтикӧд отряд ставнас.
Вадик Коняхин, Вова Горбатов, Шура Акимов — дас куим детинка тшапа пуксялісны пызан пӧлӧн, кодӧс вӧлі вевттьӧма гӧрд нойӧн.
Детинкаяс гӧгӧрвоисны ассьыныс достоинствосӧ да водзӧ лоан событиеыслысь важностьсӧ.
Воротничок улас быдӧнлӧн тыдаліс пышнӧй гӧрд галстук, кокъясныс эз судзны джоджӧдз да ӧтмоза бовъялісны пызан улын.
Шуны кӧ, кызь ӧтикӧд отрядса юнӧй пионеръяс виччысисны вожатӧйсӧ ньӧти тӧждысьтӧг.
А налӧн коньӧр вожатӧйыс сулаліс сэки ӧдзӧс саяс, зэв ёна яндысис.
Колӧ вӧлі пырны да гажа чужӧмӧн, кокниа да збодера шуны:
«Здравствуйте, ребята!»
Сӧмын и ставыс.
Но Костялӧн сьӧлӧмыс чепсасис морӧс пытшкас, быттьӧкӧ берег вылӧ шыбитӧм чери.
Сійӧ вӧлі шогӧ усьӧма аслас полӧм вӧснаыс.
Тайӧ вермис ставсӧ торкны.
Сбор вермис не лоны.
Друг коридор мӧдар помсяньыс кыліс гора, гажа серам.
Костя, кыдзи спасениелы, лои рад тӧдса серамлы: Таня Измайлова!
Сійӧ локтіс Коля Богатовкӧд мый йылысь кӧ гораа сёрнитігтыр.
— Костя, тэ?
Тэ эн на заводит?
Пельпом вылас лэччӧм пушыд кӧсаыслысь помсӧ тэрыб чуньяснас кыигмоз Таня чуймӧмӧн видзӧдіс Костя вылӧ.
— Костя, он-ӧ нин тэ пов?
— дӧгадайтчис сійӧ.
И тайӧ юалӧмыс быттьӧ тойыштіс, вайӧдіс Костяӧс ас садяс.
Дерт, сылы эз удайтчы нюмъёвтны, но сьӧлӧмыс морӧс пытшкас лӧньыштіс.
Костя босьтіс асьсӧ киас:
— Ӧні ме пыра.
— Таня, вай кывзыштам сборсӧ,
— друг решитіс Богатов.
— Тэ он кут яндысьны, Гладков?
Эз, Костя яндысис сӧмын сійӧ ичӧтик детинкаяссьыс, кодъяс виччысисны сійӧс ӧдзӧс саяс, сӧмын наысь!
Сійӧ, мый орччӧн лоины спокойнӧй, пӧшти верстьӧ йӧз, содтіс Костялы збодерлунсӧ.
Сыысь кындзи, пырны куимӧн ёна кокньыдджык, ӧткӧннад дорысь.
И сбор заводитчис.
— А мый ми кутам вӧчны?
— вӧсньыдик гӧлӧсӧн юаліс Вадик Коняхин, сійӧ сетіс сійӧ жӧ вопроссӧ, код вылӧ неважӧн эз вочавидз Костя.
— Ті ӧні пионеръяс,
— шуис Костя, ачыс повзис, кутшӧм жерган гӧлӧсӧн сійӧ шуис тайӧ кывъяссӧ, эз тӧд, кытчӧ воштыны ассьыс кузь, лӧсьыдтӧм кияссӧ, корсис синъяснас мыджӧд.
Мыджӧд пыддиыс сюри зэв ыджыд чернильница, коді сулаліс пызан шӧрас, и Костя кутіс сы вылӧ сюся видзӧдны.
Но век жӧ сійӧ зэв кыпыд речсьыс, кодӧс сійӧ сочинитліс Юлькакӧд да Сашакӧд ӧтлаын, ӧні дум вылас усины сӧмын татшӧм кывъяс:
— Ті пионеръяс.
Ті долженӧсь радейтны миянлысь замечательнӧй Рӧдинанымӧс.
— А ми радейтам!
— вочавидзис Шура Акимов, зэв сӧдз, югыд синъяса, ыджыд юра ён детинка.
Костя здук кежлӧ ланьтліс, думайтіс, кыдзи заводитӧмсяньыс вуджны сы дінӧ, мый сійӧ лӧсьӧдчис вӧчны.
Тайӧ здук чӧж чӧв олігас пионеръяслӧн настроениеыс вежсис.
Найӧ вывті дыр да торжественнӧя виччысисны.
Найӧ неуна мудзисны тайӧ торжественностьсьыс.
Налы друг окота лоӧма сёрнитыштны медся прӧстӧйторъяс йылысь.
Вадик чеччис да дӧвӧля нюмъялігтыр висьтасис:
— А ми чегӧм бордъя чавканӧс аддзим.
— Эг чавканӧс — ракаӧс!
— тэрыба шуис Вова Горбатов.
— Чавканъясыд тӧв кежлад татысь лэбӧны.
— Костя!
Ми дзебим ракасӧ чардакӧ.
— Костя, тэ думайтан, бордйыс бурдас?
— Сэтшӧм бур рака!
Костя шӧйӧвошӧмӧн кывзіс: рака оз вӧлі пыр собраниелӧн повесткаӧ, сійӧ пырис кыдзкӧ ачыс, дзугис став планъяссӧ.
Отсӧг корсигмоз Костя видзӧдліс Таня вылӧ да Коля Богатов вылӧ.
Налӧн чужӧмъясныс гажаӧсь.
Тыдалӧ, абу нин сэтшӧм ыджыд грек, мый челядь неуна кежисны планысь.
— Кыдзи тэ думайтан, Костя, ракасӧ позьӧ велӧдны морт дорӧ?
— Бура кӧ кутанныд дӧзьӧритны, дерт жӧ велӧданныд,
— солиднӧя вочавидзис вожатӧй.
— Сідзкӧ ме босьта ракасӧ ас ордӧ, мед олӧ ме ордын коридорын,
— шуис Шура Акимов Костя вылӧ невиннӧя видзӧдігмоз да гынсапӧга кокъяссӧ немтӧждысьтӧг бовйӧдліг.
— Мудер!
Мед лоӧ ӧтувъя!
— паныд горӧдісны челядь.
— Ӧтлаын кутам дӧзьӧритны.
Шура думайтыштіс.
— Ог!
Ӧтувъяыд меным оз ков.
Кутшӧм интерес?
Ме босьта да и мӧдӧс корся.
Лоӧ менам.
Друг ставныслы лои лӧсьыдтӧм, а Костя эз и казяв, кыдзи быри сійӧ, мый вӧлі быттьӧкӧ кӧрталӧма сійӧс.
Костя ӧні эз думайт вожатӧйлӧн авторитет йылысь, сійӧ прӧстӧ скӧрмис тайӧ ыджыд юра детинка вылас, коді вӧлӧма сэтшӧм колысь мортӧн.
И мыйкӧ ӧбиднӧя уськӧдіс дум вылас Сашаӧс.
— Сідз,
— шуис Костя, эз нин сэсся корсь отсӧг Таня видзӧдласысь и тӧдіс бура, мый да мыйла кӧсйӧ вӧчны.
— Предлагайта, ребята: вӧчамӧй эрд вылын йи чой.
abu
Сӧгласенӧсь?
— Сӧгласенӧсь!
— горӧдісны челядь.
— Бур.
Тэ, Шура Акимов, он вермы ыджыдӧс, тэ аслыд вӧч ичӧтӧс.
Пызан улын руд гынсапӧг дугдіс бовъявны.
Шура шай-паймуніс.
Шай-паймуніс отрядыс ставнас.
— Мыйла?
— чуймисны челядь.
— Мыйла Акимовӧс не примитны ӧтувъя чой вылас?
— Сы вӧсна мый Акимов аслас чой вылас кутас иславны ӧтнас аслас ракаыскӧд.
Челядь серӧктісны, кор думыштісны татшӧм тешкодьторсӧ.
Сераліс Таня Измайлова.
Сераліс Богатов.
Шура Акимов эз тӧд, кытчӧ воштысьны серамсьыс.
Ӧти коксьыс сылӧн уси гынсапӧгыс.
Тайӧ помкаыс сюри да Шура пырис пызан улӧ и дыр кӧмасис сэні.
Медбӧрти сійӧ петіс пызан улысь да, некод вылӧ видзӧдтӧг, шуис:
— Сідзкӧ ме ог лӧсьӧд торъя ракаӧс, а ӧтлаын.
Сёрниыслӧн тадзи помасьӧмыс быдӧнлы воис сьӧлӧм вылас.
А Костя, яндысьӧмсьыс друг мездмӧм мысти, лӧсьӧдчытӧг висьталіс речь:
— Миянын, миян Рӧдинаын, йӧз ставсӧ вӧчӧны ӧтлаын — воюйтӧны, велӧдчӧны, стрӧитӧны.
Кодкӧ кӧ торйӧдчас, тайӧ мортыс век зэв шудтӧм.
Сылы гажтӧм, ёртъястӧг сьӧкыд, сійӧ оз шедӧд победа.
Бара дум вылас уси Саша.
Здук кежлӧ сьӧлӧм вылас лои делӧ, лӧсьыдтӧм.
Синкымъяссӧ кӧрлӧдлігтыр Костя шуис:
— Ме казялі: морт кӧ торйӧдчас, артмӧ вред.
Но кад вуджны делӧ бердӧ.
Друг Костя кокниа гӧгӧрвоис, кыдзи вуджны сы дінӧ, мый сійӧ лӧсьӧдчис вӧчны.
— Миян став йӧзыс ӧтлаынӧсь.
Мукӧд странаясас абу тадз.
И ӧні ті аддзанныд...
Сійӧ тупкис ӧшиньяссӧ шторыясӧн, эз сет челядьлы и ас садяныс воны.
Сійӧ кималасӧн восьтіс шкапсӧ — ставсӧ дасьтӧма, ставыс ки улас.
Сэтшӧм чӧв-лӧнь дырйи, мый волнуйтчӧм вӧсна мыш кузя котӧртіс йирмӧг, быттьӧ электрическӧй бикиньяс, Костя вайис пызан вылӧ эпидиаскоп.
Трач — включитӧма ток, и вот стенын, нёль пельӧса югдӧдӧминын, лои океан.
Зэв вылӧ небесалань качлӧны турунвиж гыяс.
Абу, тайӧ абу штиль.
Скӧрысь гӧгыльтчӧ зэв ыджыд гы, мӧд, коймӧд, налӧн еджыд бурысьясыс жугавлӧны ӧта-мӧд бердас.
Бушков!
Океаныс омлялӧ, лайкъясьӧ, сувтсӧн сувтлӧ.
Бура и рисуйтӧма сійӧс Саша!
— О-о!
— шуис кодкӧ.
И пемыдас, синъяссӧ аддзытӧг, кодъяс любопытствоысь Костя яндысис, челядьлысь сӧмын ӧтсяма ловшысӧ кылігӧн, сійӧ смелмис, гажмис, да сылы дум вылас уси ставыс, мый найӧ Юлькакӧд сочинитісны турнирӧдз сійӧ рытнас.
— Америкаса Соединённӧй Штатъяс.
Лунвыв штат Алабама...
И со...
Кызь ӧтикӧд отрядса пионеръяс вылӧ стен вывсянь видзӧдӧ сьӧд детинкалӧн гӧгрӧс чужӧмыс.
Детинка сералӧ.
Еджыд пиньясыс, гӧгрӧс синъяслӧн лӧзоват белокъясыс, плешвесьтса юрсилӧн гажа читкыльясыс, лӧсталысь паськыд нырыс — ставыс сералӧ.
И челядь тшӧтш заводитӧны серавны, первой ньӧжйӧник, сэсся гажаджыка, гораджыка, гораджыка.
— Менам нимӧй Сэм,
— висьталӧ сьӧд детинка.
— Вайӧй кутам дружитны.
Сёрнитіс, дерт, Костя, но пемыдад ставсӧ позьӧ думыштны, кыдзи окота.
Кӧть кыдз, а кызь ӧтикӧд отряд ӧттшӧтш горӧдіс:
— Вай!
Костя вежис эпидиаскопысь картоннӧй квадратиксӧ: бара сійӧ жӧ детинкаыс, но ӧні сулалӧ нин.
Сы вылын лёкногӧн ӧшалӧны косясьлӧм дӧрӧмыслӧн лестукъясыс, чужӧмыс кырыштчалӧма, синдорыс лӧзӧдӧма, кыз вомдорыс мисьтӧма ӧшӧдчӧма.
Детинка бӧрдӧ.
— Мый вӧсна сійӧ бӧрдӧ?
— Кутанныд дружитны?
— шуӧ Костя-Сэм.
— Висьталім — кутам.
— А тэ абу хулиган?
— Тайӧс юаліс Вадик Коняхин, кодӧс гуляйтны лэдзлігъясӧн гортас тӧблывлісны шарпӧн дзик нырӧдзыс да стрӧга тшӧктывлісны не тӧдмасьны хулиганъяскӧд.
— Абу.
Но ме сьӧд.
Кодкӧ чуймис да гораа шуис:
— А мый нӧ сэні сэтшӧмыс?
Кутшӧм сійӧ тешкодь!
— Ме абу тешкодь.
Став еджыд детинкаясыс нӧйтӧны менӧ сыысь, мый ме сьӧд.
— Ылӧдлан!
Сійӧ ылӧдлӧ!
— горӧдісны кызь ӧтикӧд отрядса пионеръяс.
Найӧ муртса пиньӧ эз воны Сэмкӧд, кӧть сӧмын на дружитчисны.
Но нёль пельӧса югдӧдӧминын лои выль фигура — жугыль, бур чужӧма кыз нывбаба.
Костя рисуйтіс бумага вылӧ «Дядя Томлӧн хижинаысь» тётушка Хлоялысь портретсӧ.
Тётушка Хлоя вӧлі Сэмлӧн мам кодь.
— Сэмкӧд миян шог!
— партук вылас сьӧд кияссӧ пуктӧм мысти шуис Клэ.
— Батьсӧ Сэмлысь мӧдӧдісны фронт вылӧ, а менӧ вӧтлісны удж вылысь.
Сэки тыдовтчис лентаяслӧн, прошвияслӧн, оборкаяслӧн еджыд кымӧр.
Кымӧр весьтас тыдаліс тыква кодь юр да чурвидзис кузь ныр.
— Чучела!
— кыз гӧлӧсӧн шуис Шура Акимов.
Чучела наступайтіс негритянка вылӧ, грӧзитчис, зырис.
Кытчӧ воши Костялӧн яндысьӧмыс?
Сійӧ лои мӧд мортӧн, вежлаліс гӧлӧссӧ, банбокъясыс сылӧн ыпъялісны, синъясыс би моз югъялісны.
Дерт пемыдас нинӧм вӧлі оз тыдав, кылӧ вӧлі сӧмын гӧлӧсыс, и ӧні гӧлӧсыс дзуртіс, тіраліс, триньгис, быттьӧ жугалӧм клавишъяс:
— Негритянка!
Тэ сотін менсьым юбкаӧс.
Убирайтчы удж вылысь!
Тэ ӧні кулан тшыгла детинкаыдкӧд ӧтлаын!
Ок!
Мый кутіс керсьыны пионерскӧй комнатаын!
— Крыса!
— равзіс кодкӧ.
— Крыса!
— зэв скӧрысь чивзіс Вадик.
— Крыса!
Крыса!
Челядь равзісны сэтчӧдз, кытчӧдз мистрис Эвенсон эз уберитчы.
Син ёрмӧн еджыд пиньяссӧ тыдӧдіг экран вывсянь нюмъяліс негр, дядя Джо.
Пыр жӧ тыдалӧ — вот тайӧ морт!
Челядь успокоитчисны, весиг клопайтыштісны кипыдӧсъяснаныс.
Найӧ кутісны радейтны тайӧ компаниясӧ — Джоӧс, Клэӧс да Сэмӧс.
Война, фронт, тышъяс!
Джо — молодчина, герой.
Эпидиаскоп шыблаліс стен вылӧ ӧта-мӧд бӧрсяыс пыр выль изображениеяс.
Историяыс пыр муніс водзӧ, сійӧ бергӧдны позьтӧма матыстчис помлань.
Пионерскӧй комнаталӧн чӧв-лӧньыс Костялы друг лои сьӧкыд: кажитчис, сійӧс колисны ӧтнассӧ, а орччӧн — мортлӧн зэв лёк, думыштны позьтӧм судьба.
Костя пӧшти шӧпкӧдӧмӧн шуис:
— И Джоӧс кыскисны виселица вылӧ...
— Оз ков!
— кыліс пемыдас горӧдӧм.
И быттьӧкӧ мыйкӧ взорвитчис:
— Оз ков!
Оз ков!
Тайӧ вӧлі восстание.
Кызь ӧтикӧд отрядса пионеръяс сувтісны дорйыны Сэмӧс да Джоӧс.
Найӧ сэсся эз кӧсйыны видзӧдны.
Найӧ чеччыштісны местаяссьыныс, кулакъясыс налӧн таркӧдісны пызанӧ, быттьӧ пулемётнӧй очередь.
Костя включитіс свет — гӧгӧрыс возбуждённӧй, зэв скӧр чужӧмъяс.
Вадик чышкаліс чернилаӧсь кинас синваӧсь банбоксӧ.
— Пыр!
Ме пыр,
— зэв ёна волнуйтчигтыр шуис Костя.
Сійӧ шыбитіс пачкасьыс некымын бӧръя картина да бӧрйис найӧс, кодъясӧс висьталіс сылы Юлька.
Тӧлка Юлька!
Пемыд.
Друг стен вылын тыдовтчис би сюръя.
Радлун!
Ура!
Кар сотчӧ.
Збой сьӧд детинка кавшасис медся джуджыд керка вевт вылӧ да труба бердас кӧрталіс гӧрд флаг!
Ура!
— Заводитчис восстание,
— зэв ёна волнуйтчӧмӧн висьтавліс Костя.
— Кыпӧдчисны мистер Эвенсон да мукӧд мистеръяс плантацияяс вылын уджалысьяс.
Найӧ тӧдісны Сӧветскӧй Союз йылысь.
Налы висьтавліс Джо.
Рабочӧйяс кыпӧдчисны капиталистъяслы паныд.
— Вот тайӧ да, Костя!
Сідзи налы и колӧ!
— Миянӧ эськӧ тайӧ Сэмсӧ!
Вернӧ, Костя?
Вожатӧй дорӧ чукӧртчӧмӧн детинкаяс горзісны да чеччалісны.
— Сійӧс позьӧ примитны пионерӧ!
— Сылы эськӧ бур вӧлі, миянын, Костя.
— Да!
Да!
Да!
— ӧтвечайтіс Костя.
Сійӧ вӧлі шуда и зэв ёна мудзӧма.
Помалігас колӧ вӧлі мыйкӧ висьтавны, медым вӧчны сборлысь итог — тадзи велӧдіс старшӧй пионервожатӧй,
— но Костя эз вермы.
Сійӧ мыжапырысь видзӧдліс Таня вылӧ.
Таня зэв тэрыба чеччис, чужӧмыс сылӧн вӧлі серьёзнӧй, синъясыс югъялісны решимостьӧн.
Сійӧ вештіс кӧсасӧ пельпом саяс да кутіс сьывны:
«Свободнӧй республика семьяӧс ӧтув...»
Вӧсни, ён гӧлӧс гораа сьыліс мелодиясӧ, мелодияыс содіс, паськаліс, стекляннӧй кӧлӧкӧльчикъяс зильгӧм моз заводитісны сьывны челядьлӧн вӧсни гӧлӧсъяс, налы полігтырйи ньӧжйӧник аккомпанируйтіс Колялӧн кыз гӧлӧсыс, и мыйкӧ ыджыдтор, тӧдчанатор ӧтувтіс да йитіс ӧні ставнысӧ — дасӧд класса велӧдчысь Коля Богатовӧс, Таняӧс, и Костяӧс, и ичӧтик детинкаясӧс.
Тайӧ вӧлі ассьыныс Рӧдина радейтӧмлӧн стрӧг, сдержаннӧй, шуда чувство.
15 глава
ӦТНАС
Окружнӧй кӧрттуйвывса туйяс вылын маневрируйтіс товарнӧй состав.
Саша сулаліс Горбатӧй пос дінын.
Неылын — жугавлӧм кӧрт торъяслӧн чукӧр.
Кымынысь Юрка Резниковкӧд найӧ татчӧ котӧртлывлісны да экспедициясьыс бӧр мунлісны пыр озыр добычаӧн — проволока торъяс, гайка, кутшӧмкӧ ичӧтик винт.
Сэсся найӧ Юркакӧд татчӧ оз нин волыны!
Ставыс воши!
Ставыс!
Саша тӧдіс.
Сійӧ сулаліс тӧв йылын да видзӧдіс, кутшӧм пелька уджалӧны машинист да сцепщик.
Сцепщик поезд мунігас повтӧг ветлӧдліс вагонъяс костӧд; торйӧдӧм вагонъяс водзӧ мунісны асланыс туйӧд, а паровоз, гартчысь рулысь фонтан шыбитӧм бӧрын, тэрмасьӧмӧн котӧртіс бокӧ, грымакыліс-муніс переведитӧм стрелка дінті.
Стрелочник сьӧлӧмсяньыс сигналитіс флажокъясӧн.
Ставыс тайӧ кажитчис ворсӧм кодьӧн.
Саша видзӧдіс часысь дырджык, кытчӧдз кокыс кӧдзыдысла эз гегды.
Сэки сійӧ мӧдӧдчис.
Кытчӧ?
Аслас олӧм чӧжӧн первойысь Саша вӧлі ӧтнас.
Сійӧс кыскис школалань.
Переулокъясті кытшлалыштӧм бӧрын сійӧ лои школьнӧй решетка дорын.
Калиткаӧд ызӧбӧн петісны челядь.
Горзігтыр да сералігтыр найӧ котралісны улича кузя, быттьӧкӧ кӧсйысьӧмаӧсь йӧктыны бушковсьыс тэрыбджыка.
Костя отрядысь пионеръяс.
Сідзкӧ, сбор сӧмын на помасьӧма.
Кыдзи бара справитчис Костя?
Саша кӧсйысьліс отсавны сылы!
Абу кокни ӧткӧн ноксьыны эпидиаскопӧн — вежлавны картинкаяс, висьтавлыны, порядок бӧрся следитны.
Тӧдмавны эськӧ, мый вӧлі сэні, сбор вылас!
— Саша, сулавлы, виччысьлы!
Саша, тэ, тыдалӧ, пельтӧммӧмыд?
Быттьӧкӧ му увсьыс быдмис Юлька.
Тыдалӧ, сійӧ кыйӧдӧма найӧс Костякӧд.
— Муртса суӧді тэнӧ!
Ок, кутшӧма ме волнуйтча!
Миян классын став нывкаяс тӧдӧны, мый Костякӧд тіян талун сьӧкыд лун.
Ставныс ӧтитӧг тӧдӧны!
Дерт жӧ: и вольтметр и сэтшӧм ответственнӧй сбор!
Но, висьтавлы.
Кыдзи?
Юлька мудзӧма котӧртӧмысла; пеля шапкаыс муртса ӧшйӧма дзик юрчут йылас, сылӧм лымсьыс плешкыс вӧлі ва, кӧсичаясас юрсиыс читкыльтчӧма гӧгрӧс читкыльясӧ.
Сійӧ терпитны вермытӧг юасис Сашалысь:
— Да висьтавлы нин ӧдйӧджык!
Мый сэтшӧмыс?
Юлька повзис Сашалӧн лёкногӧн чӧв олӧмысь.
— Мый тэкӧд лои?
— Нинӧм мекӧд эз ло!
— Гашкӧ, Костякӧд?
— И сыкӧд нинӧм.
— Мыйла тэ татшӧм?
Саша, мый тэ соссян?
Юлька тӧждысигтыр жалитӧмӧн видзӧдіс детинка чужӧм вылӧ.
Саша воськовтіс, лӧсьӧдчис мунны.
Юлька кутіс сійӧс соскӧдыс:
— Энлы, а тэ отсасин Костялы сбор вылас?
И друг, асьсӧ помниттӧг, Саша дӧзмӧмпырысь горӧдіс:
— Эг отсась!
Эг!
А тэныд сӧмын Костя йылысь и колӧ тӧдны!
Эг вӧв сбор вылас.
Эг мун, вот и ставыс!
Сійӧ чӧв ланьтіс, кор аддзис, кутшӧма вежсис скӧрмӧмысла нывкалӧн чужӧмыс.
Саша ӧбидаысла муртса эз бӧрд: ставныслы веськодь, мый сылӧн, Сашалӧн, лои беда.
Сы вӧсна некод оз кут тӧждысьны.
— Тэ лӧгасин Костякӧд?
— шензьӧмӧн юаліс Юлька.
— Татшӧм ответственнӧй луннас сылы отсалӧм пыдди тэ сыкӧд лӧгасин?
И тэ он тӧд, мый вӧлі сбор вылас?
— Ог тӧд.
Кытысь меным тӧднысӧ?
Сашалы эз ло лӧсьыд Юлька видзӧдӧмысь, сійӧ бергӧдчис бокӧ.
— Ӧні метӧг нин олӧй,
— нурбыльтіс сійӧ.
— Ак, со тэ кутшӧм!
Юлька ырыштчӧмӧн кучкис кулакнас Сашалы мышкас.
Нывка эз куж косясьны, сійӧ некор на эз доказывайтлы йӧзлы кулакъяснас, мый найӧ абу правӧсь.
Сійӧ кучкаліс-пӧвсаліс Сашаӧс кытчӧ веськалӧ: мышкас, бокъясас, кынӧмас.
Юлька местаын кӧ эськӧ вӧлі детинка, Саша эськӧ секундаӧн вермис отразитны нападениесӧ.
Сійӧ эськӧ кужис дорйыны асьсӧ!
Но сы вылӧ наступайтіс нывка, и тайӧ вӧлі Юлька.
Яндзим, оз позь кучкыны Юлькалы.
Саша бӧрыньтчис, надейтчис, мый ставыс тайӧ помасяс кыдзкӧ ачыс.
Рӧкыд вылӧ, тайӧс казялісны.
Пионеръяс чукӧрӧн пыр на сулалісны школьнӧй решетка дорын.
Найӧ видзӧдісны, кыдзи лым весалан машина, ас гӧгӧрыс турӧб лэптігтыр, лэбзис-муніс трамвайнӧй туйяс пӧлӧн.
Лым весалан машина лэбыштіс, а пионеръяс аддзисны сэтшӧмтор, мый он век аддзывлы, да кутісны горзыны уличатырнас:
— Видзӧдӧй, Емельяновӧс нывка нӧйтӧ!
Сизимӧд класса велӧдчысь повзьӧма нывкаысь!
— Вот и трус!
Вот и трус!
— йӧктігтыр горзісны челядь.
И Саша, код вылӧ талун зэв нин уна уси позорыс, зургис Юлькалы пельпомас.
Юлька бускысис-уси чужӧмнас небыд, пушыд толаӧ.
А Саша тӧвныр моз уськӧдчис котӧртны и, сӧмын переулокӧ кежӧм бӧрын нин, сувтіс да видзӧдліс пельӧс сайсянь.
Юлька чеччӧма толасьыс.
Костялӧн пионеръясыс зіля пыркӧдісны Юлька пась вылысь лымсӧ.
Тайӧ каднас кильчӧ вылӧ петісны Таня, Богатов да Костя.
— Ме эг и думайтлы, мый татшӧм интереснӧ лоны вожатӧйӧн,
— гӧрдӧдӧмӧн шуаліс Костя.
— Ме думайтлі — колӧ, сідзкӧ, быть ло вожатӧйӧн.
А вӧлӧмкӧ, кутшӧм интереснӧ!
И, вӧлӧмкӧ, ньӧти абу страшнӧ.
— Костя!
— вожатӧйсӧ аддзӧм мысти горӧдісны челядь.
— Емельянов нинӧм абуысь нӧйтіс Юлятӧ.
Ми водзӧс мынтам, сійӧ тӧдлас!
— Ылӧдчанныд,
— веськодя вочавидзис Юлька.
— Ме ачым сійӧс нӧйті.
Со ӧд кутшӧм дорйысьысьяс!
Костя, но кыдзи?
Мыйкӧ артмис?
Костя яндысьыштӧмӧн нюмъёвтіс, и Юлька вунӧдіс ассьыс полӧмсӧ да успокоитчис.
— И шогсьынысӧ немторйысь вӧлі.
Ме ньӧти эг сомневайтчы,
— важнӧя шуис Юлька.
— Но, сідзкӧ, мунам.
Коля Богатовлы да руд баля ку шапкаа нывлы юрнас тшапа довкнитӧм бӧрын Юлька мӧдӧдчис Костякӧд гортас.
Ныв думыштчӧмӧн дыр видзӧдіс на бӧрся.
— Тэ эн казяв, Богатов,
— шуис сійӧ, кор кык фигура саялісны
мукӧд дырйиыс морт олӧ и олӧ, лӧня, тыдавтӧг, друг мыйкӧ лои, и сійӧ цветитӧ.
И сэки ставныс гӧгӧрвоӧны, мый сійӧ смел, талантливӧй, тӧлка.
Ме сӧмын талун тӧдмалі настоящӧй Костяӧс.
— И ме!
— тэрыба шыасис Богатов.
— А тӧдан, мый йылысь ме талун думайті сбор вылас?
Весиг тешкодь!
Ме думайті морт психология йылысь.
Таня юалӧм моз чӧла лэптыштліс кузь, сьӧд синкымъяссӧ.
— Гӧгӧрвоан...
— Коля зілис корсявны медся прӧстӧй кывъяс, медым не кажитчыны чувствительнӧйӧн.
Сійӧ медъёна поліс, медым эськӧ эз упрекнитны, мый сійӧ чувствительнӧй.
— Ми олам социалистическӧй обществоын.
Сідз?
А психологиянымӧс миянлысь позьӧ шуны социалистическӧйӧн?
Мыйӧн сійӧ торъялӧ быдсяма мукӧд психологияысь, кыдзи тэ думайтан?
Таня сюся видзӧдліс Коля вылӧ, ньӧжйӧ вештіс синъяссӧ сы вылысь да думыштчӧмӧн шуис:
— Теоретическӧя ме гӧгӧрвоа...
— Теоретическӧя?!
— горӧдіс Коля сэтшӧма чуймӧмӧн, быттьӧ Таня петкӧдліс код тӧдас кутшӧм гӧгӧрвотӧмлун.
— А миян олӧмысь, практикаысь, тэ некор эн аддзыв?
Висьтала тэныд случай.
Менӧ корӧны райкомӧ.
Мыйла?
Вӧлӧмкӧ, секретарь беспокоитчӧ — друг ме ог пыр университетӧ.
Гӧгӧрвоин?
Ме думайтлі — личнӧй делӧ, а вӧлӧмкӧ — абу личнӧй, абу!
— Но ладнӧ,
— шуис Таня,
— а сбор вылас тэ мыйын аддзин выль психологиясӧ?
Сыын, мый миян челядь жалитӧны негрӧс?
Но ӧд колӧ лоны зверӧн, фашистӧн, медым...
— Энлы!
Энлы!
— кыпыда торкис Коля.
— Не сӧмын таын...
быдторйын.
Ме Гладков йылысь ӧні веськыда шуа: вот татшӧм зонъясыс и колӧны миянлы комсомолӧ.
Сійӧ чӧв ланьтіс, видзӧдыштіс, кыдзи бергалӧны лымчиръяс, вуджрасьӧны, гартчӧны да, гӧгралыштӧм мысти, вевттьӧны мусӧ еджыд эшкынӧн.
Друг, лым буссӧ столбъясӧн лэптігтыр, улича кузя пӧльыштас тӧв, гудыр рӧмыдӧ саялӧны йӧз, трамвайяс, керкаяс.
Тӧв лӧнис, бара ньӧжйӧник бергалӧны лымчиръяс.
— Лӧсьыд!
А тайӧ каднас, переулокъясті да уличаясті шӧйтӧм бӧрын, Саша Емельянов довгис гортас.
Дыр жӧ сійӧ муніс гортӧдзыс, коньӧр!
Турӧб нӧбӧдіс лымсӧ.
Мыйкӧ вӧсньыдика шутьляліс ва лэччан труба пытшкын.
Тӧв лэптіс да нуис лым кымӧр, пуктіс сійӧс мостӧвӧй вомӧн да уськӧдчис кынмысь том пуяс вылӧ.
Пуяс сулалісны тротуар пӧлӧн, сирӧтаяс моз нюжӧдӧмаӧсь вожъясыслысь куш ньӧръяссӧ.
Тӧв найӧс треплитіс да нетшкис, йизьӧм ньӧръясыс шыасьлісны надзӧника кышакылӧмӧн.
Качайтчисны пӧнаръяслӧн бияс.
16 глава
«КЫДЗИ ТЭ ОЛІН МЕТӦГ?»
Кутшӧм зумыш чӧв-лӧньӧн встретитіс детинкаӧс гортыс!
Быттьӧкӧ став кӧлуйыс, стенъясыс и ӧшиньясыс, кодъяс сайын дурис-чепсасис турӧба вой, сёрнитчӧмаӧсь чӧв овны да кажитчыны бокӧвӧйясӧн.
Сьӧлӧм вылын сьӧкыд!
Детинка пуксис пызан дорӧ, гӧрбыльтчис да топӧдіс кулакъяснас кӧсичаяссӧ.
Татшӧм шога сійӧ пукаліс вель дыр.
Сэсся век жӧ колӧ вӧлі вӧчны урокъяс.
Рытыс вӧлі гажтӧм, вывті кузь, шог рыт, другъястӧг да надеяястӧг.
А кор часі кучкаліс дас час да лои гӧгӧрвоана, мый Гладковъясӧс виччысьны весьшӧрӧ нин, Саша унмовсис.
Сійӧ узис чорыда.
Сійӧ вӧтасис либӧ сылы унйывсьыс кажитчис, мый мам комнатаас друг ӧзйис би, быттьӧкӧ войнас петіс югыд шонді.
Гашкӧ, тайӧ эз вӧв шонді, а виж абажур улын лампа?
Воссигас дзуртыштіс ӧдзӧс, джоджӧдыс нюжӧдчис югыд туй, югдӧдӧм туй кузя Саша крӧвать дорӧ шытӧг матыстчис мамыс.
Саша поліс, медым вӧтыс эз вош, да ышловзьӧмӧн юрсӧ топыдджыка пуктіс пӧдушка вылас.
Сійӧ садьмис, кор ывлаас вӧлі нин лун.
Турӧбыс быттьӧ абу и вӧвлӧма.
Асъя небесаын, кӧні тыдалісны на кустӧм кыалӧн колясъяс, бура тӧдчисны керка вевтъяслӧн, трубаяслӧн, антеннаяслӧн визьяс.
Мыйкӧ кыпыд, праздничнӧй вӧлі визьяслӧн тайӧ бура тӧдчӧмас, кельыдлӧз, гӧрдоват да еджыд рӧмлӧн мичаа ӧтлаасьӧмас.
Воскресенье лунся асылыс шымыртіс Сашаӧс.
Чеччыштны, включитны радио!
Колӧ лӧсьӧдны коньки либӧ первой лыддьыны Чеховлысь «Юмор».
Тӧрыт Юрка Резников ыджыд перемена дырйи лыддис тайӧ книгасӧ да зэв ёна сераліс.
Но Сашалы дум вылас уси «тӧрытъяыс», и сійӧ эз чеччышт.
Сійӧ лӧня куйліс, кытчӧдз эз кыв мам комнатасьыс вӧрӧшитчӧм.
Сӧмын сэки сійӧ аддзис этажерка вылысь кожанӧй шлем.
Сідзкӧ, войнас сійӧ абу вӧтасьӧма — мамыс воӧма.
— Мама!
— горӧдіс Саша да сэтшӧм вылӧ чеччыштліс крӧвать вылас, мый пружинаясыс быттьӧ кутісны сьывны.
Радлун!
Тӧдса халат, ванна бӧрын ва юрсиыс лэччӧма пельпомъяс вылас.
Саша топӧдчис банбокнас ва юрси бердас.
— Мама!
— Здравствуй, Саша!
Но, кыдзи олін?
Тайӧ кадӧ Агафья Матвеевна пыртіс чайник.
Саша тэрыба пасьтасис да заводитіс ноксьыны.
Сійӧ чепсасис буфет дінсянь пызан дорӧдз да сэтшӧм яра кӧзяйничайтіс, мый эз удит вочавидзны.
Сійӧ мудеритіс ачыс аскӧдыс да нюжӧдіс кадсӧ.
Мама кӧ эськӧ эз татшӧм долыдӧн во!
Завтракайтны пуксисны куимӧн.
Саша вӧлі рад: гашкӧ, Агафья Матвеевна гарыштас — со, пӧ, мыйкӧ лоӧма.
Сійӧ вермис тӧрыт гӧгӧрвоны Саша чужӧм серти.
— Кыдзи сійӧ тані оліс метӧг?
— сералігтыр юаліс мамыс.
Юалӧма вӧлі сы могысь, медым Агафья Матвеевналӧн сьӧлӧмыс бурмис — сылы, кӧнкӧ, зэв нин окота мый вылӧ кӧ норасьыштны.
Шуам кӧть, Джек рытъяснас никсіс.
Но, кӧть Сашалы норасьтӧмыс и эз во сьӧлӧм вылас, Агафья Матвеевна абу вӧлі лӧсьӧдчӧма сійӧс видны.
Сійӧ дженьыдика вочавидзис:
— Оліс.
Немтор.
Паськӧдӧм чуньяснас блюдсӧ вылын кутӧмӧн Агафья Матвеевна тэрмасьтӧг юис чай да сэк кості висьтавліс кӧзяйкалы сы йылысь, мый йылысь, кажитчис сылы, колӧ висьтавны медпервой.
— ... Свекла вылӧ пӧлтинник.
Чай кежлӧ кӧлач ньӧблывлі, содтӧй ещӧ квайт чӧлкӧвӧй да джын.
Тайӧ чорыд сьӧлӧма старукаыс вермис эськӧ отчитывайтчыны быдса час.
Эз позь не кывзыны сылысь помӧдз!
Мам, дерт, эз лысьт торкны мича сёрнисӧ да пукаліс пызан сайын сэтшӧма думыштчӧмӧн, мый Агафья Матвеевна, кодлы зэв ёна сьӧлӧм вылас воис татшӧм сюся кывзӧмыс, висьтавліс дзик соловей сьылӧм моз.
Сылӧн хозяйственнӧй артасьӧмлы помыс на вӧлі оз тыдав.
Друг сійӧ пуктіс блюдсӧ пызан вылӧ да, синкымъяссӧ кӧрыштӧмӧн, скӧрысь чӧв ланьтіс.
— Да?
Мый?
— шӧйӧвошӧмӧн тэрыба юаліс мам.
Но старука удитӧма нин скӧрмыны:
— Пель пырыд кывъяссӧ лэдзаланныд!
Тіянкӧд сёрнитны — кадсӧ прӧста воштыны!
Вомсӧ топӧдӧмӧн сійӧ чукӧртіс тасьті-пань да ёна дӧзмӧмӧн петіс комнатаысь.
Мам ышловзис:
— Зӧлӧта миян Агафья Матвеевнаыд!
Со скӧрмис нинӧм абусьыс.
Но, кажитчӧ, думсьыс мам вӧлі дӧвӧльнӧй, мый ӧні вермас свободнӧя думайтыштны мыйкӧ ассьыс.
Сійӧ прӧйдитчис комнатаӧд, видлаліс письменнӧй пызан вывсьыс книга чукӧр, лӧсьӧдіс да кыис кӧсаӧ косьмытӧм на юрсисӧ.
Саша аддзис мам синъяслысь серьёзнӧя, стрӧга видзӧдӧмсӧ.
Мамыс мый йылысь кӧ ёна думайтіс.
Сійӧ весиг эз казяв, мый со та дыра нин найӧ Сашакӧд чӧв олӧны.
Мый лоӧма мамалӧн олӧмас?
— Мама, кыдзи тэнад операцияыд?
Мамыс бергӧдчис, и ӧтветсӧ кывтӧдз на Саша гӧгӧрвоис сылӧн спокойнӧй, сюсь видзӧдлӧм сертиыс, мый ставыс бур.
Мамыс пуксис диван вылӧ, кӧні пельӧсын, кокъяссӧ сюркнялӧмӧн, лӧсьыдтӧма йӧжгыльтчӧма чӧла пукалысь детинка.
— Здоров-ӧ тэ, Саша?
— Здоров!
Дзик здоров!
Саша зілис лоны кыпыдӧн, дзик спортсмен моз веськӧдіс пельпомсӧ.
Но сылы сьӧкыдкодь вӧлі видзӧдны мамыслы веськыда синмас.
Мыйкӧ сы пытшкын тшӧктіс:
«Колӧ ӧні жӧ висьтавны!»
И мыйкӧ дугӧдіс:
«Оз, оз позь ӧні висьтавны!»
— Саша!
Кыдзи тэнад?
Лючки-ладнӧ?
Школаад кыдзи?
Сьӧлӧмыс морӧсас кутіс зэв тэрыба чеччыны:
«Висьтавны!»
Но мамыс меліа вештыштіс Саша плеш вылысь юрсисӧ да, аслас шогсьӧм вылӧ гусьӧн сералігтыр, кутіс ньӧжйӧник висьтавлыны:
— Тӧрыт войнас матыстча керка дінӧ, и мыйлакӧ меным лои страшнӧ: друг думышті, мый метӧг тані лои лёктор.
Пыри — аддза, тэ узян.
Тешкодь тэ, Саша, узигад: ныртӧ пӧдушкаад сюйӧмыд, пушкан.
И пыр жӧ сьӧлӧм вылын кокньыдджык лои.
А менам, Саша, радлун: операция прӧйдитіс зэв бура.
Случайыс вӧлі вывті сьӧкыд.
Да, ми добитчим победа, тайӧс ӧні позьӧ нин шуны.
«Оз позь висьтавны тӧрытъя йылысь.
Оз позь!» — вуджӧртіс Саша вежӧрын.
Сійӧ пукаліс вӧрзьӧдчытӧг, гипнотизёр моз видзӧдіс ӧтилаӧ.
Горшдіныс гӧрддзасис.
Саша поліс весиг кыв шуны: сійӧ чувствуйтіс, мый бӧрддзас, мыйӧн сӧмын заводитас сёрнитны.
Шуд вылӧ, орчча комнатаын кутіс звӧнитны телефон, мамыс муніс.
— Ӧні ыстінныд?
Да, да, дась!
— кыліс Саша мамыслысь кыпыд гӧлӧссӧ.
— Мудзи?
Эг, немтор.
Тыдалӧ, сыла ыстӧны машина.
Сійӧ пырис Саша дінӧ пасьтасьӧмӧн нин, и сы чужӧм вылын, коді кельдӧдӧма тайӧ некымын луннас, да неуна вӧйыштӧм синъясас югъяліс радлун.
— Эз удайтчы миянлы пӧттӧдз сёрнитны, Сашук: корӧны совещание вылӧ.
Но ме кӧсйыся тэныд, первой жӧ выходнӧй лунӧ ми тэкӧд мунам иславны лыжиӧн.
Кар сайӧ, вӧрӧ.
Ылӧджык.
А аски, Саша, ме вӧча доклад Наукаяслӧн академияын.
Кад йӧзӧдны дас вося уджлысь результатъяс.
Ещӧ ӧти воськов водзӧ.
Тайӧ воськовсӧ бара вӧчим ми, сӧветскӧй йӧз!
Ӧшинь улын, дворын, тутӧстіс машина.
Мамыс матыстчис Саша дінӧ, кутіс кинас сылысь юрсӧ, чатӧртіс бӧрвыв да видзӧдліс синъясас.
Тыдалӧ, сійӧ мыйкӧ аддзис Саша синъясысь, мый сійӧс чуймӧдіс да повзьӧдіс.
— Мый тэкӧд, Саша?!
Ӧшинь улын зэв ёна тутсіс машина.
— Мама!
Тэ сёрман!
— горӧдіс Саша, быттьӧкӧ ёна повзьӧма.
— Ӧдйӧджык лӧсьӧдчы!
Сійӧ уськӧдчис корсьны мамыслысь перчаткисӧ, портфельсӧ, мыйвынсьыс зілис кажитчыны тӧждысьӧмӧн, шудаӧн.
— Мый мекӧд?
Ха-ха-ха!
Немтор!
Тэ бӧр воин, а ме думышті, мый ме тэнӧ вӧтӧн аддза!
Кутшӧм тешкодь!
Но, ӧдйӧджык нин, мама!
Саша тэрмӧдліс сійӧс, ноксис да некыдзи эз вермы успокоитчыны, кытчӧдз мам бӧрсяыс эз пӧдлассьы ӧдзӧсыс.
А кор коли ӧтнас, сійӧ нёровтчис плешнас книжнӧй полка тас бердӧ да кокньыда лолыштіс, быттьӧ дзик на ӧні шыбитіс пельпом вывсьыс сьӧкыд мешӧк.
Агафья Матвеевна сы мыш сайын голякыліс дозмукӧн.
Детинка сулаліс книжнӧй полкалань чужӧмӧн да, кажитчис, босьтчӧма тайӧ асывнас изучитны став переплётъяссӧ.
Агафья Матвеевна кызӧктыштіс, зёлькнитіс паньясӧн, ӧтикӧс уськӧдіс.
Детинка эз вешйы переплётъяс дорысь, весиг юрсӧ эз бергӧдлы.
«Э,
— гӧгӧрвоис старука,
— мыйкӧ грамотейлӧн абу ладнӧ».
Медым «грамотейӧс» кыскыны сёрниӧ, сійӧ решитіс вӧчны, кыдзи и век:
— Сулалӧ, быттьӧ статуй!
Со ӧд кутшӧм чорыд сьӧлӧмаӧсь ӧні лоины челядьыд!
Мамыс воис, а сійӧ, быттьӧ сентябрса лун, зумыштчӧма.
Важӧнтӧ...
Враждебнӧй вылазка некутшӧма эз мӧрччы.
Детинка чӧв оліс.
Агафья Матвеевна пуктіс кияссӧ коскас, став видыс сылӧн петкӧдліс зэв ёна чуймӧм.
— Пиук!
А ӧд тэнад лёктор лоӧма,
— думайтыштӧм бӧрын дӧгадайтчис сійӧ.
Сэки Сашалы бара ковмис синсӧ лапнитлытӧг видзӧдны ӧти местаӧ.
Сійӧ велаліс тайӧс вӧчны — отсалӧ сэки, кор горшдінад мыйкӧ локтас да доймымӧн йӧткӧ морӧстӧ пытшкӧссяньыс.
Агафья Матвеевналӧн мелілуныс помӧдз шогӧ уськӧдіс Сашаӧс.
Старука кутіс беспокоитчыны:
— Висьмин кӧ нин-а?
Сашенька, ме пузьӧда нинпу дзоридза чай.
Кык стӧкан юӧм мысти висьӧмтӧ вӧтлӧ.
Видзӧдтӧ, чужӧмыд едждӧдӧма.
Чӧв олӧ, быттьӧкӧ вежӧрсӧ воштӧма.
Аттӧ, шогыд!
Дӧмӧм гынсапӧга кокъяснас тэрыба чушкигтыр сійӧ мӧдӧдчис кухняӧ.
Но нинпу дзоридза чай весьшӧрӧ лои пузьӧдӧма.
Гашкӧ, Агафья Матвеевна вывті дыр сійӧн ноксис, но, кӧть кыдз а, кор воис комнатаӧ, сійӧ вӧлі тыртӧм.
Висьысьлӧн и дукыс эз вӧв.
Скӧрйывсьыс Агафья Матвеевна койыштіс раковинаӧ бурдӧдан настойкасӧ и, сы вӧсна мый матын некод эз вӧв, скӧрсӧ лэдзис ас вылас:
— Йӧймӧмыд, тыдалӧ, пӧрысьӧй!
Колӧ кыдз пу ньӧрйӧн лечитны, а гӧститӧдӧ нинпу дзоридза чайӧн!
Йӧзыд збыль шуӧны:
«Мортыд кыкысь йӧй вежӧра овлӧ — пӧрысь дырйи да ичӧт дырйи»...
17 глава
ДРУГЪЯС ПРИНИМАЙТӦНЫ РЕШЕНИЕ
Двӧйнияскӧд мыйкӧ лоӧма.
Ӧбед прӧйдитіс лӧня.
Челядь сэтшӧм бура пукалісны, мый мамыс кутіс беспокоитчыны.
Сійӧ тӧждысьӧмӧн видзӧдлывліс то ӧти вылас, то мӧд вылас.
— Костя, супыд ещӧ колӧ?
— Оз, мама, пасибӧ.
— Юля!
Эн на чеччы.
Ме лӧсьӧді тіянлы ӧладьяяс.
Кутшӧм окота вӧлі сылы век лелькуйтыштны ассьыс «ичӧтъяссӧ»!
Ыджыд нылыс, мамыс ордӧ коръясӧкӧ волывлігӧн, укӧрайтӧм моз шулывліс сылы:
— Ті, мама, миянӧс стрӧгджыка воспитывайтлінныд, а двӧйнияслы тіян керкаын паныд шуӧм абу.
Быдмасны найӧ тіян асьнысӧ любитысьясӧн, бӧрдыштанныд на понда.
Мамыс эз вензьыв ыджыдджыкыскӧд, сэтшӧм тӧлка да думайтысь нылыскӧд, сӧмын думсьыс серавліс:
«Тайӧ двӧйниясыс асьнысӧ любитысьяс?»
Ӧбед бӧрын челядь дзебсисны Юлькалӧн пельӧсӧ, кодӧс вӧлі торйӧдӧма ширмаӧн.
— Костя, сійӧ сідзи и шуис:
«Вольтметрыс менам, ог сет»?
— стрӧга юаліс Юлька.
— Да эз жӧ!
— дӧзмӧмӧн горӧдіс Костя, чойыслӧн тешкодь гӧгӧрвотӧмлун вылӧ шензьӧмӧн.
— Ньӧти эз сідз.
Ме стӧчасӧ ог помнит, мый сійӧ шуаліс, но тӧдчӧ вӧлі: Саша оз кӧсйы пӧдаритны вольтметрсӧ класскӧд ӧтлаын.
Сійӧ кӧсйис ассяньыс.
И медым сійӧс ставныс ошкисны.
— Но?
— Мый «но»?
Детинкаяс ӧбидитчисны.
Кыдзи тэ думайтан, Надежда Димитриевналы эськӧ любӧджык вӧлі, классыс кӧ пӧдаритіс?
Ставныс сэтшӧма виччысисны, надейтчисны, мый лоӧ сюрприз.
И со ставыс торксис.
Да и...
— Мый «да и»?
— синкымсӧ кӧрыштіс Юлька.
Костя зумыша видзӧдіс бокӧ, мед оз аддзы чойыслысь видзӧдӧмсӧ:
— Ме эг чайтлы Сашаӧс татшӧмӧн.
Сійӧ вӧлӧма дзик мӧднога морт.
— Тэ бура тӧдан?
— дӧзмӧмпырысь юаліс Юлька.
— Да мый тэ сэтшӧма сійӧс доръян?
— скӧрмис Костя.
— Некутшӧм самолюбие тэнад абу!
Сійӧ жӧ тэ дінӧ пондіс!
Юлька спокойнӧя вочавидзис:
— Эз сійӧ.
Ме сы дінӧ понді.
Меным ӧні гӧгӧрвоана, мыйла сійӧ эз вӧв сбор вылад.
Костя, кутшӧм «мӧднога» мортӧн нӧ вӧлӧма Сашаыс?
— Сэтшӧмӧн, мый кор вӧчсьӧ ӧтувъя делӧ, сы вылӧ оз ёна позь надейтчыны!
— чорыда вочавидзис Костя.
Найӧ чӧв ланьтісны.
Юлька жугыля гартліс чунь вылас ӧшӧдчӧм юрси пратьсӧ.
— Тӧдан, мый висьталіс Ключарев?
— шуис Костя, тыдалӧ, решитчис помӧдз петкӧдлыны Юлькалы, кутшӧм налӧн вӧвлӧм другныс.
— Сійӧ шуис: ми кӧ эськӧ вӧлім эг прӧстӧ сизимӧд «Б», а...
война дырйи «Том гвардияӧн»?
Примитісны эськӧ Сашаӧс тайӧ случай бӧрас, кыдзи тэ думайтан?
— Кутшӧм ужас!
Дерт жӧ, эз,
— шӧпкӧдӧмӧн вочавидзис Юлька.
Сійӧ пукаліс крӧвать вылын, пидзӧсъяссӧ кияснас кутӧмӧн, да сюся видзӧдіс вокыс вылӧ.
Сійӧ вокыскӧд ӧтвылысь мыжаліс ёртсӧ да кӧсйис сійӧс правдайтны.
— Мый нӧ лоӧ?
— Ог тӧд,
— веськодя вочавидзис Костя.
— Детинкаяс сійӧс оз прӧститны.
— А тэ?
— Меным Саша жаль.
Ме ог жӧ.
Бара чӧв олыштӧм, и бара юалӧм:
— Ті сійӧс лыддянныд эгоистӧн?
— Эгоистӧн.
— И несознательнӧйӧн?
— Да.
Юлька небзьӧдіс пӧдушкасӧ да скӧрысь бӧр лямӧдіс.
— А ме тӧда сё случай, кор Саша эз вӧв эгоист и вӧлі зэв сознательнӧй.
— И ме тӧда,
— жугыля сӧгласитчис Костя.
— Но тайӧ разас...
Юлька чувствуйтіс, мый вокыслӧн сьӧлӧмыс заводитӧ небзьыны, да меліа видзӧдліс сылы синмас:
— Костя!
Оз вермы лоны, медым Саша ӧти лунӧ друг дзикӧдз вежсис мӧдарӧ!
Костя кыв ни джын шутӧг видзӧдіс ширма вылысь прӧстӧйиник узоръяссӧ.
Юлька ышловзис.
Тайӧ вӧлі ышловзьӧм сэтшӧм мортлӧн, коді воштӧ надея.
— Воскресенье.
Саша ӧтнас.
Некутшӧм вочакыв.
— Гашкӧ, сійӧ висьмис?
Звӧнитлыны сылы, Костя?
— Оз овлы, медым татшӧм случайяс дырйи обязательнӧ висьмисны,
— кыліс веськодя вочавидзӧм.
Юлька чеччис да, кияссӧ и юрсӧ лэдзӧмӧн, дыр мыйкӧ ёна думайтіс...
— Меным ставыс гӧгӧрвоана,
— шуис сійӧ, кывъяссӧ торйӧдлӧмӧн шуалӧмӧн.
— Ӧти морт зэв ёна ӧшибитчис.
— Сійӧ зумыша видзӧдліс вок вылас.
— Ставныс сійӧс эновтісны, и весиг сылӧн медбур другыс.
Ог гӧгӧрво!
— Юлька лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Мый должен вӧчны медбур другыс?
— нерешительнӧя юаліс Костя.
— Тӧдмавны!
Юасьны!
Отсавны!
Сӧветуйтчыштны!
— скӧрысь горӧдіс Юлька.
— Костя, гашкӧ Саша каитчӧ?
И...
гашкӧ, сійӧ век жӧ абу«мӧднога» морт, а прӧстӧ ӧшибитчис?
И сэки...
Кывзы ноко, Костя, сійӧс кӧ аски весиг оз примитны комсомолӧ, бӧрынджык ӧд вермасны примитны?
А ми кӧ огӧ отсалӧй, друг да сійӧ век кежлӧ шогӧ усяс!
Вай, Костя, мунам!
— Ладнӧ.
Сӧгласен.
Мунам!
Юлька клопайтыштіс кипыдӧсъяснас.
Джек, коді вӧлі быд минутаӧ дась гажӧдчыштны кӧзяйкаыскӧд ӧтлаын, чеччыштіс вольӧс вывсьыс.
Лыбис ноксьӧм.
Мамныс ышловзис.
— Тӧдан, мама, тӧрыт миян Сашакӧд спор лои...
Да ӧдйӧджык тэ, Костя!
Юлька нетшыштіс тув йылысь пась да ӧдзӧс дінас виччысис воксӧ.
Грекыд вылӧ, Костялы некыдз эз сюр шапкаыс.
Ки улас сюралісны быдсяма ковтӧмторъясыс — кепысь, свитер, портфель — ставыс, шапкаысь кындзи.
— Ми мунам да дзик прӧстӧя миритчам сыкӧд,
— гораа рассуждайтіс Юлька,
— бӧрын тӧдмалам, мый керсьӧ.
Костя век на корсис ассьыс шапкасӧ.
— Некод оз лӧсьӧдчы сійӧс дорйыны, сійӧ кӧ подведитіс тіянлысь класснытӧ ставнас.
Но оз позь эновтны мортӧс...
Костя, позьӧ думыштны, мый тэ нарошнӧ дыр корсьысян!
Али тэныд колӧ, медым ме ӧтнам муні?
Юлька терпитны вермытӧм решимостьӧн видзӧдліс вок вылас.
Ӧтчаяниеӧн Костя шуис:
— Мыйӧн мунан, тайӧ проклятӧй шапкаыс кӧ вошӧма?
Кутшӧмкӧ судьба тӧрытъя лунсянь преследуйтӧ Сашаӧс?
— Ак, преследуйтӧ!
Сідзкӧ ме ӧтнам муна.
Но сэки крӧвать улысь чепӧсйис Джек, вомас сылӧн вӧлі ёнакодь сырйыссьӧм, бусӧссьӧм пеля шапка.
Сійӧ уськӧдчис ӧдзӧс дінӧ, медым не кольччыны кӧзяйкасьыс.
Лои недыр ноксьыштны, кор Джек нетшкысис-петіс ывла вылӧ, Костя зілис мырддьыны Джек вомысь шапкасӧ, а Юлька шуаліс, мый дзик оз сулав радейтны татшӧм йӧй понтӧ.
Медбӧрти, шапкасӧ мырддьӧм бӧрын, найӧ котӧртісны гортсьыныс.
Звоноксӧ кылӧм бӧрын зэв тшапа петіс стрӧг Агафья Матвеевна.
Синкым дорӧдзыс лэдзӧм чышъян улын сылӧн синъясыс скӧрмӧм вӧснаыс югъялісны.
— Кватитчинныд Настя йылысь, кор воротаыд гурйыв восьса!
— шуис старука, быттьӧ вундіс, да, сэсся кыв ни джын шутӧг, крапнитіс ӧдзӧссӧ челядь водзын.
Тайӧ вӧлі настоящӧй нота протеста Агафья Матвеевналадорсянь: ӧнісянь сійӧ дугӧдіс дипломатическӧй отношениеяс Сашалӧн беспокойнӧй миркӧд.
Нывкаыслӧн — тайӧс старука казяліс — ыджыд сьӧд синъясас тӧдчис тревога.
Но Агафья Матвеевна решитіс сэсся не сюйсьыны йӧз делӧясӧ.
Сійӧ голякыліс кухняын кастрюляясӧн да нинӧм эз кӧсйы тӧдны.
18 глава
МАМАЛЫ КОЛӦ ЛОНЫ СПОКОЙНӦЙӦН
Саша петіс ывла вылӧ торъя могтӧг, стӧчджыка кӧ — сійӧс вӧтлісны гортсьыс Агафья Матвеевналӧн сюся видзӧдлӧмъясыс.
Сашалы кажитчис: быдӧн, коді бурджыка видзӧдлас, зэв кокниа гӧгӧрвоас, мый сылӧн сьӧлӧмас ставыс дзугсьӧма да гудыртчӧма.
Чудеса, мый мама нинӧм эз гӧгӧрво.
А эськӧ...
Саша тӧдлытӧгыс кежис дженьыд уличаӧ, коді помасис заборӧн.
Сэні детскӧй сад.
Воскресеньеӧ сійӧ тыртӧм.
Выльӧн усьӧм, талявтӧм лым вевттьӧма чӧв-лӧнь дворсӧ.
Саша сувтіс забор дорӧ да костӧдыс видзӧдіс тайӧ лым вылас, коді дзирдаліс шонді югӧръяс улын.
Но и югдӧдӧ жӧ шондіыс!
Кытысь сійӧ босьтчӧма тӧрытъя турӧб бӧрас?
Некод оз тӧд, кутшӧм лоӧ шог, Сашаӧс кӧ оз примитны комсомолӧ.
Сійӧ йӧжгыльтчыліс: кӧдзыдыс писькӧдчис воротник улас, мышкас да пельпомъясас, чепляліс банбоксӧ.
Кӧть кутшӧм кӧдзыд эськӧ веськодь, эз кӧ вӧв сьӧлӧм вылас тайӧ шогыс.
Сійӧс оз примитны — сійӧ гӧгӧрвоис талун, кор воис мамыс.
Саша водзджыксӧ чайтліс: мам кыдзи мам, зэв ёна уджалӧ, вель долыд, радейтӧ Сашаӧс.
Сійӧ эз и думайт, мый мамыс вӧчӧ сэтшӧм важнӧй удж, кодӧс аски кутасны обсуждайтны Наукаяс академиялӧн заседание вылын.
И сэні мамыс шуас, кыдзи асывнас:
«Ми добитчим удача».
А Саша!
Кутшӧма сійӧ зілис прославитчыны!
Аски Борис Ключарев, Коля Богатов, и Вихров, и Юрка, и став комсомолецъясыс сійӧс тожӧ кутасны обсуждайтны.
Саша кутіс кынмыны да муніс забор дорысь.
Гегдӧм кияссӧ зептас сюйӧмӧн сійӧ довгис кытчӧ синъясыс видзӧдӧны.
Пель чунӧдана жургӧмӧн тӧвзис мотоцикл.
Окружнӧй кӧрттуй рельсъяс весьтын гӧрб моз кыпӧдчӧмӧн вӧляпырысь муніс зэв ылӧ шыльыд шоссе.
Саша думсьыс видзӧдіс сылӧн водзӧ мунысь юкӧн вылӧ.
Со шоссе воис паськыд площадь вылӧ да воши сэтчӧ, а площадь ассяньыс быдладорбокӧ шыбитіс ньӧвъяс кодь веськыд уличаяс.
Со крут переулок петіс гранитӧн дорӧм берегъяса юлӧн эрд вылӧ, ю весьтас ӧшйӧмаӧсь лӧсьыд послӧн гирляндаясыс.
Зэв мича посъяс!
Саша радейтіс Кремлёвскӧй стена дорса пемыд козъяссӧ, Пушкинлысь площадьсӧ тожӧ радейтіс и Горькийлысь уличасӧ ставнас.
А аски сійӧ кутас сулавны челядь водзын залын.
Саша крута бергӧдчис, быттьӧкӧ туйсӧ потшӧма стена да муннысӧ сэсся некытчӧ.
abu
abu
Позьӧ кӧ эськӧ вӧлі висьтавны мамалы!
Ставсӧ!
Мама!
Тэ думыштнытӧ он куж, кутшӧм позор усьӧ тэ вылӧ аски!
Тыдалӧ, Саша зэв дыр ветлӧдлӧма уличаяс кузя.
Сійӧ эз казяв, кыдзи шонді лэччис керка вевтъяс сайӧ, небесаын кусі дзирдалысь югӧр, лымйыс пемдіс.
Декабрса лунъясӧ ӧдйӧ рӧмдӧ.
Детинка пыр восьлаліс и восьлаліс.
Водзлань.
Бӧрлань.
Кутшӧмкӧ ногӧн сійӧ лои школадінса эрд вылын.
Ичӧтик пу керкаяс видзӧдісны сы вылӧ пырыс тыдалан еджыд занавескаяса асланыс ичӧтик ӧшиньяснас.
Пидзӧсӧдзыс лымйын Саша сулаліс керосиновӧй лавка пельӧс сайын, и мирас сыысь жугыльджык мортыс эз вӧв.
Друг сійӧ аддзис Гладковъясӧс.
Саша кӧсйис дзебсьыны кытчӧкӧ.
Кӧть мед мый!
Му пыр мунны.
Со ӧд мыйӧдз сійӧ воис!
Сійӧ пышъяліс другъяссьыс, мамсьыс, гортсьыс, сійӧ пышйис эськӧ аскиа комсомольскӧй собраниеысь, вӧлі кӧ эськӧ кытчӧ пышйынысӧ.
Трус!
Сашалӧн лӧгыс петіс ас вылас.
Но сы вӧсна мый Гладковъяс локтісны веськыда сылань водзӧс босьтны Юлькакӧд тӧрытъя косясьӧмсьыс, сійӧ пӧдтіс ас пытшсьыс шогсӧ да петкӧдліс чужӧм вылас опасностьсӧ тырвыйӧ презирайтӧм.
Сійӧ лэптіс юрсӧ вылӧ, быттьӧкӧ аддзис керка вевт вывсьыс мыйкӧ интереснӧйӧс.
А сэні нинӧм торъяыс эз вӧв, весиг антенна...
Но пидзӧсъясыс сылӧн тіралісны, сы вӧсна мый талун сійӧ зэв ёна мудзис да вӧлі тшыг.
Сылы окота вӧлі пуксьыны тола пиас да бӧрддзыны.
Сійӧ бергӧдчис Гладковъяслань мышкӧн:
— Нападайтӧй, пӧжалуйста.
Сійӧ эз кыв ӧтветсӧ да грӧзитӧмӧн шуис:
— Мый?
Ага!
Повзинныд!
Сӧмын видлӧй!
Вынтӧм коньӧрушкаяс!
Татшӧм видчӧм бӧрын колӧ вӧлі виччысьны кучкӧм.
Но сылы эз кучкыны.
Саша зэв скӧрысь бергӧдчис.
Налы позьӧ вӧлі водзӧс босьтны тӧрытъясьыс.
Мый найӧ, серавны сы вылын кӧсйӧны?
— Ми огӧ вермӧй нападайтны бӧрвывсянь,
— скӧракодь вочавидзис Юлька.
Сійӧ видзӧдліс Саша вылӧ тшапа да сералӧм моз.
— Кыкӧн ӧти вылӧ нападайтны?
Али тэ думайтан, позьӧ?
— Мыйла ті локтінныд?
— лёкысь юаліс Саша, но сьӧлӧмас сылӧн кыліс надея.
Юлька да Костя!
Найӧ вермисны локны мӧдторла.
— Ми гуляйтам.
Тэ ӧмӧй он аддзы?
— дэльӧдӧм моз шуис Юлька.
Сійӧ пуктіс кияссӧ мыш саяс.
— Тані лӧсьыд.
Ми прӧстӧ видзӧдам ывласӧ.
И, юрсӧ чатӧртӧмӧн, Юлька любуйтчыштіс керка вевтвывса лымнас, сы вӧсна мый, збыльвылас, нинӧм вылӧ вӧлі любуйтчынысӧ — дзик школа дінӧдз кыссис эрд, шуйгавылас керкаясыс сайӧдӧмаӧсь рытъя кыасӧ.
— А тӧрыт ме нарошнӧ уськӧдчи.
— Юлька!
Мый вылӧ ми сійӧс лунтырсӧ корсим?
— чуймӧмӧн юаліс Костя, коді ньӧти эз куж притворяйтчыны.
— Ме ог тӧд.
Тэ аддзан, сылы и миянтӧг гажа.
Код тӧдас, мыйла Юлькалы ковмӧма тешитчыны Саша вылын: коді, кор гажӧдчыліс татшӧм жугыль чужӧмӧн?
Юлька упрямӧя мӧдысь шуис:
— Сылы зэв гажа.
Сэки Саша мӧдӧдчис.
Мыйла нӧ сэсся татчӧ кольччынысӧ?
Но сійӧ весиг ӧтчыд воськовтны эз удит — Юлька кватитіс сійӧс пельпомӧдыс.
И Саша аддзис сылӧн сьӧд синъясысь сэтшӧм жалитӧм да тӧждысьӧм, мый шай-паймунӧмӧн шуис:
— Тӧрытсянь ме пыр ӧтнам и пыр думайті.
— Но, пырысь-пыр!
Сідзкӧ ми пырысь-пыр!
— торксялӧмӧн, гораа, шӧйӧвошӧмӧн горӧдіс Юлька.
— Костя, вай ӧдйӧджык!
Ми ставсӧ решитам.
Ми обсудитам.
Но мый обсуждайтнысӧ?
Саша кыскыштіс кӧдзыд воздухсӧ, морӧсас лои неуна личыдджык.
Сійӧ вочавидзис:
— Менӧ оз примитны комсомолӧ.
И Юлька, коді повтӧмлуннас оз сетчы любӧй медся збой детинкалы, лэдзис синсӧ да беспомощнӧя шуис:
— Костя!
Век жӧ колӧ решитны.
Костя чукӧртіс ассьыс став мужествосӧ:
— Вермасны не примитны, Саша.
Тэ ӧд тӧдан миянлысь детинкаястӧ, Саша,
но воджын мысти тэнӧ дерт нин примитасны.
Найӧ чӧв ланьтісны.
Паныда, ичӧтик пу керкаясын, еджыд занавескаяс сайын, ӧзйис би.
Небесаыс керка вевтъяс весьтас пыр жӧ лои пемыдлӧз, му вылӧ лэччис кельыдлӧз рӧмыд.
Эрд вылын вӧлі тыртӧм да лӧнь.
Жӧлӧб дорысь торъяліс да челядь кокъяс улын стеклӧ моз зилькнитіс-жугаліс йи сыр.
— Костя, сборыд бура прӧйдитіс?
— жугыля нюмъёвтӧмӧн юаліс Саша.
Кутшӧм на неважӧн вӧліны тайӧ шуда лунъясыс!
Найӧ уджалісны, рисуйтісны картинкаяс, ӧтлаын думайтісны Сэмлӧн историялы выль пом!
— Сбор прӧйдитіс бура,
— гӧрдӧдӧмӧн вочавидзис Костя.
— Ми решитім эрд вылӧ вӧчны йи чой...
Саша!..
— Сійӧ яндысьӧмпырысь чӧв олыштіс, гынсапӧг нырнас кодйис лымсӧ.
— Саша, аски тэ висьтав детинкаяслы ставсӧ честнӧя.
Дерт, сьӧкыд миритчыны, кор лӧгасин быдса класскӧд.
Но ӧд тэ ачыд мыжа.
Морӧстырнас свежӧй воздухсӧ бара кыскыштӧм бӧрын Саша шуис:
— Менам ещӧ шог эм.
— Кутшӧм?
— тэрыба шыасис Юлька.
— Мама воис.
Юлька да вокыс чуймӧмӧн видзӧдлісны мӧда-мӧд вылас, и Юлька видзчысьӧмӧн юаліс:
— Саша, мый тэ шуин?
Меным абу зэв гӧгӧрвоана.
Кутшӧм шог?
— Мама воис, а ме сылы нинӧм эг висьтав.
Сійӧ оз дӧгадывайтчы и зэв долыд, а ме ӧні сылы нинӧм ог вермы висьтавны.
— Он вермы?
— скӧрмӧмӧн выльпӧв юаліс Костя.
Сійӧ бара вӧлі разочаруйтчӧма ёртас.
— Мыйла?
Полӧм ради?
Ме думайті, Саша, тэнад эмӧсь убеждениеяс.
Тэнад кӧ эмӧсь убеждениеяс, тэ обязан висьтавны.
Тэ кӧ соссян...
Сэки нин ог тӧд...
Костя бергӧдчис бокӧ.
Тайӧ вӧлі морт, коді признавайтліс кодсӧкӧ ӧтисӧ: сійӧ либӧ уважайтліс либӧ эз.
— Тэ он тӧд, мый йылысь ме сёрнита!
— зэв скӧрысь горӧдіс Саша.
Ӧні ставныс думайтӧны сы йылысь лёкӧс.
Сӧмын лёкӧс!
Весиг другъясыс.
Тӧдлытӧгыс сійӧ чабыртіс кулакъяссӧ.
Но Юлька сувтіс ёртъяс костас.
— Висьтав, Саша,
— веритчӧмӧн шуис сійӧ.
Сашалӧн пыр на зэв тэрыба тіпкис сьӧлӧмыс.
Но кор тэныд доверяйтӧны...
— Ми шедӧдім медицинаын выль удача,
— шуис Саша.
— Аски мама вӧчӧ доклад академияын.
Мамалӧн талун победа даснан во чӧжсясьыс.
А ті тӧданныд, сылӧн эськӧ победаыс водзджык вӧлі, не кӧ ме!
Ме мешайті, сы вӧсна мый вӧлі ичӧт.
А ті тӧданныд, кутшӧма кутасны скӧравны американецъяс да мукӧд капиталистъяс, мый сӧветскӧй учёнӧйяс аддзисны выль способ оперируйтны пыкӧсъяс!
Чӧртъяс!
Мед скӧралӧны.
Миян ещӧ не сэтшӧмтор на тӧдмаласны...
Но сэки Сашалы дум вылас уси, мый сыкӧд лои, да сійӧ зумыша чӧв ланьтіс.
Костя шай-паймунӧмӧн кызӧктыштіс.
— Сылы кӧ висьтавны, пӧжалуй настроениесӧ портитан.
Тэнад мамлысь, ме кӧсъя шуны.
Мед эськӧ докладсӧ эз провалит.
— А ме мый йылысь висьтала?
— шога вочавидзис Саша.
— А ме мый вӧсна мучитча?
Должен висьтавны.
И оз позь.
— Оз позь!
Нинӧм вылӧ!
— шыасис Юлька.
— Йӧймӧмныд ті, висьталанныд кӧ!
Саша, терпит кыдзкӧ ачыд, медым сійӧ эз казяв.
Бара мыйкӧ сьӧкыдтор личкис Сашалысь морӧссӧ.
— Видлы тэ,
— вочавидзис сійӧ сэтшӧм нор гӧлӧсӧн, мый лои жаль.
Сылы дум вылас уси, кыдзи «гажӧдчис» асывнас мамыс дырйи.
Ужас!
Шог!
Зэв сьӧкыд положение!
— Мама век тӧдмалӧ синъяс серти.
И ӧні, дерт, гӧгӧрвоас.
Юлька видзӧдліс детинка вылӧ да яндысьӧмпырысь шуис:
— Саша, Тешкодь тэ морт!
Тэнад синъяс серти абу сьӧкыд гӧгӧрвоны.
Но, мунам.
— Кытчӧ ми мунам?
— шай-паймунӧмӧн юаліс Саша.
Юлька вештыштіс шапкасӧ балябӧжас, мый вӧсна видзӧднысӧ сійӧ лои зэв решительнӧй.
— Тэкӧд.
Тіянӧ.
Костя, оз позь провалитны аскиа докладсӧ, збыль ӧд?
Мунамӧй!
Рыт.
Небеса.
Чусыда дзирдалӧны кодзувъяс.
Кокъяс улын гораа дзуртӧ лым.
Ӧшиньясын тыдалӧны бияс.
19 глава
НЕВӦЛЯЫСЬ ШАХМАТИСТЪЯС
Сідзкӧ, найӧ мунісны да кӧсйисны бырӧдны Саша мамлысь подозрениеяссӧ.
Сашалӧн кӧ збыль лоӧ лёктор, медым сылӧн мамыс тӧдлас та йылысь неуна бӧрынджык.
Аски сылы колӧ лоны спокойнӧйӧн.
И Юлька муніс водзын.
Ӧдзӧс дорын, звонок дінӧ кисӧ лэптӧм бӧрын, детинкаяслань бергӧдчӧмӧн сійӧ шуис:
— Ме ставсӧ обсудиті.
Век жӧ ме думайта, тэнӧ, Саша, примитасны.
Костя, тэ кыдзи думайтан?
Костя вочавидзис:
— Ог тӧд.
Дзурк!
Воссис ӧдзӧс.
Агафья Матвеевна стрӧга топӧдӧма вӧсни вомдорсӧ.
Сійӧ эз лӧсьӧдчы сёрнитны больгысь табункӧд, коді чепӧсйис-пырис да вайис аскӧдыс керкаӧ кӧдзыд воздух, шум, кытчӧкӧ лэбысь олӧмлысь ощущениеяс да джоджӧ колис ва коктуйяс.
Агафья Матвеевна кутіс сюся видзӧдны коктуйяс вылас, и Саша ышловзис да лӧсьӧдчис нин кывзыны видӧм-велӧдӧмсӧ.
Но Юлька талун вӧлі ышмӧма.
Помтӧм фантазияа тайӧ нывкаыс вӧлӧма ньӧти абу лёк помнитысь, сійӧ пыдди эз пукты, мый сы водзын неважӧн крапнитісны ӧдзӧс.
— Агафья Матвеевна!
Тіян медічӧт внучкаыд деревняад здоров?
Сылы куим арӧс тыри?
Чудеса!
Ичӧтик, ёсь руд синъяс быттьӧ небзьыштісны.
— Пасибӧ мелі кывсьыд.
Миян кӧ эськӧ коркӧ тадзи юасьлас!
Веськодь сылы, кӧть и ӧти вевт улын олам, рӧдняяс моз.
Саша, мамыд тшӧктіс ӧбедайтны.
Саша сёйис, ачыс яндысис Юлькаысь аслас горшлун вӧсна, но Юлька сы вылӧ эз и видзӧдлы да водзӧ сёрнитіс Агафья Матвеевнакӧд.
Медбӧрти Саша юаліс:
— Мама важӧн гортын?
— Да, важӧнкодь.
Найӧ пырисны Саша ордӧ кок чунь йыланыс.
Саша видзӧдліс мамыс комнатаӧ:
— Ме тані.
Ме гуляйті.
— Бур.
Час мысти ме лоа прӧст, Сашук.
Мамыс лыддис книгаяс.
Сы водзын вӧлі книгаяслӧн да посньыда гижӧм листторъяслӧн чукӧр.
Мам нюмъёвтіс мудзпырысь да меліа.
Саша бӧр локтіс ёртъяс дорас:
— Уджалӧ.
Вай мыйкӧ кутамӧй вӧчны.
Сёрнитны ли, мый ли.
Юлька вештыштіс пель саяс читкыля юрси пратьсӧ да, юрсӧ ёна пыркнитӧм бӧрын, мый вӧсна сьӧд пратьыс бара уси банбок вылас, синъяснас вильыша югъялігтыр шуис:
— Кута ӧттшӧтш кыкнанныдкӧд ворсны!
Ворсігас верма сёрнитны.
Саша, кык дӧска эм?
— Эм эськӧ да...
— Юлька, мыйла?
— Кутіс тӧждысьны Костя.
— Нинӧм думышттӧг...
Ворс Сашакӧд ӧтнаскӧд.
Меным мыйкӧ абу окота...
— Мудеритан!
— лукавӧя вочавидзис Юлька.
— Тэныд зэв окота.
Полан — ог вермы?
Заводита.
Саша, пета.
Костя, внимание!
Шынитӧв.
Юлька видзӧдіс дӧскаяс вылӧ гуся нюмӧн: тӧдчӧ вӧлі, мый кутшӧмкӧ мӧвп шызьӧдӧ и радуйтӧ сійӧс.
— Саша!
Гашкӧ ставыс бурланьӧ бергӧдчас.
— Юлька, эн висьтав сійӧс, мый он думайт.
— Ог висьтав.
Корольлы шах.
— Эк, Костя, и тэнсьыд коньтӧ сёйисны!
Юлька босьтіс дӧска вылысь зэв мича, серӧдӧм фигурка, бергӧдлыштіс киас.
— А тӧрыт ме Аллакӧд тӧдмаси.
— Мый нӧ сэні сэтшӧмыс?
— коньсӧ сетӧмысь ас вылас зэв ёна скӧралӧмӧн вочавидзис Костя.
— Тэ сыкӧд водзджык нин вӧлін тӧдса...
Но и бӧлбан ме!
— Эг, пӧшти тӧдтӧм.
Кутшӧм окота меным лоны дасӧд класса велӧдчысьӧн!
Весиг завидь.
Кор бара ме лоа?
Сійӧ мунӧ, а киняулас зэв кыз книга.
Белинский, мӧд том, сочинениеяс.
Дзик збыль!
Сійӧ меным шуис, мый абу сӧгласен Пушкин йылысь Писарев взглядъяскӧд.
Онӧ веритӧй?
Збыль.
Саша, тэ коркӧ эн вӧв сӧгласен взглядъяскӧд?
— Мыйкӧ ог помнит.
Саша думайтіс ход.
Окота эськӧ вӧлі воны, но...
тыдалӧ, сылӧн корольыс век кежлӧ веськалӧма шахӧ.
Юлька рассуждайтӧ Писарев йылысь, а сэк кості кыкнан дӧска вылас ыджыдалӧны еджыдъяс.
— Колӧ лыддьыны тайӧ Писаревсӧ,
— снисходительнӧя шуыштіс Костя.
— Тэнад Аллаыд, кӧнкӧ, дзик нинӧм эз и гӧгӧрво сэтысь.
— <ns>Мы-ый</ns>?
Ок-ок-ок!
Тэ он тӧд, кутшӧм сійӧ, Аллаыс!
Литература кузя велӧдыськӧд сылӧн овлӧны принципиальнӧй споръяс.
Тэнад овлӧны принципиальнӧй споръясыс?
Костя!
Эк, Костя!
Оз ков вӧлі вӧчны дженьыд рокировкасӧ.
Ме петі ладьяӧн, а тэнад темпъясыд торксисны...
Сійӧ дӧзмис да скӧрысь гартлӧдліс чунь вылас читкыля юрси пратьсӧ, кодлы пыр вӧлі сюрӧ.
Костя ышловзис да петіс слӧнӧн.
Сійӧ вештіс слӧнсӧ думайттӧг и сэк жӧ полӧмпырысь синбӧжнас видзӧдліс Юлька вылӧ.
Юлькалы лои зэв нимкодь: ход случайнӧ лои удачнӧйӧн.
— Зэв бур!
Тэ кӧ эськӧ кӧсйин, Костя, тэ эськӧ вермин лоны мастерӧн.
Сыысь кындзи, мыйкӧ ещӧ вермин вӧчны.
Алла лыддьӧ: колӧ лоны быдтор тӧдысьӧн.
Ӧні сыкӧд миян идеал — быдтор тӧдысь сӧветскӧй ныв!
А тӧрыт...
Ті сӧмын кывзӧй, мый лои тӧрыт!
Миян ӧти нывка геометрия урок чӧж пукаліс парта улас.
Он веритӧй?
Збыль!
Юлька ланьтлытӧг больгис: сійӧ збодермӧдіс асьсӧ да збояліс.
— Парта улас пукаліс?
Мый нӧ сэні сэтшӧмыс?
— шога вочавидзис Саша.
Сійӧ думайтіс мам йывсьыс.
Стен пырыс сійӧ, кӧнкӧ, кылӧ, кутшӧм кыпыда тані сёрнитӧны.
Мед эськӧ Юлька войӧдзыс сёрнитас.
Мый сылы сулалӧ?
Друг Саша шуис:
— А менам эм ӧти зэв важнӧй, сьӧкыд цель.
Тайӧ кадӧ буретш пырис мамыс.
Саша пыр жӧ сдайтчис да, гӧрдӧдӧмӧн, сорлаліс дӧска вылысь фигураяссӧ.
А Юлькалӧн мича сёрниыс здук кежлӧ бырлі, сійӧ повзьӧмӧн видзӧдіс Саша мам вылӧ.
Но Юлька пыр жӧ пӧдтіс падмыштлӧмсӧ.
— Здравствуйте!
Саша абу вывті бур ворсысь, нӧ ӧд не быдӧнлы лоны шахматистъясӧн...
Ак, Костя!..
Мыйӧн пырис Сашалӧн мамыс, Костялӧн вежӧрыс быттьӧ чині.
Костя кужис сӧмын ӧтчыд «гениальнӧя» петны, сэсся слӧныс кутіс асьсӧ кутны вывті тӧлктӧма.
Сійӧ кутіс зырӧдны веськыда, быттьӧ медся ыджыд могнас сылӧн вӧлі уськӧдны ассьыс корольсӧ гуӧ.
— Вермин эськӧ ещӧ неуна кутсьыштны!
— дӧсадапырысь шӧпнитіс Юлька.
— Некутшӧм самообладание абу.
Мат!
Ӧні коли ӧтитор: вӧчны сідз, медым Сашалӧн мамыс нинӧм эз гӧгӧрво.
— Кутшӧм важнӧй да сьӧкыд цель тэнад, Саша?
— стул вылӧ мудзӧмпырысь пуксьӧм бӧрын да юрсӧ неуна бӧрвыв чатӧртӧмӧн юаліс мамыс.
Сашалӧн мамыс мудзӧма.
Тайӧс вӧлі позьӧ гӧгӧрвоны омӧльтчӧм чужӧм сертиыс, вӧйӧм сингуранъяс сертиыс.
— Ме...
— шуис Саша вежсьӧм гӧлӧсӧн,
— миянӧс аски кутасны обсуждайтны общӧй собрание вылын.
Сылӧн чужӧмыс вӧлі сэтшӧм, кутшӧмӧн, колӧ чайтны, морт шыбитчӧ йирӧ.
И Саша висьталіс эськӧ ставсӧ веськыда.
Юлька уськӧдчис спасайтны положениесӧ:
— Найӧ Костякӧд зэв ёна волнуйтчӧны.
Налӧн комитетса секретарыс стрӧг, но тіянлы ӧд страшнӧ жӧ аски вӧчны докладтӧ?
— Да, страшнӧкодь.
Вывті, збыль кӧ шуны.
Сійӧ нюмъёвтіс, видзӧдіс сьӧд синма нывка вылӧ, коді видзӧднысӧ вӧлі зэв збой да решительнӧй.
— А комсомолӧ ме пыралі кызь во сайын,
— шуис Сашалӧн мамыс.
— Кызь во!
Мамыс читкыртіс руд, бур синъяссӧ, быттьӧкӧ видзӧдіс важся вылас:
— Помнита тайӧ лунсӧ, быттьӧкӧ тайӧ вӧлі тӧрыт.
Быд визьтор.
Быд шы.
Ассьым став думъясӧс.
Тайӧ луннас асывсяньыс сапкис-усис лым.
Школаӧ мунігӧн ме думайті: заводитчӧ выль олӧм!
И збыльысь...
Шуд, мый менам томлунӧй прӧйдитіс комсомолкӧд!
Сійӧ чӧв ланьтіс да ньӧжйӧник лӧсьӧдыштіс юрсисӧ, коді лэччӧма сьылі вылас.
Чужӧмыс лои кыпыд, и сійӧ лои Сашалӧн единственнӧй, некодкӧд абу ӧткодь, особеннӧй мамӧн, кодӧн Саша нимкодясьліс, гордитчис, радейтіс, кӧсйис видзны став шогсьыс, но ассьыс шогъяссӧ сыысь дзебны эз куж.
— Мый тэкӧд, Саша?
— мӧдпӧв нин юаліс мамыс талун.
Дерт жӧ, сійӧ эськӧ ставсӧ тӧдмаліс.
Сэтшӧмӧсь нин вӧліны Сашалӧн синъясыс — найӧ веськыда сідзи и горзісны:
«А ме зэв шудтӧм!»
Юлька пырысь-пыр жӧ матыстчис бӧрсяньыс да кипыдӧсъяснас тупкис Сашалысь синъяссӧ.
Нинӧм мӧдтор сійӧ эз куж думыштны.
Отчаяние вӧснаыс Юлька сэтшӧм ёна личкис Сашалысь синъяссӧ, мый сійӧ воис ас садяс да вӧлисти успокоитчис:
— Юлька, лэдз!
Мама, тэныд колӧ бура шойччыны.
Тэ вунӧдін, мый тэнад аски ответственнӧй лун.
— А миянлы позьӧ ещӧ ӧти партия ворсны?
— юаліс Юлька зэв нежнӧй, леститчан гӧлӧсӧн, кыдзи сёрнитлывліс сӧмын зэв колана случайяс дырйи.
— Детинкаяс кӧсйӧны ещӧ ворсны, медым бӧр воны, но ме ог думайт, мый найӧ воасны.
Ӧдвакӧ тайӧ налы удайтчас.
Сійӧ тшапа довкнитіс юрнас дӧскалань: быттьӧ маэстро, коді сӧгласитчӧ ворсны.
— Оз удайтчы?
Видзӧдлам!
Ӧбидитчӧмӧн Костя сувтӧдаліс фигураяссӧ, ачыс пыр видзӧдіс Саша вылӧ.
— Реванш!
— дӧскаӧ кутчысигмоз нурбыльтіс Саша.
— Дерт жӧ!
Ӧдйӧджык!
— Но мый нӧ!
— кокньыдика ышловзьӧмӧн шуис мамыс.
— Ме збыльысь эг узь тавой...
И аски, дерт, луныс сьӧкыд...
А ті, ме аддза, дзик на челядь.
Паныд некод нинӧм эз шу, и тайӧ чуймӧдіс Сашалысь мамсӧ.
Сыысь кындзи, сійӧс чуймӧдіс яр шахматнӧй лихорадкаыс, коді друг шымыртіс найӧс, быттьӧ маляриялӧн приступ.
— Меным эськӧ окота вӧлі...
— Сашалӧн мамыс сувтыштліс ӧдзӧс дорас.
— Чайта, аскиа лун тіянлы лоӧ зэв тӧдчана.
Медся тӧдчана, нэм чӧж кежланыд.
Куимнанныс лэптісны юрнысӧ шахматнӧй дӧскаяс весьтысь.
И некод кыв эз шу.
Мам нюмъёвтіс:
— До свиданья.
Ме зэв ёна мудзи.
Мыйкӧ дыра найӧ ворсісны чӧв олігтыр.
Первойысь лои, мый Юлькалӧн еджыдъяс яндысьтӧг бездействуйтісны.
Но и сьӧдъяс эз бурджыка кутсьыны.
Зэв регыд ставныс сӧгласитчисны ничья вылӧ.
— Ми — челядь!
— жугыля шуис Юлька.
— Налы век тайӧ кажитчӧ.
— Оз сулав ӧбижайтчыны,
— рама вочавидзис Костя.
— Зато аскиа луныс лоӧ спокойнӧй...
20 глава
БОРИС КЛЮЧАРЕВ ПРӦТИВ
Открытӧй комсомольскӧй собрание вӧлі назначитӧма понедельникӧ куим час лун кежлӧ.
Урокъяс бӧрын детинкаяс удитісны пыравны ӧбедайтны.
Саша тожӧ котӧрӧн воис гортас.
Сійӧ надейтчис — друг да мамыс воис академияысь.
Видзӧдлыны эськӧ сы вылӧ собрание заводитчытӧдзыс!
Мам эз вӧв, кӧть комнатаын ставыс югъяліс, ставыс виччысис сійӧс.
Агафья Матвеевна вевттьӧма пызансӧ выль пызан дӧраӧн, духовкаын, тыдалӧ, мыйкӧ-пӧжассис — весиг пос вывсянь кыліс чӧскыд дук, быттьӧкӧ Май первойӧд лун водзвылын.
Саша всё равно эз вермы сёйны.
Кутшӧм нин сэні сёйӧм!
Агафья Матвеевна быттьӧ эз аддзыв, кыдзи, тарелкаын паньнас гудрасьыштӧм мысти, Саша вештіс сійӧс, сувтіс комната шӧрӧ, поліс мыйкӧ вӧрзьӧдны, медым не торкны порядоксӧ, да, шогысла кинас ӧвтыштӧм бӧрын, кутчысис шапкаас.
Агафья Матвеевна век на чӧв оліс.
— Мый лоас ло!
— шусис Сашалӧн дзик мунӧм водзвылас.
Агафья Матвеевна, кажитчис, тайӧ шуӧмсӧ и виччысьӧма.
— Мый заслужитін, сійӧ и лоӧ!
— быттьӧ черӧн керыштіс Агафья Матвеевна да, морӧс вылас кияссӧ кресталӧмӧн, потшис Сашалысь туйсӧ — куснясьтӧм мышка да, быттьӧ потасъясӧн гӧрлӧм, чукырӧсь сьӧд чужӧма, ыджыд тушаа, косіник старука.
— Кутшӧм ачыд, сэтшӧм и честь,
— чорыда шуаліс Агафья Матвеевна, ачыс зілис не казявны Саша пальто вылысь кизьсӧ.
Кӧть Саша и зілис, но кизьыс некыдзи эз веськав пысас.
Агафья Матвеевна видзӧдіс, видзӧдіс синбӧжнас, друг босьтіс Сашаӧс воротникӧдыс, пелька лӧсьӧдыштіс сьылі вывсьыс шарпсӧ, вылісянь улӧдз кизявліс став кизьяссӧ, йӧткыштіс детинкаӧс да, юрсяньыс кок улӧдзыс видзӧдлӧм бӧрын, чорыда шуис:
— Йӧз дінын — быттьӧ кымӧр пытшкын: бушков дырйи ставыс ортсӧ петас.
А тэ шогӧ эн усь — не бокӧвӧйяслы ӧтвечайтны.
Да немтор эн соссьы.
Йӧз водзын соссьыны оз позь.
Помнитлы менсьым кылӧс!
— Сійӧ йӧткыштіс Сашаӧс ӧдзӧслань.
— Юртӧ эн ӧшӧд.
Мун, мун...
— и, порог вылын сулалігӧн, кывзысис, кор Саша котӧртіс пос кузяыс.
Кытыськӧ старука тӧдмалӧма, мый лои.
Саша эз кут юрсӧ жуглыны, медым тӧдмавны тайӧс.
Найӧ аддзысисны Костякӧд водзвыв индӧм местаын сад дорын, и кык вернӧй, испытаннӧй друг чӧв олігтыр мӧдӧдчисны школаӧ, тэрмасисны собрание вылӧ, кодлӧн повесткаас первой вопросыс вӧлі:
«ВЛКСМ-ӧ выль членъясӧс примитӧм».
Талунъя луныс Сашалӧн коли шогпырысь чӧв олӧмӧн.
Детинкаяс пиысь кӧ эськӧ кодкӧ шыасис сы дінӧ медся ичӧт вопросӧн, Саша висьталіс эськӧ, мый сійӧ мыжа.
Сійӧ висьталіс эськӧ налы ставсӧ.
Но детинкаяс эз казявны Емельяновӧс.
Урок бӧрся муніс урок.
Звонокъяс, переменаяс.
И быд перемена дырйи Володя Петровых сёйис ассьыс булка порциясӧ, кӧть и вӧлі думыштчӧма да жугыль да зілис не видзӧдны Сашалань.
И Сеня Гольдштейн эз видзӧд Сашалань, а Юра Резников дэльӧдӧм моз гораа шуис:
— Талун Гладков ӧтнас пукалӧ парта саяс.
Тайӧ лоӧ вӧлі, мый ӧнісянь Резников Емельяновӧс нинӧм туйӧ пуктӧ — тыртӧм места!
И йи кодь кӧдзыд вӧлі Борис Ключарев.
Ставыс тайӧ дойдіс Сашаӧс.
Сійӧ весиг эз зіль кажитчыны тӧждысьтӧмӧн.
Коді веритас?
Сыысь кындзи, сійӧ эз вермы.
— Мый меным вӧчны?
— ньӧжйӧник юаліс сійӧ Гладковлысь, код дорысь лунтыр на эз вешйыв.
— Неужели тэ надейтчан, мый детинкаяс первой кутасны миритчыны?
— воча шӧпнитіс Костя.
Эз, Саша эз надейтчы.
«Виччысьла собраниеӧдзыс».
Сійӧ виччысис.
Ӧні колины нин минутаяс.
Школа дорӧ матыстчигӧн Саша ас кӧсйытӧгыс надзмӧдіс воськовъяссӧ — медбӧръя збойлуныс сылӧн быри.
Бур, мый ещӧ эрд вылӧ лои сувтыштлыны.
Сэні чукӧрӧн сулалісны челядь.
— Костя!
Эй, Костя!
— вожатӧйсӧ казялӧм бӧрын горӧдісны кызь ӧтикӧд отрядса пионеръяс.
Вадик Коняхин шыбитіс зырсӧ да, туйсӧ бӧрйытӧг, кутіс веськыда собны Костя дінӧ, горзіс двортырнас сэтшӧм вӧсни, ёсь гӧлӧсӧн, мый пельыд чуналіс:
— Энлӧй!
Виччысьлӧй!
Ме висьтала!
Ме!
Сійӧ вӧйи тола пиӧ.
Сэки Шура Акимов кытшовтіс толасӧ да, пока Вадик петіс лым пиысь, удитіс висьтавны:
— Ми мӧдног нин думыштім.
Кутам вӧчны каток, а ог йи чой.
Директор кӧсйысис сувтӧдны пӧнар, кор ми весалам эрдсӧ.
А Таня висьталіс, мый каток восьтігас заведитасны радиола, кутам иславны музыка шы улӧ, и лыддьыссьӧ, мый катокыс став школалы.
Да, менам буретш и коньки эм.
Сійӧ чышкыштіс кепысьнас ассьыс зэв ичӧтик нырсӧ, код улӧ ӧшйӧма кузь войт, да думыштчӧмӧн висьталіс ещӧ ӧти выльтор:
— Челядь думыштісны гижны Сэмлы письмӧ.
Фамилиясӧ вот сӧмын ог тӧдӧй.
И адрессӧ.
Тайӧ кадас Вадик петіс жӧ медбӧрти тола пиысь.
Пионеръяс чукӧртчисны Костя дінӧ.
— Гижам?
Костя, гижам?
— горзіс Вадик Коняхин.
— Кыдзи тэ сӧветуйтан, мый йылысь гижны?
Али мед прӧстӧ тӧдлас сы йылысь, мый ми эмӧсь?
Саша зумыша сулаліс бокын.
— Мед эськӧ ми огӧ сёрмӧй!
— кватитчис Костя.
Нинӧм торъяыс эз ло — мунігмозыс шуис аслас пионеръяслы некымын кыв, и сӧмын, а Костялы долыдысла окота вӧлі гораа серавны.
Но другыскӧд солидарность вӧсна сійӧ шуис шога, тӧждысьӧмӧн:
— Мед эськӧ ми огӧ сёрмӧй!
Саша, мунам.
Но найӧ весьшӧрӧ тэрмасьӧмаӧсь.
Збыль, зал вӧлі пӧшти тыр, но комитетса членъяс эз на петкӧдчывны.
Коля Богатов, Таня, Чугай, Борис Ключарев да ещӧ некымын морт чукӧртчӧмаӧсь пионерскӧй комнатаӧ.
Некутшӧм заседание эз вӧв, ни протокол, ни повестка, прӧстӧ сьӧлӧмсяньыс сёрнитыштісны.
Сёрниыс лои сы вӧсна, мый Борис Ключарев, сизимӧд «Б»-са комсорг, локтіс висьтавны комитетлы Емельяновӧс комсомолӧ примитӧм дорӧ ассьыс отношениесӧ.
Кӧсичасӧ кулакнас пыкӧмӧн да пидзӧсӧдыс куснясьтӧм коксӧ нюжӧдӧмӧн пызан дорын пукаліс райкомса секретарь Кудрявцев.
Сійӧ кыв ни джын шутӧг сюся кывзіс Ключаревлысь висьталӧмсӧ.
Кудрявцевлӧн локтӧмыс лои виччысьтӧмӧн ставныслы, Коля Богатовысь кындзи.
Коля некодлы эз висьтавлы сы йылысь, мый виччысьӧ Кудрявцевӧс, сы вӧсна мый поліс, мед эськӧ сійӧ эз подведит.
И вот Кудрявцев воис, а Коля, анкетаяс, заявлениеяс да мукӧд делӧвӧй бумагаяс тыра папкалысь кӧвсӧ чабралігтыр, сулаліс комната шӧрын, шӧйӧвошӧма, чуймӧма, падмӧма.
Сійӧс шемӧсмӧдіс сійӧтор, мый висьталіс Ключарев.
— Емельянов?
— коричневӧй, рыжӧйкодь рӧма синъяснас Коля вылӧ видзӧдлӧм бӧрын юаліс райкомса секретарь.
— Сійӧ Емельяновыс?
— Да.
Сійӧ, код йылысь ме тіянлы висьтавлі,
— вежсьӧм гӧлӧсӧн коса вочавидзис Богатов.
Со ӧд кутшӧм история лои!
Колӧ жӧ вӧлі сылы райкомын ошкыны тайӧ детинкасӧ, коді вӧлӧма прӧстӧ омӧлик индивидуалистӧн!
Мый думыштас Кудрявцев?
Но абу!
Тані мыйкӧ абу сідз.
Директор Геннадий Павлович ньӧжйӧник таркӧдіс дженьыдик чуньяснас пызанӧ.
Кажитчис, ставныс виччысьӧны, мый решитас комитетса секретарь Коля Богатов, а сійӧ юасьӧмӧн моз видзӧдіс Кудрявцев вылӧ.
Кудрявцев чӧв оліс.
«Ага!
— гӧгӧрвоис Коля.
— Налы колӧ, медым ми решайтім асьным».
Но Коля век на эз вермы думыштны, кутшӧм позиция вылӧ сувтны.
Сійӧ разис бумага тыра папкасӧ, листалыштіс, быттьӧкӧ надейтчис аддзыны сэтысь, кыдзи-мый вӧчны, но эз аддзы да, папкасӧ кӧрталӧм мысти, бӧр сюйис киняулас.
— Сідзкӧ, Ключарев, тэ дзик прӧтив?
— Дзик.
Да.
Таня Измайлова, коді чӧв олігтыр сулаліс йӧз сёрнитігкості, тэрыба юаліс:
— А кыдзи мукӧд ребятаыс?
— Найӧ локтасны собрание вылас,
— эз веськыда вочавидз Ключарев.
— Кад заводитны,
— падъялӧмӧн шуис Коля, зыксӧ кывзігтыр, коді омӧлика кыліс залсянь.
— Но,
— паныд шуис Алёша Чугай, морӧс вывсьыс спортивнӧй отличиеяслысь значокъяссӧ видлалігтыр, быттьӧ зэв ёна наӧн интересуйтчӧ,
— но зэв тешкодь положение артмис.
Положениеыс збыльысь лои тешкодь, ставныс гӧгӧрвоисны.
— Колӧ решитны: примитӧм йылысь предложениенас сӧгласенӧсь али абу?
Али ми мунам собрание вылас определённӧй мнениетӧг?
— Чугай мышнас потшис ӧдзӧссӧ, быттьӧкӧ поліс, мед кодкӧ эз пет сэті, эз пышйы вопроссӧ решитӧмысь.
— Ме сы дор, медым примитны.
Ключарев лэптіс кельыдруд ёсь синъяссӧ да шуис:
— Оз ков примитны!
— Оз, тадз оз позь!
— друг гораа горӧдіс Таня.
— Тадз оз позь!
Ме кык во тӧда Емельяновӧс.
Тані кутшӧмкӧ ӧшибка лоӧма.
Детинкаяс чӧв олісны.
Кудрявцев сюся видзӧдліс став вылас, перйис портсигарсӧ, но сылы дум вылас уси, мый сійӧ школаын, эз кут куритчыны да восьтывтӧг бӧр сюйис зептас.
— Веськыда кӧ сёрнитны, ог аддзы помкаяс, медым Емельяновӧс вывті ёна дивитны,
— рама шуис Алёша Чугай.
— Велӧдчӧ зонкаыс бура.
Но, собственникӧн неуна вӧлӧма.
А ми ставным...
— <ns>Мы-ый</ns>?
Богатовлӧн банбокъясыс да плешкыс зэв ёна гӧрдӧдісны.
— Тадзи кӧ ми кутам дорйыны Емельяновӧс,
— зэв скӧрысь шуис сійӧ,
— комсомолецъяс кӧ решитасны примитны Емельяновӧс, сы вӧсна мый ми ставным «неуна собственникъяс» и миритчам татшӧмторъяскӧд спокойнӧя...
сідзкӧ, ми омӧля уджалам!
Выльясӧс колӧ миян пыдди бӧрйыны!
Пыр жӧ!
Аски жӧ!
— Сійӧ чӧв олыштіс сьӧкыда лолалігтыр да воськовтіс Алёша Чугайлань
Гӧгӧрвоан, мый тэ шуин?
Бӧлбан!
Гӧгӧрвоан?
— Пӧжалуйста, эн кӧть пинясь,
— ӧбидитчӧмӧн броткыштіс Чугай.
— Пӧжалуйста...
А ещӧ секретарь!
— Кута пинясьны!
И не тадз на кута!
— Но Богатов успокоитчыштіс да, юрсисӧ шыльӧдыштӧм мысти, скӧрысь нурбыльтіс
Каитча пинясьӧмысь.
abu
Тэ, вӧлӧмкӧ, абу бӧлбан, а тӧлктӧм обыватель.
Богатов чӧв олыштіс, зумыш да гажтӧм, быттьӧ арся кымӧр, да, решитчӧм мысти, шуис:
— Мед ребята асьныс разберитасны Емельяновӧс.
А ӧти сайын и асьным думыштлам...
кутшӧм ми комсомолецъяс.
Ёртъяс, кад заводитны.
21 глава
КОМСОМОЛЬСКӦЙ СОБРАНИЕ ВЫЛЫН
Зал ызгис.
Йӧз чукӧрмӧма мукӧддырся серти унджык.
Медводз локтӧма 7-ӧд «Б» класс пӧшти ставнас.
Найӧ пуксялӧмаӧсь первойя нёль радас, и медсясӧ татысянь кыліс зал пасьталаыс, то ёнджыка, то омӧльджыка, виччысяна, но лӧньлытӧм шум.
Пырисны Саша да Костя.
Первойя радъясын, быттьӧ сигнал серти, юръяс бергӧдчисны ӧдзӧслань.
Здук кежлӧ шум чинліс.
Но со тыдовтчис Борис Ключарев.
Гӧлӧсъяс бара кутісны кывны гораджыка.
Тайӧ сійӧ, Борис Ключарев, сувтӧдіс талун кок йылас 7-ӧд «Б»-сӧ ставнас.
Кодкӧ окотапырысь чукӧстіс сійӧс дасьтӧм местаӧ.
Борис эз мун асланыс йӧз дінӧ.
Сійӧ сувтіс стен дорӧ, кытысянь вӧлі тыдалӧ залыс ставнас.
Саша да Костя пуксисны орччӧн.
Первой Саша сэтшӧм зіля видзӧдіс сцена доръясӧ сувтӧдалӧм турунвиж пальмаяс вылӧ, пызан вылӧ, кодӧс вевттьӧма гӧрд нойӧн, портретъяс вылӧ да стенъясын гижӧдъяс вылӧ, быттьӧ первойысь веськалӧма тайӧ параднӧй залас да чуймӧмысла ас садяс оз вермы воны.
Но регыд Саша мудзис притворяйтчыны.
Сійӧ топӧдіс пидзӧсъяс костас кресталӧм чуньяса кияссӧ да сэсся эз нин лэптыв юрсӧ.
Но эз ӧтнас сійӧ талун шогсьы, мый вӧсна син гураныд ӧти час чӧжӧн лӧзӧдӧ.
Эз вӧв спокойнӧ сьӧлӧм вылас и Борис Ключаревлӧн.
Ключарев эз мун асланыс йӧз дінӧ сы вӧсна, мый собрание заводитчытӧдзыс кӧсйис думыштны, кӧть талунъя лун чӧжнас зэв нин ёна думайтіс.
Дерт, Борис эз вермы шуны асьсӧ Сашалӧн матыса другӧн, Костя Гладков кодьӧн.
Но Ключаревлы Саша воӧ вӧлі сьӧлӧм вылас.
Сэтшӧм бур вӧлі, мый Саша кӧсйис пырны комсомолӧ!
Ӧти лунӧн друг ставыс вежсис.
Мыйкӧ выльтор петкӧдчис ёртыслӧн да йӧткыштіс сы дорысь Борисӧс.
Ключарев видзӧдліс зал помас, кӧні пукаліс Саша.
Банбокъясыс Сашалӧн кельдӧдӧмаӧсь, юрси пратьыс лэччӧма плеш весьтас, видзӧдласыс сосредоточеннӧй, мыйкӧ виччысьысь...
Сылы сьӧкыд!
Ключарев видзӧдіс синсӧ вештывтӧг.
Саша аддзис сылысь видзӧдӧмсӧ да зумыштчӧмӧн бергӧдчис.
«Ёртъясӧн миянлы ӧні не лоны,
— думыштіс Борис.
— Кутшӧм тайӧ лёк!
Но чӧв овны ме, кӧть мый, а ог вермы».
Унатор йылысь на, стен дорын сулалігӧн, думайтіс 7-ӧд «Б»-са комсорг: сы йылысь, мый сэтшӧмыс смеллун да честность, долг йылысь, дружба йылысь да сы йылысь, кутшӧм сьӧкыд мыжавны да дивитны мортӧс, кор сійӧс жалитан.
А собраниеыс век на эз заводитчы.
Алёша Чугай да Вихров сувтӧдісны Богатовӧс буретш сійӧ здукас, кор сійӧ вӧлі кайӧ сцена вылӧ:
— Колька, сулавлы!
Чугай паськӧдіс «Рытъя Москва» газеталысь номер, быттьӧ нинӧм абу и вӧвлӧма, кутіс атакуйтны ёртсӧ:
— Со газета, коді меным зэв ёна сьӧлӧм вылӧ воӧ.
Аддзан тэ кыськӧ спортсӧ татшӧма тӧдӧм?
Тӧлка ребята — «Рытъя Москвалӧн» корреспондентъясыс!
Ставныс зэв бур спортсменъяс.
— Кывзы, тэ!
— зэв ёна скӧрмис Богатов.
— Бӧрйин медся лӧсялана кад висьтавлыны ассьыд нимкодясьӧмтӧ!
Гашкӧ, дугӧдам собраниесӧ да сёрнитыштам «Рытъя Москваса» «ребята» йылысь?
— А тэ лыддьы.
Вихров чуньнас нуӧдіс заголовок гӧгӧрыс.
Коля Богатов падмӧмӧн син пырыс нуӧдіс статьясӧ:
— Тешкодь!
— Ачыс судьбаыс ыстіс коньӧрлы отсӧг вылӧ «Рытъя Москвалысь» тӧрытъя номерсӧ,
— серӧктіс Алёша Чугай.
— Тэ думайтан?
— юаліс Богатов, ачыс кӧсйытӧгыс видзӧдліс сэтчань, кӧні руд синма да лёзь юрсиа жугыль детинка пукаліс вӧрзьӧдчытӧг, быттьӧ сійӧ накажитӧма асьсӧ тайӧ зык дырйиыс чӧв овны кӧсйысьӧмӧн.
— Дерт жӧ.
Зонкаыс ӧшибитчис, но обстоятельствоясыс сы дор.
Мед оласны обстоятельствояс!
— Тэ думайтан?
— грӧзитӧмӧн моз мӧдпӧв юаліс Коля Богатов.
Но сёрнитны кадыс эз вӧв, и, сцена вылӧ котӧрӧн кайигмоз, Богатов шуис Вихровлы:
— Серёжа, докажит сылы принципиальнӧй позицияяс вывсянь, мый сійӧ абу прав.
— Ладнӧ, ме сылы докажита,
— сӧгласитчис Вихров, сосъяссӧ пуджигмоз, быттьӧкӧ кӧсйис косясьны кулакъяснас.
— Кутчысь, спортлӧн выдающӧйся деятель, чемпион да сідз водзӧ!
Чугай чуймӧмӧн лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— «Мыйся комиссия, создатель», имеитны философъясӧс-другъясӧс!
Но, вай доказывайт ӧдйӧджык.
— Эн тэрмась.
Ме лӧсялана кад бӧръя.
Мед юргыны кутас.
Мый?
Заводитчис нин?
Зал гӧгӧрвотӧма ланьтіс.
Вихров видзӧдліс сцена вылӧ — сэні Геннадий Павлович, Коля, Кудрявцев.
Мый вӧсна залын шынитӧв?
Кудрявцев вӧсна?
Но мый нӧ сэні сэтшӧмыс, мый райкомса секретарь локтӧма собрание вылӧ?
Абу, абу Кудрявцевын делӧыс!
— Э!
Видзӧд!
— Чугай вӧрзьӧдыштіс другсӧ гырддзаӧдыс.
Найӧ видзӧдлісны ӧдзӧслань.
Залӧ пыранінын сулалісны кык нывка — Юля да Алла.
— Локтӧма!
Йӧй Юлька!
— пӧшти гораа шуис Костя.
— Сійӧ и Аллакӧд дружитчӧма сы могысь, мед озджык кут повны!
Мыйтакӧ Костя вӧлі прав.
Дерт, Юлька эськӧ эз лысьт локны мужскӧй школаӧ ӧтнас.
— Вермис ӧмӧй нӧ сійӧ не локны, кор менӧ принимайтӧны комсомолӧ?
— яндысьӧмӧн ропкис Костя.
— Сійӧ корӧма Аллаӧс.
Гӧгӧрвоана, гӧгӧрвоана!
И менӧ ещӧ шуӧны Юлькалӧн вуджӧрӧн!
Со коді вуджӧрыс — сійӧ, а абу ме!
Но сьӧлӧм вылас Костялӧн та вӧсна вӧлі нимкодь.
А Юлька чувствуйтіс асьсӧ эз зэв увереннӧя весиг Аллакӧд ӧтлаын.
Волнуйтчӧмысла векняммӧм чужӧмыс сылӧн кельдӧдӧма.
Колӧ вӧлі терпитны детинкаясӧн тырӧм заллысь чуймӧмӧн чӧв олӧмсӧ и, медсясӧ, колӧ ставыслӧн син водзын дасысь воськовтны, медым аддзыны кытыськӧ места.
Не сулавны жӧ рытывбыд тані, ӧдзӧс дорас, быттьӧ выставка вылын!
Кодкӧ сералӧмӧн моз горӧдіс:
— Ті ӧшибитчинныд!
Миян абу турнир!
— Тіян открытӧй комсомольскӧй собрание,
— спокойнӧя вочавидзис Алла.
А Юлька кокниа ышловзис: на дінӧ локтіс Алёша Чугай.
— Здравствуйте!
Миян открытӧй собрание, вернӧ.
Пуксьӧй!
Пӧжалуйста!
Чугай видзӧдтӧг чеччӧдіс пельпомӧдыс первойя детинкаӧс, коді веськалі сылы ки улас, да зэв вежливӧя вӧзйис Аллалы прӧстмӧм стулсӧ.
Татшӧм ногӧн жӧ сійӧ судзӧдіс стул Юлялы.
Нывкаяс пуксисны стен дорас кык ӧшинь костӧ.
Найӧ эз шӧпкӧдчыны, эз висьтавлыны пеляс мӧда-мӧдыслы думъяснысӧ.
Алла дзик некутшӧм внимание эз обращайт сійӧ ротозейяс вылас, кодъяс век на видзӧдісны орчча школаса известнӧй шахматистъяс вылӧ.
Юлька зілис пукавны сэтшӧм жӧ независимӧя, синсӧ вештывтӧг видзӧдіс сцена вылӧ.
Коркӧ и медся любопытнӧй детинкаясыс дӧзмисны бергӧдлыны юрнысӧ.
Найӧ вунӧдісны нывкаяс йылысь, сэтчӧ жӧ кыліс Богатовлӧн гора гӧлӧсыс:
— Лыддя собрание восьтӧмаӧн.
Залын кыліс ызгыштӧм да лӧнис.
«Заводитчис!» — шӧйӧвошӧмӧн думыштіс Саша.
...Бӧрйисны председательӧс, секретарӧс, гӧлӧсуйтісны, шумитісны, утверждайтісны повестка.
Ставыс тайӧ прӧйдитіс Сашаысь бокыті, кӧнкӧ ортсын, ылын.
Друг Саша аддзис сцена вылысь Юра Резниковӧс.
Сійӧ сулаліс пызан сайын дзик гӧрд, быттьӧ свеклаӧн зыралӧм банбокъяса.
— Кыв Богатовлы!
— горӧдіс Юра Резников морӧстырнас, ачыс гордитчис и яндысис председательлӧн аслас рольысь, но сэк жӧ зілис петкӧдлыны, мый собрание нуӧдны сылы велалӧмтор нин.
Мыйкӧ висьтавліс Богатов.
Друг зал чӧв ланьтіс.
Первойя радъясын пукалысь сизимӧд классаяс бергӧдчисны.
— Мыйла найӧ видзӧдӧны?
— юаліс Саша Костялысь.
— Тэ эн кывлы?
Повестка объявитісны.
Миянӧс обсуждайтӧны первой вопросӧн.
Сӧмын ӧні Саша кутіс бура кывны Богатовлысь кывъяссӧ.
— ... решитам, достойнӧйӧсь-ӧ найӧ пырны комсомолӧ.
Ми принимайтам организацияӧ выль членъясӧс.
Ми долженӧсь тӧдны, кодӧс принимайтам.
И быттьӧкӧ мӧлӧтӧн кучкисны Сашалы кӧсичаас:
— Емельянов!
— Пет татчӧ, сцена вылас,
— шуис председатель.
Юра шуис тайӧ кывъяссӧ ньӧжйӧник, сы вӧсна мый яндысьыштіс шынитӧв вӧснаыс.
Медым торкны шынитӧвсӧ, сійӧ зилькнитіс кӧлӧкӧльчикӧн.
Саша муніс стул радъяс костӧд.
Тайӧ вӧлі медся кузь туй сы олӧмын.
И век жӧ сійӧ эз удит чукӧртны вынъяссӧ сцена дорӧ матыстчигӧн да чувствуйтіс, мый весиг вомдорыс кельдӧдіс.
Вомдорыс Сашалӧн вӧлі ачыс ас кежсьыс, тіраліс да чеччаліс, эз кывзысь сылысь.
Сійӧн гордитчиг, мый кутӧ зэв бур порядок эта мында йӧза залын, Юра распорядитчис важнӧй председательскӧй гӧлӧсӧн:
— Биографиятӧ висьтав.
— Ме чужи...
— заводитіс медбӧрын Саша.
Но сэки залын мыйкӧ вежсис.
Первойя радъясыс вӧрзьыштісны, шӧпкӧм, пыр ӧддзӧмӧн, пӧри зыкӧ, кодлӧнкӧ горӧдӧм торкис Сашалысь висьталӧмсӧ:
— Оз ков!
Биографиятӧ бӧрас!
Висьтав, мый вӧлі субботаӧ физика урок водзвылын!
Медуна йӧзаинас, веськыдвылын, шуйгавылын йӧлӧга моз юасисны ӧтиторсӧ:
— Мый вӧлі физика вылад?
Висьтав вольтметр йывсьыд!
Тадзи воис сійӧторйыс, мый кежлӧ Саша лӧсьӧдчис тайӧ кык лунсӧ.
И друг сыын мыйкӧ лӧньыштіс, кокняммыштіс.
Сійӧ кутіс аддзавны ас водзсьыс тӧдса чужӧмъяс да, медым лоны на дорын матынджык, локтіс сцена дорӧдзыс.
Гӧлӧсыс сылӧн неуна тіралыштіс, но ӧні эськӧ весиг шӧпкӧдӧм кыліс залас:
— Кор Надежда Димитриевналӧн жугаліс вольтметрыс, детинкаяс решитісны вӧчны выль прибор.
Ставныс сӧгласитчисны, медым приборсӧ сконструируйті ме.
— Тэысь кындзи эськӧ некод эз куж сійӧс сконструируйтны?
Юалісны президиумсянь.
Саша бергӧдчыліс.
Сійӧ эз тӧд, коді сійӧ мортыс, коді пукаліс директоркӧд орччӧн.
Сылӧн коричневӧй синъясыс видзӧдісны веськыда да неуна чорыда.
Сашалы вочавидзны эз сетны.
Сизимӧд классаяс радъясысь кылісны гӧлӧсъяс:
— Дерт жӧ, кужисны эськӧ!
Юрка Резников эськӧ вӧчис!
— А Ключарев?
— И Гольдштейн!
— Ме!
— И ме!
Резников зилькнитіс кӧлӧкӧльчикӧн:
— Водзӧ висьтав, Емельянов.
— Ме вайи вольтметр...
и детинкаяс кӧсйисны пӧдаритны сійӧс класс нимсянь.
А ме думайті, сійӧ менам...
Ме кӧсйи ачым, ӧтнам.
Ми пиньӧ воим.
Детинкаяс мунісны.
А ме аддза, ставыс пропадитіс.
Сэки меным лои веськодь.
Сизимӧд классаяс радъясын быттьӧ бомба взорвитчис:
— Тэныд веськодь?
А Надежда Димитриевналы кыдзи?
— Эн эськӧ мед кӧсйысь, тэтӧг вермим вӧчны!
— Резниковлысь став материалсӧ босьтін да слава шедӧдны думыштін!
А Петровых шогпырысь гораа рассуждайтіс:
— А вольтметрыс ӧд абу сӧмын миянлы — став школаыслы!
— Ме эг думайт...
— заводитліс правдайтчыны Саша.
Но Резников торкис сійӧс:
— Эн думайт?
Сетыштны эськӧ тэныд кыкысь кымын, медым думайтін!
Но Юралы пыр жӧ дум вылас уси, мый сійӧ председатель, да, кӧлӧкӧльчиксӧ юр весьтас лэптӧмӧн, шуис, мый оз кӧ дугдыны шумитны, тупкас собраниесӧ.
Резников велаліс председательствуйтны.
Сылы сьӧлӧм вылас воис лоны стрӧг председательӧн.
— Висьтав,
— тшӧктіс сійӧ, кор аддзис нюжӧдӧм ки.
Ключарев кайис сцена вылӧ.
Саша вӧлі лэччӧ.
Найӧ паныдасисны пос тшупӧд вылын да недыр видзӧдісны мӧда-мӧдыслы синъясаныс.
И Саша лэдзис юрсӧ да, кок улас видзӧдігтыр, тэрыба мӧдӧдчис аслас местаӧ.
Ключаревлӧн кывъясыс вӧтчисны сы бӧрся да вӧтлісны сійӧс.
Сцена вылын сулалігӧн Борис кажитчис вӧсни да кузь, быттьӧ горӧдан пас.
Сылӧн оръясян гӧлӧсыс частӧ торксьыліс: ёнмытӧм на кыз гӧлӧсас кывліс детинкалӧн зэв вӧсни дискант.
— Миян классын детинкаяс радейтӧны Гладковӧс да Емельяновӧс.
Емельянов весел.
Детинкаяс сыкӧд дружитӧны.
Но ӧд ӧні ми принимайтам найӧс комсомолӧ.
Гладков дор ставныс лэптасны кыкнан кисӧ, сійӧс уважайтӧны.
Гладков оз зіль петкӧдлыны асьсӧ, медся главнӧйыс сылы — комсомольскӧй честь.
А тэ, Емельянов?
Борис ланьтіс.
Емельяновлысь класскӧд пинясьӧмсӧ дум вылас уськӧдлігӧн да сійӧ ӧбидасӧ, кодӧс сійӧ переживайтіс детинкаяс вӧсна и ас вӧснаыс, Надежда Димитриевна вӧсна, сійӧ зэв ёна скӧрмыліс-пузьыліс.
Сылы вӧлі окота кучкавны Емельяновӧс чорыд да лёк кывъясӧн.
Но сійӧ велӧдчис лоны сдержаннӧйӧн, тайӧ серьёзнӧй косіник детинкаыс, коді лыддис воля мортлысь медся бур качествоӧн.
И сійӧ заставитіс асьсӧ водзӧ сёрнитны спокойнӧя, синсӧ вештывтӧг веськыда, чорыда видзӧдіс Саша вылӧ:
— Ми, класс ставнас, сетім тэныд поручение.
Ме вӧлі уверен, мый тэ отнеситчан сы дінӧ, кыдзи комсомольскӧй поручение дінӧ.
Ме эг дӧгадайтчы тэныд та йылысь висьтавны.
Но мыйла висьтавны?
Позьӧ ӧмӧй юкны шӧри ассьыд олӧмтӧ: со ме комсомолец, а ӧні ме прӧстӧ Саша Емельянов?
Оз позь!
Настоящӧй комсомолец оз вермы овны кыкнога олӧмӧн.
Мыйла миян став детинкаяс зэв ёна кӧсйисны вӧчны вольтметр?
Сы вӧсна мый ми радейтам Надежда Димитриевнаӧс.
Ми кӧсйим, медым сійӧ аддзис, кыдзи детинкаяс сійӧс уважайтӧны и кутшӧм благодарнӧйӧсь ставсьыс, а бӧрын эськӧ ми непременнӧ висьталім, мый вольтметрсӧ вӧчин тэ.
Всё равно эськӧ ми висьталім.
Ми сӧмын кӧсйим, медым Надежда Димитриевна гӧгӧрвоис — эз ӧти морт сы йылысь тӧждысь, а класс ставнас.
Вот мый ми кӧсйим добитчыны.
А Емельянов?
Тэ мый добивайтчин?
Кор ме кори детинкаясӧс эрд вылӧ, медым сёрнитыштны, кыдзи миянлы отсавны Надежда Димитриевналы, ме думайті — ми, комсомолецъяс, долженӧсь пыр мунны водзын, долженӧсь первойӧн заводитны быд важнӧй, полезнӧй делӧ.
И сы вӧсна ми ставным радлім, мый тэ сӧгласитчин вӧчны вольтметр.
Но тэ, тыдалӧ, он гӧгӧрво, мый сэтшӧмыс комсомольскӧй гордость да честь.
Тэнад славаыд торксис, и тэ мырддин детинкаяслысь да Надежда Димитриевналысь радлунсӧ.
Тэ ачыд висьталін, мый тэныд ставыс лои веськодь.
Тэныд абу важнӧ ӧтувъя делӧыс, а важнӧ аслад.
Ми тайӧс казялім.
Тэ индивидуалист.
И думыштны кӧ...
друг миян лои шог?
Кыдзи ведитӧны асьнысӧ индивидуалистъяс, кор суас шог?
Найӧ первой асьнысӧ спасайтӧны, а оз ӧтувъя делӧсӧ, оз народӧс...
И...
ме прӧтив, медым индивидуалистъясӧс принимайтны комсомолӧ.
Емельянов эз заслужит комсомольскӧй билет.
Сійӧ сэтчӧдз эз на быдмы.
И ме прӧтив.
Ключарев висьталіс да муніс.
Залын лои шынитӧв.
Унаӧн ас кежсьыс думайтісны сы йылысь, медым ставыс лои ӧшибкаӧн.
Ӧні ӧшибкаыс тыдовтчас, и сэки позьӧ спокойнӧя да гажаа гӧлӧсуйтны Емельянов дор, код йылысь ставыс шуӧны, мый сійӧ абу омӧль зонка.
— Выступайтӧй, ребята,
— тшӧктіс председатель.
Видзӧднысӧ сійӧ вӧлі шӧйӧвошӧма — собраниеыс кутіс лоны эз мукӧддырся кодь, кутісны унаӧн выступайтны, обсуждайтны.
Ӧні Юра вежаліс сыкӧд ӧти классын велӧдчысьяслы, кодъяс дружнӧя да дзескыда пукалісны улын, сцена дінас.
Сійӧ ӧтнас сулаліс детинкаяс да учительяс син водзын, банбокъясыс сылӧн гӧрдӧдісны.
Код тӧдас мый вӧсна Юралы воис юрас дзик лӧсявтӧм мӧвп.
Друг кодкӧ шуас:
«Вайӧй Емельяновкӧд, ӧтлаын и миянлысь председательнымӧс обсудитам.
Настоящӧй комсомолец сійӧ али абу?»
Шуны кӧ, сідзи и артмис.
Обсуждайтісны Емельяновӧс, но сёрнитісны эз сӧмын сы йылысь.
Ӧти бӧрся мӧд выступайтісны комсомолецъяс.
Найӧ велӧдчисны торъя классъясын, унаӧн омӧля тӧдісны Емельяновӧс, но Ключаревлысь кывъяссӧ кывлісны ставныс, тайӧ кывъяс бӧрас окота вӧлі сёрнитны сы йылысь кутшӧмӧн должен лоны комсомолец — война вылын и ӧні, олӧмас, школаын.
Став речьяссьыс вӧлі гӧгӧрвоана: оз позь примитны комсомолӧ мортӧс, сійӧ кӧ примитӧм водзвылас вунӧдӧ комсомольскӧй долг да честь йылысь да слава корсьны зільӧм вӧсна торкӧ ӧтувъя делӧ.
Кажитчис, Сашалӧн судьбаыс вӧлі решитӧма.
Друг чеччис Костя Гладков.
Сійӧ эз вермы заставитны асьсӧ петны сцена вылӧ да сьӧкыда лолалігтыр сулаліс Сашакӧд орччӧн, синъясыс тӧждысьӧмӧн югъялісны.
Кудрявцев копыртчис председательлань да мыйкӧ гусьӧникӧн юаліс:
— Емельяновлӧн другыс,
— райкомса секретарлы вочавидзиг, гораа шӧпкӧдӧмӧн пӧшти залтырнас висьталіс Юра Резников.
Костя зэв ёна гӧрдӧдіс:
— Друг кӧ, сідзкӧ оз позь выступайтны?
— Мыйла нӧ?
Мӧдарӧ,
— спокойнӧя вочавидзис Кудрявцев.
— Вот ме и висьтала,
— заводитіс Костя.
— Мый тэ висьталан?
Эг на кывлӧй!
— горӧдіс кутшӧмкӧ серам петкӧдлысь.
Костя пыр жӧ шӧйӧвоши.
— Ті кӧ думайтанныд, мый ме дружба ради кӧсъя дорйыны...
— шуис сійӧ, ачыс зэв ёна повзис, мый воштӧ доказательствояслысь ладсӧ.
— Ме принципиальнӧя лыддя...
Но да, Саша менам ёрт.
Ме тӧда, сійӧ лоӧ настоящӧй комсомолецӧн.
Ми сыкӧд ӧтлаын лӧсьӧдчим.
Ме сылысь став убеждениеяссӧ тӧда.
Емельянов кӧ эськӧ вӧлі омӧль морт, сыкӧд эськӧ некод и дружитнысӧ эз кут.
— Костя пуксис да ӧвтыштіс кинас.
— Провалиті!
— шога шуис сійӧ Сашалы.
Но сэки сцена вылӧ петіс мӧд оратор.
— Сеня Гольдштейн!
— тувкнитіс Сашалы Костя.
Саша синсӧ эз лэптыв.
— Ёртъяс!
— кызӧктыштӧм бӧрын шуис Сеня Гольдштейн.
Сизимӧд классаяс радъясын кыліс неыджыд шум.
Синкымъяссӧ скӧрысь кӧрыштӧмӧн Юра Резников чеччис, и сыкӧд ӧти классын велӧдчысьяс ланьтісны.
— Ме кӧсъя видзӧдлыны вопрос вылас мӧдар боксянь,
— солиднӧя шуис Сеня, бара кызӧктыштіс да друг кутіс сёрнитны пӧся да тэрыба
Ребята!
Ми Емельяновкӧд кымын во нин велӧдчим ӧтлаын, и ньӧтчыд сылӧн эз вӧвлы татшӧмторйыс, кутшӧм лои вольтметр вӧсна субботаӧ.
Нинӧм на оз позь шуны ӧти факт серти.
Ӧти факт отрицательнӧй, а мукӧд фактъясыс положительнӧйӧсь.
Например, Саша Емельянов зэв идейнӧй, ме таысь ручайтча.
И смел, тожӧ ручайтча.
И надежнӧй ёрт.
Субботаӧ сійӧ прӧстӧ ӧшибитчис.
Мукӧд дырйиыс ме тожӧ ӧшибитчывла, а сэсся бура разберита ставсӧ да весиг ачым мукӧд дырйиыс шензя, кыдзи вермис артмыны татшӧм ӧшибкаыс.
И сійӧ разберитчас.
Сійӧс колӧ примитны.
— А коді сетіс Емельяновлы рекомендациясӧ?
— юаліс кодкӧ.
Саша ӧтветитіс, но некод эз кыв.
Юра Резников гораа горӧдіс:
— Коді рекомендациясӧ сетіс, мед оз дзебсясь!
Мед доръяс, сетіс кӧ!
Детинкаяс видзӧдісны мӧда-мӧд вылас, корсисны синъяснас, коді дзебсясьӧ.
Чеччис Коля Богатов, перйис папкасьыс лист да гӧгӧрвоана, чёткӧя, торйӧдлӧмӧн лыддис:
— «Ме, ВКП(б)-са член 1942 восянь, рекомендуйта ассьым пиӧс Александр Емельяновӧс ВЛКСМ-ӧ.
Менам пиӧй ӧдйӧ скӧрмысь, ыштысь, та вӧсна вермас вӧчны ӧшибкаяс, но сійӧ зэв ёна радейтӧ Рӧдина, дружбаын вернӧй, йӧз шог вылӧ шыасьысь да оз пӧръясь.
Татшӧмӧн ме тӧда Емельянов Сашаӧс дас нёль во.
Ме уверен, мый комсомол вӧчас сійӧс ещӧ веськыдджыкӧн, достойнӧйджыкӧн да бурджыкӧн».
Богатов ӧкуратнӧя кусыньтіс листсӧ, тэрмасьтӧг пуктіс папкаӧ да кыв ни джын шутӧг пуксис.
Некод эз бергӧдчыв Сашалань, сӧмын Костя, кипыдӧснас сылӧн кӧдзыд, вӧрзьӧдчытӧм киас инмӧдчылӧм бӧрын, шӧпнитіс:
— Саша, тэ кӧть эн бӧрддзы.
— Ме позориті мамаӧс,
— вочавидзис Саша.
Воддза радъясысь, быттьӧ кукольнӧй театрын Петрушка, мыччысьліс Лёня Пыжовлӧн плавкӧс, рыжӧват балябӧжыс.
— Со ӧд кыдзи тӧдса кузяыд мамыс ошкӧма пиуксӧ!
Хи-хи!
Балябӧж саялі чубатӧй, кудриа, паськыд плеша юръяс пӧвстӧ.
Воши.
Зал друг кутіс равзыны.
Детинкаяс зымӧдісны кокъяснаныс, таркӧдчисны, равзісны.
Лёня Пыжов черепаха моз сюйис юрсӧ пельпомъясас, а сцена вылӧ, быттьӧ бур спортсмен, чеччыштіс Алёша Чугай.
— Шу мӧдысь!
— тшӧктіс сійӧ.
Пыжов кутіс тэрыба видзӧдны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Кажитчис, кутісны чепсасьны гусясьысь руд шыръяс.
— Мый мӧдысьсӧ?
Эн ӧмӧй кывлы?
— Коді тайӧ тӧлктӧм детинкаыс моз оз верит миян мамъяслы да батьяслы?
— горӧдіс залыслы Алёша Чугай.
Зал эз вӧрзьыштлы.
— Ас морттӧ быдӧн зільӧ дорйыштны,
— трусливӧя да лёкногӧн шыасис Пыжов.
Чугай шпыньмуніс, перйис зепсьыс газета, паськӧдіс да шуис:
— Разрешитӧй тӧдмӧдны тіянӧс Саша Емельяновлӧн поручителькӧд.
— Оз ков, Чугай.
Оз относитчы делӧ дінас,
— зумыштчӧмӧн дугӧдіс сійӧс Коля Богатов.
— Энлы!
Извинитӧй!
Тадзи кӧ сувтӧдӧма вопрос...
тайӧ Пыжовыс кӧ...
Лыддя!
Внимание!
Статьяыс шусис «Искусство да мужество».
Сэні вӧлі висьталӧма аслас сложность серти зэв шоча овлысь операция йылысь, кодӧс районнӧй больницалӧн рядӧвӧй условиеяс дырйи вӧчис том сӧветскӧй хирург, мырддис смертьлысь кувны нин шуӧм мортӧс.
Сійӧ, мый операциялӧн успех являйтчис сӧветскӧй медициналӧн ыджыд успехӧн, вӧлі факт.
И сійӧ, мый смел новатор, хирург Емельянова, вӧлі сизимӧд класса велӧдчысь Сашалӧн мам,
— тожӧ факт, кӧть газетаын та йылысь абу вӧлі висьталӧма.
Первой кывъяссӧ лыддигӧн на Саша дернитчис, кӧсйис пышйыны, окнитіс, чорыда кутчысис водзвылас сулалысь стул бӧрас да, вомдорсӧ доймытӧдзыс курччӧмӧн, кынмис места вылас.
Гораа горӧдлӧмъяс, радлӧм, шум вӧліны вочакывйӧн тайӧ статья вылас.
Детинкаяс клопайтісны, чеччыштлывлісны местасьыныс, кодкӧ горзіс:
— Примитны Емельяновӧс!
Примитны!
Сэки Саша сувтіс.
Шум лӧнис, друг лоӧм чӧв-лӧньыс пӧшти пельтӧммӧдіс.
Сашалы кажитчис: сійӧ усьӧ чӧв-лӧняс, быттьӧ юкмӧсӧ.
Сійӧ кутчысис стул бӧрӧ.
— Газетаас гижӧма мама йылысь, абу ме йылысь.
Ме ог кӧсйы, медым мамалӧн слава ради менӧ принимайтісны.
Мед менӧ обсуждайтасны сыысь, мый ме вӧчи ачым,
— ӧтарӧ долис сійӧ шогсьӧм вӧснаыс.
Тайӧ здукас Саша бара аддзис сцена вылысь карӧй, рыжӧйкодь зрачокъяса тӧдтӧм синъяс да чуймис сы вылӧ, кыдзи вежсьӧма налӧн видзӧдӧмыс: сійӧ збодермӧдіс да поддерживайтіс Сашаӧс.
Мортыс, кодӧс Саша талун первойысь на аддзис, копыртчис Богатов дінӧ да мыйкӧ висьталіс сылы.
Коля сӧгласитчӧмӧн довкнитіс да чеччис:
— Ребята!
Емельянов правильнӧ лыддьӧ, мый мамыслӧн слава оз вермы сійӧс дорйыны.
Тайӧс сійӧ честнӧя решитіс.
Ми ставным сӧгласенӧсь сыкӧд.
Но кодкӧ кӧ тӧдӧ сы олӧмысь фактъяс, кодъяс вермасны вензьыны сійӧторйыскӧд, мыйысь мыжа Емельянов...
Сёрнитӧй, ребята!
Сійӧ мыйкӧ дыра виччысьыштіс да медбӧрын, кодлыськӧ лэптӧм кисӧ казялӧм мысти, гажаа шуис:
— Коді сэні кӧсйӧ висьтавны?
Пет сцена вылӧ, татчӧ.
И друг ставныс чинтісны ловшынысӧ, кылӧ вӧлі сӧмын каблукъясӧн омӧлика котшкӧдӧм.
Саша куньліс синсӧ да бӧр восьтіс: эз, сылы эз каститчы — Юлька!
Юлька сулаліс рампа дорын да чабраліс аслас сьӧд фартуклысь оборкасӧ.
Ставныс чӧв олісны.
Чӧв оліс Юлька.
Некод эз тӧд, кыдзи сьӧд фартук улас зэв тэрыба тіпкис сьӧлӧмыс.
Сійӧ тіпкис тэрыба, доймытӧдз, сійӧ кытчӧкӧ лэбис.
Да, Юлька вӧлӧма абу сэтшӧм збой нывка, медым спокойнӧя сулавны тайӧ бокӧвӧй, детинкаяс залын, зэв ыджыд йӧз чукӧр водзын.
Сійӧ тшӧктіс аслыс:
«Висьтав»!
И чӧв оліс.
— Мый нӧ, нывка,
— кыліс бӧрвылас гуся гӧлӧс,
— тэнад ёртлӧн судьбаас унатор вежсяс, тэ кӧ тӧдан сы йылысь сійӧс, мый мукӧдыс оз тӧдны.
Кад заводитны.
Оз позь лоны <ns>трусишка</ns>ӧн.
Юлька тэрыба бергӧдчис.
Морт пукаліс тешкодя, бедь кодь веськыд кузь коксӧ водзӧ нюжӧдӧмӧн.
Сылӧн рыжӧйкодь синъясыс сералісны.
Вот и бур, мый тайӧ мортыс видіс сійӧс <ns>трусишка</ns>ӧн!
Юлька видзӧдліс воча зэв тшапа, скӧрысь, вештіс банбок вывсьыс читкыля юрси пратьсӧ да лои повтӧм.
— Менӧ шуӧны Юля Гладковаӧн,
— шуис сійӧ.
Тайӧс позьӧ вӧлі и не висьтавны: Юлькаӧс ставныс тӧдісны.
Залын стенас ӧшаліс бюллетень, кытчӧ вӧлі гижӧма турнир йылысь ыджыд статья да кӧні вӧлі женскӧй школаса чемпионкалӧн портрет, кодӧс рисуйтіс Вихров.
— Саша — менам воклӧн да менам друг.
Ме ог дорйы сійӧс, сійӧ вӧчис зэв омӧльтор.
Сійӧ лои индивидуалистӧн, кор подведитіс ассьыс классӧ ставнас.
Сашалӧн мамыс гижӧма, мый сійӧ вермас ӧшибитчыны.
И збыль, Саша ӧшибитчис.
Но сӧмын ӧтчыд.
А ме висьтала тіянлы мӧдтор.
Неважӧн Костя лӧсьӧдчис сбор кежлӧ.
Ми сыкӧд жуялім, но немтор эгӧ вермӧй думыштны сэтшӧмӧс, медым ышӧдны пионеръясӧс.
А Саша думыштӧма.
Сійӧ тӧвзьыштіс миянӧ...
Ті ӧд эн аддзылӧй, кутшӧм шуда вӧлі сійӧ сэки, кутшӧма сійӧ радліс, мый отсалас ёртыслы!
Сійӧ рисуйталіс, сочиняйтіс, сійӧ Костякӧд ӧтлаын трудитчис.
И вот сбор прӧйдитіс бура.
Костя!
— зал вомӧныс горӧдіс Юлька.
— Тэ ӧд тӧдан, мый не Саша кӧ эськӧ...
— Тӧда!
— Но делӧыс абу сыын,
— думыштчӧмӧн юрсӧ довкйӧдлыштӧм бӧрын шуис Юлька.
Сійӧ ӧні сулаліс нин спокойнӧя, яндысьтӧг.
Сылӧн увереннӧй гӧлӧсыс кылӧ вӧлі заллӧн став пельӧсъясас.
— Саша мучитчӧ сы вӧсна, мый вӧчис омӧльтор и...
оз помнит, дзикӧдз вунӧдӧма сы йылысь, мый сійӧ вӧчис бурсӧ.
Юлька чӧв ланьтіс, лэдзис синъяссӧ; неуна гӧрдӧдыштӧма, синкым увтіыс видзӧдліс залас да ньӧжйӧник юаліс:
— Мед сійӧ оз помнит, ио ми ӧд долженӧсь помнитны?
— Правильнӧ!
— равӧстіс кодкӧ сылӧн пель весьтас.
Юлька бӧрыньтчис, чуймӧмӧн видзӧдіс кыз банбокъяса детинка вылӧ, кодлӧн ӧти синмыс тешкодя кӧсӧйтчӧма.
Володя Петровых Юлька сёрнитігӧн на кайӧма сцена вылас.
Занавес сайӧ дзебсьӧмӧн сійӧ шы сеттӧг сулалӧма сэтчӧдз, кытчӧдз мыйкӧ эз петкӧд сійӧс сэтысь.
— Ребята!
Ёртъяс!
Сашалӧн индивидуализмыс вӧлі чужӧ на.
Ми босьтам сійӧс ответственность улӧ.
Вообще...
Ме сы вӧсна, медым примитны.
Юра Резников, коді дӧзмис сыысь, мый Петровых, тайӧ укшаль мортыс, сылысь юасьтӧг кавшасьӧма сцена вылӧ, кутіс звӧнитны кӧлӧкӧльчикӧн:
— Кыв корӧй!
Корӧй!
Но сыкӧд ӧти классын велӧдчысьяс, кӧть председательлы и яндзим вӧлі, вӧлӧмаӧсь дзик недисциплинированнӧйӧсь.
Некод эз кӧсйы корны кыв.
— Примитны!
— горзісны первойя радъясын.
— Емельянов исправитчас,
— долис Сеня Гольдштейн.
— Примитны!
Найӧ ӧттшӧтш ланьтісны, кор сцена вылын лои Надежда Димитриевна.
Сійӧ вӧлі праздничнӧй лӧз платьеа, кодлӧн морӧсас, быттьӧ дзоридз, мич вылӧ вурыштӧма зэв вӧсньыдик прошви тор. Дзор учительница вӧлі мича вежӧра пӧрысьлунлӧн сійӧ достойнӧй, величественнӧй мичлуннас, кодӧс детинкаяс велалісны чолӧмавны сувтӧмӧн.
Первойя радъясас ӧти детинка сувтіс.
Тайӧ вӧлі Ключарев.
Быттьӧкӧ команда серти, сы бӧрся чеччис 7-ӧд «Б» ставнас.
Залын пукалысьяс сувтісны, недыр чӧв олісны да друг шызисны кыпыд шумӧн.
Сераліг, мыйыськӧ волнуйтчиг, мый вылӧ кӧ радлігтыр челядь клопайтісны.
Зал ызгис-шумитіс.
Учительница шӧйӧвошӧмӧн кывзіс тайӧ бушковсӧ.
Медбӧрын бушков лӧнис.
— Челядь!
— шуис Надежда Димитриевна.
— Ме комын вит во уджалі сы вылӧ, медым заслужитны татшӧм наградасӧ.
Сійӧ почестьяссьыс кындзи, кутшӧмӧс ті талун меным вӧчинныд, ыджыдджык почестьяс сэсся абуӧсь.
И талун ме бура тӧдмалі: миян школа, учительяс, комсомол воспитайтісны тіянысь настоящӧй йӧзӧс — сӧветскӧй гражданаӧс, честнӧйясӧс да смелъясӧс.
Ме гӧгӧрвои, мый ті миян мужественнӧй Рӧдиналӧн патриотъяс, сы серти, кутшӧм настойчивӧя ті тӧждысянныд комсомольскӧй нимлӧн сӧстӧмлун вӧсна, комсомолецӧн лоны высокӧй честь вӧсна.
А ӧні...
— Надежда Димитриевна нюмъёвтіс, матыстіс кисӧ воӧм зӧр кодь.
зэв мича еджыд юрси дінас да шуис
Менам дзор юрсиӧй кӧ оз лишайт менӧ комсомольскӧй собрание вылын гӧлӧсысь, ме гӧлӧсуйта Саша дор.
Талун сійӧ получитіс суровӧй урок.
Но ті, сылӧн ёртъяс — сыкӧд, и тіянкӧд сійӧ лоас бур комсомолецӧн.
Веритӧй асланыд учительницалы.
Челядь чукӧр бара шызис.
Коньӧр председатель бара эбӧссьыс петтӧдз зильгис кӧлӧкӧльчикӧн.
Секретарь, карандашсӧ йиригтыр, жугліс юрсӧ, думайтіс сы йылысь, кыдзи татшӧмторсӧ гижны протоколӧ, а Алёша Чугай, дисциплиналысь, порядоклысь, регламентлысь став требованиеяссӧ торкӧмӧн, пуктіс кисӧ вом дінас трубка моз да горзіс:
— Тэ прав, Богатов, тэ прав!
Колӧ вӧлі обсуждайтны тайӧ вопроссӧ общӧй собрание вылын!
Именнӧ общӧй собрание вылын!
Паськыда нюмъялӧмӧн, мый вӧсна сылӧн веськыд банбок вылас кутіс тӧдчыны гурантор, Богатов юаліс райкомса секретарлысь:
— Ті кутанныд выступайтны, Кудрявцев ёрт?
— Мый нӧ выступайтнысӧ?
— гажаа паськӧдліс кияссӧ Кудрявцев.
— Ставсӧ нин висьталӧма.
И буретш тайӧ здуксӧ Вихров тэрмасьӧмӧн рисуйтыштіс да гижис:
«Президиумын оживление».
Но Саша нинӧм эз аддзы.
Пӧсь ру тупкис синъяссӧ.
Костя чеччис да мышнас сайӧдіс Сашаӧс детинкаясысь.
* * *
Найӧ мунісны гортаныс.
И бара декабрса лым дзуртіс кок улын.
Ӧти дорӧдыс муртса сылыштӧм зэв гӧрд шар гӧгыльтчис керка вевтъяс сайысь да ӧшйис лӧз небесаӧ.
Заводса трубаысь пыр кайис и кайис кытчӧкӧ кудриа еджыд тшын визь.
Друг Саша аддзис водзвывсьыс Борисӧс.
Код тӧдас мыйла Борис тані гуляйтіс.
Сашаӧс казялӧм мысти сійӧ сувтіс, а Саша, думайттӧг, сы йылысь тӧждысьтӧг, кыдзи примитас сійӧс Ключарев, котӧрӧн матыстчис сы дорӧ, вывті возбуждённӧй:
— Борис!
Тэ правильнӧ вӧчин, мый сёрнитін меным паныд.
Тэ веськыда висьталін, мый думайтін.
Вай век тадзи...
повтӧг!
Ключаревлӧн ёсь, югыд синъясыс успокоитчисны, небзьыштісны.
— Вай!
Сӧгласен!
Вот тайӧ да!
А ме полі — друг тэ он гӧгӧрво.
Саша, ме рад, мый тэ комсомолец!
— Ключарев нюжӧдіс ёртыслы кисӧ.
— А ме ӧні тӧда, мый ньӧти ог вермы овны ӧтнам!
— чорыда шуис Саша.
Сійӧ бергӧдчыліс да аддзис ёртъясыслысь чужӧмъяссӧ да налӧн яндысьыштысь, дружескӧй видзӧдласъясысь радлун.
Кутшӧм ставыс выльнога, кутшӧм абу мукӧддырся кодь гӧгӧр!
Лӧнь сад.
Лымчиръяслӧн дзирдалӧм.
Гыӧр.
Пушыд топольяс.
И друг, быттьӧ волшебство вӧсна, шоссе пӧлӧн ӧзйисны пӧнаръяс, и детинкаяс синъяс водзын, бияснас дзирдалігтыр, воссис паськыд, веськыд да ылӧ мунысь туй.
{Шундик Н. (комиӧдіс Раевскӧй С. С.) @ Ылі войвылын @ повесьт @ Николай Шундик. Ылі войвылын @ 1956 @ Лб. 7‒371.}
Сиа Чукоткаса пионеръяслы да школьникъяслы
АВТОР
1 часть
ЙИА ГРАНИЦА ДОРЫН
МЫЙ ЙЫЛЫСЬ ВИСЬТАЛІС ДИРЕКТОР
Петя, Кэукай да Эттай сулалісны море берег дорын...
Морелӧн сьӧкыд гыясыс ыджыд шумӧн швачӧдісны берегас.
Чизыр вой тӧв нетшыштліс на вылысь еджыд быгъяссӧ да пусь-пась разӧдліс найӧс посни чиръясӧ.
Ылі сьӧд горизонтын, сэні, кӧні гыалысь мореыс вӧлі ӧтлаасьӧ пемыд кымӧра небесаыскӧд, тыдалісны дорвыв плавайтысь йи глыбаяс.
abu
abu
— Йиясыс береглань матыстчӧны... — лёк туналысь йи полоса вылӧ видзӧдіг шогпырысь шуис Кэукай.
— И тшыныс оз тыдав, — сы моз жӧ шуис Петя.
— Пароходлы сьӧкыд лоӧ писькӧдчыны татшӧм йияс пырыс, — шыасис тшӧтш и Эттай.
— А мый, сійӧ кӧ оз и лок?..
— Кыдзи оз лок?
Мыйла сідз шуан — оз лок?
— дӧзмис Кэукай.
Тӧлыс нӧбӧдліс детинкаяс юр вылысь кокньыдик гожся шапканысӧ, резіс найӧс ва буснас.
— А кыдзи ті думайтанныд, кутшӧмджык сійӧ, учительница Нина Ивановнаыс, коді миян дінӧ локтӧ пароходнас?
— юаліс Кэукай да тӧвсьыс бергӧдіс чужӧмсӧ.
— Навернӧ, олӧма нин, стрӧг, ӧчкиа, а юрсиыс, пӧжалуй, дзор нин, — заводитіс гадайтны Петя.
— Меным мыйлакӧ сэтшӧмӧн жӧ кажитчӧ, — шуис Эттай.
— А сэсся...
ті, навернӧ, кывлінныд?..
Радист висьталіс, мый ещӧ врач локтӧ да сыкӧд и сылӧн нылыс, ичӧтик нывка.
— Аддзӧма, мый вылӧ радлыны — ичӧтик нывка!
— серамсорӧн шуис Петя.
— Детинка кӧ эськӧ, сэки делӧыс дзик мӧд вӧлі...
— Но мый нӧ вӧчан, сійӧ кӧ нин нывкаӧн чужӧма, — жальпырысь ышловзис Эттай, сэсся топыдджыка кӧрталіс шапка кӧвсӧ.
— А тшыныс всё-таки оз тыдав, — жугыля шуис Кэукай.
Детинкаяс ланьтісны, но век на сюся видзӧдісны горизонтлань.
Налӧн синъяс серти тӧдчис, мый найӧ терпитны вермытӧг виччысисны мыйкӧ важнӧйӧс.
Пароходлӧн судьба вӧсна, коді должен вӧлі локны Рэн посёлокӧ, полісны не сӧмын челядь, но и верстьӧ йӧз.
Колхозса председатель Таграт частӧ петавліс аслас керка кильчӧ помӧ, синъяс дорас матыстлывліс бинокль.
Сылӧн гӧтырыс, Вияль, посёлокса мукӧд нывбабаяскӧд тэрмасьӧмӧн вӧлі помалӧ вурны грузчикъяс бригадалы нерпа куысь кепысьяс: пароход вылысь долженӧсь вӧлі ректыны вит керка сруб.
Комсорг Тынэт, кодӧс вӧлі индӧма комсомольскӧй бригадаӧ бригадирӧн, частӧ видзӧдлывліс груз ректан площадка вылӧ, кодӧс вӧлі дасьтӧма важӧн нин.
Ӧдйӧ пуксис рыт.
Сук еджыд ру тупкис моресӧ да тундрасӧ.
Ру пырыс муртса дзирдышталісны маяклӧн биясыс, коді кыпаліс посёлоксянь неылын окала вылын.
— Узьны ёна энӧ лӧсьӧдчӧй, — Таграт сӧветуйтіс колхозникъяслы, кодъяс вӧліны чукӧртчӧмаӧсь сы керкаӧ.
— Пароходыс, гашкӧ, локтас войнас, сідзкӧ сэки жӧ войнас и удж бердӧ.
А посёлокын узьнысӧ некод эз и лӧсьӧдчы.
Тані важысянь нин лои сідз, мый пароходлӧн воӧмыс чукчаяслы вӧлі ыджыд да гажа праздникӧн.
Эз узьны весиг челядь.
Кэукай, Эттай да ещӧ вит-ӧ-квайт детинка пукалісны Петя комнатаын, кодлӧн ӧшиньясыс видзӧдісны морелань.
— Ой, дасӧд час нин!
— Эттай тӧждысьӧмпырысь видзӧдліс стенын ӧшалысь часі вылӧ.
— Регыд Виктор Сергеевич локтас, ставнымӧс узьны вӧтлас.
Эттай эз на удит помавны сёрнисӧ, кыдзи комнатаӧ збыльысь пырис школаса директор.
Челядь сувтісны.
— Папа, эн вӧтлы миянӧс!
Аддзан, весиг и дас час на абу...
— улӧс вывсьыс звирк чеччис да заводитіс кевмысьны Петя.
Виктор Сергеевич малыштіс ассьыс сьӧд тошсӧ, коді вӧлі ёнакодь нин дзормӧма, да сюся видзӧдліс чӧв ланьтӧм детинкаяс вылӧ.
Сійӧ вӧлі полувоеннӧй костюма, нерпа куысь вурӧм кӧма, паськыд пельпомъяса морт. Ыджыд арлыдыс вылӧ видзӧдтӧг сійӧ вӧлі стройнӧй да кыпыд.
abu
Веськыд ныра косіник чужӧмас — кос вомдоръяс; гӧлубӧй синъяс дорас — унакодь посни чукыръяс; дзормӧм еджыд юрсиыс бура тӧдчӧдіс сылысь мугов чужӧмсӧ.
— Но мый нӧ, пукыштны часджын кымын ме тіянлы разрешита, — шуис сійӧ, — но сӧмын сэтшӧм условиеӧн, мый ті примитанныд менӧ асланыд компанияӧ.
— Дерт жӧ примитам!
— ӧта-мӧдсӧ торкаліг горӧдісны детинкаяс.
— Но, а коді тіян наблюдательнӧй пунктад начальникыс?
— Ме!
— струна моз нюжӧдчис Петя.
Сійӧ вӧлі зэв ёна мунӧ батьланьыс.
Гӧлубӧй синъясыс сылӧн видзӧдісны сюся да веськыда.
Дженьыда шырӧм еджгов юрсиыслӧн читкыля чорыд прать да ныр йылас кымынкӧ берин чут висьталісны, мый тайӧ видзӧднысӧ пельк да весиг вильыш детинка.
Сылӧн синъясас да кызіник вомдор чукыръясас тӧдчис мыйкӧ аслыспӧлӧстор, весиг, гашкӧ, асныралӧм.
— Доложитӧй обстановкасӧ, — кинас нюмсӧ дзебӧмӧн прикажитіс Виктор Сергеевич.
— Мореын век на важмозыс руа.
Гыалӧмыс тӧдчымӧн лӧнис.
Берег дорӧ матыстчисны первойя йи чукӧръяс!
— тэрыба сяркӧдіс-висьталіс Петя.
— Доложитіс вернӧ!
Со миян тадзи жӧ и журналӧ гижӧма, — эскӧдіс Кэукай, колхозса председатель Тагратлӧн пиыс.
Тайӧ детинкаыслӧн неуна гӧрбакодь ныра мугов чужӧмас торйӧн нин выразительнӧйӧн кажитчисны синъясыс.
Векни да кузь потаса мелі сьӧд синъясыс петкӧдлісны сы настроениелысь кӧть нин муртса-муртса быд вежсьӧм.
— О, да тіян и специальнӧй журнал эм!
— журнал коркаас рисуйтӧм якӧр вылӧ внимательнӧя видзӧдіг тӧдчана шуис Виктор Сергеевич.
Журналсӧ сійӧ босьтіс киас, пуксис диван вылӧ да юаліс:
— Волнуйтчанныд?
— Дерт жӧ, волнуйтчам, — сознайтчис став пыддиыс Петя.
— А друг пароходыс ылалас да веськалас Аляскаӧ, американецъяс ордӧ, либӧ йиясыскӧд сэтчӧ дрейфуйтас!
— Аляскаӧ сійӧ оз веськав, — шуис Виктор Сергеевич, — а вот дрейфӧ вермас збыльысь веськавны.
— Аляскаын менам, буракӧ, вок эм, — друг шога шуис Кэукай, и синъясыс сылӧн лоины жугыльӧсь.
— Вок?
Аляскаын?!
— чуймӧмӧн юаліс Петя.
— Мыйла нӧ тэ та йылысь водзджык эн висьтавлы?
— звирк чеччис аслас места вылысь Эттай, латшкӧсіник тушаа, зумыд детинка. Сійӧ вӧлі чангыль ныра, гӧгрӧс чужӧма; сылӧн банйӧм банбокъясас гуранторъясыс да векньыдик, быттьӧкӧ читкыртӧм, синъясыс петкӧдлісны мелілун да вильышлун.
Но ӧні, кор Эттай видзӧдіс аслас другыс вылӧ, сылӧн сьӧд синъясас тӧдчис ёна чуймӧм.
Лыбис ыджыд шум.
Челядь вунӧдісны ӧні ставсӧ, сӧмын теребитісны Кэукайӧс, корисны висьтавны, кутшӧм вок сылӧн эм Аляскаын да кыдзи сійӧ сэтчӧ веськаліс.
Виктор Сергеевич кыв ни джын шутӧг видзӧдіс тайӧ став бӧрсяыс.
— Ме и ачым бурасӧ нинӧм ог тӧд.
Тӧрыт мамӧ аслас чой йылысь висьталіс...
Сійӧ пыр сы йылысь думайтӧ.
И бӧрдӧ...
— муртса кывмӧн содтіс детинка.
Детинкаяс ланьтісны.
Найӧ сюся кывзісны Кэукайлысь быд кыв.
— Висьталӧны, коркӧ тайӧ посёлокас овлӧма менам дед.
Ако вӧлӧма нимыс...
— водзӧ висьталіс Кэукай. Сійӧ эз тӧд мыйсянь заводитны ассьыс висьтсӧ и друг бергӧдчис школаса директорлань да корис сылысь: — Виктор Сергеевич, висьталӧй ті!
Бать и мам меным унаысь висьтавлісны, мый менам Ако дедӧй вӧлӧма тіянлы бур другӧн.
Виктор Сергеевич инмӧдчыліс кинас тошкас да ышловзис:
— Да, вӧлі коркӧ менам бур друг Ако.
Сыкӧд ми ӧтлаын тані берег дорын и тундраын йӧзсӧ кыпӧдлім, Сӧветскӧй власть организуйталім.
Кӧсъянныд кӧ, ме тіянлы мыйсюрӧ висьтала важӧн кольӧм сійӧ воясся событиеяс йывсьыс...
И со мый висьталіс Виктор Сергеевич.
...Важӧн нин тайӧ вӧлі, и уна ва нин визувтіс сэксянь.
Чукотскӧй Рэн посёлокын овліс синпӧла шаман Мэнгылю.
Страшнӧй вӧлі шаманлӧн властьыс.
Ӧтчыд сылы сьӧлӧм вылас воис ӧти ныв — кыйсьысь Тэркинтолӧн нылыс.
Видзӧдлас нылыс вылӧ Мэнгылю аслас синпӧвнас да и шуас:
— Тэркинто, тэнад нылыд лоас меным коймӧд гӧтырӧн.
Шог лои Тэркинтолы; ещӧ на шогджык сылы лои, кор сійӧ аддзис, кыдзи забеднӧысла бӧрддзис сылӧн нылыс.
Но Тэркинто пӧкӧритчис да нуӧдіс ассьыс нывсӧ Мэнгылю ярангаӧ.
Вермис-ӧ сійӧ, прӧстӧй кыйсьысь, не кывзысьны ставсӧ вермысь шаманлысь!
Ӧтчыд шаманлы кажитчас кыйсьысь Кооролӧн понйыс.
Шаман босьтас бубен, пырас Кооро ярангаӧ, шуас:
— Видзӧдлы, Кооро, аслад понйыд вылӧ, бурджыка видзӧдлы, и тэ аддзан, мый тайӧ ньӧти абу пон.
— А мый нӧ тайӧ сэтшӧмыс?
— юаліс повзьӧм Кооро.
— О, тайӧ страшнӧй лов!
— вочавидзис шаман да друг кучкис бубенас.
Кыйсьысь Кооролы лои шуштӧм.
А шаман шуаліс водзӧ:
— Тайӧ ньӧти абу пон.
Тайӧ пон сяма лёк дух.
Ме сійӧс нуӧда сьӧрысь.
Ме — великӧй шаман, и некутшӧм духысь ме ог пов.
О!
Шаман Мэнгылю кужӧ кыдзи колӧ вӧдитчыны лёк духъясыскӧд.
— Босьт, босьт сійӧс ӧдйӧджык!
— горӧдіс Кооро. Сійӧ, буракӧ, дзикӧдз вунӧдіс сы йылысь, мый ассьыс понсӧ радейтіс кыдзи медбур другсӧ.
Пӧтлытӧм горшыс вӧлі шаман Мэнгылюлӧн.
Кымын ёнджыка сійӧ грабитіс йӧзсӧ, сымын ёнджыка горш лолі ачыс.
Колис во бӧрся во, и некод эз сувтлы грӧзнӧй да горш шаманлы паныд.
Но ӧтчыд стойбищеын паськаліс чуймӧдана юӧр: Мэнгылю локтас кыйсьысь Ако дорӧ да кутас требуйтны, медым сійӧ сетас ассьыс нывсӧ, красавица Вияльсӧ, Экэчо сайӧ.
Лёк морт вӧлі тайӧ Экэчоыс, шаманлӧн вокыс.
Посёлокын сійӧс некод эз радейтлы.
И вот сэки сувтас Ако (сійӧ вӧлі багатыр кодь ыджыд тушаа, ён), видзӧдлас шаманлы синпӧлас да ярангаысь петанінӧ индігмоз шуас:
— Ӧні жӧ весась татысь!
Талунъя лунсянь ме ог лэдз тэныд ӧбидитны ни ачымӧс, ни мукӧдӧс!
Шаман чуймӧмысла паськӧдіс вомсӧ, кӧсйис мыйкӧ шуны, но эз сюрны кывъясыс.
Аколӧн серамыс петіс сы вылӧ, сійӧ босьтіс шаманӧс шошаӧдыс да шыбитіс ярангасьыс кычипиӧс моз.
Та бӧрын багатыр Ако частӧ дорйыліс гӧль йӧзӧс.
Уна буртор сы йылысь висьтавлісны чукотскӧй стойбищеясын кыйсьысьяс да кӧр видзысьяс.
И сьӧкыд вӧлі гӧгӧрвоны, кӧні найӧ висьтъясын заводитчӧ легендаыс, кӧні стӧча висьталӧм событиеыслӧн помыс.
Аколӧн славаыс ёна дӧзмӧдіс Мэнгылюӧс.
Уна кузь войяс сійӧ колляліс думайтігтыр, быдногыс зілис гӧгӧрвоны, мыйын жӧ Аколӧн выныс: «Эз-ӧ шаманӧн нин ло сійӧ?
Эз-ӧ волы сы ордӧ кутшӧмкӧ зэв ыджыд ён дух?
Тышын оз-ӧ вермы Ако менӧ?»
И сэтшӧм ёна шаман дугдывтӧг пыр мӧвпаліс, мый весиг вӧтасигас корсис та вылӧ ӧтветъяс.
И вот ӧтчыд шаман аддзылас вӧтӧн, мый локтіс сы дорӧ ставсӧ водзвыв тӧдысь дух Кирвир.
Кирвир копыртчис шаман пель дорӧда шӧпкӧдӧ.
«Мед ӧнісянь тэ, Мэнгылю, кутан тӧдны: Аколӧн выныс сылӧн багатырскӧй ньӧввужйын.
Сійӧ, коді босьтас сылысь ньӧввужсӧ, — сійӧ и сылысь вынсӧ босьтас, и сэки тӧлктӧм Ако лоӧ вынтӧм, кыдзи кӧрпи аслас чужӧм бӧрын первойя лунӧ».
Мэнгылю лои рад.
Сідзи мӧдіс радлыны, мый весиг садьмис.
Чеччыштіс вольпась вывсьыс да горӧдіс:
— Да, да, став выныс сылӧн ньӧввужйын!
Ньӧввужйыс сылӧн и збыльысь багатырскӧй, и лыйлӧ сылӧн ньӧввужйыс сэтшӧм ылӧ, сэтшӧм стӧча, быттьӧкӧ винчестер...
Мӧд луннас, коймӧд луннас ярангаысь ярангаӧ, стойбищесянь стойбищеӧ паськаліс юӧр: «Аколӧн чудеснӧй ньӧввуж!
Аколӧн волшебнӧй ньӧввуж!
Аколӧн став выныс — сылӧн багатырскӧй ньӧввужъяс!»
Кывліс тайӧ юӧрсӧ и ачыс Ако.
Лоис тайӧ тадзи.
Ярангаас котӧрӧн пырис Аколӧн пиыс, дас арӧса детинка Гоомо.
Кӧин ку шапкасӧ пӧрччӧм бӧрын, корсюрӧ сьӧд тошка гӧсть вылӧ видзӧдлывлігтыр, кодкӧд сёрнитіс сылӧн батьыс, сійӧ тэрыба, пӧся мӧдіс висьтавлыны:
— Менам синъясӧй омӧльтор аддзылісны, а пельясӧй омӧльтор кывлісны: шаман Мэнгылю аслас яранга сайын ёран кывъяс шуаліс кулӧм кӧр юр водзын.
Тэныд, бать, урсаліс, медым лёктор лоис.
Страшнӧ меным вӧлі, зэв страшнӧ!
Но ме кысси лым вывтіыс дзик сы яранга дорӧдз да куті кывзыны, мый йылысь шаман сёрнитіс кулӧм кӧр юрыскӧд.
И со мый сійӧ шуис:
«Ме дінӧ войнас воліс ставсӧ водзвыв тӧдысь дух Кирвир да висьталіс сы йылысь, мый Аколӧн став выныс чужӧ сылӧн ньӧввужйысь...»
А сэсся шаман заводитіс чеччавны кулӧм кӧр юр гӧгӧрыс, бубенас кучкавны да ёран кывъяс шуавны.
И ме гӧгӧрвои, мый шаман кӧсйӧ мырддьыны тэнсьыд ньӧввужтӧ, бать.
Ако сюся видзӧдліс пиыс вылӧ, сэсся гӧстьыслы шуис:
— Кывзы, Виктор, кутшӧм юӧр ме йылысь кывсьӧ!
Ог тӧд, бур-ӧ тайӧ...
Гӧсть нюммуніс да меліа видзӧдліс сы вылӧ гӧлубӧй синъяснас:
— Став выныс ньӧввужйын, шуӧны?
А вот тэ кыдзи ачыд чайтан, Ако, мыйла тэ вына?
Аколӧн неуна гӧрбакодь ныра, кузь потаса сьӧд синъяса паськыд чужӧмыс лои суровӧй, чорыд, быттьӧкӧ сійӧ вӧлі изйысь. Ако думыштчис.
— Мед менам выныс и ньӧввужйын, — медбӧрын шуис сійӧ.
— Но ньӧввужйыс менам — сьӧлӧмӧй менам, а ньӧвйыс сылӧн — ыджыд скӧрлун менам.
Ме дыр эг тӧд, кытчӧ веськӧдны ньӧвсӧ.
Но вот тэкӧд, Виктор, ме аддзыси.
Тэнад синмыд сюсь, киыд тэнад чорыд, и тэ петкӧдлін, кытчӧ меным веськӧдны ньӧвсӧ...
Гӧлубӧй синъяса морт нюммуніс да шуис:
— Ме аддза, тэ бура тӧдан, мыйла тэ вына.
Ӧні уналӧн нин, уна прӧстӧй йӧзлӧн эм татшӧм выныс, кутшӧм и тэнад, Ако.
Сэні, Ыджыд му вылын, помасис нин великӧй тыш.
Прӧстӧй йӧз вӧтлісны нин сэтшӧм озыръясӧс, кыдзи американскӧй купеч Кэмбиӧс, кыдзи шаман Мэнгылюӧс.
Воис кад вӧчны сійӧс жӧ и тані.
А сійӧ, мый сёрнитӧны тэнад багатырскӧй ньӧввуж йылысь, — мед сёрнитӧны.
Прӧйдитас неуна кад, и йӧзыс гӧгӧрвоасны, мыйла тэ вына.
Гӧгӧрвоасны, мый тэнад ньӧввужйыд — тайӧ збыльысь ыджыд сьӧлӧмыд тэнад, а ньӧв — ыджыд скӧрлун тэнад...
Эз прӧстӧй кывъяс висьтав гӧлубӧй синъяса тайӧ мортыс, кодӧс шуӧны Виктор Сергеевич Железновӧн.
Вӧвлӧм политическӧй ссыльнӧй, а сэки Чукотскӧй ревкомлӧн уполномоченнӧй, сійӧ вӧлі представительӧн выль властьлӧн, коді чышкыштіс став эксплуататоръяссӧ том сӧветскӧй государстволӧн ылі окраинаясысь.
Чукотскӧй му вылын эз на быдӧнлы вӧв гӧгӧрвоана тайӧ вежсьӧмыс.
Дыр эз вермы, да и упрямӧя эз кӧсйы гӧгӧрвоны тайӧ вежсьӧмсӧ американскӧй купеч Кэмби.
А кор медбӧрын гӧгӧрвоис, решитіс кыдз позьӧ ӧдйӧджык усйысьны бокӧвӧй берегысь.
Кэмби корис ас ордас шаман Мэнгылюӧс, дыр уговаривайтіс сійӧс эновтны Чукотка да вуджны американскӧй Аляскаӧ.
Шаман ыръянитіс.
— Гӧгӧрво жӧ тэ, мый татчӧ тэ он вермы кольччыны!
— скӧраліс Кэмби.
Купеч вӧлі том на, но пӧрысь руч кодь мудер.
Сылы колӧны вӧлі пӧпутчикъяс, медым пышйыны Америкаӧ, и сійӧ решитіс аддзыны найӧс кӧть мед кутшӧм донӧн.
— Коляс тӧлысь, коляс мӧд, и найӧ мырддясны тэнсьыд став понъястӧ, оз кутны лэдзны шаманитны, оз кутны лэдзны чукӧртны пушнина, и тэ нинӧмӧ воан, — Мэнгылюлы виски тыра стӧкан мыччигмоз эз лэдзчысь Кэмби.
Шаманлӧн дзик ӧти гырдмӧм синмыс сатшкысис ӧти чутӧ.
Паськыд банлыа татуируйтӧм чужӧмыс вӧлі скӧр, тӧдчис шӧйӧвошӧм.
— А сэні, Аляскаын, тэ ещӧ на озырджык лоан, — шуаліс Кэмби.
— Сэні тэ бара лоан великӧй шаманӧн.
Сэні тэныд туй пӧперег оз нин сувт эсійӧ проклятӧй Акоыс, коді мырддис тэнсьыд славатӧ...
Шаман ырскӧбтіс-чеччис, кипыдӧснас кучкис пызан пӧвъяс, зымнитіс кокнас, шаманскӧй привычкаыс серти кутіс вежнясьны, мӧдіс кучкавны коскас ӧшалысь бубенӧ да скӧрысла лёкгоршӧн, быттьӧкӧ сійӧс вӧлі джагӧдӧны, сибдӧм гӧлӧсӧн горӧдіс:
— Мунам!
Ме кута мститны налы!
Великӧй шаман Мэнгылю кутас мститны налы мӧдар берегсяньыс!..
А некымын лун мысти Рэн посёлокын кутісны полошуйтчыны.
Кор Ако да сылӧн роч другыс, Виктор Железнов, эз вӧвны гортаныс — найӧ кыкнанныс мунісны орчча стойбищеясӧ организуйтны местнӧй Сӧветъяс, — шаман Мэнгылю лэдзис мореӧ ассьыс ыджыд байдарасӧ.
Экэчо вокыскӧд да купеч Кэмбикӧд сійӧ, оружиеӧн грӧзитіг, пуксьӧдіс сэтчӧ некымын здоровӧй мужчинаясӧс: опаснӧй туйын колӧны вӧлі ён да кужысь сынысьяс.
Но Аколы отомститтӧг Мэнгылю эз кӧсйы эновтны Чукотскӧй берег.
— Ме нуӧда аскӧд сылысь красавица-нывъяссӧ да писӧ!
Медым Аколӧн сьӧлӧмыс потас шогысла, кор сійӧ аддзас ассьыс тыртӧм ярангасӧ!..
Вайӧдӧй найӧс байдараӧ!
— гораа тшӧктіс шаман.
И шаманлӧн вокыс Экэчо сэк жӧ уськӧдчис Ако ярангаӧ.
Сэтысь сійӧ аддзис зверь куяс сайысь Аколысь медыджыд нывсӧ Ринтынэӧс да Гоомо писӧ.
— А кӧні Вияль?
Кытчӧ сійӧ дзебсис?
— горзіс Экэчо.
— Сытӧг мунны ме ог вермы...
Ако эз сет Вияльӧс ме сайӧ, сідзкӧ ме сійӧс ачым босьта!
— Ме ог тӧд, кӧні Вияль, сійӧ кытчӧкӧ асывнас на муніс стойбищеысь, — муртса кывмӧн шуыштіс Ринтынэ.
— Петӧй ӧдйӧджык ывла вылӧ, отсыштӧй меным йӧткыштны байдараӧс ваӧ!
— командуйтіс Экэчо да пельпом вывсьыс босьтіс винчестерсӧ.
Винчестер вылӧ полӧмӧн видзӧдлывліг Ринтынэ да Гоомо петісны.
Мыйӧн сӧмын найӧ воисны байдара дорӧдз, шаман Мэнгылю да американец Кэмби кватитісны найӧс, песовтісны кияссӧ мышкас да кӧрталісны тасмаясӧн.
— Пуксьӧй байдараас!
Мунігӧн васӧ кутанныд койны!
— горзіс шаман да тойлаліс найӧс мышкуӧдыс.
Шуштӧм вӧлі посёлокын.
Бӧрдісны нывбабаяс, челядь.
Нора омлялісны понъяс.
Кылісны лыйсьӧм шыяс, лёкысь горзӧм: тайӧ Экэчо ветлӧдліс ярангаысь ярангаӧ, корсис Аколысь медічӧт нывсӧ — Вияльӧс.
— Кӧні сійӧ, кӧні?
Коді сійӧс дзеблалӧ?
Вияльтӧг мунны ме ог вермы: сійӧ должен лоны менам гӧтырӧн!
— скӧрсӧ песіс сійӧ.
Ӧти ярангаын сылы висьталісны, мый Вияль мунӧма том зон Таграткӧд ю дорӧ тывъяс вӧйтавны.
— А-а-а!
Аслас жӧникыскӧд мунӧма!
Сідзкӧ и ме сэтысь аддза сійӧс!..
Экэчо уськӧдчис юлань.
...Кор байдара вӧлі грузитӧма нин, шаман Мэнгылю друг казяліс, мый кытчӧкӧ вошӧма сылӧн вокыс, Экэчо.
— Экэчо!
Кӧні Экэчо!
— лёкысь горзіс Мэнгылю.
— Сійӧ муніс корсьны Аколысь медічӧт нывсӧ, — кыйсьысьяс пиысь кодкӧ шуис.
— Дзик пыр жӧ татчӧ вермасны локны роч Железнов да Ако ачыс.
Меным абу окота ӧні аддзысьны накӧд, — шаманлы полӧмӧн шуис Кэмби.
— Да и ме ог кӧсйы накӧд аддзысьны, — тӧждысьӧмӧн шуис Мэнгылю.
Кадыс муніс, а Экэчо век на эз вӧв.
— Мед сійӧ прӧпадитас тані!
— эз вермы кутчысьны Мэнгылю.
— Ме сэсся виччысьны сійӧс ог вермы!
Байдара мӧдӧдчис.
Кор Экэчо локтіс берег дорӧ, пышйысьяс саялісны сук ру пиӧ.
— Сувтӧй!
Бергӧдчӧй!
— кулакнас ӧвтчигтыр горзіс Экэчо.
— Сувтӧй!..
Но пышйысьяс мунісны пыр водзӧ и водзӧ.
Посёлокын йӧзыс волнуйтчисны: мый найӧ висьталасны Аколы да мукӧд бать-мамлы, кодъяслысь челядьсӧ нуӧдісны?
Позьӧ-ӧ бурӧдны йӧзсӧ татшӧм шог дырйиыс!
А аскинас роч морт Виктор Железнов бӧр локтіс Рэн стойбищеӧ ӧтнасӧн.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі зумыш.
Кор паныдасис том зон Таграткӧд, коді спаситіс Аколысь медічӧт нывсӧ Экэчо нуӧмысь, сійӧ сьӧкыдпырысь лэдзчысис муас да ньӧжйӧник шуис:
— Со эстӧн, эсійӧ сопка саяс, мыльк йылын куйлӧ Ако... Сійӧс виӧмаӧсь.
Сійӧ кӧсйис суткиӧн водзджык локны гортас и ӧні некор нин оз лок.
— Акоӧс виӧмаӧсь!
Бур сьӧлӧма багатыр Акоӧс виӧмаӧсь!
— паськаліс ярангаысь ярангаӧ страшнӧй юӧр.
Нывбабаяс важмоз лыддьӧдлӧмӧн нора бӧрдісны покойник кузя.
А роч морт Виктор Железнов, юрас кутчысьӧмӧн, вӧрзьӧдчывтӧг пукаліс из вылын, кӧзяинтӧг кольӧм яранга дорын.
Сылӧн гӧлубӧй синъясас тӧдчис сир курыд шог...
— ...
Со кутшӧм случай вӧлі миян посёлокын уна вояс сайын, кор тані муртса на лӧсьӧдсьӧ вӧлі сӧветскӧй власть, — дыр чӧв олӧм бӧрын шуис Виктор Сергеевич.
— Тадзи веськалісны бокӧвӧй муӧ Кэукай мамлӧн чойыс да вокыс.
Волісны юӧръяс, мый Ринтынэ петӧма верӧссайӧ чукча Кэргын сайӧ, кодӧс сідзжӧ пышйӧдӧмаӧсь миян посёлокысь, и мый налӧн вӧлӧмаӧсь челядь.
На пиысь кыкӧн кулӧмаӧсь, а коймӧдыс, детинка, ті кодь арлыда кымын жӧ, неважӧн на вӧлӧма ловъя.
— Сійӧ и эм Кэукайлӧн вокыс!
— горӧдіс Петя.
Сійӧс тракнитісны соскӧдыс: эн мешайт пӧ батьыдлы висьтавнысӧ.
Петя пыр жӧ ланьтіс.
— Но, кыдзи ті гӧгӧрвоинныд, не сӧмын Вияльӧс янсӧдісны сійӧ луннас чойыскӧд да вокыскӧд, — водзӧ висьталіс Виктор Сергеевич.
— Кэргыльлысь пышйӧдісны том писӧ, Чумкельӧс...
Весьшӧрӧ Чумкель кевмысис Мэнгылюлы да Кэмбилы, медым найӧ эз янсӧдны сійӧс гӧтырыскӧд, коді должен вӧлі регыд мысти вайны кага.
Весиг кывзыны эз кӧсйыны пежъясыд.
Тӧлысь мысти Чумкельлӧн гӧтырыс рӧдитіс детинка да сетіс сылы Тынэт ним.
— Тынэт?!
— сувтіс кок йылас Кэукай.
— Миян комсорг Тынэт?
— Да, тайӧ миян комсорг Тынэтным, — шуис Виктор Сергеевич.
— Сідзкӧ тайӧ артмӧ, мый сійӧ некор, некор эз аддзыв ассьыс батьсӧ!
— горӧдіс Эттай, да сэтшӧм гораа, быттьӧкӧ кӧсйис, медым сійӧс кылісны посёлокын ставныс.
Лыбис шум.
Кодкӧ пӧрӧдіс улӧс.
Эттай горзіс, мый ӧні жӧ колӧ мунны Тынэт дорӧ.
Калляннас куритчигтыр директор видзӧдіс ызгысь челядь вылӧ.
Сы чужӧм вылын тӧдчис шог нюм.
— Со пока ставыс, мый ме верми тіянлы висьтавны талун...
Та вылын ми помалам.
А ӧні — узьны.
— А позьӧ ещӧ...
— Оз, оз!
— ассьыс писӧ стрӧга торкис директор.
— Ме шуи, мый ӧні колӧ мунны гортъясаныд да водны узьны.
Пароход, тыдалӧ, локтас аски.
Аски шойччан лун, и ті весиг верманныд отсасьны ректысигас...
Челядь дышпырысь кутісны лӧсьӧдчыны мунны гортаныс.
ПРӦЩАЛЬНӦЙ САЛЮТЪЯС
Войнас море лӧнис.
Пароход сулаліс бухтаын.
Пелькиник катеръяс шуркъялісны ӧтарӧ-мӧдарӧ пароход да берег костті: буксирӧн кыскалісны сьӧкыда грузитӧм кунгасъяс *.
Матросъяс тревожнӧя видзӧдлывлісны матыстчысь йи глыбаяс вылӧ, тэрмасисны ректысьны.
Море весьтын жбыръялісны-лэбалісны горзысь каляяс.
Нина Ивановна Коваленко, берегӧ петӧм бӧрын, синсӧ вештывтӧг видзӧдіс матыстчысь йи глыбаяс вылӧ, кӧдзыдысла йӧжгылясис, сьӧкыда ышлолаліс.
Йияслӧн лӧня наступайтӧмын сійӧ чувствуйтіс мыйкӧ враждебнӧйӧс.
Сійӧ друг думыштіс, мый тайӧ локтӧны татчӧ дзор полюслӧн посланецъяс, кодъяс вот-вот дорасны кывзысьтӧм моресӧ асланыс кӧдзыд лов шыӧн, и пароходлы сэки не петавны йияс пытшкысь.
Налӧн кӧдзыд лов шыыс быттьӧкӧ тшӧтш йиджис сылы душаас.
Сійӧс личкис Ледовитӧй океанлӧн помтӧм ён выныс. Кыдзи сійӧ ӧні ачыс гӧгӧрвоис, океан йылысь сійӧ водзті нинӧм эз тӧд, кӧть эськӧ и Войвыв йылысь сійӧ лыддис эз этша книга.
Неыджыд тушаа, вӧсньыдик, пемыдлӧз жугыль синъяса, выль учительница кажитчис ӧткаӧн да вошӧмаӧн тайӧ суровӧй море берег дорас.
И век жӧ, кыдзи некор на, тайӧ здукӧ сылӧн аслысногӧн кӧрӧм синкымъяса да топӧдӧм вомдоръяса жугыль чужӧм сертиыс тӧдчис настойчивость да целеустремленность.
Хабаровскӧй педагогическӧй училище помалӧм бӧрын Нина Коваленко решитіс кӧть мед мый, а мунны уджавны ылі войвыв школаӧ, кӧні, кыдзи сылы кажитчис, вермас вайны медуна пӧльза.
Нина Ивановна тӧдіс, мый сійӧ паныдасяс уна сьӧкыдлунъяскӧд, и сійӧ дасьтіс асьсӧ сы кежлӧ.
Весиг ӧні сійӧ эз каитчы, мый примитліс сэтшӧм решение.
Но вот тайӧ здукас, кор пароход должен вӧлі лэптыны якӧр, сійӧ жугыльмис: ӧд пароходыс век на жӧ кыдзкӧ йитліс сійӧс Ыджыд мукӧд, рӧднӧй гортыскӧд.
— Висьталӧй, ті — Нина Ивановнаыс?
— друг кыліс сійӧ кутшӧмкӧ детинкалысь гора гӧлӧс.
Нина Ивановна вештіс синъяссӧ ыджыд йи глыба вылысь, бергӧдчис шыасьысьлань.
Сы водзын сулалісны куим детинка: ӧти роч да кык чукча.
Учительница интересуйтчигтыр видзӧдаліс найӧс и сӧмын сы бӧрын вочавидзис:
— Да, ме Нина Ивановна.
— А ми чайтім, мый ті пӧрысь нин, и ещӧ чайтім, мый тіян ӧчки должен лоны, — ныв вылӧ гӧлубӧй синъяснас дӧверчивӧя видзӧдіг шуис роч детинка.
— Абу, ӧчкисӧ ӧні ме ог на новлы...
— Ой, кутшӧм жаль!
Школаын миян ӧчкиа учительыс пока ни ӧти на абу.
Ті вылӧ надейтчылім.
Ӧчкиыс чукчаяс, ног шусьӧ «тэнлилет», стеклӧ синъяс сідзкӧ, — шуис гӧрд банбокъяса кызіник детинка, векньыдик сьӧд синъясыс сылӧн мудера югъялісны.
— Но, тэ, Эттай, ӧні бара заводитан не сійӧс висьтавлыны, мый лӧсьӧдчылім, — кӧритӧмпырысь ньӧжйӧник шуис роч детинка.
— А мый ті лӧсьӧдчылінныд меным висьтавны?
— юаліс Нина Ивановна.
— Вот ме и кӧсйи заводитны тадзи, кыдзи и сёрнитчылім, — бара шуис Эттай.
— Ми важӧн нин тӧдам, мый ті воанныд пароходӧн миянӧ, мый тіян нимыд Нина Ивановна.
А вот мый «тэнлилетыс» тіян абу, тайӧс ми эгӧ тӧдӧй, сэсся эгӧ тӧдӧй, мый ті сэтшӧм том...
Эттай восьтыліс нин вомсӧ, медым ещӧ мыйкӧ содтыны, но водзвыв дасьтам став кывъясыс, быттьӧкӧ, нарошнӧ петісны юрсьыс.
Сійӧ ӧдйӧ бергӧдчис коймӧд детинкаыслань, дернитіс кухлянка соскӧдыс да шуис:
— Вай, Кэукай, висьтав нин мыйкӧ!
Мый чӧв олан, быттьӧкӧ вомад ва босьтӧмыд?
— Да тэ ставсӧ дзугин, а ӧні ме ог и тӧд, мый висьтавны, — Эттай вылӧ дӧзмӧмпырысь видзӧдліс Кэукай и, неуна чӧв олыштӧм бӧрын, друг шыасис учительница дорӧ: — Миян талун ыджыд праздник!
Пароход воис, посёлокӧ миянлы керкаяс вайисны.
Аддзанныд, кыйсьысьясыс кутшӧм ӧдйӧ ректӧны кунгасъяссӧ.
Ми налы неуна отсасьыштам жӧ.
Сӧмын найӧ миянӧс вӧтлӧны сэтысь — полӧны керъяснас дойдны миянӧс...
Нина Ивановна здук-мӧд видзӧдіс, кыдзи мунӧ груз ректӧмыс.
«А детинкаясыс збыль висьталӧны, — думыштіс сійӧ: — ставсьыс тыдалӧ, мый тайӧ йӧзыслӧн ыджыд радлун».
— А сэсся ми тіянлы со ещӧ мый кӧсъям висьтавны...
— водзӧ сёрнитіс Кэукай, кор Петя сійӧс ышӧдӧм могысь кокньыдика тувкыштіс сылы бокас.
— Ми кӧсйим тіянлы висьтавны, медым ті энӧ ёна шогсьӧй.
Тані тіянлы лоӧ лӧсьыд.
Ті энӧ видзӧдӧй, мый миянын кӧдзыд, — всё равно тіянлы шоныд лоӧ.
А пароходыс гожӧмнас бара локтас миян берег дорӧ.
Нина Ивановна видзӧдіс детинкаяс вылӧ, кодъяс сэтшӧма кӧсйисны кыдзкӧ гажӧдыштны сійӧс, вӧтлыны сылысь шог думъяссӧ, и кутіс чувствуйтны, мый сылы и збыль сьӧлӧм вылас лои кокньыдджык.
«Сідзкӧ, менӧ тані виччысьӧмаӧсь...
Ме вӧлі туйын на, а тайӧ детинкаясыс тӧдӧны нин вӧлӧм менсьым нимӧс», — детинкаяс вылӧ меліа видзӧдлывліг думайтіс сійӧ.
— Ті вот тані сулаланныд ӧтнад, а чукчаяс, кодъяс ректӧны кунгасъяс вылысь керъяс, ышлолалӧны да сёрнитӧны ас костаныс: «Учительница шогсьӧ, пароходыскӧд сылы жаль торйӧдчынысӧ», — эскӧмӧн шуис сылы Петя.
— А медъёна комсорг Тынэт тіян вӧсна тӧждысьӧ.
Мӧдӧдчыліс некымынысь нин тіян дорӧ, но сылы эз тшӧктыны.
«Нӧрӧвитышт, — шуӧны, — сылы, навернӧ, окота ӧтнасӧнлы олыштны.
Бӧрын сёрнитан, удитан на».
Учительница чуймӧмӧн видзӧдлывліс то Петя вылӧ, то кунгас дорын ноксьысь чукчаяс вылӧ, кодъяс воддзамоз жӧ уджалісны сэтшӧм зіля, мый, кажитчис, ас гӧгӧрсьыс некодӧс эз аддзыны.
«Уна жӧ другъяс лоӧны менам на пӧвстын!» — друг думыштсис Нина Ивановналы, но детинкаяслы сійӧ шуис:
— Мый нӧ, другъяс, нуӧдӧй менӧ школааныд, петкӧдлӧй, кӧні ті велӧдчанныд.
— Вот и бур!
Мунамӧй, Нина Ивановна, ми тіянлы быд класс петкӧдлам!
— челядь кыпыда примитісны выль учительницалысь предложениесӧ.
...Кор Коваленко бӧр локтіс берег дорӧ, сійӧ пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый ректысьӧмыс помассьӧ.
«Ӧдйӧ ректісны.
Ӧти войӧн да лунджынйӧн вит керка ректісны», — думыштіс ныв.
Пароход вылын важмозыс ноксисны йӧз.
Сылӧн паськыд трубаысь петысь тшыныс лои сукджык, сьӧдджык.
Кунгасъясӧс вӧлі бӧр нин лэпталӧма палуба вылӧ.
Грымакылісны лебёдкаяс: найӧ лэпталісны якорнӧй цепьяс.
Посёлок пасьталаысь берег дорӧ тэрмасисны йӧз.
И чукчаяс и рочьяс вӧліны ружьеаӧсь.
— А йиыс, йиыс мыйта!
— тӧждысьӧмпырысь шуис кодкӧ на пиысь.
— Мед эськӧ пароходсӧ эз топӧд...
И друг пароход тутӧстіс кыза, кузя.
Гудоклӧн шыыс йиджтысис Нина Ивановна сьӧлӧмӧ.
Йӧзыс кыпӧдісны вылӧ ружьеяснысӧ да кодлӧнкӧ команда серти дружнӧя лыйисны; мунысь пароходлы тайӧ вӧлі салют.
Пароход бара тутӧстіс, тутӧстіс сідзи жӧ, кыдзи и век, но Нина Ивановна кыліс сыысь сійӧ тревожнӧй шог чувствосӧ, мый корсюрӧ овлӧ мортлӧн, коді янсӧдчӧ дыр кад кежлӧ аслас матысса йӧзкӧд.
Учительницалы тшӧтш окота лои прӧщайтчыны пароходыскӧд; сійӧ тэрыба видзӧдліс ружьеясӧн вооружитчӧм йӧз вылӧ: кӧсйис корны, медым и сылы тшӧтш сетісны кӧть ӧтчыд лыйны.
Тані вӧліны сылӧн и выль тӧдсаясыс: Петя, Кэукай и Эттай.
Но кор аддзис налысь кыпыд, торжественнӧй чужӧмъяссӧ, Нина Ивановна гӧгӧрвоис, мый босьтлыны ружьесӧ детинкаяс киысь кодлыськӧ прӧстӧ абу позяна.
Пароход ещӧ тутӧстіс, ещӧ ӧтчыд юрӧбтіс прӧщальнӧй залп.
Нина Ивановна тэрыба матыстчис томиник чукча дорӧ да корис:
— Кывзӧй, вайӧй ме ӧтчыд лыя!
Чукча бергӧдіс сылань кыпыд чужӧмсӧ и, меліа, паськыда нюммунӧм бӧрын, рочӧн вочавидзис:
— Босьт, лый.
А ме котӧртла, мӧдӧс вая — тані матын.
Нина Ивановна босьтіс ружьесӧ.
Чукча котӧртіс матысса керкалань.
Сійӧ эз вӧв сӧмын ӧти залп дырйи.
— Огонь!
— кыліс кодлӧнкӧ кыз гӧлӧс.
Нина Ивановна личкыштіс гашеткасӧ и пельпомас кыліс тувкнитӧм.
Кызьысь тутӧстіс пароход.
Кызьысь лыйисны залпӧн колльӧдысьяс.
Море весьтын горзігтыр чивкъялісны каляяс.
— Шог, кор пароходыс мунӧ, — Нина Ивановна дорӧ шыасис том чукча.
Сылӧн мугов чужӧмас, кодӧс выразительнӧйджыкӧн вӧчис ӧкуратнӧя шырӧм сьӧд чёлкаыс, тӧдчис сэтшӧм мелілун да шог чувство, мый Нина Ивановна сьӧлӧмсяньыс топӧдліс сылысь кисӧ да кыдз вермис шуис чорыдджыка.
— Нинӧм, мӧд во гожӧмнас бара воас.
— Воас, дерт жӧ воас!..
— радпырысь шуис чукча.
— Менам нимӧй Тынэт.
Ме комсорг.
— А менӧ шуӧны Нина Ивановнаӧн.
Ме учительница.
— Вот и бур.
Отсавны меным кутан, а ме тэныд отсавны кута, — дзирдыштісны Тынэтлӧн еджыд пиньясыс.
Ыджыд тушаа, гырысь сьӧд синъяса, неуна гӧрбакодь вӧсньыдик ныра, тайӧ пельк зонмыс первойсяньыс кажитчис Нина Ивановналы аслас мужественнӧй чужӧмнас да веськыд сёрнинас, коді тӧдчис сылӧн быд кывйын, видзӧдласын, быд вӧрзьыштӧмын.
— Но, ладнӧ, пока аддзысьлытӧдз!
Муна аслам комсомольскӧй бригада дорӧ.
Уджавны колӧ.
Выль керкаяс стрӧитны колӧ.
Тынэт ещӧ ӧтчыд нюммуніс да котӧртіс йӧз дорӧ, кодъяс сулалісны бунтъяс дорын.
«Но мый, тӧдсаяс менам унаӧн нин лоины», — кокньыда ышловзис Нина Ивановна.
Зумыш скалаяса мыс сайын кӧнкӧ тутӧстіс пароход.
Учительница ставнас сетчис водзлань, тайӧ тутӧстӧм шыыслы воча.
Йӧлӧгаыс нуис тайӧ шысӧ ылӧ мореӧ.
Учительница дыр на сулаліс море берег дорын.
Йияс помтӧг шлывгисны и шлывгисны береглань.
«Кӧнкӧ сэні, тайӧ йи черта саяс, — бокӧвӧй му, Аляска, — думыштіс Нина Ивановна.
— Война помасьӧм бӧрын коли сӧмын на куим во, а сэтысянь бара нин грӧзитӧны миянлы войнаӧн.
Мый нӧ, ӧні ме кута овны да уджавны дзик граница дорын, йи черта дорын, код сайын заводитчӧ мӧд мир, медся ыджыд капиталистическӧй страна».
Тайӧ мӧвпсьыс Нина Ивановна кутіс чувствуйтны кутшӧмкӧ ыджыд кывкутӧм аслас уджысь.
Синкымъяссӧ суровӧя кӧрӧмӧн сійӧ видзӧдіс ылӧ-ылӧ, йи черта саяс, да думайтіс сы йылысь, мый сійӧ вӧчис зэв правильнӧ, кор воис татчӧ, Чукотскӧй национальнӧй округӧ, рӧднӧй сӧветскӧй мулӧн граница дорӧ.
ШАМАНЛЫ ВОЧА
Экэчо петіс аслас ичӧтик паруснӧй байдараӧн проливӧ войнас, кор лунвывсянь пӧльтысь тӧв бӧр вӧтліс йияссӧ берег дорысь.
Сійӧ частӧ видзӧдлывліс то дзирдалысь кодзувъяс вылӧ, то югъялысь компас вылӧ да, плавайтысь йияссӧ пелька кытшлаліг, сыніс войвылӧ.
Байдараас сылӧн куйліс кык тюк, кытчӧ вӧлі топыда упакуйтӧма кынь да руч куяс.
Пуысь вӧчӧм кузь каллянӧн куритчигтыр сійӧ сюся видзӧдіс тӧлысьӧн югдӧдӧм море вылӧ да думайтіс сы йылысь, кыдзи сійӧ аддзысяс вокыскӧд, шаман Мэнгылюкӧд.
Эз ӧтчыдысь Экэчо аддзысьлы вокыскӧд сы бӧрын, кор шаман колис сійӧс Чукотка берегӧ, а ачыс муніс Аляскаӧ.
Торйӧн бура помнитӧ сійӧ первойя встречасӧ.
Лои тайӧ дзик случайнӧ.
Экэчо вӧлі кывтӧ аслас байдараӧн берегсяньыс километра дас ылнаын кымын.
Йияссӧ пелька кытшлаліг сійӧ сюся видзӧдіс гӧгӧр: корсис тюлень чукӧр.
И друг ыджыд йи глыба сайсянь мыччысис кучик байдаралӧн нырыс.
Регыд мысти петіс и ставнас.
Экэчо заводитліс сынны чорыдджыка, медым суӧдны да встретитчыны мореын морткӧд, но друг кынмис места вылас: байдарасьыс сійӧ аддзис воксӧ!
Экэчо скӧрысла пузис.
Ас тӧдлытӧгыс кисӧ нюжӧдіс винчестерланьыс.
— Тэ, буракӧ, вунӧдӧмыд, мый шаман Мэнгылюысь пуляыс полӧ!
— Экэчо кыліс вокыслысь чорыда шуӧм.
Экэчо дрӧгмуні да сылӧн кисьыс уси винчестерыс.
Кутшӧмкӧ полан чувство, коді век вӧлі Мэнгылю дырйи, бара шымыртіс сійӧс.
Шаман аслас байдараӧн локтіс Экэчо байдара бердӧдз.
Сылӧн дзик ӧти синмыс видзӧдіс ичӧтджык вокыс вылӧ спокойнӧя, неуна насмешливӧя.
— А тэ кӧ эськӧ и виан менӧ, то аски жӧ менам медся ён духӧй джагӧдас тэнӧ!
— грӧзитіс шаман.
Экэчо лэдзис синъяссӧ улӧ, нинӧм эз шу.
Сійӧ синбӧжнас видзӧдлывліс Мэнгылюлӧн кокньыдик байдара вылӧ да шензис, кыдзи сійӧн вермӧма вокыс вуджны опаснӧй проливсӧ.
— Ылӧдз тэ мунӧмыд аслад выль гортсяньыд.
Эн и пов тэ, мый йиясыс пазӧдасны тэнсьыд байдаратӧ?
— вокыскӧд медбӧрын заводитіс сёрнитны Экэчо.
— Колӧ моресӧ тӧдны бура, колӧ бура тӧдны, кытчӧ йиясыс мунӧны — сэки оз пазӧд.
Мэнгылю нинӧм эз висьтав сы йылысь, мый сысянь дзик матын виччысьӧ сійӧс американскӧй шхуна.
— Да, да, тэ збыль висьталан.
Колӧ моресӧ тӧдны бура, йияссӧ тӧдны бура.
Сэки, кор тэ мунін Аляскаӧ, омӧля тайӧс ставсӧ вӧлі тӧдан, и сы вӧсна ассьыд рӧднӧй воктӧ тшӧтш эн босьт, — скӧрыськодь шуис Экэчо.
— Бурджык вӧлі, мед эськӧ тэнад кывйыд эз шуав татшӧм йӧйсяма кывъяссӧ.
Эн-ӧ нывка бӧрся тэ уськӧдчы, кыдзи кӧр бӧрся кӧин?
— стрӧга вомаліс Мэнгылю.
— Да, ме сыла муні.
Ме эг вермы Вияльӧс кольны татчӧ.
И ме сійӧс ог коль татчӧ, кытчӧдз ог ви либӧ ну аскӧд тшӧтш сэтчӧ, тіян дорӧ.
— Сідзкӧ мыйла нӧ тэ ме вылӧ скӧртӧ песан, кыдзи чепйыв пон?
— рамджыка нин вокыслысь юаліс шаман да недыр чӧв олыштӧм бӧрын содтіс: — Сэтчӧ, миян дорӧ, Аляскаӧ, тэрмасьны тэныд оз ков.
Бокӧвӧй муын овны сьӧкыд...
— Мэнгылю жугыля видзӧдліс Чукотскӧй море берег пӧлӧн кыссьысь сопкаяс вылӧ.
— Ме эськӧ бӧр татчӧ локті, но ӧні тані меным местаыс абу.
Сӧмын кулӧмӧн ме верма татчӧ бӧр локны, кытчӧкӧ джуджыд нӧрыс йылӧ...
— Да, стойбищеын олысьяс оз прӧститны тэныд сійӧс, мый тэ налысь рӧднӧйяссӧ пышйӧдін бокӧвӧй муӧ, — шуис Экэчо да босьтіс вокыслысь каллянсӧ.
— Осторожнӧйӧн ло, эн паныдась накӧд.
Торйӧн нин эн сувт ӧти трӧпа вылӧ менам врагкӧд, Таграткӧд.
Сійӧ гӧтрасис Вияль вылӧ.
Вияль ӧні оланінас сылӧн ёрт.
Таграт отомститас тэныд сыысь, мый тэ нуӧдін Вияльлысь чойсӧ да воксӧ.
— Таграт гӧтрасис Вияль вылӧ?
— юаліс Мэнгылю.
— И тэ спокойнӧя видзӧдан налӧн семейнӧй олӧм вылӧ?
— Кыдзи ме видзӧда налӧн олӧм вылӧ, сӧмын ме ӧтнам тӧда, — лӧгпырысь шуис Экэчо.
— Сӧмын шуны верма, мый ме татысь ог мун сэтчӧдз, кытчӧдз на оланінӧ оз пыр шог.
— Ме тӧда тэнӧ.
Тэ збыль он мун татысь, кытчӧдз на оланінӧ оз пыр шог.
И ме тэныд отсышта таын.
Мэнгылю йӧткыштіс пелыснас ичӧтик йитор, коді вӧлі веськыда локтӧ сылӧн байдара вылӧ, да заводитіс бара:
— Духъяс ыстісны меным тэкӧд встречасӧ.
Ме локті татчӧ, медым аддзӧдлыны тэнӧ гусьӧн.
Тэ, дерт, эн на вунӧд туйсӧ море берегдорса сійӧ миян пещераӧ, кӧні ме вӧчлывлі камланиеяс?
* Камлание — шаманлӧн действиеясыс, кор сійӧ шаманитӧ.
Сувтӧд сэтчӧ неыджыд яранга.
Сійӧ лоас менам гуся оланінӧн.
Ме кута ваявны сэтчӧ американскӧй тӧваръяс, а тэ сэтчӧ кутан колявны сійӧ тӧваръяс вылӧ вежлалӧм кынь куяс да руч куяс.
Гӧгӧрвоан-ӧ ӧні тэ, мыйла ме татчӧ локті?..
Осторожнӧйджык ло.
Медся пӧрысь, медся мудер руч кодь ло, Экэчо.
Гусятор ставсӧ тшӧктӧ вӧчны виччысьӧмӧн...
Тадзи вокыскӧд первой аддзысьлігас жӧ Экэчо лои контрабандистӧн.
Кызьӧд воясӧ, кор американскӧй шхунаяс вермылісны безнаказнӧя волыны Чукотскӧй берег дорӧ матӧдз, Экэчо да Мэнгылю аддзысьлісны гожӧмнас кыкысь-куимысь.
Но кадыс муніс.
Экэчолы пыр лои сьӧкыдджык инавны американскӧй тӧваръяс, мыйын эз нин нуждайтчыны ни кыйсьысьяс, ни кӧр видзысьяс.
А кор сэтчӧ локтісны пограничникъяс, вокыскӧд аддзысьлыны лои зэв опаснӧ.
Мэнгылю эз кут волыны Чукотскӧй берегӧ.
И вот ӧні Экэчо петіс мореӧ гусьӧн, кыдзи вӧр, войся пемыдас дзебсьӧмӧн.
Неыджыд тӧв вель ӧдйӧ вӧтліс сылысь паруса байдарасӧ.
Экэчо тэрмасис.
Бедьса тшупӧдъяс серти, кодӧс сійӧ заводитіс вӧчавны кузь полярнӧй вой бӧрын шонді петӧмсянь, сылы вӧлі яснӧ, мый сылӧн вокыс, Мэнгылю, тшӧтш петіс мореӧ.
Кор муртса на заводитіс югдыны, Экэчо босьтіс бинокль да кутіс корсьны сигнальнӧй тшын: Мэнгылю должен вӧлі пестыны аслас байдараын бипур.
Но плавайтысь йияс кындзи, Экэчо нинӧм эз аддзы.
Пӧртмасис кыа.
Регыд мысти васьыс мыччысис доналӧм шонді дисклӧн гӧрдӧдӧм дорышыс.
Экэчолӧн векни скӧр синъяса, кузь, муртса лязалыштӧм ныра, паськыд черлыяса чужӧмас тӧдчис полӧм.
Кузь тушаа, кыдзсюрӧ шырӧм юра, кодлӧн юрчутъяс лётъяліс гӧрд сальмӧм рузумторйӧн кыӧм кӧсатор, Экэчо ӧні став вынсӧ зэвтіс сы вылӧ, медым сюся видзӧдны да бура кывзыны.
Оз-оз, но корсюрӧ век жӧ сійӧ видзӧдлывліс ӧдйӧ быдмысь сьӧд кымӧр вылӧ, коді веськыда шлывгис петысь шонділань.
Регыд мысти кутіс пӧльтны чизыр вой тӧв.
Экэчо шапкааліс ассьыс малахай-шапкасӧ, киас босьтіс кӧрт йыла зіб.
Ёсь синъясыс сылӧн бура аддзисны, мый войвывсянь лунвылӧ тӧлыс вӧтлӧ дорвыв чукӧрмӧм йи глыбаяс.
«Омӧль делӧыс.
Ыджыд йи глыбаяс локтӧны воча.
Байдараӧс пазӧдас», — горизонтӧ тревожнӧя видзӧдігтыр думыштіс сійӧ.
А йи пластъяс пыр матыстчисны.
Экэчо век частӧджык и частӧджык киас босьтлывліс кӧрт йыла кузь зібсӧ, медым йӧткасьны йиясысь.
«Весьшӧрӧ талун петі.
Пӧгибнитны верман», — думыштіс сійӧ да ёнджыка заводитіс тойлавны локтысь йияссӧ.
Кымӧрыс пыр паськаліс.
Регыд мысти сійӧ тупкис шондісӧ ставнас.
Сьӧд кымӧр, кодлӧн костъясӧдыс тӧдчис на пемыдгӧрд югӧр, ставнас гартчис, тупкис небесаыслысь ныр ыджыдджык и ыджыдджык юкӧн.
Экэчо полігтыр видзӧдіс сы вылӧ и кажитчис сылы, мый сійӧ некор на аслас нэм чӧжӧн эз аддзыв татшӧм кымӧрсӧ.
— Лёк примета.
Пӧгибнита, буракӧ...
— шӧпкӧдіс сійӧ.
Сійӧс ставнас шымыртіс чувство, мый колӧ тышкасьны олӧм вӧснаыс.
Сувтіс кок йылас, мыйвынсьыс йӧткыштчис багырнас ыджыд йи пластысь.
И сэк жӧ мӧд йи пласт чорыда кучкис байдара бӧжас.
Кыліс ратшмунӧм.
Экэчо тэрыба бергӧдчыліс да аддзис, мый чегӧма байдара сюрӧсыслӧн ӧти пӧв.
«Бӧрлань!
Гортӧ!» — жуис сылӧн юрас.
А йияс пыр топалісны.
Найӧ зурасьлісны ӧта-мӧдыскӧд, путкылясисны, корсюрӧ вӧйлісны ваас да ыджыд шумӧн бӧр быльснитлісны веркӧсас сэні, кӧні он виччысь.
Экэчо казяліс ыджыд йи пласт да уськӧдчис сылань.
Ӧні сійӧ некыдз эз вермы мынтӧдчыны йияс зурйӧдлӧмысь.
Байдара нырас выліті потӧма кучикыс.
Здук мысти розь лоис и байдара бӧжас.
Ыльнитіс ва.
Экэчо кватитіс винчестерсӧ, патронъяс тыра сумкасӧ да чеччыштіс йи пласт вылӧ.
Некымын здук сійӧ видзӧдіс, кыдзи сьӧкыд йиясыс изки моз изісны сылысь байдарасӧ.
А кор сылӧн торпыригъясыс вошины, сійӧ тэрыба видзӧдліс гӧгӧр да полігтыр бара видзӧдліс сьӧд кымӧръяс вылӧ, кодъяс дзикӧдз нин вӧлі тупкӧмаӧсь шондісӧ.
ЙИ ЧЕРТА САЙЫН
Шаман Мэнгылю, коді петаліс проливӧ вокыскӧд аддзысьлӧм могысь мистер Кэмбилӧн моторнӧй вельботӧн, гортас бӧр локтіс нинӧм кежысь.
— Экэчо, буракӧ, повзьӧма петны проливас ылӧ, — Кэмбилы доложитіс сійӧ.
— А, гашкӧ, сійӧс и йиясыс пазӧдісны.
Йиыс тайӧ лунъясас зэв уна шлывгӧ пролив вомӧныс рытыввывсянь асыввылӧ.
— Висьтав аттьӧ аслад духъясыдлы сыысь, мый ачыд гортад локтін ловйӧн, — йиӧн парсасьӧм вельботсӧ видзӧдаліг шуис Кэмби.
— Арыс таво водз кӧсйӧ пуксьыны, и весиг, гашкӧ, оз ар, а тӧв.
Бурджыка видзӧдлы небесаас.
Мэнгылю мудзпырысь видзӧдліс кымӧр пластъясӧн тупкысьӧм небесаӧ да сӧгласитчис:
— Лым кымӧръяс.
Талун войнас уна лым усьӧ.
Мэнгылю эз ылав.
Войнас Аляскалӧн зумыш му вылӧ уси джуджыд лым.
Аскинас камӧбтіс кӧдзыд, пӧльтны мӧдіс тӧв да лым кымӧръяс гартігтыр нӧбӧдіс найӧс асыввывсянь рытыввылӧ.
Йизьӧм, турдӧм му весьтын дугдывтӧг кыліс быдсямапӧлӧс шум.
Детинка Чочой вӧтасьӧ, мый сійӧ куйлӧ кӧдзыд му вылын да тіралӧ кӧдзыдысла.
Кинас сійӧ корсьӧ ку, медым шебрасьны, и некыдзи оз аддзы.
Паськыд бордъяса кутшӧмкӧ ыджыд тешкодь лэбач шлывъялӧ-лэбалӧ сы весьтын, пӧльтӧ сы вылӧ кӧдзыд тӧв.
Лэбачлӧн бордъясыс друг топалӧны, и сійӧ пуксьӧ Чочой дорӧ да пӧрӧ синпӧла шаман Мэнгылюӧ.
Шаман копыртчӧ Чочой весьтӧ да сюся видзӧдӧ сылы чужӧмас.
— Локті ме тэнсьыд синтӧ перйыны, — чирӧм гӧлӧсӧн шуӧ сійӧ.
— Ме синпӧла, и тэ лоан синпӧлаӧн.
Чочой горӧдӧ да садьмӧ.
Повзьӧмысла паськыда восьтӧм сьӧд синъясыс немгӧгӧрвотӧг гӧгӧр видзӧдӧны неыджыд мехӧвӧй пологсӧ.
* Полог — ярангаын узьланін. Пологсӧ вурӧны кӧр куясысь.
Полог стен дорын коптитӧ ичӧтик дзузган би.
Мамыс пукалӧ Чочойлы мышкӧн да ичӧтик бедьторйӧн лӧсьӧдалӧ витувит.
* Витувит — нюрса нитш. спользуйтӧны фитиль пыдди.
Чочой кывзысьӧ пургалӧн омлялан шыӧ.
Дзуртӧны ярангалысь сюрӧс крепитысь майӧгъяс, тӧвйылас шлопйӧдлӧны оръяссьӧм матерьеторъяс, кодъясӧн мамыс дӧмліс ярангалысь рэтэм.
* Рэтэм — ӧтлаӧ вурӧм кӧр куяс, кодӧн тупкыссьӧ ярангалӧн сюрӧсыс.
Пологыс тіралӧ.
Жирниклӧн биыс тіралӧ, мигайтӧ.
Мамыс кипыдӧсъяснас сайӧдӧ бисӧ, медым эськӧ сійӧ эз кус.
Вӧсньыдик чунь доръясӧдыс тыдыштӧ розӧвӧй свет.
— Кӧні бать?
Мыйла сійӧ оз лок?
— юалӧ Чочой.
Мамыс дрӧгмуні, бергӧдчис Чочойлань.
Сійӧ дыр видзӧдӧ вазьӧм жугыль синъясӧн пиыс вылӧ.
Кор аддзис, мый сійӧ кӧдзыдысла лӧзӧдӧма да тіралӧ, Ринтынэ кинас маласьыштіс полог пельӧсас, аддзис сэтысь косясьлӧм кӧр ку да шебрӧдіс сійӧн Чочойӧс.
— Кӧні батьыд, шуан?
— юаліс Ринтынэ.
Вӧйӧм банбокъясӧдыс сылӧн тюргис-визувтіс синва.
— Тайӧс колӧ Кэмбилысь юавны, — содтіс сійӧ, — тайӧ сійӧ ыстіс пурга водзвылын корсьны стадасьыс торйӧдчӧм кӧръясӧс.
Чочой матыстчис мамыслань, пуктіс юрсӧ сылӧн пидзӧсъяс вылӧ.
Мамыс, ӧтмоза ӧтарӧ-мӧдарӧ качайтчигтыр, корсюрӧ сыркмунліс.
Бӧрдіс и Чочой.
Сійӧ сьӧлӧмсяньыс жалитӧ мамсӧ, батьсӧ, асьсӧ.
Чорыд вомдоръяссьыс сійӧ нюлӧ сола синвасӧ, полӧмӧн видзӧдлывлӧ полог гӧгӧрыс.
А тӧлыс пыр ёнджыка и ёнджыка тракйӧ ярангасӧ.
Пыр ёнджыка шлопйӧдлӧны косясьлӧм рэтэмлӧн кусӧкъясыс.
Чочойлы лои страшнӧ.
А мамыс век пукалӧ да довъялӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Со сійӧ ньӧжйӧник, нора заводитіс сьывны:
«Ого-гого-то-ооо-гог-го-го...»
Век ӧтсяма сьылӧмыс, ритмичнӧя довъялӧмыс да мам пидзӧссянь воысь шоныдыс вочасӧн унмовсьӧдісны Чочойӧс.
Сійӧ садьмис асывводзнас.
Пурга лӧньӧма нин.
Мамыс эз узь.
Жирник весьтын ӧшаліс сьӧдасьӧм неыджыд чайник.
Чочой чеччис, пасьталіс ӧкуратнӧя дӧмлӧм мехӧвӧй гачсӧ да кухлянкасӧ, и пуксис мамыскӧд орччӧн.
Чайникыс пузис.
Мамыс кисьтіс кык сёй кружкаӧ пузьӧдӧм пӧсь васӧ да пуктіс найӧс ичӧтик фанернӧй пӧвтор вылӧ.
Сэсся перйис мешӧкысь чорыд лепёшка, чегыштіс аслыс ичӧтика да сетіс сійӧс Чочойлы.
Завтракайтӧм бӧрын Чочой лӧсьӧдчӧ вӧлі петны ывлаӧ.
Но сійӧ кадас ярангаӧ пыраніныс воссис, и сэтчӧ мыччысис мистер Кэмбилӧн гӧна зэв ыджыд шапкаа юрыс.
abu
Сылӧн кӧдзыд синъясыс веськодя видзӧдалісны пологсӧ да веськалісны кынь ку вылӧ, коді ӧшаліс тюлень куысь вӧчӧм тасма вылын пӧтӧлӧк бердас.
Сыӧн восьтӧминӧдыс ыркйис кӧдзыд воздух.
Муӧдзыс копыртчӧмӧн видзӧдны пологас Кэмбилы, тыдалӧ, эз вӧв лӧсьыд.
Сійӧ нетерпеливӧя кӧрсьыліс, ыджыд нырнас кыскис ас пытшкас воздухсӧ да шуис:
— Ринтынэ, вай ноко эсійӧ кыньсӧ.
Сійӧс кӧть и виӧма срокысь водз, но всё равно згӧдитчас.
Ринтынэ полӧмӧн видзӧдліс кынь ку вылас да, местасьыс вӧрзьывтӧг, ньӧжйӧник юаліс:
— Мыйла тэныд тайӧ кынь куыс?
Верӧсӧй ӧмӧй висьталіс, медым тэ сійӧс босьтін?
— Дерт жӧ, — неуна думайтыштӧм бӧрын шуис Кэмби.
— Помканас сылы, мый ме должен босьтны тайӧ кынь кусӧ, тэнад верӧсыд, — сідз-тадз содтіс сійӧ.
— Ог, ме ог сет кынь кусӧ, — ньӧжйӧник, но чорыда шуис Ринтынэ.
Кэмби пырис пологӧ, тыртіс сійӧс мехӧвӧй паськӧма ыджыд фигуранас да кыв ни джын шутӧг ачыс разис кынь кусӧ.
Чочой полӧмӧн да сэк жӧ лӧга видзӧдіс сылы веськыда чужӧмас.
Со Кэмби бӧрыньтчис, петіс пологсьыс, но сэк жӧ бара восьтіс пыранінсӧ да нюмъялігтыр шуис:
— Тэнад верӧсыд — лёк пастух: пурга заводитчытӧдзыс абу аддзӧма стадаысь торйӧдчӧм кӧръяссӧ.
Ӧні найӧ, дерт, стадаас бӧрсӧ оз локны.
Пурга дырйиыс найӧс кӧинъяс чашйисны.
А меным талун колӧ фирмаса уполномоченнӧй водзын отчитывайтчыны — мынтысьны вошӧм кӧръясысь.
Ӧні кежлӧ вот тайӧ кынь кусӧ босьта, а ӧстальнӧйсӧ бӧрыннас арталам.
Кор помаліс сёрнитнысӧ, Кэмби дугдіс нюмъявны, бара гораа кыскис нырнас воздухсӧ, вӧрӧдыштіс синкымъяссӧ.
— Но ӧд верӧсӧй вермас на вайӧдны кӧръяссӧ, — шуис Ринтынэ.
— Сомневайтча.
Зэв ёна сомневайтча.
Локтіс кӧть мед ачыс ловйӧн.
Сёяныс, буракӧ, сылӧн нинӧм эз вӧв, а коли нин вит сутки.
Да и пасьтасьӧма омӧля...
— Да, некутшӧм сёян сылӧн эз вӧв...
И паськӧмыс лёк, — шуис Ринтынэ да улӧдз копыртіс юрсӧ, медым не петкӧдлыны ассьыс синвасӧ Кэмбилы.
Кэмби эз на удит мунны, ярангаӧ локтіс шаман Мэнгылю.
Пологӧ пырӧм бӧрын сійӧ ӧзтіс каллянсӧ да, Ринтынэлӧн мучитчӧм чужӧм вылӧ видзӧдіг, юаліс:
— Волнуйтчан верӧсыд вӧсна?
— и ӧтветсӧ виччысьтӧг содтіс: — Да, но век жӧ сыкӧд вермас лоны лёктор.
Эз радейтлы менӧ Кэргын.
Сійӧ пыр ме вылӧ скӧраліс чепйыв пон моз.
Ӧні ме сылы нинӧмӧн ог вермы отсавны.
Видлі, но духъясӧй та вылӧ эз сӧгласитчыны.
Чочой кывзіс шаманлысь сёрнисӧ, и кажитчис, мый тайӧ век на страшнӧй вӧтсӧ вӧталӧ.
Вот ӧні бергӧдчас шаман да шуас сылы: «Локті тэнсьыд синъястӧ перйыны.
Ме синпӧла, и тэ лоан синпӧла».
Но шаман весит эз казяв Чочойӧс.
Юрсӧ копыртӧмӧн Ринтынэ чӧв оліс.
Висьӧмысь да тшыгъялӧмысь сылӧн пыдӧ вӧйӧм сингуранъяса кадысь водз пӧрысьмӧм чужӧмыс вӧлі неподвижнӧй.
— Войдӧрлун Экэчокӧд аддзысьлі проливын.
Сійӧ мыйсюрӧ висьталіс Вияль йылысь да сылӧн верӧсыс Таграт йылысь, — друг шуис шаман.
Ринтынэ дрӧгмуні.
Сэсся сувтіс пидзӧсчань вылас да омӧлик кияснас морӧс вылас усьысь кӧсасӧ нервнӧя кабраліг, сійӧ юаліс:
— Тэ тӧдан мыйкӧ , менам чой йылысь?
Висьтав, регыдджык висьтав, мый тэ тӧдан сы йылысь!..
Мэнгылю пыдӧ кыскис табак тшынсӧ, мӧдіс кызны.
Ринтынэ чорыда кабыртіс киясас ассьыс кӧсасӧ да, шаман вылысь кевмысян синъяссӧ вештывтӧг, виччысис, кор сійӧ бара заводитас сёрнитны.
А Мэнгылюӧс пыр на кызӧдіс, и кызӧдіс, и кызӧдіс...
«Вот заводитіс кызны аслас лёк дука каллян вӧсна!» — лӧгпырысь думыштіс Чочой и друг повзис: оз-ӧ вермы тӧдмавны шаман сылысь мӧвпъяссӧ?
— Лёк юӧр вайис Экэчо тэнад чой йылысь, — дыр мысти бара заводитіс сёрнитны Мэнгылю.
— Тшыгъялӧмысла сійӧ муртса ловъя пӧ куйлӧ ярангаас.
Сылӧн вӧлӧма пи, тэ тайӧс тӧдан нин.
Да, детинкаыс тӧлысь сайын кулӧма...
Ринтынэ дыр видзӧдіс шаманлы чужӧмас, а сэсся немгӧгӧрвотӧг шога горӧдіс:
— Мыйла татшӧм ыджыд шог суис миянлысь семьяӧс?!
Ме думайтлі, мый кӧть менам чойлы овсьӧ бура.
Волісны жӧ татчӧ сэтшӧм юӧръяс, мый йӧзыс бура сэні олӧны, миян рӧднӧй му вылын...
— Тэнад рӧднӧй муыд важӧн нин тані, — назидательнӧя шуис шаман.
— А Сійӧ юӧрыс, мый мӧдар берегас йӧзыс олӧны бура — лӧж, оз ков эскыны.
Сійӧ берегас тшыгъялӧны, сійӧ берегас висьӧны...
А ещӧ вунӧді висьтавны тэныд: тэнад чойыдлӧн мужикыс, Таграт, эновтӧма тэнсьыд висьысь чойтӧ да мунӧма кутшӧмкӧ мӧд нывбаба дорӧ.
Сӧмын Экэчко зільӧ спаситны Вияльтӧ.
Сійӧ жалитӧ ӧні, мый эз ло Экэчолӧн гӧтырӧн.
Ринтынэ бара видзӧдліс Мэнгылю вылӧ.
Здук кежлӧ сы синъясын ыпнитліс ичӧтик недоверие чувство.
Мэнгылю тайӧс казяліс:
— Тэнсьыд мӧвпъястӧ ме ӧні гӧгӧрвои.
Он эскы менам кывъяслы.
Тэнад Ако батьыдлӧн враждебнӧй духыс тэын.
Акосянь став лёкыс вуджӧма тэнад рӧдвужлы.
Со мый вӧсна шогыс тыртіс тіян рӧдысь став йӧзсӧ.
Шаманлӧн синпӧла, паськыда татуируйтӧм, чукыра чужӧмас видзӧдіг Чочой пыр ёнджыка и ёнджыка топӧдчис мамыс пельпом дорӧ.
Сійӧ виччысис, терпитны вермытӧг виччысис, кор шаман мунас ярангаысь.
Коркӧ и Мэнгылю муніс.
Чочой кывзысис сылӧн ылыстчысь воськовъясӧ да ньӧжйӧник шуис:
— А тэ, мам, эн верит сылы.
Гоомо дядь век шуӧ Мэнгылюӧс ылӧдчысь мортӧн.
Ринтынэ муртса нюммуныштіс пиыслы, малыштіс сылысь сьӧд чорыд юрсиа юрсӧ:
— Тэ менам ыджыд нин кутін лоны.
Он пов татшӧмторсӧ шаман йылысь сёрнитны?
— Гоомо дядь оз пов, и ме ог кӧсйы повны!
— гораджыка да смелджыка нин шуис Чочой.
— Ме кӧсъя лоны сэтшӧмӧн, кутшӧм бать, кутшӧм Гоомо дядь.
— Батьыд кодьӧн...
— ышловзис Ринтынэ да кисӧ нюжӧдіс помавтӧм торбазъяслань, кодъясӧс вурис мужикыслы.
Чочой сёйис завтрак бӧрын кольӧм лепёшкиторсӧ, тэрыба пасьтасис да петіс ывла вылӧ.
Кэймид посёлок вӧлі ставнас толаяс пиын.
Тӧлыс дзикӧдз нин лӧньӧма.
Керка трубаясысь, чукотскӧй яранга йывъясысь да эскимоскӧй хижинаясысь рӧвнӧя кайисны небесалань лӧзов тшын сюръяяс.
Кэмбилӧн фактория дорын ноксисны йӧз.
Чочой сюся видзӧдіс на вылӧ ылысянь на: кӧсйис аддзыны на пиысь батьсӧ.
Но сэні сійӧ эз вӧв.
Детинка видзӧдліс сылань, кӧні должен вӧлі лоны кӧр стада.
Но и стадасӧ сійӧ эз аддзы.
Сэні нинӧм эз вӧв.
«Навернӧ, стадасӧ вӧтлӧмаӧсь перевал сайӧ», — думыштіс Чочой, но эз решитчы петны ылі туйӧ.
Чочой мӧдӧдчис посёлокӧдыс.
Неыджыд хижина дорын, кодӧс пӧшти ставнас вӧлі тыртӧма лымйӧн, сійӧ аддзис ассьыс другсӧ, Томӧс — инвалид-негрлысь писӧ.
Том вӧлі киссьӧм паськӧма да торбаза.
Сьӧд синъяса, еджыд пиньяса, сылӧн косіник, пыр нюмъялысь чужӧм вылын тӧдчис шӧйӧвошӧм.
Детинка полӧмӧн видзӧдлывліс орчча керкалань.
— Том, тэ он тӧд, кӧні талун кӧр стадаыс?
— жугыля юаліс Чочой.
Том восьтыліс нин вомсӧ, медым вочавидзны Чочойлы, но буретш сэки чужӧмас чорыда кучкис лым мач.
Том тупкис чужӧмсӧ кияснас, и сійӧ жӧ здукас некымын лым мач бара веськалісны сылы пельпомас, юрас.
Ӧти мач веськалі Чочойлы балябӧжас.
Чочой бергӧдчис, медым видзӧдлыны, коді шыбласьӧ, но выль лым мач веськаліс веськыда сылы синмас.
Орчча керка пельӧс сайсянь кыліс серам.
— Тайӧ Дэвид!
— ньӧжйӧник шуис Том.
— Мунам миянӧ...
— Эй, сьӧд чужӧм!
— кыліс гӧлӧсыс Дэвидлӧн, мистер Кэмби медічӧт пилӧн.
— Кыдзи тэныд кажитчӧ еджыд лымйыс?
Сійӧ зэв ёна лӧсялӧ тэнад сьӧд чужӧмлы.
Том чӧв оліс.
Дэвид петіс керка пельӧс сайысь.
Тайӧ вӧлі ар дас квайта кымын, кузь тушаа зон.
Руд былькъя синъяса паськыд чужӧмыс кажитчис бурӧн, веселӧн.
Сылы и юрас эз волы, мый сійӧ вермис дойдны детинкаясӧс, кодъяс сы серти вӧліны пӧшти кагаясӧн на.
Сійӧ тэрыба копыртчыліс да бара кабырас босьтіс лымсӧ.
Том тювкнитіс аслас хижина ӧдзӧс сайӧ да корис тшӧтш Чочойӧс.
Чочой котӧрӧн пырис сы бӧрся.
Кокпӧла жестянщик Джим, Томлӧн батьыс, пукаліс чурка вылын да видлаліс примус.
Пиыс вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, коді вӧлі век на лымйӧсь, сійӧ юаліс:
— Мый, Чочойкӧд вермасин?
— Эг, Кэмбилӧн пиыс лым мачӧн лыйсис, — полӧмӧн да мыйлакӧ мыжапырысь нюмъялігтыр вочавидзис Том.
— Ӧти лым комӧкӧн сэтшӧма лыйис плешкӧ, мый синмысь бикиньяс петалісны.
Джим лӧгпырысь видзӧдліс хижинаса ичӧтик ӧшиньӧдыс.
Сылӧн сьӧд чорыд чуньясыс нервнӧя кутісны таркӧдны пу стойкаӧ, кӧні вӧліны быдсяма инструментъяс, жӧч торъяс, кӧрт тувъяс, жугалӧм примусъяс, лампаяс.
Чочой пуксис табуретка вылӧ, а Том ляскысис ӧшинь бердӧ да кутіс видзӧдны Дэвид бӧрся.
— Нэм чӧж ме спасайтча наысь, — думайтігтыр шуис пӧрысь негр; чукырӧсь паськыд сьӧд чужӧмас тӧдчис ыджыд шог.
— Ылі лунвывсянь ме локті войвылӧ.
Локті му помасянінӧдзыс, а спокой ог тӧд...
Ассьыс ён кияссӧ Джим чышкис фартукас, коді вӧлі тупкӧ сылысь пидзӧссӧ, чеччис, пу кокнас грымӧдчигтыр ветлӧдлыштіс комнатаӧдыс.
— Некыдз оз мын наысь и менам детинка, — ыджыда ышловзис Джим.
— Эз на петавлы ывлаӧ, медым сійӧс эз нӧйтлыны...
Томлӧн плешкас и збыльысь тӧдчис йӧг.
— Сійӧ муніс нин, — Кэмбилысь писӧ тӧдвылын кутӧмӧн радпырысь шуис Том.
— Мунам, Чочой, ворсыштам ывлаас!
Детинкаяс петісны ывлаӧ, ӧдйӧ котӧртісны посёлокӧдыс, лэччисны джуджыд оврагӧ да кайисны сылӧн мӧдар кыр йылас.
Тайӧ вӧлі налӧн радейтана места, тані найӧ ворслісны, и некод эз казявлы найӧс.
— Том кый менӧ!
— горӧдіс Чочой да мыйвермӧмсьыс котӧртіс Том дінысь.
Друг сійӧ конйыштчис да уси.
Кор сувтіс, Чочой видзӧдліс сійӧ предметыс вылӧ, мыйӧ конйыштчис...
Чужӧмыс сылӧн кельдӧдіс.
Детинка бӧрыньтчыштіс неуна.
Лым увсьыс чурвидзисны йизьӧм торбазъяса морт кокъяс.
Том, коді заводитліс гораа серавны, друг тшӧкмуніс:
— Морт, морт кынмӧма!..
А Чочой видзӧдіс повзьӧмысла паськыда восьтӧм синъясӧн шуйга кокса торбазыслӧн еджыд дӧмас вылӧ да эз вермы шуны ни ӧти кыв.
Сійӧ бура тӧдіс тайӧ торбазъяссӧ.
Полӧмсӧ венӧмӧн Чочой ньӧжйӧник лэдзчысис пидзӧсчань вылас, шымыртіс кулӧм батьыслысь кокъяссӧ, бӧрддзис. Бӧрдіс сійӧ вӧсни гӧлӧсӧн, лывкйӧдлӧмӧн, кыдзи тайӧс вӧчӧны чукчаяс да эскимосъяс покойник кузя бӧрдігӧн.
Томлӧн доршасис синваыс.
Сійӧ чӧв олігтыр видзӧдіс аслас другыс вылӧ да лым вылас лэдзчысьӧмӧн сідзжӧ гораа бӧрддзис.
Чочойлысь аслысногӧн бӧрдӧмсӧ кылісны посёлокын.
Сэтчӧ уськӧдчисны йӧз.
Воис и Ринтынэ, кодӧс кутіс сылӧн вокыс, Гоомо.
Кор тӧдіс пӧгибнитӧм мужиксӧ, сійӧ лэдзчысис лым вылас да сідзжӧ, кыдзи и Чочой, лывкйӧдлӧмӧн да гораа бӧрддзис.
Юрнысӧ копыртӧмӧн йӧзыс сулалісны чӧв.
Кор сэтчӧ локтіс мистер Кэмби, быдӧн неуна кежыштісны.
Кэмби недовольнӧя чукыртчыліс, ӧзтіс ассьыс дженьыдик каллянсӧ да дӧсадапырысь шуис:
— Жаль, зэв жаль!
Медся бур пастух пӧгибнитіс...
Сэсся неуна чӧв олыштӧм бӧрын сійӧ содтіс:
— Висьталӧй шаман Мэнгылюлы, медым займитчас пастух дзебӧмнас.
Йӧзыс вочасӧн разӧдчалісны.
Несчастье йылысь юӧр ӧдйӧ паськаліс посёлокса быд керкаӧ да хижинаӧ.
Эскимосъяс да чукчаяс петавлісны ывлаӧ да дыр кывзылісны дӧваӧн лоӧм Ринтынэлысь да сирӧта Чочойлысь шога бӧрдӧмсӧ, ыджыда ышлолалісны да ньӧжйӧник проклинайтісны мистер Кэмбиӧс.
ПОКОЙНИКӦС ДЗЕБӦМ
Покойник Кэргын ярангаӧ чукӧртчисны эскимосъяс да чукчаяс.
Пологӧ пыранінӧ Ринтынэ пуктіс чӧлӧсавлӧм кын кӧр яй тыра кузьмӧс да ляпкыдик пу тасьті.
Тасьті гӧгӧрыс пуксялісны йӧз, заводитісны сёйны.
Сёйисны найӧ чӧв олігтыр, ӧта-мӧд вылас видзӧдлытӧг: стӧча став правилӧяс серти, кодъяс соблюдайтсисны покойникӧс дзебигӧн нэмъяс чӧж.
Тасьті дорӧ пуксьӧдісны и Чочойӧс.
Но Чочойлы яйыс горшас эз пыр.
Детинка чуймӧмӧн да полігтыр видзӧдіс полог вылӧ, кӧні куйліс покойник батьыс.
Сійӧ эз кӧсйы веритны, мый кулі сылӧн батьыс.
Кор помалісны сёйны яйсӧ, йӧзыс пырисны пологӧ да пуксисны покойник дорӧ.
Чочой писькӧдчис медылі пельӧсас, кӧні пукаліс вӧрзьӧдчывтӧг мамыс.
Лов шысӧ кутӧмӧн йӧзыс мыйӧкӧ кывзысисны.
Пологын вӧлі сэтшӧм лӧнь, мый Чочойлӧн тіньгис пеляс.
Яранга дорын друг кылісны кок шыяс.
— Локтӧ!
— ӧтпырйӧ горӧдісны ставӧн.
Чочой тӧдіс, мый обычай сертиыс и сылы колӧ вӧлі горӧдны тайӧ кывсӧ, но сійӧ сёрмис и бӧрыннас нин муртса кывмӧн шуыштіс:
— Локтӧ.
Ярангаӧ пыранін воссис и сэк жӧ мыччысис шаман Мэнгылюлӧн лёзь юрыс.
Здук мында сійӧ видзӧдіс синпӧвнас йӧзыс вылӧ, сэсся пырис пологӧ.
Киас сійӧ кутіс овальнӧй формаа ыджыд бубен, кытӧн вӧліны триньганъяса да зёльганъяса уна жӧч кругъяс.
Муртса вӧрзьӧдыштӧм бӧрын бубен сетас унапӧлӧс шы — медся вӧснисяньыс медся кызӧдз.
Бубенсӧ бокӧ пуктӧм бӧрын шаман пӧрччис дукӧссӧ.
Лёзьмӧм кузь юрсиас кӧнсюрӧ чурвидзисны кӧсаяс.
Мэнгылю лажыньтчис покойник юр дорӧ, пологсьыс кисӧ нюжӧдіс ывлаас да судзӧдіс Кэргынлысь бедьсӧ, кодлӧн помас вӧлі кӧр сюрысь вӧчӧм ичӧтик гыж.
Бедьсӧ сійӧ пуктіс аслыс пидзӧсъяс вылас да бара нюжӧдіс кисӧ ывлаас да судзӧдіс кузь аркан, кодӧс вӧлі бура гартӧма да кодлӧн кӧзяиныс сідзжӧ вӧлі Кэргын.
Йӧзыс чӧв олігтыр видзӧдісны шаман бӧрся.
Мый йылысь кӧ неуна думайтыштӧм бӧрын Мэнгылю аркан помнас кӧрталіс бедьсӧ покойник юрӧ, юрсӧ муртса кыпӧдыштіс.
Чочой сетчис став тушанас водзлань, сійӧ здук кежлӧ быттьӧ аддзыліс ловъя батьсӧ, кодӧс сійӧ сэтшӧма радейтіс.
Но сэки жӧ детинка кунис синъяссӧ да шатовмуні боклань: покойниклӧн измӧм чужӧмысь аддзис мыйкӧ тӧдтӧмӧс, бокӧвӧйӧс.
Шаман улӧдз копыртіс юрсӧ да ланьтіс.
Здук мысти сійӧ заводитіс шочиника тракнитлывлыны пельпомъяснас, сэсся сылӧн кутіс вӧрны юрыс, и регыд мысти став тушанас кутіс сырмыны сідзи, быттьӧ войтӧв сійӧс кыскаліс.
Лов шысӧ кутӧмӧн, вӧрзьӧдчывтӧг йӧзыс видзӧдісны сы бӧрся.
Чочой кутчысьӧма кияснас мамыс дорӧ, топӧдчӧма сы бердӧ, и оз вермы синсӧ вештыны шаман вылысь.
Жирникын биыс ыпъяліс, пуркйис сьӧд тшын.
Но бисӧ некод эз лӧсьӧд.
Шаман ӧдйӧ разис покойник юр дорӧ арканӧн кӧрталӧм бедьсӧ, шӧрӧдыс босьтіс вомас, а бедь помъясас кутчысис кияснас.
Юрыс сылӧн бара кутіс вӧрны, тіравны мӧдісны пидзӧсъясыс.
Сэсся вомсьыс сійӧ уськӧдіс бедьсӧ, кватитіс ассьыс бубенсӧ да мыйвынсьыс пыркнитіс сійӧн юр весьтас.
Зёльгыны мӧдісны зёльганъяс, триньганъяс, шаргисны лыторъяс.
Шаман топӧдіс бубенсӧ морӧс бердас да сідзи кусыньтчис, быттьӧ друг висьмис сылӧн кынӧмыс.
Чужӧмас сылӧн мыччысис ньылӧм.
Сэсся ӧдйӧ веськӧдчис, китӧвӧй усӧн кучкис бубенас, да, гырысь виж пиньяссӧ жергӧдӧмӧн, заводитіс омлявны.
— Гоо!
Ооо!
Ооо!
Гогого!..
А ата! ата! ата!
Га ях-кай, якай, якай!
— горзіс сійӧ да бара заводитіс омлявны то вӧсни гӧлӧсӧн, то кыз чирӧм гӧлӧсӧн.
Сэсся сійӧ сувтіс пидзӧсчань вылас да кутіс вежньӧдлыны косъяссӧ; заводитісны шарӧдчыны шарганъяс, кутісны вӧрны рака юр, сюзь гыжъяс, ош пиньяс, кодъясӧс шаман вӧлі кӧрталӧма коскас.
— Го-гооо-го-гооооо!..
— бубенас кучкалігтыр омляліс шаман.
Пыр ёнджыка и ёнджыка вӧрис шаман, пыр гораджыка и гораджыка горзіс сійӧ.
Повзьӧмысла синъяссӧ арыштӧмӧн Чочой видзӧдіс Мэнгылю вылӧ да пыр ёнджыка топӧдчис мамыс бердӧ аслас дрӧгнитлывлысь жебиник тушанас.
Детинкалы корсюрӧ кажитчыліс, мый сійӧ узьӧ да аддзӧ зэв мисьтӧм вӧт.
А шаман дугдывтӧг век на йӧйталіс.
Со сійӧ эбӧссьыс петӧмӧн уси мыш вылас покойниккӧд орччӧн да тіравны кутіс сідз, быттьӧ лёк висьӧмӧн висигӧн припадок дырйи.
Вомсьыс сылӧн петіс быг.
Йӧзыс измӧм чужӧмӧн видзӧдісны шаман вылӧ, и на пиысь некод эз лысьтлы весиг вӧрзьӧдчывны.
Со шаман тупкис бубеннас чужӧмсӧ да друг ланьтіс да дыр куйліс вӧрзьӧдчывтӧг покойникыс моз, коді куйліс сыкӧд орччӧн.
Чочойлы кажитчис, мый Мэнгылю кулі.
Детинкалӧн нервъясыс вӧлі зэвтчӧмаӧсь сідз, мый сылы кажитчис — вот-вот мыйкӧ орӧ сылӧн пытшкӧсас, и сійӧ оз нин вермы чӧв овны, оз вермы пукавны ӧти местаын.
Лёк сылы лоӧ сэки: Чочой тӧдіс, мый шаман вермас весиг вины скӧрйывсьыс, торкан кӧ сылы вӧчны камланиесӧ.
Шаман вештіс чужӧм вывсьыс бубенсӧ да друг сувтіс.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі спокойнӧй, но петкӧдліс ёна мудзӧм.
— Пасьтӧдӧй...
— ассьыс дукӧссӧ пасьталігмоз ньӧжйӧник шуис сійӧ.
Шаман петіс пологысь.
Сы бӧрся петісны и мукӧдыс.
Пологӧ колисны сӧмын Чочойлӧн мамыс да ещӧ кык пӧрысь эскимоскаяс.
Найӧ пасьтӧдісны покойникӧс выль паськӧмӧн, гаровтісны сійӧс нерпа куысь вӧчӧм вӧньӧн.
Морӧсас кӧрталісны плиточнӧй чай комӧк, каллян, табак кӧшель, истӧг, яй кусӧк.
Старукаяс вашкӧдчисны ас костаныс.
Найӧ сёрнитісны сы йылысь, мый Кэргын вӧлі бур мортӧн, мый сійӧ регыд мысти непременнӧ должен веськавны «предокъяслӧн долинаӧ».
Найӧ кывъясысь Чочой гӧгӧрвоис, мый батьыс кӧть и кулі, но сійӧ век жӧ мунас кытчӧкӧ ылӧ-ылӧ, та могысь сылы морӧсас и кӧрталісны яй, табак, каллян, чай — ставсӧ, мый ковмас туйын.
«Бать дзикӧдз мунӧ, мунӧ пыр кежлӧ».
Батьыслӧн вижӧдӧм, блед кияс вылас видзӧдліг, Чочой думыштіс, кутшӧм меліӧсь да шоныдӧсь вӧліны тайӧ киясыс дзик на неважӧн.
Кутшӧмкӧ ыджыд вын кыскис Чочойӧс инмӧдчывны батьыслӧн кулӧм киясыс дорӧ, но сэк жӧ мыйкӧ кутіс сійӧс.
Ӧти старука вӧчис полог стенас розь, медым петкӧдны сэті покойникӧс.
Чукчаяс обычай серти покойникӧс оз позь петкӧдны пологӧ пыранінӧд.
Покойникӧс петкӧдісны.
Сы бӧрся петкӧдісны киясӧдыс кутӧмӧн Чочойӧс да сылысь мамсӧ.
Кэргынлысь шойсӧ пуктісны векньыдик, кузь нарта вылӧ, кодӧс вӧлі пуктӧма кык гӧгрӧс потш вылӧ.
Морӧс вылас ӧшалысь магическӧй кольчаяс вылӧ кисӧ пуктӧм бӧрын Мэнгылю шуис чирӧм гӧлӧсӧн:
— Ӧні ме тӧдмала, кытчӧ тшӧктас Кэргын асьсӧ дзебны.
Мэнгылю лэдзчысис пидзӧсъяснас лым вылӧ, кутчысис нарта подъясӧ да кутіс йӧтлавны нартасӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ.
abu
Гӧгрӧс потшъясыс неуна вӧрыштісны, дзуртігтыр вӧйисны лымъяс.
Корсюрӧ шаман быттьӧкӧ кувліс, копыртліс юрсӧ зэв улӧдз, сэсся матігӧгӧрса местаяс первойсӧ вашкӧдӧмӧн, сэсся гораа шуалігтыр бара босьтчыліс тойлавны нартасӧ.
Сы бӧрын, кор Мэнгылю шуис ичӧтик юдорса медылі мыльксӧ, кӧні Чочой гожӧмнас радейтліс кыйны чери, нартаыс, шаман чайтӧм серти, потшъяс вылас иславны мӧдіс кокниа.
— Нартаыс ӧні ветлӧдлӧ кокниа.
Кэргын кӧсйӧ, медым сійӧс дзебисны эсійӧ мыльк йылӧ, — кок йылас сувтігмоз шуис шаман.
Ӧти нывбаба котӧрӧн локтіс шаман дорӧ да куш кинас пыркнитіс сы пидзӧс вылысь лымсӧ.
Нартаӧ кутчысисны некымын мужчина.
Юрнысӧ улӧдз копыртӧмӧн найӧ ньӧжйӧник мӧдісны мунны.
И буретш сійӧ здукас, кор Чочой тшӧтш уськӧдчис водзлань, медым кутчысьны нартаас да не лэдзны нуны сійӧс, кодкӧ босьтіс сійӧс пельпомъясӧдыс да стрӧга шуис:
— Тэнад батьыдлӧн туйыс кузь.
Тэныд водз на сыкӧд мунны...
Чочой чатӧртліс юрсӧ и аддзис ас весьтысь шаманлысь синпӧла чужӧмсӧ.
Детинка эбӧстӧгыс лажыньтчис да бӧрддзис.
Кор покойник батьсӧ дзебны кыскысь йӧзыс саялісны, Чочой пырис ярангаас, йӧршитчис полог да жугалӧм нарта костӧ, кытчӧ вӧлі шыблалӧма гортса кӧлуй, лэдзис чужӧмсӧ пидзӧсъяс вылас да ланьтіс.
Чочойӧс пӧдтіс ыджыд шог, и сійӧ дыр тадз пукаліс ӧти местаын.
И друг кодкӧ небыдика инмӧдчыліс сы чужӧм бердӧ.
Чочой дрӧгнитіс, лэптыштіс юрсӧ и аддзис ассьыс радейтана понсӧ — Очерӧс.
Очерлӧн тӧлка синъясас тӧдчис шог.
Чочой здук мында видзӧдыштіс тайӧ шог, ясыд синъясас, сэсся кутыштіс понсӧ сьыліӧдыс, топӧдіс аслас чужӧм бердӧ.
Очерыс чатӧртіс нырвомсӧ да заводитіс кузя, нора омлявны.
— Оз ков, оз ков бӧрдны, Очер, — синвасӧ ньылалігмоз шуаліс Чочой.
— Ме тӧда, кыдзи тэ жалитан батьӧс.
Сійӧ тэнӧ зэв ёна радейтліс, Очер.
Ме эг ӧтчыд кывлы сысянь, кыдзи сійӧ тэнӧ ошкыліс, шулывліс, мый тэ сылысь упряжкасӧ петкӧдлывлін медся лёк поводдя дырйи, кор оз позь вӧлі аддзыны туйсӧ.
А Очер, небыдик гӧна сьылінас Чочой чужӧм бердӧ топӧдчӧмӧн, век на омляліс и омляліс, быттьӧкӧ сійӧ кӧсйис висьтавны мирыслы сы йылысь, кыдзи сійӧ воштіс ассьыс радейтана кӧзяинсӧ.
Ёна шогсьӧмысла Чочой весиг эз казяв, кыдзи ярангаӧ пырис ичӧтик негр Том.
Полігтыр кызӧктӧм бӧрын Том матыстчис Чочой дорӧ да копыртчыштӧмӧн ньӧжйӧник шуис:
— Эн бӧрд, Чочой.
Тэнад батьыд сэсся абу, но тэнад эм мамыд да другъясыд.
Чочой лэдзис Очерсӧ, няйт кулакъяснас чышкис синъяссӧ да муртса нюммуніс Томлы.
Том ыджыда ышловзис да шуис кыдз позьӧ чорыдджыка, настӧящӧй мужчина моз:
— Вай китӧ, менам другӧ!
Клянитча тэныд, мый некор и некӧн ог коль тэнӧ ӧтнадтӧ бедаӧ!
— Аттьӧ, Том, аттьӧ тэныд...
— ёртыслысь косіник сьӧд кисӧ крепыда топӧдлігмоз ньӧжйӧник вочавидзис Чочой.
— Мунам миянӧ, хижинаӧ, — меліа корис сійӧс Том.
— Гашкӧ, менам бать сьылыштас ассьыс негритянскӧй сьыланкывъяссӧ.
Тэ жӧ зэв радейтан кывзыны, кор сьылӧ менам батьӧй...
Том пельпом вылӧ мыджсьӧмӧн Чочой сувтіс кок йылас.
— Мунам миянкӧд, Очер, — понсӧ малыштігтыр шуис сійӧ.
Кор Чочой да Том матыстчӧны нин вӧлі негр хижина дорӧ, толаяс сайысь налы воча петісны Кэмбилӧн пияныс.
Дэвид водзвылын муніс сылӧн ыджыдджык, дас кӧкъямыс арӧса вокыс, Адольф.
Дэвид серти Адольф вӧлі раминик, омӧльтчӧм чужӧма, косіник, кузь тушаа зон.
Сьӧд синъясыс сылӧн вӧліны задумчивӧйӧсь, жугыльӧсь.
— Со тэныд, пӧжалуйста, — вокыслань бергӧдчис Адольф да кинас индіс Чочой вылӧ: — тайӧ детинкаыслӧн и кулі батьыс.
Ар дас вит-кызьӧн сійӧ, гашкӧ, и ачыс кулӧ...
Чочой зэв ёна чуймис тайӧ кывъяссьыс.
«Мыйла кула?
Мыйла сэтшӧм водз кула?» — окота вӧлі юавны, но сійӧ чӧв оліс, синсӧ вештывтӧг видзӧдіс Адольф вылӧ.
А сійӧ висьталіс водзӧ:
— Тайӧ народъясыс миян вымирайтӧны, кыдзи вымирайтӧны зубръяс.
Но зубръясыслы вӧчалӧны заповедникъяс, медым кыдзкӧ видзны найӧс дзикӧдз бырӧмысь.
А мыйла нӧ тані татшӧм народъясыслы нинӧм оз вӧчны?
— Вот колледжтӧ помалан, сэсся университетӧ мунан, а университет помалӧм бӧрын эскимосъяслы да чукчаяслы заповедник лӧсьӧдан, бизнесменӧн лоан!
— гораа серӧктіс Дэвид.
Векньыдик трӧпа вылын сулаліг кык вок дыр на больгисны да быттьӧкӧ эз и казявны, мый детинкаяслы колӧ мунны водзӧ.
— Вот бурджыка видзӧдлы сы вылӧ...
— Адольф копыртчис да сочувственнӧя нюммуніс Чочойлы.
— Кутшӧм омӧль сылӧн чужӧмыс!
Тайӧ чужӧм вылас — обречённостьлӧн явнӧй признакъяс...
А ноко, детинка, пӧрччыв шапкатӧ, петкӧдлы миянлы ассьыд юртӧ...
— Ӧні жӧ тӧв, сійӧ прӧстудитчас, — эз вермы кутчысьны Том.
— Сылӧн жӧ батьыс кулі...
— Мый?
— чуймӧмӧн лэптыштліс синкымъяссӧ Адольф.
— Прӧстудитчас?
А тайӧ коді сэні гӧлӧссӧ сетіс?
Тайӧ тэ, сьӧд чужӧм?
Адольф чужӧм вылын сочувственнӧй нюмыс быттьӧ эз и вӧвлы.
— Эновт тэ найӧс талун кыкнаннысӧ, — дышпырысь шуис Дэвид.
— Менӧ оз нин сы мында тайӧ кычипияныс интересуйтны, мыйта вот тайӧ настӧящӧй понйыс.
— Синнас сійӧ индіс Очер вылӧ.
Чочойлӧн топавліс сьӧлӧмыс.
Сійӧ шымыртіс Очерсӧ сьыліӧдыс да ньӧжйӧник шуис:
— Мунам, Очер, бӧр мунам гортӧ.
Чочой тракнитіс Томӧс соскӧдыс да тэрыба бӧрыньтчис аслас другыскӧд кыдз позьӧ ылӧджык Кэмби пиян дорысь.
— Висьталӧны, тайӧ понйыс нарта кыскигӧн медбур нырщик, — Адольфлысь гӧлӧссӧ кылісны детинкаяс.
— Ковмас висьтавны батьлы, медым сійӧ босьтіс сійӧс.
Мыйла сійӧ ӧні тайӧ ярангаас?
Кэргын ӧд куліс...
— Но да, дерт жӧ.
Кэргын куліс, и сылӧн пиыс должен кувны, — вокыслы серамсорӧн вочавидзис Дэвид.
Том да Чочой мунісны Джим хижина дорӧ мӧд туйӧд.
Пӧрысь негр лэдзис ӧтлаын детинкаясӧс да понсӧ.
— Мый найӧ тіянлы висьталісны?
— Чочойлӧн синваӧсь чужӧм вылас видзӧдлӧм бӧрын юаліс Джим.
— Ме ӧшинь пыр видзӧді, кор найӧ тіянкӧд сёрнитісны.
— Менам понйӧй налы кажитчӧма, — бӧрдігтыр шуыштіс Чочой.
— Мырддясны, навернӧ.
Джим гыжъялыштіс ассьыс кудриа юрсӧ, сарӧга кинас чышкыштіс плешсӧ да шуис:
— Нинӧм, нинӧм, Чочой...
Эн шогсьы, пиӧ, эн шогсьы, муса пи.
Ставыс лоӧ бур, обязательнӧ ставыс лоӧ бур...
Пӧрысь негрлы окота вӧлі бурӧдны Чочойӧс, но тыдалӧ вӧлі, мый сійӧ ньӧти оз верит, мый Кэмби пиянкӧд сёрниыс помасяс бура.
И збыльысь, пон вылас видзӧдігӧн, Джим думайтіс сы йылысь, мый сійӧ кӧ нин кажитчис Дэвидлы да Адольфлы, сідзкӧ талун-аски сійӧс найӧ босьтасны.
Кор казяліс, мый Чочой некыдз оз вермы разьны кынмӧм кияснас шапка кӧвсӧ, Джим, аслас пу кокнас грымакыліг, уськӧдчис сылы отсавны.
Сэсся пӧрысь негр пыркӧдыштіс лымсӧ Том паськӧм вылысь да мӧдіс ноксьыны пач дорас.
— Дзик пыр, дзик пыр, челядь, лоас шоныд, — шуаліс сійӧ.
— Пӧсь чай юам.
Весиг менам дзебӧма кӧнкӧ сакартор...
Том ньылыштіс дульсӧ, мигнитіс Чочойлы да нюммуніс.
Регыд мысти Чочой пукаліс нин пызан сайын, а сы водзын руасис чай тыра сёй кружка.
Джим торйӧдліс пуртӧн сакар, медся ыджыд торсӧ сетіс Чочойлы да меліа шуис:
— Ю, пиук, ю.
Вунӧд ассьыд ыджыд шогтӧ.
Кад нин тэныд ассьыд сьӧлӧмтӧ эжны кӧртӧн.
А то тэныд сьӧкыд лоӧ овнысӧ свет вылас.
Чочой видзӧдліс пӧрысь негрлӧн гырысь шог синъяса сьӧд чужӧм вылӧ и, кыдзи кӧть эз крепитчы, друг сыркъялӧмӧн бӧрддзис.
Том эз тӧд, кыдзи сэсся бурӧдны ассьыс другсӧ и ассьыс сакар торсӧ пуктіс сылы кружкаас.
«Оз, навернӧ, оз сюр сэтшӧм сакар, коді вермис эськӧ кӧть неуна пальӧдны тайӧ детинкаыслысь курыд шогсӧ», — скамья вылӧ Чочойкӧд орччӧн пуксигмоз думыштіс сійӧ.
Джим пуксьӧдіс Чочойӧс аслас пидзӧсъяс вылӧ, кияснас кутыштліс чужӧмсӧ да окыштіс плешсӧ.
Кор кыліс бур сьӧлӧма Джимлысь шоныд кисӧ, Чочойлы дум вылас усины батьыслӧн мелі киясыс, и ещӧ на ёнджыка бӧрддзис.
— Эн шогсьы, эн шогсьы, муса пи, — неуна катласиг, быттьӧкӧ баййӧдліс Чочойӧс, шӧпкӧдіс пӧрысь негр.
— Ме тӧда, сьӧкыд, зэв сьӧкыд воштыны рӧднӧй мортӧс...
Да, да, зэв сьӧкыд воштыны рӧднӧй мортӧс...
Ӧтарӧ-мӧдарӧ катласигтыр Джим заводитіс сьывны аслас рӧднӧй кыв вылын. Сьыліс сійӧ первойсӧ ньӧжйӧник, небыдик гӧлӧсӧн, сэсся сьылӧмыс пыр гораммис и гораммис.
Чочой эз гӧгӧрво негритянскӧй песнялысь кывъяссӧ, но сэні вӧлі сы мында чувство, сы мында мелілун, мый сійӧ вочасӧн успокоитчис и, ыджыд шогысла мудз, мӧдіс вугравны.
А Джим, муртса-муртса катласиг, сьыліс и сьыліс прӧстӧй йӧз дорӧ сылӧн бырлытӧм любовь йылысь, сійӧ йӧз йылысь, кодъясӧс дзескӧдӧны да увтыртӧны озыръяс, негръяслӧн шудтӧм олӧм йылысь, сы йылысь, мый найӧ быд здук вермасны виччысьны смерть, страшнӧй смерть, кодӧс шуӧны Линчлӧн судӧн.
Кор Чочой унмовсис, Джим водтӧдіс сійӧс аслас вольпась вылӧ да, кудриа дзормысь юрас кутчысьӧмӧн, думыштчис.
Том, дзик батьыс моз жӧ, сідзжӧ кутчысис кияснас аслас кудриа юрас да паськыда восьтӧм, не челядьлӧн кодь серьёзнӧй синъясӧн мӧдіс видзӧдны Чочойлы чужӧмас.
Узигас Чочой сыркмунлывліс, корсюрӧ нюмъёвтліс.
Сійӧ вӧтасис, мый батьыс бӧр локтіс «предокъяслӧн» сійӧ проклятӧй «долинасьыс», кытчӧ нуисны сійӧс шаман тшӧктӧм серти; вӧталіс, мый батьыс бара быттьӧкӧ шӧпкӧдӧ сылы кутшӧмкӧ мелі, нежнӧй кывъяс, а киясыс сылӧн, кыдзи и водзті, сэтшӧм шоныдӧсь.
— Чочой мыйкӧ буртор вӧталӧ, — аслыс тӧдлытӧг нюммунігтыр шуис Том.
— Да, — ыджыда ышловзис пӧрысь негр, — ӧні сӧмын вӧтын корсюрӧ вермылас лоны сійӧ шудаӧн.
Гашкӧ, ловъя батьсӧ вӧтнас аддзыліс.
Оз тӧд, коньӧр, мый сэні...
— негр эз помав да ӧвтыштіс кинас сылань, кытчӧ нуисны Кэргынӧс.
А сэні, юдорса ылі мыльк йылын, гажаыс збыльысь нинӧм эз вӧв.
Покойник Кэргынӧс йӧзыс босьтісны нарта вылысь, пӧрччӧдісны пасьтӧгыс, пуктісны сійӧс юрнас рытыввывлань, кокнас асыввывлань.
Шаман вундаліс пуртӧн покойниклысь паськӧмсӧ посни таръяс вылӧ да пуктіс шойсьыс неуна ылӧджык да вӧчис заклятье: корис кыньясӧс, ручьясӧс да кӧинъясӧс ӧдйӧнджык сёйны Кэргынлысь шойсӧ, медым «мездыны сылысь душасӧ телӧ пытшсьыс да мӧдӧдны сійӧс предокъяслӧн долинаӧ, выліын олысь йӧз дорӧ».
ТӦЛЫС ПОВЗИС
Чукотскӧй побережьеын сідзжӧ некымын лун сулаліс лёк поводдя.
Первойсӧ пӧльтіс тӧв, шливгис зэр, сэсся уси джуджыд лым.
— Водз, тӧлыс водз пуксис таво, — шогсис колхозса председатель Таграт.
— Лым усьтӧдзыс эгӧ удитӧй керкаяс лэптыны.
Но коли сутки, мӧд, и пуксис мича поводдя.
Небесаыс сэзьмис.
Югыд шондіыс лымсӧ бӧр сывдіс.
Быттьӧкӧ тулысын, гӧгӧр мӧдісны жургыны шоръяс.
Мича поводдя вылӧ радлігтыр колхозникъяс заводитісны лэптыны керкаяс.
Тынэтлӧн комсомольскӧй бригадаыс босьтіс медсьӧкыд удж — строительнӧй площадка вылӧ ваявны керъяс.
Сералігтыр да шутитігтыр зонъяс лэптылісны сьӧкыд керъяссӧ пельпомъяс выланыс да нуалісны найӧс керкаяс лэптанінӧ.
Колхозса председатель недыр видзӧдыштіс, кыдзи уджалӧны комсомолецъяс, сэсся муніс море берег дорӧ да пелька кавшасис джуджыд вешала вылӧ, кытчӧ вӧлі косьтыны ӧшлӧма юкола.
Таграт дыр видзӧдіс йиӧн тырӧм мореӧ.
Векньыдик сӧдз синъяса, синдоръясас чукырӧсь, морскӧй тӧлысь воймӧм да шондіысь гожъялӧм чужӧмыс вӧлі скӧр.
Некымын минута сайын Таграт дорӧ матыстчис детинка, Экэчолӧн пиыс — Тавыль, да висьталіс, мый батьыс сылӧн век на эз лок.
— А мыйла сійӧ мореас муніс, он тӧд?
— юаліс Таграт.
— Шуис, мый кыйсьыны кӧсйӧ, — жугыля вочавидзис детинка.
И вот ӧні Таграт думайтіс сы йылысь, мыйла тешкодя асьсӧ кутӧ Экэчо:
«Абу бур морт.
Век важмозыс бокӧ видзӧдӧ.
Колхознӧй дисциплиналы оз подчиняйтчы.
Со петӧма мореӧ, кор колхозникъяслӧн уджыс зэв уна...
Гашкӧ, несчастье лои сыкӧд?
Ковмас йӧзсӧ орӧдны удж бердсьыс, ыстыны корсьны...»
Тагратлы уси тӧдвылас, кыдзи коркӧ Экэчо сэтшӧма зільліс лӧгӧдны сійӧс да Вияльӧс, торкны налысь семейнӧй олӧмсӧ.
— Омӧль морт, зэв омӧль морт, — гораа нин шуис Таграт.
— Уна лёктор сійӧ меным вӧчис.
Но век жӧ ме должен тӧдмавны, эз-ӧ сыкӧд ло несчастье.
Гашкӧ, спасайтны колӧ...
Таграт чеччыштіс му вылӧ да корис Тынэтӧс.
Комсорг котӧрӧн локтіс председатель дорӧ. Тынэт вӧлі кыпыд, пӧсялӧма, гажаа нюмъялігас югнитлісны синъёрана еджыд пиньясыс.
— Кӧсъя тэныд сетны зэв важнӧй задание, — каллянсӧ ӧзтігмоз шуис Таграт.
— Но мый нӧ, сет!
— дасьпырысь вочавидзис Тынэт.
— Куим лун нин, кыдзи мореӧ петӧма Экэчо, и век на абу.
Пола, мед эськӧ сыкӧд несчастье эз ло!
Босьт аскӧдыд нёль комсомолецӧс, босьт медбур вельбот да пет мореӧ.
Тынэтлӧн чужӧмыс лоис зумыш.
Сійӧ некыдзи эз чайт, мый председатель сетас задание, коді абу йитчӧма керкаяс стрӧитӧмкӧд.
— А мыйла сійӧ мореас петӧма?
Тэ разрешитлін сылы?
Сідз, али мый?
— Тэ он тӧд Экэчоӧс?
Ачыс петӧма, некутшӧм разрешениетӧг, — зумыштчис Таграт.
— Но, ме кӧ сійӧс аддза мореысь, нӧйта!
— друг шуис Тынэт.
Сылӧн синъясыс югыда дзирдыштісны.
— Нӧйта!
Либӧ купайта мореас, эз на кӧ ачыс купайтчы!
— Нӧйтны да купайтны сійӧс ме ог разрешайт, кӧть эськӧ и ачым тайӧс радпырысь вӧчи, — серьёзнӧя шуис председатель.
— А вот колхознӧй собрание вылын сы йылысь ковмас гораджыка сёрнитны...
— И неуна чӧв олыштӧм бӧрын содтіс: — Но, ладнӧ, тырмас миянлы тэкӧд сёрнитны.
Дзик пыр жӧ лӧсьӧдчы петны мореӧ.
Тынэт скӧрысь гыжъялыштіс балябӧжсӧ да ёна неокотапырысь шуис:
— Эк, кыдзи лёка артмӧ!
Тынэтлы эз вӧв окота мунны строительство вылысь, но часджын мысти нин нёль комсомолецкӧд сійӧ петіс вельботӧн мореӧ.
Кэукайлӧн да Петялӧн партаыс сулаліс дзик ӧшинь дорас.
Налы бура вӧлі тыдалӧ, кыдзи уджалӧны йӧзыс ӧти выль керка дорын.
— Пӧтӧлӧксӧ нин вольсалӧны, — Петя тувкис гырддзанас Кэукайлы бокас.
— Видзӧд, видзӧд, со Кэргыль локтӧма...
Збыльысь, аслас бедь вылӧ сьӧкыда мыджсьӧмӧн, дзор старик тешкодя вӧлі чатӧртӧма юрсӧ да видзӧдӧ, кыдзи сылӧн соседыс, олӧма нин мужчина, Аймын, куим колхозниккӧд вӧлі вольсалӧ пӧтӧлӧк.
Кэргыль корсюрӧ скӧрысь ӧвтыштліс бедьнас, тэрыба шенасис кинас — тыдалӧ, мыйкӧ индаліс йӧзыслы, кодъяс уджалісны выліас.
Нина Ивановна, кодӧс индісны велӧдны нёльӧд классӧ, оз-оз, но век жӧ корсюрӧ стрӧга видзӧдлывліс Петялань да Кэукайлань.
Сэки Петя небыдика чужйыштліс другыслы кокнас, друг лоліс зэв серьёзнӧйӧн, коді быттьӧкӧ сӧмын и думайтӧ задача решитӧм йылысь.
Тадзи сійӧ пукавліс минута-мӧд, а сэсся кутшӧмкӧ тӧдтӧм вын сійӧс бара заставитліс видзӧдлыны ӧшиньӧдыс кӧть синбӧжнас.
— Видзӧдлӧй!
Видзӧдлӧй!
Кэргыль кайис выліас!..
— кок йылас сувтігмоз пӧшти горӧдіс Петя.
Классын кыліс серам.
Петя гӧгӧр видзӧдліс, и кор сылӧн синъясыс паныдасисны Нина Ивановналӧн скӧр синъяскӧд, зэв ёна гӧрдӧдіс.
— Железнов, пуксьы коймӧд рядӧ медбӧръя партаас, — спокойнӧя, но стрӧга шуис учительница.
Яналӧм Петя ӧдйӧ чукӧртіс ассьыс книгаяссӧ.
Кэукай некод тӧдлытӧг удитіс тувкыны Петялы мышкас: тайӧн петкӧдліс, мый сійӧ оз ошкы другыслысь поступоксӧ.
А старик Кэргыль, мыйыськӧ зэв скӧр, тіралысь кияснас вымосткаӧ кутчысигтыр, кавшасис сруб йылӧ. Коді видзӧдіс сы бӧрся, ставӧн чуймисны.
Старик кучкис бедьнас Аймынлы мышкуас, сэсся кутчысис дӧскаӧ да пӧшти выныштчытӧг пуктіс сійӧс аслас местаӧ.
Аймын, коді дыр ноксис да эз вермы пуктыны дӧскасӧ аслас местаӧ, мыжапырысь нюмъялігтыр видзӧдіс сы вылӧ.
...Зильӧбтіс звӧнок.
Помасис медбӧръя урок.
Нина Ивановна разрешитіс велӧдчысьяслы сувтны.
Регыд мысти класс тыртӧммис.
Челядь гажаа котӧртісны посёлокӧд, мунісны сэтчӧ, кӧні стрӧитісны керкаяс.
Петя да Кэукай матыстчисны старик Кэргыль дорӧ, коді сэк кежлӧ бӧр нин вӧлі лэччӧма улӧ...
— А страшнӧ сэні, выліас?
— Кэргыльлӧн векни чусыд синъяса, чукырӧсь чужӧмас видзӧдігтыр юаліс Кэукай.
Старик босьтіс бедьсӧ киняулас, кинас кутчысис тошкас да нюммунӧм бӧрын друг юаліс:
— Тіянлы, навернӧ, зэв окота кайлыны выліас, — сідз ӧд ме шуа?
— Зэв окота!
— ышловзис Кэукай.
— А ті кайлӧй, — тшӧктіс Кэргыль.
— Да миянӧс жӧ оз лэдзны, шуасны — мешайтам, — Петя ӧвтыштіс кинас.
Сэки старик киняувсьыс кватитіс бедьсӧ да грӧзитыштіс выліын уджалысь йӧзыслы:
— Эй, сэні выліас!
Лэдзлӧй тайӧ детинкаяссӧ ас дораныд да сӧмын видзӧдӧй, медым улӧ оз лэбзьыны!
Старик эз на удит помавны ассьыс стрӧг наказсӧ, кыдзи Кэукай да Петя, вымосткаӧ топыда кутчысиг, кавшасисны медвыліас.
— Кутшӧм лӧсьыд!
— посёлок да сы гӧгӧрса местаяс вылӧ видзӧдаліг кыпыда шуис Петя.
— Ой и лӧсьыд!
— морӧстырнас чистӧй воздухсӧ лолаліг сы моз жӧ шуис Кэукай.
Детинкаяс аддзисны, мый посёлок помӧдзыс нин рӧвнӧй визьӧн сулалӧны стрӧитӧм да стрӧитсьысь керкаяс.
Кольӧма сӧмын некымын яранга, кодъяс сулалісны изъя берег дорын.
Ӧні найӧ кажитчисны бокӧвӧйясӧн, кодъяс случайнӧ веськалӧмаӧсь тайӧ посёлокас.
Лымйыс сыліс и эрдӧдіс пемыдгӧрд, виж, пемыдвиж краскаясӧн ыпъялысь арся помтӧм тундрасӧ.
Шонді югӧръяс ворсӧдчисны море вылын.
Лӧз, спокойнӧй мореыс ӧні кажитчис нежнӧйӧн, меліӧн.
Йиясыс, ваас вуджрасиг, ньӧжйӧник шлывгисны берег пӧлӧн асыввывсянь рытыввылӧ.
Йиясыс вӧлі унасикас: и поснияс, и ыджыдъяс.
Ӧтияс на пиысь вӧліны кутшӧмкӧ выльсикас корабль кодьӧсь, мӧдъяс — вӧсни кокъяса мича ваза кодьӧсь, коймӧдъяс — кык кок йылын сулалысь ош кодьӧсь, либӧ еджыд халата кыйсьысь кодьӧсь, кодӧ дзебсьӧмӧн кыйӧдӧ зверӧс.
Корсюрӧ ванас орӧдам йи глыбаыс киссьыліс, и сэки гора йӧлаыс унаысь повторитліс грымакылӧмсӧ да нуліс ылӧ-ылӧ сэтчӧ, кӧні лӧз мореыс ӧтлаасьліс чистӧй, сэзь лӧз небесаыскӧд.
А воздухыс кажитчис сэтшӧм чистӧйӧн, сӧстӧмӧн, свежӧйӧн, мый йӧзыс лолалісны став морӧстырнас да ещӧ гораджыка камӧдчисны черъяснас, мӧлӧтъяснас, ещӧ на зільджыка уджалісны рубанокъясӧн да пилаясӧн.
— Еге-ге-гей, Инанто!
— кыліс кодлӧнкӧ кыз гӧлӧсыс посёлок помсянь, кӧні йӧзыс вӧлі сувтӧдалӧны лэптӧм керка вылӧ стрӧпилӧяс.
— Мыйла тэнад бригадаыд сэтшӧм омӧля уджалӧ?
Мыйкӧ тіян керканыд ньӧти на оз тыда-а-в!..
— Он сэтчӧ видзӧд.
Вылӧджык юртӧ чатӧрт, сэки аддзан!
— кыліс бригадир Инантолӧн гӧлӧсыс.
Посёлокын кыліс гора серам.
— А лымйыс, видзӧд, ньӧти абу!
Сӧмын со сэні, кӧні и гожӧмнас вӧлі, гӧра йылас кольӧма, — гӧраяс йылӧ индіс Петя.
— Тӧлыс повзис.
Бӧр муніс, — вочавидзис Кэукай да синсӧ читкыртӧмӧн видзӧдліс шонді вылӧ да нюммуніс.
— А Нина Ивановна, навернӧ, ме вылӧ ӧбидитчис, — друг зумыштчис Петя.
— Нинӧм, нинӧм, — успокоитіс сійӧс Кэукай.
— Ме аддзылі, бура аддзылі, мый сійӧ ачыс муртса вермис серамсӧ кутны, кор аддзис, кыдзи старик Кэргыль аслас беддьӧн Айманлы мышкуас кучкис.
Ме и ачым, гӧгӧрвоан, весиг кывйӧс курччи, медым не серӧктыны.
Со, видзӧдлы!
Кэукай, мыйта вермис, нюжӧдіс ассьыс кывсӧ, медым Петя аслас синъясӧн аддзыліс, мый кывсӧ сійӧ збыльысь курччӧма.
— О!
Кывйыд тэнад сэтшӧм кузь, мый сійӧс кӧть и джынвыйӧныс орӧдан, всё равно некод оз казяв!
— серӧктіс Петя.
Кэукай синбӧжнас кыдзкӧ тешкодя кӧсӧйтчыліс аслас кыв вылӧ да, быттьӧкӧ повзис, мый кывйыс сылӧн и збыльысь кузькодь, ӧдйӧ тупкис вомсӧ.
— Видзӧдлы жӧ, Кэргыль оз на и лӧсьӧдчы мунны, — синнас улӧ индіс Петя.
А Кэргыль збыльысь, ассьыс бедьсӧ киняулас кутіг, тэрыба ветлӧдліс керка гӧгӧрыс да корсюрӧ горӧдлывліс колхозникъяс вылӧ, найӧ кӧ вӧчлісны, сы думысь, мыйкӧ неладнӧ.
— Навернӧ, радлӧ, мый ярангасьыс регыд вуджас овнысӧ керкаӧ, — шуис Петя.
— Вай юалам?
— сӧгласитчис Кэукай.
Дыр думайттӧг детинкаяс бӧр лэччисны муас да матыстчисны старик дорӧ.
— Дедушка!
Висьтав, тэ ӧд зэв рад, мый овнытӧ регыд керкаӧ вуджан?
— нюммуніс Кэукай.
Кэргыль некымынысь чепӧльтіс ассьыс дзор тошсӧ, тэрмасьтӧг ӧзтіс каллянсӧ и сӧмын та бӧрын серьёзнӧя вочавидзис:
— Керкаӧ ог вудж.
Нэм чӧж ме олі ярангаын, ярангаын и кувны думайта.
Кэукай да Петя чуймӧмӧн видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас.
Петя шевгӧдіс кияссӧ, быттьӧ шуны кӧсйис: «Нинӧм ог гӧгӧрво», но сійӧ кызӧктіс да сэки полӧмӧн шуис:
— Кыдзи нӧ тайӧ сідз артмӧ?
Лӧсьыдтӧма кыдзкӧ артмӧ.
Колхознӧй собрание вылын шуисны, медым став колхозникъяс таво вуджисны овны керкаясӧ...
— Пӧрысь нин ме, челядь.
Зэв нин пӧрысь, медым дзик выльногӧн овны, — зумыша вочавидзис Кэргыль.
— Ярангаысь ме ог мун.
Велалӧма сэні овны.
Сэсся та йылысь менсьым энӧ юасьӧй.
— Но кыдз нӧ сідз?
Тэ вот со локтӧмыд жӧ видзӧдлыны, кыдзи керкаяссӧ стрӧитӧны!
— пӧся, быттьӧкӧ полӧмӧн, мый Кэргыль оз помӧдз кывзы сійӧс, заводитіс Кэукай.
— Тэнад чужӧм серти тыдалӧ, мый тэ зэв рад...
— Рад, тайӧс тэ збыль шуан, рад, — Кэукайӧс торкис Кэргыль.
— Миян посёлокса йӧз вӧсна рад, сы вӧсна и локті татчӧ аслам ярангаысь, медым йӧзыскӧд ӧтлаын тшӧтш радлыны.
А ӧні — ставыс!
Энӧ мешайтӧй меным, ме йӧзыслы отсавны локті...
Кэргыль босьтіс ассьыс бедьсӧ.
Детинкаяс полӧмӧн видзӧдлісны старик вылӧ да, нинӧм гӧгӧрвотӧг, вешйисны сы дорысь.
— Ог гӧгӧрво, тешкодь кутшӧмкӧ сійӧ!
— ышловзис Петя.
— «Рад, рад!»
А ачыс, быттьӧ гуын ош, аслас ярангаын кӧсйӧ пукавны!
— скӧрмис Кэукай.
— А тӧдан, вай та йылысь тэнад батьыдлы висьталам — сійӧ жӧ колхозса председатель, — вӧзйис Петя; сылӧн гӧлубӧй синъясыс видзӧдісны решительнӧя, настойчивӧя.
— Тайӧ нинӧм, мый ми быттьӧкӧ Кэргыль вылӧ норасям.
Сылы жӧ бурджык лоӧ.
— Дерт жӧ, сылы аслыс бурджык, — сӧгласитчис Кэукай.
Таграт кывзіс детинкаясӧс внимательнӧя да муртса нюммуныштіс.
Сылӧн скӧр, тӧждысяна чужӧмыс неуна раммыштіс.
— Но и мый нӧ!
Бур, мый ті та йылысь меным висьталінныд.
Вай ӧні ӧтвылысь кутам думайтны, бура думайтны, медым Кэргыль сӧгласитчис эновтны ассьыс ярангасӧ, — вӧзйис налы Таграт.
Тайӧ здукас детинкаяс дорӧ тӧвныр моз локтіс Эттай.
Банйӧм чужӧмыс сылӧн вӧлі кыпыд:
— Мунамӧй!
Ӧдйӧджык мунамӧй мекӧд!
Ме петкӧдла кӧні ми кутам овны.
Менам батьлы висьталӧмаӧсь нин, кутшӧм керкаын кутам ми овны!..
Эттайлысь татшӧм важнӧй юӧрсӧ кывлӧм бӧрын Кэукай да Петя мыйвынсьыс уськӧдчисны сы бӧрся.
Таграт дыр видзӧдіс детинкаяс бӧрся да нюмъяліс.
— Кутшӧм югыд талун шондіыс!
— ньӧжйӧник шуис сійӧ да, зепсьыс рулетка перйӧм бӧрын, мӧдӧдчис посёлок мӧдар помас, медым прӧверитны, правильнӧ-ӧ лӧсьӧдісны фундаментсӧ ещӧ ӧти керкалы.
СОНЯЛӦН ВЫЛЬ ЁРТЪЯС
Бурдӧм бӧрас Соня кыдзкӧ ӧтчыд петіс гортсьыс.
Сійӧ шензис сы вылӧ, мый ывла вылӧ, вӧлӧмкӧ, позьӧ петны шоныд паськӧмтӧг да мехӧвӧй шапкатӧг, мый некутшӧм пурга важӧн нин абу, небесаын дзирдалӧ мелі, пӧсь шонді, а лымйыс кӧть и усьліс, но регыд бӧр сыліс.
Соня видзӧдліс море вылӧ, кӧні плавайтісны йи глыбаяс.
— Кутшӧм мича!
— горӧдіс сійӧ да, ньӧжйӧник тувччалігтыр, быттьӧкӧ полӧмӧн, мый тайӧ мичлуныс друг вермас вошны, мӧдӧдчис берег дорӧ.
Уткаяслӧн ыджыд чукӧр, коді лэбис дзик ва бердтіыс, нывка весьтын друг качӧдчис вывлань, небесалань.
Соня повзьӧмысла лажыньтчис да кутіс видзӧдны вывлань.
Уна тысяча утка лэбис сы весьтті.
Дыр на кыліс налӧн бордъяснас швачӧдчӧмыс, кытчӧдз эз кыв кӧнкӧ шуйгавылын ружьеысь лыйӧм шы.
Вит утка ӧтпырйӧ усины муас.
Соня муніс ӧти утка дорӧ да босьтіс киас.
— О, кутшӧм сьӧкыд!
— сы дорӧ локтысь ружьеа том чукча вылӧ видзӧдігмоз шуис сійӧ.
— А юрыс сылӧн кутшӧм мича!
— Видзӧд, со таті гӧрд, а со таті турунвиж да лӧзоват рӧма, а со таті виж...
Том зон лажыньтчис Соня дінӧ да нюммуніс.
— А кутшӧм еджыдӧсь тэнад пиньясыд!
— друг горӧдіс Соня.
— Тэ, буракӧ, быд лун найӧс весалан и асывнас и рытнас?
Том зон падмыштіс и, неуна чӧв олӧм бӧрын, шуис:
— Ог, нывка, ог весав, сӧмын ваӧн пожъявла.
— Он весав?
— чуймис Соня да сэк жӧ стрӧга содтіс: — Тайӧ лёк.
Зэв лёк.
А колӧ, ме тэныд сета зубнӧй порошок да щӧтка?
Миян эм.
Ме тӧда, меным мама сетас.
— Вот тэ кутшӧм тэрыб, нывка!
— серӧктіс том зон.
— Ме тэныд первойӧн кӧсйи сетны пӧдарок пыдди тайӧ уткасӧ, а тэ нин предложитін меным ассьыд пӧдарок.
— Тэ кӧсъян пӧдаритны меным утка?
Сонялӧн ичӧтик, капризнӧй кодь вома, чистӧй да нежнӧй чужӧмас кутіс тӧдчыны сьӧлӧмсяньыс радлӧм, мый том зон босьтіс ещӧ на мичаджык утка да шуис:
— А вот таысь ме тэныд вӧча чучело!
Соня здук-мӧд олыштіс чӧв да видзӧдіс чукчалы челядьлӧн кодь жӧ мелі чужӧмас, сэсся морӧстырнас ыджыда ышловзис:
— Кутшӧм тайӧ лоӧ мича пӧдарок!..
А кыдзи тэнӧ шуӧны?
— Менам нимӧй Тынэт.
— Тынэт, — мӧдысь шуис нывка.
— А менӧ шуӧны Соняӧн.
Минута вит мысти Соня мыйвермӧмсьыс нин котӧртіс гортсяньыс берег дорӧ, кӧні сійӧс виччысис чукча.
— Со тэныд порошок да зубнӧй щӧтка!
— ассьыс пӧдарокъяссӧ сылы сетігӧн горӧдіс сійӧ.
Тадзи, сразу жӧ, аслас керка дорысь вешйывтӧг, Соня друг аддзис аслыс ёртӧс, кодкӧд весиг вежсисны пӧдарокъясӧн.
Но Сонялӧн тайӧ событиеыс эз вӧв ӧти тайӧ луннас.
Йиясӧн тырӧм море вылӧ пӧттӧдзыс видзӧдӧм бӧрын нывка мӧдӧдчис посёлокӧд да интересуйтчигтыр видзӧдаліс ставсӧ, мый сылы веськавлі син улас.
Ӧтилаысь сійӧ аддзис кымыньтӧм чукотскӧй байдаралысь сюрӧссӧ.
Сійӧ дыр видзӧдіс сы вылӧ да гадайтіс, мый эськӧ вермис сэтшӧмыс лоны.
Та йылысь думайтігӧн сылы юрас быдторйыс воліс.
Байдаралӧн сюрӧсыс сылы кажитчис кутшӧмкӧ чудовищнӧй зверлӧн скелетӧн.
«Гашкӧ, тайӧ крокодил коркӧ вӧлӧма либӧ ыджыд кынӧма кузь черепаха?..»
И кор медбӧрын нывка убедитчис, мый тайӧ чудовищесӧ вӧчӧма морт киӧн вӧсньыдик вӧньясысь да пуысь, сійӧ думыштіс:
«Навернӧ, Тынэт кӧсйӧ вӧчны китлысь чучело.
Сӧмын кӧні нӧ та ыджда чучелосӧ сійӧ пондас видзны?»
Торъя ёна Соня интересуйтчис ярангаӧн, коді медводз веськаліс сы туй вылын.
Нывка полігтыр кытшовтіс сыӧн некор аддзывтӧм оланін гӧгӧрыс.
Сійӧ, мый ярангаыс вӧлі палатка кодь, сылы кажитчис.
«Сӧмын вот колӧ пилитны эсійӧ сьӧд бедьяссӧ, кодъяс чурвидзӧны йылас, сэки эськӧ зэв нин лӧсьыд вӧлі», — думайтіс сійӧ.
Ярангасӧ ортсысяньыс видзӧдалӧм бӧрын нывка матыстчис пыранінас, видзӧдліс пытшкас.
Сэні некод эз вӧв.
Яранга пытшкӧсса рӧмыдыс, дубитӧм кулӧн, тшынлӧн, шома яй да нерпа жирлӧн дукыс неуна повзьӧдісны сійӧс.
Кор Соня аддзис чеп, мый йылын ӧшаліс сьӧдасьӧм чайник, эз вермы кутчысьны да век жӧ пырис.
«Интереснӧ, мыйла сійӧ ӧшалӧ чеп йылын?» — думыштіс нывка да друг казяліс чайник увсьыс кусӧдӧм бипурлысь шомъяс.
«Но да, дерт жӧ, плитаяс тані абуӧсь, — думыштіс сійӧ, — и чайсӧ ковмӧ пузьӧдны бипур вылын».
Соня дыр видзӧдіс полог вылӧ, коді занимайтіс ярангаас ыджыдджык юкӧнсӧ.
Пологсӧ вӧлі вурӧма кӧр куясысь пытшланьыс гӧнӧн, и Соня весиг эз тӧд, мыйкӧд позис эськӧ сійӧс сравнитны.
Тайӧ загадкасӧ тӧдмавтӧг кольӧм бӧрын Соня заводитіс видлавны яранга пытшкысь сьӧдасьӧм сёръяссӧ, кӧні ӧшалісны мехӧвӧй паськӧм, оружие, косьтӧм чери да сылы дзик тӧдтӧм уна мукӧд предметъяс.
Кор на пӧвстысь Соня аддзис урӧд кодь юръяса пу мортъясӧс *, ыджыда ышловзис да думыштіс: «Кутшӧм мисьтӧмӧсь аканьясыс!
Тані кӧ олӧ нывка, ме сылы сета, пӧжалуй, ӧти настӧящӧй акань».
* Ӧткымын чукчаяс ярангаас век на видзӧны пуысь вӧчӧм ӧбразъяс, кодъяс, налӧн чайтӧм серти, видзӧны оланінсӧ.
Ярангаысь ставсӧ видзӧдалӧм мысти Соня бара петіс море берег дорӧ и друт аддзис, мый берегдорса гальки вылӧ шыблалӧмаӧсь уна кӧр сюръяс.
«Ой, мыйта вешалка муас туплясьӧ!»
— чуймис сійӧ.
Дыр думайттӧг Соня заводитіс тэчны кӧр сюръяссӧ кузь да рӧвнӧй рядӧ.
Сійӧ думыштіс, мый найӧ быттьӧкӧ ӧшалӧны стенын и думсьыс сэтчӧ кутіс ӧшлыны став паськӧмсӧ, коді вӧлі на керкаын: «Со тані кутас ӧшавны менам пасьӧй да кузь пеля еджыд мехӧвӧй шапкаӧй, а вот тані — папалӧн пальтоыс, а вот тані — мамалӧн пасьыс...»
Вешалка-сюръясыс вӧлі уна на, и Соня думсьыс лӧсьӧдчис ӧшлыны ставсӧ, мый вермис сӧмын сэні ӧшавны, весиг батьыслысь сапӧгсӧ, гӧлень пытшкас кодлӧн та вылӧ вӧліны петляяс, но друг кыліс сійӧ ас мышсьыс тэрыб воськовъяс.
Соня бергӧдчис да аддзис чукчанка-нылӧс, коді вӧлі сэтшӧм жӧ арлыда кымын, кыдзи сійӧ и ачыс.
Нывкалӧн сук синкымъяса сьӧд тэрыб синъясыс петкӧдлісны ыджыд любопытство.
Мичаник гожъялӧм чужӧмыс сылӧн вӧлі мелі да муртса быттьӧ яндысьыштіс.
«Кӧсаясыс сылӧн сэтшӧмӧсь жӧ, кутшӧмӧсь и менам!
— мыйлакӧ Сонялы лои нимкодь.
— Сӧмын менам еджыдӧсь, а сылӧн смоль сьӧдӧсь».
Соня видзӧдліс и нывкалӧн паськӧм вылӧ: сылӧн кокньыдик пальто вылӧ, кодлысь бӧждорсӧ вӧлі вурӧма мехӧн, мичаника вурӧм торбазъяс вылас.
Мыйкӧ дыра нывкаяс видзӧдісны ӧта-мӧд вылас, а сэсся, кыдзи быттьӧ, сёрнитчӧм бӧрын, нюммунісны да мӧдӧдчисны ӧта-мӧдыслы воча.
— Гымнан энмэн лиги, гинин нынны Соня (Ме тӧда нин, тэнад нимыд Соня), — шуис сьӧд синма ныв.
Соня шӧйӧвошӧмӧн видзӧдліс гӧгӧр, быттьӧкӧ кодӧскӧ корис отсавны гӧгӧрвоны, мый шуис нывка.
— Соня, — мӧдысь шуис нывка.
— А-а...
Да-да, Соня!
А тэнӧ кыдзи шуӧны?
— Гымнин нынны Кааля (менам нимӧй Кааля), — нывка индіс чуньнас ас вылас.
— Кааля, Кааля, — мӧдысь шуис сійӧ.
— Гӧгӧрвоа: тэнад нимыд Кааля!
— Соня радпырысь кватитіс ассьыс выль тӧдсасӧ киӧдыс.
Бара лои чӧв-лӧнь.
— А тӧдан, вай вешалкаясӧн ворсны!
— Соня индіс кӧр сюръяс вылӧ.
Кааля довкнитіс юрнас, мый сійӧ сӧгласен да котӧртіс буретш сійӧ ярангаас, кӧні муртса на вӧлі Соня.
— Мыйла нӧ тэ пышъян?
— чуймис Соня.
Но и эз коль на и минутаджын, кыдзи Кааля бӧр петіс ярангасьыс. Киас сылӧн вӧлі вӧсньыдик кыӧм вӧнь.
— Чаат!
Аркан!
— вӧньсӧ тракйигтыр рочӧн объяснитіс сійӧ.
— Гыт коранэ!
(Тэ кӧр!)
Плешсӧ чукыртӧмӧн Соня быдногыс зілис гӧгӧрвоны, мый сылы висьталіс нывка.
— Ме шуа, вай ворсам вешалкаӧн!
— ньӧжйӧник мӧдысь шуис ныв.
Кааля кватитіс кӧр сюръяссӧ, лэптіс найӧс аслас юр весьтӧ да котӧртіс берег пӧлӧн.
— Кӧр!
Кӧр!
— горзіс сійӧ рочӧн.
Сонялы друг уси тӧдвылас ӧти книга, кытчӧ вӧлі рисуйтӧма кӧръясӧс.
И сэк жӧ вешалка-сюръясыслӧн друг лои сы юрын дзик мӧд значение.
— А-а-а, гӧгӧрвоа...
Тэ кӧсъян, медым ми ворсім кӧръясӧн!
Кааля сетіс кӧр сюръяссӧ аслас пӧдругалы, а ачыс босьтіс вӧсньыдик аркансӧ да лӧсьӧдчис шыбитны.
Соня лэптіс сюръяссӧ юр весьтас да котӧртіс берег пӧлӧн.
Кааля шыбитіс аркансӧ.
Петляыс веськалі ӧти сюр вожӧ.
Соня ӧдйӧ бергӧдчис Каалялань да кыпыда шуис:
— Вот тайӧ тэ лӧсьыда менӧ кыйин!
Ноко, вай ещӧ ӧтчыд...
Тадзи, первой луннас жӧ, Соня удитіс тӧдмасьны да пӧттӧдзыс ворсны чукчанка Каалякӧд, Эттай чойкӧд.
Аски асывнас найӧ бара аддзысисны.
Кияснас шенасигтыр, торъя кывъяс некымынысь и рочӧн и чукчаяс ногӧн шуаліг, найӧ шензьымӧн ӧдйӧ велалісны гӧгӧрвоны ӧта-мӧдсӧ.
Яранга саяс кос места бӧрйӧм бӧрын Кааля чукӧртіс сэтчӧ бедьяс да мыйкӧ кутіс тэчны.
Соня регыд гӧгӧрвоис, мый Кааля ворсӧ ярангаӧн.
— А ещӧ позьӧ и керкаӧн ворсны!
— шуис Соня.
— Керка?
Бур, керка!
— нюммуніс Кааля да, ассьыс ярангасӧ кисьтӧм бӧрын, Сонякӧд заводитісны вӧчны керка.
— А тӧдан, вай классӧн ворсны!
— друг вӧзйис Соня.
Соня тэрыба сувтіс, чертитіс муас классъяс да ӧти классьыс мӧдӧ шыбитіс из тор.
Кааля ёна интересуйтчигтыр видзӧдіс Соня бӧрся да, ворсӧмсӧ гӧгӧрвоӧм бӧрын, кутіс чеччавны кокпӧв йылас.
— Вай, вай татчӧ!
Ме моз жӧ вӧч, — корис Соня.
Тадзи ворсігас найӧс суис Эттай.
Ворсӧмнас ылалӧмысла Соня быттьӧкӧ эз и казяв сійӧс.
Зато Эттай видзӧдіс сы вылӧ дыр да ыджыд интересӧн.
«Вот ӧні жӧ ме висьтала Кэукайлы да Петялы, кыдзи ме аддзыси роч нывкакӧд», — думайтіс Эттай да зілис гӧгӧрвоны ворсанногсӧ.
— А ноко, вай ме видла, — тшӧтш сюйсис сійӧ ворсны да, чойсӧ пельпомнас йӧткыштӧм бӧрын, босьтчыліс ачыс вуджӧдны из торсӧ ӧти классысь мӧдӧ.
Но тайӧ ворсӧмыс вӧлӧма абу нин сэтшӧм кокньыд, кыдзи чайтіс Эттай.
Кор сылӧн паськыд ныра торбазыс инмис изъяс, изйыс лэбис ылӧ бокӧ.
Соня гораа серӧктіс, а Кааля вӧтліс воксӧ классъяс чертаяс сайӧ.
— Но и чеччалӧй, колӧкӧ, кӧчьяс моз, — ӧбидитчӧмӧн шуис Эттай, — а ме аслам другъяс дорӧ муна.
Петя да Кэукай локтісны керка дорӧ, кӧні оліс выль доктор Степан Иванович Морозов, да дыр видзӧдісны ӧдзӧс вылас.
— Да сійӧ узьӧ на, навернӧ, — эз вермы кутчысьны Петя.
— Нӧрӧвитыштам неуна, — шуис Кэукай.
— Сійӧс Соняӧн шуӧны, — Кэукайлы пеляс шӧпнитіс Петя, кӧть эськӧ и найӧс сідзи некод эз вермы кывны.
Кэукайлы эз омӧльджыка Петя дорысь кажитчы сійӧ таинственностьыс, кыдзи кӧсйисны найӧ аддзӧдлыны докторлысь нывсӧ, Сонясӧ.
Та могысь сійӧ видзчысьӧмӧн видзӧдліс гӧгӧр, сэсся висьталіс сылы ставсӧ, мый сійӧ вермис тӧдмавны роч нывка йылысь:
— Сылы сизим арӧс.
Локтӧм бӧрас сійӧ неуна висьӧма, сы вӧсна и сэтшӧм дыр эз петав ывлаас.
— А тэ кытысь тайӧс ставсӧ тӧдмалін?
— друг гораа юаліс Петя; сійӧ весиг вунӧдіс сы йылысь, мый найӧ гусьӧн локтісны доктор керка дорӧ.
Кэукай ӧлӧдіс Петяӧс кинас да тшӧктіс копыртчыны кӧть неуна улӧджык.
Но сэтшӧм нин асныра морт тайӧ Петяыс!
А Петя вӧлі дӧзмӧма аслас другыс вылӧ, коді, вӧлӧмкӧ, сэтшӧма интересуйтчӧ «нывканас», мый весиг тӧдӧ, кымын арӧс сылы. Петя ӧні зілис ставнас петкӧдлыны, мый Кэукайкӧд ӧні сылы абу пӧпуттьӧ.
— Другӧн ещӧ лыддьыссьӧ — нывка йылысь сведениеяс чукӧртӧма!
— ещӧ на гораджыка шуис Петя.
— Да тэ ньӧжйӧнджык, мед эськӧ кывтӧ ли мый ли курччин!
— плешсӧ кӧрліс Кэукай.
Сэсся друг сійӧ муніс пельӧс саяс да чуньнас гусьӧник корис Петяӧс: — Лок татчӧ, ӧшинь пырыс видзӧдлам.
Видзӧдлам, мед некод оз аддзыв...
Петялы кажитчис тайӧ интереснӧ.
— Кыдзи невидимкаяс?
— юаліс сійӧ.
— Да, дерт жӧ, — тэрыба вочавидзис Кэукай, кӧть и кыдз быттьӧ нарошнӧ, сылӧн дзикӧдз вунӧма, мый сійӧ лоӧ «невидимка» кывйыс.
Лов шысӧ кутӧмӧн, стен бердас топыда ляскысьӧмӧн, детинкаяс мӧдісны кыссьыны ӧшинь дорӧ.
— Э-э-э!..
Дзик весьшӧрӧ кӧсъянныд ӧшиньӧдыс видзӧдлыны!
— друг кыліс Эттайлӧн насмешливӧй гӧлӧсыс.
Петя да Кэукай, быттьӧкӧ на вылӧ, койыштісны пуан ваӧн, друг бергӧдісны юрнысӧ.
— Сійӧ сэні, миян яранга дорын, менам чойкӧд ворсӧ.
— Коді — сійӧ?
— яндысьӧмӧн юаліс Петя.
— Гӧгӧрвоана жӧ, Соня!
— сьӧлӧмсяньыс вочавидзис Эттай; векньыдик синъясыс сылӧн видзӧдісны насмешливӧя.
Петя кӧсйӧ вӧлі збыльысь скӧрмыны Эттай вылӧ, но эз:
— Сідзкӧ мунам тэнад яранга дорӧ, видзӧдлам, кутшӧмджык сійӧ, тайӧ Соняыс.
— Ме сідз чайта, мый тіян нинӧм оз артмы, — кияссӧ мышкас пуктігмоз друг шуис Эттай.
— Тайӧ нин мыйла?
— юаліс Кэукай.
— Да пыр жӧ сійӧ пышъяс.
Детинкаяс пиысь Соня сӧмын меысь оз пов.
А став мукӧдсьыс зэв ёна полӧ.
Зэв полысь, кутлытӧм кӧр кодь, — плешсӧ чукыртліс сійӧ.
— Сідзкӧ со мый: ми мунам тӧдлытӧг, кыссям <rus>по-пластунски</rus>, а кор бура видзӧдам, друг сувтам сы вадзӧ, и ставыс, — вӧзйис ассьыс плансӧ Петя.
Сы гӧлӧсысь кыліс решительность.
Кэукай да Эттай радпырысь примитісны тайӧ плансӧ.
— А тэныд мыйла кыссьынысӧ?
Тэысь сійӧ оз пов,
— Эттайлы зывӧка шуис Кэукай.
— Да мыйла сылы повны Эттайысь, кор сійӧ сэтшӧм-татшӧм, — поддержитіс Петя.
Кор Эттай гӧгӧрвоис, мый другъясыс водзын сылӧн преимуществоыс воши, ыджыда ышловзис, чуньнас зырыштіс ныр увсӧ да, кыдз позьӧ асьсӧ страшнӧйджыкӧн петкӧдліг, шуис:
— Ме казялі, мый сійӧ бӧръя кадас заводитліс тіравны, кор вӧлі видзӧдӧ ме вылӧ.
Сідзкӧ ме тшӧтш кута кыссьыны.
А то пышъяс, менӧ кӧ аддзас...
— А век жӧ кутшӧмджык сійӧ?
— юаліс Кэукай.
— Сэтшӧм...
— ӧвтыштіс кинас Эттай.
— Юр, кияс, кокъяс...
— Но, дерт жӧ, и синъяс эмӧсь, — серамсорӧн шуис Петя.
— Да, да, и синъяс, и пельяс эмӧсь, — содтіс Эттай.
— Э, да сылысь ӧмӧй позьӧ гӧгӧрвоны!
Мунам асьным видзӧдлам, — предложитіс Кэукай.
Улӧдз копыртчӧмӧн детинкаяс котӧртісны Эттай ярангалань.
Ярангасьыс неылӧ найӧ водісны му вылӧ да, изъяс да бӧчкаяс сайӧ дзебсясигтыр, кутісны кыссьыны <rus>по-пластунски</rus>.
Кор Петялы кажитчис, мый Эттай вывті нин гораа нускӧ, бергӧдліс юрсӧ да синъяссӧ арыштӧмӧн тшӧктыліс лолавны ньӧжйӧнджык.
Нывкаяс казялісны на дорӧ кыссьысь детинкаясӧс, чуймӧмӧн видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс да дугдылісны ворсны.
И кӧть Петялы, Кэукайлы да Эттайлы вӧлі дзик яснӧ, мый найӧс важӧн нин казялісны, век на упорнӧя кыссисны куимнанныс.
Соня эз вермы кутчысьны, мӧдӧдчис налы воча да серьёзнӧя юаліс:
— Интереснӧ, ті пыр тадзи, кынӧм вылад, кысъясянныд али кок вылад ветланныд жӧ?
Другъяс ляскысисны му бердас, а сэсся яндысигтыр видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс да быттьӧ шуалісны: «А ӧд и збыль, мый ми сэтшӧм омӧль положениеӧ веськалім».
— А мый нӧ?
Кӧсъян кӧ тӧдны, ми и мыш вылын вермам ветлӧдлыны, — шуис Эттай.
Петя сувтіс пидзӧс вылас.
— Но и чуймӧдін!
Ме вот кияс вылын ветлыны кужа!
— ошйысис сійӧ.
— Вай ветлӧдлышт, — дӧверчивӧя котыртчис сы весьтӧ Соня.
Петя чеччис, пыркнитчис, серамсорӧн шуис Эттайлы:
— Ок тэ, а шулім, мый сійӧ полысь, кутлытӧм кӧр кодь!
Петкӧдлыны али мый, кыдзи кияс вылас ветлӧдлӧны?
— Петкӧдлыны, дерт жӧ, петкӧдлыны!
— Петяӧс поддержитіс Кэукай.
Соня сылы кажитчис, и ӧні видіс асьсӧ сыысь, мый ӧнӧдз эз велӧдчы Петялысь, кыдзи ветлӧдлыны кияс вылыті да оз вермы шензьӧдны тайӧ роч нывкасӧ аслас пельклунӧн.
И сэки Кэукайлы уси тӧдвылас, мый некод сыысь бурджыка классас оз куж ӧддзӧдчытӧг витысь чеччыштны *.
* Витысь чеччыштӧм — колӧ места вывсянь ӧддзӧдчытӧг витысь чеччыштны. Чукотскӧй челядьлӧн радейтана спортивнӧй состязание.
И сӧмын на сійӧ та йылысь думыштіс, кыдзи Петя дернитіс сійӧс соскӧдыс да шуис:
— Ме ветлӧдлышта кияс вылын, а тэ петкӧдлы чеччалӧмтӧ...
— Кутшӧм лӧсьыд, мый тӧдвылад уси тайӧ тэныд!
— другыс вылӧ благодарнӧя видзӧдліс Кэукай.
Эттай сулаліс бокынджык да, паськыд торбаз нырнас мусӧ кодйиг, жугыля видзӧдіс Кэукай вылӧ.
— А тэ, Эттай, петкӧдлан нывкаясыслы, — шуис Петя, — кыдзи шыблалан аркан.
Эттайлӧн жугыль чужӧмыс сэк жӧ вежсис.
А Соня да Кааля сулалісны сідзи кутчысьӧмӧн, кыдзи тайӧс вермасны вӧчны сӧмын нывкаяс, да виччысисны, кор детинкаяс заводитасны петкӧдлыны налы ассьыныс пельклунсӧ.
ЖУГӦДӦМ КАЛЛЯН
Вит лун Экэчоӧс новлӧдліс мореті йи пласт вылын, кытчӧдз эз аддзы сійӧс пограничнӧй катер.
Омӧльтчӧм да кынмӧм Экэчоӧс водтӧдісны посёлокса больничаӧ.
Сійӧ дыр куйліс куньса синъясӧн, пока эз кыв, мый кодкӧ сійӧс кутіс киӧдыс.
Экэчо дрӧгмуні да восьтіс синъяссӧ.
Сы водзын сулаліс чистӧя бритӧм юра, еджыд халата, кызіник морт.
«Тайӧ, буракӧ, выль доктор, коді петіс пароход вылысь», — думыштіс Экэчо да видзӧдліс ӧчкиа пемыдруд синъяса мортыслӧн раминик чужӧм вылӧ.
— Но мый нӧ, ловзин?
— нюммуніс халата морт.
— Менӧ шуӧны — Степан Иванович, а позьӧ и прӧстӧ — Морозов, Морозов ёрт, а ещӧ прӧстӧджык — врач, либӧ, кыдзи ещӧ шуӧны, доктор.
Экэчо муртса нюммуныштӧмӧн пыркӧдіс юрнас: нинӧм пӧ ог гӧгӧрво, кӧть эськӧ ачыс зэв бура гӧгӧрвоис, мый йылысь сёрнитіс доктор.
— Он гӧгӧрво?
Вот кутшӧм дӧсаднӧ!
— ышловзис Степан Иванович.
— Но, нинӧм, ми тэкӧд сёрнитчам...
Экэчолысь дукӧссӧ вӧлі пӧрччӧдӧмаӧсь.
Доктор босьтіс стетоскоп да заводитіс кывзыны.
— Тадз, тадз...
Бур...
— корсюрӧ шулывліс сійӧ да бергӧдліс пациентсӧ ӧтар боксянь мӧдар бок вылас.
Экэчо чукрасис, но кывзысис: сійӧ асьсӧ чувствуйтіс лёка да надейтчис, мый врач отсалас.
«Со нин тэ кутшӧм лоин: радлан, мый доктор дорӧ веськалін, — гажтӧма думыштіс ас йывсьыс Экэчо, но сэк жӧ зілис оправдайтны асьсӧ: — Мый нӧ вӧчан, менӧ кӧ сы дорӧ кыскисны?
Кытысь шамансӧ ӧні босьтан?
Став шаманъясыс бырисны чукотскӧй му вылысь.
А Мэнгылю ылын...
Но, Мэнгылюӧс ме сэсся некор нин ог аддзыв...»
— Но, нинӧм страшнӧйыс абу!
— гажаа шуис доктор.
— Тшыгъялӧмысла омӧльтчыштӧмыд.
Но ми тані бӧр ёнмӧдам.
Сӧмын первойсӧ ичӧтикаӧн сёйыштны кутан, зэв ичӧтикаӧн.
Тэ нин эн ӧбижайтчы, — шуаліс Степан Иванович сы вылӧ видзӧдтӧг, мый висьысь, кыдзи сылы кажитчис, ньӧти оз вӧлі гӧгӧрво роч кывъяссӧ.
Доктор тӧждысьӧмпырысь гыжъялыштіс чальнас плешсӧ да тэрыба петіс палатаысь.
Куим лун мысти Экэчоӧс лэдзисны больничаысь.
Сійӧ тӧдіс, мый сыкӧд серьёзнӧя кутасны сёрнитны колхоз правлениеын, и сійӧ лӧсьӧдіс быдса история, кыдзи сійӧ югдігас петіс море вылӧ, медым неуна кыйсьыштны, сӧмын югдытӧдзыс, и кыдзи пазӧдіс сылысь байдарасӧ и кыдзи ковмис сылы плавайтны мореын йи пласт вылын.
Но Экэчо ӧшибитчис, кор сійӧ чайтіс, мый сылы ковмас сёрнитны сӧмын правлениеса членъяскӧд.
Кор сійӧ мӧдӧдчис колхоз правлениеӧ, ӧти стрӧитсьысь выль керка пельӧсын сійӧ паныдасис комсорг Тынэткӧд.
— Кутшӧм бур, мый ме тэнӧ аддзи, — скӧрыськодь шуис Тынэт.
Экэчо лӧгысь видзӧдліс сы вылӧ юр вывсяньыс кок улӧдзыс да, каллянсӧ босьтігмоз, вочавидзис:
— А ме абу зэв рад, мый аддзыси тэкӧд.
Позьӧ вӧлі миянлы эськӧ спокойнӧя торйӧдчыны.
— Тэ вӧсна ми, нёль комсомолец, кык лун вельботӧн шӧйтім мореӧд, тайӧс тэ тӧдан али он?
Кык лун!
Тэ гӧгӧрвоан али он?
— А мыйла тэныд сэтшӧма сійӧ кык луныс вӧлі колӧ?
Невестатӧ тэнсьыд тайӧ кык луннас гусялісны — сідз, али мый?
— нюммуніс Экэчо да мыччис каллянсӧ Тынэтлы.
Тынэт кватитіс Экэчолысь каллянсӧ да скӧрысь шыбитіс сійӧс керка стенӧ.
Калляныс потіс, а ыргӧн чашкаыс, тшынасьысь табакнас резсигтыр, лэбис бокӧ.
— Тэ...
Мый тайӧ тэ вӧчин?!
— скӧрысла весиг тшӧкмуні Экэчо.
— Ме скӧр, зэв скӧр тэ вылӧ!
— горӧдіс Тынэт.
— Ме нӧйтны кӧсйи тэнӧ!
Тэ менсьым да менам ёртъяслысь гусялін кык лун!
— О, тэ йӧй нисьӧ прӧсуж!
Тӧдан-ӧ тэ, мый тайӧ калляннас миян рӧдысь нёльӧд поколение нин пӧльзуйтчӧ?..
Экэчо матыстіс син дорас жугалӧм каллянторъяссӧ.
Шочиник тошкыс тіраліс, вомыс нервнӧя дергайтчис.
— Калляныд тэныд жаль?
А сійӧ, мый тэ миянлысь кык лун да кык вой гусялін, тэныд абу жаль?
— эз лэдзчысь Тынэт; сьӧд чолкаыс сылӧн частӧ усьлывліс скӧр синъяс вылас: Тынэт энергичнӧя пыркӧдіс юрсӧ.
— А-я-яй!
Кутшӧмӧсь лоины том йӧзыд миян кадӧ...
— жугалӧм каллян вывсьыс синсӧ вештывтӧг ньӧжйӧник шуис Экэчо.
И жугалӧм калляна кисӧ друг сійӧ лэптіс да тэрыба вештіс Тынэт дорысь: — Видзӧдӧй, бур йӧз!
Бура видзӧдӧй, кутшӧмӧсь ӧні лоӧмаӧсь том йӧзыд!
Тынэт менсьым каллянӧс жугӧдіс!
Тынэт жугӧдіс каллянӧс, кодӧн пӧльзуйтчис миян рӧдысь нёльӧд поколение нин!..
Керкаясысь да ярангаясысь петалісны колхозникъяс: найӧ матыстчылісны Экэчо дорӧ, шогпырысь довкйӧдлісны юрнас, видлалісны жугалӧм каллянсӧ.
«Ай, кутшӧм мисьтӧма артмис!
Зэв мисьтӧма...
И мыйла сӧмын сюйис сійӧ меным пеж каллянсӧ!» Тынэт бура тӧдіс, кутшӧм ыджыд ценностьӧн являйтчӧ сійӧ народлӧн фамильнӧй каллян, коді вуджӧ поколениеысь поколениеӧ.
Сійӧ сідзжӧ тӧдіс, мый калляныскӧд йитчӧма уна суеверие.
«Ай, юрӧй менам — кыдзи йӧй нерпалӧн!»
— шогсис Тынэт.
А сэк кості Экэчо ветлӧдліс ярангаысь ярангаӧ, керкаысь керкаӧ да ставныслы петкӧдліс жугӧдӧм каллянсӧ да видіс том йӧзӧс сыысь, мый найӧ грубӧйӧсь да оз уважайтны гырысьджыкъясӧс.
Петя, Кэукай да Эттай важӧн нин бергалісны сэтӧн, кытчӧ сувтлывліс аслас каллянӧн Экэчо.
— Тынэтӧс пыр видӧ!
Мукӧдъясыс комсоргӧс жӧ видӧны!
— полігтыр шӧпкӧдіс Эттай.
— Нинӧм.
Ӧні лоӧ колхознӧй собрание.
Менам батьӧй сэтшӧмтор висьталас Экэчолы, мый сійӧ весиг аслас каллян йылысь вунӧдас, — Экэчо вылӧ лӧгысь видзӧдігтыр вочавидзис Кэукай.
— Да, дерт жӧ!
Таграт обязательнӧ дорйыны кутас Тынэтӧс, — увереннӧя шуис Петя.
Экэчо тӧдіс, мый собрание вылын сійӧс ёна кутасны видны сыысь, мый сійӧ оз подчиняйтчы колхознӧй дисциплиналы.
Медым кыдзкӧ вештыны ас дорсьыс вниманиесӧ, сійӧ решитіс норасьны Тынэт вылӧ.
«Бур, мый ме эсійӧ йӧй нисьӧ прӧсужыслы киас сеті каллянсӧ, а то сэки прӧстӧ чӧв овны ковмис эськӧ», — думайтіс сійӧ да наблюдайтіс, кыдзи чукӧртчисны клубӧ колхозникъяс.
Регыд мысти заводитчис собрание.
Первой кывсӧ сетісны Экэчолы, медым сійӧ висьталіс, мыйла сійӧ сідз кутчысьӧ важ олӧмас, мыйла сы йылысь ӧнӧдз лоӧ сёрнитны кыдзи прогульщик йылысь да бӧрӧ кольӧм морт йылысь.
Экэчо сувтіс, лӧсьӧдыштіс кынӧм вывсьыс вӧньсӧ да крепыда кутчысис вӧсньыдик чуньяснас вӧняс.
— Гашкӧ, оз быдӧн гӧгӧрвоны менӧ, но старикъяс, олӧма йӧз долженӧсь гӧгӧрвоны, — нарошнӧ нора шуис сійӧ.
— Важӧн нин сійӧ вӧлі, кор миян посёлокын олысьяс эз кутны радейтны менӧ менам вок вӧсна, Мэнгылю вӧсна.
Уна лёктор меным вӧчисны тайӧ йӧзыс.
Ӧбиднӧй кывъяс меным шуавлісны, некор меным эз веритлыны.
А ме ӧмӧй мыжа, мый менам вокӧй лёк морт вӧлі?
Ме ӧмӧй мыжа, мый сійӧ, миянлысь рӧдвужнымӧс нуӧдіс йӧз муӧ?..
Экэчо кӧсйис ещӧ на мыйкӧ шуны, но сэки лои сійӧтор, мый сійӧ некыдз эз виччысь.
Аслас места вылысь тэрыба чеччис Вияль да, Экэчолы синмас веськыда видзӧдігтыр, гораа шуис:
— Тэ, Экэчо, мед эськӧ эн казьтыв сійӧ проклятӧй лунсӧ, кор миянлысь рӧдвужнымӧс йӧз муӧ нуӧдісны, кор кутшӧмкӧ пеж менсьым батьӧс, Акоӧс, виис!..
Эн-ӧ тэ сэки ветлӧдлы винчестерӧн да отсав шаман Мэнгылюлы да американец Кэмбилы вӧтлыны йӧзӧс байдараӧ?..
Вияль быттьӧ тшӧкмунлі да здук кежлӧ ланьтліс.
Сылӧн муртса тіралысь нырбордъяса да скӧр синъяса сӧстӧм чужӧмыс кажитчис Экэчолы тайӧ здукас зэв мичаӧн.
И сы вылӧ ыльнитіс лӧг.
«Ай, проклятӧй нывбаба!
Кымынӧд во нин дорвыв тэ мучитан менӧ?»
— думсьыс сійӧ видіс Вияльӧс, а ачыс ньӧжйӧник, полігтыр шуис:
— Нывбаба, коді сюйсьӧ мужичӧй сёрниӧ, вермас ӧмӧй висьтавны мыйкӧ буртор?
— А тэ ӧмӧй вунӧдін, кыдзи тэ кӧин моз вӧтлысин ме бӧрся, медым и менӧ нуӧдны йӧз муӧ?
— морӧс вывсьыс кыз сьӧд кӧсасӧ чабралігтыр горӧдіс Вияль.
Экэчо гӧгӧрвоис, мый сёрниыс лёклань бергӧдчис.
Чӧв-лӧнь пукалысь йӧз вылӧ бугжыльнас видзӧдлӧм бӧрын сійӧ бергӧдчис собраниевывса председатель Тагратлань да быттьӧкӧ шуис сылы: буракӧ, эм сэтшӧм порядок, мый собрание вылын не долженӧсь торкавны сёрнитысь мортӧс.
Тагратлӧн суровӧй синъясын друг ыпнитліс ыджыд лӧглун.
Экэчо йӧжгыльтчыліс сійӧ видзӧдлассьыс, жӧдзыштіс места вылас.
— Тэ, Вияль, пуксьы.
Абу тэнад ӧчередь сёрнитны, — кыдзи вермис спокойнӧйджыка шуис Таграт аслас гӧтырыслы.
— Ой, кутшӧм лӧсьыда тэнад мамыд висьталіс!
— Петя топыда чабыртліс Кэукайӧс пельпомӧдыс.
Вияль муртса асьсӧ кутны вермиг пуксис аслас местаӧ.
— Но, мый нӧ, Экэчо, висьтав водзӧ, — тшӧктіс председатель.
— Да мый меным висьтавнысӧ...
— ӧбидитчӧмӧн шуис Экэчо.
— Быдӧн жӧ тӧдӧны, кутшӧма ме повлі вокысь, Мэнгылюысь, ме повлі эг омӧльджыка, кыдзи и тані унджык пукалысьыс.
Мыйла нӧ ме вылӧ сідзи видзӧдӧны йӧзыс, кыдзи кӧинъяс вайӧ стаяӧ веськалӧм пон вылӧ.
Мыйла детинка Тынэт кватитіс менсьым каллянӧс да жугӧдіс?
— Экэчо тіралысь киясӧн перйис питшӧгсьыс жугӧдӧм каллянсӧ да петкӧдліс сійӧс йӧзыслы.
— Сьӧкыд меным, бур йӧз, тадзи овны свет вылас, — Экэчо пыр ёнджыка и ёнджыка петкӧдліс асьсӧ ӧбидитчӧм мортӧн.
— Вот мыйла Тынэт жугӧдіс каллянсӧ, коді вуджис миян рӧдын нёльӧд поколениеӧ?
Верма-ӧ ме сійӧс ӧні сетны аслам пилы?..
— У-у, кыдзи пӧрысь руч, бӧжнас чышкӧ, — ньӧжйӧник шуис Эттай.
— Нинӧм, ӧні орӧдасны сылысь бӧжсӧ, — шуис Кэукай.
— Быдӧн тӧданныд: куритчан калляныс мортӧс видзӧ быдсяма лёксьыс, — водзӧ висьталіс Экэчо.
— Мый ӧні ме верма виччысьны, кор менам эз ло менӧ видзысьӧй?
Таграт казяліс, мый каллян йылысь Экэчолӧн кывъясыс подействуйтісны ӧткымын колхозникъяс вылӧ.
Сійӧ видзӧдліс зумыша чӧв пукалысь Тынэт вылӧ, кӧритӧмӧн довкйӧдлыштіс юрнас.
Тынэт мыжапырысь ышловзис да, юрнас кияс вылас мыджсьӧмӧн, кутіс видзӧдны джоджас.
Президиумын Таграткӧд орччӧн пукаліс школаса директор Виктор Сергеевич Железнов.
Чукчаяс велалісны нин, мый директор эз кольлы ни ӧти колхознӧй собрание.
Уна во найӧ олісны сыкӧд ӧтлаын да бура тӧдісны, мыйта вын сійӧ пуктіс, медым котыртны колхозсӧ.
Эз вӧв ни ӧти сьӧкыд удж, мыйын эськӧ эз отсавлы налы Виктор Сергеевич Железнов.
Вияльлӧн дженьыдика, но сьӧлӧмсяньыс выступайтӧмыс Виктор Сергеевичлы тӧдвылас уськӧдіс сійӧ ылӧ кольӧм вояссӧ, кор сійӧ первойысь веськаліс Чукоткаӧ.
Ӧтипӧлӧс дум вежсьыліс мӧдӧн, кыдзи лэбӧны лэбач чукӧръяс.
Ещӧ томдырйиыс на, кор царскӧй чиновникъяс ыстісны сійӧс татчӧ ссылкаӧ, сэки дзик на дикӧй крайӧ, сійӧ, кыдзи роч морт-подвижник, сьӧлӧмсяньыс босьтчис просвещайтны чукотскӧй народӧс.
Колины ылӧ интервентъяскӧд, колчаковецъяслӧн бандаяскӧд, татчӧс озыръяскӧд тыш нуӧдан грознӧй вояс, колины нин ылӧ сійӧ сьӧкыд воясыс, кор ковмис котыртны первойя чукотскӧй школаяс, больничаяс, колхозъяс.
Виктор Сергеевич быдторйын участвуйтліс активнӧя.
Сійӧ первой гижис учебникъяс чукотскӧй кыв вылын, составитіс первойя чукотскӧй словарьяс.
И Рэн посёлокын сылӧн школаыс эз вӧв прӧстӧй школаӧн: тані учительяслӧн коллектив Виктор Сергеевич юрнуӧдӧм улын нуӧдіс напряжённӧй творческӧй удж чукотскӧй школаяслы нагляднӧй пособиеяс лӧсьӧдӧм кузя, роч вылысь чукотскӧй кыв вылӧ детскӧй литература вуджӧдӧм кузя.
Виктор Сергеевич гижис уна чукотскӧй сказаниеяс да мойдъяс.
Сылысь сборникъяссӧ, кодъясӧс лэдзлісны Хабаровскын да Ленинградын, зэв ёна радейтлісны Чукоткаын и челядь и гырысь йӧз.
«Тайӧ морт, коді радейтӧ миянлысь мойдъяс да сказаниеяс.
Тайӧ морт, коді радейтӧ чукотскӧй народӧс», — тадзи шулывлісны Виктор Сергеевич Железнов йылысь чукчаяс.
И вот ӧні, кор колхознӧй собрание вылын чукчаяс вӧлі волнуйтчӧны необычнӧй сёрниысь, унаӧн на пиысь то и делӧ видзӧдлывлісны школаса директор вылӧ, терпитны вермытӧг виччысисны сылысь кыв, сы вӧсна мый тӧдісны, кутшӧм справедливӧйӧсь сылӧн кывъясыс.
«Да, этайӧ каллян вӧснаыс Экэчолы удайтчис вештыны ас вывсьыс внимание, — Кэргыль дедлысь Тынэт вылӧ видчӧмсӧ кывзігмоз думайтіс Виктор Сергеевич.
— Но да нинӧм.
Видзӧдлам, мый лоӧ водзӧ...»
Юрсӧ копыртӧмӧн да гусьӧн радлігтыр Экэчо кывзіс Кэргыльлысь сёрнисӧ.
А старик ӧвтчис бедьнас — буракӧ, ёнакодь скӧрмӧма:
— Меным яндзим ӧні сыысь, мый тэ менам внук, Тынэт!
Ме жалита, зэв ёна жалита, мый тэнӧ эг нӧйтлы беддьӧн, кор тэ ичӧт на вӧлін.
Гашкӧ, тэ сэки тӧлкаджык лоин, гашкӧ, сэк старикъясӧс уважайтны мӧдін!..
— Ой, кутшӧм жаль меным Тынэтыс!
— шогпырысь сылань видзӧдігтыр шуис Кэукай.
— Вот ӧні выступитас тэнад батьыд, выступитас менам бать — доръясны Тынэтӧс, — Петя бурӧдіс асьсӧ да другъяссӧ.
— А, гашкӧ, тэ Вияль моз жӧ тӧдвылад уськӧдан, мый тэнсьыд питӧ, Чумкельтӧ, а менсьым батьӧс, кодӧс ме сідзи и некор эг аддзыв, сідзжӧ йӧз муӧ нуӧдісны?
— аслас дедыс дорӧ друг шыасис Тынэт.
Кэргыль тшӧкмуні, чӧв ланьтіс да, Экэчо вылӧ лӧгысь видзӧдлӧм бӧрын, пуксис аслас места вылӧ.
Дыр чӧв олісны, мыйысь ещӧ на вӧлі сьӧкыдджык Экэчолы.
И вот председатель висьталіс, мый кутас сёрнитны Виктор Сергеевич Железнов.
Экэчо кыліс, кыдзи ёкмуніс аслас сьӧлӧмыс.
«Сідз, сідз, кывзам, мый шуас менам враг Аколӧн другыс», — полігтыр думайтіс сійӧ.
«Вот ӧні Тынэт юрсӧ вылӧ лэптас», — водзвыв нин лои нимкодь Петялы.
Эттай, коді вӧлі вывті шызьӧма, заводитліс весиг сувтны скамья вылӧ, медым бурджыка аддзыны, кыдзи школаса директор кутас дорйыны комсоргӧс да видны Экэчоӧс.
Сійӧ вильдіс да уси джоджас.
Сійӧс мӧдісны ӧлӧдны.
Виктор Сергеевич кинас малыштіс ассьыс тошсӧ, скӧрысь видзӧдліс Тынэт вылӧ, сэсся синсӧ вештіс Экэчо вылӧ.
— Кэргыль правильнӧ видіс ассьыс внуксӧ, кӧть эськӧ зэв нин гора гӧлӧсӧн, — заводитіс школаса директор.
Охотникъяс ошкӧмӧн заводитісны шӧпкӧдчыны.
Тынэт улӧджык копыртіс юрсӧ.
А Петя, батьыслӧн татшӧм сёрниысь чуймӧмысла, эз кӧсйы веритны ни аслас пельяслы, ни аслас синъяслы.
Кэукай вылӧ, сэсся Эттай вылӧ мыжапырысь видзӧдлӧм бӧрын сійӧ сетчис водзлань да ланьтіс: виччысис, мый батьыс висьталас водзӧ.
Сы ныр йылын, кӧні тӧдчисны некымын берин чут, чепӧсйисны ньылӧм войтъяс.
— Ме кӧсъя сідзжӧ став йӧз водзас видны Тынэтӧс, — водзӧ висьталіс Виктор Сергеевич.
— Сійӧ шань зон, миян колхозын бур кыйсьысь, но вывті ӧзйысь и та вӧсна корсюрӧ вӧчӧ ковтӧмторъяс.
Мыйла сылы вӧлі колӧ жугӧдны Экэчолысь каллянсӧ?
Мыйла сійӧ эз вермы вӧчны мӧдног?
«Со, заводитчӧ!
— места вылас эз кут инасьны Экэчо.
— Ӧні сэсся ме дорӧ босьтчас».
— Мыйла Тынэт эз виччысь собраниесӧ?
— водзӧ висьталіс Виктор Сергеевич.
— Быдӧнлы гӧгӧрвоана: сылӧн эм помка скӧравны Экэчо вылӧ.
Сійӧ эз весьшӧрӧ ӧні дедыслы уськӧд тӧдвылас аслас бать йылысь.
Таысь кындзи, Тынэтлы ковмис корсьысьны мореын сэки, кор сылӧн бригадаыс стрӧитісны керкаяс.
Тынэт абу дӧвӧлен, зэв ёна абу дӧвӧлен, кыдзи и посёлокын став кыйсьысьясыс, сійӧн, мый Экэчо ӧтдортчӧ йӧзсьыс, вӧчӧ сідз, кыдзи кажитчӧ сылы сӧмын ӧтнасыслы.
Сідзкӧ та йылысь Тынэт должен вӧлі веськыда висьтавны Экэчолы тані, собрание вылын, видчытӧг.
Со кыдз тэныд колӧ вӧлі вӧчны, Тынэт!
Комсорг кыпӧдіс юрсӧ, веськыда видзӧдліс Виктор Сергеевичлы синъясас.
— Гӧгӧрвоана абу ӧні тэныд, мыйла тэнӧ тані, собрание вылын, видӧны?
— Гӧгӧрвоана.
Бура гӧгӧрвоана.
Правильнӧ видӧны, — негораа, но чорыда шуис Тынэт.
Кыйсьысьяс бара ошкӧмӧн шӧпкӧдчыштісны.
А Петялы лои сьӧлӧм вылас кокньыдджык, бергӧдчис аслас другъяслань да тэрыба шӧпкӧдіс:
— Оз сідз, кыдз ми думайтім, но всё равно бура артмӧ.
— Но, а ӧні некымын кыв колӧ висьтавны ачыс Экэчо йылысь.
Виктор Сергеевич вӧчыштліс кост.
Бара пуксис чӧв-лӧнь.
— Уна кыв тані висьталіс Экэчо.
Мортыс сійӧ вежӧра, но весьшӧрӧ думайтӧ, мый мукӧдыс йӧйджыкӧсь сыысь.
Мыйла тэ, Экэчо, эн шуав кывъяс, кодъяс петісны эськӧ сьӧлӧмсяньыд?
Мыйла тэ аслад каллянӧн кӧсйин сайӧдчыны?
Тынэт, дерт, вӧчис лёка, и тэныд колӧ вӧлі сійӧс видны.
Но мыйла нӧ тэ сэсся нинӧм эн висьтав?
Миян посёлокса йӧзыс тэнӧ бура тӧдӧны.
Миян посёлокса йӧзыс тэнӧ бура помнитӧны, кутшӧмӧн тэ вӧлін, кор тані на олісны Мэнгылю да американец Кэмби.
Миян посёлокса йӧзыс прӧститісны тэнӧ ставсьыс, мыйта лёктор тэ налы вӧчин.
Мыйла тэ он донъяв тайӧс?
Мыйла он ло настӧящӧй другӧн миян колхозса став йӧзыслы?
— Виктор Сергеевичлӧн гӧлӧсыс лои суровӧйджык: — Вот тэ шуин, мый тэ олан пон моз, коді веськалі кӧин стаяӧ.
Тэ сӧран, Экэчо.
Тэ олан йӧз пӧвстын, бур йӧз пӧвстын.
Мӧдногӧн найӧ эськӧ эз вунӧдны сійӧ лёксӧ, кодъяс йылысь тані Вияль казьтыліс.
Думыштлін-ӧ тэ, кутшӧм ыджыд шогыс сьӧлӧм вылас Вияльлӧн, кодлысь чойсӧ да воксӧ нуӧдісны йӧз муӧ?
Думыштлін-ӧ тэ, кутшӧм шогыс сьӧлӧм вылас Кэргыльлӧн, кодлысь мырддисны писӧ?
А гӧгӧрвоан он тэ, мый вӧчсьӧ сьӧлӧмас Тынэтлӧн, кодлысь гусялісны батьсӧ?..
Буракӧ, он гӧгӧрво и гӧгӧрвоны он кӧсйы...
— Вернӧ!
Зэв правильнӧ!
— эз вермы кутчысьны кодкӧ кыйсьысьяс пиысь.
Напряжённӧй чӧвлуныс потіс.
Унаӧн сувталісны, корисны кывъяс.
Экэчо быдладорсянь кыліс скӧрысь горӧдӧмъяс:
— Вернӧ, правильнӧ сёрнитӧ Виктор Сергеевич!
— Сійӧ висьталіс сы йылысь, мый ми уна во нин думайтім, кор тэ вылӧ, Экэчо, видзӧдім!
— Тэ ачыд кӧин, Экэчо, а кӧсъян петкӧдлыны асьтӧ весьшӧрӧ нӧйтӧм понйӧн!
Экэчо быттьӧ сибдіс скамья вылас.
«Тайӧс ставсӧ сійӧ рочыс, менам враг Аколӧн другыс, вӧчис», — вирдыштіс юрас.
Таграт здук-мӧд кывзіс кыйсьысьяслысь скӧрысь горзӧмсӧ, сэсся сувтіс да лэптіс кисӧ, кӧсйис лӧсьӧдны порядок.
Колхозникъяс ӧти бӧрся мӧд вочасӧн ланьтісны.
Но таысь Экэчолы эз вӧв кокньыдджык.
Кыйсьысьяс сёрнитісны нин организованнӧя да висьталісны сы йылысь, мый важысянь нин пуис на сьӧлӧмын.
Экэчокӧд ещӧ ни ӧтчыд на эз сёрнитлыны татшӧм скӧрысь, ставсӧ висьтавтӧг.
Кыв босьтіс Таграт.
— Менам тэкӧд вермис лоны торъя сёрни.
Но тэныд кӧ разрешитісны талун собрание вылын висьтавны ставсӧ, мый тэ кӧсйин, то и ме ставсӧ висьтала.
Веськыда вот йӧз водзас висьтала!..
Кыпӧд юртӧ, видзӧдлы меным синмӧ.
Он-ӧ тэ уна во нин зіль вӧчны лёктор менам семьялы?
Али тэныд ичӧт шогыс, кутшӧмӧс тэ вайин аслад вокыдкӧд миян семьялы?..
«И тайӧс абу вунӧдӧма, ставсӧ абу вунӧдӧма!»
— думайтіс Экэчо.
Сылы кажитчис, мый собраниеыслы помыс абу.
Некымынысь сійӧ босьтчыліс куритчыны, но сылӧн тіралысь киясыс аддзылісны сӧмын жугалӧм каллянсӧ.
«О, проклятӧй лун, медся проклятӧй лун менам нэмын!» — думсьыс шуаліс сійӧ да чышкаліс кинас пӧсялӧм гӧрд чужӧмсӧ.
Собрание бӧрын Экэчо дыр ветлӧдліс море берегӧд.
Полӧмыс, коді чужліс колхозникъяслӧн скӧр кывъясысь, вочасӧн быри, но лӧгалӧмыс на вылӧ содіс.
«Детинкаӧс моз видісны!
Тынэт йылысь да менам каллян йылысь дзикӧдз вунӧдісны.
Тайӧ роч мортыс сідз лёка заводитіс сёрнитны.
Тайӧ сійӧ заставитіс найӧс висьтавны ставсӧ».
Посёлок помсяньыс мӧдарас мунігӧн Экэчо решитіс пыравны старик Кэргыль ярангаӧ.
Кэргыль примитіс сійӧс эз зэв бура, но чай юны пригласитіс.
Экэчо юис чӧв олігтыр, сэсся юаліс:
— Кывлі ме, мый пӧ тэ он кӧсйы вуджны овнысӧ ярангасьыд керкаас?
— Тайӧ збыль.
Велалі ме аслам оланінӧ, да и пӧрысь нин ме, медым заводитны выльлаын овны, — сідз-тадз шуис Кэргыль.
— Аттьӧ тэныд, Кэргыль, мый Тынэттӧ видін.
Меным зэв сьӧкыд.
Эн кӧ эськӧ тэ дорйыны кут менӧ собрание вылын, ме, навернӧ, ӧбидаысла йӧйми.
Кэргыль чов оліс,сідзжӧ чӧв олігтыр мыччис Экэчолы ассьыс каллянсӧ.
— Ме керкаас ог жӧ кут вуджны.
Чукчалӧн оланіныс — яранга...
Эз лоны настӧящӧй йӧзыс.
Этша колины тэ кодьясыс, Кэргыль, миян му вылын.
Аслас думъясӧ вӧйтчӧм Экэчо эз казяв, кыдзи вочасӧн пемдіс Кэргыльлӧн чужӧмыс.
— Чукчаяс кутісны овны сідзи жӧ, кыдзи еджыд чужӧма воӧм йӧз, думайтны кутісны сідзи жӧ, кыдзи еджыд чужӧма воӧм йӧз, сёрнитны кутісны сідзи жӧ, кыдзи найӧ,
— век на броткис Экэчо.
Медбӧрын Кэргыль эз вермы кутчысьны.
Ассьыс тошсӧ гоз-мӧдысь тракнитӧм бӧрын, сійӧ пӧшти нетшыштіс Экэчо киысь ассьыс каллянсӧ да, спокойнӧя асьсӧ кутны зільӧмӧн, шуис:
— Ог тӧд, кыдзи ӧні ме кута сёрнитны — кыдзи еджыд чужӧма али кыдзи чукча, но ме со мый тэныд шуа: мун менам ярангаысь кытчӧ гажыд!
Абу бур морт тэ, Экэчо, лёк морт тэ, сэтшӧм лёк, мый весиг юрад эз во: а оз-ӧ старик Кэргыль думайт аслас Чумкель пи йывсьыс?
А ме думайта сы йылысь!
Да, да, думайта сы йылысь.
А тэ мун менам ярангаысь, эн мешайт меным думайтны аслам пи йылысь!..
Экэчо мӧдіс дзоргыны Кэргыль вылӧ, кыдз быттьӧ эз верит аслас пельяслы: сылысь-ӧ гӧлӧссӧ сійӧ кылӧ?
Сэсся тэрыба чеччис да петіс ярангаысь.
— Вот тадзи бурджык лоас, — петігас сылы шуис Кэргыль, а ачыс думыштіс: «Но век жӧ весьшӧрӧ ме сэтшӧм ёна виді Тынэтӧс жугӧдӧм каллянсьыс.
Гӧгӧрвоны колӧ вӧлі сылысь лӧглунсӧ...»
ЭКЭЧОЛӦН ПИ
Нина Ивановналы классыс веськалі крепыд, дисциплинированнӧй, но век жӧ сійӧ эз вермы не казявны уна сьӧкыдтор.
Медводз Нина Ивановна гӧгӧрвоис, мый сылы кыдз позьӧ ӧдйӧнджык колӧ велӧдны чукотскӧй кыв.
Сылӧн ученикъясыс, ӧти роч детинка Петя Железновысь кындзи, вӧліны чукчаяс.
Кӧть найӧ унджыкӧныс и сёрнитісны рочӧн школаас велӧдчыны локтӧдз на, учительница гӧгӧрвоис, мый сылы колӧ сёрнитны налӧн рӧднӧй кыв вылын.
Зэв важнӧ сылы вӧлі тӧдмасьны налӧн оласногӧн, тӧдны чукотскӧй народлысь обычайяс, налысь привычкаяс, навыкъяс.
Учительница вӧлі гӧгӧрвоӧ, мый ставыс тайӧ отсалас сылы кыдзи колӧ изучитны аслас ученикъяслысь характерсӧ.
Том учительницалысь вниманиесӧ кыскис Экэчолӧн пиыс, Тавыль.
Лёк паськӧма, няйт, сальмӧм дӧрӧма, кузь, лёзь юрсиа, кодӧс вӧлі кыӧма балябӧжас кык кӧсаӧ Тавыль ёна торъяліс став мукӧд школьникъясысь, кодъяс унджыкыс вӧліны сӧстӧм паськӧмаӧсь.
Тавыльлӧн косіник, висьлӧс чужӧмыс частӧ лолі жугыль, а корсюрӧ скӧр.
Нина Ивановна эз на тӧд, мый Тавыльлӧн батьыс быдногыс зілис вӧчны сійӧс, медым пиыс эз кут радейтны школасӧ, учительяссӧ, ёртъяссӧ.
Корсюрӧ Экэчолы удайтчыліс скӧрмӧдны писӧ.
Татшӧм лунъясас Тавыль воліс школаас зумыш, унатор мӧвпаліг.
Кор чувствуйтліс аслас ёртъясыслысь сы вылӧ лӧгалӧм, сійӧ ӧтдортчыліс наысь, йӧршитчыліс кутшӧмкӧ пельӧсӧ да скӧрысла заводитліс думайтны, кыдзи эськӧ сійӧ вермас вӧчны кутшӧмкӧ пакӧсьт аслас класса ёртъясыслы.
Мукӧддырйиыс сійӧ нарошнӧ чегъявліс перӧяс, либӧ чернилаӧн киськавліс тетрадьяссӧ.
Но таысь сылы эз лолы кокньыдджык, а ещӧ на сьӧкыдджык.
Сійӧ сӧмын сэки успокоитчыліс, кор классӧ пыравліс Нина Ивановна.
Заводитчыліс урок.
Минута бӧрся кольлі минута, и Тавыльлӧн зумыш чужӧмыс вочасӧн югдыліс, и регыд мысти сылӧн векни синъясыс заводитлісны сідзи жӧ дзирдавны, кыдзи и ёртъясыслӧн.
Нина Ивановна казявліс тайӧс.
Ӧтчыд, мӧдысь, коймӧдысь сійӧ сетлывліс сылы вопросъяс, тшӧктыліс мӧдпӧв висьтавны лыддьӧм рассказ, кӧні гижсис детинкалӧн честнӧй поступок йылысь, либӧ уськӧдны тӧдвылас, эз-ӧ вӧв сылӧн аслас татшӧм жӧ случай.
И аслас став проделкаяс вӧчӧмысь яндысигтыр Тавыль став сьӧлӧмнас заводитліс зільны сійӧ бурыслань, кытчӧ сійӧс кыскӧ вӧлі учительница, думсьыс лолі лыддьӧм рассказса герой кодь жӧ да радліс сылӧн честнӧй, благороднӧй поступокъяс вылӧ.
Тайӧ вӧліны Тавыльлы шуда минутаясӧн, кор сійӧ помтӧг радейтіс ассьыс классӧ, ассьыс школасӧ.
«Колӧ бурджыка тӧдмасьны сылӧн батькӧд, колӧ талун жӧ ветлыны сылӧн ярангаӧ», — решитіс Нина Ивановна.
Экэчо пукаліс аслас ярангаын да шпуткис-куритіс каллян бӧрся каллян.
Колхозникъяслӧн неважӧнся собраниеыс, кӧні сэтшӧм уна сёрнитісны сы йылысь, век на эз вун сылӧн.
Жирник вылӧ читкыртӧм синъяснас видзӧдігтыр сійӧ думайтіс сы йылысь, мый сылы кыдзкӧ колӧ вежны ассьыс поведениесӧ.
«Ручлӧн юрыс абу мортлӧн, а сылысь позьӧ велӧдчыны: колӧ лоны пӧрысь руч кодь мудерӧн; мудерӧн лоны, бура дзебсьыны колӧ, а то лёк лоӧ.
Следитӧны найӧ ме бӧрся, быттьӧ зверӧс кыйӧдӧны.
Ассьым лёкӧс колӧ сьӧлӧмӧ йӧршитны, понйӧс моз чеп йылӧ домавны.
А сэки, гашкӧ, и пышйыны верма...
Вок дорӧ пышъя!»
Тадзи думайтігтыр Экэчо эз пуктыв кисьыс каллянсӧ и эз казяв, мый жирникыс тшынӧдӧ.
Яранга дорын кылісны кодлӧнкӧ кок шыяс.
— Тайӧ тэ, Тавыль?
— юаліс Экэчо.
Сылы некод эз вочавидз.
Экэчо чошкӧдіс пельяссӧ.
Недыр думайтыштӧм бӧрын сійӧ ӧзтіс бедь помсӧ, кодӧн век лӧсьӧдлыштліс жирниксӧ, лэптыліс пологӧ пыранінсӧ да друг аддзис учительницаӧс.
Нина Ивановна укшаля пырис пологӧ.
Экэчо вешйыштіс, лӧгысь нюмъялігтыр мӧдіс дзоргыны учительницалы чужӧмас: но мый, кыдзи пӧ кажитчис тэныд менам оланінӧй?
Нина Ивановна внимательнӧя видзӧдаліс пологсӧ.
Пологас вӧлі дзескыд да няйт.
Нерпа гослӧн сотчӧм кӧрыс, кӧтӧдӧм куяслӧн шома кӧрыс да ещӧ сылы тӧдтӧм кутшӧмкӧ кӧр — сьӧктӧдісны лолавны.
«Со сійӧ, важ Чукоткалӧн пельӧсыс», — шогпырысь думыштіс ныв.
— Ме локті Тавыль йылысь сёрнитыштны, — медбӧрын шуис учительница.
Экэчо тӧдіс роч кывсӧ вель бура, гӧгӧрвоны учительницаӧс сылы эз вӧв сьӧкыд.
«Пӧрысь мудер ручӧн колӧ лоны» — думсьыс мӧдысь шуис аслыс.
— Менам пи йылысь сёрнитны локтін?
Тайӧ бур, зэв бур, — кыдз вермис рама шуис Экэчо.
— Петкӧдлы, пӧжалуйста, меным места, кӧні Тавыль вӧчӧ гортса уджъяс.
Экэчо гӧгӧрвотӧг мӧдіс мигайтны синъяснас.
— Кутшӧм сэтшӧм места?
— пӧшти меліа юаліс сійӧ.
— Но, ичӧтик пызан либӧ мыйкӧ сэтшӧмӧс, кӧні Тавыль гижӧ?
— ассьыс зывӧктӧмсӧ кутіг юаліс учительница.
— А вот тадзи, кыдзи тэ, кӧр ку вылӧ пуксяс, книгаяссӧ пидзӧсъяс вылас пуктас, тетрадьяссӧ книгаяс вылас пуктас и гижӧ, — важмозыс меліа, код сайын тӧдчис явӧ издевайтчӧм, вочавидзис Экэчо.
— Висьтав, Экэчо, ичӧтик пызан тэ верман сылы вӧчны?..
И ещӧ тані зэв пемыд.
Жирниктӧ колӧ лампаӧн вежны.
— Кутшӧм сэтшӧм пызан?
Кутшӧм лампа?
— быттьӧ эз гӧгӧрво да чуймис Экэчо.
— Ме — чукча, оланіныс менам, кыдзи чукчалӧн, гортса кӧлуйыс — кыдзи чукчалӧн.
Тадзи менам прадед оліс, тадзи менам дед оліс, тадзи ме ола, тадзи Тавыль кутас овны!
Экэчолӧн вомыс важмозыс нюмъяліс, но кӧдзыд ёсь видзӧдласнас быттьӧкӧ юаліс: «Но мый, кажитчӧны тэныд менам кывъясӧй?»
Нина Ивановна спокойнӧя, мый терпитны эз вермы Экэчо, выдержитіс сылысь видзӧдлассӧ да шуис:
— Тавыль кутас овны сідзи, кыдзи кутас овны сылӧн народыс.
А ещӧ кӧсъя висьтавны, мый ме ӧні частӧ тэ дорӧ кута волывлыны.
Кӧсъя отсавны Тавыльлы.
Кывлі ме, мый тэ ӧбижайтан сійӧс, весиг нӧйтан.
Сӧветскӧй закон оз лэдз тадзсӧ вӧчны.
Тэ кӧ и водзӧ кутан тадз вӧчны, ми сідз вӧчам, мый тэ Тавыльлы он ло батьӧн.
Судӧ тэнӧ сетам.
— Кыдзи сійӧ ог вермы лоны батьӧн аслам пилы?
— чуймис Экэчо.
Чужӧмыс сылӧн пемдіс.
Нина Ивановна виччысис, мый сійӧ ӧні горзыны кутас сы вылӧ.
Но Экэчо кунис синъяссӧ, пукалыштіс вӧрзьӧдчывтӧг, сэсся друг спокойнӧя шуис:
— Мед лоас сідз.
Мед ме ог ло аслам пилы батьӧн.
Но стойбищесянь стойбищеӧ сэки паськалас юӧр: «Рочьяс мырддялӧны чукчаяслысь челядьсӧ.
Спасайтӧ, ӧдйӧнджык спасайтӧй ассьыныд челядьтӧ!
Нуӧй тундраӧ ассьыныд челядьтӧ!..»
Нина Ивановна здук кежлӧ шӧйӧвошлі: «Эз-ӧ вывті крут ло менам сёрниыс сыкӧд?
Ковмас сӧветуйтчыны школаса директоркӧд: сійӧ важӧн нин тані олӧ, сійӧ тӧлка да опытнӧй морт».
— Но, сідзкӧ, тадзи.
Ӧні ме частӧ кута волывлыны тэ ордӧ.
Менам мӧдысь водігкежлӧ Тавыльлы пызансӧ вӧч, — ещӧ ӧтчыд предупредитіс учительница.
Кор Нина Ивановна муніс, Экэчо дыр пукаліс вӧрзьӧдчывтӧг да думайтіс сы йылысь, мый учительницакӧд сійӧ сёрнитіс зэв неспокойнӧя и тайӧ вермас вайны лёктор...
А Нина Ивановна тайӧ жӧ кадӧ сёрнитіс школаса директоркӧд.
Кор сійӧ висьталіс Экэчокӧд аслас сёрни йылысь, Виктор Сергеевич недыр думайтыштіс да шуис:
— Мый нӧ, вообщӧ ті сёрнитӧмныд правильнӧя, кӧть и первойысьсӧ скӧракодь.
А вот сійӧ, мый первойя лунсяньыс ті сьӧлӧмсяньыд кутчысинныд удж бердӧ, меным сыысь нимкодь.
Ті правильнӧя гӧгӧрвоанныд: ассьыд велӧдчысьястӧ кыдз колӧ он вермы изучитны, он кӧ кут бура тӧдны налысь бать-мамсӧ, налысь олан условиеяссӧ.
Тавыльӧс он вермы изучитны, он кӧ тӧд сылысь батьсӧ.
А Тавыль абу нин сэтшӧм лёк детинка, кыдзи сійӧ кажитчӧ первойсӧ.
— Да, ме серьёзнӧя решиті займитчыны тайӧ детинканас.
Колӧ кыдзкӧ вайӧдны сійӧс порядокӧ...
кӧть нин кӧсаяссӧ вундыны...
— Тайӧн энӧ на тэрмасьӧй, — скупа нюммуніс директор.
— Кӧсаяссӧ ӧд новлӧ сійӧ Экэчо тшӧктӧм серти: видзӧдтӧ, сійӧ видзӧ детинкасӧ лёк духъясысь, лёктор лоӧмысь.
Разрешиті ме новлыны кӧсасӧ эг сы вӧсна, медым угӧдитны Экэчолы, а сы вӧсна, мый ми ордӧ корсюрӧ воӧны тундраысь татшӧм жӧ кӧсаа детинкаяс, и налӧн бать-мамныс, честнӧй колхозникъяс-кӧр видзысьяс, оз тшӧктыны вундыны кӧсасӧ, медым налӧн челядькӧд некутшӧм лёктор эз ло.
Тавыльлысь вунды кӧсасӧ — и сэк жӧ, аскинас, миянӧ воасны тундраысь повзьӧм, волнуйтчысь бать-мамныс налӧн, кодъяс сӧмын на пырисны школаӧ.
Директор здук мында чӧв олыштіс, сэсся думайтігтыр содтіс:
— Со кыдз артмӧ, дона Нина Ивановна.
Ставыс тайӧ мелочьяс нин сравнитны кӧ сыкӧд, мый вӧлі войдӧр, но миян, педагогъяслӧн, абу некутшӧм право кольны сійӧ мелочьяссӧ бокӧ...
Директоркӧд сёрнитӧм бӧрын Нина Ивановна дыр ветлӧдліс море берегӧд.
«Радейтны, збыльысь радейтны ассьыд удж, ёна радейтны ассьыд велӧдчысьястӧ, не жалитны вынъястӧ быдлунъя сьӧкыд уджын — со мыйын лоас менам долг, — думайтіс сійӧ.
— А Тавыльлы ме отсала, сійӧ лоӧ на шуда, тайӧ повзьӧдлӧм детинкаыс...»
ТЫНЭТЛӦН ЭМ УЧИТЕЛЬ
Нина Ивановнаӧс индісны старшӧй пионервожатӧйӧн.
Комсорглы тайӧ зэв ёна кажитчис.
— Пионеръяскӧд удж котыртӧм кузя вот ӧні тэ ёна кутан меным отсавны.
Комсомол должен руководитны пионеръясӧн, — пионерскӧй комнатаӧ Нина Ивановнакӧд мунігӧн сылы шуис Тынэт.
— Да, комсомол должен руководитны пионеръясӧн, — подтвердитіс Нина Ивановна.
Тынэт муніс комната пельӧсас, кӧні ӧшалісны горнъяс да барабанъяс, босьтіс ӧти горн да гораа тутӧстіс.
Нина Ивановна кияснас тупкис пельяссӧ; сэсся нюмъялігтыр котӧртіс Тынэт дорӧ да мырддис сылысь горнсӧ.
— Но, сідзкӧ, ме барабанитны кута!
— Тынэт нюжӧдіс кисӧ барабанлань.
Нина Ивановна кватитіс сійӧс киясӧдыс.
— Быттьӧкӧ, ичӧтик!
— нюммуніс сійӧ.
— Ой, кутшӧм лӧсьыд, Нина, мый тэ миянӧ локтін!
— кумач скатертьӧн вевттьӧм кузь пызан дорӧ сувтіг мыйлакӧ ньӧжйӧник шуис Тынэт.
— Регыд миян лоасны перевыборъяс, и комсомольскӧй бюроӧ бӧръям тэнӧ...
— Кывзы, Тынэт, мыйла тэнад гимнастёркаад абу став кизьыс?
— друг юаліс Нина Ивановна.
Тынэт гӧрдӧдіс, мыйкӧ кӧсйис шуны правдайтчӧм могысь, но нинӧм эз шу.
— Мый нӧ гӧрдӧдін?
Ме ӧд тэныд ӧбиднӧйӧс нинӧм эг шу, — шуис Нина Ивановна да небыдика инмӧдчыліс Тынэтлӧн гимнастёрка зепвывса кизявтӧм кизяс:
— Ме вура кизьяссӧ!
Честнӧй кыв, вура!
Колӧкӧ, ещӧ дас кизь лишнӧйӧс вура!
— ышмис Тынэт.
— Лишнӧйсӧ оз ков.
Став лишнӧйыс век лёк.
Тынэт бара ланьтіс да кутіс трубкаӧ гартны «Мурзилка» журнал.
— Но, мый нӧ тэ чӧв олан?
— учительница пыркнитіс шырӧм еджгов юрсинас.
— Сідз...
Мыйкӧ тэныд висьтавны кӧсйи, да пола, мед эськӧ сійӧ лишнӧйӧн эз ло.
— А тэ эн пов.
Тэ жӧ сэтшӧм збой зон.
— Збой, шуан?
— юаліс Тынэт да друг содтіс:
— Да, да, дерт жӧ, збой и ӧні жӧ ставсӧ висьтала.
Со мый ме тэныд шуа: велӧд менӧ!
Витӧд, квайтӧд, сизимӧд классын пыдди велӧд!
Нёль класс ме помавлі, а ӧні водзӧ кӧсъя велӧдчыны.
Нина Ивановна видзӧдіс Тынэтлӧн пӧсь синъяса да плешас кывзысьтӧм чолкаа чужӧм вылас да чӧв оліс.
— Но вот, ме сідзи и тӧді, мый тайӧ лишнӧй лоӧ, — Нина Ивановна чӧв олӧмысь повзьӧмысла ньӧжйӧник шуыштіс комсорг.
— Оз, оз, мый тэ!
— тэрыба шыасис учительница.
— Меным нимкодь лои тэнад корӧмысь.
— Нимкодь?
— аслыс вериттӧг юаліс Тынэт.
— И тэ кутан мекӧд занимайтчыны?
Ӧтнамкӧд?
— А мыйла нӧ эськӧ ог?
Сэсся кодкӧ ещӧ ӧтлаасяс.
Таво ӧд миян посёлокын унаӧн помалӧны гырысьяслысь начальнӧй школа.
— Сідзкӧ, велӧдны кутан?
— звирк чеччис аслас места вылысь Тынэт.
— Кута!
— чорыда вочавидзис ныв.
— Ой, кутшӧм лӧсьыд!
Вай кӧть горннас ӧтчыд тутӧста либӧ барабанӧ кучкалышта!
— Ог сет!
— синъяснас нюммуніс Нина Ивановна.
— Тэ вот висьтав, комсорг, кыдзи тэныд пионерскӧй комнатаыс кажитчӧ?
— Кажитчӧ, зэв ёна кажитчӧ!
— Оз на, навернӧ, ёна кажитчы, — шуис Нина Ивановна. — Кажитчис кӧ эськӧ, тэ важӧн нин миян колхознӧй клубын оборудуйтін татшӧм жӧ комсомольскӧй комната.
— Комсомольскӧй комната?
А кыдзи?
Миян жӧ барабанъясыс абуӧсь, горн абу жӧ...
— А тэ думыштлы.
Тынэт сюся видзӧдіс пионерскӧй комнатасӧ, синмыс веськалі сылӧн ӧкуратнӧя оформитӧм плакат вылӧ, кӧні вӧлі торжественнӧй пионерскӧй обещание, пионерскӧй стеннӧй газета вылӧ, успеваемость график вылӧ.
— Позьӧ вӧчны комсомольскӧй комната!
— медбӧрын шуис сійӧ.
— Бура позьӧ вӧчны.
Ӧти стенын лоас Ленинлӧн ыджыд портрет.
Портрет улас — гӧрд переходящӧй вымпел, кодӧс миян комсомольскӧй бригада пӧлучитіс.
Лэдзны кутам стенгазета.
Стенас ӧшӧдны позьӧ соцдоговор.
Комсомоллысь Устав перепишитам ыджыд лист вылӧ.
— А кор босьтчан тайӧ уджас?
— юаліс Нина Ивановна.
— Ме аслам пионеръяскӧд верма отсавны.
— Ӧні жӧ босьтча!
Да, да, ӧні жӧ босьтча!
— шуис Тынэт да лӧсьӧдчис мунны.
Тайӧ здукас пионерскӧй комнатаӧ пырисны Петя да Кэукай.
— Кутшӧм бур, мый ми тэкӧд аддзысим, Тынэт!
— шыасис сы дорӧ Петя.
— Висьтав миянлы, мыйла тэнад дедыд век на оз кӧсйы вуджны овнысӧ керкаӧ?
Тынэт зумыштчис.
Сійӧ лэдзчысис улӧс вылӧ, кияснас кутчысис юрас да неуна чӧв олыштӧм бӧрын шуис:
— Навернӧ, босьта ме сійӧс кияс вылӧ да мырдӧн вуджӧда.
Сёрнитны сэсся ме сыкӧд ог нин вермы.
Став кывсӧ — и бурсӧ и лёксӧ, кутшӧмъясӧс тӧда, ме висьталі нин — всё равно нинӧм оз артмы.
— А, гашкӧ, тэ эн на став кывъяссӧ висьтав?
— юаліс Кэукай.
— Шуа тіянлы — ставсӧ, сідзкӧ ставсӧ!
— скӧрысь шуис Тынэт.
— Кияс вылын вуджӧдны ковмас, а ярангасӧ сотны, медым сэтчӧ сійӧ эз пышйы.
— Тэ мый тайӧ, шутитан али серьёзнӧя сёрнитан?
— стрӧга юаліс Нина Ивановна.
— Навернӧ, сідзи жӧ, кыдзи и Экэчо каллянкӧд, вӧчны кӧсъян?
— Да сідз...
шутита и ог шутит.
Скӧрала,
— сідз-тадз шуис Тынэт.
— А вот ми Петякӧд думайтім, думайтім и мыйсюрӧ думыштім...
— Корны тіянӧс кӧсйим, — Нина Ивановна дорӧ шыасигмоз Кэукайӧс торкис Петя, — медым дружиналӧн сӧвет вылын миян отрядлы сетісны поручение сёрнитны Кэргылькӧд.
— Да, да, медым миянлы поручитісны сёрнитны Кэргылькӧд,
— бара сюйсис сёрниас Кэукай.
— Ӧтчыд висьталам, мӧдысь висьталам, ещӧ и ещӧ висьтавны кутам, кытчӧдз сійӧ оз сӧгласитчы вуджны ярангасьыс.
— Кытысь нин тіянлы!
— нинӧм вылӧ надейтчытӧг ӧвтыштіс кинас Тынэт.
— Ме жӧ шуа: ме ачым личнӧ сёрнитлі сыкӧд — оз сӧглашайтчы.
— А ми кӧ личнӧ кутам сёрнитны — сӧгласитчас!
— увереннӧя шуис Петя.
— Став отрядӧн кутам сёрнитны.
Миянӧс оз жӧ кут нӧйтны коколюкаӧн!
— Код тӧдас сійӧс...
вермас, и нӧйтны.
Сійӧ менам сэтшӧм старик.
Со ме тӧрыт шуи сылы, мый ки вылын керкаас петкӧда, и сійӧ меным лӧсыштіс аслас бедьнас...
ӧнӧдз на доймӧ.
Петя да Кэукай видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас.
— Нинӧм, ребята, ставсӧ ми тайӧс тіянкӧд бура думыштам.
Ӧтвылысь кутам наступайтны Кэргыль вылӧ, — кӧсйысис учительница.
— Тіян предложениеныд меным зэв ёна кажитчис.
— А старикыс бур, зэв бур!
Ёна ме сійӧс радейта!
— думайтігтыр шуис Тынэт.
— Нина Ивановна, а ӧні миянлы Кэукайкӧд позьӧ ветлыны Кэргыль дед ордӧ?
— юаліс Петя.
— Керка йылысь пока сёрнитны сыкӧд нинӧм огӧ кутӧй, а сідз...
вӧчам разведка.
— Но мый нӧ, ветлӧй разведкаӧ, — сӧгласитчис учительница.
Кэукай да Петя тэрмасьӧмӧн мунісны.
— А мый нӧ, коді сійӧс тӧдӧ...
гашкӧ, старик и кывзысяс тайӧ детинкаясыслысь, — неуна надейтчыштӧмӧн шуис Тынэт.
— Сійӧ сэтшӧм менам — зэв тешкодь, и сэк жӧ, зэв ёна радейтӧ челядьӧс.
А оз кӧ кывзысь, ки вылын кагаӧс моз нуа, — упрямӧя повторитіс сійӧ.
— Со мый, Тынэт, — комсорг дорӧ серьёзнӧя шыасис Нина Ивановна. — Вай сёрнитчам сідз: и тэ мекӧд и ме тэкӧд пыр кутам сӧветуйтчыны став важнӧй вопросъяс кузяыс.
Вот ӧні, например, ме кӧсъя сӧветуйтны тэныд не сӧмын не вуджӧдны Кэргыльӧс выль керкаас кияс вылын, но весиг не сёрнитіны та йылысь...
— Ой, кутшӧм лӧсьыда тэ шуин, Нина!
— Тынэт сувтіс.
— Сӧветуйтчыны!
— ныв вылысь синъяссӧ вештывтӧг шуис Тынэт.
— Кутам сӧветуйтчыны, пыр кутам тэкӧд сӧветуйтчыны!
— Но, вот и бур!
А аскисянь ми заводитам велӧдчыны.
Сӧмын тӧд, Тынэт: ме зэв стрӧг учительница.
Он кӧ мӧд бура велӧдчыны, ме куга видны да скӧравны ёна кута.
— Кыдз сідз — ог бура?
Мыйла сідз сёрнитан?
— пӧшти скӧрмис Тынэт, но сэк жӧ нюммуніс да меліа содтіс: — Вот и бур, ӧні Тынэтлӧн эм учитель.
Аддзысьлытӧдз!
Муна клубӧ, думайтны кута, кыдзи вӧчны комсомольскӧй комната.
КЭРГЫЛЬ ОРДЫН
Петя да Кэукай суисны ярангаас Кэргыльӧс сылӧн радейтана удж сайын: старик мыйкӧ вӧлі вӧчӧ морж клыкысь.
Сы дорын нерпа ку вылын вӧліны томан ключ кодь резецъяс, унапӧлӧс напаръяяс, ичӧтик-ичӧтик пилаяс, ӧжынъяс, чукля да веськыд пуртъяс, унапӧлӧс рашпильяс, напилокъяс.
Детинкаясӧс аддзӧм бӧрын Кэргыль скӧрысь дернитіс ассьыс кизьӧриник дзор тошсӧ, сэсся друг нюммуніс да шуис гӧстьяслы, медым найӧ вольсалісны кӧр куяс да пуксисны.
— Кутшӧм унапӧлӧс пилаясыс, инструментъясыс!
— чуймис Петя.
А Кэукай эз вештыв синсӧ сійӧтор вылысь, мый вӧлі вӧчӧ клыкысь Кэргыль.
— Кутшӧм мича каллан!
— нимкодясис детинка.
Кэргыль босьтіс киас шырӧм кӧр ку да кутіс шыльӧдны каллянсӧ.
— Висьтав, тайӧс он-ӧ тэ Экэчолы вӧч?
— друг мыйлакӧ юаліс Кэукай.
Кэргыль эз вочавидз, нёнялыштіс каллянсӧ, пӧльыштіс, выльысь тэчис сэтчӧ табак да ӧзтіс.
— На, видлы, кыскышт, — Кэукайлы мыччис сійӧ.
— Дзик на неважӧн став чукотскӧй челядьыс тэнад арлыдын куритчӧны вӧлі...
— А тайӧ ӧмӧй бур вӧлі?
— полігтыр юаліс Кэукай.
— Лёк, зэв лёк вӧлі.
Йӧзыс кашляйтны водз заводитлісны, морӧснысӧ водз тшыкӧдлісны, — зумыштчыліс Кэргыль да сэк жӧ шыасис Петя дорӧ: — Гашкӧ, тэ кыскыштан?
Петя полігтыр видзӧдліс гӧгӧр да решитіс: «А мый кӧть ло, ӧтчыд позьӧ, мед сӧмын Кэргыль эз скӧрмы.
Тайӧ весиг зэв интереснӧ...»
Петя кужтӧг босьтіс каллянсӧ, збоя мигнитіс Кэукайлы, кыскыштіс да гораа кутіс кашляйтны.
Синвасӧ чышкалігтыр да мыйкӧ гӧгӧрвотӧмӧс шуаліг Петя дыр на кашляйтіс.
— Но, а ӧні тэ, — Кэукай дорӧ шыасис Кэргыль.
— Ёртыд тэнад, ме аддза, смел морт, эз повзьы выль каллянысь.
Кэукай полігтыр нюжӧдіс кисӧ каллянысла и здук мысти сідзжӧ кутіс кашляйтны Петякӧд ӧтвылысь.
Старик веськодя, быттьӧ измӧм чужӧмӧн, кыв ни джын шутӧг видзӧдіс детинкаяс вылӧ.
И кор медбӧрын детинкаяс воисны садяныс, успокоитчисны, скӧрысь юаліс:
— Висьталӧй ӧні: учительяссьыд да бать-мамсьыд гусьӧн ті куритчанныд?
Кэукай да Петя немгӧгӧрвотӧг видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас.
— Куритчанныд али он, ме тіянлысь юала?
— эз лэдзчысь Кэргыль.
Кэукай мӧдіс ӧвтчыны кияснас.
— Огӧ!
Честнӧй кыв, огӧ!
— Он-ӧ кӧ, сідзкӧ, бур, — небыдджыка нин шуис Кэргыль.
— Вот кор менам внук Тынэт вӧлі ті кодь жӧ, сійӧ куритліс, ёна куритліс.
И кӧть сійӧ миян вӧлі сэки обычайӧн на, ме век жӧ, кыдзи и тіянлы, сеті сылы куритчыны выль каллянӧн, кытчӧ тэчи особӧй табак...
Верманныд висьтавны асланыд учительяслы, кыдзи старик Кэргыль дугӧдіс тіянӧс куритчӧмысь.
— Да ми жӧ и сідзи огӧ куритчӧй!
— Петя век на чышкаліс тюргысь синвасӧ.
— Но и бур.
Менам каллян бӧрын ӧдвакӧ тіянлы окота лоӧ куритчыны, — шуис Кэргыль да кутіс бӧрйыны морж клык, коді чукӧрӧн ӧшаліс сьӧд сёрйын.
Кэргыль видлаліс клыксӧ, сэсся видзӧдліс Кэукай вылӧ:
— А Экэчо йывсьыс весьшӧрӧ беспокоитчан.
Менам калляныс сылы ещӧ курыдджык лоӧ тіянлы дорысь.
Оз сылы тайӧ трубкаыс вӧчсьы.
— Кутшӧм уна тэнад морж клыкъясыс!
Навернӧ, уна мукӧдтор нин вӧчалін, — полігтыр шуис Кэукай; сійӧ надейтчис, мый старик петкӧдлас налы вӧчӧмторъяссӧ.
Детинкалы аслыс лои зэв окота вӧчны мыйкӧ морж клыкысь.
— Гӧтӧвӧйыс ӧні менам нинӧм абу.
Ставсӧ, мый вӧча, ме сетала...
Этша уджала ӧні, синъясӧй эз кутны аддзыны, нинӧм ог аддзы, — ышловзис Кэргыль.
— Лёк, мый том йӧз пиысь некод оз кӧсйы велӧдчыны тайӧ уджас.
Тынэтӧс велӧді — нинӧм эз артмы.
— Велӧд менӧ, а?
— друг шуис Кэукай.
— Ме кута велӧдчыны.
Быд лун кута велӧдчыны!
— Тэ кӧсъян лыысь мыйсюрӧ вӧчавны велӧдчыны?
— аслыс вериттӧг юаліс Кэргыль.
— Кутас, обязательнӧ кутас!
— Кэргыльӧс тэрыба эскӧдіс Петя.
— Сійӧ жӧ миян художник.
— Но мый нӧ, волы, видзӧдлам, — эскытӧг шуис старик.
Детинкаяс ещӧ недыр пукыштісны.
Сійӧс гӧгӧрвоӧмӧн, мый найӧ локтісны Кэргыль ярангаӧ «разведкаӧн» да нинӧм, шуны кӧ, оз разведайтны, налы эз вӧв лӧсьыд.
Колӧ кыдзкӧ заводитны, — рочӧн шуис Петя.
— Ме ачым думайта та йылысь.
Юрын жувгӧ, и нинӧм думыштны ог вермы, — вочавидзис Кэукай.
— Аслас каллянӧн сійӧ став вежӧрӧс гудыртіс...
— А ярангаад тані, вернӧ, зэв пемыд, уджавнытӧ сьӧкыд?
— Кэргыль дорӧ чукотскӧй кыв вылын шыасис Петя.
Старик эновтіс уджсӧ, сюся видзӧдліс Петя вылӧ.
Синмас дзирдыштіс сылӧн мыйкӧ мудеритӧм.
— А тэ, Петя, зэв нин бура сёрнитан миян кыв вылын, — меліа, но сы вылӧ сераліг шуис старик.
Петя чепӧльтіс Кэукайлысь коксӧ, тайӧн сійӧ кӧсйис висьтавны: видзӧд пӧ, кутшӧм бура ме заводиті!
— Да вот, ме шуа — пемыд, дзик пемыд тэнад ярангаын, — кызӧктіс да мӧдысь шуис Петя.
— Да, да.
Тэ шуан, мый менам ярангаын пемыд, — сідзжӧ шуис Кэргыль.
— А водзӧ тэ тадзи шуан: ярангаын пемыд, зато керкаын зэв югыд.
Ӧшиньяс гырысьӧсь, зэв югыд, местаыс ыджыд — вудж, старик Кэргыль, керкаас!
Тадз али мый, а?
Петя гӧрдӧдліс, видзӧдліс Кэукай вылӧ, быттьӧкӧ шуис сылы: «Нинӧм ог гӧгӧрво!
Кэргыль ӧні не то бур, не то, мӧдарӧ, скӧр...»
— А тэ мый шуан?
— Кэукай дорӧ шыасис старик.
— Да мый ме, ме ог тӧд...
— шӧйӧвошлі Кэукай и век жӧ видзӧдліс гӧгӧрбок, ылын-ӧ Кэргыльсянь сылӧн беддьыс.
— Веськыда кӧ сёрнитны, дедушка, то артмӧ сідз, кыдзи тэ шуин: керкаын югыд, ӧшиньяс гырысьӧсь, шонді югӧрыс пырӧ уна.
Сэні эськӧ лӧсьыд тэныд вӧлі уджавны, а то пемыдас тэнад синъяслы омӧль.
— Но мый нӧ, сыысь, мый ті менам синъяс вӧсна тӧждысянныд, аттьӧ, — дзик нин меліа шуис Кэргыль да ыджыда ышловзис.
Старик дыр пукаліс вӧрзьӧдчывтӧг.
Чужӧмыс сылӧн вочасӧн век лои суровӧйӧн, зумышӧн.
— Мыйкӧ ещӧ колӧ висьтавны сылы, — Петялы шӧпнитіс Кэукай.
Кэргыль дрӧгнитіс, быттьӧ воис ас садяс, да шогпырысь шуис:
— Жалита ме, мый эг чуж тіян кадӧ.
Арлыдыс менам уна-уна, кыдз арся зэръяс дырйи юын ва.
Кувны кад, а не выльпӧв заводитны овнысӧ.
Аттьӧ тіянлы, челядь!
Волӧй ме ордӧ ещӧ.
Сӧмын керка йылысь некор сэсся энӧ сёрнитӧй.
Кыланныд?
Кэукай да Петя зумыштчисны.
Но, вот и ставыс.
А ӧні мунӧй.
Ме ӧтнам пукалыштны кӧсъя!
Ме ӧтнам радейта пукавны, кор меным юрӧ воӧны жугыль мӧвпъяс.
Петя да Кэукай петісны Кэргыль ярангаысь жугыльӧсь.
Налы зэв жаль лои старикыс, а та вӧсна ещӧ на ёнджыка окота лои отсавны сылы, вӧчны сылы мыйкӧ буртор.
— Кывзы, Кэукай, мый ме думышті!
— друг сувтіс Петя.
— Тэ помнитан, Кэргыль пыр аслас синъяс вылӧ норасис: сійӧ омӧля аддзӧ, и уджавны сылы сьӧкыд.
— Но, помнита...
— Вай исправитам сылысь синъяссӧ!
— Мый тэ сӧран!
Синъясыс ӧмӧй — кизьяс, кодъясӧс лыаӧн позьӧ весавны?
— зумыштчис Кэукай.
— Ӧчки!
Гӧгӧрвоан, Кэргыльлы колӧ ӧчки судзӧдны!
— тэрыба шуис Петя.
— Ой, кутшӧм бурӧс тэ думыштӧмыд!
— сьӧлӧмсяньыс радліс Кэукай.
— А кытысь сійӧс судзӧдны, тайӧ ӧчкисӧ?
— Котӧртам доктор ордӧ!
Ме тӧда, доктор сеталӧ йӧзыслы ӧчкисӧ.
Шапкасӧ кыдз колӧ шапкаалӧм бӧрын, медым юрвывсьыс эз нӧбӧд тӧлыс, Кэукай уськӧдчис котӧртны.
Петя вӧтчис сы бӧрся.
Некымын минута мысти найӧ сулалісны Соня керка ӧдзӧс дорын да ӧдзӧсас таркӧдчытӧдз найӧ сулалыштісны, медым сайкалыштны ӧдйӧ котӧртӧмысь.
Степан Иванович гортас эз вӧв.
Детинкаяс кӧсйисны нин бӧр мунны, кыдзи воссис орчча комната ӧдзӧсыс, и сэтысь порог дорсьыс аддзисны Соняӧс.
Гӧрд рӧма небыдик лыжнӧй костюма сійӧ кажитчис талун ыджыдджыкӧн.
— Кутшӧм лӧсьыд, мый воинныд!
— нимкодя шуис нывка.
— Прӧйдитӧй татчӧ, энӧ яндысьӧй, лоӧй гортаныд моз жӧ, — мамыс моз жӧ корис сійӧ.
Петя да Кэукай пырисны.
Соня комнатаысь, сылӧн торъявлытӧм пӧдруга Кааля кындзи, кык друг аддзисны Эттайӧс. Тайӧ наяӧс ёна шензьӧдіс.
Но главнӧйыс эз вӧв таын: Эттай пукаліс джоджын да кыдзи настӧящӧй нывка, ворсіс аканьӧн.
Тыдалӧ, сійӧ вӧлі сідз ылалӧма аслас занятиеӧн, мый эз сразу казяв Петялысь да Кэукайлысь пырӧмсӧ.
— Тэ видзӧдлы, видзӧдлы, мый сійӧ вӧчӧ!
— Эттай вылӧ индігмоз горӧдіс Петя.
Эттай дрӧгнитіс да тэрыба видзӧдліс.
Яналӧм чужӧмыс зэв ёна гӧрдӧдіс, кажитчӧ, сійӧ дась вӧлі мунны му пырыс.
Ми эбӧсысь усим, быдсяма уджсӧ вӧчам, а сійӧ тані... нывкаяскӧд аканьӧн ворсӧ!
— скӧрмис Петя.
Кэукай чӧв оліс, но кажитчис, мый аслас став виднас шуаліс: «Лӧсьыд, лӧсьыд, нинӧм он шу!»
Соня немгӧгӧрвотӧг видзӧдлывліс то Эттай вылӧ, то аслас выль тӧдсаяс вылӧ.
— Мыйла ті Эттайсӧ ӧбижайтанныд?
— сёрниас сюйсис Соня.
Но Кэукай эз лэдзчысь.
— Сійӧ, навернӧ, заметкасӧ на эз гиж, а аканьӧн ворсӧ, а талун колӧ лэдзны стенгазета.
Вунӧдін заметка йывсьыд — сідз, али мый, ме шуи?
— юаліс Кэукай.
Эттай видзӧдіс джоджас, чӧв оліс.
— Тайӧ сійӧ ставсӧ вӧчис: кыскис менӧ татчӧ, — аслас чой вылӧ индігмоз медбӧрын нурбыльтіс Эттай.
— А тані со акань аддзи, кодлӧн синъясыс асьныс куньсьӧны и воссьӧны...
Вот ме и кӧсйи гӧгӧрвоны, мыйла сідз артмӧ: гашкӧ, кутшӧмкӧ машина сылӧн юрас?
— Синъясыс асьныс куньсьӧны и воссьӧны?
— чуймис Кэукай.
Дыр нюжмасьтӧг сійӧ уськӧдчис Эттай дорӧ да лэдзчысис пидзӧсъяс вылас.
— Со видзӧдлы!
— радлыны мӧдіс Эттай.
— Пуктан сійӧс — синъясыс куньсьӧны; босьтан — воссьӧны.
Недыр сулалыштӧм бӧрын другъясыс дорӧ пуксис тшӧтш и Петя, кӧть сійӧ и татшӧм аканьяссӧ аддзыліс нин.
Соня вӧлі шуда.
Сійӧ чуньнас корис Кааляӧс, тшӧктіс отсавны сылы кыскыны пызан увсьыс чачаяс тыра ящик.
— А менам со ещӧ мый эм!
— гораа шуис Соня да пӧрӧдіс ящиксӧ.
Джоджас киссисны унапӧлӧс чачаяс.
Детинкаяс чуймисны.
Найӧ уськӧдчисны чачаяс дорӧ, киас босьтлісны то автомобиль, то пушка, то заводнӧй пыж.
— А дурпопыс, дурпопыс кутшӧм!
— шуис Петя да друг кутіс скӧрысь бергӧдлыны сійӧс.
Кык друг дыр эз казявны ассьыныс ылалӧмсӧ.
— Тайӧ пӧ кыдз артмӧ?
— чуймис Петя.
— Локтім важнӧй делӧ кузя — и друг нывкаяскӧд да Эттайкӧд ворсны ылалім!
Кэукай решительнӧя сувтіс джоджсьыс и сӧмын сэки казяліс утка чучела.
Чучела сулаліс Соня пызан вылын.
— Ой, кутшӧм мича!
— шензис Кэукай.
— Тайӧс меным Тынэт пӧдаритіс, — важнӧя шуис Соня.
— Сійӧ зэв бур, Тынэтыс!
Сійӧ шуис, мый ми сыкӧд бур ёртъяс.
А сэсся, сылӧн пиньясыс еджыдӧсь-еджыдӧсь...
— Мый тані пиньясыс?
— зумыштчис Петя, кӧть Сонялы паныд сёрнитны эз вӧв окота.
— А чучелаыс збыльысь мича.
И кор сӧмын Тынэт ставсӧ удитӧ вӧчны?..
Мунам, Кэукай, больничаӧ доктор дорӧ, миян жӧ тэкӧд важнӧй делӧ.
— А ме тіянкӧд муна?
— водзвыв нин зумыштчис Эттай. Сійӧ вӧлі думайтӧ, мый ӧткажитасны.
— Кыдз чайтан, Кэукай, — Петя шыасис другыс дорӧ, — босьтам али огӧ?
— Да мед нин мунӧ тшӧтш, — шуис Кэукай.
Эттай гажаа дернитіс чойсӧ кӧсаӧдыс да мӧдӧдчис аслас другъясыс бӧрся.
— А вот кыдзи эсійӧ машинасӧ вӧчӧма, коді ачыс ветлӧ, ме коркӧ мӧдысь видзӧдла, — порог дорас сувтлігмоз Соня дорӧ шыасис Эттай.
Неуна сулалыштӧм бӧрын Эттай бӧр бергӧдчис, машинасӧ босьтіс киас да кутіс видлавны.
— А тэ босьт да видзӧдлы гортад, — вӧзйис Соня.
Эттай эз эскы аслас пельяслы.
— Босьт, босьт!
— тшӧктіс Соня.
Эттай сюйис машинасӧ зептас, тэрмасигас конйыштчис порогас да котӧрӧн петіс ывлаӧ.
— Со видзӧдлӧй, кутшӧм машина меным Соня сетіс!
— зепсьыс машинасӧ перйигмоз горӧдіс сійӧ.
— Но ӧні и тэ узьны он кут тайӧ машинанад,
— чачасӧ видлалӧм бӧрын серӧктіс Кэукай: сійӧ бура тӧдіс, кутшӧм ёна Эттай радейтӧ техника.
Эттай ёна радейтіс математика да сідзжӧ, кыдзи и сылӧн батьыс, колхознӧй моторист Рочгин, машинаяс.
Сылӧн другыс кӧ, Кэукай, вӧлі зіль, пельк, пыр чистӧй да ӧкуратнӧй, то Эттай, мӧдарӧ, вӧлі укшаль, век мазитчӧма машиннӧй маслӧӧн.
Та вӧсна сылӧн тетрадьясыс век вӧліны няйтӧсь, сьӧдасьӧмаӧсь.
— Мый нӧ миянлы ӧні вӧчны?
— сы дорӧ ӧтчыд шыасис Нина Ивановна.
Задачаяссӧ да примеръяссӧ тэ решитӧмыд ни ӧти ӧшибкатӧг, но тетрадьыд сэтшӧм няйт, мый весиг зывӧк киад босьтны.
— А ті висьталӧй, кутшӧм отметка колӧ пуктыны, и ме ачым пукта.
Сійӧ нинӧм, мый тіян дорысь неуна лёкджыка артмас, — сьӧлӧмсяньыс вочавидзис Эттай; сійӧ чайтіс, мый аддзис сьӧкыд положениесьыс петантуй.
— Видлам вӧчны мӧдног, — ассьыс нюмсӧ кутіг шуис Нина Ивановна.
— Тэ ӧні мун мыссян доз дорӧ да мичаа мыськы киястӧ.
А сэсся босьтан тайӧ выль тетрадьсӧ да ӧкуратнӧя — кылан, ӧкуратнӧя!
— перепишитан тӧрытъя решитӧм задачаяссӧ да примеръяссӧ.
Тэнад кӧ чистӧй лоӧ, ме пукта 5.
— Но мый нӧ, ӧтчыдтӧ тайӧс вӧчны абу сьӧкыд!
— гажаа шуис Эттай.
— Да, ӧтчыдтӧ тайӧс вӧчны абу сьӧкыд, — сӧгласитчис учительница, — но быдпӧрйӧ переписывайтны лоӧ сьӧкыд.
Та вӧсна тэ талунъя лунсянь жӧ гижны заводитчытӧдзыд век кутан мыськыны киястӧ, да ставсӧ вӧчны ӧтпырйӧ чистӧя.
Эттай думайтігтыр гыжъялыштіс балябӧжсӧ да муніс мыссьыны.
Но сійӧ жӧ луннас, перемена дырйи, котӧрӧн ветліс колхознӧй складӧ, кӧні сылӧн батьыс ремонтируйтіс вельботлысь мотор, бара вӧлі мавтчӧма маслӧӧн; сэтчӧ жӧ киясыс вӧлі парсассьӧмаӧсь.
— Гӧгӧрвоанныд, кыдзкӧ сідз артмис...
Ме эг казяв весиг...
— мӧд урок вылас мыжапырысь правдайтчис сійӧ.
— Мотор сэні...
Зэв интереснӧй машина.
Ме видзӧдлыны кӧсйи, но и неуна мазитчышті...
Классын серӧктісны.
Эттайӧс Кэукай сравнитіс Энмын пӧчкӧд, коді посёлокын вӧлі мед дурк.
Эттай эз ӧбидитчы: сійӧ велаліс нин сыӧ, мый сы вылын частӧ серавлывлісны.
И вот ӧні Эттай зілис не кольччыны другъяссьыс, мунігмозыс видлаліс машинасӧ да думайтіс, кыдзи эськӧ сійӧс разберитны да видзӧдлыны сы пытшкӧсӧ.
Детинкаясӧс доктор гӧгӧрвоис сразу.
Нюмъялігтыр сійӧ шуис:
— Тӧда, тӧда тайӧ стариксӧ.
Кажитчӧ меным Кэргыль, зэв ёна кажитчӧ, кӧть эськӧ кыдзи пациент, тайӧ старикыс зэв капризнӧй.
Степан Иванович матыстчис еджыд шкап дорӧ да перйис сэтысь ыджыд плоскӧй кӧрӧбка.
Петя, Кэукай да Эттай кок чуньяс йыланыс мӧдӧдчисны доктор дорӧ.
— Тані менам уна разнӧй ӧчки.
Сӧмын вот кыдзи меным бӧрйыны сэтшӧмӧс, коді лӧсяліс эськӧ Кэргальлы?
— тӧждысьӧмӧн шуис Степан Иванович.
— Но, да мыйкӧ думыштам.
А ӧчкисӧ ме сылы бӧръя обязательнӧ...
Регыд мысти другъяс сулалісны Нина Ивановна водзын да ӧта-мӧдсӧ торкаліг докладывайтісны сылы асланыс делӧяс йылысь.
— Степан Иванович шуис, мый Кэргыльлы сійӧ обязательнӧ бӧръяс ӧчкисӧ!
— кашкигтыр сяркӧдіс-висьталіс Петя.
— А Кэргыль кӧсйысис менӧ лыысь быдсяматоръяс вӧчны велӧдны, — шуис Кэукай.
abu
— А мый, Кэргыль — <rus>косторез</rus>?
— юаліс учительница.
— О! Зэв бур <rus>косторез</rus>.
Берег пӧлӧн сійӧс ставӧн тӧдӧны, кыдзи бур <rus>косторез</rus>ӧс,
— гордӧя шуис Эттай.
Нина Ивановна здук мында чӧв оліс.
— Эк, ребята, мый ме думышті!
Вайӧ школаын котыртам косторезнӧй кружок, а Кэргыльӧс корам лоны руководительӧн.
Мед сӧмын сӧгласитчас.
Кыдзи ті чайтанныд, сӧгласитчас сійӧ?
— Ог тӧд, — ышловзис Петя.
— Навернӧ, сӧгласитчас, — эз зэв увереннӧя шу Кэукай.
— А ме тӧдмала.
Ачым сёрнитла сыкӧд, а ті меным отсаланныд, переводчикъясӧн лоанныд.
Часджын мысти учительница, кыпыд, гажа, локтӧ нин вӧлі детинкаяскӧд ӧтлаын Кэргыль ярангаысь школаӧ.
Старик примитіс сійӧс зэв меліа да сразу жӧ шуис, мый сійӧ кӧ локтіс сы дорӧ сёрнитны керка йылысь, то Кэргыль сыкӧд сёрнитны оз кут и сӧмын тшӧктас юны чай.
Кор Нина Ивановна паніс сёрнисӧ косторезнӧй удж йылысь, старик варовмис, синъясыс югзисны.
— Висьталӧй асланыд учительницалы рочӧн, мый сійӧ кӧть ачыс том на, но мӧвпъясыс сылӧн зэв мудрӧйӧсь, — детинкаясӧс корис сійӧ.
— Оз позь, медым косторезнӧй делӧ дзикӧдз быри чукотскӧй му вылын.
— Висьталӧй Кэргыльлы, — аслас переводчикъяслы шуис Нина Ивановна, — ме ӧні муна школаса директор дорӧ да кора, медым сійӧ сетіс миянлы торъя комната, отсаліс судзӧдны инструментъяс да материал.
Ме думысь, сійӧ сӧгласитчас.
— Сӧгласитчас, обязательнӧ сӧгласитчас, — довкйӧдліс юрнас Кэргыль.
— Ме бура тӧда: сійӧ ыджыд, бур морт, и оз вермы шуны, мый косторезнӧй делӧ — пустяк.
Кэргыль эз ӧшибитчы.
Учительницалысь кывзӧм бӧрын Виктор Сергеевич чеччис да прӧйдитіс комнатаӧдыс.
— Кутшӧм жӧ ті молодчина, Нина Ивановна!
— ныв водзӧ сувтігмоз кыдзкӧ сьӧлӧмсяньыс пӧся шуис директор.
— Чукотскӧй косторезъяс коркӧ славитчылісны морж лыысь вӧчӧм асланыс изделиеясӧн.
Парижын, мирӧвӧй выставка вылын, восхищайтчылісны на уджӧн.
Тайӧ чукотскӧй народ искусстволӧн медбур видъясысь ӧти.
Ми вӧчам сідз, медым миян школаын петісны выль настӧящӧй мастеръяс-косторезъяс.
Ме талун жӧ гижа письмӧ Илирнэйӧ, полярнӧй станцияӧ, медым сэні механическӧй мастерскӧйын вӧчисны специальнӧй инструментъяс.
Нина Ивановна муніс.
— Шензьӧдӧ да радуйтӧ менӧ тайӧ нылыслӧн энергияыс, — зэв дӧвӧльнӧя шуис Виктор Сергеевич завучыслы, коді пырис сэтчӧ.
— Кутшӧмкӧ тӧлысьӧн-джынйӧн сійӧ кутіс ставсӧ тӧдны, дружитчис том йӧзкӧд, и быдӧнлы сійӧ лои воздух моз колана...
— А тӧданныд, тайӧн, пӧжалуй, и определяйтсьӧ коллективын мортлӧн истиннӧй значениеыс: лоны воздух моз коланаӧн, — думайтігтыр шуис завуч.
— Ме вӧвлі Нина Ивановна урокъяс вылын, — Виктор Сергеевич чеччис да прӧйдитіс учительскӧйӧд, — и верма шуны: тайӧ нылыс чужлӧма учительницаӧн.
Коркӧ сійӧ лоӧ збыльысь настӧящӧй учительницаӧн.
— И неуна чӧв олыштӧм бӧрын содтіс: — Ті казялінныд, перемена дырйи учительскӧйын учительяс виччысьӧны Нина Ивановнаӧс: быдӧнлы ёна кажитчӧ сылӧн мелілуныс да прӧстлуныс.
— Но мый нӧ, — шуис завуч, — ӧні увереннӧя позьӧ шуны: миян дружнӧй коллективӧ содіс ещӧ ӧти бур учительница.
ПЕРЕМЕНА ДЫРЙИ КОНФЛИКТ
Став мукӧд предметъяс кузя гортса удж вӧчӧм бӧрын Кэукай заводитчис вӧчны арифметика кузя задание.
Но задачаыс некыдзи оз артмы.
Аслас кӧсйытӧг Кэукай то и делӧ восьтывліс пызан ящиксӧ да видзӧдлывліс сыӧн тшыкӧдӧм моржӧвӧй клык кусӧк вылӧ: «Колӧ вӧлі неуна вылітіджык пилитны, медым киясыс примернӧ коскас вӧліны, а киясас — ньӧввуж».
Но сэк жӧ сылы юрас воис выль мӧвп: «Пӧжалуй, бурджык на лоӧ, ӧти киыс кӧ лоӧ морӧс бердас, сьӧлӧм весьтас, и мӧдсӧ лэдзыштӧма».
Ӧтмоза тічкис часі, вӧлі рӧмдӧ нин.
Ывлаын шлапкис-усис паськыд лым.
Кэукай видзӧдіс еджыд лым вылӧ, а син водзас, сылӧн мӧвпъясас, сулаліс нин дась статуэтка, коді должен вӧлі петкӧдлыны Ако дедсӧ сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн сійӧс чайтіс ачыс.
«Сьӧкыд, зэв сьӧкыд вӧчны сідз, кыдз кӧсъян», — думайтіс Кэукай, и киясыс аслас кӧсйытӧг бара нюжалісны помавтӧм статуэтка дорӧ.
«А кыдзи нӧ задачанас?»
Детинка ӧдйӧ пӧдлаліс пызансӧ да кутіс лыддьыны задачалысь условиесӧ.
Но сосредоточитчыны сійӧ эз вермы.
«Кыдз нӧ тайӧ?..»
Кэукай пуктіс кисӧ плешкас.
— Неужели ме ог вермы решитны?
Мый нӧ ме сідзкӧ аски висьтала Нина Ивановналы?..»
Кэукай велӧдчис бура, кӧть и эз зэв рӧвнӧя.
Ни ӧти предмет, рисованиеысь кындзи, сійӧ, кажитчӧ, эз торйӧдлы.
Но Кэукай радейтліс рисуйтчыны и славитчис, младшӧй классъясса велӧдчысьяс пӧвстын кыдзи медбур художник.
Кэукайлӧн тетрадьясыс век вӧлі чистӧйӧсь, ни ӧти помаркатӧмӧсь; кышӧма вӧлі найӧс еджыд бумагаӧн да сэтчӧ рисуйталӧма цветнӧй карандашъясӧн либӧ краскаясӧн.
Кэукай рисуйтчис пыр да быдлаын.
Ӧтчыд Нина Ивановна сетіс аслас класслы гортса удж: гижны сочинение: «Кыдзи ми коллялім шойччан лун».
Сочинениеяс прӧверитігӧн, кор локтіс Кэукай тетрадьӧдз, то аддзис дженьыд гижӧда унакодь рисунокъяс.
Сочинениеыс тані пӧшти эз вӧв, но выразительнӧй рисунокъясыс висьталісны учительницаыслы гажа история сы йылысь, кыдзи Кэукай, Петя да Эттай тӧдмасьӧмаӧсь роч нывка Сонякӧд.
Рисунокъясас вӧлі сы мында юмор, мый Нина Ивановна сераліс синва петтӧдзыс.
Торйӧн нин ёна кажитчисны учительницалы сійӧ рисунокъясыс, кӧні петкӧдсис, кыдзи Кэукай да Петя гусьӧн кыссьӧны вӧлі докторлӧн керка ӧшинь дорӧ, медым аддзывны Соняӧс, и сэсся, пӧшти дзик помас нин, кыдзи Соня, кияссӧ шеныштӧмӧн, чуймӧм синъясӧн видзӧдӧ кымыньӧн кыссьысь детинкаяс вылӧ да юалӧ, век-ӧ найӧ кысъясьӧны кынӧм выланыс али ветлӧны жӧ кок йылас.
«Вот тэныд и сочинение!
Мый нӧ меным ӧні шуны сылы?» — думыштчис учительница.
Аскинас сійӧ кольӧдіс Кэукайӧс урокъяс бӧрын, пуксис сыкӧд парта сайӧ, восьтіс сылысь тетрадьсӧ.
— Сідзкӧ, тэ ёна радейтан рисуйтчыны?
— Да.
Ме пыр рисуйтча, быдлаӧ рисуйтала: бумага вылӧ, стенӧ, лым вылӧ, — вочавидзис Кэукай.
Кор казяліс, мый сылӧн сочинение-рисунокъяс увдорын отметкаыс абу, сійӧ зумыштчис.
— Тэнад рисунокъясыд меным кажитчӧны, — шуис учительница.
— Тэ зэв бура рисуйтӧмыд, кыдзи ті тӧдмасьӧмныд Сонякӧд.
— Зэв бура?
— эскытӧг юаліс Кэукай.
— А мыйла нӧ отметкаыс абу?
— А вот вай сёрнитчам, ми тэкӧд тадзи: тайӧ тетрадьыс кӧ абу сочинениеяс вылӧ, а рисуйтчӧм вылӧ, сэки ме тэныд пукта отметкасӧ, — нюммуніс Нина Ивановна.
— Ой, бур, зэв бур!
— радлыны мӧдіс Кэукай.
— Медым ӧні пыр тадзи лоӧ: мукӧдъяс сочинениеяс гижӧны, а ме рисуйтча — рисунокъясӧн висьтала сійӧс, мый найӧ кывъясӧн висьталӧны.
Нина Ивановна видзӧдліс детинкалӧн ӧзйысь синъяс вылӧ да неуна думайтыштӧм бӧрын вочавидзис:
— Видзӧдтӧ, Кэукай, тэныд колӧ велӧдчыны висьтавны не сӧмын рисунокъясӧн, но и кывъясӧн.
Тайӧ зэв важнӧ — кывъясӧн бура висьтавны велӧдчыны.
Сідзкӧ, миян сёрни бӧрын, кор став велӧдчысьяс кутасны гижны сочинение, тэ гижны жӧ кутан, а он рисуйтчыны.
Кэукайлӧн чужӧмыс пыр жӧ жугыльмис.
— Видлі ме кывъясӧн — оз артмы.
— А вот тэ кывъясӧн рисуйтны видлы.
Вӧч сійӧс жӧ, мый и карандашӧн да краскаясӧн вӧчан, сӧмын карандаш да краска пыддиыд гиж кывъясӧн...
— Кыдзи тайӧ?
— чуймис Кэукай.
— Да тадзи.
Со тані, рисунок вылас, тэ петкӧдлан, кыдзи Петя ветлӧдлӧ кияс йылас.
Тайӧс жӧ тэ кывъясӧн гиж.
Ӧд кор тэ книга лыддян, тэ аддзан ставсӧ, мый сэні гижӧма: и йӧзӧс, и мореӧс, и унапӧлӧс цветъяс.
Оз-ӧ кажитчы тэныд, мый сійӧс ставсӧ гижӧмӧн рисуйтӧма?
— Да, да, правильнӧ!
Ме ӧні гӧгӧрвоа!
— радлыны мӧдіс Кэукай.
— Вот ме босьта да ставсӧ тайӧс, мый карандашӧн рисуйті, видла гижӧмӧн рисуйтны.
— Буретш тайӧс вӧчны и вӧлі ме кӧсъя тшӧктыны...
А рисунокъяссьыд ме тэныд пукта 5.
Нина Ивановна чуткыліс перӧсӧ чернилаӧ да Кэукай рисунокъяс улӧ гижис медбур отметкасӧ.
Некымын лун мысти Кэукай сетіс учительницалы прӧверитны ассьыс сочинениесӧ.
Сійӧ вӧлі вель кузь и зэв нерӧвнӧй, но Нина Ивановнаӧс шензьӧдіс сійӧ, мый детинка зілис гижны образнӧя.
Сійӧ збыльысь босьтчылӧма рисуйтны гижӧмӧн.
Кэукай кывзіс учительницалысь замечаниеяссӧ, ещӧ ӧтчыд гижис, сэсся кутчысис мӧд сочинение бердӧ.
Тайӧ увлечениеыс сылӧн вӧлі сэтшӧм ыджыд, мый сійӧ аслас тӧдлытӧг кутіс кольччыны мукӧд предметъяс кузя.
Ӧтчыд, кор арифметика кузя пӧлучитіс 3, Кэукай чуймис, но регыд вунӧдіс та йылысь.
И вот воис лун, кор Кэукай сійӧ жӧ арифметика кузяыс пӧлучитіс 2.
— Кыдз нӧ сідз?
Мыйла менам юрыс тшыксис, мыйла эз кут кужны решайтны задачаяс?
— шӧйӧвошӧмӧн ропкис сійӧ; сылӧн вӧлі доршасьӧ синваыс.
— Ме важӧн нин тэ бӧрся, Кэукай, наблюдайта, — спокойнӧя шуис учительница.
— Казялі ме, мый кор тэ ӧти делӧӧн увлекайтчан, став мукӧдторсӧ вунӧдан.
Тадзи абу бур.
Настӧящӧй мортлӧн век разнӧй уджыс зэв уна, но сійӧ на пиысь нинӧм оз вунӧд.
Тэ видзӧдлы батьыд вылӧ: мыйта сылӧн быдсяма уджыс!
Колӧ помавны стрӧитны керкаяс, тӧв кежлӧ кынь кыйны лӧсьӧдчыны, морж да нерпа яй тӧв кежлас заптыны, велӧдчыны сылы колӧ...
— Менам батьлӧн уджыс зэв уна.
И сійӧ ставсӧ удитӧ вӧчны!
— гордӧя шуис Кэукай.
— Вот и тэныд удитны колӧ.
Ӧні гӧгӧрвоин, мыйын делӧыс?
— Гӧгӧрвои!
— ышловзис Кэукай.
Регыд мысти Кэукай подтянитчис арифметика кузя.
Но вот <rus>косторез</rus> Кэргыль бара ылӧдіс детинка-художникӧс аслас ремеслӧӧн — и бара заводитчис выль беда.
...Кэукай думайтігтыр лыддис задача условиесӧ, а син водзас век на сулаліс сыӧн заводитӧм статуэткаыс.
Орчча комнатаын кыліс батьыслӧн гӧлӧсыс.
Кэукай кывзысис.
— Тӧв нин воис.
Колӧ кынь кыйны колхозӧс дасьтыны, сам вылӧ колӧ унджык свежӧй нерпа яй петкӧдны тундраӧ, медым кыньясӧс ылӧдны, кодъяс подкормкаяс дорын овмӧдчылісны, — мыссигмозыс шуаліс Кэукай мамлы.
— Сьӧкыд тэныд...
мудзин, навернӧ, — шуис Вияль.
— Сьӧкыд — тайӧ вернӧ.
Но эг мудз!
Э, ме том на, водз на меным мудзны!
Бать гӧлӧссьыс Кэукай кыліс сэтшӧм кыпыдлун, мый нюммуніс.
Вияль зёльӧдчис пӧсудаӧн — тыдалӧ, дасьтіс сёйны.
— Кынӧм сюмалӧ зэв ёна, — водзӧ висьталіс Таграт.
— Вот сёйышта и котӧрта Виктор Сергеевич дорӧ.
— Мыйла?
— юаліс Вияль.
— Да, сэтшӧм делӧ, гӧгӧрвоан...
Илирнэйскӧй полярнӧй станцияысь кӧсйысисны ыстыны пач тэчысьӧс да друг висьмӧма.
А тӧв нин воис, керкаясын колӧ ӧдйӧджык тэчны пачьяссӧ, но кыдзи найӧс тэчан, он кӧ куж?
Вот и кӧсъя корны Виктор Сергеевичӧс, медым сійӧ велӧдіс миянлысь йӧзӧс пач тэчны.
Тэ жӧ тӧдан, сійӧ быдтор кужӧ вӧчны.
— Кужнытӧ, дерт, сійӧ кужӧ, а, гашкӧ, сылӧн тэ дорысь унджык уджыс.
— Думайті ме та йылысь, — ышловзис Таграт, — да нинӧм эг куж думыштны.
Оз жӧ позь керкаяссӧ тӧвбыд кежлӧ сідз эновтны.
«Ой, мыйта уджыс батьлӧн!
— друг думыштіс Кэукай.
— И всё равно сійӧ быдтор удитӧ вӧчны.
А ме вот пукала быдса час, а задача решитны ог вермы».
Кэукай пыркнитіс юрнас да бара думыштчис задача условие вылын.
«Но да, ӧти самолёт, лэбис куим часӧн тысяча кыксё километр, мӧдыс — вит часӧн...
А век жӧ ме весьшӧрӧ первойсӧ клыкысь заводиті, колӧ вӧлі пуысь заводитны вӧчны...»
Дыр на пукаліс Кэукай аслас пызан сайын, а задачасӧ век жӧ решитны эз вермы.
Сідз пукалігас и сійӧс суис Петя.
— Задачатӧ тэ решитін?
— другыслысь юаліс Кэукай.
— Да, решиті, — Кэукай вылӧ подозрительнӧя видзӧдіг вочавидзис Петя: неважӧн на отрядса сӧветлӧн заседание вылын Кэукай пӧлучитіс замечание сыысь, мый лёка гӧтӧвитліс урокъяс.
— Сідз, значит, задача решитін?
— синкымъяссӧ кӧрӧмӧн бара юаліс Кэукай.
Кӧнкӧ вежӧрас пыдын-пыдын сылӧн дзебсясис надея, мый Петя вот матыстчас сы дорӧ да висьталас, кыдзи колӧ решитны задачасӧ, и гортса уджсӧ сэки лоӧ ставнас вӧчӧма.
Петя збыльысь юаліс сылысь:
— Гашкӧ, отсавны?
— Оз ков, оз ков, мый тэ сэтшӧмсӧ сёрнитан!..
— кинас ӧвтыштіс Кэукай.
— А тэ дыр на тадзи кутан пукавны?
— юаліс Петя.
— Да ог тӧд...
дас либӧ кызь кымын минута,
— неувереннӧя шуис Кэукай.
— Жаль, мый сэтшӧм дыр.
Менам бур выль юӧр эм.
Кӧсйи тэнӧ нуӧдлыны ӧти местаӧ.
Эттайӧс ме кори — задачасӧ сійӧ важӧн нин решитӧма.
Крепыд сылӧн юрыс задачаяс вылад: вит минутаӧн решитіс!
— Вит минутаӧн решитіс!
— завидьпырысь шуис Кэукай.
— А выльторйыс, выльторйыс мый?
Кытчӧ менӧ нуӧдны кӧсъян?
— Ӧні тэнад батьыд воліс миян ордӧ.
Корис батьӧс, медым сійӧ велӧдіс колхозникъясӧс пач тэчны.
Дыр найӧ думайтісны, кодъясӧс сэтчӧ индыны.
Первойсӧ кӧсйисны старикъясӧс индыны, но сэсся решитісны, мый сійӧ уджыс налы непривычнӧй.
Менам бать тадзи шуис: «Вай пачсӧ тэчны велӧдны кутам том йӧзӧс, Тынэтлысь комсомольскӧй бригадасӧ.
Налы ставыс привычнӧйӧн кажитчӧ, найӧ ӧдйӧ велаласны».
Но вот тэнад батьыд сӧгласитчис менам батькӧд.
Сідзкӧ комсомолецъяс аскисянь заводитасны пач тэчны велӧдчыны.
Тынэт талун нин заводитіс гӧтӧвитны кирпич да сёй.
— Ой, кутшӧм унатор тэ меным висьталін!
Тыдалӧ, тэ кӧсъян корны менӧ мунны отсавны Тынэтлы, — гӧгӧрвоис Кэукай.
Петя матыстчис Кэукай дорӧ, видзӧдліс сы тетрадьӧ да юаліс:
— А гашкӧ, неуна отсыштны, а?..
Кэукай падъялыштіс, сэсся ӧткажитчӧм петкӧдлӧм могысь пыркнитіс юрнас:
— Оз ков, оз ков!..
Тэ мун, а ме ӧні жӧ ачым решита и локта.
Петя муніс.
Кэукай бара заводитіс шӧпкӧдны: «Ӧти самолёт куим часӧн лэбис тысяча кыксё километр, мӧдыс...»
Кадыс муніс, а задача решитӧмыс некыдз оз вӧлі лӧсяв ӧтветыскӧд.
«Гашкӧ, опечатка...» — дӧсадапырысь кӧрліс плешсӧ Кэукай.
Но опечаткаыс эз вермы лоны.
«А, ладнӧ!
Асывнас водз чечча, юрӧй сэк свежӧй лоӧ, сэки Эттай моз вит минутаӧн решита...»
Но тадз думыштӧмысь торъя кыпыдлун чувствуйттӧг Кэукай нерешительнӧя сулалыштіс ещӧ, сэсся дышпырысь чукӧртіс книгаяссӧ, тетрадьяссӧ, видзӧдліс ещӧ ӧтчыд аслас статуэтка вылӧ, пасьтасис да петіс ывла вылӧ.
Петяӧс да Эттайӧс сійӧ аддзис посёлокса медбӧръя керкасьыс.
Найӧ вӧлі отсалӧны комсорг Тынэтлы тэчны кирпичьяссӧ штабельӧ.
— Но мый, решитін?
— юаліс Петя.
— Да, быттьӧ мыйкӧ артмис,
— неопределённӧя шуис Кэукай, а сэсся, уджас тшӧтш босьтчиг, ачыс думыштіс:
«Колӧ асывнас водз чеччыны, а то лоӧ Нина Ивановна водзын, класс водзын яндзим».
Но мудзыштӧм бӧрас Кэукай узис сёр асылӧдз, быттьӧ кулӧма.
Муртса удитіс завтракайтны, и сразу котӧртіс школаӧ.
Сьӧлӧм вылас сылы эз вӧв лӧсьыд.
Кэукай босьтчыліс решитны задачасӧ роч кыв кузя первойя урок вылын, но Нина Ивановналы сулалӧ вӧлі видзӧдлыны сы вылӧ, кыдз детинка гӧгӧрвоис: учительницаӧс он ылӧд.
Шогӧ усьӧм, сійӧ первойсӧ пӧшти эз кывзы учительницалысь.
Сэки Нина Ивановна юаліс сійӧс ӧтчыд, мӧдысь и заставитіс кывзыны.
«Гашкӧ, перемена дырйи задачасӧ спишита Петялысь...»
Кэукай полӧмӧн гӧгӧрбок видзӧдліс да быттьӧ ачыс повзис, эз-ӧ гораа висьтав тайӧ позорнӧй мӧвпсӧ, и сэк жӧ думыштіс: «Перемена дырйи ачым видла решитны.
Медым юрӧй потӧ, а всё равно решита...»
Кор зильӧбтіс звонок, Кэукай корис дежурнӧйлысь разрешение кольччыны классӧ да тэрыба восьтіс арифметика кузя тетрадьсӧ.
Классын вӧлі чӧв-лӧнь.
Кэукай кӧсӧйтчыліс Петя тетрадьяс вылӧ да скӧрысь вештіс найӧс дзик парта дорӧдзыс, а сэсся дзебис найӧс парта пытшкас.
«Колӧ сӧмын задача йылысь думайтны, сэсся нинӧм йылысь оз ков думайтны».
И, тешкодьтор, Кэукай решитіс задачасӧ тайӧ пӧрйӧ зэв ӧдйӧ.
Нимкодьысла сійӧ кватитіс Петялысь тетрадьсӧ, медым сверитны, ӧтмоза али эз сыкӧд сувтӧд вопросъяссӧ.
Но тайӧ здукас классӧ видзӧдліс Тавыль.
Кэукай клоп-тупкис тетрадьсӧ да дзебис сійӧс партаас.
Тавыль лёкысь нюммуніс да ас бӧрсяыс пӧдлаліс ӧдзӧссӧ.
«Ӧні ме йылысь лёктор заводитас висьтавлыны», — думыштіс Кэукай да тэрыба петіс классьыс.
Кэукай эз ӧшибитчы.
Тавыль корис ас дорас школьникъясӧс да висьталіс сы йылысь, мый сійӧ аддзыліс, кыдзи Кэукай списывайтіс Петя тетрадьысь задачасӧ.
— Медым кӧр менӧ лэптас сюр йылас, висьтала кӧ ме лӧжтор!
Аслам синъясӧн ӧні аддзылі.
Кэукай кельдӧдіс.
— Пӧръясьысь морт тэ!
— кулакъяснас ӧвтчигтыр Тавыль вылӧ зырӧдігмоз горӧдіс сійӧ.
— А но, ещӧ ӧтчыд висьтав сійӧс, мый ӧні шуин ме йылысь!
— тшӧктіс Кэукай.
— Мый нӧ чӧв олан?
Али повзьӧмыдла кывтӧ курччин?
Найӧс ӧдйӧ кытшалісны школьникъяс.
Тавыль дзебсис челядь мыш сайӧ да ехиднӧя вочавидзис:
— Тэ эськӧ мед ассьыд кывтӧ курччин, сэки эськӧ арифметика урок вылын эз ковмы висьтавны Нина Ивановналы, мый ачыд решитін задачасӧ.
Кэукай тайӧс эз нин вермы терпитны.
Асьсӧ помниттӧг сійӧ уськӧдчис Тавыль вылӧ.
Но сы водзӧ, быттьӧкӧ му увсьыс петіс да друг сувтіс Петя. Сійӧ кватитіс Кэукайӧс киӧдыс да спокойнӧя шуис:
— Тэ чайтан, кодкӧ веритас Тавыль сӧрӧмлы?..
Ребята, честнӧя висьталӧй: коді веритӧ Тавыль кывъяслы?..
— Коді нӧ веритас Тавыльлы, кодлӧн кывйыс бовъялӧ, кыдзи и Энмына пӧчлӧн!
— детинкаяс пиысь горӧдіс кодкӧ.
Школьникъяс серӧктісны: быдӧн тӧдісны Энмына пӧчӧс, коді нималіс посёлокын кыдзи лёк суклясьысь.
Тавыль бугжыльӧн видзӧдліс сералысь челядь вылӧ да лӧсьӧдчис мунны.
Сійӧс эз лэдзны.
Тайӧ здукас воссис коридор ӧдзӧс, и порог дорын мыччысис Эттай, коді вӧлі котӧртлӧма видзӧдлыны, кыдзи комсомолецъяс велӧдчӧны пач тэчны.
Кор Эттай казяліс ӧтчукӧрын сулалысь школьникъясӧс, сійӧ мыйвынсьыс уськӧдчис котӧртны на дорӧ:
— Мый сэтшӧмыс?
Мый лои?
— гырддзанас да юрнас аслыс туй писькӧдіг горзіс Эттай.
Кодкӧ дженьыдика висьталіс сылы, мый лои.
abu
— Эк, жаль, мый ме тані эг вӧв!
— балябӧжсӧ гыжйыштіс Эттай.
Сы чужӧм вылын тӧдчис сэтшӧм ыджыд шог, мый сы вылӧ видзӧдігӧн школьникъяс гораа серӧктісны.
Кыліс звонок.
Челядь пыралісны классъясӧ.
— Энлӧй, эн на разӧдчӧй!
— бара горӧдіс Эттай.
— Ме кӧсъя висьтавны мыйкӧ.
Ме кӧсъя висьтавны, мый ылӧдчӧмсьыс Тавыль янсӧдчас аслас кӧсакӧд!
Эттай кывъяс вылӧ челядь гораа серӧктісны.
Но некодлы налы юрас эз вермы воны, мый Эттай коркӧ и збыльысь лысьтас пӧртны олӧмӧ ассьыс кӧсйысьӧмсӧ.
КЫК ПРОСТУПОК ӦТПЫРЙӦ
Дзик асывсяньыс нёль час лунӧдз, перерывтӧг, комсомолецъяс велӧдчисны тэчны пач.
Ставнас сёйӧссьӧма, пуджӧм сосъяса, Тынэт сюся видзӧдіс Виктор Сергеевич уджалӧм вылӧ, ещӧ и ещӧ юасьліс, кыдзиджык долженӧсь вӧчны дымоходъяссӧ, кыдзи бурджыка крепитны пач ӧдзӧсъяссӧ да поддувало, кыдзи кутас мунны духовка улӧд биыс.
— Кывзӧй!
Пельяснад и вомнаныд кывзӧй, и синъяснад и вомнад видзӧдӧй!
— гажаа шуаліс комсорг.
Лун помас нин Эттай ньӧжйӧник пырис керкаӧ, кӧні вӧлі тэчӧны первойя пач.
Первойсӧ сійӧ сӧмын видзӧдіс удж вылас, сэсся ӧтчыд-мӧдысь сетіс кирпич, заводитліс весиг гудравны сёй, койны лыа.
Некод нин эз шуав Эттайлы ӧбиднӧй кывъяс: «Эн мешайт!» — и весиг, мӧдарӧ, корлісны сылысь кирпич: «Мыччы вай сійӧ кирпичсӧ», «Вайышт татчӧ неуна лыасӧ», «Банкаас ва кисьт».
Эттай лэптіс джоджсьыс, мешӧк, фартукаліс сійӧс, сэсся важнӧя да надзӧник кутіс вӧчны поручение бӧрся поручение, но сэк жӧ дугдывтӧг следитіс Виктор Сергеевич бӧрся.
«Интереснӧ кыдз артмӧ!
Биыс да тшыныс, сідзкӧ, пачсяньыс долженӧсь мунны каналӧд вылӧ, сэсся бара улӧ, сэсся бара вылӧ, и бара улӧ, и сэсся сэки нин трубаас, — думайтіс Эттай да видзӧдіс, кыдзи тэчӧны кирпичьяссӧ.
— Тайӧ быттьӧкӧ машина, код пытшкын ветлӧ би».
Кор Виктор Сергеевич да комсомолецъяс витӧд часын мунісны ӧбедайтны, Эттай дыр ветлӧдліс помавтӧм пач гӧгӧр да видзӧдлывліс то топка пытшкас, то восьтывліс да пӧдлавліс пач ӧдзӧссӧ да конфоркасӧ.
Корсюрӧ сійӧ босьтліс киас сёй ёкмыль да мавтліс сійӧ местаяссӧ, кыті кажитчисны сылы сарӧгӧсь.
«А мый, видла кӧ ачым тэчны кирпичьяссӧ?
— друг сылы юрас воис мӧвп.
— Мед эськӧ сӧмын не тшыкӧдны пачсӧ...»
Сійӧ недыр сулалыштіс, ещӧ ӧтчыд кытшовтіс пач гӧгӧрыс.
«Нинӧм, ме сӧмын видла.
Тэча ӧти либӧ кык рад, и сэсся бӧр босьтала, некод оз казяв», — аслыс шуис сійӧ.
Эттай бӧрйис кирпичьяс, плита вылас муртса вермис лэптыны ведра сёй, а сэсся кайис сэтчӧ ачыс.
Уджыс мӧдӧдчис мунны, кыдзи кажитчис Эттайлы, первойсяньыс жӧ бура.
Вель регыдӧн сійӧ тэчис быдса рад.
Сэсся чеччыштіс плита вывсьыс да кутіс любуйтчыны аслас уджӧн.
— Но, мый нӧ, сідзи жӧ, кыдзи и налӧн, артмӧ!
Регыд мысти гӧтов вӧлі и мӧд радыс.
Эттай дзикӧдз ылаліс.
Сійӧ тапкӧдіс кипыдӧснас пач бокас, коді лыбӧма джуджыда кодь нин, а аслас пельясын чунгас нин комсомолецъяслӧн ошкӧмысь.
И друг мыйкӧ лои зэв омӧльтор.
Эттайлы медся приятнӧй здукӧ, кор сійӧ нимкодясис аслас успехъясӧн, пач бокыс друг пӧлыньтчис да грымгысис джоджас.
Повзьӧм Эттай сулаліс плита вылас кулӧм нисьӧ ловъя.
Эз регыд сійӧ гӧгӧрво, мый лои.
Но кор сійӧ бӧр кутіс вермыны мыйкӧ кӧть вежӧртны, сійӧ видліс кинас киссьӧм пач боксӧ да ньӧжйӧник шуис:
— Ай, кутшӧм жаль!
Неуна и нерӧвнӧя кирпичьяссӧ тэчсьылӧма...
Сійӧ чеччыштіс плита вывсьыс да видзӧдліс аслас удж вылӧ эз нин сэтшӧм нимкодя, кыдзи сійӧ любуйтчис сыӧн минута дас вит кымын сайын.
Сійӧ нетшыштіс ас вывсьыс мешӧксӧ, ведраын пожъяліс кисӧ да думыштчис, мый вӧчны водзӧ.
«Колӧ висьтавны кодлыкӧ, обязательнӧ висьтавны», — медбӧрын решитіс сійӧ да петіс керкасьыс. Сійӧ вӧлі жугыль.
Ывлаын вӧлі вель пемыд нин.
Усис лым.
Эттай босьтіс содзтырыс небыдик лымсӧ, бура зыраліс сійӧн кияссӧ да мӧдіс довгыны посёлокӧдыс.
Сійӧ эз казяв, кыдзи матыстчис школа дорӧ, и сӧмын сэки гӧгӧрвоис, мый непременнӧ колӧ аддзӧдлыны Нина Ивановнаӧс.
«Да, да!
Тайӧс сылы колӧ висьтавны, — думайтіс Эттай:
— Сійӧ ставсӧ гӧгӧрвоас.
Ме сылы висьтала, мый окота вӧлі отсыштны комсомолецъяслы, мый ачым кӧсйи велӧдчыны тшӧтш тэчны пачсӧ.
Тайӧ сэтшӧм интереснӧ!
Некор ни менам дед, ни батьӧй татшӧмсӧ эз кужлыны вӧчны, а ме вот пӧшти велалі.
Сӧмын лампаыс омӧля югдӧдіс, пемыдкодь вӧлі — эг казяв, мый кирпичьяссӧ неуна пӧлӧн тэчи.
Югыдджык кӧ вӧлі, бура эськӧ вӧчи...
Виктор Сергеевич гӧгӧрвоас жӧ эськӧ тайӧс, сӧмын яндзим сы дорӧ мунны.
А Тынэтлы лучшӧ син улас не веськавны: нӧйтас, ана нӧйтас, а то ещӧ сёй воръяс нырӧн тшукӧдны кутас...»
Эттай пыркнитчис, медым уськӧдны паськӧмас сибдӧм сёйсӧ, пырис школаӧ аддзӧдлыны ассьыс учительницасӧ.
А Нина Ивановна тайӧ здукас Тынэткӧд муніс посёлокӧд сійӧ керкаас, кӧні вӧлі тэчӧны первойя пачсӧ.
— Бура сэні уджалӧны менам комсомолецъяс!
Виктор Сергеевич век найӧс ошкӧ, — радліс Тынэт.
— Ме весиг комсомольскӧй комнатаӧ специальнӧй листок ӧшӧді, а листок вылас гӧрд карандашӧн гижи: «Список комсомолецъяслӧн, кодъяс успешнӧя велӧдчӧны тэчны пачьяс».
А сэсся столбикӧ овъяссӧ ӧкуратнӧя гижалі.
Кыдзи чайтан, бур-ӧ тайӧ?
— Абу омӧль, — серӧктіс Нина Ивановна да кутіс Тынэтӧс киӧдыс.
— Вот сӧмын заголовокыс кузьджык.
— Ой, кутшӧм ме рад, Нина, мый ме тэнӧ талун аддзи!
— друг сувтіс Тынэт да зілис пемыдас видзӧдлыны нывлы синмас.
— Мореын ми дыр плавайтім, вит лун плавайтім...
— И ме, Тынэт, рад аддзыны тэнӧ, — недыр чӧв олыштӧм бӧрын ньӧжйӧник шуис Нина Ивановна.
— Талун ме весиг тэнӧ вӧтӧн аддзылі.
— Збыль?
— Тынэт кватитіс Нина Ивановналысь кисӧ да кипыдӧсъяснас ляскис сійӧс аслас пӧсь чужӧм бердас.
— Мыйла нӧ ме тэнӧ ӧнӧдз вӧтӧн эг аддзыв?
Но талун аддзыла, обязательнӧ аддзыла!
— убеждённӧя шуис Тынэт, быттьӧкӧ сійӧ зависитӧ сӧмын сылӧн кӧсйӧмысь.
— Талун дыр на уджавны кутанныд?
— ассьыс кисӧ мездігмоз юаліс Нина Ивановна.
— Дыр, навернӧ.
Виктор Сергеевич шуис, мый пока пачыс пӧтӧлӧкӧдзыс оз лыб, уджсӧ огӧ эновтӧй.
— Но, а занимайтчыны талун локтан?
— Локта!
Обязательнӧ, Нина, локта, разрешитан кӧ воны сёрӧнджык, мукӧддырйи серти.
Талун вит часын чеччи, медым гортса удж вӧчны.
— Вот тайӧ меным кажитчӧ!
— ыджыд удовлетворениеӧн шуис Нина Ивановна, сэсся друг копыртчыліс, босьтіс киас небыдик лым да лыйис сійӧн Тынэтлы.
...Керкаӧ, кӧні тэчисны пач, Тынэт да Нина Ивановна локтісны медводз.
— Мый тайӧ татшӧмыс?
— повзьӧмӧн горӧдіс Тынэт да видзӧдліс жугалӧм пач бокӧ.
Сійӧ котӧртіс лампа дорӧ, содтіс бисӧ да сюся мӧдіс видзӧдны сёйӧн мавтӧм кирпичьяс вылӧ, кодъяс туплясисны пач дорын.
— Мыйла татшӧм уна кирпичсӧ сёйӧн мавтӧма?
— гораа юаліс сійӧ, быттьӧкӧ сёрнитіс тыдавтӧм мыжа мортыскӧд.
— А-а-а, тайӧ Эттай!
— друг горӧдіс сійӧ.
— Тайӧ Эттай тані пыр бергаліс.
Сійӧ, тыдалӧ, и решитӧма тэчны пачсӧ, кор ми мунім ӧбедайтны...
— Оз вермы лоны!
— паныд шуис Нина Ивановна.
— Мыйла — оз вермы лоны?
Мыйла сідз шуан — «оз вермы лоны!»
Тэ мый, ӧнӧдз на Эттайӧс он тӧд?
— А тэ верман не горзыны?
— ӧбидитчӧмӧн юаліс учительница.
Тынэт джӧмдіс да яндысигтыр нюммуніс.
— Кӧть эськӧ и Эттай, — водзӧ висьталіс Нина Ивановна.
— Колӧ разберитчыны, мыйла тайӧс вӧчис.
Гашкӧ, сійӧ вӧлі рад, мый кӧсйис отсавны комсомолецъяслы?
— «Отсавны, отсавны!..»
— недовольнӧя нурбыльтіс Тынэт.
— Вот ме аддзӧдла тайӧ отсасьысьсӧ, мед сэсся нырсӧ оз лысьт мыччывны татчӧ!
Артмис сідз, мый, Эттайысь кындзи, тайӧ рытнас корсис Нина Ивановнаӧс ещӧ ӧти морт.
Тайӧ вӧлі Тавыль.
Тавыльӧс ӧбидитіс батьыс, и сійӧ дыр бӧрдіс аслас ярангаын. Сылы друг окота лои висьтавны кодлыкӧ мӧдлы аслас ӧбида йылысь и уна мукӧдтор йылысь, мый мучитіс сійӧс бӧръя воас, заставитіс уна думайтны.
И Тавыльлы дум вылас уси школаыс, аслас учительницаыс.
«Муна сы дорӧ, — думайтіс Тавыль, — висьтала, кыдзи батьӧй талун косявліс менсьым тетрадьӧс роч кыв кузя.
Висьтала, кыдзи сійӧ мамӧс во сайын вӧтліс ярангаысь.
Висьтала, кутшӧм сьӧкыд меным овны мамтӧг...»
Но сэки юрас воис мӧд мӧвп: «А бур-ӧ тайӧ лоӧ — бать йылысь ставсӧ висьтавны?
Сійӧ жӧ бать!»
Тавыльлы уси дум вылас, кор батьыс лолі мелі, игнасьліс Тавылькӧд ярангаӧ либӧ ветлывліс сыкӧд кыйсьыны да шулывліс сы йылысь, мый сійӧ, Тавыль, коли дзик ӧти другӧн сылы.
Висьтавліс батьыс сідзжӧ сы йылысь, мый велӧдас Тавыльӧс лоны настӧящӧй кыйсьысьӧн, кор кыйсигас сылы пыр лоӧ удача, велӧдас сійӧс плавайтны байдараӧн мореӧд, ветлӧдлыны гӧраясӧд перевалъяс вомӧн.
Тавыль нимкодьпырысь кывзыліс батьыслысь висьталӧмсӧ, и сылы лолі сэтшӧм лӧсьыд, мый сійӧ ас кӧсйытӧгыс сэки думыштліс: «Со и ме батькӧд сідзи жӧ ола, кыдзи и Петя олӧ аслас батьыскӧд, кыдзи Кэукай олӧ аслас батьыскӧд.
Менам бать регыд бурӧн лоӧ, сэки, гашкӧ, и мам бӧр локтас гортӧ».
Мам йывсьыс мӧвпыс век волнуйтліс Тавыльӧс.
Во сайын сійӧ муніс тундраӧ, аслас рӧдвужыс дорӧ, сы вӧсна мый эз кут вермыны терпитны батьыслысь лёк русӧ.
Тавыль помнитӧ, кыдзи мамыс уговаривайтіс сійӧс мунны сыкӧд бать дорсьыс тундраӧ, кӧр видзысьяс дорӧ.
И Тавыль эськӧ муніс, эз кӧ кыскы сійӧс ас дінас школа.
Сылы кажитчис, мый школатӧгыс овны сійӧ оз вермы.
Сэтчӧ жӧ Тавыль веритіс, мый учительясыс нинӧм вылӧ оз лэдзны сылы эновтны школасӧ.
«Кутшӧм бур эськӧ вӧлі, мам кӧ бӧр воис!
Гашкӧ, корны батьлысь, медым сійӧ бӧр вайӧдіс мамӧс гортӧ?»
— юавлывліс Тавыль ассьыс, кор Экэчо кажитчыліс сылы бурӧн.
Но Экэчо бурмыліс регыд кежлӧ.
Сійӧ бур кывъяс бӧрас Экэчо пӧшти пыр заводитліс висьтавны пиыслы сэтшӧм кывъяс, кодъяс повзьӧдлісны детинкаӧс, кыпӧдлісны сылысь протест.
— Тэ регыд нин ыджыд лоан, Тавыль, — каллянсӧ нёнялігтыр шулывліс Экэчо.
— Тэ должен нин разбирайтчыны, коді тэнад врагыд, коді другыд.
Тэ — чукча, Тавыль, тэ должен тӧдны миян предокъяслысь важся закон — родӧвӧй месть вӧчан закон.
Тэ должен тӧдны, мый ми Таграткӧд уна во нин зыксям, та вӧсна сылӧн пиыс оз вермы лоны тэнад другӧн.
Тадз шуӧ родӧвӧй месть вӧчан важся закон...
Кымын унджык висьтавліс Экэчо, сымын сьӧкыдджык лолі Тавыльлы.
Чужӧмыс зумыштчыліс, корсюрӧ доршасьліс синваыс.
И мыйӧн сӧмын Экэчо казявліс пиыслысь настроение вежсьӧмсӧ, кыптыліс шум.
Тавыль тӧдіс: татшӧм здукас батьыс вермас сійӧс чорыда ӧбидитны, весиг нӧйтны.
И вот ӧні, кор Экэчо косяліс тетрадьсӧ, видіс сійӧс омӧль кывъясӧн, Тавыльлы окота лои муніны школаӧ — сэтчӧ, кӧні сійӧ успокоитчывліс.
Тавыль ветлӧдліс коридорӧд, видзӧдліс учительскӧйӧ муртса воссьыштӧм ӧдзӧс костӧдыс, сэсся аслас классӧ.
Пельпом вомӧныс сылӧн ӧшаліс книгаяс да тетрадьяс тыра няйт сумка.
«Косялӧм тетрадьсьыс ставсӧ выльӧ перепишита, — нускигтыр ышловзис Тавыль, — а сэк, гашкӧ, Нина Ивановна пыралас.
Сэки, ме нин тӧда, сійӧ ачыс мӧдас сёрнитны мекӧд, и ме ставсӧ-ставсӧ висьтала сылы».
Тавыль мыджис юрсӧ кияснас да вӧрзьӧдчывтӧг дыр тадзи пукаліс. Сійӧ бара и бара думайтіс, мый жӧ сійӧ висьталас аслас учительницалы.
«И Кэукай йылысь висьтала, — думайтіс сійӧ.
— Висьтала, мый ме ӧшибитчи, сы вӧсна и лёктор сы йылысь висьталі».
Мӧвпъясыс жуисны Тавыль юрын.
Вочасӧн мӧвпъясыс заводитісны дзугсявны, вошласьны: Тавыльӧс личкис унмыс.
Вӧтнас детинка аддзыліс, кыдзи сы дорӧ локтіс Нина Ивановна, кыдзи меліа инмӧдчыліс сылӧн юр бердӧ да видзӧдліс сылы чужӧмас.
И сэки Тавыль кватитіс сійӧс киӧдыс да аслас синваысь яндысьтӧг кутіс тэрыба-тэрыба висьтавлыны сылы ставсӧ, мый сылӧн вӧлі сьӧлӧм вылас.
Нина Ивановна кывзіс сюся, и сылӧн синъяс серти Тавыль аддзис, кутшӧма учительницаыс жалитӧ да радейтӧ сійӧс...
Эттай дыр корсис Нина Ивановнаӧс, ветліс весиг сы ордӧ квартираас, пыраліс учительскӧйӧ и медбӧрын решитіс видзӧдлыны аслас классӧ.
Кор аддзис парта сайын узьысь Тавыльӧс, Эттай чуймис, кӧсйис чуксавны сійӧс, но сылы уси тӧдвылас, мый сійӧ кӧсйысис вундыны Тавыльлысь кӧсасӧ.
Дыр думайттӧг Эттай кок чуньяс йылас петіс классысь да ӧдйӧ котӧртіс гортас ножичла.
Кор сійӧ бӧр воис школаӧ, Тавыль век на узис.
Эттай гусьӧник локтіс сы дорӧ мышсяньыс, босьтіс ӧти кӧсатор да немдумайттӧг вундіс сійӧс.
Тавыль кӧрсьыліс, гыжйыштіс сійӧ местасӧ, кӧні сӧмын на вӧлі кӧсаторйыс, да бара успокоитчис.
Эттай курччыштіс кывсӧ, кыдзи и век, кор сійӧ мыйкӧ вундавліс ножичӧн, да сідзжӧ вундіс мӧд кӧсасӧ.
— Ставыс, — Тавыльлысь ичӧтик кӧсаяссӧ аслыс зептас сюйигмоз нурбыльтіс сійӧ.
Банйӧм вильыш чужӧмас тӧдчис ыджыд радлун.
И друг Эттай кыліс, мый Тавыль унйывсьыс бӧрдӧ.
«Навернӧ, мыйкӧ лёктор вӧталіс», — решитіс Эттай.
И сэк жӧ думыштіс: «Мыйла Тавыль ӧні тані, школаын, узьӧ парта сайын?
А, гашкӧ, батьыс вӧтліс сійӧс гортсьыс?
Гашкӧ, бара ӧбидитіс?»
Эттайлы сэтшӧм жаль лои Тавыльыс, мый сійӧ перйис зепсьыс кӧсаяссӧ, жугыля бергӧдлыштіс найӧс киас, и кор быттьӧ убедитчис, мый некутшӧм ногӧн найӧс он вермы пуктыны асланыс местаӧ, сьӧкыда ышловзис.
А Тавыль век на бӧрдіс унйывсьыс.
Векньыдик пельпомъясыс сылӧн дрӧгнитлывлісны.
Сылӧн косіник фигураас тайӧ здукас тӧдчис мыйкӧ шогсяма, ӧбидитчӧмсяма.
«Ай, лучшӧ мед эськӧ ме ассьым пельясӧс вунді тайӧ кӧсаяс дорысь!» — думыштіс Эттай да ассьыс ӧбидитӧм ёртсӧ ньӧжйӧник меліа малыштіс юрӧдыс да кок чуньяс йылас петіс классысь.
Школа кильчӧ вылысь Эттай аддзис ассьыс учительницасӧ.
— Нина Ивановна!
Тайӧс ме, ме ставсӧ вӧчи!
— кывъяссӧ ньылаліг тэрыба заводитіс Эттай.
— Тайӧ ме кисьті пачсӧ, отсавны кӧсйи...
Пыр менам оз сідз артмы, кыдзи кӧсъя!
— Успокоитчы, Эттай!
Пырам школаӧ, тэ сэні меным ставсӧ и висьталан, — меліа шуис Нина Ивановна.
— Ме ог кӧсйы школаӧ, сэні Тавыль!..
Нина Ивановна, мунӧй асланым классӧ, сэні Тавыль узьӧ да мыйлакӧ унйывсьыс бӧрдӧ.
Меным сійӧ сэтшӧм жаль!
Мунӧй, жалитыштӧй сійӧс...
Сылӧн ӧні абу мамыс, а батьыс зэв скӧр...
— Классын Тавыль узьӧ?
— чуймис Нина Ивановна.
Эттайлӧн шызьӧм гӧлӧсыс, Тавыль йылысь висьталӧмыс сійӧс неуна повзьӧдісныкодь.
— Да, да, сійӧ узьӧ классын парта сайын.
Мунӧй сы дорӧ.
А ме локта аски.
Кута думайтны, мый висьтавны тіянлы, войбыд кута думайтны...
— Ладнӧ, ладнӧ, Эттай.
Ме ӧні муна Тавыль дінӧ, а тэ мун гортад, сӧмын войбыдсӧ думайтны тэныд оз ков.
Кор учительница муніс, Эттай ыджыда ышловзис да думыштіс: «Но, нинӧм.
Бур, мый ме аддзылі Нина Ивановнаӧс!
Сійӧ жалитыштас Тавыльӧс...
Сійӧ обязательнӧ жалитыштас сійӧс.
А пач йывсьыс да кӧсаяс йывсьыс ме бӧрынджык...
ме аски ставсӧ висьтала».
СОЗНАЙТЧАС-Ӧ МЫЖАЫС?
Аскинас лои сідзи, кыдзи Эттай эз чайт.
Асывнас на школаӧ локтіс Экэчо да скӧрысь восьтіс директор кабинетысь ӧдзӧссӧ.
— Тавыль сэсся школаӧ ветлыны оз кут!
Тырмас!
— порог дорсяньыс на горӧдіс сійӧ.
Виктор Сергеевич думайтігтыр малыштіс ассьыс сьӧд тошсӧ да спокойнӧя предложитіс:
— Пыр, пыр, Экэчо!
Ме аддза, тэнад ме дорӧ эм серьёзнӧй делӧ.
— Да, да, эм ыджыд делӧ!
— Экэчо воськовтіс кабинет шӧрас.
Вӧсньыдик паръясыс сылӧн тіралісны, ныр розьыс чашкалӧма.
Виктор Сергеевич муртса вермис пуксьӧдны сійӧс улӧс вылӧ.
— Но, ӧні висьтав, мыйла талун тэ сэтшӧм скӧр, — нюмъялігтыр сійӧ шыасис Экэчо дорӧ.
— Да, да, скӧр!
Зэв скӧр!
Кыдз нӧ он ло скӧр?
Тэ ачыд меным шулін, мый Тавыль вермис волывлыны школаӧ кӧсаясӧн, а ӧні мый артмис?
— А мый нӧ сэтшӧмыс лои?
— чуймис директор.
— Мыйла тэ менсьым юасян, мый лои?
— скӧрысла пузис Экэчо.
— Ачыд бура тӧдан, мый лои.
Мыйла менам пилысь, Тавыльлысь, вундӧмныд кӧсасӧ?
Кӧсатӧгыс сійӧ оз кут ветлыны школаӧ!
Ӧні сійӧ оз вермы дорйысьны лёк духъясысь.
Талун югдігас ме сійӧс мӧдӧді кӧр видзысьяскӧд тундраӧ.
Мед лучшӧ сійӧ велалас аслас дядь дорын кӧръясӧс бура гӧгӧрвоны.
Виктор Сергеевич мыджсис улӧс мышкас да думайтіс: «Да, история!
Коді вермис тадзисӧ дурны?»
Экэчо недыр лӧгысь видзӧдіс Виктор Сергеевич вылӧ, а сэсся ехиднӧя шуис:
— Мудер тэ, учитель, зэв мудер!
Ачыд жӧ ыстін кодӧскӧ вундыны Тавыльлысь кӧсасӧ, а ӧні ачыд лэдзчысян, быттьӧкӧ нинӧм он тӧд.
Виктор Сергеевич веськыда видзӧдліс Экэчолы синмас.
Экэчо эз выдержит, и видзӧдны кутіс бокӧ:
— Коді асьсӧ кужӧ уважайтны, сійӧ первой вежӧрнас да сьӧлӧмнас ассьыс кывъяссӧ прӧверяйтӧ, а сэсся нин гораа шуалӧ, — стрӧга шуис директор.
— Ме абу велалӧма, медым менӧ мыжалісны сыын, мыйын ме абу мыжа.
Тэнад кывъясыд меным эз кажитчыны.
Экэчо чӧв оліс, кӧть сылы зэв окота вӧлі петкӧдлыны тайӧ ён, спокойнӧй мортыслы ассьыс лӧгалӧмсӧ.
— А тэ ачыд кыдзи чайтан, коді вермис вӧчны тайӧ омӧльторсӧ?
— каллянас табак тэчигмоз юаліс Виктор Сергеевич.
— Курит.
— Экэчолы сійӧ мыччис табаксӧ.
— Тайӧ тэнад велӧдчысь Эттай вӧчис!
— бара горӧдіс Экэчо, быттьӧ эз казяв сылань мыччӧм табаксӧ.
— Тайӧ сійӧ кӧсйысьлӧма вундыны Тавыльлысь кӧсаяссӧ.
— Кӧсйысьлӧма, шуан?
— выльысь юаліс Виктор Сергеевич.
— А вот ми ӧні прӧверитам.
— Кыдзи тэ прӧверитан?
Нинӧм тэ он прӧверит!
Тіян школаын челядь велӧдчӧны пӧръясьлыны.
— Бара немдумайттӧг кывъястӧ шуалан!
— гораджыка шуис Виктор Сергеевич.
— Оз жӧ позь сідз, медым мужичӧйлӧн кывйыс вомас бовъяліс, кыдзи больгысь пӧчлӧн.
Тэ ӧд верман лоны срамитӧмаӧн: мыжаыс сознайтчас, и сэки...
— Оз сознайтчы!
— увереннӧя шуис Экэчо.
— Пӧръясьысьясӧн ті найӧс тані вӧчанныд, кодъяс оз уважайтны бать-мамсӧ!
Директор спокойнӧя помаліс куритчыны, пыркӧдіс каллянсьыс пӧимсӧ да друг гажаа предложитіс:
— Вай тадз сёрнитчам: мыжаыс кӧ сознайтчас, тэ талун жӧ питӧ бӧр ваян школаӧ.
Мед пиыд тэнад лоӧ сэні, кӧні велӧдӧны лоны правдивӧйӧн.
Мыжаыс кӧ оз сознайтчы...
— Виктор Сергеевич ланьтліс, думыштіс, оз-ӧ ло ӧшибкаӧн, — сэки, тэныд кӧ сідз кажитчӧ бурджыкӧн, питӧ эн вайӧд школаӧ.
Экэчо видзӧдліс Виктор Сергеевичлы чужӧмас, думайтігтыр некымынысь дернитіс асьсӧ тошкӧдыс.
Учительлӧн предложениеыс кӧть вӧлі заманчивӧй, сійӧ поліс ворссьыны: «А мый, мыжаыс кӧ сознайтчас?»
Сійӧтор, мый Экэчо эз веритлы йӧзыслы, ненавидитіс найӧс, сылы тшӧктіс примитны решение.
Да, сійӧ вӧлі убедитчӧма, мый мыжаыс нинӧм вылӧ оз сознайтчы!
Думыштчис и Виктор Сергеевич: «Но, а мыжаыс кӧ оз сознайтчы?
Кыдзи сэки ковмас решайтны Тавыльлысь судьбасӧ?
Оз жӧ позь, медым сійӧ эз велӧдчы!»
Но Виктор Сергеевич сэтшӧма веритіс аслас велӧдчысьяслы, налӧн честностьӧ, мый вешйис и тайӧ сомнениеыс.
Зильӧбтіс звонок линейка вылӧ.
Кор велӧдчысьяс сувталісны стройӧ кузь коридорын, директор да Экэчо петісны кабинетсьыс.
Дежурнӧй, кыдзи и век, сетіс рапорт.
Экэчо кияссӧ пуктіс мышкас да сюся видзӧдіс аслас кӧдзыд, скӧр синъяснас челядьлӧн серьёзнӧй, сосредоточеннӧй чужӧмъяс вылӧ.
Экэчо волнуйтчис.
Сійӧ поліс думайтны сы йылысь, мый мыжаыс сознайтчас.
Сылы зэв окота вӧлі шуны директорлы сэтшӧм кывъяс, кодъясысь сійӧ эськӧ детинка моз гӧрдӧдіс.
Виктор Сергеевич муніс коридор шӧрас.
— Ме кӧсъя висьтавны велӧдчысьяслы некымын кыв, — шуис сійӧ школа кузя дежурнӧй учительлы, сэсся сюся видзӧдліс линейка вылын сулалысь челядьлы быдӧнлы чужӧмас да ньӧжйӧник, но чёткӧя шуис:
— Коді вундіс Тавыльлысь кӧсасӧ, воськовт водзӧ!
Виктор Сергеевич гӧлӧсын вӧлі мыйкӧ сэтшӧм, коді быттьӧ висьталіс:
«Ме тӧда, ме уверен — мыжаыс вӧчас воськов водзӧ, мыжаыс сознайтчас».
Пуксис чӧв-лӧнь.
Зэвтчӧмысла пӧсялӧм Экэчо лэдзчысис коридор стен бердӧ.
«Оз, оз воськовтны, найӧ регыдджык ассьыныс кывнысӧ сьӧвзясны понъяслы!
Найӧ чӧв овны кутасны!
Мыжаыс оз сознайтчы, нинӧм вылӧ оз сознайтчы!» — асьсӧ успокаивайтіг думсьыс долис Экэчо.
А Виктор Сергеевич видзӧдіс шынитӧв сулалысь челядьлы чужӧмас.
Сійӧ эз кӧсйы мӧдысь шуны, сійӧ вӧлі уверен, мый мыжаыс обязательнӧ вӧчас воськов водзӧ.
Но воис здук, кор Виктор Сергеевичлы кутіс кажитчыны, мый колӧ повторитны ассьыс приказсӧ.
И сэки напряжённӧй чӧв-лӧняс кыліс Эттайлӧн решительнӧя воськовтӧмыс.
Линейка вылын сулалысьяс шемӧсмисны.
Экэчо лэптіс кӧясӧ, ньӧжйӧник, быттьӧкӧ кыйсигӧн сійӧ гусьӧник кыссис зверлань, локтіс дзик Эттай дорӧдз да лӧгысь видзӧдліс сылӧн напряжённӧй чужӧмӧ.
Да, сійӧ, Экэчо, ненавидитіс тайӧ детинкасӧ!
И медсясӧ эз нин сы вӧсна, мый сійӧ вундіс Тавыльлысь кӧсасӧ, а ёнджыкасӧ сы вӧсна, мый сійӧ признайтчис да школаса директоркӧд тышын колис сійӧс, Экэчоӧс, побеждённӧйӧн.
— Мун менам кабинетӧ, — Эттайлы стрӧга шуис Виктор Сергеевич.
Экэчо тэрыба муніс кабинет ӧдзӧс дорӧдз да друг бергӧдчис директорлань:
— Случайнӧ тэ прав лоин, учитель.
Тавыльӧс ме вайӧда школаӧ, но ог ӧні.
Ог, ог талун, а сэки, кор сылӧн быдмасны кӧсаясыс!
И ӧтветсӧ виччысьтӧг, увлань видзӧдігтыр, Экэчо муніс.
ПОЛЯРНӦЙ ПУТЕШЕСТВЕННИК
Петялӧн вӧлі аслас страсть.
Аслас чужӧмсянь сійӧ пыр на оліс Чукоткаын и ёна кутіс радейтны Войвывсӧ.
Думсьыс Петя аддзис асьсӧ Войвыв Полюсӧс мужественнӧя пӧкӧритысьӧн, Ледовитӧй океанын выль муяс восьтысьӧн.
Сійӧ лыддис ставсӧ, мый киас сюрлі войвывса путешественникъяс йылысь, и ӧні лӧсьӧдавліс дыр путешествуйтӧм кузя планъяс, дасьтіс асьсӧ лишениеяс кежлӧ, быдсяма испытаниеяс кежлӧ.
Петялӧн мамыс, Вера Николаевна, частӧ чуймыліс, кор аддзыліс, мый сылӧн пиыс некод казявтӧг некымынысь шыбитліс завтракъяссӧ, ӧбедъяссӧ, ужынъяссӧ помӧй ведраӧ да кӧсйис петкӧдлыны, мый сійӧ сёйис.
Кор мамыс корліс объяснитны тайӧс, Петя чӧв овліс.
— Но, сідзкӧ сет меным честнӧй кыв, мый водзӧвылӧ тадзсӧ вӧчны он кут, — тшӧктыліс сійӧ.
— Мама, татшӧм кывсӧ, да ещӧ честнӧйӧс, ме сетны ог вермы, — ышловзис Петя.
— Тайӧ нин мыйла?
— чуймис Вера Николаевна.
Петя упрямӧя кӧрліс ассьыс еджгов синкымъяссӧ да, джоджас видзӧдіг, висьталіс:
— Тайӧ секрет, мама.
Вот кор ме быдма, сэки ставсӧ объяснита.
И поведениенас Вера Николаевна эз вӧв дӧвӧльнӧй, но решитіс мыйкӧ дыра кежлӧ кольлыны сійӧс.
Но кор ещӧ ӧтчыд казяліс, мый Петялӧн ӧбедыс бара веськалӧма помӧй ведраӧ, сійӧ скӧрмис:
— Тэ меным век жӧ висьталан али он, мый тэ вӧчан, тӧлктӧм детинка?!
Петя чӧв оліс.
Вермас лоны, Петя сідзи и эз висьтав эськӧ аслас тешкодь поведениелысь помкасӧ, сыӧн кӧ эз кут интересуйтчыны батьыс.
— Энлы, Петя...
Ме ӧд ӧнӧдз на думайтлі, мый тэ менӧ да мамтӧ уважайтан, — ас дорас улӧс вылӧ писӧ пуксьӧдігмоз шуис сійӧ.
— Мый вӧсна нӧ тэ он объяснит миянлы, мыйла тэ опаздывайтан ӧбед вылӧ, шыблалан ӧбедтӧ да тшыгъялан?
Висьталін кӧ, мыйын делӧыс, сэки, гашкӧ, мамыд, прӧстӧ, эз кут корны тэнӧ сёйнысӧ.
— Ме кӧсйи, медым тайӧ вӧлі тайнаӧн, — нурбыльтіс Петя.
— А-а-а, тайна!
— шуис Виктор Сергеевич.
— Но, тайна кӧ, дерт, сэки мӧд делӧ...
Кӧть эськӧ меным, веськыда кӧ шуны, зэв ӧбиднӧ, мый менам пиӧй оз кӧсйы висьтавны меным ассьыс тайнасӧ...
— Тӧдан, папа, ме тэныд, пӧжалуй, висьтала!
— улӧс вывсьыс чеччыштіс Петя.
— Но, но...
Петя ветліс ӧдзӧс дорас, медым кывзыштны, абу-ӧ кодкӧ ӧдзӧс саяс, сэсся шуис:
— Тӧдан, ме лыдди войвывса ӧти путешественник йылысь книга.
Книгаын висьтавсьӧ, мый сылы кор вӧлӧма сӧмын дас кӧкъямыс арӧс, сійӧ велӧдӧма асьсӧ нёль-ӧ-вит сутки чӧж не сёйлыны, медым закалитчыны, медым кужны тшыгъявны.
Со и ме тшӧтш видлі...
— Но-но, ӧні гӧгӧрвоана, ӧні ставыс гӧгӧрвоана...
— Виктор Сергеевич малыштіс тошсӧ и неуна думайтыштӧм бӧрын содтіс: — Вот тэ шуин, мый сійӧ путешественникыслы вӧлӧма дас кӧкъямыс арӧс.
А он-ӧ тэ висьтав, кымын арӧс тэныд?
Петя гӧрдӧдіс:
— Менам неуна этшакодь на...
Но меным нин дас арӧс...
— Збыльысь, этшакодь на, медым вит сутки чӧж не сёйны, — шуис Виктор Сергеевич.
— Тадзнад, пӧжалуй, тэ ёнджыка омӧльтчыны кутан, ёнмӧм дорысь.
— Да вот ме ачымӧс прӧверитны кӧсйи, но миянлысь мамӧс ӧмӧй ылӧдан!
Сӧмын ӧтчыд и меным удайтчис не сёйны суткиӧн-джынйӧн...
Кок йылын сулалі, но пидзӧсъяс, тӧдан, тіралісны...
— Сідзкӧ, пидзӧсъясыд тіралісны?
— Тіралісны, — сознайтчис Петя.
— Вай тэкӧд сёрнитчам: мыйӧн сӧмын тырас тэныд дас кӧкъямыс арӧс, сэки, окота кӧ, тэ повторит ассьыд опытъястӧ, а ӧні эн на.
Тайӧ менам сӧвет тэныд.
Ӧнӧдз тэ менсьым сӧветъясӧс пыдди пуктылін — ӧні ог тӧд, кыдз лоас.
— Ладнӧ.
Сета ме тэныд кыв, мый кута виччысьны дас кӧкъямыс арӧсӧдз, — чорыда шуис Петя.
— Но мый нӧ, вай китӧ!
— Виктор Сергеевич нюжӧдіс ассьыс кисӧ.
— Вай!
— повторитіс Петя да гораа шлёпнитіс батьыслы кипыдӧсас.
Но сійӧ происшествие бӧрас, коді вӧлі Эттай да Тавылькӧд, Петя аслас поведениеӧн бара кыпӧдіс Вера Николаевналысь подозрение.
Быд воськолын, быд жестын тӧдчис таинственность.
Сійӧ частӧ шӧпкӧдчыліс аслас другъяскӧд, видлавліс ассьыс мехӧвӧй паськӧмсӧ; сэсся рюкзакас дзебис батьыслысь бинокль.
Сэтысь жӧ мамыс аддзис кӧрт тув тыра кӧрӧбка, мӧлӧт, суниса ем, нерпа ку вӧньяс, ас вӧчӧм наган.
И мый медъёна повзьӧдіс мамӧс — сійӧ истӧг.
«Э-э, тані мыйкӧ абу ладнӧ», — думыштіс Вера Николаевна да рюкзаксӧ петкӧдліс верӧсыслы.
— Яснӧ.
Полярнӧй путешественник лӧсьӧдчӧ походӧ, — зумыштчис Виктор Сергеевич.
Мыйӧн сӧмын Петя воис школаысь, сійӧ пыр жӧ кыліс батьыслысь гӧлӧс:
— Пырав, Петя, ме ордӧ здук кежлӧ.
Петя подозрительнӧя видзӧдліс пӧдушка вылас, код улӧ вӧлі дзебӧма рюкзаксӧ да быттьӧкӧ нинӧм оз тӧд, пырис бать кабинетас.
— Но кыдзи тэнад делаясыд?
Аски шойччан лун — гашкӧ, ветлам капканъяс пуктавны?
Тэ жӧ радейтан кыйсьыны.
— Да...
Но, гашкӧ, водз на капканъяссӧ пуктавны?
— джоджас кутіс видзӧдны Петя.
— Мыйла нӧ водз?
Кыйсьысьяс пукталісны нин капканъяссӧ лун кык сайын.
— А-а-а... вот кыдз...
Ме и эг тӧд, — нюжӧдіс Петя.
— Ме аддза, тэныд окота колльыны шойччан лунсӧ кыдзкӧ мӧдногӧн?
Петя подозрительнӧя видзӧдліс батьыс вылӧ да мыйкӧ думайтігтыр зумыштчис.
— Помнитан, тэ шулін, папа, медым ме тэкӧд сӧветуйтчи, менам кӧ лоӧ кутшӧмкӧ тайна?
— батьыслы синмас видзӧдігтыр друг юаліс сійӧ.
— Кыдз жӧ, кыдз жӧ, помнита, да весиг виччыся, кор тэ висьталан мыйкӧ татшӧм сямасӧ, — нюмсӧ кутіс Виктор Сергеевич.
— Сідзкӧ вот, татшӧм кадыс воис, папа, — шӧпнитіс Петя да кок чунь йылас котӧртіс ӧдзӧс дорас, медым топыдджыка пӧдлавны сійӧс.
— Сӧмын мамалы нинӧм на эн висьтав.
Не сы вӧсна, мый ме ог уважайт сійӧс — либӧ ещӧ мый, а прӧстӧ...
Тэ тӧдан, мама повзьыны вермас.
— Да, да, гӧгӧрвоа, — довкйӧдліс юрнас батьыс.
— Вот мый, ми тӧдмалім, мый тэ да сельсӧветса председатель кужинныд докажитны Экэчолы, мый Тавыль должен велӧдчыны.
И вот ми — ме, Кэукай да Эттай — решитім ветлыны понъясӧн тундраӧ.
Тайӧ экспедицияас ме лоа главнӧй полярнӧй путешественникӧн, а найӧ — менам проводникъясӧн.
Помнитан, кыдзи Арсеньевлӧн Дерсу Узалаыс?
— Кыдз жӧ, кыдз жӧ, помнита.
Дерсу Узала вӧлі зэв бур морт.
— А Арсеньев?
— юаліс Петя и сэк жӧ вочавидзис ачыс: — Арсеньев вӧлі замечательнӧй путешественник!
— И Арсеньев кузяыд ме тэкӧд сӧгласен.
— Виктор Сергеевич кресталіс кокъяссӧ.
— Эттай да Кэукай дыр вензисны, кодныслы на пиысь лоны гольд Дерсу Узалаӧн, — кыпыда заводитіс висьтавны Петя.
— Медбӧрын ми шуим, мый найӧ кыкнанныс лоӧны Дерсу Узалаӧн.
Гӧгӧрвоан, сразу кык Дерсу Узала!
— Да, гӧгӧрвоа.
Спорсӧ, дерт, разрешитӧмныд зэв бура.
Мыйла збыльысь не лоны кык Дерсу Узалалы?
— сӧгласитчис Виктор Сергеевич да неуна думайтыштӧм бӧрын содтіс: — А вот висьтав меным, Петя: кыдзи тэ чайтан, кутшӧм должен лоны путешественник?
Тэ ӧд лыддин Дежнев йылысь, Миклухо-Маклай, Пржевальский йылысь, весиг мореплаватель Василий Михайлович Головнин книгаӧ видзӧдлывлін...
— А кыдз нӧ!
Дерт жӧ, видзӧдлывлі.
Ме, кӧсъян кӧ тӧдны, папа, аслам специальнӧй тетрадьӧ, коді шусьӧ «Путешественниклӧн учебник», перепишиті Головнин книгаысь торъя местаяс...
Петя уськӧдчис рюкзак дорас да регыд мысти вайис кыз общӧй тетрадь, кодӧс вӧлі эжӧма шпоракылысь кӧтасьтӧм бумагаӧн.
Тетрадьын збыльысь вӧлі путешественникъяс книгаысь уна выписка.
Выпискаяс костас вӧлі уна краситӧм рисунокъяс, кодъясӧс Петя рисуйтӧма сійӧ жӧ книгаясысь.
— Со менам тані Головнин, — индіс Петя, — а со татчӧ сылысь кывъяссӧ выпишиті...
со сійӧ, гӧрд карандашӧн рамкаӧ босьтӧма...
Аддзан, сійӧ шуӧ, мый ум да...
— кыдзи нин сійӧ гижӧ?
— ыджыд дарованиеяс шедӧны быд смертнӧйлы, кӧні кӧть найӧ эз чужлыны.
А водзӧ со гижӧ, мый чукӧртны кӧ челядьӧс став му шар вылысь да найӧс ӧткодя воспитайтны, то сьӧд кучикаяс пиысь петісны эськӧ великӧй йӧзыс не этшаджык, еджыд чужӧма челядь дорысь...
— А висьтав, Петя, мыйла тэ аслад «Путешественниклӧн учебникӧ» гижин буретш тайӧ кывъяссӧ?
— юаліс Виктор Сергеевич.
— А тэ, папа, вунӧдін ӧмӧй, мый ме велӧдча чукчаяскӧд?
— юалӧмӧн юалӧм вылӧ вочавидзис Петя.
— Со буретш сідзи и артмис: миян школаын эмӧсь и рочьяс и чукчаяс, эм уна ламут, ӧти коряк, а Пурлис, коді велӧдчӧ сизимӧд «Б» классын — латыш, и нинӧмӧн ми огӧ торъялӧй ӧта-мӧдысь!
Вот аддзылан, Кэукай коркӧ лоас знаменитӧй художникӧн, а Эттай мыйкӧ сэтшӧмӧс изобретитас, мый ставӧн чуймасны.
Сійӧ ёна радейтӧ машинаяс.
Эттай и пачӧс шуӧ машинаӧн, код пытшті ветлӧдлӧ би.
А сэсся математика вылӧ сылӧн юрыс сюсь...
Со мый вӧсна ме выпишиті Головнин книгаысь тайӧ кывъяссӧ...
— Ӧні ме аддза, абу весьшӧрӧ тэ сійӧс выпишитӧмыд — тэ бура гӧгӧрвоӧмыд, мыйла найӧс выпишитӧмыд.
Но, а век жӧ: кыдзи тэ чайтан, кутшӧмӧн должен лоны путешественник?
— Медводз сійӧ должен лоны мужественнӧйӧн да суровӧйӧн, со татшӧмӧн!
— Петя кӧрис синкымъяссӧ, чужӧмсӧ вӧчис серьёзнӧйӧн.
— Со кутшӧм сійӧ должен лоны, кыдзи ме ӧні петкӧдлі.
— Путешественниклы мужествоыд збыльысь колӧ, но сійӧ, ме думысь, этша на, — нюммуніс батьыс.
— А ещӧ колӧ, медым путешественник вӧлі тӧлка морт, — содтіс Петя, — медым сылӧн путешествиеысь вӧлі кутшӧмкӧ пӧльза.
Сэсся сійӧ должен лоны чуткӧйӧн экспедиция кузя аслас ёртъясыс дінӧ, чуткӧйӧн сійӧ народъяс дінӧ, кытчӧ сійӧ веськалас.
Вот, например, кыдзи Миклухо-Маклай!
Сійӧ вӧчис йӧзыслы пӧльза: кодӧс лечитіс, кодлы мыйкӧ объясняйтліс, и сійӧс зэв ёна радейтлісны.
Вообщӧ, папа, медводз колӧ лоны мортӧн, сэки путешественниклӧн век лоасны другъяс.
Вот ме татчӧ гижи, например, кыдзи сэки тӧдтӧм на дівывса йӧз относитчылісны Головнин дорӧ, отсалісны сылы, да нинӧмӧн эз беспокоитлыны сійӧс.
А мыйла тадзи артмис?
— юаліс Петя.
— Сы вӧсна мый миан Головнин вӧлі настӧящӧй мортӧн, и ді вылын олысьяс относитчисны сы дінӧ, кыдзи настӧящӧй морт дінӧ.
А вот тэ, навернӧ, тӧдан, мый ӧти английскӧй мореплавательӧс туземецъяс весит виисны: англичана лёка асьнысӧ кутісны, и туземецъяс эз радейтны найӧс.
— Да, делӧяс!..
— нурбыльтіс Виктор Сергеевич, сэсся чеччис улӧс вывсьыс да кутіс ветлӧдлыны кабинетӧдыс.
Петя шынитӧв следитіс батьыс бӧрся.
Детинкалӧн гӧлубӧй синъясыс, кӧні ӧттшӧтш тӧдчис и тревога, и надейтчӧм, и ыджыд нетерпение, видзӧдісны то ӧтарӧ, то мӧдарӧ, сы серти, кытчӧ мунліс батьыс.
«А мый, шуас кӧ: «Пукав гортад, некытчӧ эн лысьт мунны»?
Сэки менам Дерсу Узалаяс мунасны, а ме, великӧй путешественник, кута пукавны гортын», — беспокоитчис Петя.
— Вот мый, Петя!
Ме тӧда, тэ виччысян менсьым сӧвет, кыдзи ми тэкӧд сёрнитчылім, — торкис чӧв-лӧньсӧ Виктор Сергеевич.
— Ӧні ме тэныд нинӧм ог висьтав, а вот час мысти, чайта, мыйкӧ сӧветуйта.
Петя ышловзис да жугыля вочавидзис:
— Но мый нӧ, ме нӧрӧвитла.
Сӧмын тэ, папа, кыдзкӧ-мыйкӧ буртор сӧветуйт, ладнӧ?
Пиыскӧд сёрнитӧм бӧрын Виктор Сергеевич час мысти аддзысис Тынэткӧд.
— Ме кывлі, мый Таграт тэнӧ мӧдӧдӧ кутшӧмкӧ поручениеӧн тундраӧ, кӧр видзысьяс дінӧ.
Вернӧ тайӧ?
— Да, аски ме муна тундраӧ, кӧр видзысьяслы капканъяс нуа.
Медым кӧр видзӧны и кыйсьӧны.
Кыньсӧ кыйны таво миян ыджыд план.
— Сідзкӧ менам тэ дорӧ просьба!
— радлыны мӧдіс Виктор Сергеевич да висьталіс комсорглы, мый детинкаяс гусьӧн лӧсьӧдчӧны ветлыны Тавыльла тундраӧ.
— Но мый нӧ, мед сідзкӧ мекӧд мунасны, — дасьпырысь вочавидзис Тынэт.
— Абу сідз, ме кӧсйи неуна мӧдногӧнджык вӧчны.
Мед найӧ асьныс мунасны, мед найӧ ӧнісянь нин велӧдчасны лоны настоящӧй мужчинаясӧн.
А тэ на бӧрся мунан, видзӧдны кутан.
Сӧмын, пӧжалуйста, внимательнӧйджык ло.
Ме тэ вылӧ надейтча.
— Ладнӧ, Виктор Сергеевич, ме зэв внимательнӧйӧн лоа, — кӧсйысис Тынэт.
И вот Петя кывзіс батьыслысь сӧвет лӧсьӧдчыны туйӧ.
Нимкодьысла сійӧ котраліс комнатаӧдыс, лӧсьӧдчис туйӧ.
Виктор Сергеевич мудера мигнитлывліс пиыслы, сыкӧд ӧтлаын видлаліс сылысь мехӧвӧй паськӧмсӧ, тэчис рюкзаксӧ.
— Сӧмын мамалы, пӧжалуйста, эн на висьтав.
А то сійӧ кӧ тӧдмалас, сэки ставыс вошас.
Сійӧ оз лэдз менӧ и тэнӧ заставитас не лэдзны менӧ.
— Ладнӧ, ог висьтав, — кӧсйысис Виктор Сергеевич.
— Вай сюям рюкзакас вот тайӧ пряникъяссӧ.
Настӧящӧй путешественник провизиятӧг оз мӧдӧдчы.
— Ладнӧ, вай сюям, — ноксис Петя. Сійӧ весиг эз и думыштны вермы, мый тайӧ пряникъяссӧ мамыс специальнӧ сылы пӧжаліс туй вылас.
Рытнас, вольпасьын куйлігӧн, Петя зілис представитны, кутшӧмджык лоӧ аски сылӧн путешествиеыс.
«Бур, мый ме батькӧд сӧветуйтчи, сійӧ ёна отсаліс меным, — думайтіс Петя.
— Лӧсьыд, кор тэнад сэтшӧм бур бать — настӧящӧй друг, папа, кодлы позьӧ дӧверитны медся гуся тайнасӧ...»
А аски асывнас водз детинкаяс тӧвзисны нартӧвӧй туйӧд тундраӧ.
Понъяс котӧртісны ӧдйӧ да кокниа.
Понъясӧн веськӧдліс Кэукай.
Корсюрӧ путешественникъяс сувтлывлісны, сюся видзӧдлісны гӧгӧр.
Налӧн вӧлі сёрнитчӧма, мый мунӧны оз тундраӧ, а мӧдарӧ — быттьӧ войвылӧ, полюслань.
Муніганыс найӧ чайтісны «восьтыны Ледовитӧй океанын выль муяс», аддзысьлыны «тӧдтӧм племяяскӧд».
Понъяс вылӧ горӧдлывліг Кэукай частӧ чеччыштліс муас да дыр котӧртліс нартаыскӧд орччӧн.
— Пола, мый понъясыс ёна мудзасны, а полюсӧдз ылын на!
— понъясӧс вӧтліг горӧдлывліс сійӧ.
Детинкаяслӧн шапка выліыс, синкымъясыс да синлысъясыс гыӧртӧмаӧсь, и та вӧсна найӧ збыльысь кажитчисны суровӧй полярникъясӧн, кодъяс мӧдӧдчӧмаӧсь ылі путешествиеӧ.
ТАВЫЛЬ КӦСЙӦ ШКОЛАӦ
Экэчо мӧдӧдіс Тавыльӧс аслас рӧдня ордӧ, колхозса медбур пастух Вальфо дорӧ.
Кӧр видзан бригадалӧн стойбищеыс вӧлі Рэн посёлоксянь километр кызь сайын.
Вальфо эз вӧв ёна рад Тавыль локтӧмлы.
— Ог гӧгӧрво, мый тэнад батьыд думайтӧ, — аркан гартігмоз недӧвӧльнӧя шуис сійӧ.
— Велӧдчыны тэныд колӧ.
Менам пиӧй велӧдчӧ, а тэ мый тані кутан вӧчны?
Тавыль гӧрдӧдіс да бергӧдчис мӧдарӧ.
Сылӧн доршасис синваыс.
Вальфолӧн гӧтырыс пуктіс сы водзӧ пуӧм яй, но Тавыль эз и видлы сійӧс, чеччис да петіс ярангасьыс ывлаӧ.
Тундраӧс да гӧраясӧс тупкысь свежӧй лымйыс ёрис сылысь синъяссӧ.
Тавыль муртса вермис аддзыны, мый гӧра пӧкатъясын вӧлі кӧръяслӧн ыджыд стада.
— Гок!
Гок!
Гок!
— стойбищеӧдз кыліс кӧр видзысьяслӧн горзӧм шыыс.
Тавыль кӧмаліс снегоступ да жугыля мӧдӧдчис стадалань.
Сійӧ бура помнитіс батьыслысь стрӧга тшӧктӧмсӧ: «Лун и вой ло стада дорас.
Велӧдчы гӧгӧрвоны кӧръясӧс, тайӧ ёна бурджык лоӧ книга саяд прӧста пукалӧм дорысь».
— Тайӧ ёна бурджык лоӧ книга саяд пукалӧм дорысь...
— шӧпкӧдіс Тавыль да бара сылӧн кыптіс батьыс вылӧ ӧбида.
Кӧр видзысьясӧн юждӧм трӧпа нуӧдіс сопка вылӧ.
Тавыль неуна кайыштіс трӧпаӧдыс да пуксис сьӧд из вылӧ, коді вӧлі тыдалӧ лым пиысь.
Сійӧ кунис синъяссӧ да думайтны кутіс школа йывсьыс.
Указка кутігтыр Нина Ивановна сулалӧ карта дорын да висьталӧ чудеснӧй уральскӧй му йылысь, мойд сяма Волга ю йылысь, ыджыд каръяс да заводъяс йылысь.
Классын чӧв-лӧнь: лов шысӧ кутӧмӧн велӧдчысьяс кывзӧны Нина Ивановналысь висьтсӧ.
Тавыльлы кажитчӧ, мый сійӧ весиг кылӧ аслас радейтана учительницалысь гӧлӧссӧ:
«Эк, ставсӧ тайӧс проклятӧй Эттай вӧчис!
— шогпырысь думыштіс Тавыль.
— Но да нинӧм, Нина Ивановна отсалас меным.
Сійӧ жӧ сэки рытнас, кор классын садьмӧдіс менӧ, шуис, мый ӧні меным сійӧ лоӧ бур ёртӧн, дорйыны менӧ кутас.
Да и Виктор Сергеевич всё равно заставитас батьӧс бӧр ыстыны менӧ школаӧ...»
Но кутшӧм бурӧданаӧсь кӧть эз вӧвны тайӧ думъясыс, сьӧлӧм вылас Тавыльлы век лои шогджык.
Сійӧ бергӧдчис стойбищелань, гырддзаяссӧ пуктіс пидзӧсъяс вылас, щӧкасӧ пыкис кулакъяснас да кутіс думайтны сы йылысь, мый сылы вӧчны водзӧ.
Яранга вывъясысь качис лӧз тшын.
Ярангаяс дорын ноксисны мужичӧйяс и нывбабаяс: упакуйталісны сьӧкыд грузӧвӧй нартаяс, медым вуджны выль местаӧ.
Упакуйтӧм нартаяссӧ мужичӧйяс йӧткылісны стойбищесьыс бокӧджык, сувтӧдлісны найӧс ӧта-мӧд дорас нырнас воча, артмӧдлісны кузьмӧс кытш формаа кораль.
* Кораль — тані: загон, кодӧс вӧчӧма нартаясысь, кӧні доддялӧны кӧръясӧс.
Тавыль тӧдіс, мый аски югдігас пастухъяс вайӧдасны тайӧ кораль дорас стадасӧ да кутасны торйӧдавны неездӧвӧй кӧръясӧс.
Кор татчӧ кольӧны сӧмын ездӧвӧй кӧръясыс, найӧс йӧртасны кораляс, заводитасны кутавны найӧс сюръясӧдыс да сэк жӧ доддявлыны нартаясӧ, мыйясысь и вӧчӧма коральсӧ.
Быд доддялӧм кӧрӧс поводнас домаласны водзын сулалысь нарта бӧрӧ.
Первойя кӧрсӧ кутасны поводӧдыс, сійӧ дернитас ассьыс нартасӧ мӧд увсьыс, а мӧд кӧрыс, кодӧс поводнас домалӧма мӧд нарта дорӧ, дернитас ассьыс нартасӧ коймӧд улысь, и тадзи коральыс нюжӧдчас кузь кочевӧй караванӧ.
И мӧдӧдчас караван юдорса долинаӧд ю катчӧс, пыр пыдӧджык и пыдӧджык тундраӧ, сэтчӧ, кӧні лӧзалӧны Анадырскӧй хребетлӧн гӧраясыс.
Аслас снегоступъясӧн Тавыль мӧдӧдчас пастухъяскӧд ӧтлаын, вӧтлыны кутас шумӧн мунысь стадасӧ, а школаыс кутас кольны пыр ылӧджык бӧрӧ и бӧрӧ.
И сэтшӧм ӧткаӧн и шудтӧмӧн кажитчис аслыс Тавыль, мый эз вермы кутчысьны да бӧрддзис.
Кӧнкӧ выліын курксіс кырныш, и сэки жӧ Тавыль юр весьтын швачӧбтіс бордъяснас ыджыд полярнӧй сюзь.
Тавыль дрӧгнитіс.
Сюзьыс пукаліс пӧшти орччӧн да быттьӧ веськыда видзӧдіс детинка вылӧ аслас былькъя гӧгрӧс синъяснас.
Тавыль здук мында видзӧдіс сы вылӧ, сэсся ньӧжйӧник босьтіс уль лымсӧ, чабраліс да лыйис сійӧн сюзьлы.
Лэбач; ӧвтыштіс ыджыд бордъяснас да лэбзьыны кутіс зэв уліті, бордъяснас пӧшти лымъяс инмӧдчыліг.
Тавыль видзӧдіс сы лэбӧм бӧрся да бара кутіс думайтны ассьыс шог думъяссӧ.
Колис некымын лун.
Кӧр видзысьяс мунісны ылӧджык, и Тавыльлы кутіс нин кажитчыны, мый школа йылысь сылӧн мӧвпъясыс некор эз збыльмыны.
Кор пастухъяс сувтӧдалӧны вӧлі ярангаяс, Тавыль муніс стойбищесьыс, пуксис сопка бокӧ да думыштчис.
И друг ас бӧрвывсьыс сійӧ кыліс понъяслысь гораа увтчӧм.
Сійӧ бергӧдчис.
Веськыда стойбищелань тӧвзьӧ вӧлі нарта, кӧні пукалісны куимӧн.
На пиысь кыксӧ Тавыль тӧдіс сразу — тайӧ вӧліны Кэукай да Петя.
Коймӧд детинкаыслысь чужӧмсӧ, коді пукаліс понъясыслы мышкӧн, Тавыль оз на вӧлі аддзы.
Нарта водзас лымъяс кӧрт йыла бедь сатшкиг детинаяс муртса вермисны сувтӧдіны понъяссӧ Тавыль дорӧ.
abu
Коймӧдыс вӧлӧма Эттай.
Ставныс кӧр куысь вурӧм пасяӧсь да гачаӧсь, кокъясас — шоныд торбазъяс.
* Камусъяс — кӧр кокъясысь кульӧм кучик, мыйысь чукчаяс вурӧны торбазъяс, кепысьяс да с. в.
Юр выланыс кӧин куысь вурӧм ыджыд шапкаяс, кодъясӧс вӧлі мичмӧдӧма нерпапиянлӧн гӧнысь краситӧм тугъясӧн.
abu
Здук мында олісны чӧв.
Понъяс гораа увтчигтыр нетшкысисны стойбищелань.
abu
Кор Тавыль аддзысис Эттайкӧд син-на-син, бергӧдчис мӧдарӧ.
— Эн скӧрав, Тавыль, — меліа заводитіс Петя, — ми тэ дорӧ бурысь локтім.
Тавыльлӧн вомдоръясыс дрӧгнитісны.
Сылы вӧлі нимкодь, мый сы дорӧ локтісны ӧти классын велӧдчысьяс, но век жӧ сьӧлӧмсӧ кырлӧдліс Эттай вылӧ ыджыд ӧбида да сійӧ кыдз вермис пыдӧджык дзебис ассьыс радлӧмсӧ.
Тавыль вӧчис ассьыс чужӧмсӧ независимӧйӧн, равнодушнӧйӧн, сэсся бергӧдчис детинкаяслань да юаліс:
— Бурысь, шуанныд, локтінныд?
А кыдзи нӧ сійӧ Эттайыс лои бур мортӧн?
Кор кыліс тайӧс, Эттай гораа серӧктіс.
Сы чужӧм вылын эз тӧдчы некутшӧм ӧбида.
Тавыль падмис.
— Эттай, дерт, мыжа, — сюйсис сёрниас Кэукай.
— Виктор Сергеевич да Нина Ивановна видісны сійӧс кыдзи колӧ...
— Виктор Сергеевич видіс Эттайӧс?
И Нина Ивановна видіс?
— тэрыба юаліс Тавыль.
Здук кежлӧ чужӧмыс сылӧн югдыліс, но сэк жӧ бара лои жугыль, ӧбиженнӧй.
— Со мый, Тавыль: ми решитім честнӧя да веськыда висьтавны тэныд.
Кӧсъян — скӧрав, он кӧсйы — эн, а ми ӧні тэнӧ дорйыны кутам.
И сельсӧветлӧн заседание вылын Экэчолы шуисны, медым сійӧ дзик пыр жӧ тэнӧ бӧр вайӧдас школаӧ.
Сӧмын Экэчо эз кӧсйы петны гортсьыс лун вит — шуӧ, мый нартаыс сылӧн жугалі.
Вот ми и решитім волыны асьным.
И тӧдан, Тавыль: Нина Ивановна тэысь зэв ёна гажтӧмчӧ.
Сійӧ шуис, мед ми обязательнӧ тэнӧ вайӧдім школаӧ.
Нина Ивановна ачыс ветліс Экэчо дорӧ, уговаривайтіс сійӧс.
— Ті менӧ кӧсъянныд нуӧдны школаӧ?
— эз нин вермы кутны ассьыс радлӧмсӧ Тавыль.
— Но да, дерт жӧ!
Ӧдйӧджык лӧсьӧдчы!
И эн вунӧд, Тавыль: ми жӧ абу кутшӧмкӧ капризнӧй нывкаяс...
— Тавыльӧс тэрмӧдліс Кэукай.
— Но да, дерт жӧ, ми абу капризнӧй нывкаяс, — Кэукайӧс торкис Эттай.
— Тэ вот коркӧ рисование кузя менсьым тетрадьӧс ставнас вӧлі марайтӧмыд чернилаӧн, но тэ вылӧ, Тавыль, ме ог ӧбижайтчы сыысь.
Мыйла ӧбижайтчынысӧ?
Ньӧти оз ков ӧбижайтчыны...
Лӧсьӧдчы ӧдйӧнджык, и мунам миянкӧд...
Мый Тавыль марайтліс Эттайлысь тетрадьсӧ, тайӧ збыль вӧлі, но Тавыль ыпнитіс да горӧдіс:
— Сӧран, сӧран тэ, Эттай!
Некутшӧм тетрадь ме тэнсьыд эг марайтлы!
Мыйла меным марайтны тэнсьыд тетрадьястӧ?
Ылӧдчан тэ!
Шӧйӧвошӧм Эттай гыжъялыштіс балябӧжсӧ да, аслас другъяс вылӧ мыжапырысь видзӧдлӧм бӧрын, шуис:
— Со ме бара став делӧсӧ торки...
Но ладнӧ, эн марайтлы, сійӧ чернила дозйыс, гӧгӧрвоан, кыдзкӧ ачыс чеччыштӧма, вильыш кычипи моз, да марайтӧма менсьым тетрадьӧс...
— Оз, тадзи оз артмы, — суровӧя шуис Петя.
— Эттайлысь тетрадьсӧ тэ, Тавыль, збыльысь марайтін, ме ачым аддзылі.
Не веськыда кӧ сёрнитны, миян тэкӧд некутшӧм дружба оз артмы.
— Но и оз ков!
— бара ыпнитіс Тавыль.
— Тайӧ ме ли мый аслам дружбаӧн тіян дорӧ сюйся?
Тайӧ ті ме дорӧ асланыд дружбаӧн сюйсянныд!
Тавыль крута бергӧдчис да на вылӧ видзӧдлытӧг мӧдіс мунны.
— Миян бара, буракӧ, нелючки артмис!
— ышловзис Эттай.
— Ме думысь, Петя правильнӧ шуис, — возразитіс Кэукай.
— Тадзи ми сылы огӧ отсалӧй, угождайтны кӧ сылы быдторйын кутам, став лёкторсӧ кӧ сылы прӧщайтны кутам...
Вальфо ярангаын ӧбедайтӧм бӧрын детинкаяс кутісны перъявны пӧдарокъяс.
Найӧ ӧд, великӧй путешественникъяс, местнӧй народъяскӧд аддзысигӧн обязательнӧ долженӧсь пӧдарокъяс кольны, медым найӧ казьтылісны бура.
— Со босьтӧй газетнӧй вырезкаяса альбомъяс.
Сэні петкӧдлӧма, мый вӧчсьӧ ӧні миян му вылын, — объяснитіс Петя: — кӧні восстанавливайтӧны фашистъясӧн жуглӧм заводъяс, кӧні выль садъяс садитӧны.
А вот тані, видзӧдӧй, выль керкаяс ӧні стрӧитӧны.
А со миян Рэн посёлок — Кэукай ачыс рисуйтіс.
Коді эз на аддзыв, кымын выль керка стрӧитӧма миян посёлокын, мед тайӧ рисуноксӧ видзӧдлас, а сэсся локтас миян ордӧ гӧститны...
Кӧр видзысьяс кытшалісны детинкаясӧс да видлалісны альбомъяссӧ.
— А со ещӧ пӧдарок!
— нерпа куысь вурӧм мешӧкысь капканъяс перйигмоз шуис Кэукай.
— Тіян стойбищеын дас нёль верстьӧ мужичӧй.
Со дас нёль капкан и вайи — быдӧнлы ӧти капканӧн.
Тайӧ шуда капканъяс — кыйсигад лоӧ тіянын удача.
Босьтӧй, босьтӧй, пӧжалуйста.
Сераліг да шутитігтыр кӧр видзысьяс босьталісны капканъяссӧ, гольсйӧдлісны наӧн да ошкисны найӧс.
— А менам со кутшӧм пӧдарок...
— Эттай ноксис аслас мешӧк дорын.
— Миян магазинӧ пароходӧн вайисны бур напилокъяс.
Со, босьтӧй дас нёль напильник, быд мужичӧйлы ӧти напильникӧн.
Кутанныд кеслыны ассьыныд пуртъястӧ, черъястӧ да зверь куястӧ вуштӧм вылӧ скребокъястӧ.
— Ой, вот тайӧ гӧстьяс, кутшӧм бур гӧстьяс!
— горӧдіс Вальфо да видліс напилокнас кеслыны ассьыс пуртсӧ.
Сэки и мукӧд кӧр видзысьяс перйисны асланыс пуртӧсъясысь пуртъяссӧ да заводитісны кеслыны выль напилокӧн.
— Нывбабаяс!
— горӧдіс Вальфо да кӧр сюрысь вӧчӧм мича воропа пуртсӧ сюйис пуртӧсас.
— Вайӧй гӧстьяслы и миянсянь пӧдарокъяс: вайӧй налы мича камусъяс — быдӧнлы торбаз гоз вылӧ да кепысь гоз вылӧ.
Нывбабаяс кутісны ноксьыны асланыс мешӧкъяс дорын: бӧрйисны детинкаяслы пӧдарокъяс вылӧ медмича камусъяссӧ.
Чай юӧм бӧрын челядь ещӧ кӧсйисны сёрнитіны Тавылькӧд, но сійӧ некӧн эз вӧв.
— Но, мый нӧ, мунам, — зумыштчис Петя.
— Ог кӧ ми, то кодкӧ мӧд сійӧс вайӧдас.
Ме тӧда, Тавыльлы окота велӧдчыны школаын...
— Дерт жӧ, окота, — сӧгласитчис Кэукай.
Рыт кежлас гортас бӧр воны зільӧмӧн «великӧй путешественникъяс» петісны туйӧ.
Тавыльӧс найӧ сідзи и эз аддзывны.
Куим друг эз казявны, кыдзи синвасӧ ньылалігтыр Тавыль сулаліс да видзӧдіс на бӧрся.
Сылы окота вӧлі горӧдны налы:
«Сувтӧй!
Энлӧй, ме тшӧтш тіянкӧд муна!»
Но кодікӧ мӧд, упрямӧй да ӧбиженнӧй, шӧпкӧдіс сылы:
«Мед, мед мунӧны, ме натӧг верма овны.
Нинӧм вылӧ накӧд ог мун!..»
Аскинас Тавыльӧс вайӧдіс гортас Вальфо.
Экэчо скӧрысь видзӧдліс воысьяс вылӧ да недӧвӧльнӧя юаліс:
— Мыйла воинныд, коді тіянӧс корис?
Экэчолы веськыда синмас видзӧдіг Вальфо ньӧжйӧник, скӧрмӧмысь асьсӧ кутігтыр, вочавидзис:
— Тэ менӧ эн корлы — тайӧ вернӧ, зато ме тэнӧ кора: сэсся питӧ ме дорӧ эн вайӧд.
Сылӧн местаыс школаын, а миян бригадаын пастухъясыс тырмымӧн.
Детинкалы колӧ велӧдчыны.
Гӧгӧрвоана-ӧ абу тэныд, мый йылысь ме сёрнита?
Экэчо здук мында видзӧдіс Вальфо вылӧ да друг горӧдіс:
— И тэ, и тэ сэтчӧ жӧ?!
Весась менам ярангаысь, синъясӧн зывӧк тэ вылӧ видзӧдны!
Вальфо спокойнӧя тэчис аслас ыджыд каллянӧ табак, ӧзтіс да достоинствоӧн петіс ярангасьыс.
Аскинас нин Тавыль локтіс школаӧ.
Сійӧ пыр жӧ казяліс, мый Петя, Кэукай да Эттай лоины радӧсь сы локтӧмлы, но нинӧмӧн эз вочавидз налӧн радлӧм вылӧ.
Переменаяс дырйи Тавыль эз кӧсйы паныдасьлыны накӧд, а куим друг ёнасӧ эз и зільны таӧ.
Но Тавыль бура гӧгӧрвоис, мый Петя да Кэукай стрӧга следитісны сы бӧрся, медым школьникъяс эз серавны сылӧн вундӧм кӧсаяс вылын, и сьӧлӧмас ёнтыштіс кутшӧмкӧ бур мӧвп.
Урокъяс бӧрын Тавыль казяліс ездӧвӧй понъяс быдтан колхознӧй питомник дорысь аслас класса велӧдчысьясӧс.
— Эй, Тавыль, волы татчӧ!
— кодкӧ горӧдіс на пиысь.
Тавыль матыстчис челядь дорӧ.
Тайӧ здукас питомникӧн заведуйтысь старик Кумчу восьтіс ӧдзӧссӧ шоныд сарайысь, кӧні вӧлі понъяслы сёысь унджык кормушка.
Челядь пырисны ыджыд жырйӧ да сэтысь аддзисны комын кымын породистӧй кычипиӧс.
Кызӧсь, укшальӧсь, найӧ путкылясисны кормушкаяс дорын.
Тавыльлӧн нимкодьысла югнитісны синъясыс.
— Лок миян шефскӧй бригадаӧ, — Тавыльӧс корис Кэукай.
— Кутам ӧтлаын ухаживайтны тайӧ кычипиян бӧрсяыс.
Тэ жӧ зэв ёна радейтан понъяссӧ!
— Мыйта найӧ тані!
— Кэукай предложение вылӧ вочавидзтӧг радпырысь горӧдіс Тавыль.
Сійӧ кватитіс ӧти кычипиӧс да топӧдіс чужӧм бердас.
— Но мый, локтан миян бригадаӧ?
— юаліс Кэукай.
— Босьтанныд кӧ, локта, — вочавидзис Тавыль да вӧтчис лапъя пеля сера кычипи бӧрся.
— У-у, лапаясыс кутшӧмӧсь!
Сылӧн лапаясыс ошлӧн кодь ыджыдӧсь!
Ён и пон лоас!
— быттьӧкӧ ыджыд морт шуис Тавыль да корис челядьӧс видзӧдлыны лапаяс вылас.
— Нина Ивановна локтӧ!
— челядь пиысь горӧдіс кодкӧ.
Тавыль тэрыба бергӧдчис ӧдзӧслань да аддзис ассьыс учительницасӧ.
— И Тавыль тані?
Вот и бур!
Меным челядь висьталісны, мый тэ зэв ёна радейтан понъясӧс.
Збыль-ӧ тайӧ?
— Да, челядь збыль висьталӧмаӧсь!
— кыдзкӧ кокниа ышловзис Тавыль да думыштіс:
«Ӧні ме нинӧм вылӧ ог мун татысь!
Тайӧ детинкаяс дорсьыс ог мун, Нина Ивановна дорысь ог мун...»
КЫЙСЬЫСЬ НЫВБАБА
Пуксис настӧящӧй тӧв.
Тӧвъясӧн топӧдӧм лымйыс лои мрамор кодь чорыд.
Шонді эз нин мыччысьлывлы: пуксис полярнӧй вой.
Сӧмын час куим кежлӧ кымын горизонтын петкӧдчыліс кыалӧн биа кытш.
Сылӧн рӧмъясыс вӧліны и югыдӧсь и сэк жӧ зэв нежнӧйӧсь.
Сопка йывъясын да мореын плавайтысь йи глыбаяс вылын дзирдаліс пемыдгӧрд югӧр.
Наысь вылынджык рӧмъясыс вочасӧн югдылісны, лоины гӧрдӧсь, а сэсся пӧрлісны кельыдгӧрд цветӧ, коді паськаліс кӧдзыд лӧз небесаас.
А небесаыс эз нин кажитчы пыдӧстӧмӧн, кыдзи гожӧмнас.
Ӧні кӧдзыд лӧз небесаыс вӧлі кымыньтӧм ыджыд стеклӧ чаша кодь, кодлысь доръяссӧ рисуйталӧма мича югыд краскаясӧн.
И кор юясын да тыясын грымакыліс йиыс, кажитчӧ вӧлі, вот-вот жугалас небеснӧй чашаыс да сылӧн торъясыс зилякыліг усясны муас.
Мыйӧн сӧмын кыалӧн кытшыс кусліс, пыр лолі кӧдзыдджык и кӧдзыдджык.
Вылын тыдалысь кодзувъяслӧн югӧрыс, кажитчӧ вӧлі, муртса вермис писькӧдчыны небеснӧй колпаклӧн стеклӧ пыр, кодӧс кытшалӧ руд пемыдыс.
Слабиник тӧлыс терпитны вермытӧг чизыр.
А вылісянь муртса кывмӧн пыр усисны и усисны кос кӧдзыд лым чиръяс.
Колхозса председатель Таграт вӧлі помъясӧн локтӧ кыйсян участокысь да любуйтчӧ сійӧн, кыдзи асъя кыаыс паныдасис рытъя кыакӧд.
Мукӧддырйиыс сійӧ сувтӧдліс понъяссӧ да сюся видзӧдаліс сы туй вылын паныдасьлысь кынь кок туйяс.
— Ок, и уна кынь лоӧ таво!
Огӧ ставсӧ кыйӧй, унаӧн, навернӧ, капканъяс бокті прӧйдитасны, — шогсис Таграт. Сійӧ думайтіс, мый эськӧ вӧчны, медым сылӧн колхозыс кыдз позьӧ унджык капкан октіс ӧнія серти.
Кымын унджык паныдасьліс кынь кок туйыс, сымын ёнджыка думайтліс сійӧ.
Кор казялісны, мый посёлокыс матын, понъясыс мӧдісны котӧртны тэрыбджыка.
Таграт частӧ бедьнас тормозитавліс нартасӧ.
— Тааа!
Тааа!
Та-аа!
— понъяссӧ кутігмоз горзіс сійӧ.
Вияль встретитіс мужиксӧ кыдзи век радпырысь, меліа.
— Пыр ӧдйӧнджык керкаад, шонтысь, — шуис сійӧ.
— Ме ачым понъяссӧ лэдзала...
Таграт нюммуніс гӧтырыслы, паськӧмсьыс пыркӧдіс лымсӧ.
Сы син водзын век на сулалісны кыньяслӧн помтӧг кыссьысь кок туйясыс.
— Мыйлакӧ тэ зумыш талун.
Мыйкӧ лёктор али мый лои?
— О, эз, Вияль!
— синъяснас нюммуніс Таграт.
— Верма висьтавны тэныд бур юӧръяс.
Уна кынь таво мунӧ миян берег пӧлӧн: кыйсьысьяс быд лун кыйӧны кык-куим кыньӧн морт вылӧ.
Планнымӧс кыкпӧв нин вевтыртім.
— Мыйла нӧ сідзкӧ тэ жугыль?
— чуймис Вияль.
— Думайта, ёна думайта, кыдз эськӧ витпӧв унджык капканъяссӧ пуктавны, медым миян берег пӧлӧн уна капканъяс сулалісны, медым мореын, кытчӧ кыньясыс мунӧны, сулалісны капканъяс.
Миянлы колӧ эськӧ ещӧ на унджык кыйсьысь, медым ещӧ лои ӧти бригада.
Вияль лэдзис нарта гезйысь воддза понъяссӧ, видзӧдліс налысь лапаяссӧ — эз-ӧ ранитчыны найӧ чорыд лым чарӧмас.
abu
Понъяс гартчисны кӧзяйка гӧгӧрыс.
Вияль лэдзис найӧс, думыштчис.
— А тӧдан, ме отсала тэныд, Таграт,
— друг сійӧ бергӧдчис верӧсыслань.
— Ме бара чукӧрта нывбабаясӧс, помнитан, кыдзи и сэки, кор на муніс война, и висьтала, мый ми, кыдзи и войдӧр, кыньяс кутам кыйны.
Ыджыд бригада чукӧрта.
Морт кызьӧс чукӧрта!
Гӧтыр кывъясысь Тагратлы лои лӧсьыд и сійӧ пыркнитіс сы паськӧм вылысь гыӧрсӧ да, сылы синъясас меліа видзӧдігтыр, шуис:
— Ме тӧда, Вияль, мый тэ тайӧс шуан меным.
Надейтча тэ вылӧ.
Талун жӧ чукӧртлы нывбабаясӧс.
Аскинас жӧ нывбабаясысь кызь морта бригада муніс берег пӧлӧн да мореса йи пластъяс вылӧ тэчны капканъяс.
Кокньыдик нартаӧн, кытчӧ вӧлі доддялӧма сӧмын квайт пон, Вияль ветлӧдліс участокысь участокӧ да петкӧдліс нывбабаяслы, кыдзи октавны да крепитавны капканъяссӧ.
— Лым пиас колӧ кодйыны пуртӧн векньыдик джуджыд гу, — объясняйтіс Вияль нывбабаяслы, кодъяс кыйсьыны петісны первойысь на, — гуас пуктыны вот тайӧ бедьсӧ, кодӧс кӧрталӧма капкан чеп помас.
Сэсся бедьсӧ тыртны лымйӧн да ёнакодь талявны.
Медым беддьыс лымъяс кутчысис бура, медым кыньыс эз пышйы капканнас да чепнас.
— Ладнӧ, кыйсьысь нывбаба, — шутитісны Вияльлӧн пӧдругаясыс, — лоас вӧчӧма сідзи, кыдзи тэ тшӧктан.
Вияль быд лун петавліс аслас квайт понйӧн капканъяс дорӧ да пӧшти быд лун гортас вайліс кыньяс.
Ӧтчыд сійӧ аслас участокын манитчис дырджык.
Ӧти капканӧс вӧлі слаба кӧрталӧма чепнас, и кыньыс мунӧма яй дорысь капканнас.
Вияль дыр вӧтчис кынь кок туйӧд, кытчӧдз сійӧ эз аддзы ӧти оврагысь кынмӧм кыньӧс.
Вияль кежӧдіс понъяссӧ бокӧджык, чеччис да видзӧдліс гӧгӧрбок, медым гӧгӧрвоны, кытчӧдз сійӧ локтіс кынь бӧрся вӧтчигӧн.
«Тайӧ жӧ Кучевээм ю берег», — дӧгадайтчис сійӧ.
Гыӧртӧм понъяс водісны мышку выланыс, медым ниртны ас вывсьыныс гыӧрсӧ.
Некымын пон нюлісны ранитчӧм лапаяссӧ.
Вияль ещӧ ӧтчыд сюся видзӧдліс лымйӧн кырӧм ю берегӧ и друг аддзис неыджыд землянка, кӧні уна во сайын, кор сылӧн ловъя на вӧлі Ако батьыс, овліс гожӧмын чери кыйигӧн.
Ӧні лым увсьыс чурвидзисны некымын китӧвӧй ордлы да ӧти майӧг, коді вӧлі дыр сулалӧмысла сьӧдӧдӧма нин.
Вияль бӧр пуксис нарта вылас, думыштчис: «Коркӧ тайӧ землянкаас ме овлі чойкӧд да воккӧд.
Ӧтлаын чери кыйим.
Со сэні вешалаяс сулалісны.
Уна чери косьтылім асланым вешалаяс вылын.
Гоомо век тэрмӧдліс миянӧс, шуліс дышъясӧн, а Ринтынэ зуыштліс таысь сылы балябӧжас».
Вияль думыштліс чойыс и вокыс йылысь, кодъясӧс мырдӧн нуӧдісны йӧз муӧ, и та вӧсна сылы лои шог.
Ышлолалігтыр Вияль дыр казьтыліс ставсӧ, мый вӧлі йитчӧма тайӧ историяыскӧд, и эз казяв, мый заводитӧ нин рӧмдыны.
Шойччӧм понъяс, нораа никсігтыр, ниртчисны кӧзяйка дорас, но сійӧ быттьӧкӧ эз и казявлы найӧс.
Сэки шуйгабокса медводдза понйыс гыӧртӧм нырвомсӧ чатӧртіс небесалань да мӧдіс омлявны кузя да нора.
Жугыль кӧзяйка вылӧ видзӧдігтыр омлявны заводитісны и мукӧдъясыс.
Вияль кывзысис налӧн унаногӧн нора омлялӧм шыас да думайтіс: «Гӧгӧрвоӧны, бура гӧгӧрвоӧны, мый кӧзяйкаыслӧн сьӧлӧм вылас шог, кӧзяйкаыскӧд ӧтвылысь шогсьӧны».
«Уу-уу-уу!..» — кыз гӧлӧсӧн омляліс шуйгаладорті мунысь воддза пон.
«Ай, ай, ууу!..» — отсавлісны сылы дзик нарта дорын сулалысь кык пон.
abu
Понъяслӧн нора омлялӧм шыас вӧлі сы мында шог, мый Вияль ещӧ на улӧджык копыртіс юрсӧ да кыліс, кыдзи пӧсь синва войтъяс гольӧбтісны сылӧн банбокӧд.
Вияль ещӧ ӧтчыд видзӧдліс землянка вылӧ, сувтіс, лӧсьӧдыштіс понъяс вылысь алыкъяссӧ, места вылысь вӧрзьӧдіс картасӧ.
Гӧгӧр вӧлі чӧв-лӧнь.
Пыр ёнджыка кӧдздӧдіс.
Моревывса йи глыбаяс сайсянь кыпӧдчис гӧрд тӧлысь.
Сійӧ кажитчис зэв ыджыдӧн да эз дзик гӧгрӧсӧн, быттьӧкӧ лязӧдӧм ыргӧн пятак.
Тӧлысьлӧн пемыд гӧрдов югӧрыс то сэні, то мӧдлаын дзирдаліс моревывса йи глыбаяс йылын.
«Со эстӧн, тайӧ йияс саяс, йӧз муын мучитчӧны чой да вок», — моревывса йияс вылысь кӧдзыд тӧлысь югӧр вылӧ синсӧ вештывтӧг видзӧдіг думайтіс Вияль.
Мыйкӧ бокӧвӧйӧн, враждебнӧйӧн кажитчисны тайӧ кӧдзыд югӧръясыс урӧдливӧй тӧлысьыслӧн, коді петіс кӧнкӧ ылын-ылын, йиа граница сайын.
Здук кежлӧ сійӧ думыштліс, мый и сійӧ, Вияль, вермис веськавны сэтчӧ, йӧз муас, кӧні, кыдзи сылы кажитчис, абу шондіыс да югдӧдӧ сӧмын вир гӧрд рӧма тӧлысь.
Сылы лои страшнӧ.
«Волісны юӧръяс, мый Ринтынэлӧн вӧлі пи.
Ловъя-ӧ сійӧ?
Оз-ӧ вись сійӧ сэні, тайӧ кӧдзыд тӧлысь улас!
— понъяссӧ вӧтлігмоз думайтіс Вияль.
— Кутшӧм сійӧ, код вылӧ мунӧ?
Ринтынэ вӧлі дзик ме кодь.
Гашкӧ, и пиыс сылӧн менам Кэукай вылӧ мунӧ?»
Пиыс йылысь думыс неуна вештыштіс бокӧ сылысь шог мӧвпъяссӧ.
«Бур сійӧ менам, честнӧй да рам, — думайтіс Вияль.
— Характерыс сылӧн мыйӧнкӧ Ако дедыслӧн кодь жӧ...»
А тайӧ здукас Кэукай, збыльысь нинӧм казявтӧг, кыдзи сюся видзӧдӧ сы бӧрся ӧчки пырыс пӧрысь мастер Кэргыль, мырсис-вӧчис ассьыс статуэткасӧ.
Школьнӧй мастерскӧйын живгисны пилаяс, напилокъяс, камгисны мӧлӧтӧн, кылісны шуткаяс, челядьлӧн гажа серам.
Детинкаяс частӧ шыасьлывлісны Кэргыль дорӧ, корлісны видзӧдлыны, сідзи-ӧ артмӧ ошлӧн чужӧмыс, шхуна либӧ нерпалӧн мышкуыс.
— Дзик пыр, дзик пыр видзӧдла, — нюмъяліс Кэргыль:
— ӧні ме нёль синма, ӧні менам синъясӧй том мортлӧн кодьӧсь — ставсӧ аддза, ставсӧ объяснита.
Югыда ӧзйисны электрическӧй лампочкаяс.
Мастерскӧйын вӧлі югыд да шоныд.
Кэргыль вӧлі шыбитӧма ассьыс бедьсӧ верстак улӧ да асьсӧ чувствуйтіс сідз, быттьӧкӧ томмис быдса нелямын во вылӧ.
И тайӧ югыд керкаас некод эз казяв, да эз кӧсйы казявны, кыдзи ӧшиньӧд видзӧдлывлігтыр, йиа граница сайсянь кыпӧдчис зумыш кӧдзыд тӧлысь.
II часть
ПЕМЫД ВОЙЫН ФАКЕЛЪЯС
КУРЫД ЛЕПЁШКАЯС
Верӧссӧ дзебӧм-гуалӧм бӧрын Ринтынэ эз кут вермӧдчыны.
Первойя тӧлысьяссӧ ещӧ кыдзкӧ кутчысис, но тулыс кежлас дзикӧдз висьмис.
Дугдывтӧг кызӧдӧмыс мучитіс сійӧс.
Чочой полігтыр видзӧдіс, кыдзи сылӧн мамыс сыліс лунысь лун.
Ринтынэ дорӧ частӧ волывліс сылӧн Гоомо вокыс.
Кузь тушаа, неуна мышкыра кодь, сійӧ вӧлі сэтшӧм, быттьӧкӧ нэм чӧжыс нуис мыш вылас тыдавтӧм сьӧкыд ноп.
Паськыд банлыа вӧйӧм банбокъяса мугов чужӧмыс, кодлӧн векньыдик синдоръясас тӧдчисны посньыдик чукыръяс, пӧшти пыр вӧлі зумыш да шог.
— Ме тэныд свежӧй нерпа яй вайи, — чойыс дорӧ пуксигмоз ньӧжйӧник шулывліс сійӧ.
— Аттьӧ тэныд, Гоомо, — шӧпкӧдліс Ринтынэ да семдыліс кызӧдӧм вӧснаыс.
Гоомо чӧв оліг видзӧдіс чойыс вылӧ, корсюрӧ нинӧм шуавтӧг вӧрӧдіс вомдоръяссӧ.
Мукӧддырйи сійӧ лӧсьӧдліс висьысьлысь юрлӧссӧ, мыччывліс сылы юны.
Гоомо синъясын тӧдчис полӧм.
«Вот кулас Ринтынэ, и сэки менам, Чочойысь кындзи, некод оз коль, — ыджыда ышлолалігтыр думайтліс сійӧ.
— Правда, кӧнкӧ сэні, рӧднӧй му вылын, Вияль олӧ, но аддзыла-ӧ коркӧ ме сійӧс?..»
Колис тулыс, локтіс гожӧм, а Ринтынэ сідзи и эз вермы сувтны кок йылас.
— Мам, да тэ сёйышт мыйкӧ!
— кевмысьліс Чочой.
— Мый, мый сёйны?
— ньӧжйӧник юаліс Ринтынэ.
— Кэмби вӧтліс Гоомоӧс кӧр стадакӧд ылі тундраӧ, свежӧй яйсӧ кыйны некодлы...
— Со миян тані кос чери эм.
— Чочой мыччис мамыслы дука кос чери.
— Ог, Чочой, ме нин ог вермы сёйны кос черитӧ, оз пыр сійӧ менам горшӧ.
Кор быри кос чериыс, Чочой ветлӧдліс чукчи ярангаясӧд да эскимосъяс хижинаясӧд надеяӧн: гашкӧ, вермас мыйкӧ судзӧдны, мыйӧн позис эськӧ вердны висьысь мамсӧ.
Но, кос чериысь кындзи, некод нинӧм эз вермыв вӧзйывны.
«Пызь кӧть эськӧ неуна судзӧдны, — думайтіс Чочой, — лепёшка пӧжавны.
Навернӧ, мам эськӧ лепёшкасӧ кутіс сёйны, сійӧ сэтшӧм дыр нин эз сёйлы лепёшкаяссӧ!..»
Детинкалӧн ёсь тшӧкаа, вӧйӧм банбокъяса, неуна гӧрбакодь ныра косіник мугов чужӧмыс вӧлі не челядьлӧн кодь серьёзнӧй.
— Но меным колӧ, колӧ мыйкӧ аддзыны сылы сёйыштны!
— гораа шуис сійӧ да мӧдӧдчис посёлокӧд.
Мистер Кэмби керка дорӧ сувтӧм бӧрын Чочой видзӧдліс керка ӧшиньяс вылас.
«А мый, корны кӧ Кэмбилысь кӧть неуна пызьсӧ, — друг сетас?» — шогпырысь думайтіс Чочой, но век жӧ эз решитчы вӧрзьыны места вывсьыс.
Чочой поліс мистер Кэмбиысь.
Поліс сійӧ ещӧ и сыысь, мый Кэмбилӧн пияныс локтісны карысь, кӧні найӧ велӧдчисны колледжын.
«Нӧйтасны ещӧ либӧ лёк кывъясӧн видасны, — думайтіс Чочой; сійӧ чувствуйтіс, кыдзи кынӧм сюмалӧмсьыс сылӧн нюкрасьӧ кынӧмыс.
— Кӧть нин неуна пызьсӧ, кӧть нин мамлы некымын лепёшка вылӧ...
А ме эськӧ кос чери йири.
Меным нинӧм, ме здоров...»
Сы йылысь мӧвп, мый сійӧ должен кӧть мед мый, а вердны мамсӧ, заставитіс Чочойӧс мыйкӧ вӧчны.
«Мед нӧйтасны, мед ӧбидитасны, но меным, гашкӧ, удайтчас уговоритны Кэмбиӧс, медым сійӧ кӧть неуна сетыштіс пызьсӧ.
Локтас Гоомо да мынтысяс сылы», — мистер Кэмби керка ӧдзӧс дорӧ матыстчигмоз думайтіс Чочой.
Чочой восьтіс ӧдзӧссӧ, полігтыр пырис коридорас да гӧгӧр видзӧдліс.
Сылы кажитчӧ вӧлі, мый сійӧс мышсяньыс кодкӧ обязательнӧ кватитас шошаӧдыс да йӧткыштас ывлаас: мистер Кэмби эз радейтлы, кор сы керкаӧ пыралісны не американецъяс.
Со ӧти ӧдзӧс воссис, и детинка водзӧ сувтіс ӧшйӧм щӧкаа кыз нывбаба, сылӧн чужӧмыс весиг первойсӧ кажитчис меліӧн.
Синкымъясыс сылӧн лыбисны, и сійӧ меліа юаліс:
— Мый тэныд, детинка, тані колӧ?
Тэ ӧмӧй он тӧд, мый мистер Кэмби оз радейт, кор сы керкаӧ пырӧны эскимосъяс да чукчаяс?
— Ме...
ме кӧсйи корны мистер Кэмбиӧс...
— падмис Чочой; сійӧ чувствуйтіс, миссис Кэмбилӧн мелі гӧлӧсысь гӧрддзасьліс горшдіныс.
— Тэ кӧсъян сёрнитны мистер Кэмбикӧд?
— нывбабалӧн синкымъясыс лыбисны бара вывлань.
— Навернӧ, тэнад, детинка, лоис несчастье, тэ кӧ нин решитчин та вылӧ.
Ме кывлі, мый тэнад мамыд висьӧ.
Гашкӧ, мамыд...
Чочой синъясысь синва казялӧм бӧрын миссис Кэмби ышловзис да мӧдӧдчис верӧс кабинетас.
Регыд мысти сійӧ бӧр локтіс коридорӧ:
— Мистер Кэмби оз эшты, нӧрӧвитышт неуна...
Буракӧ, сылы зэв окота вӧлі содтыны: «Виччысьышт ӧдзӧс саяс», но миссис Кэмбилӧн вӧлі небыд сьӧлӧм, сэтшӧм небыд, мый сійӧ разрешитіс чукча-детинкалы сулыштны аслас керкаын порог дорас.
Эз на удит миссис Кэмби пӧдлавны ас бӧрсяыс ӧдзӧссӧ, кыдзи Чочой кыліс Дэвидлысь недӧвӧльнӧй гӧлӧс:
— Ӧдзӧссӧ восьсӧн коль, а то зэв жар.
— Но сэні, донаӧй менам, коридорас, сулалӧ детинка-чукча, сійӧ кӧр ку паськӧма, дука...
— пиыслы меліа паныд шуис миссис Кэмби.
Порог дорас мыччысис Дэвид.
Киас сылӧн вӧлі вилка, мыйӧн сутшкӧма оладья.
— А-а, тайӧ Чочой!
— шуис сійӧ, кодлӧн вомтырыс вӧлі оладья. Дэвид бергӧдчис пызанлань, код сайын пукаліс Адольф, да серамсорӧн содтіс: — Со миянӧ гӧсть локтӧма на пиысь, кодъясӧс тэ лӧсьӧдчан воспитывайтны.
— Ме тэныд висьтавлі индеецъяс йылысь, — шуис Адольф, — а тайӧ чукча.
— Абу ӧмӧй ӧткодь, индеец либӧ чукча?
Найӧ весиг чужӧмнаныс ӧткодьӧсь.
Со видзӧдлы та вылӧ: гӧрбакодь ныр, паськыда арыштӧм синъяс.
— Но и мый, ме тэкӧд медбӧрын сӧгласен, — шыасис Адольф.
— Гашкӧ, тэ ассьыд будущӧй воспитанниктӧ аскӧдыд орччӧн пуксьӧдан пызан сайӧ?
— Колӧ мера тӧдны, Дэвид, — дӧзмӧмпырысь шуис Адольф.
— Пызан сайӧ, дерт, ме сійӧс аскӧд орччӧн ог пуксьӧд, а вот вердыштны, пӧжалуй, вердышта, сы вӧсна мый бура тӧда — сійӧ тшыг кӧин кодь.
Тайӧс шуӧм бӧрын Адольф пуктіс тарелка вылӧ некымын оладья да петіс Чочой дорӧ.
— Мама, вайлы фотоаппарат!
— горӧдіс Дэвид.
— Сэтшӧм мича: янки аслас киясысь вердӧ детинка-чукчаӧс, кодлӧн куыс пӧшти сьӧд.
Чочой омӧля гӧгӧрвоис, мый висьталӧ Дэвид, и век жӧ вӧлі сылы гӧгӧрвоана, мый сійӧ шуалӧ мыйкӧ ӧбиднӧйӧс, оскорбительнӧйӧс.
— Босьт, босьт, Чочой,
— оладья тыра тарелкасӧ сылань мыччис Адольф.
— Тэ эн кывзы, мый вокӧй менам сӧрӧ.
Сійӧ шутитӧ.
Сійӧ бур шутник.
Чочойын вермасисны кык чувство: ӧтиыс — бергӧдчыны да мунны, ни ӧти кыв не шуны тайӧ йӧзыслы, и мӧд — босьтны оладьяяссӧ, босьтны, мед мый кӧть эз ло да вердны висьысь мамсӧ.
А оладьяясыс вӧліны сэтшӧм выяӧсь, сэтшӧм чӧскыдӧсь!
Чочойлӧн гӧрддзасис горшдіныс, плешкас да банбокъясас чепӧсйис ньылӧм.
Тшыг детинкалӧн чужӧмыс чуймӧдіс весиг Дэвидӧс.
— Босьт, босьт!
Адольф жӧ висьталіс, мый ме шутита, — нурбыльтіс Дэвид да бергӧдчис мӧдарӧ.
— Меным...
меным оз ков.
Менам мамӧй висьӧ, сійӧ нинӧм оз сёй, — медбӧрын мырдӧн вермис шуны Чочой.
— Сідзкӧ тэныд гаровтны, да?
— юаліс Адольф да бергӧдчис мамыслань: — Гаровтышт, пӧжалуйста, мыйӧнкӧ.
Миссис Кэмби видзӧдліс ӧти пиыс вылӧ, сэсся синъяссӧ вештіс мӧдыс вылӧ да друг кутіс ноксьыны, медым выполнитны Адольфлысь тшӧктӧмсӧ.
— Ай, Адольф, Адольф, — шуаліс сійӧ, — тэнад сэтшӧм небыд сьӧлӧм!
Сӧмын мед эськӧ тэ, пиук, шог аслыд эн кӧвъяв.
Да, да, мед эськӧ шог аслыд эн кӧвъяв... аслад бур сьӧлӧмӧн.
Тадзсӧ частӧ, зэв частӧ овлывлӧ.
Оладьясӧ босьтӧм бӧрын Чочой уськӧдчис пышйыны мистер Кэмби керкаысь.
Сійӧ вӧлі шуда, мый ӧні нуӧ мамыслы сэтшӧм сёян, коді сылы непременнӧ кажитчас.
Полігтыр гӧгӧр видзӧдіг, быттьӧкӧ виччысис, мый Адольф да Дэвид кутасны каитчыны бур вӧчӧмысь да бӧр мырддясны сылысь оладьяяссӧ, Чочой котӧртіс кыті веськалӧ.
И кор сылы кутіс кажитчыны, мый сійӧ муніс ёна нин ылӧ, сійӧ пуксис эскимосскӧй хижина сайӧ да видзчысьӧмӧн разис тубрасторсӧ.
«Ог сёй...
Ог, ог, нинӧм вылӧ ог сёй!
— чорыда шуаліс Чочой, кор мӧдіс чувствуйтны, мый сылы окота ӧтпырйӧ ставсӧ сёйны.
— Ме сӧмын видзӧдла на вылӧ, сӧмын кывйӧн видла».
Чочой эз тӧд, мый дыра сійӧ пукаліс ӧти местаын да горша лолаліс оладья кӧрсӧ.
Юрыс сылӧн бергӧдчис, тіралісны пидзӧсъясыс.
Кутчысьны вермытӧг сійӧ ичӧтикаӧн курччыштіс быд оладья да думайтіс сы йылысь, курччӧм торъяссӧ ньылыштны-ӧ сразу либӧ кыдз позьӧ дырджык видзны найӧс вомас.
И друг ас бӧрсяыс Чочой кыліс воськовъяс.
Сійӧ тэрыба гартыштіс оладьяяссӧ бӧр, бергӧдчис да аддзис Адольфӧс да Дэвидӧс, кодъяслӧн мышканыс вӧліны ружьеяс: Кэмбилӧн пияныс вӧлі мунӧны кыйсьыны.
Чочой сувтіс кок йылас да, тубрасторсӧ морӧс бердас топӧдӧмӧн, бӧрыньтчис.
— Мый нӧ тэ повзин?
— юаліс Адольф.
— Мыйла тэ сэтшӧм полысь?
— Да, колӧ шуны, Адольф, тэ вунӧдӧмыд, навернӧ, мый тайӧ кӧин пиыс ёна дружитӧ ичӧтик негр Томкӧд, — нюммуніс Дэвид.
И сэки артмис сійӧ, мыйысь сэтшӧма поліс Чочой.
Адольфлӧн мелі нюмыс сэки жӧ быри, быттьӧ эз и вӧвлы.
Адольф тэрыба воськовтіс да кватитіс Чочой киысь тубрасторсӧ, шыбитіс няйтас да таляліс сійӧс аслас сьӧкыд резина сапӧгъяснас.
— Сёрнитны кӧ негръяс йылысь, ме найӧс ог жалит!
— сьӧлыштігмоз шуис сійӧ да муніс водзӧ.
Дэвид вӧлі зэв дӧвӧльнӧй вокыслӧн поступокӧн да сы бӧрся восьлалігӧн гораа сераліс.
А Чочой, косіник кулакъяссӧ морӧс бердас топӧдӧмӧн, вӧрзьӧдчывтӧг сулаліс да быттьӧкӧ мыйкӧ кӧсйис горӧдны, сэсся вомдоръясыс сылӧн дрӧгнитісны и сійӧ сэтшӧм нора бӧрддзис, кыдзи эз на бӧрдлы батьыс кулӧмсянь.
Туйсӧ аддзытӧг, синвасӧ ньылаліг да кулакъяснас няйтӧсь чужӧмсӧ мавтігтыр, муніс веськыда ва гӧпъясӧд.
Аслас морӧс бердысь сійӧ век на кыліс оладья тубрасыслысь шоныдсӧ.
И быттьӧкӧ сы вылӧ надейтчӧмӧн, мый ки улас сюрас на сылы дона тубрасторйыс, мыйысь, кыдз сылы кажитчис, зависитіс ӧні мамыслӧн олӧмыс, Чочой топӧдіс кияссӧ морӧс бердас, чӧв оліг сулалыштіс недыр, да бӧрддзис важсьыс на гораджыка.
Татшӧмӧн и аддзис ассьыс другсӧ Том.
— Мыйла тэ бӧрдан, Чочой?
— юаліс Том да полігтыр гӧгӧрбок видзӧдліс.
Чочой ланьтліс здук кежлӧ, видзӧдліс Том вылӧ сідз, быттьӧкӧ эз тӧд сійӧс, сэсся лажыньтчис да чужӧмсӧ ляскис пидзӧсъяс бердас.
— Адольф таляліс няйт пиӧ лепёшкаяс.
Мамӧй нинӧм, нинӧм оз сёй...
— сыркъялігтыр медбӧрын вермис шуны Чочой.
Том шӧйӧвошӧмӧн педзис места вылас да зілис гӧгӧрвоны, кутшӧм лепёшкаяс таляліс няйт пиас Адольф да вӧчис прӧстӧй, гажтӧм вывод: Чочойлысь мырддисны сійӧс, мыйӧн сійӧ кӧсйис вердыштны висьысь мамсӧ.
— Эн бӧрд, Чочой, оз ков, ми ӧні мыйкӧ думыштам, — копыртчис аслас другыс дорӧ Том. Сійӧ чувствуйтіс, мый сэсся оз вермы видзӧдны Чочой бӧрдӧм вылӧ.
Чочой друг ланьтіс.
Сійӧ сувтіс кок йылас да, сылань крута бергӧдчӧмӧн, кодарлань мунісны Адольф да Дэвид, петкӧдліс налы кулакъяссӧ:
— Энлӧй, энлӧй, мед сӧмын волас Гоомо дядь!..
Мый сэки лоӧ, кор воас Гоомо дядьыс, Чочой бура эз тӧд, но сылы окота вӧлі тайӧ здукас веритны: дядьыс локтӧм бӧрын обязательнӧ мыйкӧ лоас сэтшӧмтор, мый Адольфлысь да Дэвидлысь сійӧ чорыда босьтас водзӧс страшнӧй ӧбидасьыс, кутшӧмӧс найӧ вӧчисны Чочойлы.
— А тӧдан, Чочой, мунам ме ордӧ!
Батьлӧн кӧнкӧ дзебӧма неуна пызьтор, лепёшкаяссӧ асьным пӧжыштам, — друг шуис Том.
Жугыль ыджыд синъяса чужӧмас сылӧн тӧдчис аслас другыслысь сэтшӧма шогсӧ гӧгӧрвоӧм да сійӧс жалитӧм, мый Чочой веритіс: абу на ставсӧ воштӧма, мамсӧ позьӧ на вердыштны.
Чочой бӧрдігтыр нюммуніс Томлы да бара грӧзитіс кулакъяснас сійӧс ӧбидитысьяслы.
— Мунам, — Том кыскис сійӧс соскӧдыс, — ме тӧда, бать менӧ оз кут видны.
Сійӧ мӧд лун орчча посёлокын ветлӧдлӧ — эскимосъяслы пӧсуда дзоньталӧ.
Гашкӧ, мыйкӧ нажӧвитас, сэки ми ньӧбам пызь.
Регыд мысти детинкаяс игнасисны пӧрысь негр хижинаӧ да кутісны ноксьыны дзужгысь примус дорын.
— О, ми ӧні сэтшӧм чӧскыд лепёшкаяс пӧжалам, кутшӧмӧс ни Адольф, ни Дэвид некор на эз сёйлыны!
— нерпа госӧн скӧвӧрӧдасӧ мавтігтыр шуаліс Том. Джим хижинаын вый эз вӧв.
Чочой жӧдзис примус дорас жӧ, зілис кӧть нин мыйӧнкӧ отсавны аслас вернӧй другыслы.
— Ми и аслыным ӧти лепёшкаӧн морт вылӧ пӧжалам.
Сёян лепёшкасӧ?
— юаліс Том да дзижгысь скӧвӧрӧда вылас кисьтіс кизьӧриник няньшом.
Чочой сідз-тадз довкнитіс юрнас да видліс качайтыштны примуссӧ.
Лоӧм событие бӧрын сылӧн ӧні эз нин сэтшӧма сюмав кынӧмыс, кыдзи мучитчис таысь неважӧн на.
Пологас мамыс дорӧ Чочой пырис ёна волнуйтчигтыр.
Сыын бара ыпнитіс чувство, медым сӧмын спаситны мамсӧ.
— Со на, босьт.
Тайӧ ми Томкӧд пӧжалім тэныд лепёшкаяссӧ, — алюминиевӧй кастрюляысь пӧсь лепёшкаяс лэпталігтыр шуаліс детинка.
Ринтынэ вӧрзьӧдчыліс, топӧдліс пиыслысь кисӧ гырддзасьыс вылітіджык, сэсся кисӧ нюжӧдіс лепёшкала.
Чочой паськыда восьтӧм синъясӧн видзӧдіс мамыс вылӧ, быттьӧкӧ виччысис: вот мамыс сёяс ӧтиӧс, мӧдӧс, коймӧдӧс — и сэк жӧ сылӧн бырӧ висьӧмыс да сійӧ сувтас кок йылас, кыпыд, рад, весел.
Но Ринтынэ муртса някляліс лепёшкасӧ, корсюрӧ ланьтліс, быттьӧкӧ мыйӧкӧ кывзысис, да сьӧкыда ньылышталіс.
Сійӧ аддзис пиыслысь сы вылӧ напряжённӧя видзӧдӧмсӧ и кыдз сӧмын вермис, заставляйтіс асьсӧ сёйны.
«Оз тӧд, коньӧрӧй, кутшӧм курыдӧсь кажитчӧны сылӧн лепёшкаясыс меным», — ассьыс регыд кулӧм чувствуйтіг думайтіс сійӧ.
РӦДНӦЙ МУЫСЬ ГАЖТӦМЧӦМ
Пыр частӧджык и частӧджык Ринтынэлы юрас воліс мӧвп, мый сійӧ олӧ медбӧръя лунъяс.
Ӧтилаӧ видзӧдігтыр сійӧ думайтіс сы йылысь, мый медбӧръяысь аддзӧ яранга вевт розьясӧд писькӧдчысь гожся шонділысь югӧръяссӧ.
Ӧтчыд сійӧ корис, медым соседъясыс петкӧдісны сійӧс ывлаӧ.
Кор локтісны мужчина-чукчаяс, кодъясӧс коркӧ сыкӧд ӧтлаын мырдӧн вайӧдісны Чукоткаысь татчӧ, Ринтынэ зумыштчис да шуис:
— Оз ков петкӧдны менӧ ывлаас.
Тайӧ йӧз му.
Кулӧм водзвылын ог кӧсйы ме аддзыны йӧз мусӧ.
Думӧн ме ӧні сэні, ылын, рӧднӧй му вылын.
Духӧй менам ӧтлаын шогкӧд, коді кырлӧдлӧ менсьым сьӧлӧмӧс, мунӧ сэтчӧ, пролив сайӧ.
Ринтынэ слабиника ӧвтыштіс косіник кинас, сьӧкыда мӧдіс лолавны.
Чукчаяс пуксисны да чӧв олігтыр дыр видзӧдісны кулысь вылӧ.
Чукчаяс пиысь ӧти, паськыд банлыа, письтиӧсь зумыш чужӧма, кодлӧн нимыс вӧлі Чумкель, ыджыда ышловзис да ньӧжйӧник шуис:
— Шогыс йирӧ и менсьым сьӧлӧмӧс, Ринтынэ.
Ме ӧтнам тані.
А сэні, пролив сайын, олӧ менам пи, кодӧс ме некор эг аддзыв.
Тынэт сылӧн нимыс.
Код тӧдас, гашкӧ и батьӧй на ловъя, — косторез Кэргыльӧс помнитан?
— А кыдз нӧ!
Ме помнита, ме зэв бура помнита сійӧс, — шыасис Ринтынэ.
— Сійӧ менам батьлы, Аколы, ньӧввужас лы кольчаяс вӧчаліс.
А помнитанныд, мый йӧзыс сёрнитлісны менам батьлӧн ньӧввуж йылысь?
— О кыдз нӧ, кыдз нӧ, Ринтынэ?
Ме помнита, зэв бура помнита,
— тэрыба эскӧдіс Чумкель.
— Ме бура жӧ помнита, — шыасис ещӧ ӧти чукча, косіник, вӧйӧм морӧса, трахомаысь гырдмӧм синъяса морт, кодлӧн нимыс вӧлі Нутэскин.
Тайӧ здукас ярангаӧ пырис Чочой.
Ринтынэ вӧрзьӧдчыліс, кыпӧдіс юрсӧ да сэк жӧ бӧр уськӧдіс.
— Пиӧй локтіс...
буретш ас кадӧ локтіс.
Пуксьы, Чочой, мекӧд орччӧн...
Чочой шынитӧв пуксис мамыс кок дорӧ кӧр ку вылӧ.
— Сійӧ вӧлі эз прӧстӧй ньӧввуж, а волшебнӧй, кодӧс вӧлі мичмӧдӧма лы кольчаясӧн, — водзӧ висьталіс Нутэскин.
— Ако кӧ вӧлі сійӧ луннас аслас ньӧввужнас, миянӧс эськӧ эз вайӧдны йӧз муӧ.
«Ако дед йылысь сёрнитӧны», — вирдыштіс Чочой юрын.
Сійӧ сюся мӧдіс кывзыны, сетчис водзлань, поліс бокӧ лэдзны кӧть ӧти кыв аслас Ако дед йылысь, кодӧс чайтіс сійӧ, мамыс висьталӧм серти, мойдса багатыр кодьӧн.
— Мэнгылю да Экэчо повлісны Акоысь, полісны сыысь и найӧ, кодъяс дружитісны Мэнгылюкӧд да Экэчокӧд, — зэв ньӧжйӧник, гӧлӧссӧ лэптытӧг, шуис Ринтынэ.
— Код тӧдас, гашкӧ, Мэнгылю ачыс виис менсьым батьӧс сійӧ асывнас, тайӧ йӧз муас пышйытӧдз...
Чумкель тӧждысьӧмпырысь видзӧдліс ярангаӧ пыранінӧ, быттьӧкӧ поліс, мый шаман друг вермас локны, да ньӧжйӧник шуис:
— Да, тадзи вермис лоны.
Акоӧс збыльысь виисны сійӧ шуштӧм луннас, кор миянӧс мырдӧн нуӧдісны бокӧвӧй му вылӧ.
Гашкӧ, Мэнгылю та вӧсна и сэтшӧма тэрмасис пышйыны, мый весиг воксӧ колис.
— Вермас лоны, Аколысь ньӧввужсӧ вайис Мэнгылю, — ещӧ нин ньӧжйӧнджык шуис Нутэскин, да сідз жӧ, кыдзи Чумкель, видзӧдліс ярангаӧ пыранінӧ.
— Вермас лоны, мый Аколысь ньӧввужсӧ сійӧ видзӧ ӧні кӧнкӧ аслас кӧрт складын.
Сэні жӧ сійӧ видзӧ ассьыс став шаманскӧй кӧлуйсӧ.
Чочой сюся кывзіс ставсӧ.
«Гашкӧ, Аколысь ньӧввужсӧ сійӧ видзӧ кӧнкӧ аслас кӧрт складын.
Сэні жӧ сійӧ видзӧ ассьыс став шаманскӧй кӧлуйсӧ», — Нутэскинлысь кывъяссӧ думсьыс мӧдысь шуис детинка.
«А мый, пыравны кӧ кыдзкӧ сійӧ складас да корсьлыны?» — юаліс сійӧ ассьыс да кутіс кывны, кыдзи заводитіс ёна тіпкыны сьӧлӧмыс.
Чӧв олісны дыр.
Ринтынэ куйліс вӧрзьӧдчывтӧг, куньса синъясӧн.
— Петав, Чочой, ывла вылӧ, видзӧдлы, мыйла Очерыд увтчӧ, — друг сійӧ шыасис пиыс дорӧ.
Чочой повзьӧмӧн да чуймӧмӧн видзӧдліс мамыс вылӧ да шуис:
— Тайӧ тэныд кажитчӧ, мам.
Очерыд оз увтчы.
— Мун, мун, видзӧдлы, — мӧдысь шуис Ринтынэ.
Чумкель да Нутэскин кутісны ӧвтчыны кинас тшӧтш: тшӧктісны петны.
Чочой чеччис да, мамыс вылӧ тревожнӧя видзӧдлӧм бӧрын, петіс.
— Эг кӧсйы пи дырйи тайӧ кывъяссӧ шуны, а ӧні шуа,
— Ринтынэ восьтіс синъяссӧ.
— Жаль, зэв жаль, мый менам Гоомо вокӧй муніс кӧр стадакӧд ылі тундраӧ да мый сійӧ ӧні абу миянкӧд: чувствуйта ме, мый тайӧ менам тіянкӧд прӧщальнӧй сёрни.
— Оз ков, медым тэныд юрад лёк думъяс воисны, — шуис Чумкель.
Ярангаӧ бара пырис Чочой:
— Очерыд матігӧгӧрын некӧн абу, мам.
— Но ладнӧ, пуксьы аслад местаӧ, — шуис Ринтынэ.
— Гусьӧн сёрнитӧны йӧзыс, мый ӧні бура олӧны сэні, асланым му вылын, — бара заводитіс Чумкель.
— Да, пыр частӧджык и частӧджык ми татшӧмторъястӧ кывлам, — подтвердитіс Нутэскин.
— Ӧтчыд та йылысь меным весиг американец висьталіс.
Абу сэтшӧм американец, кутшӧм Кэмби, а аслас киясӧн уджалысь американец висьталіс меным та йылысь.
Джон сылӧн нимыс, сійӧ кодйӧ му индейскӧй сикт Ирдэм дорын неылын.
Сэні американецъяслы весалӧны сэтшӧм места, кытчӧ кутасны пуксьыны самолётъяс.
— Ме эськӧ зэв ёна кӧсйи, медым сійӧ юӧръясыс вӧліны вернӧйӧсь, — шыасис Ринтынэ.
— Кольӧм арын Мэнгылю меным мӧдтор йылысь висьтавліс.
Висьтавліс меным, мый менам Вияль чойӧй тшыглы кулӧ, а пиыс сылӧн кулӧма.
Быттьӧкӧ сійӧ тӧдмалӧма сійӧс та йылысь сылӧн Экэчо воксяньыс, кодкӧд аддзысьлӧма проливын.
— Эн верит, эн верит Мэнгылюлы!
— друг сюйсис сёрниас Чочой; сійӧ сувтіс мамыс дорӧ пидзӧсчань вылас.
— Гоомо пыр шуліс, мый Мэнгылю ылӧдчысь морт!
— Оз ков сэтшӧм гораа горзыны, Чочой, — детинкаӧс ӧлӧдіс Чумкель.
— Тэ кывзы, бура кывзы, мый тэныд Гоомо висьталӧ.
Омӧль кывъяс сійӧ тэныд оз висьтав.
Но оз ков быдлаын гораа горзыны сы йылысь, мый тэныд Гоомо висьтавлӧ.
Чочой, не то ӧбидитчӧмӧн, не то мыйкӧ важнӧйтор гӧгӧрвоӧм бӧрын, ланьтіс.
Ринтынэ меліа видзӧдліс сы вылӧ, муртса нюммуныштіс.
«Радейтӧ сійӧ Гоомоӧс, ёна радейтӧ», — думыштіс сійӧ да бара ёна кутіс кызны.
Чумкель да Нутэскин мунісны.
Чочой няклялыштіс дука кос чери да муніс посёлокӧ ветлӧдлыны чукча ярангаясӧд да эскимосъяс хижинаясӧд: надейтчис, мый мамыслы судзӧдас кӧть ичӧтик кусӧк свежӧй нерпа яй.
Кор колис ӧтнас, Ринтынэ бара кутіс думайтны рӧднӧй му йылысь.
Ӧні, кор Ринтынэ бура нин тӧдіс, мый сійӧ кулас, сылы зэв нин окота сэтчӧ, пролив сайӧ, сійӧ му вылас, кӧні чужліс да быдмис.
«Медым сэні лоас омӧль, кыдзи шуӧ Мэнгылю, — думайтіс сійӧ, — но веськавлыны эськӧ сэтчӧ кӧть ӧти лун кежлӧ, медбӧръяысь, видзӧдлыны сійӧ местаяс вылас, кӧні котравліс чойыскӧд, кӧні ветліс батьыскӧд.
Но кыдзи, кыдзи тайӧс вӧчны?»
Сійӧ мӧвпсьыс, мый сылӧн кӧсйӧмыс оз збыльмы, Ринтынэлы лои сэтшӧм сьӧкыд, сэтшӧм шог, мый сійӧ тупкис кияснас чужӧмсӧ да бӧрддзис.
«Вот лэбачьяслӧн борд эм, — думайтіс сійӧ да кыліс, кыдзи визувтӧ чужӧм кузяыс пӧсь синваыс, — ылӧ лэбны вермӧны.
Вӧлі кӧ эськӧ ме каля, качӧдчи эськӧ ме небесаас да лэби эськӧ аслам рӧднӧй муӧ.
Сэні и кулі эськӧ кокниа, зэв кокниа кулі эськӧ сэні...»
Ринтынэ син водзӧ сувтіс Рэн посёлокбердса рӧднӧй местаясыс, кӧні сійӧ чужліс, уси тӧдвылас медся радейтана местаыс, кытчӧ эськӧ сійӧс кулӧм бӧрас дзебисны.
«Со сэні, Кучэвээм берегын, кӧні миян землянка вӧлі, кӧні ми гожӧмнас чери кыйлім», — медбӧрын решитіс сійӧ и друг сылы дум вылас уси серпас, коді нинӧмӧн сэтшӧма эз торъяв, но Ринтынэлы кажитчис ӧні зэв мичаӧн.
Гажа, шондіа лун.
Вияль пукалӧ выліын, вешалаяс вылын, а Ринтынэ мыччалӧ сылы керӧм чери.
Вияль сувтіс потш вылас да, кияснас равновесие кутіг, ветлӧдлӧ потш кузяыс.
— Усян!
— горзӧ сылы Ринтынэ.
Вияль сералӧ да век на ветлӧдлӧ.
Нюмъялысь синъясас тӧдчис и полыштӧм и вильышлун.
Ставыс тайӧ сэтшӧм подробностьясӧн сувтіс ӧні Ринтынэ син водзӧ, мый весиг сійӧ нюммуніс, быттьӧкӧ здук мында сылы збыльысь удайтчис волыны рӧднӧй му вылӧ.
Но вот тайӧ серпасыс быри, и Ринтынэ кутіс чувствуйтны, кутшӧм сылы кӧдзыд да шуштӧм лои сылӧн киссьӧм ярангаын, тайӧ бокӧвӧй да зэв гажтӧм муас.
«Колӧ думайтны, казьтывны, колӧ ставсӧ, дзик ставсӧ уськӧдны тӧдвылӧ, мый вӧлі мекӧд сэні, пролив сайын», — шогпырысь думайтіс Ринтынэ.
Рӧднӧй мусӧ тадзи казьтылігтыр и куліс сійӧ.
Мамсӧ дзебӧм бӧрын Чочой лунтыр кежлӧ муніс тундраӧ.
Гашкӧ, сійӧ эз эськӧ лок гортас, Кэймид посёлокӧ, и мӧд суткинас, эз кӧ сійӧс аддзыны ичӧтик негр Том да Гоомо, коді локтіс посёлокӧ.
Чочой дыр эз вермы успокоитчыны.
Сійӧ оліс то Гоомо дядьыс ордын, то Том другыслӧн батьыс ордын.
Сійӧ лои серьёзнӧй, кутіс ӧтдортчыны йӧзысь, сёрнитіс этша да дзикӧдз дугдіс нюмъявны.
Том казяліс, мый сылӧн другыс мый йылысь кӧ частӧ ёна думайтӧ.
Ӧтчыд Чочой дзик рытӧдз оліс чӧв, сэсся хижина саяс корис Томӧс да, кокъяссӧ кресталӧмӧн пуксьӧмӧн, быттьӧ ыджыд гусятор висьталіс:
— Кывзы менӧ, бура кывзы!..
Том дыр кывзіс.
Чочой висьталіс аслас дед йылысь, багатыр Ако йылысь, кодлӧн вӧлі зэв бур ньӧввуж.
А кор Чочой бӧрыннас нин висьталіс, мый сійӧ зэв нин бура тӧдмаліс ортсысяньыс шаман Мэнгылюлысь складсӧ да тӧдӧ, кыдзи сэтчӧ пырны, медым прӧверитны, абу-ӧ сэні Ако дедыслӧн ньӧввужйыс, Том сувтіс кок йылас да шуис:
— И ме тэкӧд муна!
Сэні жӧ страшнӧ!
Кыдзи тэ сэні ӧтнад кутан?
Тайӧ зэв опаснӧ...
— Вот-вот, опаснӧ, сы вӧсна и тэныд оз позь, — век на сідзи жӧ гусьӧн шуис Чочой.
— Тэ жӧ тӧдан, мый шаман Мэнгылюлӧн складыс да мистер Кэмбилӧн складыс ӧтлаынӧсь, ӧти вевт улынӧсь, найӧ жӧ другъяс.
Миянӧс кӧ сэні кутасны, сэки ми пӧгибнитам.
Тэныд ме сӧветуйта, Том, кольччыны...
Том ыпнитіс. Сійӧ кӧсйис мыйкӧ шуны, но волнуйтчӧмысла эз вермы.
Чочойлы жаль лои другыс, кутыштіс пельпомӧдыс да ньӧжйӧник шуис:
— Эн скӧрав ме вылӧ, Том.
Но ме ог кӧсйы, медым Кэмби тэнӧ виис.
Том мынтӧдчис Чочой киясысь да решительнӧя шуис:
— Всё равно ме тэкӧд муна!
Тэнӧ сідзжӧ вермасны вины!
Гашкӧ, ме тэныд кужа отсыштны мыйӧнкӧ.
Кыкӧныдлы абу сэтшӧм страшнӧ...
ВИЧЧЫСЬТӦМ ОТКРЫТИЕ
Шаман Мэнгылю муніс орчча посёлокӧ, кор тӧдмаліс, мый сэні висьмӧма кыйсьысь.
Чочой и Том, керка дорсянь керка дорӧ, яранга дорсянь яранга дорӧ котӧртіг, писькӧдчисны гофрируйтӧм цинкӧвӧй кӧртысь вӧчӧм кузь складлань.
— Со, аддзан, кӧрт решёткасӧ?
— склад стенса ӧшиньӧ индігмоз шуис Чочой.
— Сэтысь ӧти тас чегӧма.
Сійӧ розьӧдыс и позьӧ пырны складас.
Том сӧгласа довкнитіс юрнас да гӧгӧрбок сюся видзӧдліс.
Детинкаяс быгыльтісны ӧшинь дорас оклад бокас туплясьысь ӧти кӧрт бӧчка, сэсся ӧта-мӧд вылас видзӧдлісны да здук кежлӧ шӧйӧвошӧмаяс моз сувтыштлісны.
— Вай, ме первой, — шуис Том.
Сэки Чочой, сылы нинӧм шутӧг, кайис бӧчка вылас, кутчысис решёткаас, кавшасис да решительнӧя видзӧдліс ӧшиньӧдыс.
Но синъясыс сылӧн, кодъяс эз на велавны пемыдас, первойсӧ нинӧм эз вермыны сэтысь аддзыны.
Решётка костъясас гырддзаяссӧ сюйӧм бӧрын сійӧ кыпӧдчис вылӧджык, сюйис тушасӧ коскӧдзыс да сэтысь, пытшсьыс, дзик ӧшинь увсьыс аддзис джуджыд чукӧрӧ тэчӧм небыд кӧр куяс.
Чочой мынтӧдіс кияссӧ да тювгысис увлань юрӧн.
Кор видзӧдліс выліӧ, сійӧ аддзис ӧшиньӧд пырысь Томӧс.
Чочой ӧвтыштіс сылы кинас, мый вӧлі лоӧ: «Збойджыка!», и муртса вешйыштіс бокӧ.
Здук мысти Том вӧлі сыкӧд орччӧн нин.
Ас кӧсйытӧг детинкаяс кутчысисны ки-на-ки да полігтыр гӧгӧр видзӧдлісны.
Складын вӧлі дзик пемыд, лӧнь, кыліс сісь му дук, пӧдӧм моржӧвӧй гос дук, кос чери дук.
Синъясыс вочасӧн велалісны пемыдас.
Кадыс колис, а кык друг полӧмысла да волнуйтчӧмысла эз на вӧчны ни ӧти воськов.
И друг кытыськӧ кӧр ку чукӧр сайсянь, шуйгаладорсяньыс, кылісны тешкодь шыяс, кодъяс мунісны дзижгӧм да шлочйӧдлӧм шыяс вылӧ.
Кык друг пуксисны.
— Страшнӧ!
— друг шусис Томлӧн.
— Страшнӧ!
— сӧгласитчис Чочой
да сэк жӧ кутіс чувствуйтны, кыдзи мышкуӧдыс котӧртіс йирмӧг.
Тешкодь шыыс сэсся эз кут кывны.
И шаман складын бара лои шуштӧм чӧв-лӧнь.
— Гашкӧ, тані шаманлӧн духъясыс олӧны?
— не то юаліс, не то висьталіс Чочой.
Том чӧв оліс.
Синъяснас кык друг юасисны ӧта-мӧдыслысь: «Ог-ӧ бӧр петӧй?»
— Бӧр петны оз позь.
Ме должен корсьны Ако дедлысь ньӧввужсӧ, — шӧпнитіс Чочой.
Том топӧдіс сылысь кисӧ да збоя сувтіс.
Шынитӧв, вуджӧръяс моз, детинкаяс мӧдӧдчисны водзӧ.
Кӧр ку чукӧр сайысь найӧ аддзисны стенас ӧшӧдӧм ыджыд клетка, кӧні пукаліс сюзь.
Сюзьлӧн былькъя сувтса синъясыс повзьӧдісны детинкаясӧс.
— Шаманлӧн духыс!
— повзьӧмпырысь тіралан гӧлӧсӧн шуис Чочой.
— Сюзь, — веськӧдіс сійӧс Том, коді вӧлі ачыс повзьӧма Чочой дорысь не омӧльджыка.
Сюзь чуткыштіс, швуч-швачкерис бордъяснас.
И тайӧ друг скӧрмӧдіс Чочойӧс.
Сійӧ збоя матыстчис клетка дорӧ да шуис:
— Коді кӧть тэ эн вӧв — шаманлӧн духыс либӧ прӧстӧ сюзь, — пукав спокойнӧя, а то песовта юртӧ!
Сюзь бергӧдчис сылань, бара швуч-швачкерис бордъяснас да ланьтіс.
Том нимкодясис другыслӧн збойлунӧн, ньӧжйӧник серӧктіс да шуис:
— Ме аддза, тэ сэтшӧм жӧ збой, кыдзи и тэнад дедыд.
Сюзькӧд сёрнитӧм бӧрын кык друг асьнысӧ кутісны чувствуйтны свободнӧйджыка.
На водзын сулалісны мича этикеткаа ящик штабельяс, бӧчкаяс, ведраяс.
Пу сёръяс вылын ӧшалісны кынь куяс, руч куяс, кӧин куяс.
Ӧти кузь ящик неуна восьса.
Чочой лэптыштліс вевтсӧ да бӧр клоп пӧдлаліс.
— Мый сэні?
— юаліс Том.
— Сэні, буракӧ, чӧртъяс пукалӧны!
— тэрыба вочавидзис кельдӧдӧм Чочой.
Мыйкӧ дыра кык друг сулалісны сідз, мый дасьӧсь вӧлі пышйыны бӧр.
И, полӧмсӧ веніг, Чочой друг матыстчис ящик дорас да лэптіс вевтсӧ.
Сы бӧрся матыстчис и Том.
Ящикас тыдалісны кутшӧмкӧ тӧдтӧм зверлӧн жергӧдӧм пиньяса нырвомъяс.
Ӧтилӧн на пиысь вӧлі плешкас дзик ӧти син, сюръяс да кузь сьӧд тош.
Том бӧрыньтчыштіс, а Чочой друг гажаа шуис:
— О, да тайӧ жӧ шаманлӧн маскаясыс!
Со этайӧ масканас Мэнгылю менсьым мамӧс лечитліс.
Ӧні сійӧ спокойнӧя перйис ящиксьыс не то ош юр, не то лэбач юр маска да пуктіс сійӧс юр вылас.
Том серӧктіс.
— Тсс!
— ӧлӧдіс сійӧс Чочой.
— Мед эськӧ миянӧс эз кывлыны.
Кык друг пузувтісны ящиксӧ.
Сэні вӧлӧма шаманлӧн некымын дас маска, лэбачьяслӧн гыжъяс да юръяс, зверьяслӧн клыкъяс, но Ако дедлӧн ньӧввужйыс ящикас эз вӧв.
Ящиксӧ пӧдлалӧм бӧрын детинкаяс мӧдӧдчисны складӧдыс водзӧ.
Ӧтилаын Том конйыштсис да муртса эз усь тшанӧ, кӧні вӧлі тырыс дука моржӧвӧй гос.
Тшан саяс сулалісны мортысь джуджыдджык пуысь вӧчӧм гырысь идолъяс, кодъяс неуна вӧлі мунӧны морт вылӧ.
Сэні, кӧні вӧлі пасйӧма налӧн вомыс, тӧдчисны жертваяслӧн вир пасъяс, мыйӧн шаман вердліс идолъясӧс жертва ваян праздник лунъясӧ.
Идолъяссяньыс неылын перекладина бердӧ вӧлі кӧрталӧма кузь зіб.
Потш йылас, коді пӧшти мыджсис склад вевтас, вӧлі сатшкӧма кӧр юр.
Детинкаяс чатӧртісны юрсӧ да полігтыр видзӧдісны кулӧм кӧр синъясӧ да эз лысьтны вӧрзьӧдчыны.
— А со, видзӧдлы!
— Чочойӧс соскӧдыс тракйиг ньӧжйӧник горӧдіс Том.
Чочой видзӧдліс сылань, кытчӧ индіс Том, да аддзис ыджыд морж чучело.
Моржлӧн ыджыд виж клыкъясыс страшнӧя жергӧдчӧмаӧсь детинкаяс вылӧ.
— Эн пов, тайӧ абу ловъя морж!
— Томӧс успокоитіс Чочой.
— Ме ӧтчыд аддзылі морж праздник вылын, кыдзи бубенас кучкалігтыр, шаман йӧктіс тайӧ чучело вылын.
Склад ӧти пельӧсысь кык друг аддзисны шаманлысь бубенъяссӧ. Найӧ вӧлі быдсямасикас.
Ӧтияс на пиысь овальнӧй формааӧсь, мукӧдъяс — гӧгрӧсӧсь, коймӧдъяс — кольк формааӧсь.
Быдӧнӧ вӧлі ӧшлӧма триньганъяс, трензельяс, ыргӧн да кӧрт бляхаяс.
Складсӧ быдлаті видлалӧм бӧрын кык друг заводитісны корсьны ньӧввуж.
— Мам висьтавліс, мый Ако дедлысь ньӧввужсӧ вӧлі мичмӧдӧма лыысь вӧчӧм паськыд кольчаясӧн, а кольчаяс вылас рисуйтӧма зверьясӧс да мортъясӧс, — самӧй пемыдінъясас корсьысигмоз висьталіс Чочой.
Найӧ дыр ноксисны складын, но нинӧм эз аддзыны.
Вочасӧн детинкаяс воисны склад мӧдарпомӧдзыс.
— Тайӧ сӧмын перегородка.
— Томлы шуис Чочой.
— Сэні, тайӧ перегородкаяс саяс, заводитчӧ мистер Кэмбилӧн складыс...
Сійӧ эз удит помавны.
Перегородка сайын кыліс ӧдзӧсӧн клопнитӧм шы да Адольфлӧн да Дэвидлӧн гораа горӧдӧмъяс.
— Тэ бура вӧчин, Дэвид, мый уговоритін батьтӧ оборудуйтны тайӧ складас миянлы боевӧй штаб.
Гажа, ыркыдкодь, а главнӧйыс, абу мам син водзын.
Ме дӧзми нин сы мелілунысь!
— Абу омӧль, абу омӧль, — вокыскӧд сӧгласитчис Дэвид.
— Век жӧ, тані миянлы некод оз кут мешайтны, вӧч мый окота.
Перегородкасӧ видлалӧм бӧрын Чочой аддзис ӧтилаысь щель да ньӧжйӧник ляскысис сэтчӧ.
Сійӧ жӧ здукас Чочой ӧвтыштіс кинас Томлы: корис сійӧс ас дорас.
«Штаб» стенӧ вӧлі ӧшлӧма картинаяс, оружие, кыйсян паськӧм.
Неыджыд пызан кыкнанладорас, кӧні тырыс вӧліны книгаяс да журналъяс, сулалісны лёка идралӧм крӧватьяс.
Ӧти пельӧсын тыдаліс эшкынӧн мыйкӧ вевттьӧмтор.
Чочой здук кежлӧ думыштліс, мый эшкыннас тупкӧма мортӧс.
Дэвид водіс крӧвать вылӧ, ыджыд резина сапӧга кокъяссӧ лэптіс крӧвать мыш вылас.
— Пӧрччы сапӧгъястӧ, — кӧритӧмӧн шуис Адольф.
Дэвид неуна нюжмасьыштіс, пӧрччис сапӧгъяссӧ да бӧр лэптіс кокъяссӧ крӧвать мыш вылас.
— Вообщем тэ прав, Дэвид, кор шуан, мый миян гортын зэв гажтӧм,
— аслас крӧвать вылӧ водігмоз очсыштіс Адольф.
— Кар — дзик мӧд делӧ.
Сэні позьӧ гажӧдчыны!
— Тӧдан, бӧръя кадӧ ресторанъясын кутісны йӧктыны кӧмтӧг...
да-да, кӧмтӧг!
— серӧктіс Дэвид.
— Гӧгӧрвоан, кутшӧмкӧ банкирлӧн ныв либӧ пи — и друг йӧктӧ кӧмтӧг.
И нинӧм, велалӧны.
Ме ачым ӧтчыд видлі.
— Тэ йӧктін кӧмтӧгыд?
— чуймис Адольф.
— Дерт, эг сразу решитчы, — вочавидзис Дэвид.
— Первойсӧ, кыдзкӧ яндзим вӧлі.
Но кор ме газетаысь лыдди та кузя статья, коді шусьӧ вӧлі «Условностьяслы вызов!», и видлі йӧктыны, — тӧдан, нинӧм...
— Некытчӧ оз лӧсяв! Йӧйталӧм!
— заводитліс скӧрмыны Адольф.
— Мыйсӧ сӧмын миян оз выдумайтны!
Со, например, сійӧ возмутительнӧй анкетаыс, кодӧс колледжъясӧ ыстӧмаӧсь:
«Кымын долларысь ті сьӧлыштанныд мамыдлы чужӧмас?»
Да-а, ме век на кӧсъя тэнсьыд юавны: тэ заполнитін тайӧ анкетасӧ?
— Окота вӧлі колледжын ставнысӧ сьӧлавны, — недыр думайтыштӧм бӧрын сознайтчис Дэвид: — решиті гижны, мый ме дась сьӧлыштны мамлы чужӧмас ӧти центысь.
Гӧгӧрвоан, ӧти центысь!
Сэсся гӧгӧрвои, мый лоа колледжын геройӧн, та йылысь гижасны газетаясын, и мыйлакӧ мамӧй лои жаль...
— А век жӧ тэ негодяй, Дэвид!
— жугыля шуис Адольф.
— Но мед эськӧ тысяча доллар вылӧ, кык тысяча вылӧ позьӧ на вӧлі решитчыны.
Та вылӧ, гашкӧ, и мамыд ачыс сӧгласитчис.
А тэныд юрад воӧма — ӧти цент вылӧ!
Чочой веськӧдчис, здук кежлӧ вешйыліс щель дорысь да шӧпкӧдіс:
— Сьӧлыштны аслад мам чужӧмӧ!
Кыдзи сідзи позьӧ, а?
Гӧгӧрвоан-ӧ тэ, мый йылысь найӧ сёрнитӧны?
— Тэ ӧмӧй он тӧд, коді тадзсӧ шуӧ?
— шыасис Том да бара ляскысис щель бердас.
А перегородка сайын Кэмбилӧн пияныс сёрнитісны водзӧ.
— Вот ме висьтала тайӧ став йывсьыс мамыдлы!
— вокыслы грӧзитыштіс Адольф.
— Он висьтав, — дышпырысь шуис Дэвид.
— Тайӧ нин мыйла?
— Сы вӧсна, мый тэ тӧдан, кутшӧм сьӧкыдӧсь менам кулакъясӧй.
Муса вокӧй, вай ачыд висьтась: тэ ӧд зэв ёна полан меысь, кӧть и тэ меысь быдса кык воӧн ыджыдджык.
— Ог пов, а абу окота тэкӧд йитчыны, — вочавидзис Адольф да киас босьтіс журнал.
— «Лайф!» — гораа лыддис журналлысь нимсӧ.
* «Лайф» — американскӧй реакционнӧй журнал.
Адольф неуна листалыштіс журналсӧ, дыр видзӧдіс кутшӧмкӧ фотография вылӧ да друг сувтіс кок йылас.
— Либӧ вот ещӧ, на любуйтчы!
— зывӧкпырысь сійӧ кутіс тракйыны журналсӧ.
— Со эсійӧ фотография увдорас гижӧма, мый Америкаса озыр том йӧз пӧвстын паськалӧма выль модаа причёска.
— Но и мый?
— дышпырысь бергӧдчис бок вылас Дэвид.
— Да тэ видзӧдлы, видзӧдлы тайӧ фотографияяс вылас: водзсяньыс ставсӧ шырӧма, а бӧрас — юрси пратьяс.
Со любуйтчы, кутшӧм видыс выль причёскаа тайӧ молодчикыслӧн!
— Вай татчӧ журналсӧ, петкӧдлы, — очсалігтыр корис Дэвид.
Адольф зумыштчис, но ичӧт вокыслысь не кывзыны сійӧ эз вермы.
Сійӧ пуксис сы дорӧ крӧвать вылас да петкӧдліс «Лайф» журналысь фотографиясӧ.
Дэвид дыр видзӧдіс фотография вылас, лыддис сы улысь текстсӧ; сылы друг лои гажа да чеччыштіс крӧвать вывсьыс:
— Адольф, вай ножич, ми ӧні жӧ татшӧм причёскаяс вӧчам.
— Тэ йӧймин!
— Адольф чеччыштіс кок йылас.
— Да ме регыдджык ассьым юрӧс тшӧкта орӧдны тадзи шырсьӧм дорысь.
— Дзик жӧ чудак тэ!
Коді татысь миянӧс аддзылас?
Ачыд жӧ шуан, мый тані вывті гажтӧм, мед кӧть сералыштасны, — босьтчыліс воксӧ уговаривайтны Дэвид.
— Мый гажтӧм — тэ тайӧ збыль висьталан...
— Адольфлӧн гӧлӧсыс дрӧгнитіс.
— Но оз жӧ позь татшӧмторъяс вӧчны!
— А кӧсъян, ме ачым вая ножичсӧ?
Адольф видзӧдліс вокыслы синмас, видзӧдліс зеркалӧ пыр аслас руд кузь юрси вылас, ышловзис да шуис:
— Но ладнӧ, чӧрт тэкӧд!
Гашкӧ, ӧти лун кежлӧ сӧмын и шырсьывны.
Аски ме и бӧрсяньыс шырӧда.
Дэвид ӧдйӧ сапӧгасис да котӧртіс ножичла.
Регыд мысти сійӧ бӧр воис.
— Вай ме тэнӧ первой шыра, — ичӧтджык вокыслы шуис Адольф.
Дэвид кымыньтіс кутшӧмкӧ ящик да тшӧктіс:
— Пуксьы!
Адольф лэдзис кияссӧ да пуксис.
Дэвид заводитіс шырны сылысь юрсисӧ.
Корсюрӧ сійӧ видзӧдлывліс «Лайф» журналса фотография вылӧ да бара босьтчыліс шырны.
Адольф кӧрліс плешсӧ, лӧвтіс, корис воксӧ лоны осторожнӧйджыкӧн.
Минута дас мысти Дэвид шуис:
— Буракӧ, помалі.
Ноко сувтлы, ме тэӧн любуйтчышта.
Адольф сувтіс.
Сійӧ ӧні лои зэв мисьтӧм.
Сылӧн кузьмӧс чужӧмыс, кажитчис, лои ещӧ на кузьджыкӧн.
— Вай дзикӧдз шыр, — вокыслы тшӧктіс сійӧ.
— Тайӧ ещӧ мый?
— скӧрмис Дэвид.
— Мыйла тэ сэтшӧм?
Но прӧстӧ кутшӧмкӧ небыд нямӧд, а абу морт...
Вай бурджык менӧ шыр.
Регыд мысти выль причёска лои и Дэвидлӧн.
Сійӧ тапкӧдыштіс аслыс юрпыдӧсас, шырӧм юрнас лёкысь люкыштіс воксӧ да видзӧдліс зеркалӧ пыр.
— Но и мый, артмӧма абу лёкджыка журналса фотография дорысь, — сьӧлӧмсяньыс шуис сійӧ.
Кык вок бара пуксисны крӧвать выланыс.
Мыйкӧ дыра найӧ пукалісны гажтӧмчигтыр: эз тӧдны, мый вӧчны водзӧ.
— Мунны татысь колӧ, кытчӧ синмыд видзӧдӧ,
— ыджыда ышловзис Адольф.
А Дэвид друг чеччис да локтіс перегородкаса щель дорӧ. Тайӧ перегородкаыс вӧлі торйӧдӧ Кэмбилысь складсӧ шаман Мэнгылю складысь.
Чочой да Том шатовмуніны боклань, лажыньтчисны.
Кыліс жӧч нетшкӧм.
Чочой кватитіс кисӧ Томлысь, топӧдіс.
— Пемыд и лёк дук кылӧ,
— зывӧка кӧрсьыліс Дэвид.
— Тайӧ стенсӧ миянлы колӧ тупкыны бурджыка.
— Лок мунам шӧйтыштам ли мый ли тыяс гӧгӧр, — шуис Адольф.
Дэвид сӧгласитчис.
Кор Кэмбилӧн пияныс мунісны, Чочой да Том сувтісны кок йылас.
— Ок, и повзьылі жӧ ме: чайті сьӧлӧмӧй чеччыштас!
— признайтчис Чочой да кинас малыштіс морӧссӧ.
— Ме сідзжӧ ёна полі, думайті, мый му бердас сибда, — паськӧмсьыс буссӧ пыркӧдігтыр шуис Том.
— Но мый нӧ, вай мунам татысь ӧдйӧнджык, — Томӧс бокӧдыс йӧткышталіг шуис Чочой.
Детинкаяс мӧдӧдчисны кӧрт решёткаа ӧшиньлань.
Кор убедитчисны, мый склад дорын матын некод абу, найӧ тэрмасигтыр, но шумтӧг петісны ывлаӧ да котӧртісны негр хижинаӧ.
ДЕТИНКАЯСЛӦН ПОДВИГ
Кэймид посёлокӧ воис индеец Шеррид.
Сувтіс сійӧ аслас важся друг Гоомо ордӧ.
Бипур дорын пукалігӧн Шеррид видзӧдіс узьтӧмысла гырдмӧм синъяснас би вылӧ.
Вомас сылӧн тшынасис кузь каллян.
Уна шог вуджӧдіс ас вывтіыс Шеррид.
Ичӧтдырсяньыс сылы ковмис лоны изгнанникӧн.
Американецъяс вӧтлісны сылысь племясӧ рӧднӧй местаясысь пыр ылӧджык и ылӧджык войвылӧ, бесплоднӧй, суровӧй муӧ.
Индеецъяс пӧгибайтісны.
Рӧдвужсьыс Шерридлӧн некод эз коль.
Шерридлӧн батьыс, племяыслӧн вождь, виис асьсӧ, кор американецъяс мырдӧн нуӧдісны сійӧс кутшӧмкӧ карӧ, босьтчылісны вӧчны сыысь балаганнӧй актёрӧс.
Предприимчивӧй янкияс кӧсйисны нажӧвитны сы отсӧгӧн уна деньга.
Шутка-ӧ — индейскӧй племялӧн вождь, аслас индейскӧй паськӧма, балаганын петкӧдлӧ вӧвлӧм вӧльнӧй олӧмысь сценаяс!
Шеррид веськаліс Аляскаӧ томдырйиыс на.
Но эз вӧв спокой сылы и тані, тайӧ суровӧй му вылас.
Шеррид прӧйдитіс Аляскаӧд уна миль подӧн.
Сійӧ вӧвлі Джуно да Ном каръясын, Танана да Юкона берегъясын, Святӧй Ильялӧн шуштӧм гӧраясын.
Ӧтчыд судьбаыс сійӧс шыбитіс Кодьяк ді вылӧ.
А ӧні Шеррид оліс орчча посёлокын, Кэймидсянь неылын, зверь-пӧтка да чери кыйис.
Неважӧн сылӧн кулі гӧтырыс.
Дзик ӧти радуйтчанторйӧн вӧлі сылӧн кӧкъямыс арӧса нылыс — Лойя.
Кыйсьыны мунігас Шеррид кольлывліс нывсӧ гортас ӧтнассӧ, и сійӧ вӧлі зэв бур кӧзяйкаӧн.
Но неважӧн, кор Шеррид локтіс гортас, хижинаас некод эз вӧв.
Шеррид корсьысис посёлокысь да сы гӧгӧрысь, но Лойяӧс эз аддзы.
Шогӧ усьӧм, сійӧ уськӧдчис мукӧд посёлокъясӧ.
Но некытысь эз аддзы.
Но вот Шерридлы тӧрыт висьталісны, мый кор сійӧ эз вӧв гортас, Лойя вошан лунӧ, на посёлокӧ волӧма Кэймидысь американец Кэмби, и некод абу аддзылӧма, кор бӧрсӧ мунӧма американецыс.
— Кэмби!
Кэмби!
— горӧдіс Шеррид.
— Вермас лоны, тайӧ сійӧ гусяліс менсьым нылӧс?!
Дыр думайттӧг Шеррид мӧдӧдчис Кэймидӧ.
Войнас сійӧ дыр ветлӧдліс Кэмби керка гӧгӧр.
Кэмбилӧн тшӧг понъясыс нетшкысисны чеп йывсьыс, увтчисны гӧлӧс сибдытӧдзыс.
И буретш сэки, кор Шеррид кӧсйӧ вӧлі пырны дворас, кильчӧ вылас Кэмби петіс ачыс да горӧдіс пемыдас:
— Эй, коді сэні кавшасьӧ?
Колӧкӧ весась, либӧ пазӧда ме тэнсьыд нитш юртӧ!
Шеррид топӧдчис забор бердас.
Понъяс век на нетшкысисны чеп йывсьыс.
Кэмби босьтіс винчестер да лыйис воздухас став ӧкмыснан патронсӧ.
«Колӧ асылӧдзыс нӧрӧвитлыны», — решитіс Шеррид да шумтӧг, кыдзи тайӧс вермӧ вӧчны сӧмын индеец, муніс Кэмби усадьба дорысь.
И вот ӧні, Гоомо ярангаын бипур дорын пукалігӧн, Шеррид мучительнӧя думайтіс сы йылысь, кыдзи сылы эськӧ прӧверитны, эм-ӧ сылӧн нылыс Кэмби керкаын.
Но узьтӧмысла мудз чужӧмыс сылӧн вӧлі измӧма.
Индеец эз нин вӧв сійӧ живописнӧй паськӧма, кодӧс мичмӧдӧма унапӧлӧс лэбач бордъясӧн да мича ракушкаясӧн, кутшӧмӧс новлісны коркӧ сылӧн предокъясыс.
Сійӧ вӧлі важиник мехӧвӧй курткаа да брезент гача.
Кокъясас сылӧн нерпа куысь вӧчӧм торбазъяс, кутшӧмъясӧс новлӧны эскимосъяс.
Ярангаӧ пырис Гоомо. Сылӧн киас вӧлі аркан.
Шеррид видзӧдліс сылӧн ён ыджыд фигура вылӧ да шога нюммунӧм бӧрын шуис:
— Кэмбилӧн кӧ эськӧ эз вӧв оружие, ми эськӧ мунім ӧні сы ордӧ кыкӧн да тӧдмалім эськӧ, коді пышйӧдіс Лойяӧс.
Чочой чошкӧдіс пельяссӧ.
Тайӧ здукӧ ярангаӧ пырис Том.
Чочой уськӧдчис сылы воча, кватитіс сійӧс соскӧдыс да бӧр кыскис ывлаӧ:
— Кывзы, Том, эз-ӧ кажитчы тӧрыт тэныд, кор ми вӧлім сэні, складас, пельӧсас, Дэвид крӧвать дорын, вӧлі эшкынӧн вевттьӧма мортӧс?
— Да-да, меным кажитчӧ вӧлі...
Чочой здук мында чӧв олыштіс, сэсся нуӧдіс Томӧс ещӧ на ылӧджык да гусьӧн шӧпкӧдіс:
— Ӧні ми тэкӧд долженӧсь прӧверитны, морт али абу сійӧ и кутшӧм морт.
Индеец Шерридлӧн нылыс вошӧма.
Вермас лоны, тайӧ сійӧ сэні вӧлі.
Чочойлӧн волнуйтчӧмыс вуджис Томлы.
Мед кӧть мый эз ло, а колӧ отсавны индеец Шерридлы корсьны ассьыс нывсӧ — со мый йылысь думайтісны ӧні челядь.
— Колӧ висьтавны Шерридлы сы йылысь, мый ми аддзылім тӧрыт...
— шуис Том.
— Но менӧ дядьӧй кутас видны сыысь, мый ми пыралім шаман складӧ, — паныдаліс Чочой.
Том зумыштчис:
— Да.
Дядьыд тэнӧ кутас видны.
Тайӧ збыль.
— Но Шерридлы век жӧ колӧ висьтавны сы йылысь, мый ми тӧрыт аддзылім, — чорыда шуис Чочой.
— Колӧ предупредитны сійӧс, медым сійӧ эз мун посёлокысь.
Гашкӧ, сылысь нывсӧ удайтчас спаситны, а батьтӧгыс кыдзи сійӧ пышъяс татысь?
— Спаситны?
— юаліс Том.
— Да-да, колӧ сійӧс спаситны, — решительнӧя содтіс сійӧ, но сійӧ эз на тӧд, кыдзи тайӧс вӧчны.
Детинкаяс пырисны ярангаӧ.
Индеецлӧн измӧм чужӧм вылӧ видзӧдлӧм бӧрын Чочой пуксис сы дорӧ, пуктіс сы пидзӧс вылӧ кисӧ да торксялігтыр тэрыба заводитіс висьтавны сы йылысь, мый найӧ аддзылісны шаман Мэнгылю складысь.
Индеецлӧн чужӧмыс ловзис.
Сійӧ босьтіс вомсьыс каллянсӧ, тэрыба сувтіс да сюся кутіс кывзыны.
Гоомо чуймӧмӧн видзӧдіс детинкаяс вылӧ.
Ӧні Чочой шензис: Гоомо эз юав, кыдзи да мыйла найӧ веськалісны складас.
— Ковмас тэныд, Чочой, ещӧ ӧтчыд пыравны Мэнгылю складас.
Нывкаыс кӧ збыльысь Кэмби пиян ордын, сэки ми Шерридкӧд думыштам, кыдзи сійӧс мездыны, — шуис Гоомо.
Индеец лажыньтчис Чочой бердӧ:
— Шеррид дыр оз вунӧд сылы вӧчӧм лёктор, но Шеррид ёна на дырджык оз вунӧд сылы вӧчӧм бурсӧ.
Шеррид оз коль уджйӧза!
— Мӧдім, Том!
— корис Чочой.
Индеец пуктіс ассьыс кияссӧ детинка юръяс вылӧ, видзӧдліс налы синъясас да юрнас муртса довкнитыштӧм бӧрын ньӧжйӧник шуис:
— Мед лоас тіянлы удача.
Шаман Мэнгылю складӧ детинкаяс веськалісны стӧч сідзи жӧ, кыдзи и первойысьсӧ.
Ӧні сійӧ эз нин кажитчы таинственнӧйӧн да страшнӧйӧн, кыдзи войдӧр.
Перегородка дорӧ вотӧдзыс на найӧ кылісны Адольфлысь да Дэвидлысь гӧлӧсъяссӧ.
Сійӧ жӧч листсӧ, кадӧс тӧрыт нетшыштіс Дэвид, бӧрсӧ абу вӧлі тувъялӧма.
Кор Чочой да Том матыстчисны щель дорас, найӧ пыр жӧ аддзисны гырысь синъяса косіник индианка-нывкаӧс, коді пукалӧ вӧлі пельӧсас.
Нывкаыс зывӧка, лӧгысь видзӧдіс Кэмби вокъяс вылӧ, кодъяс сэки мыйӧнкӧ тешкодя ворсісны.
Дэвид крӧвать вылын куйліс Адольф, а Дэвидыс, сы весьтӧ копыртчӧмӧн, ляскывліс ассьыс нырсӧ ыджыдджык вокыслӧн ныр бердӧ да гораа лолаліс ас пытшкас воздухсӧ.
— Нинӧм оз артмы!
— скӧрмис сійӧ да киас босьтіс «Лайф» журнал.
— Тані жӧ бура гижӧма, мый ӧти ворсысьыслы ныр розяс колӧ пуктыны папироснӧй бумага, а мӧд ворсысьыслы колӧ воздухсӧ ас пытшкас ныр пырыс ёна лолалӧмӧн кыскыны сійӧ бумагасӧ аслас ныр розьӧ.
— Ми жӧ сідзи и вӧчам, — шуис Адольф да инмӧдчыліс чуньяснас аслас кыз ныр дорӧ.
— Вай ме водла крӧвать вылас, а тэ кутан, кыдзи тані висьтавсьӧ, ёна лолавны ныр пырыд, — вӧзйис Дэвид.
Вокъяс вежсисны местананыс.
Видчигтыр найӧ дыр ноксисны и, буракӧ, тадзи ворсӧмысь сьӧлӧмыс эз бурмы налӧн. Найӧ кыкнанныс гӧрдӧдӧмаӧсь, пӧсялӧмаӧсь, веськодя пуксисны крӧвать вылас.
— Ставыс тайӧ зывӧк, зэв зывӧк, — шуис Адольф.
— И кутшӧм сӧмын йӧй думыштӧма гижнысӧ тайӧс «Лайф» журналас!
— Абу сэтшӧм зывӧк, мыйта гажтӧм,
— плешсӧ кӧрліс Дэвид да, нывка вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, матыстчис пӧшти дзик сы бердӧ:
— Но, мый сідз видзӧдан, а?
Тыдалӧ, тэныд тешкодь кажитчӧ, мый ми тадз ворсім?
— Абу сы мында тешкодь, мыйта зывӧк,
— нывка пыдди вочавидзис Адольф.
— Тешкодь кӧ вӧлі, сійӧ эськӧ сераліс.
— Но, ӧні тэ кужан ассьыд благородствотӧ петкӧдлыны,
— вокыслань бергӧдчис Дэвид.
— И кутшӧм тэ, Адольф, вӧлӧмыд дӧзмӧдчысь морт!
Пыр видчан, скӧралан, сьӧласян — а век жӧ вӧчан ставсӧ сійӧс, мый и мукӧдыс.
Ӧти кывйӧн кӧ шуны, ханжа.
— Ме ог гӧгӧрво, мыйла тайӧ нывкасӧ батьыд иган сайын видзӧ?
— сёрнисӧ мӧдарӧ бергӧдӧм могысь шуис Адольф.
— Да шуӧ, мый эсійӧ бродяга Шерридыс уна нин уджйӧза сылы и ӧні татчӧ оз волывлы.
Сідзкӧ вот, миян почтеннӧй батьным думыштӧма способ кыскыны индеецӧс миян посёлокӧ.
— И сійӧ, буракӧ, шедӧдіс ассьыс,
— серӧктіс Адольф.
— Ме талун Шерридӧс аддзылі татысь.
Тайӧ здукас воссис ӧдзӧс, и порог дорын мыччысис Кэмби. Киас сылӧн вӧлі кутшӧмкӧ тубрас.
Чочой повзьӧмысла йӧжгыльтчис, а Том тупкис кинас вомсӧ, быттьӧкӧ поліс, мый Кэмби кылас сылысь лолалӧмсӧ.
Мистер Кэмби эз аддзыв ассьыс пиянсӧ тӧрытсянь нин.
Сійӧ мыйкӧ дыра падъялігтыр видзӧдіс то ичӧт пиыс вылӧ, то ыджыд пиыс вылӧ: сійӧ вӧлі чуймӧма налӧн выль причёскаӧн, а сэсся стрӧга юаліс:
— Тайӧ ещӧ мый сэтшӧмыс?
Дэвид пуксис аслас крӧвать вылӧ, кресталіс кокъяссӧ да, быттьӧкӧ нинӧм эз вӧв, нюмъялігтыр шуис:
— Тайӧ выль причёска, бать!
Медбӧръя мода серти причёска, кодӧс признайтісны Америкаса медбур том йӧзыс.
Со, верман убедитчыны: та йылысь гижӧны «Лайф» журналын.
Весиг фотографияяс эмӧсь.
— Да тайӧ ми прӧстӧ шутитім.
Талун дзикӧдз шырам юрсинымӧс,
— юрчутсӧ яндысьӧмӧн малалігтыр шуис Адольф.
Журналысь фотографияяс видлалӧм бӧрын да на увдорысь текстсӧ лыддьӧм мысти, Кэмби ещӧ ӧтчыд видзӧдліс аслас пиян вылӧ.
— Но мый нӧ, тіян выль причёскаяс дорӧ бура кутас лӧсявны и выль паськӧм!
— медбӧрын горӧдіс сійӧ.
Тайӧ кывъяссӧ шуигӧн Кэмби мигнитіс пияныслы да друг перйис тубрассьыс капюшона кык еджыд балахон.
— На босьтӧй, мерайтӧй, велалӧй!
Лӧсьӧдчӧй пырны ку-клукс-кланӧ!
— Мый?
Тэ кӧсъян, медым ми лоим ку-клукс-клановецъясӧн?
— чуймис Адольф да полігтыр видзӧдліс еджыд балахон вылас.
— А тэ ӧмӧй сылы паныд?
— недыр чӧв олыштӧм бӧрын юаліс мистер Кэмби.
Гӧлӧсыс сылӧн юрӧбтіс скӧра.
— Абу!
Мый колӧ, сӧмын не тайӧс!
— решительнӧя шуис Адольф, мыйысь весиг чуймис Дэвид.
— Тэ мый?
— водзлань сьӧкыда воськовтіс мистер Кэмби.
— Гашкӧ, тэ сэні, аслад колледжын...
Сійӧ эз помав.
Сылы вӧлі страшнӧ весиг думайтны, мый сылӧн пиыс колледжын вермис заразитчыны опаснӧй идеяясӧн.
— Весьшӧрӧ, бать, тэ сідз волнуйтчан, — веськодя шуис Дэвид.
— Тэ омӧля тӧдан Адольфӧс.
Сійӧ вӧчас ку-клукс-кланӧ пыран обрядсӧ.
Тайӧ сідзи жӧ вернӧ, кыдзи и сійӧ, мый талун рыт бӧрын пуксяс вой.
Адольф скӧрысь видзӧдліс вокыс вылӧ, кӧсйис мыйкӧ шуны, но мистер Кэмби миритчӧмпырысь торкис сійӧс:
— Но нинӧм, нинӧм...
Огӧ весьшӧрӧ кадсӧ воштӧ.
Меным дзик некор.
Ме кӧсъя предупредитны тіянӧс, медым ті энӧ лэдзӧй тайӧ нывкасӧ.
— Мистер Кэмби индіс индианка вылӧ, коді сійӧ локтӧм бӧрын ещӧ на ёнджыка топӧдчис пельӧсас да вевттьысис эшкыннас.
— Ме кӧсъя, медым эсійӧ бродяга Шерридыс кыдз колӧ волнуйтчыштас, сэки сійӧ лоӧ варовджык, да тӧдвылас уськӧдас ассьыс став уджйӧзсӧ.
Адольфлы мышкуас шлопнитӧм бӧрын мистер Кэмби бара меліа мигнитіс сылы да мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
— Тшӧкты кодлыкӧ бурджыка тувъявны тайӧ стенсӧ, — батьыс дорӧ зумыша шыасис Адольф, — а то сэтысь лёк дук локтӧ, восӧдны кӧсйӧ.
— Ладнӧ, ладнӧ, вӧча, — кӧсйысис мистер Кэмби да саяліс ӧдзӧс сайӧ.
Адольф ӧзтіс сигарета, истӧгсӧ шыбитіс Дэвидлы кок улас:
— Тэ кӧ кутан, Дэвид, тадзи жӧ сёрнитны ме йылысь, то...
— Эк, эновт, пӧжалуйста, ставсӧ тайӧс!
— воксӧ торкис Дэвид.
— Вай лучшӧ мерайтам тайӧ дурацкӧй балахонъяссӧ.
Ог думайт, мый сійӧн вӧлі удобнӧ, но зато тайӧ паськӧмнас миян лоӧ зэв страшнӧй вид.
Эн-ӧ тэ неважӧн на шулы: «Сёрнитны кӧ негръяс йылысь, ме накӧд беспощаднӧй»?
А тэ жӧ ачыд тӧдан, кутшӧма негръяс полӧны тайӧ еджыд балахонсьыс!
— Верман пасьтавны, а ме нинӧм вылӧ ог пасьтав,
— упрямӧя шуис Адольф да бергӧдчис вокыслы мышнас.
— Пасьталан,
— сылы спокойнӧя шуис Дэвид.
Балахонсӧ пасьталӧм бӧрын сійӧ видзӧдліс зеркалӧ пыр, вӧчліс некымын воинственнӧй поза да нывкалань друг бергӧдчӧм бӧрын шуис:
— А ноко, сувт да видзӧдлы ме вылӧ!
Нывка ёнджыка на топӧдчис стен бердас.
Дэвид лёкысь дернитіс сійӧс киӧдыс, сувтӧдіс кок йылас.
Чочой, коді вӧлі век на ляскысьӧма перегородка щель дорӧ, чорыда чабыртіс Томлысь пельпомсӧ:
— Мыйкӧ колӧ вӧчны, а?
Том сувтіс да видзӧдліс гӧгӧрбок, быттьӧкӧ надейтчис аддзыны кодӧскӧ отсӧг вылӧ.
А нывка гордӧя лэптіс юрсӧ да лёкысь видзӧдліс Дэвид вылӧ.
Сылӧн нырбордъясыс тіралісны.
— А тэ видзӧдлы, кыдзи сійӧ, чӧртыд, видзӧдӧ!
— скӧрмис Адольф.
— Ме скӧрала, тадзсӧ кӧ найӧ видзӧдлывлӧны сӧмын пырмунігмоз, казявтӧг, а тайӧ...
Адольф эз помав: сылы эз сюрны колана кывъяс.
Сійӧ кватитіс улӧс, кокъяссӧ вожӧдӧмӧн пуксис сэтчӧ да, улӧс мыш вылас лэдзчысьӧмӧн, лӧга мӧдіс видзӧдны нывка вылӧ.
— Тэ нӧ мый, он пов, а?
— балахона Дэвид бара воськовтіс водзӧ.
— Мый нӧ миянлы вӧчны?
— Чочой бара сатшкысис другыслы пельпомас.
— Вай жӧчас кулакъясӧн кутам кучкавны!
— Том ӧвтыштчис нин кулакнас.
— Оз ков!
— сылысь кисӧ кутіс Чочой.
— Тадзсӧ ми став делӧсӧ торкам.
Складас гӧгӧр видзӧдлӧм бӧрын Чочойлӧн синмыс веськалі шаман маскаяс тыра ящик вылӧ да радпырысь друг шӧпнитіс:
— Маскаяс!..
Зонкаяс ньӧжйӧник котӧртісны ящик дорӧ, восьтісны сійӧс, бӧрйисны сэтысь медся страшнӧй маскаяссӧ.
Чочой пасьталіс сэтшӧм маска, кодлӧн плешкас вӧлі ӧти син, сюръяс да кузь сьӧд тош, коді вӧлі тупкӧ сылысь тушасӧ ставнас, Том — диковиннӧй лэбачлысь зэв ыджыд маска, мый вӧсна сійӧ ас сертиыс лои ыджыдджык.
Кыв ни джын шутӧг найӧ мыйвынсьыс йӧткыштісны жӧч листсӧ, кодӧс тӧрыт чашкӧдіс Дэвид, да сійӧ здукас мыччысисны Кэмби вокъяс син водзӧ.
Виччысьтӧмысла Дэвид сэтшӧма повзис, мый чужӧм вывсьыс капюшонсӧ нетшыштӧм бӧрын укшаля бӧрыньтчис, а сэсся конъясигтыр садьтӧгыс уськӧдчис складсьыс.
Адольф сійӧ жӧ здукас вӧтчис вокыс бӧрся.
Нывка немгӧгӧрвотӧг да ёна полігтыр видзӧдіс сійӧс мездысьяс вылӧ.
Зонкаяс лэптісны маскаяссӧ.
— Пышъям миянкӧд!
— Чочой кватитіс нывкаӧс киӧдыс.
Нывка муніс на бӧрся шаман складӧ.
Найӧ тэрыба сюялісны маскаяссӧ бӧр важ местаас да уськӧдчисны ӧшинь дорӧ.
— Кавшась сэтчӧ, выліас!
— лэптыштіс нывкаӧс Том.
...Кор воисны ас садяс, Адольф да Дэвид яндысисны видзӧдлыны ӧта-мӧдыслы синъясас, век на полігтыр видзӧдлісны асланыс «боевӧй штабӧ».
Сэні некод нин эз вӧв.
— Нинӧм ог гӧгӧрво!
— медбӧрын ышловзис Дэвид.
— Кодікӧ чорыда шутитіс миян вылын.
— Тэ чайтан, мый тайӧ...
йӧз вӧліны?
— Мый нӧ, тэ ногӧн, — ноксӧ торкис Дэвид, — тайӧ вӧліны настӧящӧй чӧртъяс али мый?
Вот ме налы петкӧдла!
Ӧні найӧ кӧнкӧ тайӧ лёк дука складасӧсь.
Дэвид кусыньтіс жӧчсӧ да муртса вермис пырны Мэнгылю складӧ.
Полігтыр места вылас педзыштӧм бӧрын Адольф вӧтчис сы бӧрся.
Кэмбилӧн пияныс видлалісны став складсӧ, но некодӧс эз аддзыны.
— Нинӧм ог гӧгӧрво!
— шенасис кияснас Дэвид.
— Ӧдзӧсыс томана, ӧшиньӧдыс ӧмӧй петісны.
— Но ӧшиньыс жӧ ичӧт, — шуис Адольф.
— Сэті сӧмын челядь вермасны петны.
— Тайӧ збыль, — сӧгласитчис Дэвид.
Сійӧ, мый найӧс повзьӧдісны Чочой да Том, Кэмби пиянлы и юрас эз вермы воны.
А тайӧ кадас Гоомо ярангаын, косіник кияснас батьыслысь сьылісӧ сывйыштӧмӧн да сылы морӧс бердас чужӧмнас ляскысьӧмӧн, Шерридлӧн нывкаыс шога бӧрдіс.
Шеррид малаліс сійӧс юрӧдыс да шуаліс:
— Эн бӧрд, менам Лойя, эн бӧрд.
Ӧні тэ мекӧд нин...
да-да, мекӧд нин.
Эн вунӧд тайӧ кык детинкасӧ — Чочойӧс да Томӧс.
Найӧ настоящӧй мужчинаяс!
Индеец Шеррид нылыскӧд муніс Кэймид посёлокысь.
Прӧщайтчигас сійӧ шуис, мый сійӧ аски жӧ мунас аслас посёлокысь, медым сійӧс некор нин эз аддзы американец Кэмби.
...Кор шаман локтіс гортас, чуймӧмӧн тӧдмаліс, мый вӧлӧма сійӧ складын.
Сійӧ дзик пыр жӧ муніс складас да мистер Кэмбикӧд ӧтлаын бура видлаліс гӧгӧрбок.
Мэнгылю ачыс нинӧм вылӧ эз гӧгӧрво.
Складын ставыс вӧлі аслас местаын, ставыс куйліс да ӧшаліс сідзи жӧ, кыдзи и уна во чӧж.
— Гашкӧ, тэнад кӧнкӧ гуся ӧдзӧс лои?
— скӧраліс Кэмби.
— Да абу, менам сӧмын ӧти ӧдзӧс, ті жӧ тӧданныд, — шӧйӧвошӧмӧн шуис Мэнгылю.
Мистер Кэмби сьӧлыштіс да муніс.
«Кутшӧмкӧ лёк духъяс овмӧдчӧмаӧсь менам складын», — шаман вӧчис вывод. Сэсся босьтіс бубен да лёкысь заводитіс кучкавны сыӧ: вӧтлаліс складысь кортӧм гӧстьясӧс.
А мистер Кэмби тайӧ кадас ветлӧдліс ярангаясӧд да эскимосъяслӧн хижинаясӧд. Сійӧ быдногыс зілис тӧдмавны, коді сэтшӧма повзьӧдіс сылысь пиянсӧ да нуӧдіс Шерридлысь нывкасӧ.
Эскимосъяс да чукчаяс видзӧдісны немгӧгӧрвотӧг да вочавидзлісны, мый найӧс чуймӧдіс тайӧ выль юӧрыс.
ТЕШКОДЬ АМЕРИКАНЕЦ
Йӧзыс дыр на сёрнитісны сійӧ лоӧмтор йылысь, коді вӧлі шаман Мэнгылю да мистер Кэмби складъясын.
Чочой да Том кывзылісны тайӧ сёрнияссӧ, гусьӧникӧн мигайтчылісны да серавлісны Кэмби пиян вылын.
— Дэвидыслӧн синъясыс паськалісны, юрсиыс, коді кольыштӧма балябӧжас, сувтіс!
А ӧд сійӧ кыдзи пышйис!..
Ёна повзьӧм мортӧс петкӧдлыны зілиг Том тешкодя арыштліс синъяссӧ, паськыда шеныштліс кияснас да уськӧдчыліс ӧдйӧ пышйыны.
Чочой семдыліс серамысла и тшӧтш заводитліс петкӧдлыны, кыдзи повзис Адольф.
— Ветлам вай да кывзыштам, эскимосъяс сёрнитӧны страшнӧй чудовищеяс йылысь, кодъяс повзьӧдӧмаӧсь Адольфӧс да Дэвидӧс, — еджыд пиньяссӧ нюмъялігас петкӧдліг кыдзкӧ ӧтчыд шуис ёртыслы Том.
— Мунам кывзыштам!
— серӧктіс Чочой.
Но тайӧ луннас эскимосъяс да чукчаяс пиысь некод эз сёрнит страшнӧй чудовищеяс йылысь.
Быдлаын сёрнитісны ӧтитор йылысь: нерпа мунӧма берег дорысь, юясын чериыс зэв этша, хижинаясын сёян абу, тшыгъялӧмыс мырддьӧ йӧзыслысь эбӧссӧ, тшыгъялӧмыс мырддьӧ йӧзыслысь олӧмсӧ.
Чочой да Том шогпырысь кывзісны тайӧ сёрнисӧ да чувствуйтісны, кыдзи найӧс асьнысӧ нюкыртӧ тшыгъялӧмыс.
— Бӧръя лунъясӧ менам бать нинӧм эз вермы нажӧвитны, — ышлолаліс Том, — а кынӧмӧй зэв ёна сюмалӧ.
Детинкаяс сувтісны да пырисны ещӧ ӧти хижинаӧ.
— Тані старик Таичилӧн нылыс олӧ.
Сылӧн неважӧн верӧсыс кулі, — шуис Чочой.
Хижина пытшкас нерпа ку вылын пукаліс косясьлӧм ватнӧй курткаа да сэтшӧм жӧ косясьлӧм ватнӧй гача зэв омӧль нывбаба.
Сыкӧд орччӧн пукаліс ар нёля кага.
Сылысь ыджыд юрсӧ, кажитчӧ, муртса кутіс вӧсньыдик сьыліыс.
Векньыдик да кельыд, абу челядь нога серьёзнӧй чужӧм вылас торйӧн нин вӧлі тӧдчӧны паськыда восьтӧм синъясыс.
Кор хижинаӧ пырисны детинкаяс, сійӧ муртса вермис бергӧдны налань ассьыс юрсӧ.
Вӧлі тыдалӧ, мый чужӧмыс сэки неуна гажаджык лои.
Том пуксис кагаыс дорӧ да, сылӧн вӧсньыдик сьылі вылысь синсӧ вештывтӧг, шуис:
— Пемыд тані.
Ывлаас пет.
Талун луныс шоныд, шондіа.
Нывбаба жугыля нюммуніс гӧстьяслы да, ассьыс уджсӧ эновттӧг, шуис:
— Ті ӧмӧй онӧ тӧдӧй, мый менам Тотыклӧн кокъясыс оз новлӧдлыны?
Вот эськӧ босьтінныд аскӧдыд сійӧс, нуӧдінныд веж луд вылӧ, кӧні вотӧс эм, да ворсыштінныд эськӧ сыкӧд.
— Ворсыштан миянкӧд?
— Тотык дорӧ копыртчис Чочой.
Тотык довкнитіс юрнас да дӧверчивӧя нюжӧдіс кияссӧ.
Чочой да Том нуисны Тотыкӧс моздораныс ӧчередьӧн.
Сійӧс пуксьӧдісны ичӧтик эрд вылӧ да заводитісны ворсӧдны сійӧс.
Тотык чуймӧмӧн гӧгӧр видзӧдіс паськыда восьтӧм синъясӧн, и чужӧмыс сылӧн вочасӧн лои гажаджык.
А кор дзик сы дорӧ пуксис уна рӧма бобув, сійӧ серӧктіс да кисӧ нюжӧдіс сылань.
— А кутшӧм весел сійӧ лои!
— Тотык вылӧ видзӧдігтыр ньӧжйӧник шуис Том.
— Вот эськӧ сылы ён кокъяс, медым котӧртны вермис...
Зонкаяс тэчисны Тотык дорӧ веж турун да дзоридзьяс, сэсся мунісны корсьны вотӧс.
— Вай шуда олӧмӧн ворсам!
— друг шуис Том.
— А кыдзи?
— юаліс Чочой.
— А вот мунам вотӧс вотам, сӧмын первойсӧ огӧ кутӧй сёйны.
Уна-уна вотам мырпом, турипув.
Сэсся ставсӧ сійӧс Тотык дорӧ ваям, кутам сёйны да пыр мӧдам думайтны, мый ми сёям лепёшкаяс.
И Тотыкӧс пӧттӧдзыс вердам...
— Да, миянлы ӧні эськӧ сэтшӧм лепёшкаяс, кутшӧмъясӧс ӧтчыд тэкӧд пӧжавлім!
— ышловзис Чочой.
— Меным эськӧ некор нинӧм эз ковмыв, сӧмын эськӧ сэтшӧм лепёшкаяссӧ дугдывтӧг сёйи да сёйи...
— Но вот, вай кутам думайтны, мый ми огӧ вотӧс сёйӧ, а лепёшка.
Мунам ӧдйӧджык, а то Тотык миянтӧг гажтӧмчыны кутас, — заводитіс тэрмӧдлыны Том.
Ассьыныс кӧсйысьӧмсӧ кык друг пӧртісны олӧмӧ: найӧ эз сёйны ни ӧти ягӧд, кытчӧдз бӧр эз воны Тотык дорӧ.
Вотӧс аддзӧм бӧрын Тотык нюжӧдіс кияссӧ, воштіс равновесиесӧ да уси бок вылас.
Чочой пуксьӧдіс сійӧс, сы водзӧ пуктіс ассьыс гожся шапкасӧ, кытчӧ вӧлі тырыс ӧктӧма мырпом да турипув.
Тіралысь кинас ягӧдъяссӧ босьталіг Тотык ӧдйӧ вайӧдаліс найӧс вомдорас.
Кага бӧрся видзӧдігӧн кык друг дзикӧдз вунӧдісны, мый найӧ кӧсйисны ворсны шуда олӧмӧн.
— Мед эськӧ сылӧн кынӧмыс эз висьмы!
— кутіс тӧждысьны Том.
— Да, ягӧдъясысь вермас висьмыны кынӧмыд, — ышловзис Чочой.
Но некоднанныс найӧ эз решитчыны босьтны Тотыклысь ягӧд тыра шапкасӧ.
Друг найӧ ас бӧрсьыс кылісны кодлыськӧ сьӧкыд воськовъяс.
Кыкнанныс друг бергӧдчисны да аддзисны тӧдтӧм мортӧс.
— Американец!
— Томлы повзьӧмӧн шӧпнитіс Чочой.
Эз кӧ вӧв накӧд Тотык, детинкаяс эськӧ эз нюжмасьны ӧдйӧджык чеччыны места вывсьыс, медым не паныдасьны еджыд чужӧма тӧдтӧм морткӧд.
Американец вӧлі ыджыд тушаа, мышкыра, косіник, висьлӧс чужӧма.
Косясьлӧм лӧз комбинезоныс лякӧссьӧма сёйӧн, башмак бердас пӧтшвасӧ кӧрталӧма проволокаӧн.
Челядь дорӧ матыстчӧм бӧрын сійӧ нюммуныштіс, босьтіс пельпом вывсьыс нопсӧ да мудзпырысь лэдзчысис муас.
— Мый нӧ, менам донаясӧй, йирсянныд?
— чирӧм гӧлӧсӧн шуис сійӧ.
Американец сюся видзӧдліс Тотык вылӧ да потласьӧм вомдоръяснас шӧпнитіс:
— О енмӧй, неужели и менам челядьӧй ӧні татшӧмӧсь жӧ, кутшӧм тайӧ мучитчысь кагаыс?
Дыр чӧв олісны.
Чочой да Том полігтыр, эз зэв бурпырысь видзӧдлывлыны тайӧ кортӧм гӧсть вылас.
Американец казяліс тайӧс.
— Эк, муса челядь, — ышловзис сійӧ да друг меліа, паськыда нюммуніс, — менам сэні, Чикагоын, тіян кодь жӧ пиян колины.
Сэтшӧмӧсь жӧ, кыдзи ті, омӧликӧсь, косяссьӧм паськӧмаӧсь, сэтшӧмӧсь жӧ, кыдзи и ті, тшыгйӧсь...
И тайӧ нюммунӧм, тайӧ кывъяс бӧрас детинкаяслӧн кыдзкӧ сразу быри тайӧ тӧдтӧм морт дорас лӧгыс.
Налы сійӧ лои жаль.
— Сёйӧй, сёйӧй тайӧ ягӧдсӧ, тіян, навернӧ, ёна кынӧмыд сюмалӧ!
— пидзӧсчань вылас сувтігмоз шуис Том.
— Аттьӧ, муса пи,
— сарӧг кинас американец малыштіс Томӧс юрӧдыс.
— Но верманныд-ӧ вотны ті ещӧ та мындасӧ?
— Вермам, вермам!
— гӧстьӧс эскӧдіс Чочой.
Американец чатӧртіс юрсӧ, медым содзсьыс кисьтны ягӧдсӧ вомас.
Сылӧн чукырӧсь голяпетукыс лои ещӧ на ыджыдджык, ещӧ на ёсьджык.
Шома турипувсӧ ньӧжйӧник няклялігтыр американец дугдывтӧг видзӧдіс Тотык вылӧ.
— Кокъясыс сылӧн оз ветлыны, сёйны сылы нинӧм, — тэрыба объяснитіс Чочой, ачыс киссьӧм паськӧм соснас чышкаліс Тотыклысь ягӧданас мавтчӧм чужӧмсӧ.
— Кокъясыс оз ветлыны, — юрнас жугыля довкйӧдліг мӧдысь шуис американец, — кокъясыс оз ветлыны...
— Сылӧн батьыс неважӧн куліс, мамыс висьӧ жӧ, — вотӧс тыра шапкасӧ гӧстьлань матыстіг висьталіс Том.
— Жар тэныд, детинка, пасьнад, шондіыс пӧжӧ,
— Чочойлы мышкас кисӧ пуктіс американец.
— Дӧрӧмыс ставнас киссьӧма, сӧмын юрйылыс коли, — веськыда висьталіс Чочой да петкӧдліс няйт тряпка, коді коркӧ вӧлӧма дӧрӧм юрйылӧн.
— А пасьнас нинӧм, — кыдз вермис збойджыка содтіс сійӧ, — сэні розьыс уна...
— О енмӧй, енмӧй, — юрнас довкйӧдліс американец, — куш юрйылыс дӧрӧмас...
Бара лои шынитӧв.
Чочой видзӧдліс шапкаас да аддзис, мый вотӧсыс сэтчӧ пӧшти абу кольӧма.
«Вот и ворсім шуда олӧмӧн, — думыштіс сійӧ.
— Но нинӧм, ми вотам на».
— А кытысянь и кытчӧ ті мунанныд?
— американецлысь юаліс Том. Сійӧ ачыс эз тӧд, кыдзи сійӧ лысьтіс юавнысӧ.
— Муна ылӧ, зэв ылӧ муна, муса пи.
Муна, медым горшъясӧдыс кабыртны найӧс, коді пукалӧ прӧстӧй народлӧн сьылі вылын.
Тырмас сэсся месянь!
Ме сэсся терпитны ог вермы.
Шогысла ме ог шыбитчы увлань юрӧн пос вывсянь юӧ, кыдзи коньӧр Мартин Неос, ме кута тышкасьны!..
— кыдзкӧ скӧрысь шуис американец. Детинкаяс повзьыштісны тайӧ гӧгӧрвотӧм сёрнисьыс.
— А таӧдз ме вӧлі тіян посёлоксянь эг нин зэв ылын.
Гашкӧ, кывлінныд, мый Эйпын ю долинаын стрӧитсьӧ ыджыд аэродром?
Да, тіянсянь зэв матын стрӧитӧны аэродром, кытысянь кутасны лыбны самолётъяс, медым сэні, пролив сайын, виавны йӧзӧс...
— Виавны йӧзӧс пролив сайын?
— пидзӧс вылас друг сувтіс Чочой.
— Мыйысь виавны?
— американец дорӧ матӧджык матыстчис Том; сы чужӧм вылын — напряжённӧй внимание.
— А сы вӧсна виавны, мый сэні, пролив сайын, абу татшӧм вот шудтӧм челядьыс, кыдзи тіян детинканыд, кодлӧн оз ветлыны кокъясыс.
Сӧмын сы вӧсна, мый сэні став йӧзыс зумыда сулалӧны асланыс кок йылас да тӧдӧны, кытчӧ налы мунны.
Том да Чочой видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас: американец сёрниысь найӧ унатор эз гӧгӧрвоны.
— Но сэні жӧ, пролив саяс, менам воча вок олӧ!
— тӧждысьӧмӧн шуис Чочой.
— Правда, шаман Мэнгылю шуӧ, мый вокӧй кулӧма, но Гоомо дядь оз весьшӧрӧ сійӧс шу ылӧдчысь мортӧн.
Мэнгылю ылӧдчӧ!..
— Пролив саяс тэнад вок олӧ?
— Американец небыдика кутыштіс Чочойӧс пельпомӧдыс.
— Да-да, сэні менам вок олӧ, — тэрыба вочавидзис Чочой да торксялігтыр заводитіс висьтавны, кыдзи тайӧ артмис, мый сійӧ ачыс олӧ тані, а вокыс — пролив сайын.
Чочойлысь висьтсӧ американец кывзіс сюся, корсюрӧ довкнитлывліс юрнас.
— Сідз, сідз, менам муса пи, — сьӧкыда ышловзис сійӧ, кор Чочой помаліс ассьыс висьтсӧ.
— Сідзкӧ, лёк йӧз тэнсьыд гусялісны шудтӧ сэки нин, кор тэ свет вылас на эн вӧв...
— А ті мый, сёй перйинныд?
— юаліс Том да зілис гыжнас перйыны американец комбинезон вылысь кос няйтсӧ.
— Да-да, перйи, муса пи, перйи сёй, — бара ышловзис американец.
— Сӧмын ме ог вермы сэсся тайӧ сёйсӧ перйыны.
Ме ог вермы сэсся вӧчны удж, коді дзик жӧ сэтшӧм, быттьӧкӧ ме уна тысяча мыжтӧм йӧзлы кодъя гу!
Муні!
Эновті! Кӧть и колӧ шуны, мый тайӧ вӧлі менам дзик ӧти позянлун, медым менам вӧлі постояннӧй удж.
Но ме ог вермы лоны гу кодйысьӧн!
Мед лучшӧ ме кула тшыглы!
Да-да, ми кодъям мукӧд народъяслы гуяс, но, ен мед сетас, сэтчӧ водасны найӧ, кодъяс кӧсйӧны аддзыны быдса гӧра морт шойяс.
Эк ті, нинӧм на онӧ гӧгӧрвоӧй!
Тіянлы абу на гӧгӧрвоана сійӧ, мый йылысь ме сёрнита.
Быдмӧй ӧдйӧджык.
Ті гӧгӧрвоанныд, ті ставсӧ бура гӧгӧрвоанныд!
— чукрассьӧм шляпасӧ американец лэдзис син вылас, гыжйыштіс балябӧжсӧ да думайтігтыр содтіс: — Оз вермы лоны, медым миян челядь ставсӧ тайӧс эз гӧгӧрвоны кыдзи колӧ...
Американец юрсьыс босьтіс шляпасӧ, пыркнитіс сэтысь буссӧ, сувтіс.
И синсӧ вештывтӧг сійӧ бара заводитіс видзӧдны Тотыклы чужӧмас, коді сідзжӧ доверчивӧя видзӧдіс ичӧтик синъяснас сы вылӧ.
— Ак, боже мой, оз ветлыны кокъясыд!..
— шогпырысь ышловзис американец да друг кутіс гурйысьны аслас нопйын.
— На, менам муса пи, — тэрыба лэдзчысис пидзӧсчань вылас да мыччис Тотыклы неыджыд шоколад кусӧк.
— Сёй тайӧс — тэ, навернӧ, некор-некор на эн видлы кампетсӧ!
А ме, гашкӧ, кыдзкӧ нажӧвита на, гашкӧ, верма на ньӧбны аслам челядьлы...
Тотык бергӧдліс киас шоколад торсӧ и эз тӧд, мый сійӧс позьӧ сёйны.
Сэки американец тэрыба разис бумагасӧ да отсаліс Тотыклы курччыштны шоколадсӧ.
Сэки лои тешкодьтор: тшыг кага бӧр сьӧлыштіс шоколадсӧ да бӧрддзис.
Американецлӧн чужӧмыс вежыньтчыліс, вомдоръясыс дрӧгнитісны.
— Велӧдӧй сійӧс сёйны тайӧс, — американец шогпырысь тшӧктіс Чочойлы да Томлы.
— Детинка гӧгӧрвоас, мый тайӧ чӧскыд...
мед сёяс...
Кок йылас сьӧкыда сувтӧм бӧрын сійӧ бара лэдзис синкым вылас шляпасӧ да, вомгорулас сёрнитігтыр, муніс на дорысь:
— О енмӧй, оз ветлыны, дзикӧдз оз ветлыны кокъясыс...
Чочой да Том дыр видзӧдісны сылӧн мышкыра фигура вылӧ, найӧ сьӧлӧмсяньыс жалитісны налы гӧгӧрвотӧм мортсӧ.
— Кутшӧмкӧ тешкодь американец, — дыр чӧв олӧм бӧрын первойӧн шыасис Чочой.
— Тыдалӧ, зэв бур морт сійӧ, — Чочой моз жӧ шуис Том.
— Да, мортыс сійӧ бур, сы вӧсна мый сійӧ косіник да тшыг, — объяснитіс Чочой.
Том нинӧм шутӧг довкнитіс юрнас.
Татшӧм объяснениеыс сійӧс тырвыйӧ удовлетворитіс.
Американец саялі.
Детинкаяс босьтчисны убеждайтны Тотыкӧс сёйны шоколадсӧ.
Шоколадӧн мавтчӧм вомдоръяссӧ нюлӧм бӧрын сійӧ сёйис шоколадсӧ зэв ӧдйӧ да ещӧ кутіс корны.
Томлы да Чочойлы муртса удайтчис уговоритны Тотыкӧс сёйны шоколад пыддиыс кӧть неуна ягӧд.
Дыр бӧрдӧм бӧрын Тотык унмовсис.
Зонкаяс лӧсьӧдісны свежӧй турунысь сылы юрлӧссӧ да бара мунісны вотны ягӧд.
Но шуда олӧмӧн найӧ эз нин ворсны.
— Тӧдан, ӧні ми ягӧдсӧ сразу сёям, ладнӧ?
— шуис Чочой.
— Огӧ кутӧй ворсны.
— Да, сразу сёям, — сӧгласитчис Том да няйт брезент гачсӧ ёнджыка зэлӧдіс вӧньнас.
А вылын шондіыс, кыдзи нарошнӧ, немжалиттӧг пӧжис.
Детинкаяс дышпырысь кысъясисны му вывті, вотчисны и некыдз эз вермыны пӧткӧдны кынӧмсӧ, кыдзи оз вермы веськӧдны горшсӧ узьысь морт, коді вӧтасигас юӧ ва.
ПОГРАНИЧНИКЪЯСКӦД ВСТРЕЧА
А пролив мӧдарладорас гожся небесаын сідзжӧ дзирдаліс шонді.
Торйӧдчывтӧм куим друг — Петя, Кэукай да Эттай шӧйтісны посёлоксянь ылын.
— Со аддзанныд эсійӧ джуджыд мыльксӧ?
— юаліс Петя.
— Аддзам, дерт, — вочавидзис Эттай.
— Сідзкӧ вот тӧдӧй: сійӧ абу мыльк, а мирын медджуджыд перевалыс, кытчӧ ми ӧні долженӧсь кыпӧдчыны.
— Да, ставыс гӧгӧрвоана, — пельпомсьыс ассьыс мешӧксӧ лӧсьӧдігмоз шуис Кэукай.
— Ми путешественникъяс!
— Правильнӧ!
— сурова шуис Петя.
— Ми великӧй путешественникъяс.
Ми уна, уна километр мунім подӧн.
Зэв ёна мудзим.
Но огӧ сетчӧй.
Кор локтам перевалӧдзыс, ми эбӧсысь усям.
Но всё равно ми огӧ сетчӧй, ми кутам кыссьыны, медым кайны перевал йылӧдзыс.
— Правильнӧ!
Кутам кыссьыны, кутам кутчысьны кияснаным изъясӧ, ӧта-мӧдлы кутам шыблавны гезъяс, медым ставнымлы ӧтлаын кайны перевал йылӧдзыс!
— ассьыс аркансӧ тэрыба-тэрыба разигтыр кыпыда шуис Эттай.
— Но тайӧ абу на ставыс, — фантазируйтіс Петя.
— Сэні, перевал саяс, миянӧс виччысьӧны висьысьяс.
Ми обязательнӧ долженӧсь отсавны налы, спаситны найӧс.
— А мед сэні, перевал саяс, лоас Аляска, а?
— Петя дӧрӧм соскӧ кутчысис Кэукай.
— Тайӧ нинӧм, мый Аляскаыс абу сэні, перевал сайын, а пролив сайын.
Сійӧ кӧ лоас Аляска, сэки менсьым вокӧс спаситам, став мукӧдсӧ спаситам, коді сійӧ му вылын пӧгибайтӧ...
— Ой, кутшӧм бура тэ думыштӧмыд!
— радлыны мӧдіс Эттай.
— Вернӧ, Кэукай буртор думыштӧма!
— ошкыштіс Петя.
— И сідз, водзӧ, великӧй путешественникъяс!
Миянлы абу страшнӧ некутшӧм сьӧкыдлун.
Став йӧзыс кутасны гордитчыны миянӧн!
Самӧй нӧрыс подулӧдзыс путешественникъяс ышӧдісны ӧта-мӧдсӧ, сёрнитісны сы йылысь, мый найӧ долженӧсь «либӧ кувны, либӧ победитны».
Кор жӧ найӧ заводитісны кавшасьны «мирын медся джуджыд перевал вылӧ», найӧ кутісны мудзны.
Но путешественникъяс эз сдайтчыны.
Метр бӧрся метр найӧ кавшасисны вывлань.
— Ӧдйӧджык!
Ӧдйӧджык!
— ышӧдіс Петя.
— Сэні, перевал саяс, миянӧс виччысьӧны йӧз, кодъясӧс ми долженӧсь спаситны.
«Эбӧсысь дзикӧдз усьӧм» Кэукай друг быгыльтчис бӧр увлань.
Эттай лӧсьӧдіс аркансӧ, пелька шыбитіс сійӧс.
Кэукай кватитіс аркан помсӧ, кӧртасис коскас да аслас преданнӧй другъяс отсӧгӧн, кодъяс дасьӧсь вӧліны «регыдджык кувны асьныс, чем другсӧ кольны бедаӧ», бара заводитіс кавшасьны вывлань.
«Переваллӧн» йылыс пыр матыстчис и матыстчис.
— Ме бӧрся!
Ме бӧрся!
— горзіс Петя.
— Регыд ми перевал йылас сутшкам гӧрд флаг!
— но сэк жӧ сійӧ сувтіс пидзӧсчань вылас да шогпырысь содтіс: — Кыдз нӧ ми тайӧ гӧрд флаг йывсьыс дзикӧдз вунӧдім?
Галстук менам эм, а вот флаг воропыс абу.
— Ме дзик пыр вая.
Со аддзан — уліас, нӧрыс подулас, кустъяс быдмӧны,
— кок йылас сувтіс Эттай да котӧртіс увлань.
— О, мый ме думышті!
— Кэукай котшкӧбтіс аслыс плешкас.
— Эттай ӧні абу путешественник, а гӧраясын олысь меж.
Вай лыйлыны!
Кэукай да Петя сэк жӧ водісны муас да кутісны дугдывтӧг лыйлыны «межсӧ». Лыйӧм шысӧ артмӧдісны асланыс гӧлӧсӧн.
Кор Эттай бӧр локтіс аслас другъяс дорӧ, сійӧ сэки жӧ бара лои «великӧй путешественникӧн».
Петя кӧрталіс беддьӧ ассьыс гӧрд галстуксӧ, да бара заводитісны кавшасьны «перевал» йылӧ.
— Сэні, перевал саяс, миянӧс виччысьӧны тшыг, мучитчысь йӧз, — дугдывтӧг долисны куим друг.
И кутшӧма найӧ чуймисны, кор нӧрыс сайын паныдасисны йӧзкӧд!
Правда, найӧ эз вӧвны ни тшыгӧсь, ни мучитчӧмаӧсь.
Но сыысь ӧтдор на — налӧн фуражкаясас дзирдалісны гӧрд звездаяс, а киясаныс автоматъяс.
— Пограничникъяс!
— ньӧжйӧник горӧдіс Петя да быттьӧ измис места вылас.
А пограничникъяс, тыдалӧ, важысянь нин наблюдайтӧмаӧсь «великӧй путешественникъяс» бӧрся.
Ӧтиыс на пиысь вӧлі роч, нюмъялысь, мелі чужӧма морт, а мӧдыс — чукча, косіник, мугов, векньыдик синъяса.
Найӧ кыкнанныс вӧліны младшӧй лейтенантъяс.
— ...Сідз, сідз...
Сідзкӧ, водзӧ!
«Сэні, перевал саяс, миянӧс виччысьӧны тшыг, мучитчысь йӧз!»
— серӧктіс роч пограничник.
— А интереснӧ, мыйла тшыгӧсь?
Мыйла мучитчысь йӧз?
— юаліс чукча пограничник.
— Да сы вӧсна, мый миян перевал саяс Аляска...
— недӧвӧльнӧя нурбыльтіс Петя, кӧть эськӧ сійӧ ачыс вӧлі рад, мый найӧ паныдасисны пограничникъяскӧд.
— Аляска?
— юаліс роч пограничник.
— Ой, кутшӧм омӧль, кор географиятӧ ньӧти он тӧд!
— кӧритӧмӧн юрнас довкнитіс чукча.
— Аляскаыс жӧ пролив сайын, а абу перевал сайын.
— Ме сідзи и тӧді, мый найӧ тадз шуасны, — нурбыльтіс Петя.
— Вай объяснитам налы, — сійӧ шыасис аслас другъяс дорӧ.
«Великӧй путешественникъяс» дыр да торксялігтыр объясняйтісны налы, мыйла Аляскаыс налӧн лои перевал сайын, а эз пролив сайын.
— Ладнӧ!
Ставыс гӧгӧрвоана!
Тыдалӧ, мый ті географиятӧ тӧданныд, — детинкаясӧс успокоитіс роч пограничник.
— А вот висьталӧй, кыдзи ті, сӧветскӧй школьникъяс, долженӧсь чувствуйтны, ті кӧ бура тӧданныд, мый ті оланныд граница дорын, и границасайса государствоыс дасьтӧ миянлы паныд война?
— Тӧдам, дерт.
Ми долженӧсь лоны бдительнӧйӧн, — достоинствоӧн вочавидзис Петя.
— Колӧ, медым миян пельяс кылісны врагӧс, колӧ, медым миян синъяс аддзисны врагӧс, — юалӧм вылас ас ногыс вочавидзис Кэукай.
— Колӧ, медым ми тіянлы отсасьысьясӧн вӧлім, — содтіс Эттай.
Пограничникъяс видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс да быттьӧ ӧта-мӧдыслы шуисны: «Аддзылін?
Ӧтвечайтӧны, кыдзи колӧ...»
— А висьталӧй...
— детинкаяс дорӧ матӧджык матыстчис пограничник-чукча,
— вот паныдасяс тіянлы тӧдтӧм морт, юалас заставаӧ, миян дорӧ, туй, либӧ полярнӧй станция йылысь юасьны кутас — мый ті сэки кутанныд вӧчны?
Детинкаяс видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас, чӧв олісны.
— Видзӧдлам, кыдзи сійӧ пасьтасьӧма, — чӧв олыштӧм бӧрын эз зэв увереннӧя шу Кэукай.
— Но, но, а водзӧ, — нюммуніс роч пограничник.
— Юалам, коді сійӧ, — водзӧ висьталіс Кэукай. — Кытысь сійӧ.
Сійӧ кӧ висьталас кутшӧмкӧ посёлок, юалам, кодӧс сійӧ сэтысь тӧдӧ.
Сійӧ кӧ дзугсяс, кыдзи кӧч аслас кок туйын, то...
— Но, но, интереснӧ, мый жӧ сэки?
— Сэки вот аркан ме шыбита сьыліас да нуӧда, кыдзи ыджыд ай кӧрӧс тіян дорӧ заставаӧ, — пидзӧсчань вылас друг сувтіс Эттай.
— Ме школаын аркансӧ медбура шыблала.
— А то позьӧ изйӧн юрас кокньыдика зуыштны, медым дзикӧдз не вины, а сідз, мед садьсӧ воштӧ, — содтіс Петя.
Пограничникъяс серӧктісны.
Куим друг, зэв дӧвӧльнӧйӧсь, видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас. Найӧ вӧлі уверенӧсь, мый став вопросъяс вылӧ найӧ ӧтветитісны зэв бура.
— Оз туйны найӧ миянлы отсасьысьясӧ, — шуис пограничник чукча.
Детинкаяслӧн чуймӧмысла нюжаліс чужӧмыс.
Мый вылӧ кӧ надейтчӧмӧн найӧ видзӧдлісны мӧд пограничник вылас да виччысисны, мый сійӧ ошкас найӧс.
Но роч пограничник ышловзис да сӧгласитчис аслас напарниккӧд:
— Да, кӧть и зэв жаль, но ті онӧ на туйӧ миянлы отсасьысьясӧ.
— Тайӧ нин мыйла?
— ӧбидапырысь юаліс Петя.
— Да сы вӧсна, мый ті онӧ на тӧдӧй мый вӧчны, кор паныдасяс тіянлы тӧдтӧм морт, — вочавидзис роч пограничник.
— Со тіян пиысь ӧти шуӧ, мый арканӧн сійӧс кыяс.
Да сійӧ, тӧдтӧм мортыс, тіянӧс вермас лыйлыны, сійӧ кӧ збыльысь шпион.
Мӧд кӧсйӧ кокньыдика сылы изйӧн юрас кучкыны.
А друг ті ӧшибитчинныд?
А друг да сійӧ настӧящӧй сӧветскӧй морт да тіян подозрениеныд кӧ оз оправдайтчы?
— Да, сэки збыльысь беда эськӧ лои,
— балябӧжсӧ гыжйыштіс Петя.
— Прӧстӧ сы бӧрся колӧ следитны, бура следитны, сідзи жӧ, кыдзи кыйсьысь следитӧ зверь бӧрся, — шуис Кэукай да асьсӧ кутіс петкӧдлыны кыйсьысьӧн, быттьӧкӧ кыйӧдӧ зверӧс.
— Да-да, следитны!
— содтіс Петя.
— А ӧтиӧс кодӧскӧ ыстыны тіян дорӧ, заставаӧ, либӧ сельсӧветӧ, либӧ колхоз правлениеӧ.
— Вот тайӧс ме гӧгӧрвоа!
— горӧдіс роч пограничник.
— Да.
Ме чайта, мый найӧ лоасны миянлы бур отсасьысьясӧн,
— нюммуніс чукча пограничник.
— Но мый нӧ, другъяс, вай сідзи и сёрнитчам, — чеччис роч пограничник.
— Помнитӧй, бура помнитӧй, мый ті оланіныд граница дорын.
Сэні, йияс саяс, Аляска да Канада берег дорын, врагъяс нуӧдӧны военнӧй манёвръяс, велӧдчӧны йияс пӧвстын воюйтны.
Вермас лоны, мый найӧ босьтчыласны мӧдӧдны миянӧ ассьыныс шпионъясӧс.
Сідзкӧ, лоӧ бдительнӧйӧн!
— Да-да, лоӧй миянлы бур отсасьысьясӧн,
— сувтіс тшӧтш пограничник чукча.
— Ми эськӧ сёрнитыштім на тіянкӧд, но некор...
— Энлӧй, энлӧй!
— горӧдіс Кэукай.
— А вот меным мый вӧчны?
Сэні, Аляскаас, менам рӧднӧйяс эмӧсь, вок эм...
— Рӧднӧйяс?
Вок?..
— чуймисны пограничникъяс.
— Да-да, и Тынэтлӧн, миян комсорглӧн, батьыс сэні, — подтвердитіс Кэукай да заводитіс объясняйтны, мыйла сідзи артмис.
— Да-да, тайӧ сложнӧй вопрос, — Кэукайӧс кывзӧм бӧрын думайтігтыр шуис роч пограничник.
— А оз-ӧ позь кыдзкӧ гусьӧн ветлыны сэтчӧ да вайӧдны найӧс?
— Аляскалань видзӧдігтыр мудера шуис Эттай.
— Оз.
Тадз вӧчны оз позь, — сурова шуис чукча пограничник.
— Сӧветскӧй йӧз бокӧвӧй му вылӧ оз сюйсьыны.
— Эк, эськӧ пышйисны кӧ найӧ асьныс татчӧ,
— ышловзис Кэукай да бергӧдчис проливлань.
— Но а пышйисны кӧ эськӧ татчӧ, сэки ми тіянкӧд тшӧтш эськӧ вӧлім радӧсь, — нюммуніс роч пограничник.
— Сӧветскӧй йӧз другъяссӧ век примиталӧны...
Детинкаяс дыр видзӧдісны пограничникъяс бӧрся, кытчӧдз найӧ дзикӧдз эз саявны.
— Но мый нӧ,
вай ӧні ворсны кутам пограничникъясӧн, — вӧзйис Петя.
— Правильнӧ!
Вай кутам ворсны смел пограничникъясӧн, — сӧгласитчис Кэукай.
— Сӧмын шпионӧн всё равно ме ог ло!
— водзвыв нин протестуйтіс Эттай. Сійӧ чувствуйтіс, мый буретш сылы сетасны зывӧк рольсӧ.
— Мед ӧні кежлӧ шпионнас лоӧ этайӧ ичӧтик из сюръяыс, коді море берег дорас сулалӧ, — шуис Петя.
— Сійӧс ми изйӧн вермам лыйлыны.
Регыд мысти детинкаяс ылалісны выль ворсанторйӧн.
Найӧ кыссисны враглань, ылӧдісны сійӧс ловушкаӧ, косясигас вермалісны врагӧс.
И со найӧ тышкасьӧны оз нин ӧти шпионкӧд, а захватчикъяслӧн быдса армиякӧд.
Куимнанныс вӧчӧны подвигъяс.
Враг пышйӧ.
А найӧ, сӧветскӧй мулӧн благороднӧй воинъяс, мездӧны увтыртӧм йӧзӧс, спасайтӧны висьысьясӧс, вердӧны тшыг йӧзӧс.
А на сьӧлӧмын, налӧн кутны вермытӧм фантазияын, сы мында вын, мый, кажитчӧ, найӧ збыльысь дасьӧсь вайны земнӧй планетавывса став увтыртӧм йӧзыслы шуд, да вот жаль: абу на налӧн сэтшӧм позянлуныс.
ЕДЖЫД БАЛАХОНЪЯСЛӦН ШЕСТВИЕ
Пӧрысь негр Джим пырис аслас хижинаӧ. Вӧлі тӧдчӧ, мый сійӧ зэв ёна волнуйтчӧ.
Джим кватитіс писӧ киӧдыс, топӧдіс сійӧс аслас морӧс бердӧ.
Том повзис:
— Мый лоис, бать?
Тэнӧ кодкӧ ӧбидитіс?
— Нинӧм, нинӧм, муса пи!
Гашкӧ, ставыс бур лоб.
О, вывті уна шогсӧ аддзыліс пӧрысь негр Джим!
Пӧжалуй, сійӧ вывті уна ӧти мортлы, медым сылӧн сьӧлӧмыс вӧлі спокойнӧй.
— Висьтав, мыйла тэ сэтшӧма шогсян?
— эз лэдзчысь Том.
Том сувтіс кокъяссӧ тажгӧдӧмӧн, кияссӧ пуктіс мышкас, быттьӧкӧ шуаліс батьыслы: «Висьтав, бать!
Ме вылӧ тэ верман надейтчыны».
— Ме коркӧ вӧлі ён мужчинаӧн, — шуис Джим.
— Меным кӧть плетьӧн кучкылісны сёысь, но менсьым эз вермыны перйыны ни ӧти кыв.
Но ӧні менам нервъясӧй абу нин сэтшӧмӧсь.
Ӧні пыр частӧджык и частӧджык менӧ босьтлӧ отчаяние.
Сідз жӧ лои мекӧд и талун...
Быдтор кежлӧ ло дасьӧн, — друг чорыда шуис Джим.
— Делӧыс сыын, мый ме аддзылі, кыдзи мистер Кэмби дворын вӧчӧны пуысь ыджыд крест.
А тайӧ мый сэтшӧмыс лоӧ, тӧдӧ быд негр...
Том йӧжгыльтчыліс, быттьӧкӧ киськалісны сійӧс кӧдзыд ваӧн.
Ӧні сійӧ гӧгӧрвоис, мыйла сэтшӧма шогсьӧ батьыс.
Кэмби дворын уджыс пуис.
Ку-клукс-клан организацияса местнӧй членъяс вӧчӧны вӧлі ыджыд пу крест.
— Ми налы, сьӧд чужӧмаяслы, петкӧдлам на ассьыным выннымӧс!
— горзіс мистер Кэмби да видзӧдлывліс аслас пияныс вылӧ, кодъяс пуисны ыджыд пӧртйын сир, мыйӧн кӧсйисны кисьтавны крестсӧ.
— Правда, миян посёлокын ӧні кежлӧ сӧмын кык негр, и найӧ, буракӧ, лёксӧ миянлы нинӧм на эз вӧчны, но ми долженӧсь найӧс предупредитны!
Мый кузя колӧ предупредитны калека-негрӧс да сылысь ичӧтик писӧ, Кэмби и ачыс эз тӧд, но сылӧн вӧлі сэтшӧм настроениеыс, мый сійӧ вӧлі дась, нинӧм думышттӧг, вӧчны Джим вылын да пиыс вылын медся ыджыд расправа.
Но та вылӧ колӧ вӧлі кӧть ичӧтик помка, а пӧрысь негр, быттьӧ нарошнӧ, Кэймид посёлокын вӧлі медся коньӧр мортӧн.
Аслас хижинаын сійӧ паяйтіс эскимосъяслы, чукчаяслы, индеецъяслы пӧсуда, и тайӧ йӧзыс ёна уважайтлісны и радейтісны сійӧс.
— Ставныс найӧ, сьӧд порсьяс, петкӧдлӧны асьнысӧ меліӧн да бурӧн!
— горзіс Кэмби.
— А вот сюрис налы случай вундыны чистокровнӧй янкилысь горшсӧ, и найӧ вундасны.
Да-да, чӧрт мед нуас, вундасны!
Кэмбилӧн гӧлӧсыс пыр на лои гораджык и гораджык, скӧрджык.
— Вот ми налы талун петкӧдлам!
— нимкодясис Дэвид, коді векджык быдтор вылӧ видзӧдіс веськодьпырысь.
Аслас дас квайт арӧс вылӧ видзӧдтӧг сійӧ дась вӧлі детинка моз чеччавны дворас да горзыны сы йылысь, мый сы олӧмын воӧ вӧвлытӧм здук: сійӧ кутас участвуйтны ку-клукс-клан организациялӧн войся парадын!
На керка дорті котӧртысь Чочойӧс аддзӧм бӧрын Дэвид чуньяссӧ мавтіс сирӧн, петіс дзиръя саяс да сувтӧдіс детинкаӧс:
— Тэ, Чочой, ёна дружитан сьӧд чужӧма негрыскӧд...
Чочой синъясын тӧдчис ыджыд лӧглун.
Дэвид казяліс сійӧс.
Мисьтӧма серӧктӧм бӧрын сійӧ шуис:
— Да-да, тэ дружитан негр Томыскӧд.
Бур пара, нинӧм он шу, сӧмын вот тэнад чужӧмыд абу сэтшӧм сьӧд, кыдзи негрлӧн.
Ме дась отсавны тэныд...
Тайӧ кывъяссӧ шуӧм бӧрын Дэвид кватитіс Чочойӧс да мавтіс сылысь чужӧмсӧ сирӧн.
Кэмби дворын кыліс гора серам.
Ӧбиднӧысла Чочой вӧлі дась бӧрддзыны, сійӧ ньылыштіс синва войтъяссӧ да бара видзӧдліс Дэвид вылӧ сідзикӧн, мый мӧдыслы сійӧс лои лэдзны.
Чочой уськӧдчис пышйыны.
— У, дикӧй кӧин пи!
— сы вылӧ видзӧдігмоз пинь пырыс сӧдзӧдіс Дэвид.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый сылӧн тайӧ поступокыс гажӧдіс уна дас американецӧс, Дэвид век жӧ чувствуйтіс, мый сылы мыйкӧ эз кажитчы.
Кор матыстчыліс Чочой дорӧ, сійӧ виччысис, мый детинка падмас, кутас корны сылысь пӧщада, но татшӧмыс нинӧм эз ло.
Дэвид син водзын век на сулалісны ыджыд лӧглунӧн видзӧдысь Чочойлӧн синъясыс.
— Нинӧм, сійӧ мынтысяс сьӧд чужӧма чӧртыскӧд дружитӧмысь, — нурбыльтіс Дэвид да мӧдӧдчис дворас.
А Чочой котӧрӧн пырис пӧрысь Джим хижинаӧ да тэрыба висьталіс ставсӧ, мый сыкӧд вӧлі.
Кор детинка чужӧм вылысь пӧрысь негр аддзис сирсӧ, шатовмуні, быттьӧкӧ сійӧс кучкисны, да ньӧжйӧник шуис:
— Шог!
Ыджыд шог миянлы талун лоӧ!
Линч лоӧ!
Сьӧд крест да сир — негрлы сійӧ страшнӧй знак.
Джим кутіс жӧдзны ӧти местаын, жугыля видзӧдаліс хижина пытшкӧссӧ, быттьӧкӧ прӧщайтчис сыкӧд, сэсся пуксис скамья вылӧ да кутіс думайтны.
— Тэ гӧгӧрвоан, Чочой, миянӧс батькӧд талун войнас кутасны нӧйтны...
гашкӧ, виасны, — друг шуис Том сэтшӧм спокойнӧя, мый весиг батьыс кыпӧдліс юрсӧ да чуймӧмӧн видзӧдліс пиыс вылӧ.
Синъяссӧ арыштӧмӧн Чочой видзӧдліс то Том вылӧ, то батьыс вылӧ. Сійӧ эз на прамӧя гӧгӧрво, мый йылысь сёрнитӧны найӧ.
— Кыдзи нӧйтны?
Мыйысь тіянӧс нӧйтны?
Кыдзи позьӧ мыжтӧм йӧзӧс вины?
— медбӧрын юаліс сійӧ.
Томлӧн векньыдик пельпомъяс вылас, челядьлӧн кодь серьёзнӧй жугыль синъясас видзӧдігтыр Чочой ӧні кутіс чувствуйтны, кутшӧма сійӧ радейтӧ ассьыс другсӧ.
— Ме да менам Гоомо дядь спаситам тіянӧс!
— горӧдіс сійӧ.
Пӧрысь негр ньӧжйӧник бергӧдчис сылань, сюся видзӧдліс волнуйтчысь Чочойлы чужӧмас да ньӧжйӧник шуис:
— Тэнад бур, зэв бур сьӧлӧмыд, детинка...
Но тӧдан-ӧ тэ, мый лоас тэныд да тэнад дядьлы, ті кӧ кутанныд дорйыны миянӧс?
— Мый лоас, мед лоӧ?
— ӧдзӧс дорас мунігмоз решительнӧя шуис Чочой.
Сійӧ ӧдйӧ петіс негр хижинаысь да уськӧдчис Гоомо ярангаӧ.
Джим да сылӧн пиыс дыр чӧв олісны, быттьӧкӧ кывзысисны, мый вӧчсьӧ ывлаас, сійӧ проклятӧй мирас, кӧні прӧстӧй мортлӧн сы мында шог да тревога, сійӧ мортыслӧн кӧ кучикыс сьӧд.
Хижинаын вӧлі лӧнь, сэтшӧм лӧнь, мый Том друг кыліс, кыдзи шарӧдчӧны гагъяс, кодъясӧс сійӧ чукӧрталіс консерв банкаӧ.
— Том, лок ме дінӧ, муса пи!
— друг кыліс батьыслӧн мелі гӧлӧсыс.
Том дрӧгнитіс, матыстчис сы дорӧ.
Джим пуксьӧдіс писӧ аслас пидзӧсъяс вылас, кунис синъяссӧ да заводитіс ӧтарӧ-мӧдарӧ катласьны.
Том думыштіс, мый ӧні батьыс заводитас сьывны.
Сідзи и лои: пӧрысь Джим заводитіс сьывны.
Сьӧкыд вӧлі тайӧс шуны сьыланкывйӧн — сы ыджда дой, сы мында ӧбида да ненависть вӧлі негр гӧлӧсын!
Тайӧ сьыланкывсӧ позьӧ вӧлі шуны и бӧрдӧмӧн, и лӧвтӧмӧн, и норасьӧмӧн, и скӧр протестӧн, кодъяс ставныс ӧтлаасьӧмаӧсь морт сьӧлӧмын.
«Тешкодь плодъяс ӧшалӧны пуяс вылын, — висьтавсис тайӧ сьыланкывйын.
— Тешкодь сьӧд плодъяс.
Хищнӧй лэбачьяс кокалӧны найӧс, а пу увъясыс, кӧні ӧшалӧны плодъясыс, вирӧсьӧсь.
Тешкодь сьӧд плодъяс ӧшалӧны пуяс вылын...»
Том кывзіс батьыслысь сьылӧмсӧ, и ачыс ставнас вӧйтчис сылӧн шог думъясас.
Сылӧн думайтысь мича синъясас ставнас тӧдчис аслас детскӧй душаыс, чистӧй, ставсӧ гӧгӧрвоысь душаыс.
Ӧдзӧс дорас кылісны кок шыяс.
Джим ланьтіс.
Ӧдзӧсыс воссис, и порог дорын мыччысис Гоомолӧн багатырскӧй фигураыс.
Копыртчыштӧмӧн сійӧ пырис хижинаӧ, а сы бӧрся пырис и Чочой.
Гоомо сулалыштіс мыйкӧ дыра вӧрзьӧдчывтӧг: сійӧс чуймӧдісны Томлӧн синъясыс.
Ыджыда ышловзьӧм бӧрын сійӧ перйис питшӧгсьыс каллянсӧ, ӧзтіс сійӧс да мыччис Джимлы.
Сэсся ассьыс ыджыд кисӧ пуктіс Томлы юр вылас, муртса нюммуныштіс да шуис:
— Чукӧртӧй Чочойкӧд батьыдлысь инструментъяссӧ мешӧкӧ.
Джим кӧсйис мыйкӧ шуны воча, но Гоомо предупредитіс сійӧс:
— Кыдзи окота, но тэ да Том кӧ кольччанныд татчӧ, тайӧ зверьясыс войнас уськӧдчасны тіян вылӧ, меным ковмас быть локны татчӧ, и сэки код тӧдас, мыйӧн тайӧ ставыс помасяс.
Абу-ӧ бурджык тіянлы мунны ме ордӧ?
— Ладнӧ, ладнӧ, — сӧгласитчис пӧрысь негр.
— Ме важысянь нин тӧда тэнӧ, Гоомо: тэ збыльысь он вермы спокойнӧя унмовсьыны, ми кӧ Томкӧд вой кежлас кольччам асланым хижинаӧ.
Вочасӧн пемдіс.
Шуштӧм чӧв-лӧнь ӧшйис Кэймид посёлок весьтӧ.
Эскимосъяс да чукчаяс, кор тӧдмалісны войнас лоысь событиеяс йылысь, видзӧдлывлісны ыджыд крестлань, кодӧс американецъяс сувтӧдісны муӧ, да век жӧ зарядиталісны ассьыныс винчестеръяссӧ.
Найӧ тӧдісны нин, кыдзи еджыд балахона йӧз мучитӧны негръясӧс.
Кор Кэймид посёлокын дзикӧдз пемдіс, Кэмби керка дорын кутісны кывны гора гӧлӧсъяс, скӧрысь горзӧм, команда горӧдӧм шыяс.
Медгора вӧлі гӧлӧсыс аслас Кэмбилӧн.
— Ӧзтыны факелъяс!
— тшӧктіс сійӧ.
Пемыдас дзузгыны мӧдісны слабиник бияс.
Регыд мысти ӧзйыны мӧдісны югыдджыка, заводитісны ыпъявны радӧн-радӧн.
Факелъяслӧн гӧрд би югӧръяс улын тыдалісны еджыд балахона дас кымын американец.
Крест дорын факельнӧй шествие сувтіс.
Колис дас кымын минута, и найӧ ӧзтісны крестсӧ. Биыс, сирсӧ нюліг, кутіс кавшасьны крест кузяыс улісянь выліӧ.
Биыс пыр содіс.
Гӧрд би кывъясыс сир дука сьӧд тшыннас тювисны-качисны войся сап пемыдас.
Еджыд балахона йӧз, факелъяснас ӧвтчигтыр, кутісны дикарьяс моз бергавны-йӧктыны сотчысь крест гӧгӧрыс, и сэк жӧ ставныс мӧдісны горзыны, чилзыны, шутьлявны.
Посёлокын гораа мӧдісны увтчыны понъяс.
Кывны мӧдіс эскимосъяслӧн да чукчаяслӧн негора ропкӧмыс. Найӧ видзӧдісны еджыд балахонъяслӧн йӧйяс ногӧн йӧктӧм вылӧ.
Йӧзыс чукӧртчалісны группаясӧ да полігтыр сёрнитісны сы йылысь, мый кадыс лоӧ пыр лёкджык и лёкджык, мый озыр американецъяслӧн страшнӧй обычайясыс воисны и татчӧдз, Аляскалӧн медылі берег дорӧдз.
Торйӧн вӧлі чукӧртчӧмаӧсь и сійӧ американецъясыс, кодъяс ненавидитісны Кэмбиӧс да сылысь другъяссӧ.
Тані сідзжӧ кылісны тревожнӧй гӧлӧсъяс.
А еджыд балахона йӧз век на чеччалісны да горзісны.
— Пет татчӧ, сьӧд чужӧма, кокпӧла Джим!
— горзісны найӧ.
— Пет, сьӧд порсь!
Ми и тэнсьыд мӧд коктӧ путорйӧн вежам!
Гоомолӧн ярангаыс сулаліс негр хижинасянь метр кыксё сайын кымын.
Винчестерсӧ киас топыда кутігтыр Гоомо скӧрысь видзӧдіс сылань, кӧні йӧйяс моз чеччалісны да горзісны ку-клукс-клановецъяс.
Пӧрысь негр да сылӧн пиыс, ӧта-мӧд бердас крепыда топӧдчӧмӧн, куйлісны небыд кӧр куяс вылын да полӧмӧн видзӧдісны сотчысь сьӧд крест вылӧ да еджыд балахонъяс вылӧ.
Чочой куйліс Томкӧд орччӧн.
Сійӧ кутӧма другсӧ векньыдик, тіралысь пельпомъясӧдыс да ньӧжйӧник шуалӧ:
— Нинӧм, нинӧм, Том, найӧ татчӧ оз локны...
Менам дядь оз лэдз найӧс татчӧ.
Сійӧ ён, зэв ён да бура лыйсьӧ.
— Пет татчӧ, сьӧд негр!
— кыліс кодлӧнкӧ чирӧм гӧлӧс.
— Ми кӧсъям тэнӧ предупредитны!
— чилӧстіс кодкӧ мӧд.
— Мый йылысь ті кӧсъянныд менӧ предупредитны?
— шӧпкӧмӧн юаліс Джим.
— Мый ме тіянлы лёксӧ вӧчи?
Ӧти еджыд балахон торйӧдчис, кималасӧн мыйкӧ корсис мусьыс, бӧр локтіс крест дорас да мыйӧнкӧ шыбитіс негр хижинаӧ.
Кыліс жугалӧм стеклӧлӧн зиль-зёльмунӧм.
Гоомо сувтіс.
Джим сувтіс жӧ.
Сійӧ кватитіс Гоомоӧс киӧдыс, коді вӧлі кутӧ винчестер, да кевмысьӧмӧн шуис:
— Успокоитчы, Гоомо!
Эн мун сэтчӧ.
Мед найӧ жуглӧны стеклӧсӧ.
Ловйӧн кӧ коля, ме выльӧс пуктала.
Менам кӧнкӧ, чердакын, стеклӧ торъясыс вӧліны на...
Крестыс вочасӧн век сотчис.
Кор сійӧ дзикӧдз кусі, став балахонъясыс сувталісны стройӧ, вылӧ кыпӧдісны сотчысь факелъяссӧ да, лёкысь видчиг да шутьлялігтыр, кытшовтісны негр хижина гӧгӧр.
Кор казялісны, мый хижинаас некод абу, найӧ мӧдӧдчисны мистер Кэмби керкалань.
Кор ставыс бӧр лӧнис, Гоомо ӧшӧдіс яранга сёръяс ассьыс винчестерсӧ да шуис:
— Но мый нӧ...
талун кежлӧ, буракӧ, найӧ успокоитчисны.
Вай чайник пузьӧдам да чай юам.
Ярангаын чусаліс бипур.
Бипур весьтас кӧрт крюк йылын ӧшаліс чайник.
Том да Чочой куйлісны орччӧн кӧр ку вылын; найӧ вӧліны мудзӧсь, и ӧні вугралісны.
А пӧрысь Джим видзӧдіс бипур вылӧ да висьталіс сы йылысь, мый сылы пиыскӧд колӧ мунны татысь, медым мынтӧдчыны дикӧй расправаысь.
— Но кытчӧ?
— вынтӧма шеныштчис кияснас сійӧ.
— Тайӧ проклятӧй му вылас ӧмӧй эм кӧть ӧти пельӧс, кӧні эськӧ позис спокойнӧя овны сьӧд кучика мортлы?
— Регыд муна и ме.
Ветлӧдла мукӧд посёлокъясӧд, — шыасис Гоомо, — корся сэтшӧм места, кӧні позьӧ кыйсьыны, но кӧні эз эськӧ вӧвны матігӧгӧрын тайӧ еджыд балахонъясыс.
Аддза кӧ татшӧм местасӧ, Чочойӧс нуӧда и тіянӧс Томкӧд ас ордӧ кора.
— Оз, татшӧм места тэныд оз сюр, — ышловзигмоз шуис Джим.
— Видла корсьны, — жугыльпырысь вочавидзис Гоомо да лӧсьӧдыштіс бипурйысь сэрапомъяссӧ.
ТОМЛӦН ПӦГИБНИТӦМ
Тайӧ тревожнӧй вой бӧрас некымын лун мысти Гоомо збыльысь муніс корсьны бурджык места, кытчӧ позис эськӧ вуджны ӧтлаын негркӧд.
Орчча посёлокъясті ветлӧдлыны некымын лун кежлӧ муніс и Джим: сійӧ надейтчис аддзыны сэтысь нажӧтка.
Чочой да Том кольччисны чукча Таичи ордӧ.
Джимлӧн хижинаыс век на вӧлі жуглассьӧм ӧшиня, тыртӧм, лёкиник.
Том да Чочой корсюрӧ пыравлісны сэтчӧ да дыр овлывлісны сэні, унаног ворслывлісны.
Частӧ найӧ сьӧрсьыс босьтлывлісны Очерӧс.
Очер сідзжӧ радейтіс ассьыс ичӧтик другъяссӧ.
Сійӧ лэдзис аскӧдыс вӧчны быдтор, мый сӧмын думыштлісны детинкаяс.
Ӧтчыд Очерӧс найӧ пасьтӧдісны мыйӧнкӧ юбка кодьӧн, кодӧс найӧ вӧчисны важ мешӧкысь, юр вылас пуктісны Джимлысь киссьӧм шляпасӧ, кодӧс аддзисны крӧвать увсьыс.
Пон эз водзсась.
Детинкаяс прӧверитісны, эз-ӧ вывті зэлыда кӧртавны кӧвъяссӧ, кодъяс кутісны Очер вылын юбкасӧ да шляпасӧ, а сэсся тшӧктісны сылы сувтны бӧр кокъяс вылас да прӧйдитны джоджӧд.
Очер окотапырысь выполнитіс налысь тшӧктӧмсӧ: бӧр кокъяснас тешкодя тувччалігтыр да воддза лапаяссӧ тешкодя кусыньтӧмӧн, сійӧ мӧдӧдчис; мунігас мудера видзӧдлывліс то Чочой вылӧ, то Том вылӧ.
Детинкаяс сьӧлӧмсяньыс сералісны.
И друг жугалӧм ӧшинь дорын кылісны гӧлӧсъяс.
Детинкаяс дрӧгнитісны, бергӧдчисны ӧшиньлань да аддзисны Кэмбилысь пиянсӧ.
— Кывзы, Дэвид, а ми тэкӧд вунӧдім тайӧ чудеснӧй пон йывсьыс!
— горӧдіс Адольф.
— Но и мый, абу на сёр уськӧдны тӧдвылӧ, — вочавидзис Дэвид.
Чочой кватитіс Очерӧс сьыліӧдыс да топӧдчис пельӧсӧ.
Сыкӧд орччӧн сувтіс сылӧн другыс, Том.
Кыкнан детинкаыс лӧгпырысь видзӧдісны кортӧм гӧстьяс вылӧ.
— Кыдзи шуӧны понтӧ?
— мисьтӧма нюммунігмоз юаліс Дэвид.
Детинкаяс чӧв олісны.
— Ме тіянлысь юала, сьӧд чужӧмаяс, кыдзи шуӧны понтӧ?
— мӧдысь юаліс Дэвид.
Чочой ещӧ ёнджыка топӧдчис стен бердас, а Очер, ассьыс еджыд ён клыкъяссӧ жергӧдӧмӧн, кутіс скӧрысь эргыны.
— Миянлы сійӧс тэкӧд не нуны.
Колӧ висьтавны батьнымлы, медым сійӧ тшӧктіс понсӧ вайӧдны миян дворӧ, — шуис Адольф.
— Ме некодлы ог сет Очерӧс!
— шуис Чочой.
— Мый?!
— чуймис Дэвид.
Сійӧ пырис ӧдзӧсӧд, воськовтіс детинкалань, но сэки бара эргыны кутіс Очер.
— Мунам татысь, — нурбыльтіс Адольф.
— Тайӧ ӧд няйт негрлӧн хижинаыс.
Но хижинаысь петтӧдз, быд кыв ярскӧба шуаліг, Дэвид висьталіс:
— Тэ, Чочой, эн вунӧд: дядьыд тэнад ылын, а менам да Адольфлӧн характеръяс чорыдӧсь...
Чочой чӧв оліс.
Кор Кэмбилӧн пияныс мунісны, детинкаяс пӧрччӧдісны пон вылысь шляпасӧ да юбкасӧ да шогпырысь думыштчисны: найӧ эз тӧдны, мый вӧчны.
— Гашкӧ, Гоомо дядь регыд бӧр локтас, — неувереннӧя шуис Чочой.
— Миянлы эськӧ сы локтӧдз кӧнкӧ дзебӧмӧн видзны Очерӧс.
Детинкаяс шуисны понсӧ дзебны, но кытчӧ буретш дзебны, найӧ дыр эз вермыны думыштны.
Кык друг думсьыс вӧліны быд гуся местаын, но на пиысь некод эз вӧв надёжнӧйӧн.
И Том друг горӧдіс:
— Думышті!
— пӧтӧлӧк вылас индігмоз сійӧ лэптіс чуньсӧ вывлань.
— Очерӧс дзебам чардакӧ.
Чардакӧ позьӧ пырны рытыввывсянь, а сыладорын буретш ни ӧти керка абу.
Чочой ошкис Томлысь предложениесӧ, кӧть и висьталіс опасение, мый Очер кӧ кутас никсыны, сійӧс тӧдасны гӧлӧс сертиыс.
— Ме и ачым пола сыысь, — сознайтчис Том, — но мӧдтор миянлы не думыштны.
Сӧмын сэтчӧ позьӧ дзебны Очерӧс.
Чардакӧ лэптӧм бӧрын Очер жугыльмис.
Аслас другъяслы шог чужӧмъясас видзӧдіг сійӧ, кажитчис, гӧгӧрвоис, мый артмис мыйкӧ нелючки.
— Он кут омлявны, а?
— понйыслысь юаліс Чочой.
Очер лэптіс юрсӧ, мӧдіс ӧвтчыны бӧжнас.
— Оз ков омлявны, оз ков увтчыны, Очер, — понйыслысь небыд сьылісӧ кутлігтыр меліа шуис Чочой.
Чардакас Очеркӧд ещӧ недыр пукалыштӧм бӧрын детинкаяс лэччисны уліӧ.
Кытшлалігтыр, медым не веськавны Кэмби пиянлы син улӧ, найӧ мӧдӧдчисны Таичи ордӧ.
Эз на удитны найӧ прӧйдитны и кызь метр, кыдзи орчча хижина сайсянь мыччысис ачыс мистер Кэмби.
— Кӧні понйыс?
— Чочой дорӧ матыстчигмоз юаліс сійӧ.
— Кодлӧн понйыс?
— бӧрыньтчигмоз ачыс юаліс Чочой.
— Менам, менам понйыс, — нюммуніс Кэмби да друг горӧдіс: — Тэнад батьыдлӧн мыж вӧсна пӧгибнитіс нелямын кӧр, а меным ковмис сыысь мынтысьны Стивенсонлы!
Очерыс ӧні менам, гӧгӧрвоан?
Юрсӧ копыртӧмӧн Чочой чӧв оліс.
— Сідзкӧ нӧ кӧні понйыс, ме тэнсьыд юала?
— эз лэдзчысь Кэмби.
— Ме ог тӧд, кӧні Очерыс.
Корсьӧй — гашкӧ, сюрас, — ньӧжйӧник шуис детинка.
Кэмби гораа лолыштіс воздухсӧ, кӧрліс синкымъяссӧ да мӧдӧдчис Таичи хижинаӧ.
Кэмби корсис понсӧ куим лун.
Детинкаяс ветлывлісны понйыс дорӧ сӧмын гусьӧн.
Найӧ бура тӧдісны, мый найӧс виччысьӧ, Кэмбилӧн пияныс кӧ аддзасны понлысь оланінсӧ, да терпитны вермытӧг виччысисны Гоомолысь бӧр локтӧмсӧ.
Нёльӧд луннас Том шуис Чочойлы:
— Тэ эн ветлы менам хижинаӧ.
Понсӧ ме талун ачым верда и юктала.
Найӧ кӧ кутасны тэнӧ, то мӧдасны нӧйтны.
— Найӧ и тэнӧ мӧдасны нӧйтны, — вочавидзис Чочой.
— Лучшӧ ӧтлаын мунам, век жӧ абу сэтшӧм страшнӧ.
Но Том век жӧ вӧчис ас ногӧныс.
Рытъявылыс сійӧ гартыштіс тряпкаӧ морж яй кусӧк да кытшлалігтыр мӧдӧдчис аслас хижинаӧ Очер дорӧ.
Кӧдзыд, чизыр тӧв пӧльтіс Томлы веськыда чужӧмас.
Уси лым сора зэр.
Небесаын ӧшалісны кыз кымӧр пластъяс.
Гырысь гыяс зурӧдісны ӧта-мӧдныскӧд ыджыд йи глыбаяс, торйӧдліс найӧс.
Море ызгис.
Том котӧртіс улӧ копыртчӧмӧн, медым сійӧс эз казявны; кор локтіс хижина дорас, ляскыссис стен бердас.
Со сійӧ, быттьӧ вуджӧр, пелька кавшасис чардакас нильӧг пос кузя...
Очер уськӧдчис сылы воча, нора кутіс никсыны.
Томлӧн жальысла топавліс сьӧлӧмыс.
Здук мысти сійӧ вӧлі Очер дінын нин, кватитіс кияснас нырвомӧдыс.
Очер нетшкысис, воддза лапаяссӧ пуктіс Томлы пидзӧс вылас да кутіс омлявны.
— Оз ков, оз ков тадзи.
Кылан, оз ков...
— шӧпкӧдіс Том, да сэк жӧ кывзысис, мый вӧчсьӧ ывлаас.
Том тэрыба разис яй кусӧксӧ да пуктіс Очер водзӧ.
Очер исалыштіс яйсӧ, но сёйны эз кут.
— Тэ, навернӧ, Чочойӧс кӧсъян аддзӧдлыны?
— юаліс Том.
Очер нетшыштчис чеп йывсьыс да бара мӧдіс гораа никсыны, корсюрӧ нораа увтыштліс.
Детинка эз тӧд мый вӧчны.
Сы пытшкын тышкасисны кык чувство: пышйыны, пока Кэмби да сылӧн пияныс эз кывны Очерлысь омлялӧмсӧ, и мӧдыс — кольччыны да кыдзкӧ успокоитны Очерӧс, медым эз тӧдмавны сылысь дзебсясянінсӧ.
— Ланьт, ланьт нин, Очер!
— понлы кевмысис Том.
— Тэнӧ кӧ посёлокын кыласны, мистер Кэмби босьтас тэнӧ, и тэ некор нин он кут ворсны миянкӧд.
Чочой мӧдас страдайтны, да и ме радейта тэнӧ мортӧс моз...
Но Очер эз ӧвсьы.
Том котраліс чардакӧд, но пышйыны эз решитчы.
«Ме кӧ муна, сійӧ ещӧ на гораджыка кутас омлявны», — думыштіс Том да уськӧдчис Очер водзӧ пидзӧсчань вылас да топӧдіс сылысь нырвомсӧ.
И Томлӧн сьӧлӧмыс друг ёкмуні: сійӧ кыліс Дэвидлысь гӧлӧссӧ.
Дзуртыштіс пос.
Том садьтӧгыс бӧрыньтчис чардак пельӧсӧ.
Бокӧвӧй мортӧс кылӧм бӧрын пон мӧдіс эргыны.
— Тані!
— горӧдіс Дэвид, и сійӧ жӧ здукас мыччысис сылӧн юрыс.
Дэвид мыйкӧ дыра видзӧдіс чардакса пемыдас и медбӧрын казяліс Томлысь паськыда восьтӧм, повзьӧм синъяссӧ.
Дэвид чужӧм вылын тыдовтчис мисьтӧм нюм.
Сійӧ резкӧя воськовтіс водзӧ, но, кор кыліс Очерлысь скӧрысь эргӧмсӧ, бара сувтіс.
— Но, мый сэні?
— кыліс Адольфлӧн гӧлӧсыс.
— Кай, кай татчӧ, — Томлӧн паськыда восьтӧм синъясас веськыда видзӧдігтыр шуис Дэвид.
Адольф полігтыр воськовтіс чардак порог вомӧныс.
— Со, аддзан?
— Том вылӧ кинас индігмоз юаліс сылысь Дэвид.
— Э-те-те, те-те...
 — сӧмын и вермис шуны Адольф.
Кулакъяснысӧ доймытӧдзыс кабралігтыр Кэмби кык вок локтісны ичӧтик негр дорӧ.
А Том йӧжгыльтчис, ёнджыка топӧдчис чардак пельӧсас, думсьыс корис отсӧг вылӧ батьсӧ, Чочойӧс да сылысь Гоомо дядьсӧ.
— Вӧр!
Няйт негр, вӧр!
— Томлань ещӧ ӧтчыд воськовтігмоз друг чилӧстіс Адольф.
Очер нетшыштчис чеп йывсьыс, жергӧдіс пиньяссӧ.
Адольф бӧрыньтчыштіс, сэсся друг бергӧдчис, котӧртіс чардакысь петанінлань да кутіс горзыны:
— Татчӧ, татчӧ!
Ми вӧрӧс кутім.
Няйтӧсь негр-вӧр миянлысь поннымӧс гусялӧма!
Сы ылнаӧ сувтӧмӧн, медым сійӧс понйыс эз судз, Дэвид сэк жӧ лажыньтчис да мисьтӧма шпыннялігтыр сідзжӧ ньӧжйӧник юаліс:
— Тэ кылан, сьӧд чужӧм, мый йылысь йӧзыслы висьталӧ менам вокӧй?
Том паськӧдіс вомсӧ, кӧсйис мыйкӧ шуны, но горшдіныс гӧрддзасис.
Ньылӧмсӧ чышкалігтыр сійӧ кызӧктіс да медбӧрын шуис:
— Ме...
ме абу вӧр.
Ме спасайті Очерӧс...
Дэвид серӧктіс да юаліс:
— Спасайтан Очерӧс?
Кодысь нӧ тэ спасайтін сійӧс?
Том друг сувтіс пидзӧсчань вылас да, тіралысь кияссӧ морӧс бердас топӧдӧмӧн, тэрыба, корсюрӧ синвасӧ ньылаліг да сыркъялігтыр, мӧдіс шуавны:
— Ме абу вӧр!
Абу, ме абу вӧр!
Оз ков менӧ вӧрӧдны...
энӧ вӧрзьӧдӧй менӧ, ме тіянлы кевмыся...
Менам батьӧй коктӧм...
Ӧд тожӧ морт, Дэвид, а?
Тэ жӧ аддзылін, мый менам бать пу кока...
Сійӧ пӧрысь, зэв нин пӧрысь, сійӧ оз вермы овны метӧг.
Кевмыся тіянлы, жалитӧй менӧ!
Дэвидлӧн нырбордъясыс паськавлісны.
Тыдалӧ вӧлі, мый садьтӧгыс повзьӧм негр вылӧ видзӧдӧмыс сылы вӧлі ыджыд удовольствиеӧн.
А Том век на шуаліс:
— Лэдз менӧ, Дэвид...
Ме кевмыся тіянлы!
— Лэдзны тэнӧ?
Пон вылас видзӧдлӧм бӧрын Дэвид гӧгӧрвоис, мый детинка дорӧ сійӧ оз лэдз.
— Но-но, пышйы аслад пельӧссьыд.
Тэнад кывъясыд нормӧдісны менсьым сьӧлӧмӧс.
Ме дась лэдзны тэнӧ...
Том синъясын дзирдыштіс кутшӧмкӧ надея.
Сійӧ тэрыба сувтіс кок йылас, нерешительнӧя воськовтіс да, нюммунны зільӧмӧн, юаліс:
— Тайӧ збыль, Дэвид, а?
Тэ менӧ он ылӧдлы?
Тэ менӧ он вӧрзьӧд-а?
Тэ ӧд морт жӧ, Дэвид, а?
Менам батьӧй пу кока, сылы отсавны колӧ...
— Лок, лок!
Дерт жӧ, ме морт, — вочавидзис Дэвид.
Том йӧжгыльтчис да котӧрӧн уськӧдчис Дэвид дорті.
Но Дэвид уськӧдчис да мыйвынсьыс кучкис детинкалы сідзи, кыдзи сӧмын нӧйтлісны гангстеръяс муртса на лыддьӧм книгаын.
Том пласькысис-усис.
Очер нетшыштчис водзлань да гораа увтчигтыр кутіс тракйысьны чеп йылас.
Хижина дорын кылісны воськовъяс, Кэмбилӧн, Адольфлӧн да ещӧ на дас кымын американецлӧн лёкысь горзӧм.
Таичи тӧждысьӧмӧн юасис Чочойлысь, оз-ӧ тӧд сійӧ, кӧні вермас лоны Очер.
— Лёка артмӧ, Чочой: Кэмби оз лэдзчысь меысь, — шуӧ, ме пӧ мыжа, мый понйыс воши.
Чочой чӧв оліс.
Юрсӧ копыртӧмӧн сійӧ дугдывтӧг думайтіс сы йылысь, мый сылы вӧчны.
Хижинаын вӧлі рӧмыд, и сійӧ сайӧдіс Чочойлысь волнуйтчӧмсӧ, но Таичи дӧгадывайтчис нин, мый Чочойкӧд мыйкӧ неладнӧ.
«Тайӧ сійӧ, дерт, кӧнкӧ, дзеблалӧ понсӧ», — дӧгадайтчис старик.
— Думышт, Чочой, бура думышт, кӧні вермас лоны Очер, — меліа юасис Таичи.
— Тэ верман бӧрынджык висьтавны, ме верма виччысьлыны...
Да-да, ме верма виччысьлыны...
Юрсӧ ещӧ на улӧдз копыртӧмӧн Чочой петіс хижинаысь.
Сійӧ эз на удит восьтыны ӧдзӧссӧ, кыдзи кыліс Очерлысь увтчӧм.
«Аддзӧмаӧсь, аддзӧмаӧсь Очерӧс!» — вирдыштіс сылӧн юрас.
Кашкигтыр Чочой котӧртіс Том хижина дорӧ.
Хижинасянь метр дас кымын сайӧ сувтіс да быттьӧ кынмис места вылас.
Хижина чардакын дугдывтӧг век на увтчис Очер, сэні кыліс уна йӧзлӧн видчӧм, лёкысь горзӧм.
«А кӧні Том?
А мый лои сыкӧд, сійӧ кӧ сэні, чардакас!..»
Татшӧм думсьыс Чочойлӧн пемдыліс синмыс.
Сійӧ уськӧдчис пос дорас, но сійӧ здукас ӧдзӧс пӧвъясыс ратшмуніны и чардакӧ пыраніныс лои паськыдджык.
— Шыбит, шыбит сійӧс муас!
— кыліс кодлӧнкӧ лёкысь горӧдӧм, и здук мысти некымын гоз ки мыйкӧ шыбитісны чардаксьыс.
Чочой аддзис Томлысь шой кодь телӧсӧ.
Чочой шатовмуні да пуксис муас; сійӧ чувствуйтіс, мый вошӧ садьыс, а морӧсас оз тырмы воздухыс.
Поскыс мӧдіс дзуртны.
Ӧти бӧрся мӧд лэччисны муас звермӧм йӧз.
Кодкӧ кватитіс Томӧс кокӧдыс да кыскис хижинасьыс бокӧ.
Чочой эз сразу вермы гӧгӧрвоны, мый сэні вӧчсьӧ.
«Найӧ виасны сійӧс, виасны!
Гашкӧ, виисны нин!» — вермис думыштны сійӧ.
Чочой чеччис да уськӧдчис йӧз чукӧрӧ:
— Тайӧ ме!
Ме дзеблі понсӧ!
Энӧ вӧрзьӧдӧй Томсӧ, тайӧ ме!..
Кодкӧ сапӧга кокнас чорыда чужйис Чочойлы кынӧмас, сійӧ уси, сэсся чужъявны мӧдісны юрас, и сылӧн воши садьыс.
...Кор детинка-негр эз нин вӧв морт кодь, Кэмби да сылӧн другъясыс вешйисны бокӧ. Найӧ вӧліны гӧрдӧдӧмаӧсь, лёзь юрсиаӧсь.
— Вот жаль сӧмын, мый ми эгӧ пасьтавлӧй балахонъяс да эгӧ ӧзтылӧй крест: эз форма серти артмы, — кимышнас плешсьыс пӧсьсӧ чышкаліг шуис Кэмби.
Мистер Кэмбилӧн киыс вӧлі вирӧсь, а ӧні плешкас лоины гӧрд пятнаяс.
Тайӧс аддзӧм бӧрын Дэвид дрӧгнитіс, видзӧдліс виӧм детинка вылӧ, кельдӧдіс да, полӧмӧн гӧгӧр видзӧдіг, мӧдіс пышйыны.
— Бергӧдчы!
Бергӧдчы!
— горӧдіс мистер Кэмби.
— Нямӧд!
— зывӧкпырысь шуис Адольф.
— А ещӧ менӧ уговаривайтіс пасьтавны еджыд балахон.
Адольф торжествуйтіс.
Медбӧрын талун оз Дэвидӧс, а именнӧ сійӧс, Адольфӧс, кутасны лыддьыны настӧящӧй геройӧн.
— Бергӧдчы!
— ещӧ на гораджыка горӧдіс мистер Кэмби.
Но Дэвид бӧрся йӧз чукӧрысь торйӧдчисны ещӧ некымын ку-клукс-клановец, кодъяс участвуйтісны Линч судын.
Найӧ сідзжӧ, кыдзи и Дэвид, йӧжгыльтчӧмӧн да гӧгӧр полӧмӧн видзӧдігтыр, пышйисны.
Кӧдзыд, чизыр тӧв швачӧдіс налы синъясас уль лымйӧн, пуркйис налы морӧсас, быттьӧкӧ тшӧктіс бӧр бергӧдчыны да видзӧдлыны сы вылӧ, мыйысь найӧ ӧні сэтшӧма полісны.
Чӧв олысь посёлок весьтын горзісны каля чукӧръяс, корсюрӧ качӧдчылісны уліті шлывгысь сьӧд кымӧр пластъяс дорӧдз.
И кажитчӧ вӧлі, мый каляясыс дзебсясьӧны кымӧрас, медым не аддзыны расправа вӧчанінысь полігтыр мунысь преступникъясӧс, ни налысь жертваяссӧ.
Чочой ас садяс воис Таичи хижинаын.
Дойысла юрыс висис.
Первойсӧ сійӧ эз вермы гӧгӧрвоны, мый сыкӧд вӧчсьӧ, но медбӧрын сылы ставыс уси тӧдвылас, лэптіс юрсӧ да волнуйтчигтыр горӧдіс:
— Кӧні Том?
Мый найӧ вӧчисны сыкӧд?..
Детинкалӧн садьыс бара воши да уси вольпась вылӧ,
— Куйлы, куйлы, Чочой, — кыліс Таичилӧн нор гӧлӧсыс.
— Бӧрын тӧдмалан, бӧрын ставсӧ тӧдмалан...
Но миянлы эськӧ мед свет вылас не чужлыны, чем тӧдны татшӧмторсӧ...
ТЫНЭТЛӦН ШОГ
Нина Ивановна пырис клубӧ.
Сэні, кыдзи и пыр, том йӧзыс вӧлі уна, но Тынэтӧс сэтысь эз аддзы.
«Кыдзи нӧ сійӧ?
Неужели сійӧ век на эз лок море вывсянь?
Но ӧд сылӧн бригадасьыс ставныс нин танӧсь!..
А гашкӧ, сійӧ муніс комсомольскӧй комнатаӧ?»
И учительница тэрмасигтыр муніс сэтчӧ.
Вит лун сійӧ эз аддзыв Тынэтӧс.
Нина Ивановна пыр частӧджык и частӧджык немвиччысьтӧг казявлывліс, мый сійӧ сулалӧ ӧшинь дорын да сюся видзӧдӧ мореӧ — оз-ӧ матыстчы береглань вельбот.
Сійӧ эз нин вермы овны тайӧ сюсь, быд выльтор вӧчны зільысь том зонмыскӧд дружиттӧг.
Тынэт збыльысь вӧлі комсомольскӧй комнатаын.
Сійӧ вӧлі пукалӧ ӧдзӧслань мышкӧн да видлалӧ «Огонёк» журнал.
Нина Ивановна ньӧжйӧник матыстчис сы дорӧ, видзӧдліс сы пельпом вомӧн журналас да аддзис детинка-негрлысь ыджыд портрет.
Тайӧ рисунокыс вӧлі прогрессивнӧй американскӧй художниклӧн, коді петкӧдліс Чикагоса негритянскӧй геттолысь трущобаяс.
* Гетто — средневековӧй ыджыд каръясын торъя еврейскӧй кварталъяс, кытысь еврейяс эз имеитны право мунны мӧдлаӧ.
abu
*Ӧні американскӧй каръясын эмӧсь негритянскӧй геттояс.
*Тайӧ лоӧ США-ын негръясӧс гнуснӧя преследуйтӧмлӧн уна формаяс пиысь ӧти.
Ичӧтик негрлӧн паськыда восьтӧм синъясын да косіник, омӧльтчӧм чужӧмбанын художник петкӧдлӧма тшыгъялысь мортлысь шогсӧ.
Кадыс колис минута бӧрся минута, а Тынэт синсӧ вештывтӧг пыр на видзӧдіс портретыс вылӧ.
— Но и думайтан жӧ!
— эз вермы кутчысьны сэсся Нина Ивановна.
Тынэт тэрыба чеччис, кватитіс киӧдыс нылӧс да сылысь кипыдӧссӧ топӧдіс аслас чужӧм бердас.
— Кутшӧм дыр нин ме тэнӧ эг аддзыв!
— нывлысь кисӧ век на топыда кутігтыр ньӧжйӧник шуис Тынэт.
Нина Ивановна ньӧжйӧник мездіс ассьыс кисӧ, лӧсьӧдыштіс Тынэтлысь галстук да меліа юаліс:
— Сідзкӧ, гажтӧмчин?
— Ой, кутшӧма ещӧ гажтӧмчи!
Водзӧвылӧ тэнӧ гортсьыд гусяла, пуксьӧда вельботӧ да мореӧ аскӧд нуӧда!
— А тэ шыасьлы, — ме, гашкӧ, и ачым сӧгласитча кӧть ӧтчыд петавны тіян бригадакӧд мореӧ.
— Кора, зэв ёна кора, дасысь, сёысь кора — мунам аскомысь миянкӧд мореӧ!
— сяркӧдіс-шуаліс Тынэт.
— Позьӧ чайтны, мый тэнад тані пурга.
— Нина Ивановна тапкӧдыштіс Тынэтлы морӧсас да серӧктіс.
— Пурга!
Дерт жӧ пурга!
— Тынэт ещӧ кӧсйис мыйкӧ шуны, но сійӧ здукас сы син улӧ бара веськаліс детинка-негрлӧн портретыс.
— Со видзӧдлы татчӧ, — ньӧжйӧнджык нин шуис сійӧ.
— Кутшӧм сьӧкыд овнысӧ свет вылас тайӧ детинкаыслы!
Со та вӧсна менам морӧсын бара жӧ пурга, сӧмын мӧдпӧлӧс пурга нин, скӧр пурга.
Ме ӧні думайті-думайті и сэтшӧмтор думышті: миянлы колӧ тайӧ детинкасӧ посёлокын ставныслы петкӧдлыны, рисуноксӧ колӧ клуб стенӧ ӧшӧдны.
Нина Ивановна босьтіс журналсӧ, листыштіс ещӧ некымын страница.
— Буртор тэ думыштӧмыд, — шуис учительница, — сӧмын, Тынэт, тайӧ портретыс кындзи, ми аддзам на унапӧлӧс мукӧд рисунокъяс, кодъяс кутасны висьтавны Америкаын негръяслӧн, индеецъяслӧн, эскимосъяслӧн олӧм йылысь.
Тайӧ лоӧ быдса выставка, и сійӧс ми шуам примернӧ тадзи...
— Нина Ивановна думыштчис: корсис лӧсялан ним.
— И шуам ми сійӧс тадзи: «Сэні, кӧні ыпъялӧны факелъяс».
Ӧні ме котӧртла гортӧ, кутшӧмсюрӧ материал ӧні жӧ вая.
Сійӧ муніс.
Тынэт восьтіс журналсӧ сійӧ жӧ страница вылын да бара думыштчис.
Сылы кажитчӧ вӧлі, мый детинка-негрлӧн тшыг синъясыс веськыда видзӧдӧны сылы сьӧлӧмас да буретш сылысь, Тынэтлысь, корӧны сёйны.
И кымын дырджык том зон видзӧдіс сы синмӧ, сымын лои сылы шуштӧм: «Кыдзи нӧ тайӧ артмӧ?..
Неужели сылы некод оз вермы отсавны?..»
И Тынэтлы дум вылас друг усис батьыс, коді вӧлі кӧнкӧ сэн жӧ, пролив мӧдарладорын, сійӧ странаын, кӧні олӧ тайӧ ичӧтик тшыг негрыс.
«Сылӧн абу жӧ еджыд чужӧмыс...
Сійӧ, дерт, гӧль, кыдзи и тайӧ детинкаыслӧн батьыс, навернӧ, сідзжӧ ёна сюмалӧ кынӧмыс...»
Колис минута, мӧд, и Тынэт эз нин тайӧ ичӧтик негрыслысь синъяссӧ аддзы, а аслас батьыслысь тшыг, повзьӧдӧм, кевмысьысь синъяссӧ. Батьсӧ сійӧ тӧдіс омӧля, сӧмын Кэргыль дедыс висьталӧм серти.
Сійӧ мӧвпсьыс, мый сылӧн батьыс олӧ кӧнкӧ сэні, йӧз муын, и мый, гашкӧ, ӧні, тайӧ здукас, сійӧ тшыг да висьӧ, Тынэтлы эз ло лӧсьыд.
Кажитчӧ вӧлі, мый буретш ӧні, кыдзи некор на, Тынэт гӧгӧрвоис, кутшӧм сьӧкыд лои батьыслӧн судьбаыс, и сійӧ шогпырысь думайтіс: «А ме, кыдзи ме кута овны свет вылас, ме кӧ тӧда, мый нинӧмӧн ог вермы отсавны сылы, аслам рӧднӧй батьлы?..»
А журнал страница вывсянь тшыг синъясыс пыр видзӧдісны и видзӧдісны Тынэт вылӧ, корисны, кевмысисны сылы...
Тынэт шымыртіс кияснас юрсӧ да кыліс, кыдзи кӧсичаас сылӧн тіпкис сӧныс.
«Ме тӧда, найӧ сэтшӧмӧсь...
Найӧ чайтӧны, мый ми абу йӧз, — Тынэтлы юрас вояс выль мӧвп дзик мӧдтор йылысь, но сійӧ чувствуйтіс, мый тайӧ выль мӧвпыс орӧдны позьтӧма йитчӧма сылӧн бать йылысь мӧвпкӧд, ичӧтик негр йылысь мӧвпкӧд.
— Да, найӧ думайтӧны, мый сійӧ, кодлӧн чужӧмыс абу еджыд, должен овны понйысь омӧльджыка...
Найӧ сэні, пролив саяс, весиг татшӧм книгаяс гижӧны, и найӧс таысь шуӧны учёнӧйясӧн...»
— Но, неуна лӧнис пургаыд тэнад морӧсад?
— Тынэт друг кыліс учительницалысь гӧлӧссӧ.
Тынэт тэрыба сувтіс кок йылас.
— Эз, эз на лӧнь!
— сійӧ гораа йӧткыштіс улӧссӧ, код вылын пукаліс.
— Ещӧ на скӧрджык лои.
Найӧ чайтӧны, мый Тынэт нинӧм оз гӧгӧрво!
Найӧ думайтӧны, мый чукча Тынэт абу морт!..
Нина Ивановна чуймӧмӧн видзӧдліс сылы чужӧмас.
— Тынэт ставсӧ гӧгӧрвоӧ!
Тынэт наысь бурджыка гӧгӧрвоӧ, коді морт, а коді морт чужӧма кӧин...
Висьтав, Нина, кӧні сійӧ книгаыс, коді шусьӧ «Миклухо-Маклай»?
— учительницалань бергӧдчис комсорг.
— Вай сійӧ книгасӧ, ме ещӧ ӧтчыд сійӧс лыддя.
Ме должен вӧчны доклад...
Кылан, Нина, ме кута вӧчны доклад!
Ме кута сёрнитны быдтор йылысь...
Ме висьтала бать йылысь...
Со тайӧ детинка йывсьыс висьтала.
Сӧветскӧй чукчаяс да американскӧй эскимосъяс йылысь висьтала.
Бур морт Миклухо-Маклай йылысь висьтала.
Видны, ёна видны кута найӧс, коді Миклухо-Маклайӧс видіс!
Войбыд кута пукавны, а докладсӧ гижа...
Аски став йӧзсӧ чукӧртам.
Ставсӧ, весиг сійӧ старикъяссӧ, кодъяс ывла вывті оз нин ветлӧдлыны.
Мед кывзӧны!
Нина Ивановна терпеливӧя виччысис, кор Тынэт висьталас ставсӧ, мый сылӧн вӧлі сьӧлӧм вылас.
— Ладнӧ, Тынэт, ме тэныд отсала вӧчны татшӧм докладсӧ, — медбӧрын шуис сійӧ.
— Тайӧ должен лоны бур, зэв бур доклад.
— Вай Миклухо-Маклай йылысь книгасӧ, вай ассьыд материалтӧ, — спокойнӧя нин водзӧ сёрнитіс Тынэт.
Но сылӧн чужӧмыс век на вӧлі возбуждённӧй, синъясыс сылӧн, кажитчӧ вӧлі, ӧзйисны, вӧсньыдик нырбордъясыс дрӧгнитлывлісны.
«Да, Тынэт збыль шуӧ: морӧсас сылӧн пурга», — думайтіс Нина Ивановна да думсьыс кутіс бӧрйыны, кутшӧм материалъяс ковмасны, медым гӧтӧвитны докладсӧ.
ГООМО БӦР ВОИС
Чочой дыр висис.
Таичи тӧждысьӧмӧн ухаживайтіс сы бӧрся.
— А кӧні менам Гоомо дядьӧй?
— пыр частӧджык и частӧджык юасьліс детинка.
Таичи шеныштліс кияссӧ да ыджыда ышлолаліс.
Сійӧ поліс висьтавны, мый Гоомокӧд вермис лоны кутшӧмкӧ лёктор.
— А кӧні Джим?
— юрсӧ лэптыны зілигмоз ӧтчыд юаліс Чочой.
Таичи пуксис Чочой дорӧ, пуктіс сылы юр вылас кӧдзыд ва тряпка да шуис:
— Джим муніс миян посёлокысь, дзикӧдз муніс.
Кор тӧдмаліс пиыслӧн пӧгибнитӧм йылысь, сійӧ йӧймыны заводитліс.
Правда, сійӧ эз буянит, эз горзы, но сӧмын шуаліс ӧти и сійӧ жӧ кывъяс: «Кор сьӧлӧмыд пӧрӧ изйӧ, сійӧн позьӧ пӧльзуйтчыны, кыдзи изйӧн».
Кӧні Джимыс ӧні, ме ог тӧд.
Ӧтияс шуӧны, мый сійӧс кутӧмаӧсь американецъяс да пуксьӧдӧмаӧсь сумасшедшӧй домӧ, мукӧдъяс шуӧны, мый сійӧ олӧ индеец Шеррид ордын...
Чочой кунис синъяссӧ.
Сук, кузь синлысъяс увсьыс гольӧбтісны ӧти бӧрся мӧд гырысь синва войтъяс.
— Вӧлі кӧ эськӧ ме ён мортӧн, — ньӧжйӧник заводитіс Чочой, — ме эськӧ водзӧс босьті и бать вӧсна, и мам вӧсна, и Том вӧсна...
Джим вӧсна обязательнӧ эськӧ водзӧс босьті...
Вот эськӧ меным Ако дедлысь ньӧввужсӧ аддзыны!
А тэ эн кывлы Ако багатырлӧн ньӧввуж йылысь?..
Старик пуксис детинка дорӧ да сюся видзӧдліс сылы чужӧмас: оз-ӧ сійӧ сӧр биалӧмысла.
— Сійӧ зэв бур ньӧввуж!
— водзӧ висьталіс Чочой.
— Весиг шаман Мэнгылю повлӧма Акоысь, сы вӧсна мый Ако дедлӧн вӧлӧма тайӧ ньӧввужсяньыс зэв ыджыд вын.
Ловъя кӧ эськӧ вӧлі менам Ако дедӧй, сійӧ эськӧ водзӧс босьтіс Том вӧсна!
Чочой недыр олыштіс чӧв, сэсся друг гажмыштіс, кыпӧдчис гырддза вылас да тэрыба заводитіс:
— Ме корся и аддза сійӧ ньӧввужсӧ!
Вот Гоомо бӧр воас, и ми сыкӧд ӧтвылысь заводитам корсьны.
Сэки мед миянсянь бурсӧ оз виччысьны мистер Кэмби да сылӧн пияныс!..
Таичи пуктіс кисӧ Чочойлы пӧсь плешкас да шуис:
— Медым водзӧс босьтны, колӧ лоны здоровӧн да ёнӧн.
Сідзкӧ, тэныд ӧдйӧджык колӧ бурдны, а та вӧсна оз ков волнуйтчыны.
Узь, Чочой, тэ дзик на детинка.
Оз позь, медым тэнад юрӧ воисны верстьӧ йӧзлӧн думъясыс.
Чочой ланьтіс.
Пӧтӧлӧкас ӧтилаӧ видзӧдіг сійӧ дыр куйліс.
Топыда пӧдлалӧм, потласьӧм кос вомдоръяса косіник чужӧмыс вӧлі суровӧй.
И век жӧ Чочой вермис виччысьны Гоомолысь бӧр воӧмсӧ.
Сэки детинка вӧлі здоров нин.
Том пӧгибнитӧм бӧрын Чочой первойысь вӧлі сэтшӧм рад, мый весиг чеччаліс, кыдзи сійӧ вӧчліс войдӧр, кор сійӧ ворслывліс сьӧд кудриа аслас другыскӧд.
Кор тӧдмаліс, мый лои Томкӧд да пӧрысь негркӧд, Гоомо зумыштчис, кияснас шымыртіс юрсӧ да ньӧжйӧник шуис:
— Унатор ме мукӧд сиктъясын да каръясын аддзылі, унатор ме гӧгӧрвои.
Не сӧмын миян посёлокын эмӧсь йӧз, кодъяс новлӧны еджыд балахонъяс да кодъяс асланыс факелъясӧн кӧсйӧны сотны став мирсӧ.
Но ме и уна мукӧдпӧлӧс йӧзӧс аддзылі, честнӧй йӧзӧс.
Найӧ сідзжӧ ненавидитӧны сэтшӧмъяссӧ, кыдзи мистер Кэмбиӧс.
Чочой любуйтчигтыр видзӧдіс аслас дядьыс вылӧ да думайтіс: «Вот татшӧм жӧ вӧлі, навернӧ, Ако дед».
Гоомоӧс кывзыны воысь эскимосъяс да чукчаяс чӧв олігтыр нёнялісны каллянъяснысӧ, корсюрӧ юасьлісны гӧгӧрвотӧмторсӧ.
— Сьӧкыда ме олі тайӧ тӧлысьсӧ, — висьталіс Гоомо.
— Вӧлі ыджыд каръясын, кӧні ыджыд ӧшинь стеклӧ сайысь позьӧ вӧлі аддзыны уна чӧскыд сёян и кӧні ме эг вермы ньӧбны нянь кусӧк, медым пӧткӧдыштны кынӧмӧс.
Некымынысь менӧ нӧйтлісны, а ӧтчыд шуисны брӧдягаӧн сӧмын сыысь, мый ме подӧн вӧлі локта гортӧ, да куим лун кежлӧ пуксьӧдлісны тюрьмаӧ.
Но не сӧмын омӧльтор йылысь кӧсъя ме висьтавны тіянлы...
Гоомо мыччис пӧрысь Таичилы каллянсӧ да кутіс корсьысьны аслас киссьӧм мешӧкын.
Сэтысь сійӧ перйис трубкаӧ гаровтӧм кутшӧмкӧ журнал, видзчысигтыр разис кӧртӧдсӧ.
— Мый тайӧ сэтшӧмыс?
— юаліс Чочой.
— Ме уна аддзылі лёк йӧзӧс, но, наысь кындзи, ме аддзылі и настӧящӧй йӧзӧс,
— журналсӧ ньӧжйӧ листалігтыр водзӧ висьталіс Гоомо.
— Тайӧ вӧліны прӧстӧй йӧз.
Найӧ сідз жӧ, кыдзи и ме, корсисны удж да нянь кусӧк.
На пиысь ӧти меным висьталіс страна йылысь, коді шусьӧ Сӧветскӧй Союзӧн.
Тайӧ зэв ыджыд му, сэні уна кар, а медся главнӧй карыс — Москва...
Видзӧдлӧй татчӧ.
Со тані петкӧдлӧма Москва карсӧ...
Эскимосъяс да чукчаяс копыртчисны журнал весьтӧ.
Сійӧ рытас Гоомо дыр висьталіс Москва йылысь, Сӧветскӧй Союз йылысь.
Чочой куйліс небыд кӧр ку вылын да, щӧканас ки вылас мыджсьӧмӧн, сюся видзӧдіс Гоомо вылӧ да горша кывзіс сылысь быд кыв.
Сійӧ сідзи и унмовсис Гоомо висьталігӧн.
А вӧтнас Чочой аддзыліс Томӧс, коді отсалӧ вӧлі сылы корсьны Ако багатырлысь ён ньӧввужсӧ.
Сы вылӧ радліг, мый сылӧн другыс бара сыкӧд, Чочой кыскис Томӧс аскӧдыс пыр водзӧ и водзӧ, а сы водзвылын кӧнкӧ асъя ру пырыс тыдаліс чудеснӧй кар, кодлӧн нимыс Москва.
«БУРАКӦ, ПОМАССИС ТЭНАД ЧЕЛЯДЬДЫРЫД, ЧОЧОЙ!»
Гоомо бара кутіс уджавны мистер Кэмбилы пастухӧн.
Некымын лун мысти Кэмби локтіс сы ярангаӧ да скӧрысь шуис:
— Тырмас Чочойыдлы уджавтӧг шляйтчыны, мед мунас кӧр стада видзны!
Сылӧн батьыс колис меным уна уджйӧза...
Сідзкӧ, тэ кӧ, Гоомо, кутан ыръянитны, заставита уджавны детинкасӧ дон мынтытӧг.
Гоомо нинӧм эз вочавидз мистер Кэмбилы, а кор сійӧ муніс, кутіс Чочойӧс да шуис:
— Буракӧ, помассис тэнад челядьдырыд, Чочой!
Ӧнісянь тэ мистер Кэмбилӧн пастух...
Тадзи Чочой лои пастухӧн.
Кэмбилӧн ыджыд стадаясыс пыр ветлӧдлісны.
Эз кольлы ни ӧти здук, медым кутшӧмкӧ кӧр эз торйӧдчыв стадасьыс.
Киясас аркан кутігтыр, кыдзи и став мукӧд пастухъясыс, Чочой котравліс юдорса долинаясӧд, мыльк пӧкатъясӧд, вайӧдліс стадаӧ торъявлӧм кӧръясӧс.
Сійӧ унджыксӧ чӧв оліс, вӧлі нечелядьнога серьёзнӧй.
Гоомо ӧтчыд видзӧдліс Чочойлы чужӧмас да ышловзигтыр шуис:
— Эн мун талун стадаад.
Ме аддза, тэ дзикӧдз мудзӧмыд.
Чочой жугыля видзӧдліс Гоомо дядьыс вылӧ да юаліс:
— А мый шуас Кэмби?
— Мед шуас, мый сылы окота!
— гӧлӧссӧ лэптіс Гоомо.
— Тайӧ мортыс сійӧн и морт вылӧ мунӧ, мый ветлӧ кык кок йылын, но верма сувтӧдіны сійӧс нёль кок йылӧ!..
Стадаас Гоомо муніс ӧтнасӧн.
Чочой дыр шӧйтіс аслас яранга гӧгӧрын, сэсся муніс негр Джим хижина дорӧ, видзӧдліс ӧшинь пырыс.
Хижинаын вӧлі уль руа, тыртӧм — тӧвбыд нин некод сэні эз ов.
Лов шысӧ кутӧмӧн Чочой сюся видзӧдаліс хижинаыслысь быд пельӧс, быттьӧкӧ виччысис, вот-вот кытысянькӧ мыччысяс Том да, кыдзи вӧвлі, гораа серӧктас.
Хижина дінтіыс шӧйтӧм бӧрын Чочой муніс море берег дорӧ...
Горизонтын ылын тыдалісны ыджыд йи глыбаяс, кодъяс быттьӧ вӧліны горнӧй хребет йывъяс кодьӧсь.
Чочой сувтіс дзик ва бердас, корсис ичӧтик из тор, дышпырысь бергӧдлыштіс киас да шыбитіс сійӧс ваас.
Мореас ылын, лӧз воздух пырыс, тыдаліс хрустальнӧй кар, кодӧс быттьӧ артмӧдӧмаӧсь плавайтысь йиясыс.
Вералысь лӧз воздухас йи глыбаясыс быттьӧ качӧмаӧсь вывлань да артмӧдӧмаӧсь мича куполъяс, шпильяс, колоннаяс, башняяс...
Чочойлы тӧдвылас уси Гоомо журналысь картинаыс, кӧні вӧлі петкӧдлӧма Москва.
Мыйкӧ думайтігтыр сійӧ видзӧдіс ылі мореӧ.
Косіник чужӧмыс сылӧн вӧлі зумыш, и сэк жӧ торжественнӧ-взволнованнӧй.
— Москва!
— муртса кывмӧн шӧпкӧдіс сійӧ.
— Кӧть эськӧ мед ылісянь видзӧдлыны Москва вылас!
Гоомо журналын рисуйтӧм Москва вылӧ видзӧдігӧн унатор думайтіс Чочой.
Сійӧ вӧлі, дерт, челядь думъяса на, но мича мечта-думъяс:
найӧ шонтісны сылысь сьӧлӧмсӧ, вайисны бурджык олӧм вылӧ надея.
И вот ӧні, мореас ылӧ видзӧдіг, Чочой думсьыс юаліс ассьыс:
«Но кор жӧ, кор тайӧ ставыс збыльмас?»
И друг, быттьӧ чардби, сы юрын вирдыштіс мӧвп:
«Колӧ пышйыны!
Да-да, колӧ пышйыны татысь!
Дядь жӧ шуӧ, мый сійӧ муыс, кӧні сулалӧ Москваыс, дзик матын, пролив сайын, со эстӧн, кӧні, кыдзи мираж, кыпалӧмаӧсь йи глыбаяс.
Пышйыны, обязательнӧ колӧ пышйыны!..»
Аслас думъяснас ылалӧмӧн Чочой ставнас сетчыштӧма водзлань, быттьӧкӧ лӧсьӧдчӧ лэбзьыны.
Друг кодлӧнкӧ сьӧкыд киыс лэдзчысис сы пельпом вылӧ да тракнитіс сідз, мый Чочой эз вермы кутчысьны да уси гатшӧн.
Сійӧ восьтіс синъяссӧ да ас весьтсьыс аддзис Кэмбиӧс.
— Ывланас любуйтчан, кычипи?
— пинь пырыс сӧдзӧдіс Кэмби.
— А сійӧс он тӧд, мый комын кӧр торйӧдчӧмаӧсь стадасьыс.
Чочой йӧжгыльтчис повзьӧм зверпи моз да синсӧ лапйӧдлытӧг видзӧдліс Кэмби вылӧ.
— Чеччы ӧні жӧ!
— тыр гӧлӧсӧн нин горӧдіс Кэмби да зымӧдны мӧдіс тумба кодь кыз дженьыд кокъяснас.
Чочой ырскӧбтіс-чеччис да котӧртіс бокӧ: сійӧ эз тӧд, мый сылы вӧчны водзӧ.
— Тундраӧ, тундраӧ, кычипи, со эсійӧ мылькъяс дорӧ!
— дженьыд чуньяснас Кэмби индіс ылі сопкаяс вылӧ.
— Перевал дорӧ котӧрт!
Гоомо сэтчӧ муніс пастухъяскӧд.
Став кӧрсӧ колӧ бӧр вайӧдны.
Чочой чеччис да мыйвынсьыс мӧдіс котӧртны Кэмби дорысь.
Кӧзяинысь Чочой сэтшӧм ёна поліс, мый сійӧ бергӧдчывтӧг котӧртіс сэтчӧдз, кытчӧдз эз пемдыны синъясыс.
Сӧмын сэки Чочой видзӧдліс бӧрвыв да убедитчис, мый Кэмби кольӧма ылӧ бӧрӧ.
Сэки сійӧ бӧрйис кос вутш да пуксис.
Чочой тӧдіс, мый сылы колӧ тэрмасьны, но чеччынысӧ сылы эз тырмы выныс.
«Кымын сутки ковмас ветлӧдлыны торъялӧм кӧръяс бӧрся?
Гашкӧ, кык, а гашкӧ, унджык...
Ме сэсся водзӧ мунны ог вермы, лучшӧ водны татчӧ да кувны», — думайтіс Чочой.
И збыльысь друг сійӧ водіс мыш вылас, шевкнитіс кияссӧ.
Сы весьтын вылын лӧзаліс небеса.
Небесаыс вӧлі тыртӧм, сэтшӧм жӧ тыртӧм вӧлі и Чочойлӧн сьӧлӧм вылас.
Сылы здук кежлӧ кажитчыліс, мый, сыысь кындзи, тайӧ тыртӧм небеса улас сэсся некод абу.
Весиг мистер Кэмби быттьӧкӧ эз вӧв тайӧ мирас, а аддзыліс сійӧс коркӧ зэв нин важӧн, вӧтӧн.
Но сы син водзӧ сувтіс сылӧн муса Гоомо дядьыс, сылӧн дзик ӧти рӧднӧй морт.
— Гоомо, Гоомо дядь, сійӧ муніс корсьны кӧръясӧс...
Сьӧкыд сылы лоӧ, колӧ отсавны сылы, — шӧпкӧдіс Чочой.
Сійӧ чукӧртіс вынсӧ, чеччис да мӧдіс довгыны ылі мылькъяслань.
Кадыс нёровтчис рытлань, пӧльыштіс кӧдзыд тӧв.
Нерпа куысь вурӧм важмӧм, киссьӧм торбазъясас пырис кӧдзыд ва.
Чочой муніс быттьӧ садьтӧгыс, частӧ конъясьліс вутшъясӧ.
Но вот ылын тыдовтчис слабиник би югӧр.
«Навернӧ, пастухъяс сэтчӧ узьмӧдчӧмаӧсь», — асьсӧ ышӧдіс детинка.
Дыр на ещӧ муніс Чочой, а биыс век на кажитчис сэтшӧм ылын, кыдзи и первойсӧ, кор сійӧс казяліс.
Детинкалӧн быри выныс.
Сійӧ пыр частӧджык и частӧджык сувтлывліс, коръясӧкӧ дзикӧдз вунӧдчыліс пукалігас, но лыясӧдзыс мӧрччысь чизыр тӧлыс эз сет унмовсьыны сылы.
Чочой сьӧкыда чеччыліс да довгыліс водзлань.
Пастухъяс дорӧ сійӧ воис нин асъядорыс, кор найӧ чеччисны бипуръяс дорысь да лӧсьӧдчӧны вӧлі мунны водзӧ корсьны кӧръясӧс.
Гоомо аддзис Чочойӧс ылісянь на и, неуна гӧрбыльтчыштӧмӧн, мӧдӧдчис воча.
Сійӧ лажыньтчис детинка водзӧ, вӧйӧм банбокъяса векни синъяс дорас посньыдик чукырӧсь мугов чужӧмыс меліа да шога нюммуніс.
— Мый, Кэмби вӧтліс стадаӧ?
— шуис Гоомо да сьӧкыда ышловзьӧм бӧрын содтіс:
— Тэнад, навернӧ, ёна кынӧмыд сюмалӧ?
Чочой ньылыштіс дульсӧ и нинӧм эз вочавидз.
Гоомо перйис сумкасьыс яй кусӧк — ассьыс медбӧръя запассӧ да сетіс Чочойлы.
abu
Чочой азыма сёйис яй кусӧксӧ да сӧмын сэки мӧдӧдчис Гоомо бӧрся бипур дорӧ.
Пастухъяс лунтыр ветлӧдлісны тундраӧд, сопкаяс вывті, но торъялӧм кӧръяссӧ эз аддзыны.
Чочой муніс Гоомо бӧрся и нинӧм эз думайт.
Рытнас сылӧн висьмис юрыс, заводитіс кызӧдны.
Сарӧг кипыдӧссӧ Гоомо пуктыліс сылы плешкас, довкнитіс юрнас да чирӧм гӧлӧсӧн шуис:
— Омӧль делӧыс, Чочой: юрыд биа.
Гортӧ колӧ...
Пастухъяс ещӧ ӧти вой коллялісны тундраын.
Аскинас Гоомо налы тшӧктіс водзӧ мунны корсьысьны, а ачыс висьысь Чочойӧс пуксьӧдіс пельпом вылас да нуӧдіс сійӧс Кэймид посёлокӧ.
Косіник мыльктор корсьӧм бӧрын Гоомо корсюрӧ сувтлывліс, видзчысьӧмӧн лэдзлывліс Чочойӧс аслас пидзӧс вылӧ.
И сійӧ бара заводитліс висьтавлыны небыдик, мелі гӧлӧсӧн сійӧ чудеснӧй му йылысь, кӧні олӧны свободнӧй йӧз.
Детинка сюся кывзыліс Гоомолысь быд кыв да аслас ӧзъян синъясӧн видзӧдіс сылы мелі чужӧмас.
Гоомо эз на удит вайны висьысь Чочойӧс гортас, а шаман Мэнгылю сэні нин.
Ни ӧти кыв шутӧг, Гоомо вылӧ видзӧдлытӧг, сійӧ веськыда муніс Чочой вольпась дорӧ.
— Тэ кытчӧ?
— сылы туйсӧ потшигмоз зумыша юаліс Гоомо.
Мэнгылю чуймӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ да юаліс:
— Тэ ӧмӧй он аддзы, мый Чочойӧс биалӧ?
Колӧ вӧтлыны бисӧ, он кӧ вӧтлы, сійӧ сотас детинкалысь олӧмсӧ.
А, меысь кындзи, коді вермас тайӧс вӧчны?
— Чочойӧс эн вӧрзьӧд!
— негораа, но грӧзитігтыр шуис Гоомо.
— Тэ кӧсъян, медым сійӧ куліс?
— ещӧ ньӧжйӧнджык юаліс шаман.
— Сійӧс кӧ тэ он вӧрзьӧд, сійӧ кутас овны.
Мэнгылю дрӧгнитіс, быттьӧкӧ гораа швачкӧбтісны пельбокас, бӧрыньтчыштіс, кияссӧ чургӧдіс водзӧ, эз шу, а лёкысь сӧдзӧдіс пинь пырыс:
— Ӧнісянь тэ менам враг!
Да-да, менам враг!
— А тэ меным аслам чужан лунсянь враг!
— шаманлань матыстчиг шуис Гоомо.
Мэнгылю бӧрыньтчис петанінӧ.
— Аддза ме, тэ мӧдӧмыд аслад бать — Ако — кок туйӧд.
Но ме тӧдвылад уськӧда тэныд ӧти юӧр, коді важӧн нин локтіс сійӧ берегсянь.
— Мэнгылю вӧчис кост.
— Ӧтчыд аддзӧмаӧсь тэнсьыд батьтӧ жугӧдӧм юраӧс...
Видз ассьыд юртӧ!..
Сійӧ кӧсйис ещӧ мыйкӧ шуны, но сэки ярангаӧ пырис мистер Кэмби.
Коксӧ паськыда тажгӧдӧмӧн Кэмби скӧрысь видзӧдліс Гоомо вылӧ да ассьыс скӧрсӧ муртса кутігтыр юаліс:
— Тэ мыйла тані?
Кӧнӧсь кӧръясыс?
— Мун ветлӧдлышт тундраӧдыс ачыд — гашкӧ, и аддзан ассьыд кӧръястӧ, — друг спокойнӧя предложитіс сылы Гоомо.
— Мый?!
— горӧдіс Кэмби.
— Кыдзи тэ шуин?!
— Гоомолы юрас пырӧма безумие, — мистер Кэмби мыш сайӧ дзебсьӧмӧн шуис Мэнгылю.
— Ӧні жӧ бӧр котӧрт стадаад!
— тшӧктіс Кэмби.
Гоомолӧн киясыс кутчысисны вӧняс буретш сійӧ местаас, кӧні ӧшаліс пуртӧсын пурт.
Сійӧ горӧдіс:
— Весасьӧй татысь!
Гоомолӧн скӧрысь вежыньтчӧм чужӧмыс вӧлі сэтшӧм страшнӧй, мый мистер Кэмби полігтыр ӧвтыштіс кияснас, быттьӧкӧ дорйысис кучкӧмысь да, крута бергӧдчӧм бӧрын, тэрыба тірӧдіс-муніс петанінлань.
— Брӧдяга!
— ывласянь нин горӧдіс сійӧ.
— Ме тэкӧд артася на!
Мед тэнад кокыд эз вӧв менам стадаын!
Кор мистер Кэмби да Мэнгылю мунісны, Чочой пуксис вольпась вылас да полӧмӧн юаліс:
— Кыдз нӧ ми ӧні кутам овны, а?
Гоомо друг нюммуніс да вочавидзис кыдзи вермис кыпыдджыка:
— Нинӧм, Чочой!
Нинӧм, колӧ лоны мужчинаӧн!
Колӧ, медым вӧлі сэтшӧм жӧ сьӧлӧм, кутшӧм вӧлі Ако дедыдлӧн.
Мед Кэмби вӧтліс менӧ удж вылысь.
Сійӧ чайтӧ, мый сытӧг ми кулам, но сійӧ ӧшибайтчӧ.
Ми тэкӧд морскӧй зверь кутам кыйны: нерпаӧс, моржӧс.
Кыдзкӧ олам, Чочой!
Вот сӧмын ӧдйӧджык бурд, кок йылад сувт...
Чочой видзӧдіс Гоомо вылӧ радейтана синъясӧн:
— Ме кывлі мамсянь, мый тэ Ако дед кодь.
Ӧні ме ачым аддза, мый тэ збыльысь Ако дед кодь.
И недыр чӧв олыштӧм бӧрын Чочой содтіс сэтшӧм серьёзнӧя, быттьӧкӧ сылы вӧлі эз ӧкмыс арӧс, а быдса кызь нин:
— Колӧ ӧдйӧнджык пышйыны татысь...
«ДЕТИНКА ЭЗ ВЫДЕРЖИТ!»
Лун дас кымын мысти Чочой сувтіс кок йылас.
Дядьыскӧд кыкысь кымын найӧ петалісны байдараӧн мореӧ.
Гоомо велӧдіс сійӧс кыйсьыны.
Первойсӧ налы везитіс: найӧ бӧр волісны кыйдӧсӧн.
— Важӧн колӧ вӧлі пышйыны Кэмби ордысь, — шуис Чочой да радліс, мый налӧн медбӧрын пуксис вӧльнӧй да некодысь зависиттӧм олӧм.
Гоомо нюммуніс, но сэк жӧ чужӧмыс сылӧн лои жугыль.
«Водз радлан, детинка; тайӧ кык кока зверьясыс оз лэдзны миянлы тадзи дыр овны», — думыштіс сійӧ, но ассьыс думсӧ гораа эз висьтав, медым не повзьӧдны Чочойӧс.
Гоомо эз ӧшибитчы.
Регыд мысти кодкӧ пуртӧн вӧлі вундалӧма кучик байдарасӧ, а ещӧ некымын лун мысти, кор Гоомо вӧлі ветлӧдлӧ мореын йи поле вывті да кыйӧдӧ нерпаӧс, сылы лыйлісны.
Чочой казяліс, мый сылӧн дядьыс лунысь лун пыр лоис жугыльджык и жугыльджык.
И вот ӧтчыд, кор море берег дорӧ воӧмаӧсь зэв ыджыд йи полеяс да Гоомо подӧн мӧдӧдчис йи кузяыс мореӧ, детинка мӧдӧдчис колльӧдны сійӧс.
— Эн мун, зэв ёна ме тэнӧ кора, эн мун!
А то, гашкӧ, тӧлыс бергӧдчас, йисӧ бӧр нуӧдас мореӧ, йиыскӧд и тэнӧ нуас, — корис дядьсӧ.
— Оз ну, — Чочойӧс успокаивайтіс Гоомо.
— Настӧящӧй кыйсьысь нинӧмысь не должен повны.
— Сідзкӧ и ме тэкӧд муна, — тіралан гӧлӧсӧн шуис Чочой.
— Он, он!
— протестуйтіс Гоомо.
— Тэ ещӧ ичӧт на, тэныд мекӧд оз позь.
Виччысь менӧ гортын.
Рытнас ме бӧр локта.
Но Гоомо рытнас эз лок.
Эз лок сійӧ и мӧд недельнас, и коймӧд недельнас.
Берегдорса йияссӧ бӧр нуис мореӧ.
Чочой эз тӧд мый вӧчны.
Берег дорын сійӧ пыр дырджык и дырджык овліс, виччысис Гоомоӧс.
И кор медбӧрын воис выводӧ, мый воштіс пыр кежлӧ медбӧръя рӧднӧй мортсӧ, сійӧ, дыр думайттӧг, решитіс пышйыны, кӧть мед мый эз ло, а пышйыны тайӧ проклятӧй му вывсьыс.
— Пышъя, всё равно пышъя!
Мед пӧгибнита, но муна проливӧ, — пышъян плансӧ лӧсьӧдігмоз долис сійӧ.
— Колӧ Нутэскинлы висьтавны, колӧ Чумкельлы висьтавны.
Ӧтлаын пышъям.
Найӧ жӧ сэні чужлісны, сэні налӧн керкаыс...
Но ни Чумкель, ни Нутэскии эз поддержитны Чочойӧс.
— Тэ ӧмӧй он тӧд, детинка, кутшӧм скӧр овлӧ йиӧн тупкыссьӧм мореыс?
— Чочойлысь юаліс Чумкель да мыччис сылы кос чери.
— Тэнад дядьыд берегсяньыс неылӧ муніс и то бӧрсӧ эз лок...
Чочой кос черисӧ сідзи и эз видлы, дыр чӧв оліс.
Друг сійӧ сувтіс кок йылас да бӧрдігтыр горӧдіс:
— Но и мый, ме сідзкӧ ӧтнам пышъя!
Тайӧ кывъяссӧ шуӧм бӧрын сійӧ котӧрӧн петіс ывла вылӧ да уськӧдчис ты дорӧ.
Сэні берегас вӧлі кымыньтӧма Гоомолысь ичӧтик байдара, мыйӧн сійӧ плавайтліс тыясын.
Но петны тайӧ байдараӧн мореӧ, да ещӧ коді тупкысьӧма йиӧн, вӧлі нин йӧйталӧм, но Чочой мӧд петан туй эз аддзы.
И сійӧ чорыда решитіс: «Мед пӧгибнита, но татчӧ сэсся ог кольччы!»
Чочой кок улысь друг жбыр лэбзис байдӧг.
Детинка видзӧдіс сійӧ лэбӧм бӧрся, ыджыда ышловзис да видзӧдліс морелань.
Горизонтын ылын тыдалісны йи глыбаяс.
Найӧ вӧліны зэв мичаӧсь и унапӧлӧс формааӧсь.
И Чочойлы бара тӧдвылас уси Гоомо журналысь Москва.
— Мираж!
— шӧпкӧдіс Чочой.
— Тайӧ сӧмын кажитчӧ.
Но кӧнкӧ сы сайын сійӧ Шуда муыс...
Чочойлы уси тӧдвылас, кыдзи дзик на неважӧн сійӧ тадз жӧ сулаліс море берег дорын да, ылӧ видзӧдігтыр, думайтіс Москва йылысь, а бӧрвывсяньыс сы дорӧ локтіс Кэмби, лёкысь дернитіс шошаӧдыс, уськӧдіс муас.
— О, кӧин!
Пеж пӧрысь кӧин!
— Чочой ньӧжйӧник видіс мистер Кэмбиӧс да, байдарасӧ нырӧдыс босьтӧмӧн, кыскис море берег дорӧ.
«Пышъя!
Пышъя!
Ӧні жӧ пышъя!»
— воськовъяссӧ ӧддзӧдігмоз дугдывтӧг шуаліс сійӧ.
Море берег дорӧ байдарасӧ кольӧм бӧрын Чочой котӧртіс Гоомо ярангаӧ, аддзис сэтысь нерпа куысь вӧчӧм мешӧк, тэчис сэтчӧ ӧстатки яй коляссӧ, неыджыд кӧрт бидонӧ пуктіс ва да котӧртіс берег дорӧ.
Байдарасӧ ваас лэдзӧм бӧрын Чочой тэчис сэтчӧ сёян тыра мешӧксӧ да васӧ, сэсся видзӧдаліс байдарасьыс быд вурыс — оз-ӧ пыр ваыс.
Байдараас пуксьытӧдз да места вывсьыс вӧрзьӧдчытӧдз Чочой дыр видзӧдіс еджыд йи пятнаяса спокойнӧй морс вылӧ.
Аслас мунан туй йылысь думыштӧм бӧрын сійӧ йӧжгыльтчыліс, нерешительнӧя педзыштіс места вылас.
«Страшнӧ ӧтнамлы, — думайтіс Чочой.
Вот эськӧ Том кӧ вӧлі мекӧд!..»
Сэки Чочой думыштіс, мый туяс петны сійӧ оз вермы ӧтнасӧн.
«Колӧ босьтны Очерӧс!
Да-да, ми мунам Очеркӧд кыкӧн.
Но кыдзи гусявны Очерӧс мистер Кэмби ордысь?
Сюра кӧ, нӧйтны кутасны, либӧ Томӧс моз виасны...»
Чочой дыр сулаліс: эз тӧд мый вӧчны...
«Оз, оз, Очерӧс оз позь татчӧ кольны!
Кэмби ордын сылы сьӧкыд: сійӧс некод оз радейт сэні, сӧмын заставляйтӧны сійӧс уджавны...» Тайӧ мӧвпыс сетіс детинкалы выль вын.
Сэсся дыр думайттӧг нин сійӧ котӧртіс мистер Кэмби керка дорӧ.
Ненависть чувство да Очерӧс спаситны кӧсйӧм венісны Чочойлысь ставсӧ, кодъяс тшӧктӧны вӧлі сійӧс видзчысьны, гӧгӧр думыштны.
«Нуӧда, всё равно нуӧда Очерӧс!»
Кэмби дворын некод эз вӧв.
Калиткасӧ восьтӧм бӧрын Чочой решительнӧя матыстчис чом дорас.
Очер уськӧдчис сылы морӧс вылас, нора никӧстіс.
Чочой полігтыр видзӧдліс керка ӧшиньясас да, понсӧ чеп йылысь мездӧм бӧрын, волнуйтчигтыр горӧдіс сылы:
— Пышйы!
Очер уськӧдчис пышйыны дворсьыс.
Сы бӧрся котӧртіс Чочой.
Но эз на удит сійӧ петны ворота саяс, кыдзи ас бӧрвывсьыс кыліс лёкысь горӧдӧм:
— Кутӧй сійӧс!
Кутӧй вӧрсӧ!..
Кутшӧмкӧ здук кежлӧ Чочой сувтыштліс; сійӧ чувствуйтіс, мый лигышмунісны кокъясыс.
— Кутӧ-ӧ-ӧй!
— ещӧ кыліс сы бӧрвылын.
Байдара дорӧ локтӧм бӧрын Чочой йӧткыштіс сійӧс ваас.
— Очер, татчӧ!
— горӧдіс Чочой.
Очер чеччыштіс байдараас.
Сійӧ жӧ здукас байдараын лои и Чочой.
— Кутӧй!..
— резинӧвӧй сапӧгнас ваас пыригмоз горзіс мистер Кэмби.
Берег дорӧ котӧрӧн локтіс Нутэскин.
— Пуксьы аслад байдараӧ да вӧтӧд кычиписӧ!
— сы вылӧ горӧдіс мистер Кэмби.
«Детинкаыс эз выдержит: пышйис, ӧтнасӧн пышйис!
Пӧгибнитас!» — Нутэскинлӧн вирдыштіс юрас.
Кэмби отсӧгӧн сійӧ йӧткыштіс ассьыс куим морта байдарасӧ, уськӧдчис вӧтӧдны Чочойӧс.
— Вӧтӧд, вӧтӧд, вӧрсӧ!
— горзіс мистер Кэмби.
— Бергӧд сійӧс татчӧ, ме сылы петкӧдла гаж!..
Мираж вочасӧн быри.
Небесаӧ ӧшйисны кымӧр пластъяс.
Пемыдлӧз мореыс сьӧдӧдіс, скӧрмис.
Сыладорсянь, кӧні неважӧн на тыдаліс призрак кодь карыс, ӧні шлывгис сук ру.
Локтіс сійӧ ньӧжйӧник, вочасӧн тупкис аснас моресӧ.
Утка чукӧръяс качисны вывлань, зілисны пышйыны ылӧджык тайӧ дорвыв ру пытшсьыс.
Чочой тэрмасис мунны берегсьыс кыдз позьӧ ылӧджык, сыніс мыйвынсьыс и регыд мысти мудзис.
Ру пырыс сійӧ кывтіс наугад, нинӧм аддзытӧг да сы йылысь жугыля думайтігтыр, мый кыптас кӧ бушков, то сійӧ пӧгибнитас.
Но вот руыс разаліс, небесаыс югдыштіс.
Сӧмын асыввылын, сэні, кӧні мореас вӧлі лэччӧ шонділӧн кельыд дискыс, руыс пуркйысис на рытъя кыа фон вылын.
Чочой дзикӧдз дугдіс сынны.
Сійӧ видзӧдіс, кыдзи гӧрд шондіыс вӧйтчис ру пиӧ.
Море вомӧныс нюжалӧма паськыд туй, кодӧс югдӧдӧ лэччысь шонділӧн уна тысяча югӧр.
Утка стая, коді вӧлі сьӧд прӧшви кодь, лэбис сійӧ гӧрд туй вылас да мӧдіс тӧвзьыны дзик ва бердтіыс лэччысь шонділань.
Воздухас дыр кыліс бордъяснас шпорӧдчӧмыс.
Чочой видзӧдіс стая лэбӧм бӧрся, кытчӧдз сійӧ дзикӧдз эз саяв.
Ас бӧрвывсьыс Чочой друг кыліс валысь сёлькӧдчӧм.
Сійӧ бергӧдчис да аддзис байдара, а сэтысь мортӧс. Кодкӧ вӧлі явӧ вӧтӧдӧ сійӧс.
Чочой кватитіс пелыссӧ да, корсюрӧ бӧрвылас видзӧдлывлігтыр, мыйвынсьыс мӧдіс сынны.
Кор сы туй вылын веськавлісны йи пластъяс, сійӧ йӧткыліс найӧс кузь пелыснас да кывтіс пыр водзӧ.
Но сійӧс вӧтӧдысьыслӧн байдараыс пыр матыстчис и матыстчис.
— Чочой, энлы!
Виччысьлы менӧ!
Эн мун водзӧ, пӧгибнитан!..
— кыліс сійӧ Нутэскинлысь гӧлӧссӧ.
Очер чошкӧдіс пельяссӧ да друг мӧдіс омлявны.
И пон гӧлӧссьыс Чочой кыліс сэтшӧм тревога, мый сійӧ ас кӧсйытӧгыс полігтыр видзӧдліс гӧгӧр да думыштіс: «Кытчӧ тайӧ ме?
Позьӧ ӧмӧй татшӧм байдараӧн вуджны пролив вомӧн?»
— Чочой, виччысьлы!
Нӧрӧвитлы, Чочой!
— детинка бара кыліс Нутэскинлысь гӧлӧссӧ.
— Нӧрӧвит...
Колӧ ӧтлаын...
— Ӧтлаын?
— ньӧжйӧник юаліс Чочой.
— Пышъям ӧтлаын!
— радпырысь горӧдіс сійӧ.
— Очер, тэ кылан, Нутэскин шуӧ: пышъям ӧтлаын!
Сы йылысь думайтігӧн, мый сійӧ оз нин ло ӧтнасӧн, а верстьӧ морткӧд зумыдджык байдараын, Чочой кутіс чувствуйтны асьсӧ сідзи, быттьӧкӧ пышйынысӧ сылы удайтчис нин.
— Гӧгӧрвоан, ӧні ставыс...
Ӧні ми огӧ пӧгибнитӧй, миянкӧд Нутэскин...
— Очерсӧ кыкнан кинас малалігтыр шуаліс Чочой.
Медбӧрын Нутэскинлӧн да Чочойлӧн байдараясыс ӧтлаасисны.
Нутэскин байдараӧ ассьыс кӧлуйсӧ да сёянсӧ тэчӧм бӧрын Чочой и ачыс вуджис сэтчӧ понйыскӧд.
— Колӧ тэрмасьны, колӧ ёна тэрмасьны, — Аляска береглань тревожнӧя видзӧдлывлігтыр шуаліс Чочой, — а то миянӧс вермасны вӧтӧдны.
Мистер Кэмби виас менӧ...
Ассьыс каллянсӧ куритӧм бӧрын Нутэскин жугыля нюмъялігтыр видзӧдіс Чочой вылӧ. Сійӧ эз тӧд, мыйсянь заводитны, кыдзи уговоритны детинкаӧс бӧр бергӧдчыны.
— Кывзы, Чочой, бура менӧ кывзы, — курыд табак тшынысь висьысь синъяссӧ читкыралігтыр медбӧрын шуис сійӧ.
— Проливын йиыс уна, йияс пазӧдасны миянӧс...
пӧгибнитам...
Чочой чуймӧмӧн видзӧдліс Нутэскин вылӧ:
— Кыдзи?
Мыйла пӧгибнитам?
Тэ жӧ ӧні миянкӧд!
— Всё равно пӧгибнитам, байдара оз выдержит, — ышловзис Нутэскии.
— Колӧ бӧр бергӧдчыны...
Чочой мыйкӧ дыра чӧв оліс, быттьӧкӧ эз верит аслас пельяслы, а сэсся тэрыба мӧдіс мынтӧдны ассьыс байдарасӧ Нутэскии байдараысь.
— Но мый нӧ, сідзкӧ ме ӧтнам...
— шуис сійӧ.
«Гашкӧ, кывзысьны детинкаыслысь али мый?
— думыштіс Нутэскин.
— А друг да удайтчас вуджны проливсӧ?
Гашкӧ, удача лоас?..»
Сы син водзӧ сувтіс аслас тыртӧм ярангаыс, кӧні сійӧ важӧн нин овліс дзик ӧтнасӧн, и Нутэскин кинас тупкис чужӧмсӧ.
«Да-да, детинка эз выдержит!
Да и ме ог нин вермы терпитны татшӧмсӧ...
Ещӧ эськӧ Чумкельӧс миян дінӧ, сэки позьӧ эськӧ вӧлі решитчыны пышйыны рӧднӧй муӧ», — думайтіс сійӧ. Ӧні сійӧ эз на тӧд, мый вӧчны.
— Но, ладнӧ, Чочой, бӧр кӧртав ассьыд байдаратӧ, кыдзи вӧлі, — шуис Нутэскин.
— Мунам ӧтлаын.
Гашкӧ, миян предокъяслӧн долинаӧ веськыда веськалам, смертьнымӧс ассьыным аддзам.
Кольӧм вой ме аддзылі страшнӧй вӧт...
Море пыдісянь ышлолаліс.
Кадысь кадӧ йиторъяс ыджыд шумӧн бузгысьлісны ваас.
Чочой дрӧгмунліс да топыдджыка топӧдліс аслас чужӧм бердӧ понйыслысь юрсӧ.
Дыр сынӧмысь мудзӧм киясыс юкалісны.
Ӧтчыд налӧн байдараыс веськаліс узьысь утка стая вылӧ.
Уна тысяча гоз бордъяс мӧдісны швачӧдны ваас.
Любӧй кадӧ позьӧ вӧлі зурасьны плавайтысь йи глыбалӧн ёсь пельӧсӧ, розьӧдны байдарасӧ.
Пемыдас муртса тӧдчис ыджыд-ыджыд айсберг.
Вылыс юкӧныс сылӧн быттьӧкӧ кӧзырёк ӧшйӧма байдара весьтӧ; Чочой кыліс, кыдзи кысянькӧ вылісянь войтыштіс сылы сьыліас некымын кӧдзыд войт.
Нутэскин йӧткыштчис пелыснас, медым ӧдйӧджык вешйыны сыысь бокӧ.
Но байдара муртса удитіс вешйыны сысянь метр ветымын кымын сайӧ, кыдзи кыліс грымӧбтӧм шы.
Байдараӧс кутісны качайтны гыясыс.
Унапӧлӧс йӧлӧга кватитліс да нуис моревывса ылі эрдъясӧ ваӧ усьысь йи кӧзырёклысь шысӧ.
Чочой босьтіс пелыс да тэрыба мӧдіс отсавны Нутэскинлы.
— Да, ме тӧрыт страшнӧй вӧт аддзылі...
— бара шуис Нутэскин да чышкыштіс пась соснас пӧсялӧм чужӧмсӧ.
И Нутэскин друг дрӧгнитіс: сылы кыліс лыйӧм шы.
Войся чӧвлунас напряжённӧя кывзысис и Чочой.
Лыйӧм шыыс кыліс мӧдысь, и сы бӧрын кыліс ылісянь морт гӧлӧс:
— Эй!
Эй-эй!
Кӧнӧсь ті?..
— Чумкель горзӧ!
— Нутэскин сувтіс кок йылас.
Байдара кутіс ёна катласьны.
— Э-ээ-ээ-эй, ми танӧсь!..
— горӧдіс Нутэскин.
Радлун да тревога ӧтлаын чувствуйтіг Чочой сідзжӧ сувтіс да горӧдіс Нутэскинкӧд ӧтвылысь:
— Э-ээ-ээ-эй, ми танӧ-ӧ-ӧсь!..
Бара кутіс омлявны Очер.
Мортлӧн горӧдӧмыс ещӧ на кыліс некымынысь, сэсся ланьтіс.
— Тӧлыс миянлань пӧльтӧ.
Ми сійӧс кылам, а сійӧ миянӧс оз!
— дӧсадапырысь шуис Нутэскин.
Тайӧ Чумкель, сійӧ петӧма миянӧс корсьны мореӧ.
— Вай ещӧ горӧдлам!
— шуис Чочой.
— Гашкӧ, сійӧ пышйыны жӧ решитіс...
Куимыдлы кокньыдджык лоӧ...
Найӧ дыр на горзісны, но ӧтветсӧ эз кывны.
Асывнас байдара веськаліс гырысь йи пластъяс пӧвстӧ.
Нутэскин да Чочой сэтшӧма нин мудзисны, но век на йӧткалісны ас дорсьыныс йи пласт бӧрся пласт.
Детинка омӧля нин вӧлі гӧгӧрвоӧ, мый сыкӧд вӧчсьӧ.
И кор кыліс байдаралысь потӧм шысӧ, сійӧ ас тӧдлытӧгыс чеччыштіс йи пласт вылӧ.
Мӧд йи пласт дзикӧдз пазӧдіс байдарасӧ да дзебис сійӧс Чочой син улысь.
— Нутэскин!
Очер!..
— мыйвынсьыс горӧдіс Чочой.
Ичӧт и ыджыд, тшӧтшыд и ёсь пельӧсъяса йи пластъяс тойласисны, кавшасьлісны ӧта-мӧд вылас, вӧйлісны да ыджыд шумӧн бара мыччысьлісны джуджыд сьӧд мореысь.
Чочой садь быртӧдзыс повзьӧмӧн видзӧдіс тайӧ став вылас.
Но Нутэскинӧс, ни Очерсӧ, ни байдарасӧ сійӧ эз аддзыв.
«Мый тайӧ?
Мыйла тадз лои?
Кӧнӧсь найӧ?..»
— эз гӧгӧрво детинка.
«Кольӧм вой ме страшнӧй вӧт аддзылі...» — вирдыштіс сы юрын Нутэскинлӧн кывъясыс.
— Нутэскин!
— Чочой горӧдіс сідз, мый доймис весиг сылӧн морӧсыс да горшдіныс.
Сійӧ йи пластыс, код вылын сулаліс Чочой, потіс.
Сэки сійӧ чеччыштіс мӧд йи пласт вылӧ.
— Очер!..
— ещӧ гораджыка горӧдіс детинка да кутіс чувствуйтны, мый сылӧн гӧрддзасис горшдіныс.
А йи пластъяс важмозыс век гартчисны ӧтарӧ-мӧдарӧ да сідзи и дзебисны детинкалысь другъяссӧ.
ЧУКОТСКӦЙ МОРЕЫН СЛУЧАЙ
Кэукай ёна гордитчис сійӧн, мый верстьӧ йӧз аскӧдныс тшӧтш босьтісны сійӧс кыйсьыны.
«Вот висьтала Петялы да Эттайлы, кыдзи кыйси, — вежавны кутасны, — думыштіс Кэукай да сэк жӧ жалитны кутіс ассьыс другъяссӧ: — Эк, колӧ вӧлі корны батьлысь, медым тшӧтш найӧс босьтіс!»
Моторнӧй вельбот кокниа шлывгис лӧнь мореӧд.
Кэукайлӧи батьыс думайтігтыр куритчис, синсӧ вештывтӧг видзӧдіс горизонтас.
Сійӧ вӧлі недӧвӧльнӧй сійӧн, мый ӧти бригада тӧрыт локтіс мореысь тыртӧг.
— Ошйысим собрание вылын, мый тайӧ кварталын плансӧ содтӧдӧн тыртам, а асьным зверӧс огӧ вермӧй аддзыны, — кыйсьысьяслы чужӧмас скӧрысь видзӧдіг шуис сійӧ.
— Нинӧм, талун мореӧ ылӧ мунам, йи поле корсям, уна нерпа виам, — шуис Тынэт.
— А плансӧ збыльысь кыкпӧв вевтыртам.
Таграт пыркӧдіс каллянсӧ, дзебис сійӧс питшӧгас, аслас кокньыдик пась улӧ.
— Вот, гашкӧ, Кэукай отсалас, а мукӧдъяс вылас ме ог надейтчы, — нюммуніс сійӧ.
Кэукай гӧрдӧдіс нимкодьысла, но сэк жӧ чужӧмыс лои важнӧй: сійӧ зэв ёна кӧсйис лоны верстьӧ морт кодьӧн.
Сійӧ крепыда кутіс киас ассьыс карабинсӧ, и кажитчӧ вӧлі, мый детинка быд здукӧ дась кыпӧдны карабинсӧ, медым лыйны нерпалы юрас, нерпаыс кӧ мыччас юрсӧ васьыс.
А мотор век ӧткодя сьыліс ассьыс помтӧм сьыланкывсӧ.
Мореын вӧлі лӧнь.
Сӧмын корсюрӧ гораа бузгысьліс ваас ванас орӧдӧм йи глыба.
Грымгысян шысӧ кватитліс тшӧтш йӧлӧгаыс да нуліс сійӧс кытчӧкӧ ылӧ, морелӧн помтӧм гӧлубӧй эрдъясӧ.
И бара сӧмын кывліс моторлӧн ӧткодя сьылӧмыс.
Луншӧр кад кежлӧ кыйсьысьяс аддзисны йи полеяс.
Кэукайлӧн батьыс прикажитіс мотористлы кольччыны вельботыскӧд, а мукӧдъясыслы — разӧдчыны йи поле пасьталаыс.
— А тэ, Кэукай, мунан мекӧд, — шуис сійӧ. Сэсся карабинсӧ ӧшӧдіс мышкас да мӧдӧдчис йи поле кузя.
Нерпа куысь вурӧм кокньыдик торбазъяса неуна чуклякодь кокыс тувччаліс небыда да видзчысигтыр.
Карабин лӧжасӧ бокас тапӧдӧмӧн да бать походкаыслы подражайтіс Кэукай муніс сы бӧрся.
Регыд мысти найӧ лоины йи поле мӧдар помас.
Кӧнкӧ насянь шуйгавылын, ӧти бӧрся мӧд, кыліс кыкысь лыйӧм.
Йӧлӧгаыс унаысь повторитіс найӧс.
— Навернӧ, талун удача миян лоӧ!
— батьыскӧд орччӧн мунігӧн шуис Кэукай.
— Настӧящӧй кыйсьысьяс оз больгыны удача йылысь сэтчӧдз, кытчӧдз оз кыйны нерпаясӧс да лагтакъясӧс байдаратырыс, — тӧлка векньыдик синъяснас пиыс вылӧ видзӧдлывліг коса шуис батьыс.
Кэукай яндысьӧмӧн нюммуніс, но нинӧм эз шу.
Йи поле дорас ваыс вӧлі пемыдвиж, а неуна ылынджык — гӧлубӧй.
Со ва веркӧсас мыччысис нерпалӧн югъялысь сьӧд шар кодь гӧгрӧс юрыс.
Кэукай эз на удит воны ас садяс, кыдзи батьыс лыйис.
Ваыс гӧрдӧдіс сэні.
Регыд мысти виӧм нерпа лыбис ва веркӧсас.
Таграт босьтіс гаровтӧм гез, кодлӧн помас вӧлі кӧрталӧма ёсь крюкъяса палич, тэрыба разис да пелька шыбитіс.
abu
Ёсь крюкъяса палич уси нерпасянь неуна ылӧджык.
Таграт вайӧдіс сійӧс матӧджык, дернитіс асланьыс — крюкъясыс сатшкысисны нерпалы кынӧмас.
Кияснас тэрыба вӧриг сійӧ кыскис кыйдӧссӧ йи поле дорӧ да заводитіс лэптыны йи вылас.
Тайӧ здукас зэв матын васьыс мыччысис мӧд гӧгрӧс юр.
Но Кэукай сӧмын на заводитіс метитчыны, нерпа вӧйтчис.
— Нинӧм, нинӧм, — писӧ ышӧдӧм могысь негораа шуис Таграт, — ӧні сійӧ бара мыччысяс...
Кэукай видзӧдіс сідз, быттьӧкӧ сійӧ аддзис весиг море пыдӧссьыс.
Сьӧлӧмыс тіпкис тэрыба.
Кэукай ыджыда ышловзис да ланьтіс: сійӧ вӧлі дась лыйны любӧй здукӧ.
Нерпа мыччысис эз сэні, кытысь виччысис Кэукай, но сійӧ эз падмы, тэрыба метитчис, личкыштіс гашеткасӧ.
Грымӧбтіс лыйӧм шы.
Карабин стволсӧ кабралігтыр детинка став тушанас сетчис водзлань.
И пыр сійӧ аддзис нерпалысь виж кынӧмсӧ, сылӧн посни ньылӧм чутъяса напряжённӧй чужӧмыс нюммуніс.
— Бур, — скупа ошкыштіс батьыс.
— Ӧдйӧджык гезсӧ шыбит.
Кэукай гезсӧ дзугис.
Таграт тӧдіс, мый минута-мӧд мысти нерпаыс вӧяс, а та вӧсна сійӧ ӧдйӧджык шыбитіс ассьыс гезсӧ.
Кыйдӧссӧ лэптісны йи вылӧ.
Виӧм нерпаяссӧ вадорсяньыс метр кызь сайӧ кымын кыскӧм бӧрын Таграт мӧдӧдчис йи полевывса векньыдик да кузь мысӧ.
Сылӧн сюсь синъясыс казялісны, мый сэні нерпаясыс мыччысявлісны васьыс частӧджык.
Кэукай муніс батьыс бӧрся.
Йи мыс дорас матыстчигӧн Таграт сулалыштіс, а сэсся збоя мӧдӧдчис водзӧ, дзик мыс помас.
Кэукай сыысь эз кольччы.
И друг лунвывсянь пӧльыштіс лэчыд тӧв.
Таграт бергӧдчис да кватитіс писӧ киӧдыс.
Копыртчӧмӧн, тӧвсӧ муртса венігтыр, найӧ котӧртісны бӧрвыв.
Йиыс ратшкакыліс.
Юрсьыс шапкасӧ кутігмоз Кэукай чеччаліс потасъяс вомӧн, зілис не кольччыны батьсьыс.
Тӧлыс здук кежлӧ лӧньліс, сэсся бара пӧльыштіс сідзи жӧ, ещӧ на ыджыдджык вынӧн.
Тайӧ здукас мысыс торъяліс йи полесьыс.
Таграт мунігмозыс ӧддзӧдчӧмӧн чеччыштіс да лои йи поле вылын.
Кэукай быттьӧкӧ кынмис места вылас — эз сразу гӧгӧрво, мый лои.
А сэк кості Таграт разис гезсӧ да шыбитіс сійӧс пиыслы.
— Кӧртась!
Кос гӧгӧрыд гаровт да кӧртав!
— Кэукайлы горӧдіс сійӧ.
Кэукай тэрыба кӧртасис гезнас.
Таграт кутіс кыскыны гезсӧ асланьыс.
Гезйыс зэлаліс и, кажитчис, вот-вот орас.
— Ваас, ваас чеччышт!
— тшӧктіс батьыс.
Йи дорышыс, код вылын сулаліс Кэукай, торъяліс да кутіс ӧтарӧ-мӧдарӧ катласьны.
Кэукай муртса вермис сулавны кокъяс йылас.
— Ӧні сулав, сулав йи вылас, оз ков чеччыштны,
— сы вежӧрӧдз кытысянькӧ ылісянь, быттьӧ му увсяньыс, кыліс батьыслӧн гӧлӧсыс.
Кэукай кывзысис батьыслысь да вӧтын моз ставсӧ вӧчис стӧча.
Сійӧ сулаліс кокъяссӧ тажгӧдӧмӧн, быдногыс зілис кутны равновесие.
Но вот Кэукай казяліс, мый ичӧтик йи пластыс, кӧні сійӧ сулалӧ, кыссьӧ йи полелань.
Сійӧ кутчысис зэлалӧм гезъяс да заводитіс кыскысьны ачыс тшӧтш.
— Молодеч!
Настӧящӧй кыйсьысь!
— горӧдіс Таграт.
Кэукай тэрыбджыка кутіс уджавны кияснас и, кор ичӧтик йи пластыс зурасяс йи полеӧ, чеччыштіс батьыслы воча.
— Молодеч!
Кыйсьысь!
Настӧящӧй кыйсьысь!
— эз скупитчы ошкӧмсьыс Таграт.
А Кэукай, став тушанас тіраліг, полӧмӧн видзӧдіс, кыдзи мореас пыр ылӧджык и ылӧджык муніс йи пластыс, кӧні сӧмын на сулаліс сійӧ.
Йи поле вывсянь быдладорсянь на дорӧ тэрмасигтыр локталісны кыйсьысьяс. Найӧ ставныс дасьтӧмаӧсь гезъяссӧ.
— Ой, молодеч, Кэукай!
Кыйсьысь!
Повтӧм кыйсьысь!
— аслас гезпомса бедьнас ӧвтчигтыр горзіс Тынэт.
Верстьӧ йӧзлӧн ошкӧмысь Кэукай вочасӧн успокоитчис.
И, вӧлі тешкодь, мыйлакӧ буретш ӧні, кор опасностьыс коли нин ылӧ бӧрӧ, сылы друг окота лои бӧрддзыны.
— Гыяс вылас нерпа, лый!
— пиыслы тшӧктіс Таграт: сійӧ бура вӧлі гӧгӧрвоӧ Кэукайлысь состояниесӧ.
Детинка тэрыба чышкыштіс кулакнас синъяссӧ, видзӧдліс моревывса гыяс вылӧ.
— Сёрмин: нерпаыс суніс, — нюммуніс батьыс да, сэтчӧ чукӧртчысь кыйсьысьяслань бергӧдчигмоз, властнӧя тшӧктіс: — Ставӧн вельбот дорӧ!
Минута дас мысти кыйсьысьяс вӧліны нин вельбот вылынӧсь.
Минутаысь-минутаӧ вельботӧс катлӧдліс гыяс вылын пыр ёнджыка.
Батьыслӧн спокойнӧй, суровӧй чужӧм вылӧ видзӧдіг Кэукай зілис не думайтны сы йылысь, мый вельботыс вермас путкыльтчыны.
Еджыд быг сорсъяса гыясыс кажитчисны чудовищнӧй зверьясӧн, кодъяс яра тӧвзьӧны море эрд вывті, уськӧдалӧны ӧта-мӧдсӧ, лёкысь горзӧны да сьӧласьӧны быгйӧн.
И морскӧй гыяс шум пырыс Кэукайлӧн ёсь пельыс друг кыліс мортлысь слабиника горӧдӧм шы.
Кыйсьысьяс чошкӧдісны пельяссӧ.
— Йи пласт, а сэні морт!
— горӧдіс Тынэт да кисӧ нюжӧдіс водзлань.
Кэукай видзӧдліс сылань, кодарӧ индіс Тынэт, и аддзис неыджыд йи пласт да сы вылын пласьвидзысь мортӧс.
Таграт сувтіс да прикажитіс мотористыслы нуӧдны вельботсӧ сідзи, медым йи пластыс эз во на вылӧ, а муніс боклань.
Сійӧ дасьтіс гезсӧ, медым шыбитны сійӧс йи вылын куйлысь мортыслы.
Гезъяссӧ лӧсьӧдісны и мукӧд кыйсьысьяс.
Вельботсӧ казялӧм бӧрын мортыс, буракӧ, гажмыштіс да мыйкӧ горӧдіс гораджыка.
Со медбӧрын Таграт вермис шыбитны гезсӧ.
Мортыс нюжӧдіс кияссӧ водзлань, но гезпомса беддьыс кытчӧкӧ воши гыяс пытшкас.
Таграт босьтіс мӧдӧс да неуна виччысьыштӧм бӧрын бара шыбитіс.
Морт кутчысис кыкнан кинас гезъяс да йи пласт вывсьыс шлювдіс ваас.
Кэукай напряжённӧя видзӧдіс, кыдзи батьыс кыскис гезсӧ.
«Мед эськӧ гыыс эз кучкы мортсӧ вельботас», — быгъя гырысь гыяс вылӧ полӧмӧн видзӧдігмоз думайтіс сійӧ.
Сылӧн бергӧдчис юрыс, кӧсйис восӧдны, но быдногыс кутчысис.
«Кувтӧдзыс швачкысяс» — сылӧн бара вирдыштіс юрас.
Но Таграт кыскис мортсӧ вельбот дорас буретш сэки, кор гыыс ыльнитіс бӧрлань.
Тынэт кватитіс сійӧс киняулӧдыс да кыскис вельботӧ.
Кыйсьысьяслы шензьӧм вылӧ, сійӧ вӧлӧма ар кӧкъямыс-ӧкмыса детинка, кӧтасьӧм киссьӧм пася да нерпа куысь вурӧм вушйӧм гача.
Синъясыс сылӧн вӧлі куньсаӧсь.
Сійӧ сідзи и эз восьты найӧс, кор Таграт пуктіс сылысь юрсӧ нерпа куысь вурӧм походнӧй ноп вылӧ.
Косіник киясыс чорыда кабыртӧмаӧсь гезсӧ.
— Коді тэ лоан? Кытысь?
— юаліс Таграт.
Детинка эз вочавидз.
— Пӧрччӧдӧй сійӧс!
— прикажитіс Таграт да сэки жӧ ас вывсьыс кутіс пӧрччыны пасьсӧ.
Моторист мыччис председательлы ассьыс маслӧӧссьӧм ватнӧй курткасӧ.
Кор детинкасӧ пасьтӧдісны кос паськӧмӧн, Таграт прикажитіс мотористыслы:
— Посёлокӧ!
ТӦДТӦМ МОРТ АСЬСӦ КУТӦ ТЕШКОДЯ
Степан Иванович ноксис кыйсьысьясӧн спаситӧм тӧдтӧм детинка вольпась дорын.
Детинка сӧрис, пессис, сылӧн ёсь щӧкаыс лыбӧма вывлань.
Детинкалӧн син увдорыс вӧлі лӧзӧдӧма, плешкыс — сідзи жӧ, пидзӧсъясас тыдалісны ыджыд лӧз пятнаяс.
Врач видлаліс аслас пациентлысь пульссӧ, плешкас пуктыліс компресс, вӧчаліс перевязкаяс, корсюрӧ сійӧ видзӧдлывліс ӧчки вевдорӧдыс школаса директор вылӧ.
Виктор Сергеевич, еджыд халата, пукаліс улӧс вылын неуна бокынджык.
Сылӧн чужӧмыс вӧлі сэтшӧм сосредоточеннӧй, быттьӧ сійӧ решайтіс сложнӧй задача.
— Кытысь нӧ сійӧ?
— быттьӧкӧ ассьыс юаліс Виктор Сергеевич.
— Орчча стойбищеясысь да посёлокъясысь ме став челядьсӧ тӧда, а вот тайӧс ог помнит.
— Воас ас садяс — юасям, — вочавидзис Степан Иванович.
И тӧдтӧм детинка друг восьтіс синъяссӧ.
Мыйкӧ дыра сійӧ видзӧдіс пӧтӧлӧкас, сэсся кӧрис плешсӧ, быттьӧкӧ зілис гӧгӧрвоны, кӧні сійӧ да мый сыкӧд вӧчсьӧ.
Со кыпӧдіс юрсӧ, бергӧдчис бок вылас, видзӧдліс Виктор Сергеевич вылӧ, Степан Иванович вылӧ, и сылӧн паськыда восьтӧм синъясас тӧдчис ёна повзьӧм.
— Мый тэкӧд, муса пи?
— кыдз позьӧ меліджыка юаліс Степан Иванович.
— Мунӧй татысь!
Лэдзӧй менӧ!
— друг чукотскӧй кыв вылын шуис детинка да йӧжгыльтчис, быттьӧкӧ лӧсьӧдчис чеччыштны.
— Американ!..
— Кӧні, кӧні американыс?
— чукотскӧй кыв вылын юаліс Виктор Сергеевич.
Детинка чуймӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ, сэсся чеччыштіс крӧвать вывсьыс, уськӧдчис ӧшинь дорӧ да кутчысис ӧшинь тасъясас, быттьӧкӧ кӧсйис чегъявны найӧс.
Палатаӧ ӧдзӧсыс воссис, и мыччысис медицинскӧй сестралӧн юрыс.
— Татчӧ посёлокысь став челядьыс локтӧмаӧсь, — шуис сійӧ, — вӧзйысьӧны татчӧ...
Некыдзи кутны ог вермы...
— Энӧ лэдзӧй, энӧ лэдзӧй найӧс!
— стрӧга прикажитіс Степан Иванович.
Но Кэукай да Петя юрнуӧдӧм улын челядь чукӧр ыльнитіс ӧшинь дорӧ.
Со став ӧшиньяс пырыс тыдовтчисны нин стеклӧ бердас топыда ляскӧм ныръяс да любопытнӧй синъяс.
Детинка уськӧдчис ӧшинь дорсьыс да ӧти здукӧн бӧр лои крӧвать вылас.
Юр вывтіыс эшкыннас шебрасьӧм бӧрын сійӧ ланьтіс да юасьӧмъяс вылӧ эз ӧтвечайт, чӧв оліс.
Степан Иванович гӧгӧрвотӧг видзӧдліс школаса директор вылӧ да аслас важъя привычка серти чальнас гыжйыштіс куш юрпыдӧссӧ.
Виктор Сергеевич копыртчис сы дорӧ да мыйкӧ шӧпкӧдіс сылы пеляс.
Висьысь детинка полігтыр шыбитіс ас вывсьыс эшкынсӧ.
Косьмӧм вомдоръяса да лихорадочнӧя югъялысь синъяса мучитчӧм чужӧмыс вӧлі сэтшӧм омӧль, мый кажитчис пырыстыдаланаӧн.
Вӧсньыдик кияса да сьыліа, ёна тӧдчысь пельпом лыяса, детинкаыс кажитчис дзик вынтӧмӧн, быттьӧкӧ сійӧ первойысь чеччӧма дыр да ёна висьӧм бӧрын.
«Да, сійӧ ёна омӧльтчӧма, верднысӧ колӧ видзчысьӧмӧн», — думыштіс доктор да петіс палатасьыс.
Регыд мысти сійӧ бӧр локтіс, киас сылӧн вӧлі неыджыд тасьті, кӧні вӧлі бульон.
Тасьтісӧ да паньсӧ колис сійӧ висьысь дорӧ улӧс вылӧ, сэсся вешйис бокӧ.
Детинка кватитіс паньсӧ да кутіс тэрыба панясьны. Сёйигас сійӧ гӧгӧрбок видзӧдлывліс, быттьӧкӧ поліс, мый сылысь вот-вот мырддясны завтраксӧ.
Киясыс сылӧн тіралісны.
— Ещӧ!
— друг шуис сійӧ да кинас индіс тыртӧм тасьті вылӧ.
— Ӧні кежлӧ тырмас, муса пи!
Унджыксӧ оз позь — висьман, — юрсӧ довкйӧдлігмоз нюммуніс Степан Иванович.
Детинка лӧгпырысь видзӧдліс сы вылӧ.
...Детинка вочасӧн ёнмис.
Сылы сёйны врач разрешайтліс нин ӧні унджык.
Но кор сійӧ завтракайтліс либӧ ӧбедайтліс, врачлы кажитчис, мый висьысь важмоз тшыг: киясыс тіралісны, сёяныс киськасис; корсюрӧ сійӧ пуктыліс паньсӧ да горша матыстліс тасьтісӧ вомдорас.
Степан Ивановичысь сійӧ эз нин пов.
Велаліс сійӧ и сыӧ, мый детинкаяс да нывкаяс пыр частӧджык и частӧджык видзӧдлывлісны сы вылӧ ӧшиньяс пыр.
Ӧти шоныд лунӧ Степан Иванович да Виктор Сергеевич восьтісны палата ӧшиньяссӧ да асьныс вешйисны бокӧ.
Ӧшинь дорӧ матыстчис Кэукай.
Детинкаысь гусьӧн Виктор Сергеевич мигайтіс Кэукайлы да, ас водзвылас врачӧс лэдзӧм бӧрын, петіс палатаысь.
— Тадзи, татшӧм свободнӧй обстановкаас, детинка ӧдйӧджык кутас сёрнитны, — Степан Ивановичлы шуис сійӧ.
Кэукай ёна интересуйтчигтыр здук мында видзӧдіс тӧдтӧм детинка вылӧ.
Сійӧ сідзжӧ интересуйтчӧмӧн видзӧдіс Кэукай вылӧ.
Детинка чужӧм вылысь полӧмыс вочасӧн быри.
Кэукай нюммуніс.
Косьмӧм тіралысь вомдоръясыс сідзжӧ слабиника нюммунісны.
— Тэ коді?
— чукотскӧй кыв вылын юаліс Кэукай.
— Тэ кужан сёрнитны чукотскӧй кыв вылын?
— ачыс юаліс тӧдтӧм детинка да полігтыр воськовтіс ӧшиньлань.
— Кыдз нӧ тэнӧ шуӧны?
Ӧшинь дорас мунігӧн детинка сувтіс туйджынъяс, полӧмӧн видзӧдліс бӧрвылас да ньӧжйӧник, но пӧся, сідзи, кыдзи висьталӧны гусятор, шуис:
— Чочой менам нимӧй.
Ме Кэймид посёлокысь...
— Кэймид посёлокысь?
— юаліс Кэукай.
— А кӧні нӧ сійӧ Кэймидыс?
— А ме ог тӧд, кӧні ӧні сійӧ...
— Детинка матыстчис Кэукай дорӧ дзик матӧ.
— Ме пышйи сэтысь.
Байдараӧн пышйи.
И тӧдан кытчӧ?..
— и детинкалӧн чужӧмыс лои сэтшӧм, быттьӧкӧ кӧсйис юӧртны тайна.
— Тэ сӧмын некодлы эн висьтав, а то меным лёк лоас.
Байдараӧн ме кӧсйи пролив вомӧн вуджны сійӧ муас, кӧні эм ыджыд-ыджыд кар.
Тэ он тӧд, мый эм сэтшӧм му, кӧні сулалӧ ыджыд кар Москва?..
— Ме ог тӧд?!
— чуймис Кэукай.
— Да тэ мый?..
— Сӧмын вот ме эг во сійӧ муӧдзыс,
— ассьыс думъяссӧ висьтавліс детинка.
— Кодкӧ менӧ байдараӧ босьтӧма да бӧр вайӧдӧма.
Ӧні, менӧ кӧ аддзас мистер Кэмби...
— Кутшӧм мистер Кэмби?
— ещӧ на ёнджыка чуймӧмӧн юаліс Кэукай. Сійӧ дзикӧдз воши тӧлквывсьыс тӧдтӧм детинка висьталӧмысь.
— Но вот, сідзи и эм, кыдзи ме чайті, — ӧдзӧс сайын шуис Виктор Сергеевич: — тайӧ детинкаыс пышйӧма Аляскаысь.
III часть
ШУДА БЕРЕГ
ФАКЕЛЪЯС ЫЛЫНӦСЬ
Шуда берег!
Мыйта думайтіс сы йылысь Чочой, кутшӧм донӧн сылы удайтчис локны тайӧ берегӧдзыс, а вот эз вермы гӧгӧрвоны сразу ассьыс шудсӧ.
«Мыйла менӧ кутӧны тайӧ еджыд керкаас, тайӧ еджыд паськӧмнас?» — больничанас тӧдмасиг да ассьыс больничнӧй бельёсӧ видлалігтыр немгӧгӧрвотӧг думайтіс Чочой.
Сійӧ пыр частӧджык и частӧджык матыстчыліс ӧшинь дорӧ.
Ӧти ӧшинь пыр бура тыдаліс неыджыд ты.
Чочой думыштіс, мый сійӧ тыыс сэтшӧм жӧ, кутшӧм вӧлі Кэймид посёлок дорын: сэтшӧм жӧ зыбуч берег, сэтшӧм жӧ тундра.
Мӧд ӧшиньӧд бура тыдалӧ вӧлі море — дзик сэтшӧм жӧ море, кутшӧм дорын сійӧ быдмис Кэймид посёлокын.
И Чочой бара видзӧдіс йи глыбаясысь артмӧм сылы кажитчысь мича кар вылӧ, код йылысь висьтавліс Гоомо.
— Бара кажитчӧ!
Бара сӧмын кажитчӧ!
— шӧпкӧдіс детинка.
Чочой вӧлі убедитчӧма, мый сійӧ важмозыс век на Аляскаын, американскӧй му вылын, а сійӧ чудеснӧй муыс, код йылысь висьтавліс Гоомо дядьыс, век на кӧнкӧ ылын, тайӧ кажитчысь йи каръяс сайын.
Кэукайкӧд сёрнитӧм бӧрын Чочой виччысис, мый американец Кэмби вот-вот ыстас мортӧс, коді бӧр нуӧдас сійӧс Кэймид посёлокӧ.
«Мыйла ме висьтаси тайӧ тӧдтӧм детинкаыслы?» — кӧритіс сійӧ асьсӧ да дрӧгнитлывліс.
Но кор сы син водзӧ сувтлісны Кэукайлӧн мелі да тӧждысяна синъясыс, Чочой неуна успокоитчывліс, заводитліс думайтны сы йылысь, мый детинка-чукча оз вермы лоны ӧтвылысь лёк американецъяскӧд.
Но татшӧм мӧвпъясыс кутчысьлісны Чочой юрын регыд.
Чочой казьтыліс посёлоксӧ, кӧні сійӧ чужліс, и первойяторйыс, мый сылы воліс юрас, вӧліны сьӧд пемыд войын ыпъялысь гӧрд факелъяс да сылӧн вернӧй друг Томлӧн кулӧм.
Ыпъялӧны гӧрд факелъяс.
Сотчӧ сьӧд крест, код гӧгӧр йӧйяс моз котралӧны еджыд балахонъяс.
Чочой куйлӧ восьса синъясӧн, и сылы кажитчӧ, мый вот-вот воссяс ӧдзӧс да еджыд керкаас пырасны еджыд балахонъяса тайӧ страшнӧй йӧзыс...
«Мый лоас мекӧд?» — зэв ёна шогсис детинка.
Чочой эз тӧд, мый сійӧ йӧзыс, кодъясӧс лыддьӧ американецъясӧн, думайтісны ӧні сы йылысь, кыдзи бурджыка устроитны сылысь судьбасӧ, кыдзи юасьны сылӧн пышйӧм йылысь, сылӧн рӧднӧй да матысса йӧз йылысь.
А мӧдлаын, стрӧитны помавтӧм колхознӧй складын, муніс та кузя бурнӧй совещание.
Зонкаяс да нывкаяс, кодъяс сэтшӧм частӧ видзӧдлывлісны больнича ӧшиньяс пыр, ставныс чукӧртчисны ӧтлаӧ да сёрнитісны Чочой йылысь жӧ.
— Медводз, ме чайта, мыйсюрӧ колӧ тӧдмавны тайӧ детинка йывсьыс, — висьталіс Петя. Сійӧ киас кутіс карандаш да вӧлі дась гижны ставсӧ, мый висьталасны другъясыс.
— Медводз колӧ бура тӧдмавны, кыдзи сійӧ веськалі миянӧ, коді сійӧ сэтшӧмыс.
Гашкӧ, сыкӧд кодкӧ ещӧ вӧлі, гашкӧ, кодікӧ сы бӧрся вӧтчис, — шуис Кэукай.
— Правильнӧ!
Гашкӧ, кутшӧмкӧ шпион вӧтчис сы бӧрся, — шуисны мукӧдъясыс.
— А сэсся колӧ думыштны, кутшӧм пӧдарокъяс ми сылы сетам!
— гораа горӧдіс Эттай, и сэк жӧ сійӧ кисӧ сюйис зептас да кутіс перъявны сэтысь ассьыс озырлунсӧ.
Перйис моржӧвӧй клык кусӧк, мыйысь Кэукай моз жӧ Эттай заводитліс мыйкӧ вӧчны, якӧръяса некымын кизь, карандаш наконечникъяс, спортивнӧй свисток, перочиннӧй пурт, жугалӧм часі механизм да уна мукӧдтор.
Ассьыс кӧлуйсӧ пӧв вылӧ тэчӧм бӧрын сійӧ думыштчис, быттьӧкӧ решайтіс, мый вермас та пиысь пӧдаритны тӧдтӧм детинкалы.
Челядь интересуйтчигтыр видзӧдісны Эттай бӧрся, а ӧткымынӧн асьныс кутісны корсьысьны зепъясас.
— Э, да тайӧ ставсӧ, мый менам эм, и ме пӧдарита сылы!
— паськыда нюмъялігтыр шуис Эттай.
— Тэ правильнӧ решитӧмыд, — ошкис сійӧс Петя.
— Ме, например, пӧдарита сылы выль лыжи.
— Вот тайӧ да!
— челядь пиысь кодкӧ чуймис: быдӧн тӧдісны, кутшӧм бурӧсь вӧліны Петялӧн лыжиясыс.
— А ме сылы пӧдарита общӧй тетрадь, — шуис Соня.
— Переплётыс клеёнкаысь, а сэсся коркаас зӧлӧтӧй букваясӧн гижӧма.
Челядь мӧдісны сёрнитны гораа: быдӧн висьталіс, мый сійӧ кӧсйӧ пӧдаритны тӧдтӧм детинкалы.
— Вот тайӧс ставсӧ ме гижа блокнотӧ, медым ставыс лючки-ладнӧ вӧлі, — шуис Петя.
— Мыйӧн Чочой бурдас, ми и сетам сылы сэки пӧдарокъяссӧ...
Став важнӧй вопросъяссӧ видлалӧм бӧрын челядь бара заводитісны ворсны.
Сразу жӧ лои ӧта-мӧдлы паныда кык лагерь.
Ӧтинас юрнуӧдіс Петя, мӧднас — Кэукай.
Заводитчисны «военнӧй действиеяс».
...А Чочой видзӧдлывліс ӧшиньӧд да думайтіс сы йылысь, мый жӧ колӧ сылы вӧчны, медым спаситны асьсӧ.
«Гашкӧ, Нутэскин да Очер кӧнкӧ танӧсь жӧ?
Гашкӧ, найӧ эз вӧйны?..
— думайтіс сійӧ да сэк жӧ пыркӧдліс юрнас: — Абу, абу ловъяӧсь, найӧ пӧгибнитісны.
Нутэскин ӧд эз прӧста пыр шуав: «Кольӧм вой ме страшнӧй вӧт вӧталі».
Ӧшиньӧд ещӧ ӧтчыд видзӧдлӧм бӧрын Чочой решитіс, мый сылы колӧ кыдз позьӧ ӧдйӧджык петны тайӧ тешкодь еджыд керкасьыс да корсьлыны, абуӧсь-ӧ тані збыльысь кӧнкӧ Нутэскин да Очер.
Детинкаӧс волнуйтіс и мӧд мӧвп: оз-ӧ удайтчы сылы бара пышйыны сэтчӧ, ылі йи глыбаяс сайӧ.
Чочойлы отсаліс случай: посёлок весьтӧ ӧшйис ру.
Палатаын лои пемыд.
Детинка ӧдйӧ пасьталіс визя куртка, кодӧс сылы сетіс «нёль синма» морт, кыдз думсьыс сійӧ шуис Степан Ивановичӧс, кӧмаліс небыдик мехӧвӧй туфли да некод тӧдлытӧг петіс ывлаӧ.
Еджыд сук ру пырыс оз вӧлі тыдавны керкаясыс, сӧмын выліас, кытчӧ руыс эз на кай, тыдалісны вевтъясыс, да найӧ быттьӧ плавайтісны мореын кымыня пыжъяс.
Ӧтилаын Чочой зурасис заборӧ и сэтысянь неылысь аддзис мортӧс.
Детинка уськӧдчис бокӧ да дзик вадорӧдыс гальки вывті котӧртіс водзӧ.
И сэки сійӧ кыліс тешкодь шы, кутшӧмӧс некор на эз кывлы:
— Урра!..
Урра!..
Кодкӧ ӧдйӧ котӧртіс сы дорті да дзебсяс ру пиас вошӧм предмет сайӧ, коді вӧлі ыджыд бӧчка кодь.
Чочой кывзысис.
— Вай тані пукалыштам: сійӧ, навернӧ, татчӧ локтас, сэки ми и кучкам тайӧ засадасяньыс, — Чочой кыліс Кэукайлысь тӧдса гӧлӧс.
«Кодӧскӧ нӧйтны кӧсйӧны», — думыштіс Чочой да лажыньтчис.
— Со сійӧ локтӧ, — бара кыліс Кэукайлӧн гӧлӧсыс.
— Отряд, атакаӧ, ме бӧрся!
— горӧдіс Чочой дорті котӧртысь детинка, кодӧс Чочой тӧдіс жӧ: Петя частӧ волывліс сы дінӧ ӧшинь дорас.
«Гӧгӧрвоана: еджыд чужӧмаыс кӧсйӧ чукчаясӧс нӧйтны, а найӧ дорйысьӧны», — думсьыс решитіс Чочой.
— Найӧ унаӧнӧсь, — бара кыліс Кэукайлӧн гӧлӧсыс, — ковмас миянлы бӧрыньтчыны да уськӧдчыны на вылӧ мышсяньыс.
— Ме бӧрся!
— скӧрыськодь горзіс Петя.
Кэукай, улӧдз копыртчӧмӧн, котӧртіс бокӧ, сы бӧрся вӧтчис ещӧ кутшӧмкӧ чукча-детинка.
«Пышйӧны, весиг му бердӧдзыс котыртчӧмаӧсь, — ӧбидапырысь думыштіс Чочой.
Сылы дум вылас уси Том другыс, кодӧс виисны американецъяс.
— Мыйла, мыйла сідз вӧчӧны еджыд чужӧмаясыс?»
Чочой аддзис кирпичтор, кватитіс сійӧс, ёсь пельӧсъясыс дойдісны кисӧ.
Детинка лажыньтчис да кутіс сюся видзӧдны сылань, кытысянь кыліс Петялӧн гӧлӧсыс.
И друг ас водзсьыс сійӧ аддзис Петяӧс.
«Командирлӧн» юр вылас вӧлі куим пельӧса шапка, кодӧс вӧлі вӧчӧма газета листысь, киас кутіс карабин.
Чочой эз тӧд, мый тайӧ карабинсьыс важысянь нин оз лыйсьыны.
Петялӧн чужӧмыс вӧлі зэв скӧр: водзлань копыртчӧма, сійӧ вӧлі дась лыйны любӧй кадӧ.
«Вот ӧні лыяс, ӧні жӧ лыяс!..» — полігтыр думайтіс Чочой да ещӧ на ёнджыка топӧдіс киас кирпичторсӧ.
Петя аддзис Чочойӧс.
Петя чайтіс, мый сійӧ Кэукай, кутіс метитчыны карабиннас да горӧдіс:
— Сетчы!
Пружина моз Чочой чеччыштіс места вывсьыс да мыйвынсьыс лыйис кирпичнас Петялы юрас.
Кыліс тыртӧм кӧрт бӧчкаӧ кирпичлӧн гораа клёнӧбтӧм шы: Петялы юрас эз веськав.
Сійӧ жӧ здукас Петя лои Чочой дінын.
Кор сійӧ видзӧдліс Чочойлы скӧрысла да повзьӧмысла вежыньтчӧм чужӧмас, Петя чуймис да юаліс рочӧн, сы йылысь вунӧдӧмӧн, мый Чочой рочнас оз гӧгӧрво:
— Тэ...
тэ нӧ мый тайӧ, а?
Тэ жӧ менсьым муртса юрӧс эн поткӧд!
Чочой быттьӧ кынмис места вылас: кажитчис, сійӧ дась вӧлі сэк жӧ уськӧдчыны Петя вылӧ.
Петя друг гӧгӧрвоис, мый Чочойкӧд мыйкӧ абу ладнӧ, гӧгӧрвоис опасность.
Юрас сылӧн гартчисны унапӧлӧс мӧвпъяс: «Прӧстӧ мунны сы дорысь?..
Видны сыысь, мый сійӧ менсьым юрӧс муртса эз поткӧд?..
Корны Кэукайӧс?..»
Пока Петя думайтіс, мый сылы вӧчны, сійӧс да Чочойӧс кытшалісны морт кызьӧн кымын.
Повзьӧм зверпи моз Чочой кутіс видзӧдны гӧгӧрбок, быттьӧкӧ корсьысис, кодарӧ пышйыны татысь.
А Петя чышкаліс газетаысь вӧчӧм шапканас плешсьыс ньылӧмсӧ да видзӧдіс Чочой вылӧ доверчивӧя, дружелюбнӧя, но сылӧн волнуйтчысь чужӧм вылын век на тӧдчис падмӧм.
Петялы уси тӧдвылас, мый Чочойӧс оз на вӧлі кӧсйыны выпишитны больничаысь.
«Кыдзи нӧ сійӧ веськаліс ывлаас?»
Мыйкӧ дыра олісны чӧв.
Чочой чувствуйтіс, кыдзи интересуйтчигтыр видзӧдісны сы вылӧ сійӧс кытшалысь нывкаяс да детинкаяс.
И сэки сылысь друг кодкӧ юаліс:
— Збыль-ӧ висьталӧны, мый тэ пышйӧмыд Аляскаысь?
Чочой тэрыба бергӧдчис сылань: сылы окота вӧлі видзӧдлыны, коді юаліс сэтшӧм тешкодьторсӧ.
— Гашкӧ, тэ Аляскаӧ бара думыштін пышйыны?
Неужели тэныд сэні бурджык вӧлі?..
Тайӧ юасис Эттай, коді сулаліс Чочойкӧд дзик орччӧн.
— Мыйла сераланныд?
— друг горӧдіс Чочой.
— Ме кӧсъя пышйыны Аляскасьыс...
Челядь чукӧрын чуймӧмӧн горӧдісны.
— Кывзы, тэ жӧ пышйин нин Аляскасьыс, тэ жӧ ӧні Чукоткаын!
— кыдз вермис эскӧданаджык шуис Эттай.
— Да, да!
Тэ — Чукоткаын!
Тэ пышйӧмыд!
— ӧта-мӧдсӧ торкалігтыр горзісны челядь.
Чочой чуймӧмысла эз кӧсйы веритны, мый сійӧ кыліс да прӧстӧ чӧв оліс.
Здук кежлӧ сылы кажитчис, мый ставыс путкыльтчис увлань юрӧн.
Сійӧ весиг шатовмуні да кияснас тупкис чужӧмсӧ.
Сылы дум вылас бара усины ыпъялысь факелъяс.
И кӧть кыдз Чочой эз зіль думыштны, мый факелъясыс ылынӧсь, сылы кажитчис, мый найӧ ыпъялӧны тані, сыкӧд орччӧн, сы син водзын.
Чочойлы окота вӧлі видзӧдлыны тайӧ став вылас мӧдар берегсянь нин, сійӧ Шуда берегсяньыс, мый йылысь сійӧ сэтшӧм уна думайтіс, кытчӧ сійӧ сэтшӧма писькӧдчыліс, но таысь нинӧмыс эз артмывлы...
— Кывзы, Чочой, кыдзи шуӧны тэнсьыд мамтӧ?
Чочой дрӧгнитіс.
Сійӧс чуймӧдіс не самӧй юалӧмыс, а сійӧ, кыдзи сылысь юалісны.
«Коді тайӧ юаліс?» — вирдыштіс детинка юрын.
Сійӧ ньӧжйӧник вештіс кипыдӧссӧ чужӧм вывсьыс да аддзис Кэукайлысь сы вылӧ веськӧдӧм сьӧд синъяссӧ.
«Да, да, тайӧс сійӧ юаліс, тайӧ вӧлі сылӧн гӧлӧсыс», — думайтіс Чочой.
Детинкаяс да нывкаяс напряжённӧя чӧв олігтыр виччысисны Чочойлысь вочакыв, и Чочойлы кыдзкӧ таысь эз ло лӧсьыд.
А Кэукай видзӧдіс Чочой вылӧ век на сідзи сюся.
— Мамӧс менсьым...
— Чочой тшӧкмуні. Сійӧ чувствуйтіс, мый гӧрддзасис горшдіныс, — мамӧс менсьым шулісны Ринтынэӧн.
Кэукай кватитліс Чочойӧс пельпомӧдыс, но друг сійӧ бергӧдчис сы дорысь, петіс челядь кытшысь да горӧдіс:
— Мама!
Мама!..
Сійӧ шуӧ — Ринтынэ!
Кыптіс сэтшӧм ыджыд шум, мый керкаясысь заводитісны петавны верстьӧ йӧз.
— Ринтынэ!
Сійӧ шуӧ — Ринтынэ!..
— гортланьыс котӧртігмоз горзіс Кэукай.
Но дзик нин горт дорас сылы быттьӧкӧ уси мыйкӧ тӧдвылас, сувтіс да кашкигтыр уськӧдчис котӧртны бӧр.
— Чочой!
Чочой!..
— горзіс сійӧ.
Сы горӧдӧмын вӧлі сы мында радлун, мый челядьӧн да сэтчӧ воалысь верстьӧ йӧзӧн кыпӧдӧм шумыс бара лӧнис.
— Чочой!
Тӧдан мый...
тӧдан мый, Чочой!..
— Кэукайлы некыдз лолыс эз шед.
— Со мый, Чочой: тэ менам вок!
— Ме тэнад вок?
— ещӧ ёнджыка чуймис Чочой.
— Да-да, Чочой, тэ менам вок, и ме тэныд вок!..
Йӧзыслӧн горзӧмысь Кэукайлӧн бӧръя кывъясыс эз нин кывны.
Зонкаяс да нывкаяс мыччылісны ассьыныс кияссӧ Чочойлы, Кэукайлы, поздравляйтісны найӧс,
ӧта-мӧдсӧ торкалігтыр эскӧдісны Чочойӧс, мый тані некутшӧм ӧшибка абу.
Сёрниӧ пырисны и верстьӧ йӧз.
Кашкигтыр гортсьыс котӧрӧн локтіс Вияль, сы бӧрся тэрмасис Таграт.
Посёлок помын кодкӧ волнуйтчигтыр чуксаліс Тынэтӧс да сылысь Кэргыль дедсӧ.
Йӧзлӧн тадзи полошуйтчӧмысь да ноксьӧмысь посёлокын кутісны увтчыны понъяс.
А Чочой видзӧдіс Кэукайлӧн волнуйтчысь чужӧмӧ, век на эз верит аслас шудӧ.
Сійӧ мӧвпыс, мый прӧйдитас некымын здук и сійӧ бара кольӧ дзик ӧтнасӧн свет вылас, повзьӧдліс сійӧс.
Чочой кутчысис кияснас Кэукай дорӧ да йӧзлӧн гораа горзам шы улын муніс тшӧтш челядькӧд.
«Сідзкӧ, тайӧ збыль, мый ме мӧдар берегын, Шуда берегын!»
— вирдыштіс детинка юрын,
и первойысь сылы кажитчис, мый ыпъялысь факелъясыс абу сыкӧд орччӧн, а кӧнкӧ ылын. Ылын, сэні, проклятӧй му вылас...
Колхозса председатель керкаын лои тырыс йӧз.
Чукчаяс пӧвстысь Чочой казяліс сійӧ кык мортсӧ, кодъяс сійӧс сэтшӧм дыр кутісны еджыд керкаас.
Детинка повзис, мед эськӧ сійӧс бара эз нуӧдны больничаӧ, но сійӧ кык мортыс меліа нюммунісны сылы, и сійӧ успокоитчис.
Вияль эз тӧд, кытчӧ да кыдзи пуксьӧдны ассьыс племянниксӧ, шуаліс сылы мелі кывъяс, гӧститӧдіс кутшӧмкӧ чӧскыд сёянӧн, кодлысь нимсӧ Чочой весиг эз тӧд.
Чочой яндысигтыр нюмъяліс, кыдз вермис ӧтвечайтіс быдбоксянь юалӧмъяс вылӧ.
Кор тӧдмаліс чойыс кулӧм йылысь да вокыс вошӧм йылысь, Вияль ланьтіс.
Таграт меліа малаліс Вияльӧс пельпомӧдыс да синсӧ вештывтӧг видзӧдіс племянникыс вылӧ.
Воссис ӧдзӧс, и порог дорын мыччысис старик Кэргыль, а сы бӧрвылын Тынэт.
Йӧзыс кежисны.
Кэргыль тэрыба локтіс Чочой дорӧ, кыв ни джын шутӧг сулыштіс сы дорын, а сэсся меліа топӧдліс морӧс бердас сылысь юрсӧ, да юаліс:
— Висьтав, мый лои сэні, йӧз муас, менам Чумкель пикӧд?
Висьтав, муса пи, веськыда!
— Да-да, висьтав, муса пи, веськыда!
— Чочой дорӧ пидзӧсчань вылас сувтігмоз юаліс тшӧтш Тынэт.
— Кор ми Нутэскинкӧд войнас мунім мореӧд, то кывлім Чумкельлысь гӧлӧссӧ...
Чочой кызӧктіс, зілис перйыны ассьыс сибдӧм гӧлӧссӧ.
— Сідз, сідз, висьтав!
Водзӧ висьтав!
— ассьыс дзор тошсӧ пыркӧдіс Кэргыль.
— Нутэскин шуис, мый Чумкель, буракӧ, кӧсйис бергӧдны миянӧс, поліс, мый ми пӧгибнитам.
А, гашкӧ, сійӧ пышйыны жӧ вӧлі кӧсйӧ миянкӧд...
— Вермас лоны, пышйыны жӧ кӧсйис, — ньӧжйӧник шуис Кэргыль, сэсся друг чатӧртіс юрсӧ да гораа юаліс: — А Нутэскиныс, Нутэскиныс кӧні?
— Нутэскин, навернӧ, пӧгибнитіс, — ӧдва кывмӧн шуис детинка да аслас гӧлӧсӧн муртса справитчӧм бӧрын заводитіс висьтавлыны, кыдзи пышйис пролив вомӧн сійӧ проклятӧй берегсьыс, кӧні олӧ страшнӧй мистер Кэмби.
— Да, пӧгибнитіс, навернӧ, Нутэскин, — шуыштіс Кэргыль да лэдзчысис джоджас.
— Вермас лоны, Чумкель пӧгибнитіс жӧ...
Тынэт друг сувтіс да петіс ывлаӧ.
— Кытчӧ нӧ сійӧ?
— юаліс кодкӧ.
— Э, ӧні Тынэт кутас лун и вой видзӧдны мореӧ, батьсӧ кутас виччысьны, — дзор юрсӧ пыркнитіс Кэргыль.
Сійӧ рытнас дыр пукалісны Таграт керкаын.
Рэн посёлокын олысьяс эз вермыны пӧтны ён багатыр Аколӧн мӧд внук вылӧ видзӧдӧмысь.
А Чочой ачыс яндысигтыр видзӧдіс тӧдтӧм йӧз вылӧ, кодъяс чолӧмалісны сійӧс.
И на кывъясын и видзӧдласын вӧлі сы мында тӧждлун, мый корсюрӧ куньліс синъяссӧ да сы син водзӧ сувтліс батьыс, кор босьтлывліс сійӧс кияс вылас да сёрнитліс сыкӧд меліа-меліа, кыдзи сӧмын вермӧ сёрнитны аслас ичӧтик пиыскӧд радейтысь бать.
Кыпыд вӧлі сьӧлӧм вылас Чочойлы.
И кор Вияль кутыштіс сійӧс пельпомӧдыс да меліа кыскыштіс ас дорас, Чочой ыджыда, морӧстырнас ышловзис да ланьтіс. Сійӧ думайтіс сы йылысь, мый кутшӧм лӧсьыд вӧлі эськӧ тадзи, тайӧ йӧз пиас, спокойнӧя унмовссьыны и медым найӧ непременнӧ сёрнитісны, сёрнитісны меліа да бура, и мед сійӧ кывъяссӧ позьӧ вӧлі кывны да гӧгӧрвоны весиг чӧскыда узигӧн.
Чочойлӧн синъясыс кутісны куньсьыны.
Мамыслы мӧдар пельпом вылас мыджсьӧмӧн вуграліс и Кэукай.
— Мудзисны детинкаясыс, — ньӧжйӧник шуис Таграт, — колӧ водтӧдны.
Чочоӧс водтӧдісны крӧвать вылӧ Кэукайкӧд орччӧн.
Кэукай унмовсис пыр жӧ, а Чочойлӧн унмыс друг паляліс.
Гырдмӧм кос синъясӧн видзӧдіс сійӧ комнатасӧ да думайтіс сы йылысь, мый сэні, Аляскаын, татшӧм керкаясас олӧны сӧмын еджыд чужӧма йӧз.
Детинкалы крӧвать вылас кӧть вӧлі эськӧ и лӧсьыд, но узьнысӧ сэні вӧлі страшнӧкодь.
«Бергӧдчан кыдзкӧ нелючки, и усян, пӧжалуй», — думайтіс сійӧ.
Комнатаын вӧлі шынитӧв — сӧмын век ӧтмоза тічкис часі да орчча комнатаын кыліс Вияльлӧн небыдика ветлӧдлӧмыс.
Чочой кывзысис Вияль воськов шыясӧ да друг гӧгӧрвоис: сы олӧмын мыйкӧ лои выльтор, вӧвлытӧмтор.
«Неужели, ставыс тайӧ збыль?
Неужели тайӧ збыль, мый мекӧд орччӧн куйлӧ менам вок?..
Вок?..»
И кымын ёнджыка веритіс Чочой тайӧ шудыслы, сымын ёнджыка кыптіс полӧм: «А мый, а друг да тайӧ ставыс бӧр бырӧ...»
Тадзи и Чочой унмовсис. Сы пытшкын тышкасисны кык чувство: ыджыд шуд да ёна полӧм.
ПӦДАРОКЪЯС
Чочой да Кэукай чӧскыда узисны сёрӧдз.
Первойӧн садьмис Чочой.
Сійӧ бергӧдчис бок вылас да исковтіс джоджӧ, но бӧр тэрыба сувтіс да здук мында сулалыштіс вӧрзьӧдчывтӧг: эз тӧд, кӧні ӧні сійӧ.
Но вот Чочойлы дум вылас уси ставыс, мый сыкӧд вӧлі.
«А, гашкӧ, ставыс тайӧ вӧлі вӧт?»
Детинка полігтыр чепӧльтіс асьсӧ, видзӧдліс гӧгӧрбок и сӧмын сы бӧрын, кор аддзис Кэукайлысь унйывсьыс нюмъялысь чужӧмсӧ, кокньыдика ышловзис да воча нюммуніс ачыс.
Керкаын вӧлі шынитӧв.
Чочой интересуйтчигтыр заводитіс видлавны ставсӧ, мый сылы веськалі син улас.
Видзӧдліс ӧти ӧдзӧсӧд, мӧд ӧдзӧсӧд, и думыштіс, мый тані позьӧ вошны.
«Керкаыс ыджыд, зэв ыджыд, кыдзи мистер Кэмбилӧн керкаыс», — кинас пызанъяс, улӧсъяс, шкапъяс видлалігмоз думайтіс сійӧ.
Кор зеркалӧ водзын аддзис асьсӧ, Чочой ырскӧбтіс-чеччыштіс бокӧ, сэсся ньӧжйӧник бӧр матыстчис зеркалӧ дорас да полігтыр бара видзӧдліс.
«Кыдзи чистӧй ва пыр тыдалӧ...
весиг чистӧй ва дорсьыс бурджык», — думайтіс Чочой, сэсся збоймыштіс да ещӧ на матыстчис.
Чочой весиг заводитліс видзӧдлыны зеркалӧ мышкас.
Зэв интереснӧйторйӧн сылы кажитчис книгаяс тыра шкап.
Чочой дыр видзӧдіс книга корешокъясӧ да думайтіс, мый эськӧ сійӧ вермас петкӧдлыны.
Кинас ӧти-мӧд книга видлӧм бӧрын, кӧть сійӧ сідзи эз гӧгӧрво, мый найӧ сэтшӧмъясыс, сійӧ ышловзис да кутіс видлавны вурсян машина, коді сулаліс тумбочка вылын.
«Тайӧ, буракӧ, вурсьысь кӧрт нывбаба.
Татшӧмсӧ ме аддзылі мистер Кэмби магазинысь: сійӧ вӧлі петкӧдлӧ, кыдзи уджалӧ вурсьысь кӧрт нывбабаыс да сӧветуйтіс кодлыкӧ ньӧбны сійӧс», — тӧдвылас уси Чочойлы да весиг босьтчыліс бергӧдлыны кӧлесасӧ, но машина стучитӧмсьыс повзис да эновтіс сійӧс.
Чочой дыр сулаліс Вияль крӧвать дорын, кодӧс вӧлі вевттьӧма мича небыд эшкынӧн.
«Кутшӧм мича узьлан подставкаыс!
Кутшӧм мича цветъясыс сэнӧсь!»
Эшкыныс сылы кажитчис нежнӧй, небыд нитшӧн.
Чочой видзӧдліс ӧти цвет, мӧдӧс, малаліс найӧс кинас.
Кор голландскӧй пачысь аддзис ӧдзӧс, Чочой восьтіс сійӧс, видзӧдліс пач пытшкас.
«Кутшӧм нӧ тайӧ тыртӧм места?
— юаліс сійӧ ассьыс.
— Мыйла сэні няйт да быттьӧкӧ тшын дук кылӧ?»
Чочой кисӧ сюйис пачас, чуньясыс саӧссисны.
«Навернӧ, кӧстер ӧзтылӧмаӧсь», — решитіс сійӧ да чышкис кисӧ дӧрӧм гугас.
Комнатаысь комнатаӧ ветлӧдлігӧн Чочой воис кухняӧдз.
Пызан вылысь сійӧ аддзис скӧвӧрда, кӧні тырыс вӧлі весалӧм картупель, и сылӧн кутіс сюмавны кынӧмыс.
Чочой ньылыштіс дульсӧ да гусьӧник видзӧдліс гӧгӧрбок: сёян аддзӧм бӧрын сійӧ эз вермы видзӧдны сы вылӧ веськодя.
«Сёя ӧти ичӧтик тор, — думыштіс сійӧ, — тані олӧны бур йӧз, оз кутны видны менӧ».
Чочой сёйис ӧти тор кын картупель, кисӧ нюжӧдіс мӧдла, коймӧдла.
Садяс воис сійӧ эз сразу.
«Ой, кутшӧм мисьтӧма артмис!» — гӧрдӧдіс Чочой да, медым бара не ылавны картупельнас, муніс кухняысь, кӧть эськӧ сэні вӧлі сылы уна на тӧдтӧмтор.
Но ӧдзӧс пӧдлалігӧн сійӧ ещӧ ӧтчыд бергӧдчыліс, медым кӧть ылісянь видзӧдлыны дженьыдик кокъяс вылын сулалысь кыз кынӧма ведра вылӧ, тайӧ ведраыслӧн вӧлі тешкодь ныр, а выліас ичӧтик шапка, сы вылын — ичӧтик югыд кизь.
Кӧть кутшӧм сюся эз видзӧдав комнатаяссӧ, кӧні сійӧ ӧні на вӧлі да кытысь быттьӧкӧ сійӧ тӧдмаліс ставсӧ нин, а син улас сылы веськалісны век выль и выльторъяс.
Тӧчитӧм кокъяса джуджыд подставка вылын сулаліс кутшӧмкӧ тешкодь ящик, кодлӧн водзладор стенас вӧлі сетка.
Тайӧ жӧ стенас вӧлі куим ичӧтик кӧлеса.
Кӧлесаясыс быттьӧкӧ асьныс тшӧктісны, медым найӧс бергӧдлыштісны.
Чочой эз вермы кутчысьны — бергӧдлыштіс ӧти кӧлеса, сэсся мӧдсӧ, коймӧдсӧ...
И друг ящиксьыс кыліс мортлӧн гора гӧлӧс.
Детинка чеччыштіс бокӧ, пӧрӧдіс улӧс, конйыштчис да уси джоджас.
А морт гӧлӧс век на шуаліс кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм кывъяс.
«Мый тайӧ?
Ме садьмӧді ящикпытшса мортсӧ!
— полігтыр думыштіс Чочой да эз лысьт чеччыны джоджсьыс.
— Но кыдзи вермис мортыс пырны татшӧм ичӧтик ящикас?»
Чочой кывзысьыштіс да гӧгӧрвоис, мый тайӧ гӧлӧсыс абу нин сэтшӧм скӧр, кыдзи сылы кажитчис первойсьыс..
Тадзи, джоджас пласьвидзигӧн и Чочойӧс суис Вияль, коді вӧлі ветлӧма соседъяс ордас.
Детинка вылӧ, сэсся радиоприёмник вылӧ видзӧдлӧм бӧрын Вияль ставсӧ гӧгӧрвоис да серӧктіс.
Вияль кватитіс Чочойӧс да заводитіс окавны, шуаліс кутшӧмкӧ торъя кывъяс, но зэв меліа, мыйысь Чочойлы окота вӧлі бӧрдны и серавны ӧттшӧтш.
Завтрак дырйи Чочойлӧн чашкалісны синъясыс.
Сійӧ чуймис сы вылӧ, мый пызан вылӧ вайисны сэтшӧм уна нянь, коді Чочойлы век на вӧлі чӧсмасянторйӧн.
Кэукай велӧдіс Чочойӧс пӧльзуйтчыны вилкаӧн, объясняйтіс, мый сёйны первой, мый бӧрынджык.
Но медся ёна Чочойӧс чуймӧдіс сійӧ, мый няньсӧ, сэтшӧм чӧскыд няньсӧ, колӧ сёйны мукӧд сёянкӧд, а оз бӧрас, закуска пыдди.
И кӧть кутшӧма эз зіль детинка сёйны спокойнӧя, тайӧ сылы эз удайтчыв: эз-эз да сійӧ гӧгӧр видзӧдлывліс, быттьӧкӧ поліс, мый ӧні жӧ локтас кодкӧ лёк морт, кортӧм морт, мырддяс завтраксӧ, шыбитас сійӧс, кыдз коркӧ талявліс лепёшкаяссӧ Адольф Кэмби.
Чочойлӧн киясыс тіралісны.
Паськӧмыс, кутшӧмӧн пасьтӧдіс Чочойӧс Вияль, кажитчис сылы мичаӧн, но мыйлакӧ яндысис.
Кэукай ышӧдіс воксӧ, лӧсьӧдіс вӧньсӧ, кизявліс дӧрӧм кизьяссӧ.
— Нинӧм, Чочой, тэ ӧні дзик мӧд морт лоан.
Аскомысь занятиеяс заводитчасны, аскомысь ми тэкӧд школаӧ мунам, — шуаліс Кэукай да критическӧя видлаліс вокыс вылысь костюмсӧ.
Кэукай да Чочой ас кежаныс вӧліны регыд.
Недыр мысти воисны дзонь ватага челядь, и найӧс нуӧдісны ывлаӧ.
Челядь шум дырйи Чочой ӧтвечайтліс налӧн юасьӧмъяс вылӧ, кывзысис на сёрниӧ, но эз вунӧд видзӧдны посёлокса да сы гӧгӧрса местаяссӧ.
«Мыйта керка тані!
А ярангаяс пӧшти абуӧсь!
— шензис сійӧ да зілис лоны вок дорас матынджык.
Луншӧр кадӧ Чочойӧс да Кэукайӧс корсис Вияль да нуӧдіс найӧс ӧбедайтны, а ӧбед бӧрас, врач тшӧктӧм серти, Вияль заставитіс Чочойӧс водны узьны.
Кэукай гӧгралыштіс вокыс койка дорын, и кор сылы кажитчыны кутіс, мый сійӧ узьӧ нин, муніс гортсьыс.
Асланыс делӧясӧн мунісны гортсьыс Вияль да Таграт.
Кор Чочой колис ӧтнасӧн, сійӧ бара заводитіс видлавны керкасӧ, кӧні, кыдзи сылы кажитчис, сэтшӧм уна интереснӧйыс да тӧдтӧмыс.
Но эз на удит сійӧ пасьтасьны, кыдзи комната ӧдзӧсыс воссис и порог дорын мыччысис Эттай.
Сылӧн банйӧм гӧгрӧс чужӧмас тӧдчис вӧвлытӧм важность, весиг торжественность.
— Кывзы менӧ, Чочой, бура кывзы!
Тэнад пельясыд ӧні зэв важнӧйтор кыласны, — заводитіс сійӧ.
— Ме гӧгӧрвоа, мый Аляскаын олін тэ зэв омӧля.
Со тэ ӧнӧдз на он тӧд, навернӧ, мый став челядьыс долженӧсь велӧдчыны школаын.
Но ми тэныд объяснитам, ставсӧ объяснитам: мый лоӧ парта, дӧска, мый сэтшӧмыс тетрадь; объяснитам, мый сэтшӧмыс класс, гортса удж, пионерскӧй сбор; ми весиг объяснитам тэныд, мый сэтшӧмыс «кол».
Но тэ лучшӧ пӧлучайт пятёркаяс.
Ме тӧда, тэ обязательнӧ кутан пӧлучайтны пятёркаяс...
Кымын дырджык сёрнитіс Эттай, сымын ёнджыка ыштіс.
И кӧть сёрнитіс сійӧ чукотскӧй ногӧн, но сійӧ шуаліс Чочойлы сы мында тӧдтӧм кывъяс, мый сійӧ нинӧм эз гӧгӧрво сылӧн кыпыд сёрниысь.
«Быттьӧкӧ камлание дырйи шаман сёрнитӧ, некодлы гӧгӧрвотӧм кывъяс шуалӧ», — сы йылысь думайтіс Чочой.
А Эттай сэк сёрнитіс нин дзик гӧгӧрвотӧма, тэрыба ӧвтчис кияснас, и корсюрӧ заводитліс сёрнитны рочӧн.
Медбӧрын ышловзис, неуна чӧв олыштіс и шуис зэв спокойнӧя:
— Бур кывъяс-ӧ ме тэныд висьталі?
Ӧні тэ, навернӧ, ставсӧ гӧгӧрвоин?
— Эг...
нинӧм эг гӧгӧрво, — аслас кӧсйытӧг признайтчис Чочой.
Эттай гӧрдӧдіс, воськовтіс водзӧ, кӧсйис мыйкӧ ещӧ шуны, но друг ӧвтыштіс кинас, сэсся кияссӧ сюйис зептас да тэрыба кутіс перъявны сэтысь Чочойлы дасьтӧм пӧдарокъяс.
Тані вӧлі унатор, мый вылӧ любӧй детинкалӧн эськӧ петіс вежыс.
— Со босьт, босьт тайӧс ставсӧ!
Лоам другъясӧн, бур другъясӧн лоам!
— пӧдарокъяссӧ сетавны помалігӧн шуис Эттай.
Сэсся кватитіс Чочойӧс киӧдыс, топӧдліс сійӧс да мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
Эттай муніс, а некымын минута мысти пырисны сизимӧн кымын, кодъяслысь нимъяссӧ Чочой эз на тӧд.
Лишнӧй сёрниттӧг ставӧн найӧ кутісны сетавны Чочойлы пӧдарокъяс.
Сійӧ видзӧдіс дружба кузя сетӧм пӧдарокъяс чукӧр вылӧ, зілис запомнитны ставсӧ, кодъяс вайисны тайӧ став пӧдароксӧ.
Тайӧ здукас комнатаӧ пырисны Кэукай да Петя.
Найӧ немгӧгӧрвотӧг видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас.
— Ми жӧ шулім, мый пӧдарокъяссӧ сетавны кутам пионерскӧй сбор вылын, — рочӧн шуис Петя.
Ӧти детинка, коді сетіс нин пӧдарокъяссӧ, мыжапырысь кызӧктіс да правдайтчӧм могысь шуис:
— Да тайӧ Эттай заводитіс, а ми сы бӧрся — полім, мый сёрмам.
— Эттай частӧ тадзи вӧчӧ, сійӧ дзик неорганизованнӧй, — зумыштчис Петя.
Чочой синтырнас видзӧдіс еджыд чужӧма детинка вылӧ.
Сійӧ эз гӧгӧрво, мый йылысь сёрнитӧ Петя, но сылы вӧлі гӧгӧрвоана, мый еджыд чужӧма детинка мыйӧнкӧ абу дӧвӧлен.
Регыд сылӧн юрас вирдыштіс мӧвп:
«Еджыд чужӧмаыс скӧралӧ, мый меным вайисны пӧдарокъяс!»
Пӧдарокъяс чукӧр вылӧ видзӧдлӧм бӧрын Чочой заводитіс тэрыба сёрнитны:
— Мыйла меным сы мында пӧдарокыс?
Оз ков меным сы мында пӧдарокыс!
Босьтӧй найӧс!
Но тайӧ абу бур: мый нӧ ме, мистер Кэмби, али мый?
Мый нӧ ме, шаман Мэнгылю, али мый?
Мыйла меным сы мындасӧ?
Ме гӧгӧрвоа, сылы тайӧ оз кажитчы...
— синнас Чочой индіс Петя вылӧ да вешйис пызан дорысь, кӧні вӧліны пӧдарокъясыс.
Петя зэв ёна гӧрдӧдіс да видзӧдліс Кэукай вылӧ, быттьӧкӧ шуис: аддзан, кутшӧм лёка артмӧ!
Кэукай скӧраліс.
— Тайӧ некытчӧ оз туй!
— пӧшти горӧдіс сійӧ.
— Эттайлӧн юрыс нерпалӧн дорысь лёкджык.
Юрас мӧвпъясыс лым кодьӧсь, — кытчӧ тӧлыс пӧльыштас, сэтчӧ и лэбӧны.
Комнатаӧ кашкигтыр лэбис-пырис Эттай.
Киас сылӧн вӧлі выль аркан.
Аслас небыд сьӧлӧм вӧсна сійӧ чайтіс, мый Чочойлы пӧдарокъяс сетіс этша на, мыйла сійӧ эз сет аркансӧ, кор став челядьыс тӧдӧны, мый сійӧ сылӧн медбурторйыс.
— Висьтав, кыдзи тайӧ шусьӧ?
— сы дорӧ шыасис Кэукай.
— Тэ мыйла решитін ачыд сетавны Чочойлы пӧдарокъяссӧ, а?
Эттай кутіс лапйӧдлыны синъяснас, мыжапырысь копыртіс юрсӧ.
— Тӧдан, Эттай, — эз вермы кутчысьны Петя, — тэ аслад поступокӧн быттьӧкӧ висьталін: «Ме медбур!
Пӧдарокъяссӧ ме медводз сеті, а мукӧдыс ставныс ме дорысь омӧльӧсь...»
abu
Эттай дрӧгнитіс, быттьӧкӧ сылы кучкисны чужӧмас,
но Петялысь кывъяссӧ лыддис справедливӧйӧн.
Сійӧ выныштчис да, Петялы синмас веськыда да честнӧя видзӧдігтыр, шуис:
— Тэ правильнӧ сёрнитан.
Артмӧ збыльысь тадзи...
Но ме эг кӧсйы тайӧс, ньӧти эг кӧсйы тайӧс...
Аслас став виднас Эттай быттьӧкӧ висьталіс: век менам артмӧ мӧдарӧ — кӧсъя, медым бур вӧлі, а артмӧ лёка.
Боквыв талясьӧм торбаза нырсӧ бергӧдліг сійӧ нускис да эз лысьт видзӧдлыны другъясыслы синъясас.
Чочой зілис гӧгӧрвоны Эттайлысь да Петялысь сёрнисӧ.
— Ладнӧ, дугдам та йылысь, — медбӧрын шуис Петя.
— Сідзи кӧ нин артмис, то ми тожӧ долженӧсь сетны ассьыным пӧдарокъяснымӧс.
Кыдз тэ чайтан, Кэукай?
Ставӧн кокниа ышловзисны: Петя висьталіс Эттайлы ставсӧ, мый думайтіс, но ӧбидаыс сылӧн регыд прӧйдитіс — сійӧ предложитіс медся бурсӧ, кыдзи петны тайӧ сьӧкыд положениесьыс.
Ӧні делӧыс вӧлі Кэукай сайын, кодлӧн авторитетыс вӧлі челядь водзын сэтшӧм жӧ, кутшӧм и Петялӧн.
Кэукай эз тэрмась.
Тайӧ здукас сійӧ вӧлі сэтшӧм жӧ серьёзнӧй да стрӧг, кыдзи Таграт — сылӧн батьыс.
— Бур, мый тэнад сьӧлӧмыд честнӧй, — Эттай вылӧ скӧрысь видзӧдлӧм бӧрын шуис медбӧрын Кэукай.
Сэсся друг мигнитіс да небыдика печиктіс Эттайлы нырас да содтіс: — Вот аддзылан, кутшӧм пӧдарокъяс Чочойлы ми Петякӧд сетам.
Завидьыдла тэнад синъясыд плешкад каясны...
Ставныслы лои зэв гажа.
Кутшӧмкӧ детинка Кэукай моз жӧ печиктіс Эттайлы юрпыдӧсас.
Эттай гыжйыштіс юрсӧ, ньӧжйӧник бергӧдчис да ӧбидчик вылас друг шыбитіс аркансӧ.
Ещӧ здук — и заводитісны эськӧ вермасьны, но кодкӧ ӧлӧдіс, мый найӧ комнатаынӧсь.
Кэукайлӧн да Петялӧн пӧдарокъясыс збыль вӧліны бурӧсь.
Кэукай пӧдаритіс Чочойлы ассьыс выль коньки-снегурочкасӧ, а Петя — спортивнӧй лыжи.
Чочой видзӧдіс тайӧ пӧдарокъясыс вылӧ и, кажитчӧ вӧлі, эз верит аслас синъяслы.
«Коньки!
Лыжи!
Дзик жӧ сэтшӧмӧсь, кутшӧмӧс ме аддзылі Адольфлысь да Дэвидлысь!» — думайтіс сійӧ.
Дзик на неважӧн сылы вӧлі мечтаӧн прӧстӧ сулыштны татшӧм лыжи вылас, а ӧні!..
Чочой босьтчыліс кӧмавны конькисӧ сэн жӧ, комнатаас, но тайӧ здукас воссис ӧдзӧс, и порог дорын мыччысис ещӧ ӧти детинка, кодлӧн киас вӧлі акын.
— Тавыль локтіс!
— чуймӧмӧн горӧдіс кодікӧ.
Тавыль гӧрдӧдіс, синъяссӧ лэдзис улӧ да тэрыба матыстчис Чочой дорӧ:
— Босьт месянь пӧдарок, сьӧлӧмсянь сета!
Нерпаӧс кутан лыйлыны — тайӧ акыннас берегӧ сійӧс кыскавны кутан...
Чочой босьтіс киас акынсӧ да аттьӧалӧмӧн видзӧдліс детинка вылӧ.
Но сэки сійӧ жӧ гӧлӧсыс, сӧмын гораджыка нин, горӧдіс:
— Кывзы, Тавыль, да ӧд тэнад батьыд...
Эттай котӧртіс сёрнитысь детинка дорас да немъяндысьтӧг тупкис кинас сылысь вомсӧ.
Мыйла сійӧ думыштӧма казьтыштны Тавыльлы сы батьлысь важ олӧмсӧ?
— Правильнӧ, Эттай, тупкы сылысь вомсӧ, кыдзи колӧ, медым бӧр ньылыштас ассьыс йӧй думсӧ!
— серампырысь шуис Кэукай.
Детинкаяс да нывкаяс серӧктісны: сӧгласитчисны Кэукайкӧд.
Но Тавыль друг кияснас тупкис чужӧмсӧ, мыйӧкӧ конйыштчис да тэрыба петіс комнатасьыс.
— Коді ӧбидитіс сійӧс?
Мыйла сійӧ муніс?
— ызгысь челядь вылӧ видзӧдігтыр немгӧгӧрвотӧг юаліс Чочой.
— Бӧрыннас гӧгӧрвоан, Чочой, бӧрыннас ставсӧ гӧгӧрвоан!
— чукотскӧй ногӧн шуис Петя да мӧдӧдчис ӧдзӧслань, медым петны, корсьны Тавыльӧс да успокоитны сійӧс.
Петя бӧрын ӧта-мӧд бӧрсяыс петісны и мукӧдыс.
Кор колис ӧтнасӧн, Чочой заводитіс видлавны пӧдарокъяссӧ.
Сійӧ бур, мелі кывъясыс, кодъясӧс шуалісны тайӧ посёлокас челядь и гырысь йӧз, вӧрзьӧдісны сылысь сьӧлӧмсӧ.
И сійӧ эз вермы не уськӧдны тӧдвылас тайӧ здукас негр Томӧс:
«Вот эськӧ Том кӧ вӧлі ӧні мекӧд!
Вӧлі кӧ эськӧ сійӧ ловъя!»
Часілӧн маятникыс век ӧтмоза тічкис ассьыс «тик-так», вӧтліс ыджыд стрелкасӧ кругӧдыс пыр ылӧджык и ылӧджык, а Чочой век на пукаліс и пукаліс аслас пӧдарокъяс дорын.
Сылӧн доршасис синваыс.
И сьӧкыд шуны, вӧлі-ӧ тайӧ шуда синва либӧ аслас Том другыс кузя курыд шог синва, мамыс, батьыс кузя шог синва, Гоомо дядьыс, Нутэскин, Очер кузя шог синва...
А пӧжалуй, тайӧ вӧлі кыкнанныс.
— Эн шогсьы, Чочой!
Петам ывлаӧ, миянӧс сэні челядь виччысьӧны!
— друг сійӧ кыліс Кэукайлысь гӧлӧссӧ.
Чочой ыджыда ышловзис да Кэукай бӧрся мӧдӧдчис ывлаӧ.
МЫЙ СІЙӦ ВЕЛӦДЧӦМЫС?
Кэукай сулаліс зеркалӧ дорын да лӧсьӧдіс морӧс вынсьыс гӧрд галстуксӧ.
Чочой бокисянь видзӧдіс сы бӧрся.
Кэукайлӧн чужӧмыс талун вӧлі торжественнӧй, кыпыд.
Зеркалӧ водзын видзӧдчигмоз сійӧ вомгорулас сьыліс кутшӧмкӧ гажа сьыланкыв.
Чочой зілис гӧгӧрвоны сьыланкывйыслысь кывъяссӧ, но эз вермы: Кэукай сьыліс рочӧн.
«Вот эськӧ меным татшӧм гӧрд шарпсӧ!»
— пионерскӧй галстук вылӧ завидьтігтыр видзӧдіс да думайтіс Чочой.
Сійӧ матыстчис Кэукай дорӧ, видзчысьӧмӧн видліс галстуксӧ да юаліс вокыслысь:
— Тэнад сэсся абу татшӧм шарпыс?
Ме эськӧ кӧсйи...
Кэукай тэрыба, но небыдика вештіс галстук дорсьыс Чочойлысь кисӧ да, неуна думайтыштӧм бӧрын, шуис:
— Тайӧ абу шарп, а тайӧ шусьӧ пионерскӧй галстукӧн.
Сыӧ киясӧн кутчысьны оз позь, и тэныд пока новлынысӧ сійӧс водз на.
Чочой чуймис: ӧнӧдз сылы вӧчлісны ставсӧ, мый сійӧ кӧсйыліс, быдӧн кӧсйис вӧчны сылы мыйкӧ бурӧс.
Та вӧсна детинкалы кыдзкӧ эз вӧв лӧсьыд, и сэк жӧ сьӧлӧм вылас вӧлі кыпыд.
И друг Кэукай шуалӧ татшӧм кывъяс!
«Эг-ӧ ӧбидит ме сійӧс мыйӧнкӧ?»
— полігтыр думайтіс Чочой.
Сійӧ сюся видзӧдліс Кэукай вылӧ — сійӧ вӧлі весел, кыдзи и водзті.
«Абу, сійӧ, буракӧ, абу ӧбидитчӧма», — думыштіс Чочой.
Вокыслысь костюмсӧ видлалӧм бӧрын Кэукай лӧсьӧдыштіс сылысь еджыд воротниксӧ да шуис:
— Но, мунам школаӧ!
Мый ковмас вӧчны школаас, Чочой эз на тӧд, кӧть и челядь висьтавлісны нин та йылысь.
Школьнӧй занятиеяс йылысь сійӧ ӧнӧдз на думайтіс сідз, мый школаын ковмас вӧчны быдӧнлы тӧдса удж.
«Но уджавны ковмас: не кӧ чери кыйны, то кӧр видзны либӧ кыйсьыны.
А гашкӧ, кыдзи нывкаясӧс, тшӧктасны кучик вӧчны?»
Школаын сылысь пельсӧ чунӧдісны уна дас детинкаяслӧн да нывъяслӧн гӧлӧсъясыс.
Челядьыс тані вӧлі сэтшӧм уна, мый Чочой шӧйӧвошис.
Уна школьниклӧн вӧлі сэтшӧм жӧ гӧрд шарп, кутшӧм и Кэукайлӧн.
Полӧмӧн гӧгӧр видзӧдіг Чочой чӧла вӧтчис Кэукай бӧрся.
Сійӧ вайӧдіс сійӧс неыджыд комнатаӧ, кӧні сулаліс гӧрд пызандӧраӧн вевттьӧм кузь пызан.
— Тайӧ миян пионерскӧй комната, — шуис Кэукай, сэсся Чочойӧс нуӧдіс сійӧ стен дорас, кӧні ӧшаліс дзирдалысь югыд труба.
Кэукай босьтіс трубасӧ, вайӧдіс вомдорас да тутӧстіс сэтшӧм гораа, мый Чочой дрӧгнитіс да тупкис пельяссӧ.
— Мыйла тайӧ?
— полӧмӧн юаліс сійӧ.
Кэукай нинӧм вочавидзтӧг бӧр ӧшӧдіс трубасӧ ас местаас, босьтіс кӧрт тув вылысь мыйкӧ гӧгрӧсӧс да кутіс кучкавны сыӧ кык ичӧтик бедьторйӧн.
— О, гӧгӧрвоа!
— думайтігтыр шуис Чочой.
— Тайӧ шаманлы камлание нуӧдӧм вылӧ места.
Кэукай видзӧдліс Чочой вылӧ да гораа серӧктіс.
— Да абу жӧ, тайӧ жӧ пионерскӧй комната, гӧгӧрвоан?
А тайӧ пионерскӧй барабан!
А тайӧ горн да знамяяс!
— объясняйтіс сійӧ.
Но тайӧ тӧдтӧм кывъясыс: «пионерскӧй комната», «барабан», «горн», «знамяяс», нинӧм на эз висьтавны Чочойлы.
Пионерскӧй комнатаӧ пырис Нина Ивановна, сы бӧрся — Петя да Эттай.
— Вот кыдз, и Чочой тані!
— чукотскӧй ногӧн шуис учительница сідзикӧн, быттьӧ тӧдӧ вӧлі сійӧс важысянь нин.
Чочой чуймӧмӧн видзӧдліс еджыд чужӧма ныв вылӧ.
Гырысь пемыдлӧз синъяслӧн мелі видзӧдласыс да мелі нюмыс кажитчисны Чочойлы.
Пока сійӧ видзӧдіс учительница вылӧ, Кэукай, Петя да Эттай пуксисны пызан сайӧ да мый йылысь кӧ кутісны сёрнитны рочӧн, на сёрниын роч кывъясыс сорласьлісны чукотскӧй кывъяскӧд.
Зильӧбтіс звӧнок.
Чочой дрӧгнитіс.
А Чочойлӧн другъясыс чеччисны да сэки жӧ лӧсьӧдчисны петны.
— Ӧні кутам велӧдчыны, мунам классӧ!
— кыдзкӧ торйӧн нин кыпыда шуис Кэукай.
Чочойлӧн кыптіс сэтшӧм чувство, мый кутіс виччысьны мыйкӧ вӧвлытӧмӧс.
Детинкаяс петісны коридорӧ, и сэні артмис вӧвлытӧмтор.
Чочой, коді некор эз велӧдчыв школаын, должен вӧлі мунны первой классӧ, а сылӧн другъясыс — витӧдӧ.
Витӧд класс ӧдзӧс дорын найӧ сувтісны да кутісны объясняйтны, кутшӧм ӧдзӧсӧд Чочойлы колӧ пырны.
— Кыдзи?
Ті менӧ ӧтнамӧс колянныд?
— чуймис Чочой.
— Мун, мун сэтчӧ, тадз колӧ...
— учитель локтӧдз зілис объяснитны Кэукай.
— Тэ сэні неуна пукыштан, а перемена дырйи ми бара тэкӧд аддзысям.
— Перемена дырйи?
А кӧні сійӧ переменаыс?
— полӧмӧн юаліс Чочой. «Перемена» кывсӧ сійӧ гӧгӧрвоис местаӧн, кӧні найӧ долженӧсь вӧлі встретитчыны.
Кэукай падмис.
Падмисны и сылӧн другъясыс.
— Мый нӧ миянлы вӧчны?
— рочӧн юаліс Петя.
На дорӧ матыстчис Виктор Сергеевич.
— Мед пока Чочой мунӧ тіянкӧд ӧтлаын, — найӧс кывзӧм бӧрын шуис сійӧ.
Чочой пуксис Кэукайкӧд ӧти парта сайӧ да подозрительнӧя заводитіс видлавны партасӧ: код тӧдас, мыйла тайӧ татшӧм тешкодь пызаныс?
Сійӧ чувствоыс, мый ӧні, вот-вот заводитчас мыйкӧ вӧвлытӧмтор, эз эновтлы Чочойӧс.
«Мый сійӧ велӧдчӧмыс?
— полігтыр думайтіс сійӧ.
— Гашкӧ, ёна доймыны кутас?»
Но колис минута бӧрся минута, и вӧвлытӧмторйыс век на эз заводитчы.
Петялӧн батьыс пукаліс пызан сайын да мыйкӧ сёрнитіс ученикъяскӧд Чочойлы тӧдтӧм кыв вылын.
Мукӧддырйиыс сійӧ сувтліс да заводитліс ветлӧдлыны ӧтарӧ-мӧдарӧ партаяс костӧд.
Детинкаяс да нывкаяс кывзісны сійӧс внимательнӧя, ни ӧти кывйӧн эз торкны учительлысь висьталӧмсӧ.
Сэсся ӧти детинка лэптіс кисӧ.
Учитель мыйкӧ шуис сылы.
Ученик сувтіс да мыйкӧ заводитіс висьтавны.
— А кор велӧдчыны кутасны?
— эз вермы кутчысьны да Кэукайлысь ньӧжйӧник юаліс Чочой.
Но классын вӧлі шынитӧв, и Чочойлысь вопроссӧ кылісны ставӧн.
Велӧдчысьяс бергӧдчисны сылань, ӧткымынӧн прысьнитісны-серӧктісны.
— Оз ков серавны, — чукотскӧй ногӧн шуис учитель, медым и Чочой гӧгӧрвоис сійӧс.
— Вот ме тіянлы висьталі сы йылысь, мый талун миян ыджыд странаын разнӧй народъяслӧн став челядьыс пуксисны партаяс сайӧ велӧдчыны.
Но абу тадзи сэні, капиталистическӧй странаясын, — шуам кӧть, Америкаын.
— Виктор Сергеевич матыстчис Чочой дорӧ.
— Со тайӧ детинкаыс локтіс миянӧ пролив мӧдарладорсянь, йӧз мусянь.
Сійӧ некор эз вӧвлы школаын, сійӧ ньӧти оз тӧд, мый сійӧ лоӧ велӧдчӧмыс.
Коркӧ сійӧ тіянлы висьталас Аляскаын аслас олӧм йылысь.
А ӧні ме висьтала мыйсюрӧ тіянлы.
Учитель недыр чӧв олыштіс, сэсся чукотскӧй кыв вылын заводитіс висьтавны ичӧтик чукча Чочой йылысь.
Детинка сюся видзӧдіс учитель вылӧ.
А сійӧ, мый сы олӧм йылысь висьталіс бокӧвӧй морт, чуймӧдіс сійӧс.
Чочой чувствуйтіс, мый сы вылӧ жальпырысь видзӧдӧны велӧдчысьяс, и корсюрӧ сійӧ видзӧдлывліс на вылӧ ачыс да быттьӧ бӧр кынмыліс места вылас, поліс пель бокті лэдзны учительлысь кӧть ӧти кыв.
— ...
Вот тадзи олӧны гӧль йӧзлӧн челядьыс сэні, пролив сайын, — помаліс Виктор Сергеевич.
Водзӧ сійӧ бара кутіс сёрнитны рочӧн.
«Ага, гӧгӧрвоана, — думыштіс Чочой: — велӧдчыны — тайӧ, сідзкӧ детинкаяслы да нывъяслы кывзыны мортӧс, коді шусьӧ учительӧн».
Но сэк Чочой казяліс, мый ӧти велӧдчысь сувтіс да, кутшӧмкӧ книгаӧ видзӧдігмоз, заводитіс мый йылысь кӧ висьтавны.
Чочой минута кык видзӧдіс детинка вылӧ да друг сылы дум вылас уси, кыдзи найӧ Томкӧд видзӧдісны шаман складсянь, мыйӧн гажӧдчисны Кэмбилӧн пияныс.
«Адольф сэки тадзи жӧ, кыдзи тайӧ детинкаыс, книгаӧ видзӧдіс, а сэсся найӧ Дэвидкӧд заводитісны ӧта-мӧдыслысь шырны юрсисӧ, — тӧдвылас уськӧдіс Чочой.
— Неужели и тані сідзжӧ кутасны вӧчны?»
Но велӧдчысь пуксис.
Сы бӧрся чеччис мӧд.
Тадзи вӧлі звӧнокӧдз.
Муртса на зильӧбтіс звӧнок, кыдз став велӧдчысьясыс чеччисны да петісны партаяс сайысь.
Перемена дырйиыс Кэукай да Петя нуӧдісны Чочойӧс мӧд классӧ да, ӧта-мӧдсӧ торкалігтыр, объясняйтісны сылы, мый сійӧ должен пукавны именнӧ сэні.
— Ме пола ӧтнамӧн, ме тіянкӧд кӧсъя, — полігтыр шуис Чочой.
Но Кэукай да Петя эз лэдзчысьны.
«Навернӧ, меысь дӧзмисны нин, — думыштіс Чочой, кор Кэукай да Петя бӧр мунісны.
— Но мыйла сэтшӧм регыд дӧзмисны меысь!»
Чочойлы дум вылас уси Том другыс.
«Мыйла Том некор эз петкӧдлы, мый сійӧ дӧзмыліс меысь?»
Кор зильӧбтіс звӧнок, классӧ кутісны пыравны детинкаяс да нывкаяс.
Чочойкӧд орччӧн пуксис кыз еджыд кӧсаяса да гӧлубӧй синъяса, еджыд чужӧма нывка.
Тайӧ вӧлі Соня.
Сійӧ меліа нюммуніс Чочойлы да мыйкӧ шуис сылы рочӧн.
Классӧ пырис Нина Ивановна.
Сідзи жӧ, кыдзи и Виктор Сергеевич, сійӧ заводитіс уроксӧ беседасянь.
Чочой вӧлі тыр аслас думъясӧн, и сійӧ эз кывзы учительницаӧс.
«Мыйла найӧ эз кӧсйыны, медым ме кольччи накӧд?» — кымынӧдысь нин сійӧ юаліс ассьыс да бара заводитліс думайтны Кэукай да сылӧн другъяс йылысь.
Классын велӧдчысьяс вылӧ сюся видзӧдӧм бӧрын Чочой вӧчис вывод, мый классас ставныс сыысь томджыкӧсь.
Тайӧ шемӧсмӧдіс Чочойӧс.
«Гашкӧ, Кэукай да сылӧн другъясыс чайтӧны, мый ме ичӧтик?
Но ме жӧ абу ичӧтджык наысь, мыйла найӧ сідз думайтӧны?»
Тайӧ мӧвпыс кажитчис Чочойлы сэтшӧм тӧдчанаӧн, мый сійӧ решитіс сэк жӧ мунны да висьтавны сы йылысь Кэукайлы.
Чочой сувтіс да мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
Сійӧс паныдаліс учительница.
— Тэ, навернӧ, Кэукай дорӧ кӧсъян ветлыны?
Нӧрӧвит неуна, — меліа шуис сійӧ.
— Вот первой мекӧд пукалышт.
Меным зэв окота тэкӧд пукыштны.
Пуксьы аслад местаад.
Учительницалӧн гӧлӧсыс вӧлі сэтшӧм мелі да бур, мый Чочой успокоитчис да пуксис аслас местаӧ.
Нина Ивановна сеталіс быд велӧдчысьлы ӧти тетрадьӧн да карандашӧн, тшӧктіс чертитны дженьыдик веськыд визь.
Велӧдчысьяс сьӧлӧмсяньыс босьтчисны удж бердӧ.
Чочойлӧн соседкаыс, кодлы карандашыс важысянь вӧлі тӧдса, чертитіс визьсӧ кокниа да ӧдйӧ.
Чочой кӧсйис вӧчны сідз жӧ, киас босьтіс карандаш да инмӧдчис сійӧн лым кодь еджыд бумагаӧ, личкыштіс...
Карандашыс трачнитіс-чегис и неыджыд графиттор гӧгыльтчис парта вывсяньыс джоджӧ.
Чочой кельдӧдіс.
Сылы кажитчис, мый лои зэв ыджыд лёктор.
Сійӧ видзӧдіс чегӧм карандаш вылас да йӧжгыльтчӧмӧн виччысис, кор сы вылӧ скӧрысь горӧдас учительница.
Чочойлӧн соседкаыс жалитӧмпырысь ышловзис да вӧзйис сылы ассьыс карандашсӧ.
Чочой пыркнитіс юрнас: сійӧ эз кӧсйы ассьыс мыжсӧ вештыны мӧд вылӧ.
Учительница аддзис Чочойлысь шӧйӧвошӧмсӧ.
Сійӧ матыстчис сы дорӧ да прӧстӧя шуис:
— Тайӧ нинӧм, мый карандашыд чеги.
Тадзи частӧ овлӧ.
Сійӧ ёсьтіс карандашсӧ да пуксис Чочойкӧд орччӧн, сылысь кисӧ босьтіс аслас киӧ да заводитіс петкӧдлыны, кыдзи колӧ гижны визьяс костас черточкаяссӧ.
Первойсӧ Чочой яндысис, но коли минута — и сійӧ ставнас сетчис уджас.
— Вот тадз!
Аддзан, кутшӧм бура артмӧ!
— ошкис сійӧс Нина Ивановна.
Чочой гижталіс черточкаяссӧ быдса лист, шойччигмозыс чышкыштіс чужӧмсьыс ньылӧмсӧ, быттьӧкӧ сьӧкыд удж бӧрын, да думыштіс: «Велӧдчыны — сійӧ не сӧмын мый йылысь кӧ висьтъяс кывзыны, но ещӧ и татшӧм черточкаяс гижавны.
Но мыйла тайӧ?..»
Со и велӧдчан луныс помасис.
Чочой петіс школаысь, челядь чукӧрысь синъяснас корсис Кэукайӧс да сылысь другъяссӧ — но эз аддзы.
«Ладнӧ, мед сідз лоас, — зумыштчис сійӧ.
— Но найӧ ещӧ гӧгӧрвоасны на, мый мекӧд дружитны позьӧ...»
А тайӧ кадас отряд сӧветса председатель Петя да отряд сӧветса членъяс Кэукай да Эттай сёрнитісны пионерскӧй комнатаын Чочой йылысь.
— Колӧ миянлы бура гӧгӧрвоны ӧтитор: Чочойлы миян олӧмным непривычнӧй, — пызанас дневникнас небыдика кучкышталіг сёрнитіс Петя.
— Ме казялі, мый сійӧ миян вылӧ талун неуна ӧбидитчис...
— Но да, оз вермы лоны!
— чуймис Эттай.
— Кыдз сідз ӧбидитчис?
Мыйла ӧбидитчис?
— Петя збыль висьталӧ, — думайтігтыр шуис Кэукай.
— Сійӧ, мый ми Чочойӧс нуӧдім витӧд классысь первойӧ, эз кажитчы сылы, и, навернӧ, ӧбидитчис сыысь.
Сійӧ думайтӧ, мый ми сылы омӧль другъяс.
— Вот-вот, ме буретш тайӧс и вӧлі кӧсъя висьтавны, — бара заводитіс Петя.
— Ми долженӧсь лоны сы дінӧ чуткӧйӧн.
Талун нинӧм сэтшӧмыс эз ло: Чочой гӧгӧрвоас, мыйла ми нуӧдім сійӧс мӧд классӧ.
Но миян вермас лоны кутшӧмкӧ мӧд конфуз.
Другъяс сёрнитісны регыд, но ставныс воисны выводӧ, мый колӧ объяснитны пионеръяслы, кыдзи найӧ долженӧсь относитчыны Чочой дорӧ, медым не ӧбидитны сійӧс.
ЭКЭЧО ВОЛНУЙТЧӦ
Рытыс заводитіс помасьны.
Рытъя кыалӧн пемыдгӧрд югӧръясыс муртса югдӧдісны мореын плавайтысь йи глыбаяссӧ.
Экэчо муніс заливӧд посёлоксяньыс километр вит бокӧ, кежис море берегӧ да сувтӧдіс нартасӧ.
Нартаас пукалігӧн сійӧ куритіс каллянсӧ да дыр видзӧдіс омӧлик, мучитчӧм пон вылӧ, кодӧс сійӧ аддзис рытъявылыс море берег дорысь.
Тайӧ вӧлі тадзи.
Бӧжсӧ топӧдӧмӧн понйыс котраліс ӧтарӧ-мӧдарӧ йи пласт вывті, коді берегӧдзыс абу воӧма сӧмын метр кызь кымын.
Кор казяліс мортӧс, пон кутіс гораа омлявны, некымынысь лӧсьӧдчыліс уськӧдчыны ваас, но, буракӧ, эз лысьт.
«Неужели тайӧ буретш сійӧ понмыс, код йылысь висьтавліс Аляскаысь пышйысь детинкаыс!» — вирдыштіс Экэчо юрын.
Полігтыр, гусьӧн видзӧдліс сійӧ гӧгӧр, босьтіс карабинсӧ, медым лыйны понсӧ, но эз лый...
Экэчо зілис не веськавны Чочойлы син улас, да сэки жӧ бура кывзіс став сёрнисӧ, коді вуджис керкасянь керкаӧ, ярангасянь ярангаӧ Аляскаысь пышйӧм детинкалӧн висьт бӧрын.
Экэчолӧн сьӧлӧм вылас пыр лои тревожнӧйджык.
Сійӧ бура тӧдіс, мый Аляскаса Кэймид посёлокын олысьяс, кӧть нин найӧ, кодъясӧс коркӧ мырдӧн нуӧдісны Чукоткаысь, эз вермыны не тӧдны шаман Мэнгылюкӧд сылӧн контрабандистскӧй йитӧдъяс йылысь.
«Но да, Мэнгылю висьтавліс налы татчӧс олӧм йылысь и, кыдзи ме тшӧктылі, ёна пӧръявліс.
Висьтавліс, мый аддзысьліс мекӧд, мый месянь кывліс тшыгъялӧм да висьӧмъяс йылысь лёк юӧръяс.
Нутэскин, Чумкель ставсӧ тайӧс кывлісны, дерт», — рассуждайтіс Экэчо. Сійӧ ӧні весиг поліс думайтны сы йылысь, мый лоас, Нутэскинӧс да Чумкельӧс либӧ кӧть на пиысь кодсӧкӧ ӧтисӧ йи пластъяс вайӧдасны кӧ тайӧ берегас.
«Найӧ висьталасны, найӧ тані ставсӧ висьталасны: кыдзи ме аддзысьлі Мэнгылюкӧд, кыдзи ме сетавлі сылы пушнина», — жугыля думайтіс Экэчо да пыр частӧджык и частӧджык сійӧ ветлывліс море берег дорӧ. Сьӧрсьыс сійӧ век босьтліс бинокль.
Колисны лунъяс.
Экэчо корсюрӧ успокоитліс асьсӧ сійӧн, мый Нутэскин да Чумкель пӧгибнитісны мореын.
Но вот сы син водзӧ сувтіс кӧтасьӧм омӧлик пон...
«Чочой висьталӧм серти понсӧ шуисны Очерӧн, — думыштіс Экэчо.
Гашкӧ, тайӧ дзик мӧд пон...»
— Очер!
Очер!
— чукӧстіс Экэчо.
Ассьыс нимсӧ кылӧм бӧрын понйыс збоя уськӧдчис ваас да кутіс вартчыны береглань.
Сійӧ вӧлі сідз усьӧма эбӧссьыс, мый корсюрӧ вӧлі кажитчӧ — вот-вот пӧдас ванас да вӧяс мореас.
Экэчо видзӧдіс сылӧн омӧльтчӧм нырвом вылас, сы синъясӧ, кӧні сэтшӧма тӧдчис овны кӧсйӧм, и друг бара кыпӧдіс карабинсӧ.
Тайӧс казялӧм бӧрын пон мыйвынсьыс шлопӧдны мӧдіс лапаяснас: зілис, кӧть мед мый эз ло, а воӧдчыны берегӧдзыс.
Экэчо бӧр лэдзис карабинсӧ.
«Мед ме ордын неуна олыштас, — решитіс сійӧ.
— Сыкӧд ме берегӧдыс ветлӧдлышта, сійӧ ӧдйӧ казялас моресьыд морттӧ, торйӧн нин, найӧ кӧ лоӧны Нутэскин либӧ Чумкель...»
И вот ӧні, нарта вылын пукалігӧн, Экэчо видзӧдіс Очер вылӧ да думайтіс сы йылысь, оз-ӧ тадз коркӧ йи пластъяс вылын воны татчӧ Нутэскин либӧ Чумкель.
«Эк, ме эг тӧдмав, вӧлі-ӧ Нутэскинлӧн винчестерыс!
Винчестертӧг мореын сёянтӧ он судзӧд, а сёянтӧгыд дыр он ов, — каллянсӧ пыркӧдігмоз думыштіс Экэчо.
— Зато винчестерыд кӧ эм, позьӧ быдса тӧлысь плавайтны мореӧд йи вылын...
Быдса тӧлысь, весиг и унджык на ме должен волнуйтчыны...»
Экэчо кутчысис юрас да дыр кывзысис войся чӧв-лӧняс, кодӧс торклывліс сӧмын море гыяслӧн берегӧ ӧтмоза швачӧдчӧмыс.
«Но ладнӧ, мед ме аддза Нутэскинӧс либӧ Чумкельӧс вот тадзи жӧ, кыдзи тайӧ понсӧ ме аддзи, а водзӧ мый?» — ассьыс юаліс Экэчо.
Тайӧ здукас Очер мӧдіс эргыны.
Сы бӧрся эргыны мӧдісны ещӧ некымын пон, кодъяс нигыльтчӧмӧн куйлісны кос турун вылын.
Экэчо чошкӧдіс пельяссӧ, тэрыба видзӧдліс гӧгӧр.
Пемыдас, нартасянь метр комын сайын кымын, мунісны кык морт.
— Мыйла тэ асьтӧ сідз мучайтан, Тынэт?
— Экэчо кыліс учительницалысь гӧлӧссӧ.
— Гашкӧ, тэнад батьыд бӧр бергӧдчис Аляскаӧ, гашкӧ, сійӧ ловъя и дзоньвидза...
— Ог вермы, Нина, ог вермы спокойнӧя узьны!
Ог вермы спокойнӧя овны!
Гӧлӧссӧ ме сылысь кыла.
Пыр думайта: гашкӧ, йиясыс сійӧс берег дорӧ ваясны, вот-вот берегӧ каяс, а вот тӧлыс лыбас да йи пластсӧ мӧдарӧ вӧтлас.
Кыдзи нӧ ме верма прӧститны ачымӧс таысь?..
А сійӧ мортыс, Нутэскин!
Сыкӧд сэтшӧмтор жӧ вермас лоны...
Найӧ бӧр ылыстчисны посёлоклань.
Экэчо дыр на кывзіс учительницалысь небыдик, пӧшти кевмысяна гӧлӧссӧ да Тынэтлысь жугыль гӧлӧссӧ.
— Эк!
Кыдзи дружитӧны!
— ньӧжйӧник шуис Экэчо да друг сылы тӧдвылас уси йӧз пӧвстын паськалӧм сёрни, мый Тынэт да учительница решитӧмаӧсь праздник дырйи, ноябрь 7-ӧд лунӧ, вӧчны свадьба.
«Дзик роч кодь лоӧма: роч керкаын олӧ, роч ногӧн пасьтасьӧ, роч ныв вылӧ гӧтрасьны кӧсйӧ!»
— лӧгпырысь думайтіс Экэчо.
Недыр думайтыштӧм бӧрын сійӧ решитіс пестыны неыджыд бипур: «Код тӧдас, моресянь мортыс, гашкӧ, аддзас берегысь бисӧ, горзыны кутас!»
Экэчо эз на удит пестыны бипурсӧ, кыдзи Очер чеччис да кутіс омлявны.
Экэчо сувтіс жӧ, кутіс кывзысьны да видзӧдны.
«Неужели найӧ эз пӧгибнитны!»
— полӧмӧн думыштіс сійӧ да киас босьтіс карабинсӧ.
...Чочой матыстчис дзик ва бердӧдзыс да, кӧдзыд вой тӧлысь йӧжгылясиг, видзӧдіс маяк бияс вылӧ.
Кӧнкӧ посёлок помын кутісны омлявны понъяс.
Чочой чошкӧдіс пельяссӧ: сылы кажитчис, мый омлялӧ Очер.
Понъяс ланьтлісны, но недыр мысти бӧр заводитісны омлявны.
— Очер!
— горӧдіс Чочой да уськӧдчис котӧртны сылань, кӧні кыліс понъяслӧн омлялӧмыс.
Петя да Кэукай, кодъяс наблюдайтісны Чочой бӧрся, чуймӧмӧн видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас.
Найӧ эз кӧсйыны вывті кӧвъясьны Чочой дінӧ, но сы бӧрся дугдывтӧг следитісны, да сідзи, медым сійӧ эз казяв налысь тӧждысьӧмсӧ.
— Очер?..
Мыйла сійӧ шуис тайӧ нимсӧ?
— дзик нинӧм гӧгӧрвотӧг юаліс Петя.
— Да тэ жӧ тӧдан, мый тайӧ понйыслӧн нимыс, кодӧс Чочой воштӧма мореас!
Гашкӧ, сійӧ вартчис!..
Нинӧм сёрнитчытӧг Петя да Кэукай котӧртісны сылань, кытчӧ пемыдас саяліс Чочой.
Сыръяссьӧм сьӧд кымӧр пласт сайсянь мыччысис тӧлысь, лои югыдджык.
— Со видзӧд, Чочой котӧртӧ берегӧд!
— Кэукай индіс кинас.
— Мый лоӧма?
Кытчӧ сійӧ котӧртӧ?
— шензис Петя.
— Колӧ вӧтӧдны сійӧс!
— Очер!
Очер!
— кылісны Чочойлысь гӧлӧссӧ.
Тӧлысьыс бара саяліс кымӧр сайӧ.
Но кык друг котӧртісны пемыдас.
Найӧ мудзисны да сувтісны.
— Мый нӧ вӧчны сэсся?
— юаліс Кэукай.
— Колӧ век жӧ корсьны Чочойӧс!
— Колӧ корсьны, — сы моз жӧ шуис Петя.
— Быдтор вермас лоны...
Кык друг бара мӧдӧдчисны водзлань, сюся видзӧдісны пемыдас.
Моресянь пӧльтысь тӧлыс мешайтіс муннысӧ, нӧбӧдіс бокӧ.
Частӧ зурасьлісны гырысь изъясӧ.
Детинкаяс конъясьлісны, усьлісны, но упорнӧя век мунісны водзӧ.
— Вай чукӧстам, — шуис Петя.
— Чо-чой!..
— кыкнанныс ӧтпырйӧ горӧдісны найӧ.
— Чо-чой!..
— А но, ешӧ вай гораджыка, — шуис Кэукай.
— Чо-чой!..
Но ӧтвет пыддиыс кыліс сӧмын гыяслӧн берегӧ швачӧдчӧмыс.
Кык друг мӧдӧдчисны водзӧ.
Найӧ эз тӧдны, дыр-ӧ найӧ мунісны войся пемыдас.
Друг водзын югнитіс неыджыд бипур.
Сійӧ то кусліс, то бӧр ӧзйыліс.
— Видзӧд, бипур!
— шуис Кэукай.
Детинкаяс ӧддзӧдісны воськовнысӧ.
Кадыс муніс и муніс, а биыс век на вӧлі ӧти местаын.
Со биыс мигайтыштіс и кусі.
Детинкаяслы лои страшнӧ.
Налы кажитчис, мый весиг тӧлыс лои кӧдзыдджык, быттьӧкӧ сійӧ биыс ӧнӧдз шонтыліс пайӧс.
— Чо-чой!..
— бара горӧдісны найӧ.
Ӧтветыс эз кыв.
Детинкаяс тӧвзисны водзӧ: найӧ виччысисны, мый биыс бара ӧзъяс.
Сідзи и сійӧ лои: биыс ӧзйис.
— Видзӧд, ӧзйӧ!
— радлыны мӧдіс Кэукай.
— Котӧртам!..
...Чочой матыстчис сійӧ местаас, кӧні, сылы кажитчис, дзик на неважӧн сотчис бипур.
Детинка полігтыр гӧгӧр видзӧдліс, кывзысис.
— Очер!
— бара горӧдіс Чочой.
Чочойлы вӧлі зэв страшнӧ кольччыны ӧтнаслы пемыд войнас шуштӧм море берег дорӧ.
Мунны водзӧ пемыдас детинка эз решитчы.
— Нинӧм ог гӧгӧрво, — шуис сійӧ.
Очерлӧн гӧлӧсыс, коді сӧмын на кыліс кӧнкӧ тані, век на чунгис Чочой пельясын.
И вот сійӧ видзӧдліс кок улас и збыльысь аддзис сэсь бипурсьыс чусалысь сэрапомъяс.
— Дзик нинӧм ог гӧгӧрво, — полӧмсьыс мынтӧдчыны зілигтыр мӧдысь шуис сійӧ.
Чусалысь сэрапомъяс весьтас копыртчыштӧмӧн Чочой заводитіс пӧлявны найӧс, сэсся пуктіс сэтчӧ ещӧ некымын кос сэрапом.
Ыпнитіс ичӧтик би, нюлыштіс кос сэрапомсӧ да, бикиньяс койигтыр, мӧдіс трачкӧдчыны.
Ӧні Чочойлы эз нин вӧв сэтшӧм страшнӧ.
Сійӧ весиг пӧрччис коксьыс торбазъяссӧ, заводитіс видлавны изъясӧ доймалӧм кокъяссӧ.
Бипур дорын шоналыштӧм бӧрын Чочой шымыртіс пидзӧсъяссӧ, думыштчис.
«Но да, сійӧ йи пластсӧ, кӧні вӧлі Очер, вермис вайӧдны берег дорӧ, и кодкӧ сійӧс босьтіс ас ордас» — думсьыс сёрнитіс сійӧ да век на надейтчис, мый вот-вот бара кылас кӧнкӧ матын Очерлӧн гӧлӧсыс.
Чочойлы кыліс морт сёрни.
Сійӧ дрӧгнитіс, сувтіс кок йылас да мӧдіс кывзысьны.
Сьӧлӧмыс сылӧн гораа тіпкис.
А гӧлӧсъяс век матыстчисны...
— Чочой, тайӧ ми!
Ме да Петя!
— пӧшти дзик орччӧн кыліс Кэукайлӧн гӧлӧсыс.
Чочой, кыдзи вӧлі, кӧмтӧгыс, уськӧдчис аслас другъяс дорӧ.
— Мый тайӧ тэкӧд?
Мыйла тэ тані войнас бипур пестӧмыд?
— то бипур вылӧ, то Чочой вылӧ немгӧгӧрвотӧг видзӧдлывлігтыр юаліс Кэукай.
— Ме кывлі Очерлысь гӧлӧссӧ!
Ті тӧданныд, кутшӧма ме радейта Очерӧс!..
Ме, навернӧ, радлӧмла йӧйма, Очерӧс кӧ аддза...
— тэрыба-тэрыба висьталіс Чочой да быттьӧкӧ поліс, мый сійӧс оз кывзыны помӧдзыс.
Кэукай да Петя видзӧдлісны сылӧн волнуйтчысь чужӧмӧ, кӧні ворсӧдчисны би югӧръяс, и гӧгӧрвоисны, мый Чочой и збыльысь мӧдног вӧчны эз вермы.
— Но, гашкӧ, тэныд тайӧ сӧмын кажитчис?
— юаліс Петя.
— Эз, эз кажитчы!
Мыйла кажитчис?
— Мыйла тадз шуан — «кажитчис»!
— пӧся шуис Чочой.
— Очерлысь гӧлӧссӧ ме кӧть кор тӧда!
Сылӧн гӧлӧсыс мортлӧн кодь жӧ...
Чочой эз на удит помавны, кыдзи пемыдсьыс веськыда бипур дорӧ чеччыштіс омӧльтчӧм ыджыд пон.
Кэукай да Петя кежисны бокӧ, а Чочой, синсӧ куньӧмӧн, топӧдіс понсӧ ас бердас.
Понйыслӧн сьыліас вӧлі орӧм алык пом — буракӧ, понйыс орӧдчӧма нарта гезсьыс.
— Очер!
Очер!..
— век на понсӧ ас бердас топыда кутіг корсюрӧ горӧдліс Чочой.
Петя чувствуйтіс, мый сылӧн гӧрддзассьӧ горшдіныс, а Кэукай синсӧ вештывтӧг видзӧдіс Чочой вылӧ да Очер вылӧ да муртса асьсӧ вермис кутны, медым тшӧтш не кутлыны понсӧ.
Радпырысь никсігтыр Очер ниртчис Чочой банбокӧ да быттьӧкӧ морт видзӧдлывліс сылы синмас...
А Экэчо повзис посёлокладорсянь йӧз локтӧмысь да разӧдіс костёрсӧ, а ӧні, некодӧн казявтӧм, следитіс детинкаяс бӧрся.
Чочойлӧн Очеркӧд аддзысьӧмыс сьӧлӧмсӧ вӧрзьӧдіс весиг сылысь.
Зумыштчӧмӧн сійӧ нервнӧя курччаліс кос турун сі да думайтіс: «Бур, мый ме понсӧ эг ви.
Понйыд нинӧм, мед олас — кывйыс сылӧн абу мортлӧн, сійӧ оз больгы.
Сэсся помнитны колӧ, мый понйыс — медбура видзӧ лёк духъясысь...
А кыдзи сійӧ уськӧдчис сы дорӧ, весиг алыксӧ орӧдіс!
Тӧлка понйыс, зэв тӧлка!»
Кор детинкаяс мунісны да нуӧдісны аскӧдыс Очерӧс, Экэчо бара матыстчис бипур дорас да чорыда думыштчис.
«Мунны тайӧ берегсьыс колӧ сэтчӧ, вок дорӧ мунны.
Тані всё равно коркӧ тӧдмаласны, коді ме сэтшӧмыс, — море гыяслысь швачӧдчӧмсӧ кывзігмоз думайтіс Экэчо.
— Пушнина колӧ чукӧртны, тӧвнас уна пушнина колӧ чукӧртны.
Сійӧ берегас сӧмын гӧль мортлы омӧля овсьӧ, а озыр морт сэні бура олӧ.
Менам Мэнгылю вок сійӧ берегас аслас олӧм вылӧ некор эз норасьлы.
Уна пушнина сьӧрысь нуа!
Уна озырлун аскӧд нуа!..
Сӧмын осторожнӧйӧн колӧ лоны.
Кыдзи пӧрысь, мудер руч, осторожнӧйӧн колӧ лоны...
Йӧз капканысь кута кыньяс босьтавны, гуся местаясӧ кута найӧс дзеблавны.
Нинӧм, Экэчо нэм помсӧ коллялас сідз, кыдзи сылы окота лоӧ!
Вот сӧмын мед тайӧ берегас эз локны тайӧ страшнӧй йӧзыс...»
Экэчо ышловзис да бара кутіс кывзысьны войся чӧв-лӧняс, кодӧс сӧмын корсюрӧ торклывліс море берегӧ гыяслӧн ӧтмоза швачӧдчӧмыс.
КОДІ КӦЗЯИНЫС?
Арыс таво пуксис мича, шондіа, кутшӧм овлывлӧ шоча.
Тундраын пужъяліс, а лымйыс век на эз усь.
Сӧмын сопкаяслӧн йывъясыс, быттьӧ суровӧй великанъяслӧн задумчивӧй дзор юръяс, асланыс лымъя паськӧмнас вӧліны стрӧгӧсь да кӧдзыдӧсь.
А мореын, кӧть и эз вӧв тӧла, бушуйтіс йиа шторм.
Навернӧ, кӧнкӧ войвылын кыптіс ураган, гызьӧдіс моресӧ да аслас ыджыд выннас, ыджыд йиа гыяснас локтіс Чукотка берегӧдз.
Ньӧжмыд гыясыс, кажитчис, муртса кыпӧдлісны вывлань зэв ыджыд йи глыбаяссӧ, сэсся ыджыда ышлолалігтыр, быттьӧкӧ сьӧкыд удж бӧрын великан, швачкылісны найӧс увлань. Йи глыбаясыс веськавлісны сэтшӧм жӧ мӧд йи глыбаясӧ, сэсся потлісны найӧ кыкпельӧ, куимпельӧ.
Йи глыбаясыс кымын матӧджык волісны берегланьыс, сымын найӧ лоины ичӧтджыкӧсь.
А гыясыс век локтісны и локтісны да вайӧдісны берегланьыс аскӧдыс тшӧтш жуглӧм йи глыбаяссӧ да тані жуглісны найӧс посни торпыригӧдз.
Море весьтын грымакылӧмыс эз лӧньлы, и тайӧ вӧлі оз лӧсяв спокойнӧй, шондіа поводдяыслы.
Рэн посёлокӧ пастухъяс вайӧдалісны колхозлысь кӧр стадаяс.
Посёлок гӧгӧр быдмисны кӧръяслӧн сюръясыс вӧр моз.
Быдладорсянь кыліс гыжъяслӧн тшӧкыда тотшкӧдчӧм да ӧта-мӧд дорас инмалысь сюръяслӧн котшкӧдчӧмыс.
Гырысь чымнэ-кӧръяс сувтлывлісны кык бӧръя кок йылас, либӧ, юрсӧ улӧдз копыртӧмӧн да сьӧкыда лолалігтыр, зырисны ӧта-мӧдсӧ.
Налӧн былялӧм синъясыс вӧлі гырдмӧмаӧсь.
Мугов чужӧма кӧр видзысь колхозникъяс, кодъяс вӧліны номдӧрааӧсь, ветлӧдлісны стада пытштіыс.
Кианыс налӧн вӧліны арканъяс.
Кэукай, Петя, Чочой да Эттай петісны стадаыслы воча.
«Мыйта кӧрыс!
Мыйта кӧрыс!..
— думсьыс шуаліс Чочой.
— Кодлӧн нӧ найӧ?
Коді налӧн кӧзяиныс?» Тайӧ вопросыс сэтшӧма интересуйтіс сійӧс, мый эз вермы кутчысьнысӧ да юаліс:
— Коді медся главнӧй мортыс...
тайӧ стадаыслӧн коді кӧзяиныс?
— Колхоз, — дженьыда вочавидзис Кэукай.
— Колхоз...
— повторитіс Чочой.
— А кыдзи сійӧ — колхоз?
Коді сійӧ — колхозыс?
Со ме унаысь нин кывлі «колхоз» кывсӧ, а гӧгӧрвоны ог вермы.
Первойсӧ ме думайті, мый колхоз — тэнад батьыдлӧн мӧд ним, а сэсся гӧгӧрвои, мый тайӧ абу тадзи.
Сэсся ме думайті, мый сійӧ кутшӧмкӧ зэв озыр морт, кыдзи и американец Стивенсон: сылӧн кӧрыс зэв жӧ уна.
Но и тайӧ абу вернӧ.
Ме бура тӧда, мый сэні сёрнитлісны Стивенсон йылысь да сылӧн управляющӧй Кэмби йылысь, — сійӧ вӧліны лёк кывъяс, зэв лёк кывъяс.
Тані менам пельясӧй сэтшӧм лёк кывъяссӧ эз на кывлыны.
Челядь сюся кывзісны Чочойӧс да думайтісны, кыдзи сылы ӧтветитны.
— Собрание вылӧ!
Колхознӧй собрание вылӧ!
— кыліс кодлӧнкӧ гӧлӧсыс, коді чуксаліс пастухъясӧс собрание вылӧ.
— Вот и бур!
— нимкодь лои Кэукайлы.
— Вот ӧні тэ аддзан тайӧ кӧр стадаыслысь кӧзяинсӧ.
Собрание вӧлі колхознӧй клубын.
Кыдзи и век, собраниесӧ восьтіс Таграт.
Кӧр видзысь бригадаясса бригадиръяс доложитісны кӧръяслӧн юр лыд содӧм йылысь.
Та бӧрын собрание кутіс решайтны, кымын кӧр позьӧ начкыны, медым тыртны яй поставка кузя государственнӧй план, уна-ӧ заптыны тӧв кежлӧ яй да колхозникъяслы паськӧм вылӧ кӧр ку, кымын кӧр позьӧ вузавны тӧргӧвӧй базалы да мукӧд организацияяслы.
Ӧти бӧрся мӧд чеччылісны колхозникъяс да висьталісны ассьыныс мӧвпъяссӧ.
Со пызан дорӧ матыстчис паськыд чужӧма да шочиник сьӧд тошка, кузь тушаа кӧр видзысь.
«Гашкӧ, тайӧ и эм кӧзяиныс», — кӧр видзысьлысь спокойнӧй сёрнисӧ кывзігмоз думайтіс Чочой.
Но кӧзяин, кутшӧмӧн чайтіс сійӧс Чочой, тадзи сёрнитны эз вермы.
Сійӧ бура на помнитіс, кыдзи сёрнитліс пастухъяскӧд Стивенсонлӧн кӧр видзан фермаса управляющӧйыс мистер Кэмби.
Сійӧ горзыліс, грӧзитчыліс, резсис дульнас, зымӧдліс кокъяснас.
А тані некод сідзсӧ эз сёрнит.
Тані быттьӧкӧ чукӧртчӧмаӧсь семейнӧй сӧвет вылӧ, кӧні ставныс ӧта-мӧдсӧ уважайтӧны.
Быдӧн висьтавліс ассьыс предложение, доказывайтліс, мыйла долженӧсь вӧчны именнӧ сідз, а не мӧдног, сетліс позянлун мукӧдъяслы сӧгласитчыны либӧ не сӧгласитчыны сы мнениекӧд.
Тадзи жӧ выступитіс и колхозса председатель Таграт.
«Ой, мыйта сёрнитісны!
Коді нӧ вермас тайӧ спорас?» — волнуйтчис Чочой.
Собраниевывса председатель висьталіс некымын предложение да тшӧктіс колхозникъяслы думайтны: мед быдӧн висьталас, мыйӧн сійӧ сӧглашайтчӧ.
Некымын минута чӧж вӧлі чӧв-лӧнь.
Каллянъясӧн куритчигтыр колхозникъяс думайтісны, быд боксянь арталісны быд предложение.
Но вот заводитісны гӧлӧсуйтны.
— Со видзӧд, видзӧд, тэ ӧні гӧгӧрвоан, коді кӧзяиныс, — Чочойлы пеляс шӧпкӧдіс Эттай.
Председатель бара лыддьӧдліс ӧти-бӧрся мӧд став предложениесӧ.
Ёна унджык ки лыбис коймӧд предложение вӧсна.
— Со кыдз вӧлӧма!
— чуймис Чочой.
— Кыдзи унджык йӧзыс шуасны, сідзи и лоас.
— Вернӧ!
Ӧні тэ гӧгӧрвоин, коді кӧзяиныс?
Тайӧ и эм колхоз, — шуис Кэукай. Сылы ӧні вӧлі нимкодь, мый Чочой гӧгӧрвоис ставсӧ.
Тадзи Чочой тӧдмаліс Шуда берегын олӧмысь ещӧ ӧти тайна.
Сылӧн вӧлі сэтшӧм чувство, быттьӧкӧ сійӧ кыпаліс век вылӧджык и вылӧджык, кытысянь сійӧ вермис аддзыны некор на аддзывтӧм серпасъяс.
Но сылысь кыпыд чувствосӧ пемдӧдіс сійӧ мӧвпыс, мый шуда олӧмсӧ оз тӧдны сылӧн матысса тӧдсаясыс.
Сійӧ пыр думайтіс, мый сы пай вылӧ уси вывті ыджыд шуд.
А мыйла нӧ татшӧм шудсӧ эз вермыны аддзыны ни сылӧн водз кулысь бать-мамыс, ни сылӧн Том другыс, кодӧс виисны американецъяс, ни сылӧн радейтана Гоомо дядьыс?!
Чочой син водзӧ бара сувтіс Аляскаын шуштӧм олӧмыс.
...Мистер Кэмби, дульнас резсигтыр, вӧтлӧ косясьлӧм паськӧма тшыг батьсӧ корсьны вошӧм кӧръясӧс.
Батьыс мунӧ пурга дырйи.
Чочой да мамыс виччысьны оз вермыны сылысь бӧр локтӧмсӧ.
И со вит лун бӧрын Чочой аддзӧ батьсӧ кулӧмаӧс.
«Сэні абу татшӧм, ньӧти абу татшӧм кӧзяиныс, кыдзи тані!
Сэні лёк мистер Кэмби кӧзяиныс, сэні шаман Мэнгылю кӧзяиныс, — думайтіс Чочой.
— Найӧ некор оз чукӧртлыны йӧзсӧ сӧвет вылӧ, найӧ век горзӧны, найӧ вӧтлӧны пастухъясӧс стадаӧ, кыдзи понъясӧс.
Видлы найӧс не кывзыны!
Гоомо эз кывзысь — сылы лыйлісны...
А мый, Гоомо кӧ вӧлі эськӧ ӧні тані?
— друг юрас сылӧн вирдыштіс мӧвп.
— А мый, вермис кӧ эськӧ сійӧ тадзи жӧ, кыдзи тайӧ йӧзыс, ассьыс мӧвпсӧ висьтавны?
Сійӧ эськӧ бур кывъяс висьталіс, бур сӧвет эськӧ сетіс...
Сылӧн юрыс зэв тӧлка!..»
— Э, да тэ мыйлакӧ шогӧ усьӧмыд?
— Чочой дінӧ друг шыасис Эттай.
Кэукай да Петя видзӧдлісны Чочой вылӧ да сідзжӧ кутісны тӧждысьны.
— Нинӧм!
— крепитчис Чочой.
— Меным прӧстӧ дум вылӧ уси зэв шогтор...
— А тэ вунӧд талун кежлӧ, а?
— кыдз позьӧ гажаджыка шуис Петя.
— Петам ывлаӧ, сэні, навернӧ, кӧръяс кутасны начкавны.
Чочой аттьӧалӧмӧн видзӧдліс аслас выль другыс вылӧ.
Ӧні сійӧ бура гӧгӧрвоис, мый Петя — Кэукайлӧн, Эттайлӧн, сылӧн — Чочойлӧн — да уна мукӧд челядьлӧн настӧящӧй ёрт.
«Еджыд чужӧма» детинкалӧн, кыдзи Петяӧс думсьыс шуліс Чочой, чукчаяскӧд тадзи дружитӧмыс чуймӧдіс сійӧс.
Детинкаяс петісны ывлаӧ.
Кӧр стада мирнӧя йирсис йиӧн вевттьысьӧм нин ляпкыдик тыяс сайын.
Лым кодь еджыд кӧр торйӧдчис стадасьыс да, уна вожа сюръяса юрсӧ гордӧя чатӧртіг, мӧдіс котӧртны залив берегӧд рытыввывлань.
Киас аркан кутігтыр пастух босьтчыліс вомӧнавны сылы туйсӧ.
— Бӧр вӧтлам кӧрсӧ стадаас?
— юаліс Кэукай.
— Вӧтлам!
— шуис Эттай, да кыдзи и век татшӧм случайяс дырйиыс, водзлань уськӧдчис медводз.
Петя да Чочой котӧртісны на бӧрся.
Детинкаяс тӧвныр моз лэбисны паныдавны кӧрсӧ.
— Гок!
Гок!
Гок!
— горзісны найӧ, кыдзи горзылӧны Чукоткаын кӧр видзысьяс.
Еджыд кӧр сувтіс.
Некымынысь сійӧ корснитіс, бергӧдчис да бӧр лэбис стада дорас.
Детинкаяс любуйтчисны сійӧ котралӧмӧн.
Кӧрыс быттьӧкӧ кывтіс воздухӧдыс, сылӧн стройнӧй кокъясыс быттьӧкӧ эз инмывны муас.
— Быттьӧ еджыд каля лэбӧ!
— радлігтыр шуис Чочой.
— Ме быдми кӧръяс дорын, а некор эг казявлы, мый найӧ сэтшӧм мичаӧсь!..
Кӧръясӧс начкалісны сёр рытӧдз.
А кор пемдіс, заводитчис медся интереснӧйыс — тонкоруннӧй кӧръясӧс начкӧм.
Паськыд эрд вылын ӧзйис дас кымын бипур.
Бипуръяс весьтас ӧшалісны гырысь пӧртъяс, кӧні пусис свежӧй кӧр яй.
Бикиньяс, кыдзи гутъяс, качлісны вылӧ-вылӧ да куслісны пемыдас.
Кӧнкӧ ылын шумитіс посёлок дорысь вӧтлӧм стада.
Кӧр видзысьяс да кыйсьысьяс пукалісны бипуръяс дорын да варовитісны.
Чочой аслас другъяскӧд ветлӧдліс бипур дорсянь бипур дорӧ да кывзіс колхозникъяслысь сёрнисӧ.
И мыйӧн сӧмын кывліс гажа серам, детинка думыштліс: «Вот эськӧ Гоомоӧс татчӧ, кӧть нин ӧти рыт кежлӧ!
Мед эськӧ сійӧ гажӧдчыштіс миянкӧд».
Ӧти бипур дорын кӧр видзысьяс да охотникъяс пӧвстысь Чочой аддзис Тагратӧс да Виктор Сергеевичӧс.
— Висьталӧй, кодлы нӧ миян пиысь оз йиджны тайӧ биясыс самӧй сьӧлӧмас?
— посёлокын электрическӧй биясӧн югдӧдӧм керка ӧшиньяс вылӧ индігмоз юасис Таграт.
Тагратлӧн неуна гӧрбакодь ныра мугов чужӧмыс тайӧ здукас кажитчыліс Чочойлы торйӧн нин мужественнӧйӧн, и Чочой думыштіс: «Вот эськӧ менам батьӧй кӧ оліс тайӧ му вылын, гашкӧ, и сійӧс кывзісны ӧні сідзи жӧ, кыдзи Тагратӧс».
— А коркӧ тайӧ посёлокас сӧмын нёль яранга вӧлі, — аслас каллянӧн куритчигтыр шуис Виктор Сергеевич.
— Ме аддза, учитель, тэ бура помнитан сійӧ ылӧ кольӧм вояссӧ, кор тэ татчӧ первойысь веськалін, — Виктор Сергеевич дорӧ шыасис ӧти старик.
— Да, бура помнита.
Тайӧ вӧлі дас витӧд воын на.
Сэки тані сулаліс сӧмын нёль яранга, — мӧдысь шуис Виктор Сергеевич.
— Куим яранга сулалісны, буракӧ, тані, кӧні начкалісны талун кӧръясӧс, а нёльӧдыс — со эстӧн, кӧні ӧні больнича.
Но коді пӧрысьджык, сійӧ, навернӧ, бура тӧдӧ, коді оліс сэні, нёльӧд ярангаас.
Сэні вӧліны кулӧм йӧз.
Йӧзыс кулӧмаӧсь, ярангаыс налӧн лои гуӧн...
Виктор Сергеевич ышловзис да некымын минута чӧв оліс, тыдалӧ, казьтыліс ылӧ кольӧм сійӧ вояссӧ.
— Страшнӧ меным лои, кор ме первойысь татчӧ веськалі.
Но ме сэки вӧлі изгнанникӧн, и ме аддзи тіянын приют да настӧящӧй дружба.
Помнита, локтіс ме дорӧ морт, коді бӧрыннас лои меным бур, зэв бур другӧн, и шуис меным тадзи: «Аддза ме тэнад синъясысь шог.
Оз позь тэныд лоны ӧтнадӧн: шогыс вермас кынтыны сьӧлӧмтӧ.
Мунам менам ярангаӧ.
Нимӧй менам Ако».
Ако нимсӧ кылӧм бӧрын Чочой дрӧгмуні да, некод казявтӧг, медым сійӧс эз видны сыысь, мый кывзӧ гырысь йӧзлысь сёрнисӧ, ньӧжйӧник матыстчис бипур дорас...
А паськыд эрд вылын, кӧні югыда ӧзйисны бипуръяс, мунісны традиционнӧй ордйысьӧмъяс.
Коскӧдзыс пасьтӧм вермасьысьяс упорнӧя наступайтісны ӧта-мӧд вылас.
«Гы-а!
Гы-а!» — корсюрӧ воинственнӧя горӧдлывлісны найӧ да та дырйи гораа клопӧдісны кияснас.
Бипуръяслӧн би югӧрыс югдӧдіс налысь бронзӧвӧй телӧяссӧ.
Неуна ылынджык, кузь тушаа, стройнӧй том зон, кодӧс Чочой пыр жӧ тӧдіс, мый сійӧ Тынэт, чеччаліс аркан вомӧн.
Арканыс шутьлялігтыр усьлі сылы кок улас, но Тынэт кокниа, кыдзи мач, чеччыштліс вывлань, а корсюрӧ весиг патурликасьліс воздухас.
Поле мӧдар помас ордйысисны местасянь чеччалӧм кузя.
Олӧма мужчинаяс да нывбабаяс пукалісны бипуръяс дорын, сёйисны кӧр яй да интересуйтчигтыр видзӧдісны том йӧзлӧн спортивнӧй ордйысьӧм бӧрся.
Ордйысьӧмъяснас интересуйтчисны йӧзыс тшӧтш и сійӧ бипур дорын, кӧні пукалісны Таграт да Виктор Сергеевич.
А Чочой, кодлӧн важӧн нин помассис челядькадыс, верстьӧ морт моз вӧлі зумыш да шогпырысь думайтіс: «Гоомо некор эз аддзыв татшӧм гажсӧ и ӧні некор нин оз аддзы...»
Гашкӧ, Чочой сідзи и коли ас кежас аслас шог думъяснас, эз кӧ видзӧдны сы бӧрся тӧждысьысь синъяс.
Эз, другъясыс эз вермыны лэдзны, медым Чочой шогсис, кор гӧгӧр вӧлі сы мында гаж!
— Мунам, Чочой, кутам чеччавны аркан вомӧн!
— сы мышкын кыліс Кэукайлӧн гажа гӧлӧс.
Чочой бергӧдчис гӧлӧс шыас.
Кэукайлӧн гӧрдӧдӧм чужӧмыс вӧлі сэтшӧм весел, мый и Чочойлы друг сідзжӧ лои кокни да гажа.
Сійӧ мыччис Кэукайлы кисӧ да заводитіс котӧртны сыкӧд орччӧн, сылы окота лои сідзжӧ горзыны мыйкӧ воинственнӧйӧс, вильшасьны челядь моз.
— Гы-а!
— кинас клопайтігтыр уськӧдчис сы вылӧ Эттай.
— Гы-а!
— вочавидзис Чочой, сы вӧсна мый сылы вӧлі сідзжӧ гажа.
Детинкаяс кутчысисны.
Найӧ дыр ноксисны, корсюрӧ гораа горӧдлывлісны.
Мудер Эттай век зілис кватитны Чочойӧс кокӧдыс, тэрыба лэптыны сійӧс вывлань да татшӧм ногӧн уськӧдны ассьыс противниксӧ муӧ.
Но Чочой ас кадӧ казяліс сылысь тактикасӧ.
— Гы-а!
— кияснас клопайтігтыр горзісны судьяяс.
— Гы-а!
— горзісны вермасьысьяс.
Коркӧ и Чочой пелькмис да заводитліс уськӧдны «противниксӧ» сылӧн приёмнас жӧ.
Сійӧ резкӧя кыпӧдіс Эттайлысь веськыд коксӧ да уськӧдіс сійӧс мыш вылас.
Судьяяс радлігтыр горӧдісны.
Эттай вылын заводитісны серавны.
А Кэукай сералігтыр уськӧдчис мыш вылас да горӧдіс:
— Эй, Эттай, кӧсъян, ме тэнӧ торбазъясӧн шлёпӧда?
— торбаз ныръясас кутчысис кияснас да кутіс шлёпӧдны ӧти пыдӧссӧ мӧдас.
Эттай эз ӧбидитчы.
Сійӧ чеччис да шутитігтыр кутіс петкӧдлыны нӧйтӧм мортӧс: ымзігтыр сійӧ кутчысьліс то ӧти бокас, то мӧд бокас.
Челядь та вылӧ бара серӧктісны.
А шуда праздникдырся бипуръяс ӧзйисны пыр югыдджыка и югыдджыка.
СЫ МЫНДА БУРТОРЙЫС!
Мый сійӧ лоӧ велӧдчӧмыс, та йылысь Чочой сэсся эз нин юасьлы.
Школьнӧй олӧмыс сійӧс шымыртіс ставнас.
Сійӧ эз нин пов учительясысь, школаса кузь коридорысь, сылӧн уна ӧдзӧсъясысь, классъясысь, комнатаясысь, кӧні, сылы кажитчис первойсӧ, кокниа позьӧ вӧлі вошны.
Переменаяс дырйи сійӧ эз нин сулав стен бердӧ топӧдчӧмӧн, а чеччавліс, котравліс, горзыліс аслас ёртъясыскӧд тшӧтш, и сылы ӧні кажитчис, мый сыысь шудаджык мортыс свет вылас абу.
Кымын вильыш вӧвлі Чочой переменаяс дырйи, сымын серьёзнӧйӧн сійӧ лолі урокъяс вылын.
Сійӧ вӧлі аслас класса велӧдчысьяс серти ёна ыджыдджык, и сійӧ зумыша видзӧдлывліс вильшасьысьяс вылӧ, скӧравліс, кор урок вылын пондылісны сы дінӧ.
Соня сэки дорйывліс сійӧс:
— Энӧ вӧрӧдӧй Чочойӧс!
Аддзанныд, сійӧ некыдзи оз гӧгӧрво, кыдзи слогъяс серти лыддьысьны.
А лыддьысьӧмыс збыльысь омӧля сетчис Чочойлы.
Сійӧ важӧн нин велаліс юклыны кывъяссӧ слогъяс вылӧ, слогъясын торйӧдны сійӧ либӧ мӧд шы, но мыйӧн делӧыс воліс быдса кывъяс лыддьӧмӧдз, сійӧ чувствуйтіс асьсӧ вынтӧмӧн.
Нина Ивановна частӧ кольлывліс Чочойӧс урокъяс бӧрын да терпеливӧя велӧдіс сійӧс лыддьысьны разрезнӧй азбука серти, букварь серти.
И вот артмис сідз, мый ӧти урок вылын Чочой друг дзик свободнӧя кутіс лыддьысьны слогъяс серти.
Сійӧ кокниа лыддис ӧти кыв, мӧдӧс, а сэсся и быдса предложение, сэсся парта сайсьыс петіс класс шӧрас да, букварь вылас чуньнас индігмоз, гораа шуис сідзи, кыдзи тайӧс вермас шуны морт, коді дыр мырсьӧм бӧрын гӧгӧрвоӧ сылы ӧнӧдз гӧгӧрвотӧм явление:
— Бумага сёрнитӧ!
Гӧлӧстӧг, но всё равно морт моз сёрнитӧ!
Со кывзӧй!..
И, быд слог бура шуалігтыр, сійӧ лыддис ставсӧ, мый вӧлі гижӧма букварлӧн кык страница вылын.
Нина Ивановна скупа нюммуніс да шуис:
— Тэ правильнӧ гӧгӧрвоин: букварь, сійӧс кӧ тэ кужан лыддьыны, морт моз вермас уна интереснӧйтор висьтавны.
Сійӧ лунас Чочой дыр эз вермы торйӧдчыны букварыскӧд.
Ӧні сійӧ видзӧдаліс сэтысь не сӧмын картинаяссӧ.
Сійӧ зільӧмӧн шуаліс быд слог, лыддьывліс сылы тӧдса чукотскӧй кывъяс, быдса предложениеяс, и предложениесӧ кӧ эз сразу гӧгӧрволы, дӧсадапырысь зумыштчывліс.
— А ме думайтлі, мый тайӧ прӧстӧ визьторъяс, быттьӧкӧ лым вывті шыръяс котралӧмаӧсь, — казьтывліс букварыскӧд медводдза тӧдмасьӧмсӧ.
Кор гортас локтіс Кэукай, кодлӧн сійӧ лунас вӧлі кык урокӧн унджык, Чочой чеччыштіс места вывсьыс да, киас букварь кутігтыр, горӧдіс:
— Кывзы, Кэукай, бура кывзы!
Рэ-тэм, ка-ат, ры-тын, рыр-кы!
Ко-ро ры-тын...
* Чукотскӧй букварысь кывъяс: «рэтэм» — яранга вевт, «каат» — кӧръяс, «рытын» — кӧр сюр, «рыркы» — морж, «коро рытын» — вай сюр.
— Вот тайӧ да!
Тэ регыд менӧ вӧтӧдан!
— сьӧлӧмсяньыс радлігтыр шуис Кэукай да видзӧдліс букварас, быттьӧкӧ кӧсйис тӧдмавны, збыльысь-ӧ гижӧма сійӧ кывъяссӧ, кутшӧмъясӧс шуаліс сылӧн вокыс.
Аскинас Чочой терпитны вермытӧг виччысис, кор жӧ корасны сійӧс лыддьысьны.
Сэсся сійӧ эз вермы кутчысьны да сы дорті прӧйдитысь учительницалы ньӧжйӧник шуис:
— Меным зэв окота лыддьысьны.
Унаысь-унаысь ме лыдди тайӧ кывъяссӧ, весиг мӧдарӧ, веськыдвывсянь шуйгавылӧ велӧдчи лыддьысьны, сӧмын мыйкӧ гӧгӧрвотӧм артмӧ.
Велӧдчысьяс серӧктісны.
Нюммуніс и Нина Ивановна.
— Ӧні, Чочой, тэ кутан лыддьыны кывъяссӧ выль страница вылысь.
Сӧмын сэсся веськыдвывсянь шуйгавылӧ некор нин эн лыддьы, оз ков сідз, — шуис учительница.
Урок вылын выль звук-буква усвоитӧм бӧрын классын заводитісны лыддьыны букварысь выль страница.
И сэки Нина Ивановна корис Чочойӧс тэчны кывсӧ разрезнӧй азбукаысь, а сэсся лыддьыны дзик выль кывъяс.
Детинка кокниа вӧчис тайӧс ставсӧ.
Важнӧй да гордӧй, сійӧ муніс аслас парта сайӧ, видзӧдліс Соня вылӧ да быттьӧ юаліс: «Но, кыдзи?»...
Чочой эз на удит ӧбедайтны, кыдзи бара нин босьтіс букварь.
Сійӧ лыддис страница бӧрся страница да испытывайтіс сэтшӧм чувство, быттьӧкӧ восьталіс ӧдзӧс бӧрся ӧдзӧс сылы тӧдтӧм мирӧ.
Сьӧд знакъяс йитчылісны слогъясӧ, сэсся кывъясӧ, пӧрлісны картинаясӧ, звукъясӧ да весиг петкӧдлісны дук...
Комнатаӧ пырис Кэукай.
Сійӧ небыдика кучкыштіс Чочойлы юрас кутшӧмкӧ книгаӧн да нюмъялігтыр шуис:
— Талун тэ, буракӧ, букварнад и узьны водан.
Чочой синсӧ вештіс букварь вылысь, мичаа тупкис сійӧс да кӧсйис вочавидзны Кэукайлы, но тайӧ здукас форточка пырыс сы пельясӧдз воисны кутшӧмкӧ дзик тӧдтӧм шыяс.
Чочой чошкӧдіс пельяссӧ да форточка пырыс тӧдмаліс, кысянь кылӧ музыка, петіс ывлаӧ.
Регыд мысти сійӧ лоис керка дорын, кӧні оліс Соня.
Сійӧс волнуйтысь шыясыс петісны именнӧ тайӧ керкасьыс.
Чочой дыр сулаліс, быттьӧ кӧлдуйтӧма.
Ньӧжйӧник, быттьӧкӧ поліс повзьӧдны зэв мича лэбачӧс, детинка матыстчис ӧшинь дорӧ, кӧні вӧлі восьса форточкаыс, ляскысис стеклӧ бердас да видзӧдліс комнатаас.
И со мый сійӧ аддзис.
Сылӧн ёртыс Соня пукаліс кутшӧмкӧ ыджыд сьӧд ящик сайын да инмӧдчывліс чуньяснас сьӧд да еджыд пластинкаясӧ, кодъяс рӧвнӧя куйлісны ящик выступас.
Кор нывкалӧн киясыс эз вӧрны, дугдыліс кывны музыкаыс, быттьӧ сійӧ кытчӧкӧ разаліс ылӧ.
Но мыйӧн сӧмын Сонялӧн чуньясыс инмылісны пластинкаясӧ, музыка бара тыртліс комнатасӧ, петіс ывлаӧ.
Паськыда восьтӧм синъясӧн Чочой видзӧдіс Соня вылӧ да быттьӧкӧ эз тӧд сійӧс.
Тайӧ здукас сійӧ сылы кажитчис эз прӧстӧй, мелі нывкаӧн, коді сідзи жӧ, кыдзи и сійӧ, пукаліс сыкӧд ӧти парта сайын да велӧдчис лыддьысьны, — ӧні сійӧ кажитчис сылы волшебницаӧн, тайӧ чудеснӧй звукъясыслӧн кӧзяйкаӧн.
Ӧшинь стеклӧ бердас чужӧмсӧ ляскӧмӧн Чочой кывзіс и кывзіс, эз вермыв вештыны синсӧ Соня кияс вылысь.
Чочой мышкын друг кыліс кодлӧнкӧ гӧлӧс:
— Тайӧ коді тані ӧшинь пырыс видзӧдчӧ?
Чочой тэрыба бергӧдчис да полӧмӧн видзӧдліс сы дорӧ матыстчысь морт вылӧ; сійӧ вӧлі Сонялӧн батьыс — врач Степан Иванович.
— Весьшӧрӧ ті сэтшӧма повзинныд, том морт, — меліа шуис доктор и сэк жӧ сьӧлӧмсяньыс жалитны кутіс:
«Кутшӧм жаль, мый ме ог тӧд чукотскӧй кывсӧ!
Колӧ велӧдны, да-да, колӧ велӧдны чукотскӧй кывсӧ».
— Мунам, мунам пырам ми ордӧ, муса пи, — кыдзи вермис меліджыка корис Чочойӧс сійӧ.
«Мунам, — повторитіс аслыс Чочой, да думайтіс, мый вермас лоны тайӧ «мунам» кывйыс.
— Да сійӧ жӧ шуӧ, медым ме пыри керкаас!» — гӧгӧрвоис детинка.
Пырны керкаӧ, кӧні Соня, тайӧ необыкновеннӧй нывкаыс, таинственнӧя мыйкӧ вӧчӧ сьӧд волшебнӧй ящик дорын, Чочойлы кажитчис прӧстӧ позьтӧмӧн.
Но Степан Иванович корис.
Доктор меліа кутіс Чочойӧс киӧдыс, и сійӧ, быттьӧкӧ вӧтын моз, мӧдіс восьлавны сы бӧрся.
Чочойӧс аддзӧм бӧрын Соня чеччис улӧс вывсьыс да горӧдіс:
— Чочой локтіс, Чочой локтіс!
Вот и бур!
Вот молодеч!
Но кор казяліс Чочойлысь сы вылӧ полӧмӧн видзӧдӧмсӧ, Соня яндысигтыр сувтіс комната шӧрас да эз тӧд, мый сылы вӧчны водзӧ.
— А тэ ворс, ворсышт мыйкӧ гӧстьыдлы, — шуис Степан Иванович, коді вӧлі уверен, мый детинкаӧс кыскис на керка дорӧ именнӧ музыкаыс.
— Правильнӧ, ворсышт сылы мыйкӧ, — Сонялы шуис мамыс, Анна Андреевна, да меліа нюммуніс ичӧтик гӧстьлы.
Анна Андреевна вӧлі еджгов пушыд юрсиа кызіник нывбаба.
Чочой бӧрыньтчыштіс.
Сійӧ первойсяньыс эз вермы эскыны еджыд чужӧма нывбаба нюмлы.
Сылы сэк жӧ тӧдвылас уси, кыдзи сійӧс ӧтчыд встретитіс миссис Кэмби, кор Чочой пыраліс сы керкаӧ.
Миссис Кэмби нюмъяліс жӧ, но Чочой бура помнитіс, кыдзи сійӧс босьтліс йирмӧг.
Но Анна Андреевналӧн синъясыс вӧліны меліӧсь, видзӧдісны сэтшӧм меліа, мый детинка ас кӧсйытӧгыс кокниа ышловзис.
Сонялӧн петіс серамыс.
— Дерт жӧ, ворсышта!
— гажаа шуис сійӧ.
— Со пуксьы татчӧ, улӧс вылас, да кывзы.
Чочой матыстчис улӧс дорӧ, крепыда кутчысис улӧс мышкас да кутіс видзӧдны сьӧд ящик вылас.
— Тайӧ пианино.
Эн вунӧд: пианино, — шуис Соня да чуньяснас инмӧдчыліс клавишаясас.
— Пианино, — муртса кывмӧн шӧпнитіс Чочой.
— Пианино...
Соня заводитіс ворсны.
Сылӧн вӧсньыдик чуньясыс пӧшти тӧдчытӧг инмылісны еджыд да сьӧд пластинкаясӧ да перйылісны сэтшӧм шыяс, кутшӧмӧс Чочой некор на эз кывлы.
Кутны вермытӧм кутшӧмкӧ вын кыскис сійӧс инмӧдчывны кӧть нин ӧти сійӧ пластинкаӧ.
Но Чочой весиг поліс думайтны та йылысь.
Соня помаліс ворсны, чеччис да, ӧти кок йылын бергалысь улӧс вылӧ индіг, код вылысь сӧмын на чеччис ачыс, шуис Чочойлы:
— Но, ӧні тэ видлы, а?
Видлы, Чочой!
Тэ, навернӧ, некор на эн аддзыв пианиносӧ?
Чочой оз вӧлі гӧгӧрво Сонялысь кывъяссӧ, но дӧгадывайтчис, мый сійӧс тшӧктӧны вӧчны: «Соня кӧсйӧ, медым ме пукси сьӧд ящик саяс!»
Небыдика йӧткышталігтыр Соня вайӧдіс сійӧс пианино дорӧ, и Чочой век жӧ пуксис улӧс вылас.
Нинӧм думайттӧг киясыс сылӧн асьныс нюжӧдчисны клавишаяслань.
Но Чочой эз на удит кыдз колӧ инмӧдчыны на дорӧ, кыдзи кылісны кутшӧмкӧ тешкодь шыяс, кодъяс чуймӧдісны Чочойлысь пельсӧ, и сійӧ тракнитіс кисӧ, быттьӧкӧ би дорысь.
Чужӧмыс сылӧн друг жугыльмис.
«Тайӧ пианиноыс эргӧ ме вылӧ, кыдзи лёк зверь, — полӧмӧн думыштіс сійӧ.
— Скӧрмис ме вылӧ пианиноыс».
Стапан Иванович чуймис, кор аддзис, кутшӧм доймана чувствоӧн примитіс детинка тайӧ тешкодь нестройнӧй шысӧ.
— Да сійӧ жӧ музыкант!
— горӧдіс Степан Иванович.
— Гӧгӧрвоан, Соня, сійӧ музыкант, кӧть сійӧ, гашкӧ, нэм чӧжыс эз босьтлы киас ни ӧти музыкальнӧй инструмент!
Соня пуктіс Чочойлысь кияссӧ клавиша вылӧ, торйӧдіс чуньяссӧ кыдз колӧ да тшӧктіс личкыны.
Комнатаын кыліс стройнӧй аккорд.
Чочой гӧрдӧдіс.
Клавиша вылас личкыштіс ещӧ ӧтчыд.
Аккордыс бара кыліс.
«Вот ӧні тайӧ пианиноыс абу нин зверь!»
abu
— нимкодя думыштіс сійӧ да век повторяйтіс ӧти и сійӧ жӧ аккордсӧ.
Чочойлысь чуньяссӧ Соня вуджӧдіс мӧдлаӧ, и сэк кыліс дзик мӧдпӧлӧс шы.
Соня ещӧ на мӧдлаӧ вуджӧдіс Чочойлысь чуньяссӧ.
Чочой зілис не вунӧдны, кыдзи расположитчалӧны чуньясыс.
Недыр мысти Чочой стӧча повторитіс куимнан аккордсӧ ӧтнасӧн нин, мыйла Степан Иванович и Соня зэв ёна чуймисны.
— Ме жӧ шулі, мый сійӧ музыкант!
— челядь моз нимкодясис доктор.
Кор Чочой куйліс нин гортас вольпась вылын, сылысь пельяссӧ век на чунӧдісны тайӧ волшебнӧй шыясыс.
Найӧ быттьӧкӧ висьтавлісны Чочойлы сы йылысь, мый свет вылас, вӧлӧмкӧ, эм сэтшӧм уна интереснӧйыс, сэтшӧм уна бурыс, мый йылысь некор эз вермы эськӧ сійӧ и думыштлыны, эз кӧ сійӧ веськав тайӧ Шуда берегас.
И мыйлакӧ буретш ӧні Чочойлы торйӧн нин окота лои, медым сылӧн тшӧтш вӧлі пионерскӧй галстук.
Ого!
Сійӧ, Чочой, гӧгӧрвоӧ нин, мый сійӧ абу прӧстӧ гӧрд шарп, кыдз сылы кажитчис первойсӧ.
Чочой эскӧ, мый локтас сэтшӧм лун, кор сылы шуасны: тэнад эм нин право новлыны пионерскӧй галстуксӧ, тэнад эм нин право новлыны народлы верностьлысь сійӧ знаксӧ, кӧні ыпъялӧ би вын да честнӧй вир вын!
Тадзи висьтавліс пионерскӧй галстук йылысь Кэукайлӧн батьыс, Таграт.
А сійӧ, Таграт, лӧсявтӧмтор висьтавлыны оз кут.
Дерт, бур эськӧ вӧлі аски мунны школаӧ гӧрд галстукӧн, но сылы, Чочойлы, ковмас на виччысьыштны.
И сійӧ дась виччысьны, дась виччысьны терпеливӧя.
А ӧні, кор сылы сэтшӧм лӧсьыд, сійӧ прӧстӧ чеччылас да видзӧдлас вокыслӧн пионерскӧй галстук вылӧ.
Со сійӧ ӧкуратнӧя гаровтӧма да пуктӧма пызан вылӧ.
Чочой ньӧжйӧник чеччис, лӧсьӧдіс кипыдӧсъяссӧ чужӧм бердас да, крӧвать мыш вылас мыджсьӧмӧн, думайтігтыр дыр видзӧдіс Кэукайлӧн пионерскӧй галстук вылӧ.
ЧОЧОЙ ОТСАЛІС
Кэукайкӧд ӧтлаын Чочой локтіс пионерскӧй отряд сӧветлӧн заседание вылӧ.
Эз на вӧв ставыс яснӧ сылы, мый сэні вӧчсьӧ, но сійӧ гӧгӧрвоис ӧтитор: гӧрд галстука детинкаяс да нывкаяс ӧтвылысь обсуждайтӧны ассьыныс важнӧй делӧяс, обсуждайтӧны оз ворсӧм могысь, а дзик серьёзнӧя.
«Кэргыль йылысь пыр мыйкӧ сёрнитӧны, — думыштіс Чочой, — отсавны сылы мыйӧнкӧ кӧсйӧны, быттьӧкӧ овнысӧ керкаӧ кӧсйӧны вуджӧдны».
Чочой эз ӧшибитчы.
Отрядлӧн сӧвет вылын пионеръяс сёрнитісны сы йылысь, мый вот быдса во чӧж нин оз вермыны уговоритны Кэргыльӧс овнысӧ вуджны выль керкаӧ, Тынэт внукыс дорӧ.
— Нинӧм оз артмы!
— сьӧкыда ышловзис Кэукай.
— Вывті асныра старик!
Сійӧ не сӧмын миянлысь, но и комсомолецъяслысь оз кывзысь.
Менам бать унаысь ветліс Кэргыль дорӧ, весиг Виктор Сергеевич ветліс сы ярангаӧ, — всё равно эз сӧглашайтчы, дольӧ век ӧти и сійӧ жӧ тор: «Меным этша нин коли овнысӧ свет вылас.
Ме велалі нин аслам ярангаын тыдавтӧм олысьяс дінӧ, ог вермы найӧс кольны.
Тані ме чужлі, тані и кула».
Пуксис чӧв-лӧнь.
Нина Ивановна жугыля видзӧдліс кытчӧкӧ ӧшинь пыр да ньӧжйӧник шуис:
— Абу кокни, дерт, стариклы эновтны ассьыс важ оланінсӧ.
Но сійӧ кӧ эновтіс ассьыс ярангасӧ, то сы здоровьелы вӧлі эськӧ бурджык.
— Сы бӧрын, кор сійӧ тӧдмаліс, мый и Чумкель петалӧма проливӧ, пӧрысь Кэргыль жугыль лои, — зумыша шуис Эттай.
— Пыр висьталӧ сы йылысь, мый сылӧн сьӧлӧмыс кылӧ пиыслысь пӧгибнитӧмсӧ...
Чочой сюся видзӧдіс детинкаяслӧн да нывкаяслӧн серьёзнӧй, думыштчӧм да неуна жугыль чужӧмъяс вылӧ, и сылы юрас бара воис мӧвп, мый тайӧ абу ворсӧм, абу забава, а сьӧлӧмсяньыс кӧсйӧм отсавны Кэргыльлы, — со весиг учительница накӧд сӧветуйтчӧ, кыдзи равнӧйяскӧд.
— Со мый, челядь,
abu
— друг гажмис Нина Ивановна,
— босьтчылам ещӧ мыйкӧ вӧчны...
Школьнӧй косторезнӧй мастерскӧйыд Кэргыльлы этша, сылы колӧ оборудуйтны аслыс мастерскӧй, и тӧданныд кӧні?..
Кутшӧмкӧ камнатаын сійӧ керкаас, кӧні олӧ Тынэт!
Кэргыль видзӧдлас верстакъяс вылӧ, электрическӧй тӧчила вылӧ, специальнӧй станокъяс вылӧ — и, код тӧдас, вермас и вунӧдны ассьыс ярангасӧ да кольччас овны Тынэт ордын...
Нина Ивановналӧн предложениеыс воис челядьлы сьӧлӧм вылас.
На пиысь унаӧн думайтісны, мый оз вермы лоны, медым Кэргыль эз веж ассьыс важ ярангасӧ сэтшӧм лӧсьыд, настӧящӧй мастерскӧй вылӧ.
— Но, а ӧні сёрнитыштам Тавыль йылысь, — шуис Петя.
— Сёрнитны та йылысь дыр оз ковмы.
Ми быдӧн тӧдам, мый Тавыль велӧдчӧ витӧд классын нин, а век на абу пионер.
Делӧыс, дерт, абу сыын, мый Тавыль омӧль велӧдчысь, омӧль морт.
Делӧыс сыын, мый батьыс сылӧн — асьныд тӧданныд коді.
Ми Тавыльӧс кыскам аслань, а Экэчо кыскӧ сійӧс асланьыс...
Сразу кыптіс спор.
Ӧтияслы кажитчӧ вӧлі, мый Тавыль кӧть велӧдчӧ витӧд классын, но пионерӧ пырны сылы водз на, сы вӧсна мый сійӧ зэв ӧбидитчысь, капризнӧй, весиг ехиднӧй да ӧтдортчысь; мукӧдъяс шуисны мый ставыс тайӧ пустяк и Тавыльӧс колӧ примитны пионерӧ.
Спорсӧ разрешитны отсаліс Нина Ивановна.
— Дерт, Тавыльлӧн характерас эмӧсь на омӧль чертаяс, — шуис сійӧ, — но тайӧ лоӧ, мый пионеръяс долженӧсь думайтны сы йылысь, отсавны сылы.
Ми обязанӧсь отсавны Тавыльлы вермыны ас пытшсьыс омӧль колясъяссӧ.
Миянлы сідзжӧ колӧ дорйыны Тавыльӧс аслас батьысь.
Ме частӧ ветлывла сы ярангаӧ, аддза, кыдзи сійӧ олӧ, и ме уверен, мый батьыс сійӧс ӧбижайтӧ.
Но Тавыль оз радейт норасьны: сійӧ зэв гордӧй и, веськыда шуам, зэв асныра.
Вот пионеръяс и долженӧсь думыштны сы йылысь, кыдзи сылы лӧсьӧдны велӧдчӧм вылӧ нормальнӧй условиеяс...
Кор помалісны и тайӧ сёрнисӧ, заводитісны сёрнитны Эттай йылысь.
Петя сувтіс пызан сайӧ, зумыштчис, кызӧктіс да пызан йӧрсьыс перйис да петкӧдліс пионеръяслы письменнӧй уджъяс кузя тетрадь, кодӧс вӧлі ставнас пачкайтӧма машиннӧй маслӧӧн.
— Со любуйтчӧй!
— шуис Петя.
— Бура любуйтчӧй!
Кымынысь нин Эттай кӧсйысьліс, мый тетрадьясыс сылӧн лоӧны чистӧйӧсь?
Со верманныд видзӧдлыны, Эттайлӧн кутшӧм чистӧй лоӧма тетрадьыс сылӧн унаысь кӧсйысьӧм бӧрын!
Эттай ставнас гӧрдӧдӧма, эз лысьтлы видзӧдлыны ёртъясыслы синмас, сӧмын бергӧдліс торбаз нырсӧ.
И чойлы лои жаль сійӧс.
Чочой шӧпкӧдіс Кэукайлы пеляс:
— Оз ков видны Эттайӧс, сійӧ бур, зэв бур!
Колӧ корны чистӧй тетрадь да отсавны сылы сэтчӧ ставсӧ выльысь гижны.
Вот жаль, мый ме лёка на гижа, а то ме ачым эськӧ сы пыдди перепишиті.
Кэукай терпеливӧя кывзіс Чочойӧс да нюммунігтыр вочавидзис:
— Нинӧм, Чочой, ми мӧдногӧн отсалам Эттайлы.
Тадзи, кыдзи тэ шуан, оз позь отсавны.
— Но вай висьтав, Эттай, кыдзи тайӧ артмис, мый тетрадьясыд бара лоины няйтӧсь?
— шыасис сы дорӧ Нина Ивановна.
Эттай чеччис да, синъяссӧ век на лэптывтӧг, нурбыльтіс:
— Да вот, ме пукалі и гижи...
Бать руль-мотор вайис, разбирайтны кутіс.
Но, сэки менам ставыс вуні свет вылас.
Мыйлакӧ ассьым тетрадьӧс кватиті, мотор дорас муні...
Первойсӧ тетрадьсӧ видзи, трубкаӧ гаровтлі, а пызан вылӧ пуктыны эг дӧгадайтчы.
Кор бать тшӧктіс моторсӧ маслӧӧн мавтны, ме нимкодьӧйла тетрадьӧс шыбиті джоджас, а сэсся ас тӧдлытӧг сы вылӧ пӧрис маслёнка...
Вот тадзи артмис...
Чиститны кӧсйи бӧрыннас, но резинкаыс оз босы; утюгӧн гладиті — нинӧм жӧ эз артмы.
Эттай ещӧ ӧтчыд сетіс кыв, мый ӧнісянь тетрадьясыс лоӧны сылӧн чистӧйӧсь.
Пионеръяс разӧдчисны отряд сӧветса заседание вылысь.
Чочой сулалыштіс школа кильчӧ помын, видзӧдліс посёлок мӧдар помӧ, кӧні ӧткӧн сулаліс Кэргыльлӧн ярангаыс.
Сӧмын иа усьӧм лым фон вылын тайӧ ярангаыс кажитчис ӧні торйӧн нин шуштӧмӧн.
«Кӧдзыд лои, тӧв заводитчис, — шогпырысь думыштіс Чочой, — а Кэргыль век на ярангаын олӧ.
Мыйла сійӧ оз кӧсйы вуджны керкаас?»
Детинка кутіс нин радейтны старик Кэргыльӧс.
Да и старик относитчис сы дорӧ бура.
Сёрнитісны найӧ унджыксӧ Чумкель йылысь.
— Но-но, висьтав, вай висьтав ещӧ мыйкӧ менам Чумкель пи йылысь, — век шулывліс Кэргыль да перйывліс гусяинысь кампетъяс либӧ преникъяс.
— Нутэскин йылысь тожӧ висьтав.
Нутэскин волі бур морт, радейтлі ме сійӧс пиӧс моз...
Кор Чочой эз сразу вермыв уськӧдны тӧдвылас мыйкӧ выльӧс Чумкель йылысь, Кэргыль ачыс воліс сылы отсӧг вылӧ.
Тадз, ӧтчыд сійӧ корис:
— Висьтав, кутшӧм ӧні Чумкельлӧн чужӧмыс.
Менам син водзын сійӧ том, аслас пи Тынэт вылӧ зэв ёна мунӧ.
Сійӧ дзик татшӧм жӧ вӧлі, кыдзи Тынэт, кор нуӧдісны сійӧс йӧз муӧ.
— Чужӧмыс?..
Чужӧмыс сылӧн бур, — падмыліс Чочой, — кӧть Чумкель ӧні дзик нин старик кодь...
Тошкыс сылӧн сьӧд...
А сэсся, Чумкель коркӧ ёна висьлӧма страшнӧй висьӧмӧн, мыйысь чужӧмыс сылӧн ӧні неуна чутӧсь...
— Сідз, сідз, — юрсӧ пыркӧдіс Кэргыль, — письти висьӧмӧн, сідзкӧ, висьӧма.
Сідзкӧ, тайӧ страшнӧй висьӧмыс сылы следъяс колис, кыдзи кӧин кольӧ следъяссӧ чистӧй лым вылӧ.
Кэргыльлы комнатасӧ оборудуйтісны сідз, медым сійӧ пӧкӧритчис да эновтіс ассьыс ярангасӧ.
Старик збыльысь лои рад мастерскӧйыслы, кодӧс сетісны сылы личнӧ.
Дыр сійӧ видлаліс инструментъяссӧ, бергӧдліс тӧчила, видліс, кыдзи уджалісны тискияс, станокъяс.
Тынэт, кулӧм нисьӧ ловъя, видзӧдлывліс Нина Ивановна вылӧ, пионеръяс вылӧ да виччысис, мый шуас старик.
Но Кэргыль чӧв оліс.
Сӧмын ӧчкиыслӧн выпуклӧй стеклӧяс саяс синъясыс югъялісны кыдзкӧ торйӧн нин меліа.
— А кутшӧм югыд тані!
— эз вермы сэсся кутчысьны Тынэт да включитіс электричество.
— Узьнытӧ кӧ оз ло окота, войнас кутан уджавны.
Тані со лун кодь югыд!
Кэргыль тэрыба бергӧдчис внукыслань, видзӧдліс сы вылӧ подозрительнӧя да друг индіс лежанкаа пач вылӧ:
— Вот сійӧс колӧ уберитны.
Мастерскӧйысь аттьӧ, уджавны ме тані уна кута, а узьлынысӧ менам эм кӧні...
Тынэтлӧн чужӧмыс лои сэтшӧм, быттьӧкӧ мыйкӧ сійӧ сёйис шомаӧс-шомаӧс.
Нина Ивановна ыджыда ышловзис да бергӧдчис ӧшиньлань.
Кэргыль видзӧдліс Тынэт вылӧ, учительница вылӧ, сэсся пионеръяс вылӧ.
Ставныс найӧ вӧліны жугыльӧсь.
Тайӧ чуймӧдіс старикӧс.
— Но мыйла ті ставныд сэтшӧма волнуйтчанныд?
— шога ышловзис сійӧ.
— Мыйла тіянлы сэтшӧма колӧ, медым ме эновті ассьым ярангаӧс?
И сэки Кэргыль сразу кыліс некымын дас ӧтвет:
— Сы вӧсна, мый жалитам тэнӧ!
— Сы вӧсна, мый радейтам тэнӧ!
— Ми кӧсъям, медым тэ пӧрысьӧ-нэмӧ морт ногӧн олін!
Кэргыль бӧрыньтчис верстаклань, а пионеръяс век мунісны сы дорӧ матӧджык.
Чочой сулаліс бокын.
«А всё-таки мыйла Кэргыльыс оз кӧсйы вуджны керкаас?
— юаліс сійӧ ассьыс.
— Сэні Аляскаын, эскимосъяслы, чукчаяслы, индеецъяслы и вӧтӧ оз усьлы, мый найӧ вермасны вуджны овнысӧ сэтшӧм жӧ керкаӧ, кыдзи и мистер Кэмбилӧн.
А тані Кэргыльӧс мырдӧн кыскӧны, а сійӧ пыксьӧ...»
Пионеръяс дыр на сёрнитісны Кэргылькӧд.
Кор висьталӧма вӧлі сы мында, мый, кажитчис, весиг из кодь сьӧлӧм небзяс, Кэргыль ышловзис да шогпырысь шуис:
— Бур челядь ті.
Жалита ме тіянӧс.
Но тіян шогыд ӧдйӧ прӧйдитас.
Тіян олӧмын уна радлун, медым вунӧдны шогсӧ, коді кыптіс тіян менам асныралӧм вӧсна.
Тайӧ кывъяссӧ шуӧм бӧрын сійӧ бергӧдчис ӧдзӧслань.
— А мыйла тэ вунӧдін Тынэт йылысь?
Мыйла вунӧдін сылӧн шог йылысь?
— юаліс Нина Ивановна.
— Сійӧ кӧсйис овны тэкӧд ӧтлаын, сійӧ радейтӧ тэнӧ — тэ жӧ сылы дед и бать!
А кор Кэргыль, синъяснас Тынэтӧс корсиг, ньӧжйӧник бӧр бергӧдчис, учительница ньӧжйӧ-ньӧжйӧ содтіс:
— А ме йылысь мыйла вунӧдін?
Ме тожӧ кыдзи ныв либӧ внучка тэныд.
Менам шог йылысь, коді челядьлӧн моз оз сэтшӧм регыд прӧйдит, мыйла помнитны он кӧсйы?
— Кытысь сӧмын ті татшӧм кывъяссӧ босьтанныд, мыйысь сьӧлӧмыд доймыны заводитӧ?
Бур кывъяс шуаланныд ті, а менам сьӧлӧмӧй век жӧ доймӧ.
Жалитыштӧй менсьым сьӧлӧмӧс...
Тайӧ пӧрйӧ Кэргыль решительнӧя бергӧдчис ӧдзӧслань, быттьӧкӧ поліс, мый сэсся ӧткажитчыны оз вермы.
Кэргыль муртса на пырис ярангаӧ, кыдзи сы бӧрся кашкигтыр тӧвзис-пырис Чочой.
— Кывзы, кутшӧм кывъяс ме тэныд кӧсъя шуны!
— горӧдіс Чочой да пидзӧсчанясис кӧр ку вылӧ.
— Мыйла керкаас вуджны он кӧсйы?
Вот тӧдлісны кӧ эськӧ тайӧс сэні, Аляскаын, мый тэ тадзи вӧчан, навернӧ, ёна тэ вылӧ ӧбидитчисны эськӧ!
Мистер Кэмби найӧс оз лэдз аслас керкаӧ весиг ӧдзӧс дорас, а тэнӧ тані став посёлокнас керкаӧ кыскӧны, а тэ мунны он кӧсйы...
Кэргыль небыдика ляскыліс кипыдӧссӧ детинкалӧн чужӧм бердӧ, видзӧдліс сылӧн ыпъялысь синъясас:
— Кутшӧм кывъяс тэ шуин, детинка!
Кутшӧм кывъяс!..
Тайӧс ставсӧ кӧ эськӧ тӧдліс Чумкель, сійӧ, навернӧ, и збыльысь ме вылӧ ёна ӧбидитчис!
Кымын кыв меным талун висьталісны...
и кутшӧм кывъяс!..
Кэргыль ӧзтіс каллянсӧ да напряжённӧя думайтіс мый йылысь кӧ.
«Ме тожӧ кыдзи ныв либӧ внучка тэныд»,
— тӧдвылас усины учительницалӧн кывъясыс:
— Ой, шань ныв!
abu
Шуда Тынэт, кутшӧм шуда менам внукӧй!..»
— Мый ме шуа тэнад кывъяс вылӧ?
— детинкалань бергӧдчис старик.
— Шуа со мый: мун кор Тынэтӧс да ассьыд став ёртъястӧ кор — медым отсаласны меным вуджны выль оланінӧ!
А ярангаӧс менсьым, висьтав, мед косяласны да дзебасны кыдз колӧ, медым ме сэсся эг аддзыв, медым менам сьӧлӧмӧй эз вись...
Кэргыльлысь бӧръя кывъяссӧ кывтӧг нин Чочой чеччыштіс места вывсьыс да котӧрӧн петіс ывлаӧ.
— Тынэт!..
Кэукай!..
Петя!..
Эттай!..
— кыпыда горзіс сійӧ.
— Кэргыль сӧгласитчис!
Мунӧй косялӧй сылысь ярангасӧ...
Тайӧ вӧлі сэтшӧм событие, коді волнуйтіс и гырысьясӧс и ичӧтъясӧс.
Посёлокын ставыс полошуйтчис.
— Чочой отсаліс, Чочой отсаліс уговоритны Кэргыльӧс!
— шуалісны йӧзыс да тэрмасисны старик ярангалань.
СОНЯӦС КОЛӦ СПАСИТНЫ
Медводдза урок заводитчытӧдз на дас кымын минута водзджык Чочой заводитіс корсьны школьникъяс пиысь Соняӧс.
Сылы зэв окота вӧлі повторитны гораа став сійӧ роч кывъяссӧ, кутшӧмъясӧс Сонякӧд велӧдіс сійӧ кольӧм лун.
Налӧн вӧлі сэтшӧм сёрни: Чочой должен вӧлі велӧдны вит роч кыв, а Соня — вит чукотскӧй кыв.
Но мыйлакӧ Соня век на эз вӧв.
Кор зильӧбтіс звӧнок да велӧдчысьяс пуксялісны быдӧн асланыс местаясӧ, Чочой век на сулаліс ӧдзӧс дорын да виччысис Соняӧс.
«Мыйла сідз?
Мыйла сёрмис?
Соня жӧ некор эз сёрмывлы», — думайтіс сійӧ.
Со и Нина Ивановна нин петіс учительскӧйысь да мӧдӧдчис аслас класс ӧдзӧслань, а Соня век на абу.
— Кыдзи нӧ сідз?
Мыйла Соня абу?
— юаліс Чочой.
Нина Ивановна лӧсьӧдыштіс Чочой дӧрӧм вылысь еджыд воротниксӧ да спокойнӧя шуис:
— Эн волнуйтчы, Чочой:
Соня неуна висьыштӧ, талун сійӧ школаӧ оз лок.
Пуксьы аслад местаад.
«Оз лок?
Талун оз лок?»
— вирдыштіс Чочой юрын.
Тайӧ кажитчис сылы дзик лӧсявтӧмторйӧн, мый сійӧ весиг думыштіс: а не кольны-ӧ сылы кӧть ӧти урок, медым ветлыны Соня дорӧ да тӧдмавны, ёна-ӧ висьӧ сійӧ?
Но, кор аддзис, мый Нина Ивановна терпеливӧя виччысьӧ да оз заводит уроксӧ, сійӧ гӧрдӧдіс да, юрсӧ лэдзӧмӧн, довгис аслас парта дорӧ.
Урокъяс вылын Чочой вӧлі рассеяннӧй, и Нина Ивановналы ковмис вӧчны сылы замечание.
Мыйӧн сӧмын помасис велӧдчан луныс, Чочой котӧрӧн петіс ывлаӧ да кавшасис джуджыд лым толаӧ, кытысянь бура вӧлі тыдалӧ Сонялӧн керкаыс.
Сэки вӧлі волӧн буретш сэтшӧм кад, кор пуксьӧ вӧлі полярнӧй вой.
Асъя кыаыс ӧтлаасьліс рытъя кыакӧд, а шондіыс сідзи и эз мыччысьлыв.
Вӧлі зэв кӧдзыд.
Слабиник тӧв, быттьӧ наждакӧн, ниртіс чужӧмтӧ.
Чочой тӧдіс, мый сылы кад нин мунны ӧбедайтны, но Соняӧс аддзӧдлыны кӧсйӧм эз сетлы сылы спокой.
Сійӧ видзӧдіс и видзӧдіс Соня керкаын ӧшиньясӧд тӧдчысь виж бияс вылӧ, быттьӧкӧ сы ылнасяньыс сійӧ надейтчис аддзыны нывкалысь нежнӧй чужӧмсӧ, видзӧдлыны сылы синъясас.
Сыын вӧлі сы мында шензьӧданаыс, чудеснӧйыс!
То югнитас сэні вильышлун, то ыпнитлас серам, то тӧдчылас мыйкӧ серьёзнӧйтор, сосредоточеннӧйтор, интересуйтчантор...
Пӧльтысь тӧвлань бергӧдчӧм бӧрын Чочой видзӧдліс кӧдзыда дзирдалысь Полярнӧй кодзув вылӧ, быттьӧкӧ юасис сылысь, ёна-ӧ лоӧ лӧсьыд, сійӧ кӧ пыралас Соня дорӧ.
Но кодзулыс, век сідзи жӧ, вӧлі кӧдзыд да веськодь.
Чочой петкӧдліс сылы кывсӧ да тювкнитіс увлань гӧра пӧкатӧд, пыркнитіс паськӧм вывсьыс лымсӧ да, решение примитӧм бӧрын, зэв увереннӧя мӧдӧдчис Соня керкалань.
...Соняӧс ёна биалӧма.
Кос вомдоръясыс сылӧн гӧрдӧдӧмаӧсь.
Сонялӧн мамыс пукаліс сы вольпась дорын да бӧрдіс.
Сысянь неылын сулалісны кык нывка — Кааля да Кэймына.
— Сонялӧн, навернӧ, <rus>воспаление лёгких</rus>, — кодлыськӧ кывъяссӧ повторяйтіг Чочойлы ньӧжйӧник шуис Кааля.
— А батьыс сылӧн абу: асывнас мунӧма Коочмын посёлокӧ.
Став кыйсьысьясыс мунӧмаӧсь асланыс кыйсян участокъясӧ, посёлокын абу ни ӧти кыйсьысь-мужчина, и докторла ыстыны некодӧс.
Сьӧд лакӧн дзирдалысь, тупкӧса пианино вылӧ видзӧдлӧм бӧрын Чочой синсӧ вештіс Соня чужӧм вылӧ. Ассьыс нежнӧй чужӧмсӧ сійӧ вӧлі кыпӧдыштӧма.
Чочой сэк жӧ решитіс мунны Соня батьла да, друг, тэрыба бергӧдчӧм бӧрын, уськӧдчис ӧдзӧслань.
Минута дас мысти кымын Чочой вӧлі пасьтасьӧма нин туйӧ; кухлянкаа да мехӧвӧй гача, Чочой лыжи вылын тӧвзис Коочмын посёлокӧ, кытчӧдз вӧлі дас километрысь не этшаджык.
Рэн посёлок помын, кӧні сулаліс Экэчолӧн ярангаыс, Чочойлы паныдасис Тавыль.
— Тэ кытчӧ?
— юаліс чуймӧм Тавыль.
Чочой поліс, мый сійӧс сувтӧдасны, да эз вочавидз.
Ӧдйӧ ӧбидитчысь Тавыль пыр жӧ думыштіс сэтшӧмтор, мыйысь сэк жӧ гудыртчис сьӧлӧмыс: «Но да, Чочой, дерт жӧ, оз радейт менӧ, сы вӧсна мый Вияль оз радейт менсьым батьӧс, и Таграт оз жӧ радейт.
Найӧ висьталісны сылы сэтшӧмӧс, мый мекӧд сійӧ ӧні весиг и сёрнитны оз кӧсйы».
Кор Чочой саяліс чукыль сайӧ, Тавыль пырис аслас тыртӧм ярангаӧ, пырис пологӧ, лӧсьӧдыштіс жирниксӧ да кутіс лыддьыны чукотскӧй мойдъяс, кодӧс чукӧртіс Виктор Сергеевич.
Тавыль ёна радейтіс тайӧ книгасӧ.
Уна мойдъяс сійӧ тӧдіс наизусть.
«Но век жӧ, кытчӧ муніс Чочойыс?
— ассьыс юаліс Тавыль.
— Гашкӧ, сійӧ прӧстӧ петіс иславны лыжинас, гашкӧ, сійӧ бӧр нин гортас муніс?»
Ассьыс думсӧ прӧверитӧм могысь Тавыль петіс ывлаӧ да бура видзӧдліс лыжи туйсӧ.
— Абу, бӧрсӧ сійӧ абу бергӧдчӧма!
— нинӧм гӧгӧрвотӧг шуис Тавыль.
— Мый нӧ тайӧ татшӧмыс?
Пологсьыс жирниксӧ кусӧдӧм бӧрын Тавыль котӧртіс Кэукай дорӧ, медым тӧдмавны, кытчӧ век жӧ муніс Чочой и мыйла сійӧ вӧлі ӧтнасӧн.
Кэукайӧс сійӧ аддзис школа дорысь.
Сэні ставӧн нин вӧлі шызьӧмаӧсь.
Вӧлӧмкӧ, Чочойӧс корсьӧмны посёлок пасьталатіыс, и некод эз тӧд, кытчӧ сійӧ вошӧма.
Тавыль тэрыба висьталіс, кыдзи сійӧ аддзысьліс Чочойкӧд.
— Доддялӧй понъясӧс!
— тшӧктіс Виктор Сергеевич.
Вияль да некымын нывбаба кытыськӧ корсьӧмаӧсь важ нарта, чукӧртӧмаӧсь став понъяссӧ, кодъясӧс кутшӧмкӧ помкаяс вӧсна вӧлі кыйсьысьяс кольӧмаӧсь гортаныс.
— Кӧть мед эськӧ ӧти мужчина кыйсьысь локтіс!
— мунігмозыс оръяссьӧм алыкъяс йитлігтыр шуис Вияль.
Виктор Сергеевич вӧлі пасьтасьӧма чукотскӧй ногӧн, мехӧвӧй паськӧмӧн. Ӧні сійӧ видлаліс нартасӧ, ас ногыс выльысь доддяліс понъяссӧ.
Петя завидьпырысь видзӧдіс батьыс вылӧ да думайтіс: «Вот тайӧ настӧящӧй полярник!
А ме мый!..
Кора папаӧс, медым сійӧ менӧ да Кэукайӧс босьтіс аскӧдыс».
Петя эз на удит гаравны та йылысь, кыдзи Виктор Сергеевич стрӧга ӧлӧдіс:
— И эн думайт!
Тэ кӧ неуна полярник, то видзӧдлы небесаас.
Горизонтсьыс аддзан сьӧд кымӧръяссӧ?
Регыд пурга лоас.
Тайӧ кывъяссьыс Петялы лои страшнӧ Чочой судьба вӧсна.
Сійӧ матыстчис Кэукай дорӧ, коді малаліс воддза пара понъяссӧ, и мыйлакӧ ньӧжйӧник, быттьӧкӧ поліс кодӧскӧ садьмӧдны, шуис:
— Эгӧ вермӧй ми следитны Чочой бӧрся...
И Очер абу.
Сійӧ эськӧ ӧдйӧ аддзис ассьыс кӧзяинсӧ.
— Очерӧс Тынэт босьтіс аслас упряжкаӧ, — сідз жӧ ньӧжйӧник шуис Кэукай.
А сэк кості Чочой век тӧвзис южмӧм туй кузя Коочмын посёлоклань.
«Колӧ спаситны Соняӧс, колӧ висьтавны батьыслы, мый нылыс висьӧ», — думайтіс сійӧ да пыр ӧддзӧдіс мунӧмсӧ.
Корсюрӧ детинкалы юрас воліс мӧвп, мый сійӧ вӧчис лёка, сы вӧсна мый эз висьтав аслас решение йылысь другъясыслы.
Сэки Чочой здук кежлӧ сувтлывліс, быттьӧкӧ думайтіс, мый эськӧ сійӧ ӧні вермас висьтавны налы.
Но сылы кодкӧ быттьӧкӧ шуаліс: «Молодеч Чочой, ачыд думыштін мунны!
Ачыд решитін Соняӧс спаситны!
Оз ӧмӧй тэкӧд ӧти парта сайын сійӧ пукав?
Оз ӧмӧй тэкӧд ӧтвылысь сійӧ велӧдчы сёрнитны бумага серти?» Но сэк жӧ Чочой возражайтліс аслыс: «Ставыс тайӧ вернӧ, а век жӧ тадзи вермис вӧчны сӧмын лёк морт...
Мый ӧні Вияль думайтӧ?
Мый ӧні другъясыс думайтӧны?
«Кӧні Чочой, кытчӧ вошис Чочой?» Корсьны мунасны, кодкӧ ещӧ войся пемыдас вошӧ...»
Тайӧ думъяссьыс Чочой дзикӧдз жугыльмис.
— А оз-ӧ бергӧдчыны ков?
— гораа юаліс ассьыс да повзис аслас гӧлӧсысь, коді сідз ӧткӧн юрӧбтіс войся пемыдас.
«А мый, ме кӧ ачым воша?
— друг вирдыштіс Чочой юрын, но сэк жӧ сійӧ тайӧ тревожнӧй мӧвпсӧ вӧтліс:
— Мыйла воша?
Кыдзи сідз воша?
Петякӧд да Кэукайкӧд ме куимысь нин ветлі тайӧ туйӧдыс.
А ме ӧмӧй этша ветлывлі мистер Кэмбилӧн кӧръяс бӧрся?
Ого!
Аляскаын ме вӧвлі сэтшӧм местаясын, мый кӧин — и сійӧ ачыс вермис эськӧ вошны».
Но кӧть кыдзи сійӧ асьсӧ эз ышӧд, Чочойлӧн сьӧлӧм вылас лои век тревожнӧджык.
Сійӧ полігтыр видзӧдаліс гӧгӧр, и движениеясыс сылӧн лоины век нерешительнӧйджыкӧсь и нерешительнӧйджыкӧсь.
И кор Чочойлы сэтшӧм окота лолі бергӧдчыны бӧр, сы син водзӧ сувтліс Сонялӧн ыпъялысь чужӧмыс да сьӧд лакӧн дзирдалысь тупкӧса пианиноыс.
Мыльк сайсянь мыччысис югыд тӧлысь.
Водзын дзирдаліс тӧлысь югӧр улын нартаясӧн юждӧм туйыс.
Тундраса тыясын, заливын гораа потласис йиыс.
Нора дзуртісны лыжиясыс, и сійӧ жугыль шыыс быттьӧ вӧтліс Чочойӧс водзӧ.
Йи глыбаяслӧн мича очертаниеясыс тӧлысь югӧрсьыс кажитчисны таинственнӧйӧсь да враждебнӧйӧсь.
Чочой эз-эз да век жӧ видзӧдлывліс мореас да дрӧгнитлывліс, кор йи глыбасӧ чайтліс дзебсясьысь еджыд ошкӧн.
Гӧгӧр вӧлі чӧв-лӧнь. И тайӧ некодӧн торклытӧм чӧв-лӧньыс личкис детинкаӧс.
Сылы пыр кажитчис, мый тайӧ чӧв-лӧньсӧ вот-вот торкас тшыг зверлӧн лёкысь горӧдӧмыс.
А век ёнджыка кӧдздӧдіс.
Чочойлӧн шапкаыс да синкымъясыс гыӧртісны.
Детинкалы воча пӧльыштіс тӧв.
Но Чочой бергӧдлывліс юрсӧ, кор эз выдержитлы тӧлыслысь чеплясьӧмсӧ да куш кинас топӧдліс щӧкасӧ, кытчӧ быттьӧкӧ бытшйӧдлісны посньыдик пӧсь емъясӧн.
Мыйкӧ лёктор водзвыв предчувствуйтіг сійӧ кутіс мунны ньӧжйӧджык.
«А мый, заводитчас кӧ пурга?» — думыштіс сійӧ,
и сы син водзӧ бара сувтіс Сонялӧн чужӧмыс.
И, быттьӧкӧ нарошнӧ, сылы воча ыльнитіс чизыр ён тӧв.
Чочойлы чужӧмас швачкис чорыд лым.
Лымъя эрдыс быттьӧ заводитіс лолавны, лымйыс мӧдіс гартчыны гыясӧн.
Чочой шӧйӧвоши да видзӧдліс гӧгӧрбок.
А тыдавны кутіс зэв матысь.
— А Соня?
А кыдзи нӧ Соня?!
— ёна горӧдіс Чочой да копыртчӧмӧн мӧдӧдчис водзлань.
Но, быттьӧ детинкалӧн асныралӧмысь скӧрмӧмысла, ураганнӧй тӧв кучкис сылы морӧсас да уськӧдіс сійӧс кок йывсьыс.
Вирӧдз доймалӧм чужӧмсӧ соснас тупкӧмӧн Чочой веськӧдіс коксӧ, сувтіс пидзӧс вылас, йӧжгыльтчис да быттьӧ кынмис места вылас.
«Мый вӧчны?
— полӧмӧн думыштіс сійӧ и ачыс жӧ вочавидзис: — Колӧ писькӧдчыны морелань.
Гашкӧ, сэні йи глыбаясысь аддза пещера».
Пургаыс ёнмис.
Кок улас веськавлысь толаясӧ конъясиг детинка наугад писькӧдчис морелань.
...Чочой юрнас зурасис мыйӧкӧ чорыдӧ, сэсся кисӧ нюжӧдіс водзлань да ас водзвывсьыс казяліс стена.
Сійӧ воськовтіс шуйгавылӧ да друг кытчӧкӧ исковтіс увлань, и сразу веськалі лӧнинӧ.
Чочой мыджсис мышнас мыйӧкӧ да кыліс, мый сійӧ вешйыштіс, быттьӧкӧ воссьысь ӧдзӧс.
«Землянка!
— нимкодь лои детинкалы.
— Да-да, кор ещӧ лымйыс эз на вӧв, ме татысь аддзылі тайӧ землянкасӧ!»
Но сылӧн радлӧмыс сэк жӧ прӧйдитіс.
abu
abu
Чочойлы вӧлі страшнӧ пырны лым тола пиас гуалӧм, эновтӧм пемыд землянкаӧ.
Лым сора тӧв век ӧтмоза сылы швачӧдіс чужӧмас, и сійӧ чувствуйтіс, мый кынмас.
Сэки сійӧ зэвтіс ассьыс став вынсӧ да мӧдӧдчис пырны, и сӧмын кор нин пырис землянкаӧ, спокойнӧя ышловзис.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый полӧмыс бырис.
«Кӧч кодь полысь!» — сераліс сійӧ ас вылас.
Паськӧм вывсьыс лымсӧ пыркӧдӧм бӧрын Чочой кималасӧн видлаліс пельӧссӧ да аддзис сэтысь мыйкӧ небыдтор; сійӧ пуксис да думыштчис, кывзіс пургалысь омлялӧмсӧ.
А пургаыс век на эз слабмы.
Сійӧ кыліс унаногӧн шутьлялӧм, таинственнӧя шаракылӧм, ыджыда ышлолалӧм, быттьӧкӧ тайӧ лӧньлытӧм шыясыс петісны кытыськӧ му пытшсьыс.
Полӧмыс, коді бырлі нин, бара кыптіс выль вынӧн.
Чочойлысь мӧвпсӧ ӧні быттьӧ кватитіс бушуйтысь тӧлыс, косявліс сійӧс да ӧні шыблаліс кыдзсюрӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ, кытчӧ веськалӧ...
Чочой зэвтчис, зілис корсьны петан туй тайӧ сьӧкыд положениесьыс.
Но тайӧс вӧчны эз вӧв сэтшӧм кокни.
Сылӧн думыс бара заводитіс гартчыны ӧтитор гӧгӧр, мый вӧсна сійӧ повтӧг петіс туйӧ: «Соня!
Сэні жӧ куйлӧ висьысь Соня, а батьыс сылӧн оз нин вермы талун локны сы дінӧ да сетны сылы отсӧг!..»
Тадзи и пукаліс Чочой аслас шогыскӧд ӧтлаын, да эз тӧд, уна-ӧ коли тані кадыс.
Сійӧ вӧйтчис аслас думъясӧ, аслас пытшкӧсса мирӧ, и ӧні муртса вермис гӧгӧрвоны да кывны ортсыса мирсӧ: век жӧ кутшӧм дӧсаднӧ, мый сы туй вылын сувтісны венны позьтӧм преградаяс, кодъяс торкисны сылы выполнитны ассьыс долг!
Соня судьба вӧсна полӧм эз эновт сійӧс и ӧні.
ПОДОЗРИТЕЛЬНӦЙ НАХОДКА
Тавыль век на вӧлі ӧтнасӧн аслас гажтӧм пологас.
Батьыс сылӧн кыйсьысьяскӧд ӧтлаын кӧнкӧ ӧні кыйсян участокын.
Детинка унмовсьыны эз вермы — сы син водзын век на тыдаліс Чочойлӧн косіник фигураыс.
«Мыйла ме эг вӧтчы сы бӧрся?
Мыйла эг сувтӧд сійӧс?
Мыйла ме йӧзсӧ эг кор?» — кӧритіс асьсӧ Тавыль да кывзысис бушколӧн ярангаӧс вӧрӧдӧмысь дзуртан шыӧ.
Здук кежлӧ сійӧ думыштліс, кыдзи Чочой куйлӧ ӧні лым улын, и босьтліс сійӧс йирмӧг; сэсся топыдджыка гаровтчис пасьнас да мыйкӧ пондіс думайтны.
Кадыс кыссис зэв ньӧжйӧ.
Жирникыс вӧлі помассьӧ.
Думайтігтырйиыс Тавыль ещӧ ӧтчыд листаліс мойдъяссӧ да пуктіс сійӧс бокӧ.
И ярангаын друг кылісны кок шыяс.
«Бать локтіс!
— очмис Тавыль.
— Гашкӧ, и мукӧд кыйсьысьясыс локтісны...»
Минута мысти пологын збыльысь мыччысис Экэчолӧн юрыс.
— Пасьтась да лэдзав понъяссӧ!
— скӧрысь шуис сійӧ да бара саялі.
Кыліс лым пыркӧдӧм.
Тавыль уськӧдчис батьыс дорӧ.
— А мукӧд кыйсьысьясыс локтісны?
Али тэ ӧтнад?
— ассьыс волнуйтчӧмсӧ муртса кутны вермиг юаліс сійӧ.
— А тайӧс тэныд мыйла тӧдны?
— юаліс ачыс Экэчо да неуна чӧв олыштӧм бӧрын содтіс: — Тынэт сэті аслас учительница дорӧ муніс.
Зонмыс дзикӧдз йӧймӧма: книгаяскӧд оз торйӧдчыв, накӧд тшӧтш и кыйсьысьяслӧн землянкаын ноксьӧ, кутшӧмкӧ заданиела весиг пурга дырйиыс локтіс...
Тавыль водзӧ сэсся эз кывзы батьсӧ.
Сійӧ шоныдджыка пасьтасис да петіс понъясыс дорӧ.
«Тынэт керка дорӧдз подӧн он во, понъясӧн муна», — кокъяс йылас муртса кутчысьны вермиг думыштіс детинка.
Мудз понъяс эз кӧсйыны мунны.
Тавыль муніс воддза пара дорас, куш кинас чышкыштіс налысь лымйӧсь нырвомсӧ.
Мелуйтӧмсӧ гежӧда аддзылысь понъяс ыштісны, вӧрзьӧдісны нартасӧ.
Тавыль крепыда кутчысис нартаас: сійӧ медъёна поліс, медым нартаыс оз путкыльтчы да понъясыс оз пышйыны.
Тавыльлы шог вылӧ, Тынэт эз вӧв гортас.
Сылы уси тӧдвылас, мый батьыс сёрнитіс кутшӧмкӧ задание йылысь, кодӧс комсорг кӧсйӧма босьтны учительницалысь. Тавыль муніс Нина Ивановна квартира дорӧ.
Тынэт збыльысь вӧлі сэні.
Сійӧ вӧлі пася да ӧдйӧ юис чай, явӧ кытчӧкӧ тэрмасис.
И Нина Ивановна и комсорг чуймисны, кор сэтчӧ пырис Тавыль.
— Тынэт, тэнад упряжкаын Очер!
Мун ӧдйӧджык туй кузяыс Коочмын посёлоклань.
Регыдджык мун Чочойӧс корсьны!..
— кашкигтыр объяснитіс Тавыль помкасӧ, мыйла сійӧ локтіс татчӧ.
Нина Ивановна тэрыба матыстчис детинка дорӧ, пыркӧдіс сы паськӧм вылысь лымсӧ, топӧдліс ас бердас сійӧс.
— Дзик пыр жӧ, Тавыль, Тынэт мӧдӧдчас корсьны Чочойӧс, — шуис сійӧ да гусьӧникӧн чышкыштіс синвасӧ.
— Тэ веськыда туй кузяыс Коочмынӧ мун, — бара шуис Тавыль.
— Очер медым водзын лоӧ, кывзысь Очерӧс...
— Ладнӧ, Тавыль, ме сідзи вӧча, кыдзи тэ сӧветуйтан, — серьёзнӧя шуис Тынэт; сэсся чеччис пызан сайсьыс да кутіс лӧсьӧдчыны.
— Шапкатӧ кӧртав, — детинкалы шуис сійӧ, — тэнад яранга дорӧдз ӧтлаын мунам.
— Тэ нин кыдзкӧ корсь, Тынэт...
— кевмысигмоз шуис Нина Ивановна.
— Ме сэтшӧма пола Чочой вӧсна!..
— Эн волнуйтчы!
Мыйла волнуйтчан, Нина?
— вочавидзис Тынэт.
— Ме став толаяссӧ путкыляла, став торосъяссӧ корся, а Чочойӧс аддза.
Кылан, аддза!
— Но-но, мун, мун!
— синвасорӧн серӧктіс Нина Ивановна.
Чочой эз тӧд, дыр-ӧ нин пукаліс землянкаас.
Унмыс личкис Чочойӧс,
но детинка зілис не унмовсьыны: сылӧн вӧлі сэтшӧм чувство, быттьӧкӧ сійӧ мыйкӧ вермас прӧзевайтны, мый сійӧс друг вермасны суны таинственнӧй враждебнӧй вынъяс.
Корсюрӧ Чочой сувтлывліс да педзис места вылас, либӧ пемыдас кияссӧ шевгӧдӧмӧн вӧчліс кымынкӧ воськов землянкаӧдыс.
Корсюрӧ сылӧн кыптыліс полӧм.
Сэки сійӧ ляскысьліс пельӧсас да паськыда восьтӧм синъясӧн пыр видзӧдіс и видзӧдіс пемыдас да кывзіс аслас сьӧлӧмлысь гораа тіпкӧмсӧ.
И Чочойлӧн пельясыс друг кылісны эргӧм.
Детинка дрӧгнитіс да ляскысис стен бердас.
Но вот эргӧмыс бара кыліс, а сы бӧрын — понлӧн увтчӧм.
Чочой чеччыштіс места выйсьыс.
Сійӧ бура, вывті бура тӧдіс тайӧ увтчӧм шысӧ, кыдзи медматысса мортлысь гӧлӧссӧ.
— Очер!
Очер!
Очер!..
— горӧдіс Чочой.
Понйыслӧн увтчӧм шыыс кыліс пыр ёнджыка, а пурга шумас увтӧм пыддиыс корсюрӧ весиг кывліс вӧсньыдик омлялӧм.
Чочой тракнитіс асланьыс ӧдзӧссӧ да кыліс, кыдзи небыд лымйыс киссис сы юр вылӧ.
«Землянкасӧ дзикӧдз тыртӧма лымнас», — вирдыштіс сылӧн юрас.
Чочой кывзысьыштіс, и ӧні бура нин кыліс понлысь увтчӧм да понъяссӧ вӧтлысь ылі морт гӧлӧс, кодъяс вӧлі вошласьӧны бушколас.
Ёна волнуйтчигтыр Чочой уськӧдчис лым пиас да ӧдйӧ-ӧдйӧ заводитіс кодйысьны кияснас. Сійӧ ӧні эз чувствуйт, мый лымйыс пырӧ сылы сосъясас, кепысьясас, шапка улас.
Регыд мысти землянкаӧ пыранінсӧ вӧлі весалӧма.
Чочой эз ӧшибитчы, кор тӧдіс пурга омлялӧм пырыс Очерыслысь гӧлӧссӧ.
Тайӧ буретш сійӧ и вайӧдіс комсорг Тынэтӧс лымйӧн тыртӧм землянка дорӧ.
Тынэтлӧн локтӧмыс первой Чочойлы кажитчис шуда вӧтӧн.
И кор нин комсорг аслас крепыд киясӧн кватитіс сійӧс, топӧдліс ас бердас да пидзӧсъяс вылас кутіс качайтны, кыдзи ичӧтикӧс, Чочой век на быттьӧ эз верит аслыс да юаліс:
— Тайӧ збыль тэ, Тынэт, а?
Тайӧ ме ог вӧтась?
— Он, он вӧтась, Чочой, — ньӧжйӧник шуис Тынэт да топыдджыка кутыштліс детинкаӧс морӧс бердас.
Тынэт локтӧм бӧрын землянкаыс быттьӧ ловзис.
Комсорг ӧзтіс истӧг да друг гажаа горӧдіс:
— Видзӧд, Чочой, пӧнар!
Со тэнад юр весьтын пӧнар!
Истӧг тувйыс сотчис.
Сотчыштӧм чуньяс вылас пӧльыштӧм бӧрын Тынэт ӧзтіс мӧд истӧг тув, кӧрт тув йылысь босьтіс <rus>«летучая мышь»</rus> пӧнар.
Чочой босьтчис отсасьны Тынэтлы, и кор лои пӧнарсӧ ӧзтӧма, детинка вӧлисти вермис видзӧдлыны кыдз колӧ ассьыс убежищесӧ.
— Пач!
Видзӧд, пач!
— землянка пельӧсын сулалысь ичӧтик чугуннӧй пач вылӧ индігмоз горӧдіс сійӧ. Пач дорас вӧлі вель уна поткӧдлӧм пес.
— Январын тундрасянь кутасны мунны мореӧ тайӧ местаястіыс кыньяс.
Сэки кыйсьысьяслы тайӧ землянкаыс ковмас, — шуис Тынэт. Сэсся сійӧ бӧрйис косджык пес, медым пачсӧ ломзьӧдны юкавны сартас.
— А со кутшӧмкӧ ящик!
— шуис Чочой да землянка шӧрас кыскис сійӧс.
Ящикас вӧлі некымын капкан да чайник.
Чайник пытшкас вӧлі мыйкӧ ӧкуратнӧя гаровтӧма нерпа куӧ.
Чочой паськӧдіс да горӧдіс:
— Видзӧд, видзӧд, Тынэт, тані истӧг, чай!
— Сэтшӧм нин обычайыс миян народлӧн, — пачсӧ ломзьӧдігмоз спокойнӧя вочавидзис Тынэт.
— Бур обычай — тӧждысьны тӧдтӧм морт вӧсна: веськалас сійӧ лёк поводдяӧ, кутас корсьны убежище, а коді аддзас, мед гӧгӧрбок бура видзӧдлас — бур мортлӧн дасьтӧм запасыс и шонтас сійӧс и вердас.
А сэк кості Чочой век на видзӧдаліс землянкасӧ.
Пельӧсысь, быдпӧлӧс лёк кӧлуй улысь, сійӧ аддзис ыджыд тюк пушнина, кодӧс вӧлі бура гаровтӧма нерпа куысь вурам мешӧкӧ.
— Ого!
Кодкӧ со мыйта кынь кыйӧма!
— гажаа шуис сійӧ.
Тынэт тэрыба бергӧдчис Чочойлань, матыстчис пушнина тюк дорас да немгӧгӧрвотӧг кутіс видлавны сійӧс.
— Тешкодь находка, зэв тешкодь!
— медбӧрын шуис сійӧ.
— Кодкӧ пушнинасӧ оз кӧсйы сдавайтны торгбазаӧ да мыйлакӧ дзебӧма татчӧ...
Тынэт кокнас чужйис тюкас, вештіс сійӧс пельӧсӧ да шуис:
— Ковмас сьӧрысь босьтны, ковмас Тагратлы петкӧдлыны.
Ми тэкӧд, буракӧ, аддзим кутшӧмкӧ мудер ручлысь кок туйсӧ.
Нечестнӧй морт дзебӧма тайӧ пушнинасӧ...
Регыд мысти Чочой да Тынэт пукалісны жара ломтысьысь пач дорын да юисны пӧсь чай.
Налӧн мудз чужӧмъясыс ӧні нюмъялісны.
Чочой дорӧ нюжӧдчӧмӧн вуграліс Очер.
— Но мый нӧ, а ӧні мунам Коочмынӧ, — чай юӧм бӧрын Тынэт мудзпырысь нюжмасьыштіс.
— Виктор Сергеевич, навернӧ, ӧні сэні.
Пола, мый сійӧ кыпӧдіс Коочмынысь став кыйсьысьяссӧ кок йылас, медым ыстыны тэнӧ корсьны.
Чочой, коді век на юӧ вӧлі чай, эз вайӧд кружкасӧ вом дорӧдзыс:
— Виктор Сергеевич Коочмынӧ муніс?
Мыйла сійӧ сэтчӧ муніс?
— Сійӧ эз прӧстӧ Коочмынӧ мун — сійӧ тэнӧ корсьны муніс.
Лёка артмис, Чочой!
Ыджыд тревога тэ кыпӧдін, посёлоксӧ ставнас кок йылӧ сувтӧдін.
— Ме сідзи и тӧді!
И ставыс тайӧ пурга вӧснаыс...
— Да, зэв лёка артмис, — ышловзис Тынэт.
— Ёна гусьӧн ме тэныд верма висьтавны, — содтіс сійӧ: — ачым, аслам синъясӧн аддзылі, кыдзи Нина Ивановна бӧрдіс тэ вӧсна.
— Бӧрдіс?..
— жугыля юаліс Чочой.
Ӧтвет пыддиыс комсорг шеныштіс кияснас, быттьӧкӧ шуис: «Нинӧм ог вермы вӧчны — мый вӧлі, то вӧлі».
Толаясӧн тыртӧм туй кузя мунны вӧлі сьӧкыд.
Тынэт то и делӧ чеччывліс нарта вывсьыс: кашкигтыр сійӧ отсавліс понъяслы кыскыны нартасӧ толаяс вылӧ, либӧ кутчысьліс Нартаас да кыссис лым кузяыс, кор толаяс вывсянь лэччыліс увлань.
Медым Чочойӧс эз уськӧдны, Тынэт кӧрталіс сійӧс нартаас.
Кор найӧ локтісны Коочмын посёлокӧ, сьӧд пемыдыс заводитіс разавны: пуксьӧ вӧлі асыв.
Виктор Сергеевич збыльысь вӧлі Коочмын посёлокса ӧти керкаын.
Чочойӧс аддзӧм бӧрын сійӧ тэрыба чеччис, матыстчис детинка дорӧ, пӧрччӧдіс шапкасӧ сылысь, видзӧдліс сылы чужӧмас, сӧмын та бӧрын кокниа ышловзис да шуис:
— Пӧрччӧдӧй сійӧс, юктӧдӧй чайӧн.
— Энлы...
— детинка вештыштіс кинас сы дорӧ матыстчысь нылӧс.
— Кӧні Степан Иванович?
Сэні Соня ёна висьӧ...
— Степан Иванович важӧн нин гортас.
— Виктор Сергеевич каллянсӧ ньӧжйӧник матыстіс вомдорас.
— Сійӧс татысянь нуӧдіс охотник.
Таысь кындзи, пурга вылӧ видзӧдтӧг, Коочмынысь дас вит охотник корсьӧны тэнӧ.
Думайт ӧні, бура-ӧ тэ вӧчин, мый некодлы эн висьтав да мунін Коочмын посёлокӧ Степан Ивановичла?
— Ме вӧлі кӧсъя спаситны Соняӧс, — ньӧжйӧник шуис Чочой да пась воротниксьыс тэрыба кутіс нетшкыны йинёньяссӧ.
— Менсьым вит детинка корисны разрешение мунны Коочмын посёлокӧ Степан Ивановичла, но ме решиті мунны ачым.
А вот Чочой ӧтнас сӧмын вунӧдіс аслас другъяс йылысь, вунӧдіс аслас учительница йылысь да школаса директор йылысь, — шуис Виктор Сергеевич. Сэсся ассьыс каллянсӧ сюйис зептас да ачыс босьтчис пӧрччӧдны яналӧм, шӧйӧвошӧм детинкаӧс.
А Тынэт сэк кості висьталіс керкаса кӧзяиныслы, старик Таеургынлы, аслас тешкодь находка йылысь, юасис сылысь, мый сійӧ думайтӧ та йылысь.
— Да, гӧгӧрвотӧмтор мыйкӧ...
— дыр думайтӧм бӧрын шуис старик.
— Мыйла мортыс пушнинасӧ видзӧ тыртӧм землянкаын?
Мыйла эз гортас сійӧс видз?
Мыйла факторияӧ сійӧс эз сдавайт?
— Вот, вот!
— Тынэт шлопкис кипыдӧснас пидзӧсас.
— Мыйла сійӧ эз сдавайтлы пушнинасӧ факторияӧ?..
ИЧӦТИК ОХОТНИКЪЯС
Занятиеяс бӧрын Тынэтлы Нина Ивановна сетіс гортса удж, и Тынэт лӧсьӧдчис мунны.
— Да, муртса эг вунӧд!
— сувтіс сійӧ порог дорас.
— Тӧрыт ме кывлі кык охотниклысь сёрни.
Найӧ ӧбижайтчӧны, мый налӧн абу позянлун тӧвнас велӧдны челядьсӧ кыйсьыны.
— Справедливӧя ӧбижайтчӧны, — думайтігтыр шуис Нина Ивановна.
— И тані мыйкӧ колӧ думыштны.
— А ме думайті нин, — нюммуніс Тынэт, — бура думайті!
Котыртам охотничӧй школьнӧй кружок.
Таграткӧд ме сёрнитчи нин.
Матысса кыйсян участокъяссӧ колхоз правление сетӧ челядьлы.
Кружокнас кутасны веськӧдлыны комсомолецъяс.
Бура-ӧ ме думышті, а?
— Зэв бура думыштӧмыд!
— радлыны мӧдіс Нина Ивановна.
Том кыйсьысьяслысь кружок котыртӧм кузя предложение школьникъяс встретитісны ыджыд радлунӧн.
Сэки жӧ котыртісны вит бригада.
Кэукай, Эттай и Тавыль, кодъяс асьнысӧ лыддисны нин бур кыйсьысьясӧн, капканъяс тэчны лӧсьӧдчисны петны сідзи, кыдзи тайӧс вӧчлӧны настӧящӧй зверобойяс:
торбаз пыдӧсъясас найӧ пукталісны турун вольӧс, медым мунігас эз кынмы пӧдӧшваыс;
кепысьясыс войбыд вӧліны ывлаын тӧвйылын, медым капканъяссӧ октігӧн эз коль наӧ некутшӧм дук, мый вермис эськӧ повзьӧдны кыньясӧс да ручьясӧс,
найӧ дасьтісны сідзжӧ шыяс... паныдасясны кӧ еджыд ошкӧд.
Капканъяс первойысь октігӧн вӧлі тшӧтш сэні и Петя.
Но тайӧ поход кежлӧ сійӧ гӧтӧвитчис ёртъясыс серти омӧльджыка.
Сылӧн лои ыджыд оплошность — торбазъясас эз пукты стелькисӧ.
Ӧні сылӧн кынмис кокыс, и капканъяс дорас йӧктіс сідзи, мый весиг дӧзмисны сы вылӧ другъясыс.
— Тэ тадзи став лымсӧ юждан, и кыньясыс повзясны локны приманка дорас, — шуис Кэукай.
Петя мыжапырысь нюммуніс, здук мында сулаліс спокойнӧя, а сэсся бара заводитіс йӧктыны места вылас.
— Кывзы, Эттай, тэнад кокыд оз кынмы?
— кыдз вермис гажаджыка юаліс Петя.
— Настӧящӧй кыйсьысьлӧн кокъясыс оз кынмыны, — веськодя шуис Эттай да бара кутіс кывзыны Тынэтлысь объясняйтӧмсӧ, кыдзи правильнӧя октыны капканъяссӧ.
А коньӧр Петя ӧні эз нин думайт сы йылысь.
Сійӧ куняс синъяссӧ и сы син водзӧ сувтіс шоныд комната, крӧвать, кодӧс вевттьӧма кыз шоныд эшкынӧн, пызан, кӧні вӧліны сылӧн книгаясыс, каньыс, коді вуграліс улӧс вылын.
Петя кыйис асьсӧ сы вылын, мый сійӧ ӧні ёна завидьтӧ Васька каньыслы.
«Сылы лӧсьыд сэні, — думайтіс Петя, — кӧнкӧ, буфетысь бара нин яй гусяліс, жӧритіс, а ӧні чӧскыда узьӧ да вӧтасьӧ».
Кокъясыс кынмисны сідз, мый Петя должен вӧлі признайтчыны аслыс, мый прӧйдитас минута-мӧд — и сійӧ бӧрддзас.
«Тайӧ кыдз нӧ сідз: великӧй полярнӧй путешественник — и друг заводитас бӧрдны?!»
— А вольӧсыс тэнад торбазъясад эм али абу?
— друг юаліс Кэукай.
— Вольӧс?
Кутшӧм вольӧс?
— юаліс Петя.
— Абу, вольӧсыс менам абу.
— Ӧні жӧ котӧрт гортад!
— тшӧктіс сылы Тынэт.
Но сійӧ мӧвпсьыс, мый сылӧн кокыс кынмӧ оз сы вӧсна, мый сійӧ слабджык мукӧдсьыс, а сы вӧсна, мый сійӧ абу кужӧма кыдз колӧ кӧмасьны, Петялы кыдзкӧ пыр жӧ лои шоныдджык.
— Нинӧм, нинӧм, ме помӧдз кутчыся!
— Мун гортад!
— мӧдысь тшӧктіс Тынэт.
Петя кывзысис да мӧдӧдчис гортас.
Гортас нин сійӧ аслас торбазъясӧ сюяліс вольӧссӧ сы мында, мый ӧдва вермис кӧмасьны: кокъясыс оз вӧлі тӧрны торбазъясас.
И век жӧ кыйсьӧм кузя кружоксӧ Петя гӧгӧрвоис другъяс сертиыс дзик мӧдногӧн.
Сылӧн эз вӧв сійӧ волнениеыс, зільӧмыс, кутшӧм вӧлі Кэукайлӧн, Эттайлӧн, Чочойлӧн да Тавыльлӧн.
Зато сылӧн пыр ёнджыка содіс «великӧй полярнӧй путешественниклӧн» фантазияыс.
Аслыс медся главнӧйнас Петя лыддьыліс сійӧс, медым не кольны ёртъяссьыс выносливостьын.
Кор казяліс, мый сылӧн другъясыс верстьӧ йӧз моз жӧ кужӧны доддявны понъясӧс, Петя кӧсйысис Тынэтлы асывнас чеччыны водз да велӧдчыны сылысь, кыдзи колӧ доддявны понъясӧс.
«Кыдз нӧ, тайӧ зэв важнӧ, тайӧс колӧ кужны полярнӧй путешественниклы», — думайтіс Петя да видзӧдіс, кутшӧмногӧнджык Тынэт доддяліс понъяссӧ.
Асылыс вӧлі вывті кӧдзыд.
Сылысь чуньяссӧ сотісны алык пряжкаясыс да гез кольчаясыс.
Кияссӧ лёкысь пӧлялігтыр Петя муртса-муртса доддяліс дас пон.
Коли сӧмын доддявны воддза парасӧ.
И сэки лои виччысьтӧмтор: водзын ветлысь понъяс пиысь ӧтиыс эз кӧсйы кывзысьны выль кӧзяинӧс.
Мыйӧн сӧмын Петя вайӧдліс алыксӧ, медым сюйны сійӧс юрӧдыс да кӧртавны кынӧмас, пон жергӧдліс пиньяссӧ да заводитліс эргыны.
Петя меліа шулывліс понсӧ нимнас, видліс малавны сійӧс юрӧдыс, нюмъяліс сылы, но-понйыс эз сетчы.
Эз отсав и сійӧ, мый Петя некымынысь малыштіс бӧж помсӧ.
— Вот проклятӧйыд!
Тэ сылы нюмъялан, кор тэныд бӧрдны окота, а сійӧ век ассьыс — эргӧ и сӧмын!
— скӧраліс Петя.
Сідзи сылӧн нинӧм эз и артмы, кытчӧдз сэтчӧ эз лок Тынэт.
Став мукӧд понъяссӧ Петя доддяліс бура.
Но сійӧ ачыс эз вӧв дӧвӧлен: сылы кажитчӧ вӧлі, мый Кэукай да Эттай сы дорысь ёна ӧдйӧджык да пелькджыка доддялісны эськӧ любӧй упряжка.
И та вӧсна сійӧ пӧшти быд асыв, завтракӧдзыс на, вӧзйысьліс охотникъяслы, медым найӧ разрешитісны сылы отсасьны понъяссӧ доддялігӧн.
И вот ӧтчыд, кор Петя вӧлі ноксьӧ охотник Аймын упряжкаӧн, сы дорӧ матыстчис Экэчо да зэв меліа шуис:
— Ой, кутшӧм бур детинка тэ, Петя!
Кутшӧм нин пелька тэ попъяссӧ доддялан!
Ме зэв рад, мый менам пилӧн эм сэтшӧм друг, кыдзи тэ.
Петя чуймӧмӧн видзӧдліс Экэчо вылӧ: «Мый тайӧ сыкӧд лоӧма?
Вывті нин бур сійӧ талун...»
Экэчолӧн поведениеыс вӧлі гӧгӧрвотӧм не сӧмын Петялы.
Рэн посёлокын уна охотникъяс сёрнитісны сы йылысь, мый Экэчо мыйлакӧ зэв ёна вежсис.
— Кок туйсӧ руч моз бӧжнас чышкалӧ, — сылы вериттӧг шуис ӧтчыд Тынэт.
— Ме ог верит Экэчолы.
Тайӧ сійӧ дзебліс пушнинасӧ землянкаас, сэсся некодлы...
Сійӧ пушнинаыс, кодӧс Тынэт аддзис землянкаысь, Экэчолы вайис уна неприятность.
«Беда воис.
Эз видзны менам духъясӧй лёкторсьыс», — полігтыр думайтіс Экэчо, кор колхоз правлениеын босьтчылісны тӧдмавны, коді да мыйла дзебис землянкаӧ пушнинасӧ.
Правлениеын Экэчокӧд сёрнитісны дыр, но некутшӧм улика сылы паныд эз сюр.
Сійӧ нин кокньыда лолыштліс, кор чайтіс, мый ставыс помасис бура, нӧ районнӧй центрысь локтіс следователь.
Следователькӧд первойя жӧ сёрни бӧрас Экэчо шӧйӧвоши: сӧмын ӧні сійӧ настӧящӧйногӧн гӧгӧрвоис, мый сыӧн интересуйтчӧны йӧз, кодъясӧс сійӧ вообщӧ эз чайтлы, мый найӧ эмӧсь.
«Найӧ дӧгадайтчасны!
Найӧ быдтор йылысь дӧгадайтчасны!
— полӧмӧн думайтіс Экэчо.
— Налы сӧмын менам кок туй вылӧ тувччыны.
Мыйӧн сӧмын менам кок туй вылӧ тальччасны, сэк сідзи жӧ, кыдзи кӧчӧс, капканӧ кыясны...»
Сійӧ эз ӧшибитчы.
Следственнӧй органъяслӧн важӧн нин вӧліны сэтшӧм доказательствоясыс; ӧні налы важнӧ вӧлі кутны Экэчоӧс киӧдыс преступление вӧчанінас.
«Гожӧмӧдзыс кыдзкӧ кутчысьны колӧ.
Сӧмын гожӧмӧдзыс.
А сэки пышйыны, регыдджык вок дінӧ пышйыны!
— пышйӧм кузяыс плансӧ лӧсьӧдігӧн долис сійӧ.
— Пушнина, уна пушнина меным колӧ!
Оз позь пушнинатӧгыс мӧдар берегас муніны.
Пропадита сэні.
Кыдзи кӧин, тшыглы пропадита...»
Кор лои уверен, мый сы бӧрся следитӧны уна дас сюсь син, Экэчо эз кут торкавны колхознӧй дисциплина, грубӧя относитчыны учительяс дорӧ, тӧдчӧдны, мый сійӧ радейтӧ важ Чукотка да критикуйтны став выльсӧ.
Быдса суткиясӧн сійӧ пропадайтіс кыйсян участокъясын, тыртіс пушнӧй зверь кыйӧм кузя ассьыс личнӧй план, собраниеяс вылын выступайтліс лодырьяслы паныд да шулывліс, мый локтан тӧв кежлӧ сійӧ эновтас ярангасӧ да вуджас керкаӧ.
Экэчо частӧджык кутіс волывлыны школаӧ да сэки шулывліс, мый сійӧс ёна интересуйтӧны пиыслӧн успехъясыс.
Тавыль вӧлі рад.
Сійӧ заводитліс нин батьыскӧд сёрни аслас мам йылысь да гораа мечтайтліс сы йылысь, мый, медбӧрын, ставыс лоӧ бур, кор гортас локтас мамыс, и сійӧ, Тавыль, оз кут сэсся вежавны Кэукайлы, Эттайлы да став мукӧд детинкаяслы да нывъяслы, кодъяс ӧтлаын олӧны бать-мамныскӧд.
Экэчо терпеливӧя кывзыліс пиыслысь и корсюрӧ весиг кӧсйысьліс вайӧдны мамсӧ гортас.
Кыйсьӧм кузя школьнӧй кружокъяс дінӧ посёлокса верстьӧ охотникъяс относитчисны бура: налы вӧлі лӧсьыд, мый налӧн челядьыс велӧдчӧны серьёзнӧй уджӧ.
Экэчо и тані зілис «не кольччыны мукӧдъяссьыс».
— Молодеч Тынэт!
Бур делӧ думыштӧма!
— быдлаын шуліс сійӧ.
— Мед миян челядь велӧдчӧны кыйсян уджӧ.
Тынэтлӧн пельпомъяс вылас настӧящӧй юр, Тынэт — настӧящӧй комсорг...
Экэчо кӧ аддзыліс, мый детинкаяс лӧсьӧдчӧны мунны асланыс кыйсян участокъясӧ, сійӧ гораа ошкыліс найӧс да сиис налы удача:
— Ветлӧй, ветлӧй капканъяс дорад, ичӧтик охотникъяс!
Отсалӧй колхозлы, быдмӧй бур колхозникъясӧн, медым планнымӧс век вевтыртім.
А тэ, Тавыль, эн кольччы мукӧдъяссьыс, — шулывліс пиыслы сійӧ.
— Велӧдчы комсомолецъяслысь капканъяс тэчавны, велӧдчы зверӧс кыйӧдны!
Тавыль долыда нюмъявліс да видзӧдлывліс аслас другъясыс вылӧ, быттьӧкӧ шуаліс: «Со и менам батьӧй сэтшӧм жӧ бур колхозник, кыдзи и мукӧдыс.
Кыланныд, кутшӧм кывъяс сійӧ миянлы шуалӧ?»
— Мунӧй, мунӧй, ичӧтик охотникъяс!
— кыліс Экэчолӧн гӧлӧсыс.
— Сиа тіянлы ыджыд удача!..
СЛЕДОПЫТЪЯС
Ӧтчыд Кэукайлӧн, бригадаыс муніс аслас кыйсян участокӧ ӧтлаын Нина Ивановнакӧд.
Чорыд лым чарӧм кузя дзуртісны лыжияс.
Кӧдзыдыс руӧн гартчис кыйсьысьяс гӧгӧр.
Медводзын муніс Кэукай, школаын ставӧн признайтӧм медбур следопыт.
Шапка дорышыс сылӧн вӧлі гыӧртӧма, гыӧртӧмаӧсь и синлысъясыс и синкымъясыс — и тайӧ вӧчис сылысь чужӧмсӧ мужественнӧйӧн, верстьӧджыкӧн.
Кор казяліс нарта туй, Кэукай сэк жӧ колананогӧн веськӧдіс лыжисӧ да, сюся видзӧдігтыр, мӧдӧдчис след кузяыс.
Сэсся сувтіс сійӧ, лажыньтчис, пӧрччис кепысьсӧ да пон кок туйяссӧ видліс чуньяснас.
Челядь кытшалісны сійӧс.
— Упряжкаас вӧлӧма кӧкъямыс пон.
Нартаыс прӧйдитӧма талун асывнас комсомольскӧй бригадаса капканъяслань, — следсӧ лыддьӧм бӧрын шуис Кэукай.
— Менам тадзи жӧ артмӧ, — неуна думайтыштӧм бӧрын сӧгласитчис Эттай.
— Но и бура жӧ тіян артмӧ, прӧстӧ кыдзи Дерсу Узалалӧн!
— нимкодясигтыр шуис Петя.
А ачыс думыштіс: «Велӧдчыны меным колӧ следсӧ лыддьыны...»
— Ті эськӧ мед велӧдінныд менӧ да Петяӧс следсӧ лыддьыны, — корис Нина Ивановна.
— А мый нӧ, мыйсюрӧ висьтавны позьӧ, — чарӧмсӧ беддьӧн гудйигмоз важнӧя шуис Кэукай.
— Сӧмын сразусӧ сьӧкыд лоӧ велавны...
Неуна чӧв олыштӧм бӧрын сійӧ прӧйдитыштіс нарта след пӧлӧныс, бедьнас перйис разнӧй пон кок туйяс, сэсся шыасис Нина Ивановна да Петя дорӧ:
— Со видзӧдлӧй татчӧ...
Быд понлӧн, кыдзи и мортлӧн, эм аслас походка.
След сертиыс сьӧкыд определитны, но тайӧс век жӧ позьӧ.
Быд понлӧн аслас лапа.
Со видзӧдлӧй: ӧтилӧн воддза веськыд лапаас кык гыж чегӧма.
Аддзанныд, аддзанныд, со кык чут сійӧ гыжъяссьыс.
А со тайӧ след вылас кӧ видзӧдлыны, лоӧ гӧгӧрвоана: понйыс чотӧма шуйга бӧр кокнас, и сы вӧсна сійӧ кокыслӧн следыс зэв матын мӧд кокыслӧн след дорӧ.
А со ещӧ ӧти след, сійӧс торйӧдны позьӧ.
Аддзанныд гӧрд пятнаяс?
Тайӧ понйыслӧн кокыс ранитчӧма — вундӧма, буракӧ, чорыд чарӧмас...
И вот тадзи, бура кӧ видзӧдны, лыддьыны позьӧ, кымын пон вӧлі упряжкаас.
Петя сюся кывзіс Кэукайлысь быд кыв: сылы зэв нин окота вӧлі лоны настӧящӧй следопытӧн.
«Да, тайӧ быдса наука», — думыштіс Нина Ивановна да Чочойлысь юаліс:
— А он-ӧ и тэ вермы менӧ велӧдны лыддьыны следъяссӧ?
Ме жӧ тэнӧ велӧді лыддьыны букварь...
— нюмъялігтыр содтіс сійӧ.
Чочой видзӧдліс учительницаыс вылӧ да скромнӧя вочавидзис:
— Видлыны позьӧ.
Менӧ Гоомо дядь мыйсюрӧӧ велӧдліс.
Чочой неуна бӧрыньтчыштіс да, нарта след весьтӧ копыртчӧмӧн, шуис:
— Тайӧ нартанас мунысь мортыс вӧлӧма зэв скӧр.
— Вот тайӧ да!
— чуймис учительница.
— Чочой весиг тӧдӧ упряжка кӧзяиныслысь настроениесӧ.
Мый серти тайӧс тэ тӧдмалін?
— Да-да, упряжка кӧзяиныс скӧр вӧлӧма, — убеждённӧя мӧдысь шуис Чочой, — мӧдногӧн эськӧ сійӧ эз кут сьӧкыд остолсӧ веськыда понъясыслы шыблавны.
Остолсӧ чорыда шыблалӧма: аддзанныд, лымъяс кутшӧм гуранъяс артмӧмаӧсь.
А со тані ӧти понлы инмӧма кокас, и коньӧрлы лоӧма чеччавны куим кок йылын.
Нина Ивановна синъясын тӧдчис ыджыд радлун.
— А со, со, видзӧд, Петя!
Видзӧдӧй, Нина Ивановна!
— друг горӧдіс Эттай.
Гӧрдӧдыштӧм чужӧмнас сійӧ нарошнӧ петкӧдліс повзьӧм:
— Со таті умка прӧйдитӧма!
По-лярр-р-р-нӧй ош!
— Медым ёнджыка эскисны сылы, сійӧ нюжӧдіс «р»-сӧ.
Петя уськӧдчис Эттай дорӧ.
— Кӧні?
Кӧні?
— горӧдісны челядь. Найӧ чайтісны, мый Эттай и збыльысь аддзис полярнӧй ошлысь кок туйяссӧ.
Эттай мудера мигнитіс Кэукайлы: видзӧд пӧ, ми ӧні кутам серавны.
Сійӧ вештыштіс бокӧ пӧрччӧм лыжисӧ да индіс аслас кок улӧ.
— Да тайӧ жӧ таті шыр котӧртӧма!
— кытшлалысь векньыдик следъяс вылӧ видзӧдіг скӧрмис Петя.
— Но-о!
— быттьӧкӧ чуймис Эттай.
— А ме чайті, ош...
Челядь дружнӧя серӧктісны.
Кэукай ньӧжйӧник матыстчис Эттай дорӧ мышсяньыс, кватитіс сійӧс пельпомъясӧдыс, пуксьӧдіс лымъяс да сералігтыр шуис:
— Аски бур следопыт локтас татчӧ да думыштас:
«Тані Эттай вӧлӧма.
Сійӧ аддзӧма шыр кок туй да повзьӧмйывсьыс шнёпкысьӧма веськыда лымъяс».
Челядь серӧктісны ещӧ на гораджыка.
Сераліс тшӧтш и Нина Ивановна.
Эттай мыйкӧ дыра пукалыштіс, сэсся друг бауӧн мӧдӧдчис кытчӧкӧ боклань: зілис кольны лымъяс джуджыдджык следъяс.
Та вылӧ челядь бара гораа серӧктісны.
— Вот тайӧ зверь!
Вот тайӧ следъяс!
— сералігтырйи горзісны челядь.
И сӧмын тайӧ здукас медся жугыль вӧлі Тавыль, татшӧм жугыльнас сійӧ некор на эз вӧвлы.
Сійӧ прӧйдитіс нарта следтіыс бӧрӧ-водзӧ да бура гӧгӧрвоис, мый таті прӧйдитӧма сылӧн батьыс, Экэчо.
«Мыйла сійӧ сэтчӧ ветліс?
Сэні жӧ абу сы бригадалӧн капканъясыс?
Мый сылы сэтысь колӧ вӧлі?»
И Тавыльлы уси дум вылас, мый асывнас, кор сійӧ вӧлі мунӧ колхоз правление дорті, сійӧ кывліс, кыдзи Тынэт скӧрысь висьтавліс Тагратлы, мый сы бригадалӧн капканъясысь кодкӧ войнас босьтӧма некымын кынь.
— Лёк морт тайӧс вӧчис.
Вӧр тайӧс вӧчис.
Кута кӧ, став ордлысӧ чегъяла!
— горӧдіс Тынэт.
«Неужели менам батьӧй — вӧр?
— нарта след весьтас копыртчӧмӧн думайтіс Тавыль.
— Дерт, сійӧ таті мунӧма.
Ме ӧмӧй ог аддзы, мый шуйга пӧлӧз дорысь веськыд пӧлӧзыслӧн следыс паськыдджык!
Тайӧ батьлӧн разнӧй пӧлӧзаӧсь нартаясыс.
А сэсся, Чочой правильнӧ висьталіс, мый скӧр морт мунӧма понъяснас.
Бать век шыблалӧ остолсӧ понъясӧ».
Тавыльлы сьӧкыд вӧлі сьӧлӧм вылас.
Сійӧ лыддис пыр выль и выль приметаяс, мый таті прӧйдитӧма Экэчолӧн упряжкаыс, да ёна завидьтігтыр кывзіс другъясыслысь немтӧждысьтӧм, гажа серамсӧ.
— Тавыль!
Тэ ещӧ мый лыддин?
— Тавыль друг кыліс Петялысь гӧлӧссӧ.
Тавыль дрӧгнитіс, сувтіс кок йылас.
— Регыд пемдас!
Сувталӧй лыжияс выланыд!
Капканъясыс матынӧсь нин!
— командуйтіс Кэукай.
Лыжникъяс мӧдӧдчисны водзӧ.
...Школьникъяс ещӧ ылісянь на казялісны, мый медматысса самалӧм капканӧ шедӧма кынь.
Нина Ивановна виччысис, мый ӧні жӧ кыптас шум-гам да челядь уськӧдчасны котӧртны капкан дорас.
Но том охотникъяс ланьтісны, чужӧмъясыс налӧн лоины серьёзнӧйӧсь, видзчысяна-сюсьӧсь.
— Настӧящӧй охотник спокойнӧйӧн должен лоны, — ньӧжйӧник шуис Кэукай.
— Настӧящӧй охотниклӧн должен лоны выдержка.
Матыстчысь йӧзӧс казялӧм бӧрын кыньыс кутіс пессьыны.
— Мед кӧть коксӧ ассьыс эз орӧд!
— тӧждысьыштіс Кэукай.
Сэсся бергӧдчис ёртъясыслань да решительнӧя прикажитіс: — Сулавлӧй пока тані, ме сійӧс ачым босьта.
А то сійӧ мунас да кутас мучитчыны орӧм кокнас.
Кэукай колис лыжисӧ, сьӧрсьыс босьтіс сӧмын бедь да мӧдӧдчис.
Кынь лэптіс щӧтьсӧ да уськӧдчис охотник вылӧ.
Кокнас пелька чужйӧмӧн Кэукай уськӧдіс сійӧс мыш вылас, бедьсӧ пуктіс сылы морӧс вылас да бедь помъясас сувтіс кокъяснас.
— Кыдзи настӧящӧй охотник!
— делӧсӧ тӧдысь охотник моз шуис Эттай.
— Кыньӧс оз позь нӧйтны, оз позь ранитны: куыс тшыкӧ.
Регыд мысти кынь кулі.
Челядь да Нина Ивановна матыстчисны сам дорӧ.
Найӧ копыртчисны сьӧд ныр йыла да сьӧд синма, небыдик гӧна кынь весьтӧ да сёрнитісны, кутшӧм сорт кынь веськалі на капканӧ.
Эттай пӧльыштіс гӧнас да шуис:
— Бур кынь, зэв бур!
Первой сорт шусьӧ.
Капкансӧ октыны Кэукай тшӧктіс Тавыльлы.
Детинка чуймӧмӧн видзӧдліс Кэукай вылӧ, быттьӧкӧ нинӧм вӧлі оз гӧгӧрво, мый сійӧс тшӧктӧны вӧчны.
Тавыль син водзын век на сулаліс Экэчо упряжкалӧн следыс.
— Тэныд дӧверяйтам капкан октыны, — ассьыс пуртсӧ сылы мыччигмоз шуис Кэукай.
Тавыль полігтыр босьтіс пуртсӧ, лымъяс кодйыштіс ляпкыдик гуран да пуктіс сэтчӧ октӧм капкансӧ.
Мукӧдыс вундалісны лым чарӧмсьыс вӧсньыдик пластинкаяс.
Пластинкаяссӧ видлалӧм бӧрын Тавыль бӧрйис медся вӧсньыдсӧ да тупкис сійӧн гуранторсӧ.
Пластинка дорышсӧ муртса-муртса тыртыштіс лымйӧн, сэсся видзӧдліс Кэукай вылӧ: бура-ӧ пӧ вӧчи?
— Бура октін капкансӧ, — кыньлы юрас да бӧръя кокъясас вӧнь кӧрталігмоз ошкис Кэукай.
Кэукай лэптіс кыйдӧссӧ мыш вылас, видзӧдліс гӧгӧрбок да зумыштчис.
— Мукӧд капканъяссӧ талун видлавны огӧ кутӧй, — тревогасӧ дзебӧмӧн шуис сійӧ.
— Колӧ тэрмасьны гортӧ.
Нина Ивановна бергӧдчыліс морелань да гӧгӧрвоис Кэукайлысь тревогасӧ: войвывсянь, сэтысянь, кӧні луннас тыдаліс сьӧд ры, ӧдйӧ локтіс топыд стенаӧн ру.
— Лыжияс вылӧ сувталӧй, челядь!
— кыдз вермис решительнӧйджыка шуис учительница.
Челядьлысь лыжнӧй креплениеяссӧ видлалӧм бӧрын сійӧ тшӧктіс Кэукайлы мунны водзын, а ачыс мӧдӧдчис медбӧрын, медым аддзыны ас водзсьыс ставнысӧ.
Пемыд руыс век лои топыдджык, тыдавны кутіс омӧля.
Нина Ивановна муртса-муртса аддзис детинкаяслысь мышсӧ.
Сійӧ частӧ лыддьыліс найӧс.
— Татшӧм ру бӧрас частӧ пурга заводитчылӧ, — Кэукайӧс вӧтӧдіс да тревожнӧя шуис Тавыль.
— Да, тэ збыль шуан, — сӧгласитчис Кэукай да ӧддзӧдіс, воськовъяссӧ.
— А Нина Ивановна зэв кокниа пасьтасьӧма, — ышловзис Тавыль да бергӧдчыліс, медым убедитчыны, оз-ӧ кольччы учительница.
Регыд мысти лои сэтшӧм пемыд, мый эз кут тыдавны ни ӧти ориентир, код серти позис ылавтӧг определитны посёлокӧ туйсӧ.
Лыжникъяс сувтісны, чукӧртчисны ӧтчукӧрӧ.
Челядь полігтыр видзӧдлывлісны Нина Ивановналӧн кокни лыжнӧй костюм вылӧ.
— Колӧ со кытчӧ мунны!
— шуис Эттай да индіс шуйгавылӧ.
— Мый тэ!
— чуймис Петя.
— Колӧ сэтчӧ мунны, — индіс дзик мӧдарӧ.
А Кэукай зумыштчис. Сійӧ ӧні гӧгӧрвоис став кывкутӧмсӧ, коді уси тайӧ здукас сы вылӧ: сійӧ ӧд медся опытнӧй следопыт.
— Локтӧй ме бӧрся!
— командуйтіс сійӧ.
Некымын ыджыд чукыль вӧчӧм бӧрын Кэукай внимательнӧя изучайтіс лым застругъяслысь направлениесӧ.
Сійӧ тӧдіс, мый тӧлыс пӧльтӧ век море берег пӧлӧн.
«Ага, — решитіс сійӧ, — миянлы колӧ вомӧнавны застругъяссӧ, сэки ми веськыда веськалам море берегӧ».
Но сэки жӧ сылӧн чужис мӧд мӧвп: «А мый, ру пиас шӧйтігӧн кӧ ми бергӧдчам не море береглань, войвылӧ, а тундралань, лунвылӧ?
Сэки застругъяссӧ вомӧналіг ми кутам мунны посёлоксянь пыр ылӧджык и ылӧджык тундраӧ...»
Кэукайлӧн сьӧлӧмыс мӧдіс чеччыны морӧсас.
Неуна думайтыштӧм бӧрын сійӧ бара нуӧдіс лыжникъясӧс зигзагъясӧн, чайтіс тадзсӧ веськавны тӧвнас шыльӧдӧм кутшӧмкӧ шор руслоӧ: Кэукай тӧдіс, мый тані став шоръясыс визувтӧны войвылӧ, морелань.
Ас бӧрсяыс ёртъяссӧ новлӧдліг Кэукай дыр усьласис то ӧтарӧ, то мӧдарӧ.
И век жӧ сылы удайтчис корсьны тӧвнас нӧбӧдӧм шор руслосӧ.
Кэукай кокньыда ышловзис да беддьӧн кутіс кодйыны лымсӧ дзик йи дорӧдыс: сійӧ корсис кустарник.
Сылысь мӧвпсӧ гӧгӧрвоам бӧрын Тавыль, Чочой да Эттай кутісны отсавны сылы...
— Мый ті сэтысь корсянныд?
— интересуйтчигтыр юаліс Петя.
— Ош гу, думайтам узьны, — бара сералыштіс Эттай.
Но сылӧн шутитӧм вылӧ некод эз шыась.
— Кустсӧ кӧсъям видзӧдлыны, медым гӧгӧрвоны, кодарӧ визулыс кусыньтіс сійӧс, — гӧгӧрвоӧдіс Кэукай.
«Но да, шорыслысь визувтӧмсӧ кӧ правильнӧ тӧдмалам, сэки лоас гӧгӧрвоана, кодарын море берегыс», — дӧгадайтчис Петя да сэк жӧ висьталіс тайӧс Нина Ивановналы.
— Нинӧм, Петя, миян ёртъяскӧд огӧ вошӧй, — ньӧжйӧник шуис Нина Ивановна.
Чочой, коді сулаліс орччӧн Нина Ивановнакӧд, инмӧдчыліс сы ки дорӧ да юаліс:
— Ті кынминныд, навернӧ?
Мыйла ті сэтшӧм кокниа пасьтасьӧмныд?
— Нинӧм, нинӧм, эн тӧждысь, Чочой, — шуис учительница, — менам паськӧмыс буретш лыжиӧн ветлӧм вылӧ.
А вот пурга кӧ заводитчас да ковмас узьны, сэки...
Учительница эз помав; гӧгӧрвоис сійӧ здукас лоны вермысь опасностьсӧ.
А Чочойлы друг дум вылас уси, кыдзи накӧд тшӧтш мунны вӧзйысис Соня, коді бурдіс сӧмын на некымын лун сайын.
«Босьтӧй менӧ!
abu
Ме ог нин вись!»
— шыасьліс сійӧ то Нина Ивановна дорӧ, то Кэукай дорӧ, то Петя дорӧ.
И кор найӧ ӧткажитісны, Соня кевмысьӧмӧн видзӧдліс Чочой вылӧ.
«Шу мыйкӧ налы, Чочой!
Шу мыйкӧ налы сэтшӧмӧс, медым найӧ менӧ тшӧтш босьтісны!» — синъясыс сылӧн быттьӧкӧ висьталісны.
Чочой шӧйӧвошис да педзис места вылас: сійӧ эз тӧд, мый вочавидзны.
Сылы зэв окота вӧлі эськӧ, медым Соня муніс лыжи вылын сыкӧд орччӧн, но сэк жӧ сылӧн здоровьеыс вӧсна полӧмыс эз лэдз вӧчны мӧдног, кыдзи вӧчисны сылӧн ёртъясыс.
«Оз позь, Соня»,
— яндысигтыр шуис сійӧ да зілис не видзӧдлыны нывка вылӧ.
Соня кияснас тупкис чужӧмсӧ да котӧртіс на дорысь: сійӧ зэв ёна дӧзмис, мый ёртъясыс эз босьтны сійӧс.
Чочойлы лои нывкаыс жаль, и сійӧ восьтыліс нин вомсӧ, медым корны Нина Ивановнаӧс босьтны аскӧдныс тшӧтш и Соняӧс, но ставторсӧ бура думыштӧмыс веніс сылысь падъялӧмсӧ.
И ӧні Чочой кутшӧма радліс Соня вӧсна: «Шоныд ӧні сылы.
Навернӧ, пианиноӧн ворсӧ, а гашкӧ, и мойдъяс лыддьӧ».
Сійӧ думыштіс, кыдзи Соня пукалӧ пызан сайын да лыддьӧ мойдъяс. Чочой кокниа ышловзис да заводитіс отсавны кодйыны лымсӧ.
Кустӧдзыс кодйысьӧм бӧрын Кэукай стӧча тӧдмаліс, кодарӧ визувтӧ шорыс.
И сійӧ, мый аддзис, волнуйтны мӧдіс сійӧс.
«Сідзи и эм, — думыштіс Кэукай, — ми вӧлӧм мунам дзик мӧдарӧ».
Кэукай дорӧ матыстчис Нина Ивановна.
— Но кыдзи нин делӧясыс миян?
— юаліс сійӧ.
Кэукай тэрыба кутыштліс сылысь кисӧ да, ыджыда ышловзьӧм бӧрын, шуис:
— Ӧні бур.
Ӧні зэв бур.
Сӧмын ӧні кыдзи позьӧ ӧдйӧнджык колӧ мунны посёлоклань.
А кӧні посёлокыс, миянлы корсьны абу нин сьӧкыд.
Сійӧ шуис тайӧ кывъяссӧ волнуйтчигтыр.
Сылӧн вӧлі сэтшӧм чувство, быттьӧкӧ сійӧ друг казяліс, мый заводитліс воськовтны пропастьӧ да сылы удайтчис бӧрыньтчыны бӧр.
— Челядь, лыжи вылӧ!
— гораа шуис учительница.
— Кэукай шуӧ, мый колӧ тэрмасьны.
Коді кыдзи асьсӧ чувствуйтӧ?
— Чувствуйтам асьнымӧс бура!
— неуна чирӧм гӧлӧсӧн став пыддиыс вочавидзис Петя.
— Кэукай мун водзвылас, а ме медбӧрын, — прикажитіс Нина Ивановна.
— Кодлӧнкӧ кӧ мыйкӧ лоӧ, пыр жӧ висьталӧй.
Лыжникъяс мӧдӧдчисны.
Ӧні Кэукай муніс увереннӧя, эз кытшлав, сӧмын следитіс сы бӧрся, медым вомӧнавны лым застругъяссӧ.
Сылӧн уверенностьыс вуджис и мукӧдъяслы.
Кор найӧ матыстчисны посёлоклань, руыс кутіс разавны.
— Видзӧдлӧй, би!
— челядь пиысь горӧдіс кодкӧ.
Лыжникъяс сувтісны.
Веськыда на водзын збыльысь ӧзйис би, быттьӧ бипур.
— Тайӧ миянлы ӧзтӧмаӧсь ыджыд факел, — шуис Кэукай да ышловзис.
Быдӧнлы сэки лои сэтшӧм гажа, мый чӧв оліг мунны некод нин эз вермы.
Челядь гораа сёрнитісны, шутитісны, сералісны, кодкӧ весиг босьтчыліс сьывны.
Кӧдзыд чӧв-лӧняс налӧн гӧлӧсыс юргис гораа, кыліс ылӧ.
— Горшнытӧ видзӧй!
— предупредитіс Нина Ивановна, кӧть эськӧ и сылы аслыс окота вӧлі и шутитны, и серавны, и весиг сьывны.
Посёлокӧ матыстчысь лыжникъяс шумысь садьмӧм понъяс заводитісны гораа увтчыны.
— Гок!
Гок!
— горӧдіс Эттай. Сійӧ друг думыштіс, мый сійӧ пастух, а став мукӧд челядьыс — кӧр стада.
— А но, коді кодӧс панъяс!
— горӧдіс Нина Ивановна.
Челядь, кыдзи настӧящӧй лыжникъяс, эз чувствуйтны мудзӧмсӧ да финишлань ӧддзӧдісны ассьыныс воськовъяссӧ.
ТАВЫЛЬЛӦН СУДЬБАЫС ВЕЖСЬӦ
Тавыль пуктіс пидзӧс вылас пӧвтор, коді вӧлі сылы пызан пыдди, да вӧчис арифметика кузя гортса удж.
Корсюрӧ сійӧ ышлолалігтыр видзӧдлывліс батьыс вылӧ.
Экэчо чувствуйтіс, мый Тавыльлӧн сьӧлӧм вылас мыйкӧ неладнӧ, но ӧні сылы вӧлі не сыӧдз.
Но кор казяліс сы вылӧ пиыслысь тешкодя видзӧдлӧмсӧ, сійӧ эз вермы кутчысьны да юаліс:
— Мый нӧ ме вылӧ сідзи видзӧдан, быттьӧкӧ менӧ первойысь аддзан?
Тавыль лэптіс кӧясӧ да, батьыс дорысь вешйыштӧм бӧрын, ачыс юаліс:
— Мыйла тэ ветлін аслад понъяснад комсомольскӧй бригадалӧн самъяслань?
Экэчо чуймӧмысла восьтіс вомсӧ, мыйкӧ кӧсйис шуны, но нинӧм эз вермы.
— Да, да.
Тэ сэтчӧ ветлӧмыд, — Тавыль чувствуйтіс, мый сылӧн гӧрддзасис горшдіныс, но век жӧ муртса кывмӧн шуис.
— Ме жӧ тӧда, мый тэнад нарталӧн полозъясыс разнӧйӧсь — ӧтиыс паськыдджык, мӧдыс векньыдджык...
«Разнӧй пӧлӧзъяс!
Ӧтиыс паськыдджык, мӧдыс векньыдджык!»
— вирдыштіс Экэчо юрын.
Сійӧ видзӧдліс пиыс вылӧ да ырыштчис алыкӧн.
Жирникысь биыс мӧдіс тіравны да муртса эз кус.
Но Экэчо сэк жӧ лэдзис кисӧ, ӧзтіс каллянсӧ да кыдз позьӧ спокойнӧйджыка шуис:
— Мыйла тэнад нерпа юрыд чайтӧ, мый сӧмын менам нарталӧн вермасны лоны разнӧй пӧлӧзъяс?
Тайӧ кывъяссьыс Тавыльлы кыдзкӧ друг лои лӧсьыдджык, быттьӧкӧ сійӧ пельпом вылысь уси из.
«Збыльысь, мыйла ме решиті, мый сӧмын менам батьлӧн вермас лоны разнӧй пӧлӧзъяса нарта?»
— думсьыс юаліс сійӧ ассьыс.
Детинкалы зэв неокота вӧлі думайтны, мый сылӧн батьыс вермас лоны вӧрӧн.
Нарта йылысь Тавыльлӧн кывъясыс повзьӧдісны Экэчоӧс.
«Тавыль кӧ казяліс тайӧс, сідзкӧ и мукӧдъяс вермисны казявны.
Ай-яй-яй!
Йӧй кӧч моз ассьым следъяс коляла, быдӧнлы следъяс таляла.
Следователь бара воас, следъяс йылысь юасьны кутас, нарта вылӧ видзӧдлас...»
Гортса уджсӧ вӧчӧм бӧрын Тавыль муніс другъясыс дорӧ.
А Экэчо босьтіс некымын сись, петіс пологсьыс яранга шатёрӧ, пыртіс сэтчӧ нартасӧ да тэрыба разьны мӧдіс сійӧс.
Пӧлӧзсӧ бипур весьтын шонтӧм бӧрын, топӧдіс сійӧс верстак вылӧ да заводитіс стружитны.
Тайӧ удж саяс сійӧс суис Тавыль.
Подозрениеыс, коді бырлі нин, кыптіс бара.
«Вӧчӧ сідз, медым кыкнан пӧлӧзыс вӧліны ӧткодьӧсь, — думыштіс сійӧ.
— Сідзкӧ, век жӧ сійӧ ветлӧма комсомольскӧй бригадалӧн капканъяслань».
— Мый сідз видзӧдан?
Лок, отсасьны кутан, — кыдзи вермис меліджыка шуис Экэчо да прӧйдитіс пиыс дорті, медым тупкыны ярангаӧ пыранінсӧ.
— Отсавны?
Ог кут отсавны!
Ог кут, ог кут отсавны мортлы, коді...
— Тавыль эз вермы шуны страшнӧй кывсӧ.
Экэчо копыртчыштіс да чорыда, ӧтчыд-мӧдысь, кипыдӧснас кучкис пиыслы чужӧмас.
Детинкалӧн ӧбидаысла да скӧрысла гӧрддзасис горшдіныс.
Сьӧдасьӧм подпоркаяс пӧрлӧдліг детинка уськӧдчис петанінӧ.
— А тэ эй вермы думыштны, мый тэнад батьыд вермис прӧстӧ пӧчинитны нартасӧ, а?
— батьыслысь гӧлӧссӧ кыліс сійӧ.
Здук кежлӧ Тавыль сувтыштліс.
Ещӧ кыптыліс ичӧтик надея сы вылӧ, мый батьыс — абу нин сэтшӧм омӧль морт.
Но чужӧмыс сылӧн сотчис кучкӧмсьыс.
Синвасӧ ньылалігтыр Тавыль пырис Петя ордӧ.
...Ёртъяс дорас Тавыль ещӧ на ёнджыка бӧрддзис.
Сійӧ сэні нинӧм эз висьтав, но ставныслы вӧлі гӧгӧрвоана, мый батьыс бара ӧбидитӧма сійӧс.
Буретш сэки жӧ Петя бать ордын вӧлі колхозса председатель Таграт.
Сылы стӧканас чай кисьтіг Виктор Сергеевич юаліс:
— Кывзы, председатель, кыдзи тэ чайтан, позьӧ-ӧ сэсся кольны тайӧ детинкасӧ Экэчо ярангаӧ?
Таграт ньылыштіс некымынысь чайсӧ, видзӧдліс Тавыль вылӧ, кодӧс вӧлі кытшалӧмаӧсь школьникъяс, да шуис:
— Миян посёлокса йӧз унатор вӧчисны сы могысь, медым Экэчо муніс миянкӧд ӧти туйӧд.
Став ӧбидасӧ сылы прӧститлім.
Колхозӧ примитім.
Керка вӧзйим.
Терпеливӧя уджӧ кыским, кыдзи лёкиник понйӧс бур упряжкаын ветлыны велӧдім.
Нинӧм оз артмы.
Аслас, кутшӧмкӧ йӧз трӧпаӧд мунӧ сійӧ...
Тавыльлы сійӧ трӧпаӧдыс мунны, дерт, оз позь.
— Тэ правильнӧ висьталін, председатель, — Таграткӧд сӧгласитчис Виктор Сергеевич.
— Ме дыр следиті Экэчо бӧрся.
Виччыси, мый миян олӧмыс коркӧ да вежас сійӧс, но тайӧ эз ло.
Тыдалӧ, ми огӧ на ставсӧ тӧдӧ Экэчо йылысь.
Навернӧ, миян чайтӧм серти, сійӧ ёна лёкджык.
Мӧдног сійӧ эськӧ эз вермы сэтшӧм дыр кутчысьны аслас важ трӧпа вылас, мӧдногӧн кӧ, сійӧ обязательнӧ эськӧ муніс миянкӧд ӧтлаын общӧй туйӧд.
Меным яснӧ ӧтитор: Экэчо полӧ миян посёлокса йӧзысь, миян колхозысь.
А мыйла полӧ?
Вот тайӧс колӧ гӧгӧрвоны...
Народ водзын абу-ӧ сійӧ мыжа ёнджыка, миян чайтӧм серти?..
— Да, тэ правильнӧ сёрнитан, — сӧгласитчис Таграт.
— Сійӧ, мый Экэчо кӧсйӧ петкӧдлыны асьсӧ мӧд мортӧн, прӧстӧ ручлӧн мудеритӧм.
Но ручыс кӧть кутшӧм эз вӧв мудер, коркӧ сійӧс морт всё равно тӧдмалас...
А Тавыльлы сыкӧд овны, збыль, сэсся оз позь.
— Оз, оз, писӧ сы ордӧ кольны сэсся оз ков, — Таграт дор сувтіс Виктор Сергеевич.
— Менам эм план: мед пока детинкаыс олӧ менам семьяын, а тэ сэк кості кодӧскӧ ыстылан Айгунскӧй тундраӧ, — буракӧ, Тавыльлӧн мамыс сэтчӧ пышйис верӧссьыс.
Сідзкӧ вот, Экэчолысь гӧтырсӧ кор татчӧ, сетам сылы не керка кӧ, то комната, и мед найӧ пиыскӧд олӧны лӧня да мирнӧя.
А Экэчоысь нин ми кужам найӧс дорйыны.
— Бура думыштӧмыд, зэв бура!
— каллянсьыс табак тшынсӧ чӧскыда кыскышталігтыр ошкис Таграт.
А Тавыль сэк кості ёртъяс дінас гажмыштіс да сӧгласитчис накӧд мунны гуляйтыштны.
Рытыс вӧлі лӧнь, кӧдзыд.
Небесаас вылын мигайтчисны кодзувъяс.
И друг небесаас зэв ӧдйӧ паськаліс уна рӧма лента, быттьӧ сійӧс кодкӧ шыбитіс горизонт сайсяньыс.
Лентаыслӧн вылыс дорыс вӧлі рӧвнӧй, улысыс — оръясьӧм, коді югъяліс унапӧлӧс рӧмӧн.
Югыдлӧз, лӧз, алӧй, гӧрд, виж бияс сорласьлісны ӧта-мӧдыскӧд, куслісны да ӧзйылісны бара.
Мукӧддырйиыс лентаыс торъявліс кыкпельӧ, лолі кык, куим, а сэсся дас судта.
Сэсся пӧри зэв ыджыд спиральӧ и лентаыс ӧдйӧ мӧдіс гартчыны ӧти местаын да регыд мысти лои биӧн ыпъялысь сюръя кодь, кӧні дзирдалісны ӧшкамӧшкалӧн став рӧмнас пӧперечнӧй югӧръяс.
Тадз вӧлі минута-мӧд, сэсся сюръяыс кутіс бырны, и регыд мысти сы местаӧ коли эзысь рӧма гежӧд ру, коді вӧлі вӧсньыдик да кузь кымӧр пласт кодь.
Небесаыс лои пыр жӧ гажтӧм, кыдзи быдлунъя.
Эз веритсьы, мый сӧмын на минута сайын небесаас вӧлі бияслӧн да краскаяслӧн праздник.
Но вот небесаас ӧткымынлаын заводитісны то ыпнитлывлыны, то куслыны розӧвӧй пятнаяс.
Пятнаясыс ыдждісны, нюжалісны, сэсся артмӧдісны ыджыд биа кытш, коді шымыртіс небесасӧ дзик горизонт дорӧдыс.
Кӧнсюрӧ кытшыс орліс, сэсся бара ӧтлаасьліс да дзирдавліс уна рӧма югӧръясӧн.
Лов шысӧ пыкӧмӧн челядь нимкодясигтыр видзӧдісны краскаясыслӧн да светыслӧн мича югӧръясӧн ворсӧм вылӧ.
Детинкаяс дыр любуйтчисны севернӧй сияниелӧн волшебнӧй мичлуннас.
Но вот корисны найӧс узьны.
Тавыль узьнысӧ муніс Петя ордӧ.
Некымын недель мысти Рэн посёлокӧ воис Тавыльлӧн мамыс, косіник зумыш чужӧма олӧма нин нывбаба.
Эттай бать керкаысь сылы сетісны комната да индісны уджавны вурсьысь-нывбабаяс колхознӧй бригадаӧ, кодъяс вуралісны мехӧвӧй паськӧмъяс.
А Тавыль эз кӧсйы аддзысьлыны батьыскӧд.
Сӧмын мамыс воӧм бӧрын сійӧ настӧящӧйногӧн гӧгӧрвоис, кутшӧм ылын вӧлӧма сыысь сылӧн батьыс.
И век жӧ Тавыль эз кӧсйы веритны, мый сылӧн батьыс — вӧр.
Вывті ыджыд позорӧн лыддьысьӧ гусясьӧмыс сы народлӧн.
Тавыль эз ӧтчыд видзӧдавлы мукӧд охотникъяслысь нарта пӧлӧзъяссӧ да радліс, сылы кӧ кажитчыліс, мый кутшӧмкӧ нарталӧн кӧ ӧти пӧлӧзыс вӧлі кӧть неуна паськыдджык мӧдсьыс.
«Гашкӧ, комсомольскӧй бригадаысь кодлӧнкӧ татшӧм жӧ нартаыс?
Гашкӧ, бать сійӧ рытнас прӧстӧ нарта подъяссӧ зэлталіс?
— думайтіс Тавыль да зілис пӧдтыны сійӧс мучитысь подозрениесӧ.
— А, гашкӧ, бать поліс, медым сійӧс эз весьшӧрӧ мыжавны?
Тайӧ жӧ зэв страшнӧ, тэныд кӧ друг шуасны: «Вӧр!»
А Экэчо терпитны вермытӧг виччысис тулыс, пыр частӧджык и частӧджык видзӧдлывліс йиа границалань, код сайын заводитчис йӧз му, кӧні оліс сылӧн вокыс, шаман Мэнгылю.
«ДРАКОН» ВУЗАЛӦ АССЬЫС ДУШАСӦ
Кэмби игнасис аслас кабинетӧ да ветлӧдліс ыджыд ковёр кузя пельӧсысь пельӧсӧ.
Мукӧддырйиыс сійӧ сувтлывліс да, ӧшинь пырыс кытчӧкӧ видзӧдіг, шытӧг вӧрӧдіс вомдоръяссӧ: Кэмби мучительнӧя думайтіс.
А думайтнысӧ вӧлі мый йылысь.
Некымын лун сайын расследованиеяс нуӧдӧм кузя федеральнӧй бюроысь господа корисны сійӧс Номӧ да вель дыр сёрнитісны сыкӧд.
Найӧ вӧліны кыкӧн.
Ӧтиыс на пиысь — мистер Скотт, проборӧн сыналӧм шочиник юрсиа, кузь тушаа кыз господин; мӧдыс — мистер Маккинг — мӧдарӧ, пыдӧ вӧйӧм ёсь синъяса, ичӧтик тушаа тэрыб морт.
Найӧ вежливӧя тшӧктісны Кэмбилы пуксьыны да некымын минута чӧж юасисны сылӧн хозяйственнӧй делӧяс йылысь.
Та дырйи найӧ петкӧдлісны, мый найӧ сэтшӧм бура тӧдӧны Кэмбилысь быдлунъя олӧмсӧ, мый сылы ковмис сӧмын шензьыны.
Полӧмыс, коді кыптыліс сы бӧрын, кор Кэмби тӧдмаліс, кодъяскӧд сылы ковмас сёрнитны, вочасӧн быри.
Но ичӧтик господиныс, мистер Маккинг, друг лэчыда видзӧдліс Кэмби вылӧ да юаліс:
— Висьталӧй, мистер Кэмби, дыр-ӧ ті олінныд Чукоткаын да кутшӧм йитӧд тіян эм сійӧ мувывса йӧзыскӧд?
Кэмби лэдзчысис улӧс мыш вылас да быттьӧ измис.
Сійӧс босьтіс йирмӧг: Кэмбилы кажитчис, мый сійӧс подозревайтӧны большевикъяскӧд йитӧд кутӧмын.
Первойсӧ сійӧ думыштіс ставсӧ отрицайтны: мый некутшӧм Чукотка оз тӧд, некор сійӧ сэні эз вӧвлы и оз кӧсйы лоны, а йитӧдъяс йылысь и сёрнитны нинӧм.
Но Кэмби эз вӧв йӧй мортӧн.
Сійӧ видзӧдліс мистер Скоттлӧн веськодь чужӧм вылӧ, сэсся синъяссӧ вештіс мистер Маккинг вылӧ да бура гӧгӧрвоис: найӧ тӧдӧны ставсӧ, гашкӧ, тӧдӧны весиг сійӧс, мый сійӧ важӧн нин вунӧдіс ачыс, Кэмби.
— Да, сэр, ме олі Чукоткаын тысяча ӧкмыссё дас куимӧд восянь тысяча ӧкмыссё кызь витӧд воӧдз, — кыдзи вермис спокойнӧйджыка вочавидзис Кэмби.
— О, сійӧ вӧлі бур кад!
Чукотскӧй пушнина — замечательнӧй бизнес, господа!
— А рочнас ті бура сёрнитанныд?
— рочӧн юаліс сылысь Маккинг.
Кэмби лэптіс кӧясӧ, мыйысь щӧкаыс лои куим тшупӧда.
Сылӧн юрас вирдыштісны бӧръя лунъясса унапӧлӧс историяяс — историяяс сы йылысь, кыдзи Федеральнӧй бюроса чиновникъяс «разоблачайтӧны» страшнӧй заговорщикъясӧс, «кодъяслӧн цельыс — бырӧдны американскӧй оланног».
Правда, Кэмби эз вӧв сэтшӧм йӧй, медым веритны ставыслы, мый гижисны газетаясын, но ӧні первойысь сійӧс интересуйтны кутіс мӧдтор: мый вӧчӧны накӧд, кодъясӧс подозревайтӧны неблагонадёжностьын?
Сразу жӧ кыптіс и мӧд страшнӧй вопрос: эз-ӧ ло рокӧвӧй ӧшибка — оз-ӧ збыльысь подозревайтны сійӧс, мистер Кэмбиӧс, неблагонадёжностьын?
Ӧні ӧд быдлаын сэтшӧм тревожнӧ, быдлаын сэтшӧм уна сёрнитӧны шпионаж йылысь, заговорщикъяс йылысь, будущӧй атомнӧй война йылысь...
Тайӧ мӧвпсьыс Кэмбилы лои шуштӧм.
Сійӧ вӧрыштіс креслӧас, быттьӧкӧ кӧсйис дзебсьыны креслӧ пытшкас да волнуйтчӧмысла тіралан гӧлӧсӧн юаліс:
— Гашкӧ, ті...
кыдз тайӧс шуны...
чайтанныд, мый ме мыйкӧ?..
— Кэмби сідз-тадз шеныштіс кинас да лётӧдіс-уськӧдіс сійӧс пидзӧсъяс вылас.
— Но, но, ассьыныд мӧвптӧ яснӧйджыка висьталӧй, — тшӧктіс мистер Маккинг; сылӧн чужӧмыс лои недӧвӧльнӧй.
— Да, ті, гашкӧ, чайтанныд, мый ме краснӧй?
— друг скӧрмис Кэмби.
— Миян ку-клукс-клан организацияын менам нимӧй «Дракон»!
Ме кӧть эськӧ и вӧлі коркӧ Чукоткаын, но эг сы могысь, медым сэні краснӧйӧ пӧртчыны, господа!
И ті кӧ кӧсъянныд тӧдны, ме эськӧ аслам пиньясӧн йири большевикъяслысь горшсӧ сыысь, мый найӧ менӧ вӧтлісны сэтысь, мырддисны сы ыджда озырлун.
Гӧрд рӧмсьыс ме, чӧрт мед нуас, скӧрмӧмла дзикӧдз йӧймыла!..
— Кэмби эз помав.
Сійӧ сьӧкыда лолаліс.
Сылӧн гӧрдӧдӧм чужӧм вывсьыс киссис ньылӧм.
Мистер Скотт дыр видзӧдіс мистер Маккинг вылӧ.
Тайӧ видзӧдлӧмсьыс Кэмби кыйис мыйкӧ сэтшӧмӧс, мый неуна успокоитіс сійӧс.
— Рочӧн ті сёрнитанныд?
— сідз жӧ настойчивӧя мӧдысь юаліс мистер Маккинг.
— Да, сэр, сёрнита рочӧн, чукотскӧй ногӧн.
Тайӧ кывъяснас сёрнитны велӧдчи сэні, мӧдар берегас.
Делӧвӧй мортлы уна тӧдны абу лишнӧй, а Чукоткаын тайӧ вӧлі быть колӧ.
Мый нӧ таын лёкыс?
Со ті, мистер Маккинг, сёрнитанныд жӧ рочӧн, но ті та вӧсна энӧ лоӧй омӧль мортӧн, — уважительнӧя помаліс Кэмби, быттьӧ аслас став виднас петкӧдліс: да ӧд тайӧ жӧ логика, чӧрт мед босьтас.
Мистер Маккинг нюммуніс, чуньяссӧ сюйис мӧд киса чуньяс костас, ротшнитіс наӧн.
— Со мый, мистер Кэмби!
Меным ӧтитор тіянын оз кажитчы, — коксӧ кресталігмоз шуис сійӧ: — ті омӧля владейтанныд аснад.
Тіянын абу англо-сакскӧй невозмутимостьыс.
А колӧ шуны, мый тайӧ качествоыс тіянлы быть колана.
Коді ті сэтшӧмыс, мыйӧн ті лолаланныд, мый ті верманныд вӧчны, ми тайӧс ставсӧ зэв бура тӧдам.
Ми сідзжӧ бура тӧдам, кыдзи аддзысьланныд чукча Экэчокӧд, коді лоӧ Кэймид посёлокса шаман Мэнгылюлы вокӧн.
Сідзкӧ чӧв овны сы йылысь, мый ми тэнсьыд кутам юасьны, ог сӧветуйт.
А ӧні сёрнитны кутам, кыдзи делӧвӧй йӧз...
Нокса господакӧд тайӧ сёрни йылысь и ӧні думайтіс Кэмби.
Сылы вӧзйисны ыджыд деньга, сылы кӧсйысисны став бурсӧ, но сэтшӧм условиеӧн, сійӧ, мистер Кэмби кӧ, мыйӧн сӧмын лоӧ гожӧм, пуксяс шаман Мэнгылю байдараӧ да мунас сыкӧд проливӧ.
Оз сыла, медым примитны Экэчолысь контрабандасӧ, кыдзи тайӧс ӧнӧдз вӧчліс Мэнгылю, кор сійӧ вӧлі Кэмбилӧн агентӧн, — оз, Кэмбилы ӧні колӧ вӧлі вӧчны мыйкӧ сложнӧйджыкӧс да ёна опаснӧйджыкӧс.
Мистер Кэмбилы колӧ вӧлі пуксьыны Экэчо байдараӧ да муніны йӧз берегӧ.
Сӧмын тайӧ мӧвпъяссьыс сійӧс босьтліс йирмӧг.
Но зато мыйта деньга, кутшӧм уна деньга!..
И таысь кындзи, коркӧ кӧ помаласны большевикъясӧс, сійӧс виччысьӧ перспектива бара лоны Чукоткаын пушнина кузя корольӧн — «небыд зарни» кузя корольӧн!..
Кэмби пыр тэрыбджыка и тэрыбджыка восьлаліс небыд ковёр вывтіыс, но сідзи и эз вермы примитны решение: сылы жаль вӧлі ӧткажитчыны выгӧднӧй предложениеысь и страшнӧ вӧлі думайтны лоны вермана последствиеяс йылысь.
Сӧмын асъявылыс нин Кэмби водіс узьны да примитіс решение веськӧдны олӧмсӧ сійӧ руслоӧдыс, кодӧс индісны сылы Федеральнӧй бюроса господа.
СЬӦД ШОНДІ
Тувсов шонді воӧмкӧд тшӧтш Аляскаса эскимосъяс заводитісны тшыгъявны.
Йӧзыс дорвыв куйлісны асланыс хижинаясын, кулалісны, и мукӧддырйиыс некодлы вӧлі дзебны кулысьяссӧ.
Эскимосскӧй посёлокъясын кыліс дугдывтӧг бӧрдӧм шы.
И вот ӧтчыд мистер Кэмбикӧд Кэймид посёлокӧ воисны еджыд чужӧма йӧз.
Найӧ ветлӧдлісны хижинаысь хижинаӧ, видлалісны йӧзсӧ да, некымын мортӧс бӧрйӧм бӧрын, сюйлісны найӧс сьӧд машинаӧ да кытчӧкӧ нулісны.
Эскимосъяс пиысь некод эз тӧд, кытчӧ нуалӧны налысь рӧдвужсӧ.
Мистер Кэмби кывъяс серти артмӧ вӧлі, мый эскимосъясӧс нуалӧны лечитны госпитальӧ.
«Но мыйла нӧ, сідзкӧ, сьӧд машинаас бӧрйисны сэтшӧм йӧзӧс, коді вӧлі здоровӧйджык мукӧдъяссьыс, и мыйла на пиысь бӧрсӧ некод эз волы гортас?» — юасисны эскимосъяс.
Найӧ эз тӧдны, мый налысь рӧдвужсӧ нуалӧны смерть керкаӧ, кодӧс вӧлі дзебӧма сопкаяс сайӧ, колючӧй проволока сайӧ, мый тайӧ керкаас на вылын вӧчалӧны страшнӧй «научнӧй» опытъяс оз сы могысь, медым лечитны йӧзсӧ, а сы могысь, медым найӧс виавны.
Ӧтчыд Кэймидӧ бара локтісны тӧдтӧм йӧз.
На пиысь торйӧн тӧдчис куш юра ичӧтик тушаа морт; вылыс пиньясыс сылӧн кузьӧсь, и сійӧ зілис тупкыны пиньяссӧ вӧсньыдик кельыд вомдоръяснас.
Тайӧ мортыс эз вӧв еджыд чужӧмаяс кодь, сійӧ эз вӧв и эскимос кодь, чукча либӧ индеец кодь.
Кыз стеклӧ ӧчкиувса векньыдик кӧсӧй синъясыс вӧліны кӧдзыдӧсь, став вылас видзӧдісны веськодя.
Кэмби новлӧдліс найӧс хижинаясӧд.
Эскимосъяс встречайтлісны кортӧм гӧстьясӧс недӧверчивӧя, пӧшти враждебнӧя.
— Кутшӧм страшнӧй оланног!
— ассьыс гӧрба вӧсньыдик нырсӧ тупкиг шуис еджыд чужӧма ӧти морт.
— Ме шензя, кыдзи...
— сійӧ тшӧкмуні, эскимосъясӧс эз кӧсйы шуны йӧзӧн, — кыдзи тайӧ существоясыс ветлӧдлӧны вертикальнӧй положениеын: налы ветлӧдлыны эськӧ нёль кок йылын.
Коскӧдзыс пасьтӧм том зон вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, коді вӧлі пӧчинитӧ понъяслысь упряжсӧ, сійӧ шыасис Кэмби дорӧ:
— Видлӧй докажитны тайӧ том мортыслы, мый сійӧ серьёзнӧя висьӧ да мый сылы колӧ лечитчыны.
Мыйкӧ ёна нин гырдмӧмаӧсь сылӧн синъясыс, — шутитыштіс сійӧ да петіс хижинасьыс.
Сэсся вӧлі чукча Таичилӧн хижинаыс.
Кор Кэмбилӧн синъясыс велалісны пемыдас, сійӧ друг казяліс пельӧсас куйлысь Гоомоӧс, кодӧс вӧлі шебрӧдӧма косясьлӧм кӧр куясӧн.
Чужӧмыс сылӧн сэтшӧм кос, мый Кэмбилӧн кыптіс сомнение: «Да Гоомо-ӧ тайӧ?»
Таичи беспокойнӧя видзӧдліс воысьяс вылӧ, босьтчыліс чинтыштны жирниксьыс бисӧ, медым хижинаын лои ещӧ на пемыдджык.
— Гоомо, тайӧ тэ али мый?
— чуймӧмӧн юаліс Кэмби.
Гоомо лӧвтыштіс да бергӧдчис стенлань.
— Гоомоӧс дыр новлӧдлӧма мореын, зэв дыр, — дышпырысь висьталіс Таичи.
— Нерпаясӧс кыйӧма Гоомо, йи жуглӧма.
Тадзи олӧма Гоомо.
Сійӧс миян посёлоксянь ылі берегӧ шыбитӧма.
Бокӧвӧй йӧз дорӧ веськалӧма зэв омӧльӧн.
Пока гортас воӧма, дзикӧдз висьмӧма.
Гоомо нинӧм оз ю, нинӧм оз сёй.
— Вот и бур.
Сійӧс ми и кутам лечитны, — шуис Кэмби.
— Тайӧ пока оз туй, — шуис сылы гӧрба ныра.
Эскимосъяслысь хижинаяс видлалӧм бӧрын локтӧм йӧз бара пуксьӧдісны сьӧд машинаӧ вит мортӧс.
И найӧ бара вӧліны посёлокысь медздоров йӧзыс.
— Но, кор нӧ сэсся кутам бӧрйыны тайӧ...
кыдз найӧ шуӧны...
висьысьяссӧ?
— кӧсӧй синъяса да виж чужӧма морт вылӧ синбӧжнас видзӧдлӧм бӧрын юаліс Кэмби.
— Миянын, Японияын, тайӧ материалсӧ шулісны «керъясӧн», — вӧсни гӧлӧсӧн, быд кыв тӧдчӧдіг, шуис виж чужӧма.
— Рекомендуйта тайӧ терминсӧ, ёна рекомендуйта...
А сэсся висьталӧй меным, пожалуйста: тайӧ посёлокас кымын чукча олӧ?
Найӧ организмлӧн сопротивляемостьыс миянӧс интересуйтӧ медъёна.
Кэмби лыддьӧдліс чукчаяслысь нимъяссӧ.
Висьталіс сійӧ ставсӧ, и томъясӧс и пӧрысьясӧс, сӧмын эз висьтав Чумкельӧс, аслас кӧр стадаса медбур пастухсӧ.
А Чумкель, киссьӧм паськӧма да тшыг, ветлӧдліс тайӧ каднас тундраын ылын: видзис йӧзлысь кӧръяс.
Нутэскинӧс да Чочойӧс пастух Чумкель лыддис, мый найӧ пӧгибнитісны.
Эз на тӧд сійӧ и Гоомолӧн бӧр воӧм йылысь.
Сьӧлӧм вылас сылы вӧлі шог.
Стадасӧ ӧти местаысь мӧдлаӧ вӧтлӧм бӧрын сійӧ сувтӧдліс палатка, ӧзтыліс бипур, заводитліс куритчыны да нинӧм йылысь думайттӧг чӧв олігтыр дыр пукавліс.
Мукӧддырйиыс сылы окота вӧлі ветлыны посёлокӧ, медым кӧть некымын тӧлысь чӧжӧн ӧтчыд сёрнитыштны йӧзыскӧд, узьны ярангаын.
Чумкель эз тӧд, кутшӧм опаснӧ ӧні вӧлі ветлыны Кэймид посёлокӧ, кор сэтчӧ кутіс волывлыны сьӧд машинаыс.
Сійӧ вит морт пиӧ, кодъясӧс нуисны колючӧй проволокаӧн кытшалам керкаӧ, веськаліс и Таичи.
Первойя укол вӧчӧм бӧрас некымын час мысти старик чувствуйтны кутіс асьсӧ вывті лёка.
Сійӧс биаліс, шыбласис ӧтарӧ-мӧдарӧ, горӧдлывліс тӧдтӧм кывъяс.
Мукӧддырйиыс сылы кажитчыліс, мый сійӧ вӧтчӧ торйӧдчӧм кӧръяс бӧрся.
«Гок!
Гок!
Гок!» — горзіс Таичи и сылы кажитчис, мый дугдывтӧг котралӧмсьыс сылӧн лигышмунӧмаӧсь кокъясыс.
Таичи чери моз восьса вомнас апаліс воздухсӧ да чувствуйтіс, мый пӧдӧ.
И со старик киргӧ нин, кутчысьлӧ горшас.
Сы дорӧ тэрыба матыстчӧ халата морт да вӧчӧ мӧд укол.
Мыйкӧ дыра Таичи век шыбласьӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Кос вомдоръясас — быг.
Но вочасӧн сійӧ лӧньӧ, сэсся ньӧжйӧник, кыдзи кымӧра асылӧ пуксьӧ югыд, воӧ ас вежӧрас.
Ӧти татшӧм здукӧ, кор Таичи воліс ас вежӧрас, аслас вольпась дорысь сійӧ аддзис тешкодь мортӧс.
Здук кежлӧ сылы кажитчыліс, мый сійӧ сӧрӧ, — тайӧ мортыс ньӧти эз вӧв сійӧ йӧзыс кодь, кутшӧмъясӧс сылы удайтчис аддзывны ӧнӧдз.
И сэк жӧ Таичилы кажитчис, мый тайӧ мортыскӧд сійӧ кӧнкӧ аддзысьліс нин, мый сійӧ встречаыс вӧлі страшнӧй.
Чукырӧсь виж чужӧма, чурвидзысь пельяса тайӧ ичӧтик мортыс ыджыд кыз ӧчки сайсянь векньыдик кӧсӧй синъяснас наблюдайтіс Таичи бӧрся.
Сылӧн вӧсньыдик вомдоръясыс эз вермыны тупкыны сылысь кузь пиньяссӧ, и сьӧкыд вӧлі гӧгӧрвоны, сералӧ-ӧ сійӧ либӧ жергӧдӧма-ӧ пиньяссӧ.
«Тайӧ, навернӧ, медся лёк духыс», — полігтыр дум ыштіс Таичи тайӧ страшнӧй морт йывсьыс.
Таичи кӧсйис лоны кыдзи позьӧ ылынджык сы дорысь да вешйыштіс и муртса эз усь аслас куйланінысь.
Таичи бӧрся наблюдайтны дугдӧм бӧрын ӧчкиа мортыс тэрыба бергӧдчис векньыдик гӧрба ныра, еджыд чужӧма мортлань.
И Таичилы бара кажитчис, мый и тайӧ мортсӧ сійӧ кытыськӧ аддзыліс.
Виж чужӧма, ӧчкиа мортыс торжествуйтан вӧсни гӧлӧсӧн шуис:
— Ті шуанныд, мый тайӧ чукча?
Бур, зэв бур!
Ті долженӧсь тӧдны, мый сэні...
— сійӧ кодарланькӧ ӧвтыштіс аслас чукырӧсь кос кинас, — сэні основнӧй населениеыс — чукчаяс.
Миян мог — уджыштны первойсӧ видзӧдны татшӧм пустякӧвӧй инфекция вылын, кыдзи грипп.
Инфекционнӧй висьӧмъяслы паныд чукчаяслӧн абу естественнӧй иммунитетыс, та вӧсна весиг грипплӧн эпидемия налы вермас вайны сэтшӧм последствиеяс, кутшӧмӧс мукӧдлаын вермасны вайны сӧмын чумалӧн да холералӧн бациллаяс.
Но ті представляйтанныд асьныд, мый лоас, рочьяс кӧ казяласны чумалысь да холералысь очагъяссӧ?
Найӧ торкасны миянлысь репетициянымӧс.
А гриппыс, ме чайта, ыджыд подозрение оз кыпӧд.
Ӧні абу нин проблема, кыдзи пӧлучитны смертоноснӧй микробъяссӧ ыджыд масштабъясын.
Тыдавтӧм армияыс миян эм нин.
Кевмӧй сылы таысь, благодаритӧй великӧй микадо Хирохитоӧс!
Ӧні колӧ велӧдчыны бура командуйтны тайӧ армиянас, мый могысь зэв пӧлезнӧ кывзысьны сыӧ, мый йылысь висьталӧны тіянлы великӧй микадо Хирохитолӧн салдатъясыс!
Ме, Ямадо Одзуки, имеита великӧй честь лоны ӧти татшӧм салдатӧн!..
Таичи нинӧм эз гӧгӧрво сыысь, мый висьталіс ӧчкиа мортыс, но сійӧ аддзис, мыйта вӧлі сылӧн чукырӧсь чужӧмас высокомериеыс да скӧрлуныс, кор сійӧ висьталіс ассьыс речсӧ; речсӧ висьталігӧн сійӧ весиг заводитліс корсюрӧ чилзыны.
Таичи сідзжӧ аддзыліс, кутшӧм вниманиеӧн да весиг почтениеӧн кывзісны тайӧ мортсӧ халата еджыд чужӧма йӧзыс.
И сійӧ вӧчис вывод: «Тайӧ скӧр духыслӧн тані ыджыд власть».
Страшнӧй мортыс бара копыртчыліс Таичи весьтӧ да, вӧсньыдик чуньнас сы вылӧ индігмоз, шуис:
— Тайӧ лоас непосредственнӧ менам распоряжениеын.
Таичи вочасӧн заводитіс бурдны.
Сійӧ ӧні эз нин воштыв садьсӧ, бурджыка кутіс сёйны.
Куйліс сійӧ ичӧтик комнатаын дзик ӧтнасӧн.
Сылӧн синмыс ньӧжйӧник ветлӧдліс предмет вывсянь предмет вылӧ.
Но сылысь вниманиесӧ медъёна кыскис решёткасайса ӧшинь.
Быдса часъясӧн Таичи видзӧдіс небесаӧ.
И лэбис кӧ каля либӧ кутшӧмкӧ мӧд лэбач, сійӧ кага моз радліс.
Кор Таичи чувствуйтны кутіс асьсӧ дзик здоровӧн да частӧджык думайтны сы йылысь, кыдзи сылы пышйыны тайӧ «госпитальсьыс», сы дорӧ друг локтіс японец Одзухи.
«Скӧр дух!» — думсьыс горӧдіс Таичи, да пыр жӧ кутіс чувствуйтны, мый лоас лёктор.
Японец эз вӧв ӧтнасӧн: сыкӧд тшӧтш пырисны еджыд халата да еджыд колпака кык ён зон.
— О, тэ пӧшти здоров нин, пӧшти здоров!
— не то нюмъялігтыр, не то пиньсӧ жергӧдіс Таичи дорӧ шыасис японец.
— Вот талун ми тэнӧ ещӧ неуна лечитыштам, и тэ лоан дзик здоровӧн.
Да-да, неуна лечитыштам...
Японец петкӧдліс кинас аслас спутникъяслы знак, и Таичи эз на удит садяс воны, кыдзи сылы киас вӧчисны укол.
Рыт кежлас нин Таичилӧн здоровьеыс ёна омӧльтчис.
А аскинас сійӧ бара нин вӧлі садьтӧм.
И ӧтчыд, кор Таичи здук кежлӧ воліс ас садяс, сійӧ аддзис аслас крӧватьыскӧд орччӧн выль крӧвать, кӧні пукаліс сылӧн соседыс, том зон, эскимос Эйпын.
— ...
Со вайӧдісны татчӧ сьӧд машинаӧн, — Таичилӧн видзӧдлӧмӧн юалӧм вылӧ вочавидзис Эйпын.
— Вайӧдісны татчӧ, кыдзи аркан йылын кӧрӧс, а мыйла, ог тӧд.
— Эн лэдз киыдлысь кучиксӧ розьӧдлыны!
— пӧся шуис Таичи.
— Налӧн кутшӧмкӧ эм ёсь предмет, найӧ сійӧн кисьыд кучиксӧ розьӧдлӧны, а сэсся...
— Таичи эз помав, кияснас кватитчис юрас.
Сылы кажитчис, мый сійӧ усьӧ кытчӧкӧ улӧ, пемыдас.
Эйпынлы уколсӧ некод эз вӧч, но аскинас нин сійӧ вӧлі садьтӧм: сійӧ заразитчис Таичисянь.
Японец Одзукилӧн цельыс буретш вӧлі прӧверитны, ёна-ӧ висьысь Таичи опаснӧ здоровӧй йӧзыслы.
И ӧтчыд, кор Таичи бара воліс ас садяс, сійӧ аддзис, кыдзи комнатасьыс петкӧдісны кулӧм Эйпынӧс.
Таичи дорӧ пыр частӧджык и частӧджык пыравліс японец Одзуки.
Висьысь вольпась дорын японец ёна гажмыліс, зыравліс чукырӧсь кос кияссӧ, явӧ петкӧдліс ассьыс удовлетворение.
— Зэв бур материал!
Да-да, материалыс бур: организмыс зэв бура сопротивляйтчӧ.
Тайӧ меным клад, — шуліс японец.
Кор Таичи бурдіс, Одзуки бара локтіс сы дорӧ, медым вӧчны страшнӧй укол.
Синъяссӧ паськыда восьтӧмӧн японец вылӧ видзӧдігтыр Таичи кыдзкӧ ставнас зэвтчис, быттьӧкӧ лӧсьӧдчис чеччыштны.
Японец гӧгӧрвоис, мый вермас лоны мыйкӧ лёктор, да сувтіс.
«Ог сет, ог сет розьӧдлыны, нинӧмысь ог сет!»
— японец вылысь синсӧ вештывтӧг шуаліс Таичи.
И японец эз на удит сетны аслас спутникъяслы знак, кыдзи Таичи мыйвынсьыс чужйис японецлы кынӧмас.
Одзуки тӧвзис-уси бокӧ.
Таичиӧс кватитісны, чегисны кияссӧ да личкисны крӧвать бердас.
Японец сьӧкыда чеччис джоджсьыс.
Киясыс сылӧн тіралісны.
— Сетӧй сылы сэтшӧм порция, медым сэсся сійӧ эз чеччы!
— чилӧстіс сійӧ.
Санитаръяс лямӧдісны старик-чукчаӧс да вӧчисны сылы выль укол.
Таичи сэсся эз нин чеччыв...
Тулысыс пыр ӧддзис.
Но эз вӧв тувсов радлуныс Аляскаын олысь эскимосъяслӧн да чукчаяслӧн.
Грипплӧн эпидемия виаліс посниясӧс и гырысьясӧс.
Эз кольлы ни ӧти недель, медым кодкӧ эз кув посёлокын.
Еджыд чужӧма йӧз отсӧг вылӧ некод эз надейтчы.
Таысь на унджык, быдӧн чорыда убедитчисны, мый именнӧ еджыд чужӧмаяссяньыс, налӧн «сьӧд машинаяссяньыс» и мӧдӧдчис бедаыс: гортас ӧд эз локны дзик здоров йӧз, кодъясӧс нуисны тайӧ машинанас.
А еджыд чужӧмаяс пыр ветлӧдлісны и ветлӧдлісны хижинаясӧд, мыйкӧ корсисны, мыйкӧ гижалісны асланыс «медицинскӧй журналъясӧ ».
Висьысь эскимосъяс да чукчаяс встретитлісны найӧс зумыша, колльӧдлісны проклинайтігтыр.
Кэмби ветлӧдліс море берег пӧлӧн, кӧні олісны эскимосъяс, нуӧдіс точнӧй статистика, ыставліс колючӧй проволокаӧн кытшалӧм «госпитальӧ» подопытнӧй «материал» качество йылысь отчётъяс, юӧрталіс, уна-ӧ колины «керъяс».
А йӧзыс, кодъяс, асланыс несчастье вылӧ, керъясысь торъялӧмӧн, кужисны морт ногӧн чувствуйтны, видзӧдісны тувсов шонді вылӧ, и на пиысь унаӧн, тулысыслы нюмъялӧм пыдди, бӧрдісны.
Ӧти эскимосскӧй посёлокын висьӧмнас эбӧсысь петӧм томиник ныв уси муас да, тіралысь кисӧ небесалань чургӧдіг, горӧдіс:
— Сьӧд шонді!..
Мыйла небесаас сьӧд шонді?!
Нылыс кулі сэки жӧ, а кулӧм нылыслӧн сьӧд шонді йылысь кывъясыс ӧдйӧ паськалісны эскимосъяс да чукчаяс пӧвстын Аляска побережье пасьтала.
— «Сьӧд шонді!..»
артист моз горӧдіс гӧрба ныра, коді тшӧтш кывліс нывлысь страшнӧй кывъяссӧ.
— Ме аддза, мый налӧн эм поэзия чувство!
Сэсся сійӧ бергӧдчис Кэмби дорӧ, театральнӧя кыпӧдіс кисӧ пролив мӧдарладорлань да содтіс:
— Ті, мистер, лоанныд первой мортӧн, коді сійӧ берегас гӧрд шондіысь вӧчас сьӧд шонді!
Кэмби йӧжгыльтчыштіс.
Федеральнӧй бюроса господа кӧть сійӧс важӧн нин кӧрталісны «госпиталькӧд», но аслас выль рольӧ велавны сійӧ эз вермы.
Сійӧс ньӧти эз беспокоит, мый сійӧ являйтчӧ «госпитальӧ» «подопытнӧй материалъяс» поставляйтӧм кузя главнӧй агентӧн, мый сійӧ мӧдӧдіс смерть вылӧ уна дас эскимосъясӧс да чукчаясӧс, — сійӧс повзьӧдліс мӧдтор: Кэмби тӧдіс, мый сылы коркӧ ковмас муніны сӧветскӧй берегӧ...
И сылы вӧлі страшнӧ.
«Но мый нӧ, Дракон вузаліс ассьыс душасӧ.
Нинӧм, воас кад, и ме бара лоа «небыд зарнилӧн» корольӧн.
Чукоткаын став пушнинаыс лоӧ менам», — успокаивайтіс асьсӧ мистер Кэмби.
ГӦРД ШОНДІ
А мӧдар берегас йӧзыс сідзжӧ видзӧдісны шонді вылӧ.
Гыалӧ пӧсь воздух.
Воздухыс, быттьӧ зарни сунисъясысь кыӧм, вералӧ тундра весьтын.
А сэні, неуна ылынджык, кӧні тыдалӧны джуджыд горнӧй терраса вылын дас кымын ярангалӧн куполъясыс, воздухыс оз нин верав, а путникӧс ылӧдӧ аслас ворсӧмнас мираж.
Шонді югӧрӧн йиджтысьӧм сопкаяслӧн лӧзоват рӧмыс вошӧ, и сэки кажитчӧ, мый ставнас ёна шоналӧм из эз выдержит шонділысь ставсӧ пӧкӧритысь вынсӧ да сыліс сылӧн жар зарниас.
Ю дорас долинаясын вӧрзьӧдлытӧм лымйыс сэтшӧм еджыд, мый кажитчӧ — шондіыс сійӧс сэтшӧма калитӧма: коляс минута, и сійӧ ставнас заводитас кывтны, синъёрана лаваӧн.
Шонді!
Сійӧс ёна виччысисны тані кузь полярнӧй войӧ, радлісны сылӧн мыччысян быд ичӧтик признаклы.
Со ӧні сійӧ небесаас вылын!
Тӧвъясӧн да кӧдзыдъясӧн ассьыныс воймӧм чужӧмъяссӧ шонді югӧръяслы чургӧдӧмӧн повтӧм кыйсьысьяс да мудзлытӧм кӧр видзысьяс читкыралісны нюмъялысь синъяссӧ да думайтісны сы йылысь, мый тувсов шонді воӧмкӧд тшӧтш непременнӧ воасны и выль удачаяс: кӧр видзысьлы — уна кӧрпиян, кыйсьысьяслы — мореын уна кыйдӧс.
И тӧдлытӧг, ачыс, артмыліс песня, сьӧлӧмсянь лӧсьӧдӧм югыд песня вылын дзирдалысь гӧрд шонді йылысь, коді пыр кежлӧ нин локтіс татчӧ, тайӧ кӧдзыд краяс, зэв кузь вой бӧрын, сійӧ вой бӧрын, коді ӧні шусьӧ «важ олӧмӧн».
Сьыліс тайӧ песнясӧ и Таграт, коді вӧлі кӧръясӧн тӧвзьӧ юдорса долинаӧд буретш сэтчӧ, кӧні тыдалісны горнӧй терраса вылын кӧр видзысьяс стойбищелӧн яранга куполъясыс.
Уна вожа сюръяссӧ мышкуяс вылас лэдзӧмӧн да розӧвӧй васӧд кывъяссӧ нюжӧдӧмӧн кӧръяс тӧвзисны ӧдйӧ.
Водзлань неуна копыртчыштӧмӧн Таграт сьыліс ассьыс песнясӧ, корсюрӧ пелька веськӧдліс нартасӧ, медым не зурасьны из вылӧ либӧ вутш вылӧ.
Горнӧй террасаыс пыр матынджык и матынджык.
Таграт пельясын шутьлялӧ тӧв.
Сылӧм лымйын ичӧтик ва гӧпъясӧ видзӧдлӧм бӧрын чардбиысь моз пемдылӧ синмыс.
Таграт бӧрйис места, кӧні лымйыс топыдджык на, да пӧкатӧдыс тювкнитіс терраса вылӧ, и сійӧ стойбищеын нин.
Кык том зон кватитӧны сылысь сьӧкыда лолалысь кӧръяссӧ, лэдзӧны найӧс.
А Тагратлы воча локтӧ нин кӧр видзысь бригадаса бригадир, чолӧмалӧ сійӧс.
Тэрмасьӧмӧн чай юӧм бӧрын Таграт мӧдӧдчӧ видлавны пианасьысь кӧръясӧс.
Стадаыс йирсис гӧраяс костын, неыджыд сёнын, кытчӧ вӧлі оз веськав тӧлыс.
Уна сё кӧрпиян вӧсньыдик, слабиник на кокъяснас ветлӧдлісны мамъясныс бӧрся да горӧдлывлісны эз мамысъясыс моз, а кыдзкӧ аслысногӧн.
Кӧрпиянлӧн гырысь фиолетӧвӧй синъясыс дӧверчивӧя видзӧдісны йӧз вылӧ.
— О, мыйта найӧ тані!
— кӧрпиянӧн любуйтчис Таграт да босьтчыліс малыштны ӧтиӧс.
Кӧрпи аслас бӧръя кузь кокъяснас тешкодя чужйыштчис да котӧртіс бокӧ.
— Скакун лоас, — нюммуніс Таграт.
Пастухъяс вӧліны кокньыдик кӧр ку пасяӧсь, кодъяслӧн эжӧдыс вирувир кырсьӧн мичӧдӧмысь лоӧма яръюгыдгӧрд. Пастухъяс кытшалісны председательӧс да бригадирӧс.
* Вирувир — местнӧй кустарник.
Налӧн мугов, гожъялӧм чужӧмъясыс вӧліны кыпыдӧсь.
— Сідзкӧ, аски миян Рэн посёлокын Май первой лун праздник, тувсов праздник?
— аркансӧ гартігмоз гажаа юаліс пастух Вальфо.
— Да, аски Май первой лун праздник, — вочавидзис Таграт да видзӧдліс пастух вылӧ юр вывсяньыс да кок улӧдзыс.
— Мый, он-ӧ думайт первой приз босьтны кӧръясӧн ордйысигӧн?
Пастух яндысьӧмӧн лэдзис юрсӧ, кӧть быдӧн тӧдісны, мый Рэнскӧй сельсӧветын сійӧ медбур наездник.
— Кыдзи тэ чайтан, босьтам ми сійӧс праздник вылас?
— бригадирлы мудера мигнитіс Таграт.
— Уджаліс сійӧ бура али сідз-тадз?..
— Миян сідз-тадзсӧ некод оз уджав!
— юрсӧ кыпӧдіс Вальфо.
— Миян ни ӧти кӧрпи эз вош и оз вош.
Сідз шуа али ог, а?
— аслас ёртъяс дорӧ шыасис пастух.
Таграт куритыштіс каллянсьыс да мыччис сійӧс пастухлы.
Гордостьысла Вальфо ыпнитіс, босьтіс каллянсӧ да кыскыштіс гоз-мӧдысь.
— Миян колхозын сідз-тадзсӧ некод оз уджав, — Вальфо ордысь каллянсӧ бӧр босьтігмоз шуис Таграт, — сідзкӧ, уна бур йӧз локтас Май первой лун праздник вылӧ.
Гажа лоӧ праздникыс!
И праздникыс збыльысь лои гажа.
Рэн посёлокӧс мичмӧдісны гӧрд флагъясӧн, плакатъясӧн да лозунгъясӧн и дзик асывсяньыс сэні кыліс гажа сёрни, гора серам, песняяс.
Группа бӧрся группа посёлокӧ воалісны кӧр видзысьяс.
Нарта синлӧптӧдас гораа таркӧдісны налӧн харейясыс, зёльгисны кӧлӧкӧльчикъяс, кодъясӧс вӧлі кӧрталӧмаӧсь чача кодь кокни нарта бӧжъясӧ.
Петя, Кэукай, Эттай сулалісны пионерскӧй стройын дзик ӧшинь водзын.
Налы вӧлі бура тыдалӧ, мый вӧчсьӧ ывлаас.
На синъясын пыр ёнджыка и ёнджыка ӧзйис возбуждение.
Стройын жӧ, неуна ылынджык, сулалісны Чочой да Тавыль.
Найӧ эз на вӧвны пионерскӧй галстукаӧсь.
Волнуйтчигтыр найӧ видзӧдісны паськӧдӧм знамяяс вылӧ, ещӧ и ещӧ думсьыс повторяйтісны торжественнӧй пионерскӧй обещание.
Ӧні асланыс ёртъяс водзын найӧ долженӧсь лыддьыны юнӧй пионерлысь торжественнӧй обещание — сетны партиялы, народлы, Рӧдиналы великӧй клятва.
Призывнӧя юрӧбтісны пионерскӧй горнъяс, сярӧбтісны барабанъяс.
Пионеръяс прӧйдитісны залӧд да сувтісны Владимир Ильич Ленинлӧн ыджыд портрет водзӧ.
Чочой волнуйтчис.
Сійӧ бара и бара видзӧдіс дона портрет вылӧ.
И друг детинкалы кажитчис, мый Владимир Ильич нюммуніс именнӧ сылы, Чочойлы, школаса медбур велӧдчысьяс пиысь ӧтилы, коді талун пырӧ пионерӧ.
Чочой кунис синъяссӧ да думсьыс бара заводитіс лыддьыны торжественнӧй обещаниесӧ, зілис гӧгӧрвоны быд кыв.
А Тавыль чувствуйтіс, мый сы олӧмын лоӧ мыйкӧ ыджыдтор, друг сійӧ лои кыдзкӧ аслысногӧн спокойнӧй, торжественнӧй.
И вот Чочой да Тавыль сулалӧны строй водзын.
— «Ме, Сӧветскӧй Социалистическӧй Республикаяс Союзса юнӧй пионер, торжественнӧя кӧсйыся...» — гораа да увереннӧя юргӧны пионерскӧй присягалӧн кывъясыс.
И сійӧтор, мыйын клянитчисны тайӧ здукас детинкаяс — лоны партиялы вернӧйӧн, лоны коммунизм мудзлытӧг стрӧитысьясӧн, лоны честнӧйӧн да правдивӧйӧн, — шуалӧны найӧ сідз, кыдзи сӧмын вермасны шусьыны ыджыд содержаниеа кывъяс.
Клятва сетӧма.
Сэки вӧрзьӧдчывтӧг сулалысь детинкаяс дорӧ матыстчӧ старшӧй пионервожатӧй Нина Ивановна да галстукӧдӧ найӧс гӧрд галстукъясӧн.
Збыльмис Чочойлӧн заветнӧй мечтаыс.
Сылы сэтшӧм окота вӧлі имеитны пионерскӧй галстуксӧ!
Ӧні сійӧ бура тӧдӧ, мый лоӧ пионерскӧй галстукыс!
Мыйӧн сӧмын Чочой да Тавыль сувтісны стройӧ, кыліс старшӧй пионервожатӧйлӧн гора гӧлӧсыс:
— Пионеръяс!
Ленин делӧ вӧсна тыш кежлӧ лоӧй дасьӧсь!
— Пыр дасьӧсь!
— дружнӧя вочавидзисны пионеръяс.
Небесаын дзирдалӧ югыд шонді.
Тӧвйылын шпоракылӧны гӧрд флагъяс.
Трибуна вывсянь гораа юргӧ Виктор Сергеевич Железновлӧн гӧлӧсыс:
— Миян пиысь найӧ, кодъяслӧн юрсиыс дзор нин, бура помнитӧны американскӧй купеч Кэмбиӧс.
Эз ӧмӧй тэнсьыд, Аймын, сійӧ нуӧд ӧтка нывтӧ?
— школаса директор юаліс стариклысь, коді сулаліс первойя радъясас.
— Эз ӧмӧй тэнсьыд, Кэргыль, сійӧ гусяв питӧ?
Эз ӧмӧй тэнӧ, Тынэт, коль батьтӧгыд, кӧр тэ ещӧ эн на вӧв свет вылас?
Эз ӧмӧй тэнсьыд, Вияль, сійӧ мырддьы воктӧ да чойтӧ?..
Со кодӧс американецъяс бара кӧсйӧны пуксьӧдны миян му вылӧ.
Найӧ кӧсйӧны, медым татчӧ бӧр воис Кэмби, найӧ кӧсйӧны, медым татчӧ бӧр воис лёк шаман Мэнгылю, найӧ кӧсйӧны, медым татчӧ бӧр воисны тшыглун, висьӧмъяс, найӧ кӧсйӧны, медым татчӧ бӧр локтіс смерть!
Код тӧдас, гашкӧ, и ачыс Кэмби, ловъя на, зверь моз видзӧдӧ миян берегӧ да виччысьӧ случай, медым бӧр татчӧ воны.
Ми бура тӧдам: та йылысь думайтӧны уна озыр американецъяс.
Сӧмын некор оз збыльмыны налӧн мӧвпъясыс!
Мед найӧ миянӧс повзьӧдлӧны — миянӧс он повзьӧд!
Миян сьӧлӧмным абу полысь кӧчлӧн кодь, миян сьӧлӧмным абу полысь кӧрлӧн кодь.
Враг тані аддзас смерть, уськӧдчас кӧ миян вылӧ!
Эз на удит Виктор Сергеевич помавны, кыдзи йӧзыс локтісны трибуналань матӧджык да кутісны горзыны сійӧ речысь торъя кывъяс:
— Оз повзьӧдны!
— Аддзасны смерть!
— Мед джагалас дур кӧин!
— кыліс быдладорсянь.
Том зонъяслӧн да мужчинаяслӧн чужӧмъясыс вӧліны суровӧйӧсь, решительнӧйӧсь.
Школаса директор бӧрын выступитіс буретш сійӧ старик Аймыныс, код дінӧ шыасьліс речсӧ висьталігӧн Виктор Сергеевич.
Трибуна вылас сійӧ кайис тэрмасьтӧг, достоинствоӧн, юр вывсьыс пӧрччис тувсовъя кокни шапкасӧ, кодӧс вӧлі мичмӧдӧма турунвиж рӧма пушыд тугйӧн, сюся видзӧдліс чӧв олысь йӧз вылӧ.
Сылӧн омӧля аддзысь синъяса да шочиник еджыд тошка ёна чукырӧсь паськыд чужӧмыс вӧлі суровӧй.
— Май первой лун праздникӧ решиті и ме шуны ассьым кыв, — ньӧжйӧник заводитіс сійӧ.
— Учитель аслас кывъясӧн кыпӧдіс ме пытшкын ыджыд скӧрлун, коді пӧсь шомӧн чусаліс кӧнкӧ тані, сьӧлӧм дорын.
— Аймын ньӧжйӧник пуктіс кисӧ сьӧлӧм дорас.
— Зэв бура вӧчис учитель!
— Аймын друг ыдждӧдіс гӧлӧссӧ.
— Зэв бура вӧчис.
Коді миян пиысь американец Кэмбиӧс помнитӧ, коді миян пиысь шаман Мэнгылюӧс помнитӧ, сылӧн, дерт, кыдзи и менам, сьӧлӧмсьыс скӧрыс оз быр.
И вот, пока Кэмби ветлӧдлӧ му вывті, пока сэтшӧм йӧз, кыдзи Кэмби, ветлӧдлӧны му вывті, — оз позь, медым миян сьӧлӧм бердын биыс кусі, кыдзи пӧим улыті!
Со видзӧдлӧй сэтчӧ, моредорса скалистӧй обрыв вылас!
— Аймын нюжӧдіс кисӧ сійӧ скалистӧй береглань, коді вӧлі посёлоксянь километр кык сайын кымын.
— Кор Кэмби гусяліс менсьым нылӧс, нылӧй пышйис сы дорысь да шыбитчис сійӧ джуджыд из вывсяньыс веськыда мореӧ.
Весьшӧрӧ Кэмби думайтӧ, мый ме вунӧді та йылысь.
Весьшӧрӧ Кэмби думайтӧ, мый Аймын, кыдзи тайӧ вӧвлі водзті, сыкӧд паныдасигӧн йӧжгыльтчас.
Аймын пӧрысь, но Кэмби кӧ думыштас локны миян му вылӧ оружиеӧн, Аймын кватитас Кэмбиӧс, кыдзи лёк понйӧс, да шыбитас сійӧс эсійӧ обрывсяньыс, кытысянь шыбитчис ваас менам нылӧй!
Некод эз виччысь стариксянь тадзи пӧся сёрнитӧмсӧ, коді некор эз выступайтлы собраниеяс вылын.
Пионерскӧй отряд сулаліс стройӧн трибуна дорын.
Челядь ставӧн тӧдісны, мый йӧз водзын должен выступитны Чочой.
— Тэ, тӧдан, гораа сёрнит!
— Чочойлы бокас тувкыштіс Кэукай, сэсся ыджыда лолыштіс да кызӧктіс, быттьӧкӧ сійӧ ачыс кӧсйис сёрнитны.
Чочой корсюрӧ видзӧдлывліс бумага вылӧ: зілис запомнитны аслас выступлениелысь кывъяссӧ.
— Мун!
Мун!
— меліа йӧткыштісны сійӧс другъясыс, кор Аймын лэччис трибуна вылысь.
Трибуна вылын Чочой шӧйӧвоши.
Ӧти делӧ — висьтавны мый йылысь кӧ школьникъяслы, сэтшӧмъяслы жӧ, кыдзи и ачыс сійӧ, но заставитны кывзыны верстьӧ йӧзӧс татшӧм праздник вылын сылы друг кажитчис позьтӧмӧн.
Чочой кӧсйис нин пышйыны трибуна вывсьыс, но сійӧ здукас кыліс Виктор Сергеевичлысь спасительнӧй гӧлӧссӧ:
— Аймын дед ӧні висьталіс американец Кэмби йылысь.
Ме сідз думайта, мый тэ эськӧ вермин мыйсюрӧ висьтавны йӧзыслы сійӧ морт йывсьыс да Аляскаын олӧм йылысь.
Чочой веськӧдчис.
Да, Кэмби йылысь сійӧ вермас висьтавны унатор.
Сійӧ весиг вермас висьтавны йӧз водзас сійӧ проклятье кывъяссӧ, кодъясӧс унаысь шӧпкӧдліс Кэмби мыш сайын.
— Да, тайӧ Кэмбиыс ловъя на!
— гораа шуис Чочой.
— Кэмби виис менсьым батьӧс.
Кэмби виис менсьым мамӧс.
Сійӧ, буракӧ, виис Гоомо дядьӧс.
Кэмби да сылӧн пияныс, кодъяс пасьталісны еджыд балахонъяс, зверьяс моз чашйисны Томӧс.
Но ачыс Кэмби ловъя на.
И шаман Мэнгылю ловъя.
Энӧ лэдзӧй найӧс татчӧ!
Энӧ, нинӧм вылӧ энӧ лэдзӧй!..
Кор Чочой кыліс, кыдзи йӧзыс гораа да дружнӧя шыасисны сылӧн кывъяс вылӧ, сійӧ дрӧгнитіс, видзӧдліс аслас другъясыс вылӧ, кодъяс клопайтісны кияснас, да ньӧжйӧник лэччис трибуна вылысь.
Митинг бӧрын пыр жӧ заводитчис приз вылӧ кӧръясӧн традиционнӧй ордйысьӧм.
Кыпыд челядь котралісны кӧр видзысьяс дорын, зілисны мыйӧнкӧ отсавны ордйысьӧмын участвуйтысьяслы.
— Вай меным нерпа ку вӧнь, колӧ ӧтилаті нартасӧ кӧртавны, — Эттайӧс корис пастух Вальфо.
И дас кымын детинка сразу ӧтпырйӧ уськӧдчисны Эттай керкалань.
Ставсьыс медводзын Эттай котӧртіс ачыс да думайтіс сы йылысь, мый именнӧ сылы, Эттайлы, ковмас выполнитны важнӧй поручение медся бур наездникыслысь, коді, дерт, босьтас приз.
Ӧти радӧ сувтісны комын кымын упряжка.
Кӧръяс чувствуйтісны ордйысьӧмсӧ да эз ӧшйыны инас, пуктісны сюръяснысӧ мышку выланыс.
Наездникъяс напряжённӧя виччысьӧны, кор вӧрзяс места вывсьыс колхозса председатель Тагратлӧн упряжкаыс.
Председатель ачыс оз участвуйт ордйысьӧмас, сійӧ должен мунны ордйысянінӧ кыдзи судья.
Лым кодь еджыд кӧръясыс гырдмӧм синъяснас видзӧдлывлісны то шуйгавылӧ, то веськыдвылӧ.
И друг найӧ ӧдӧбтчӧны места вывсьыс да уськӧдчӧны тӧвныр моз — и тайӧ тӧвнырнас кватитӧ тшӧтш да тӧвзьӧны водзӧ уна дас упряжкаяс.
Ставыс гызис...
Лым бусыс ӧшкамӧшка моз уна рӧмӧн дзирдаліг сайӧдӧ тӧвныр моз лэбысь упряжкаяссӧ.
— Гы!
Гы!
Гы!
— кылӧ унапӧлӧс гӧлӧс.
Но вот пуксьысь чӧвлуныс торксьӧ кыпыда горӧдлӧмъясӧн: ветымын кымын школьник уськӧдчӧ котӧртны упряжкаяс бӧрся, кодъяс саялісны кӧнкӧ ылын, вералысь воздух стен сайӧ.
Тайӧ тожӧ ордйысьӧм.
Посёлоксянь километр сайын шпорӧдчӧ гӧрд флаг.
Некымын детинка петӧны водзӧ.
Со найӧ воисны нин гӧрд флаг дорӧдз, кытшовтісны сійӧс да уськӧдчисны бӧр, посёлоклань.
Старикъяс, нывбабаяс напряжённӧя видзӧдӧны ордйысьӧм бӧрся.
— Кэукай, Кэукай медводзын!
— кылӧ йӧз чукӧрын.
Ставсьыс медводзын збыльысь, юрсӧ чатӧртӧмӧн да пиньяссӧ курччӧмӧн, котӧртӧ Кэукай.
— Петя вӧтӧдӧ!
— бара ызгыны мӧдісны видзӧдысьяс.
Кэукай чувствуйтӧ, мый сійӧс кодкӧ суӧдӧ.
Дзик финиш дорас нин сійӧ ӧддзӧдӧ котӧртӧмсӧ.
Но соперникыс, тыдалӧ, аддзӧма ещӧ на ыджыдджык вын.
Со Петя пӧшти сыкӧд орччӧн нин...
Оз, Кэукай оз лэдз, медым сійӧс ордъясны!
Детинкаяс мыйвынсьыс зільӧны торйӧдчыны ӧта-мӧдсьыс.
Но со финиш нин.
Найӧ локтісны ӧтлаын!
Победительясӧс гораа чолӧмалӧны гырысьяс.
А Нина Ивановна, кор детинкаяс успокоитчисны нин, сетӧ налы первой призъяс — рисуйтчӧм вылӧ зарни гижӧда кыз альбомъяс, краскаяс да карандашъяс.
Медбӧрын локтіс Эттай.
Шуйга торбазас кӧвйыс сылӧн разьсьӧма.
Детинка неуна чотыштіс да малаліс плешсьыс йӧг.
«Бара эз сідзи, кыдзи йӧзыслӧн, артмы, бара серавны кутасны ме вылын!
— думайтіс сійӧ.
— Но нинӧм, мед сералӧны.
Абу жӧ ме мыжа, мый кокысь кӧвйыс разьсис...»
Кор Эттай казяліс, мый сы вылӧ видзӧдӧны серамсорӧн, ылысянь на горӧдіс:
— Лёка гӧтӧвитчи!
Кокысь эг кӧртав кыдзи колӧ кӧвсӧ, тувччи ӧти вылӧ и веськыда плешкӧн муас зураси, а сэні из вӧлӧма.
— А сэні, гашкӧ, сӧмын кӧчлӧн асмогасянторйыс вӧлі?
— синъяссӧ читкыралігтыр нарошнӧ вӧсньыдик гӧлӧсӧн юаліс старик Кэргыль.
— Да эз, из вӧлі!
— сьӧкыда ышловзис Эттай. Сэсся кисӧ сюйис зептас да друг перйис сэтысь вель сьӧкыд из тор.
Кыліс дружнӧя серӧктӧм.
— Тэ мед эськӧ сьӧрсьыд скаласӧ босьтін, сэки, гашкӧ, первой приз эськӧ босьтін!
— сералӧмсьыс синвасӧ чышкалігмоз горӧдіс Эттайлӧн мамыс.
— Локтӧны!
— кыліс старик Кэргыльлӧн гора гӧлӧсыс.
Лои шынитӧв.
Шонді югӧръясӧн югдӧдӧм некымын неыджыд гӧгрӧс кымӧр пласт ӧдйӧ локтӧ посёлоклань.
Нывбабаяс уськӧдчисны призъяс дорӧ да налы дзик воча ӧзталісны бипуръяс.
— Вальфо!
Вальфо!
— горӧдісны челядь.
Старикъяс кӧзырёк моз пукталісны син дорас кипыдӧсъяссӧ да видзӧдӧны ӧдйӧ локтысь наездникъяс вылӧ.
Шонді водзын дзирдалӧ ыджыд ыргӧн чайник, кытчӧ тырыс тэчӧма плиткаа дона чай.
Тайӧ первой приз.
Югыд ыргӧныс ёрӧ синъястӧ.
Ордйысьысьяслӧн шумыс пыр матысмӧ.
abu
«Гы!
Гы!
Гы!» — кылӧны гӧлӧсъяс.
Быгзьӧм кӧръяс пошкӧны.
Кӧр видзысьяс ӧвтчӧны, кыдзи ӧвтчӧны конникъяс сабляяснас.
Вальфо ставнас сетчӧма водзӧ, кыпӧдчыштлывлӧ чеччалысь нарта вылын.
Ас бӧрвывсьыс сійӧ кылӧ тӧвзьысь кӧръяс лавиналысь шум да тӧдӧ, мый ӧні, финиш водзын, вермас кодкӧ петны водзӧ.
Вальфо сюся следитӧ.
Ӧдйӧ мунӧмысла скӧрмӧм кӧръяслысь сійӧ перйӧ медыджыд скоростьсӧ.
Шонді водзын дзирдалӧ ыргӧн.
Со сійӧ дзирдыштіс веськыда синмӧ да коли кытчӧкӧ бӧрӧ.
Вальфо сувтӧдіс кӧръяссӧ.
Кӧръяслӧн синъясыс гудырмӧмаӧсь и кывъяснысӧ нюжӧдӧмӧн найӧ лолалӧны сьӧкыда, киргӧмӧн.
То лыблӧны, то лэччылӧны налӧн пӧсялӧм, быгзьӧм пакъясыс.
Нывбабаяс тэрыба лэдзалісны кӧръясӧс.
Кӧръяс полігтыр вешйӧны бокӧ да пыркӧдчигтыр мунӧны посёлоклань.
Ӧти бӧрся мӧд локталӧны бипуръяслань упряжкаяс.
Нывбабаяс да старикъяс котӧртӧны кӧръяс дорӧ, тэрыба да пелька лэдзалӧны найӧс.
Наездникъяс синъяссӧ читкыртӧмӧн радпырысь видзӧдӧны шонді вылӧ, достоинствоӧн кыскӧны бокӧ ассьыныс нартаяссӧ.
Уна нартаяс вылын — мӧд, коймӧд, нёльӧд призъяс: ӧтияслӧн — руч ку, мӧдъяслӧн — столярнӧй инструментъяс, коймӧдъяслӧн — капканъяс.
Посёлокын шума, гажа.
Том йӧз муртса на сайкалыштісны панъясьӧм бӧрын, пыр жӧ заводитісны вермасьны, ордйысьны котӧртӧмын, чеччалӧмын.
А шондіыс, йӧз гажӧдчӧм вылас быттьӧ тшӧтш радліс, кайӧ пыр вылӧджык и вылӧджык, лоӧ пыр жарджык и жарджык.
Рытнас сёрӧн нин, кор лои видзӧдӧма посёлокса школьникъяслысь да комсомолецъяслысь художественнӧй самодеятельность, кӧр видзысьяс бӧр мӧдӧдчисны тундраӧ.
Сэні виччысис найӧс пӧсь удж — ыджыд колхознӧй кӧр стадаяс, уна тысяча ичӧтик кӧрпиян.
Ӧтмоза кылӧны кӧръяслӧн кок шыясыс, ӧти бӧрся мӧд помтӧг котӧртӧны упряжкаяс.
Шондіыс лэччӧ горизонтлань.
Со сійӧ дзикӧдз нин саялі.
Ыпъялысь рытъя кыаысь дзирдалӧ сылӧм лымйыс пемыдгӧрд рӧмӧн.
Ущельеясысь кыссьӧ-петӧ рӧмыд.
Но кыаыс ыпъялӧ, кыдзи ыджыд гӧрд знамя, кодӧс паськӧдӧма став мир весьтас тайӧ май первойӧд лун праздник кузяыс.
Кутшӧмкӧ казявтӧм здукын рытъя кыаыс паныдасьӧ асъя кыакӧд.
Пемыдгӧрд рӧмыдыс вочасӧн вуджӧ свежӧй, чистӧй, би кодь гӧрд рӧмӧ.
Рытыс вежсьӧ асылӧн.
Ыльнитлывлӧ небыдик тӧв, нырад чамгӧ сылӧм лым кӧр...
— Ӧні шонді кутас петны, — шуӧ медводзын мунысь Вальфо да сувтӧдӧ ассьыс кӧръяссӧ.
Кӧр видзысьяс чеччӧны нартаяс вывсьыс.
Чӧв олігтыр найӧ видзӧдӧны сылань, кытысянь должен мыччысьны шонді.
И вот ёсь гӧра йыв сайсянь дзирдыштіс биӧн ӧзйысь шарлӧн дорышыс.
Лым вылас сявкмуніны югӧръяс, быттьӧ киссисны сэтчӧ синтӧ ёрысь помтӧм уна бикиньяс.
Чипсігтыр жбыръявны мӧдісны лэбачьяс, кургыны байдӧгъяс.
— Кутшӧм сӧстӧм гӧрд шонді гӧгӧрас.
Мича, зэв мича лоӧ луныс!
— шуӧ Вальфо да видзӧдӧ, кыдзи биӧн ыпъялысь гӧра йыв сайсянь вочасӧн мыччысьӧ доналӧм шар.
— Гӧрд рӧм — олӧм да радлӧм вылӧ рӧм, — висьталӧ Вальфо.
— Но гӧрд рӧм — сійӧ ещӧ и ёна скӧрмӧм вылӧ рӧм!..
Татшӧмӧс ме шуа ассьым медбӧръя кывйӧс Май первой лунӧ, — недыр чӧв олыштӧм бӧрын думайтігтыр содтӧ сійӧ.
Кӧр видзысьяс мӧдӧдчисны водзӧ.
Гӧра йыв сайысь петӧм бӧрын аслас мича, бур туйӧд мӧдӧдчис и тувсов шонді.
ВӦР
Пуксис гожӧм.
Сылісны медбӧрын и джуджыд лым толаяс, но гӧраясбокса гуранъясын, джуджыд оврагъясын лымйыс коли.
Тайӧ вӧлі вечнӧй лым, мрамор кодь чорыд.
Ён лун тӧв вӧтліс берег дорысь йи глыбаяс.
Тундра да море весьтті радпырысь горзігтыр помтӧг лэбисны лэбачьяс.
Морскӧй уткаяс корсюрӧ пуксьылісны гыяс вылӧ, берег дорсянь зэв матӧ.
Юсьяс, дзодзӧгъяс, юяс дорын олысь уткаяс корсялісны тундраса юяс, тыяс.
Крут скалаяс дорын дугдывтӧг шувгисны-ызгисны лэбачьяслӧн базаръяс.
Петя, Кэукай, Эттай и Чочой мунісны посёлокысь корсьны лэбач позъяс.
Найӧ корсьысисны заливдорса став кӧсаяс вылын, вӧліны и уна тыяс шӧрын діяс вылын да ӧктісны нин ветымын кымын кольк.
Ӧти кӧса вылын найӧ аддзисны рудмӧм кыньӧс, коді наӧдз удитӧма тані видлавны лэбач позъяссӧ.
Детинкаяс китырыс босьтісны изъяс да гораа горзігтыр уськӧдчисны кынь бӧрсяыс.
Кор повзьӧм зверь чеччыштіс ваас, челядь сайкалыштісны.
— Изъяснас оз ков сійӧс, — шуис Кэукай.
— Кутшӧм нӧ тӧлк, виам кӧ сійӧс!
Тӧвнас, гашкӧ, кодлыкӧ капканӧ шедас.
Кынь лючки-ладнӧ воис ді вылӧдз, пыркнитчис васьыс да саяліс мыльк сайӧ.
Ӧти векньыдик местаын челядь вуджисны ляпкыдінті залив мӧдарладорас.
— Водӧй!
— друг командуйтіс Петя.
Челядь пласькысисны муас.
Веськыда на водзын сёлькӧдчис гӧлубӧй кузь ты, берег дорас быдмисны посньыдик багульник кустъяс.
Тыас плавайтісны юсьяс.
Гордӧя нюкыльтӧм кузь сьыліяса лым кодь еджыд юсьяс плавайтісны надзӧник, величественнӧя.
— Дас кык юсь!
— шӧпкӧдіс Эттай.
— Вай матӧджык кыссям...
— Вай кыссям, — тшӧтш шуис Петя.
Челядь дзик му бердас ляскысьӧмӧн кыссисны ты дорӧдзыс.
Но кор найӧ юсьяссянь вӧлі нин метр комын сайын, лэбачьяс друг ӧвтыштчисны бордъяснас да, вывлань качигтыр, лэбисны.
Ыджыд бордъяснас найӧ ӧвтчисны плавнӧя, ӧтмоза.
Лов шысӧ кутӧмӧн детинкаяс дыр куйлісны муас да нимкодясигтыр колльӧдісны лэбысь юсь стаяӧс.
И сӧмын на найӧ кӧсйисны сувтны, на весьтті лэбисны уна турияс.
Нюжӧдӧм кузь кока турияс кытшлалыштісны ты весьтын да пуксисны берегас, детинкаяскӧд пӧшти дзик орччӧн.
— Апчхи!..
— друг несйис Эттай.
Другъясыс скӧрысь ӧлӧдісны сійӧс, но Эттайлы, быттьӧкӧ нарошнӧ, окота ещӧ несйӧдлыны.
Вомсӧ да нырсӧ кыкнан кинас тупкӧм бӧрын, сійӧ лӧзӧдіс, синъясыс былялісны.
Сійӧ весиг заводитіс чужъясьны, но кутчысьны эз вермы да бара несйис.
Подозрительнӧй шы кылӧм бӧрын турияс тэрыба кутісны муніны вутшъяс костӧд бокӧ.
— Кыйсьысь тэысь оз артмы!
— Эттайлы зывӧка шуис Кэукай.
— А ме несъялан мешӧк лӧсьӧда,
— эз шӧйӧвош Эттай.
— Кыз кӧр куысь вура сэтшӧм сумка.
Окота лоӧ несъявны, юрӧс сэтчӧ сюя, пӧттӧдз несъяла да бара кыссьыны мӧда зверлань...
Детинкаяс дорті лэбисны жыдачьяс, кӧрӧгъяс, косысьяс.
— А тӧданныд мый: мунам море берег дорӧ, лэбачьяс базар дорӧ.
Сэні скалаяс вылысь уна кольк позяс чукӧртны, — шуис Петя.
Сылысь предложениесӧ ошкисны ставӧн.
Детинкаяс сувтісны да, мудз йывсьыс вунӧдӧмӧн, мӧдӧдчисны тундраӧд море береглань.
Скалаяс кузя увлань лэччытӧдз найӧ пуксисны шойччыштны.
— Интереснӧ век жӧ, кытчӧ талун вермис вошны моторнӧй вельботыс?
— друг жугыля юаліс Эттай.
— Менам бать зэв ёна волнуйтчӧ.
Ӧткымынӧн шуӧны, мый менам бать омӧля домалӧма вельботсӧ да сійӧс нуӧма мореӧ...
Вельбот вошӧм йылысь посёлокын тӧдісны ставныс.
— Меным зэв жаль тэнад батьыд, — ышловзис Кэукай.
— Вельботыс кӧ оз сюр, сійӧс ёна кутасны видны...
Шойччыштӧм бӧрын детинкаяс мӧдӧдчисны лэччыны увлань.
Лэбачьяс шумысь налӧн чуналісны пельясныс. Детинкаяс полігтыр видзӧдалісны скалаяслысь шуштӧм выступъяс.
«Ме предложиті налы татчӧ локны, сідзкӧ ме должен мунны водзын», — думыштіс Петя.
Кокнас быд выступ видзчысьӧмӧн видлалігтыр да бурджык туй бӧрйигтыр сійӧ заводитіс лэччыны.
— Сӧмын уліас энӧ видзӧдӧй, — волнуйтчӧмысла тіралан гӧлӧсӧн сійӧ шуис ёртъясыслы.
Сылӧн ныр вылын, кытчӧ гожӧмъяснас петавлісны посни берин чутъяс, дзильмунӧмаӧсь ньылӧм войтъяс.
А уліӧ видзӧдны збыльысь вӧлі страшнӧ.
Кыдзсюрӧ сулалысь скалаясті гӧрд, виж, зарни рӧма везъясӧн туйыс лэччис увлань, кӧні швачӧдісны берегӧ морелӧн гыясыс.
Шызьӧдӧм лэбачьяс лёкысь горзігтыр уськӧдчылісны детинкаяс вылӧ, корсюрӧ муртса эз инмӧдчывны наӧ бордъяснас.
— Кытчӧ!
Кытчӧ ті сюйсянныд?
Вот кватита кутшӧмӧскӧ кокӧдыс да веськыда ловйӧн сёя!
— збояліс Петя.
— А менам юр вылӧ кӧсйӧ каля поздысьны, — кӧнкӧ ылын на горӧдіс Эттай.
Ошпи кодь укшаль, сійӧ частӧ вильдаліс, гораа нускис.
— Тэ кӧ тадзи ньӧжйӧник кутан лэччыны, то каляясыс удитасны пӧжсьыны!
— из вылысь из вылӧ гӧраясын олысь кӧза моз пелька чеччаліг горӧдіс сылы Кэукай.
Вильыд изъясӧ крепыда кутчысиг Чочой нюмъялігтыр кывзіс другъясыслысь сёрнисӧ.
Сійӧ казяліс и сійӧс, мый на туй вылын веськавлӧны бур пос тшупӧдъяс.
«Быттьӧкӧ кодкӧ нарошнӧ вӧчӧма», — думыштіс сійӧ да туй вывсьыс друг аддзис кыйсян пурт, кодлы воропсӧ вӧчӧмаӧсь кӧр сюрысь.
— Видзӧдлӧй, пурт!
— горӧдіс Чочой.
Сэсся гӧгӧрбок бура видзӧдлам бӧрын шуис: — Тайӧ кодлӧнкӧ трӧпа.
Таті мортыс абу ӧтчыд мунлӧма!
— А Чочой збыль висьталӧ, — недыр думайтыштӧм бӧрын шуис Кэукай; сылӧн сюсь синъясыс збыль казялісны скалаяс костысь муртса тӧдчысь трӧпа.
— Кодкӧ тшупӧдъяс вӧчалӧма, медым пыр таті ветлӧдлыны.
Немгӧгӧрвотӧг ӧта-мӧд вылас видзӧдлӧм бӧрын, сёрнитчытӧг, детинкаяс мӧдӧдчисны трӧпа кузяыс увлань.
Детинкаяс лэччисны пыр улӧджык и улӧджык.
Обрыв йылыс кольӧма нин сэтшӧм ылӧ, мый другъяс прӧстӧ эз веритны: неужели найӧ сэтӧні вӧліны?
И налы окота лои тӧдмавны, кытчӧ жӧ вайӧдас тайӧ трӧпаыс.
А трӧпаыс вайӧдіс детинкаясӧс пещераӧ, кытчӧ пыраніныс вӧлі васяньыс дас кымын метр ылнаын.
Пыраніныс вӧлі векни да бура маскируйтӧма.
— Ме кывлі тайӧ пещера йывсьыс лёктор, — ньӧжйӧник шуис Кэукай.
— Висьталӧны, коркӧ важӧн-важӧн, сӧветскӧй властьӧдз на, со сэні, обрыв саяс, вӧлӧма неыджыд стойбище.
И вот ӧтчыд сійӧ стойбищеас ӧти бӧрся мӧд друг кутӧмны кулавны йӧзыс кутшӧмкӧ страшнӧй висьӧмысь.
Сэки шаман Мэнгылю тшӧктас дзебны кулысь йӧзсӧ, буракӧ, вот тайӧ пещераас, и сэксянь татчӧ некод эз волы...
Сійӧ местасяньыс, кӧні найӧ сулалісны, шуйгавылын и веськыдвылын тыдаліс морелӧн чуклялысь берегыс.
— А ми пыралам?
— ньӧжйӧник, быттьӧкӧ поліс, медым сійӧс некод эз кыв, юаліс Петя да индіс пещераӧ пыранінас.
— А, гашкӧ, сэні ош узьӧ, — нюлігтыр гӧгӧрбок видзӧдлӧм бӧрын шӧпкӧдіс Эттай.
— А мый, пещераас кӧ шыбитны из?
— юаліс Чочой; сэсся бӧрйис ыджыдджык из да босьтіс киас.
— Ноко, вай меным!
— корис Петя.
Чочойлысь изсӧ босьтӧм бӧрын Петя мыйвынсьыс шыбитіс сійӧс пещераӧ.
Кӧнкӧ кыліс усьысь излӧн шыыс, и бара лои шынитӧв.
— А но, вай пырам!
— збоя шуис Кэукай.
Аслас пӧсялӧм плеш вывсьыс сибдӧм юрси пратьяссӧ вештыштӧм бӧрын сійӧ збоя мӧдӧдчис водзлань.
Петя кутчысис Кэукайкӧд да мӧдӧдчис сыкӧд орччӧн.
Чочой да Эттай мӧдӧдчисны на бӧрся.
Кор налӧн синъясыс велалісны пемыдас, найӧ мӧдӧдчисны смелджыка.
— Яранга!
— ньӧжйӧник друг горӧдіс Кэукай.
Детинкаяс сувтісны.
На син водзын збыльысь вӧлі яранга, кодлысь пыранінсӧ вӧлі бура тупкӧма.
Детинкаяс эз тӧдны, мунны-ӧ татысь бӧр али матыстчыны яранга дорас.
— Ме думысь, сэні некод абу, — ньӧжйӧник шуис Петя да полігтыр воськовтіс водзӧ.
Кэукай босьтіс киас из да сідзи жӧ мӧдӧдчис водзӧ.
Видзчысьӧмӧн, гораа лолавны полӧмӧн, детинкаяс век жӧ шумтӧг матыстчисны дзик яранга дорӧдзыс да мӧдісны кывзысьны.
— А мый повнысӧ!
— гораа шуис Эттай.
Ярангаӧ пыранінсӧ тупкысь пӧласӧ лэптыштӧм бӧрын Эттай лажыньтчис да видзӧдліс яранга пытшкӧсас.
— Полог!
Бипур места!
Позьӧ чай юны, пӧттӧдз узьны, — юӧртіс сійӧ.
— Локтӧй ме бӧрся.
Недыр мысти нин детинкаяс бура видлалісны ярангасӧ.
Нинӧм бурсӧ найӧ сэтысь эз аддзыны да лӧсьӧдчӧны нин вӧлі бӧр мунны, кыдзи друг кыліс Чочойлӧн рад гӧлӧс:
— Ньӧввуж!
Ньӧввуж!
Ако дедлӧн ньӧввужйыс!
Со видзӧдӧй, кольчаясыс!..
Ме аддзи Ако дедлысь ньӧввужсӧ!..
Полог стен да яранга вевт костас кисӧ сюйлӧм бӧрын Чочой перйис сэтысь ыджыд ньӧввуж, кодӧс вӧлі мичмӧдӧма морж клыкысь тӧчитӧм мича кольчаясӧн.
Чуймӧм детинкаяс чӧв олігтыр видлалісны ньӧввужсӧ.
А Чочой, гӧгӧрбок видзӧдіг, быттьӧкӧ поліс, мый кодкӧ вермас мырддьыны сылысь аддзӧмторсӧ, ньӧввужсӧ эз лэдз кисьыс да пыр шуаліс:
— Аддзи!..
Аддзи жӧ ме сійӧс!..
— Ӧні колӧ тӧдмавны, кодлӧн тайӧ ярангаыс, — Чочойысь не омӧльджыка волнуйтчигтыр шуис Кэукай.
— Колӧ тӧдмавны, коді татчӧ дзеблӧма Ако дедлысь ньӧввужсӧ...
Чочой сэсся лэдзис кисьыс ньӧввужсӧ да кутіс корсьысьны полога — яранга вевт костас.
— Ньӧвъяс!
— юӧртіс сійӧ да перйис морж куысь вурӧм мешӧк, кӧні тырыс вӧліны ньӧвъяс.
Детинкаяс босьтісны ньӧвъяссӧ да ньӧввужсӧ, а сэсся петісны пещераысь.
И друг Петя ӧвтыштіс кинас увлань, тшӧктіс другъясыслы водны:
— Со сэні, шуйгавылас, вельбот сулалӧ, и сэні Экэчо мыйкӧ вӧчӧ.
Эттай уськӧдчыліс водзлань, но сійӧс ас кадӧ кватитісны кокӧдыс.
— Куйлы!
— тшӧктіс Петя.
— Видзӧдлам, мый кутас вӧчны водзӧ.
Экэчо тэрмасигтыр мыйкӧ тэчис вельботас.
Сійӧ сулаліс детинкаяслы мышкӧн и эз аддзы найӧс, зато детинкаяс сійӧс аддзисны бура.
— Кыссям вай неуна улӧджык, эсійӧ скала саяс, — шӧпнитіс Кэукай.
— Гашкӧ, Экэчо пещераас пырас.
Колӧ сідз, медым сійӧ миянӧс эз казяв.
Детинкаяс, кыдзи вермисны шумиттӧг, дзебсисны паськыд скала сайӧ.
Чочой эз лэдзлы кисьыс ньӧввужсӧ.
Ньӧвъяса сумкаыс вӧлі Кэукай ордын.
— Сідзкӧ вот мыйла воши вельботыс!
Сійӧс Экэчо гусялӧма, — ньӧжйӧник шуис Петя да зілис видзӧдлыны увлань, кӧні тыдаліс вельботлӧн бӧжыс.
Сійӧ тэрыба сетчис бӧрвыв да шӧпнитіс:
— Экэчо локтӧ пещераас!
Скала выступъясас топыда кутчысьӧмӧн волнуйтчысь детинкаяс следитісны сы бӧрся, кыдзи Экэчо тэрмасигтыр кавшасис вывлань да пырис пещераӧ.
— Кывзӧй менӧ, пӧжалуйста, — пӧшти кевмысьӧмӧн мыйлакӧ шуис Эттай: — котӧртам вельбот дорас, пуксям сэтчӧ!
Мыйкӧ лёктор кылӧ менам сьӧлӧмӧй...
Моторсӧ ме заведита...
честнӧй кыв, заведита!..
Ті кӧ онӧ сӧгласитчӧй, ме ӧтнам...
— Детинка чужӧмын ыпнитіс решимость.
— А тайӧ жӧ моторнӧй вельбот!
Гӧгӧрвоанныд?..
Петя да Кэукай видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс да сёрнитчытӧг чеччисны.
Кык-куим минута мысти детинкаяс вӧліны вельботынӧсь.
— Йӧткыштчӧй, йӧткыштчӧй!
— тшӧктіс Эттай.
— Берегсьыс йӧткыштчӧй, а моторсӧ ме заводита...
...Экэчо зэв ёна тэрмасис.
Сылы сӧмын талун югдігас удайтчис пышйӧдны моторнӧй вельботсӧ, коді вӧлі ичӧтик Эйгыпвээм ю устьеын причал дорын.
«Войсӧ виччысьны оз позь, колӧ пышйыны ӧні», — решитіс Экэчо.
Сы син водзын век на вӧлі спокойнӧй чужӧмыс следовательлӧн, коді бара нин локтӧма посёлокӧ допрос нуӧдны.
Следователь йылысь мӧвпысь Экэчо падмыліс.
Сійӧ водзвыв нин чувствуйтіс, мый талунъя допросыс лоас медбӧръяӧн: следователь аслас немжалиттӧм вопросъясӧн вочасӧн вайӧдіс тупикӧ.
Экэчолы быть лои сетны аслас преступлениеяс йылысь вель уна показаниеяс.
«Нуӧдас сійӧ талун менӧ, обязательнӧ нуӧдас, ог кӧ ме сэтчӧ, пролив саяс, вок дорӧ мун!» — пещераса тайникысь пушнина тюкъяс кыскалігтыр тэрмасис Экэчо.
И Экэчо друг шыбитіс муас ассьыс тюксӧ да, скала вылысь скала вылӧ чеччалігтыр, котӧртіс улӧ.
Дзик море дорас сійӧ сувтіс, кӧсйис мыйкӧ горӧдны, но гӧлӧсыс сибдіс сылӧн горшас.
«Карабин!
Карабинӧс эг босьт, вельботас коли!» — садьтӧгыс повзис Экэчо. Сійӧ видзӧдіс, кыдзи берегсяньыс пыр ылӧджык и ылӧджык кылӧдіс визулыс вельботсӧ, кӧні вӧліны детинкаяс.
Экэчо босьтіс из да ӧвтыштчис, но кор гӧгӧрвоис, мый детинкаяс вывті нин ылынӧсь, скӧрысла изсӧ шыбитіс ваас аслас кок улӧ да, воздухас кулакъяснас ӧвтчигтыр, горӧдіс мыйкӧ гораа.
Горӧдӧм шысӧ кылӧм бӧрын детинкаяс дрӧгнитісны, синъяссӧ вештісны мотор вывсьыс, кодӧс заведитны Эттай, быттьӧкӧ нарошнӧ, эз вермы.
— Ӧдйӧджык заведит моторсӧ, укшаль ош!
— другсӧ тэрмӧдліс Кэукай и век жӧ киас босьтіс карабин, кодӧс Экэчо кольӧма вельботас.
abu
— Дзик пыр заведита...
Зажиганиеыс, видзӧдтӧ, оз артмы, свечаясыс вазьӧмаӧсь...
Сійӧ босьтліс то ӧти деталь, то мӧдӧс, босьтчыліс личӧдны гайкаяс, медым видзӧдлыны мотор пытшкас.
А Чочой, ньӧввужсӧ морӧс бердас топӧдӧмӧн, кутчысьӧма сыӧ сідзи, мый, кажитчӧ, эз лэдз эськӧ сійӧс кисьыс и кулӧм бӧрас.
И друг моторыс заводитіс уджавны.
— Ур-р-ра!..
— сьӧдасьӧм кияссӧ вывлань лэптігмоз горӧдіс Эттай.
— Ур-р-ра!..
— тшӧтш горӧдісны сылӧн другъясыс.
Вельботыс вӧлі вель ылын на, а йӧзыс заводитісны петавны керкаясысь берег дорӧ.
— Сюрӧма!
Вельбот сюрӧма!..
— шуалісны унаӧн.
Кор детинкаяс матыстчисны берег дорӧ, сэтчӧ вӧлі чукӧртчӧма посёлокыс пӧшти ставнас.
— Мый тайӧ?
Кытысь ті вайӧдінныд вельботсӧ?
— чуймӧмӧн юаліс Таграт.
Но сэки, кольчаясӧн мичмӧдӧм ньӧввуж вылас мыджсьӧмӧн, сувтіс Чочой.
— Ньӧввуж!
Ньӧввуж!
Ако багатырлӧн ньӧввужйыс!..
— друг горӧдіс Кэргыль да нерпа куысь вурӧм торбазъяснас веськыда пырис ваас.
Йӧз чукӧрыс недыр кежлӧ гызьыліс, и бара пуксис напряжённӧй чӧв-лӧнь.
Кияссӧ нюжӧдӧмӧн, видзчысигтыр, Кэргыль петкӧдіс ньӧввужсӧ берегӧ.
— Миян Аколӧн ньӧввуж!
Да, да, тайӧ Ако багатырлӧн ньӧввужйыс!
Видзӧдӧй, лыысь вӧчӧм кольчаяс!
Да, тайӧ збыльысь миян Аколӧн ньӧввужйыс!
— кылісны горӧдӧмъяс.
Кодкӧ сэсся уськӧдіс тӧдвылас детинкаяс йылысь, кодъяс терпеливӧя виччысисны, кор жӧ шыасясны на дорӧ.
— Кытысь ньӧввужйыс?
— Чочойлысь юаліс Кэргыль.
Детинкаяс объясняйтісны регыд.
Кор кылісны, мый Экэчо коли на пещера дорӧ мотор заведитігӧн, Таграт прикажитіс Тынэтлы:
— Ӧні жӧ аслад, комсомолецъясыскӧд кут тайӧ кӧинсӧ да ловйӧн вайӧд татчӧ!
— Дзик пыр жӧ, дзик пыр жӧ ми сійӧс татчӧ вайӧдам!
Аляскаӧ пышйыны кӧсйӧма, мерзавец!
— горӧдіс Тынэт, сэсся торйӧдчис йӧз чукӧрсьыс да корис ас бӧрсяыс комсомолецъясӧс.
Экэчоӧс вайӧдісны посёлокӧ рытъявылыс.
Юрсӧ улӧдз копыртӧмӧн сійӧ корсюрӧ зумыша видзӧдлывліс сійӧс кытшалысь йӧз вылӧ.
Куим комсомолец вайисны бура упакуйтӧм пушнина тюкъяс.
Тюкъяссӧ Экэчо кок улӧ шыбитӧм бӧрын, комсомолецъяс вешйисны бокӧ.
— Мамыскӧд Тавыль локтӧ!
— горӧдіс Кэукай.
Юрнысӧ ставӧн бергӧдісны ньӧжйӧник воысь нывбабалань, кодкӧд орччӧн сідзжӧ ньӧжйӧник восьлаліс гӧрд пионерскӧй галстука детинка.
Тавыль мамлӧн паськыдкодь банлыа пӧрысьмӧм чужӧмыс вӧлі суровӧй, немжалиттӧм, быттьӧкӧ вӧчӧма сійӧс изйысь.
А детинка волнуйтчис.
Вӧсньыдик нырбордъясыс сылӧн тіралісны.
Кор эня-пиа локтісны матӧдз, йӧзыс налы сетісны туй.
Экэчо чувствуйтіс гӧтырыслысь да пиыслысь сы вылӧ суровӧя видзӧдӧмсӧ да ещӧ на улӧджык копыртіс юрсӧ.
— Сідзкӧ вот коді босьтавлӧма йӧз капканъясысь кыньяссӧ да ручьяссӧ!
— неуна тіралыштан гӧлӧсӧн шуис Тавыльлӧн мамыс.
А Тавыль эз вермы кутчысьнысӧ да дрӧжжитігтыр горӧдіс батьыслы:
— Вӧр!
Ыджыд ӧбидаысла сылӧн доршасис синваыс.
Экэчо надзӧник кыпӧдіс юрсӧ да видзӧдліс пиыс вылӧ, и детинка аддзис бать синъяссьыс ненависть.
— Вӧр и морт виысь!
— ньӧжйӧник, но сідзи, мый ставӧн дрӧгнитісны, шуис Виктор Сергеевич. Школаса директор петіс кытш шӧрас, киас сылӧн вӧлі Ако другыслӧн ньӧввужйыс.
Экэчо шатовмуні.
Чужӧмыс сылӧн зэв ёна кельдӧдіс.
Сійӧ заводитліс нюжӧдны тіралысь кисӧ ньӧввуж дорӧ, но инмӧдчыліс сӧмын аслас сьыліӧ, сьӧкыда ньылыштіс мыйкӧ горшас сибдӧмтор да бара копыртіс юрсӧ.
Здук кежлӧ сылы юрас воліс мӧвп ставсӧ отрицайтны, пӧръявлыны, мынтӧдчыны.
Но Экэчо чувствуйтіс, мый сы вылӧ лӧгысь видзӧдӧны уна йӧз, кодъясӧс сійӧ предавайтіс, унаысь ылӧдліс да гусясьліс налысь. Сэк жӧ Экэчо гӧгӧрвоис, мый сійӧ ставыс лоӧ бесполезнӧ.
— Комсомолецъяс, лӧсьӧдӧй вельбот!
— тшӧктіс Таграт.
— Следователь прикажитіс нуны районӧ тайӧ кӧинсӧ, коді шеді миян капканӧ!
Сэні разберитчасны, мый сыкӧд вӧчны.
— А ми отсалам!
Да-да, ми отсалам разберитчыны!
— горӧдіс Кэргыль да пӧшти Экэчо ныр улын треситыштіс бедьнас.
— Да-да, отсалам!
— ызгисны йӧз чукӧрын.
КОЛӦ МСТИТНЫ!
Шеррид эз вунӧд аслас дружба долг йылысь.
Кор тӧдмаліс сы йылысь, мый Кэймид посёлокӧ бӧр локтӧма Гоомо да мый сійӧ зэв ёна висьӧ, индеец нуӧдіс сійӧс байдараӧн аслас хижинаӧ, ылӧджык тайӧ страшнӧй местаясысь, кытчӧ волывліс «сьӧд машина», да аслас ичӧтик нылыскӧд тшӧтш тӧждысьӧмӧн ухаживайтіс сы бӧрся.
Кор Гоомо бурдіс, сійӧ решитіс «ветлыны Кэймид посёлокӧ.
— Мыйла тэныд сэтчӧ?
— юаліс Шеррид.
— Тэ ӧмӧй он тӧд сы йылысь, мый сэтысь йӧзсӧ нуалӧны страшнӧй машинаӧн?
Тэныд ӧмӧй окота веськавны сійӧ машинаас?
— Ме сэсся ог вермы овны тайӧ му вылас, Шеррид, — ыджыда ышловзис Гоомо.
— Ме кӧсъя мунны рӧднӧй муӧ, сэтчӧ, пролив сайӧ.
Меным колӧ аддзӧдлыны Чумкельӧс.
Тэ тӧдан, сылӧн рӧднӧй муыс сэні жӧ...
Сӧмын ми Чумкелькӧд и колим татчӧ ӧти муысьӧсь...
— Сӧмын йӧй лысьтас петны байдараӧн проливӧ, — шуис Шеррид.
— Вуджны байдараӧн йиясӧн тырӧм проливӧд, — сійӧ сэтшӧм жӧ, мый лыйны аслыд юрад да надейтчыны, мый лоас осечка.
— Бурджык надейтчыны тайӧ осечка вылас, чем быд лун виччысьны, мый кватитасны да пуксьӧдасны сійӧ сьӧд машинаас, — воча шуис Гоомо.
Индеец чӧв оліс.
Вугралысь орёллӧн кодь муртса куньыштӧм синъяса суровӧй чужӧмыс вӧлі зумыш.
— Но, ладнӧ.
Ме сӧгласен тэкӧд, мый тэ должен кувны либӧ веськавны аслад рӧднӧй му вылӧ, — вомсьыс каллянсӧ босьтігмоз шуис медбӧрын сійӧ.
— Сӧмын Кэймид посёлокас тэ эн мун.
Ме ачым вайӧда тэныд Чумкельӧс, сійӧс кӧ эз на нуны еджыд чужӧмаяс.
Некымын лун мысти Шеррид збыльысь вайӧдіс аслас хижинаӧ Чумкельӧс.
Гоомоӧс кывзӧм бӧрын Чумкель дыр чӧв оліс и медбӧрын шуис:
— Код тӧдас, мый лои Нутэскинкӧд да Чочойкӧд?
Колӧ надейтчыны, мый найӧ пӧгибнитісны.
Но всё равно ме сӧгласен мунны найӧ трӧпаӧд.
Гашкӧ, миянлы лоас удача...
Кор Чумкель сетіс сӧгласие, Гоомо друг жугыльмис.
Шерридлӧн тӧждысьысь ныв ордысь чай кружка босьтӧм бӧрын сійӧ ньылыштіс кымыныськӧ да думайтігтыр шуис:
— Ме ог вермы мунны тайӧ берегсьыс сідз прӧстӧ.
Колӧ кӧть мыйӧнкӧ неуна отсыштны йӧзыслы, кодъясӧс любӧй кадӧ вермасны сюйны сійӧ сьӧд машинаас.
А вот кыдзи отсавны, ог тӧд...
— Колӧ налы гусьӧн мунны Кэймид посёлоксьыс, семья бӧрся семья, — предложитіс Шеррид.
— Да-да, налы колӧ мунны сэтысь кӧть нин татчӧ, ме дорӧ, тайӧ дикӧй, скалистӧй берегас.
Татчӧдз сьӧд машинаыс оз во.
А сэки ми тані мыйкӧ думыштам.
Шерридлӧн мӧвпыс кажитчис Гоомолы.
— Налы колӧ мунны сэтысь!
— сӧгласитчис сійӧ.
— А найӧс кӧ корсьны кутасны йӧзыс, кодъяс ветлӧдлӧны тайӧ страшнӧй машинанас, сэки киясӧ колӧ босьтны винчестеръяс да лыйлыны, лыйлыны гусьӧн, медым эз тӧдны, коді тайӧс вӧчӧ.
— Вернӧ: гусьӧн лыйлыны!
— збоймис Чумкель.
— А сэсся колӧ висьтавны, мый тайӧ вӧчӧны Гоомо да Чумкель, кодъяс дзебсясьӧны гӧраясын.
Мед корсьӧны!
— Бур!
— уна тӧлысь чӧжӧн первойысь нюммуніс Гоомо.
— Чумкель бура думыштӧма.
Аскинас Гоомо да Шеррид гусьӧн, мед некод эз тӧдлы, мӧдӧдчисны Кэймидӧ.
Ӧти эскимосскӧй хижинаӧ пырӧм бӧрын найӧ подробнӧя юасисны посёлокса выльторъяс йылысь, а сэсся кадсӧ воштытӧг босьтчисны уджӧ.
Хижинаысь хижинаӧ паськаліс юӧр, мый Гоомо да Шеррид корӧны йӧзсӧ пышйыны Кэймид посёлокысь.
Матӧвоӧм йӧз дасьӧсь вӧлі пышйыны кӧть кытчӧ, мед сӧмын мунны кыдз позьӧ ылӧджык «сьӧд машинаысь».
Гоомо да Шеррид лӧсьӧдісны мужчинаяскӧд пышйӧм вылӧ план.
Войнас некымын семья некод тӧдлытӧг, асланыс этшаник кӧлуйӧн, висьысьяскӧд, кык байдараӧн мунісны скалистӧй зумыш берег пӧлӧн Шеррид хижиналань.
Аскинас ещӧ на унджык семья пышйисны Кэймид посёлокысь.
Кор Кэмби гӧгӧрвоис, мый вӧчсьӧ, посёлокас пӧшти некод нин эз коль.
Сулалісны сӧмын тыртӧм, джынвыйӧ косялӧм хижинаяс.
И буретш тайӧ луннас мистер Кэмбиӧс да шаман Мэнгылюӧс корисны Номӧ.
Шуштӧм вӧлі мистер Кэмбилы сьӧлӧм вылас.
Тайӧ пӧрйӧ, гӧтырыскӧд прӧщайтчигӧн, сылӧн весиг доршасис синваыс. Сійӧ чувствуйтіс, мый воис кад мынтысьны сійӧ деньгасьыс, кодӧс босьтліс Федеральнӧй бюроысь.
— Висьтав челядьлы, кор найӧ локтасны колледжысь, мый ме...
— мистер Кэмби тшӧкмуні, аслас кыз гӧрд сьылі вылысь разис воротник кизьяссӧ, — мый ме верма бӧрсӧ не локны мӧдар берегсяньыс.
Сэки завещаниеӧй менам сэні, менам кабинетын, сейфын...
Сӧмын тайӧ бӧрыннас, тіянлы кӧ висьталасны, мый ме некор нин бӧрсӧ ог лок...
Мистер Кэмби муніс аслас керкаысь.
А миссис Кэмби клетчатӧй чышъянӧн чышкис бӧрдӧм чужӧмсӧ да сы кыз фигура серти вывті ӧдйӧ мӧдӧдчис верӧсыс кабинетӧ, медым восьтыны сылысь сейфсӧ.
Эскимосъяс бӧрйисны Гоомолы да Чумкельлы медся ён байдарасӧ, бура ремонтируйтісны сійӧс, лӧсьӧдісны став коланторсӧ, мый вермис ковмыны туйын.
Нывбабаяс дӧмисны парус.
Гоомо да Чумкель упакуйталісны нерпа куысь вурӧм ассьыныс мешӧкъяссӧ.
Шеррид калитіс би вылын багыр йывъяссӧ, мыйӧн долженӧсь вӧлі мореын йӧткасьны йиясысь.
— Эк, позьӧ вӧлі эськӧ став стойбищеӧн видлыны мунны сэтчӧ, сійӧ берегас!
— пролив сайлань ӧвтыштіс кинас ӧти эскимос.
— Да оз позь.
Нывбабаяскӧд да челядькӧд сразу жӧ пӧгибнитан...
Гоомо пуктіс ассьыс мешӧксӧ бокӧ да куритчигтыр мыйкӧ дыр думайтіс.
— Бур йӧз, со мый ме кӧсйи тіянлы шуны, — дыр мысти шуис сійӧ.
— Тіян дорӧ кӧ воасны Кэймид посёлоксянь посланецъяс, медым босьтны тіянӧс сьӧд машинаӧ, виалӧй найӧс и ставныслы висьталӧй, мый тайӧс Гоомо да Чумкель вӧчисны.
А гӧраясын, тайӧ местасяньыс ылӧджык, сувтӧдӧй некымын шалаш, пуктӧй сэтчӧ миянлысь кутшӧмсюрӧ кӧлуй, медым шалашсӧ аддзӧм бӧрын, американецъяс веритісны, мый ми танӧсь на, мый тайӧ ми Чумкелькӧд мститам налы госпиталь вӧсна.
Та йылысь жӧ висьталӧй эскимосъяслӧн да индеецъяслӧн мукӧд стойбищеясӧ.
Мед американецъяс корсьӧны миянӧс.
— Ладнӧ, Гоомо, — шыасис Шеррид.
— Ми кутам чорыда мститны налы, кодъяс миянлы ыстӧны смерть.
Дада, налы колӧ немжалиттӧг мститны!
ПРОЛИВЫН ВСТРЕЧА
Номын Кэмбиӧс видзисны регыд.
Медбӧръяысь инструктируйтӧм бӧрын сійӧ пуксис шхунаӧ, кодлӧн борт вылын вӧлі ичӧтик, моторнӧй вельбот, да шаманкӧд ӧтлаын мунісны мореӧ.
Сьӧлӧм вылас сылӧн вӧлі шог.
Кэмби видзӧдіс Номса ылӧ кольысь керкаяс вылӧ да нервнӧя куритіс каллян бӧрся каллян.
«Ті ӧтнад аслад грипп-испанка бациллаяскӧд вражескӧй берегын кутанныд представляйтны быдса армия», — думсьыс сійӧ нерис мистер Маккингӧс.
«Тэнӧ эськӧ ыстыны тайӧ армияыскӧд!» — думыштіс Кэмби да скӧрысь сьӧлыштіс борт сайӧ.
Но вот Кэмби думыштіс, кыдзи во либӧ кык во мысти бара стрӧитас Чукотка берегын торгӧвӧй фактория, и сылы лои кокньыдджык.
Тайӧ вӧліны зэв мича мечтаяс, и, Мэнгылю вылӧ синбӧжнас видзӧдлывліг да ыргӧн каллянсьыс куритчигтыр, Кэмби весиг заводитіс мыйкӧ сьывны вомгорулас.
Сӧветскӧй ваӧ шхуна эз решитчы пырны.
Матросъяс лэдзисны ваас вельбот, и Кэмби да Мэнгылю эновтісны шхунасӧ.
Йиясыс вӧліны шочӧсь.
Кэмбилы кажитчис, мый сылы заводитіс везитны первойсяньыс.
<rus>по крайней мере</rus>, таын сійӧ босьтчыліс эскӧдны асьсӧ, медым венны ассьыс полӧмсӧ.
— А тэ кыдзи чайтан, Экэчо оз прӧйдит бокиті?
Позьӧ ӧмӧй паныдасьны вельботлы да байдаралы тайӧ дорвыв йияс пӧвстын?
— кышан соскӧдыс Мэнгылюӧс тракйиг юаліс Кэмби.
Шаман мыйкӧ дыра видзӧдіс синпӧвнас мореӧ, сэсся веськодьпырысь вочавидзис:
— Войдӧр паныдасьлім, гашкӧ, и ӧні паныдасям...
— Гашкӧ, и огӧ паныдасьӧй?
— полӧмӧн юаліс Кэмби.
— Гашкӧ, и огӧ паныдасьӧй, — сідзжӧ веськодьпырысь шуис Мэнгылю.
— Сэки веськыда ми сэтчӧ мунам.
Ме жӧ висьтавлі нин, мый сэні гуся местаын сулалӧ Экэчолӧн ярангаыс...
Пещераын.
Сэтчӧ нуӧда тэнӧ.
Ме эг ӧтчыд сійӧ пещерасьыс пушнина босьтлы, кодӧс дасьтыліс сэтчӧ Экэчо.
Войдӧр тайӧ вӧлі кокни.
А ӧні сьӧкыд, зэв сьӧкыд — пограничникъяс следитӧны.
Пограничникъяс йылысь дум эз сетлы спокой и Кэмбилы.
«Бур, ме кӧ верма Экэчо байдараӧ пуксьыны: кыйсьысь гортас прӧмыс нуӧ.
Коді кутас корсьны менӧ виӧм нерпаяс улысь!
— думыштліс сійӧ, но сэк жӧ вештіс тайӧ асьсӧ успокоитана мӧвпсӧ.
— Да-да, чӧрт мед пуас, вермасны корсьны!
Шуӧны, мый сӧветскӧй пограничникъяс зэв сюсьӧсь...»
Кэмбилӧн настроениеыс тшыксис.
А кор пӧльыштіс тӧв, коді вайны кутіс рытыввывсянь буретш вельботлань плавайтысь йи пластъяс, Кэмби зэв ёна повзис.
Йиясыс лоины пыр унджык и унджык.
Моторсӧ ковмис выключитны.
— Йӧткав, йӧткав йияссӧ багырнад!
— горӧдіс Мэнгылю.
Йӧткав ёнджыка, он кӧ кӧсйы, медым вельботтӧ пазӧдіс!
Ньылӧмсӧ кисьтіг, мудзысла да полӧмысла эбӧссьыс усьӧмӧн, Кэмби уджаліс багырнас.
Ыджыд йи пластъяслысь кост аддзӧм бӧрын Мэнгылю веськӧдіс вельботсӧ сэтчӧ.
Костас пыранінсӧ тупкис мӧд йи пласт.
Вельботыс вӧлі безопасностьын.
Кэмбилысь да Мэнгылюлысь вельботсӧ йиясыскӧд тшӧтш кылӧдіс кытчӧкӧ быдса сутки чӧж.
Но вот тӧлыс вочасӧн заводитіс лӧньны.
Тӧдчымӧн надзмис йияслӧн дрейфуйтӧмыс.
Каллянсьыс куритчигтыр Мэнгылю заводитіс синъяснас мыйкӧ корсьны йияс пӧвстысь.
...Туйыс Гоомолӧн да Чумкельлӧн, кодъяс кывтісны Шуда берегӧ, вӧлі зэв сьӧкыд.
Кокньыдик кучик байдараыслӧн дрейфуйтысь йияс пӧвстӧ веськалӧм бӧрын вӧлі чегӧма нин некымын мегыр.
Гоомо да Чумкель корсюрӧ чеччылісны байдарасьыс, кыскывлісны сійӧс йи пласт вылӧ да заводитісны йӧткасьны багыръясӧн, упорнӧя мунісны йи пласт вылас пыр водзӧ и водзӧ.
Быдса сутки чӧж муніс неравнӧй схватка йӧз да Ледовитӧй океанлӧн стихия костын.
Мӧд суткинас йиясыс неуна шочмыштісны, мунны лои кокньыдджык.
Гоомо да Чумкель пыр частӧджык и частӧджык видзӧдлывлісны Чукотка береглань: оз-ӧ паныдасьны Чукоткаса кыйсьысьяслӧн вельботъяс либӧ байдараяс?
— Видзӧд, вельбот!
— Гоомо тэрыба нюжӧдіс кисӧ водзлань.
Чумкель сувтіс, видзӧдліс сылань да йияс пӧвстысь аддзис вельбот.
— Го-о!
Го!
Го!
— кипыдӧсъяссӧ рупор моз вӧчӧмӧн горӧдіс Гоомо.
Руль дорын пукалысь Чумкель веськӧдіс байдарасӧ вельботлань.
Сылӧн чужӧмас тӧдчис шӧйӧвошӧм.
— Видзӧд бура.
Сійӧ вельботас, ме думысь, пукалӧны Кэмби да шаман Мэнгылю!
— джын гӧлӧсӧн горӧдіс сійӧ.
— Гашкӧ, меным кажитчӧ, а?..
Гоомо недыр видзӧдыштіс да друг кватитіс винчестерсӧ:
— Да-да, Чумкель, тэ збыль висьталін: тайӧ Кэмби!
Тайӧ буретш сійӧ Кэмбиыс, коді пуксьӧдаліс йӧзӧс сьӧд машинаӧ.
— Ог гӧгӧрво, — шуис Чумкель, — мыйла сылы да эсійӧ йӧй Мэнгылюыслы ковмӧма мунны миян бӧрся?
— Налӧн, буракӧ, моторыс оз уджав: аддзан, найӧ сэні мыйкӧ ноксьӧны, — винчестер стволсӧ соснас чышкалігтыр шуис Гоомо.
Неуна чӧв олыштӧм бӧрын сійӧ содтіс: — Найӧ мунӧны Чукотка берегӧ жӧ.
Абу ӧмӧй яснӧ, мый найӧ кыдзи другъяс оз вермыны сэтчӧ мунны?
Найӧ кыдзи врагъяс сэтчӧ мунӧны.
Найӧс колӧ кутны, обязательнӧ кутны!..
Байдара да вельбот костын расстояниеыс ӧдйӧ чиніс.
Бура нин вӧлі тыдалӧ Кэмбилӧн ён фигураыс, коді сулаліс винчестер кутігтыр вельбот нырас.
— Ме ог кӧсйы, медым тайӧ кӧиныс миян пиысь коднымӧскӧ вияс!
— волнуйтчыны мӧдіс Чумкель.
— Ӧбиднӧ кувнысӧ ӧні, кор сэтшӧм нин матын рӧднӧй муным!
Винчестерсӧ киас топыда кутіг Гоомо чӧв оліс.
Сійӧ синсӧ эз вештыв Кэмби вылысь.
Кэмби босьтіс винчестерсӧ да эз на удит метитчыны, Гоомо лыйис.
Кэмби шеныштчис кияснас да винчестерсӧ уськӧдіс ваас.
— Бур, Гоомо!
Бур!
— радліс Чумкель.
Кӧнкӧ на бӧрвылын кыліс моторлӧн жургӧм.
Гоомо ӧдйӧ бергӧдчис да горӧдіс:
— Катер!..
Видзӧд, сэні катер!
Гоомо эз ӧшибитчы.
Тайӧ вӧлі збыльысь сӧветскӧй пограничнӧй катер.
Байдарасӧ сійӧ колис бокӧ, а йияс косттіыс, повтӧг лавируйтіг, веськыда мӧдӧдчис вельботлань.
Офицер-пограничник чукча Айванго сёрнитіс Гоомокӧд да Чумкелькӧд.
Ӧта-мӧдсӧ торкаліг да волнуйтчиг найӧ тэрмасисны висьтавны ставсӧ, мый чӧжсис налӧн уна вояс чӧж йӧз муын олігӧн.
А кубрикас ӧти жырйын допроситісны Кэмбиӧс да Мэнгылюӧс.
— Сідзкӧ, ті решитінныд пышйыны американскӧй свободаысь миянӧ, Сӧветскӧй Союзӧ?
— Кэмбилысь юасис кузь тушаа косіник офицер.
— Да-да, сэр, ме сэсся сэні овны эг вермы.
Гашкӧ, тайӧ йӧзыс, кодъясӧс ті босьтінныд миянкӧд тшӧтш, и лёктор висьталасны ме йылысь, но ті энӧ веритӧй налы.
Ті юалӧй вот талысь, — Кэмби индіс Мэнгылю вылӧ, — сійӧ чукча жӧ, сэр офицер, сійӧ висьталас, мый ме абу омӧль морт, сэр офицер...
Офицер кӧрсьыліс да, Кэмбилы веськыда синмас видзӧдігтыр, скӧрысь шуис:
— Вот мый, мистер Кэмби, а выль ним серти Семён Гагарин...
— Офицер казяліс, мый Кэмбилӧн лыбисны синкымъясыс да тӧдчӧдіс:
— Да-да, выль ним серти Семён Сергеевич Гагарин.
Висьталӧй, тіян саквояжад кодарынджык грипп-испанка бациллаяса ампулаясыд.
Миянлы колӧ видзчысьӧмӧн вӧдитчыны тайӧ пакетнас.
Кэмби апыштіс воздухсӧ да быттьӧкӧ джагалӧм бӧрын мӧдіс кызны.
— Кыдзи аддзанныд, миянлы ставыс нин тӧдса, — спокойнӧя водзӧ нуӧдіс сёрнисӧ офицер.
— Ті чайтінныд, мый тіянӧс сӧветскӧй берегын встретитас Экэчо, а артмис сідз, мый встретитім тіянӧс ми.
— Но кыдзи, кыдзи ті тайӧс ставсӧ тӧданныд?!
— Кэмби заводитліс чеччыны, но лэччысис бӧр.
Сійӧ вӧлі шӧйӧвошӧма, ӧшйӧм парйыс тіраліс.
— Кыдзи ми тӧдмалім, сійӧ абу тіян делӧ, — торкис сійӧс офицер.
— А вот мый ми огӧ тӧдӧй, ӧдйӧнджык висьталӧй ті.
Ӧні тайӧ тіянлы пӧльза вылӧ.
Шаман Мэнгылю гӧрбыльтчӧмӧн пукаліс да аслас синпӧлӧн видзӧдіс Кэмбилӧн шӧйӧвошӧм, ньылӧдӧм чужӧм вылас да чувствуйтіс, кыдзи сылӧн аслас пыр ёнджыка и ёнджыка тіравны заводитісны пидзӧсъясыс.
— А висьталӧй, — офицер мыйлакӧ друг гажмис да юаліс: — кор тіянлы лыйисны, винчестертӧ повзьӧмйывсьыд уськӧдінныд ваас?
Сідз али абу?
— И повзьӧм йылысь и сыысь, мый эсійӧ Гоомоыслӧн пуляыс прикладӧс жугӧдіс, — неокотапырысь вочавидзис Кэмби. Сійӧ зілис не видзӧдны офицерлы синмас.
— Да, бура веськалӧма, — дӧвӧльнӧя нюмъялігтыр шуис офицер.
— Но, но, ме кывза тіянӧс...
ШУДА БЕРЕГЫН
Кэргыль пукаліс аслас комнатаын.
Стенъяс пӧлӧныс сулалісны верстакъяс, кӧні куйлісны инструментъяс, морж клыкъяс, модельяс вӧчӧм вылӧ пу торъяс.
Верстакъясас крепитӧма шестерёночнӧй передачаяса тӧчилаяс, стенъясас ӧшалісны мича клык кӧлышъяс, полкаяс вылын вӧліны гӧтӧвӧй изделиеяс.
Сэні вӧліны кӧръяслӧн, полярнӧй ошъяслӧн фигураяс, пон упряжкаяс и кӧр упряжкаяс, каллянъяс, чернильнӧй приборъяс, мича шкатулкаяс...
Кэргыль водзын вӧлі шахматнӧй дӧска, сэтчӧ тэчӧм фигураяссӧ моржӧвӧй клыкысь вӧчаліс Кэукай.
Старик нюмъяліс.
Корсюрӧ сійӧ босьтліс кутшӧмкӧ фигура, гӧгӧрбок видлавліс сійӧс да ошкана тяпкӧдліс вомдоръяснас:
«Ок, кутшӧм косторез лоас, бур косторез лоас!
— Кэукай йылысь думайтіс сійӧ.
— Ме дорысь бурджыка велӧдчас лысӧ вундавны.
Сійӧ жӧ дзик на детинка, а татшӧмӧс нин вӧчис...»
Ӧдзӧсыс друг воссис да комнатаас тӧвныр моз пырис сылӧн внукыс Тынэт.
Кэргыль кӧсйис нин босьтны бедьсӧ да шонтыштны внуксӧ сыысь, мый сійӧ торкис сылы думайтнысӧ, но Тынэт кватитіс старикӧс киӧдыс да чеччӧдіс.
— Тэ...
тэ мый тайӧ, йӧй нисьӧ прӧсуж?
— скӧрмис Кэргыль.
Тынэт бӧр пуксьӧдіс дедсӧ, кинас кутчысис сьӧлӧм бердас.
— Пукав...
эн волнуйтчы сӧмын...
Кывзы бур юӧр!..
Пола, мый менам аслам сьӧлӧмӧй ортсыӧ чеччыштас!..
Дзик нинӧм гӧгӧрвотӧг Кэргыль напряжённӧя мӧдіс видзӧдны внукыслӧн кыпыд чужӧм вылӧ.
— Сідз вот...
менӧ тшӧктісны, медым ме эг сразу...
медым тэ эн ёна волнуйтчы...
— Да тэ коркӧ сэсся висьталан али он?!
— бедьсӧ корсигмоз Кэргыль шарӧдны мӧдіс кинас.
— Ог вермы сэсся!..
— Тынэт тэрыба разис гимнастёрка кизьяссӧ.
— Пограничнӧй катер мореысь вайис Гоомоӧс...
да менсьым батьӧс!
Регыд найӧ тані лоасны...
Кэргыль тэрыба кутіс мигайтны синъяснас, сувтіс, кӧсйис шуны мыйкӧ, но гӧгӧрвоис, сёрнитнысӧ оз вермы.
— Вай, вай меным...
— старик ӧвтыштіс кинас; сылӧн ӧні дзикӧдз вунӧма «ва» кыв.
Тынэт уськӧдчис вӧчны дедыслысь корӧмсӧ — кватитіс бедьсӧ.
— Юны, юны вай!
— скӧрмис Кэргыль.
Тынэт уськӧдчис аслас комнатаӧ, кӧть ва тыра графиныс сулаліс тані жӧ, тумбочка вылын.
Стӧкансьыс васӧ кисьталігтыр Тынэт бӧр пырис дедыс комнатаӧ да аддзис, мый кияснас чужӧмсӧ тупкӧмӧн Кэргыль бӧрдӧ.
Тынэт ньӧжйӧник петіс...
Тайӧ дженьыдик здукас Кэргыль син водзӧ сувтіс сылӧн став сьӧкыд да кузь олӧмыс.
Думнас сійӧ аддзис Чумкельлысь том чужӧмсӧ, и сэк жӧ сыкӧд орччӧн сувтліс Тынэт, а сэсся налӧн чужӧмъясыс ӧтлаасьлісны, сэсся бӧр торъявлісны.
— Да кӧнӧсь нӧ найӧ?
Регыд-ӧ татчӧ воасны?..
— Кэргыль друг сувтіс да чуймис: комнатаас Тынэт эз вӧв.
— Эг-ӧ ме унмовсьлы улӧс вылас, абу-ӧ ставыс вӧт тайӧ?..
Стариклы вӧлі страшнӧ.
Сійӧ тэрыба воськовтіс ӧдзӧслань, но сійӧ здукас порог дорын мыччысис Эттай.
Эттай ыджыда ышловзис да горӧдіс:
— Локтӧны!
Локтӧны!..
Кэргыль кӧсйис уськӧдчыны котӧртны, но чувствуйтіс, мый кокъясыс сылӧн оз кывзысьны.
Сійӧ вынтӧг видзӧдліс гӧгӧрбок, копыртчыліс беддьысла да чотіктіс ӧдзӧслань.
Первой, мый старик аддзис ывла вылысь, — сійӧ колхоз правление дорысь ыджыд йӧз чукӧр.
«Сёрми!» — вирдыштіс Кэргыльлӧн юрас.
Кисӧ сьӧлӧм бердас пуктӧмӧн сійӧ пӧшти котӧртіс сэтчӧ, кӧні ызгисны йӧзыс.
Стариклы воча тэрмасигтыр локтіс Вияль.
Праздничнӧй паськӧма, волнуйтчигтыр, нюмъялысь синъясас доршасьӧм синваа, ӧні видзӧднысӧ вӧлі кыдзкӧ том.
— Телефон пыр висьталісны...
Локтӧны, регыд воасны...
— кашкигтыр шуис сійӧ да нюжӧдіс Кэргыльлы кияссӧ.
А колхоз правление дорын Таграт да Виктор Сергеевич, кодъяс вӧліны нин заставаын, висьталісны йӧзыслы, кыдзи пограничникъяс паныдасьӧмаӧсь мореын Гоомокӧд да Чумкелькӧд.
— Мыйла найӧ тіянкӧд эз локны?
— горӧдіс кодкӧ.
— Оз позь сідз сразу, — объяснитіс Виктор Сергеевич.
— Первой найӧ долженӧсь пограничникъяслы висьтавны ставсӧ, мыйла найӧ пышйисны миянӧ, кыдзи пышйисны.
Сэсся, ті жӧ тӧданныд, мый сійӧ берегсяньыс лёк йӧз миянӧ локтӧмаӧсь, миян врагъяс локтӧмаӧсь, — колӧ вӧлі сідз, медым Гоомо да Чумкель отсалісны пограничникъяслы тӧдмавны, кутшӧм ногӧн найӧ локтӧмаӧсь татчӧ.
Чочой волнуйтчигтыр сюся кывзіс Виктор Сергеевичлысь да Тагратлысь быд кыв, но сэк жӧ эз вунӧдлы видзӧдлывлыны туй вылӧ, кыті должен вӧлі посёлокӧ локны Гоомо дядьыс.
Сылы кажитчис, мый кадыс кыссьӧ зэв ньӧжйӧ.
Детинкалы сьӧлӧм доймытӧдзыс вӧлі окота аддзысьны Гоомокӧд ӧні жӧ.
И друг Чочой кыліс сы йылысь кывъяс, мый лёк йӧзыс, кодъяс йылысь висьталіс Виктор Сергеевич, — тайӧ мистер Кэмби да шаман Мэнгылю.
Чочой шатовмуні, быттьӧ сылы кучкисны.
«Кэмби тані?
Мэнгылю тані!
Мый нӧ тайӧ татшӧмыс?
Мыйла найӧ танӧсь?»
— юрас вирдыштісны тревожнӧй мӧвпъяс.
— Ті энӧ лэдзӧй найӧс!
Нинӧм вылӧ посёлокӧ энӧ лэдзӧй!
— Виктор Сергеевич да Таграт дінӧ писькӧдчигмоз мыйвынсьыс горӧдіс Чочой.
— Успокоитчы, Чочой!
— сійӧ кыліс Тагратлысь гӧлӧссӧ.
— Найӧ миянӧ локтісны кыдзи врагъяс, ми и найӧс встретитім кыдзи врагъясӧс.
Заставаысь Гоомо да Чумкель петісны Рэн посёлокӧ попутнӧй автомобильӧн.
Гоомо топыда кутчысьӧма машина бортас да сюся видзӧдіс челядьдырсяньыс вунӧдтӧм рӧднӧй местаясӧ.
Сы син водзӧ сувтліс уна дас серпас.
«Со сэні ме кыйлі капканӧн аслам нэмын первой кынь...
А со эсійӧ из сюръя дорас ме ӧтчыд вошті ассьым пуртӧс...»
Машина тӧвзис чукыльӧсь туйӧд.
Тӧлыс швачӧдіс Гоомолӧн ыпъялысь чужӧмӧ.
Мукӧддырйиыс сылы кажитчыліс, мый сійӧ сулалӧ ӧти местаын, а сы вылӧ зэв ӧдйӧ локтӧ мыйкӧ ыджыд-ыджыд, коді быд посни лыа чирйӧдз, быд кустӧдз тӧдса да рӧднӧй.
Гоомолы воча локтіс сылӧн рӧднӧй муыс.
Чумкель пукаліс кабинаын.
Напряженнӧя водзлань копыртчӧмӧн, сійӧ, кажитчӧ, ставнас зілис сэтчӧ, кӧні виччысисны сылӧн батьыс, кӧні сійӧс должен вӧлі встретитны пиыс.
Пиыс, кодӧс сійӧ нэмнас на эз аддзыв!
Автомобиль вӧчис крут чукыль, и сразу, быттьӧкӧ кипыдӧс вылын, мыччысяс посёлокыс.
Гоомо копыртчис.
Сійӧ непременнӧ кӧсйис шымыртны ставсӧ, ставсӧ ӧтпырйӧ, мый сӧмын аддзас синмыс.
Автомобиль сувтіс.
Гоомо чеччыштіс муас, кватитіс сы дорӧ уськӧдчысь Чочойӧс кияс вылас да быттьӧкӧ поліс, мый кодкӧ мырддяс сылысь детинкасӧ, кодӧс сійӧ свет вылас медъёна радейтіс, да морӧс бердас пыр ёнджыка и ёнджыка топӧдліг, нуӧдіс сійӧс кытчӧкӧ бокӧ.
— Ловъя!..
Ловъя!..
Ловъя!..
— шуаліс сійӧ, быттьӧ сӧмын тайӧ кывнас сійӧ вермис висьтавны ставсӧ, мый сылӧн вӧлі сьӧлӧм вылас.
Чочойӧс муас лэдзӧм бӧрын Гоомо лажыньтчис сы дорӧ, кужтӧг чышкыштіс сарӧг кияснас детинка чужӧм вылысь долыд синвасӧ.
И Чочойлы свет вылас ӧні вӧлі меддона, мый Гоомолӧн киыс инмӧдчыліс сы чужӧмӧ.
— Со Вияль котӧртӧ!
— очмис Чочой.
Гоомо сувтіс да збыльысь пыржӧ тӧдіс чойсӧ, кодӧс помнитіс зэв на том нылӧн.
Вияль кӧсйис мыйкӧ горӧдны, но шыыс эз пет.
Сійӧ кияснас кватитіс Гоомоӧс юрӧдыс да видзӧдліс сылы синмас, быттьӧкӧ юасис: «Тайӧ тэ, менам вок Гоомо, буретш сійӧ Гоомоыс, кодӧс ме помнита детинкаӧн?..»
Гоомо апыштіс воздухсӧ, кытысь кыліс ылӧ кольӧм челядьдырлысь кӧрсӧ, да топӧдчис аслас гожъялӧм пӧсь чужӧмнас чойыслӧн синваӧн кӧтасьӧм чужӧм бердӧ.
А Чумкель сувтіс чӧв олысь йӧз чукӧр водзӧ да кутіс асьсӧ, медым эз бергӧдчы юрыс; сійӧ видзӧдліс став чужӧмъяс вылас да друг ас водзсьыс аддзис рӧднӧй батьсӧ, коді нюжӧдӧма сылань кияссӧ...
Долыда горӧдлӧмъясысь Чумкельлӧн чуналісны пельясыс.
Сійӧ аддзис, мый волнуйтчысь йӧз чукӧрыс кутіс локны сылань, нюмъялысь том чужӧмъяс пӧвстысь сійӧ кӧсйис аддзыны дзик ӧти чужӧм, код серти сійӧ должен тӧдны ассьыс писӧ.
Чумкель эз тӧд, мый сылӧн пиыс сулаліс сыкӧд дзик орччӧн да, дедсӧ кутігтыр, сюся видзӧдіс сы вылӧ.
Кэргыльлысь нюжӧдӧм кияссӧ кватитӧм бӧрын Чумкель топыда, мужикъяс ногӧн, кутыштліс батьсӧ да юаліс:
— Бать, а кӧні сійӧ?
Кӧні?
Кэргыль бергӧдіс юрсӧ Тынэтлань.
Чумкельлӧн вомдоръясыс дрӧгнитісны.
Сійӧ кӧсйис мыйкӧ шуны, но эз сюр кывйыс.
Сэки тэрыба-тэрыба мӧдіс видлавны Тынэтлысь кияссӧ, пельпомъяссӧ сідзи, быттьӧкӧ тайӧн кӧсйис сразу жӧ, первойсяньыс, матыстны аслас сьӧлӧм бердӧ ассьыс писӧ, коді ӧні сылы волі ылысса морт кодь на, тӧдтӧм на.
— Кутшӧм тэ ыджыд, кутшӧм тэ ён!
Кутшӧм тэ пельк, тэрыб, меткӧй, навернӧ!
— пуксьысь чӧв-лӧняс медбӧрын шуис Чумкель.
Тынэт долыда нюммуніс.
И тайӧ нюмсьыс Чумкельлы син водзас сувтіс чужӧмыс гӧтырыслӧн, кодкӧд сійӧс торйӧдісны сійӧ ылӧ кольӧм проклятӧй лунас.
И сӧмын тайӧ здукас сійӧ мӧдіс чувствуйтны, мый сылӧн збыльысь эм пи.
— Пи!
— ньӧжйӧник шуис Чумкель.
— Бур йӧз!
— кыліс Тагратлӧн гора гӧлӧсыс.
— Мунамӧй миян клубӧ, встреча кузя ыджыд праздник вылӧ!
Йӧз вӧрзис да мӧдӧдчис клублань.
Гоомо босьтіс моздорас ассьыс племянникъяссӧ, Чочойӧс да Кэукайӧс, и йӧзыскӧд тшӧтш, гырыся восьлалігтыр, рӧднӧй му кузя, мӧдӧдчис ыджыд керкалань, коді шусьӧ сылы тӧдтӧм «клуб» кывйӧн.
— Морӧсаныд нӧ тіян кутшӧм шарпъяс?
— то Чочой вылӧ, то Кэукай вылӧ видзӧдлывліг юаліс сійӧ;
сылӧн нюмъялысь синдоръясас тӧдчисны унакодь мелі чукыръяс.
— Тайӧ абу шарпъяс, а пионерскӧй галстукъяс,
— гордӧя вочавидзис Чочой, а Гоомо бара эз гӧгӧрво.
— Ми тэныд висьталам.
Ми тэныд унатор-унатор висьталам и унатор петкӧдлам!
— морӧс вывсьыс пионерскӧй галстуксӧ лӧсьӧдігмоз содтіс детинка.
{Кальма Н. (комиӧдіс Елькина Н. А.) @ Горчичнӧй Райысь челядь @ челядьлы детектив @ Н. Кальма. Горчичнӧй Райысь челядь @ 1955 @ Лб. 3‒401.}
Н. КАЛЬМА
Горчичнӧй Райысь челядь
1. ЧУНЬ ТУЙЯС
— Гашкӧ, заводитам? — юаліс еджыд юрсиа полицейскӧй инспектор.
Сыщик Ньюмен, сьӧкыд юрсӧ копыртӧмӧн, сюся видзӧдіс школьникъяслӧн шеренга вылӧ, серьёзнӧй, югъялысь синъясӧ, кодъяс видзӧдісны сы вылӧ быд боксянь.
Вӧлі водз асыв.
Сӧмын на мыськӧм джоджъяс югъялісны, и школа пасьта кыліс скипидар да донтӧм майтӧг дук.
Холлӧн паськыд ӧшиньяс пыр вӧлі тыдалӧ руд, зэра небеса, коді ньӧти эз вӧв апрель тӧлысся кодь, да гажтӧм, цементируйтӧм дворлӧн ичӧтик юкӧн.
Каштанъяс эз на заводитны коръясьны, и налӧн чукыльӧсь вожъяс пыр ылын тыдаліс кызь судта «Атенеум» универсальнӧй магазинлӧн гӧрд кӧрӧбкаыс.
Дугдывтӧг зэрис, но директор да учительяс вӧліны школаынӧсь.
Преподавательскӧй пызан сайын кӧдзыда югъялісны Мак-Магонлӧн ӧчкиыс да зӧлӧтӧй пиньясыс.
Копыртчӧмӧн директор мыйкӧ висьталіс Хомерлы — математика кузя учительлы, кодӧс мисьтӧм вӧснаыс нимтӧмаӧсь «Гориллаӧн».
Кыдзи и век, ни директор, ни Хомер эз обращайтны некутшӧм внимание мӧд учитель вылӧ — Ричардсон вылӧ либӧ Ричи вылӧ, кыдзи меліа сійӧс шуисны школьникъяс.
И Ричи пукаліс бокын, ӧтнас, вӧсньыдик, том, восьса, энергичнӧй чужӧма.
— Сідз, ледияс да джентльменъяс, — кора петкӧдлыны тіянлысь фабричнӧй маркаястӧ, — лёк настроениесӧ шуткаӧн разӧдны зілигмоз шуис сыщик.
Некымын ыджыдджык детинка угодитӧм ради серӧктісны, но унаӧн ещӧ ёнджыка зумыштчисны.
— Но, коді первой?
Ньюмен кыскис шеренгасьыс полувоеннӧй курткаа шыльыд юрсиа детинкаӧс.
Еджыд синлысъясыс, синкымъясыс, юрсиыс вӧсна детинка аслас став ӧбликнас вӧлі дзик воз кодь.
— Кыдзи тэнӧ шуӧны?
— Фэниан Мак-Магон, сэр, — дзик веськыда сувтігтырйи шуис детинка.
— Тайӧ менам пи, Ньюмен. — Директор Мак-Магон лэптіс юрсӧ, и ӧчкиыс сылӧн югнитіс веськыда сыщик вылӧ. — Сійӧ — медбур велӧдчысьяс пиысь ӧти да, сыысь кындзи, бойскаутъяслӧн «орёл».
— Молодеч! — ошкыштіс Ньюмен. — Сідзкӧ, миян ордӧ он веськав… Но снимокъяссӧ меным век жӧ ковмас вӧчны.
— Пӧжалуйста, сэр! — Фэйни дасьпырысь нюжӧдіс кияссӧ. — Тайӧ зэв интереснӧ, сэр.
Ме и ачым эськӧ кӧсйи отсасьны полициялы.
— Ладнӧ, Фэниан. Кор быдман — ме босьта тэнӧ аслым отсасьысьӧ, — бара шутитыштіс Ньюмен.
Ньюмен сетіс индӧд еджыд халата лаборантлы, и сійӧ тэрыба перйис кучик футлярысь некымын бергалысь валик, типографскӧй краскаа тюбикъяс да посньыдик стекляннӧй пластинкаяс.
Лаборант неуна пычиктыштіс краскасӧ, ӧдйӧ да рӧвнӧя разӧдіс сійӧс валикӧн стеклӧ пасьта да тшӧктіс Фэйнилы инмӧдчавны стеклӧ бердӧ веськыд киса чуньяснас.
— А ӧні тэнсьыд чунь туйястӧ вуджӧдам бумага вылӧ, — шуис Ньюмен да пуктіс Фэйни водзӧ чертитӧм квадратъяса еджыд бумага лист. — Ляскыв татчӧ ассьыд певтӧ, а татчӧ — мӧдсӧ, а татчӧ — шӧрсӧ, — командуйтіс сійӧ.
И директорлӧн пиыс вочасӧн коляліс быд квадратӧ веськыд кисьыс сьӧд чунь туйяс.
Сідзи жӧ сыщик вӧчис детинкалӧн шуйга кикӧд, а сэсся тшӧктіс сылы мавтны краскаӧн кыкнан кипыдӧссӧ да ляскывны пайӧс бумага вылӧ.
Школьникъяс шеренгаын кыліс вашкӧдчӧм шы.
Челядь нюжйӧдлісны сьыліяссӧ да зілисны аддзыны дактилоскопированиелысь став процедурасӧ.
— Сідзкӧ, кучиклӧн татшӧм рисунокыс абу сэсся некодлӧн мирын? — юаліс Фейни.
— Кучик визьяслӧн рисунокыс, — веськӧдіс сійӧс сыщик. — Да, детинка, найӧ оз повторяйтчыны.
Быд мортлӧн аслас строение; чунь туйяс серти ми и тӧдмалам преступникӧс.
Сы вӧсна, тэ кӧ думыштлін грабитны Национальнӧй банк, тэныд ковмас шыбитны юрсьыд сійӧ мӧвпсӧ. — И, аслас лэчыд кывйӧн зэв дӧвӧльнӧй, сыщик серӧктіс.
Фэйни сайын шеренгаас сулаліс ичӧтик японец, Минору Сано; чужӧм вылас сылӧн вӧлі век ӧткодь, быттьӧ клеитӧм нюм.
Тайӧ шомсьыс да вывті вежливӧя асьсӧ кутӧмысь школаын сійӧс эз радейтны, тшӧкыдакодь нӧйтлывлісны да сералӧм могысь шулісны «самурайяслӧн потомокӧй».
Минору Сано тэрыба петіс водзлань, паськыдджыка на нюммуніс да дасьпырысь сетіс аслас кузь чуньяслысь пасъяс.
Школьникъяс шеренгаын вӧрӧм да вашкӧдчӧм век ӧтарӧ содіс.
Тыдалӧ, сэні мый йылысь кӧ ёна вензисны.
Асьнысӧ найӧ неуна кутыштісны сӧмын сы вӧсна, мый сэні вӧліны директор да преподавательяс, но велӧдчысьяслӧн чужӧмъясыс лоины тӧдчымӧн выразительнӧйӧсь, и школаӧ случайнӧ локтӧм морт гӧгӧрвоис эськӧ, мый быд здукӧ вермас лоны взрыв.
Мак-Магон кадысь кадӧ лэптыліс юрсӧ да видзӧдлывліс веськыда школьникъяс вылӧ. Тайӧ видзӧдлӧмсьыс вашкӧдчӧм шыыс здук кежлӧ лӧньліс, но сэк жӧ бӧр заводитліс сійӧ кывны кыкпӧв гораджыка.
«Самурайяслӧн потомок» бӧрын локтіс мича чужӧма, кудриа юрсиа латшкӧсіник тушаа детинка.
Пасьтасьӧма сійӧ вӧлі ыджыд морт моз: лӧсталысь виж туфли да клеткаа руд спортивнӧй костюм.
Сійӧ повтӧг матыстчис сыщик дінӧ да чургӧдіс сылы ыджыд кияссӧ, кодъяс эз вӧвны дзик сӧстӧмӧсь.
— Нимыд? — перӧсӧ кутігтыр юаліс сыщик.
— Ройяль Мэйсон, сэр, — юрсӧ чатӧртігтыр шуис детинка.
— Миян карысь али воӧм морт?
Ме тэнӧ мыйкӧ ог тӧд.
— Лунвылысь менам важ друг Мэйсонлӧн пи, Ньюмен, — бара кыліс директорлӧн гӧлӧсыс. — Мэйсон кӧсйис, медым детинкаыс велӧдчис именнӧ миян школаын, менам наблюдение улын.
Ме весиг видза сійӧс ас ордын.
Мэйсон чуньяс бӧрся видзӧдігтыр Ньюмен чӧла довкнитіс юрнас:
— Водзӧ!
Тайӧ пӧрйӧ матыстчис нывка.
Тувсов коръяс рӧма мича платьеыс зэв ёна муніс сылӧн векньыдик кельыдлӧз синъясыс да ыргӧн рӧма юрсиыс дінӧ.
— Патриция Причард, сэр, — лажыньтчыштліс сійӧ сыщик водзын.
Ньюмен довкнитіс юрнас:
— Тӧда!
Мамыд служитӧ мистер Миллард ордын домоправительницаӧн, сідзи ӧд?
Нывка ещӧ ӧтчыд лажыньтчыліс.
— Сідзи, сэр.
Кор сылысь кияссӧ кутісны мавтны краскаӧн, сійӧ зывӧкпырысь чукрасис да курччаліс вомдоръяссӧ.
Чунь туйяс вӧчӧм бӧрын сійӧ бӧр локтіс аслас местаӧ да гораа кутіс броткыны:
— Интереснӧ, мыйӧн ме мыська тайӧ пежсӧ?
Менам, буракӧ, воджын кежлӧ дзикӧдз урӧдитчисны киясӧй.
Сылӧн соседыс, ыджыд тушаа детинка-негр, копыртчис да надзӧник шуис:
— Эн тӧждысь, Пат.
Ме сета тэныд скипидар, и краскаысь оз коль некутшӧм след.
Тайӧ ӧд прӧстӧй типографскӧй краска!
Рой Мэйсон серампырысь вежыньтіс вомсӧ.
— Сылы лӧсьыд шунысӧ! — кывмӧн броткис сійӧ. — Сылӧн сэтшӧм сьӧд кучикыс, мый найӧ кӧ мавтісны сылысь весиг став чужӧмсӧ, и то некод нинӧм эськӧ эз казяв.
Фэйни да сылӧн соседъясыс кинаныс вомсӧ тупкӧмӧн заводитісны серавны.
Сьӧд детинкалӧн югнитісны синъясыс:
— Он кӧ ті ланьтӧй, ме…
— Эй, кутшӧм сёрнияс сэні! — кыліс сыщиклӧн горӧдӧм. — Мый ті сэні юканныд?
Фэйни раминика лэдзис юрсӧ да лӧсьӧдыштіс курткасӧ.
— Ми, сэр, сӧмын сёрнитам ас костын, мый вот Робинсон вылын, — сійӧ индіс негр вылӧ, — краскаыд оз кут тӧдчыны, кӧть сійӧ мавтчас юрсяньыс да кок улӧдзыс.
Ньюмен серӧктіс:
— Челядь жӧ эськӧ ті да!
Век думыштасны кутшӧмкӧ тешкодьтор! — бурпырысь шуис сійӧ. — А ноко, Робинсон, волы татчӧ, видлам тэ вылын миянлысь красканымӧс.
Детинка петіс шеренгаысь.
Сійӧ локтіс кокниа да свободнӧя.
Еджыд кыӧм свитер топыда пукаліс сылӧн вӧсньыдик ён фигура вылын, торъяланаджыкӧн вӧчис сьӧд чужӧмсӧ да собеседникыс вылӧ веськыда видзӧдысь тэрыб, югъялысь синъяссӧ.
— Прӧститӧй, сэр, но ме эськӧ эг кӧсйы сетны чунь туйясӧс, — негораа шуис сійӧ.
— Мы-ы-й? — Ньюмен вештыштіс балябӧжас шляпасӧ. — Мый тэ шуин?
Школьникъяслӧн шеренга быттьӧ кынмис места вылас.
Директор Мак-Магон дугдіс сёрнитны Хомеркӧд.
Сійӧ ӧчкисянь кӧдзыд лучьяс веськӧдчисны, быттьӧ кык меч, детинка-негр вылӧ.
— Мыйла тіянлы менам чунь туйясыс, сэр?
Ме ӧмӧй преступник? — юаліс детинка.
— Абу, но кокниа верман сійӧн лоны, детинка, лоан кӧ и водзӧ татшӧм збойӧн…
Но ті кывзыштӧй сӧмын, кыдзи сійӧ сёрнитӧ!..
Кытысь сійӧ босьтчис? — шыӧдчис сыщик веськыда Мак-Магон дорӧ.
Директор копыртчис пызан вомӧн:
— Тайӧ Миллард заводса механиклӧн пи.
Талӧн батьыс служитліс флотын да пӧгибнитіс, кор японецъяс уськӧдчисны миян корабльяс вылӧ Пирл Харборын…
Но, сылӧн служитӧм паметь кузя мистер Миллард и тшӧктіс сетны писӧ миян школаӧ.
Кор директор висьталіс, детинка зэв сюся кывзіс.
Тӧдчӧ вӧлі, мый быд мускул, быд нерв сыын дась, и сулаліс сӧмын директорлы шуны бать йывсьыс мыйкӧ лёктор, детинка эськӧ пыр жӧ босьтіс таысь водзӧс.
— Ме тӧдлі Тэд Робинсонӧс.
Сійӧ вӧлі лада, тӧлка негр.
И гӧтырыс сылӧн, Салли, тожӧ зэв прамӧй нывбаба и ветлӧ вичкоӧ, — шуис Ньюмен.
Сійӧ внимательнӧя видзӧдліс детинкалысь веськыд напряжённӧй фигурасӧ: — Но ладнӧ, детинка, дугды дурнытӧ.
Ме должен тратитны тіян пиысь быдӧн вылӧ ветымын секундаысь не унджык.
А ме тэкӧд нокся вит минута нин некутшӧм пӧльзатӧг.
Кыдзи тэнӧ шуӧны?
— Чарли, сэр, — ӧтветитіс детинка.
— Сідзкӧ вот, Чарли Робинсон: лок татчӧ матӧджык да вай ассьыд лапаястӧ. — Сыщик бара заводитліс шмонитны.
Детинка качайтыштіс кудриа юрсӧ:
— Кора прӧститны, сэр, ті ӧд асьныд объявитінныд, мый тайӧ добровольнӧ.
Вот, миян пиысь кодсюрӧ решитісны, мый оз кутны дактилоскопируйтчыны.
— Коді сійӧ «кодсюрӧясыс»? — скӧрысь юаліс сыщик.
Чарли ӧвтыштіс кинас школьникъяслань.
— Миян семиклассникъяс: Джой Беннет, Джон Майнард, Мери Смит, Гирич, Де-Минго и ещӧ кодсюрӧ, — шуис Чарли школьникъяслань бергӧдчӧмӧн да кыдз быттьӧ корис лоны найӧс свидетельясӧн сылы, мый сійӧ висьталас. — Видзӧдтӧ, мыйын делӧыс: ни Джой Беннет, ни Гирич, ни ме — некод миян пиысь оз думайт лоны преступникӧн, и миянлы кажитчӧ тешкодьӧн, мый полиция босьтӧ миянлысь чунь туйясӧс, быттьӧ миян пиысь быдын пукалӧ будущӧй грабитель либӧ морт виысь.
— Тайӧ правда!
Робинсон висьталіс правда!
Ми ог кӧсйӧй! — кылісны гӧлӧсъяс шеренгаысь. — Некод оз вермы миянӧс мырдӧн тшӧктыны!
Шум да беспорядок содіс и содіс.
Вӧсньыдик блед детинка петіс радсьыс да, кинас ӧвтчигтырйи, мыйвынсьыс мыйкӧ доказывайтіс аслас соседъяслы.
Мукӧдыс гораа ш-ш-йӧдлісны, но некод эз ланьт.
— Кывзӧй, ребята, — заводитліс шӧйӧвошӧм Ньюмен. — Миян штатным ставнас — и гырысьяс и челядь — долженӧсь прӧйдитны дактилоскопирование.
Тадзи постановитіс полицейскӧй бюро.
Колӧ кывзысьны.
— Ог кӧсйӧй!
Ог кутӧй! — горӧдісны скӧрмӧм гӧлӧсъяс. — Босьтӧй чунь туйяс преступникъяслысь!..
Мак-Магон чеччис пызан сайысь да петіс холл шӧрӧ.
Ӧні сійӧ вӧлі дзик шеренга шӧр весьтын да вермис аддзыны школьникъяслысь волнуйтчысь, скӧр либӧ серамбана чужӧмъяссӧ.
Горилла — Хомер — чеччис; сійӧ вӧлі дась аслас киясӧн кватитны кывзысьтӧмъясӧс.
Сӧмын ӧтнас Ричи пукаліс пызан сайын, внимательнӧя кывзіс да видзӧдіс ставтор вылас, мый вӧчсис сы гӧгӧрын.
Директор лэптіс кисӧ.
Лои тӧдчымӧн лӧньджык.
— Другъясӧй менам… — шуис Мак-Магон ньӧти эз мелі гӧлӧсӧн. — Другъясӧй менам, ӧнӧдз миян школа лыддьыссис штатын медся образцӧвӧйясысь ӧтиӧн.
Талунъя лунӧдз ті вӧлінныд дисциплинированнӧй детинкаясӧн да нывкаясӧн и вӧчлінныд ставсӧ, мый лыддьылісны коланаӧн тіян учительяс да наставникъяс.
Ӧні тіянсянь оз уна требуйтны.
Миян штатса полиция лыддьӧ коланаӧн нуӧдны всеобщӧй дактилоскопирование, сы вӧсна мый сійӧ отсалӧ тӧдмавны да установитны любӧй мортлысь личностьсӧ да тышкасьны преступлениеяскӧд…
Сылысь сёрнисӧ орӧдісны гораа горӧдӧмъяс:
— Ми абу преступникъяс!
Ог кӧсйӧй!
Мед мунасны преступникъяс дорӧ!
— Ланьтӧй! — требуйтіс Хомер. — Тіянкӧд сёрнитӧ директор.
Мак-Магон курччис вӧсньыдик вомдорсӧ, сылӧн ӧчкиыс скӧрысь югнитіс, кор сійӧ бергӧдчис Чарли Робинсонлань.
— Ме тӧда, — гӧлӧссӧ лэптӧмӧн шуис сійӧ, — ме тӧда, кытысь тані противоречиелӧн тайӧ духыс да коді веськӧдлӧ тіян тӧлктӧм стачкаӧн!..
Меным эз нин ӧтчыд индывны Беннет да Робинсон вылӧ, кыдзи уна лёкторъяс вӧчны заводитысьяс вылӧ…
— Босьтӧны пример матыса гырысьяслысь, — вомгорулас шуис Хомер. — Война бӧрын ставныс найӧ распуститчисны…
Робинсон синсӧ эз вештыв директор вылысь.
Быттьӧ Чарлиӧс аддзытӧг, пространство дінӧ шыӧдчӧмӧн, Мак-Магон висьталіс водзӧ:
— Колӧ казьтыштны Робинсонлы, мый школаын сійӧ велӧдчӧ сӧмын уважаемӧй председательлӧн великодушие ради. — Мак-Магон лӧгпырысь неуна чӧв олыштіс, — Робинсонлӧн поведениеыс вермас вӧчны невыгоднӧй впечатление.
Зэв вермас лоны, мый мистер Миллард и мукӧд попечительяс оз кутны видзны школаын татшӧм недисциплинированнӧй велӧдчысьӧс…
Детинка дрӧгнитіс да лэдзис юрсӧ.
Шеренга кутіс вӧрны.
— Тайӧ запретитӧм удар, сэр, — кыліс директор мыш сайсянь пӧдӧм гӧлӧс.
Мак-Магон ӧдйӧ бергӧдчис да паныдасис синъяснас младшӧй учителькӧд.
— Мый тайӧ татшӧмыс, мистер Ричардсон?
Тіянлы оз кажитчыны менам кывъясӧй?
Ті, гашкӧ, кӧсъянныд лӧсьӧдны менсьым стильӧс? — Мак-Магон зывӧкпырысь шпыньмуніс. — Менам сӧвет тіянлы — внимательнӧйджыка занимайтчыны литература преподавайтӧмӧн ассьыныд директортӧ критикуйтӧм дорысь… Гӧгӧрвоана?
Кор муніс тайӧ надзӧник, но выразительнӧя сёрнитӧмыс, Ньюмен да сылӧн свитаыс Хомер отсӧгӧн чукӧртісны ассьыныс став овмӧссӧ: валикъяс, стеклӧяс, краска тыра тюбикъяс.
Кор ставсӧ вӧлі тэчӧма ляпкыдик чемоданӧ, сыщик шыасис Мак-Магон дінӧ:
— Ми мунам, сэр.
Первойысь миянӧс тадзи примитісны.
Ставыс гӧгӧрвоана, сэр, и ме ставсӧ доложита начальниклы.
Мед сійӧ ачыс сёрнитас попечительяскӧд.
Тыдалӧ, тіян школаын абу ставыс ладнӧ, кыдзи кажитчӧ… да кыдзи висьталӧ вывеска, — ядӧвитӧя содтіс сійӧ.
Мак-Магон дрӧгнитіс.
Кытчӧ вошины сійӧ ӧчкилӧн скӧрысь югъялӧмыс, вӧсньыдик курччӧм вомдоръясыс!
Сыщик вылӧ да сылӧн ёртъясыс вылӧ ӧні видзӧдіс мелі да бур чужӧм.
— Энлӧй, Ньюмен, эн тэрмасьӧй.
Менам кабинетын сулалӧ выль конструкцияа холодильник, а сэні…
Но ті бурджыка асьныд тӧдмалӧй сійӧс, мый сэні сулалӧ…
Сійӧ коктейльсӧ юны велӧдіс менӧ война дырйи ӧти английскӧй баронет…
Зэв бур, тӧданныд-ӧ!
— Гм… баронет? — вомгорулас мурӧстіс сыщик.
— Да, да, баронет.
Сійӧ висьтавліс, мый тайӧ коктейльыс спаситіс сылысь олӧмсӧ Дюнкерк бӧрын, — тэрмасис Мак-Магон. — Мунамӧй, Ньюмен!
Сыщик синъяснас сӧветуйтчыштіс ёртъясыскӧд.
Лаборант мигнитіс да нюлыштіс вомдорсӧ.
Мак-Магон казяліс тайӧ видзӧдлассӧ да босьтіс Ньюменӧс киӧдыс:
— Кора, джентльменъяс, он кутӧй каитчыны…
Мистер Хомер, пригласитӧй инспекторӧс!
Хомер пыр жӧ, уна сёрниттӧг, кутіс зырны ӧдзӧслань еджыд юрсиа полицейскӧйӧс.
Найӧ петісны холлысь да колисны школьникъяслысь мыйкӧ виччысьӧмӧн сулалысь шеренгасӧ да ироническӧя нюмъялысь Ричиӧс — младшӧй учительӧс.
2. ПОЧТАЛЬОНЛӦН ПӦЛЯН
Веськыда кӧ шуны, тайӧ вӧлі сӧмын игрушечнӧй труба, кодӧс коркӧ вӧлі краситлӧма турунвиж краскаӧн, но ӧні сійӧ вӧлі сэтчӧдз нин вушйӧма, мый быдлаті тыдаліс еджыд жӧчыс.
Но тайӧ эз мешайт дядя Постлы, кодлӧн вӧлі тайӧ трубаыс, новлыны сійӧс виж кӧв йылын сэтшӧм гордостьӧн, быттьӧ сійӧс вӧлі пӧлучитӧма наследство кузя Юба Билль — героическӧй бретгартовскӧй ямщик да почтальон — киясысь.
Да и Стон-Пойнтса олысьяс гордитчисны тайӧ трубанас, либӧ пӧляннас, ньӧти эз омӧльджыка сылӧн кӧзяин дорысь.
Америкаын йӧзыс радейтӧны посньыдик чудачествояс, кодъяссянь ӧвтӧ нелямынӧд воясса * традицияясӧн.
* Кольӧм нэмса нелямынӧд вояс американецъяс лыддьӧны сэтшӧм кадӧн, кор заводитіс дзоридзавны налӧн промышленность да заводитісны стрӧитсьыны кӧрт туйяс.
Дядя Пост аслас пӧляннас вӧлі Стон-Пойнтса достопримечательностьӧн.
Став локтӧм йӧзӧс пыр жӧ нуӧдлісны видзӧдлыны да кывзыны дядя Постлысь пӧлянсӧ.
Тӧдысь йӧз висьтавлісны, быттьӧ ачыс мистер Миллард ӧтчыд ылавлӧмӧн шулӧма, мый дядя Постлӧн пӧляныс лои Стон-Пойнтлӧн кыдз быттьӧ кутшӧмкӧ гербӧн.
А Мистер Миллардыд тӧдіс нин, мый сёрнитіс, эз ӧд прӧста сылӧн, замокас, телевизоркӧд орччӧн красуйтчы, быдӧнлы шензьӧм вылӧ, дас сизимӧд нэмса печкан.
Татшӧм озыр йӧзыд век корсьӧны некодлы ковтӧм татшӧм предметъястӧ, кодъяс сулалӧны ыджыд деньга, шуам печканъяс либӧ арфаяс, либӧ весиг настӧящӧй русскӧй самӧваръяс, кодъясӧс лӧсьӧдіс Миллардлӧн другыс — судья Сфикси.
Буретш Сфикси, а сы бӧрын ещӧ карын дас ӧти медся озыр семьяяс тожӧ шулісны, мый дядя Пост да сылӧн пӧляныс зэв мичаӧсь да поэтичнӧйӧсь да зэв ёна казьтылӧны кольӧм нэмлысь заводитчӧмсӧ.
Дядя Посткӧд паныдасигӧн найӧ нюмъялісны сылы, а мукӧддырйи весиг сетлісны долларджын чай вылӧ, кӧть эськӧ сійӧ эз обслуживайт налысь аристократическӧй Паркӧвӧй районсӧ, а обслуживайтіс карлысь асывладор помсӧ, сідз шусяна Шуйга Берег, да «Горничнӧй Рай», кӧні олісны негръяс.
Дядя Пост — зэв верклян, косіник, юр вылас сорс кодь дзор юрси пратя, — вӧлі дзик лэбач кодь.
Сійӧ некор эз пукавлы места вылас спокойнӧя: то сувтӧдліс ассьыс юрси пратьсӧ, то вӧрӧдіс асьсӧ нырӧдыс, то друг заводитліс зэв ёна кучкавны аслыс пидзӧсас.
Почтальонлӧн обязанностьясыс ньӧти эз бурмӧдлыны сылысь сьӧлӧмсӧ.
Ӧти и сійӧ жӧ кадӧ дядя Пост вӧлі батьтӧм-мамтӧм некымын челядьлӧн нянькаӧн, велӧдіс грамотаӧ челядьӧс, кодъяс эз вермыны ветлыны школаӧ, отсасьліс вичкоын баптистскӧй пасторлы да вӧлі став дӧваяслы сӧвет сетысьӧн.
Аслас подопечнӧйяслӧн весиг медся ичӧтик шог ёна дойдліс сылысь сьӧлӧмсӧ.
Дядя Постлысь настоящӧй нимсӧ некод эз тӧд, да тайӧ эз и вӧв важнӧ.
Та пыдди карас весиг медбӧръя пон тӧдіс сылысь киргысь, сибдӧм гӧлӧса, ымзысь да астматик моз пӧдысь автомобильсӧ; тайӧ автомобильыс вӧлі аслыссикас рӧма да шусьыліс «оливкӧвӧйӧн».
Сыӧдз, кор дядя Постлӧн эз на вӧв тайӧ машина кодьыс, сійӧ кытшовтліс ассьыс районсӧ тракӧдысь телега вылын, кытчӧ вӧлі доддялӧма вӧв, коді, тыдалӧ, сідзжӧ олӧ кольӧм нэмсянь на.
Нимыс тайӧ музейнӧй экспонатыслӧн вӧлі Фиалка.
Стон-Пойнтса став детинкаяс ылісянь аддзылісны кыз пӧрысь вӧлӧс да заводитлісны горзыны:
— Фиалка, гӧнечӧн!
Фиалка, кыккокйыв!
И Фиалка заводитліс тувччавны посньыдика да тшапа.
Кор став мирас техника вӧчис водзлань сэтшӧм ыджыд воськов да ставныс кутісны сёрнитны сы йылысь, кыдзи эськӧ ӧдйӧджык пӧльзуйтчыны атомнӧй энергияӧн гортас — ваннӧяс да кухняас, — дядя Пост думыштіс, мый абу мича водзӧ ветлыны Фиалка вылын.
И вот Стон-Пойнтлы ӧти знаменательнӧй лунӧ карса олысьяс первой кылісны, а сэсся и аддзисны дядя Постӧс механическӧй типа выль экипажӧн; тайӧ экипажыс, тыдалӧ, вӧлі внутренньӧй сгорание двигателя.
Вывті уна вын видзис коньӧр старик ассьыс оливкӧвӧй чудовище вӧчӧм вылӧ.
Медым сувтны, сійӧ дыр да мучитчӧмӧн раммӧдіс ассьыс экипажсӧ, а кор сійӧ раммыліс, тшапа кыскыліс виж клеткаа носӧвӧй чышъянсӧ, чышкыліс пӧсялӧм дзор юрси пратьсӧ да сӧмын сэки вайӧдліс вом дорас ассьыс знаменитӧй пӧлянсӧ.
Пӧлянысь петісны нюркйӧдлана, вӧрса шыяс, быттьӧ пармаын доисторическӧй морт чуксаліс сӧвет вылӧ аслас племяса йӧзсӧ.
Кияссӧ фартукъясас тэрыба чышкалігтырйи керкаясысь котӧрӧн петалісны юасян синъяса нывбабаяс; налӧн киясас вӧліны ыстӧм вылӧ дасьтӧм письмӧяс.
Ӧні нывбабаяс видзӧдісны эз сэтшӧм горша да шога, кыдзи война лунъясӧ, кор ставныс найӧ виччысисны океан сайысь юӧртор.
Но и ӧні дядя Пост эз вермы веськодя прӧйдитны юасян синъяс бокті да век ӧткодя шулывліс:
— Тіян письмӧныд ещӧ, буракӧ, контораын на, мэм.
Но ме непременнӧ мӧдысь локтігӧн вая сійӧс тіянлы.
Медся ёна радейтісны дядя Постӧс карлӧн асывладорпомса челядь.
Муртса кывліс сійӧ пӧлянлӧн шыыс, став керкаясысь, школаясысь, аптекаясысь, бой- да герлскаутскӧй клубъясысь да ложаясысь петавлісны челядь.
Унаӧс на пиысь сійӧ тӧдіс не сӧмын ним сертиыс, но вермис весиг висьтавны, кор сэтшӧмтӧ детинка либӧ сэтшӧмтӧ нывка висьліс коклюшӧн либӧ дифтеритӧн да чукӧртӧны-ӧ найӧ маркаяс либӧ сигарнӧй этикеткаяс.
Частӧ сійӧ корліс ас дінас кодӧскӧ челядь пиысь да нырсӧ чеплялігтырйи шуліс:
— Ме нуа дӧва Мэнслилы Новӧй Гвинеясянь письмӧ.
Сы вылын маркаыс вывті мича!
Ветлы сы ордӧ аски менам нимсянь да кор вежливӧйджыка: гашкӧ, сійӧ сетас тэныд тайӧ новогвинейскӧй красавицасӧ.
Школаӧ дядя Пост волывліс векджык луншӧр кадӧ.
Сэки вӧвлі урокъяс костын перерыв, и пӧрысь почтальонлы паныд петавлісны не сӧмын сизимӧд класса «малюткаяс», но и кӧкъямысӧд класса «персикъяс» да весиг ӧкмысӧд классаяс, кодъясӧс шулісны «курильщикъясӧн» *.
* «Курильщикъяс», «персикъяс», «малюткаяс» — старшӧй, средньӧй да младшӧй классъясын велӧдчысьяслӧн прӧзвищеяс.
Весиг найӧ, кодъяс нинӧм эз виччысьны дядя Постсянь да эз лӧсьӧдчыны сетны сылы ассьыныс письмӧяссӧ, топыда кытшавлісны оливкӧвӧй машинасӧ да шутитісны стариккӧд либӧ видлалісны знаменитӧй пӧлянсӧ.
Этша вӧлі сэтшӧм шуда йӧзыс, кодъяслы удайтчыліс пӧлучитлыны пӧлянсӧ киас, а найӧс, кодъяслы дядя Пост сетліс ворсыштны пӧлянӧн, позьӧ вӧлі лыддьӧдлыны чуньяс сертиыд.
Но став школьникъясыс — и поснияс, и найӧ, кодъяс лыддьылісны асьнысӧ гырысьясӧн нин — зэв ёна думайтлісны татшӧм честь йывсьыс.
Но тайӧ зэра апрельскӧй лунас, код йылысь тані мунӧ сёрниыс, школа дорӧ матыстчигӧн дядя Пост весьшӧрӧ тутсіс аслас пӧляннас.
Гӧрд кирпич здание быттьӧ вӧлі кулӧма.
Паськыд дворын буситан зэр улын ӧтчукӧрын сулалісны сӧмын кымынкӧ детинка да нывка.
Найӧ мый йылысь кӧ пӧся сёрнитісны да пӧшти эз веськӧдны вниманиесӧ дядя Постлӧн торжественнӧя воӧм вылӧ.
Сӧмын школьнӧй патрульяс ӧтнанныс казялісны сійӧс да сигнализируйтісны лӧз флажокъясӧн, мый школьнӧй дворӧ туйыс восьса.
Таркакылігтыр дядя Пост пырис ворота пытшкӧ да сувтіс аслас векся местаӧ.
Кывзысьыштіс.
Бара трубитыштіс.
Чӧв-лӧнь.
Некод оз тэрмась сы дінӧ, некод оз горӧд некутшӧм шутка.
Дядя Пост вӧрзьыштіс шоферскӧй пуклӧс вылын да тэрыба чабралыштіс кияссӧ, быттьӧ гут, кор сійӧ чиститӧ водз кокъяснас юрсӧ.
Сы дінті ӧдйӧ муніс плаща детинка.
— Мый нӧ талун тіян лои? — юаліс сылысь дядя Пост.
— Эз талун, а тӧрыт, — воськовсӧ надзмӧдтӧг вомгорулас шуис детинка.
— Эй, детинка, сувтлы! — горӧдіс дядя Пост. — Кӧсъян ӧтчыд тутӧстны?
Детинка бергӧдіс сылань юрсӧ, сувтліс здук кежлӧ: сійӧ явнӧ падъяліс, — но сэсся бара мӧдіс аслас туйӧд.
— Дядя Пост!
Дядя Пост! — чукӧстіс старикӧс раминик гӧлӧс. — Позьӧ тіянлы сетны письмӧ — мамалы ыста?
Кузь ныра, мисьтӧм нывка кайис автомобиль подножка вылӧ да чургӧдіс почтальонлы польдчӧм конверт.
— Ого, мыйта гижӧмыд, нывка! — серӧктіс дядя Пост. — Тыдалӧ, старательнӧй, он дышӧдчы гижнытӧ.
— Ок, миян тані сэтшӧмтор вӧчсьӧ! — ышловзис нывка. — Мама непременнӧ должен та йылысь тӧдны.
Кажитчӧ, ме эг дзуг адрессӧ.
Брикстон, Мэйн-стрит, дас ӧти, миссис Смитлы…
А менам нимӧй Мери…
— Энлы, — кутіс сійӧс пӧрысь почтальон. — Мый тіян тані вӧчсьӧ, Мери Смит?
Нывка кӧсйис мыйкӧ висьтавны, но сэки клопмуні-пӧдлассис школалӧн ӧти ӧдзӧс, и дворӧ котӧрӧн петіс виж туфлиа да спортивнӧй костюма миянлы тӧдса нин детинка.
— Эй, — мыйвынсьыс горӧдіс Рой Мэйсон. — Кор локтас аслас лягуша вылас сійӧ старикыс, коді чукӧртӧ письмӧяс?
— Тс… Кыдзи тэныд абу яндзим, Мэйсон! — Мери Смит тэрыба матыстчис сы дорӧ. — Он ӧмӧй аддзы: дядя Пост тані нин!
Но Рой эз яндысь татшӧм пустякъясысь.
— Ага, воин?
Зэв бур! — старик дінӧ матыстчигмоз шуис сійӧ. — Босьт ноко менсьым письмӧӧс.
Дядя Пост босьтіс письмӧсӧ да видзӧдліс адрес вылас.
— «Джорджия, Натчез», — гораа лыддис сійӧ. — Лунвывса, сідзкӧ?
А сійӧ и адрестӧгыс тӧдчӧ.
— Мый ті сэні ропканныд? — тшапа юрсӧ чатӧртіс Рой.
— Нинӧм. — И дядя Пост скӧрысь кутіс личкыны стартерлысь кнопкасӧ.
Мотор заводитліс уджавны, но пыр жӧ бӧр дугдіс.
Дыр мучитчис дядя Пост, кытчӧдз эз удайтчы сылы петны школа ворота сайӧ, а детинка веськодьпырысь видзӧдіс сы вылӧ.
Пӧрысь почтальон видіс асьсӧ сыысь, мый воштіс сы мында кад челядьлӧн кык письмӧ вӧсна.
А тайӧ письмӧясас вӧлі объяснитӧма ставсӧ, мый кажитчис школаын сэтшӧм загадочнӧйӧн дядя Постлы.
И сылы кӧ эськӧ удайтчис кӧть синбӧжнас видзӧдлыны Мери Смит письмӧӧ, сійӧ эськӧ лыддис со мый:
«Дона ма, ме тэныд зэв нин важӧн эг гижлы, кык лун нин, сы вӧсна мый миян вӧліны ыджыд событиеяс.
Директор объявитіс миянлы, медым ми ставным вӧлім дасьӧсь сетны полициялы чунь туйяс, сы вӧсна мый Америкаын уна преступникъяс да код тӧдас, мый миянысь лоӧ водзӧ.
Унаӧн вӧліны дасьӧсь сетны чунь туйяссӧ, но Беннет да Робинсон, миян старӧста, нинӧм вылӧ эз кӧсйыны, и сэки на дінӧ ӧтувтчисны миян ӧткымын «малюткаяс», и артмис ыджыд скандал.
Директор бӧрыннас корис ас дінас Джойӧс да Чарлиӧс.
Беннетӧс сійӧ видіс быдса час, а Чарли Робинсонлы грӧзитіс, мый вӧтлас сійӧс.
И ӧні миян классын ставыс вензьӧны: ӧтияс Чарли дор, мукӧдъяс паныд.
И ставыс тайӧ сы вӧсна, мый Чарли — негр.
И войдӧр миян детинкаяс да нывкаяс пӧвстысь унаӧн зэв омӧля относитчисны сы дорӧ: эз ворсны сыкӧд, эз сетлыны сылы кинысӧ да син саяс шулісны сійӧс «негритосӧн».
А ӧні найӧ ещӧ ёнджыка сійӧс эз кутны радейтны да шуӧны, мый сьӧдъяс век мунӧны законлы паныд да мый Робинсон прӧста повзис сетны чунь туйяссӧ.
Дерт, дона ма, тайӧ лӧж и тадзи шуӧны сӧмын Чарлилӧн врагъяс.
Ме тэныд гижлі нин, мый миян классын сійӧ медся бура велӧдчӧ, и медся бура вартчӧ крольӧн, и «табачнӧй ордйысьӧмъяс» вылын ставсӧ панйис, сы вӧсна мый сылӧн машинаыс муніс медся ӧдйӧ.
Вообщӧ сійӧ зэв способнӧй да весиг Пат Причард тайӧс признавайтӧ да шуӧ, мый сійӧ «повтӧм, збой рыцарь».
Ме ог тӧд, мый тайӧ лоӧ, но меным кажитчӧ, мый тайӧ зэв бур донъялӧм.
Пат Причард — миян нывкаяс пиысь медся мича да медся гордӧй, и, навернӧ, кор сійӧ быдмас, лоӧ кинозвездаӧн Голливудын да нажӧвитас зэв уна деньга.
Став миян детинкаяс кӧсйисны эськӧ ветлыны сыкӧд школасянь гортаныс, торйӧн нин Фэниан Мак-Магон да Рой Мэйсон, но сійӧ шуӧ, мый найӧ зэв грубӧйӧсь да мый сӧмын Чарли Робинсонкӧд позьӧ сёрнитны морт моз.
Та вӧсна Фэйни ещӧ ёнджыка синнас оз аддзы Чарлиӧс, а Рой шуис, мый сылы прӧтивнӧ видзӧдны, кор тайӧ детинкаыс бергалӧ еджыд нывкаяс дорын.
Рой Лунвылысь да шуӧ, мый сэні негръясӧс пӧшти оз лыддьыны йӧзӧн да еджыдъяс пиысь некод весиг оз вермы думыштны, кыдзи позьӧ дружитны сьӧдкӧд.
Сійӧ вывті-вывті скӧр, тайӧ Мэйсоныс, и, дерт, ставсӧ тайӧс сійӧ висьтавліс миянлы, кор Чарли эз вӧв матігӧгӧрын, сы вӧсна мый Чарли эськӧ сійӧс бура и войтыштіс.
Но ӧні Мэйсон зэв ёна збоймис, сы вӧсна мый Чарлилӧн став врагъясыс чукӧртчисны ӧтлаӧ да кӧсйӧны чӧвтны сійӧс старӧстаысь да вообщӧ вӧчны сылы лёкӧс.
А меным сійӧ жаль, и ме сеті кыв, дона ма, мый нэм чӧж лоа сылӧн другӧн.
Тэнад ныв Мери».
Мӧд письмӧыс, кодӧс нуис дядя Пост почтӧвӧй контораӧ, вӧлі дзик мӧдпӧлӧс.
«Дона бать! — гижӧма тайӧ письмӧас. — Зэв ёна кора тіянӧс ыстыны кыдз позьӧ ӧдйӧджык вит доллар менам обычнӧй жалӧваньеысь кындзи.
Меным колӧ мынтыны уджйӧз том Мак-Магонлы, кодлы ме ворсси тайӧ деньгасӧ понъясӧн панласигӧн.
Ті асьныд век велӧдлінныд менӧ, мый ворссьӧмтор сетӧм — быд джентльменлы вӧчӧ честь.
Таысь кындзи, том Мак-Магон — зэв скуп да нинӧм вылӧ оз прӧстит меным тайӧ деньгасӧ.
Кыдзи ті меным тшӧктінныд, ме сыкӧд быдлаӧ ветла ӧтлаын: кино вылӧ, матчьяс вылӧ, бойскаутъяслӧн ложаӧ, кытчӧ сійӧ менӧ нуӧдас, и школаӧ.
Школаын и вообщӧ карас меным оз зэв сьӧлӧм вылӧ во.
Тӧданныд-ӧ, бать, мый миян классын миянкӧд тшӧтш велӧдчӧны некымын цветнӧйяс да ӧтиӧс на пиысь весиг бӧрйисны старӧстаӧн и сійӧ командуйтӧ миян вылын.
Но ме решиті, мый дугӧда тайӧ делӧсӧ, да дасьті нин ребятаӧс.
Тайӧ негритосыс казялас, кыдзи командуйтны еджыдъяс вылын!
Натчезын миян эськӧ ӧдйӧ велӧдыштісны сійӧс!
Ме классын медся ён да воддза лунъясас верми Мак-Магонӧс, кӧть сійӧ неуна ыджыдджык меысь.
Пӧжалуйста, дона бать, ыстӧй меным регыдджык деньга.
Тіян пи Р. Э. Мэйсон».
Дядя Пост ӧкуратнӧя сдайтіс ассьыс лунся добычасӧ почтӧвӧй контораӧ да мӧдӧдчис оливкӧвӧй механизм вылас гортас.
А кык письмӧыс лэбзисны «божьей страна» Америкалӧн разнӧй пельӧсъясӧ да разнӧйногӧн висьтавлісны Стон-Пойнт карса школаын велӧдчысь сьӧд детинка йылысь.
3. РУД ЗМЕЙ Т УЙ ВЫЛЫН
Тайӧ главаыс заставитас тіянӧс, лыддьысьысь, мунны зэрӧн да шинаясӧн шыльӧдӧм шоссе кузя веськыда Стон-Пойнт карӧ.
Шосселӧн кыз руд змейыс тэрыба пырӧ карӧ да ассьыс бӧжсӧ кольӧ рекламнӧй щитъяс пӧвстӧ, кодъяс ошкӧны зубнӧй паста, яичнӧй порошок, искусственнӧй жемчуг да «кока-кола» нима напиток.
Но регыд став рекламаясыс бырӧны да ланьтӧны, медым сетны местасӧ уна лыда ёна горзысь гижӧдъяслы, кодъяс ошкӧны Миллард заводъяслысь продукциясӧ.
Лӧз, виж, гӧрд йӧктысь букваяс Стон-Пойнтлань мунысь путешественникъяслы висьталӧны, мый Миллард заводъясын вӧчсьӧ дзик быдтор — прӧстӧй столӧвӧй вилкисянь генераторӧдз да детскӧй коляскасянь газӧвӧй плитаӧдз.
Кыз руд змей лӧсьыдысла чиклясьӧ рекламалӧн посни и гырысь букваяс костті да нуӧдӧ ветлысь-мунысьясӧс век ылӧджык и ылӧджык — Асыввыв окраинаса медводдза лачугаяс дінӧ.
Лачугаясыс Стон-Пойнтын сэтшӧмӧсь жӧ, кутшӧмӧсь и мукӧд американскӧй каръясын: найӧс муртса-муртса тувъялыштӧма фанера торъясысь, жӧчысь да автомобильнӧй ящикъясысь, посньыдик ӧшиньясаӧсь да сэтшӧм ляпкыдик ӧдзӧсъясаӧсь, мый, кажитчӧ, сэті вермас пырны пон либӧ кань, но сӧмын оз морт.
Лачугаяс дорын бус пиын лукйысьӧны курӧгъяс, понъяс да челядь, ӧшалӧ киссьӧм кӧлуй, коді шусьӧ бельеӧн, да пукалӧны мудз, висьлӧс чужӧма нывбабаяс.
Мужчинаяс оз тыдавны, сы вӧсна мый найӧ пӧшти ставныс уджалӧны Миллард заводъясын, сійӧ заводъясас, кодъясӧс сэтшӧм яндысьтӧг ошкӧны рекламаяс.
Мистер Миллард окотапырысь босьтӧ аслас заводӧ Асыввыв окраинаса олысьясӧс, ставсӧ найӧс, коді оз вермы претендуйтны настӧящӧй дон вылӧ.
Мексиканецъяс, полякъяс, негръяс, чехъяс, венгръяс уджалӧны ляпкыд, уль руа корпусъясын, кӧрт ворота сайын.
Накӧд позьӧ торъя не церемонитчыны, найӧ абу ышнясьысь ирландецъяс либӧ Лунвылысь воӧмъяс кодьӧсь, кодъяс лыддьӧны асьнысӧ збыльысь американскӧй аристократъясӧн.
Асыввыв окраинаса йӧзлы позьӧ сетны не сӧмын этшаджык деньга, но и этшаджык югыд да воздух, позьӧ не тӧждысьны заводскӧй помещениеясын сӧстӧмлун вӧсна да сы вӧсна, медым уджалысьясӧс видзны опасностьясысь.
Позьӧ не думайтны вреднӧй испарениеяс йылысь да ва стенъяс йылысь, пызанъяс йылысь налы, коді кӧсйис эськӧ ӧбеденнӧй перерыв дырйи сёйыштны сьӧрсьыс вайӧм сёянторсӧ.
Весиг кыз руд змей, кӧрт заводскӧй ворота дорӧ матыстчигӧн, тэрмасьӧ гартыштчыны кольча моз, паськыда бергӧдчыны да ӧдйӧджык пышйыны водзӧ, сэтчӧ, кӧні тыдалӧ некымын ичӧтик пу коттеджъяслӧн рад, коді шусьӧ «Эдемӧн».
Неозыр владелецъяслӧн прӧстӧйиник фантазияыс мичмӧдӧма керкаяссӧ то флагштока башняӧн, то фальшивӧй балкона мезонинӧн, то прӧстӧ керка вевт вылас флюгерӧн.
Колледжъяс дорын куйлӧ мыськӧм турунвиж ковёр кодь обязательнӧй газон, а сэні — обязательнӧй клумба, кодӧс мичмӧдӧ югъялысь шар.
Шаръяслӧн да клумбаяслӧн кӧзяинъясыс абуӧсь жӧ, сы вӧсна мый уджалӧны Миллард контораясын, Миллард складъясын, Миллард мастерскӧйясын.
Эдемӧн помасьӧ Асыввывса окраина да заводитчӧ Стон-Пойнтлӧн «приличнӧй» юкӧн.
Тані кыз руд змей кыссьӧ ичӧтик мичаник особнякъяс костті; тайӧ особнякъяссӧ стрӧитӧма то выль стильӧн (цемент да стеклӧ), то швейцарскӧй виллаяс либӧ шведскӧй сиктса керкаяс модаӧн.
Особнякъясын эмӧсь ваннаяс, и холодильникъяс, и электрическӧй плитаяс, и электрическӧй сушилкаяс.
И наӧн владейтысьяс, кодъяс уджалӧны мистер Миллард банкъясын, мистер Миллард контораясын, мынтӧны вель ыджыд аренднӧй дон бара жӧ мистер Миллардлы.
Особнякъяс лоӧны кыдз быттьӧ водзкывйӧн самӧй карыслы.
Кыз руд змей кӧ кӧть неуна вермис думайтны, сылы эськӧ непременнӧ лои вывті гажтӧм, сы вӧсна мый Стон-Пойнт кар стрӧитӧма дзик жӧ сідзи, кыдзи и Америкаса уна сё мукӧд средньӧй каръяс.
Сылӧн уличаясыс стрӧитсьӧны сідз жӧ, кыдзи и орчча карыслӧн уличаясыс.
Сэні, кыдзи и орчча карас, эм Торговӧй улича; тайӧ улича вылас — банкъяслӧн ортсысяньыс мраморӧн вевттьӧм зданиеяс, универсальнӧй магазин «Атенеум»; эм уна йӧза Мэйн-стрит; тайӧ улича вылас эмӧсь кинематографъяс, танцевальнӧй клубъяс, магазинъяс да аптекаяс, аптека ӧшиньяс вылын куйлӧны минеральнӧй ва тыра сэтшӧм жӧ бутылкаяс, молитвенникъяс, газетаяс, резинӧвӧй душъяс да аспирин, кутшӧмӧсь и сійӧ аптекаясас, кодъяс тасянь комын, сё, куимсё да весиг тысяча миль сайынӧсь.
Сӧмын став тайӧ карса обязательнӧй признакъяссӧ прӧйдитӧм бӧрын кыз руд змей пырӧ торъя районӧ, коді куйлӧ ылын став шумсьыс да ноксьӧмсьыс да шусьӧ Паркӧвӧйӧн.
Веськыда кӧ шуны, самӧй Паркӧвӧй районас руд змей оз пыр, сы вӧсна мый главнӧй шоссеыс лыдтӧм-щӧттӧм машинаяснас да газолин дукнас кольӧ бокӧ.
Тані быдлаӧ мунӧны гравийӧн вольсалӧм спокойнӧй туйяс, кодъяс кузя, шинаяснас надзӧник чишкигтыр, шочиника прӧйдитлӧны самолётъяс кодь эзысь рӧма кузь автомобильяс. Автомобильяс вайӧны ассьыныс пассажиръяссӧ пуяс пытшкӧ дзебсьӧм ыджыд зданиеяс дорӧ.
Кыдзи торъялӧны тайӧ зданиеясыс банковскӧй служащӧйяслӧн да конторщикъяслӧн розӧвӧй да виж особнякъясысь!
Паркӧвӧй районын владелецъяслӧн фантазияыс сулалӧ зумыд финансӧвӧй подув вылын.
Например, судья Сфикси тырвыйӧ вермис позволитны аслыс стрӧитны изйысь мыйкӧ нисьӧ китайскӧй пагода кодьӧс, нисьӧ мавританскӧй пывсян кодьӧс.
Дерт, карса мукӧд дас ӧти озыр семьяяс эз кӧсйыны янӧдны асьнысӧ, и Паркӧвӧй район мичаммис дорическӧй портикъясӧн, коринфскӧй колоннаясӧн, турецкӧй минаретъясӧн, итальянскӧй палаццоӧн да нержавеющӧй стальысь, мраморысь, стеклӧысь, пластмассаысь да мукӧд материалъясысь стрӧитӧм медся выль сооружениеясӧн.
Но стон-пойнтовскӧй столпъяслӧн тайӧ резиденцияяс пиысь ни ӧтиӧс оз позь сравнитны «Ыджыд Босслӧн замоккӧд», кыдзи шуӧны карын Миллардлысь керкасӧ.
Видзӧднысӧ тайӧ керкаыс збыль дзик замок кодь.
Сійӧс вӧлі стрӧитӧма руд, «дикӧй» изйысь не то важ шотландскӧй стильын, не то стрӧитысь архитекторыс нарошнӧ стрӧитӧма сэтшӧм гажтӧма; керкасӧ кытшалісны пиньяса кык башня, сы вӧсна и шуисны сійӧс замокӧн.
Ставыс, мый кытшалӧ замоксӧ, сэтшӧм жӧ гажтӧм.
Замоклысь стенъяссӧ вевттьысь плющ югъялӧ, быттьӧ сійӧс вундалӧма кӧртысь.
Шыльӧдӧм да быттьӧ кӧртысь вӧчӧм олеандраясӧс, кодъяс быдмӧны пельсаясын, дорӧма чепъясӧн кӧрт ӧграда дорӧ.
Весиг туруныс тані пемыд, кӧрт рӧма да, кажитчӧ, вот-вот кутас триньгыны кок улад кӧрт стружки моз.
Но видлыны — триньгӧ туруныс али оз триньгы — оз удайтчы; став газонъясыс да пуясыс тані крепыд иган сайынӧсь.
Природасӧ тайӧ привилегированнӧй пельӧсас видзӧны решётка сайын да игналӧны патентованнӧй томанъясӧн.
Весиг турунлы да пуяслы тані асьнысӧ колӧ кутны кӧдзыд, стрӧг рамкаяс сайын.
А кутшӧмкӧ плебейскӧй турун кӧ думыштас друг лэптыны зарни юрсӧ да мыччысьны решётка сайӧ, то тайӧ юрсӧ пыр жӧ керыштасны.
4. ЫДЖЫД БОССЛӦН ЗАМОКЫН
— Америкаын вежсис воздухыс.
Став тайӧ забастовкаясыс, протестуйтан митингъясыс, сійӧ странаяс вылӧ ыстысьӧмыс, кӧні пыртӧма тайӧ пресловутӧй «выль демократиясӧ», бурӧ оз вайӧдны.
Ми воштім нин Китай, воштам Германияӧс, пӧшти став Европа мунӧ коммунистъяс туйӧд.
Колӧ мыйвынсьыным видзны Америкаӧс тайӧ страшнӧй заразасьыс.
Тайӧ делӧыс сэтшӧмъяслӧн, кыдзи ми, Миллард, тайӧ миян священнӧй обязанность.
А ми век на огӧ гӧгӧрвоӧй тайӧс, век на церемонитчам быдсяма сбродыскӧд.
Судья Сфикси сьӧкыда лолаліс, быттьӧ косӧ шыбитӧм морж.
Сійӧ вӧлі зэв скӧр.
— Весьшӧрӧ, Миллард, ті лӧсьӧдінныд асланыд заводъясын выль порядокъяс.
Кор тіянын уджалісны ирландецъяс да настӧящӧй, кӧреннӧй янки, ставыс муніс шыльыда, быттьӧ конвейер кузя.
А ӧні, кор ті босьталінныд сэтчӧ быдсяма полякъяссӧ, венгръяссӧ да сетінныд удж негритосъяслы, тіян пыр жӧ кыськӧ лоины быдсикас агитаторъяс, профсоюзнӧй деятельяс, удж дон йылысь, рабочӧйяслӧн правояс йылысь сёрнияс — ӧти кывйӧн кӧ шуны, чӧрт тӧдас мый!
И Сфикси шнёпкысис-пуксис креслӧас сідзи, мый кучик вевттьӧдыс нора дзуртыштіс.
Мистер Миллард кабинетын муніс эз совещание, а сідзи, заинтересованнӧй йӧзлӧн беседа кодь.
Тайӧ йӧзыс вӧліны: ачыс Ыджыд Босс — мистер Миллард, прусскӧй манераӧн шырсьӧм, кос джентльмен; сылӧн другыс — судья Сфикси; заводса управляющӧй Коттон, коді нинӧмӧн синмӧ эз шыбитчы да чери моз чӧв оліс; и висьӧдчысь Джон Эйнис, «Стон-Пойнтовскӧй новостьяслӧн» сюсь сотрудник; «Стон-Пойнтовскӧй новостьяс» — газета, коді принадлежитіс Миллардлы жӧ.
Беседа муніс дыр нин, и пепельницаас, коді изображайтіс зарни куканьӧс, тырыс вӧліны сигара да папирос помъяс.
Лӧз тшын кымӧр моз ӧшаліс кабинетын.
Мистер Миллардлӧн кабинетыс заслуживайтӧ торъя описание.
Став предметъясыс, креслӧяссянь заводитӧмӧн да чернильницаӧн помалӧмӧн, коді сулаліс пызан вылын да вӧлі неыджыд военнӧй плац ыджда, видзӧднысӧ вӧліны сэтшӧм ёнӧсь, гырысьӧсь да сьӧкыдӧсь, мый тані и сёрни эз вермы лоны сідз шусяна «художественнӧй беспорядок» йылысь.
Быд морт эськӧ повзис, думыштіс кӧ йӧткыштны либӧ вештыны мӧд местаӧ креслӧсӧ, либӧ вазасӧ, либӧ пресс-папьесӧ тайӧ комнатасьыс — сэтшӧм сьӧкыдӧн омӧлик морт вынъяслы кажитчис татшӧм уджыс.
Ыджыд Босслӧн кабинетыс вӧлі кыдз быттьӧ верховнӧй жрецлӧн оланінӧн, кытысянь веськӧдлісны не сӧмын Стон-Пойнт кодь ичӧтик карса граждана судьбаясӧн, но и кутшӧмакӧ став мирса уна йӧзлӧн судьбаясӧн.
Тайӧ кабинетсяньыс кыссисны синлы тыдавтӧм везъяс сьӧкыд кариатидъяс дінӧ, кодъяс кутӧны Уолл-стрит зданиеяслысь фронтонъяссӧ, лондонскӧй Ситилӧн векньыдик, пемыд уличаясӧ, Генеральнӧй Ассамблеялӧн да Объединённӧй Нацияяс Организациялӧн заседайтан залъясӧ.
И Миллардлӧн быд подчинённӧй, кор пыравліс тайӧ святилищеас, чувствуйтіс асьсӧ слабджыкӧн да ичӧтджыкӧн, и заводитліс кӧ мыйкӧ висьтавны, кывъясыс петалісны полігтырйи.
Тайӧ лунас Ыджыд Босс — мистер Миллард — быдторйӧ крукасьліс да эз вӧв дӧвӧльнӧй.
Ставсӧ, мый висьтавліс Сфикси, сійӧ зэв бура тӧдіс да эз нин ӧтчыд повторяйтлы думсьыс ачыс аслыс.
И сы вӧсна тайӧ скӧрмӧдіс сійӧс ещӧ ёнджыка.
«Лыддьӧдлӧ, быттьӧ пӧрысь пӧч! — щӧкасӧ чорыда зыралігтыр думайтіс сійӧ Сфикси йылысь. — Ме ачым тӧда, мый заводъясын — порохӧвӧй пӧгреб.
Но та пыдди тайӧ локтӧм йӧзыс сувтӧны миян янкияс серти куимпӧв донтӧгджык.
И на пӧвстын эмӧсь ассьыныс уджсӧ тӧдысь зэв бур специалистъяс.
Правда, Симсон висьталӧм серти, сэні тожӧ эмӧсь нин коммунистъяс…»
Сійӧ чеччис, кос, веськыд, мышкас пуктӧм сӧнӧсь гӧрд кулакъяса, да сувтіс управляющӧйлы паныд, но видзӧдіс эз сы вылӧ, а кытчӧкӧ ылӧ.
— Ковмас лоны оперативнӧйджыкӧн, Коттон, — шуис сійӧ. — Сюсьджыка видзӧдӧй йӧз бӧрся.
Ме кывлі, мый йӧз зэв ёна интересуйтчӧны радиоӧн, торъя нин Москвалӧн передачаясӧн.
Жаль, мый тайӧ зэв ёна мешайтӧ нормальнӧй уджлы; йӧз заводитӧны йӧйтавны, сёрнитӧны демократия йылысь, мир йылысь, рӧдинаӧ мунӧм йылысь и… ӧти кывйӧн кӧ шуны, лоӧй оперативнӧйджыкӧн да сюсьджыкӧн, Коттон.
Управляющӧй надзӧник копыртіс веськодьпырысь ставтор вылас видзӧдысь блед чужӧмсӧ:
— А мый вӧчны Бронкскӧд, сэр?
Миллардӧс быттьӧ тувкисны биа сэрапомӧн.
Сійӧ важӧн нин виччысис случай взорвитчыны, и со сэтшӧм случайыс сюри.
— Мыйла ме должен ноксьыны быдсяма посньыдик делӧяснас, Коттон! — скӧрысь шуис сійӧ. — Мыйла ме дінӧ сюйсьӧны быдсикас зывӧк негръяс кузя!
Вай дугдам, Коттон, тайӧ делӧнас ті асьныд кутанныд занимайтчыны!
— Кывза, сэр, — галстуксӧ нервнӧя нетшкигтыр вомгорулас шуис управляющӧй.
Но Боссӧс сылӧн кывзысьысь гӧлӧсыс эз бурӧд.
— Ті, кажитчӧ, правӧсь, Боб, — судья дінӧ шыасьӧмӧн сэтшӧм жӧ скӧра водзӧ висьталіс сійӧ: — став тайӧ сбродыс война бӧрын лои сэтшӧм тешкодь, мый водзӧ оз позь.
Ті тӧданныд эсійӧ негр-ветеран Цезарь Бронкссӧ?
Сфикси довкнитіс юрнас:
— Сійӧ, коді век ораторствуйтӧ собраниеяс вылын?
Тӧда сійӧс, любуйтчывлі! — Сійӧ скӧрысь прысьнитіс.
— И со, тайӧ типыс локтіс война вылысь китӧг-коктӧг да требуйтӧ, медым ми бӧр босьтім сійӧс монтажникӧн, мынтім сылы пособие да закажитім миян деньга вылӧ протезъяс…
Быттьӧ завод мыжа, мый сылысь орӧдісны кисӧ да коксӧ!
Дерт, ми эськӧ вермим мынтысьны протезъяссьыс, но сэки и мукӧд рабочӧйяс тожӧ предъявитасны ассьыныс требованиеяс.
Ми тшӧктім, мед сылы сетісны стӧрӧжлысь места да кутісны мынтыны ичӧтик жалӧванье. — Босс видзӧдліс пукалысьяс вылӧ. — Ті думайтанныд, мый сійӧ аттьӧ шуис администрациялы?
Мед кӧть эз!
Сійӧ лэптіс вывлань ассьыс сьӧд нырсӧ да кутіс висьтавны неблагодарность йылысь, сы йылысь, мый сійӧ кисьтіс вир, а мукӧдыс тайӧ вир вылас нажӧвитчисны…
Ӧти кывйӧн кӧ шуны, паськӧдіс сэтшӧм агитация, мый сэні быть лои шыӧдчыны полиция дінӧ.
— Ӧти лун мысти сійӧс лэдзисны.
Сы дор сувтісны кодсюрӧ профессиональнӧй союзса руководительяс пиысь, — бара раминика вомгорулас шуис Коттон.
— Тӧда.
Доложитісны. — Босс любӧпырысь пуктіс пызан вылӧ гӧрд кулакъяссӧ.
Тӧдчис, мый сійӧ гордитчис бура пуктӧм информацияӧн. — Ӧні тіян делӧ, Коттон, следитны, медым сійӧ матӧ эз матыстчы завод дінӧ да эз сёрнит рабочӧйяскӧд.
Тайӧ негрыслӧн — вӧвлытӧм ораторскӧй способностьяс.
Ми ӧтчыд кывзім сійӧс войнавывса ветеранъяслӧн собрание вылын.
Сэні сійӧ висьтавліс Европа йылысь, Польшаын да Чехословакияын разнӧй свободаяс йылысь.
И, тӧданныд-ӧ, зэв эскана висьталіс…
Аскинас, кыдзи меным висьталісны, сё ветымын рабочӧй-поляк босьтісны расчёт: окота лоӧма, гӧгӧрвоанныд-ӧ, мунны рӧдинаас — сэні налӧн, видзӧдтӧ, заводитчӧма выль эра, социализм… — Сійӧ бергӧдчис управляющӧйлань: — Со мый, Коттон: ті кӧ кыянныд сійӧс буретш сэки, пыр жӧ звӧнитӧй меным, а ме нин примита ассянь мераяс.
— Кывза, полковник, — шуис Коттон.
Тайӧ шыӧдчӧм вылас вочавидзӧм пыдди Миллард меліа нюммуніс: сійӧ торъя нин радейтіс сійӧ служащӧйяссӧ, кодъяс важ кузя величайтісны сійӧс «полковникӧн».
Делӧыс сыын, мый война дырйи Миллардлӧн заводъясыс вӧчисны боеприпасъяс да оружие, и владелецыслы вӧлі присвоитӧма полковник звание.
Миллард, Принстонса да Гарвардса * питомец, коді и войдӧр век участвуйтіс Национальнӧй гвардиялӧн манёвръясын, зэв ёна кутіс радейтны военнӧй формасӧ.
* Принстон да Гарвард — Америкаса высшӧй учебнӧй заведениеяс, кытчӧ вермӧны пырны сӧмын «избраннӧйяс».
Колӧ вӧлі аддзывны, кыдзи сійӧ сувтӧдліс улича вылын ассьыс машинасӧ, корліс ас дінас ылалӧм салдатӧс да видліс сійӧс сыысь, мый сійӧ эз сет честь!
И манераясыс сылӧн лоины дзик военнӧйӧсь, и каблукъяснас заводитіс котшйӧдлыны торйӧн тшапа.
И кутшӧм жаль сылы вӧлі, кор помасис война да ковмис пӧрччыны военнӧй формасӧ, а главнӧйыс, кор ковмис консервируйтны складъясын уна дас тысяча снаряд и кӧть мыйкӧ мында вуджны детскӧй коляскаяс, кастрюляяс да водопроводнӧй кранъяс вӧчӧм вылӧ.
Долларъяс, долларъяс, долларъяс, — помтӧм деньга, коді локтіс Миллард заводъясӧ война лунъясӧ!
А ӧні — тайӧ проклятӧй детскӧй коляскаясыс, вилкиясыс, кастрюляясыс!
Да, мистер Миллард вӧлі вывті недӧвӧлен мирнӧй обстановкаӧн.
А сэні ещӧ рабочӧйяскӧд тайӧ историяясыс, тайӧ забастовкаясыс да волнениеясыс, кодъяс заводитчалӧны то ӧти, то мӧд заводын!
Мистер Миллард — карса медся ён цитадельӧн владейтысь, кӧрт воротаяс, томанъяс да иганъяс радейтысь, йӧзлӧн, керкаяслӧн да машинаяслӧн кӧзяин да повелитель — кӧрис синкымъяссӧ да ён виж пиньяснас курччис кыз гаванна.
Мукӧдъясыс подчинитчисны кӧзяинлӧн настроениелы да тожӧ чӧв олігтыр курччисны.
Эйнис вӧлі шуда: сы вылӧ некод эз видзӧд, и сійӧ гусьӧник помаліс куритны кӧзяиныслысь мӧд сигара нин, ӧдзӧсӧ таркӧдыштісны.
— Пырӧй! — шуис Ыджыд Босс.
— Сэр, тіян дінӧ локтісны Мак-Магон да ещӧ сійӧ том учительыс.
Найӧ висьталӧны, мый ті асьныд кӧсйинныд аддзӧдлыны найӧс, — шуис кыз гӧлӧс, и ӧдзӧс шӧрын сувтіс мыйкӧ зэв ыджыд, югъявтӧдзыс шыльӧдӧм да сэтшӧм зумыд формаяса, мый ставнас ӧтлаын сійӧ ёнджыкасӧ вӧлі кутшӧмкӧ образцӧвӧй механизм кодь.
— Лэдзӧй найӧс, миссис Причард, — шуис кӧзяин.
Миссис Причард шытӧг бергӧдчис да петіс ӧдзӧс сайӧ.
Кодкӧ кӧ видзӧдліс Ыджыд Боослӧн домоправительница вылӧ, быдӧн гӧгӧрвоис эськӧ, мый сійӧс монтируйтӧма замокӧ, кыдзи овлӧ монтируйтӧма керкаӧ лифт, либӧ котельнӧй установка, либӧ совершенствуйтӧм мусоропровод.
Природа, коді сетӧма вӧлі мичлунсӧ да лӧсьыд походкасӧ Патриция Причардлы — сылӧн нывлы, кажитчӧ, ньӧти абу тӧждысьыштӧма мамыс вӧсна.
Но ачыс миссис Причард ньӧти та вӧсна эз шогсьы, весиг ошйысис сійӧн, мый сійӧс сотворитӧма пӧльза вылӧ.
Сыын эз вӧв нинӧм нывбабалӧн кодьыс, нинӧм кажитчанаыс: сӧмын ён, крепыд лыяс, топыд мускулъяс, энергичнӧй черлыяс да челюстьяс.
Асылыс миссис Причардлӧн заводитчыліс сысянь, мый сійӧ плеть моз зэлыда гартліс балябӧжас рудов юрсисӧ, сюйліс ассьыс рычагъяссӧ да кӧлесаяссӧ чехол сяма руд платьеӧ, ӧдйӧ кыпӧдліс парсӧ да котӧртліс кытчӧкӧ керкаті — Образцӧвӧй Механизм, коді уджаліс стӧча, шытӧг, брактӧг.
Йӧз вылӧ сійӧ эз скӧрав, эз крукасьлы быдторйӧ, но, кыдзи уджавны лэдзӧм машина, сійӧ пыр жӧ пӧдтыліс да бырӧдліс ставсӧ, мый мешайтліс сылы уджавнысӧ.
Та кындзи, сійӧ чайтліс, мый оз вӧч некутшӧм ӧшибкаяс, ветліс евангелистскӧй вичкоӧ да сьӧлӧмсяньыс думайтіс, мый олӧмас сылӧн могыс — вӧчны сӧмын бур.
Сьӧкыд вӧлі думыштны миссис Причардӧс меліа нюмъялысьӧн.
И век жӧ тайӧ бур Образцӧвӧй Механизмыс кужис и нюмъявны и сёрнитны мелі гӧлӧсӧн, и тайӧ механизмыслӧн киясыс вермисны весиг пӧся кутлыны.
Но мирас сӧмын ӧти существо дінӧ миссис Причард вӧлі мелі да ӧти существолы нюмъяліс.
Тайӧ существонас вӧлі сылӧн нылыс — Патриция.
Ставыс, мый веськыда либӧ бокысянь касайтчис Патрициялы, зэв ёна интересуйтіс миссис Причардӧс.
Та вӧсна, кор сійӧ тӧдліс, мый кӧзяиныс мыйлакӧ корӧма ас дінас директорсӧ да учительсӧ сійӧ школасьыс, кӧні велӧдчис сылӧн нылыс, домоправительница лэдзис кыкнан локтысьсӧ да пыр жӧ ланьтӧдчис ӧдзӧс дорӧ.
— Кыдзи оланныд-выланныд, полковник?
Кыдзи тіян здоровьеныд? — кыліс сійӧ Мак-Магонлысь мелі гӧлӧссӧ. — Ті кӧсйинныд миянӧс аддзӧдлыны?
— Да.
Пуксьӧй, джентльменъяс, — шуис Миллард. — Боб, Эйнис и ті, Коттон, энӧ на мунӧй, ті меным ещӧ верманныд на ковмывны.
Кыліс журналистлӧн вомгорулас ропкӧм.
Миллард висьталіс водзӧ:
— Кутшӧм нӧ история тіян лои школаад, Мак-Магон?
Миян школааным? — тӧдчӧдіс сійӧ. — Меным звӧнитліс майор Симсон — корӧ, медым ме ачым займитчи тайӧ делӧнас либӧ мед чукӧрті попечительскӧй сӧвет.
Шуӧ, мый школаын челядь кутӧмаӧсь бастуйтны, ӧткажитчӧмаӧсь дактилоскопируйтчыны и мый ставнас тайӧн веськӧдлӧ кутшӧмкӧ негритянскӧй детинка.
Кытысь нӧ тіянлы тайӧ негрыс?
Мыйла ме сы йылысь нинӧм ог тӧд?
— Полковник, ті сійӧс тӧданныд, ті асьныд вайинныд сійӧс миян школаӧ, — ӧтвечайтіс Мак-Магон. — Сійӧ тіян вӧвлӧм механик Робинсонлӧн пи.
Робинсонлысь нимсӧ казьтыштігӧн миссис Причардлӧн чужӧмыс дрӧгнитіс.
«Бара тайӧ негритянскӧй детинкаыс?» вомгорулас шуис сійӧ да кутіс водзӧ кывзыны кыкпӧв сюсьджыка.
— Негр Тэд Робинсонлӧн, коді пӧгибнитіс корабль вылын Пирл Харборын, пиыс, полковник, — шуис «Новостьяслӧн» сотрудник.
— Карын став газетаясыс гижлісны тіян благороднӧй поступок йылысь, кор ті сетінныд школаӧ сылысь писӧ.
— Ага… помнита, помнита! — нюжӧдіс Миллард. — Ме думайтлі вӧчны детинкаысь тожӧ пӧлезнӧй мортӧс да бӧрыннас босьтны сійӧс заводӧ…
Мыйла нӧ, Мак-Магон, ті эн заставитӧй сійӧс подчинитчыны?
Збыль ӧмӧй ті он вермӧй нинӧм вӧчны детинкакӧд, да ещӧ и цветнӧйкӧд. — Миллард гӧлӧсын кыліс скӧрмӧм.
Мак-Магон яндысьӧмӧн кызӧктыштіс:
— Делӧыс сыын, полковник, мый тайӧ Робинсоныс — абу ӧтнас.
Сы дінӧ ӧтувтчисны сизимӧд класса ӧткымын велӧдчысьяс.
Сійӧ ставнысӧ найӧс тшӧктӧма ӧткажитчыны дактилоскопируйтчӧмысь: сы вӧсна, мый сійӧ пӧ мисьтӧмтор.
А сэсся и мукӧд классъясын челядь кутісны волнуйтчыны.
И медбӧрын школаыс юксис кык лагерь вылӧ…
И со куим лун чӧж нин некод оз думайт урокъяс йылысь, — шӧйӧвошӧмӧн помаліс сійӧ.
— Мый нӧ тайӧ татшӧмыс? — Кыліс, кыдзи дзуртыштіс креслӧ: Миллард сьӧкыда чеччис местасьыс. — Ті коді — школаса директор али розя ведра?
Вӧтлӧй детинкасӧ школасьыс — и помалам тайӧ сёрнисӧ.
— А газетаяс сэки кыдзи-мый, сэр? — полӧмӧн казьтыштіс Мак-Магон. — Ме ачым сійӧс кӧсйи исключитны, но ас кадӧ тӧдвылӧ уськӧді газетаяс йылысь.
Ӧд найӧ гижлісны батьтӧм-мамтӧм детинка дінӧ тіян благороднӧй отношение йылысь, сэр…
— Г-м… — Креслӧ бара дзуртыштіс. — Эйнис, а ті мый та йылысь думайтанныд?
— Пӧжалуй, полковник, оз сулав исключайтны детинкасӧ, — шыасис журналист. — Дерт, «Новостьяс» нинӧм оз гижны, но Гренджерын да штатса мукӧд каръясын тіян конкурентъяслӧн газетаясыс вермасны тӧдмавны да пӧльтны став тайӧ делӧсӧ…
Ті верманныд воштыны цветнӧй бӧрйысьысьяслысь гӧлӧсъяссӧ…
— Эйнис висьталӧ дзик веськыда, Роберт, — чорыда поддержитіс Сфикси.
Кабинетын ланьтісны.
— Кык лёктор ӧти лунӧ, и ставыс негритосъяс вӧсна!
Чувствуйтсис, мый Босс мыйвынсьыс зілис кутны асьсӧ.
— Зэв нин уна найӧ ас выланыс босьтӧны, тайӧ цветнӧйясыс, — тшӧтш шуис Эйнис. — Котырталӧны цветнӧй народъяс пӧвстын кутшӧмкӧ прогресс организацияяс, заседайтӧны, речьяс висьталӧны, быдтор вӧчӧны еджыдъяс моз.
Важӧн нин ставсӧ найӧс колӧ вӧлі бӧр вӧтлыны Джорджияӧ, мед сэні уджалӧны плантацияяс вылын…
Миллард коса серӧктіс:
— Зэв бур тема статьялы, Эйнис.
Аддзанныд уна сторонникӧс.
Но, джентльменъяс, ми кежим сёрнисьыс бокӧ.
Кывзӧй, Мак-Магон, — шыасис сійӧ директор дорӧ: — Став еджыд детинкаясыс да нывкаясыс ӧмӧй школаас мунӧны негритёнок бӧрся?
Ӧнӧдз ӧмӧй нӧ ті эн объяснитӧй налы, мый тадзи оз позь и мый нэмсянь на еджыдъяс нуӧдӧны ас бӧрсяыс цветнӧйясӧс, а оз мӧдарӧ!..
— Тайӧ детинкаыс, Робинсоныс, — классын медбур велӧдчысь, сэр, и вообщӧ зэв способнӧй, — друг кыліс выль гӧлӧс — спокойнӧй баритон.
Тайӧ сёрнитіс Ричардсон — младшӧй учитель. — Чарльз Робинсон пӧльзуйтчӧ авторитетӧн челядь пӧвстын, сійӧ бур спортсмен, сылӧн ыджыд техническӧй способностьяс, и ас вӧчӧм автомобильясӧн ордйысигӧн кольӧм во сійӧ босьтіс первой места.
Сылы поручайтӧны дорйыны школалысь спортивнӧй честьсӧ.
Таысь кындзи, класс лыддьӧ, мый сійӧ — велӧдчӧмын успехъясысь первой награда вылӧ кандидат.
Кыліс Миллардлӧн скӧрысь серӧктӧм:
— Первой награда — цветнӧйлы!
Кутшӧм нӧ тайӧ идея, том мортӧй!..
Мак-Магон, ті кыланныд, мый сійӧ шуӧ?
Первой награда сьӧд детинкалы, коді содтӧд татчӧ лэптіс школаын бунт!
— Мистер Ричардсон висьталіс, меным кажитчӧ, сӧмын ассьыс пожеланиесӧ, сэр, — лӧньӧдӧм могысь ӧтвечайтіс Мак-Магон. — Награда пӧлучитас еджыд велӧдчысь, мӧдног лоны оз вермы.
Сэтчӧ жӧ Ричардсон вывті ыдждӧдӧ тайӧ школьникыслысь влияниесӧ.
Миян школаын цветнӧйяс абу почётынӧсь.
Робинсонлӧн и классын и школаын уна противник, на пӧвстын — ме должен тайӧс пасйыны, сэр, — менам пи.
Менам пи Фэниан да сылӧн ёртъясыс некор оз лэдзны, медым школаын медводзын вӧліны цветнӧйяс…
А мистер Ричардсон…
— Ладнӧ, Мак-Магон, — торкис сійӧс Миллард, — вӧчӧй сідзи, медым меным да мукӧд попечительяслы эз норасьны сэсся велӧдчысьяс вылӧ, и висьталӧй асланыд Фэнианлы, медым сійӧ раммӧдіс тайӧ сьӧд вожаксӧ.
Ме сійӧс та вылӧ благӧслӧвита, — содтіс сійӧ шутитігмоз. — А ті, том мортӧй, — сэки Миллард, тыдалӧ, бергӧдчис Ричилань, — ті эн сэтшӧм ёна увлекайтчӧй негритянскӧй народӧн да равенство йылысь став тайӧ идеяяснас.
Татшӧм увлечениеясыс миян кадӧ ёна мешайтӧны мортлы олӧмас. — Босс шуис тайӧс сэтшӧма тӧдчӧдӧмӧн, быттьӧ нуӧдіс аслас кывъяс улӧд кыз черта. — Верманныд мунны, джентльменъяс, ме тіянӧс сэсся ог кут…
Боб, ті, дерт, кольччанныд ӧбедайтны?
Кабинетын кылісны кок шыяс.
Миссис Причард тэрыба вешйис ӧдзӧс дорысь.
Сійӧ мудзис сэтшӧм дыр сулалӧмысь да сэтшӧм сюся кывзысьӧмысь, но сьӧлӧмыс сылӧн бурмис: ставсӧ, мый сійӧ кӧсйис кывны, сійӧ кыліс.
5. КАШТАНЪЯС УЛЫН СЁРНИ
Качисны вывлань гӧрд флажокъяс: стоп!
Внимание!
Туйыс тупкӧса!
Но со тыдовтчисны лӧз кружокъяс да кутісны бергавны школьникъяс син водзын, быттьӧ бобувъяс: водзӧ!
Позьӧ мунны!
Школалань мунігӧн челядь вомӧналісны шоссе, а школьнӧй регулировщикъяс чургӧдӧмаӧсь морӧсъяснысӧ да сулалӧны настӧящӧй полицейскӧй моз, найӧ сувтӧдісны автомобильяслысь мунӧмсӧ.
Школа дорын да коридоръясын распоряжайтчисны кӧкъямысӧд класса велӧдчысьяс пӧвстысь школьнӧй патрульяс:
— Куритчысьяс — коймӧд судтаӧ, история кабинетӧ!
Персикъяс — витӧд судтаӧ, математика кабинетӧ!
Не котравны посъяс кузя!
Не горзыны!
Эй тэ, сера чужӧм, ӧні жӧ вай мачтӧ!
Мыськы китӧ, сьӧд чужӧм, а то воштан отличниклысь ленточкаястӧ… *
* Кутшӧмсюрӧ американскӧй школаясын бур успехъясысь да поведениеысь велӧдчысьясыс новлӧны вӧняс ленточкаяс.
Тадзи вӧтлӧдлӧмӧн, горзӧмӧн, а кодсюрӧлы прӧстӧ кулакнас кучкалӧмӧн, школьнӧй патрульяс, медбӧрын, лӧсьӧдлісны порядок, и урокъяс заводитчытӧдз коридоръясын да посъяс вылын лолі тӧдчымӧн лӧньджык.
Сӧмын сизимӧд класса «малюткаяс» ордын патрульяс со кымынӧд лун нин оз вермыны лӧсьӧдны порядок.
И мыйсӧ сӧмын эз вӧчны патрульяс!
Бурӧн корисны, штрафуйтісны горзысьясӧс да мырддялісны налысь ленточкаяссӧ, грӧзитчисны первой норасьны старӧстаяс сӧветӧ, сэсся вице-президент Принслы, медбӧрын аслыс Боб Коллинзлы — школаса президентлы, — нинӧм эз отсав: «малюткаяс» век волнуйтчисны.
Ноябрын, кор став Америкаыс бӧрйис президентӧс, школаын сідзжӧ бӧрйисны школьнӧй президентӧс, сылысь помощникъяссӧ да класснӧй старӧстаясӧс.
Ставыс вӧлі сідзи жӧ, кыдзи и прамӧй бӧрйысьӧмъяс дырйи: бӧрйысьӧмводзвывса агитация, любӧй способъясӧн, весиг чӧскыдторъяс да матчьяс видзӧдны билетъяс отсӧгӧн сторонникъясӧс вербуйтӧм, демократъяс да республиканецъяс вылӧ юксьӧм, кандидатъяслӧн бӧрйысьӧмводзвывса речьяс.
Школаса президентӧн медбӧръяысьсӧ вӧлі бӧрйӧма демократъяслысь ставленник Боб Коллинзӧс.
Тайӧ вӧлі ыджыд тушаа ньӧжмыд старшеклассник, боксёр, коді ёнджыкасӧ тӧждысис ринг вылын аслас успехъяс вӧсна, а эз школьнӧй делӧяс вӧсна.
Но буретш тайӧ боксёрскӧй славаыс сетіс Коллинзлы школьнӧй президентлысь местасӧ.
Ӧд быд школьниклы любӧ вӧлі имеитны президентӧн сэтшӧм мортӧс, коді выступайтіс настӧящӧй ордйысьӧмъяс вылын.
Та пыдди быдтор, мый волнуйтіс школаӧс, Коллинзлы вӧлі пӧшти веськодь.
Школьнӧй делӧяс дінӧ веськодьлун вӧснаыс и старӧстаясӧс бӧрйигӧн «малюткаяс» вермисны провалитны бойскаутъяслысь кандидатсӧ, «орёл» Мак-Магонӧс, да бӧрйыны старӧстаӧн негр Робинсонӧс — шоч случай, торъя нин война бӧрын.
Фэйниӧс классын эз радейтны: сійӧ вылӧ пуксьыліс слабъяс да поснияс водзын, леститчыліс учительяслы, и «малюткаяс» чайтісны, мый став йывсьыс, мый овлӧ школаын, сійӧ висьтавлӧ батьыслы.
А Чарли Робинсон дінӧ унджыкыс относитчисны бура: «табачнӧй ящикъясӧн» ордйысигӧн Чарлилӧн машинаыс панйис весиг Мэрфиӧс, коді куимысь вӧвлі победительӧн; Чарлилӧн вӧлі веськыд, кыпыд характер, сійӧ век, став обстоятельствояс дырйи, вӧлі дась отсавны ёртъясыслы, и весиг найӧ, кодъяс эз кӧсйыны имеитны делӧ сьӧд кучикаяскӧд, шулісны, мый Робинсон «сэтшӧм ас морт, мый весиг ньӧти абу негр кодь».
Кор гусьӧн гӧлӧсуйтӧмӧн класса старӧстаӧн вӧлі бӧрйӧма Чарлиӧс, Мак-Магон младшӧй муртса эз висьмы скӧрысла.
Сюрис сысянь сэки скаутскӧй «неженкаяслы»!
Сійӧ найӧс дзикӧдз терпениесьыс петкӧдіс быдторйӧ крукасьлӧмъяснас, сверхочереднӧй нарядъяснас, и найӧ сідзи и ветлісны скаутскӧй галстукъястӧг, сы вӧсна мый «орёл» эз аддзыв найӧ поступокъясысь нинӧм сэтшӧмсӧ, мыйысь позис эськӧ кӧртавны галстуксӧ *.
* Скаутъяс правилӧ серти кӧртавны галстуксӧ вермӧ сӧмын сійӧ, коді вӧчис тайӧ лунас кутшӧмкӧ бур поступок.
Но делӧсӧ вӧлі вӧчӧма: Чарли Робинсон ӧнісянь лои класса старӧстаӧн, сійӧ пырліс тыр правоа членӧн старӧстаяс сӧветӧ, сійӧ совещайтчис школаса президенткӧд.
И Фэйни вермис мыйта колӧ скӧравны да лэдзны ассьыс скӧрсӧ скаутъяс вылӧ, сылы сідзи и эз удайтчы эськӧ вештыны Чарлиӧс локтан бӧрйысьӧмъясӧдз.
Мӧд делӧ ӧні, кор лои тайӧ историяыс чунь туйяс сетігӧн.
Фэйни пыр жӧ думыштіс, мый ӧні позьӧ старӧстаяслысь сӧветсӧ да «малюткаясӧс» сувтӧдны Чарлилы паныд.
Да и Мэйсон другыс кӧсйысис сылы дасьтыны ребятаӧс.
Вторникӧ, урокъяс заводитчытӧдз, вӧлі Фэйнилӧн да Ройлӧн знаменательнӧй сёрни.
— А тэ, гашкӧ, тожӧ кӧсъян лоны старӧстаӧн? — подозрительнӧя юаліс Ройлысь директорлӧн пиыс. — Мыйкӧ тэ зэв нин ёна тӧждысян.
— Эн пов, йӧй юр! — ӧтвечайтіс сылы Рой. — Ме сӧмын ог вермы терпитны, медым меным мыйкӧ индаліс сьӧд кучика.
Вообщӧ, бур эськӧ вӧлі став цветнӧйяссӧ весавны школаысь…
Шензя ме пӧрысь Миллард вылӧ: мыйла сылы ковмис тыртны школасӧ быдсикас дряньнас!
— А газетаяс?
Газетаяс йывсьыс тэ вунӧдін? — тшапитчӧмӧн шуис Фэйни. — Ыджыд Босс кӧсйӧ лоны сенаторӧн, и сылы кӧть мый, а колӧ сибӧдны ас дорас рабочӧйясӧс да негръясӧс.
Вот сійӧ и сюйис миян школаӧ став тайӧ лопотьсӧ да зілис, медым газетаяс гораджыка горзісны сылӧн «бур сьӧлӧм» йылысь.
Став тайӧ механикасӧ сійӧ восьтӧма менам палы.
Ме та йылысь тӧда тӧрытъя лунсянь.
— Со мый вӧлӧма!.. — нюжӧдӧмӧн шуис Рой. — Ӧні гӧгӧрвоана, мыйла тэнад старикыд тадзи няньчитчис миян негритоскӧд.
Сыщиккӧд сёрнитӧм бӧрын Робинсонлы колӧ вӧлі сетны пиняс да чужйыны сійӧс школасьыс, а тэнад батьыд сӧмын зілис янӧдыштны сійӧс,
— Угу! — Фэйни довкнитіс юрнас. — Бӧрыннас, гортын нин, менам старикӧй йӧйталіс быдса час да горзіс, мый сійӧ эськӧ окотапырысь нӧйтіс тайӧ сьӧд наглецсӧ, но мый сылӧн кӧрталӧмаӧсь киясыс…
— Гм… Пола, мый миянлы оз кокни ло вӧтлыны негрӧс старӧстаысь да пуктыны тэнӧ. — Фэйни вылӧ критическӧя видзӧдігтыр шуис Рой. — Зэв нин тэ ёна… эсійӧ… сибдан аслад батьыд дінӧ, Горилла водзын честьӧ уськӧдчан.
Ребята тайӧс оз радейтны…
А Робинсон кольӧм ордйысьӧмъяс дырйи нажӧвитіс бур слава.
Ме эг аддзыв, но ребята висьталӧны — сылӧн пӧ вӧлі зэв бур автомобиль.
И ставсӧ ачыс вӧчӧма, аслас кияснас…
— Н-да… Сэтшӧм уджъясыд вылӧ сійӧ сюсь, — неокотапырысь шуыштіс Фэйни. — Сійӧ и ӧні выль машина вӧчӧ, кутшӧмкӧ аслыссикасӧс, дзоньнас алюминийысь, и нимсӧ нин сылы думыштӧма — «Эзысь свирель»…
Ошйысьӧ, мый майскӧй ордйысьӧмъяс дырйи непременнӧ бара победитас Мэрфиӧс.
Мэрфи веськыда йӧйталӧ — сэтшӧма сійӧ синнас оз аддзы Робинсонӧс, — содтіс Фэйни.
— Со кыдзи!..
Колӧ миянлы аддзӧдлыны Мэрфисӧ, — быттьӧ ловзис Рой. — Гашкӧ, ӧтлаын мыйкӧ думыштам.
Сійӧ кутіс мыйкӧ думайтны.
Фэйни йирис гыжсӧ да терпениетӧг виччысис.
— Ковмас тӧдмавны, кыдзи мӧдасны кутны асьнысӧ президент да старӧстаяслӧн сӧвет, ми кӧ кыпӧдам ребятаӧс Робинсонлы паныд, — медбӧрын шуис Рой.
…Вторникӧ жӧ, рытнас, школьнӧй дворын, каштанъяс улын, сулалісны кык фигура; мичаа пасьтасьӧм лунвывса детинка да защитнӧй рӧма важиник курткаа косіник, блед велӧдчысь, кодлӧн куртка вылас дзирдаліс эзысь звезда — сійӧ званиелӧн знак.
Тайӧ и вӧлі школаса вице-президент — кӧкъямысӧд классын велӧдчысь Принс, зэв видзчысьысь, раминик да асьсӧ кутны кужысь детинка.
— Сідзкӧ, ті, Принс, лыддянныд тырвыйӧ нормальнӧйӧн, медым кутшӧмкӧ негритянскӧй детинка командуйтіс миянӧн — еджыдъясӧн? — кӧкъямысӧд класса велӧдчысь водзын сулаліг скӧрысь юаліс Рой.
— О, ті бара ассьыныд!.. — гажтӧма нюжӧдіс Принс. — Мый нӧ ті сэтшӧма скӧраланныд, Мэйсон?
Он ӧмӧй ті тӧдӧй, мый миян армияын война дырйи негръяс вӧліны весиг офицеръясӧн?
— Да, но найӧ командуйтісны сӧмын асланыс сьӧд кучикаясӧн. — Рой курччис вомдорсӧ. — А кыдзи найӧ тышкасисны!
Найӧ вӧлӧмаӧсь кӧчьясысь полысьджыкӧсь — первой лыйӧм шы кылӧм бӧрын жӧ пышйылӧмаӧсь дзебсьыны…
Меным батьӧй висьтавліс…
— Ог тӧд, нинӧм татшӧмсӧ эг кывлы, — спокойнӧя паныд шуис Принс. — Менам бать, мӧдарӧ, висьтавліс меным ӧти негритянскӧй танкӧвӧй соединение йылысь, коді прославитчӧма став Асыввыв фронт пасьта.
— Тіян батьныд висьтавліс тіянлы тайӧс? — эскытӧг нюжӧдіс Рой. — А кӧні вӧлі тіян батьныд война дырйиыс?
— Сійӧ вӧлі механикӧн лётнӧй частьясын, а ӧні уджалӧ Миллардлӧн компрессорнӧй станцияын.
Рой зывӧка прысьнитіс:
— Механикӧн?..
Мый вермас тӧдны прӧстӧй механик!
Менам бать уджаліс штабын, и сійӧ ставсӧ и став йывсьыс тӧдӧ…
Принс гӧрдӧдіс.
— Менам батьлы храбрӧя воюйтӧмысь сетӧмаӧсь кык медаль, и, чайта, мый война йылысь сійӧ тӧдӧ неуна унджык тіян дорысь, — торкис сійӧ Ройӧс. — Но ме висьталі президентлы тіян кӧсйӧм йылысь.
Коллинз шуӧ, мый ноябрь тӧлысьӧдз бӧрйысьӧмъяс вӧчны оз позь.
Таысь кындзи, сійӧ шуис, мый ачыс старик Миллард сюйис Робинсонӧс школаӧ да дорйӧ сійӧс…
Кыдзи эськӧ миянлы ставнымлы не нажӧвитны лёктор…
Рой серӧктіс.
— О, тіян выльторъясныд ёна важмӧмаӧсь, — шуис сійӧ. — Старик, мӧдарӧ, тшӧктӧма висьтавны миянлы, медым ми зілим раммӧдны тайӧ сьӧд кучикасӧ…
Негр ёна дӧзмӧдіс попечительясӧс полициякӧд тайӧ стычканас.
— Со кыдзи!.. — нюжӧдіс Принс. — Ачыс мистер Миллард шуис?.. — Сійӧ довкнитіс юрнас. — Ог тӧд, мый вӧчны.
Миян ни ӧти случай на сэтшӧмыс эз вӧвлы, медым ми во шӧрын кодӧскӧ выльысь бӧрйылім.
И сэсся, Робинсон зэв тӧлка зонка и старӧстаяс сӧвет вылын век выступайтӧ бур предложениеясӧн.
Рой заводитіс терпеньесьыс петны:
— Кывзӧй, Принс: ті асьныд ӧні шуинныд, мый тіян батьныд уджалӧ Миллард заводын. — Сійӧ сюся видзӧдліс вице-президент вылӧ. — Думыштӧй сӧмын: друг мистер Миллард тӧдлас, мый механик Принслӧн пиыс чорыда сулалӧ сійӧ негр дорыс, кодӧс Миллард кӧсйис эськӧ шошаӧдыс шыбитны школаысь…
Ме чайта, оз ло лӧсьыд ни тіянлы, ни тіян батьныдлы… А?.. — Сійӧ бара сюся видзӧдліс гӧрдӧдӧм зонка вылӧ. — Ӧні, ме чайта, абу вывті кокни аддзыны уджтӧ, э?
— Но ме жӧ нинӧм ог шу, — тэрыба торкис сійӧс Принс, — ме сӧмын висьтала тіянлы президент Коллинзлысь мнениесӧ.
Дерт, классыс кӧ ставнас ӧнія старӧсталы паныд, то ті верманныд зэв ӧдйӧ, ӧні жӧ, вежны сійӧс мӧдӧн, ни президентӧс, ни менӧ, ни сӧветсӧ тайӧ делӧас кыскытӧг.
— Ми сідзи и вӧчам! — нимкодь лои Ройлы. — Ми сёрнитчим нин, и ставыс сӧгласенӧсь, мый миянлы колӧ мӧд старӧста, еджыд.
— Кодӧн нӧ ті кӧсъянныд вежны Робинсонӧс? — юаліс Принс.
— Да вот… класс выдвигайтӧ Мак-Магонӧс, — Рой вештіс синсӧ Принс вылысь.
Принс чукыртчыліс:
— Директорлысь писӧ?
Сійӧ подлизасӧ?
Сійӧс ӧд провалитлісны кольӧм бӧрйысьӧмъяс дырйи.
Кажитчӧ, войдӧр «малюткаяс» эз радейтлыны сійӧс.
Сідзкӧ, ӧні класс вежис сы йылысь мнениесӧ?
— Вежис, вежис! — тэрыба шуис Рой. — Локтан четвергӧ назначайтсьӧ класслӧн собрание, и сійӧс ӧтсӧгласӧн бӧръясны, ме зэв бура тӧда.
Принс ышловзис.
Сійӧс быттьӧ мыйкӧ мучитіс, но сійӧ эз лысьт висьтавнысӧ.
— Вӧчӧй, кыдзи кужанныд, сӧмын тӧдӧй, мый ни ме, ни президент сэтчӧ ог сюйсьӧй, — казьтыштіс сійӧ ещӧ ӧтчыд да мӧдӧдчис школалань.
Кор Принс локтіс дзик ӧдзӧс дорӧдз, сійӧ друг бергӧдчис.
Сылӧн блед чужӧмыс ӧні сотчис.
— А всё-таки, честнӧя кӧ шуны, энӧ бур делӧ ті заводитӧй, — шуис сійӧ, — Робинсон — зэв бур ёрт.
И менам бать, кывлас кӧ та йылысь, ёна скӧрмас эськӧ.
Сійӧ сулаліс да виччысис ӧтвет, но Рой вӧчис вид, быттьӧ эз кыв.
Принс сулалыштіс недыр, ышловзис да пырис школаӧ.
6. ЗАПИСНӦЙ КНИЖКА
Сійӧ куйліс плисӧвӧй гач зептын клещикӧд, алюминиевӧй сутуга торкӧд, пурткӧд, озысь кусӧккӧд, няклялан резинкакӧд, скрипка струна торкӧд да мукӧд зэв колана посниторъяскӧд ӧтлаын, кодъяслӧн абу весиг нимыс.
— Ок, и детинкаяслӧн зепъяс!
Коркӧ ӧтчыд ӧти учёнӧй-психолог, коді зэв бура гӧгӧрволіс юношествоӧс, тшӧктіс кутшӧмкӧ редакциялы гижны тайӧ зепъяс йывсьыс да сы серти, мый эм зептас, весиг тӧдмавны характерсӧ сійӧ либӧ мӧд детинкалысь.
Но весиг сійӧ, кӧть и зэв бура тӧдіс том йӧзӧс, эз вермы думыштны, кутшӧм сьӧкыд лоӧ сылӧн могыс.
Кыдзи дзугсис сійӧ пӧлянъяс, штепсельяс, пуртъяс, напилокъяс, рогаткаяс, чигарка помъяс, маркаяс, чери кыян вугыръяс, пистонъяс, истӧг кӧрӧбъяс, кампет бумагаяс, гырнич торъяс, важся монетаяс, бечева, кӧрт тувъяс, клещияс, косьтӧм гагъяс, биаизъяс, кнопкаяс, бертолетова соль, краскаяс, гайкаяс, переводнӧй картинкаяс, мел торъяс, шом, озысь салдатикъяс, ляпис да мукӧд химическӧй, техническӧй, географическӧй, столярнӧй, слесарнӧй, археологическӧй да военно-тактическӧй напластованиеяс пӧвстӧ, кодъяс сӧмын неуна петкӧдлӧны зепъяслӧн кӧзяиныслысь унапӧлӧс интересъяссӧ да увлечениеяссӧ.
Учёнӧй первойсӧ босьтчис делӧ бердас зэв увереннӧя да заводитіс вӧчны психологическӧй разбор татшӧм зептысь перъялӧм вещьяс серти.
Но регыд учёнӧй чужӧм вылын кутіс тӧдчыны шӧйӧвошӧм да весиг неуна повзьӧм.
Ӧтарсянь кӧ, быттьӧ позис шуны, мый акварельнӧй краскаяслӧн, шомлӧн да карандашъяслӧн кӧзяин — морт, коді радейтӧ искусство, интересуйтчӧ живописьӧн, тыдалӧ, радейтӧ природа, спокойнӧя созерцайтӧ лирическӧй пейзажъяс.
Мӧдарсянь кӧ, сэні жӧ краскаяскӧд ӧтлаын куйліс дрӧб, мексиканскӧй пурт «мачете», рогатка да бертолетова соль, мый дзик эз лӧсяв татшӧм мирнӧй характеристикаыслы.
Провод мӧтӧк, штепсель да клещи вӧліны сэтшӧм предметъясӧн, кодъяс индылісны, мый морт интересуйтчӧ электротехникаӧн.
Но такӧд орччӧн вӧліны раминик «фантикъяс», переводнӧй картинкаяс да весиг розӧвӧй ленточка, дерт, нывка кӧсаысь.
Артмыліс сэтшӧм противоречивӧй да психологически дзугӧм серпас, мый учёнӧйлы быть лои заводитны сёрнитны ӧнія американскӧй том йӧзлӧн «вывті сложнӧй внутренньӧй мир» йылысь.
Но буретш сійӧ решающӧй здукас редакцияса ӧти служащӧй висьтасис, мый тӧрыт сійӧ тэрмасис футбольнӧй матч вылӧ, и сы вӧсна, тэрмасигад, перъяліс ӧтчукӧрӧ ставсӧ, мый вӧлі некымын зептын, и мый именнӧ татысь колӧ корсьны противоречиеяслысь помкасӧ.
Служащӧйӧс дыр да окотапырысь видісны сыысь, мый сійӧ «торкис психологическӧй анализ вӧчӧм кузя научнӧй опыт», а учёнӧй сэтшӧма яналіс да скӧрмис неудачасьыс, мый выльысь вӧчны опыт ӧткажитчис.
Ми тіянкӧд, лыддьысьысь, бурджык положениеынӧсь: миян костын да плисӧвӧй гач зепъяс костын абуӧсь некутшӧм косталысь инстанцияяс, ми вермам дзик свободнӧя распоряжайтчыны сійӧн, мый сэні эм, да стрӧитны ассьыным предположениеяс.
Аддзӧм предметъяс серти ми свободнӧя вермам тӧдмавны, мый плисӧвӧй гачлӧн кӧзяиныс интересуйтчӧ техникаӧн да ӧттшӧтш музыкаӧн.
Тыдалӧ, ачыс ворсӧ кутшӧмкӧ струннӧй инструментӧн; мӧдногӧн мыйла нӧ эськӧ видзны зептас струна торсӧ!
Но мыйла миянлы стрӧитны татшӧм ненадёжнӧй предположениеяссӧ, кор ми вермам прӧстӧ видзӧдлыны зептас куйлысь записнӧй книжкаас, кодӧс переплетайтӧма ёнакодь нин мисьтӧммӧм коричневӧй кучикӧн да кытчӧ уна гижӧма владелецыслӧн посньыдик, рӧвнӧй, ӧкуратнӧй почеркӧн; инициалъясыс сылӧн мичаа рисуйтӧм вензель моз красуйтчӧны первой листбок вылас:
«В» да «Г»
Вензель бӧрти мунӧ дженьыдик гижӧд:
«Книжкасӧ пӧдаритіс Выль во дырйи менам друг Ч. Робинсон».
Мукӧд листбокъяс вылас вӧліны сэтшӧм унапӧлӧс гижӧдъяс, мый ми ӧдва вермим казявны наысь сійӧ основнӧй линияяссӧ, кодъяс йылысь висьтавсьыліс вылынджык.
Со найӧ, тайӧ гижӧдъясыс:
«Клеммаяс колӧ прӧверяйтны масса вылӧ.
Сисьяс рекомендуйтсьӧ сотны ичӧтик би вылын.
Март 15 лунсянь бать Сноукин гаражын — содтӧд удж вылын — 8 дол. недельнас.
Ме — дон босьттӧг отсасьысь.
Перӧ пробуйтӧм
Перӧ пробуйтӧм.
Канифоль, босьтны кӧ уна, вреднӧй.
Тӧрыт Мак-Магон висьтавліс аслас ребяталы, мый русскӧй самӧвар — сійӧ чайник, кодӧс ӧшӧдӧны бипур весьтӧ, и мый русскӧйяс пестӧны гортаныс бипуръяс да ӧшӧдалӧны на весьтӧ самӧваръяс, а тшыныс петӧ розьӧд, коді эм керка вевтас.
Сэки ме шуи, мый зывӧк кывзыны татшӧм сӧрӧмсӧ да висьталі, мый сэтшӧм самӧварыс, да весиг рисуйті дӧска вылӧ, и сэки мак-магоновскӧй зонъяс кутісны шуны менӧ «самӧварнӧй специалистӧн».
Сэки жӧ уськӧдчис Лори Миллс да кутіс горзыны:
— Сійӧ специалист не сӧмын русскӧй самӧваръяс кузя, но и русскӧй большевикъяс кузя!
Сійӧ, навернӧ, ачыс большевик!
Ме аддзылі сылысь гӧрд звездаа книга, а ті ставныд тӧданныд, мый сэтшӧм гӧрд звездаыс.
Сэки став ребятаыс ланьтісны да кутісны видзӧдны ме вылӧ.
Но ме сьӧлыштны ог кӧсйы ни на вылӧ, ни налӧн став компанияыс вылӧ.
А звездаа книгасӧ меным вайис бать, а сылы, буракӧ, сетӧма мистер Ричардсон, и ми лыддим сійӧс кык вой дорвыв.
Тайӧ ӧти русскӧй лётчиккӧд история, сійӧс уськӧдісны фашистъяс тӧлын; сійӧ кынтіс кокъяссӧ, и сылысь вундісны найӧс.
Но сійӧ сэтшӧма кӧсйис лэбавны, мый велӧдчис ветлӧдлыны да йӧктыны пу кокъяснас и бӧр лои лётчикӧн.
Лыддисны кӧ эськӧ скаутъяс тайӧ лётчик йывсьыс, то гӧгӧрвоисны эськӧ, мый сэтшӧм русскӧйясыс да кутшӧм крепыд налӧн воляыс!
Да тайӧ мак-магоновецъясыс ӧмӧй мыйкӧ лыддьӧны!
Налы эськӧ мед сӧмын косясьны да вина юны, да матчьяс вылӧ ветлыны.
Ме весита — 38 кг.
Менам арлыд серти тайӧ зэв этша, и ме сета тані кыв талунъя лунсянь унджык сёйны да закаляйтчыны кӧдзыд ваӧн и не дышӧдчыны вӧчны гимнастика.
«Чиппевлӧн стрела».
«Луннӧй соната».
«Небеснӧй полёт».
«Алмазнӧй праща».
«Ковбойлӧн Лассо».
«Эзысь свирель» (предложитіс Ч. Робинсон; кольӧма кыдзи выль модельлысь ним).
Талун Э. Г. лыддис коридорын нывкаяслы ассьыс стихъяссӧ.
Ме гусьӧникӧн кывзышті, а сэсся кори ыджыд юра Бетси Круклысь гижны сійӧс.
Ме ногӧн, Э. Г. лоӧ знаменитӧй поэтессаӧн.
Миян йӧй нывкаяс пыр жӧ кутісны серавны да нерны сійӧс «горш понйӧн», а бӧрыннас ме кылі, кыдзи найӧ ас костаныс нимтісны сійӧс «негритоскаӧн» да «цветнӧй выскочкаӧн».
Найӧ кӧ эськӧ вӧліны детинкаясӧн, ме эськӧ найӧс окотапырысь нӧйтышті!
Ветлім Чарликӧд Слоунӧ, автокладбище вылӧ, кыским сэтысь зэв уна бур камера да проволока мӧтӧк.
Кузьтаыс — 2 м 30 см.
Мед оз вун: трапеция Жанто.
Скоростьяс кӧрӧбкаын — фиксаторъяс.
Сёрниті Робинсонкӧд.
Сылӧн хоббиыс * — автомобиль и вообщӧ техника да негритянскӧй вопрос.
* Хобби — медрадейтана занятие.
Кор быдмас, кӧсйӧ лоны став негръяслӧн вождьӧн да добитчыны, медым еджыдъяс признайтісны найӧс быдторйын равноправнӧйясӧн.
Ме кӧсйыси сылы отсавны, и вообщӧ ми сыкӧд заключитім нэм кежлӧ дружба йылысь договор.
Сжатиелӧн степень.
Автомобильяслӧн клиренс.
Чарлилӧн да Беннетлӧн неприятностьяс.
Корӧма директор, сы вӧсна мый найӧ ӧткажитчисны дактилоскопируйтчыны.
Ставнысӧ, кодъяс эз кӧсйыны сетны чунь туйяссӧ, гижисны, и директор кӧсйис, медым Чарли да Беннет подтвердитісны налысь нимъяссӧ список серти, но ребята нинӧм вылӧ эз кӧсйыны.
Буракӧ, Моль висьталӧма батьыслы сы йылысь, мый найӧ агитируйтісны классын полициялы паныд.
Ок, ог вермы видзӧдны ме став тайӧ мак-магоновскӧй компаниясӧ!
Киӧй сідзи и лудӧ косясьыштны накӧд!
Директор зэв меліа объяснитіс Робинсонлы, мый вӧтлас сійӧс школаысь первойя мыжысь жӧ.
А тӧрыт ме кывлі, кыдзи Горилла висьталіс мисс Вендикслы, мый кад нин вӧтлавны школаысь негръясӧс и вообщӧ став зыксьысьяссӧ, кодъясӧс сійӧ, Горилла, век вермас лыддьӧдлыны чунь сертиыс.
Мисс Вендикс, кыдзи и век, сӧмын чирзіс да лэптыліс кияссӧ пӧтӧлӧклань.
Велӧді ассьыным карпатскӧй сьыланкывнымӧс.
Бать висьтавліс, мый поконча мам сьывліс меным сійӧс, кор ме ещӧ вӧлі зэв на ичӧтик.
Ворсі талун сійӧс батьлы.
Бать, буракӧ, бӧрдіс.
Сэсся юаліс менсьым:
— А тэ ещӧ помнитан на рӧдинатӧ?
Ме шуи, мый, буракӧ, помнита на гӧраяс, и миян хата дінысь буковӧй вӧрсӧ, и Тиссаӧс — сэтшӧм кельыдлӧз да сӧстӧм.
Сэки бать шуис:
— Кӧть мед эськӧ ещӧ ӧтчыд аддзывны ставсӧ тайӧс…
Мед эськӧ му пыр мунас тайӧ Америкаыс, да сійӧ часыс, кор ме думышті татчӧ локны!
Эз кӧ эськӧ мырддьы пан менсьым муӧс, некор эськӧ ме эг эновт ассьым крайӧс!
И меным окота лои мунны Россияӧ, видзӧдлыны гӧраяс вылӧ, а бӧрыннас пырны Краснӧй Армияӧ да лоны сэтшӧм мортӧн, кутшӧм тайӧ лётчикыс, код йылысь ме лыдди.
Ме тожӧ ог радейт штатъясӧс да ышнясьысь янкиясӧс, кодъяс чайтӧны, мый найӧ — мирын медся буръясыс да сійӧ кӧ нин американскӧй, сідзкӧ мыйкӧ-нибудь да сулалӧ.
И позис кӧ эськӧ босьтны аскӧд Чарлиӧс, и Джойӧс, и мистер Ричардсонӧс, и Цезарӧс, и, дерт, Э. Г.-ӧс, ме эськӧ ӧні жӧ сӧгласитчи мунны.
Тӧрыт Кузь туша шуис меным:
— Окота жӧ тэныд дружитны став сьӧд кучикаясыскӧд!
Тэ кӧть и абу настӧящӧй янки, а век жӧ еджыд.
Йӧй жӧ нин тайӧ Лориыс!»
* * *
Сэсся книжкаӧ рисуйтӧма ньӧвйӧн вомӧныс бытшкам сьӧлӧм и пӧв дас кымын мичаа чертитӧм вензель «Э» да «Г».
Кодӧс дзеблалӧ тайӧ вензельыс, ми эг вермӧй тӧдмавны, сы вӧсна мый водзӧсӧ мунӧны чистӧй, гижтӧм на листбокъяс.
7. ГОРИЛЛА — ХОМЕР
Витӧд судтаын, Хомер кабинетын, вӧлі чӧв-лӧнь.
Учительлӧн зумыша видзӧдӧм улын сизимӧд класс решайтіс математика кузя письменнӧй примеръяс.
Хомерлӧн кабинетыс вӧлі школаын медся кӧдзыдӧн да гажтӧмӧн.
Джуджыд пӧтӧлӧкъяс, куш стенъяс, кодъясӧс краситӧма, школьникъяс шуӧм серти, «нежнокрысинӧй» рӧмӧн, миллардовскӧй завод трубаяслань видзӧдысь ӧшиньяссянь гажтӧм видыс вӧліны зэв лӧсялана фонӧн математика кузя учительлы.
Хомер вӧлі зумыш да скӧр, позьӧ шуны, убеждениеыс серти.
Сійӧ збыльысь чайтліс, мый сӧмын суровӧй, ӧтдортчысь характер отсалӧ мортлы шедӧдны мыйкӧ выдающӧйсяӧс.
Но аслыс Хомерлы тайӧ омӧля отсаліс.
Сійӧ лыддьыліс асьсӧ шудтӧм мортӧн и сы вӧсна лои век скӧрджык да раздражительнӧйджык.
Томдырйиыс Хомер вӧлі боксёрӧн, код вылӧ позьӧ вӧлі надейтчыны, и сылӧн выступлениеясыс вайлісны сылы эз ичӧт доход, но коркӧ ӧтчыд ортсыӧ петіс ӧти мисьтӧм делӧ, Хомерӧс янӧдісны газетаяс пыр, и сійӧ кадсяньыс сылы лои эновтны ринг да займитчыны математикаӧн.
Война дырйи Хомер вӧвлі Эль-Аламейнын, но армияын сійӧс тожӧ эз кутны радейтны.
Сійӧ долис быдӧнлы, мый войнасӧ панісны негръяс да коммунистъяс, кодъюрӧн и садьӧн панліс кось негр-офицеръяскӧд да дӧзмӧдіс ёртъяссӧ. И кор сійӧс вуджӧдісны интендантскӧй частьӧ, ставныслы вӧлі зэв нимкодь.
Армияысь Хомер воис ещӧ скӧрджык.
Мак-Магонлӧн ӧти приятель рекомендация серти сылы удайтчис пӧлучитны школаын учительлысь места, и ӧні сійӧ лыддис асьсӧ нинӧм вылӧ туйтӧм мортӧн нин да став скӧрсӧ лэдзис велӧдчысьяс вылӧ.
Тайӧ лунас руд, зэра небеса ещӧ ёнджыка скӧрмӧдліс учительӧс, а велӧдчысьясын чужтіс гажтӧмлун.
Аслас коймӧд парта сайсянь Чарли Робинсон аддзӧ, кыдзи водзын пукалысь Пат Причард курччалӧ вомдоръяссӧ да муртса оз бӧрд.
Ачыс Чарли важӧн нин решитіс первойя куим задачасӧ и ӧні помалӧ нёльӧдсӧ, коді медся кокни.
Сійӧ лэптӧ тетрадь весьтысь кудриа юрсӧ да видзӧдӧ класс вылӧ.
Ага, Джой Беннет, сылӧн соседыс, тожӧ помалӧма примеръяссӧ да ӧні вӧчӧ вид, быттьӧ прӧверяйтӧ решениесӧ.
Но сылӧн тетрадь увсьыс Чарлилы тыдалӧ сера обложка пом: Джой зэв спокойнӧя лыддьӧ сыщик Том Баркерлысь приключениеяс.
А ылынджык, Джой сайын, тыдалӧ Фэйни Мак-Магонлӧн радлысь чужӧмыс.
Сійӧ, тыдалӧ, думайтӧ, мый панйис ставсӧ и кино билет вылӧ либӧ озйысь мороженӧй порция вылӧ решитіс нин задачаяссӧ и аслас другыслы — Мэйсонлы: оз ӧд прӧста Мэйсон сэтшӧм спокойнӧя гурйы перочиннӧй пуртӧн пиньсӧ.
Кык друг сайын — Минору Сано;
«самурайяслӧн потомок» мыйкӧ арталӧ чуньяснас да бокӧ видзӧдлытӧг зэв ӧдйӧ гижӧ.
А со Мери Смит, нывкаяс пиысь медся зіль, мыйкӧ чышкӧ тетрадьсьыс — тыдалӧ, клякса, — но и сылӧн, буракӧ, ставыс лючки-ладнӧ.
Медся бӧръя парта сайын пукалысь мулат Джон Майнард дзик повзьӧм кролик кодь, и быдӧнлы гӧгӧрвоана, мый сійӧ абу на решитӧма ни ӧти пример.
Тайӧ Майнардыс — танцевальнӧй клубӧн владейтысьлӧн пи, и, шуӧны, мый налӧн керкаыс зэв озыр.
Майнард ёна кӧсйис, медым сійӧс чайтісны еджыдӧн да мавтіс юрсисӧ специальнӧй жидкостьӧн, медым эз чиклясь.
Чарли ӧтчыд кывліс, кыдзи Джон висьталіс кӧкъямысӧд класса нывкаяслы, быттьӧ сійӧ — испанец, кыдзи Де-Минго.
А сэки друг котӧрӧн локтісны «малюткаяс» да кутісны чуксавны сійӧс:
— Эй, Паньтыр Дьӧгӧдь, мунам ворсны бейзболӧн!
И сэки тыдовтчис, мый Джон — прӧстӧ цветнӧй, и нывкаяс кутісны серавны, а Майнард бӧрддзис да пышйис.
Чарли казьтылӧ, кутшӧм сылы сэки зывӧк вӧлі видзӧдны Майнард вылӧ — зывӧк сы вӧсна, мый детинка кӧсйис петкӧдлыны асьсӧ еджыдӧн да яндысис аслас цветнӧй кучикысь, а сэсся сылы жаль лои тайӧ йӧюкыс, и сійӧ нуӧдіс Джонӧс аскӧдыс.
Чарли и ӧні жалитӧ Майнардӧс: оз сетчы коньӧрлы тайӧ математикаыс!
Хомер бара кутас видны сійӧс «нӧшкӧн», а еджыд ребята кутасны издевайтчыны сы вылын, мый Паньтыр Дьӧгӧдь кужӧ сӧмын кучкавны барабанӧ.
Но кодлӧн нӧ эстӧні кык югъялысь сьӧд синмыс, кодъяс видзӧдӧны Чарли вылӧ?
Нэнси Гоу, Майнардлӧн соседкаыс, тыдалӧ, тожӧ «плавайтӧ»!.. Ок, колӧ мездыны ребятаӧс, честнӧй кыв!
Чарли дзӧрӧ парта саяс, видзӧдӧ Хомер бӧрся.
Учитель восьлалӧ кабинетӧд да корсюрӧ зумыша видзӧдлывлӧ велӧдчысьяслӧн копыртам юръяс вылӧ.
Со сійӧ бергӧдчис мышнас.
— Эн зевайт, Чарльз, — шытӧг вашкӧдӧ Джой: сійӧ гӧгӧрвоис нин другыслысь кӧсйӧмсӧ.
Ӧні колӧ косявны кык ичӧтик бумага тор — косявны сэтшӧм гусьӧн, медым Гориллалӧн сюсь пельыс эз кыв нинӧм сэтшӧмсӧ.
«Валяйт, валяйт, Чарли!» шуӧны Джонлӧн терпеньеысь петӧм синъясыс.
Сійӧ вунӧдіс нин знаменитӧй сыщиклӧн приключениеяс йылысь да думайтіс сӧмын сы йылысь, мый кутас вӧчны другыс.
Чарли вывті пелька косьыштіс тетрадьсьыс кык тор.
Ӧні ӧдйӧджык, ӧдйӧджык, пока Горилла сулалӧ мышкӧн, гижны быд бумага тор вылӧ нёльнан примерыслысь решениесӧ!
Чарли гижӧ вывті ӧдйӧ, быттьӧ стенограф.
Эштіс!
Джой Беннет кватитӧ сы ордысь парта увсьыс кыкнан бумага торсӧ, видзчысьӧмӧн нюкыльтчӧ водзлань да перӧ йывнас инмӧдчӧ Пат пельпом вылын куйлысь ыргӧн рӧма юрси пратьӧ.
Сійӧ скӧрысла бергӧдчӧ: коді лысьтӧ!
Джой петкӧдлӧ сылы кулакас чабыртӧм бумагалысь помсӧ, и Пат пыр жӧ гӧгӧрвоӧ.
Чужӧмыс сылӧн лоӧ розӧвӧй; кыдзи мукӧдъяс дінӧ бур сьӧлӧма велӧдчысь, сійӧ пуктӧ кияссӧ мышкас, и кипыдӧсас сылы пыр жӧ веськалӧ посни-посни цифраясӧн гижӧм бумага тор.
«Ура! Ура!» думсьыс горӧдӧ Чарли.
Сійӧ вывті рад — сійӧ муртса аддзыштӧ Патлысь югыд синсӧ да волнуйтчӧмысла гӧрдӧдыштӧм чужӧмбансӧ: лои спаситӧма!
Ӧні колӧ выручайтны эсійӧ кыксӧ, кодъяс пукалӧны медбӧръя парта сайын.
Пока Чарли видзӧдӧ «пуксян площадкасӧ», Джой путьмӧ шыбитны Фэйнилы мӧд бумага торсӧ.
Сійӧ довкнитӧ юрнас Майнардлань да требуйтӧ, медым Фэйни ыстіс шпаргалкасӧ мулатлы.
Но Фэйни, тайӧ некытчӧ туйтӧм детинкаыс, вӧчӧ вид, мый зэв ёна полӧ Хомерысь.
Збыльысьсӧ сійӧ лоӧ зэв рад, Майнард кӧ оз решит примеръяссӧ да сійӧс Горилла видас.
Джой петкӧдлӧ сылы парта увсяньыс кулак, но Моль бергӧдчӧ мӧдарӧ, быттьӧ эз казяв, да вашкӧдӧ мыйкӧ аслас соседыслы, Ройлы; сійӧ зэв ёна шпыннялӧ.
— Пом, ледияс да джентльменъяс, — часі вылӧ видзӧдлӧм бӧрын шуӧ Хомер. — Мак-Магон, чукӧртӧй меным тетрадьяс.
Чукӧртны тетрадьяс — обязанностьыс Чарлилӧн, но Хомер век вӧчӧ сідзи, быттьӧ оз тӧд та йылысь.
Век, кор Чарли матыстчӧ сы дінӧ, сетӧ сылы ручка либӧ мел тор, Хомер аслас став физиономиянас петкӧдлӧ, мый сылы зывӧк.
Та пыдди Фэйни водзын сійӧ явӧ леститчӧ, зільӧ пи пырыс угодитны батьыслы.
Тайӧс ставыс гӧгӧрвоӧны классын; сы вӧсна некод оз шензьы, кор Хомер объявляйтӧ, мый медводз да медбура решитіс примеръяссӧ Фэниан Мак-Магон и сійӧ, Хомер, пуктӧ сылы «эй» — высшӧй балл, мӧдногӧн кӧ, «отлично».
— Правильнӧя решитӧма примеръяссӧ и Робинсон, — неокотапырысь шуыштӧ сійӧ сы бӧрын, — но сылӧн тетрадяс кутшӧмкӧ пятна, сы вӧсна ме пукта сылы от «эй», а «би» («хорошо»).
— Тайӧ, тыдалӧ, мамыс войтӧдӧма сылы тетрадь вылас соус, сэр! — нимкодьпырысь шыасьӧ тшӧтш Фэйни. — Сылӧн мамыс — стряпуха, сэр…
Ха-ха-ха!
Чарли вежсьӧ чужӧм вывсьыс.
— Оз ков сідзи шуны, дона пи, — бать моз небыда видыштӧ директорлысь писӧ Хомер. — Стряпухалӧн профессияыс сэтшӧм жӧ почтеннӧй, кутшӧмӧсь и мукӧдъяс.
Пат пӧлучайтӧ «отлично».
Чарли вунӧдӧ ставсӧ да довкйӧдлӧ сылы юрнас, радпырысь нюмъялӧ; Пат ӧтвечайтӧ яндысьӧмсорӧн чужӧмсӧ чукыртлӧмӧн.
— Минору Санолы ме пукта «си» («удовлетворительно»), — тетрадь вывтіыс японец вылӧ серамсорӧн видзӧдлывлігтыр шуӧ Хомер. — Мистер Сано ёнджыка радейтӧ гижавны ассьыс иероглифъяссӧ, чем решайтны алгебра кузя примеръяс.
Минору Сано нюмъялӧ да копрасьӧ, кӧть эськӧ синъясыс сылӧн ньӧти оз петкӧдлыны радлунсӧ.
Сійӧ пӧлучайтӧ Хомерсянь ассьыс тетрадьсӧ, топӧдӧ сійӧс морӧс бердас, бара нюмъялӧ, бара копрасьӧ да пуксьӧ аслас местаӧ ӧшинь дорӧ.
— Мэйсон, волӧй ме дінӧ, — шуӧ Хомер.
Рой Мэйсон, мича да бур паськӧма, кыдзи и век, надзӧник чеччӧ да мунӧ учитель дорӧ.
Ӧти чужӧм бокыс сылӧн подозрительнӧя пыктӧма, а Чарли дась сетны кыв, мый Мэйсонлӧн вомас резинка, кӧть эськӧ школаын стрӧга запретитӧма няклявны урокъяс вылын резинка.
Но Хомер быттьӧ нинӧм оз казяв, стӧчджыка кӧ шуны — оз кӧсйы казявны.
Мэйсонлы учитель кӧсйӧ угодитны да некор оз вунӧд юавны, кыдзи здоровьеыс уважаемӧй бать-мамыслӧн.
— Ті заслужитінныд отличнӧй отметка, менам дитяӧй, — Ройлы меліа нюмъялігтыр шуӧ Хомер. — И водзӧ кӧ ті кутанныд занимайтчыны тадзи жӧ зільӧмӧн, ті верманныд коркӧ лоны штатса губернаторӧн.
Ме надейтча, тіян вылӧ, менам дитяӧй.
«Дитя» сулалӧ польдчӧм чужӧм бока да упорнӧя чӧв олӧ, сы вӧсна мый первой жӧ кывйыс, кодӧс сійӧ шуас, ортсӧ петкӧдас вом пытшкас дзебӧм резинкасӧ.
Хомер зэв мелі:
— Пуксьӧй, Мэйсон.
Верманныд содтыны аслыныд ещӧ ӧти ленточка математика отличнӧя тӧдӧмысь.
Рой мунӧ аслас парталань, и пӧшти пыр жӧ кылӧ сэтысянь сьӧлӧмсянь вашкӧдчӧм. Фэйни кӧсйӧ нажӧвитны Ройлӧн отличнӧй отметка вылын да корӧ содтӧд, а Мэйсон скӧрысь донъясьӧ.
А Хомер дыр видзӧдӧ кык кольӧм тетрадь вылӧ, математика кузя обычнӧй кык тетрадь вылӧ, но Чарли аддзӧ, кыдзи бӧръя парта сайын ӧрешки кодь сьӧдов кык чужӧм рудӧдӧны повзьӧмысла.
Джон да Нэнси — коньӧр кодь кык зверпиян — оз чӧвтлыны повзьӧм синъяссӧ Хомер вылысь.
Учительлӧн чӧв олӧмыс ӧшйӧ, быттьӧ кымӧр.
Но со сійӧ лэдзчысьӧ стул мыш вылӧ.
— Ме водзын куйлӧны ещӧ кык тетрадь, — зэв тшапа шуӧ сійӧ, — няйт, мисьтӧм, чукрасьӧм, небрежнӧй, чернилаӧсь, няйт чунь туйяса кык тетрадь.
Тайӧ тетрадьяссьыс лёкджыксӧ ме некор нинӧм эг аддзыв.
Тайӧ тетрадьяссьыс мисьтӧмджыксӧ ме некор на нинӧм эг кутлы киын.
Кодлӧн тайӧ тетрадьясыс?
Коді меным висьталас?
Тайӧ сӧмын на издевательстволӧн заводитчӧмыс.
И класс тайӧс гӧгӧрвоӧ.
Кодсюрӧ сералӧны нин, но мукӧдыс зумыштчӧны, лэдзӧны юрнысӧ.
— Тайӧ Джон Майнардлӧн да Энн Гоулӧн тетрадьясыс, сэр, — шыасьӧ Фэйни.
Директор пи чужӧм вылын тӧдчӧ зэв ыджыд радлун.
Медбӧръя парта сайын детинка да нывка йӧжгыльтчӧны.
— Правильнӧ, Мак-Магон, — довкнитлӧ юрнас Хомер, — тайӧ тетрадьясыс, збыль, сійӧ велӧдчысьясыслӧн и эм, кодъясӧс тэ шуин…
Локтӧй татчӧ, Майнард и Гоу…
Нэнси первой чеччӧ места вывсьыс да надзӧник мунӧ учитель дінӧ.
Вомдоръясыс сылӧн ӧбидаысла сырмӧны.
Майнардлӧн тетрадьыс ньӧти абу лёкджык мукӧд детинкаяслӧн тетрадьяс дорысь, а сылӧн, Нэнсилӧн, тетрадьыс век зэв чистӧй, пӧжалуй, классын медся чистӧй…
Вӧсньыдик, шыльӧдӧм ӧрешки рӧма чужӧма да пашкыр юрсиа, Нэнси вӧлі джуджыд румкаӧ пуктӧм гвоздика кодь.
Нэнсилӧн мамыс — местнӧй театрын актриса, и Нэнси вӧлі мамыс кодь жӧ статя да лӧсьыд походкаа.
Кузиник сьылі вылас куйлысь кудриа юрсӧ качайтігтыр нывка матыстчӧ учитель дінӧ.
Коксӧ кыскигтыр сы бӧрся мунӧ Джон Майнард — зумыштчӧм да видзӧднысӧ укшаль подросток.
Джонлӧн кучик рӧмыс — гожъялӧм кодь, некод эськӧ сійӧс эз чайт сьӧд кучикаӧн.
Синсӧ кӧсӧйтӧмӧн Паньтыр Дьӧгӧдь видзӧдӧ Чарли вылӧ, и жальысла Чарлилысь заводитӧ сьӧлӧмсӧ дойдны.
— Сідз… — детинкаӧс да нывкаӧс критическӧя гӧгӧрбок видзӧдлігтыр шуӧ Хомер. — Висьталӧй, мый йылысь ті думайтінныд, кор заводитінныд решитны тіянлы сетӧм примеръяссӧ?
Тыкваӧн жаритӧм курӧг йылысь?
Кукуруза тусьяс йылысь?
Кольӧм вося лым йылысь?
Барабанӧн ворсӧм йылысь?
Сылӧн быд юалӧмын — издевайтчӧм, и Чарлилӧн кӧдзалӧны киясыс.
Сійӧ чувствуйтӧ, кыдзи кос жар кайӧ чужӧмас, кылӧ, кыдзи вирыс шумитӧ пельясас.
— Тіянлы нинӧм меным ӧтветитны, сы вӧсна мый ті нинӧм сэтшӧмсӧ эн думайтӧй, — водзӧ шуалӧ Хомер. — А эн думайтӧй ті прӧстӧ сы вӧсна, мый ті вообщӧ он вермӧй думайтны.
Ме висьтала тіянлы, Майнард и Гоу… ме висьтала тіянлы сьӧлӧмсянь, сы вӧсна мый кыкнанныдлы ме кӧсъя бурӧс. — Сэки Хомерлӧн гӧлӧсыс лоӧ пӧшти мелі. — Тӧданныд-ӧ, менам челядьӧй, цветнӧйяслы алгебра велӧдӧм — прӧста кад воштӧм.
Бурджык эськӧ вӧлі, ті кӧ велӧдчинныд гӧтӧвитны жаркӧй дінӧ соус.
Сьӧдіник нывкалӧн ланьлӧн кодь ыджыд сьӧд синъясыс тырӧны синваӧн.
Гӧтӧвитны соус сылы, Нэнсилы, коді думайтӧ поэтлӧн ыджыд слава йылысь, сылы, коді сочиняйтӧ школа пасьтала известнӧй стихъяс, кодъясӧс ошкис ачыс мистер Ричардсон!
— А кыдзи нӧ, сэр… ме ас йылысь ог шу, сэр, ме ачым тӧда, мый ме решиті нёль задача пиысь сӧмын кыкӧс, — дрӧжжитан гӧлӧсӧн шуалӧ сійӧ, — но Чарли Робинсон, сэр?
Сійӧ ӧд сэтшӧм жӧ негр, кыдзи и ми, сэр, но ӧд миян классын медбура тӧдӧ алгебратӧ!..
Кабинет пасьтала кылӧ вашкӧдчӧм.
Фэйни, Рой да найӧ компанияысь некымын морт зывӧкпырысь прысьнитӧны.
Хомер мынтӧдчӧ нывкаысь:
— Босьт ассьыд тетрадьтӧ да мун места вылад.
И эн сетав йӧйталана вопросъяс.
Ме кӧ висьтала мыйкӧ, сідзкӧ менам эм та вылӧ основаниеяс.
Ме пукті тэныд и Майнардлы «эф» («плохо»),
Нэнси заводитӧ гораа, комнататырнас, бӧрдны.
Джон Майнард копыртчӧмӧн, кияссӧ лэдзӧмӧн сулалӧ учитель водзын; ӧні сійӧ дзик пуысь вӧчӧм клоун кодь, кодӧс Чарли аддзыліс ӧтчыд ярмарка вылысь.
Чарлилӧн сьӧлӧмыс сэтшӧма чеччӧ, мый сьӧкыд лолавнысӧ.
Ребята пӧвстысь кодсюрӧ решитісны сӧмын кык примерӧн, и Хомер пуктіс налы «удовлетворительно».
Кутшӧма ӧні детинка ненавидитӧ Хомерӧс, кутшӧма сійӧ ненавидитӧ ставсӧ, коді издевайтчӧ сылӧн народ вылын!
Шумитӧ, шумитӧ вирыс пельясас!
Чарли тӧдӧ: Горилла виччысьӧ сэтшӧм случай, медым донеситны сы йылысь директорлы.
Дактилоскопированиекӧд йитӧдын лоӧм история бӧрын тырмымӧн ичӧтик помка, медым сійӧс пыр кежлӧ вӧтлісны школаысь.
Куим лун сайын на мамыс, сылӧн муса мамыс, дыр бӧрдіс да кевмысис Чарлилы, аслас зарни, сёшайт пиыслы, медым сійӧ кутіс асьсӧ, эз скӧрмӧд начальствоӧс кӧть нин бать ним кузяыс, коді сэтшӧм ёна кӧсйис, медым пиыс лои учёнӧйӧн.
И Чарли кӧсйысис.
А ӧні со чувствуйтӧ, кутшӧм сьӧкыд кутны ассьыс кывсӧ.
Ӧні, тайӧ жӧ здукас сійӧ сувтас и висьталас тайӧ еджыд страшилищеыслы ставсӧ, мый думайтӧ сы йылысь сьӧд детинка!
Чарли мыджсьӧ кияснас партаӧ да нюлӧ косьмӧм вомдоръяссӧ.
Кутшӧм шуд!
Тайӧ медбӧръя здукас кылӧ резкӧй шыа звонок, коді спаситіс детинкаӧс и, гашкӧ, тшӧтш Хомерӧс.
Чарли сьӧкыда лолыштӧ.
— Петӧй кабинетысь, эн дыр лукйысьӧй, — машинальнӧя, привычка серти, шуӧ сійӧ школьникъяслы.
8. ПЕРЕМЕНА ДЫРЙИ
Школьникъяслы сетсьӧ быдса дас вит минута.
Пыр жӧ котыртчалӧны партияяс бейзбол, салка, «левъяс да тигръяс» ворсӧм могысь.
Нывкаяс чеччалӧны кӧвйӧн, чиннӧя гуляйтӧны параясӧн либӧ катшаяс моз китшкӧны.
Син пырыс кӧ нуӧдас тӧдтӧм морт, то чайтас, мый челядьыс дворас ворсӧны да котралӧны ӧтлаын ставныс ӧти гажа кытшынӧсь.
Но некымын минута мысти нин быд неуна внимательнӧй видзӧдысь заводитіс эськӧ торйӧдавны торъя группаяс, кодъясӧс некыдз оз позь соравны ӧта-мӧдыскӧд.
Сійӧ аддзис эськӧ збыльысь военнӧй играӧн ворсысь бой да герлскаутъясӧс, кодъясӧн командуйтӧ воз кодь еджыд детинка.
Сійӧ казяліс эськӧ бейзболӧн ворсысь дона спортивнӧй костюма детинкаяслысь да нывкаяслысь торъя команда, и на пӧвстысь виж туфлиа том дендиӧс, коді вӧлі медся лӧсьыд да медся тшап.
Синмас сылы эськӧ шыбитчис, мый бейзбольнӧй площадкасянь ылынджык котралӧны штоп айтӧм бумажнӧй свитера да дӧмлӧм вельветӧвӧй гача «тигръяс» да лыдтӧм-щӧттӧмысь песлалӧм вӧсна вушйӧм ситеч платьеа «левъяс»; найӧ оз зэв зільны матыстчыны бейзбольнӧй площадка дінӧ.
Сійӧ казяліс эськӧ дворысь сьӧд кучика некымын детинкаӧс да нывкаӧс, кадъяс тожӧ кутчысьӧны торйӧн и коркӧ кӧ заводитлӧны ворсны еджыд челядькӧд, то налы ворсысь ёртъясыс мыйлакӧ век овлӧны гӧлиник паськӧма челядь.
Случайнӧй видзӧдысьлы ньӧти оз ков лоны торъя сюсьӧн да мудрӧйӧн, медым гӧгӧрвоны, мый тайӧ школаас ставыс веськӧдлыссьӧ сійӧ незыблемӧй законъяснас, кодъясӧс лӧсьӧдӧма любӧй американскӧй обществолы Стон-Пойнт карын, либӧ Гренджер карын, либӧ Нью-Йорк штатын, либӧ Америкаса мукӧд штатъясын.
Но вот тайӧ гармониясӧ друг лои торкӧма, и кык детинка — ӧтиыс сьӧд, а мӧдыс «тигръяс» компанияысь еджыд — уськӧдчӧны бойскаутъяс группа вылӧ да кыскӧны сэтысь еджыд Фэйниӧс.
Кизьяссӧ разялӧм важиник джемпера, гӧрдӧдӧм, скӧр, Джой Беннет да сылӧн друг Чарли Робинсон допрашивайтӧны директорлысь писӧ:
— Тайӧ тэ вӧсна провалитчисны математика вылын Майнард да Нэнси!..
Мыйла тэ эн мӧдӧд налы запискасӧ? Ӧтвечайт!
Ӧтветиттӧдз Фэйни видзӧдӧ гӧгӧрбок: эм-ӧ матігӧгӧрын кодкӧ скаутъяс пӧвстысь либӧ вообщӧ «ас» йӧз пӧвстысь.
Кор сійӧ аддзӧ, мый Рой сулалӧ неылын, сійӧ лёкысь шуӧ:
— Эг передайт сы вӧсна, мый ог кӧсйы на вӧсна сюрны.
— Сӧран! — скӧралӧ Джой. — Сӧран, кулӧм нисьӧ ловъя воз.
Прӧстӧ тэныд любӧ вӧлі подведитны найӧс.
Ме тэнӧ тӧда, голубчикӧс!
Тэ кӧсъян, медым Нэнсиӧс эз лэдзны выступитны майскӧй праздник дырйи.
— Вешйы ме дінысь, — скӧрысь шуӧ Фэйни, — а то ме босьта да петкӧдла Хомерлы либӧ президентлы Робинсонлысь шпаргалкасӧ…
Мед кутасны тӧдны, мыйӧн занимайтчӧ миян уважаемӧй старӧста! — Сійӧ серамсорӧн кӧрӧ нырсӧ да петкӧдлӧ кулакас чабыртӧм бумага тор: — Со сійӧ, шпаргалкаыд!
— Ак тэ крыса куйӧд! — чабыртӧ кулакъяссӧ Джой. — Лысьтлы сӧмын соритны Чарлиӧс!
— Лысьтлы сӧмын! — йӧлӧга моз шыасьӧ кодлӧнкӧ гӧлӧсыс.
Тайӧ Василь Гирич.
Сійӧ сӧмын на зэв сьӧлӧмсяньыс ворсіс «тигрӧн», кытчӧдз эз казяв, мый двор пельӧсын другъясыслӧн лоӧма мыйкӧ серьёзнӧй.
Фэйни, кор аддзӧ противниклань матыстчысь подкрепление, надзӧник бӧрыньтчӧ бейзбольнӧй площадкалань.
Со сійӧ Мэйсонкӧд орччӧн нин да мыйкӧ яра вашкӧдӧ сылы пеляс.
Рой лэптышталӧ пельпомъяссӧ.
— Шензя, Мак-Магон, окота тэныд бара ноксьыны сьӧд кучикаыскӧд да сылӧн другъяскӧд! — пинь пырыс ропкӧ сійӧ. — Босьт примерсӧ менсьым: настӧящӧй джентльмен некор оз кыпӧд гӧлӧссӧ да оз лякӧсьт кияссӧ быдсяма дряньнас…
Вот энлы, кор ми вӧтлам сійӧс…
— Ме сӧмын грӧзитышті сылы, мый петкӧдла учительлы шпаргалкасӧ, — шуӧ Фэйни. — Ме чайті — найӧ повзясны да ньӧбасны менсьым тайӧ шпаргалкасӧ циркӧ ветлыны билет вылӧ либӧ ещӧ мыйкӧ вылӧ…
Ройлӧн синъясыс ӧзйӧны.
— Кыдзи, тайӧ запискаыс тэ ордын?
Тэ сійӧс эн шыбит? — тэрыба юалӧ сійӧ. — Вайлы меным сійӧс, сійӧ вермас згӧдитчыны…
Вай! — Сійӧ чургӧдӧ кисӧ.
Фэйни сералӧ:
— Тэныд сетны?
Сідзи сетны, прӧста?..
Аддзӧма тожӧ йӧйсӧ!
Ог, зонмӧ, дарӧм ме некодлы нинӧм ог сетавлы.
Колӧ кӧ шпаргалка — вай монета.
Рой не то шензьӧмӧн, не то зывӧкпырысь видзӧдӧ Фэйни вылӧ, сэсся бергӧдчӧ мӧдарӧ да скӧрысь сьӧвзьӧ.
— Пӧжалуйста, видзчысьӧмӧнджык, а то меным муртса платьеӧ эз веськав! — кылӧ скӧрмӧм гӧлӧс. — Кутшӧм грубӧйӧсь да невоспитаннӧйӧсь миян детинкаяс!
Тайӧ Пат Причард, аслас собственнӧй надменнӧй особанас.
Сійӧ оз участвуйт ворсӧмъясын, а ветлӧдлӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ киас книга кутігтыр.
Рой зэв ёна гӧрдӧдӧ.
Нинӧм вылӧ эськӧ свет вылас сійӧ эз кӧсйы кажитчыны тайӧ нывкаыслы грубиянӧн!
— Тайӧ ме эг нарошнӧ, Патриция!
Честнӧй кыв, эг нарошнӧ, — вомгорулас шуалӧ сійӧ извиняйтчан гӧлӧсӧн.
— Ещӧ эськӧ мед нарошнӧ сьӧлыштін ме вылӧ, — серамсорӧн шуӧ Пат. — Тайӧ ещӧ эз тырмыв!..
А, гашкӧ, тадзи примитӧма тіян Лунвылын? — лӧгпырысь содтӧ сійӧ.
— Но, тӧдан-ӧ, тайӧ нин вывті! — пузьӧ Рой.
Но Пат и лӧгпырысь сералігас сэтшӧм мича, мый Рой пыр жӧ вуджӧдӧ ассьыс скӧрсӧ орччӧн сулалысь Фэйни вылӧ.
Сійӧ кучкӧмысь Фэйни лэбӧ метр куим сайӧ.
— Тэ нӧ тайӧ мый?
Здук дыра Моль шӧйӧвошӧмӧн видзӧдӧ другыс вылӧ, сэсся горӧдӧ да уськӧдчӧ тышкасьны.
Пат тані…
Пат видзӧдӧ…
Мед Пат аддзас, кутшӧм сійӧ, Фэйни, повтӧм боец!
Серамсорӧн видзӧдысь турунвиж рӧма синъяс водзын кык тырвыйӧ приличнӧй детинка кыв шутӧг да лёкысь косясьӧны бейзбольнӧй площадка вылын.
Пат зывӧкпырысь вешйӧ ылӧджык.
— Мэйсон!
Эй, Мэйсон!
Ті нӧ мый, йӧйминныд?
Мый нӧ ті думыштінныд косясьны! — Куртка лапӧдас звездаа ыджыд тушаа зон двор вомӧн мӧдӧдчӧ косясьысьяслань. — Ӧні жӧ дугдӧй!
Чӧртъяс, дугданныд ті али онӧй?!
Рой ӧдва вермӧ мездысьны сы вылын ӧшалысь Фэйниысь.
Сійӧ дзугсьӧм юрсиа, гӧрд да скӧр, вывті скӧр.
Татшӧмӧн явитчыны Пат водзӧ, а главнӧйыс — школаса вице-президент Принс водзӧ!
Ӧні Принс, колӧ чайтны, висьтавлас школаын ставныслы, кыдзи косясис дворын Лунвывса том джентльмен…
Сійӧ сёрнитӧ сибдӧм гӧлӧсӧн, мыйвынсьыс зільӧ петкӧдлыны векся уверенностьсӧ да достоинствосӧ:
— Тайӧ сідз, Принс.
Ми разрешайтім ичӧтик гӧгӧрвотӧмтор…
Тайӧ абу серьёзнӧ…
А тайӧ кадас каштанъяс дорын Нэнси Тоу, коді вунӧдӧма нин омӧль отметка йывсьыс, сералысь, цветок кодь кокни, тормошитӧ Васильӧс:
— Кывзы, мыйла тэ чӧв олан?
Мый йылысь тэ думайтан?
— Сідз, нинӧм йылысь, — нывка вылӧ сӧдз лӧз синъяссӧ веськӧдӧмӧн да гӧрдӧдігтыр шуӧ Василь: — Прӧста сідз.
— А ме вот некор ог чӧв ов, — шуӧ Нэнси. — Ме кӧ коркӧ ланьтла, сідзкӧ ме сэки думайта стихъяс…
Кӧсъян, ме лыддя тэныд ассьым выль стихъясӧс?
Найӧ зэв мичаӧсь.
Василь эз удит ӧтветитнысӧ — нывка сулалӧ нин сы водзын струна моз нюжӧдчӧмӧн да морӧс вылас кияссӧ кресталӧмӧн.
— «Кымӧр», стихотворение Энн Гоулӧн, — ярскӧба шуӧ сійӧ.
Нэнси лэдзӧ кияссӧ и, Василь вылӧ видзӧдтӧг, чӧла виччысьӧ ошкӧм.
Сійӧ оз и думайт, мый сійӧс оз ошкыны, и весиг оз ёна шензьы, кор Василь кыпыда шуӧ:
— Тайӧ… тайӧ прӧстӧ зэв мича стихъяс, Нэнси!
Тӧдан мый?
Тӧдан, Нэнси, тэ меным гиж найӧс, а ме… ме сочинита на вылӧ музыка.
Кӧсъян?
— Ладнӧ, — довкнитӧ юрнас Нэнси. — Сӧмын старайтчы регыдджык сочинитны, медым ме верми сьывны тайӧ сьыланкывсӧ майскӧй праздник дырйи.
Мистер Ричардсон шуис, мый ме непременнӧ кута выступайтны праздник дырйи аслам стихъясӧн.
— Мый тэ сэтшӧмсӧ висьталан праздник йывсьыс? — сійӧ мыш сайсянь юалӧ Мери Смит.
Сійӧ читкыртӧ тамыш синъяссӧ да локтӧ матӧджык. — Тэ кывлін мыйкӧ выльтор?
— Ме висьтала, мый, буракӧ, кута лыддьыны праздник дырйи стихъяс. — Нэнси меліа нюмъялӧ мисьтӧминик еджыд нывкалы. — Тэ кывлін менсьым стихъяссӧ?
Мери ышловзьӧ:
— Да, кывлі некымынысь, кор тэ лыддьывлін найӧс…
Кутшӧм тэ шуда, мый тэнад сэтшӧм талант!
А менам вот абу некутшӧм талант.
Ме ог сьыв, ог ворс, от гиж стихъяс, весиг ог йӧкты… — Мерилӧн синъясыс тешкодя гӧрдӧдӧны.
Нэнси оз вермы кутчысьнысӧ:
— Мери, оз ков, эн бӧрд…
Ме велӧда тэнӧ йӧктыны, сійӧ ӧд дзик прӧстӧ.
Со, видзӧд.
Нэнси ӧвтыштӧ юр весьтас кияснас и лайкъялігтыр, бергалігтыр, чеччалігтыр, кутшӧмкӧ тӧдтӧм, ӧтнаслы сылы гӧгӧрвоана мелодиялы кывзысьӧмӧн кывтӧ рӧвнӧй цементнӧй туй
Мери бокті лэбигмоз сьылӧ сійӧ и друг, йӧктӧмсьыс ӧзъяна синъяса, котӧрӧн локтӧ Мери дінӧ.
— Мый тэкӧд?
Мыйла тэ бӧрдан, Мери, донаӧй?
— Тэ сэтшӧм талантливӧй, а ме сэтшӧм шудтӧм, бездарнӧй… о-о-о!.. — бӧрдӧ Мери.
— Мый нӧ лои?
Мыйла сійӧ бӧрдӧ?..
Нэнси, тайӧ тэ сійӧс ӧбидитін? — скӧра шуӧ Чарли Робинсон, коді быттьӧ друг му пытшсьыс петіс.
Нывкаясӧс пыр жӧ кытшалӧны быд боксянь котӧртысь «малюткаяс».
— Некод менӧ эз ӧбидит…
Ме ачым, ачым… — синвасорӧн вомгорулас шуалӧ Мери.
Нэнси тэрыба висьталӧ Чарлилы, мый лои.
— Тырмас, эн шогсьы, Мери, — лӧньӧдӧ Чарли. — Ме висьтала мистер Ричардсонлы, и тэныд непременнӧ сетасны роль спектакльын либӧ живӧй картинаясын.
И эн бӧрд нинӧм абу вӧснаыс: тэ ньӧти абу бездарнӧй, тэ ӧд зэв бура вышивайтчан.
Ме тӧда, мый тэ зэв бура кутан выступайтны живӧй картинаясын.
Синваыс Мери Смит чужӧм вылысь вочасӧн косьмӧ.
Сійӧ аттьӧалӧмӧн видзӧдӧ детинка вылӧ:
— О Чарли, тэ сэтшӧм бур!
Пат Причард тожӧ век шуӧ…
— Мый шуӧ Пат Причард? — Патлӧн розӧвӧй чужӧмыс копыртчӧ Мери пельпом весьтті. — Тэ нӧ мый казьтылан менсьым нимӧс?
— Ме… ме сӧмын кӧсйи шуны, мый… мый тэ век бур кывъяс висьталан Робинсон йылысь.
Абу ӧмӧй тайӧ збыль?
Чарли бергӧдчӧ Патлань да радпырысь нюмъялӧ.
Югдӧ сылӧн став чужӧмыс.
Пат читкыртӧ турунвиж синъяссӧ:
— Бур кывъяс висьтавлі Робинсон йылысь?
Ме?
Мыйкӧ ме ог помнит…
Тыдалӧ, тэныд прӧстӧ кажитчис, Мери Смит.
И весиг Чарли вылӧ видзӧдлытӧг, коді здук кежлӧ шога копыртліс юрсӧ, ыргӧн рӧма юрсиа нывка мунӧ.
Каштанъяс улын топыд чукӧрӧн сулалӧны асланыс «орёлыскӧд» скаутъяс, Принс да Рой, коді удитіс нин бурасьны Фэйникӧд.
Найӧ джын гӧлӧсӧн мый йылысь кӧ пӧся сёрнитӧны да гусьӧникӧн видзӧдлывлӧны Чарли вылӧ да сылӧн ёртъясыс вылӧ.
— Локтан четвергысь не сёрӧнджык, Принс, ми юӧртам тіянлы результатсӧ, — шуӧ медбӧрын Мэйсон. — А тэ, Фэйни, гӧтӧвит аслад ребятакӧд ставсӧ, мый йылысь ми сёрнитім.
Фэйни лапйӧдлӧ еджыд синлысъяссӧ.
Сійӧ зэв ёна волнуйтчӧ.
Друг гораа зилькнитӧ звонок, и пыр жӧ дугӧдсьӧны став ворсӧмъясыс, став сёрниясыс.
«Малюткаяс» котӧртӧны школа ӧдзӧслань.
Ӧні заводитчас урок.
9. ВӦЛЬНӦЙ ТЕМА ВЫЛӦ СОЧИНЕНИЕ
Ричи аслас кабинетын нин да чӧла следитӧ сы бӧрся, кыдзи пуксялӧны велӧдчысьяс.
Хомерлӧн кабинетыс кӧ тырвыйӧ петкӧдлӧ Гориллалысь характерсӧ, то младшӧй учитель Ричардсонлы сетӧм комнатаын чувствуйтчӧ порядок, чистота, уют, кодъяс лӧсялӧны аслыс Ричилы.
Кабинет стенъясын ӧшалӧны Америкаса великӧй йӧзлӧн: Авраам Линкольнлӧн, Марк Твенлӧн, Вениамин Франклинлӧн, пудритӧм парика генерал Вашингтонлӧн портретъяс, кодъясӧс учитель бӧрйӧма специальнӧ.
А накӧд орччӧн кыпыд чужӧма да ӧзъян синъяса стариклӧн портретыс, коді чуксалӧ ас бӧрсяыс равенство да справедливость вӧсна сулалысь став йӧзсӧ.
Ӧшиньдорса тшупӧдъяс вылын — цветъяс.
Ӧти стен бердын плӧть сулалӧны книга тыра шкапъяс.
Тайӧ книгаяс пиысь унаӧс Ричи сетавліс лыддьыны аслас велӧдчысьяслы, и некор эз вӧвлы сідзи, медым школьникъяс веськодьпырысь относитчисны лыддьӧмтор дінӧ.
Война бӧрын Ричи радпырысь бӧр локтіс школаӧ велӧдны.
Сылы кажитчис, мый буретш ӧні, татшӧм чорыд тыш бӧрас, торъя нин важнӧ воспитайтны выль поколениеӧс благородство, честь, истиннӧй демократизм сямын.
Сійӧ лыддис тайӧс аслас олӧмлӧн ыджыд цельӧн да эз яндысь висьтавны та йылысь.
Война дырйи Ричи вӧлі младшӧй офицерӧн транспортнӧй судно вылын.
Гитлеровскӧй бомбалӧн осколок дойдіс сылысь шуйга кисӧ, сы вӧсна сійӧ омӧля куснясис пельпомӧдыс, но Ричи лыддис тайӧс пустякӧн, кодӧс оз ков пыдди пуктыны, и кор сійӧс шулісны «войнавывса инвалидӧн» либӧ «война вылын пострадавшӧйӧн», сійӧ ёна дӧзмыліс.
Сылӧн судноыс эз ӧтчыд вомӧнавлы океан и эз ӧтчыд волывлы дзик Мурманскӧдз — русскӧй севернӧй портӧдз.
Прӧст минутаясӧ сійӧ окотапырысь висьтавлывліс велӧдчысьяслы минированнӧй ваясын плавайтӧм йылысь, кор дугдывтӧг бомбитісны фашистскӧй самолётъяс, Мурманск йылысь, русскӧй морякъяс йылысь.
Сійӧ висьтавліс, мый тайӧ повтӧм, ыджыд сьӧлӧма да веськыд сёрниа йӧзыс — настӧящӧй джентльменъяс да вернӧй ёртъяс.
Ричи другасис сэні подводнӧй лодкаса ӧти командиркӧд, кодӧс вӧлі шуӧны Майкл Микайловӧн.
Тайӧ Майкл Микайловыс босьтӧма воспитайтны ичӧтик детинкаӧс, кодлӧн пӧгибнитӧма став семьяыс, и детинкаыс сэтшӧма сы дінӧ велалӧма, мый ни ӧти лун эз вермы овны аслас выль батьтӧг.
Ӧтчыд весиг сійӧ дзебсьӧма подводнӧй лодкаӧ да морякъяскӧд ӧтлаын мунӧма рейсӧ.
Таысь сылы ёна сюрӧма Майклсянь, и морякъяс сӧвет серти решитӧма ыстыны детинкасӧ велӧдчыны морскӧй школаӧ.
Сідзкӧ ӧні тайӧ ичӧтик храбрецыс, колӧ чайтны, настӧящӧй моряк нин.
Лов шысӧ пыкӧмӧн «малюткаяс» кывзісны ылі, тӧдтӧм страна йылысь, русскӧйяс йылысь учительлысь рассказсӧ.
Найӧ тыртлісны Ричиӧс вопросъясӧн: кутшӧм формаыс русскӧй морякъяслӧн; кыдзи шулісны детинкасӧ; кодъяс вӧліны сылӧн бать-мамыс; кутшӧм кыв вылын сёрнитіс Ричи Майкл Микайловкӧд.
Учитель окотапырысь могмӧдіс налысь любопытствосӧ.
А кор делӧыс воліс кывйӧдз, то Ричи шуавліс некымын роч кыв: «здравствуйте», «товарищ», «очень срочно», «самолёт», «хорошо».
Вӧлӧмкӧ, сылӧн другыс, Майкл, кыдзи и уна сӧветскӧй морякъяс, зэв бура объясняйтчылӧма английскӧй кыв вылын, и Ричи шуліс, мый сылы вӧлі зэв яндзим не тӧдны роч кыв.
— Ті письмӧасянныд Майклкӧд, сэр?
— Кӧні ӧні тіян роч другныд?
— Ті тӧданныд сійӧ роч детинкаыслысь адрессӧ, сэр? — сибдывлісны учитель дінӧ школьникъяс.
Но татшӧм вопросъясыс вылӧ Ричи либӧ сӧвсем эз ӧтвечайт, либӧ мынтӧдчыліс шуткаясӧн.
Но Чарлилы, Джойлы, Васильлы да ӧткымын мукӧд ребяталы кажитчис, мый учитель тӧдӧ аслас роч другъяс йылысь ёна унджык сы серти, мыйта висьталӧ.
Ыджыд интересӧн учительлысь висьталӧмсӧ кывзіс Чарли.
Батьыс сылӧн тожӧ вӧлі морякӧн, и сылы кажитчис, мый русскӧй морякъяс, торйӧн нин тайӧ Майкл Микайловыс, мыйӧн кӧ мунӧны батьыс вылӧ.
Аслас рассказъясӧн, небыдлунӧн, кодын чувствуйтчис ыджыд пытшкӧсса вын, тӧждысьӧмӧн Ричи шедӧдіс велӧдчысьяссянь сэтшӧм радейтӧм, кутшӧмӧн эз вермы ошйысьны школаын ни ӧти преподаватель.
Сы серти нин, кыдзи «малюткаяс» пырлісны классӧ, кутшӧм дружнӧя да меліа чолӧмавлісны учительӧс, тӧдчӧ вӧлі, мый Ричи — налӧн медся радейтана учитель.
Вӧсньыдик, сьӧдов, еджгов кузь юрсиа, код улысь тыдаліс джуджыд, чистӧй плеш, учитель внимательнӧя видзӧдіс на вылӧ, кор найӧ пуксялісны.
Лои шынитӧв.
Став синъясыс видзӧдісны Ричи вылӧ, код водзын куйліс тетрадь чукӧр.
— Колян раз ми тіянкӧд гижим вӧльнӧй тема вылӧ сочинение, — заводитіс учитель. — Ӧткымын темаяс, кыдзи, например, «Георг Вашингтонлӧн олӧм», «Христофор Колумб», «Менам олӧмлӧн цель», ме ачым предложиті тіянлы, а ӧстальнӧй темаяссӧ ме тшӧкті бӧрйыны тіянлы самостоятельнӧ.
Ме кӧсйи, медым тіян пиысь быдӧн бӧрйис да думыштіс сійӧс, мый сылы воӧ сьӧлӧм вылас да кажитчӧ матысаӧн.
Ричардсон кинас небыдика инмӧдчис тетрадьясӧ.
— Унаӧн тіян пиысь бӧрйӧмаӧсь тема «Менам олӧмлӧн цель», — сэки Ричи нюммуніс, — и ме кӧ эськӧ эг тӧд тіянӧс водзджык, то ӧні, тайӧ сочинениеяс сертиыс, верми эськӧ зэв бура тӧдмасьны тіянкӧд ставныдкӧд.
Ме тӧдмалі эськӧ, мый унджык детинкаыс кӧсйӧны лоны чемпионъясӧн бокс да футбол кузя, знаменитӧй сыщикъясӧн да весиг знаменитӧй пиратъясӧн.
Кабинетын кыліс серам.
Торъя нин ёна сералісны нывкаяс.
А ӧткымын детинкаяс яндысисны.
— Нывъяс йылысь кӧ сёрнитны, — водзӧ висьталіс Ричи, — то на пиысь унаӧн кӧсйӧны лоны кинозвездаясӧн, артисткаясӧн да прӧстӧ знаменитӧйясӧн код тӧдас кутшӧм областьын.
Ӧні гӧрдӧдны ӧчередьыс вӧлі нывкаяс сайын, и детинкаяс кутісны на водзын вежньӧдлыны чужӧмсӧ да прысьйӧдлыны.
Но учитель стрӧга видзӧдліс на вылӧ, и шумыс пыр жӧ ланьтіс.
— Сёрнитны кӧ серьёзнӧя, — шуис Ричи, — то ме должен веськыда висьтавны, мый ме абу дӧвӧлен тіянӧн…
Тіян классын, ог кӧ ӧшибайтчы, кык отличник.
— Да, сэр, — тэрыба шыасис аслас места вывсянь Фэйни: — ме и… — сэки сійӧ здук кежлӧ ланьтліс, — Робинсон…
— Сідз… — учитель неуна шпыньмуныштіс. — Тыдалӧ, Мак-Магон, тіянлы некор на абу удайтчывлӧма кывзыны Джек да Джон йылысь история.
— Эз удайтчыв, сэр, — шуис Фэйни надзӧнджык нин. — А кутшӧм нӧ сійӧ история?
— Тӧданныд-ӧ, Джек да Джон вӧліны ёртъяс, кодъяс ньӧти эз мунны ӧта-мӧдыс вылӧ.
Налысь характеръяссӧ тӧдмалісны сы серти, кыдзи найӧ сёрнитісны асьныс ас йывсьыныс.
Джек век шулывліс: «Ме да Джон», а Джон век пуктыліс асьсӧ мӧд местаӧ.
«Джек да ме», шулывліс сійӧ.
Фэйни курччис вомдорсӧ.
Ричи, быттьӧ эз вӧв тайӧ отступлениеыс, висьталіс водзӧ:
— Миян медбур велӧдчысьяс и тайӧ раз гижӧмаӧсь сочинениеяссӧ дзик ӧти грамматическӧй ӧшибкатӧг.
Но, та вылӧ видзӧдтӧг, на пиысь ӧти сочинение меным ньӧти оз кажитчы.
— Кодлӧн?
Кодлӧн сійӧ сочинениеыс? — кылісны гӧлӧсъяс.
Чарли да Фэйни пукалісны спокойнӧя, быттьӧ учительлӧн кывъясыс налы эз касайтчыны, но збыльвылас кыкнанныс ёна волнуйтчисны.
— Тайӧ сочинениеыс гижӧма «Менам олӧмлӧн цель» тема вылӧ, — водзӧ висьталіс Ричи. — Ме ог висьтав тіянлы, кодлӧн сійӧ, но лыддя тіянлы сэтысь некымын строка.
Сійӧ видзӧдліс класс вылӧ.
Кодсюрӧ терпитны вермытӧма кутісны вӧртӧшитчыны.
Чарли, тыдалӧ, сразу успокоитчис, а Фэйнилы кӧть и эз ло лӧсьыд сьӧлӧм вылас, но зілис не паныдасьны учитель синъяскӧд.
Ричи восьтіс ӧти тетрадь да пӧдӧмкодь, но выразительнӧй гӧлӧсӧн заводитіс:
— «Менам олӧмлӧн цель — кӧть мый, а лоны озырӧн, кыдзи Джон Рокфеллер, либӧ Пирпойнт Морган, либӧ Джулиус Резенвальд.
Ӧткымын йӧз шуӧны, мый озырлун — тайӧ абу на ставыс, мый колӧ олӧмад, но тадзи найӧ шуӧны сы вӧсна, мый асланыс некор эз вӧвны ыджыд деньгаяс.
Тайӧ абу збыль.
Деньга вылӧ позьӧ вӧчны быдтор, мый кӧсъян.
Деньга сетӧ слава, вын, власть.
Позьӧ ньӧбны ставсӧ, мый тэныд колӧ: яхта либӧ весиг быдса корабль, мыйта колӧ ружье да пушка, керкаяс, автомобильяс, вӧвъяс.
Деньга вылӧ позьӧ лоны графӧн либӧ маркизӧн.
Миллиардерлӧн эм право веськӧдлыны став мирӧн, ставыс сійӧс уважайтӧны, ставыс сылысь кывзысьӧны.
Сӧмын озыр морт вермас рассчитывайтны шуда олӧм вылӧ.
Быд тӧлка морт должен зільны шедӧдны олӧмас озырлун…»
Ричи дугдіс лыддьыны да лэптіс синъяссӧ тетрадь вылысь.
— Тайӧ Мак-Магон!
Тайӧ сылӧн сочинениеыс! — пыр жӧ кыліс некымын гӧлӧс. — Фэйни сӧмын деньга йылысь и думайтӧ!
Фэйни пукаліс еджгов синлысъяссӧ лэдзӧмӧн.
— Ті правӧсь, — класс дінӧ шыӧдчӧмӧн шуис учитель, — меным оз ков лыддьыны тайӧ сочинениесӧ водзӧ, сы вӧсна мый водзӧсӧ гижӧма татшӧм ногӧн жӧ.
И гижӧма зэв грамотнӧя, став грамматическӧй правилӧяс да препинание знакъяс соблюдайтӧмӧн, сы вӧсна та боксянь менам возражениеяс абуӧсь и ме должен пуктыны Мак-Магонлы высшӧй балл.
Но менӧ зэв ёна интересуйтӧ: кутшӧм балл эськӧ ті пуктінныд сылы асьныд?
Лыбис некымын ки.
Учитель корсьыштіс синнас, кодӧс эськӧ юавны.
Син улас сылы уси Василь Гирич.
Сійӧ весиг муртса кыпӧдчыштіс, зілис кыскыны ас дінас Ричилысь вниманиесӧ.
— Висьталӧй, Гирич, — шуис учитель.
— Ме эськӧ пукті Мак-Магонлы низшӧй балл, сэр, — волнуйтчӧмысла неуна мыкталігтыр заводитіс Василь. — Ме эськӧ пукті сылы медся лёк отметкасӧ.
Мед сылӧн ставыс правильнӧ орфография боксянь да стиль боксянь, но сійӧс, мый ті тані лыддинныд, зывӧк кывзынысӧ…
— А омӧль ӧмӧй лоны озырӧн?
Мый сыын омӧльыс?
Чепуха!
Эн кывзӧй сылысь! — горӧдісны некымын велӧдчысь. — Мак-Магон бура гижӧма!
— Сӧрӧм!
Сетӧй Гиричлы помавнысӧ!
Сійӧ правильнӧ шуӧ! — горзісны мӧдъяс.
— …Уна йӧз тадзи думайтӧны да шуӧны тані, Америкаын, — горзӧмъяс вылӧ видзӧдтӧг водзӧ висьталіс Василь, — но эмӧсь и мукӧдпӧлӧс йӧз.
Тайӧ йӧзыс тӧдӧны, мый олӧмас оз ставсӧ позь ньӧбны деньга вылӧ.
Деньга вылӧ он вермы ньӧбны другъясӧс, он вермы ньӧбны любовь, верность, честность…
Музыка тожӧ он ньӧб…
Оз, тайӧс ставсӧ некод оз вермы ньӧбны весиг уна миллионъяс, миллионъяс вылӧ! — сьӧлӧмсяньыс помаліс Василь. — Ме ставсӧ висьталі.
Позьӧ меным пуксьыны, сэр?
И сійӧ гӧрдӧдіс да пуксис аслас местаас.
Ричи внимательнӧя видзӧдіс велӧдчысьяс вылӧ:
— Коді абу сӧгласен Гиричкӧд?
Кодлы тіян пиысь кажитчӧ, мый олӧмын ставыс вузавсьӧ да ньӧбсьӧ?
Ставныс ланьтісны.
Некод эз кӧсйы ӧтвечайтны веськыда сувтӧдӧм вопрос вылӧ.
Мэйсон вомгорулас шуыштіс, мый «джентльменствотӧ деньга вылад, дерт, он ньӧб», но другыслы паныд гӧлӧссӧ лэптыны эз лысьт.
— Вот, Мак-Магон, ті сӧмын на кывзінныд асланыд ёртъясыдлысь мнениесӧ, — веськыда Фэйни дорӧ шыӧдчӧмӧн нин шуис Ричи. — На пиысь унаӧн, тыдалӧ, оз ошкыны тіян олӧмлысь цельтӧ.
— Да, сэр, — чеччис Мак-Магон.
— Ме тожӧ, колӧ веськыда шуны, ог ошкы сійӧс.
Но ті, дерт, верманныд думыштны дзик мӧдногӧн: ӧд ті — свободнӧй странаынӧсь. — Ричи шога шпыньмуніс. — А сы вӧсна мый тіян сочинениеныд гижӧма тырвыйӧ правильнӧ, то, повторяйта, меным быть лоӧ пуктыны тіянлы «эй».
Фэйни босьтіс учитель киысь ассьыс тетрадьсӧ.
Кӧть сійӧ и зілис петкӧдлыны, мый ёна ӧбидитчис да вӧлі недӧвӧлен, но сылы вӧлі явӧ нимкодь, мый пӧлучитіс бур отметка.
— Чарльз Робинсон! — вызовитіс Ричи.
Чарли матыстчис кафедра дорӧ.
Ричи меліа инмӧдчис сы пельпомӧ.
— Ме зэв дӧвӧлен тіянӧн, менам пиӧй, — шуис сійӧ: — ті гижинныд отличнӧй сочинение Америкаса ӧти медся замечательнӧй морт йылысь. — Сійӧ шыасис класс дінӧ: — Тіян ёрт Робинсон гижис со та йылысь, — Ричи индіс кыпыд чужӧма стариклӧн портрет вылӧ, кодлӧн видзӧдласыс, кажитчӧ, йиджліс быдӧн пытшкӧ, коді сы вылӧ видзӧдіс, — Джон Браун йылысь, негритянскӧй народӧс мездӧм вӧсна тышын герой йылысь.
Ме аддза, Чарльз, ті лыддьӧмныд сы йылысь уна книга, — шыасис сійӧ Чарли дінӧ.
Детинка довкнитіс кудриа юрнас:
— Да, сэр, сійӧ менам медрадейтана герой, и ме век думайта Джон Браун йылысь: сы йылысь, кыдзи сійӧ радейтліс миянӧс, сьӧдъясӧс, кыдзи тышкасис лунвывсаяскӧд Харперс-Ферриын, кутшӧм сійӧ вӧлі тӧлка да повтӧм…
Чарли чужӧм серти, гӧлӧс серти чувствуйтчис, мый сійӧ висьталӧ аслас медся заветнӧйтор йылысь.
Зывӧкпырысь вомсӧ вежыньтӧмӧн Рой Мэйсон наблюдайтіс сы бӧрся.
— Видзӧдлӧй, кыдзи сьӧд чужӧмаыс заводитіс больгыны! — копыртчис сійӧ Фэйни дінӧ. — Заводитіс ошкыны тайӧ выжыв пӧрысь болвансӧ, код йылысь миян Лунвылын пельнас оз вермыны кывны…
— Ме тожӧ зэв ёна радейта Джон Браунӧс, — висьталіс Ричи, — и частӧ жалита, мый миян кадӧ абуӧсь татшӧм йӧзыс… ме кӧсъя шуны — татшӧм благороднӧй да смел йӧзыс, — поправитіс сійӧ.
— Ого, тайӧс оз ков вунӧдны! — бара вашнитіс Рой. — Тайӧс оз ков вунӧдны!
— Робинсонлы ме тожӧ пукті «эй», — Чарлилы тетрадьсӧ сетігмоз шуис учитель. — Верманныд передайтны асланыд мамыдлы, пиӧй, мый ме тіянӧн дӧвӧлен.
Чарли, нимкодь да нюмъялысь, пуксис аслас местаӧ.
Ричи бара кутіс кыдз быттьӧ неокотапырысь бӧрйӧдлыны тетрадьяс.
Ичӧтик чукыр водіс синкымъяс костас, и та вӧсна чужӧмыс лои пӧрысьджык да суровӧйджык.
— Ме кӧсъя тіянлы ещӧ мыйсюрӧ висьтавны, — кызмырдӧн заводитіс сійӧ. — Кӧть меным и зэв ӧбиднӧ, но тайӧ сочинениеяс пӧвстас эм ещӧ ӧти, кодӧс ме лыддя медся лёкӧн, сьӧлӧмтӧмӧн да грубӧйӧн став мукӧдъяс серти, мый ме коркӧ лыддьывлі. — Ричи син пырыс нуӧдіс классӧ. — Тайӧ сочинениеыслӧн авторыс ачыс бӧрйис темасӧ и ачыс сійӧс гижис…
Ме лыддя тайӧ делӧсӧ сэтшӧм серьёзнӧйӧн, мый ог висьтав тіянлы ни авторыслысь нимсӧ, ни сылысь темасӧ.
Сійӧ тані классын, кылӧ да гӧгӧрвоӧ ставсӧ, мый ме висьтала, и, надейтча, водзӧвылӧ вӧчас аслыс колана выводъяс.
Меным окота думайтны, мый тайӧ лоӧ тадзи.
Семиклассникъяс кутісны беспокойнӧя вӧртӧшитчыны места выланыс да подозрительнӧя видзӧдалісны ӧта-мӧдныс вылӧ.
Но мый нӧ тӧдмалан чужӧмъяс сертиыд?
— Ме коля тайӧ тетрадьяссӧ пызан вылӧ, — шуис Ричи. — Мед старӧста сеталас найӧс пытшкас видзӧдлытӧг.
Ме зэв ёна надейтча, мый меӧн казьтыштӧм сочинениелӧн авторыс думыштас сы йылысь, мый ме висьталі.
И Ричи петіс кабинетысь да колис волнуйтчысь да шӧйӧвошӧм школьникъясӧс.
Чарли чӧла сеталіс ставныслы тетрадьяс.
Соседыслӧн чужӧм серти быдӧн зілис тӧдмавны, эз-ӧ сы йылысь висьтав учитель.
А ӧткымын мыжтӧм ловъяс мучитчисны ас думсьыныс: эз-ӧ найӧ скӧрмӧдны Ричиӧс, эз-ӧ найӧ гижны сійӧ лёксӧ, грубӧйсӧ да лёксӧ, мый йылысь висьталіс учитель?
Гадайтіс и Нэнси — эз-ӧ сы йылысь висьтав Ричи и имеитіс-ӧ сійӧ право гижны, мый мечтайтӧ лоны поэтессаӧн?
Гашкӧ, буретш тайӧ кажитчис учительлы грубӧйӧн?
Но лёкыс ӧд тані нинӧм абу!
Вӧчас кӧ сійӧ тайӧн лёктор, то сӧмын аслыс!
И сӧмын ӧти детинка босьтіс ассьыс тетрадьсӧ дзик веськодьпырысь и весиг эз видзӧдлы сэтчӧ.
Сійӧ бура помнитіс, мый вӧлі сэтчӧ гижӧма.
Сочинениесьыс торъя кывъяс да быдса фразаяс вӧлі быттьӧ туйтчӧдӧма сійӧ паметьын:
«Унджык южнӧй штатъясын и ӧткымын севернӧй штатъясын негрӧн справедливӧя да правильнӧя лыддьыссьӧ быдӧн, кодын эм кӧть ӧти войт негритянскӧй вир.
Негръяс органическӧя, а сідзжӧ и биологическӧя абу способнӧйӧсь гӧгӧрвоны некутшӧм наукаяс, — арифметикаысь кындзи, пусьӧм-пӧжасьӧмысь да автомобильӧн веськӧдлӧмысь кындзи.
Найӧ вермӧны лоны сӧмын стӧрӧж, швейцар либӧ пӧвар должностьясын, но не унджык.
Тайӧ сы вӧсна, мый налӧн черепнӧй лыясыс ёна кызджыкӧсь еджыд мортлӧн черепнӧй лыясысь.
Тайӧс важӧн нин докажитіс медицина».
И водзӧ:
«Негръяс некор оз мыссьывны, на дінысь петӧ аслыссикас дук, коді овлӧ сӧмын сьӧд кучика йӧзлӧн».
И ещӧ, и ещӧ, и ещӧ… кӧкъямыс листбок, кодӧс гижӧма южанинлӧн посни, «джентльменскӧй» почеркӧн!
— Ребята, коді нӧ всё-таки гижис тайӧ сідз шусяна «сочинениесӧ»? — аслас класса детинкаяс да нывкаяс вылӧ видзӧдіг юаліс Джой Беннет. — Буракӧ, зэв ыджыд пакӧсть!
Миян Ричиным зэв ёна скӧрмис…
Висьтасьӧй, ребята!
Сылы некод эз ӧтветит.
10. УРОКЪЯС БӦРЫН
— Гортад мунан, Сэм?
— Нэнси, эн вунӧд стихъяс йывсьыд!
Вай найӧс аски.
— Ӧбед бӧрын — футбол дырйи!
— Эн вунӧд, Мери, тэ кӧсйысин меным петкӧдлыны вышивкатӧ.
— Ребята, аскиӧдз!
Ворота дорӧ бара сувталісны регулировщикъяс. Школьникъяс разӧдчалісны гортаныс, гораа сёрнитігтырйи прӧщайтчисны, ӧвтчисны портфельяснаныс да, автомобильнӧй гудок шыяс вевттьыны зільӧмӧн, горзісны ӧта-мӧдыслы.
Чарли матыстчис Гирич дорӧ:
— Локтан рытнас?
Ме судзӧді сутуга.
Позяс заводитны вӧчны кӧлесаяс.
— Бур! — довкнитіс юрнас Василь. — А меным бать вӧчис заводас ключ.
Ӧні эм мыйӧн разявны гайкаястӧ.
— Ого!
Вот тайӧ бур! — нимкодь лои Чарлилы.
Сійӧ водзвыв нин вӧлі вывті рад, мый займитчас аслас вӧчанторнас.
Школаын пӧшти став детинкаясыслӧн да нывкаясыслӧн вӧліны асланыс хобби, мӧд ногӧн кӧ занятиеяс, кодъясӧн найӧ увлекайтчисны.
Ӧтияс чукӧртісны маркаяс либӧ истӧг кӧрӧбъяс, сигарнӧй этикеткаяс либӧ кизьяс, мӧдъяс увлекайтчисны кинематографӧн да видзӧдісны нёль сеансӧдз.
Кодсюрӧ вывті ёна ворсісны лыясӧн да картіӧн либӧ быд случайын заклад вартлісны.
Чарли Робинсонлӧн хоббиӧн вӧлі автомобиль.
Кор вӧлі ловъя на Чарлилӧн батьыс, упаковочнӧй ящикысь да тачка кӧлесаясысь найӧ кыкӧн мастеритісны первой модель.
Батьыс сэки увлекайтчис письыс не омӧльджыка и быд раз, удж вывсьыс локтӧм бӧрын, петкӧдліс Чарлилы пыр выль и выль усовершенствованиеяс, кодъясӧс сійӧ думыштліс гортас локтігӧн.
Найӧ ноксьылісны дворын тайӧ модельнас дзик сійӧ здукӧдзыс, кор батьыслы колӧ нин вӧлі мунны корабль вылӧ.
— Тэ метӧг займитчы тайӧн да думышт мыйкӧ кокньыдджыкӧс, — шуис сэки сійӧ пиыслы.
Сэсянь Чарли вӧчис дас кымын автомобиль нин быдсикас материалъяссьыс — пусянь да консервнӧй банкаясӧдз.
И кольӧм во «табак ящикъяслӧн» ордйысигӧн — татшӧм тешкодь ним улын карын быд во нуӧдсьылісны ас вӧчӧм автомобильясӧн ордйысьӧмъяс — сылӧн ӧти модель победитіс.
Ок, кыдзи волнуйтчис Чарли, кор судьяяс видлалісны сылысь машинасӧ да шуисны, мый сійӧ вермас участвуйтны ордйысьӧмъясын!
Быд лун сійӧ веситчис — эз-ӧ кыз, эз-ӧ ло сьӧкыдджык: ӧд быд сё грамм ӧні имеитіс тӧдчанлун!
Ордйысьӧмъяс долженӧсь вӧлі лоны Надежда мыльк вылын — Верхньӧй карын, кузя ньывкӧс места лэччанінын, — и Чарли некымынысь ветліс видзӧдлыны став дистанциясӧ.
Сылӧн главнӧй соперникӧн вӧлі Мэрфи — техническӧй школаса велӧдчысь, Чарлиысь ар кыкӧн ыджыдджык висьлӧс детинка.
Асыввыв окраинаса челядь тӧдісны сійӧс кыдзи зэв сюсь мортӧс: сійӧ тӧдіс, кыдзи пырны билеттӧг кино вылӧ либӧ стадион вылӧ, кытысь гусявны бейзболӧн ворсны мач да кыдзи дон мынтытӧг мунны автобусӧн соседньӧй карӧдз — Гренджерӧдз.
Мэрфи куритчис нин да гусьӧник юыштавліс верстьӧ зонъяс компанияын.
Батьыслӧн вӧлі ремонтнӧй мастерскӧй, сы вӧсна Мэрфилӧн вӧлі мыйта колӧ колана материалъяс, мыйысь позьӧ вӧлі вӧчны автомобиль.
Куим во дорвыв сійӧ вӧлі первойӧн ордйысьӧмъяс дырйи да лыддьыссис непобедимӧйӧн.
И друг явитчис Чарли Робинсон сигара модаа кокньыдик автомобиль вылын, и Надежда мыльк первойысь лои Мэрфи поражениелы свидетельӧн.
Переходящӧй призсӧ — эзысь жетон, кытчӧ изобразитӧма автомобиль — Чарлилы сетігӧн Мэрфи вӧлі вывті жугыль.
— Ме эськӧ ньӧти эг вӧв прӧтив, менӧ кӧ победитіс еджыд, — шуис сійӧ сы вӧсна «висьысьяслы». — А видзӧдны, кыдзи ошйысьӧ тайӧ сьӧд чужӧмаыс, ог вермы!
Ме ещӧ петкӧдла на ачымӧс тайӧ негритосыслы!..
Кор Чарлилы висьталісны тайӧ кывъяссӧ, сійӧ весиг эз пыдди пукты найӧс.
Но ӧні, кор бара матыстчисны майскӧй ордйысьӧмъяс, сійӧ век тшӧкыдджыка и тшӧкыдджыка паныдавліс Мэрфиӧс Горничнӧй Райын и пӧшти пыр аслас керка дорын матын.
Сійӧ тӧдіс: Мэрфи вӧчӧ выль модель да бара кутас участвуйтны ордйысьӧмъясын.
Василь Гирич тӧждысис да шуліс, мый Мэрфи оз прӧста шляйтчы сійӧ сарай дінтіыс, кӧні сулалӧ налӧн машинаыс.
— Тэ он тӧд сійӧс, тайӧ детинкасӧ.
Мэрфи быдтор вермас вӧчны: босьтас да и сотас войнас сарайтӧ, — висьталіс сійӧ Чарлилы.
Но Чарли — ачыс честнӧй да прямодушнӧй — эз верит да сераліс:
— Быдлаын тэныд каститчӧны лёкторъяс.
Мэрфилы прӧстӧ телепит видзӧдлыны миян «Эзысь свирель» вылӧ.
А век жӧ сылы ковмас терпитыштны стартӧдз…
«Эзысь свирель» — Чарлилӧн медбӧръя модельыс — вӧлі пӧшти гӧтов нин.
Тайӧ пӧрйӧ автомобильсӧ вӧлі вӧчӧма важ самолёт частьясысь, кодъясӧс детинкаяс перъялісны «кладбище» вылысь аэродром дорысь.
Ставыс — важ солдатскӧй пӧртсянь резинӧвӧй трубкаӧдз — згӧдитчис.
Чарлилӧн вӧліны батьыс кодь жӧ конструкторскӧй способностьяс, сылӧн вӧліны прирождённӧй механиклӧн кужысь кияс.
Мыйӧн сӧмын эз тыртлы сійӧ ассьыс керкасӧ да ассьыс зепъяссӧ!
Сэні вӧліны и специальнӧй конструкцияа шыр кыян налькъяс, и перӧяс тӧчитны ӧрешки кышысь вӧчӧм тӧчитчанъяс, и звукӧвӧй сигнализация, кодысь муртса эз усьлыны обморокӧ соседкаясыс.
Детинка мечтайтіс стрӧитны настӧящӧй мотора настӧящӧй автомобиль.
Вот кор позьны кутас мунны путешествуйтны, аддзыны мирсӧ, а не сӧмын газолин дука буса Стон-Пойнтӧс!
— Сэки ми мунам тэкӧд Скалистӧй гӧраяс дінӧ, гӧститыштам индеецъяс ордын, — «Эзысь свирельӧ» рульсӧ лӧсьӧдігмоз Чарли висьтавліс ассьыс думъяссӧ Васильлы. — Со подходящӧй тяга шуйга передньӧйлы…
А сэсся ми мӧдӧдчам Аляскаӧ…
Ковмас сійӧс пуктыны карасин пиӧ, мед кӧтасяс…
Сэні пӧ позьӧ ветлыны кӧръясӧн…
Василь вӧлі велалӧма нин да некор эз шензьы Чарлилӧн ыджыд думъяс вылӧ.
Ачыс Василь тожӧ мечтайтіс путешествуйтны.
Збыль кӧ шуны, сійӧ странаыс, коді кыскис сійӧс ас дінас медся ёна, куйліс океан сайын, ылын-ылын Скалистӧй гӧраяссянь, но Василь ӧнӧдз на некодлы эз гарыштлы тайӧ страна йывсьыс.
А ӧні сійӧ зіля уджаліс Чарликӧд тшӧтш — регулируйтіс «Эзысь свирельлысь» кӧлесаяссӧ — и весиг корсюрӧ вайӧдліс консультация вылӧ ассьыс батьсӧ.
Дзор уска кыз Гирич лажыньтчывліс машина дінӧ, челядькӧд тшӧтш видлаліс детальяссӧ да ылавліс детинкаяс дорысь эз омӧльджыка.
Со и талун сійӧ кӧсйысис локны рытнас да вайны рульӧ алюминиевӧй труба тор…
— Казьтышт батьыдлы труба йывсьыд, — шуис Чарли Васильлы, кор сійӧ мӧдӧдчис нин вороталань.
Василь довкнитіс юрнас:
— Эн тӧждысь, сійӧ оз вунӧд.
Мунігмозыс папкаас тетрадьяссӧ тувъялігмоз матыстчис Джой.
— Ӧтлаын гортад мунам?
— Ог, — неуна яндысьӧмсорӧн шуис Чарли. — Ме… меным колӧ ещӧ сёрнитыштны мистер Ричардсонкӧд…
Сійӧ видзӧдліс школьнӧй дворӧ, корсис кодӧскӧ.
Со эстӧні, каштанъяс улын, тыдовтчыліс турунвижкодь платье.
— Ричи кайис выліӧ, ме сійӧс аддзылі, — другыслы буртор вӧчны кӧсйӧм могысь шуис Джой. — Котӧрт ӧдйӧджык, тэ сійӧс ещӧ суан на.
Нинӧм он вӧч, Чарлилы ковмас бӧр бергӧдчыны школалань да делӧвӧй видӧн тэрыба кайны выліӧ.
Джой сюся кывзысьыштіс да друг бергӧдчис Васильлань:
— Видзӧдлы, кутшӧм нӧ сійӧ компания чукӧртчӧма бейзбольнӧй площадка вылӧ?
Бара Моль аслас другыскӧд!
И скаутъяс накӧд!
Мый йылысь нӧ найӧ сэні вашкӧдчӧны?
Гашкӧ, тӧдмалісны, коді гижис сійӧ сочинениесӧ, а миянлы оз кӧсйыны висьтавны?
— Оз, ме ногӧн найӧ бара нин мыйкӧ вӧчны лӧсьӧдчӧны Робинсонлы паныд, — шуис Василь. — Тӧрыт лунтыр вашкӧдчисны, чукӧртчылісны пельӧсъясӧ, мыйкӧ гижисны…
Принс кыкысь на дінӧ воліс.
А талун ме дінӧ воліс Лори, висьталіс, мый класс сэсся оз кӧсйы подчиняйтчыны негрлы, мый директор эськӧ зэв бура относитчис класс дінӧ, старӧстанас кӧ вӧлі сылӧн пиыс, мый тайӧ эськӧ ставыслы вӧлі зэв выгӧднӧ: позьӧ не сэтшӧма зубритны и экзаменъяс дырйи эськӧ некод эз крукасьлы быд кывйӧ.
— Но, а тэ мый?
Мый тэ сылы шуин? — пыр жӧ скӧрмис Джой.
Василь спокойнӧя видзӧдліс сылы чужӧмас.
— Ме ысті сійӧс кытчӧ колӧ да чорыда сетышті банбокас.
И шуи ещӧ, мый ми век кутам сулавны Чарли дор.
— Молодеч! — Джой шлёпнитіс другыслы мышкуас. — Видзӧдлы, найӧ кутӧны асьнысӧ дзик заговорщикъяс моз.
Со, видзӧдлы, корисны нывкаясӧс и вашкӧдчӧны накӧд…
— Найӧ зільӧны эскӧдны, мый добитчасны школаысь став цветнӧйяссӧ вӧтлӧм, — шуис гусьӧник матыстчысь Джон Майнард. — Ме ачым кывлі, кыдзи тайӧ лунвывса франтыс ошйысис, мый добитчас.
И найӧ збыль тайӧс вӧчасны, — содтіс сійӧ жугыльпырысь.
— Эк тэ, шляпа!
Мый нӧ тэ, тадзи и кутан виччысьны, медым тэнӧ вӧтлісны школаысь сӧмын сы вӧсна, мый тэ сьӧд кучика? — пузис Джой. — Абу сідзи, ребята, ме ӧні жӧ котӧртла Чарлила, висьтала сылы, мый и миянлы колӧ чукӧртны ассьыным штабнымӧс.
Мыйкӧ кӧ друг лоӧ — петкӧдлам налы асьнымӧс.
Колӧ лоны дасьӧн, а то тайӧ детинкаяссяньыс быдтор позьӧ виччысьны…
Чарлиыд абу тэ кодь, Майнард, сійӧ кутас действуйтны.
И Джой бӧр котӧртіс школалань да котӧртігмозыс горӧдіс Васильлы:
— Виччысьлы менӧ, ме ӧдйӧ!
Вылі коридорын ӧшинь дорын Чарли висьталіс Ричардсонлы:
— Сійӧ талун весиг бӧрдіс, сэр.
И ставсӧ сы вӧсна, мый сылӧн абуӧсь некутшӧм талантъяс.
Сылы сэтшӧм окота вӧлі выступитны праздник дырйи…
Ме висьталі сылы, мый кора тіянӧс, сэр.
Гашкӧ, сылы сюрас роль ловъя картинаясын либӧ ещӧ кӧнкӧ?
Сійӧ эськӧ вӧлі сэтшӧм шуда…
— Ладнӧ, Чарльз, ме думышта Мери Смитлы мыйкӧ лӧсяланаӧс, — довкнитіс юрнас Ричи. — А ті ветланныд нин репетиция вылӧ мисс Вендикс дорӧ?
— Да, сэр.
Сійӧ сетіс меным волхвлысь роль «Волхвъяслӧн поклонение» картинаын, — быттьӧ збоймис Чарли. — Шуӧ, мый ме зэв лӧсьыд лоа ыж кунас да бедьнас.
Сійӧ менӧ сувтӧдіс медводзӧ, дзик кагалӧн ясли дорӧ.
— А коді нӧ лоас каганас? — мудера шпыннялігтыр юаліс Ричи. — Оз-ӧ нин миян Лори Миллс?
Чарли серӧктіс:
— Лори Миллс?
Миян квайт фут судта «кагаыс»?
Збыль, сэр, Лори — мисс Вендикслӧн любимец, но тайӧ пӧрйӧ сійӧ век жӧ босьтіс Де-Минголысь ичӧтик воксӧ.
Сылӧн чужӧмыс зэв мича и синъясыс — быттьӧ вишняяс…
Ми сӧмын полам, мый кор воссяс занавес, сійӧ друг босьтас да бӧрддзас…
Ричи прысьнитіс школьник моз, и Чарли пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый учительлӧн настроениеыс бур, да решитчис:
— Сэр, онӧ-ӧ ті вермӧй висьтавны… сочинение йывсьыд, сэр… мый йылысь сійӧ и коді сійӧс гижис?..
Сета тіянлы кыв, сэр: некод нинӧм оз тӧдлы.
Нюмыс Ричи чужӧм вылысь пыр жӧ воши:
— Оз позь, зонмӧ, ме висьталі урок вылын ставсӧ, мый верми и кӧсйи висьтавны тіянлы ставныдлы.
Оз сулав бара панны тайӧ мисьтӧм сёрнисӧ.
Чарли яндысьӧмсорӧн лэдзис синъяссӧ.
— Да, — быттьӧ пырмунігмоз водзӧ сёрнитіс Ричи, — ме важӧн кӧсйи юавны: кыдзи ті ладманныд сійӧ выль мортыскӧд — Мэйсонкӧд?
Сійӧ ӧд локтіс классас во шӧрас.
— Ме эськӧ сыкӧд ладми, да сійӧ мекӧд оз ёна ладмы, — пыркнитіс юрнас Чарли. — Сійӧ ӧд Лунвылысь, а сэні налӧн негр — абу морт…
Вот сійӧ некыдз оз вермы и миритчыны, мый ми велӧдчам ӧти школаын.
Кор ме матыстча сы дорӧ, сійӧ вежньӧдлӧ вомсӧ, быттьӧ змейӧс аддзӧ.
— Сідз… — пинь пырыс вомгорулас шуис Ричи. — Гӧгӧрвоана… — И друг сёрнисӧ вежис: — А кыдзи-мый машинаыд?
Удитанныд помавны «табачнӧй ордйысьӧмъяс» кежлӧ?
— Кыдз жӧ, сэр!
Шассиыс пӧшти гӧтов нин, ӧні делӧыс кузов сайын, — радпырысь заводитіс детинка. — Подув пыддиыс ме босьті медбӧръя ракетнӧй автомобильлысь кузовсӧ.
Сійӧ ньӧти оз ло Мэрфилӧн кольӧм вося машина кодь…
Чарли кӧсйис эськӧ висьтавны подробнӧйджыка, но сійӧ здукас коридор чукыль сайысь мыччысис мыйвынсьыс котӧртысь детинка.
Тайӧ вӧлі Джой; сылӧн вӧлі тырӧма лолыс.
— Робинсон, заговор! — скӧрмӧмысла учительӧс казявтӧг ылісянь заводитіс горзыны сійӧ. — Моль да сылӧн другыс лӧсьӧдчӧны тэнӧ вӧтлыны.
Став сьӧдъяссӧ кӧсйӧны вӧтлыны школаысь.
Меным сӧмын на Бэн Квинси висьталіс, мый дворын чукӧртчисны.
Лоӧ ыджыд кось.
Талун жӧ колӧ чукӧртны штаб!
Ми налы тожӧ петкӧдлам асьнымӧс!
Сӧмын сэки Джой аддзис Ричардсонӧс да яндысьӧмсорӧн вомгорулас шуис:
— О, сэр, прӧститӧй…
Ме эг казяв тіянӧс, сэр…
Ричардсон курччис вомдорсӧ.
— И уна школьникъяс ӧтлаасисны Мак-Магон да Мэйсон дінӧ? — юаліс сійӧ Беннетлысь.
Чарли да Джой чуймисны, кытысь налӧн любимецыс тӧдлӧма Мэйсон йылысь.
— Вель уна, — ӧтвечайтіс Джой. — Накӧд став скаутъясыс и сійӧ компанияыс, кодлы найӧ мыйсюрӧ кӧсйысьӧмаӧсь отсалӧмысь.
Мэйсон пӧлучайтӧ батьсяньыс бур содержание.
А Фэнианлӧн деньгаыд век эм.
— Водзвыв юӧртӧй меным, кор лоӧ тайӧ «косьыс», — вӧсньыдик синкымсӧ кӧрӧмӧн шуис учитель.
И неуна довкнитіс юрнас детинкаяслы да мӧдӧдчис аслас кабинет ӧдзӧслань.
11. ПАТРИЦИЯ
— Чукӧртчам талун рытнас ме ордын, — шуис Чарли ёртыслы, кор учитель муртса на саяліс. — Тыдалӧ тайӧ пӧрйӧ прӧстӧ косясьӧмыд лоӧ этша…
Висьтав миян йӧзлы ставыслы, мед локтасны, — содтіс сійӧ.
Джой бергӧдлыштіс воздухын папкасӧ, быттьӧ пращаӧс:
— Кӧть мый, а мак-магоновецъяслӧн нинӧм оз артмы — миян йӧз ставныс тэ дор сувтасны, а Фэнианӧс весиг сылӧн скаутъясыс терпитны оз вермыны.
Но, рытӧдзыс, Чарли.
И Джой Беннет котӧртіс юӧртны «ас йӧзлы».
Чарли петіс дворӧ да пыр жӧ казяліс, мый турунвиж платье вуджрасьӧ на каштанъяс улын.
Неылын ичӧтик чукӧрӧн сулалісны скаутъяс асланыс вожаккӧд да Мэйсонкӧд.
На вылӧ видзӧдтӧг Чарли вуджис двор вомӧн да матыстчис турунвиж платье дінӧ.
Кажитчис, мый тайӧ здукас турунвиж платье нинӧм эз аддзы и нинӧм эз тӧд Мери Смиткӧд сёрнитӧмысь кындзи.
— Хэлло, Пат!
Гортад лӧсьӧдчан? — горӧдіс Чарли.
Кор Мери друг аддзис сійӧс сэтшӧм матысь, сійӧ дрӧгнитіс.
Пат спокойнӧя довкнитіс ыргӧн рӧма юрсиа юрнас:
— Да, пӧра, а то мам кутас тӧждысьны.
Ме и сідзи нин дыр эг мун.
Сійӧ зілис игнавны сумкаыслысь зэлыд томансӧ.
— Вай ме игнала тэныд. — Чарли босьтіс сы киысь ичӧтик мичаник виж сумкасӧ. — Сідзкӧ, мунам ӧтлаын?
Пат ӧдйӧ видзӧдліс скаутъяслань да сэтшӧм жӧ ӧдйӧ синъяссӧ вештіс бӧр:
— Мунам.
Сійӧ решительнӧя пыркнитіс юрсинас да Чарликӧд тшӧтш мӧдӧдчис вороталань.
Мери шеныштіс кияснас.
— Патриция, думышт, мый тэ вӧчан!
Найӧ видзӧдӧны!
Тайӧ тэныд сідзи оз прӧйдит! — вашнитіс сійӧ.
— Пӧжалуйста, эн вашкӧдчы, — торкис сійӧс Пат. — Ме абу полысьяс рӧдысь.
А тэ, полан кӧ, верман кольччыны. — Сійӧ ӧддзӧдіс воськовсӧ.
— Ме пола?
Менӧ позьӧ орйӧдлыны кусӧкъяс вылӧ — ме налысь ог кывзысь! — сьӧлӧмсяньыс шуис Мери да пыр жӧ сувтіс Чарликӧд орччӧн мӧд бокас.
Куимнанныс петісны школа ворота сайӧ да мӧдӧдчисны Паркӧвӧй районлань, а скаутъяс колльӧдісны найӧс лӧг синъясӧн.
Кобис, но улича вылын вӧлі рӧмыд, и кӧнсюрӧ витринаясын ӧзтісны нин би.
Чарли лолыштіс уль руа воздухсӧ.
Здук мында сылы кажитчис, мый кылӧ тулыс дук, но пӧшти пыр жӧ сійӧ торйӧдіс нин и калбас, и капуста, и селёдка дук: ӧвтіс Слейкс лавкалӧн восьса ӧдзӧсъяссянь.
Картонысь вӧчӧм негр — зӧр шыдӧслӧн реклама, — кыдзи и век, нюмъяліс витринасянь.
Уличаыс, кӧть эськӧ сійӧ и шусис Скул-стритӧн (Школьнӧйӧн), вӧлі беспокойнӧй, няйткодь да зэв шума.
Горзісны жаритӧм кукурузаӧн вузасьысьяс, горзӧмӧн вӧзйисны ассьыныс тӧварсӧ кондитеръяс, мороженщикъяс да бананъясӧн тӧргуйтысьяс.
Ёсь гӧлӧсӧн шутьляліс жаровняыс Пинеллилӧн — землянӧй ӧрешкиӧн тӧргуйтысьлӧн.
Видзчысьны тшӧктана гӧлӧсӧн тутсісны автомобильяс.
Сэнди и Бинг, тӧдса детинкаяс-газетчикъяс, ырскӧбтісны пельӧс сайсянь веськыда Чарли вылӧ да нывкаяс вылӧ да тӧвзисны улича кузя мыйвынсьыс горзігтыр:
— Гусялӧмны ожерелье! Доныс — дас тысяча доллар!
— Морт виысь Сэттон — медбӧръя раундын победитель!
— Сэттонлӧн противник — Мартин аддзас аслыс гу!
— Большевикъяслӧн агентлы суд!..
— Шоферъяслӧн стачка мунӧ водзӧ!
Кӧзяева мунӧны уступкаяс вылӧ!
Йӧзыс — жугыльӧсь да зумышӧсь, кыдзи и поводдяыс, кыдзи и тайӧ гажтӧм, стандартнӧй карыс ставнас — ӧта-мӧдыс вылӧ видзӧдтӧг мунісны и мунісны уличаяс кузя; налы ставыс веськодь, быттьӧ бокӧвӧйяс.
— Локтан талун репетиция вылӧ? — Пат дінӧ копыртчыштӧмӧн юаліс Чарли.
Сійӧ сэтшӧм сьӧлӧмсянь видзӧдіс улича вылӧ, мый эз казяв Мерилысь волнуйтчӧмсӧ, да чайтіс, мый нывкаяс сёрнитӧны кутшӧмкӧ асланыс делӧяс йылысь.
— О-ог тӧд, — неуна мытшасьлӧмӧн ӧтвечайтіс Пат.
Муртса найӧ лоины школа ворота сайын да эз кутны тыдавны скаутъяслы, збойлуныс Патлӧн тӧдчымӧн чиніс, и ӧні сійӧ кӧрліс синкымъяссӧ, курччаліс вомдоръяссӧ да вообщӧ кажитчис недӧвӧльнӧйӧн.
— Талунъя бӧрын тэныд, дерт, оз удайтчы выступайтны «Волхвъяслӧн поклонение» картинаын, — бара шыасис Мери. — Ӧні тайӧ оз вермы лоны.
— Мыйын делӧыс?
Мыйла оз вермы лоны?
Мый тэ клуткан, Мери Смит? — неригтыр юаліс Чарли. — Мери Смит жӧ эськӧ да!
Век ноксьӧ да ӧвтчӧ кияснас, быттьӧ пияна курӧг бордъяснас!
Пат шевкнитіс кинас, быттьӧ кӧсйис ӧлӧдны, но Мери Смит вылӧ сійӧ ньӧти эз действуйт.
— Ме должен висьтавны сылы!
Мед сійӧ тӧдӧ, — решительнӧя шуис сійӧ да шыасис Чарли дінӧ: — Найӧ — тэ, дерт, гӧгӧрвоан, код йылысь ме висьтала, — сідзкӧ вот, найӧ висьталӧмаӧсь Патрициялы, мый кӧсйӧ кӧ сійӧ лоны майскӧй праздник дырйи королеваӧн, то должен дугдыны тэкӧд дружитӧмысь.
Найӧ шуӧмаӧсь — регыд пӧ школаын оз ло ни ӧти цветнӧй, а пока цветнӧйяс танӧсь, ми не долженӧсь имеитны накӧд нинӧм общӧйсӧ…
Со мый найӧ шуӧмаӧсь.
И Мери волнуйтчигтыр кутіс видзӧдны Чарли вылӧ; кутшӧм впечатление вӧчасны сылӧн кывъясыс?
Чарли жугыля шпыньмуніс:
— Мыйла нӧ тэ мекӧд мунан, Патриция?
Тэ ӧд кывлін — кутан кӧ мекӧд дружитны, тэнӧ оз бӧрйыны праздник дырйи королеваӧн…
Найӧ вӧчасны сідзи, медым провалитны тэнӧ, тайӧ збыль. — Сійӧ ышловзис. — И со мый: медым не вӧчны тэныд лёктор, ме ачым тайӧ минутасяньыс дугда тэкӧд сёрнитны да тэкӧд ветлыны, и вообщӧ лыддьы, мый тайӧ минутасяньыс тэа-меа костын дружба помасис!
И Чард и резкӧя тракнитіс пельпомнас да кежис переулокӧ.
— Сулавлы, Чарли, энлы!
Пат суӧдіс сійӧс да кватитіс киӧдыс:
— Тэ эн гӧгӧрво! — Пат скӧрысла пузис. — Ме висьталі налы, мый найӧ оз лысьтны меным приказывайтны!
Некод оз лысьт меным приказывайтны!
А найӧ грӧзысь ме ог пов, найӧ менӧ оз повзьӧдны.
Ме нарошнӧ муні тэкӧд, медым найӧ аддзылісны, мый ме ньӧти наысь эг повзьы…
Чарли кӧсйис нетшыштны кисӧ, но Пат кутіс крепыда.
— И сэсся, тэ вунӧдін: тэ кӧсйысин вӧчны ловъя картина кежлӧ меным юрсиӧ звезда, пӧдаритны ӧрешки кышысь вӧчӧм ичӧтик тӧчила перӧяс тӧчитны, и петкӧдлыны ассьыд «Эзысь свирельтӧ», и велӧдны менӧ сынны…
Ми ӧд сёрнитчим: зонкаяс дырйи кӧ тэ победитан, ме тэныд пӧдарита ассьым медбур хоккейнӧй клюшкаӧс…
Он, тэ он лысьт тадзи мунны…
— Но ме вӧсна тэныд вермасны лоны неприятностьяс. — Чарли неуна заводитліс водзсасьны.
— Эн тӧждысь, ме нинӧмысь ог пов. — И кыпыд сьӧлӧма Пат кыскис детинкаӧс ас бӧрсяыс.
— Патриция Причард, ме уважайта тэнӧ.
Тэ ещӧ ёнджыка кыптін менам син водзын, — торжественнӧя шуис Мери Смит.
12. ПАРК-АВЕНЮ ВЫЛӦ
Ӧні найӧ бара мунісны куимнанныс, сёрнитісны свободнӧя да сералісны быдсяма пустякъяс вылӧ.
Пат вӧлі вывті весел (Чарли важӧн нин эз аддзыв сійӧс татшӧмнас) да зэв тешкодя нерис мисс Вендикслысь жестъяссӧ да гӧлӧссӧ.
— Кора тіянӧс, мисс Причард, пожалуйтны залӧ да дзирдыштны асланыд искусствоӧн, — сьылӧммоз ныр пырыс шуис сійӧ да кылӧдіс синъяссӧ, кыдзи мисс Вендикс. — Донаӧй, ті прӧстӧ темпераментнӧй крошка!..
Чарли да Мери серӧктісны.
Пат величественнӧя чургӧдіс кисӧ:
— Нечестивӧйяс!
Серавны слабиник, нежнӧй дева вылын, коді нуӧдӧ тіянӧс Великӧй Красоталань ыджыд буквасянь!..
— Ой, дзик сідзи!
Быттьӧ ловъя мисс Вендикс, честнӧй кыв!..
Пат, донаӧй, тэнад настӧящӧй талант! — нимкодясис Мери.
Туй вожаланінын, заправочнӧй станция дорын, Мери прӧститчис: родственницаыслӧн керкаыс, кӧні сійӧ оліс, сулаліс некымын воськов сайын.
Бара заводитіс войтасьны, а сэсся зэрмис пыр ёнджыка и ёнджыка, быттьӧ окотапырысь.
Чарли тӧждысьӧмӧн видзӧдліс зэв кокньыдик паськӧма Пат вылӧ:
— Вай мунам бусӧн, а то тэ ещӧ прӧстудитчан.
Кватитан насморк, а сэсся… ловъя картинаын друг несъян зал тырнас, — нарошнӧ содтіс детинка, медым Пат, надурнӧ вылад, оз чайт, мый сійӧ нежнӧй.
Найӧ воисны автобус остановкаӧдз.
— Тэ аддзылін менсьым театрӧс? — юаліс Пат. — Кыдзи, тэ сійӧс эн на аддзыв?
Сідзкӧ тэ обязательнӧ должен талун жӧ пыравны миянӧ да видзӧдлыны.
Сэтшӧм ӧд сійӧ мича!..
— А кутшӧм театр нӧ?
Игрушечнӧй?
Тэ ӧмӧй нӧ игрушкаясӧн на ворсан? — дразнитыштіс Чарли.
Патлы лои неуна яндзимкодь.
— Но, гӧгӧрвоан, пӧрысь мистер Миллард век на видзӧдӧ ме вылӧ быттьӧ ичӧтик вылӧ, — заводитіс объясняйтны сійӧ. — Сэки вӧлі менам чужан лун, и мама тӧдлытӧг висьталіс та йылысь гортын.
Вот сійӧ корӧ ас дінас мамаӧс, сетӧ сылы зэв ыджыд ящик да шуӧ: «Миссис Причард, сетӧй тайӧс тіян крошканыдлы».
Сійӧ, буракӧ, век на чайтӧ, мый меным ар вит-квайт.
Пат серӧктіс.
Но сійӧ висьталӧмысь Чарли юрын коли сӧмын ӧтитор: сылӧн вӧлӧма чужан лун, а сійӧ эз висьтавлы та йылысь Чарлилы кыв ни джын!
— Мыйла нӧ тэ меным эн висьтав чужан лун йывсьыд? — кӧритыштӧмӧн шуис сійӧ. — Ме эськӧ сідзжӧ аддзи тэныд пӧдароктӧ.
— Тэ верман пӧдаритны сійӧс меным любӧй лунӧ, — сьӧлӧмсяньыс шуис Пат. — А кыдзи-мый тэнад делӧясыд «Эзысь свирельнад»?
— Кӧлесаяснас нокся.
Ми Василькӧд решитім босьтны кӧлесаяссӧ детскӧй коляскаысь, — сьӧлӧмсяньыс заводитіс висьтавны Чарли. — Да вот аски тэ верман волыны и ставсӧ ачыд видзӧдлыны.
Буракӧ, тайӧ пӧрйӧ зэв бура артмас…
И кӧть кыдзи эськӧ Мэрфи эз зіль, век жӧ «Эзысь свирель» босьтас первой места!
— И праздниквывса королева сетас тэныд цветъяс да клюшка. — Пат торжественнӧя нюжӧдіс кисӧ детинкалӧн кудриа юр весьтӧ, быттьӧ пуктӧ вӧлі сы вылӧ венок.
— Кывзы, а друг кӧ тэнӧ и збыль ме вӧсна оз бӧрйыны королеваӧн? — Чарли нюммуніс, но синкымъясыс сылӧн вӧлі кӧрсьӧмаӧсь.
— Чепуха!
Найӧ кӧсйисны повзьӧдны менӧ, да эз удайтчы, — гордӧя шуис Пат. — И сэсся, меысь мичаджыкӧс налы всё равно некодӧс не аддзыны.
Ӧдвакӧ найӧ мичмӧдасны праздниксӧ Мери Смит кодь кузь ныра да укшаль королеваӧн. — И асьсӧ бурӧ пуктысь нывка кутіс серавны сы вылын.
— Оз ков сы вылын серавны, — бурпырысь дугӧдіс сійӧс Чарли. — Сійӧ, дерт, абу зэв мича, но зэв бур ёрт.
Пат клопнитіс-кучкис сылы киас:
— Ок тэ, ставсӧ дорйысь!
Век быдӧнлысь аддзан сӧмын бурӧс!
Матыстчис еджыда-гӧрда автобус.
Вӧлі дзескыдкодь, но Чарли ӧдйӧ аддзис Патлы места.
Мӧд остановкаын прӧстмис местаыс и сылы — озыра, но лӧсьыдтӧма пасьтасьӧм еджыд юрсиа кыз нывбабакӧд орччӧн.
Муртса на детинка пуксис, нывбаба шумӧн чеччис да кутіс пыркӧдны юбкаяссӧ, быттьӧ сы дінӧ инмӧдчыліс няйт скӧт.
— Ме ог гӧгӧрво, мый видзӧдӧ автобуснӧй компания! — гораа, автобустырнас шуис сійӧ. — Пуксьӧдӧны татчӧ быдсямасӧ…
— Эн нин сёрнитӧй! — тшӧтш шуис Чарлилӧн соседыс, ӧкуратнӧй да дзор, коді вӧлі зэв ёна мунӧ приказчик вылӧ. — Порядочнӧй мортлы на вӧсна регыд некытчӧ лоӧ воштысьнысӧ…
И сійӧ вӧчис вид, быттьӧ зільӧ вешйыны сьӧд детинка дорысь кыдз позьӧ ылӧджык.
Йӧзыс нюжӧдісны сьыліяснысӧ — ставыслы вӧлі интереснӧ видзӧдлыны скандалыс вылӧ.
Быд боксянь лӧгпырысь шӧтісны:
— Сылы мый — пукалӧ, быттьӧ нинӧм абу и вӧвлӧма!
— Эн тӧждысьӧй, найӧ петкӧдласны на асьнысӧ!
И сӧмын ӧти морт, лӧз комбинезона, пинь пырыс шуыштіс:
— И мый сибдісны детинкаыс дінӧ — ог гӧгӧрво!
Чарликӧд орччӧн вӧлі дзик ӧти прӧст места, но некод эз тэрмась займитны сійӧс.
Чарли вылӧ видзӧдісны кӧдзыд, лӧг синъяс, и тайӧ видзӧдласъясыс вӧсна детинкалӧн чужӧмыс лои пӧим кодь руд рӧма.
«Ог чеччы, кута чӧв овны.
Мед видзӧдӧны, мед шуалӧны, всё равно ог вӧрзьы местаысь!» думсьыс шуаліс сійӧ аслыс.
Сійӧ бергӧдчис Патлань, синнас корсис сылысь жалитӧм, но нывка пукаліс ӧшинь вылӧ сюся видзӧдігтыр, быттьӧ ставыс, мый вӧчсьӧ, сылы ньӧти оз касайтчы.
Чарлилӧн соседкаыс удитлӧма нин видзӧдлыны сылы синмас да лӧгпырысь серӧктіс:
— Сьӧд кавалер!
И кыдзи сӧмын абу яндзим нывкаыслы!
Этша али мый сылы ас кодьыс?
Непременнӧ колӧ вӧдитчыны тайӧяскӧд…
Сійӧ кӧсйис содтыны кутшӧмкӧ грубӧй кыв, гашкӧ, «ниггер», либӧ «эфиоп», либӧ ещӧ кутшӧмкӧ презрительнӧй кличка, кодӧс думыштісны негръяслы еджыдъяс, но ланьтіс: Чарлилӧн югъялысь синъясыс ӧлӧдісны сійӧс.
— Виас, честнӧй кыв, виас! — остановка дырйи петігӧн нарошнӧ ойӧстіс сійӧ. — И кор нин найӧ весасясны асланыс Африкаӧ.
Чарли бокса местаӧ сідзи некод эз и пуксьы дзик Парк-авенюӧдз.
Детинка кыв ни джын шутӧг чеччис автобусысь и весиг эз заводитлы отсавны Патлы: Пат асьсӧ кутіс дзик бокӧвӧй моз.
Кытчӧдз автобус эз вешйы вель ылӧдз, Пат восьлаліс эз орччӧн, быттьӧ тӧдтӧм.
Чужӧмбанъясыс сылӧн сотчисны, и сійӧ сэтшӧма тэрмасис, быттьӧ сы бӧрся кодкӧ вӧтчис.
Чарли ылісянь наблюдайтіс сы бӧрся: и серамыс сылӧн петіс и вӧлі забеднӧ, и окота вӧлі шуны асьсӧ радейтысь нывкалы мыйкӧ лёкӧс.
— Верманныд сідзи не котӧртны, мисс Причард, — медбӧрын шуис сійӧ: — некод тіян бӧрся оз вӧтчы — ни сьӧдъяс, ни еджыдъяс!
— О-о, пӧрысь йӧй! — бӧрдан гӧлӧсӧн шуис Пат. — Кыдзи сійӧ лысьтіс сідзи шуны ме йылысь!.. — Сійӧ зымкнитіс мича кӧмкота кокнас. — И мыйла сӧмын тэ думыштін пуксьыны автобусӧ! — уськӧдчис сійӧ друг Чарли вылӧ. — Окота лои неприятностьяссӧ кывзыны?..
Чарли серамсорӧн видзӧдліс сы вылӧ.
— Меным зэв жаль, — шуис сійӧ, — меным зэв жаль, мый тадзи артмис: кӧсйисны дойдны негрлысь сьӧлӧмсӧ, а веськалі еджыд ледилы…
Патлы лои неуна яндзимкодь.
— Да, дерт… тэныд вӧлі ещӧ неприятнӧджык, — муртса шуыштіс Пат. — Сійӧ и тэ вылӧ уськӧдчис, ӧбидитіс…
Чарли лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Ме велалі нин, — шуис сійӧ. — Ме велалі нин, мый ті, еджыдъяс, он лыддьӧй негръясӧс йӧз пыдди. — Сійӧ гордӧя пыркнитіс юрнас. — Но ме тӧда, мыйла тайӧ сідзи.
Сы вӧсна мый став сьӧдъясыс вывті рамӧсь да кывзысьысьӧсь.
Найӧ эз вӧвны татшӧмӧсь Джон Браун кадӧ и сэки еджыдъяс гӧгӧрвоисны, кодъяс ми сэтшӧмъясыс.
Вот виччысьлы, вай меным сӧмын лоны верстьӧ мортӧн, и ме петкӧдла ставыслы, мый вермасны вӧчны негръяс!..
Сылӧн киясыс дрӧжжитісны.
Сійӧ дзебис найӧс зепъясас.
Пат видзӧдіс сы вылӧ чуймӧмпырысь.
— Со вӧлӧм тэ кутшӧм… — вомгорулас шуыштіс сійӧ. — А ме эг и думыштлы! — И пыр жӧ, медым вежны сёрнисӧ, успокоитчыны аслыс и успокоитны детинкаӧс: — Ми пыр жӧ гортынӧсь лоам.
Видзӧдлам менсьым зарниӧн мичмӧдӧм еджыд театрӧс.
Чарли довкнитіс юрнас:
— Ог, Патриция, ме ог мун тэ ордӧ.
Уна неприятность тэнад вӧлі ме вӧсна.
Думышт: друг менӧ аддзас ачыс Босс либӧ тэнад мамыд.
Сэки оз нин удайтчы вӧчны сідз, быттьӧ тэ мекӧд абу тӧдса, — серамсорӧн содтіс сійӧ.
Пат неуна гӧрдӧдыштіс.
— Меным зэв жаль… ме… прӧстӧ шӧйӧвоши, — извиняйтчӧмпырысь шуис сійӧ. — И тэ не должен лӧгасьны ме вылӧ, Чарли.
Меным сэтшӧм окота, сэтшӧм окота петкӧдлыны тэныд ассьым театрӧс: ӧд тэ — менам друг.
И сійӧ сэтшӧм кевмысьӧмӧн да меліа видзӧдлывліс сылы чужӧмас, сідзи нетшкис сійӧс соскӧдыс, мый детинка эз вермы кутчысьнысӧ да сетчис.
Но дыр на, быттьӧ ловъя яйын жель, сотіс сійӧс ӧбида, кодӧс сӧмын на ковмис терпитны.
Детинкалы вӧлі вывті сьӧкыд вунӧдны лёк думъяссӧ, кывзыны пӧдругаыслысь нинӧм думайттӧм больгӧмсӧ.
— Видзӧдлы, кутшӧм мича миян тані.
Кутшӧм дворецъяс гӧгӧрбок!
Со эсійӧ — вижыс, мавританскӧй стиль серти стрӧитӧмыс — тайӧ Сфиксилӧн, судьялӧн, дворецыс.
А эстӧні, ылынджык, тыдалӧ решетка да башняяс — тайӧ миян замокным…
Мукӧддырйи кӧ эськӧ Чарли, гашкӧ, и донъяліс Паркӧвӧй районлысь мраморно-железно-решетчатӧй мичлунсӧ да «дас куим семьялысь» разностильнӧй старайтчӧмъяссӧ, но ӧні сійӧ аддзис сӧмын чепъяс, ӧградаяс да решетка сайӧ игналӧм клумбаяс.
То ли делӧ ю вылын ді, кытчӧ сійӧ ветлывлӧ купайтчыны Беннеткӧд да мукӧд челядькӧд!
Со кӧні настӧящӧй вӧляыс!
Лютикъяс, быттьӧ зарни звёздочкаяс, дзирдалӧны шӧвк кодь турун пӧвстын, и вязъяс, кодъясӧс некод оз вундавлы, копыртӧны ассьыныс увъяссӧ веськыда ваӧ.
А кутшӧм еджыд сэні лыаыс!
И некутшӧм чепъяс, некутшӧм решеткаяс — купайтчы, туплясь турун вылын, нетшкы цветъяс мыйта колӧ!
— Ок, кутшӧм окота меным ветлыны сэтчӧ! — шензьӧдана описаниесӧ кывзӧм бӧрын ышловзигтыр шуис Пат. — Босьт менӧ коркӧ аскӧдыд, ладнӧ?
— Кытчӧ нин тэ лӧсьӧдчан, нылук? — друг кыліс дзуртан гӧлӧс. — Кытчӧ, мам разрешениетӧг, нуӧдӧ тэнӧ тайӧ кавалерыс?
Детинка да нывка водзӧ, быттьӧ му улысь, сувтіс миссис Причард.
Тайӧ пӧрйӧ Образцӧвӧй Механизмлӧн юр вылас вӧлі мыйкӧ нывбаба шляпа кодь, а рычагъяс вылас, мӧдногӧн кӧ, пельпомъяс вылас, вӧлі шыр гӧн рӧма рудов плащ.
— Тэ должен вӧлі локны гортӧ час сайын, — водзӧ шуаліс миссис Причард сэтшӧм жӧ выражениетӧм, кос гӧлӧсӧн. — Но ӧні ме аддза, мый тэ ньӧти он тэрмась.
— Ме… ми… — вомгорулас шуис Пат, — ми обсуждайтім, кыдзи мунны пикник вылӧ.
— Пикник вылӧ? — Образцӧвӧй Механизм, кажитчӧ, дзуртігтыр сувтӧдіс ассьыс став шестерняяссӧ. — Тэ тӧдан, нылукӧй, мый ме ог ошкы тӧдтӧм йӧзкӧд пикникъяс вылӧ ветлӧм.
Пат ӧдйӧ видзӧдліс Чарли вылӧ.
Мам дырйиыс нывкалӧн эз ло сы мында уверенностьыс, но век жӧ сійӧ зілис лоны мамыслӧн радейтана нылӧн.
— Мамочка, тайӧ Чарльз Робинсон, тэ сы йылысь кывлін, ми сыкӧд ӧтлаын велӧдчам… — тэрыба кутіс висьтавны сійӧ да зілис лоны веселджыкӧн. — Сійӧ миссис Робинсонлӧн, коді волывлӧ миянӧ, мамочка, пи…
— Тэ кӧсъян висьтавны — кодӧс ме мукӧддырйи корывла отсасьны кухняын? — веськӧдіс миссис Причард. — Да, ме тӧда дӧва Робинсонӧс, сійӧ зэв прамӧй нывбаба.
Надейтча, мый и пиыс сылӧн сэтшӧм жӧ.
Чарли зумыша копыртчыліс.
— Да, мамочка, Чарльз миян медбур велӧдчысь и миян старӧста.
И ми ӧтлаын участвуйтам майскӧй праздникъяс дырйи «Волхвъяслӧн поклонение» картинаын.
Мисс Вендикслы Чарльз вывті ёна кажитчӧ.
— Ӧтлаын участвуйтанныд библейскӧй картинаын? — чуймӧмсӧ петкӧдлӧм могысь ассьыс рычагъяссӧ лэптігтыр повторитіс миссис Причард. — Сідз, сідз, нылук…
— А ӧні ме вайӧді миянӧ Чарльзӧс, медым петкӧдлыны сылы ассьым театрӧс, — водзӧ висьталіс Пат.
Кажитчис, мый миссис Причард вӧчас ставсӧ, мый позьӧ, медым не лэдзны Ыджыд Босслӧн замокӧ сьӧд кучика чӧв олысь детинкаӧс.
Но пӧвадитчӧм нывка пыртіс нин Чарлиӧс кӧрт воротаӧд (коді вӧлі дзик средневекӧвӧй кодь), кык пон чом дорті замоклӧн шуйга крылолань, кӧні оліс замокса прислуга да кӧні вӧлі миссис Причардлӧн да сійӧ нывлӧн оланіныс.
Чарли зумыша видзӧдаліс аслыссикас ыджыдысь-ыджыд здание, решеткаалӧм ӧшиньяс, кодъяс вӧліны дзик несгораемӧй шкаплӧн ӧдзӧсъяс кодьӧсь.
Со сійӧ — оланіныс Босслӧн, сійӧ Боссыслӧн, код киын пӧшти став карыс, школа, му, керкаяс, кӧні олӧны Чарли и сылӧн став другъясыс да тӧдсаясыс, сійӧ Боссыслӧн, кодлы нэм чӧжыс уджалісны сылӧн батьыс да ставыс, кодӧс сӧмын тӧдіс детинка!
Сійӧ эз и тӧдлы, кыдзи йӧжгыльтчис.
Некор, некор сылӧн батьыс эз лысьтлы тувччыны тайӧ керка порог вомӧн, ни ӧти негр-рабочӧй эз лысьтлы и думыштны сы йылысь, медым пыравны Ыджыд Босслӧн владениеясӧ.
И вот сійӧс, Чарлиӧс, вайӧдіс татчӧ еджыд нывкалӧн капризыс.
И друг ӧдзӧсӧд петас ачыс Босс, аддзас детинкаӧс, тшӧктас слугаясыслы вӧтлыны сійӧс!
Тайӧс думыштігӧн вирыс ылькнитіс Чарли чужӧмбанъясӧ.
Сылы окота лои ӧні жӧ, тайӧ жӧ здукас бергӧдчыны и мунны татысь, тайӧ враждебнӧя настроитчӧм, быттьӧ ассьыс став решёткаяссӧ сувтӧдӧм керкасьыс.
Но бӧрсяньыс, сылы пӧшти коклябӧръясас тувччалігтыр, локтіс миссис Причард, а водзвылас больгигтыр муніс Пат.
— Дзик пыр тэ аддзан!
Дзик пыр тэ аддзан менсьым театрӧс! — шуаліс сійӧ, кор пыртіс Чарлиӧс кӧр сюръясӧн мичмӧдӧм пемыд холлӧ.
Чарли век жӧ вӧлі детинка, сӧмын детинка, и сы вӧсна сійӧ вунӧдіс ставсӧ, и сьӧлӧмыс сылӧн дрӧгнитіс, кор картон кӧрӧбка пытшкысь мыччысис диковиннӧй торт кодь зарниӧн мичмӧдӧм еджыд театр.
Бергалысь сцена зэв посньыдик аканьяснас, унасикас декорацияяс, зэв ичӧтик рампа, кодӧс югдӧдісны настӧящӧй электрическӧй лампочкаяс, — ставыс тайӧ чуймӧдіс сійӧс кыдзи конструкторӧс.
— Лӧсьыда вӧчӧма!
Ок, кутшӧм лӧсьыда вӧчӧма, Пат! — шуис сійӧ театрлысь став пельӧсъяссӧ да «кулисаяссӧ» видзчысьӧмӧн видзӧдалігтыр. — Но кутшӧм нӧ тайӧ пьеса, Пат?..
Энлы, да тайӧ ӧд Шекспирлӧн «Гожся войӧ вӧт»! — друг горӧдіс сійӧ. — Со Пек, а со, осёл юра, сулалӧ ткач Основа, а со эстӧні, мышкас, куим фея королевакӧд.
А со тайӧ… — сійӧ босьтіс киас ӧти акань, — тайӧ Гермия, и сійӧ дзик тэ кодь, Пат…
Мыйкӧ думайтігтыр Чарли декламируйтіс:
— Кутшӧм тэ тӧлка, Чарли! — уважениеӧн вашнитіс Пат. — Тэ век быдтор тӧдан.
А ме весиг эг и думыштлы, мый тайӧ Шекспир.
Ричи ӧд, буракӧ, лыддьыліс миянлы тайӧ пьесасӧ?
— Сійӧ лыддьыліс миянлы сэтысь отрывокъяс, а ме сэсся читальняын лыдди сійӧс ставнас.
Сійӧ дзик волшебнӧй мойдкыв кодь, тайӧ пьесаыс…
Кывзы, мый шуӧ Титания:
— Патриция Причард, ӧбедайтны! — кысянькӧ вылісянь дзуртыштіс Образцӧвӧй Механизм. — Да и тэнӧ, зонмӧй, мамыд, навернӧ, ёна нин виччысьӧ.
Шекспирӧн глупӧя увлекитчӧмысь думсьыс асьсӧ видігтыр Чарли прӧщайтчис миссис Причардкӧд да нылыскӧд да петіс еджыд кӧзяевалӧн железно-мраморно-решетчатӧй мичлунысь.
— Патриция, волы татчӧ.
Сы серти, мый мамыслӧн гӧлӧсыс кӧдзыда дрӧжжитіс, Пат гӧгӧрвоис, мый ӧні бур сёрни оз ло.
— Ме тані, мамочка.
Платьесӧ нервнӧя лӧсьӧдышталігтыр сійӧ сувтіс мам водзас.
— Мый нӧ тэ век нетшкан платьетӧ, быттьӧ индюшка?
Сулав спокойнӧя! — скӧра прикажитіс миссис Причард. — Ме кӧсъя тэкӧд сёрнитыштны серьёзнӧя.
Тэ талун вайӧдӧмыд татчӧ тайӧ сьӧд детинкасӧ…
Пат зав ёна гӧрдӧдіс.
— Меным висьтавлісны, мый сійӧ тэкӧд дружитӧ, новлӧдлӧ тэнсьыд книгаястӧ, ветлӧдлӧ тэкӧд.
Тэныд колӧ, нылук, гӧгӧрвоны ӧтитор: ме ог омӧля относитчы сьӧдъяс дінӧ, на пӧвстын эмӧсь зэв прамӧй йӧз…
Но сэсся, пӧжалуйста, эн вайӧд татчӧ тайӧ детинкасӧ.
Сійӧ тэныд абу ёрт…
Тӧдан-ӧ, позьӧ вежливӧя обращайтчыны цветнӧйяскӧд, но тайӧ оз висьтав — кутны асьтӧ накӧд, кыдзи равнӧйяскӧд.
Найӧ таӧ абу велалӧмаӧсь и оз кутны уважайтны тэнӧ таысь.
И еджыдъяс сідзжӧ кутасны тэнӧ серавны…
Тэ гӧгӧрвоин менӧ, Пат?
— Да, мамочка, — шуис Пат; сійӧ тэрыба гӧгӧрбок видзӧдаліс турунвиж шӧвкӧн пасьтӧдӧм акань Гермияӧс.
«Мыйта неприятность ӧти лунӧ!
И ставыс тайӧ Чарли вӧсна!
Сулалӧ-ӧ сы вӧсна эта мында ас вылӧ босьтны!
Сьӧд детинка!
Сьӧд чужӧма обезьяна, кыдзи шуӧ эсійӧ тшап Мэйсоныс.
Ой, кыдзи ме мудзи таысь ставсьыс!»
И Пат Причард паськыда очсыштіс.
13. СЫЛӦН МАМЫС
Камин вӧлі дзик настӧящӧй кодь, а пес пыдди куйлісны кос пожӧм кольяс, кодъясӧс Салли Робинсон чукӧртіс ещӧ арнас на вӧрысь.
Кажитчис, мый муртса кӧ чуткыштан найӧс истӧг тувйӧн — камелёкын пыр жӧ ыпнитас мича би.
Но ен мед видзас тіянӧс татшӧмтор вӧчӧмысь, сы вӧсна мый сэки ыпнитасны не сӧмын кольясыс, но и пластмассаысь вӧчӧм искусственнӧй камин, и бумагаысь вӧчӧм пызан дӧраяс, и занавескаяс, и абажуръяс, и ставыс, мый сэтшӧм сьӧкыдпырысь лӧсьӧдӧма Робинсонъяс керкаын, пыр жӧ пӧрас пӧим чукӧрӧ.
Тайӧ вӧлі лӧсьыдіник керка, дзик жӧ сэтшӧм, кутшӧмӧсь тайӧ районас уна негритянскӧй керкаяс.
А районыс эз вӧв ёна бур, и весиг дядя Пост, коді вӧлі быдторйӧ нин олӧмас велалӧма, ышлолаліс да чукрасис, кор аслас оливкӧвӧй чудовищенас веськавліс Горчичнӧй Райӧ.
Горчичнӧй Райын олісны быдсикас кучика йӧзыс — шом кодь сьӧдсянь сливки кодь еджыдӧдз; но тайӧ еджыд кучикаясыслӧн сӧнъясас сідзжӧ вӧлі ӧти войт негритянскӧй вир, и тайӧ вӧлі тырмымӧн сы вылӧ, медым настӧящӧй еджыдъяс — «ариецъяс» — сетісны налы ним «цветнӧйяс» да лэдзлісны найӧс асланыс керкаӧ сӧмын чёрнӧй ходӧд.
Горчичнӧй Райын эз вӧвны ни паркъяс, ни мича газонъяс, ни выль модаа виллаяс.
Ӧтисикас горчичнӧй рӧмӧн краситӧм керкаяс (тасянь и нимыс) составляйтісны районлысь декорациясӧ.
На сайӧ дзебсьӧмӧн, медым не вывті ёна петкӧдлыны ассьыныс гӧльлунсӧ, сулалісны баракъяс, сарайяс, чипан позъяс, грузӧвик улысь ящикъяс, кодъясысь вӧчӧма йӧзлы оланін. Найӧс дӧмлӧма кӧртӧн, дранкиӧн, фанераӧн, тольӧн да артмӧма мыйкӧ оланін модаа, кӧні оліс Горчичнӧй Райса население.
Гӧльлун видзӧдіс тані быд щелльӧд.
Ӧти карын негритянскӧй квартал шуӧны «Вифлеемӧн», мӧдын — «Гарлемӧн», коймӧдын — «Чёрнӧй Потокӧн», но быдлаын, быд карын тайӧ медся гӧль кварталъяс, и еджыдъяс татчӧ волывлӧны сӧмын могӧн либӧ любопытство ради.
Весиг главнӧй шосселӧн руд змейыс тэрмасис некымынысь чукыльтӧмӧн ӧдйӧджык прӧйдитны карлысь тайӧ районсӧ да пышйыны сэтчӧ, кӧні эськӧ путешественникъясӧс эз шогӧд татшӧм тыдалана гӧльлуныс.
Горчичнӧй Рай аслас став лачугаяснас принадлежитліс, кыдзи и карын пӧшти ставыс — Босслы — Миллардлы.
И Райын став негръясыс нэмсӧ мынтылісны Босслы зэв ыджыд аренднӧй дон сійӧ му торсьыс, кодӧс найӧ занимайтлісны.
Лачугаяслӧн мыйтакӧ юкӧн лэччыліс юлань, коді тӧвнас вӧвлі сьӧд да руд, тулыснас виж, а гожӧмнас, нефть да бензин пятнаяс вӧсна, ӧшкамӧшка рӧма.
Юсянь ӧвтіс сісь дукӧн да гос дукӧн, а керкаясын кыліс капуста дук, «миссис Ева Слоунлӧн дас цента ӧбед дук».
Ю сайын олісны полякъяс, венгръяс, итальянецъяс, словакъяс, и негритянскӧй челядь ветлывлісны сэтчӧ ворсны ас кодьыс жӧ гӧль йӧзлӧн еджыд челядь дінӧ.
Робинсонъяслӧн керкаыс лыддьыссис Горчичнӧй Райын медся «роскошнӧйясысь» ӧтиӧн.
Тэд Робинсон арендуйтліс сійӧс кӧзяиныслысь ещӧ сэки на, кор сійӧс индісны механическӧй цехӧ старшӧйӧн.
Сэки сійӧ босьтіс ас дінас отсасьысьясӧн Гиричӧс да Цезарӧс, и куимӧн найӧ веськӧдлісны став цехнас.
И став рабочӧйясыс кутісны сёрнитны сы йылысь, мый «коймӧд корпусын лои мӧдпӧлӧс воздух»: Босслӧн надсмотрщикъясыс сэтчӧ эз суитчывны, и уджыс муніс бура.
Кор сьӧлӧмсянь сёрнитігӧн другъяс пӧвстысь кодкӧ шулывліс Коттонлы, мый сійӧ кыпӧдӧ цветнӧйӧс, управляющӧй сӧмын серавліс:
— Шуӧны, зэв пӧ способнӧй!
Аслас изобретениеяснас да усовершенствованиеяснас вайис Босслы уна тысяча доллар прибыль.
А мынтыны сылы позьӧ кыкпӧв этшаджык еджыдлы дорысь.
Сетасны сылы контораысь доллар дас награднӧй — и сійӧ дӧвӧлен…
Найӧ ӧд нинӧм оз гӧгӧрвоны, тайӧ негръясыс.
Но Коттон ӧшибайтчыліс: Тэд зэв бура гӧгӧрволіс, кутшӧм этша мынтӧ сылы кӧзяиныс уджалӧмсьыс, но механиклӧн вӧлі дзулькйӧн пуысь, деятельнӧй натура, изобретательскӧй ум, и сійӧ прӧстӧ эз вермы терпитны, аддзыліс кӧ омӧля уджалысь механизм: сылы сідзи и окота вӧлі лӧсьӧдны, усовершенствуйтны машинасӧ.
— Дерт, ме тырта Босслысь зепсӧ, но мый нӧ вӧчан, ог вермы кутчысьны, — паськыда, челядь моз нюмъялігтыр да кияссӧ шевкйӧдлігтыр, шулывліс сійӧ ёртъясыслы.
А кор управляющӧй, Босс приказ серти, кульыштіс сылысь зэв ыджыд аренднӧй дон керкасьыс, Тэд сӧмын серӧктіс:
— Боссӧс он переделайт.
Сійӧ медся сетчытӧм машина.
— Машина, медым личкыны ми вокӧс, — шуис сэки Цезарь, и Чарли — ещӧ ичӧтик на — нэм кежлас сюркняліс пель саяс сылысь кывъяссӧ.
Ӧні, кор Тэд пӧгибнитіс, пыр сьӧкыдджык и сьӧкыдджык лои мынтысьны «особнякысь», кыдзи шулывліс сійӧс Салли Робинсон.
Керкаын вӧлі узьлан комната, гӧстинӧй, кухня, коді сідзжӧ вӧлі столӧвӧйӧн, и выліас зэв ичӧтик комната — чардак, Чарлилӧн царствоыс.
Кухня ӧшиньяс видзӧдісны юлань, и батьыс вӧлі сувтӧдас ичӧтик Чарлиӧс ӧшинь вылас да петкӧдлӧ сылы пемыд ва кузя кывтысь моторнӧй ботъяс да баркаяс.
А сэсся, кор Чарли быдмыштіс, субӧтаӧ батьыс босьтліс соседыслысь пыжсӧ, пуксьӧдліс сэтчӧ гӧтырсӧ да писӧ да кывтліс ділань.
Сійӧ пӧрччывліс пинжаксӧ да кутчысьліс пелысъясӧ.
Киясас сылӧн пӧльтчылісны бронзӧвӧй мускулъяс, и ставнас сійӧ вӧлі сэтшӧм мича да вына.
Ді вылын найӧ ставныс ӧтлаын корсявлісны нидзувъяс, куимнанныс чӧвтлісны вугыръяс, и Салли видзӧдіс верӧсыс вылӧ, а сійӧ долыда горзіс сылы:
— Кыскы! Тэнсьыд дӧбӧдӧ!
Эн ме вылӧ любуйтчы, а чериыс вылӧ!..
Салли сулаліс кухняын ӧшинь водзас, кӧдзыд стеклӧӧ плешсӧ инмӧдӧмӧн, да аддзис ас водзсьыс эз няйтвиж ю, а верӧссӧ, сылысь паськыда, челядь моз нюммунӧмсӧ.
Татшӧмӧн Салли паметьын коли верӧсыс сійӧ жар гожся лунас, кор колльӧдіс сійӧс «Сан-Франциско» крейсер вылӧ.
Сійӧ удитіс на ыстыны Пирл Харборсянь открытка, кодӧс вӧлі пасьталаыс штемпелялӧма военнӧй цензура.
А бӧрыннас, тӧвнас, кор Салли ставсӧ нин гӧгӧрвоис ачыс, воис дженьыдик кӧдзыд извещение сы йылысь, мый старшина Т. У. Робинсон пӧгибнитіс боевӧй пост вылын.
Боевӧй пост!
Салли чабыртіс кияссӧ.
Найӧ, кодъяс вӧлӧмаӧсь сэні, сійӧ адас, висьтавлісны сылы, мый офицеръяс котралісны корабль кузя, быттьӧ ыж чукӧр, да сеталісны медся лӧсявтӧм приказаниеяс.
Найӧ ни ӧтчыд эз удитны лыйны; японскӧй бомбаяс киссисны «Сан-Франциско» вылӧ, кыдзи розьӧсь мешӧкысь картупель, и бӧрыннас эз позь аддзыны весиг ни ӧти тор сійӧ орудиеыслысь, код дорын сулаліс Тэд.
Салли видзӧдліс ичӧтик кухнясӧ, кӧні дзирдалісны весалӧм кастрюляяс да кӧні найӧ сэтшӧм гажаа коркӧ ӧбедайтлывлісны куимӧн.
Кор вӧлі ловъя Тэд, сылы оз ков вӧлі ветлӧдлыны озыр керкаясӧд — пуны-пӧжавны еджыд йӧзлы да кывзыны кутшӧмкӧ миссис Сфиксилысь ропкӧмсӧ: «Ті, Робинсон, зэв бур пусьысь-пӧжасьысь, но асныраӧсь да унатор он гӧгӧрвоӧй, кыдзи и став негръяс».
Став вирыс пузьыліс Саллилӧн тайӧ кывъяссьыс.
Сылы окота вӧлі шыбитны миссис Сфиксилы тарелкаӧн да шуавны сылы синмас ставсӧ, мый сійӧ думайтӧ еджыд ледияс йылысь.
Но ковмыліс кутны асьсӧ пиыс ради.
Мунігас Тэд босьтіс сысянь кыв, мый сійӧ быдтас Тэдлы бур, учёнӧй, прамӧй пиӧс.
«Ме надейтча тэ вылӧ, кыдзи ас вылӧ.
Тэ менам крепыд воляа морт, и тэ верман воспитайтны Чарлиысь настӧящӧй мужчинаӧс», дум вылас уськӧдліс Салли сылысь кывъяссӧ.
Сійӧ пыркнитіс дженьыдик, пиыслӧн кодь жӧ кудриа юрсисӧ.
Ыджыд сьӧлӧма!
Да, дерт, сійӧ ыджыд сьӧлӧма, и Чарли мунӧма сы рӧдӧ.
Сӧмын эськӧ мед татшӧм характерыс вӧсна сійӧ эз нажӧвит мыйкӧ лёкӧс!
И сідзи нин школаас начальствоыс сійӧс оз радейт!
Салли видзӧдліс часі вылӧ.
— Кытчӧ тайӧ воши детинкаыс?
Сэтшӧм нин сёр, а сійӧ век на абу, — гораа шуис сійӧ.
И быттьӧ сійӧ кывъяслы вочавидзӧм пыдди кильчӧ дорын кылісны кок шыяс, и порог дорын мыччысис Чарли.
«Бара думайтін бать йылысь! — мамыслы детинкалӧн кодь вӧсньыдик чужӧмас муртса видзӧдлӧм бӧрын гӧгӧрвоис сійӧ. — Буракӧ, весиг бӧрдӧмыд».
Но и мамыс удитіс казявны пи чужӧм вывсьыс вежсьӧм.
«Школа?
Мыйкӧ лои ёртъясыскӧд?
Автомобильыскӧд?
Али, гашкӧ, учительясыскӧд?»
Салли думсьыс бӧрйӧдліс ставсӧ, мый вермис лоны сылӧн пиыскӧд.
— Мыйкӧ лои? — плита дорын тэрыба ноксьыны заводитігмоз ӧдйӧ юаліс сійӧ.
— Дзик нинӧм эз ло, ма, — шыасис Чарли.
Сійӧ пуктіс книгаяссӧ да матыстчис мыссян доз дінӧ. — А тэнад эмӧсь кутшӧмкӧ выльторъяс?
«Дзебӧ!
Дзик батьыс кодь…
Дерт, сійӧс мыйкӧ мучитӧ, но сійӧ нинӧм вылӧ оз висьтав», думайтіс Салли.
Кор пиыс сёйис яичница, сійӧ пуксис пызан сайӧ да кутіс висьтавлыны:
— Миссис Гоу дінӧ воліс агент, кодлы сійӧ, помнитан, сетліс керкаысь задаток.
Вот — сійӧ бӧр вайис миссис Гоулы задатоксӧ да шуӧ, мый домовладелец абу сӧгласен сдавайтны керкасӧ негръяслы Эдемын.
Шуӧ: став соседъясыс пӧ сэні кутісны шензьыны, чукӧртісны домовладелецъяслысь собрание да объявитісны, мый оз кӧсйыны овны цветнӧйяскӧд орччӧн.
Маргрет Гоу сыркъялӧмӧн бӧрдӧ.
Темпи пыраліс мела, и ми ӧтлаын ветлім пальӧдны сылысь шогсӧ.
Чарли вежыньтіс чужӧмсӧ.
— Талун Горилла пуктіс Нэнсилы «эф» сӧмын сы вӧсна, мый сійӧ — мулатка, — зумыштчӧмӧн шуис сійӧ.
— А… тэныд? — полӧмӧн юаліс мамыс.
— Меным сійӧ пуктіс «би»: тетрадьысь кутшӧмкӧ няйт чут аддзӧма да.
Чарли кыв ни джын эз висьтав сы йылысь, кутшӧма сераліс сійӧс тайӧ чут вӧснаыс Фэйни, — мамыс эськӧ сэки ещӧ ёнджыка шогӧ уси.
— Та пыдди Ричилысь, тӧдан-ӧ, ме нажӧвиті сочинениеысь «эй» и сійӧ тшӧктіс висьтавны тэныд, мый зэв дӧвӧлен меӧн.
Мамыс шутёвтіс, быттьӧ вильыш детинка.
— Бур!
Молодчина тэ менам!
Сідзкӧ, мистер Ричардсон сідзжӧ радейтӧ пӧрысь капитан Браунӧс и эз дивуйтчы, мый тэ гижин сочинение буретш сы йылысь!
Кутшӧм бур том джентльмен тіян мистер Ричиныд!
И сійӧ заводитіс обсуждайтны пиыскӧд ӧтлаын том учительлысь достоинствояссӧ.
Салли Робинсон тӧдіс школаысь став выльторъяссӧ и ставсӧ, мыйӧн занимайтчис сылӧн Чарлиыс.
Сійӧ вӧлі том, тэрыб вӧраса, детинка кодь пельк да участвуйтліс унаторйын, мый думыштліс пиыс, и пиыс велалӧма вӧлі обращайтчыны сыкӧд ёрткӧд моз.
Сӧмын шогсӧ да неприятностьяссӧ Чарли лыддис бурджыкӧн кутны ас пытшкас: мамыслӧн, коді пережитіс батьыслысь пӧгибнитӧмсӧ, и сідзи тырмымӧн шогыс.
И тайӧ пӧрйӧ сійӧ тожӧ эз висьтав мамыслы Мак-Магонкӧд аслас зыксьӧмъяс йылысь, сійӧ сёрнияс йывсьыс, мый классын гӧтӧвитсьӧ сылы паныд заговор, да автобусын лоӧмтор йылысь, коді из моз куйліс сійӧ сьӧлӧмын.
Кутшӧм окота вӧлі Чарлилы матыстчыны мамыс дінӧ да корны, медым сійӧ босьтіс Чарлиӧс школасьыс!
Некор сэсся не волыны классӧ, некор сэсся не аддзыны Гориллалысь, Фэйнилысь да Лунвывса тайӧ тшап мортыслысь скӧр чужӧмъяссӧ, не кывны сьӧд кучикаяс вылын издевайтчӧмсӧ.
Но детинка водзвыв тӧдіс — тайӧ корӧмыс вылӧ ӧтвет пыдди мамыс шевкнитас кияссӧ да сьӧлӧмсяньыс шуас:
— Чарли!
Тэ вунӧдін, мый шуліс батьыд?
Он ӧмӧй тэ помнит сылысь заветъяссӧ?
Да, Чарли зэв бура помнитӧ, мый шулывліс папаыс — Тэд.
Батьыс частӧ сувтӧдліс сійӧс, ичӧтикӧс, пидзӧсъяс костас, стрӧга да сэк жӧ меліа видзӧдліс сы вылӧ да шулывліс:
— Ме кӧсъя вӧчны тэысь сэтшӧм мортӧс, коді эськӧ вӧлі колана аслас народлы.
Тэ должен тайӧ мирас мыйӧнкӧ лоны.
Кылан, пиук?
Ичӧтик Чарли и поліс и гордитчис, мый батьыс сёрнитӧ сыкӧд, быттьӧ верстьӧ морткӧд, да ӧтвечайтліс:
— Кыла, батьӧ.
Бур, батьӧ.
Лоны негритянскӧй народлӧн вождьӧн, кыдзи Букер Вашингтон либӧ Фредерик Дуглас, либӧ знаменитӧй поэтӧн, кыдзи Поль Дэнбар, либӧ, гашкӧ, проповедникӧн?
Буракӧ, тайӧс тӧдвылас кутіс батьыс, кор шуліс, мый сійӧ должен мирас «мыйӧнкӧ» лоны.
И мамыс ӧні пӧшти быд лун шуалӧ детинкалы ӧти и сійӧ жӧ кывъяс:
— Велӧдчы, пиук.
Бура велӧдчы, медым лоны аслад народлӧн гордостьӧн…
Салли, кыдзи и быд мам, чорыда веритіс, мый сійӧ пилӧн лоӧ великӧй будущность.
— Дядя Джимсянь нинӧм эз вӧв? — юаліс Чарли.
— Эз, — шыасис Салли. — Ме чайті, мый конгресс бӧрын сійӧ ыстас юӧр, но сійӧ, тыдалӧ, сэтшӧма занят, мый абу ни ӧти прӧст минута.
А ӧні, навернӧ, муніс гастрольӧн…
Тӧрыт миссис Сфиксилысь ме аддзылі важ английскӧй газета, и сэтчӧ гижӧма, мый Джемс Робинсон мир сторонникъяслӧн конгресс вылын выступитӧм бӧрын мунӧма сетавны концертъяс континент вылын, а сы бӧрын мунас Россияӧ.
Зэв бур статья, дядя Джимӧс шуӧны «миян сьӧд Карузоӧн»…
Ох, тыдалӧ, дзикӧдз тшапмис миян Джимыд!
— Со ещӧ мый думыштӧмыд!
Дядя Джим некор оз тшапмы, век лоӧ прӧстӧй да ас мортӧн! — пӧся дорйис Чарли. — Мед кӧть регыдджык сійӧ локтіс!
— Гажыд быри пӧдарокъяссьыс? — серӧктіс Салли. — Мый нӧ тэ тайӧ пӧрйӧ закажитін сыкӧд?
— Быдса лодочнӧй мотор, — шуис Чарли. — Дерт тайӧс корны эз вӧв лӧсьыд, но меным сэтшӧм окота аслым стрӧитны ордйысян моторнӧй пыж!
— Да, ордйысьӧмъяс йылысь: сійӧ детинкаыс, Мэрфи, век ӧтарӧ довъялӧ миян керка дорті, — шуис Салли, — а сыкӧд тшӧтш тіян директорныдлӧн еджыд юрсиа пиыс.
Талун петі кильчӧ выв чышкыштны, а найӧ пырӧны дворӧ…
Тӧдан-ӧ, налӧн дзик рӧзбойничӧй чужӧмъяс, тайӧ челядьыслӧн.
Ме зэв ёна пола, мед эськӧ найӧ эз жӧ конйыштны тэнӧ ордйысьӧмъяс дырйи.
Чарли серӧктіс:
— Эн пов!
«Эзысь свирельлы» паныд нинӧм найӧ оз вӧчны.
Ме, ма, тӧдан, мый думышті?
Ме думышті цельнометаллическӧй капот…
Салли бара шутёвтіс:
— Зэв бур!
А ме миссис Причардлысь аддзи сэтшӧм состав, коді босьтӧ металл вылысь любӧй сім да югдӧдӧ сійӧс.
Ме весала тэнад «Эзысь свирельлысь» радиаторсӧ — кутас югъявны, кыдзи «Роллс-Ройс»…
— Тӧдан, ма, ме талун вӧлі Босслӧн замокын, сійӧ миссис Причард ордад, — юрсӧ лэдзӧмӧн шуис Чарли.
— Вӧлін замокын?..
Господьӧй енмӧй, да кыдзи нӧ тэ сэтчӧ веськалін?
Коді тэнӧ лэдзис, негр? — повзьӧмӧн юасис мамыс.
Чарли лэдзис синъяссӧ:
— Менӧ нуӧдіс Патриция, кӧсйис петкӧдлыны Босслысь пӧдароксӧ — игрушечнӧй театр.
Салли воча кучкис кияссӧ:
— Патриция корис?
Гӧгӧрвоа, кутшӧма скӧраліс сылӧн мамыс!
Сійӧ ӧд терпитны оз вермы ми воктӧ!
И менӧ корлӧ сӧмын сы вӧсна, мый ме кола, и кухняысь водзӧ оз лэдз…
Мый нӧ сійӧ — уськӧдчис тэ вылӧ?
Видіс?
— Эз, нинӧм лёксӧ сійӧ эз шу, но, буракӧ, збыль вӧлі недӧвӧлен сійӧн, мый ме локті, — надзӧник шуис детинка.
— Дерт нин сідз! — содтіс Салли — Эн тӧждысь: муртса тэ петін, сійӧ вӧчис нылыслы ыджыд скандал.
Тэнад Патрицияыдлы, колӧ чайтны, ёна и сюрыштіс сыысь, мый сійӧ дружитӧ негръяскӧд да вайӧдлӧ найӧс гортас…
Ме тӧда нин сійӧс, тайӧ Причардтӧ…
Чарли лэдзис юрсӧ.
«Вот мый вӧсна сійӧ татшӧм жугыль!
Ӧні гӧгӧрвоа», думыштіс мамыс.
А гораа шуис:
— Татшӧм еджыдъясыдкӧд оз ков миянлы вӧдитчыны, пиук.
Тайӧ ӧд абу мистер Ричардсоныд, кодлы дзик ӧткодь — еджыд али сьӧд мортлӧн кучикыс, мед эськӧ сӧмын вӧлі бур да тӧлка…
— Мыйла нӧ, ма, миян Стон-Пойнтын ӧні ньӧти абу бурджык Лунвылын дорысь? — сэтшӧм жӧ ичӧтик гӧлӧсӧн юаліс Чарли. — Негръяс дорӧ и тані относитчӧны зэв омӧля. — Сійӧ сэтшӧм ёна воча топӧдіс чуньяссӧ, мый весиг едждӧдісны суставъясыс. — Ме помнита, бать шулывліс, мый тайӧ война бӧрас ставыс лоӧ мӧднога, лоӧ настӧящӧй шуда олӧм и став йӧзыс лоӧны равнӧйӧсь да свободнӧйӧсь.
Салли чатӧртіс юрсӧ да курыда серӧктіс:
— Тэнад батьыд вӧлі мечтатель.
Повтӧм, честнӧй, но мечтатель.
Сійӧ весиг Ыджыд Босслысь зілис аддзыны кутшӧмкӧ бур чертаяс…
И, дерт, сійӧ эськӧ олӧмсӧ эз жалит, сӧмын мед вӧчны ставсӧ шудаӧн.
Но тӧдіс кӧ эськӧ сійӧ, кутшӧм весьшӧрӧ сетіс ассьыс олӧмсӧ!..
Чарли чӧв оліс, сӧмын синъясыс сылӧн югъялісны.
Сійӧ эз юась мамыслысь, мыйла весьшӧрӧ киссис батьыслӧн вирыс.
Сійӧ аддзис, кыдзи олӧны Горчичнӧй Райын сьӧд йӧз да ю сайын налӧн соседъяс-рабочӧйяс.
А талун сійӧ вӧлі Ыджыд Босслӧн замокын.
И сы вӧсна сійӧ нинӧм эз и юась.
14. ЦЕЗАРЬ СЁРНИТӦ ЯНДЫСЬТӦГ
— Эй, соседъяс!
Эм кодкӧ керкааныд?
Позьӧ тіянӧ?
— Тайӧ Цезарь.
Мун, петав сылы паныд, пиук.
Салли пӧрччис фартуксӧ да лӧсьӧдыштіс юрсисӧ.
Чарли заводитіс мунны ӧдзӧслань, но, сійӧс панйӧмӧн, кухняӧ пырис нин сійӧ, кодӧс шуисны Цезарӧн.
Код тӧдас, мый йылысь думайтіс Миссисипи берегъясысь воӧм негритянскӧй семья, кор сетіс аслас первенецлы татшӧм мича нимсӧ, но негрлӧн ортсыса видыс тайӧ нимыскӧд тырвыйӧ лӧсяліс.
Сійӧ — Робинсонъяс семьялӧн важъя другыс — вӧлі зэв паськыд морӧса, паськыд пельпомъяса, гордӧя кутліс ичӧтик юрсӧ, петкӧдліс асьсӧ, кыдзи вынлысь, здоровьелысь да мужественнӧй мичлунлысь шензьӧдана образец.
Лӧз рабочӧй комбинезонлӧн восьса юрйылӧд кыпӧдчыліс сьӧд мраморысь вӧчӧм колонна кодь ён сьылі, кодӧс вӧлі кӧрталӧма гаруснӧй шарфӧн.
Чужӧмыс вӧлі долыд, вежласьысь, синъясыс сідзи и сатшкысьлісны собеседник пытшкӧ да, кажитчис, аддзисны быдӧнӧс пырыс.
Лӧз комбинезоныс ещӧ ёнджыка петкӧдліс тайӧ мича телӧыслысь увечьесӧ: ӧти тыртӧм соссӧ вӧлі сюйӧма зептас, а кок пыддиыс чурвидзис грубӧя лӧсалӧм пу тор.
И тайӧ кажитчис сэтшӧм тешкодьӧн да уродливӧйӧн, сэтшӧма эз мун Цезарлӧн вына, кыпыд обликлы, мый быдӧн чувствуйтіс асьсӧ нелӧсьыда аслас здоровӧй киясыс да кокъясыс вӧсна да тӧдлытӧг вештыліс синъяссӧ, медым не аддзыны Цезарлысь увечьеяссӧ.
— Кыдзи оланныд-выланныд, кӧзяева? — Цезарь приветливӧя ӧвтыштіс здоров шуйга кинас. — Салли, донаӧй, кыдзи-мый делӧясыд?
Мыйла важӧн нин эн пыравлӧй менам старука дінӧ?
— Пола мешайтӧмысь, — дзик ӧти мягкӧй креслӧ Цезарлань вештігмоз шуис Салли. — Сылӧн, буракӧ, зэв уна песласян.
Цезарь ышловзис, и чужӧмыс сылӧн лои зумыш.
— Да, лунтыръясӧн сулалӧ стиральнӧй машина дорын, вердӧ немуджтӧм мужиксӧ.
— Ті немуджтӧмӧсь? — чуймис Салли. — Да татшӧм уджалысь мортсӧ луннас сиська биӧн он аддзы!
Ті ӧд абу мыжаӧсь, мый ті… — Сійӧ падмис.
— …мый ме лои калекаӧн? — сы пыдди помаліс Цезарь. — Нинӧм, нинӧм, донаӧй, верманныд не яндысьны да шуавны вещьяссӧ асланыс нимъяснас.
Дерт, пока ме ветлӧдла пес чуркаӧн да вот тайӧн, — сійӧ перйис шуйга кинас тыртӧм веськыд соссӧ да пыркнитіс сійӧс воздухын, — свет вылын меысь ыджыд пӧльза оз ло, шуа яндысьтӧг.
«Шуа яндысьтӧг» вӧлі Цезарлӧн радейтана выражениеӧн, и кор Чарли вӧлі зэв на ичӧтик, медым изобразитны батьыслысь другсӧ, сійӧ тшапа чатӧртліс юрсӧ и общӧй серам дырйи шуліс кутшӧмкӧ фраза, татшӧм кодьӧс: «Эз эськӧ вӧв лёк кӧтӧдыштны горштӧ сурторйӧн, шуа яндысьтӧг».
Ставыс сералісны, и медся гораа ачыс Цезарь.
Ӧні Чарли да сылӧн мамыс меліа видзӧдісны сьӧд великан вылӧ: налы кажитчис, мый сыын вӧлі неыджыд юкӧн сійӧ бурлуныслӧн, коді вӧлі батяс да кодлы некор нин абу вӧлі шуӧма бергӧдчыны.
А Цезарь чувствуйтіс, быттьӧ тайӧ ыджыд синъяса подростоксӧ да тайӧ нывбабасӧ, коді зэв ёна мунӧ детинка вылӧ, завещайтіс сылы пӧгибнитӧм другыс, Тэд.
Чарли вӧлі торйӧн нин ёна кӧртасьӧма Цезарь дінӧ.
Детинка помнитӧмсянь Цезарь вӧлі батьыслӧн нэмӧвӧйся спутникӧн да ёртӧн сылӧн быд уджын, занятиеын да гажӧдчӧмын.
А ӧні, быдмигас, Чарли заводитіс нин гӧгӧрвоны, мый Цезарь ньӧти абу сэтшӧм простодушнӧй да тӧждысьтӧм, кыдзи тайӧ кажитчӧ первойсӧ.
Детинка аддзыліс, мый Асыввыв окраинаса негръяс да еджыдъяс, кор паныдасьӧны Цезаркӧд, здоровайтчӧны сыкӧд кыдзкӧ торйӧн нин меліа.
Цезарь керкаысь, кӧні вӧлі уна челядь да кӧні сылӧн гӧтырыс, Темпи, лун-лун дугдывтӧг уджаліс, Чарли частӧ сулывліс Миллард заводса еджыд да сьӧд рабочӧйясӧс.
А ӧтчыд весиг кыліс, кыдзи Цезарь, Василь Гирич батькӧд мунігӧн, гораа шуис: «Тайӧ колӧ юӧртны комитетӧ».
А Чарли заводитіс выльногӧн видзӧдны ыджыд другыс вылӧ: унатор гӧгӧрволіс сійӧ кывъясысь да зілис казявны Цезарь настроениеын весиг зэв ичӧтик вежсьӧмъяс.
— Мый кывсьӧ тіян протезъяс йылысь? — пызан вылӧ Цезарь водзӧ кофе чашка пуктігмоз юаліс Салли.
Цезарь сюйис шуйга кисӧ зептас, перйис табак кӧшель да каллян, пелька сюяліс сэтчӧ табаксӧ, ӧзтіс и, сӧмын кор кыскис тшынсӧ ас пытшкас, шуис:
— Босс, кыдзи ті тӧданныд, тшӧктіс менӧ шошаӧд вӧтлыны.
А протезнӧй бюроын, мыйӧн сӧмын аддзисны менсьым сьӧд чужӧмӧс, висьталісны, мый киӧс да кокӧс меным вермасны вӧчны сӧмын коймӧд ӧчередьын…
Коймӧд ӧчередьын! — повторитіс сійӧ скӧрысь. — Ме яндысьтӧг шуа: кор фронт вылын колӧ вӧлі кувны, то еджыд офицеръяс окотапырысь лэдзлісны негръясӧс первой ӧчередьын. — Цезарь сьӧлыштіс.
— Вот негодяйяс! — эз вермы кутчысьнысӧ Чарли. — Проклятӧй трусъяс!..
Цезарь внимательнӧя видзӧдліс детинка вылӧ да довкнитіс юрнас.
— Правильнӧ шуин, Чарльз, — шуис сійӧ. — Тэнад батьыд эз жӧ буртор думайтлы еджыд командиръяс йылысь.
Сӧмын видз ассьыд вынъястӧ настӧящӧй делӧ вылӧ, эн видз посниторъяс вылӧ.
— А сійӧ лоӧ, настӧящӧй делӧыс? — дрӧгнитіс Чарли. — Дядя Цезарь, ті меным висьталӧй, мый ме должен вӧчны?
Салли кучкис воча ки:
— Ок, Цезарь, кевмыся тіянлы: эн воштӧй детинкасӧ тӧлк вывсьыс, мед спокойнӧя помалӧ велӧдчӧмсӧ!
Сійӧ и сідзи нин тыртӧма юрсӧ равенство йылысь став тайӧ идеяяснас.
Гижӧ сочинениеяс Джон Браун йылысь, зыкӧ воӧма школаас директор пиыскӧд, велӧдӧ челядьӧс мунны начальстволы паныд…
А талун, думыштӧй, вӧлӧма Причард ныв ордын замокын.
Думыштӧй сӧмын: Босс замокын, кытчӧ ми вок пӧвстысь лэдзӧны сӧмын ёг идралысьясӧс да кухаркаясӧс!
— Гм… Босс замокын? — гырысь лӧзоват пиньяснас каллянсӧ курччалігмоз повторитіс Цезарь. — Босслы регыд ёна ковмас ноксьыны и негръяскӧд и еджыдъяскӧд, шуа яндысьтӧг!
— Вот кыдзи! — И Салли, коді сӧмын на кевмысис «не воштыны тӧлк вывсьыс» сылысь писӧ, друг быттьӧ ӧзйис; быттьӧ кыліс боевӧй сигнал. — Мый сэні?
Мый вӧчсьӧ заводас?
— Заводын Коттон свирепствуйтӧ, быттьӧ царь Саул. — Цезарь шпыньмуніс. — Разӧдӧма став цехъясӧ шпикъясӧс, кывзысьӧ, кыйӧдчӧ, увольняйтӧ и негръясӧс и еджыдъясӧс, муртса кӧ казялас «краснӧйяс дінӧ симпатияяс»…
— Сідзкӧ, сійӧ водзӧ мунӧ? — ышловзис Салли.
— Оз водзӧ мун, а развивайтчӧ, шуа яндысьтӧг, — кофесӧ чӧскыдпырысь ньылалігтыр веськӧдіс сійӧс Цезарь, — Босслӧн зэв бура ставсӧ вӧчӧма: вашкӧдӧны еджыд рабочӧйяслы, мый быттьӧ найӧс быдлаысь зырӧны негръяс и сы вӧсна быттьӧ найӧ пукалӧны уджтӧг.
Зільӧны лӧгӧдны миянӧс, гӧль йӧзӧс…
Ок, и чӧскыд жӧ тіян кофеныд, донаӧй! — Цезарь лэдзчысис креслӧӧ. — Менам старукалы некор татшӧмтӧ не пуны.
— Мама пуктӧ сэтчӧ корица, сы вӧсна сійӧ сэтшӧм чӧскыд дука, — мамыс кужӧмлунӧн тӧдчымӧн гордитчӧмпырысь шыасис Чарли. — Ма, пу дядя Цезарлы ещӧ чашка.
Кор Салли аслас рецепт серти пуис выль порция кофе, Цезарь мыйкӧ думайтіс да ӧшиньӧ видзӧдігтыр куритіс.
Ю вылын бруткис сьӧдовруд катер да кыскис вӧр тыра ыджыд баржа.
Пӧлыньтчӧмӧн исковтіс тӧв ньылыд ичӧтик паруснӧй яхта.
Заводитіс нин рӧмдыны, и букыд небеса пыр кызджыка и кызджыка тупкысьліс сьӧкыд сьӧд кымӧръясӧн.
Кажитчис, мый сэні, ю вылас, зэв кӧдзыд да гажтӧм.
— Мый гижӧ Джим? — ӧшинь вылысь синъяссӧ вештігмоз юаліс Цезарь. — Кор ті сійӧс виччысянныд?
Салли некымын кывйӧн висьталіс сылы сійӧс, мый сылы удайтчис тӧдмавны важ газетаысь.
— Ветлас весиг Россияӧ? — мыйкӧ думайтігмоз повторитіс сы бӧрся Цезарь. — Ме эськӧ кӧсйи, медым сійӧ регыдджык бӧр воис да висьталіс миян ребяталы, мый збыль, а мый лӧж.
А то найӧ, коньӧръяс, дзикӧдз дзугсисны, оз тӧдны, кодлы веритны…
Чарли чашкӧдіс пельяссӧ:
— Коді дзугсис?
Мый йылысь нӧ тайӧ ті висьталанныд, Цезарь дядь?
Цезарь таркӧдыштіс каллянсӧ аслас пу кокӧ.
— Да вот тэнад Гирич другъясыд да ещӧ сё кык морт сэтысь, Асыввыв Европаысь, лӧсьӧдчӧны мунны гортаныс, рӧдинаас.
Война бӧрын сэні, сёрнитӧны, вӧлисти заводитчис ми воклы бур олӧм.
Сеталӧны беднякъяслы му, дон босьттӧг велӧдӧны челядьсӧ, дон босьттӧг лечитӧны.
Но, ребяталӧн сьӧлӧмныс и ӧзйис — ставыслы ӧд окота овны рӧднӧй муын!
А сэки миян газетаясын кутісны гижны большевикъяс йылысь да налӧн правление йылысь сэтшӧм тешкодьторъяс, мый ребята шӧйӧвошины да эз тӧдны, кыдзи-мый вӧчны…
Ме шуа яндысьтӧг: не кӧ эськӧ мистер Ричардсон, найӧ эськӧ дзикӧдз воштісны юрнысӧ.
Сійӧ висьталӧ, мый газетаясын ставыс лӧж да гижсьӧ сы понда, медым кутны найӧс тані да сувтӧдны коммунистъяслы паныд.
— Мистер Ричардсон? — чуймис Чарли. — Миян Ричиным?
Цезарь серӧктіс сійӧ чуймӧм вылӧ:
— Вот именнӧ, пиук.
Тэ думайтін, мый сійӧ сӧмын тіян — челядьлӧн Ричи, а сійӧ ёнджыкасӧ миян — рабочӧй Ричи.
Ме шуа яндысьтӧг, юав миян зонъяслысь, кодӧс рабочӧйяс уважайтӧны медся ёна.
Быдӧн тэныд шуасны: мистер Ричардсонӧс — учительӧс.
— Со кыдзи… — мыйкӧ думайтігмоз вомгорулас шуис Чарли. — Ӧні ме гӧгӧрвоа…
Цезарь чеччис креслӧ вылысь.
— Ме ӧд тіян дінӧ могӧн локті, — шуис сійӧ. — Чарльз, пиукӧй, он-ӧ сетлы тэ меным струж да тиски?
Кӧсъя мыйсюрӧ вӧчны аслам старукалы.
Ме ӧд ӧні зэв бура велалі уджавны шуйга киӧн.
Сійӧ любӧпырысь видзӧдліс аслас паськыд, мускулистӧй ки вылас.
— Мунамӧй, Цезарь дядь, ті асьныд бӧръянныд, кутшӧм инструмент тіянлы колӧ, — шуис Чарли.
Аслас пу кокнас пос кузя грымакылігтыр Цезарь кайис детинкакӧд чардакӧ.
Тані вӧлі Чарлилӧн царствоыс.
Векньыдик крӧватьысь да пу тор вылӧ пуктӧм ас вӧчӧм джуджыд лампаысь кындзи тані сулаліс вевттьытӧм ыджыд пызан; пызан пасьтала куйлісны жӧч да алюминий кусӧкъяс, автомобильнӧй моторъяслӧн кутшӧмкӧ частьяс, важ радиоприёмникъяс, аккумуляторъяс, тыртӧм консерв банкаяс да быдсикас кламыс.
Пельӧсас вӧлі тэчӧма вӧвлӧм байдаркалысь частьяссӧ, кык гоз таляссьӧм ботинки, хоккейнӧй клюшка да сімӧм коньки.
Стенын ӧшаліс Джон Браунлӧн сэтшӧм жӧ портрет, кутшӧм вӧлі Ричи кабинетын, а войся пызан вылын, крӧвать дорас, куйліс книга чукӧр.
Цезарь пыр жӧ матыстчис книгаяслань.
— Мый нӧ тайӧ тэнад?..
Ба, Шекспир, Джек Лондон, Броунинг! — горӧдіс сійӧ. — Молодеч, Чарльз, быдтор удитлан вӧчны, шуа яндысьтӧг!
А ме вот этша лыддьыся, кадыс оз тырмы, — яндысигтыр висьтасис сійӧ. — Кытысь тэ босьтін тайӧ книгаяссӧ?
— Карса библиотекаысь, — шуис Чарли. — Пӧръясьӧмӧн ковмис судзӧдны.
Ысті сэтчӧ Джой Беннетӧс, сійӧ и босьтіс быттьӧ аслыс.
А то ӧд, тӧданныд-ӧ, миянлы абу сэтшӧм кокни книгаястӧ пӧлучитны.
Цезарь чабыртіс ассьыс дзик ӧти кулаксӧ.
— Виччысьышт, пиук, регыд ми тайӧс ставсӧ мӧдног вӧчам, — шуис сійӧ. — Кутан пӧлучайтны кутшӧм колӧ книгаяс…
Чарли сэк кості восьтіс ӧдзӧскӧд орччӧн ӧшалысь ичӧтик гӧрд шкап.
Тайӧ вӧлі детинкалӧн медся донаторйыс — наследство, коді коли сылы батьсяньыс.
Кор батьыс вӧлі гортас, Чарлилы стрӧга запретитӧма вӧлі весиг инмӧдчыны шкап дінас.
И сӧмын кор детинкалы тыри дас куим арӧс и кутісны тӧдны, мый батьыс оз во, Салли сетіс пиыслы ключсӧ да шуис, мый ӧнісянь шкапыс сылӧн.
Шкапӧ зэв ӧкуратнӧя вӧлі пукталӧма да ӧшлӧма быдсикас стружъяс, стамескаяс, мӧлӧтъяс, напилокъяс, пилаяс, дрельяс, зубилӧяс, писькӧдчанъяс, гырысь и посни плашкаяс, кӧрт да пу угольникъяс, струбцинкъяс, отвёрткаяс — ставсӧ, мый колӧ столярнӧй да слесарнӧй уджъяс вӧчигӧн.
Ставсӧ тайӧс вӧлі бура тӧчитӧма, мавтӧма, и батьыс моз жӧ Чарли некодӧс эз лэдзлы инмӧдчывны аслас сокровище дінӧ.
Сӧмын медбур другыслы, Васильлы, разрешайтсьыліс мукӧддырйи видзӧдлыны шкап пытшкӧ да босьтны инструмент.
Детинка перйис колана тискисӧ да стружсӧ да сетіс найӧс Цезарлы.
— А кыдзи тэнад «Свирельыд»? — юаліс Цезарь. — Важӧн нин эг аддзыв.
Тэ гижсин нин ордйысьнысӧ?
Чарли довкнитіс юрнас:
— Да.
Кутасны ордйысьны дас кык машина, но некод абу опаснӧй.
Сӧмын Мэрфи гусьӧн видзӧ ассьыс машинасӧ, но ме чайта, мый сійӧ нарошнӧ, прӧста повзьӧдлӧ.
— Смотри, пиук, ме надейтча тэнад «Свирель» вылӧ.
Тэ должен локны медводдзаӧн.
Тэ ӧд он кӧсйы, медым Цезарь дядь тэ вӧсна лишитчис медбӧръя долларсьыс? — поскӧд лэччигмоз шутитыштіс Цезарь.
— Непременнӧ кута старайтчыны ставсӧ панйыны, медым ті менам отсӧгӧн шедӧдінныд состояние, — серӧктіс Чарли.
Цезарь прӧщайтчис кӧзяйкаыскӧд да чургӧдіс шуйга кисӧ детинкалы.
— Ме ог прӧщайтчы, — шуис Чарли. — Ме ичӧтика колльӧдышта тіянӧс, Цезарь дядь, а сэсся муна мисс Вендикс дорӧ — репетиция вылӧ.
— А кор меным виччысьны менсьым волхвӧс гортӧ? — шутитӧм могысь юаліс Салли.
— Ме локта пыр жӧ репетиция бӧрын, — шыасис Чарли. — И со мый, ма: татчӧ долженӧсь локны миян ребята — Джой, Василь да мукӧдъяс.
Тэ сет налы гаражысь ключ да висьтав, медым найӧ менӧ виччысьлісны.
— Ага, «штабыс» ставнас, сідзкӧ, локтас! — Мамыс сюся видзӧдліс пиыслы синмас. — А мыйла чукӧртчӧ штабыс?
Чарли тӧдчымӧн кутіс яндысьны.
— Да абу, тайӧ абу штаб, тайӧ прӧста сідз… ребята кӧсйӧны видзӧдлыны «Свирельӧс», — мам синъяс улысь вешйыны зілигмоз вомгорулас шуыштіс сійӧ.
— Ой, пӧръясян, негр! — шуис Салли. — Кывйыд пӧръясьӧ, вомдоръясыд пӧръясьӧны, синъясыд пӧръясьӧны…
— Но мый нӧ тэ сы дінӧ сибалін, донаӧй? — Чарли дор сувтіс Цезарь. — Этша ӧмӧй миян, мужчинаяслӧн, гусяторъясыс овлӧны!
Не ставсӧ жӧ тіянлы, нывбабаяслы, висьтавны.
Сійӧ мигнитіс Чарлилы, но детинка эз шыась шуткаыс вылӧ.
Да и мамыс видзӧдіс эз веселджыка: мам сьӧлӧмнас Салли чувствуйтіс — «штаб» чукӧртсьӧ оз прӧста и оз сы могысь, медым думыштны детинкаяслы кутшӧмкӧ выль ворсӧм.
«Ок, пола ме сы вӧсна, пола!» ӧдзӧс сайӧ саялысь пиыслӧн вӧсньыдик мыгӧр вылӧ видзӧдігтыр шогпырысь думайтіс сійӧ.
15. МИСС ВЕНДИКС ОРДӦ ВОЛЫСЬЯС
Мисс Вендикслӧн специальностьнас вӧлі кык тема: став ловъяыслӧн Мичлун да став мувывсаыслӧн Ковтӧмлун.
Тайӧ кык темасӧ разработайтӧмын мисс Вендикс эз тӧд аскодьсӧ мӧдӧс, вӧлі мудзлытӧм да, кажитчис, сиис налы ассьыс став физическӧй да духовнӧй вынъяссӧ.
Стон-Пойнтса общество лыддьыліс мисс Вендиксӧс зэв бур художницаӧн да безусловнӧй авторитетӧн быдсикас гортса да клубнӧй спектакльяс, маскарадъяс, праздничнӧй пызанъяс уберитӧм, мебель эжӧм да гардинаяс, нывбаба причёскаяс да мукӧдсикас художественнӧй «оформлениеяс» кузя.
Школаын мисс Вендиксӧс официальнӧ шулывлісны искусствояс кузя история преподавайтысьӧн и кӧть мукӧддырйи сійӧ сорлывліс ренессанс да декаданс, но тайӧ эз мешайтлы сылы, медым сійӧс тырвыйӧ уважайтісны попечительскӧй сӧветын, кодӧн веськӧдліс ачыс мистер Миллард.
Ассьыс бытсӧ мисс Вендикс нуӧдіс основнӧй кык темакӧд — Мичлункӧд да Ковтӧмлункӧд — стрӧга лӧсялӧмын.
Быдӧнлы, коді пырліс мисс Вендикслӧн нежносиреневӧй рӧма керкаӧ, должен вӧлі пыр жӧ синмас шыбитчыны, кутшӧм кык идеялы сиӧма сійӧ ассьыс олӧмсӧ.
Мебель вылын пастельно-сиреневӧй рӧма муртса вӧрзьӧдыштӧм чехолъяс, сиреневӧй абажуръяс да занавескаяс долженӧсь вӧлі быдӧнлы внушайтны мичлун йылысь понятие.
А вышивайтӧм пӧдушкаяс, подлокотникъяс да подзатыльнӧй салфеткаяс, кодъяс вылын гарусӧн, шӧвкӧн да синельӧн вӧлі вышивайтӧма венокъяс, урнаяс да турунвиж гу мылькъяс, век ӧтарӧ казьтылісны став мувывсаыслӧн ковтӧмлун йылысь.
Художницалӧн век ӧтсяма еджыд платьеясыс, кодъясӧс коскӧдыс вӧнялӧма эзысь вӧньӧн, сідзжӧ долженӧсь вӧлі чуксавны тіянлысь чувствоястӧ радейтны мичлун, а сэк жӧ пӧрысь ныв Вендикс чужӧмлӧн мисьтӧм выражениеыс мыйвынсьыс висьтавліс, мый ставыс тайӧ весьшӧрӧ.
Мисс Вендикс принадлежитліс евангелистскӧй вичко дінӧ, сьӧлӧмсяньыс ветліс проповедьяс вылӧ, но зэв рад вӧлі налы сӧмын сэки, кор найӧ ӧтвечайтлісны сылӧн кык радейтана темалы.
Чай юӧм мисс Вендикслӧн вӧлі кутшӧмкӧ священнӧйторйӧн, кытчӧ приглашайтсьылісны сӧмын бӧрйӧм йӧз.
Пызан вылӧ вайлісны дзик гувывса памятник модаа эзысь чайник, кладбищевывса крестъяс да венокъяс кодь печенье, и сёрниыс мунліс медъёнасӧ Мичлун йылысь ыджыд буквасянь.
Но тайӧ пӧрйӧ мисс Вендикслы зэв вӧлі сьӧкыд кутчысьны тайӧ кык темаас, сы вӧсна мый сылӧн гӧстьӧн вӧлі мистер Хомер.
Мышцаяса да профессиональнӧй боксёрлӧн кодь жугалӧм ныра тайӧ материальнӧй джентльменыс некыдз эз лӧсяв нежнӧй чехолъяскӧд да еджыд мраморнӧй урнаяскӧд.
Хомер сьӧлӧмсяньыс да яндысьтӧг сёйис печенье и мисс Вендикслӧн нежнӧя, полігтыр высказывайтчӧмъяс вылӧ вочавидзӧм пыдди сӧмын ружтіс, сьӧкыда лолаліс да вомгорулас шуаліс мыйкӧ гӧгӧрвотӧмӧс.
Мый вайӧдіс татчӧ, тайӧ сиреневӧй мирас, математика кузя прӧстӧй да грубӧй учительсӧ?
Тайӧс тӧдмавны эз вӧв сьӧкыд.
Попечительскӧй сӧветлӧн ӧти заседание вылын Хомер случайнӧ кывліс, кыдзи судья Сфикси висьталіс аслас соседыслы — местнӧй газетаса редакторлы, — быттьӧ мисс Вендикс Средньӧй Западысь почтеннӧй да озыр семьяысь.
— Тайӧ пӧрысь нылыслӧн долженӧсь лоны гырысь средствояс, — шуис сэки Сфикси. — Шуда лоӧ сійӧ сюсь мортыс, коді сійӧс бӧбйӧдлас: босьтас ас киас вель ыджыд капитал!
Тайӧ лунсяньыс Хомер частӧ кутіс волывлыны миӧс Вендикс ордӧ чай юны.
Сійӧ важӧн нин думсьыс арталіс, уна-ӧ сулалӧны креслӧяс да пызанъяс, и весиг эзысь чайник, да сы вӧсна терпеливӧя кывзыліс ставсӧ, мый висьтавліс мисс Вендикс став мувывса надеждаяслӧн вечнӧй мичлун йылысь да ковтӧмлун йылысь.
Хомер чайтіс, мый сылӧн надеждаясыс збыльмасны.
Кор Хомерлӧн бырлі терпениеыс, сійӧ босьтліс сьӧкыд эзысь пань либӧ фамильнӧй вензеля вилки да, медым мисс Вендикс оз казяв, веситліс кинас.
А кыдзи видзӧдіс та вылӧ мисс Вендикс?
Мисс Вендикс первойсӧ нинӧм гӧгӧрвотӧг да весиг полігтыр видзӧдіс Хомерлӧн аслыссикас фигура вылӧ, коді ньӧти эз лӧсяв сылӧн оформлениелы да некыдз эз вермы пырны сылӧн некоднан темаас.
Но надзӧникӧн тайӧ контрастыс кутіс кажитчыны сылы неуна оригинальнӧйджыкӧн, сэсся гажӧдысьӧн, сэсся ас дорас кыскысьӧн, сэсся весиг коланаӧн.
И ӧні, кор мисс Вендикс муртса кылыштіс ӧдзӧс сайысь Хомерлысь сьӧкыд кок шысӧ, сійӧ ыпнитліс, быттьӧ томиник нывка, дзебліс чужӧмыслысь мисьтӧм выражениесӧ да лэдзліс увлань сиреневӧй карандашӧн художественнӧя краситӧм синъяссӧ.
Хомер радпырысь казявліс тайӧ признакъяссӧ пӧрысь ныв чужӧм вылысь да вочасӧн дугдыліс церемонитчыны гаруснӧй пӧдушкаяс да воздушнӧй абажуръяс пӧвстын.
А кор мисс Вендикс заводитліс висьтавны, мый чувствуйтӧ асас «высшӧйӧс», Хомер ньӧти яндысьтӧг торкліс сійӧс, медым юавны:
— Абу-ӧ ещӧ тіян, мисс, румка сійӧ зэв бур мартиниыс?
И мисс Вендикс радпырысь котӧртліс ледникӧ, медым вайны заветнӧй коктейль.
Ӧні на костын пӧшти ставсӧ вӧлі ладмӧдӧма, и коли сёрнитчыны сӧмын посниторъяс йылысь.
Сы вӧсна Хомер чувствуйтіс асьсӧ мисс Вендикс керкаын пӧшти тырвыйӧ кӧзяинӧн, и кор описывайтан лунас кыліс звонок, сійӧ яндысьтӧг видчыштіс:
— Чӧрт!
Коді ещӧ локтӧ!
— Ах, господьӧй енмӧй, ме некодӧс ог виччысь! — пызан сайысь тэрыба чеччигмоз шуис мисс Вендикс. — А гашкӧ, тайӧ челядь — репетиция вылӧ?
Но ӧд репетицияӧдз, буракӧ, быдса часджын на.
Хомер мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
— Эн тӧждысьӧй, Клем, ме кужа бӧр ыстыны кортӧм гӧстьясӧс.
Но сійӧ, повзьӧмкодь, пӧшти пыр жӧ локтіс бӧр.
— Сэні… э-э… кутшӧмкӧ страшилище.
Висьтасьӧ миссис Причардӧн да кӧсйӧ сёрнитыштны тіянкӧд срочнӧй делӧ кузя.
Ыстӧй сійӧс регыдджык, Клементина, — джын гӧлӧсӧн содтіс сійӧ.
Мисс Вендикс нинӧм гӧгӧрвотӧг видзӧдліс гӧгӧрбок.
— Миссис Причард?
Миллардлӧн экономикаыс?..
Ах, да! — дум вылас уси сылы. — Сійӧ ӧд мамыс миян Патриция нима акань кодь мича нывкалӧн, коді ворсӧ дева Марияӧс.
Но мый нӧ, лоӧ примитны сійӧс, — Хомер вылӧ шогпырысь видзӧдігтыр шуис сійӧ да ӧдзӧс дорас надзмӧдіс воськовсӧ.
Но мисс Вендикс, тыдалӧ, зэв дыр нюжӧдіс, сы вӧсна мый корӧм виччысьтӧг.
Образцӧвӧй Механизм друг зэв збоя пырис комнатаӧ.
Пара вылӧ, вина бутылка вылӧ да кык мортлы мичаа лӧсьӧдӧм пызан вылӧ стрӧга видзӧдлӧм бӧрын миссис Причард чолӧмалӧм могысь неуна шеныштіс аслас рычагнас да пыр жӧ заводитіс:
— Ме веськыда сёрнитысь морт, мисс Вендикс, и некодысь абу велалӧма дзебны збыльторсӧ.
Сы вӧсна ме веськыда юала тіянлысь: сӧгласитчанныд-ӧ ті сетны ассьыныд нывтӧ негр сайӧ?
Мисс Вендикс тӧдлытӧг бӧрыньтчис.
— Кыдзи?
Кыдзи ті шуинныд? — муртса кывмӧн шуис сійӧ. — Сӧгласитча-ӧ ме?..
Господьӧй енмӧй, тайӧ, тыдалӧ, кутшӧмкӧ недоразумение! — Кутшӧм нылӧс?..
Ме… ме ещӧ некор на эг вӧв верӧссайын… — Мисс Вендикс коньӧр моз видзӧдліс Хомер вылӧ.
— Некутшӧм недоразумение абу, — ас кыв вылас сулаліс миссис Причард. — Ме мӧдысь юала тіянлысь: ті кӧсъянныд, медым тіян нывныд лои негрлӧн гӧтырӧн?
Мисс Вендикс пуксис креслӧӧ да синсӧ эз вештыв аслас страшнӧй посетительница вылысь:
— Ме нинӧм ог гӧгӧрво…
Кевмыся тіянлы…
Клянитча тіянлы…
Но сэки сылы отсӧг вылӧ локтіс Хомер.
Сійӧ друг зэв збоя тувччис водзлань.
— Мисс Вендикс, дерт, оз кӧсйы сетны ассьыс нывсӧ негр сайӧ, — миссис Причард вылӧ стрӧга видзӧдігтыр шуис сійӧ, — но мисс Вендикс зэв ёна окотитіс эськӧ тӧдны, мый ті тайӧн кӧсъянныд висьтавны, мэм?
— И ме тожӧ, — равӧстіс миссис Причард, — ме тожӧ ог кӧсйы, медым менам нылӧй петіс верӧссайӧ негр сайӧ!
Но тайӧ лоӧ, тайӧ непременнӧ лоӧ, сійӧ кӧ кутас аддзысьлыны тані, тайӧ керкаас, негръяскӧд.
Мыйла ті, мисс Вендикс, видзӧднысӧ сэтшӧм прамӧй леди, ӧтлааланныд миянлысь челядьӧс быдсяма сьӧд йӧзыскӧд?
Мыйла ті кощунствуйтанныд?
— Кощунствуйта?
Ме кощунствуйта?
Господьӧй енмӧй, мый сійӧ шуалӧ!.. — кулысь морт гӧлӧсӧн муртса кывмӧн шуис мисс Вендикс.
— Да, да! — дугдывтӧг шуаліс миссис Причард. — Ті петкӧдланныд сэні Ветхӧй заветысь разнӧй картинаяс и сӧстӧм кагакӧд да дева Мариякӧд орччӧн сувтӧданныд няйт негрӧс, сійӧ нахальнӧй детинкасӧ, Робинсонӧс!..
Мыйӧн тайӧ шусьӧ, ме тіянлысь юала?
Тайӧ шусьӧ кощунствуйтны, со мый ме висьтала тіянлы!
— Робинсон?..
Но ӧд сійӧ сэтшӧм способнӧй, мича детинка, — надзӧник шуис мисс Вендикс, — и тайӧ вӧчӧ сэтшӧм чуймӧдана художественнӧй эффект, кор сылӧн сьӧд киясыс нюжӧдчӧны кага дінӧ, а юрыс копыртчӧ зарни кудриа Мария весьтӧ…
Таын эм лов шыыс збыль Мичлунлӧн ыджыд буквасянь.
Образцӧвӧй Механизм тувччис мисс Вендикслань, быттьӧ грӧзитіс лямӧдны сійӧс.
— Меным делӧ абу тіян художествоясӧдз! — лёкысь шуис миссис Причард. — Меным делӧ абу тіян ыджыд да ичӧт букваясӧдз!
Ме локті сӧмын предупредитны тіянӧс, мый менам ныв сэсся татчӧ оз лок и некутшӧм затеяясын сьӧд йӧзкӧд участвуйтны оз кут.
И став мукӧд мамъяслы ме тожӧ висьтала, медым эз лэдзны ассьыныс челядьсӧ тайӧ керкаас, кӧні кӧзяйкаыс вунӧдӧма, мый сійӧ — еджыд, американскӧй леди, и дружитӧ быдсикас цветнӧйясыскӧд, быттьӧ кутшӧмкӧ коммунистка!
Тайӧ медся ыджыд оскорблениесӧ горӧдӧм бӧрын миссис Причард любуйтчыштіс сійӧ эффектнас, кодӧс сійӧ вӧчис: кос кияссӧ плешкас пуктӧмӧн кӧзяйка усис креслӧӧ да эз вермы шуны кыв ни джын.
— Шензя, кыдзи миян школаын видзӧны татшӧм преподавательяссӧ!
Ковмас тайӧс ставсӧ висьтавны мистер Миллардлы, — лыддис коланаӧн дзикӧдз вины ассьыс неприятельсӧ скӧр дама.
И Образцӧвӧй Механизм шымыртіс ассьыс стальнӧй чехолсӧ да мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
Но сэки Хомер виччысьтӧг зэв пелька чеччыштіс да потшис туйсӧ.
— Оз позь сэтшӧм ёна скӧрмыны нинӧм абусьыс, миссис Причард, донаӧй, — шуис сійӧ да кыдз вермис меліа нюммуніс. — Он ӧмӧй ті тӧдӧй мисс Вендикссӧ, миянлысь мисс Вендикссӧ?
Да ті сӧмын видзӧдлӧй сы вылӧ! — друг шуис сійӧ — Ті сӧмын видзӧдлӧй: сійӧ ӧд абу тайӧ мирысь мортыс, сійӧ мечтательница!..
Вермас ӧмӧй сійӧ разбирайтчыны татшӧм вопросъясын!
Олӧмас медся главнӧйыс сы ногӧн — искусство, картинаяс.
А еджыд али сьӧд йӧз волӧны сы дінӧ — сійӧ весиг оз аддзы…
— Мый нӧ, сылӧн синъясыс абуӧсь али мый? — неуна бурасьыштӧм бӧрын вомгорулас шуис миссис Причард.
— Ті, буретш ті восьтінныд сылысь синъяссӧ! — радпырысь сы дор шуис Хомер. — Ті объяснитінныд сылы ӧшибкасӧ.
И веритӧй, мэм: сійӧ талун жӧ сійӧс исправитас…
Сідз ӧд, Клем, ті ӧд талун жӧ висьталанныд сійӧ детинкаыслы, мед сійӧ сэсся оз волы татчӧ? — Мисс Вендикслы быдсяманогыс синсӧ лапйӧдліг да мигайтігтыр шыасис сійӧ.
— Да… но кыдзи нӧ?
Ме весиг ог тӧд…
Мый нӧ лоӧ картинаыскӧд? — ас садяс вотӧг на шуыштіс мисс Вендикс.
— Сійӧ висьталас.
Мисс Вендикс дзик висьталас.
Сета тіянлы кыв, мый негр татчӧ волывлыны оз кут.
Ме ачым займитча тайӧн, — пӧся эскӧдіс Хомер зэв скӧр Механизмӧс, — кӧсйыся тіянлы тайӧс.
И ме думайта, мый мистер Миллардӧс, миянлысь уважайтана попечительӧс, дзик нинӧмла беспокоитны татшӧм посниторъяснас, — гусьӧнмоз содтіс сійӧ.
Миссис Причард здук мында изучайтіс Хомерлысь чужӧмсӧ, коді сылы нюммунӧмсьыс лои ещӧ мисьтӧмджык.
— Ладнӧ, — шуис сійӧ медбӧрын, — ме нинӧм ог висьтав кӧзяинлы да мукӧдъяслы.
Но ті долженӧсь вежны политиканытӧ, мисс, а то тайӧ тіян «художествоясныд» вермасны вайны тіянлы уна лёктор миян карын.
Тані татшӧмтортӧ оз кутны терпитны.
И сійӧ прӧщайтчытӧг петіс.
Муртса миссис Причард саяліс ӧдзӧс сайӧ, Хомер уськӧдчис мисс Вендикс вылӧ:
— Ті, буракӧ, йӧймӧмныд, Клементина!
Ті прӧстӧ йӧймӧмныд, ме шуа тіянлы!
Рискуйтны асланыд будущностьӧн, обществоын асланыд положениеӧн кутшӧмкӧ няйт негр вӧсна, — тайӧ йӧйталӧм!..
Ті, тыдалӧ, он гӧгӧрвоӧй, мый ті вӧчанныд.
Тайӧ ведьмаыс кӧ норасяс старик Миллардлы, тіянӧс вӧтласны некытчӧ туйтӧм билетӧн, штат пасьта паськӧдасны, мый ті коммунистка, краснӧй.
Ті гӧгӧрвоанныд, мый сійӧ лоӧ миян кадӧ?
Ӧд ті паськӧданныд тайӧ славасӧ аскӧдныд тшӧтш Америка пасьта, и некӧн тіянлы оз ло пӧщада!
— Ой, эн горзӧй сідзи, дона Мартин… — ойӧстіс мисс Вендикс. — Йӧзыс сэтшӧм грубӧйӧсь…
Найӧ сэтшӧм тэрыбӧсь, сэтшӧм терпеньетӧмӧсь…
Думайтӧны овны вечнӧ, а збыльысьсӧ олӧмас ставыс помасьӧ мирнӧй кладбище вылын веж турунӧн…
Хомер кывзіс синъяссӧ паськӧдӧмӧн.
— И тайӧ нывбабаыс, — сэтшӧм жӧ кулысь мортлӧн гӧлӧсӧн водзӧ висьталіс мисс Вендикс, — господьӧй енмӧй, кыдзи сійӧ зымӧдіс кокъяснас!
Буретш татшӧм кокъясыс талялӧны Истиннӧй Мичлунсӧ!
Сэки Хомер дзикӧдз скӧрмис.
— Чӧрту тіян мичлунныд!
Чӧрту став тайӧ художественнӧй лӧвтӧмсӧ! — горӧдіс сійӧ. — Тіянлы делӧ висьталӧны: ті долженӧсь дзикӧдз эновтны ассьыныд няргӧмнытӧ да дугдыны ноксьыны цветнӧйяскӧд, он кӧ кӧсйӧй чегны ассьыныд сьылідзирнытӧ!..
Гӧгӧрвоана тіянлы?
Сійӧ чужйис кокнас могильнӧй венокъяса вышивайтӧм улӧс.
Мисс Вендикс топӧдіс чуньяссӧ кӧсича бердас да полігтыр видзӧдіс зверь сяма мужчина вылӧ, коді таляліс сылысь рӧшкыд сиреневӧй мирсӧ.
— Оз ков!
Ен могысь, оз ков сэтшӧм гораа горзыны! — вашкӧдіс сійӧ.
Хомер кватитіс сійӧс да топӧдіс ас бердас:
— Но, Клем, лоӧй тӧлкаӧн…
Ті ӧд, веськыда кӧ шуны, он кӧсйӧй, медым миян нывным петіс верӧссайӧ негр сайӧ.
Мисс Вендикс муртса кывмӧн шуыштіс:
— Ах, вӧчӧй, мый тіянлы колӧ…
Ме нинӧм ог гӧгӧрво…
Буретш сійӧ здукас надзӧник зилькнитіс звӧнок.
Учительницалӧн пыр жӧ аддзыссис вын, и сійӧ уськӧдчис ӧдзӧслань.
— Ме ачым, ме ачым! — дрӧжжитігтыр шуыштіс сійӧ. — Оз ков сэтшӧм друг…
И гашкӧ, тайӧ абу на сійӧ, а челядь пиысь кодкӧ мӧд.
Но тайӧ вӧлі сійӧ.
Сійӧ сулаліс зарни юрсиа ичӧтик еджыд детинкаӧс кутігтыр, коді доверчивӧя вӧлі нёровтчӧма сьӧд другыслӧн пельпом вылӧ да видзӧдіс ставыс вылӧ вишня кодь гӧгрӧс синъяснас.
— Бур рыт, мисс Вендикс! — Чарли Робинсон меліа нюммуніс учительницалы. — Со ми Хуанкӧд локтім репетиция вылӧ…
Бэби, сет тётяыслы китӧ.
Тэ ӧд помнитан тётясӧ, Хуан?
Воддза волігӧн тётя сетіс тэныд кампет, ӧти кывйӧн кӧ шуны, сійӧ зэв бур.
Эн пов, Хуан, сійӧ тэнӧ оз ӧбидит.
Тётя некор некодӧс оз ӧбижайт.
Тайӧс мисс Вендикс эз вермы терпитнысӧ.
Мучительнӧя, быттьӧ трубкаысь паста, нюммунӧмсӧ ас пытшсьыс пычкигтыр сійӧ надзӧник шуис:
— Аддзан-ӧ, Робинсон…
Делӧыс сыын, мый репетиция…
Тэ, дерт, гӧгӧрвоан менӧ, Робинсон…
Сійӧ мышку сайын сувтіс Хомерлӧн сьӧкыд фигураыс.
Ӧдзӧс дорсьыс мисс Вендиксӧс немъяндысьтӧг йӧткӧм бӧрын Хомер сувтіс челядь водзӧ.
Сійӧ эз ӧтветит Чарли копыртчылӧм вылӧ.
— Мисс Вендикс думайтӧ… э… э… мый тэнад нинӧм оз артмы волхв рольысь, Робинсон, — плеш пырыс детинка вылӧ видзӧдігтыр заводитіс висьтавны сійӧ. — Сійӧ думайтӧ, мый тэныд вообщӧ оз сулав занимайтчыны театрӧн.
Всё равно тэнад нинӧм оз артмы, зонмӧй, верман веритны меным. — Сійӧ нюжӧдчис кага дорӧ: — Тайӧ кагасӧ коль татчӧ, сійӧ миянлы згӧдитчас.
А ачыд верман мунны.
Чарли веськыда видзӧдліс учитель вылӧ, и Хомерлы быть лои вештыны синъяссӧ.
— Гӧгӧрвоана.
Менам кучик рӧмӧй эз во сьӧлӧм вылас, сідз? — Детинка сёрнитіс надзӧник, быттьӧ думайтіс быд кыв.
— Буретш сідз, детинка.
Сӧмын эн думышт лэптыны шум, кыдзи сэки, школаын. — Хомер кутіс матыстчыны Чарлилань. — Тані тэныд бур оз ло, гӧгӧрвоан?
— А ме гӧгӧрвои, мистер Хомер, сэр, — шуис Чарли. — Хуан, ичӧтӧй, мун тайӧ дядя дінас.
Тайӧ зэв прамӧй, мелі, зэв мича дядя…
— Весась татысь, яндысьтӧм бугыль! — горштырнас горӧдіс Хомер.
Но Чарли вӧлі ӧдзӧс сайын нин.
Хомер босьтіс кагасӧ киас.
Но кор детинкалӧн тӧдса дружескӧй чужӧм пыдди Хуан аддзис «мелі дядялысь» урӧд кодь чужӧмсӧ, сійӧ друг бӧрддзис да заводитіс зэв ёна пессьыны.
— Видзӧдтӧ, Горчичнӧй Райысь чӧртпи!
Сэтшӧм жӧ асныра, кутшӧмӧсь и мукӧдъяс! — горӧдіс скӧрмӧм Хомер.
Дыр на Чарли кыліс бӧрдӧмсӧ зарни рӧма юрсиа детинкалысь, коді должен вӧлі изображайтны Миротворец Христосӧс.
Мисс Вендикс заводитліс бурӧдны Хуанӧс кампетӧн, но нинӧм эз артмы.
— О, кутшӧм меным жаль тайӧ Робинсоныс… — надзӧник ышловзис сійӧ. — Сэтшӧм лёкысь вӧтлыны сійӧс…
Сійӧ вӧлі сэтшӧм мича волхв костюмнас!..
И кодӧн ме ӧні вежа сійӧс?
«Сентиментальнӧй пӧрысь йӧй!» — вомгорулас шуыштіс Хомер.
16. ТОМ ЯНКИ
— Нокдаун мый колӧ!
Штопор эз повзьы!
— Но, тӧдан-ӧ, тэнад Штопорыд, сравнитны кӧ Архангел Бинкикӧд — важ ветӧш!
— Та пыдди сылӧн, кыдзи некодлӧн мирас, шуйгаладорыс кыкпӧв ён да веськыдас крук!
— Чепуха!
Клинчӧ пырӧ пӧшти быд минутаын, пышъялӧ, а сэсся — бац солнечнӧй сплетениеӧ.
— Уна тэ гӧгӧрвоан!
Со тэнад Архангелыдлӧн курӧглӧн кодь веськыдвывса сэтшӧм суинг — зывӧк видзӧднысӧ!
— Ок тэ, уна тӧдысь!
Менам Штопорӧй кор петіс клинчысь да кыдзи сетіс сылы опперкот — Архангелыд весиг кутіс шатлавны!
— Сувтӧда кыкӧс Штопор вӧсна!
— Ладнӧ!
Сӧмын эн сӧмчит, кыдзи кольӧм пӧрйӧ.
Татшӧм тӧлктӧм сёрнисӧ нуӧдісны ас костаныс кык том джентльмен, кодъяс вӧлі удобнӧя пукталӧмаӧсь кокъяссӧ пызан вылӧ, а тушаясыс — школаса директор Мак-Магон гӧстинӧйса небыд креслӧясынӧсь.
Тӧдтӧм йӧзлы гӧгӧрвотӧм сёрниыс вӧлі кык известнӧй боксёрлӧн состязание кузя подробностьяс йылысь; тайӧ боксёръясыслӧн кличкаясыс вӧліны «Штопор» да «Архангел» и найӧс бура тӧдісны Стон-Пойнтса став том бездельникъяс.
Фэйни Мак-Магон вӧлі занят важнӧй делӧӧн: зілис аслас креслӧсянь сьӧлыштны сідзи, медым веськавны пельӧсын сулалысь ыргӧн плевательницаӧ.
Дулльыс веськаліс нин ковёр вылӧ, Рой Мэйсон креслӧ вылӧ, фарфорӧвӧй безделушкаяса этажерка вылӧ, фрака лакей модаӧн вӧчӧм пепельницаӧ, но сэтчӧ, кытчӧ зілис, — плевательницаӧ — Фэйнилы эз на удайтчы веськавны ни ӧтчыд.
Но сійӧ эз вошты надеясӧ да водзӧ и водзӧ вӧчаліс ассьыс упражнениеяссӧ. Рой дышпырысь видзӧдіс, кытчӧ лэбзяс дулльыс.
Мукӧддырйи кӧ эськӧ сійӧ непременнӧ вартіс Фэйникӧд сьӧвзьӧм кузя заклад, сы вӧсна мый вӧлі зэв яр да век корсис сэтшӧм случай, медым испытайтны судьбасӧ.
Фэйни, коді зэв ёна радейтіс деньга, яндысьтӧг пӧльзуйтчыліс другыслӧн тайӧ страстьӧн да век воліс сылысь.
— Вензям, мый тэ он вермы шыбитны бедь со эсійӧ бакалейнӧй магазин вывескаӧдз, — векджык шулывліс сійӧ, кор окота лолі нажӧвитчыштны.
— Но вот, кута ме быдсяма пустякыс вӧсна вензьыны! — недовольнӧя паныд шуліс Рой. — Сійӧ вывескаӧдзыд быд кага шыбитас!
— Кага, гашкӧ, и шыбитас, а тэ — он, — ышӧдліс сійӧс Фэйни. — Ветымын центысь дась вартны заклад да докажитны тэныд, мый он вермы шыбитны.
Рой ыпнитліс-скӧрмыліс:
— Ветымын цент?..
А ме пукта доллар, мый шыбита, и докажита тэныд, мый тэ — йӧй!
Азартысла да терпитны вермытӧмысла сійӧ скӧраліс, омӧля метитчыліс, и сійӧ долларыс, код йылысь думайтліс Фэйни, вуджліс сы зептӧ.
Директорлӧн пиыс, кыдзи сэтчӧс олысь, тӧдіс аслас кварталысь дзик став понъяссӧ да каньяссӧ.
Та вӧсна сійӧ ньӧти повтӧг вермыліс шуны Ройлы:
— Со локтӧ рыжӧй пон.
Сійӧ кӧ прӧйдитас гӧрд керкалысь калиткасӧ, ме сета тэныд кызь монета.
Рой видзӧдлывліс понсӧ да керкасӧ, эз аддзыв наысь синмӧ шыбитчан некутшӧм признакъяс да пыр жӧ веськавліс лэчкӧ:
— А ме шуа, мый понйыс именнӧ прӧйдитас калиткасӧ.
Дась вензьыны ветымын монета вылӧ.
Дерт, Рой, Лунвылысь воӧм морт, эз вермы тӧдны, мый рыжӧй понйыс олӧ гӧрд керкаас да улич вылын ветлӧдлыштам бӧрын непременнӧ локтас калиткаӧдыс гортас.
Но Фэйнилы тайӧ вӧлі зэв бура тӧдса, и ворсігас сійӧ тӧдіс, мый воас.
Та вӧсна сэк кежлӧ, кор Ройлы воліс батьсяньыс очереднӧй денежнӧй письмӧ, сійӧ вӧвлі уджйӧза ассьыс став пӧлучкасӧ Мак-Магонлы.
И директорлӧн пиыс немжалиттӧг мырддьыліс лунвывсалысь став деньгасӧ, сы вӧсна Ройлы некор эз удайтчыв лакомитчыштны земляничнӧй мороженӧйӧн либӧ ветлыны приключенческӧй боевикъяс вылӧ, кыдзи тайӧс век вӧчлывліс Фэйни.
Сідз жӧ удачнӧя сійӧ ворссьӧдліс Ройӧс лыясӧн, кегльясӧн, картіӧн, бильярдӧн да «три-дваӧн» ворсігӧн; «три-два» — океанскӧй грузчикъяслӧн зэв примитивнӧй ворсӧм, коді вӧлі зэв ёна паськалӧма Стон-Пойнтса челядь пӧвстын.
Рой окотапырысь ворсліс быдсяма ворсӧмнас, медтыкӧ ворсны, медтыкӧ чувствуйтны ворсігас «битор», кыдзи сійӧ шулывліс.
Кажитчӧ, азартыс сыын вӧлі наследственнӧй: висьтавлісны, мый сылӧн дедыс, коді коркӧ вӧвлӧма зэв озыр плантаторӧн, ворссьӧма картіӧн кык имение да кольӧма аслас пиыслы — Рой батьлы — Натчезын сӧмын ичӧтик керка да вывті уна уджйӧз.
Та вӧсна и Лунвывса том аристократ веськаліс стон-пойнтскӧй школаӧ, батьыслӧн ёрт дінӧ, а эз аристократическӧй колледжӧ, кытчӧ должен вӧлі веськӧдны сійӧс Мэйсонъяслӧн фамильнӧй гордостьыс.
Ворсігӧн Рой век волнуйтчис, бледӧдліс, нинӧм думайттӧг вӧчліс рискованнӧй комбинацияяс.
Та пыдди Фэйни ворсліс дзик веськодьпырысь, спокойнӧя гӧгӧрбок думайтліс ассьыс быд ход да нинӧм эз вӧчлы сідз-тадз.
Заклад сійӧ вартліс сӧмын сэки, кор водзвыв тӧдіс, мыйӧн сійӧ помасяс, да эз рискуйтлы ни ӧти центӧн.
Директор Мак-Магон тӧдіс, мыйӧн увлекайтчӧны детинкаяс, да тӧдчымӧн гордитчис пиыслӧн выдержкаӧн да коммерческӧй способностьясӧн.
Да и ставсӧ, мый сӧмын эз вӧчлы Фэйни, батьыс век зэв ёна ошкыліс.
Мак-Магон лыддис, мый сылӧн быдмӧ гениальнӧй детинка.
Фэйнилӧн став проделкаясыс, сылӧн став похождениеясыс ичӧтдырсяньыс на семьяын вӧліны гордостьӧн да любуйтчанторйӧн.
Ӧта-мӧдыслы висьтавлісны ичӧтик мак-магончиклысь тӧлка кывъяссӧ, кодъяс петкӧдлісны сылысь водз кадся гениальностьсӧ: «Талун Фэниан шуис, мый бабушкаыслӧн ныр вылас зӧртусь.
Вот наблюдательнӧй детинка!» либӧ:
«Фэйни аддзӧма чардакысь важ бутылкаяс да предложитӧма найӧс вузавны.
Шензьымӧн способнӧй кага!»
«Дзик ме рӧдӧ мунӧма!» аслас пи вылӧ видзӧдігмоз удовлетворённӧя шуліс пӧрысь Мак-Магон.
Сёрӧнджык, кор Фэйни лои скаутӧн да кутіс ваявны гортас разнӧй значокъяс, ленточкаяс да дипломъяс, ставсӧ тайӧс ӧшлісны гӧстинӧй стенъясӧ да гордитчӧмӧн петкӧдлісны гӧстьяслы.
А кор сійӧ пӧлучитіс отрядын «орёллысь» звание, бать-мам радлунлы эз вӧв помыс, и тайӧ звание сетӧм кузя дипломсӧ ӧшӧдісны медся тыдаланінӧ — камин весьтӧ.
Таысь кындзи, гӧстинӧйыс вылісяньыс уліӧдзыс вӧлі мичмӧдӧма том Мак-Магонлӧн изображениеясӧн, кодъяс петкӧдлісны сійӧс сылӧн сэтшӧм на дженьыдик олӧмлысь став периодъяссӧ.
Став нёльнан стенас красуйтчис Мольлӧн выражениетӧм еджыд чужӧмыс. То сійӧ вӧлі кага, коді купайтчӧ ичӧтик ваннаын либӧ гудйысьӧ лыа пиын, да игрушечнӧй вӧв вылын пукалысь детинка, коді нинӧм гӧгӧрвотӧг видзӧдӧ карточкасӧ видзӧдысь вылӧ, то нинӧмысь повтӧм футболист, то бойскаутъяслӧн парадӧн командуйтысь «орёл», то, медбӧрын, «безобиднӧй» пикникын участвуйтысь, коді ворсігмоз инмӧдӧ вомдорсӧ бутылка вомӧ.
Веськыда кӧ шуны, бать-мамыслы вӧлі висьталӧма, мый тайӧ сӧмын крем-сода, кодӧс вӧлі босьтӧма киӧ сы могысь, медым мичаджык вӧлі видзӧднысӧ, но матысса другъясыслы Фэйни висьталіс дзик мӧдтор.
Тайӧ другъяс лыдас пырліс Мэрфи, сэсся Фэйникӧд ӧти классын велӧдчысь кузь тушаа да бӧбоват Лори Миллс, и медся бӧръя кадас — Рой Мэйсон.
Тешкодьӧсь вӧліны тайӧ отношениеясыс!
Рой зэв бура гӧгӧрволіс, мый и тӧлк сертиыс, и воспитание сертиыс Фэйни тӧдчымӧн улынджык сыысь.
Сійӧ эз вермы терпитны ассьыс другсӧ, но Фэйни, кыдзи мудерджык да энергичнӧйджык, вермис влияйтны южанин вылӧ да кыскыліс сійӧс аслас гажӧдчӧмъясӧ, занятиеясӧ да частӧ лёк делӧясӧ.
Рой вӧлі колӧ Фэйнилы кыдзи жертва, кодӧс сійӧ нёнявліс черань моз.
Мукӧд случайясын сылы ковмыліс Лунвывсалӧн умыс, сы вӧсна мый ачыс Фэйни признавайтліс Ройлысь превосходствосӧ быдторйын, мый требуйтіс тӧлк да «джентльменство».
Другъяс водзас Фэйни вермис не церемонитчыны и радпырысь шыбитліс ас вывсьыс рам детинкалысь да лякӧсьттӧм мораля рыцарь кодь благороднӧй том янкилысь дзескыд да неудобнӧй костюмсӧ.
Тайӧ векни да сылы вывті нин чистӧй паськӧм пыддиыс Мак-Магон пасьтавліс ассьыс привычнӧй трапьесӧ.
Тайӧ вӧлі сылӧн естественнӧй образыс: мудер, горш, вежалысь подросток.
Скаутъяс отрядын кӧ эськӧ, либӧ ложаын, либӧ тӧдса керкаын, кӧні тӧдлісны Фэйниӧс параднӧй формаӧн, йӧзыс друг аддзисны сылысь настӧящӧй чужӧмсӧ, дерт, ставыс эськӧ думыштісны, мый налы прӧстӧ кажитчис: сэтшӧм бура Фэйни ворсіс воспитаннӧй, честнӧй детинкалысь рольсӧ.
Гортас Фэйни тожӧ сетліс аслыс ыджыд вӧля: сэні сійӧ вӧлі батьыслӧн любимецӧн, и сылы прӧщайтсис быдтор, мый сійӧ вӧчліс, а кор сійӧ заводитліс вӧчны терпитны позьтӧмторъяс, то батьыс объясняйтліс найӧс чудачествоясӧн, кодъяс лӧсялӧны быд талантливӧй натуралы.
А мамыс?
Но коді нӧ Мак-Магонъяс керкаын думайтіс мам йывсьыс либӧ ичӧтджык нывка йывсьыс, Фэйни чой йылысь!
И мамыс и нылыс брӧдитісны керкаӧд; найӧ быдторйысь полісны, на вылын ыджыдалісны кык мужчина.
Со и ӧні Фэйни пыдди эз пукты мамсӧ, кор мамыс аддзис аслас радейтана кӧлуй вылысь дуль да повзьӧмӧн шыасис сы дінӧ.
— Ыджыдтор тай! — ёртыс вылӧ синбӧжнас видзӧдігмоз ропкыштіс сійӧ. — Локтас Кэт и чышкас — вот и ставыс.
— Но, Фэниан, тайӧ этажеркаыс ӧд менам приданӧй на, — полігтыр шуис мамыс.
— Ыджыдтор тай — приданӧй! — бара шуис Фэйни. — Навернӧ, став приданӧйыд тэнад тайӧ этажеркаыс и вӧлі. — Сійӧ серамсорӧн видзӧдліс мамыс вылӧ. — А ме верма и ачым ставсӧ тайӧс чышкыны, сетан кӧ меным куим доллар.
— Но, Фэниан, ме тӧрыт на сеті тэныд кык доллар. — Мамыс сёрнитіс пӧшти вашкӧдчӧмӧн. — Тайӧ зэв ыджыд деньга, Фэниан, кытчӧ тэ удитін сійӧс видзны?
— Кытчӧ — сійӧ менам делӧ. — Фэйни щолснитіс кывнас.
— Тэ меным сійӧс сетлін тӧрыт, а талун воис нин талун. — Сылы зэв ёна кажитчис аслас остроумиеыс, и сійӧ зэв паськыда серӧктіс.
Рой йӧжгылясьыштіс.
Налӧн Натчезын мам вӧлі керкаын первой мортӧн, и некодлы эськӧ юрас эз во обращайтчыны сыкӧд тадзи, кыдзи позволяйтліс аслыс обращайтчыны мамыскӧд Мак-Магон.
Но, гашкӧ, сыын, Мэйсонын, петкӧдчӧ провинциализм?
Гашкӧ, сійӧ прӧстӧ олӧмсьыс кольӧма?
Фэйни ӧд сетавліс нин сылы выговоръяс сыысь, мый сылӧн важмӧм понятиеяс и мый сійӧ кольӧма олӧмсьыс аслас дона, но важ модаа Лунвылын!
И кӧть Рой и вештіс пызан вылысь кокъяссӧ, но нывбаба дырйи сійӧ эз нин сувт, кыдзи непременнӧ вӧчис эськӧ тайӧс аслас Лунвылын.
Думсьыс сійӧ нимтіс миссис Мак-Магонӧс «пӧрысь шляпаӧн» да терпитны эз вермы сійӧс сы вӧсна, мый сійӧ полӧ письыс да лэдзӧ мужчинаясӧс командуйтны керкаын.
Сылӧн кӧ эськӧ мамыс сеталіс сылы пель бокас да вӧтліс конюшняӧ, кӧть весиг неуна кӧ эз пӧчитайтлыны сійӧс.
А талы нинӧм, терпитӧ, и, тыдалӧ, терпитас ставсӧ, мый угоднӧ.
И тадзи думайтігӧн Рой пыр ёнджыка и ёнджыка вельмис да заводитіс унаторйын подражайтны другыслы.
— Абу, Фэйни, менам сэсся абу ни ӧти цент, и тэ тайӧс зэв бура тӧдан.
Тӧрыт ме сеті тэныд медбӧръясӧ, — ичӧтик гӧлӧсӧн висьталіс миссис Мак-Магон.
— Буракӧ, горшасян, кыдзи и век, — шуис «почтительнӧй» пи.
Мамыс шеныштіс кияснас:
— Фэниан, мый тэ шуалан, думыштлы!
Ӧд енмыс ставсӧ аддзӧ, ставсӧ кылӧ…
— Но, заводитіс бара ассьыс дольны! — вомгорулас шуис Фэйни.
А мамыс пышйис нин: сійӧ вӧлі шуда, мый вермас дзебсьыны семьялӧн любимецысь.
Минута мысти миссис Мак-Магон пыдди локтіс омӧлик ичӧтик нывка; апельсин рӧма дженьыдик кудриас сылӧн дрӧжжитіс бант, киас вӧлі тряпка.
Кор нывка аддзис сьӧлалӧм дульсӧ джоджсьыс, стенъяссьыс да мебель вывсьыс, сійӧ кынмис места вылас.
— Ой, Фэйни, кыдзи тэ верман лоны татшӧм порсьӧн! — шуис сійӧ, и бантыс сы юр вылын кутіс дрӧжжитны ещӧ ёнджыка.
— Ланьт тэ, малямуш! — шуис сылӧн вокыс да ыджыдалысьыс. — Волы татчӧ!
Матӧджык…
Ещӧ матӧджык…
Кэт сувтіс сы ылнаӧ, медым вокыс сійӧс эз судз.
— Кутан чеплясьны, — шуис сійӧ, — ме тӧда нин.
— Да эн пов, ме ог и думайт чеплясьнысӧ, — корис сійӧс Фэйни. — Волы ме дінӧ, донаӧй.
— Сідзкӧ, кутан мыйкӧ клянчитны, — веськодьпырысь шуис Кэт. — Ме тэнӧ тӧда нин.
Век жӧ сійӧ решитіс матыстчыны матӧджык; и вокыс сійӧ жӧ здукас кватитіс сійӧс ёсь чуньяснас да топӧдіс пидзӧсъяс костас.
Бантыс чеччыштіс да бобув бордъяс моз водіс.
— Лэдз, Фэйни… — нораа шуис нывка. — Но, лэдз, доймӧ ӧд…
— Ме — гангстер, — чужӧмбанъяссӧ зэв мисьтӧма пӧльтігтыр шуис Фэйни. — Ме — Аль Капоне и грабита банк.
Кӧні тэнад копилкаыд, рыжӧй, висьтав!
Кэт курччис вомдорсӧ, медым не горӧдны.
Вокыс бертлӧдліс сылысь кисӧ, и киыс зэв нин ёна гӧрдӧдіс.
— Сэні ставыс комын цент и эм, Фэйни… — Нывка джӧмдіс. — Честнӧй кыв… ме эг аслым вылӧ сійӧс чукӧрт — мамалы.
Сылӧн нинӧм абу, а сылы сэтшӧма колӧ… сьӧд перчатки…
Важыс дзикӧдз едждӧма…
Ох, Фэйни, эн мучит менӧ, пӧжалуйста…
— Чепуха! — шуис Фэйни. — Ньӧти сылы оз ков сьӧд перчаткиыс, и вообщӧ тэ ставсӧ тайӧс ачыд думыштін.
Вай татчӧ копилкатӧ!
Кэт надзӧник бӧрддзис.
Сылӧн зэв ёна доймис киыс.
Рой недӧвӧльнӧя кутіс вӧрны креслӧас.
— Да эновт тэ сійӧс! — шуис сійӧ другыслы. — Мый тэ сы дінӧ сибалін?
— Сылӧн дзебӧма деньга, — шуис Фэйни, — а сійӧ ӧні миянлы, тэ тӧдан, вывті ёна колӧ.
Тэнад кӧ эм капиталъясыд, тэ висьтав, и ме лэдза нывкасӧ.
— Нинӧм менам абу, — жугыля вомгорулас шуыштіс Рой. — Сійӧс тэ ме дорысь бурджыка тӧдан.
— Сідзкӧ, эн лоӧй сэтшӧм небыд сьӧлӧмаӧн, сэр, — серамсорӧн читкыртіс синъяссӧ Фэйни да бара заводитіс бертлӧдлыны чойыслысь кисӧ. — Вай татчӧ ассьыд копилкатӧ, кылан?
Кэт бӧрдӧмсорӧн шуис, мый ӧні жӧ ваяс.
Но вокыс эз эскы да муніс сы бӧрся дзик буфет дорӧдз.
Сэні, улыс ящикас, салфеткаяс да пызандӧраяс улын, Кэт видзис ассьыс медся донаторсӧ — мичаник руд кань формаа копилка.
— Ӧні видзӧдлам, мый талӧн кынӧм пытшкас! — киас фарфорӧвӧй каньсӧ босьтӧм бӧрын шуис Фэйни. — Кӧні ключыс?
— Ме… ме сійӧс вошті, Фэйни, — шуис Кэт. — Честнӧй кыв, вошті!
— Ак тэ, пӧръячка! — Ыджыдджык вокыс серӧктіс. — Но, ключтӧгыс на матӧ ог воӧй!
И сійӧ шеныштчис да кучкис каньсӧ буфет пельӧсӧ.
Быд бокӧ резыштісны фарфор торъяс, и джоджӧ киссис эзысь деньга.
Нывка надзӧник бӧрдіс, а Фэйни сэки чукӧртіс джоджсьыс деньгасӧ да лыддис:
— Никель… ещӧ никель… ещӧ ӧти…
Эк, кытчӧ гӧгыльтчӧма!
Ага, голубчик, аддзи!
А со ещӧ кык цент…
Мый нӧ тэ пӧръясян, мый тэнад комын цент? — шыасис сійӧ чойыс дінӧ. — Со видзӧд, ме аддзи быдса нелямын куим цент.
Ай, кутшӧм абу лӧсьыд тадзи пӧръясьны!
Тэнӧ енмыс накажитас сыысь, мый тэ пӧрйӧдлан дзик ӧти воктӧ, — тешитчис Фэйни.
Кэт нинӧм эз шу, ӧктіс фарфор торъяссӧ да зілис найӧс ӧтлаавны.
Синваыс сідзи и тюргис сійӧ синъясысь, и сійӧ весиг эз чышкы.
Рой копыртчис газета весьтӧ да вӧчис вид, быттьӧ ставыс, мый сы гӧгӧр вӧчсьӧ, сылы дзик веськодь.
Кыліс автомобильлӧн тутӧстӧм.
— Старик воис, — ӧшиньӧд видзӧдлӧм бӧрын шуис Фэйни. — Идрав тайӧс ставсӧ, малямуш, а то сюрас тэныд.
Но Кэт и ачыс нин тэрыба чукӧртіс фарфор торъяс да чышкаліс сьӧлалӧм дульсӧ.
Киясыс да бантыс сылӧн дрӧжжитісны, и сійӧ зілис дзебны детинкаясысь чужӧмсӧ.
Кӧнкӧ пыдын кутісны швачкакывны ӧдзӧсъяс.
Миссис Мак-Магон кыліс семьялӧн главалысь локтӧмсӧ да нылыс моз жӧ тэрмасис ставсӧ идравны.
Сійӧ бура тӧдіс, кутшӧм ыджыд зык лоӧ, мыйкӧ кӧ кӧзяинлы оз во сьӧлӧм вылас.
17. ИНТЕРЕСЪЯС ӦТЛААСЬӦНЫ
Гортас мистер Мак-Магон радпырысь лэдзліс ассьыс скӧрсӧ гӧтыр вылас да ныв вылас став сійӧ унижениеяссьыс да самолюбиесӧ вӧрзьӧдӧмсьыс, кодъясӧс сылы ковмыліс терпитны Миллардсянь да школаса мукӧд попечительяссянь.
Сӧмын ӧтнас Фэйни грубитліс батьыслы да пыдди эз пуктыв сылысь приказаниеяссӧ.
Рой Мэйсон, кыдзи аристократическӧй приятельлӧн пи, тожӧ эз сет асьсӧ ӧбидаӧ.
— Хэлло, детинкаяс! — комнатаӧ пыригмоз шуис Мак-Магон. — Мый выльыс?
— Нинӧм, со тай сӧмын ывлаас зэрӧ, — камин дорын дыша нюжмасигмоз нурбыльтіс Фэйни. Каминын ӧзйисны стекляннӧй электрическӧй шомъяс, кодъясӧс ӧзтіс Кэт.
Кор нывка кыліс ӧдзӧс сайысь батьыслысь кок шысӧ, сійӧ тэрыба тювкнитіс-петіс комнатаысь.
— Да, зэр йылысь. — Мистер Мак-Магон пӧрччис шляпасӧ, воротничоксӧ, галстуксӧ да ӧшӧдіс ставсӧ тайӧс кока лампа — торшер вылӧ, кӧть эськӧ и миссис Мак-Магон век зэв ёна таысь поліс. — Машинаӧй ставнас резсьӧма няйтӧн асывнас на.
Мун мыськы сійӧс, пиук.
— Кызь цент, — места вывсьыс вӧрзьӧдчытӧг шуис Фэйни.
— Мы-ы-й? — Мак-Магон друг бергӧдчис. — Мый тайӧ татшӧмыс?
— Кызь цент, — спокойнӧя мӧдысь шуис Фэйни. — Ӧд любӧй гаражын тэнсьыд босьтасны сы мында жӧ.
Абу-ӧ бурджык кольны деньгасӧ ас семьяӧ?
Здук мында Мак-Магон нинӧм гӧгӧрвотӧг видзӧдіс аслас рӧдимӧй пи вылӧ.
Сэсся друг сылӧн чужӧмыс заводитіс нюмдыны.
Сійӧ нюммуніс пыр паськыдджыка и паськыдджыка да медбӧрын сэтшӧм ёна серӧктіс, мый ӧчкиыс сылӧн быттьӧ дуригмоз чеччыштіс ныр вывсьыс плеш вылас.
— Да, ті сӧмын видзӧдлӧй тайӧ плут вылас! — радпырысь горӧдіс сійӧ. — Ті кывзӧй, мый сійӧ шуӧ!..
Джен! — корис сійӧ. — Волы татчӧ, любуйтчышт аслад пинад.
Узьлан комнатаясӧ нуӧдысь пос вылын мыччысис миссис Мак-Магон.
— Мый… мый лои, Сэм? — надзӧник шуыштіс сійӧ.
— Кӧсъя, медым тэ любуйтчыштін пинад, — меліа шуис верӧсыс: — кӧсйӧ, тӧдан-ӧ, нажӧвитчыштны аслас батьыс щӧт весьтӧ, а?
Кутшӧмджыка тайӧ тэныд кажитчӧ?
Вот сюсьлуныс детинкаыслӧн!..
Збыль, настӧящӧй, тырвыйӧ американец!
Татшӧм йӧзыдкӧд миян странаным оз пропадит — закладӧ пукта ассьым юрӧс! — зэв долыдпырысь содтіс сійӧ, а аслыс сьӧлӧм вылас вӧлі вывті лӧсьыд.
Миссис Мак-Магон сулаліс коньӧр кодь.
— Мый нӧ тэ чӧв олан, Джен? — скӧрысь шыасис сы дінӧ Мак-Магон.
— Ме… ме дзик пыр вая тэныд ветчина сорӧн жаритӧм яичница, — горӧдӧмсьыс дзикӧдз шӧйӧвошӧмысла вашнитіс миссис Мак-Магон.
Сылӧн кӧзяиныс скӧрысь сьӧвзис.
— Вот мун да и сёрнит татшӧм куканьыдкӧд! — шуис сійӧ горакодь, медым тайӧс кылісны детинкаяс.
— Мый нӧ, па, ме мыська машинатӧ али тэ кӧсъян, медым мыськисны гаражын? — бара юаліс Фэйни.
— А мый вылӧ мунас менам деньгаӧй? — окота лои тӧдмавны батьыслы. — Вина вылӧ? Куритчантор вылӧ? — Мак-Магон думайтіс, мый тайӧн висьталіс шутка, да ачыс гораа серӧктіс.
Сійӧ весиг эз вермы чайтны, мый висьталіс пӧшти истина.
— Деньга мунас бӧрйысьӧмъяс вылӧ, — увереннӧя шуис Фэйни.
Рой нинӧм гӧгӧрвотӧг видзӧдліс сы вылӧ.
— Ог гӧгӧрво.
Объяснит, — шуис батьыс.
— Пӧжалуйста!
Тэнад деньгаыд колӧ миянлы бӧрйысьӧмъяс вылӧ, — пӧръяліс Фэйни. — Тэ ӧд, бать, тӧдан, мый ми кӧсъям вештыны эсійӧ сьӧд брӧдягасӧ, Робинсонсӧ, старӧстаысь, а сы местаӧ ребята кӧсйӧны пуктыны менӧ.
Вот деньгаыс и колӧ миянлы, медым кыскыны асладорӧ кодсюрӧӧс негр дор сулалысьяс пӧвстысь.
Мак-Магонлӧн ӧчкиыс зэв ёна югнитіс.
— Сідзкӧ, кампания ёна паськаліс, кыдзи ме гӧгӧрвоа? — шуис сійӧ. — Сідз, сідз…
Ті, ребята, молодечьяс, весьшӧрӧ кадсӧ он воштӧй. — Сійӧ сюся видзӧдліс кыкнан подростокыс вылӧ: — А кутшӧм вообщӧ школаын настроениеыс?
Мыйкӧ ті меным важӧн нин эн висьтавлӧй.
— Настроение — бурджыкыс оз ков! — асас веритӧмӧн шпыньмуніс Фэйни. — И старшӧйяс и миян «малюткаяс» сӧмын сы йылысь и думайтӧны, кыдзи эськӧ ӧдйӧджык мынтӧдчыны цветнӧй сбродсьыс.
Кӧсйӧны, медым школа медбӧрын лои приличнӧй американскӧй школаӧн настӧящӧй янкияслы, а эз разнӧйсикас сьӧд бӧбъяслы приютӧн.
— Тс-с… — Батьыс грӧзитыштіс чуньнас аслас радейтана пиыслы. — Кокньыдджыка, Фэниан.
Оз ковны чорыд кывъяс…
— Ме ӧд висьтала сӧмын сійӧс, мый эм, — ньӧти яндысьтӧг шуис Фэйни.
Заводитіс сёрнитны Мэйсон, коді ӧнӧдз пыр на чӧв оліс.
— Пола, мый Фэниан радуйтчӧ кадысь водзджык, — неокотапырысь шуис сійӧ. — Ньӧти оз ставыс ӧтвылысь мунны, кыдзи сылы кажитчӧ.
Ог тӧд, кыдзи настроенӧсь старшеклассникъяс да президент Коллинз, а Принс, кодкӧд ме сёрниті, шуӧ, мый Робинсон — зэв ценнӧй детинка, да и вообщӧ сійӧ, кажитчӧ, нинӧм лёксӧ цветнӧйяс йылысь оз думайт.
Учитель Ричардсон йылысь и сёрнитнысӧ нинӧм: сійӧ няньчитчӧ став негръясыскӧд сідзи, мый зывӧк видзӧднысӧ, да век ӧтарӧ проповедуйтӧ равенство…
Мак-Магон друг тӧдчымӧн шызис.
Ӧчкиыс сылӧн ӧзйис кӧдзыд хищнӧй югӧрӧн.
— Вот сэтчӧ жӧ, — тэрыба шуис сійӧ, — тайӧ лун-вой кӧ чукӧртчас попечительскӧй сӧвет и мистер Миллард лыддяс коланаӧн корны тэнӧ, Рой, тэ ӧд он ӧткажитчы отсавны миянлы и повторитан сійӧс, мый тэ меным висьталін Ричардсон йылысь?
Сійӧ зэв тӧдчана видзӧдліс детинка вылӧ.
— Мый нӧ меным… ме, пӧжалуй, верма… — заводитіс Рой.
— Висьталан джентльменъяслы, кутшӧм случай вӧлі, кор гижинныд сочинение, да сы йылысь, кутшӧм мича кывъясӧн сёрнитӧ Ричардсон, кор казьтылӧ ассьыс другъяссӧ Сӧветскӧй Россияысь.
Старайтчы уськӧдны тӧдвылад ставсӧ, ставсӧ… — тэрыба лыддьӧдліс директор. — Тайӧ вермас миянлы зэв ёна згӧдитчыны.
— Сідз дерт, сэр.
Верманныд надейтчыны ме вылӧ, — тшапа ӧтвечайтіс Рой да тӧдчымӧн гордитчис сійӧн, мый директор сёрнитӧ сыкӧд, кыдзи ыджыд морткӧд.
— Но вот и зэв бур, детинкаяс! — Мак-Магон дзикӧдз гажмис. — А ӧні — марш машина мыськыны!
Мыськанныд — пӧлучитанныд быдса доллар.
Гӧгӧрвоинныд?
Вочавидзӧм пыдди Фэйни чеччыштіс места вывсьыс, шутёвтіс Ройлы, кватитіс ӧдзӧс сайын ӧшалысь балахон, мигнитіс батьыслы да чеччалігтыр котӧрӧн петіс комнатаысь.
Дворын сійӧ лэдзис шлангысь ва струя веськыда няйтысла руд машина вылӧ да шуис Ройлы:
— Мый ме тэныд шулі!
Аддзан, бать тожӧ зэв ёна кӧсйӧ мынтӧдчыны Робинсонысь.
Сійӧ терпитны оз вермы негръясӧс, сӧмын ылӧдчӧ, мый война бӧрын радейтӧ быдсяма равноправиеяссӧ да свободаяссӧ, а ачыс, верит меным, окотапырысь ӧшӧдліс эськӧ став сьӧд йӧзсӧ ӧти пипу вылӧ…
Видзӧдтӧ, быдса доллар кӧсйысис сетны пӧрысь выжывыд!
Рой вомгорулас шуыштіс мыйкӧ гӧгӧрвотӧмӧс да замшевӧй тряпкаӧн водзӧ ниртіс машиналысь стеклӧяссӧ да ӧдзӧсъяссӧ.
Том джентльмен-белоручкалы вӧлі зэв зывӧк вӧчны татшӧм няйт удж.
Но тайӧ здукас, кор зептас эз вӧв ни ӧти цент, сійӧ тырвыйӧ зависитіс Фэйниысь да та вӧсна зілис сӧмын, медым сылы пай вылас сюрисны машиналӧн сійӧ частьясыс, кодъяс эз вӧвны вывті няйтӧсь.
Кӧлесаяссӧ да вообщӧ ходӧвӧй частьсӧ ставнас, кыті вӧлі сёйӧссьӧма, сійӧ любезнӧя колис ёртыслы.
— Доллар стариклысь, да нелямын куим цент чой копилкаысь, да дас вит цент аслам вӧлі — ставыс ӧти доллар ветымын кӧкъямыс цент, — гораа лыддис ассьыс барышъяссӧ Фэйни. — Тырмас и бильярдӧн ворсыштны и сур юыштны, да, пӧжалуй, коляс на и кино вылӧ.
«Паласын» мунӧ выль боевик — сизим гӧтыр виысьлӧн похождениеяс…
Верма босьтны тэнӧ аскӧд, а бӧрын, кор батьыд тэныд мӧдӧдас, тэ меным мынтан неыджыд процентӧн, — вӧзйис сійӧ Ройлы.
— Некутшӧм процентъяс тэ месянь он получит, — зумыштчӧмӧн ропкыштіс Рой. — Тырмас, мый ме тэныд отсала вӧчны сійӧторсӧ бӧрйысьӧмъяс дырйи.
— Хм… меным! — серамсорӧн шуис Фэйни. — Тэ, донаӧй, он меным зіль, а аслыд старайтчан!
Менӧ тэ эн бӧбйӧдлы!
Став гӧлубӧй вирыд тэнад пуӧ, кор тэӧн командуйтӧ кутшӧмкӧ негритос.
Ме ставсӧ тайӧс зэв бура гӧгӧрвоа.
И эн думайт, пӧжалуйста, мый ме нэм кежлӧ лоа тэныд уджйӧза, кор ми вӧтлам Робинсонӧс!
— Ах, сідзи? — шуис Рой. — Зэв бур!
Ӧні жӧ ме ставсӧ тайӧс эновта.
Фэйни пыр жӧ повзис.
— Да ме шутиті, — тэрыба шуис сійӧ. — Кыв нин оз позь шуны — вот петукыд!
Тэ ӧд, Мэйсон, тайӧ делӧас главнӧйыс и должен вайӧдны сійӧс помӧдз.
Ме тэтӧг ог вермы вӧчны.
Кыдзи и став лунвывсаыс, тэ — настӧящӧй дипломат и тӧдан, код дінӧ кыдзи матыстчыны. — И сійӧ леститчӧмӧн серӧктіс.
Некымын минута детинкаяс чӧла ниртісны машинасӧ.
Фэйни старайтчӧмӧн ниртіс кӧлесаяссӧ, Рой мыськис ӧдзӧсъяссӧ.
Другъяс сэтшӧм сьӧлӧмсяньыс уджалісны, мый эз казявны, кыдзи на мышкын дворӧд вуджӧртіс кокньыдик вуджӧр.
Вуджӧрлӧн вӧліны вильыш кудриас, да юрпыдӧсас — дрӧжжитысь бант.
Вуджӧрыс, и кудриясыс, и бантыс пыр жӧ вошины, быттьӧ вӧйисны стена тшупӧд сайӧ; детинкаяс машина дорын эз и думыштлыны, мый на бӧрся видзӧдӧны.
Фэйни лэптіс кӧлесаяс дінысь гӧрдӧдӧм чужӧмсӧ.
— Ог вермы виччысьны, кор ми мынам Робинсонысь! — сибдӧм гӧлӧсӧн заводитіс сійӧ. — Менам сійӧ со кӧні пукалӧ — мускын!
Сьӧд кучика мисьтӧм чужӧм!
Лысьтӧ ветлӧдлыны миян нывъяскӧд, лысьтӧ сибӧдчыны Патриция дорӧ, паськӧдлыны ассьыс сьӧд вомсӧ!..
Но виччысь месянь!..
Рой серампырысь видзӧдліс сы вылӧ да кутіс кургыны:
— Мур… мурррр… мурррррр…
Кысукӧй, миян дона кысукӧй!
Кыдзи ми волнуйтчам, кыдзи ми нервничайтам!
И ставыс сы вӧсна, мый прелестнӧй Пат пыдди эз пукты миянлысь ӧлӧдӧмнымӧс да, быттьӧ нинӧм эз и вӧвлы, муніс гуляйтны негритоскӧд.
Ставыс гӧгӧрвоана…
Фэйни гӧрдӧдіс ещӧ ёнджыка.
— Нинӧм серавнытӧ! — скӧра шуис сійӧ. — Лучшӧ ас вылад видзӧдлы.
Кодлысь нӧ инициалъяссӧ татуируйтӧма тэнад сос улад?..
Мый, гӧрдӧдін?
А «П» паса чышъяныс, коді куйлӧ тэнад войся пызан йӧрад?
Чайтан, ме эг казяв, кыдзи тэ сійӧс гусялін!..
Тайӧ пӧрйӧ юрси йылӧдзыс гӧрдӧдіс Мэйсон:
— Но мый нӧ, быд джентльменлӧн должен лоны сьӧлӧмшӧр ныв. — Рой зілис сёрнитны зэв спокойнӧя. — Сӧмын тайӧ нинӧм йылысь на оз висьтав.
Сійӧ кӧ оз дугды дружитны тайӧ детинкаыскӧд, ми сылы ог прӧститӧй.
Майскӧй праздник дырйи любӧй урӧдӧс бӧръям королеваӧн, а сійӧс провалитам, сета кыв.
— Вот тайӧ правильнӧ! — сы дор сувтіс Фэйни. — Мед оз дружит быдсяма дряньыскӧд.
Абуӧсь ӧмӧй миян школаын тӧлка, мича, сюсь ребятаыс да и сэтчӧ жӧ тырвыйӧ американецъясыс!
Рой читкыртіс синъяссӧ:
— Он-ӧ нин тэ ас йывсьыд думайт?
— А кӧть и ас йылысь! — кияссӧ коскас пуктіс Фэйни.
Рой зывӧка шутёвтіс.
— Кык цента фотография вылӧ туян, — спокойнӧя шуис сійӧ, — а Пат, ме чайта, аддзас кодӧскӧ бурджыкӧс.
Тайӧ пӧрйӧ Фэйни ӧбидитчис серьёзнӧя и непременнӧ заводитіс эськӧ тышкасьны, дум вылас кӧ эз усь, мый тайӧ здукас пинясьны Мэйсонкӧд сылы абу выгӧднӧ.
Гӧрдӧдӧм, зумыш, сійӧ кыв ни джын шутӧг переживайтіс ӧбидасӧ, и дворӧ пырис выль морт.
Тайӧ вӧлі кузь тушаа, ыджыд кияса да ыджыд кокъяса подросток, коді шензьымӧн ёна вӧлі мунӧ вежӧртӧм понпи вылӧ, коді непременнӧ кӧсйӧ быдторйын подражайтны гырысь понъяслы.
Тӧждысяна чужӧмӧн, быттьӧ исасигтыр, асфальтӧвӧй туй кузя подросток веськыда матыстчис пинясьысь другъяс дінӧ, сувтіс ылӧкодь, лэптіс кисӧ пилотка бердас да веськӧдчис.
— Хэлло, начальник! — чолӧмаліс сійӧ Фэйниӧс. — Локті тіян распоряжение серти.
— Ага, Кузь туша! — Фэйни зілис лоны зэв спокойнӧйӧн. — Докладывайт, кутшӧм выльторъяс?
Лори Миллс, прӧзвище сертиыс Кузь туша, ещӧ ӧтчыд кӧзырнитіс аслас «орёллы»; скаутъяс отрядын сійӧ подчиняйтчис Мак-Магонлы.
— Выльторъяс эмӧсь, важнӧй выльторъяс, — шуис сійӧ кыдз позьӧ тӧдчӧдны зільӧмӧн. — Ме сӧмын на Вендикс ордысь, вӧлі сэні репетиция вылын.
Кывлі, кыдзи грымза сёрнитіс Гориллакӧд, быттьӧ Чарли Робинсон сэсся оз кут участвуйтны картинаясын.
Буракӧ, Вендикс ыстӧма сійӧс ньӧти церемонитчытӧг.
Горилла сэтшӧм рад: тыдалӧ, сійӧ ачыс тайӧс вӧчӧма…
Ок и шумитісны жӧ ставныс миян та вӧсна!
— А ребятакӧд тэ сёрнитін, кыдзи ме тэнӧ тшӧкті? — шыасис Рой.
Лори довкнитіс юрнас:
— И орёла значокъяс сеталі и кыски асладорӧ миянлысь пӧшти ставсӧ.
Кодсюрӧлы ковмис сетны циркӧ билетъяс, мукӧдыслы кӧсйыси, мый ми судзӧдам налы бесплатнӧй пропускъяс футбольнӧй матч выліӧ, найӧ кӧ сетасны гӧлӧсъяссӧ Мак-Магонлы.
Кодсюрӧяс требуйтӧны, медым «добыча юкигӧн» Мак-Магон налы тожӧ мыйкӧ сетіс отрядын — «неженкаясысь»* вуджӧдіс «старичокъясӧ», вообщӧ медым сетіс команднӧй местаяс…
* «Неженкаяс» — бойскаутъяс отрядъясын новичокъяс.
Пока сійӧ висьталіс, гараж стена сайысь мыччысис да быттьӧ кынмис места вылас дрӧжжитысь бант.
Сійӧ, кодлӧн вӧлі тайӧ бантыс, внимательнӧя кывзіс машинадорса сёрнисӧ.
— А Робинсон дор сулалысь ребятакӧд пробуйтлін сёрнитчыны? — эз вермы терпитнысӧ да юаліс Фэйни.
Кузь туша падмис.
— Пробуйтлынытӧ эськӧ пробуйтлі, да найӧ омӧля кывзысьӧны, — коньӧр моз шуыштіс сійӧ. — Меным аслым муртса эз сюр.
Уськӧдчис ме вылӧ эсійӧ Гиричыс.
Кулакъясыс сылӧн кӧть и абу ыджыдӧсь, а веськыда кӧрт кодьӧсь.
Кыдзи заводитіс кучкавны — менам со ӧнӧдз на морӧс пытшкын музыка. — И Лори заводитіс кызны, медым петкӧдлыны, кыдзи сылы сюри общӧй делӧ вӧсна.
— Эк тэ, коньӧр! — зывӧкпырысь шуис Рой. — Ставныд ті скаутъяс — коньӧръяс.
Чуймӧм Лори тэрыба чӧвтліс синъяссӧ аслас «орёл» вылӧ; вот ӧні жӧ «орёл» шыбитас ас вывсьыс балахонсӧ да курткасӧ да петкӧдлас тайӧ щегольыслы, мый сійӧ сэтшӧм настӧящӧй скаутыс!
И сійӧ — Лори — лоӧ аслас начальникыслӧн секундантӧн.
Ӧні найӧ ӧтвылысь расправитчасны лунвывсакӧд!
Но, Кузь тушалы шензьӧм вылӧ, сылӧн «орёлыс» ньӧти скӧрмытӧг терпитіс тайӧ зэв сьӧкыд оскорблениесӧ.
Мӧдарӧ, сійӧ весиг неуна леститчӧмӧн видзӧдіс Мэйсон вылӧ да, тыдалӧ, виччысис сылысь решение.
— Мый нӧ миянлы вӧчны? — шыасис сійӧ веськыда Мэйсон дінӧ нин. — Робинсоновскӧя ребята кӧ четвергӧ ӧтвылысь сувтасны старӧста дор, ставыс пропадитас.
— Вӧлі кӧ эськӧ миян унджык деньга, ме эськӧ апостол Павел пыдди команднӧй местаӧ пуксьӧді рыжӧй понйӧс, — вомгорулас шуис Рой. — Мэрфи кӧсйысис отсавны миянлы аслас «пловецъясыскӧд», но быд гӧлӧсысь сійӧ корӧ кызь цент.
Дерт, позьӧ на кодсюрӧӧс повзьӧдыштны, — содтіс сійӧ.
Фэйни скӧрысь йирис гыжсӧ.
Ӧні сылӧн став надеяыс вӧлі другыслӧн сюсьлун да тӧлк вылӧ.
— Тэ нуин почта вылӧ извещениеястӧ? — юаліс Рой Кузь тушалысь.
— Ставсӧ вӧчи, кыдзи ті тшӧктінныд, — довкнитіс юрнас сійӧ. — Аски, колӧ чайтны, дядя Пост кутас разӧдны найӧс адресъяс серти. — Сійӧ серӧктыштіс: — И лӧсьыда жӧ ми рисуйталім сійӧ карикатураяссӧ!
Сразу тыдалӧ, мый негръяс лоины обезьянаясысь…
Рой вӧйтчис аслас мӧвпъясӧ.
Кажитчис, мый сійӧ дзикӧдз вунӧдіс другъяс йывсьыс.
Но друг лунвывсалӧн мича чужӧмыс быттьӧ ловзис.
Сійӧ чеччыштіс автомобиль сиденье вылӧ.
— Думышті! — радпырысь горӧдіс сійӧ. — Эм план, сӧмын рискованнӧй…
Час кык кежлӧ, кор кутасны мунны бӧрйысьӧмъяс, робинсоновскӧй ребятаӧс позьӧ дзеблыны.
— Кыдзи дзеблыны?
Кытчӧ дзеблыны? — ӧттшӧтш горӧдісны скаутъяс.
Юалӧмыс вылӧ вочавидзтӧг Рой шыасис Кузь туша дінӧ:
— Нёльӧд судтаын мифология кабинет, буракӧ, тыртӧм?
Кузь туша пыр жӧ кутіс довкйӧдлыны ыджыд пельяса юрнас.
— Мистер Моррис, мифология кузя преподаватель, кык недель чӧж нин висьӧ ангинаӧн, — шуис сійӧ. — А мый?
— Зэв бур!
Вот ми и воспользуйтчам сійӧ кабинетӧн! — радпырысь объявитіс Рой. — Ӧні ми тіянкӧд думыштам, кыдзи тайӧс ставсӧ бурджык вӧчны.
— Вай, вай, висьтав! — радысла чеччыштіс Фэйни.
Машинка подножка вылӧ пуксьӧм бӧрын Рой висьталіс ёртъясыслы ассьыс плансӧ.
Заговорщикъяс радысла воштісны садьсӧ, кучкалісны Ройлы да ӧта-мӧдныслы пидзӧсъясас, мышкуас да ёна сералісны.
— Ок тэ!
Но и сюсь пон жӧ тэ!
Дьявол мед тэнӧ босьтас, Мэйсон!
Оз ӧд прӧста Горилла шу, мый тэ лоан штатын губернаторӧн! — радпырысь горзісны детинкаяс.
Ошкӧм вӧсна нимкодясьысь Рой шпыньмуніс.
— Тӧдан-ӧ, ме тэӧн нимкодяся, Рой, — ассьыс думъяссӧ висьталіс Фэйни. — Кор тэ воин джентльменство йылысь да мукӧдтор йылысь аслад сёрниясӧн, ме чайті, мый тэ — дзик йӧй.
А ӧні аддза, мый тэ — великӧй талант.
Сӧмын вот ог тӧд, мыйӧ тэныд медводз бурджык босьтчыны?
Рой серьёзнӧя видзӧдліс другыс вылӧ:
— Эн ӧмӧй тэ гӧгӧрво, мый ме гӧтӧвитча лоны политическӧй деятельӧн?
Политикаын колӧны решительнӧй характера, тӧлка, сюсь йӧз.
Ставыс тайӧ меын эм.
Войдӧр ме думайтлі лоны врачӧн, но ноксьыны висьысьяскӧд ме нинӧм вылӧ ог кӧсйы.
Ӧти кадӧ ме весиг кӧсйи лоны священникӧн, но тӧданныд-ӧ, ребята, ме радейта карті, бегъяс, радейта сур, разнӧй йӧктӧмъяс, и, дерт, ньӧти ог кӧсйы наысь ӧткажитчыны.
Сідзкӧ, кольӧ сӧмын политика.
Ок, кыдзи ме кута выступайтны конгрессын!
Негръяс йылысь да коммунистъяс йылысь быдсикас законъяс да сы йылысь, медым восьталісны унджык ресторанъяс да медым миян вӧлі унджык оружие…
— Молодчина тэ, Рой, вот мый ме висьтала!
— Ок, тайӧ асьсӧ петкӧдлас!
Рой ещӧ ӧтчыд видзӧдліс Фэйни вылӧ.
— Колӧ эськӧ буриндзика кульыштны тэнсьыд бӧрйысьӧмъяскӧд йитчӧм став делӧсьыс да.
Тэ кӧ эськӧ менсьым, дерт жӧ, кульыштін.
Но ме абу сэтшӧм, верман не волнуйтчыны.
Ме, кыдзи настӧящӧй джентльмен, пӧдарита тэныд ассьым планӧс, — величественнӧя помаліс сійӧ.
— Но, сідзкӧ менам шӧт вылӧ юыштам, — великодушнӧя объявитіс Фэйни. — Корам Мэрфиӧс — и мунамӧй, ребята, пивнӧйӧ старик Нотингс ордӧ.
Ме ог вермы терпитны — окота кӧтӧдыштны горшӧс.
Гораа сёрнитігтыр да ӧта-мӧдсӧ дружескӧя тойлалігтыр найӧ мӧдӧдчисны вороталань да петісны улича вылӧ.
Ставныс думайтісны Нотингс пивнӧйын рытсӧ приятнӧя коллялӧм йылысь.
Муртса заговорщикъяс кежисны пельӧс сайӧ, гараж стена сайысь мыччысис апельсин рӧма дженьыдик кудриа юр.
Тайӧ пӧрйӧ бантыс дӧлаліс кудриас, быттьӧ гӧрд боевӧй знамя.
— Кутанныд тӧдны ті, губернаторъяс, кыдзи жугӧдлыны менсьым каньясӧс! — быттьӧкӧ клятва сетігӧн ичӧтик кулаксӧ лэптӧмӧн шуис Кэт.
18. «ШТАБ» ЗАСЕДАЙТӦ
Сійӧ эз мун гортас.
Сійӧ эз вермы и эз кӧсйы петкӧдчыны мамыслы да другъясыслы татшӧм чужӧмӧн. А чужӧмыс сылӧн ёна вежсис ӧбидаысла да скӧрысла, а сідзжӧ шорӧн визувтысь синваысь, коді брызьнитіс пыр жӧ, кыдз сӧмын сійӧ муныштіс мисс Вендикслӧн нежносиреневӧй керка дорысь.
Сійӧ эз кӧсйы бӧрдны, сійӧ сетліс аслыс медся страшнӧй клятва, мый оз уськӧд ни ӧти синва войт да тайӧн оз радуйт Гориллаӧс да ассьыс став врагъяссӧ, но сійӧ вӧлі дзик на детинка, и ыджыд ӧбида ас вӧснаыс, став вӧснаыс, кодлӧн сьӧд кучик, петкӧдіс курыд синва.
Цементнӧй столб бердӧ морӧснас топӧдчӧмӧн первойсӧ сійӧ дыр сулаліс кутшӧмкӧ калитка дорын; сійӧ эз казяв, мый решетка пырыс сыӧ сибдіс не то лежнӧглӧн, не то держи-дереволӧн чуткасьысь кустыс.
Сэсся сійӧ кежис паськыд, тыртӧм да кузь улича вылӧ, коді кажитчис помтӧмӧн.
Вӧлі дзик нин пемыд, кӧнкӧ водзын муртса гӧрдӧдыштіс кыа да востымасьӧммоз ӧзйылісны да куслісны Мэйнстрит вылын светӧвӧй рекламаяс: «кока-кола» напиток тыра вывті ыджыд чашка; зэв ыджыд полисменлӧн фигураыс, коді веськӧдӧма револьверсӧ кутшӧмкӧ морт вылӧ; телеграфнӧй столб ыджда зубнӧй щӧтка.
Шоч ветлысь-мунысьяс пиысь некод эз веськӧд внимание улича кузя довгысь ӧтка детинка вылӧ, некод эз аддзы сылысь гӧрбыля мышкусӧ, туша бокас ӧшӧдчӧм кияссӧ.
Пемыдас, кӧні сійӧс топӧдісны кӧдзыд кирпич стенаяс, сійӧ восьлаліс машинальнӧя, эз аддзы туйсӧ, эз казяв, мый петіс нин Верхньӧй карысь да матыстчӧ ю дорӧ.
Васӧд тӧв инмӧдчыліс сылӧн юрсиясӧ.
Уль руа сап пемыд кытшаліс сійӧс быдладорсянь.
Чарли видзӧдліс: кытчӧкӧ мышкӧ колины карлӧн бияс, уличнӧй шум, гудокъяс, рестораннӧй оркестръяслӧн да радиолӧн шыяс.
Сійӧ быттьӧ вӧлі му помасянінас: сы водзын чернила кодь сьӧд гуранын сялькӧдчис ю, кыліс сир дук, чери дук, неуна сов дук, кыдзи море вылын.
Водзын чусаліс гӧрд битор — тайӧ надзӧник буткигтыр ылыстчис ва кузя моторка.
Тӧлыс ёна да небыда ӧвтіс пемыдінсянь, ыркӧдіс синваысла сотчысь чужӧмсӧ.
Кымыньтӧм пыжъяс куйлісны дзик берег дорас.
Чарли пуксис ӧти пыж вылӧ.
Овлӧны олӧмад сэтшӧм войяс либӧ лунъяс, кор морт друг дугдӧ овны сідзи безотчётнӧя да прӧстӧя, кыдзи сійӧ тайӧ кадӧдзыс оліс.
Сійӧ видзӧдлӧ гӧгӧрбок, аддзӧ асьсӧ быдмӧмӧн воддза платье сертиыс, неуна ещӧ неловкӧй подростокӧн, аддзӧ ассьыс чужӧмсӧ, коді абу нин челядьлӧн кодь гӧгрӧс.
И тайӧ бокысянь видзӧдлӧмыс отсалӧ сылы, вӧчӧ сійӧс ёнджыкӧн, увереннӧйджыкӧн асас и, дерт, тӧдчымӧн ыджыдджыкӧн.
Татшӧм войӧ либӧ татшӧм лунӧ помасьӧ челядьдыр да заводитчӧ мортлӧн юность.
Мыйкӧ татшӧмкодьӧс чувствуйтіс Чарли Робинсон берег дорын пукалігӧн, кор сійӧс вӧтліс аслас ӧдзӧс дорысь ён да грубӧй еджыд морт.
Час сайын сійӧ, Чарли, бӧрдіс нывка моз.
Ӧні сійӧ презирайтіс асьсӧ тайӧ синвасьыс.
Мый эськӧ шуис Цезарь?
Дерт, Цезарь шуис эськӧ, мый синваыд оз отсав — колӧ тышкасьны.
И Цезарь прав, тысячапӧв прав!
Ӧбида да лӧглун содіс и содіс детинка пытшкын и, кажитчис, мый ещӧ неуна — и сьӧлӧмыс потӧ.
Ӧні сійӧ думнас казьтыліс став ӧбидаяссӧ, став ыджыд счётсӧ, кодӧс сійӧ ачыс и сылӧн другъясыс — негръяс — вермасны предъявитны еджыд господаяслы.
Сійӧ лунсӧ, кор Чарли локтіс «Атенеумӧ» да кӧсйис кайны дас нёльӧд судтаӧ, а лифтер ӧткажитчис лэдзны сійӧс лифтӧ, сы вӧсна мый сійӧ сьӧд кучика.
И сійӧ лунсӧ, кор Чарли локтіс магазинӧ ньӧбны ботинки и сылы тшӧктісны босьтны мерайттӧг, сы вӧсна мый «тэ, гӧгӧрвоан, детинка, некод оз кут мерайтны сійӧс негр бӧрын».
И сійӧ рытсӧ, кор Чарли муніс закусочнӧйӧ — босьтны висьысь мамыслы сёян, — а кӧзяиныс ӧдйӧ вӧтліс сійӧс задньӧй ходӧд: закусочнӧйын пукалӧ еджыд джентльмен.
И автобуссӧ дум вылас уськӧдіс, и Патлысь лӧгпырысь, кӧсӧя видзӧдлӧмсӧ.
«Ок, и сійӧ сэтшӧм жӧ!
Весьшӧрӧ ме сылы верита…»
И сійӧс, кыдзи Патлӧн мамыс зілис мынтӧдчыны сыысь, — ставсӧ, ставсӧ дум вылас уськӧдіс Чарли.
Найӧ, негръяс, олӧны Горчичнӧй Райын, сы вӧсна мый мукӧд кварталъясын налы оз сдайтны помещениеяс.
Найӧ олӧны Горчичнӧй Райын, а асывнас мунӧны уджавны Верхньӧй карлӧн еджыд кварталъясӧ: найӧ — рабочӧйяс и ёг кыскалысьяс, посыльнӧйяс и пач тэчысьяс, сапӧг чиститысьяс и каменщикъяс.
Найӧ — сьӧдӧсь; сідзкӧ, и уджыс налы сьӧд.
Найӧс рӧзӧритӧны, дзескӧдӧны, на вылын издевайтчӧны.
И бара паметьыс зэв бура бӧрйӧдліс сылы уна сё ыджыд ӧбида.
Сылы дум вылас уси ставыс, мый йылысь полӧмӧн вашкӧдігтыр висьтавліс Темпи и гораа, возмущайтчигтыр — Цезарь: Линчлӧн судыс дзик мыжтӧм негръяс вылын, негритянскӧй челядьлӧн сьӧд телӧясыс, кодъясӧс Лунвывса джентльменъяс мавтісны сирӧн да ӧзтісны; негритянскӧй погромъяс, кор звермӧм еджыдъяслӧн неыджыд чукӧр ӧзталӧ негритянскӧй лачугаяс да вӧчӧ негръяс вылын кровавӧй расправа…
И ставыс, мый вӧлі бӧръя лунъясӧ, друг уси Чарлилы дум вылас: Нэнсилӧн да мамыслӧн синваыс, еджыдъясӧн панӧм война вылын калечитчӧм Цезарлӧн протез пыдди пу кокыс, пӧгибнитӧм батьыс, Мольлӧн да Моль другъяслӧн шпыннялысь чужӧмъясыс, кодъяс, гашкӧ, ӧні дасьтӧны сылы кутшӧмкӧ лёктор…
Ю вывсянь кыптысь уль ру кытшаліс детинкаӧс.
Школа…
Кутшӧма сылы воис сьӧлӧм вылас школаыс, кор локтысь морт объявитіс, мый мистер Миллард убедитіс попечительскӧй сӧветӧс примитны велӧдчысьяс лыдӧ пӧгибнитӧм механик Робинсонлысь писӧ!
Кыдзи радуйтчис сійӧ лунас сылӧн мамыс!
Ӧні сійӧ тӧдӧ, мый сэтшӧм тайӧ школаыс!
Негритянскӧй детинка ачыс эз гӧгӧрво, но вӧчліс итог ставыслы, мый сійӧ пӧлучайтліс школьнӧй парта сайын.
Лунтыр сійӧ чеччӧ, пуксьӧ, ветлӧдлӧ звонок серти, быттьӧ механическӧй морт.
Челядьдырсяньыс сылы дольӧны: «Линкольн некор эз пӧръясьлы и миянлы тшӧктіс лоны правдивӧйясӧн», да «Быд американец вермас лоны президентӧн», да «Америка — всеобщӧй свободалӧн да равенстволӧн страна», да «Став йӧзыс божьей странаын — равнӧйӧсь», и мукӧд татшӧм сяма торжественнӧй да кыпыд фразаяс, кодъяслы оз верит тайӧ «божьей странаас» ни ӧти морт.
Школьнӧй олӧмын медся главнӧй рольсӧ ворсӧны спорт, «школьнӧй политика» да детинкаяс да нывкаяс костын отношениеяс.
Тэ кӧ бура котралан, ворсан футболӧн да бейзболӧн, кутшӧмкӧ ордйысьӧмын доръян школалысь честьсӧ да локтан первойӧн — успех тэнад лоӧ.
Но та вылӧ колӧ, медым тэнад непременнӧ вӧлі еджыд кучик, еджгов юрси да бур костюм.
Сэки тэ лоан медводдзаяс лыдын и весиг верман командуйтны мукӧдъясӧн.
Тэ кӧ интересуйтчан книгаясӧн да уна лыддьысян, вӧч тайӧс гусьӧн, сы вӧсна мый Мэйсонкоддемъяс шуасны, мый тэ выскочка да кӧсъян честьӧ уськӧдчыны учительяслы.
Ачыс Чарли зілис не петкӧдлыны, мый сійӧ тӧдӧ классикъясӧс, и та йылысь тӧдісны сӧмын Джой да Василь.
А классын кӧ тӧдлісны, мый негр интересуйтчӧ изящнӧй литератураӧн да стихъясӧн, сійӧс, колӧ чайтны, смек вылӧ эськӧ лэптісны.
Шоча-шоча классын пансьыліс интереснӧй спор.
Унджыкыс сёрнитлісны сӧмын футбол да бейзбол йылысь, вартчӧм кузя рекордъяс йылысь, сійӧ враждебнӧй компаниеыслӧн интригаяс йылысь, коді кӧсйӧ босьтны властьсӧ школаын аслас киӧ.
Класс омӧля относитчӧ на дінӧ, кодъяс абу мукӧдъясыс кодьӧсь.
Учительяс?
Но, кодӧс, Ричиысь кындзи, радейтӧны да уважайтӧны школаын!
Ӧд ставыс тӧдӧны, мый учительяс следитӧны да шпионитӧны велӧдчысьяс бӧрся, а кутан кӧ дружитны учителькӧд, то школьникъяс пыр жӧ объявляйтӧны, мый тэ «подлиза», «леститчан», «кӧсъян шедӧдны отличниклысь ленточка».
Школаса президентлӧн эм «Правилӧяс книга», и быд школьниклы тшӧктӧны лыддьыны квайтӧд раздел, дас витӧд параграф, кӧні висьтавсьӧ, мый настӧящӧй американец-патриот должен пӧртны олӧмӧ конгресслысь став постановлениеяссӧ да сетны отпор быд мортлы, коді кӧсйӧ веськӧдны сійӧс Соединённӧй Штатъяслӧн правительстволы паныд враждебнӧй действиеяс вылӧ.
И сылы, Чарлилы, сетлісны лыддьыны тайӧ параграфсӧ, кӧть сійӧ и «абу настӧящӧй американец», кыдзи гарыштіс сэки директор Мак-Магӧн.
Бур, мый Чарлилӧн эмӧсь другъяс, кодъяс чорыда сулалӧны сы дор, дасьӧсь сетны водзӧс ӧбидчикъяслы.
Чарли думайтӧ, мый гортас сійӧс, навернӧ, виччысьӧны тайӧ другъясыс.
Чукӧртчис, навернӧ, «штабыс» ставнас.
Сійӧ благодарностьӧн думыштіс Василь йылысь, Джой йылысь, Пабло Де-Минго йылысь.
Да, тайӧ ас йӧз, надёжнӧй ребята, кодъяслы дзик ӧткодь, кутшӧм рӧма мортлӧн кучикыс, медтыкӧ тайӧ мортыс вӧлі збыльвылӧ честнӧй, благороднӧй да повтӧм.
И думыштны сӧмын, мый свет вылын эм быдса страна, кӧні став йӧзыс равнӧйӧсь, кӧть найӧ еджыдӧсь, кӧть вижӧсь либӧ сьӧдӧсь — дзик ӧткодь!
Чарли копыртчис, гумовтіс кинас васӧ да кӧтӧдыштіс косьмӧм вомдоръяссӧ.
Ю вывсянь кылісны ылі гӧлӧсъяс — тайӧ чуксалісны ӧта-мӧднысӧ чери кыйысьяс.
Кыптіс ру да гӧвкъялысь шебрас моз ӧшйис матыса пӧнар весьтӧ.
Чарли бара думыштіс сы йылысь, мый сійӧс виччысьӧны, но весиг эз вӧрзьышт.
Висьтавны другъясыслы, кыдзи муніс репетиция и мый сылы шуис мисс Вендикс, сійӧ эз вермы.
А висьтавны сы йылысь, кыдзи позорнӧя вӧтліс сійӧс Горилла, сійӧ прӧстӧ эз вермы.
И сы вӧсна сійӧ, уль руа сьӧкыд воздухсӧ ас пытшкас кыскигтыр да пӧнар весьтӧ ӧшйӧм ру бӧрся аслас тӧдтӧг следитігтыр, пыр пукаліс и пукаліс ю дорын.
Сійӧ жӧ часас Горчичнӧй Райын Робинсонъяс керка дінӧ матыстчис челядьлӧн вель ыджыд чукӧр Джой Беннет веськӧдлӧм улын.
Найӧ дыр вензисны, кодлы звӧнитны, сэсся Джой личкис звӧноксӧ, и кильчӧ вылас петіс другыслӧн мамыс.
Сійӧ чургӧдіс Беннетлы ключ:
— Вот, верманныд восьтыны гараж да виччысьыштны сэні Чарлиӧс.
Сійӧ регыд локтас.
Муніс мисс Вендикс ордӧ, репетиция вылӧ.
— Ми тӧдам, мэм, — почтительнӧя ӧтвечайтіс Джой. — Сійӧ миянлы висьталіс, мый оз дыр сэн ло, но… — сэки Джой видзӧдліс ключ вылӧ, — ми эг чайтӧй, мый сійӧ петкӧдлас миянлы «Свирельсӧ».
— Сійӧ решитіс, мый ӧні, кор машинасӧ пӧшти помалӧма, колӧ петкӧдлыны сійӧс другъясыслы, — шуис Салли.
«Но мыйла тані пӧшти став штабыс?» — пиыслӧн другъяс вылӧ видзӧдігтыр думайтӧ Салли.
Сійӧ зэв бура тӧдӧ тайӧ детинкаясыслысь да нывкаясыслысь олӧмсӧ и бать-мамныслысь олӧмсӧ. Налӧн олӧмыс нинӧмӧн оз торъяв сылӧн олӧмысь.
Со инас ӧшйытӧм, визув, быдлаӧ нырсӧ сюйысь Джой Беннет.
Сылӧн батьыс, типографияса наборщик, локтіс война вылысь кык медальӧн да президентсянь личнӧй благодарностьӧн.
Но сійӧ пыр жӧ пӧрччаліс ассьыс медальяссӧ да гораа заявитіс, мый президент благодарностьысь он вур беднякъяслы пась.
«Бурджык эськӧ вӧлі, думыштлісны кӧ сы йылысь, кыдзи отсавны типографщикъяслы, кодъяс висьӧны туберкулёзӧн и весиг оз вермыны мынтысьны асланыс лечитчӧмысь», скӧрысь шулывліс сійӧ.
Татшӧм сёрниясыс ёна вредитісны Беннетлы, и сійӧ муртса вермис аддзыны аслыс удж.
Салли внимательнӧя видзӧдӧ блед чужӧма да слабиник Пабло Де-Минго вылӧ.
Сьӧкыд овны детинкалы ыджыд семьяын.
Паблолӧн мамыс пӧшти некор оз овлы гартас — сійӧ массажистка и ветлӧ озыр керкаясӧд массажируйтны кызӧм кӧзяйкаясӧс.
Батьыс тышкасис фашистъяскӧд Испанияын, а кор фашистъяс босьтісны сэні власть, сылы ковмис пышйыны татчӧ, Стон Пойнтӧ, кутшӧмкӧ родственникъяс дорӧ.
Но сёрниыс, мый Де-Минго — антифашист, воис кӧзяева пельӧдз.
Морт кӧ антифашист, сідзкӧ сійӧ и коммунист, сёрнитӧны йӧзыс.
А коммунистъясӧс некод оз кӧсйы видзны ас ордас удж вылын.
Вот и лоӧ Де-Минголы, бур столярлы, пессьыны-овны случайнӧй заработокъяс помысь.
Керкаас налӧн век страшнӧй беспорядок: быдлаын кыскасьӧны да горзӧны Паблолӧн ичӧтджык вокъясыс да чойясыс; частӧ оз овлы деньгаыс весиг ӧбед вылӧ, и сэки Салли вайлывлӧ налы мыйсюрӧ.
Пабло няньчитчӧ посни чой-вокыскӧд да нажӧвитчыштӧ то лавочникъяс ордын, — медасьӧ грузитны тӧвар либӧ разӧдӧ сійӧс заказчикъяслы, то вузалӧ уличаяс вылын газетаяс.
Сійӧ зэв честнӧй да веськыд детинка, и Салли рад, мый Чарли дружитӧ сыкӧд.
Пабло дінӧ матӧджык жмитчӧны двӧйнияс — Бэн да Вик Квинси.
Кыкнанныс — еджгов юрсиаӧсь, руд синмаӧсь, и кыкнанныс неуна мыкталӧны, полӧмысла ли, прӧстӧ чужӧмсяньыс ли.
Найӧ олӧны ю сайын, но частӧ волывлӧны Чарли дінӧ — корӧны петкӧдлыны задача либӧ разберитны грамматика кузя пример.
Квинсилӧн батьыс уджалӧ заводын сійӧ жӧ механическӧй цехас, кӧні уджавліс покойник Тэд.
Аслас олӧм чӧжӧн Квинси видліс уна профессия: вӧвлі пӧварӧн, клеркӧн, поездын кондукторӧн.
Нэм чӧжыс сылы окота вӧлі имеитны кутшӧмкӧ, кӧть ичӧтик, асшӧр удж: машинаяс ремонтируйтам мастерскӧй, пекарня, кухмистерскӧй.
Но та вылӧ колӧ вӧлі уна доллар, а сійӧ Квинсилӧн эз и вӧв!
И сэки Квинси заводитіс ворсны рулеткаӧн, медым выиграйтны деньга собственнӧй делӧыс вылӧ.
Сійӧ некымынысь ворссьыліс, а ӧтчыд, кор сылы уси шуд да сійӧ пуктіс зептас медводдза выигрыш, сы вылӧ уськӧдчисны зэв ён зонъяс, выигрышсӧ мырддисны, а асьсӧ нӧйтісны.
Сійӧ кадсянь Квинси эновтіс ассьыс думсӧ да пырис уджавны Миллард заводӧ, кыдзи и уна мукӧд тысяча беднякъяс.
Сылӧн двӧйниа пияныс велӧдчисны на школаын, а Квинси гаравліс нин сы йылысь, мый детинкаясӧс колӧ сетны кутшӧмкӧ удж вылӧ, а то гортас зэв нин сьӧкыд лои.
Двӧйнияс сайын дзебсясьӧ Майнард.
Джон ыджыд тушаа, укшаль да век жугылькодь.
Салли тӧдӧ, мый Джон Майнардлӧн батьыс кӧть и негр, а оз зэв ёна сёрнит аслас народ пӧвстысь петӧм беднякъяскӧд.
Сійӧ и писӧ видлывліс старӧстакӧд дружитӧмысь, но детинка сэтшӧм ёна вӧлі кӧртасьӧма сы дінӧ, мый меліа да кывзысьӧмӧн другыслы синъясас видзӧдігтыр сійӧ ветлӧдлӧ Чарли бӧрся, быттьӧ вернӧй пон.
А со и Нэнси Гоу.
Но талун Нэнси оз сьыв, оз больгы помтӧг, оз йӧкты места вылас, кыдзи овлӧ век.
Талун сійӧ чӧв олӧ, жмитчӧ керка стен бердӧ да весиг оз кӧсйы, медым тётя Салли сійӧс аддзис: да заводитіс сёрнитны сыкӧд.
Но, эн пов, нывка, тётя Салли ставсӧ гӧгӧрвоӧ и оз кут дӧзмӧдны тэнӧ сёрниясӧн.
Тётя Салли тӧдӧ, мый талун школаын тэнӧ ӧбидитіс Горилла, а тэнад мамыд лунтыр бӧрдӧ, сы вӧсна мый еджыд йӧз эз кӧсйыны, медым ті лоинныд налӧн соседъясӧн Эдемын.
Нанси да сылӧн мамыс талун бара кутісны чувствуйтны ас выланыс еджыдъяслысь кӧрт законсӧ.
Салли ещӧ ӧтчыд видзӧдліс челядь вылӧ.
Сылысь сьӧлӧмсӧ йирӧ тӧждысьӧм: мыйла найӧ чукӧртчисны ставныс ӧтлаӧ?
Мый лоӧ, сійӧ кӧ юалас Джойлысь, кутшӧм помка вӧсна чукӧртӧма «штаб»?
А, гашкӧ, тайӧ оз ло лӧсьыд — тӧдмавны сійӧс, мый сылӧн пиыс кӧсйӧ гусьӧн вӧчны.
Салли мыйкӧ дыра падъяліс, но тӧждысьӧмыс веніс.
Сійӧ кватитіс Джойӧс соскӧдыс:
— Кывзы, мыйла ті чукӧртчинныд?
Мыйкӧ лои?
Джой Беннет коньӧр моз видзӧдліс мукӧдъясыс вылӧ:
— Дзик нинӧм эз ло, мэм…
Мый ті, мэм!..
Ми прӧстӧ кӧсйим видзӧдлыны выль модельсӧ, и Чарли, медбӧрын, сӧгласитчис.
— Видзӧдлыны выль модель?
А тэ он пӧръяв, детинка? — Салли быттьӧ писькӧдіс детинкаӧс синъяснас. — Но, ладнӧ, ладнӧ, мед лоӧ тіян ног.
Сійӧ ышловзигтыр лэдзис Джойлысь соссӧ.
Кор детинка, кутіс чувствуйтны, мый сійӧ прӧст, тювкнитіс кӧч моз калитка пытшкӧ, а сы бӧрся, полігтыр гӧгӧрбок видзӧдӧмӧн, пырисны ӧстальнӧйясыс: медся ёна найӧ полісны сыысь, мый Салли заводитас юасьны найӧс ӧткӧн-ӧткӧн да кодкӧ оз вермы выдержитны сылысь сюся видзӧдӧмсӧ да висьталас, мыйла талун найӧс чукӧртіс Чарли.
Но Беннет пӧръяліс сӧмын джынсӧ: основнӧй помка кындзиыс, коді вайӧдіс «штабсӧ» Робинсонъяс керкаӧ, став ребяталы важӧн нин окота вӧлі видзӧдлыны Чарлилысь выль машинасӧ.
Татшӧм интереснӧй да романтическӧй нима модель — «Эзысь свирель» — йылысь ветлісны быдсикас фантастическӧй сёрнияс.
Горчичнӧй Райысь челядь зэв бура тӧдісны, мый Робинсонъяс керкаын чужӧ самодельно-автомобильнӧй техникалӧн выль чудеса.
Школаын, ордйысьӧмъясӧдз кык тӧлысь водзджык на, вартісны рискованнӧй заклад, и Асыввывса окраинаысь весиг медся гӧль ребята пуктылісны Чарли машина вӧсна ассьыныс став озырлунсӧ, коді состоитліс унджыкысьсӧ гӧгыльясысь, маркаясысь да сигарнӧй этикеткаяс коллекцияясысь.
Ӧні найӧ ставныс зэв ёна кӧсйисны видзӧдлыны, мыйӧн Чарли обеспечивайтӧ налысь закладсӧ, и оз-ӧ вывті смела вайӧ вӧчны, кор пуктӧны Чарли автомобиль вӧсна ставсӧ, мый налӧн эм.
Ӧнӧдз машина дорӧ Чарли лэдзлывліс сӧмын ассьыс другсӧ — Василь Гиричӧс.
Конструкциялӧн авторыс видзис ассьыс «Свирельсӧ» гусьӧн весиг аслас матысса другъяссьыс, и Джой некымынысь нин ӧбидапырысь шулывліс Чарлилы сылӧн гуся удж йылысь.
— Меным, аслад медся бур другыдлы, он петкӧдлы?
Мый нӧ ме висьтала тэнсьыд секретъястӧ эсійӧ брӧдяга Мэрфиыслы али вӧча сэтшӧм жӧ машина, кутшӧм тэнад.
Тадзи али мый?
Таысь тэ полан? — скӧрысь шуліс сійӧ да дась вӧлі серьёзнӧя лӧгасьны.
— Мый тэ, чудак! — бурӧдліс сійӧс Чарли. — Тэ гӧгӧрво: меным прӧстӧ абу окота петкӧдлыны «Свирельсӧ», кытчӧдз сылӧн оз ло видыс.
Сета честнӧй кыв: мыйӧн помала ноксьыны кузовнас, пыр жӧ ставнытӧ тіянӧс кора.
Сы вӧсна «штаблы» вӧлі дзик виччысьтӧмторйӧн, кор Салли сетіс Беннетлы ключ да висьталіс, мый Чарли тшӧктіс виччысьлыны «гаражын» репетиция вылысь сылысь локтӧмсӧ.
Ок, кыдзи лэбисны челядь пес видзан важ сарай дінӧ, коді пышнӧя шусьыліс «гаражӧн»!
Сарай, либӧ гараж, сулаліс кушинын, пыр жӧ керка сайын.
Тайӧ кушиныс лыддьыссис Горчичнӧй Райса челядьлӧн нэмӧвӧйся собственностьӧн.
Татчӧ, кушинас, Горчичнӧй Райса олысьяс нэмсӧ нин шыблалісны став ковтӧм кламсӧ да ёгсӧ, а ковтӧмӧн тані, Райын, лыддьыссис сӧмын сійӧ, мый некутшӧм ногӧн эз нин позь пӧчинитны да бара вӧдитчыны.
Сы вӧсна ёг чукӧръясысь, кодъяс составляйтлісны кушинлысь причудливӧй ландшафтсӧ, позьӧ вӧлі аддзыны настӧящӧй сокровищеяс: сунистӧм трубичаяс, пыдӧстӧм ведраяс, ключьяс, кодъяс нинӧм эз восьтыны, звонокъяс, кодъяс эз звӧнитны, жугалӧм ӧдзӧс вугъяс, розя скӧвӧрдаяс, сеткаястӧм клеткаяс.
Мукӧддырйи тайӧ ведраясас да клеткаясас овмӧдчылісны кӧзяинтӧм каньяс да понъяс, и детинкаяс либӧ нывкаяс пиысь кодкӧ друг зурасьліс синтӧм пиянлӧн быдса позтыр вылӧ.
Вот тайӧ вӧлі шуд!
Жугалӧм заборъяс да чипан позъяс радуйтлісны челядьӧс: тані позьӧ вӧлі свободнӧя, некодӧн мешайттӧг, лӧсьӧдчыны да ворсны; оз ков вӧлі повны, мый ыджыд дядяяс да тётяяс видасны тэнӧ да прикажитасны некутшӧм сёрнитӧг пыр жӧ весасьны.
Кор челядь матыстчисны «гараж» дінӧ, весиг ставныс ланьтісны — сэтшӧм торжественнӧй вӧлі тайӧ минутаыс.
Джой восьтіс звонока ӧшалысь томан — тожӧ Чарлилӧн мудер изобретение — да кималаснас пемыдінсьыс корсис выключатель.
Пӧтӧлӧк весьтын ӧзйис югыд автомобильнӧй фара.
И сэки любопытствоысла да терпиттӧмысла эбӧстӧммӧм челядь аддзисны медбӧрын «Эзысь свирельсӧ».
Быд боксянь кылісны шензьӧмӧн, радпырысь горӧдӧмъяс:
— Вот и машина!
— Кутшӧм ыджыд — дзик настоящӧй кодь!
— А кыдзи дзирдалӧ!
— Чарльз прӧстӧ молодчина!
И збыль, пӧвъясысь вӧчӧм платформа вылӧ сувтӧдӧм автомобиль кажитчис зэв ыджыдӧн, пӧшти настӧящӧй машина кодьӧн.
Сійӧс вӧлі чиститӧм а да шыльӧдӧма югъявтӧдзыс и видзӧднысӧ сійӧ вӧлі дона, настоящӧй машина кодь.
Кузовсӧ вӧлі вӧчӧма дюралевӧй листъясысь, кодъясӧс Чарли да Василь аддзисны самолётнӧй «кладбище» вылысь.
Гӧгрӧсӧн вӧчӧм водзладорыс да чери бӧж кодь кузь лямалыштӧм бӧрладорын сетісны автомобильыслы мича форма.
Бӧжлӧн плоскӧй юкӧнас мича сьӧд букваясӧн вӧлі гижӧма: «Эзысь свирель».
«Штаб» почтительнӧя видзӧдіс машина вылӧ.
Чарлилӧн весиг медся пӧсь поклонникъясыс эз думайтлыны, мый выль модель лоӧ сэтшӧм мича.
Сійӧ вӧлі ёна мичаджык сы серти, кутшӧмӧн найӧ думайтлісны.
Ставныслы окота вӧлі видзӧдлыны модельсӧ матысяньджык, видлыны ставсӧ асланыс кинаныс, пукалыштны автомобильын, бергӧдлыштны рульсӧ.
Квинси-двӧйнияс медводз воштісны терпеньесӧ да пырисны машинаӧ.
— Видзӧдлӧй, ребята, рульыс, рульыс! — радысла тшӧкъяліс Бэн.
Збыль, рульыс вӧлі настӧящӧй, автомобильнӧй, кодӧс тожӧ детинкаяс аддзисны случайнӧ да пуктісны машинаӧ.
Веськыда кӧ шуны, рульыс вӧлі неуна ыджыдджык, но кор Чарли гонщик моз пӧшти куйліс водитель пуклӧс вылын, буретш рульыс вӧсна сійӧ чувствуйтіс «Свирельлысь» вынсӧ да ыджыд ӧдсӧ.
А мыйта выдумка да труд ковмис, медым механизируйтны машинаӧн веськӧдлӧмсӧ!..
Пуктыны автомобильнӧй «баранка» — тайӧс быдӧн кужасны.
А кыдзи вӧчны кокни да надёжнӧй передача рульсяньыс водзладор осьӧдзыс — со мый вылын ковмис жугӧдыштны юрсӧ Чарлилы да сылӧн вернӧй помощник Васильлы!
Ордйысьӧмъяс дырйи, Надежда мыльк вывсянь лэччигӧн, машинаяс векджык тӧвзьылісны вывті ӧдйӧ, и слаб рулевӧй управление вермис вайӧдны катастрофаӧ.
Кольӧм во Фредди Портер быдса толысь куйліс больничаын, сы бӧрын кор сылӧн машинаыс полнӧй ходӧн мунігӧн лэбзис канаваӧ, сы вӧсна мый сылӧн потіс рулевӧй тягаыс!
Эз, Чарли вӧлі не сӧмын изобретательнӧй, но и ставсӧ арталысь.
Таво сійӧ думыштіс рулевӧй штурвалсянь ось дінӧ передачасӧ вӧчны тросъясысь.
Тросъяссӧ гартіс барабанӧ, кодӧс Чарли укрепитіс штурвал вылӧ.
Машинасӧ видлалігӧн челядь эз и думыштлыны, кымынпӧлӧс материал видлісны Чарли да Василь тайӧ тросъясыс вылӧ.
Ни электрическӧй проводъяс, ни обычнӧй металлическӧй тросъяс эз згӧдитчыны.
Медбӧрын детинкаяс шуисны та вылӧ босьтны обыкновеннӧй путшкӧм бечева.
Збыль кӧ шуны, сійӧ вӧлі зэв ён, но Чарли век жӧ неуна полыштіс — выдержитас-ӧ сійӧ испытаниесӧ.
Ассьыс сьӧлӧмсӧ Чарли йитіс сійӧн, мый «Свирельыс» ковмас сылы сӧмын ордйысьӧмъяс дырйи, а некымын час уджалӧмысь тайӧ «механизмыс» оз удит жугавнысӧ.
Пабло Де-Минго лажыньтчӧмӧн видлаліс кӧлесаяссӧ.
— Сӧветуйта ставныдлы видзӧдлыны кӧлесаяс вылӧ, — шуис сійӧ.
Збыльысь, кӧлесаяс вылӧ сулаліс видзӧдлыны.
Найӧ вӧліны Чарлилӧн гордостьӧн да локтан ордйысьӧмъясын главнӧй кӧзырӧн.
Детинка гӧгӧрвоис, мый ордйысигӧн, кор машинаяс лэччӧны гӧра ньылыд мотортӧг, успехыс зависитӧ не сӧмын кузов обтекаемостьысь, но медсясӧ сыысь, кокниа-ӧ мунӧ ачыс машинаыс.
Темпилӧн чардакас вӧлӧма важ детскӧй коляска.
Нёль кӧлеса пиысь ӧти вӧлі ёна нёптовтчӧма, и уна кад ковмис воштыны Чарлилы, медым бырӧдны следъяссӧ артмӧм восьмёркалысь.
Но тайӧ ставыслӧн эз вӧв некутшӧм тӧдчанлун; главнӧйыс вӧлі сыын, мый став полосаыслӧн вӧліны зэв бур пневматическӧй шинаяс, и Чарли, кор аддзис найӧс, сэтшӧма кутіс нимкодясьны, мый весиг уськӧдчис окавны Темпилысь гӧгрӧс, лӧсталысь чужӧмбанъяссӧ.
— Вешйы, йӧюк, ляксян майтӧг быгнас! — водзсасис Темпи, коді сулаліс, кыдзи и век, песласян машина дорын.
Но Чарли век на кутліс бур сьӧлӧма, дона Темпиӧс тайӧ королевскӧй пӧдароксьыс.
Но кор детинка локтіс гортас, дӧсадаысла сійӧ муртса эз бӧрддзы: кӧлесаясыс вӧлӧмаӧсь абу шарикоподшипникъяс вылын, а прӧстӧй втулкаяс вылын.
Вот вӧлі шогыд!
Шогысла Чарли муртса эз шыбит коляскасӧ став кӧлесаяснас кушинса ӧти ёг чукӧр вылӧ.
Но сійӧ ас кадӧ гӧгӧрвоис, мый тадзи вӧчны оз позь да кутіс думайтны Василькӧд ӧтлаын, кыдзи выльног лӧсьӧдны кӧлесаяссӧ.
Детинкаяс ноксисны тӧлысь кык, но та пыдди кӧлесаяссӧ лои сідзи балансируйтӧма, мый найӧ ӧні бергалісны муртса инмӧдчылӧмысь.
Джой бергӧдлыштіс найӧс да весиг кывнас щолснитіс нимкодьысла, а Нэнси вунӧдіс недыр кежлӧ ассьыс шогсӧ, важнӧя пуксис водитель местаӧ да воображайтіс асьсӧ повтӧм чемпионӧн.
Став «штабнӧйяс» сэтшӧм сьӧлӧмсяньыс видлалісны «Свирельсӧ», сэтшӧм яра обсуждайтісны машиналысь детальяссӧ да мый Чарли вермас победитны, сэтшӧм сьӧлӧмсянь выльысь вартісны ас костаныс заклад, мый недыр кежлӧ дзикӧдз вунӧдлісны, мыйла найӧ чукӧртчисны татчӧ, «гаражас».
Сы вӧсна ставыс чуймисны, ставыслы эз ло лӧсьыд, кор кытыськӧ пемыдсьыс югыд «гаражӧ» котӧрӧн пырис волнуйтчӧмысла блед чужӧма, мудзӧмысла пошкысь Василь Гирич да порог дорсяньыс на горӧдіс:
— Кӧні Чарли?
Коді тӧдӧ, кӧні Чарли?
Аддзылінныд кодкӧ сійӧс?
Да мый нӧ ті — кывтӧ ньылыштінныд али мый?
Пабло тувччис водзлань:
— Мый тэ сідзи горзан? — Сійӧ скӧрысь сувтӧдіс синъяссӧ Василь вылӧ, — Чарли абу на тані, да оз и вермы лоны.
Сійӧ репетиция вылын мисс Вендикс ордын.
Василь нюлыштіс вомдоръяссӧ.
— Сійӧ абу сэні, ме сӧмын на сэтысь, — шуис Василь. — Найӧ вӧтлӧмаӧсь сійӧс — Горилла да эсійӧ пӧрысь индюшка Вендиксыс.
Найӧ шуӧмаӧсь, мый негрлы абу места божественнӧй картинаын и мый найӧ сыын оз нуждайтчыны.
Горилла ачыс шуӧма тайӧс сылы — меным висьталісны мак-магоновскӧй ребята…
— Кыдзи?
Мый сэтшӧмыс?
Мыйын делӧыс? — кылісны повзьӧм гӧлӧсъяс. — Да ӧтвечайт жӧ!
Челядь кытшалісны Васильӧс.
— Энлӧй, ме ещӧ эг на ставсӧ висьтав.
Сэні репетиция вылас, вӧлі эсійӧ болваныс, Лори Миллс.
Навернӧ, мак-магоновскӧй ребяталӧн сійӧ разведчик пыдди.
Сійӧ мыйкӧ корсьысис, ставыслысь мыйкӧ юасис, вашкӧдчис пельӧсъясын, а кодсюрӧлы мыйкӧ сеталіс — ме эг вермы аддзывны, деньга вӧлі али мыйкӧ мукӧдтор.
Сійӧ и менӧ заводитліс ас дорас кыскыны, висьтавліс мыйкӧ Марли йылысь — тыдалӧ, кӧсйис миянӧс лӧгӧдны, а сэсся висьталіс, мый найӧ Мак-Магонкӧд да Мэйсонкӧд дасьтӧмаӧсь ребятаӧс да четвергӧ, аски, гӧтӧвитӧны решительнӧй удар; лӧсьӧдчӧны классын нуӧдны бӧрйысьӧмъяс, кӧсйӧны вештыны Чарлиӧс старӧстаысь, а сэсся, став цветнӧйясыскӧд ӧтлаын, и дзикӧдз вӧтлыны школаысь…
Сійӧс торкис ӧтувъя горӧдӧм:
— Мерзавецъяс!
Да кыдзи найӧ лысьтӧны!
— Ребята, ми ог лэдзӧй!
— Ставным сувтам Робинсон дор!
— Тайӧ абу законнӧ!
Ми бӧрйим Робинсонӧс да ог кӧсйӧй мукӧдъясӧс!
Василь виччысис, кытчӧдз эз ланьтны ёртъясыс.
— Горзӧмӧн делӧыдлы он отсав, — ярскӧба шуис сійӧ. — Найӧ сёрнитчӧмаӧсь нин Принскӧд, а ребята пӧвстысь унаӧс ньӧбӧмаӧсь, медым найӧ сетісны ассьыныс гӧлӧсъяссӧ Мольлы.
Найӧ эз омӧля лӧсьӧдчыны: ставсӧ уверяйтӧны, быттьӧ Чарли сулалӧ американскӧй законъяслы паныд да чуксаліс школаӧс бунтуйтны полициялы паныд, урокъяс вылын учительяс ныр улын сеталӧ шпаргалкаяс, а Моль, мӧдарӧ, тырвыйӧ американец, кывзысьысь детинка, вывті сӧстӧм да повтӧм.
Найӧ весиг значокъяс вӧчалӧмаӧсь асланыс сторонникъяслы — орёла.
Со, видзӧдлӧй, меным удайтчис гусявны Марта Миллслысь — тайӧ оболтус чойыслысь…
Ставыс чукӧртчисны Василь гӧгӧр да кутісны видлавны озысь значоксӧ, кытчӧ вӧлі личкӧма орёллысь изобретение.
— Кывзӧй: колӧ талун жӧ, войӧдзыс, юӧртны миян став ребяталы, медым найӧ аски дасьӧсь вӧліны сетны тайӧ мак-магоновецъясыслы бур урок! — шуис Джой; сійӧ эз вермы терпитнысӧ — сэтшӧм окота сылы вӧлі косясьыштны Молькӧд да сылӧн другъяскӧд. — И ми тожӧ асланым йӧзлы рисуйтам «Эзысь свирель» изображениеа значокъяс, — ставлы кывмӧн горӧдіс сійӧ. — Тайӧ лоӧ миян марка, марка став робинсоновецъяслӧн!
— Зэв бур!
Вывті бур!
Ми ставным робинсоновецъяс, и ми новлам «Эзысь свирель» знак! — горӧдісны ӧстальнӧй челядь.
— Ми долженӧсь бура думыштны, кыдзи торкны налысь сійӧ делӧсӧ, — шуис Василь, — а то найӧ лӧсьӧдасны школаын да классын сэтшӧм порядокъяс, мый ставнымлы миянлы курыд лоӧ.
— Ме тӧда сӧмын ӧтитор: найӧ кӧ победитасны, меным не нин велӧдчыны школаын, и Чарлилы не велӧдчыны, и ӧстальнӧй миян йӧзлы тожӧ, — кыліс Нэнсилӧн нор гӧлӧсыс.
— Но ӧд тайӧ незаконнӧ! — Джон Майнард быд бокӧ бергӧдліс ассьыс ичӧтик юрсӧ. — Тайӧ ӧд противоречитӧ конституциялы…
И сэсся, ми ӧд абу Лунвылынӧсь!
Менам батьӧй, мыйкӧ кӧ лоӧ, шыӧдчас мистер Миллард дорӧ!
Двӧйнияс, Джой Беннет да Пабло ироническӧя серӧктісны.
Весиг Нэнси — и сійӧ эз вермы не нюммунны коньӧр детинкалӧн наивность вылӧ.
— Кага ещӧ веритӧ на бур феяяслы, — юрсӧ катлӧдлігтыр шуис Бэн Квинси, — веритӧ, мый мелі дядя Миллард ласкайтыштас сылысь сьӧд шапочкасӧ да тшӧктас Соединённӧй Штатъясса став няняяслы видзны сьӧд детинка Джоӧс.
Эк тэ, чудак! — шыасис сійӧ Майнард дінӧ. — Да Миллард прӧстӧ тшӧктас вӧтлыны понъясӧн и тэнсьыд батьтӧ, и менсьым, и Беннетлысь батьсӧ, и вӧчас тайӧс дзик законнӧя, сы вӧсна и крукасьнытӧ некытчӧ лоӧ.
Джон Майнард кӧсйис мыйкӧ паныд шуны, но аддзис челядь чужӧм вылысь шпыннялӧмсӧ да, тыдалӧ, бӧр вежис ассьыс думсӧ.
— Кывзӧй, детинкаяс, — друг горӧдіс Беннет, — меным дум вылӧ уси!
Ричи тӧрыт на шуис, медым ми юӧртім сылы, мак-магоновецъяс кӧ панасны кутшӧмкӧ лёктор.
Колӧ пыравны сы ордӧ, висьтавны — гашкӧ, сійӧ мыйкӧ думыштас?
— Вот тайӧ бур!
Дерт, колӧ сылы висьтавны.
Миян Ричи непременнӧ отсалас! — кылісны гӧгӧрбок збодера шуалӧмъяс.
— И колӧ, медым миян пиысь кодкӧ висьталіс Чарли йылысь речь: кутшӧм сійӧ бур ёрт, и кыдзи ставыслы отсалӧ, и кутшӧм сійӧ способнӧй изобретатель, спортсмен.
Колӧ висьтавны челядьлы сылӧн выль модель йылысь, медым найӧ тӧдісны, мый сійӧ и таво победитас ордйысьӧмъяс вылын да тайӧн доръяс школалысь честь, — яра висьталіс Джой.
— А коді кутас висьтавны речсӧ? — юаліс Нэнси.
Тайӧ вопросыс кыпӧдіс пӧся вензьӧм.
Ӧтияс чайтісны, мый речсӧ должен висьтавны Гирич, кыдзи Чарлилӧн матысса друг да отсасьысь; мукӧдъяс эскӧдісны, мый Беннет висьталас Чарли йылысь ёна мичаджыка да бурджыка.
Сэк кор муніс тайӧ вензьӧмыс, Пабло надзӧник петіс ортсӧ да кутіс видзӧдны пемыдас.
— Чарли!
Эй, Чарльз, кӧні тэ? — надзӧник горӧдіс сійӧ.
Гӧгӧр вӧлі сап пемыд.
Детинка дыр кывзысис, но гӧгӧр вӧлі чӧв-лӧнь.
Пабло бӧр пырис гаражӧ.
— А кӧні век жӧ Робинсоныс? — некод дінӧ торъя шыасьтӧг юаліс сійӧ. — Сійӧ кӧ абу репетиция вылын, то важӧн нин должен вӧлі локны татчӧ, миян дінӧ.
Челядь шӧйӧвошӧмӧн да тӧждысьӧмӧн видзӧдісны ӧта-мӧдыс вылӧ: збыль, кытчӧ нӧ лои Чарлиыс?
— Гашкӧ, сійӧ важӧн нин гортас пукалӧ?
Ме час котӧртла да видзӧдла, — шыасис Вик Квинси.
Сійӧс кутісны порог дорын:
— Энлы.
А абу кӧ сійӧ?
Мамыс тӧдлас, мый Чарли эз волы, и кутас волнуйтчыны.
— Сідзкӧ ме ветла да видзӧдла ӧшиньӧдыс, — шуис Джон Майнард: — ме ыджыд тушаа.
— А ми пока котӧртлам Цезарь ордӧ, видзӧдлам — абу-ӧ сэні Чарлиыс.
Сійӧ частӧ сэтчӧ пыравлывлӧ, — шуисны двӧйнияс.
Некымын минута мысти, кодъяс вӧліны виччысьысьяслы зэв сьӧкыдӧн, став куимнан ветлысьыс шӧйӧвошӧмӧн локтісны бӧр: Чарли некӧн эз вӧв.
— Сійӧ эз лок, сы вӧсна мый сійӧ гордӧй, — Нэнси шуис тайӧс зэв надзӧник, но ставыс кылісны. — Сылы кокньыдджык кувны, чем висьтавны сы йылысь, мый сійӧс вӧтлісны.
Ме сійӧс тӧда.
И, колӧ чайтны, сійӧ сулалӧ кӧнкӧ пемыдінын да бӧрдӧ.
И Нэнси эз вермы кутчысьнысӧ да ачыс бӧрддзис.
— Но, заводитіс лимзавны! — скӧрысь шуис Джой. — Чарли — абу нывка, бӧрдны сійӧ оз кут, верман не тӧждысьны!
Но увереннӧя шуӧмыс вылӧ видзӧдтӧг, сьӧлӧм вылас сылы лои шог.
Ставныс друг кутісны тэрмасьны гортаныс.
Некод нин эз видзӧд фараяслӧн кӧдзыд югыдӧн югдӧдӧм дзирдалысь «Эзысь свирель» вылӧ.
Джой тэрмасьӧмӧн сёрнитчис Василькӧд — водз асывнас пыравны Ричардсон ордӧ.
Жугыля чӧв олігтыр разӧдчис «штаб».
Но кор вель ылӧ нин мунісны Робинсонъяс керка дорысь, некодкӧд водзвыв сёрнитчытӧг быдӧн кутіс горзыны руа пемыдас:
— Ау, Чарли!..
Кӧні тэ?
— Робинсон, тайӧ ми — тэнад другъясыд!
Шыась, Робинсон!
— Чарльз, кытчӧ тэ вошин?
Другъяслы вочавидзисны автомобильяслӧн гудокъяс, радиодикторъяслӧн серамсора гӧлӧсъяс, уличаяс кузя шӧйтысь код гулякаяс.
А Чарли, кӧть и кыліс налысь горзӧмсӧ, но эз шыась.
19. ЧЕТВЕРГ
Нывкаӧс аддзылісны детинкаяс, кодъяс новлӧдлісны фургонъясын йӧв; нывкаӧс аддзылісны шофёръяс, кодъяслӧн машинаясыс весалісны уличаяс вылысь ёг; нывкаӧс аддзылісны газетчикъяс, кодъяс водз асывсянь горзісны кар пасьта; нывкаӧс аддзылісны рабочӧйяс, кодъяс вӧлі пасьталӧмаӧсь комбинезонъяс да тэрмасисны Миллард заводъясӧ; нывкаӧс казявлісны ичӧтик клеркъяс, кодъяс восьталісны ассьыныс контора ӧдзӧсъяссӧ; нывкаӧс казявлісны мясниклӧн да булочниклӧн понъясыс, кодъяс котӧрӧн вайисны газетаяс асланыс кӧзяевалы, — сійӧс казявлісны Стон-Пойнтса став асъя, трудӧвӧй, пӧттӧдз узьтӧм да мудзӧм йӧзыс.
Йӧз пӧвстысь некод эз веськӧд сы вылӧ торъя внимание: сулалӧ и сулалӧ Неизвестнӧй Салдат площадь пельӧсын апельсин рӧма кудриас тэрмасьӧмӧн кӧрталӧм банта кутшӧмкӧ ичӧтик нывка.
Но понъяслы сійӧ кажитчис подозрительнӧйӧн, и найӧ матыстчисны да зэв ёна исалісны сылысь сьӧдіник куш пидзӧсъяссӧ, клетчатӧй юбкасӧ — сылысь ичӧтик напряжённӧй фигуркасӧ ставнас.
И кӧть эськӧ Кэт вывті ёна поліс понъясысь и мукӧддырйи непременнӧ пышйис эськӧ, кор аддзис ыджыд догӧс да лёзь гӧна шотландскӧй терьерӧс, но тайӧ пӧрйӧ сійӧ збоя выдержитіс пон ныръяслысь инмӧдчӧмсӧ да эз вешйы аслас наблюдательнӧй пост вылысь.
Делӧыс сыын, мый Кэт виччысис.
Сылӧн думъясыс, сылӧн синъясыс, сылӧн пельясыс — ставыс вӧлі веськӧдӧма тайӧ виччысьӧмыслы.
Ни карлӧн шумыс, ни газетчикъяслӧн горзӧмъясыс, ни жаритӧм кукуруза дук, коді локтіс матысса лавкаысь, эз вермыны ни ӧти здук кежлӧ ылӧдны сійӧс.
Синъяссӧ читкыртӧмӧн нывка видзӧдлывліс часі вылӧ, коді мичмӧдіс «Атенеум» универсальнӧй магазинлысь куполсӧ, и минутнӧй стрелкалӧн быд кокньыдика вӧрзьыштӧм заставляйтліс сійӧс повзьыны да шӧпкӧдны молитваяс.
Но обычнӧй молитвеннӧй кывъяскӧд тані сорасьлісны дзик ӧнія да весиг, ми шуим эськӧ, дзик техническӧй терминъяс.
— Милӧстя енмӧй, вӧч сідзи, медым сылӧн моторыс уджаліс!..
Вӧч сідзи, медым сійӧ регыдджык воис, пока миян эз удитны садьмыны…
Господьӧ енмӧй, отсав, медым сылӧн машинаыс вӧлі лючки-ладнӧ.
Татшӧм сьӧлӧмсянь кевмысис Кэт, кияссӧ морӧс бердас топӧдӧмӧн, да пыр ёнджыка и ёнджыка волнуйтчис «Атенеумлань» видзӧдіг.
И друг сылӧн чужӧмыс лои нимкодь и кудриас кӧрталӧм бантыс кутіс йӧктыны: сійӧс кытшалысь звукъяс пӧвстысь сылӧн сюсь пельыс кыліс тӧдса зёлякылӧм да астматическӧй киргӧм, быттьӧ кайӧ вӧлі гӧра паныд, вывті-вывті вылӧ, пӧрысь, зэв ёна висьысь морт.
— Сійӧ!
Кӧть мед места вылӧ кула! — збоя шуис Кэт. — Слава тебе, господи! — И сійӧ ньӧв моз уськӧдчис паныд сылы, кодӧс сэтшӧм ёна виччысис.
Мраморнӧй кариатида сайысь, коді мичмӧдіс Национальнӧй банклысь ӧдзӧссӧ, мыччысис миянлы ставнымлы нин тӧдса оливкӧвӧй чудовище.
Дядя Постлӧн экипажыс абу на вӧлі удитӧма бусӧссьынысӧ, и синтӧ радуйтліс сылӧн сӧмын на мыськӧм кузовыс, коді тайӧ пӧрйӧ аслас рӧм сертиыс вӧлі том шомкор кодь.
Уличалысь сложнӧй фарватерсӧ сюся видзӧдігтыр да рифъяс да тротуар скалаяс костӧд, ларёкъяс да газетнӧй киоскъяс костӧд кужӧмӧн лавируйтіг шофёрскӧй пуклӧс вылын чеччышталіс ачыс дядя Пост.
Друг пӧрысь почтальон син улӧ уси кутшӧмкӧ виччысьтӧм мыджӧд — куш пидзӧсъяса нывка, коді сулаліс туй шӧрын да ӧвтчис кыкнан кинас.
Нывка ньӧти эз вӧв сійӧ хич-хайкеръяс — попрошайкаяскодь, — кодъяс клянчитӧны, медым найӧс пуксьӧдісны пӧпутнӧй машинаӧ.
Да и сылӧн сигнализацияыс относитчис именнӧ сылы да сылӧн экипажлы.
Нывка дінӧ дзикӧдз матыстчӧм бӧрын, дядя Пост муртса вермис кутны ассьыс чудовищесӧ да сувтӧдны сійӧс.
Кыпыд сьӧлӧма, гӧрдӧдӧм кага пыр жӧ лои автомобиль дорын.
— Ох, дядя Пост, вӧлисти!
Ме тіянӧс виччыся нин быдса часӧн-джынйӧн дай кӧкъямыс минута! — сьӧкыда лолалігтыр шуис сійӧ.
Дядя Пост копыртчис да аслас местасянь внимательнӧя гӧгӧрбок видзӧдіс нывкаӧс.
Кажитчӧ, мый сійӧ тӧдса нин и тайӧ кудриясыскӧд, и тайӧ бантыскӧд!
А гашкӧ, тайӧ сылы кажитчӧ?
Ӧд кутшӧм уна сійӧ туй вылын татшӧм кудриясыс, и пидзӧсъясыс, и бантъясыс!
— Но, висьтав, мый тэнад сэтшӧмыс лои, чойӧ? — меліа шуис сійӧ. — Да тэрмась, а то почта оз виччысь.
— Ме ачым зэв ёна тэрмася мунны, медым миян эз удитіны чеччыны да эз казявны, мый ме абу.
Сы вӧсна мый Фэйни кӧ гӧгӧрвоас, сійӧ менӧ виас, — зэв сьӧлӧмсянь шуис нывка.
— Мыйын делӧыс?
Нинӧм ог гӧгӧрво! — Дядя Пост зэв тэрыба кутіс вӧрӧдны нырсӧ. — Оз-ӧ позь висьтавны гӧгӧрвоанаджык, том леди?
Сійӧ минутаас том леди повзьӧмӧн видзӧдліс сы бокті мунысь детинка вылӧ, но та бӧрын пыр жӧ зэв спокойнӧя кайис дядя Пост пуклӧс вылӧ да матыстіс асланьыс сылысь дзор юрсӧ:
— Дядя Пост, ме тіянлы висьтала мыйкӧ, но сӧмын пеляд. — Сійӧ бара гӧгӧрбок видзӧдліс. — Сӧмын пеляд, а то Фэйни менӧ виас.
— Да коді сэтшӧм Фэйниыс, сэтшӧм злӧдейыс? — быттьӧ скӧрысь шуис дядя Пост. — Вай сійӧс татчӧ, и ми пыр жӧ расправитчам сыкӧд!
— Ок, абу, абу сэтшӧм кокни сыкӧд расправитчыны! — Кэт лолыштіс стариклы дзик пеляс. — Вот кывзӧй…
Зэв тешкодь картина вӧлі тайӧ параыс автомобильын: аслыссикас лэбач кодь пӧрысь почтальон да кудриа нывка, коді вӧлі кокъяснас кайӧма пуклӧс вылӧ да мыйкӧ сьӧлӧмсяньыс вашкӧдӧ стариклы пеляс.
Сэк кості, кор Кэт вашкӧдіс, дядя Постлӧн тӧждысян да спокойнӧй чужӧмыс лолі зумыш да пыр скӧрджык и скӧрджык.
То сійӧ нетшыштліс юр вывсьыс ассьыс форменнӧй фуражкасӧ да заводитліс чабравны сійӧс киас, то вомгорулас шуаліс ёран кывъяс да скӧрысь кучкаліс аслыс пидзӧсас.
Юрси пратьыс плеш водзас сувтіс, чужӧмбанъясыс гӧрдӧдісны.
— Мый думыштӧмаӧсь!
Мӧвпыштны сӧмын, мый думыштӧмаӧсь, брӧдягаяс! — шуис сійӧ скӧрысь. — Да татшӧмторйыс сӧмын Лунвылын овлӧ!
Ме зэв бура сійӧс тӧда.
Лада, рам детинка.
И батьыс сылӧн прамӧй вӧлі, зіль.
Медбӧръя центнас вӧлі дась юксьыны!.. — Старик скӧрысь видзӧдліс гӧгӧрбок. — Ладнӧ, чойӧ, висьтав водзӧ.
И Кэт, важмозыс полӧмӧн гӧгӧрбок видзӧдігтыр — оз-ӧ кодкӧ видзӧд сы бӧрся, — бара заводитіс вашкӧдны.
— Кыдзи?!
Сідзкӧ ме налысь подлӧй открыткаяссӧ разӧді тӧрыт?! — Друг горӧдіс дядя Пост. — А ме чайті, мый тайӧ безобиднӧй апрельскӧй шуткаяс!
Ак, проклятӧйяс!
Заставитны менӧ, пӧрысь мортӧс, участвуйтны налӧн лёк делӧын!..
Но, энлы, ме налы петкӧдла!
Ставыс тӧдласны та йылысь, эн тӧждысь!
— Сӧмын мунӧй ӧдйӧджык, дядя Пост, медым найӧ эз на удитны чукӧртчыны, — кевмысяна гӧлӧсӧн шуис Кэт. — И непременнӧ, непременнӧ вызовитӧй мистер Ричардсонӧс да ставсӧ, ставсӧ сылы висьталӧй…
Сӧмын, ен могысь, энӧ висьталӧй, мый кывлінныд тайӧс месянь, а то меным сэсся не овны свет вылын!
— Верман не тӧждысьны, чойӧ, дядя Пост некор на эз вӧв доносчикӧн, — вомгорулас шуис пӧрысь почтальон. — А сійӧ молодчикъяссӧ ог жалит…
Ӧні жӧ локта школаӧ, ставсӧ, кыдзи эм, доложита мистер Ричардсонлы, и ми сыкӧд ӧтлаын провалитам налысь подлӧй ворсӧмсӧ.
Мистер Ричи некор оз лэдз нинӧм лёксӧ, верман меным веритны.
И вомгорулас мыйкӧ век на броткигтыр да юрси пратьӧдыс асьсӧ нетшкигтыр дядя Пост кыдз вермис тэрыба заводитіс лӧсьӧдны ассьыс экипажсӧ, медым мунны водзӧ.
Дерт, кыдзи и пӧлагайтчӧ, сійӧ первой включитіс зажигание да личкис стартёрсӧ.
Кыліс нерӧвнӧй стук: быттьӧ заводитіс уджавны важӧн нин уджавлытӧм мясорубка — и пыр жӧ ставыс ланьтіс.
Дядя Пост личкаліс стартёрлысь кнопкасӧ, перйыліс подсоссӧ — ставыс вӧлі весьшӧрӧ.
Кэт сулаліс тротуар вылын да став сьӧлӧмсяньыс участвуйтіс дядя Пост действиеясын.
Кор копыртчыліс дядя Пост, копыртчыліс и Кэт; дядя Пост кӧ видзӧдліс машина улӧ — и Кэт тожӧ старайтчис видзӧдлыны кӧлесаяс улӧ; синкымсӧ кӧрліс старик — дзик пыр жӧ кӧрсьылісны нывкалӧн синкымъясыс.
Ас тӧдлытӧгыс сійӧ повторяйтіс кияснас да став чужӧмнас дядя Постлысь став жестъяссӧ да гримасаяссӧ.
А кор терпениесьыс петӧм старик кутіс заводитны ассьыс чудовищесӧ ручкаӧн, Кэт котӧрӧн матыстчис сы дорӧ да вӧзйис отсӧг.
— Вайӧй ме бергӧдлышта, дядя Пост!
Ме кужа, ме зэв ён.
Ті эн видзӧдӧй сы вылӧ, мый ме ичӧтик.
Ме настӧящӧй силач, честнӧй кыв…
Мукӧддырйи меным удайтчывлӧ весиг сетны Фэйнилы водзӧс.
— Ого, сідзкӧ ме верита, мый тэ зэв ён! — шуис аслас экипажнас ноксьӧмысла гӧрдӧдӧм да пӧсялӧм дядя Пост. — Но, тӧдан-ӧ, тайӧ скӧтинаыс велалӧма кывзысьны сӧмын ӧтнамлысь менсьым.
И ещӧ, сы вылӧ оз ков лэдзны вынтӧ, а то сійӧ дӧзмас да лоӧ ещӧ лёкджык.
Сійӧ менам признавайтӧ сӧмын деликатнӧй обращение.
И тадзи шуалігӧн дядя Пост тэрыба бергӧдліс ручкасӧ, неокотапырысь зурӧдіс кутшӧмкӧ резинӧвӧй трубкаяс да проводъяс да вашкӧдӧмӧн видіс проклятӧй автомобильсӧ.
И, кыдзи век овлӧ, жор сійӧ дзикӧдз эбӧссьыс петліс да дась вӧлі шыбитны ассьыс экипажсӧ туй шӧрас, моторыс друг ыджыд шумӧн заводитіс уджавны.
— Ӧдйӧджык, ӧдйӧджык пуксьӧй да мунӧй, пока сійӧ эз дугды уджавнысӧ! — шуис Кэт, кодлӧн быттьӧ вешйис сьӧлӧм вывсьыс из. — Кевмыся тіянлы: некытчӧ эн пыралӧй, а мунӧй веськыда школаӧ, а то ті сёрманныд!
— Эн волнуйтчы, чойӧ, дядя Пост ещӧ некор на некытчӧ эз сёрмывлы, — пуклӧс вылас пуксигмоз да дзугсьӧм юрси пратьсӧ лӧсьӧдігмоз торжественнӧя шуис дядя Пост. — Ми эрдӧдам налысь став ноксьӧмсӧ да выручитам детинкасӧ, верман меным веритны…
Тэ молодеч, бур сьӧлӧма нывка. — И дядя Пост меліа довкнитіс юрнас Кэтлы.
Нывка ыпнитіс, кӧсйис мыйкӧ паныд шуны, но пӧрысь почтальон пуркнитіс нывка вылӧ выхлопнӧй трубасьыс лёк дука сьӧд тшын да тӧвзис нин.
Кэт бара видзӧдліс «Атенеум» часі вылӧ, акнитіс да мыйвынсьыс кутіс котӧртны гортланьыс.
Сылӧн сьӧлӧмыс да бантыс йӧктісны ӧттшӧтш: мый лоӧ, Фэйни кӧ случайнӧ тӧдлас кытыськӧ, кӧні сійӧ вӧлі да мый вӧчис!
Но ми, лыддьысьысьяс, эновтлам мыйкӧ дыра кежлӧ апельсин рӧма кудриа нывкаӧс да мунам дядя Постлӧн оливкӧвӧй машина бӧрся.
Машинаыс вывті ӧдйӧ тӧвзьыштіс карлӧн торговӧй да делӧвӧй центр пӧлӧн, руд змей кодь туй бокӧд муніс рекламнӧй щитъяс да гижӧдъяс пӧлӧн да воис нин Эдемлӧн медводдза коттеджъяс дінӧдз, но друг сылӧн моторыс кутіс несъявны.
— Мый?
Оз тырмы кӧрымыд? — тӧждысьӧмӧн юаліс дядя Пост.
Сійӧ кыдзкӧ-мыйкӧ сувтӧдіс оливкӧвӧй экипажсӧ.
— Энлы, энлы ми тэнӧ гӧститӧдам…
Старик кватитіс бидонсӧ да мӧдіс баклань.
Но-о чудеса! — бакыс вӧлі пӧшти тыр.
— Мый нӧ тэ несъялан? — шыасис дядя Пост машина дінас, и сійӧ гӧлӧсын кыліс кӧритӧм. — Став коланаторйыс тэнад эм, сідзкӧ и несъявнысӧ нинӧмла…
Помнит: тэнад кӧзяиныд зэв ёна тэрмасьӧ.
И, пӧжалуйста, эн ыждав.
Пӧрысь почтальон бара заведитіс моторсӧ да вӧрзьӧдчис водзлань.
Но Эдем уличавывса некымын керка кост ньӧв моз мунӧм бӧрын машинаыс бара заводитіс несъявны, кызны и друг дзикӧдз ланьтіс.
— Ок, проклятӧй!
Но ме тэныд таысь мынта жӧ водзӧс! — надеясӧ воштӧм гӧлӧсӧн шуис дядя Пост.
Пӧрысь почтальон зілис асьсӧ кутны да не скӧрмыны, перйис карбюраторлысь крышкасӧ да пӧльыштіс жиклер розьясӧ.
«Буракӧ, прӧстӧ карбюраторыс и тырӧма, — успокаивайтіс сійӧ асьсӧ. — Час ставыс лоӧ лючки-ладнӧ.
Спокойнӧ».
Но моторыс упорнӧя эз уджав.
Мый сӧмын эз вӧч сыкӧд дядя Пост!
Пӧляліс бензопроводсӧ да та дырйи ньылаліс чистӧй бензинсӧ, и шонтіс свечаяссӧ — нинӧм эз отсав!
А кадыс пыр муніс и муніс, и асылыс босьтіс ассьыс правояссӧ: эдемовскӧй керкаясса порогъяс вылын тыдовтчалісны щӧткаяса кӧзяйкаяс да куранъяса да росъяса кӧзяева.
Буракӧ и регыд помаласны завтракайтнысӧ да кутасны котӧртны школаӧ.
Дядя Пост видзӧдліс гӧгӧрбок, ещӧ ӧтчыд зэв сьӧлӧмсяньыс видіс машинасӧ да тэрыба мӧдӧдчис матысса телефон-автомат дінӧ.
Школалысь номерсӧ шуӧм бӧрын сійӧ корис младшӧй учительӧс — мистер Ричардсонӧс.
— Коді юасьӧ мистер Ричардсонӧс? — юаліс трубка пырыс вӧсньыдик, кутшӧмкӧ зэв тешкодь гӧлӧс.
— Передайтӧй, мый сійӧс юасьӧ почтальон Хэрт.
А сійӧ кӧ оз гӧгӧрво, то висьталӧй прӧста, мый тайӧ пӧ дядя Пост кӧсйӧ сыкӧд сёрнитны.
— Коді?
Коді сёрнитӧ? — тыдалӧ, шензис сыкӧд сёрнитысьыс.
— Дядя Пост.
Но, гӧгӧрвоанныд: дядя Пост, почтальон, — повторитіс старик. — Да висьталӧй — пыр жӧ колӧ сёрнитны, мед мистер Ричардсон тэрмасис!
А сэсся, ме сёрнита автоматсянь, машинаӧй менам татысянь оз тыдав, сійӧ и виччысь кодкӧ пышйӧдас…
Ті менӧ кывзанныд?
Телефонын мыйкӧ чушкыштіс, сэсся кышакылыштіс, быттьӧ кодкӧ вашкӧдчис.
Сэсся мӧд гӧлӧс зэв кыз басӧн шуис:
— Хэлло, Пост!
Мистер Ричардсон телефон дорын.
— Кора прӧститны, тайӧ ті, мистер Ричардсон?
Мый нӧ тайӧ ті сэтшӧм тешкодя сёрнитанныд, сэр?
Кора прӧститны, ме муртса эг ылав, сэр, — шуис дядя Пост.
— Менам ӧні ангина, — шуис мистер Ричардсон ещӧ на кыз гӧлӧсӧн. — Энӧ пыдди пуктӧй, дядюшка Пост.
— Кора прӧститны, сэр, мый ме беспокоита тіянӧс висиганыд, — волнуйтчигтыр заводитіс дядя Пост, — да делӧыс сэтшӧм, мый весь воштыны кад ньӧти оз позь.
Школааныд тіян, кыдз колӧ шуны, неблагополучнӧ…
— Мый сэтшӧмыс? — выльысь юаліс мистер Ричардсон. — Ті, кажитчӧ, шуинныд «неблагополучнӧ»?
Мый ті та улын гӧгӧрвоанныд?
Дядя Пост неуна повзьыштіскодь: зэв нин вӧлі скӧр мистер Ричардсонлӧн гӧлӧсыс!
— Ещӧ ӧтчыд кора прӧститны менӧ, сэр, — шуис сійӧ. — Дерт, меным эськӧ эз ков сюйсьыны тайӧ делӧас, но сэтшӧм нин ме беспокойнӧй старик…
А талун сійӧ нывкаыс дзикӧдз вӧрзьӧдіс менсьым сьӧлӧмӧс.
Висьталіс, мый талун асывнас тіян классын ребята кӧсйӧны расправитчыны ӧти велӧдчыськӧд, кодлӧн фамилияыс Робинсон, сӧмын сыысь, мый сылӧн кучикыс сьӧд.
Да и расправляйтчынысӧ кутасны медся лёк способнас: вӧчасны быттьӧ бӧрйысьӧмъяс, медым вӧтлыны Робинсонӧс старӧстаысь, а асьныс детинкалысь став другъяссӧ дзебасны ми… ми-фо-логия классӧ, медым найӧ эз вермыны сы вӧсна гӧлӧсуйтны…
Ті кывзанныд менӧ, мистер Ричардсон?
— Кывза.
Висьталӧй водзӧ, Пост, — шуис учитель.
— Кора прӧститны, сэр, но зэв жӧ нин мисьтӧм тайӧ ставыс. — Дядя Пост волнуйтчис пыр ёнджыка и ёнджыка. — А тайӧ шайканас веськӧдлӧ тіян директорыдлӧн пиыс да сылӧн другыс — вунӧді сылысь фамилиясӧ… ӧти кывйӧн кӧ шуны, Лунвылысь эсійӧ франтикыс.
Колӧ чайтны, ті сійӧс бура тӧданныд, сэр.
Веськыда позор: бать-мамыс, кажитчӧ, сэтшӧм прамӧй йӧз, а челядьыс налӧн быдмӧны рӧзбойникъясӧн…
Дерт, ті прӧститӧй, сэр, мый ме со тадзи, прӧстӧя, висьтала ассьым мнениеӧс…
— Зэв бур, Пост, — шуис мистер Ричардсон. — Верманныд не тӧждысьны, ме примита мераяс.
Сӧмын ме кӧсъя тӧдны, кытысь ті тайӧс ставсӧ тӧдмалінныд?
— Ок, сэр, зэв эськӧ меным эз вӧв окота висьтавны сійӧ нывкасӧ, — шуис дядя Пост. — Ме ӧд сылы сеті кыв, мый некодлы сы йылысь ог висьтав.
— Пост, ті долженӧсь висьтавны меным сылысь нимсӧ. — Мистер Ричардсон сёрнитіс зэв стрӧга.
Пӧрысь почтальон жугыля видзӧдліс телефоннӧй трубкаӧ:
— Мый сідз ковмис тіянлы тайӧ нимыс, сэр!
Главнӧй делӧыс ӧд абу сыын, абу сійӧ кагаас, а сійӧ лёк детинкаясас, кодъяс панӧны став травлясӧ…
Но, сэр, сэтшӧма кӧ нин ті коранныд, вӧчны нинӧм…
И дядя Пост висьталіс Кэт Мак-Магонлысь, школаса директор нывлысь, нимсӧ.
Дыр кежлӧ пуксьыліс чӧв-лӧнь.
Кажитчис, мый проводлӧн мӧд помын бура думайтісны сійӧс, мый кылісны.
Пӧрысь почтальонлы кажитчис, мый тайӧ чӧв олӧмыс туналіс лёктор.
— Мистер Ричардсон, сэр, ті менӧ кывзанныд? — нор гӧлӧсӧн горӧдіс сійӧ.
— Да, да, кывза, — шуис мистер Ричардсон. — Висьтала веськыда, Пост, мый мыжаяссӧ лоӧ накажитӧма сідзи, кыдзи колӧ.
— Ме тӧда, сэр, ті морт справедливӧй. — Дядя Пост копыртчыліс телефоннӧй трубкалы. — Сідзкӧ ме ӧні, тіян разрешение серти, муна лӧсьӧдны ассьым автомобильӧс, а бӧрынджык вола ещӧ школаӧ.
— Энӧй, энӧй! — тэрыба шуис мистер Ричардсон. — Талун тіянлы оз сулав волыны школаӧ, Пост, ми ставӧн тані лоам зэв занятӧсь и… и вообщӧ… оз сулав.
— Кыдзи прикажитанныд, сэр! — Дядя Пост неуна ӧбидитчискодь. — Дерт, ті и метӧг верманныд управитчыны рӧзбойникъяскӧд.
Но ме чайті…
Телефонын мыйкӧ зилькнитіс, и пӧрысь почтальон шензигтыр бура гӧгӧрвоис, мый мистер Ричардсон ӧшӧдіс трубкасӧ.
Войнабӧрса американскӧй том йӧз пӧвстысь весиг медся бур да передӧвӧй представительяслӧн невоспитанность йылысь мыйкӧ броткигтыр дядя Пост петіс телефоннӧй будкаысь.
Но мый эськӧ сійӧ шуис, тӧдіс кӧ, мый телефоннӧй проводлӧн мӧдар помас серамысла чеччалӧны да куснясьӧны куим детинка: Фэйни, Рой да Кузь туша — Лори Миллс.
— Ой, кыдзи бӧбйӧдлім пӧрысь выжывӧс! — любӧысла тшӧкъяліс Лори. — Бассӧ, бассӧ кутшӧмӧс Мэйсоныс вӧчис, быттьӧ сур бӧчкаысь!
— Ещӧ юалӧ пӧрысь йӧйыд: «Мый нӧ тіян, сэр, сэтшӧм тешкодь гӧлӧсныд!..»
А Мэйсон, молодчина, эз шӧйӧвош: «Тайӧ пӧ менам ангина»…
Ой, ог вермы!.. — Фэйни кутчысис бокъясас да кусыньтчис шӧри.
— Шудаӧсь ми, мый сійӧ зурасис именнӧ миян вылӧ, — тшапа шуис Рой. — Думыштӧй, мый эськӧ вӧлі, телефон дінас кӧ матыстчис ачыс Ричи!
Сэки эськӧ ставыс эштіс, став делӧыс дзугсис эськӧ.
— Да, но кыдзи тіянлы кажитчӧ миян Кэтным, миян ичӧтик раминик нывканым, а? — шуис Фэйни. — Вот некытчӧ туйтӧм нывкаыд!
И кыдзи сійӧ путьмӧма миянлысь кывзынысӧ! — Сійӧ скӧрысь курччис вомдорсӧ. — Но энлы, лэдз сӧмын меным мынтыны водзӧс Робинсонлы, а сэсся ме босьтча тэ бердӧ, шпионка!
Он вунӧд тэ менӧ!
— Ладнӧ, тырмас больгынытӧ.
Кад нин лэччыны уліӧ да босьтчыны делӧ бердӧ, — властнӧя шуис Рой. — Код ордын тіян пиысь значокъясыс?
Лори перйис зепсьыс китыр озысь жетон, кытчӧ вӧлі изобразитӧма орёл.
— Миян став ребята ӧшлісны аслыныс татшӧмъяссӧ, медым петкӧдлыны, мый найӧ — мак-магоновецъяс, — шуис сійӧ. — Таысь кындзи, ме висьталі ребяталы, медым найӧ дасьтісны сьӧд кучика вылӧ плакатъяс да разнӧй карикатураяс.
Вот-вот должен локны Мэрфи аслас молодечьясыскӧд.
— А тэныд гӧгӧрвоана, кодӧс колӧ кыскыны мифология кабинетӧ? — юаліс сылысь Рой.
— Медводз, дерт, сійӧ агитатор Беннетсӧ. — Лори зыралыштіс кияссӧ. — Отсӧг вылӧ босьта кык скаутӧс да дзеба тайӧ детинкасӧ томан сайӧ.
Мед пукалӧ да больгӧ кӧть дзик рытӧдзыс…
Но, сэсся, дерт, Гиричӧс, испанец Де-Мингоӧс, сійӧ бӧрдысь Мери Смитсӧ — ӧти кывйӧн кӧ шуны, негритослысь став другъяссӧ.
— Зэв бур!
Ӧні ми Кузь тушакӧд лэччам улӧ да сёрнитыштам ребятакӧд, а тэ, — Рой шыасис Фэйни дінӧ, — тэ зубритышт ещӧ ассьыд бӧрйысьӧмводзвывса речтӧ.
— Кыдзи, тэ, сідзкӧ, мунан и он ло мекӧд, кыдзи кӧсйысин? — няргыны кутіс Фэйни. — Ме тэтӧг обязательнӧ мыйкӧ дзуга.
Тэ должен сулавны мекӧд орччӧн да, торкся кӧ, висьтавлыны.
— Нинӧм, тэ медся ёнасӧ мыджсьы сы вылӧ, мый сьӧд кучикаяс — изменникъяс да действуйтӧны краснӧйяс индалӧм серти.
Но, ӧти кывйӧн кӧ шуны, ставсӧ, мый йылысь висьталіс тэнад паыд, — внушительнӧя шуис Рой. — А бӧръяпомыс шу некымын торжественнӧй кыв присяга йылысь, божьей страна йылысь…
Дум вылад уськӧд, кыдзи выступайтӧ тэнад батьыд актӧвӧй собраниеяс вылын, и валяйт сійӧ жӧ туйӧдыс.
И шӧйӧвошӧм Фэйнилы кинас ӧвтыштӧм бӧрын Рой Мэйсон мӧдӧдчис послань.
20. «ОРЁЛЪЯС» «СВИРЕЛЬЯСЛЫ» ПАНЫД
Тайӧ асылын школалӧн коймӧд судтаыс ставнас вӧлі бушков дырйи пиратскӧй корабль кодь.
Сійӧн некод эз веськӧдлы, тырыс пленникъяс, добыча да лёкногӧн горзысь экипаж и пыр ёнджыка и ёнджыка пӧлыньтчӧмӧн сійӧ мунӧ гыяс вывті.
Резсьысь гырысь гыяс кучкалӧны сійӧс, и асланыс горзӧмысь да буянитӧмысь йӧймӧмкодь пиратъяс асьныс нин оз тӧдны, кытчӧ вайӧдас найӧс стихияыс да асланыс збойлуныс.
Веськыда кӧ шуны, школа збыль вӧлі татшӧм веськӧдлытӧм судноӧн: тайӧ асылас, быттьӧ нарошнӧ, эз вӧвны посъяс вылын ни полицейскӧй постъяс, ни этажъяс кузя дежурнӧйяс, ни педагогъяс пӧвстысь надзирательяс.
Весиг учительяс кытчӧкӧ вошӧмаӧсь, быттьӧ найӧс сідзжӧ повзьӧдіс коймӧд судтаын бушуйтысь стихияыс.
Эз тыдав ни Принс, ни школаса президент Коллинз.
Директорлӧн кабинетыс тайӧ асылас тожӧ вӧлі тыртӧм, быттьӧ Мак-Магон старшӧй водзвыв пӧлучитіс кутшӧмкӧ гуся предупреждение да нарошнӧ дыр оліс гортас.
Ӧти кывйӧн кӧ шуны, некод эз сувт паныд «малюткаяслӧн» буйнӧй поведениелы, и найӧ пӧльзуйтчисны тайӧ удачанас кыдзи вермисны: горзісны, котралісны посъяс кузя, тэрыба помалісны рисуйтны кутшӧмкӧ плакатъяс да гижӧдъяс.
— Мый нӧ тайӧ лоӧма «малюткаясыслӧн»? — юасисны ӧта-мӧдыслысь став тайӧ шумнас да гамнас пельтӧммӧдӧм старшеклассникъяс да мӧдӧдчылісны асланыс кабинетъяслань.
— Кажитчӧ, найӧ решитӧмаӧсь расправитчыны асланыс цветнӧйяскӧд, — ӧтвечайтіс кодкӧ тӧдысьджыкъяс пӧвстысь. — Ме кывлі, мый талун найӧ вежӧны старӧстанысӧ — тӧданныд, негр Робинсонӧс — и кӧсйӧны пуктыны сы местаӧ еджыдӧс…
— Ага, со мый, — веськодя пинь пырыс шуліс юасьысь — Но ладнӧ, ог кутӧй налы мешайтны.
И старшеклассникъяс, кодъяс мукӧддырйи окотапырысь вӧчлісны ышмӧм ичӧтджыкъяслы замечаниеяс, спокойнӧя мунлісны ас орданыс.
Быттьӧ нарошнӧ, сизимӧд классаяслӧн первой часыс ставнас лои свободнӧй и математика кабинетыс — тырвыйӧ на киын: мистер Хомер висьмӧма да телефон пыр висьталӧма, медым сійӧс эз виччысьны.
Восьса ӧшиньясӧд петіс «патриотическӧй» сьыланкыв, кӧні помтӧг повторяйтчисны «кодзувъяс да полосаяс», «звёзднӧй знамя», «звёзднӧй флагъяс» да мукӧдпӧлӧс американскӧй государственнӧй реквизит.
Кабинет пельӧсын мыйвынсьыс горзісны: «менам страна — тэнад страна, о енмӧй!»
Хорнас ыджыд кыпыдлунӧн дирижируйтіс «орлята» пӧвстысь ӧти — морковь кодь гӧрд Мартин Кроник, косьяс панысь да сплетник.
Сійӧ локтіс школаӧ аслас ребятакӧд ӧтлаын пӧшти югдігас на да удитіс нин рисуйтны дӧска вылӧ уродливӧй обезьянаӧс, коді кутіс киас глобус.
«Великӧй учёнӧй Робинсон изучайтӧ вселеннӧй» висьталіс рисунокувса издевательскӧй гижӧдыс.
Татшӧм жӧ грубӧя рисуйтӧм карикатура мичмӧдіс открыткаяссӧ, кодъясӧс воддза луннас пӧлучитісны дзик став «малюткаясыс».
Карикатура улас вӧліны бӧрйысьӧмводзвывса лозунгъяс:
«Америка американецъяслы, — тадзи шуліс на президент Монро (видзӧд США-лысь история)».
«Африка негръяслы — тадзи шуам ми!»
«Робинсон нарушайтӧ штатъяслысь законъяс, сы вӧсна мый сійӧ — бокӧвӧй морт!»
«Долой старӧста Робинсонӧс!»
«Сетӧй ассьыныд гӧлӧснытӧ Мак-Магонлы — тырвыйӧ американецлы да медбур форвардлы!»
«Энӧ вунӧдӧй: директор кутас радейтны сійӧ классӧ, кӧні старӧстанас — сылӧн рӧднӧй пиыс!»
«Бӧрйӧй «орёл» Мак-Магонӧс!»
Быд открытка мышкӧ вӧлі печатайтӧма машинкаӧн, мый сизимӧд класса ледияс да джентльменъяс кӧсйӧны чукӧртчыны четвергӧ школаын урокъяс заводитчытӧдз, медым обсудитны выль старӧста бӧрйӧм йылысь важӧн нин кыптӧм вопрос.
Вӧлі и подпись: «Бӧрйысьӧмъяс кузя организационнӧй комитет».
Комитетса членъяслысь нимъяссӧ вӧлі гижӧма киӧн и вывті гӧгӧрвотӧма, но «малюткаяс» пӧвстысь унджыкыс пыр жӧ гӧгӧрвоисны, мый «комитетыс» — тайӧ ачыс Фэйни Мак-Магон, сылӧн другыс Рой Мэйсон да Кузь туша — Лори Миллс.
Но ӧткымын школьникъяслы и открыткаясыс и став тайӧ шумыс да гамыс вӧліны выльторйӧн, и найӧ век ӧтарӧ юасисны то Мартинлысь, то Лорилысь, кодъяс кажитчисны унджык тӧдысьясӧн да кутісны асьнысӧ кӧзяинъяс моз:
— Мый миян лои?
Мыйла татшӧма горзӧны?
— Эй, Мартин, мыйын делӧыс?
Кодсянь тайӧ открыткаясыс и коді шуис нуӧдны бӧрйысьӧмъяссӧ?
— Воас кад — ставсӧ тӧдмаланныд, — тшапа ӧтвечайтлісны Мартин да Лори.
Школьникъяс лэптыштлісны пельпомъяссӧ да шӧйӧвошӧмӧн вешйылісны.
Кодсюрӧ на пӧвстысь бура относитчылісны Чарли Робинсон дорӧ да лыддьылісны сійӧс тырвыйӧ «ас» мортӧн, но сэки жӧ некыдз эз вермывны миритчыны сійӧн, мый классӧн веськӧдлӧ негр.
Сы вӧсна найӧ эз и протестуйтны бӧрйысьӧмъяслы паныд, кӧть эськӧ дзик ставныс гӧгӧрволісны, мый ставыс тайӧ — Мак-Магонлӧн уджыс.
— Эй, ребята, мунӧй кӧть дворӧ, медым не срамитны став школасӧ!
Сэні верманныд горзыны мыйта тӧрас, — такӧдлісны горзысьясӧс медся полкаясыс.
— Огӧ думайтӧй!
Сэні абу ораторъяслы кафедраыс, а миянлы колӧ кафедра, — ӧтвечайтісны горзысьяс.
Зильгис звӧнок, но некод весиг пыдди эз пукты: настроение лои пыр ёнджыка и ёнджыка напряжённӧй.
Дворӧ ыджыд шумӧн пыралісны школьникъяслӧн выльысь-выль группаяс.
Ӧтияс вылын красуйтчис эмблема орёл, мукӧдъяслысь курткаяссӧ мичмӧдіс эзысь свирель.
— Видзӧдлы, тӧдлӧмаӧсь горчичнӧй брӧдягаяс да тожӧ лӧсьӧдчӧмаӧсь! — Лори Миллс муртса эз пӧд скӧрысла. — Пӧжалуй, оз сэтшӧм шыльыда тайӧ артмы, кыдзи ми чайтім.
Сійӧ ыстіс скаутъяс пӧвстысь ӧтиӧс Рой дінӧ да Фэйни дінӧ донесениеӧн, мый робинсоновецъяс, тыдалӧ, лӧсьӧдчӧны тожӧ выступайтны.
Локтісны чукӧрӧн сьӧд кучика ребята Джон Майнард веськӧдлӧм улын.
Видзӧднысӧ сійӧ вӧлі жугылькодь, и тайӧс пыр жӧ казялісны мак-магоновецъяс.
— Видзӧдлы, мулатыс кыдзи нырсӧ ӧшӧдӧма!
— И мукӧдыс тожӧ — быттьӧ лимон ньылалӧмаӧсь…
Тӧдӧны сьӧд обезьянаяс, мый найӧ вожаклы воис пом!
— Верманныд тайӧясӧс лэдзны, — вашнитіс Лори скаутъяслы: — тайӧяс миянлы абу опаснӧйӧсь.
Джонӧс да сылысь ёртъяссӧ лэдзисны.
Но кор воротаӧд мыччысисны Квинси-двӧйнияс ыджыд свирель значокъясӧн, кодъяс дзирдалісны налӧн куртка лацканъясын, Лори зумыштчис да мигнитіс скаутъяслы:
— Колльӧдӧй найӧс, ребята!
— Чошкӧд пельястӧ, — вашкӧдіс вокыслы Бэн Квинси. — Чукӧрт миянлысь ставсӧ да видзӧдлы, кӧні Чарли.
Но Вик весиг эз удит прамӧя видзӧдлыны — сы дорӧ котӧрӧн локтісны нин «орлята»:
— Вокъяс, ті бӧрйысьӧмъяс вылӧ?
Кайӧй нёльӧд судтаӧ, мифология кабинетӧ.
Да ми тіянӧс ӧні жӧ колльӧдам.
— Мыйла нёльӧд судтаӧ? — чуймис Бэн. — Талун ӧд миян Горилла.
— Горилла оз ло, и ми вуджим мӧд кабинетӧ. — сэні прӧстджык, — вокъяс мышкӧ сувтігмоз да послань найӧс надзӧник тойлавны заводитігмоз объяснитісны куим ыджыд тушаа скаут.
— Мый ті тойласянныд?
Ми и асьным мунам, нинӧм киясыдлы вӧля сетны, — век на нинӧм гӧгӧрвотӧг броткигтырйи шуис Бэн.
Но ён кияс катӧдісны нин сійӧс да Викӧс выліӧ, и эз на удитны двӧйнияс воны ас садяныс, кыдзи найӧс игналісны мифология кабинетӧ; кабинетыс вӧлі тыртӧм, кӧдзыд.
Зёлькнитіс томанын ключ, и вокъяс водзын лоины Нептунъяслӧн, Марсъяслӧн да Венераяслӧн гипсӧвӧй торсъяс.
Бэн шыбитіс шапкасӧ джоджас да гораа видчыштіс:
— Бӧбъяс ми тэкӧд!
Проклятӧй простофиляяс да бӧбъяс!
Сетны асьтӧ татшӧма бӧбйӧдлыны!..
О, Вик, кӧні нӧ вӧлі тэнад юрыд?
Вик кыв ни джын шутӧг пошкис ӧдзӧс дорын, йӧткис сійӧс пельпомнас, личкис вугсӧ — полируйтӧм дубысь вӧчӧм кыз ӧдзӧсыс эз сетчы.
Сэки Вик друг заводитіс кучкавны кулакъяснас да мыйвынсьыс горзыны:
— Восьтӧй!
Восьтӧй, проклятӧйяс!..
— Весьшӧрӧ старайтчан, — жугыля шуис Бэн. — Ми вермам тані пукавны мӧд происшествиеӧдз: орччӧн сӧмын тыртӧм классъяс да лаборатория, кӧні асывъяснас абу ни ӧти морт лов.
А ӧшиньясыс видзӧдӧны кушинлань, и кӧть мыйта тэ эн горзы, всё равно некод тэнсьыд оз кыв…
Колӧ шуны, найӧ зэв бура вӧчӧмаӧсь став тайӧ делӧсӧ.
— Да, но мыйла сӧмын миянӧс татчӧ игналісны? — юаліс Вик.
Кыдз быттьӧ сылӧн юалӧм вылӧ ӧтвет пыдди коридорын кыліс кок шы, ӧдзӧсыс здук кежлӧ воссьыштліс, и кабинетӧ, быттьӧ бутылкаысь воздухӧн йӧткӧм пробка, лэбыштіс Нэнси Гоу.
— Тайӧ нӧ мый?!
Кыдзи ті лысьтанныд менӧ игнавны!
Ӧні жӧ восьтӧй! — пемыдгӧрд ичӧтик кулакъяснас ӧдзӧсӧ кучкалігтыр горӧдіс сійӧ. — Восьтӧй, тіянлы шуӧны!
— Пукышт иган сайын, африканскӧй кань, тэныд пӧлезнӧ неуна чинтыштны ассьыд вдохновениетӧ! — серӧктіс кодкӧ ӧдзӧс сайын.
— Подлӧй трусъяс!
Тіянлы сӧмын нывкаяскӧд воюйтны!
Веськыда кӧ шуны, повзинныд, мый ті онӧ вермӧй справитчыны Робинсонкӧд, вот и игналінныд менӧ татчӧ.
Ӧні жӧ лэдзӧй татысь! — пессис Нэнси.
Сійӧ бергӧдчис Квинси вокъяслань: — Гӧгӧрвоанныд, мый найӧ думыштӧмаӧсь?
Найӧ миянӧс ставнымӧс йӧртасны гидӧ моз, а сэсся расправитчасны Чарликӧд кыдзи окотитасны.
— Эк, тожӧ, вӧчин великӧй открытие! — дӧсадапырысь шуис Вик. — Лучшӧ сувт ӧдзӧс дорас матӧджык, и кор найӧ восьтасны сійӧс, ми уськӧдчам на вылӧ да кутам писькӧдны аслыным туй.
— Вот тайӧ делӧ! — быттьӧ ловзис Бэн Квинси.
Ставныс куимнанныс пыр жӧ топӧдчисны ӧдзӧс бердӧ да заводитісны кывзысьны быд шыӧ, коді кыліс ортсысянь.
Первойсӧ на дорӧдз кыліс ылыс шум, коді, тыдалӧ, локтіс коймӧд судтасянь, но регыд шумыс кутіс кывны гораджыка, торъяліс ӧтка горӧдӧмъяс да кок шы вылӧ: кодӧскӧ кыскисны первойсӧ пос кузя, а сэсся коридор кузя.
— Ӧні кутчысьӧй, ребята! — кулакъяссӧ тыр дасьлунын кутігтыр вомгорулас шуис кызіник Вик.
Зилькнитіс томан, ӧдзӧс бара воссис.
Нэнси медводз уськӧдчис воссьӧм ӧдзӧс костӧ, сы бӧрся — двӧйнияс.
Ставныс куимнанныс пыр жӧ веськалісны некор вӧвлытӧм вабергачӧ.
Тайӧ вабергачас бергалісны кодлӧнкӧ кокъясыс, юръясыс, кулакъясыс.
Вабергач шӧрас кань моз чирзысь Нэнси удитіс казявны Василь Гиричӧс.
Сійӧ ӧвтчис кулакъяснас веськыдвылӧ и шуйгавылӧ — скӧрысь дорйысис скаутъясысь, кодъяс чукӧрӧн уськӧдчисны сы вылӧ, но сійӧс пыр ёнджыка и ёнджыка тойлалісны мифология кабинет ӧдзӧслань.
— Василь, ми танӧсь, ми локтам отсӧг вылӧ!
Эн сетчы, Василь! — горӧдіс Нэнси, но кодлӧнкӧ киыс тупкис сылысь вомсӧ, и сылӧн омӧлик пельпомъясӧ кутісны кучкавны скаутъяслӧн ён кулакъясыс.
Сыкӧд орччӧн двӧйнияс гыпӧдісны кодӧскӧ мышкуас да котшкӧдісны юрас, горзісны да зілисны мынтӧдчыны йӧз чукӧрсьыс, но найӧс пыр ёнджыка кыскисны, кытчӧдз найӧ бара эз веськавны мифология кабинетӧ; юрсиясыс налӧн вӧлі лёзь, паськӧмныс нетшкыссис, ловныс тыри.
Тайӧ пӧрйӧ, Олимпса гипсӧвӧй олысьяс кындзи, накӧд тшӧтш вӧліны не сӧмын Нэнси, но и Василь Гирич, ырӧбӧн бӧрдысь Мери Смит, еджыд да сьӧд кучика некымын детинка да нывка, кодъяс пӧвстын шыбласис Кузь тушалӧн скӧрмӧм чойыс — Марта Миллс.
— Мый нӧ найӧ, йӧймӧмаӧсь али мый? — горзіс тайӧ нывкаыс. — Игнавны менӧ татчӧ, тайӧяскӧд ӧтлаын!..
Да менам аслам нэмӧн некор эз вӧвлы некодкӧд накӧд нинӧм общӧйыс!
Со менам эмблемаыс! — И сійӧ гӧрдитчӧмӧн пыркнитіс эзысь орёлсӧ.
Кызіник Вик немжалиттӧг серӧктіс сы вылӧ.
— Эн кодйы мукӧдлы гу, ачыд сэтчӧ веськалан.
Ми ещӧ тэныд содтам ассянь, повтӧм орлица! — И сійӧ мӧдӧдчис Марталань, быттьӧ кӧсйис сійӧс нӧйтны.
— Отсалӧй!
Виӧны! — чилӧстіс «повтӧм орлица».
— Да эновт тэ сійӧс!
Аддзин тешитчынытӧ кад! — ӧлӧдіс Викӧс Василь Гирич. — Вайӧй лучшӧ думыштам, кыдзи миянлы татысь петны, медым ас кадӧ удитны отсавны Чарлилы.
А то ме аддзылі дворысь Мэрфиӧс шайкаыскӧд.
Найӧ абу прӧста сэнӧсь.
Васильлӧн лӧз синъясыс ӧзйисны, юрсиыс пӧсяліс да сибдіс плешкас.
— А кӧні нӧ Ричи?
Удитін эн тэ предупредитны сійӧс?
Ӧні ӧд став надеяыс сы вылӧ. — Вик тӧждысьӧмпырысь видзӧдіс Василь вылӧ.
Сійӧ дӧзмӧмпырысь макнитіс кинас.
— Абу гортас сійӧ.
Зэв водз мунӧма, и некод оз тӧд кытчӧ.
Но век жӧ ми Джойкӧд колим записка, медым сійӧ ӧдйӧджык локтіс школаӧ, сы вӧсна мый гӧтӧвитсьӧны сійӧ событиеясыс, кодъяс йылысь Ричи тӧдӧ.
— Но, ӧні ставыс эштіс! — шога ышловзис Вик.
Василь матыстчис ӧшинь дорӧ, гурйыв восьтіс сійӧс да мыччысис ортсӧ.
— Джуджыд, и пӧжарнӧй поскыс ылын, — жальпырысь шуис сійӧ. — Оз, тайӧ туйӧд петны оз позь.
— А мый, кутшӧмкӧ енмӧн кӧ жугӧдны ӧдзӧссӧ? — друг висьталіс ассьыс думсӧ Бэн Квинси. — Ме лыддьывлі историческӧй книгаясысь, кыдзи войдӧр жугӧдлісны татшӧм способнас крепостнӧй стенаяс.
Вот тайӧ Аполлоныс — таран вылӧ зэв лӧсялана дядьӧ.
— Чепуха!
Сійӧс ӧд гипсысь вӧчӧма, — шыасис Вик. — Вот эськӧ сійӧ кӧ вӧлі мраморнӧй, сэки эськӧ позис жугӧдны сійӧн вӧсньыдик пӧвтӧ.
Нэнси, коді век на вӧлі лёзь юрсиа да кось бӧрын кӧдзавтӧм на, тожӧ видзӧдліс ӧшиньӧд.
— А гашкӧ, век жӧ видлыны? — шуис сійӧ. — Ме эськӧ верми лэччыны водосточнӧй труба кузя.
Ме ӧд зэв кокньыдик, и гимнастика вылын менӧ ошкӧ мисс Бонс.
Василь кыскыштіс сійӧс ӧшинь дорсьыс.
— Эн думайт нинӧм абусӧ, пӧжалуйста! — небыда шуис сійӧ. — Лэдзам ӧмӧй ми нывкаӧс лэччыны нёльӧд судтасянь водосточнӧй трубаяс кузя, а асьным кутам сулавны да видзӧдны! — Сійӧ инмӧдчис Нэнсилы киас: — Видзӧдлы, тэнад гӧгӧр лӧз…
Тайӧ скӧтъясыс зэв ёна дойдалісны тэнӧ?
Нэнси пыркнитіс юрсисӧ:
— Нинӧм.
Налы месянь сюри жӧ…
Подлӧй трусъяс!
Мери Смит, коді пельӧсын гусьӧник бӧрдіс, друг лэптіс юрсӧ да зэв ёна горӧдіс:
— Ті тані сёрнитанныд, а найӧ сэні расправляйтчӧны Робинсонкӧд!..
Господьӧй енмӧй, сійӧ ӧд сэні дзик ӧтнас!
Некодлы отсавны, поддержитны сійӧс!
И тайӧ сьӧкыд минутаас ме абу сы дінын!
И Мери бӧрддзис ещӧ ёнджыка.
Бэн пуктіс пельсӧ ӧдзӧсӧ:
— Буракӧ, ӧні ставныс найӧ чукӧртчисны уліӧ, Горилла ордӧ.
Ме некодӧс ог кыв миян коридорысь.
Весиг часӧвӧйяссӧ абу сувтӧдӧмаӧсь.
Василь друг надзӧник акнитіс.
— Мый тэкӧд?
Мыйын делӧыс? — котӧрӧн локтіс сы дорӧ Нэнси.
— Энлӧй!
Кажитчӧ, ме мыйкӧ думышті! — радпырысь шуис детинка. — Час ми видлам менсьым способӧс.
Сійӧ заводитіс зэв тэрыба гурйыны зепъяссӧ аслас курткаыслысь, код вылын лӧсталіс эзысь свирель.
А буретш сійӧ кадас коймӧд судтаын, Горилла кабинетын, событиеясыс развивайтчисны сідзи, кыдзи колӧ.
21. БӦРЙЫСЬӦМЪЯС
Кор школа воротаӧд мыччысис Чарли Робинсонлӧн статя фигураыс, ставныс кутісны видзӧдны сы вылӧ.
Но школьникъяс весьшӧрӧ зілисны аддзыны негритянскӧй детинкаын кӧть неуна тӧждысьӧм либӧ полӧм. Чарли вӧлі вывті спокойнӧй и тайӧ асылас кутіс асьсӧ торъя нин бура.
Сійӧ зэв бура казяліс, мый сійӧ локтӧм бӧрын йӧзыс кутісны волнуйтчыны, видзӧдны — лӧгпырысь либӧ серамсорӧн, но тӧрытъя вой бӧрын Чарли ас думсьыс быттьӧ быдмис да чувствуйтіс асьсӧ аслас неприятельясысь ыджыдджыкӧн, ёнджыкӧн да тӧлкаджыкӧн.
Быттьӧ нинӧм абу и вӧвлӧма, сійӧ вомӧналіс двор, кайис коймӧд судтаӧ да пырис математика кабинетӧ.
Пыр жӧ пуксис чӧв-лӧнь.
Дугдісны сьылӧмысь, ланьтісны горзӧмъяс.
— Ага, локтін жӧ мистер старӧста! — кыліс кодлӧнкӧ лёкногӧн сералана гӧлӧс.
— Бурджык сёрӧнджык локны некор дорысь, — преподаватель пызан сайын Фэйникӧд орччӧн пукалігмоз вомгорулас шуис Рой Мэйсон.
Чарли видзӧдліс сьӧд дӧска вылӧ, кӧні вӧлі зэв мисьтӧма рисуйтӧма обезьянаӧс, и здук кежлӧ шӧйӧвошліс.
Сылы окота лои ӧні жӧ, сійӧ жӧ минутаас, уськӧдчыны став тайӧ вежнясьысь детинкаясыс да нывкаясыс вылӧ да расправитчыны накӧд сідзи, медым найӧ нэм кежланыс вунӧдісны, кыдзи колӧ издевайтчыны сы вылын да сылӧн другъяс вылын…
Пӧсьыс дзулькйӧн петіс плеш вылас.
Но кыдз сӧмын вермис сійӧ кутіс асьсӧ, матыстчис аслас векся места дінӧ ӧшинь дорӧ, зілис некод вылӧ не видзӧдны да пуксис.
Кузь тушаа Лори, коді эновтіс дворын ассьыс постсӧ, вашкӧдӧмӧн висьталіс Ройлы, мый медся опаснӧй робинсоновецъясыс ставыс пукалӧны иган сайын.
— Сідзкӧ заводитам, — джын гӧлӧсӧн шуис Рой да тувкнитіс гырддзанас тӧждысьӧмӧн гӧгӧрбок видзӧдысь Фэйни вылӧ. — Мый нӧ тэ бергалан?
Ӧні кутан висьтавны речь.
Лори Миллс матыстчис Чарли дінӧ да шут моз копыртчыліс сылы пӧшти муӧдзыс.
— Позьӧ доложитны тіянлы, мистер старӧста, мый мистер Хомер корӧ тіянлысь извинение: висьӧмыс мешайтіс сылы локны талун урок вылӧ.
— Ладнӧ, — спокойнӧя шуис Чарли, — сідзкӧ миянлы ковмас повторяйтны локтан уроксӧ — география.
Сійӧ перйис портфельсьыс учебник за зілис вӧчны сідзи, быттьӧ зэв сьӧлӧмсяньыс лыддьысьӧ.
— Всемирнӧй учёнӧй Робинсон изучайтӧ Африкаса братскӧй племяясыслысь обычайяссӧ, — издевайтчӧмӧн шуис Мартин — Морковка.
Гӧгӧр кутісны прысьйӧдлыны-серавны.
Чарли лэптіс юрсӧ книга весьтысь да видзӧдліс классӧ.
Сӧмын сэки сылы синмас шыбитчис, мый кабинетын сылӧн другъяс пӧвстысь некод абу.
Джонлӧн местаыс сыкӧд орччӧн вӧлі тыртӧм, кыдзи тыртӧмӧсь вӧліны и Васильлӧн, Паблолӧн да Квинси кык вокъяслӧн местаясыс.
Весиг Мери Смит, коді клянитчыліс сылы вечнӧй дружбаын да верностьын, — и сійӧ эз вӧв, непӧштӧ нин сійӧ детинкаясыс да нывкаясыс, кодъяс кӧть и эз дружитны сыкӧд, но относитчисны сы дінӧ бура да век дорйылісны сійӧс мак-магоновецъяс водзын.
Збыль ӧмӧй ставныс найӧ повзисны локны, медым не лӧгӧдчыны Мак-Магонкӧд.
Збыль ӧмӧй сійӧс предайтісны весиг медся матыса йӧзыс?
Сьӧлӧмсӧ дойдана сомнение дружбаын, другъясын друг шымыртіс Чарлиӧс.
Синъясыс сылӧн беспокойнӧя тӧждысьӧмӧн кутісны видзӧдны водзлань, сійӧ скамья вылас, кӧні долженӧсь вӧлі ыргӧн моз лӧставны кузь локонъяс.
Сӧмын ӧтчыд дружескӧя видзӧдлӧм вермис поддержитны да утешитны Чарлиӧс, сетны сылы тайӧ минутаас бодрость да спокойствие.
Да, Пат вӧлі тані, аслас обычнӧй местаын, но сійӧ демонстративнӧя зэв сьӧлӧмсяньыс лыддис кутшӧмкӧ кыз книга, и, кажитчис, мый кӧть весиг землетрясение лоӧ тайӧ минутаас, и сійӧ оз вермы торйӧдны том особаӧс книга дорысь.
— Извиняйтча, мистер Робинсон, мый мешайта тіянлы изучайтны вселеннӧй. — Вежнясигтыр Лори бара сувтіс Чарли водзӧ. — Делӧыс сыын, мый организационнӧй комитет постановитіс буретш тані и ӧні бӧрйыны выль старӧстаӧс, тайӧс ті тӧданныд нин сійӧ открытка сертиыс, кодӧс ті пӧлучитінныд.
Ті тӧданныд сідзжӧ, мый класс кӧсйӧ тіянӧс, кыдз шуасны, вӧтлыны старӧстаысь, сы вӧсна мый ті онӧ оправдывайтӧй миянлысь довериенымӧс…
Сідз-ӧ ме висьтала? — шыасис Лори ас йӧз дінас.
— Правильнӧ!
Вернӧ!
Именнӧ сідз! — горзыны кутісны быд боксянь мак-магоновецъяс.
Кывны кутісны пельтӧ чунӧдана шутьлялӧм, горзӧм, издевайтчана кывъяс.
Чарли чеччис аслас местаысь да видзӧдліс школьникъяслӧн буянитысь чукӧр вылӧ.
— Зэв бур… — кывъяссӧ надзӧник шуалігтыр заводитіс сійӧ. — Вайӧй выльысь нуӧдам бӧрйысьӧмъяс.
Ме принимайта тіянлысь вызовнытӧ, но предупреждайта, тіянлы оз удайтчы сэтшӧм кокниа мекӧд справитчыны.
Ме кута водзсасьны.
Ме ог тӧд, кӧнӧсь найӧ, кодъяс сулалӧны ме дор, но ме надейтча, мый и татӧг ог пропадит.
Сылысь кывъяссӧ вевттисны кабинет ӧдзӧс дорын горзӧмъяс да ноксьӧм.
Сэні мак-магоновецъяс кутӧмаӧсь Джой Беннетӧс да Де-Мингоӧс, кодъяс кыдзкӧ писькӧдчӧмаӧсь татчӧ, зілисны кыскыны найӧс ӧдзӧс дорысь да гусьӧник дзебны выліӧ.
Но тайӧс вӧчны налы эз удайтчы: ичӧтик, но вына Джой ӧтчаяннӧя водзсасис, а Пабло удитіс писькӧдчыны кабинетӧ и ӧні став правилӧяс серти нокаутируйтіс Лориӧс.
Сэк, кор скаутъяс отсӧгӧн Кузь туша чеччис, ойзіс да видлаліс доймӧм черлысӧ, испанец котӧрӧн матыстчис другыс дінӧ.
— А кӧнӧсь Василь да ӧстальнӧйясыс? — тэрыба вашкӧдӧмӧн юаліс Де-Минго. — Мыйла миян йӧз пӧвстысь некод оз тыдав?
— Ог тӧд. — Чарли копыртіс юрсӧ. — Гашкӧ, прӧста повзисны и оз кӧсйыны портитны отношениеяссӧ Мак-Магонкӧд да сылӧн компаниякӧд. — Сійӧ шога шпыньмуніс.
Пабло пыр жӧ ыпнитіс сідзи, мый весиг сьыліыс сылӧн воротник улас лои виргӧрд.
— Яндысьны колӧ тэныд не сӧмын тадзи шуны, но весиг думайтны, Робинсон! — топнитіс синъяснас сійӧ. — Гиричыд повзис?
Тэ нӧ мый, он тӧд сійӧс али мый?
Василь некодысь и нинӧмысь оз пов!..
Эз, миян йӧзкӧд мыйкӧ лои, ме чувствуйта тайӧс.
Ме аддзылі дворысь Мэрфиӧс ребятаыскӧд.
Найӧ мыйкӧ виччысьӧны и оз прӧста сэні пукавны.
Налӧн тані настӧящӧй шайка.
Миянлысь вомнымӧс тупкыны жӧ кӧсйисны да кӧсйисны кыскыны кытчӧкӧ, но ми дорйысим.
Сэк, кор сійӧ висьталіс, Беннет орӧдіс аслас противникъяслысь цепсӧ да бомба моз лэбис комнатаӧ.
— Ага, кӧсйисны миянӧс игнавны, но эз артмы! — Воинственнӧя кулакъяссӧ треситігтыр горӧдіс сійӧ. — Энлӧй, час ми тіянлы вӧчам бӧрйысьӧмъяс.
Ми петкӧдлам, кутшӧмӧсь ті эмӧсь!
— Бӧлбан, мыйла нӧ тэ найӧс лэдзин!
Кыдзи тэ лысьтін мунны пост вывсьыд менам приказтӧг! — скӧрысь шуаліс Кузь тушалы Фэйни. — Ӧні найӧ мешайтасны меным висьтавны речь, а ме и сідзи волнуйтча.
Джой сэк кості кайис кафедра вылӧ да сулаліс сэні; сійӧ весьшӧрӧ зілис горзыны ёнджыка мак-магоновецъясысь.
Сійӧ пӧшти войбыд гӧтӧвитіс речь, кӧні прославляйтсисны Чарльз Робинсонлӧн достоинствоясыс да дзик нинӧм туйӧ пуктыссис сылӧн Мак-Магон соперникыс.
— Кывзӧй, кывзӧй!
Внимание! — чуксаліс сійӧ. — Кольӧм во ноябрь тӧлысьын ми ставным гӧлӧсуйтім Чарльз Робинсон вӧсна и тӧдім, мый сійӧ честьӧн кутас представляйтны миянлысь класснымӧс школаын да кутас смела дорйыны миянлысь интересъяснымӧс.
Ми гӧгӧрволім, мый сы дырйи «малюткаяс» классын лоӧ мир да единодушие, мый сы дырйи кутас дзоридзавны дружба, товарищество чувство да…
Мэйсон сетіс знак и дас кымын скаут уськӧдчисны Беннет вылӧ да ӧти здукӧн кыскисны сійӧс кафедра вылысь.
— Кӧсъянныд тупкыны менсьым вомӧс?
Оз удайтчы! — Джой кайис скамейка вылӧ. — Ме и татысянь висьтала ребяталы став правдасӧ!
Робинсон — негр, а Мак-Магон — тырвыйӧ американец, но тайӧ негрыс — веськыд, честнӧй да повтӧм, а Мак-Магон — настоящӧй доносчик да подлиза, и тайӧс ставыс тӧдӧны!
А сылӧн другыс, Мэйсон, Лунвылысь локтӧм тайӧ белоручкаыс да аристократикыс, лоӧ ещӧ лёкджык.
Тайӧ сійӧ ньӧбаліс Мак-Магонлы гӧлӧсъяс да вайӧдіс татчӧ быдса чукӧр бокӧвӧй ребятаӧс.
А Робинсон йылысь кӧ сёрнитны, то быдӧн тӧдӧны, кутшӧм сійӧ бур ёрт: кор Квинси-двӧйнияс висьмисны свинкаӧн, сійӧ быдса лунъяс коллис на ордын да отсаліс мамыслы ньӧбасьны, мыськис пӧсуда да весиг джоджсӧ, медым сійӧ аддзис кад ветлыны на дінӧ больничаӧ.
А кор Тэд Маллори жугӧдіс лабораторияын электрическӧй машина, Робинсон босьтіс мыжсӧ ас вылас да ачыс пӧчинитіс машинасӧ!
— А ӧд тайӧ вернӧ, ребята! — горӧдіс аслас пельӧссянь руд синъяса ён Маллори.
Чарли аддзис, кыдзи Пат лэптіс юрсӧ да вомгорулас тожӧ шуыштіс мыйкӧ ошканаӧс.
— Но, дерт, вернӧ, ставыс вернӧ! — нимкодь лои поддержитӧмсьыс Паблолы. — Кывзӧй, кывзӧй Беннетлысь!
Но кывзынысӧ вӧлі некодлысь нин: Джой воши, быттьӧкӧ му пытшкас пырис.
— Ак, негодяйяс, найӧ кыскисны сійӧс дӧска сайӧ!
Пабло уськӧдчис мездыны, но сійӧс весиг матӧ эз лэдзны.
Скаутъяс цепӧн сувталісны дӧска дорӧ, код сайын зэв лёкногысь ноксисны.
— Ледияс да джентльменъяс, ӧні тіян водзын выступитас класса старӧста пост вылӧ тіянӧн выдвинитӧм кандидат — Фэниан Мак-Магон, — торжественнӧя объявитіс кафедра вывсянь Рой Мэйсон. — Кывзӧй, кывзӧй Мак-Магонлысь бӧрйысьӧмводзвывса речсӧ!
Скаутъяс отсӧгӧн «орёл» кайис кафедра вылӧ.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі гӧрд, пӧсялӧма, но кутіс сійӧ асьсӧ яндысьтӧг.
— Менам кандидатураӧй вӧлі и кольӧм бӧрйысьӧмъяс дырйи на, — заводитіс Фэйни. — Сэки ті, челядь, мыйлакӧ эн кӧсйӧй, медым ме лои тіян старӧстаӧн…
— И ӧні ог кӧсйӧй! — кыліс дӧска сайсянь Беннетлӧн быттьӧ пӧдӧм гӧлӧсыс. — И эн надейтчы, подлиза.
Гӧлӧсыс ори.
Дӧска сайын бара заводитчис ноксьӧм.
— Ті сэки лыддинныд бурджыкӧн бӧрйыны Робинсонӧс, кӧть эськӧ не сӧмын миян школаын, но и мукӧд школаясын и вообщӧ кар пасьталаыс шензисны сійӧ бӧрйысьӧмъясыс вылӧ, медым не висьтавны унджык, — ёна тӧдчӧдӧмӧн водзӧ висьталіс Фэйни.
— Мыйла шензисны?
Тэ эн мудерит, помӧдз висьтав!
Ме требуйта, медым тэ объяснитін ассьыд кывъястӧ! — Чарли скӧрысь видзӧдіс Мак-Магон вылӧ.
Но мӧдыс вӧчис сідзи, быттьӧ эз кыв.
— Уна больгыны ме ог кут, да сійӧ оз и ков. — Фэйни збоя мигнитіс класслы. — Войдӧр миян школаын пӧшти эз вӧвны цветнӧйясыд и школаыс вӧлі сэтшӧм, мый бурджыкыс оз и ков: медся бур нывкаясыс да детинкаясыс велӧдчисны миян ордын, и лыддьыссис, мый миян школа — медся первой.
А бӧрыннас нин, ме ог тӧд кыдзи, миян лоины зэв уна разнӧй негръяс, мулатъяс, испанецъяс, славяна — ӧти кывйӧн кӧ шуны, бокӧвӧй йӧз.
И пыр жӧ миян заводитчисны беспорядокъяс.
Вот босьтны кӧть сійӧ историясӧ дактилоскопированиенад.
Менам бать висьталіс, мый чунь туйяс сетны должен быд настӧящӧй американец, сы вӧсна мый тайӧ отсалӧ кутавны преступникъясӧс.
А Робинсон вӧчис миянын зык: сылы, тӧданныд-ӧ, оскорбительнӧ сетны аслас сьӧд лапаыслысь чунь туйяссӧ.
Тайӧн сійӧ петкӧдліс, мый сійӧ, ӧти-кӧ, дзик бӧб, кыдзи и став негръясыс, а мӧд-кӧ, вреднӧй бокӧвӧй морт…
Да, да, пӧжалуйста, шензьӧй мыйта тӧрас, — шыасис сійӧ Чарли да Пабло дінӧ. — Ставныд ті кывлінныд, мый висьталіс тані менам батьӧй сійӧ зыксӧ вӧчысьяс йывсьыс, кодъяс думыштісны война бӧрын кӧзяйничайтны Америкаын и ӧні шызьӧдӧны ставсӧ, коді налысь кывзӧ, да краснӧйяс деньга вылӧ вӧчалӧны разнӧй беспорядокъяс…
— Но мыйын нӧ тані мыжа Робинсоныс? — горӧдіс Тэд Маллори. — Тэ, вокӧ, сӧр, сӧр, да вывтісӧ эн жӧ!
— Эй, детинка, кывтӧ эн нюжйӧдлы! — дзик ньӧти яндысьтӧг ӧтвечайтіс сылы Фэйни. — Ме тайӧс сы вӧсна шуа, мый Робинсон чукӧртіс ас дінас бур компания сэтшӧм детинкаясысь, кыдзи сійӧ ачыс, и чайтіс, мый сійӧ вермас лӧсьӧдны школаын ассьыс порядокъяссӧ.
Выступайтӧ старӧстаяс сӧвет вылын, оз тшӧкты миянӧс сетны чунь туйяс, а аски думыштас мыйкӧ ещӧ лёкджыкӧс…
Со миян дінӧ воис Рой Мэйсон, и сійӧ шуӧ, мый налӧн, Лунвылын, став ребятаыс — дзик ставыс — мунісны эськӧ школаысь, сэтчӧ кӧ явитчис кӧть дзик ӧти негр.
Юалӧй сылысь асьныд, менсьым кӧ он веритӧй!
А ми тані сетім вӧля миян цветнӧйяслы, думайтам, мый найӧ сэтшӧм жӧ американецъяс, а найӧ бокӧвӧй йӧз, найӧ сулалӧны краснӧйяс дор, верманныд менсьым веритны… — Фэйни видзӧдліс соскас сутшкӧм шпаргалка вылӧ. — Ми — американскӧй челядь, и ми радейтам ассьыным флагнымӧс, ассьыным штатъяснымӧс и ассьыным законъяснымӧс.
Но эмӧсь миян пӧвстын сэтшӧмъяс, кодъяслы веськодь ставыс тайӧ.
Найӧ кортӧг локтісны миян дінӧ Африкаысь, Испанияысь, краснӧй Россияысь. — Сэки младшӧй Мак-Магон батьыс моз жӧ вӧчис эффектнӧй пауза. — Ті, дерт, гӧгӧрвоанныд, мый йылысь ме сёрнита.
Паныдалі ме коркӧ татысь гренджерскӧй ребятаӧс, и найӧ веськыда сьӧласисны, кор тӧдмалісны, мый миян школаын вӧчсьӧ.
Колӧ чайтны, весиг ӧткажитчасны локны миянӧ матч вылӧ…
— Йӧймис али мый тайӧ!
Сӧрӧм кутшӧмкӧ!
Мый сійӧ сідзи вожасис Робинсон вылас? — кылісны торъя горӧдӧмъяс, но найӧ пыр жӧ вӧйины скаутскӧй гӧлӧсъяслӧн грубӧй хорӧ:
— Правильнӧ!
Вернӧ!
Збыль сійӧ висьталӧ!
Кывзӧй «орёллысь»!
Кафедра друг вӧрзис, пӧлыньтчис и друг грымакылӧмӧн кымыньтчис.
Эз вермы кутчысьнысӧ да сыкӧд тшӧтш кымынь уси и «орёл».
Кымыньтӧм кафедра вылын лои сьӧд детинкалӧн фигураыс.
Кулакъяссӧ сійӧ вӧлі чабыртӧма, ыджыд сьӧд синъясыс ӧзйисны.
И тайӧ ыджыд, справедливӧй лӧглунсӧ аддзигӧн школьникъяс недыр кежлӧ ланьтлісны.
Сьӧлӧм пытшкас быдӧнлӧн вӧрзис мыйкӧ каитчӧм кодь да вирдыштіс мӧвп, мый ставыс вӧчсьӧ неладнӧ да оз честнӧя.
— Кывзӧй, мый ме тіянлы висьтала! — сьӧкыда лолалігтыр заводитіс Чарли. — Мак-Магон тані кисьтӧ став няйтсӧ ме вылӧ да менам народ вылӧ.
Но клянитча тіянлы… — Чарли торжественнӧя лэптіс кисӧ, — клянитча тіянлы, ме эськӧ бурджык лои медбӧръя, неграмотнӧй чернорабочӧйӧн, чем лоны сэтшӧмӧн, кутшӧм Мак-Магон либӧ сылӧн Мэйсон другыс.
Сы вӧсна мый найӧ кӧть и еджыдӧсь, а медся подлӧй детинкаяс на пӧвстысь, кодъясӧс ме тӧда.
И ставыс, мый найӧ талун тані вӧчисны, сэтшӧм мисьтӧмтор, мый меным медся ёна окота сьӧлыштны да мунны.
Но ме тӧда: ме кӧ муна и старӧстаӧн лоӧ Мак-Магон, миян класс лоӧ медся омӧль классӧн, гашкӧ, не сӧмын миян школаын, но и кар пасьтала.
Сы вӧсна мый веськӧдлыны сэні кутасны медся некытчӧ туйтӧм ребятаыс, кыдзи Фэниан да Мэйсон, и настӧящӧй бур ребяталы тані нинӧм лоӧ вӧчнысӧ.
Думыштӧй, кыдзи ми ӧтлаын ветлывлім экскурсияяс вылӧ, кыдзи гӧтӧвитчылім гренджерецъяскӧд ордйысьӧмъяс кежлӧ.
А ӧні Мак-Магон да сылӧн компанияыс кӧсйӧны миянӧс лӧгӧдны ас костаным, сы вӧсна мый тайӧ налы выгӧднӧ.
Мак-Магон повторяйтӧ краснӧй опасность йылысь йӧзлысь кывъяссӧ…
Колӧ чайтны, сылы тайӧс висьталісны гортас…
А юалӧй сылысь, мый сійӧ сэтшӧм краснӧй опасностьыс…
— Тупкы сылысь вомсӧ!
Тупкы сылысь вомсӧ, а то ставыс торксяс! — Фэйни петіс кафедра улысь да теребитіс Ройӧс. — Колӧ, медым сійӧ ланьтіс!
Рой петкӧдліс скаутъяслы знак, и классын друг заводитчис какофония: шутьлявны кутісны шотландскӧй свирельяс, нязгыны кутісны вомӧн ворсан гудӧкъяс, чирзыны кутісны ярмарочнӧй свистулькаяс.
Чарлилӧн кывъясыс вӧйины тайӧ унасикас шыяс пӧвстас.
Тыдалӧ вӧлі, мый сійӧ зільӧ висьтавны мыйкӧ важнӧйӧс, но весьшӧрӧ.
Сыкӧд орччӧн сулаліс Пабло и, тыдалӧ, мыйкӧ горзіс жӧ, сы вӧсна мый вомдоръясыс сылӧн вӧрисны и сійӧ зэв яра ӧвтчис кинас.
Рой лои Паткӧд орччӧн.
— Ӧні кутам сетавны запискаяс, кытчӧ лоӧ гижалӧма кандидатъяслысь нимъяссӧ! — горӧдіс сылы Рой дзик пеляс. — Миян счётнӧй аппаратӧн лоанныд ті, мисс. — Сійӧ скӧрысь шпыньмуніс.
Пат гӧрдӧдіс дзик пельӧдзыс:
— Ме… ог вермы.
Ме… вися…
— Чепуха! — бара горӧдіс Рой. — Тайӧ тіянлы ньӧти оз вредит, мисс Патриция, а, мӧдарӧ, лоӧ пӧлезнӧй.
Сійӧ серамсорӧн видзӧдліс Патлы чужӧмас, сэсся босьтіс карандаш, коді куйліс парта вылын, да ӧдйӧ мыйкӧ рисуйтіс восьтӧм тетрадяс.
Чарли, кодӧс топӧдісны пельӧсӧ горзысь скаутъяс, аддзис, кыдзи Пат дрӧгнитіс: тетрадьлӧн еджыд лист вылӧ вӧлі рисуйтӧма корона и орччӧн — кукиш; шӧрас красуйтчис ыджыд вопросительнӧй знак.
Чарли вештіс синъяссӧ Пат вылӧ.
Нывка здук мында быттьӧ падъяліс.
Чарли виччысис, весиг эз лолав.
И друг аддзис: Пат муртса аддзымӧн довкнитіс ыргӧн рӧма юрсиа юрнас.
— Эй ті, ланьтӧй! — командуйтіс скаутъяслы Рой.
Сійӧ шыасис класс дінӧ: — Ледияс да джентльменъяс, сы бӧрын, кор ми кывзім кыкнан кандидатыслысь бӧрйысьӧмводзвывса речьяссӧ, кора сетавны миян счётчиклы мисс Патриция Причардлы запискаяс, кӧні лоӧ индӧма тіянӧн бӧрйӧм старӧсталысь нимсӧ.
Сэки жӧ сійӧ сетіс гуся знак Лорилы.
Лори видзӧдліс коридорӧ да надзӧник шутёвтіс.
Пыр жӧ сылы вочавидзис сэтшӧм жӧ шутёвтӧм, и кабинетӧ ӧта-мӧд бӧрсяыс кутісны пырны школьникъяслы дзик тӧдтӧм детинкаяс.
«Малюткаяс» шӧйӧвошӧмӧн видзӧдісны тайӧ код тӧдас кытысь босьтчӧм детинкаясыс вылӧ, кодъяс сэтчӧ жӧ явнӧя кӧсйисны участвуйтны бӧрйысьӧмъясын.
Налӧн вожакӧн вӧлі сизимӧд классаяс пӧвстысь кодсюрӧлы тӧдса Мэрфи.
Но сыкӧд некод эз кӧсйы кутны некутшӧм йитӧд: ставыс тӧдісны сылысь хулиганитӧмсӧ да ён кулакъяссӧ.
Бокӧвӧй детинкаяс яндысьтӧг перъялісны зепъяссьыс запискаяс да ставыскӧд ӧтлаын пукталісны преподавательскӧй пызан вылӧ.
Пат чуймӧмӧн видзӧдлывліс тӧдтӧмъяс вылӧ; сылы сэтшӧма эз кажитчы ставыс, мый тані вӧчсис, и сійӧ нинӧм эз шу да примитіс насянь запискаяс.
— Внимание! — шуис бара Рой. — Ӧні лоӧ йӧзӧдӧма бӧрйысьӧмъяслысь результатсӧ.
Кывзӧй ставныд!
Пат чеччис.
Ставыс кутісны видзӧдны сы вылӧ.
Нывка пыркнитіс мышлань кывзысьтӧм юрси пратьсӧ.
Киыс сылӧн неуна дрӧжжитыштіс, но гӧлӧсыс вӧлі свежӧй да стрӧг, кыдзи и век.
— Вит запискаын Чарльз Робинсонлӧн нимыс… — заводитіс сійӧ. — Сӧмын витын…
А ӧстальнӧйяс…
— А ӧстальнӧйяс?
Ӧстальнӧйяс? — ӧттшӧтш горӧдісны классын.
— Верман нимкодясьны — тэнад ставыс лючки-ладнӧ, — удитіс вашнитны Рой Мак-Магонлы.
— Ӧстальнӧй запискаясас нимыс… — водзӧ висьталіс Пат.
Сылы эз удайтчы помавнысӧ: кыліс аслыссикас грымгӧм, быттьӧ кытыськӧ выліысь торъяліс лавина да исковтіс посъяс кузя пыр гораджыка и гораджыка грымакылігтыр.
Лавина пыр матынджык и матынджык, со сійӧ исковтӧ коридор кузя нин, и позьӧ нин торйӧдны кутшӧмкӧ горӧдӧмъяс, кок шы.
И друг дзуртӧмӧн воссисны кабинетлӧн ӧдзӧсъясыс, и, гӧрдӧсь, возбуждённӧйӧсь, ырскӧбтісны-пырисны сизимӧд классаяс.
Медводзын тӧвзис Василь Гирич.
Сійӧ первой мортӧн уськӧдчис Чарли дінӧ:
— Тэ тані?
А ме полі, мый найӧ тэнӧ тожӧ кытчӧкӧ дзебисны либӧ расправитчисны тэкӧд ас ногныс!
— Кӧні тэ вӧлін?
Кӧнӧсь ті вӧлінныд ставныд? — ӧбидитчӧмӧн юаліс Чарли. — Мыйла ті ӧнӧдз эн вӧлӧй?
Вочавидзӧм пыдди Василь сӧмын ӧвтыштіс кинас: шедӧдӧм победа вӧснаыс сылӧн век на чеччис да скӧрысла пуис сьӧлӧмыс.
Класс грымакыліс да ызгис, быттьӧ зэв ыджыд котёл, кӧні тырыс пуан жидкость.
Пельӧсын йӧй моз горзіс да вок водзас ӧвтчис кулакъяснас Марта Миллс:
— Кыдзи тэ лысьтін игнавны менӧ накӧд!..
Кӧні вӧліны тэнад йӧй синъясыд!..
Найӧ менӧ муртса эз нӧйтны, тӧдан-ӧ тэ сійӧс?
Кузь туша нинӧм эз ӧтвечайт да йӧй моз видзӧдіс чойыс вылӧ; мукӧддырйи серти сійӧ ӧні ещӧ ёнджыка муніс бӧбоват, мыжмӧм понпи вылӧ.
Да и став скаутъясыс видзӧднысӧ вӧлі мыжаӧсь, ёна яндысисны.
Асланыс шӧйӧвошӧм вӧсна найӧ лэдзисны дӧска сайысь Беннетӧс, и сійӧ чеччыштіс сэтысь скӧр, лёзь юрсиа, нетшкысьӧм паськӧма да зэв ёна кӧсйис расправитчыны ӧбидчикъясыскӧд.
Сійӧ пыр жӧ уськӧдчис Фэйни вылӧ:
— Ага, нинӧм эз артмы!..
И мудеритӧмыд тэныд эз отсав!..
Ак тэ, крыса куйӧд!
Фэйнилӧн еджыд чужӧмыс едждӧдіс ещӧ ёнджыка.
«Орёл» пыр жӧ воштіс ассьыс став мича боевӧй оперениесӧ да полӧмӧн кутіс жмитчыны сы дор сулалысьяс дорӧ.
Но найӧ вунӧдісны асланыс вожак йылысь да думайтісны сӧмын сы йылысь, медым торъя позортӧг петны кабинетсьыс да пышйыны.
Ӧдзӧс дорын тойласисны, вӧлі зэв дзескыд: скаутъяс зурасисны сэні Мэрфикӧд да сылӧн ребятакӧд, кодъяс, кор гӧгӧрвоисны, мый шудыс пышйис на киысь, да тӧлыс вежсис, пыр жӧ кӧсйисны пышйыны, пока на вылӧ эз уськӧдчыны робинсоновецъяс.
Мэрфи ньӧти яндысьтӧг тойлаліс ас водзсьыс ассьыныс ребятасӧ, сідзи жӧ кыдзи пастух тойлалӧ да вӧтлӧ кольччысь ыжъясӧс.
Ачыс Мэрфи окотапырысь косясьыштіс эськӧ Чарликӧд либӧ кодкӧдкӧ сылӧн другъяс пӧвстысь, но сійӧ чувствуйтіс, мый ӧні эськӧ сылӧн лои вывті уна противникыс.
Сӧмын ӧтнаслӧн Рой Мэйсонлӧн вӧлі презрительнӧй вид и, вомдорсӧ курччӧмӧн да синъяссӧ скӧра читкыртӧмӧн, сійӧ сулаліс преподавательскӧй пызан дорын да наблюдайтіс, кыдзи пышъялісны неважӧнся другъясыс.
«Организационнӧй комитет», кодӧн веськӧдлісны Лори да Фэйни, вӧлі цель дорын нин да сідзжӧ лӧсьӧдчис пышйыны, но сэки ӧдзӧсыс паськыда воссис и порог дорын лои мистер Ричардсон — младшӧй учитель.
22. РИЧИЛӦН ДРУГ
Волнуйтчысь, гӧрдӧдӧм да лёкногӧн горзысь школьникъяс водзын сулаліс налӧн учительыс, коді вӧлі дзик спокойнӧй да асьсӧ кутіс бура и вӧлі, ми эськӧ шуим, сэтшӧм превосходнӧй равновесиеын, мый бура действуйтӧ медся пӧсь юръяс вылӧ.
Школьникъяс вылӧ сюся да серьёзнӧя видзӧдігтыр сійӧ сувтіс ӧдзӧс дорӧ, и тайӧ тӧдса стрӧг видзӧдлас улас ланьтлісны медся скӧръясыс да шумитысьясыс, улӧ лэдзлісны синъяссӧ медся лёкъясыс, и медбӧрын лои дзик чӧв-лӧнь.
Сӧмын сэки мистер Ричардсон заводитіс сёрнитны.
— Сідз, — шуис сійӧ. — Ӧні, кор ті неуна успокоитчыштінныд, ме эськӧ кӧсйи, медым кодкӧ объяснитіс меным, мый тіян вӧчсьӧ. — Сійӧ корсис синъяснас Фэйниӧс: — Вот ті, Мак-Магон, висьталӧй меным.
Фэйни ньылыштіс дульсӧ.
— Ме… мӧдногӧнкӧ… — заводитіс сійӧ. — Миян вӧчсьӧ…
Ӧти кывйӧн кӧ шуны, ми бӧръям выль старӧстаӧс, — решительнӧя помаліс сійӧ.
Мистер Ричардсон лэптыштіс ӧти синкымсӧ:
— Выль старӧстаӧс?
Сідзкӧ, важ старӧстаыс тіянлы сэтшӧма оз кажитчы, мый ті он вермӧй виччысьны выль бӧрйысьӧмъяссӧ да вӧчанныд тайӧс во шӧрас?
Сідзи?
— Да-да, — неуна мытшласигтыр шуис Фэйни.
— Сідзкӧ, тайӧ зэв бур, мый ті бӧръянныд выль старӧстаӧс. — Мистер Ричардсон бара видзӧдліс класс вылӧ. — Сідзкӧ, воддза старӧстаыс эз оправдайт тіянлысь дӧвериенытӧ, эз дорйы тіянлысь интересъястӧ, вӧлі лёк ёртӧн да лёк велӧдчысьӧн, вӧчаліс лёк поступокъяс…
— Эз, эз!
Ньӧти эз!
Тайӧ абу сідзи! — быд боксянь кутісны горзыны школьникъяс.
Мистер Ричардсон чужӧм вылын лои чуймӧм:
— Эз?..
Сідзкӧ, тайӧ ещӧ лёкджык поступок?
О, ме некыдз эг виччысь Робинсонсянь!
Фэйни эз вермы терпитнысӧ.
— Нинӧм татшӧмыс эз вӧв, — сибдӧм гӧлӧсӧн шуис сійӧ. — Прӧстӧ ребята эз кӧсйыны, медым старӧстаӧн вӧлі цветнӧй.
Мистер Ричардсон неуна гӧрдӧдыштіс да читкыртіс синъяссӧ.
Та вӧсна сылӧн синъясыс, кодъяс век вӧвліны челядьлӧн кодь меліӧсь, кутісны югъявны кӧдзыда да стрӧга.
— Ак, со мый… — нюжӧдӧмӧн шуис сійӧ. — Сідзкӧ, ставныс, — сійӧ подчеркнитіс «ставныс» кывсӧ, — сизимӧд классаяс оз кӧсйыны, медым старӧстаӧн налӧн вӧлі негр?
— Оз, оз, оз ставныс!
Ньӧти оз ставныс! — бара Чарли дор сувтісны школьникъяс. — Мед Фэйни оз сӧр!
Учитель бара кутіс шензьыны.
— Кыдзи нӧ сідзи «оз ставныс»? — юаліс сійӧ. — Эз ӧмӧй нӧ ставныс, кодъяс тані эмӧсь, гӧлӧсуйтны да участвуйтны бӧрйысьӧмъясын?
— Эз ставныс!
Эз, эз, эз ставныс! — бара кылісны горӧдӧмъяс, но тайӧ пӧрйӧ найӧ ещӧ ёнджыка йиджисны сьӧлӧмад.
— Нинӧм ог гӧгӧрво! — шевкнитіс кияссӧ учитель. — Ті кӧ, Мак-Магон, нинӧм тӧлкӧн он вермӧй меным объяснитны, мед тайӧ трудсӧ босьтас ас вылас тіян Мэйсон другныд.
Сизимӧд классаяс ставныс, кыдзи ӧти, бергӧдчисны Ройлань.
Сійӧ сулаліс юрсӧ лэдзӧмӧн, плеш пырыс видзӧдігтыр, быттьӧ скӧр кабан, кодӧс йӧршитісны охотникъяс.
— Ме ӧтказывайтча ӧтвечайтны, — пинь пырыс надзӧник шуыштіс сійӧ.
Учитель сюся видзӧдліс сы вылӧ:
— Ӧтказывайтчанныд?
Но мыйла?
Ме ӧд тіянлысь ог урок юась, Мэйсон!
— Ме ӧтказывайтча, сы вӧсна мый ті и асьныд метӧг ставсӧ тӧданныд и гӧгӧрвоанныд, — шуис Мэйсон, и тӧдчис, мый скӧрысла сійӧ кӧсйӧ бӧрдны. — Ті думыштінныд тайӧ вопроссӧ да объяснениеяссӧ сӧмын сы могысь, медым мучитыштны да накажитны миянӧс асланыд любимчик Робинсон вӧсна.
— Ті, сідзкӧ, признавайтанныд, мый мыжаӧсь мыйӧнкӧ, раз сёрнитанныд наказание йылысь?
Мыйын нӧ тіян мыжыс?
Гашкӧ, ті висьталанныд меным? — Учитель пыр сэтшӧм жӧ спокойнӧя да виччысигтыр видзӧдіс детинкаяс вылӧ.
Рой чӧв оліс да пыр видзӧдіс муӧ.
Чӧв оліс и Фэйни, кӧть эськӧ синъясыс сылӧн сідзи и котралісны да зілисны не паныдасьны учитель синъяскӧд.
— Ой, ме сэсся ог вермы!
Ме висьтала! — няргыны кутіс кодлӧнкӧ коньӧр кодь гӧлӧс, я Лори писькӧдчис школьникъяс чукӧр пыр да сувтіс мистер Ричардсон водзӧ. — Мистер Ричардсон, сэр, ми мыжаӧсь, ми зэв мыжаӧсь, — няргис сійӧ. — Дерт, и Фэниан и Мэйсон кутасны менӧ бӧрыннас видны, и миян став скаутъяс менӧ кутасны видны, весиг, колӧ чайтны, нӧйтасны, но ме сэсся ог вермы, ме ставсӧ висьтала тіянлы…
И Лори заводитіс сэні жӧ, став класс водзын, висьтавны бӧрйысьӧмъяс кежлӧ гӧтӧвитчӧмлысь кузь да дзугсьӧм историясӧ: подкупъяс, грӧзитчӧмъяс, леститчӧм, матчьяс вылӧ билетъяс да скаутскӧй отрядъясын «команднӧй» местаяс кӧсйысьӧм, посниджыкъясӧс повзьӧдлӧм.
И кымын водзӧ висьталіс Лори, кымын унджык подробностьяс восьтіс, сымын скӧрджык лои учительлӧн чужӧмыс и сымын бурджыка кутісны тӧдчыны челядь чужӧмъяс вылын шӧйӧвошӧм да зывӧктӧм, кодъясӧс чужтіс наын тайӧ провалитчӧм «бизнесыс» *.
* Бизнес — торговӧй сделка, предприятие, коммерция.
Серамсора шуалӧмъяс, кодъяс кылісны висьтавны заводитігас на, вежсисны скӧрысь горӧдӧмъясӧн.
Ӧні весиг «орёл» да лунвывса другыс дор сулалысьяслы эз вӧв лӧсьыд да вӧлі яндзим, мый найӧ сӧмын на поддерживайтісны кык интриганӧс.
А сёрнитны кӧ Чарли йылысь да сылӧн другъяс йылысь, то найӧ кывзісны Лорилысь веськыда висьталӧмсӧ спокойнӧякодь: ӧд ставсӧ тайӧс найӧ важӧн нин тӧдісны.
И сӧмын кутшӧмсюрӧ подробностьяс, шуам, Чарли дор сулалысьясӧс тыртӧм кабинетӧ йӧртны думыштӧм, медым найӧ эз вермыны участвуйтны гӧлӧсуйтӧмын, чужтісны скӧрысь горӧдӧмъяс:
— Кулакъяснаныд расправляйтчинныд!
Йӧрталінныд сэтчӧ межъясӧс моз!
— Менам курткаысь став кизьяссӧ орйӧдлісны!
— Нэнси Гоулӧн со пельпомыс лӧз!
— Э, кутшӧм пустякъяс! — весела шеныштіс кинас Нэнси. — Та пыдди ставныс ӧні найӧ пуксисны ва гӧптӧ асланыс бӧрйысьӧмъяснас…
Ставныс ӧні аддзӧны, кутшӧм найӧ геройяс!
— Найӧ и менӧ сэтчӧ йӧртісны, юрсиӧд кыскисны, лёк понъяс! — чирӧстіс друг Марта Миллс. — Ылалім пӧ.
Вот скӧтъясыд!
Ме тэныд водзӧстӧ мынта на, ог видзӧд сы вылӧ, мый тэ менам вок! — Сійӧ пыркнитіс лёзьмӧм кӧсаяснас да мӧдӧдчис Лорилань, коді тэрыба тювкнитіс йӧз чукӧрӧ.
Марталӧн уськӧдчылӧм вылӧ ставныс серӧктісны.
Напряжениеыс чиніс.
Ӧні сералісны пӧшти ставныс, весиг найӧ, кодъяс мучитісны Марта Миллсӧс кабинетӧ мырдӧн йӧртігӧн.
— Пола, мый ӧні ті зэв дыр кежлӧ, гашкӧ, весиг нэм кежланыд воштінныд асланыд ёртъяс пӧвстын авторитеттӧ, — Фэйни да Рой дінӧ шыӧдчӧмӧн шуис мистер Ричардсон. — Вывті нин мисьтӧм тайӧ историяыс да петкӧдлӧ тіянӧс омӧль боксянь.
Но, гашкӧ, ме ӧшибайтча и сизимӧд классаяс век жӧ кӧсйӧны, медым Мак-Магон лои тіян старӧстаӧн? — шыасис сійӧ класс дінӧ. — Гашкӧ, ті признайтанныд бӧрйысьӧмъяссӧ действительнӧйӧн?
— Огӧй, огӧй, ог кӧсйӧй Мак-Магонӧс!
Мый ті!
Долой Мак-Магонӧс да сылысь другъяссӧ! — кылісны дружнӧй гӧлӧсъяс. — Мед олас Робинсон!
Гип-гип, ура!
Став юръясыс бергӧдчисны Чарлилань.
Ӧні сы вылӧ видзӧдісны зэв уна сералысь, мелі, дружелюбнӧй чужӧмъяс.
Сӧмын куимӧн — Фэйни, Рой да Кузь туша — ӧтлаын сулалісны пельӧсын да корсюрӧ лӧгпырысь видзӧдлывлісны сы вылӧ.
Но найӧс некод нин пыдди эз пукты.
— Гип!
Гип!
Ура Робинсонлы! — век на горзісны «малюткаяс».
Тэд Маллори матыстчис учитель дінӧ.
— Мистер Ричардсон, меным кажитчӧ, миянлы ставнымлы колӧ извинитчыны Чарльз водзын, — шуис сійӧ. — Меным кажитчӧ, мый ми ставным сы водзын мыжаӧсь.
Кывзім тані унасикас лёкторъяс сы йылысь, лэдзим кӧзяйничайтны тайӧ детинкаясыслы…
Ӧти кывйӧн кӧ шуны, ме медводз кора сылысь извинение. — Сійӧ матыстчис Чарли дінӧ да кыдзкӧ сідз-тадз чургӧдіс сылы кисӧ.
— Но, Чарльз, верман кучкыны менӧ и весиг нӧйтыштны, думайтан кӧ, мый ме зэв яндысьтӧм морт.
— Ланьт!
Мый тэ!
Ме тӧда, мый тэ настӧящӧй детинка. — И друглы моз Чарли тапкӧдыштіс сылы пельпомас.
Тэд бӧрся Чарлилысь кисӧ топӧдлыны быд боксянь кутісны локны и мукӧд школьникъяс.
Буретш сэки, кор ставыс кутісны киасьны Чарликӧд, мистер Ричардсон пельпом сайын югнитіс ӧчки, и Мак-Магон старшӧй юаліс:
— Мый тані вӧчсьӧ?
Мыйла челядьыс абу урок вылынӧсь, мистер Ричардсон?
Тайӧ пӧрйӧ директор вӧлі шензьымӧн бур.
Сылӧн ӧчкиыс сетіс медся небыд югӧр, гӧлӧсыс вӧлі мудер да бархатистӧй, а бритӧм чужӧмыс аслас рӧм сертиыс вӧлі лосось яй кодь.
— Ме кывлі, мый тані мый вылӧ кӧ радлӧны, а детинкаяс сэні, уліын, висьталісны меным, мый классын мунӧны бӧрйысьӧмъяс, — водзӧ висьталіс Мак-Магон старшӧй. — Ме, кыдзи директор, унатор тӧда, мистер Ричардсон. — Сійӧ меліа нюммуніс, копыртчис учитель дінӧ да вашкӧдіс сылы пеляс: — Оз ков ӧлӧдны челядьӧс сыысь, мый найӧ петкӧдлісны ассьыныс самостоятельность.
Ті аддзанныд, ме стрӧг, но абу требовательнӧй.
Сы бӧрын директор бара шыасис класс дінӧ:
— Кодӧс нӧ ті бӧрйинныд старӧстаӧн, ледияс да джентльменъяс?
Ме надейтча, мый сійӧ тырвыйӧ достойнӧй велӧдчысь, коді лоас тіянлы примерӧн да петкӧдлас тіян воддза старӧсталы, кыдзи настӧящӧй ногӧн колӧ пӧртны олӧмӧ ассьыс обязанностьяссӧ.
Сійӧ корсис синъяснас писӧ да весела мигнитіс сылы.
Но Фэйни нинӧм эз ӧтветит тайӧ мудера ворсӧдчӧмыс вылӧ.
Кор «орёл» аддзис батьсӧ, сійӧ пыр жӧ вӧчис бӧрдан да шудтӧм чужӧм, сы вӧсна быдӧн, коді видзӧдліс эськӧ сы вылӧ, должен вӧлі гӧгӧрвоны: вот коньӧр, кедзовтӧм, мучитӧм детинка!
Но директор эз на казяв тайӧ выражениесӧ да сылы сьӧлӧм вылас пыр на вӧлі зэв долыд.
— Гашкӧ, век жӧ, ті висьталанныд меным ассьыныд секретнытӧ?
Коді тіян старӧстаныд, а?
Оз-ӧ заводитчы сылӧн фамилияыс «М» буква вылӧ? — вильыша юаліс сійӧ.
Класс чӧв оліс, вӧлі жугыль.
Директорлӧн бур настроениеыс да кыпыдлуныс повзьӧдлісны сылӧн векся скӧрлун дорысь ёнджыка.
Виччысисны кутшӧмкӧ лёктор.
И, дерт, сійӧ лёкторйыс регыд и лои.
— Пола, мый тіянӧс неправильнӧ информируйтісны сэні, уліас, сэр, — директор дінӧ почтительнӧя копыртчӧмӧн шуис мистер Ричардсон. — Веськыда кӧ шуны, бӧрйысьӧмъяс эз вӧвны.
— Кыдзи нӧ сідзи эз вӧвны? — Ӧчкиыс чеччыштіс вывлань. — Коді нӧ классын лыддьыссьӧ старӧстаӧн?
— Старӧстаӧн коли Робинсон, — шуис мистер Ричардсон.
Директор друг зэв ёна гӧрдӧдіс.
— Энлӧй, кыдзи нӧ тайӧ? — нервнӧя юаліс сійӧ. — Меным дзик стӧча висьталісны, мый класс абу дӧвӧлен Робинсонӧн и мый эм мӧд кандидат, кодӧс лоӧ талун жӧ бӧрйӧма старӧстаӧн…
Гашкӧ, тайӧ ті, мистер Ричардсон, мешайтінныд вӧчны классын бӧрйысьӧмсӧ?
Ме ӧд тӧда, мый ті радейтанныд тайӧ цветнӧйсӧ, — содтіс сійӧ горакодь.
— Эг, сэр, ме эг мешайт вӧчны классын бӧрйысьӧмъяс, — директор кывъясӧн гораа ӧтветитіс младшӧй учитель. — Став делӧыс сыын, мый бӧрйысьӧмъяс нуӧдсисны нечестнӧя, эз ставныс участвуйтны гӧлӧсуйтӧмын.
Тайӧс подтвердитісны да казялісны свидетельяс, и та вӧсна велӧдчысьяс лыддьӧны бӧрйысьӧмъяссӧ недействительнӧйӧн.
— Мый?!
Мый сэтшӧмыс?! — Ӧчкиыс кутіс югъявны скӧра да зэв ёна. — Нечестнӧя?
А коді нӧ таын мыжа?
Гашкӧ, кодкӧ вӧчас сэтшӧм буртор да индас меным мыжасӧ?
— А со найӧ — мыжаясыс. — И Джой Беннет чеччис да индіс Мак-Магон младшӧй вылӧ да сылӧн друг Мэйсон вылӧ. — Найӧ тані быдса заговор вӧчӧмаӧсь!
— Бать, бать, эн верит сылы!
Эн верит на пиысь некоднанныслы! — трагическӧй гӧлӧсӧн горӧдіс Фэйни да уськӧдчис Мак-Магон старшӧй дінӧ. — Найӧ тані ставныс ме дінӧ придирайтчӧны, а мистер Ричардсон медся ёна! — Фэйни мыйвынсьыс тілис синъяссӧ. — Со ӧні думыштісны кутшӧмкӧ заговор!
А кор ме кӧсъя веськыда висьтавны Робинсон йылысь, то мистер Ричардсон дорйӧ сійӧс.
Ставныс тӧдӧны, мый старӧста пӧрйӧдлӧ учительясӧс, ысталӧ став дышъясыслы шпаргалкаяс.
Со ме ордын сылӧн шпаргалкаыс — пӧжалуйста, любуйтчӧй!
А мистер Ричардсон кӧть мый, а оз лэдз ӧбидитны ассьыс любимчиксӧ!
И зепсьыс перйӧм шпаргалканас радпырысь ӧвтчигтыр Фэйни лёкысь видзӧдіс учитель вылӧ.
— Олл-райт! — зумыша чӧв олыштӧм бӧрын шуис Мак-Магон старшӧй. — Мистер Ричардсон, ме кора тіянӧс пыравны менам кабинетӧ.
Ті гӧгӧрвоанныд, мый татшӧм сяма случайяссӧ оз позь кольны зэв серьёзнӧй объяснениеястӧг?
Мистер Ричардсон копыртчыліс.
— Гӧгӧрвоа, — шуис сійӧ серьёзнӧя.
Но Чарлилы кажитчис, быттьӧ учитель чужӧм вывті вуджӧртіс нюм.
23. БӦР ДЯДЯ ПОСТ ДОРӦ
Менам дона лыддьысьысь, обстоятельствоясыс требуйтӧны миянсянь, медым ми недыр кежлӧ вунӧдлім бӧрйысьӧмъяс йылысь, кодъяс вӧліны классын, да мистер Ричардсон локтӧм йылысь да бӧр бергӧдчим дядя Постлӧн оливкӧвӧй машина дорӧ, кодӧс сійӧ колис сулавны туй вылын.
Телефоннӧй будкаысь петӧм бӧрын пӧрысь почтальон пыр жӧ бара кутіс видлавны моторсӧ.
Капотлӧн восьтӧм вевтыс вевттьыліс сылысь форменнӧй картуза юрсӧ, И ветлысь-мунысьяс аддзисны сӧмын руд дӧрӧма ёнакодь пӧсялӧм мышкусӧ: пинжакыс важӧн нин туплясис подножка вылас.
— Эге, да тайӧ, буракӧ, дядя Пост? — юаліс кодлӧнкӧ весел гӧлӧс.
— Аддзанныд тай, — броткӧммоз шуыштіс вомгорулас пӧрысь почтальон да весиг эз бергӧдыштлы юрсӧ.
— Бара сибдінныд? — юаліс сійӧ жӧ гӧлӧсыс. — Окота жӧ тіянлы ноксьынытӧ татшӧм машинанад!
Почтӧвӧй ведомство ӧд, кӧнкӧ, эз нин ӧтчыд тшӧктыв тіянлы пӧльзуйтчыны казённӧй автомобильӧн?
Дядя Пост чорыда сулаліс ас кыв вылас: «мед омӧль, но аслад», и сы вӧсна шуӧмыс ветлысь-мунысьлӧн, кодӧс сійӧ эз аддзы, сӧмын скӧрмӧдіс дядя Постӧс.
Сійӧ бара мыйкӧ броткыштіс вомгорулас.
— Вайӧй ме тіянлы отсышта, дядя Пост, — бара шуис ветлысь-мунысь. — Кольӧм разын, буракӧ, сылӧн дурис зажиганиеыс?
— Гм…
Гашкӧ и зажиганиеыс.
Сійӧ меным та йылысь эз висьтав. — Дядя Пост лэптіс юрсӧ вевт улысь да бергӧдчис ветлысь-мунысь дорӧ.
И друг сійӧ мыйвынсьыс нетшыштіс ассьыс юрсисӧ да горӧдіс: — Тайӧ ті, сэр!
Мыйла?
Мый лои сэні?
— «Мый лои сэні»?
Кӧні нӧ сійӧ сэніыс и мый сэні должен вӧлі лоны? — чуймис мистер Ричардсон.
Да, да, тайӧ вӧлі самӧй настӧящӧй мистер Ричардсон — младшӧй учитель, киняулас портфеля, шляпатӧм, асъя тӧлӧн муртса дзугыштӧм юрсиа, мелі, том, стрӧг чужӧма, кодӧс сэтшӧма радейтісны сылӧн став другъясыс.
Пӧрысь почтальон шӧйӧвошӧмӧн видзӧдіс сы вылӧ некымын секунда.
— Господи помилуй, сэр! — медбӧрын шуис сійӧ. — Кыдзи нӧ ті верминныд воны ме дорӧдз сэтшӧм ӧдйӧ да занимайтчыны менам машинаӧн, кор тіян, колӧ чайтны, и метӧг сэні юр вывтіыд быдсикас тӧждысьӧмыс да неприятностьыс!
Учитель лэптіс синкымъяссӧ.
— Менам кокъясӧй зэв бурӧсь, Пост, — шыасис сійӧ. — И ньӧти абу шензяна, мый ме вои тіян дінӧ, сы вӧсна мый ме муна вӧлі боктіныд.
Дерт, тӧждысьӧмъясыд да неприятностьясыд менам тырмымӧн, но ме ог гӧгӧрво, мый сійӧ сэніыс, код йылысь ті висьталанныд.
Дядя Пост неуна гӧрдӧдыштіс:
— Дерт, ме кора прӧститны, сэр, мый сюйси сійӧ делӧас… дерт, сійӧ абу лӧсьыд мелабоксянь…
И жаль, мый ме та йылысь эг думышт водзджык, но делӧсӧ вӧчӧма нин, сэр, и, дерт, ме ог любопытство ради, но кӧсйи эськӧ тӧдмавны, мыйӧн ставыс сійӧ помасис.
Меным сійӧ детинкаыс со этатчӧдз жаль…
Мистер Ричардсон лэптыштліс пельпомъяссӧ:
— Энлӧй, дядя Пост!
Буракӧ, ми ог гӧгӧрвоӧй ӧта-мӧднымӧс.
Кутшӧм детинка йылысь мунӧ сёрниыс?
Дядя Пост дзикӧдз гӧрдӧдіс.
— Яндысьны колӧ, сэр! — шуис сійӧ дрӧжжитан гӧлӧсӧн. — Ме, дерт, нинӧм гӧгӧрвотӧм старик, а ті образованнӧй том джентльмен, вӧвлінныд война вылын и сідз водзӧ, но ті кӧ кӧсъянныд петкӧдлыны меным менсьым местаӧс, колӧ тайӧс вӧчны веськыда, а не шуны, мый ми ӧта-мӧднымӧс огӧ гӧгӧрвоӧй.
Ті жӧ зэв бура гӧгӧрвоинныд менӧ час сайын, кор ме сёрниті тіянкӧд телефон пыр!
Гӧгӧрвоинныд, кӧть тіян и ангина, — дӧзмӧмпырысь содтіс сійӧ.
Мистер Ричардсон сюся видзӧдліс скӧрмӧм старик вылӧ.
— Час сайын ме вӧлі миллардовскӧй заводлӧн механическӧй цехын Цезарь Бронкскӧд ӧтлаын, — тэрыба шуис сійӧ. — Сідзкӧ, Пост, либӧ ті меным энӧ звӧнитлӧй, либӧ сёрнитінныд энӧ мекӧд.
Кодыскӧ ӧтиыс.
— Ті… вӧлінныд заводын? — шӧйӧвошӧмӧн вомгорулас шуыштіс дядя Пост. — Сідзкӧ, ті мекӧд энӧ сёрнитӧй?
И ангинаӧн онӧ висьӧй?
— И ангинаӧн ог вись, — серӧктіс мистер Ричардсон. — Но, дядя Пост, воӧй ас садяныд да висьталӧй тӧлкӧн, мый тайӧ ставыс лоӧ!
Но сы пыдди, медым мыйкӧ тӧлкӧн висьтавны, дядя Пост друг шогпырысь кучкис аслыс пидзӧсас да горӧдіс:
— Ӧк, пӧрысь выжыв ме!
Ӧні ставыс пропадитіс!..
Да энӧ сулалӧй, энӧ сулалӧй тані, котӧртӧй ӧдйӧджык, кыдз верманныд ӧдйӧджык сэтчӧ, сэр! — шыасис сійӧ учитель дінӧ. — Сэтчӧ, школаӧ!
Гашкӧ, ті верманныд на мешайтны сійӧ лёк делӧыслы!
Тэрмасьӧй, сэр, а ме кута котӧртны орччӧн и кута тіянлы висьтавлыны, кытчӧдз ог кув кытчӧкӧ туй вылас став тайӧ неприятностьяссьыс!
И дядя Пост заводитіс котӧртны улича кузя да ас бӧрсьыс кыскыны пыксьысь мистер Ричардсонӧс, коді век на нинӧм эз гӧгӧрво.
— Да энлӧй, дядя Пост, объяснитӧй, мыйын делӧыс! — весьшӧрӧ корис учитель.
Дядя Пост век на кыскис сійӧс ас бӧрсяыс.
Сэки мистер Ричардсон объявитіс зэв решительнӧй тонӧн, мый колӧ босьтны такси и сэні дядя Пост должен висьтавны сылы ставсӧ, мӧдногӧн сійӧ оз вӧрзьы места вывсьыс.
Пӧрысь почтальон, медбӧрын, кывзіс тайӧ тӧлка сӧветсӧ, и сэк кості, кор ярмарочнӧй игрушка кодь уна сера автомобиль лэбӧдіс найӧс школаӧ, видчигтыр да пуклӧс вылас век ӧтарӧ чеччалігтыр сійӧ кыдзи сяммис висьталіс учительлы тайӧ асывся став происшествиеяс йылысь.
— Ылӧдны тадзи менӧ!
Менӧ — пӧрысь салдатӧс! — лӧвтіс сійӧ… — Кутшӧмкӧ детинка шуӧ меным: «Висьталӧй водзӧ, Пост, ме тіянлысь кывза», а ме ӧшӧді пельӧс да корся медся вежливӧй кывъяссӧ!
Ак, негодяйяс!
— Тайӧ, тыдалӧ, Мэйсонлӧн уджыс, — вӧсни синкымъяссӧ кӧригтыр шуис учитель. — Сійӧ на пӧвстын медся тӧлка да инициативнӧй.
Ме важӧн тӧді, мый гӧтӧвитсьӧ татшӧм заговорыс.
Лоӧ зэв мисьтӧмтор, ми кӧ опоздайтам…
Робинсонлы бур оз ло.
— И думыштны сӧмын, мый быдторйын мыжа ме ачым! — Дядя Пост йирыштіс пиньсӧ.
Друг сійӧ шеныштіс кияснас:
— Господьӧй енмӧй!
Ме ӧд вузалі налы нывкасӧ!
Дзикӧдз вузалі!
Ӧні найӧ сылы пуж петкӧдласны.
Ок, менӧ линчуйтны этша, честнӧй кыв!
Старик сэтшӧма мучитчис, мый учитель, кӧть и ачыс волнуйтчис, заводитіс успокоитны сійӧс да кӧсйысис повзьӧдны Мак-Магонӧс да сылысь другсӧ, медым найӧ эз вӧрзьӧдны Кэтӧс.
— Абу, ме ачым мыжа, ачым и кута ладмӧдны тайӧ делӧсӧ, — чорыда шуис дядя Пост. — Вот сӧмын виччысьла, мыйӧн тайӧ ставыс школаас помасяс, и пыр жӧ муна да висьтала сылы ставсӧ.
А то найӧ кыкнад сійӧс дзикӧдз мучитасны…
Такси матыстчис школалӧн решеткаа ворота дінӧ, и мистер Ричардсон мунігмозыс чеччыштіс машинасьыс.
— Ме виччысьла тані! — горӧдіс сылы бӧрсяньыс дядя Пост. — Мыйкӧ кӧ лоӧ, шутёвтӧй, и ме пыр жӧ локта отсӧг вылӧ ми… мифология кабинетӧ…
Тадзи сёрнитігӧн пӧрысь почтальон думайтіс асьсӧ геройӧн сійӧ приключенческӧй романъяссьыс, кодъясӧс сійӧ лыддьыліс томдырйиыс.
Сэні, сійӧ романъясас, повтӧм сыщик явитчыліс медся сьӧкыд здукас происшествие лоан местаӧ да мездыліс рӧзбойникъяс лапаӧ веськалӧм благороднӧй том мортӧс.
«Мифология кабинет» нимыс дядя Постлы сьӧкыд да абу дзик гӧгӧрвоана, и кажитчис сылы таинственнӧйӧн.
Сійӧ волнуйтчис, кор думыштліс сы йылысь, мый бур, лада ребята, кодъяс пӧвстын, колӧ чайтны, абу этша сылӧн другъясыс, веськалісны тайӧ кабинетас.
Сы йылысь, мый сэні вӧчсьӧ, дядя Пост поліс и думыштнысӧ.
Сійӧ нервнӧя восьлаліс ӧграда пӧлӧн да сюся видзӧдіс школа ӧшиньяс вылӧ, торйӧн нин нёльӧд судтаса ӧшиньяс вылӧ, кӧні, сійӧ сведениеясыс серти, кодъясӧс сылы висьталіс Кэт, вӧлі таинственнӧй «кабинет», и век ӧтарӧ нетшкис асьсӧ дзор юрси пратьӧдыс.
Но пӧрысь почтальонлы эз ковмы ни котӧртны Ричардсонлы отсӧг вылӧ, ни косясьны рӧзбойникъяскӧд.
Некымын минута мысти сы бӧрын, кор мистер Ричардсон пырис школа зданиеӧ, дворӧ гузьӧбтісны детинкаяс.
Найӧ эз котӧрӧн петны, эз надзӧник петны, а именнӧ гузьӧбтісны.
Видзӧднысӧ найӧ вӧліны коньӧр кодьӧсь, гусьӧник видзӧдалісны гӧгӧрбок — оз-ӧ кодікӧ вӧтчы на бӧрся, да ёна тэрмасисны петны школа ворота сайӧ.
Дядя Пост аддзис на пӧвстысь Мэрфиӧс, кодӧс сійӧ тӧдіс кыдзи отчаяннӧй хулиганӧс да вообщӧ зэв лёк детинкаӧс.
Мэрфи тэрмасис медся ёна и тэрмасигас, тыдалӧ, вунӧдіс кытчӧкӧ ассьыс лӧз «автомобильнӧй» каскеткасӧ *.
* Каскетка — шлем модаа военнӧй шапка.
— Эй, Мэрфи, видзӧд, юртӧ воштӧмыд! — сералӧм могысь горӧдіс сылы кодкӧ сійӧ челядь чукӧрсьыс. — Ӧні аддзасны тэнсьыд каскеткатӧ да пыр жӧ тэнӧ эрдӧдасны!
Мэрфи скӧра сьӧлыштіс:
— Но и некытчӧ шогмытӧм жӧ тайӧ Мак-Магоныс!
Да и другыс сылӧн абу бурджык.
Гартісны миянӧс тайӧ лёк делӧас!
А эсійӧ негритосыс ӧні ещӧ вылӧджык лэптас нырсӧ.
Аддзылінныд: учитель дорйӧ сійӧс.
Но да энлы, ме сылы водзӧссӧ мынта на ордйысигӧн!
— А сійӧ кӧ тэнӧ бара панъяс, кыдзи кольӧм во? — юаліс кодкӧ детинкаяс пӧвстысь. — Мый тэ верман вӧчны сійӧ «Свирельлы» паныд!
Висьталӧны, тайӧ пӧ кутшӧмкӧ вӧвлытӧм модель…
— Вайӧй энӧ манитчӧй, ребята, — шыасис ичӧтик тушаа, мусянь тэчӧм кодь Дик — Мэрфилӧн адъютантыс, — а то кыдзи эськӧ мед и миянлы эз сюр!
Ми ӧд тані бокӧвӧйяс…
— Деньгасӧ пӧлучитігӧн ас йӧз вӧлінныд, а кор ковмис мынтысьны сыысь — бокӧвӧйясӧ пӧринныд? — сералӧм могысь шуис кодкӧ челядь пиысь. — Ӧні ковмас нин на пыдди ӧтвечайтны.
— Нинӧм оз ковмы.
Ті сӧмын вомтӧ эн паськӧдлӧй, — шуис Мэрфи.
Сійӧ зэв ёся шутёвтіс, и ставныс заводитісны тэрыба пышйыны юлань.
— Слава енлы, мый найӧ ещӧ абу на удитӧмаӧсь расправитчыны Робинсонкӧд! — кокньыдджыкпырысь вомгорулас шуис почтальон, коді кыліс став сёрнисӧ. — Тайӧ медся главнӧйыс.
Подробностьяссӧ тӧдмала бӧрынджык мистер Ричардсонлысь, а ӧні котӧрта предупредитны сійӧ кудриа ичӧтик нывсӧ, коньӧрӧс!
И дядя Пост вунӧдіс сы йылысь, мый сылӧн оливкӧвӧй сокровищеыс коли кӧзяинтӧм кӧнкӧ Эдем туй вылын, а лыдтӧм-щӧттӧм адресатъяс виччысьӧны быдлунъя почта, и мӧдіс коттеджлань, кӧні оліс Мак-Магонлӧн семействоыс.
Кор пӧрысь почтальон воис стандартнӧй лоун дінӧ — неыджыд луд дінӧ, коді кытшаліс Верхньӧй карса тайӧ мичмӧдӧм юкӧнас пӧшти став керкаяссӧ, сійӧ кутіс падъявны: кыдзи сылы корны нывкасӧ?
Став ӧшиньясыс пӧдсаӧсь, да и абу мича сылы, пӧрысь мортлы, кыдзи кутшӧмкӧ скрипачлы либӧ шарманщиклы, сулавны да чуксасьны ӧшиньяс улын.
Мӧдарсянь кӧ, йиркӧдчыны керкаӧ да юавны том ледиӧс эз жӧ вӧв лӧсьыд.
А мый, петас кӧ ачыс директор либӧ сылӧн гӧтырыс да юаласны, мыйла почтальонлы колӧ налӧн нылыс?
Мый вермас та вылӧ шуны дядя Пост?
Мый сійӧ вӧчис найӧ нывкӧд заговор налӧн жӧ пилы паныд?
Мый сійӧ став сьӧлӧмнас сулалӧ негритянскӧй детинка дор, еджыд детинкаяслы паныд?
Пӧрысь почтальон тӧдіс, кутшӧм бугжыльӧн видзӧдӧ начальство на вылӧ, коді дружитӧ негръяскӧд и вообщӧ цветнӧйяскӧд, а сылы ӧні ньӧти эз вӧв окота портитны начальствокӧд отношениеяссӧ.
Да, но мый нӧ вӧчны?
И друг сэки дядя Постлы юрас воис зэв бур мӧвп.
Пӧрысь почтальон лэптіс шнурок йылӧ ӧшӧдӧм знаменитӧй пӧлянсӧ да кутіс трубитны.
Кыліс сьыланкыв модаа ёсь, вӧрса шы.
Шыыс кытшовтіс став керкасӧ, пырис став ӧшиньясӧд да ӧдзӧсъясӧд.
Пӧшти пыр жӧ воссис мак-магоновскӧй оланінлӧн ӧдзӧсыс, и Кэт, коді волнуйтчӧмысла да терпитны вермытӧмысла ставнас быттьӧ ыпъяліс, уськӧдчис пӧрысь почтальон дінӧ:
— Но кыдзи, ті удитінныд?..
Мый сэні налӧн?
Ок, дядя Пост, энӧ мучитӧй, висьталӧй ӧдйӧджык!
Дядя Пост яндысьӧмӧн педзис места вылас: первойысь на ас олӧмас сійӧ чувствуйтіс асьсӧ мыжаӧн, веськыда кӧ шуны, татшӧм ичӧтик существо водзын.
Но старик коркӧ сэсся босьтіс жӧ асьсӧ киӧ да висьталіс Кэтлы ставсӧ, мый лои сыкӧд, сы бӧрын кор найӧ торъялісны.
Сійӧ сьӧлӧмсяньыс каитчис аслас мыжын, аслас, кыдзи сійӧ шуліс, «предательствоын», но эз вермы прӧститны аслыс, стариклы, больгӧмсьыс.
Но дядя Постӧс шензьӧдіс сійӧ, мый Кэт пӧшти пыдди эз пукты.
Кэтӧс ёнджыкасӧ интересуйтіс мӧдтор.
— Сідзкӧ, налы эз удайтчы вӧтлыны сійӧ сьӧд детинкасӧ старӧстаысь? — юаліс сійӧ. — Ок, кутшӧм ме рад!
Ме вывті — вывті рад!
И кутшӧм бур, мый найӧ провалитчисны!..
Сідзи налы и колӧ!
Кэтлы вӧлі нимкодь.
— Думышт, бурджык лоӧ, ас йывсьыд, — шуис сылы дядя Пост. — Гашкӧ, тэныд бурджык ӧні дзебсьыны кытчӧкӧ либӧ висьтавны ставсӧ мамыдлы, медым сійӧ дорйис тэнӧ, ковмас кӧ?..
Найӧ, дерт, лыддьӧны, мый тэ — медся мыжа сыын, мый найӧ провалитчисны, да гусьӧн вӧчин ставсӧ тайӧс…
И, дерт, найӧ кутасны тэныд мынтыны ставсьыс водзӧс…
Кэт пыркнитіс апельсин рӧма кудрисӧ.
— Но мый нӧ, мученикъяс век страдайтлісны идея вӧсна! — горӧдіс сійӧ гордӧя. — Меным мама лыддьыліс святӧй Барбара йылысь, кыдзи сійӧ эз пов некутшӧм пыткаясысь.
А Джордано Бруно йылысь ме ачым неважӧн лыдди.
Сійӧс сотісны бипур вылын, но сійӧ век жӧ победитіс, и сылӧн врагъясыс яналісны…
Ме тӧда, мый бӧбйӧдлі и Фэйниӧс и Ройӧс, и ӧні нинӧмысь ог пов.
Мед найӧ локтӧны да виӧны менӧ!
Пӧрысь почтальон эз тӧд, серавны сылы али скӧравны.
— Со тэ кутшӧм… великомученица!.. — нюмъялӧмсӧ дзебны зільӧмӧн шуис сійӧ. — А век жӧ бурджык, ме ногӧн, тшӧктыны мамыдлы, медым сійӧ дзебис тэнӧ!
Кэт шпыньмуніс:
— Мый ті, дядя Пост!
Ме ӧд дзеблала мамӧс да доръя сійӧс Фэйниысь да папаысь.
Но коркӧ, кор ме быдма, ме мынта налы водзӧс ставсьыс…
И сэки пӧрысь почтальонлы коли сӧмын чуймыны ичӧтик нывка мужество вылӧ да повзьыны сійӧ лӧглунсьыс, кодӧн тырӧма вӧлі сылӧн челядь сьӧлӧмыс.
24. СЫЩИКЪЯС ПОЧТА ВЫЛЫНӦСЬ
Ми тэкӧд, лыддьысьысь, дзик свободнӧйӧсь, и тайӧн пӧльзуйтчӧмӧн ми чеччыштам некымын лун водзӧ да суам дядя Постӧс почтӧвӧй контораын, кӧні сійӧ лӧсьӧдӧ мӧдӧдны дасьтӧм корреспонденция.
Тайӧ вӧлі унасикас рӧма письмӧяслӧн зэв ыджыд чукӧр: прӧстӧйяс, срочнӧйяс, заказнӧйяс, кодъясӧс мӧдӧдӧма воздушнӧй, воднӧй, автомобильнӧй да железнодорожнӧй туйясӧд, разнӧй дона маркаяса письмӧяс; тайӧ маркаяс вылас вӧлі петкӧдлӧма разнӧй видъясын Америкаса первой президент Георг Вашингтонӧс.
Тані вӧліны письмӧяс Америка войвылӧ, лунвылӧ да асыввылӧ, Соединённӧй штатъясса каръясӧ — Буффалоӧ да Миннеаполисӧ, Сан-Францискоӧ да Новӧй Орлеанӧ, Милуокиӧ да Чикагоӧ, Вашингтонӧ да Нью-Йоркӧ, посньыдик сиктъясӧ да рабочӧй посёлокъясӧ, ӧтка фермаясӧ да индейскӧй сиктъясӧ, Мауи да Гавайи діяс вылӧ, Гонолулуӧ да Пирд Харборӧ, Новӧй Зеландияӧ, Филиппиныӧ, Канадаӧ.
И вӧліны сэні письмӧяс, кодъясӧс адресуйтӧма ылӧ океан сайӧ, — Англияӧ да Францияӧ, Египетӧ да Палестинаӧ, Японияӧ да Кореяӧ.
Уна конвертъяс вылӧ вӧлі пасйӧма номеръяссӧ военнӧй частьяслысь, кодъяс вӧліны Германияын, Австрияын, Грецияын.
Мый вӧчисны сэні тайӧ письмӧясыслӧн адресатъясыс?
Мыйла начальство видзис йӧз муын сэтшӧм уна американскӧй салдатъясӧс, кодъясӧс важӧн нин виччысисны рӧдинаас гажтӧмчӧм семьяясыс?
Дядя Пост, колӧ чайтны, мый-сюрӧ тӧдіс та йылысь, сы вӧсна мый кор письмӧ чукӧрысь паныдавліс конверт, кытчӧ вӧлі пасйӧма полевӧй почталысь номерсӧ, сійӧ быдпӧрйӧ шуаліс вомгорулас мыйкӧ гӧгӧрвотӧмӧс — не то «завоевательяс», не то «поработительяс».
Некымын письмӧ вӧлі адресуйтӧма Россияӧ; найӧс дядя Пост тӧждысьӧмӧн пукталіс торъя пачкаӧ.
Ӧти татшӧм письмӧ, кодӧс вӧлі адресуйтӧма: «Сӧветскӧй Союз. Москва. Арбат, 51. Мӧд ранга капитан М. Микайловлы», кыпӧдіс сылысь торъя ыджыд внимание.
Конверт вылас почеркыс — чорыд, веськыд, коді висьталіс сы йылысь, мый и сійӧс гижысьыс веськыд да стойкӧй — кажитчис сылы тӧдсаӧн.
Ёна дыр думайттӧг дядя Пост босьтіс тайӧ письмӧсӧ да дзебис аслас курткалӧн пытшкӧс зептӧ.
Сійӧ, буракӧ, вӧчис тайӧс ас кадӧ, сы вӧсна мый буретш сійӧ здукас пызан вылын зилькнитіс телефон, и связьса начальник шуис:
— Хэрш, босьтӧй сьӧрсьыныд став асъя почтасӧ да кайӧй ме дінӧ.
— Кывза, сэр! — военнӧй ногӧн ярскӧба ӧтветитіс дядя Пост.
Пӧрысь почтальон, тыдалӧ, дзикӧдз вунӧдіс зептас сюйӧм письмӧ йылысь, а сідзжӧ торйӧдӧм чукӧр йылысь да корис рассыльнӧй-детинкаӧс и сыкӧд ӧтлаын пуктіс пытшкӧсса лифтӧ ӧстальнӧй письмӧ чукӧрсӧ.
Тыдалӧ, мыйӧнкӧ скӧрмӧдӧм начальник кабинетын, гач зепъясас кияссӧ сюйӧмӧн, сулаліс миянлы тӧдса сыщик Ньюмен да сыкӧд кык том морт, кодъяслы, кажитчис, колӧ вӧлі сӧмын горӧдны «пиль», медым найӧ пыр жӧ уськӧдчисны индӧм жертва вылӧ.
— Ті кӧ сідзи кӧсъянныд, верманныд тӧдмасьны ещӧ со тайӧяскӧд, — шуис начальник да довкнитіс юрнас сійӧ письмӧяслань, кодъясӧс дядя Пост да детинка грузитісны ручнӧй тележкаӧ.
Сійӧ шыасис пӧрысь почтальон дінӧ: — Тіян районыд, тыдалӧ, лыддьыссьӧ квайтымын кӧкъямысӧд номер улын, Хэрш?
— Стӧч сідзи, сэр, — веськыда сувтіс дядя Пост. — Асыввыв окраинаса кварталъяс, шуйгавывса набережнӧй, рабочӧй керкаяс.
— Ага!
Сідзкӧ, Горчичнӧй Райыс ставнас тіян жӧ? — пинь пырыс шуыштіс Ньюмен. — Жалита тіянӧс, пӧрысь морт.
Тайӧ медся сьӧкыд район на пӧвстысь, кытчӧ ті нуаланныд письмӧяс.
Дядя Пост нинӧм эз шу.
— Верманныд мунны, Хэрш, ме сэсся тіянӧс ог кут, — шуис начальник.
— Кывза, сэр!
Посетительяс вылӧ видзӧдтӧг да, кажитчӧ, весиг найӧс аддзытӧг дядя Пост петіс кабинетысь.
Но муртса сійӧ пӧдлаліс ас бӧрсьыс ӧдзӧссӧ, кыдзи друг кучкис мыйвынсьыс аслыс пидзӧсас да сэтшӧм тешкодя вежыньтіс чужӧмсӧ, мый рассыльнӧй-детинка чуймӧмӧн юаліс:
— Мый тіянкӧд, дядя Пост?
Мый нӧ ті нимкодясянныд?
— Ме? Нимкодяся? — чуймис дядя Пост. — Мый тэ, Кобб!
Тэныд, тыдалӧ, кажитчис.
Мыйысь нӧ меным нимкодясьнысӧ, висьтав?
Ме ӧд талун ещӧ эг на завтракайтлы, век на нокси тайӧ проклятӧй почтанас…
А сэк кості, кор кабинет ӧдзӧс сайын лои тайӧ ичӧтик недоразумениеыс, кабинетын кык том морт да сыщик Ньюмен старайтчӧмӧн видлалісны корреспонденциясӧ, кодӧс вайис дядя Пост.
Найӧ зэв бура сортируйтісны письмӧяссӧ странаяс серти, видлалісны почеркъяссӧ, мукӧддырйи весиг лупа пыр, а мукӧд письмӧяссӧ видзӧдісны югыд водзын (и муртса эз исавны).
Некымын письмӧ, кодъясӧс вӧлі адресуйтӧма военнӧй частьясӧ, кыскисны Ньюменлысь вниманиесӧ, сійӧ пуктіс найӧс бокӧ, но сэсся, тыдалӧ, бӧр вежис ассьыс думсӧ да шыбитіс общӧй чукӧрӧ.
Сыщик, тыдалӧ, эз аддзы сійӧс, мый корсис, да сы вӧсна скӧраліс.
А кор сылы сюрлісны конвертъяс, кытчӧ вӧлі гижӧма артмытӧм на челядь почеркӧн да адресуйтӧма — ӧтиӧс Натчезӧ, а мӧдӧс Брикстонӧ, сійӧ скӧрпырысь весиг шыбитіс найӧс ассяньыс ылӧ.
— Разбирайт тані ещӧ челядьлысь быдсикас чукыль-мукыльяссӧ! — скӧрпырысь вомгорулас шуыштіс сійӧ. — Этша ӧмӧй менам настӧящӧй делӧыс?
— Талун, тыдалӧ, нинӧм оз шед кыйнытӧ, кӧзяин, — леститчӧмӧн шуис ӧти том мортыс.
Эк, Ньюмен, Ньюмен!
Ньӧти жӧ нин тіян сюсьлуныд абу!
Мый эськӧ вӧлі не восьтыны ӧти письмӧ на пиысь, кодъясӧс ті сэтшӧм зывӧкпырысь шыбитінныд бокӧ!
Гашкӧ, буретш «челядь чукыль-мукыльясысь» ті эськӧ аддзинныд унатор сы пиысь, мый тіянӧс интересуйтӧ, и унатор сы пиысь, мый волнуйтӧ тіянлысь кӧзяеватӧ.
«Дона ма! — тадзи заводитчис письмӧ, кодӧс вӧлі адресуйтӧма Брикстонӧ, Мэйн-стрит, 11, миссис Смитлы. — Чукӧрмис сы мында выльтор — думыштнытӧ он куж, а гижны вӧлі некор, и тэ, колӧ чайтны, тӧждысян нин ме вӧсна.
Менам ставыс лючки-ладнӧ, донаӧй, и ме, буракӧ, весиг кута выступайтны праздник дырйи да лыддьыны кутшӧмкӧ мича стихъяс природа йылысь либӧ мечтаяс йылысь.
Тадзи меным шуис мистер Ричардсон, а вӧчис ставсӧ тайӧс сійӧ жӧ Чарли Робинсоныс, и тайӧ зэв бур сы боксянь!
Сылӧн, коньӧрлӧн, ыджыд лёкторъяс, и ме весиг ог тӧд, мыйӧн ставыс тайӧ помасяс, сы вӧсна мый Фэниан Мак-Магон — зэв лёк да мстительнӧй, а сылӧн другыс, Мэйсон, ещӧ лёкджык, и кыкнанныс найӧ сетӧмаӧсь кыв вӧтлыны Чарлиӧс миян школаысь и вообщӧ дзикӧдз мучитны став цветнӧйяссӧ.
Колян четвергӧ найӧ вӧчисны бӧрйысьӧмъяс и кӧсйӧны пуктыны старӧстаӧ Мак-Магонӧс.
Сы вӧсна ставсӧ, коді сулаліс Чарли дор да вӧлі сылӧн другӧн, найӧ мырдӧн кыскисны нёльӧд судтаӧ, тыртӧм кабинетӧ, и сэтчӧ миянӧс ставнымӧс игналісны, а асьныс коймӧд судтаын гӧлӧсуйтісны Чарлилы паныд, и артмис сідзи, быттьӧ сы дор пӧшти некод абу.
И Чарли сулаліс ӧтнас аслас став врагъяслы паныд, но тайӧ эз мешайт сылы висьтавны зэв бур речь, и миян ребята пӧвстысь унаӧн висьталӧны, мый сійӧ кутіс асьсӧ герой моз.
Ме тайӧ речсӧ эг кывлы, сы вӧсна мый сійӧ кадас пукалі иган сайын мукӧдъяскӧд ӧтлаын нёльӧд судтаын — менӧ кватитісны друг, и ме весиг эг удит нинӧм думыштны, кыдзи лои иган сайын.
И, дона ма, детинкаяс орӧдісны менам лӧз свитерлысь соссӧ, но тайӧ нинӧм, мед сӧмын Чарли победитас.
Да и ме сійӧс вурышті нин, сӧмын эг Чарлисӧ, а соссӧ, сідзкӧ, тэ эн дӧзмы.
Став медбур детинкаясыслы да нывкаясыслы миян сюри жӧ, и ми, гашкӧ, иган саяс пукалім эськӧ пятницаӧдз, эз кӧ миянӧс ставнымӧс мезды Василь Гирич.
Сійӧ зэв бур детинка и сійӧс миян ставныс радейтӧны, сы вӧсна мый сійӧ Чарлилӧн друг и вообщӧ зэв способнӧй да тӧлка.
Робинсонкӧд ӧтлаын найӧ стрӧитісны ордйысьӧмъяс кежлӧ автомобиль, и сылӧн зептас век зэв уна быдсикас инструмент.
Но, кор ми ёна кутім шогсьыны и Нэнси Гоу шуис весиг лэччыны водосточнӧй труба кузя либӧ карниз кузя воӧдчыны пӧжарнӧй пос дінӧдз, Василь друг шуӧ: «Нинӧм татшӧмсӧ оз ков вӧчны.
Вит минута мысти ме ставнытӧ тіянӧс татысь петкӧда».
И перйӧ зепсьыс отвёртка да ещӧ кутшӧмкӧ инструмент, мунӧ ӧдзӧс дорӧ и заводитӧ ноксьыны томаннас.
Ми зэв ёна полім, мый томаныс кутас зилякывны и мак-магоновскӧй детинкаяс кыласны да кутасны миянӧс.
Но Василь уджаліс ньӧти шумтӧг, да и найӧ ставныс уліас вӧліны сэтшӧм занятӧсь бӧрйысьӧмъясӧн да вӧліны сэтшӧм уверенӧсь, мый миянлы сэсь некор не петны, весиг лэдзалӧмаӧсь став часӧвӧйяссӧ.
И Василь вит минутаӧн восьтіс томансӧ, и ми ставным котӧртім уліӧ да пырим кабинетас, кор найӧ празднуйтісны нин победа да лыддисны гӧлӧсъяс.
А Чарли сулаліс пельӧсын, и видзӧднысӧ сійӧ вӧлі полководец кодь, коді гӧгӧрвоӧ, мый терпитӧ поражение, но шуис не сдайтчыны кувтӧдзыс.
И ме матыстчи сы дінӧ, мамочка, а сійӧ меным шуӧ: «Тэ настӧящӧй друг, Мери Смит, и ме ог тӧд, мый эськӧ ме вӧчи тэтӧг».
Сійӧ минутаас локтіс ачыс мистер Ричардсон, коді ставсӧ нин тӧдіс заговор йывсьыс, да юаліс миянлысь, честнӧя-ӧ нуӧдсисны бӧрйысьӧмъясыс, а ми ставным ӧттшӧтш горӧдім: «Эз!»
Сэки сійӧ тшӧктіс «вождьяслы» — Фэнианлы да Ройлы — объяснитны сылы став делӧсӧ, но налы вӧлі сэтшӧм яндзим, мый найӧ эз кӧсйыны нинӧм висьтавны.
Миян йӧзлы эз жӧ вӧв лӧсьыд, торъя нин налы, кодъяс сулалісны Мак-Магон дор.
А сэсся локтіс директор.
Кытчӧдз сійӧ эз тӧд, мый Фэйни яналіс, сійӧ вӧлі зэв весел, эз вӧв ас кодьыс, а сэсся пыр жӧ бара лои скӧр, уськӧдчис Ричи вылӧ да тшӧктіс сылы сетны объяснение.
Дона ма, ми ставным зэв ёна полам Ричи вӧсна, полам, мый сылӧн лоасны неприятностьяс.
Сёрнитӧны, быттьӧ пӧ директор и весиг ачыс мистер Миллард мыйыськӧ сыӧн недӧвӧленӧсь.
Буракӧ, ставыс тайӧ сы понда, мый Ричи ставыс дінӧ — и еджыдъяс дінӧ и сьӧдъяс дінӧ — относитчӧ ӧткодя бура.
И ещӧ, буракӧ, сы понда, мый сійӧ частӧ ветлывлӧ заводъясӧ да верфьясӧ, сёрнитӧ сэні рабочӧйяскӧд да велӧдӧ найӧс!
Зэв гусьӧн тэныд висьтала, ма: сійӧ быд лун ветлӧ тётя керка дінті, и пӧшти век сыкӧд мунӧ кодкӧ рабочӧйяс пӧвстысь.
Мистер Ричардсон кыкысь нин эз казявлы менӧ, кӧть ме и копыртчылі сылы.
Сӧмын тэ та йылысь, пӧжалуйста, некодлы эн висьтав.
Та йылысь тӧдӧ сӧмын Чарли, но сійӧ тшӧктіс меным чӧв овны кувтӧдз.
Мамочка, эн ыстав меным вышивайтчан рисунокъястӧ.
Найӧ вӧлі колӧны Патриция Причардлы, но ме куим лун нин от сёрнит сыкӧд и некор сэсся сыкӧд ог кут дружитны.
Сійӧ — трусиха да предательница!
А ещӧ ас йывсьыс ачыс шулывліс, мый сійӧ «высшӧй натура».
Став «высшӧй натураясыс» кӧ татшӧмӧсь, мед лучшӧ ме лоа медся низшӧйнас!
Менам сэтшӧма сы вылӧ лӧгӧй петӧ, мый весиг ог вермы тэныд гижны ӧні, мый сійӧ вӧчис!
Колӧ тэныд висьтавны, ма, мый став тайӧ неприятностьяс вӧснаыс ме коли вель уна занятие.
Фэйниӧс да Ройӧс миян ставыс шуӧны «фальшивӧй вождьясӧн», и найӧ сэтшӧма скӧралӧны, мый некодкӧд классын оз сёрнитны, весиг асланыс компаниякӧд.
Век жӧ ме думайта, мый найӧ тадзи оз кольны тайӧс да вӧчасны Чарлилы кутшӧмкӧ лёктор.
Сы вӧсна ме решиті, мый лоа Чарлилӧн ангел-хранительӧн и быдлаӧ кута мунны сы бӧрысь да следитны сійӧ детинкаясыс бӧрся.
Тӧрыт Патриция леститчис ме дінӧ, но ме сулалі аслам кыв вылын.
Чарли шуӧ, мый ме зэв стрӧг сы дінӧ, мый Патриция прӧстӧ шӧйӧвошис и эз кӧсйы вӧчны нинӧм лёксӧ, но ме тайӧс ог верит.
Гиж меным ӧдйӧджык, мый тэ тайӧ ставтор йывсьыс думайтан.
Нэм кежлӧ тэнад Мери Смит».
Мери Смит лыддьыссис школаын медся ӧкуратнӧй нывкаӧн, и сылӧн письмӧыс ещӧ ӧтчыд тайӧс докажитіс.
Розӧвӧй бумага вылӧ гӧгрӧс чистӧй почеркӧн гижӧм письмӧыс вӧлі сэтшӧм жӧ ӧкуратнӧй да мича, кутшӧм и сійӧс мӧдӧдысьыс.
Нимкодь вӧлі кутны киад татшӧм письмӧтӧ!
Сы пыдди мӧд послание йылысь нинӧм татшӧмкодьсӧ шуны эз позь.
Тайӧ письмӧсӧ вӧлі адресуйтӧма Соединённӧй Штатъяс лунвылӧ, Натчез карӧ; сійӧс вӧлі гижӧма мисьтӧма, няйта, тэрмасьӧмсорӧн.
Со сійӧ:
«Дона бать!
Ті виданныд менӧ, мый ме видза вывті уна деньга.
Но ті ӧд асьныд не ӧтчыд шулінныд, мый характерӧй менам дзик дедушкалӧн кодь.
А весиг медбӧръя негрыс миян тӧдӧ, мый дедушка вӧлі азартнӧй картіасьысь да политик.
Ӧні ме, дона батьӧй, ог ворс картіӧн, ни ог участвуйт понъясӧн ордйысьӧмын.
Кыдзи шуӧны миян школаын, ме «вӧча политика».
Ми Мак-Магонкӧд кӧсъям весавны школаысь воздухсӧ — вӧтлыны став сьӧд кучикаяссӧ.
Фэнианлӧн батьыс тырвыйӧ сӧгласен миянкӧд да отсалӧ мыйӧн вермӧ, но вӧчны тайӧс абу зэв кокни.
Делӧыс сыын, мый уна ребяталӧн чувствуйтсьӧ краснӧй дух.
Ӧти кывйӧн кӧ шуны, та кузя миян абу лючки-ладнӧ, и ме тӧдвылӧ уськӧді ставсӧ, мый ті висьтавлінныд коммунистическӧй опасность йылысь.
Подозрение улын миян торйӧн нин ӧти учитель — Ричардсон — да ещӧ миян сьӧд кучика старӧсталӧн став компанияыс.
Ми Мак-Магонкӧд чукӧртім нин кутшӧмсюрӧ фактъяс и тайӧ лун-вой висьталам найӧс кодлы колӧ.
Сідзкӧ, вот, дона бать, ме занимайтча ог ковтӧмторъясӧн, кыдзи ті гижанныд, а сэтшӧм делӧясӧн, кодъясысь и ті ошкинныд эськӧ, тані кӧ ті вӧлінныд.
Зэв ёна кора тіянӧс ыстыны меным ещӧ кӧть дас доллар.
Тіян пи Р. М. Мэйсон».
Ок, кыдзи скӧраліс эськӧ сыщик Ньюмен, кыдзи видіс эськӧ ассьыс отсасьысьяссӧ, тӧдіс кӧ сійӧ, кутшӧм добыча лэдзис сійӧ аслас киясысь!
Донӧн эськӧ мынтысис сійӧ сыысь, медым тӧдмасьны сійӧн, мый письмӧясас гижӧма.
Но сыщик Ньюмен нинӧм татшӧмсӧ эз тӧд.
А сы вӧсна сійӧ видлаліс ещӧ куимсё гӧгӧр письмӧ, очсыштіс да висьталіс:
— Талун нинӧм интереснӧйсӧ аслым ме ог аддзы.
Пырала коркӧ ещӧ тайӧ лун-вой.
— О-кэй, — жугыля шуис начальник.
25. НЭНСИӦС ВЕЖИСНЫ
Асылыс вӧлі шондіа да тӧла, кыдзи овлӧ мукӧддырйи апрельын.
Туйяс косьмисны еджыдӧдз нин, и сьӧд топольяс чурвидзисны на вылын, быттьӧ горӧдан пасъяс.
Буссӧ газолинлысь да кухняса чадлысь дуксӧ вевттигтыр восьса ӧшиньясӧд пырис муртса кылыштан тулыс дук.
Кирпичнӧй урӧд ӧшиньсянь, кӧні олісны Гиричьяс, тыдалісны шиферысь вӧчӧм руд керка вевтъяс, Горчичнӧй Райысь пӧлыньтчӧм лачугаяс, балконъяс вылӧ ӧшлӧм белье.
Кыз зобъя гулюяс ветлӧдлісны карнизъяс кузя да кургисны; асланыс став видӧн найӧ петкӧдлісны, мый воис кад нимкодясьны олӧмнас.
Улын, няйтас да бус пытшкас, ноксисны курӧгъяс, понъяс да челядь: тулыс воис, тулыс воис!
Кирпичнӧй керкаын сьыліс скрипка.
Сійӧ сьыліс сэтшӧм меліа да нора, мый Темпилӧн, коді бергӧдліс песласян машиналысь ручкасӧ, век ӧтарӧ доршасис синваыс.
— Тайӧ детинкаыс — настӧящӧй волшебник, — висьталіс сійӧ аслас посньыдик челядьыслы, быттьӧ найӧ вермисны гӧгӧрвоны сылысь шогсӧ да сылысь радлунсӧ.
Василь ворсіс дедыслӧн сьӧд скрипка вылӧ щӧкасӧ пуктӧмӧн, синъяссӧ джынвыйӧ тупкӧмӧн.
Вӧлі-ӧ тайӧ баййӧдлан сьыланкыв, кодӧс важӧн-важӧн сьывліс сылы мамыс, али сёрӧнджык кытыськӧ кывлӧм мелодия, сійӧ и ачыс эз тӧд.
Тӧдіс сӧмын, мый тайӧ музыкаыслӧн абу нинӧм ӧткодьыс ни карыскӧд, коді тыдаліс сылы ӧшинь пырыс, ни зэв ыджыд озырлуна да зэв ыджыд корысьлуна тайӧ беспокойнӧй, тшына да лихорадочнӧй странаыскӧд.
Эз, тайӧ сьыланкывйыс чужис тасянь зэв ылын, чӧскыд дука веж крайын, кӧні гӧраяс мыджӧны лӧз небесасӧ, кӧні лугъяс вылын быдмӧны аддзывлытӧм мича цветъяс, кӧні, леопард кучик кодь сераӧсь, сулалӧны гырысь букъяс да визувтӧны долинаясӧд сӧдз ваа тэрыб юяс.
Детинка-пастух пукалӧ из колыба * дорын да аддзӧ лӧз гӧраяслысь ылі йывъяссӧ.
* Колыба — Карпатыын пастухлӧн хижина.
Дзирдалысь, зарни югӧр надзӧник визувтіс гӧраяссянь, небесасянь, му вывсянь, зарни лютикъяс зильгӧны кок улад, зильгӧны ыжъяслӧн кӧлӧкӧльчикъясыс, и ставыс тайӧ ӧтлаасьӧ рӧдиналӧн мича мелодияӧ.
Кутшӧм сиктса свадьбаяс вылын ворслывліс тайӧ скрипкаыс сэні, кӧні сійӧ оліс ичӧтдырйиыс?
Коді йӧктыліс сійӧ шы улын?
Кутшӧмӧсь нывъясыс сэні, Карпатъяс?
abu
— Мый нӧ тэ ланьтін, пиук? — видзӧдліс орчча комнатасьыс батьыс. — Ворс да сьыв, пиук, да гораджыка. Гӧгӧрвоан? — Сійӧ зэв сюся видзӧдіс пиыс вылӧ.
— Гӧгӧрвоа, батьӧ, — довкнитіс юрнас Василь.
Сійӧ ӧдйӧ вежис скрипкаыслысь ладсӧ и ӧта-мӧдсӧ вильыша панъялігтыр со кутісны чеччавны нин гажа, йӧктан нотаяс:
— Йӧктӧй, челядь, йӧктӧй! — Темпи ӧвтыштіс быгйӧсь кияснас. — Татшӧм музыка дырйиыд эськӧ и ме эг вермы кутчысьны, заводиті эськӧ йӧктыны, не кӧ уджыс!
И став соседъясыс кылісны гора, йӧктыны чуксалысь музыка, коді дзикӧдз вевттис сёрнисӧ, кодӧс нуӧдісны Иван Гирич комнатаын куим морт, сёрнисӧ, кодӧс, не кӧ тайӧ музыкаыс, позис зэв кокниа кывны, сы вӧсна мый рабочӧй оланінъяслӧн стенъясыс зэв вӧсниӧсь.
А кыдзи позьӧ тӧдны ӧні, ӧнія Америкаын, кутитӧм морт овмӧдчис тэнад стена сайын и эз-ӧ сійӧ пӧлучит Ыджыд Боссянь да сылӧн матыссаяссянь задание следитны тэнсьыд быд воськов да кыв!
Иван Гирич ордын вӧліны миянлы тӧдса нин негр-инвалид Цезарь Бронкс да мистер Ричардсон.
Да, да, ачыс мистер Ричардсон пукаліс тайӧ белитӧм тыртӧм комнатаас, кодӧс сӧмын гажӧдлісны стенас ӧшалысь кык вышивайтӧм кузьчышъян — закарпатскӧй вышивайтчысьяслӧн уджыс.
Татшӧм жӧ вышивка мичмӧдіс кӧзяиныслысь еджыд полотно дӧрӧм юрйывсӧ.
И тайӧ лымъеджыд дӧрӧмыс вылӧ, ӧкуратнӧя штопайтӧм розьясыс вылӧ видзӧдігӧн быдӧн гӧгӧрволісны, мый кӧзяиныс лыддьӧ сійӧс аслас медся бур паськӧмӧн да зэв ёна сійӧс видзӧ.
Збыль, Иван Гирич святӧя хранитіс ставсӧ, мый вайліс коркӧ аслас ылі рӧдинаысь.
И кымын дырджык сійӧ оліс тайӧ лёк, бокӧвӧй странаас, кымын унджык вын да здоровье кольліс татчӧ, Ыджыд Босс заводъясӧ, сымын век мусаджык да донаджык лолі сылы мадьярскӧй владычестволӧн сьӧкыд воясӧ эновтӧм край да сымын ёнджыка чувствуйтліс сійӧ асьсӧ тані, Америкаын, бокӧвӧй мортӧн.
— Меным кажитчӧ, мый челядь коляскаяссянь да газӧвӧй плитаяссянь ми регыд дзикӧдз вуджам снарядъяс вылӧ, — заводитӧм сёрнисӧ водзӧ нуӧдігмоз шуис Иван Гирич. — Ыджыд Босс прикажитіс переоборудуйтны кутшӧмсюрӧ машинаяс, медым любӧй кадӧ позьӧ вӧлі содтыны боеприпасъяс лэдзӧм.
Учитель видзӧдліс аслас сёрнитысь ёртъяс вылӧ:
— Да, вот ми Цезаркӧд вӧлім война вылын да думайтім, мый мирын ставыс вежсяс да пуксяс всеобщӧй мир да полнӧй справедливость.
А ӧні ми аддзам, кутшӧм ми вӧлім гӧгӧрвотӧм кагаясӧн.
Быд доллар, кодӧс видзӧма оружие вӧчӧм вылӧ, содтӧ Миллардъяслысь доходъяссӧ.
Вот найӧ и клопочитӧны выль война, и пола, ӧзтасны сійӧс, Америкаса прӧстӧй йӧз кӧ оз кужны сувтны талы паныд.
Ӧд Сӧветскӧй Союз — му вылын медся мирнӧй страна, а миянлы век ӧтарӧ дольӧны, мый именнӧ Сӧветъяс кӧсйӧны войнасӧ…
— Ок, мистер Ричардсон, не кӧ ті да не тіян информацияныд, ми эськӧ олім вӧрын моз! — пӧся шуис Гирич. — Мый ме тӧда кӧзяевалӧн политика йылысь, мукӧд странаясса рабочӧйяс йылысь, Сӧветскӧй Союз йылысь?
Да сӧмын сійӧс, мый висьталас меным Босс!
— Вернӧ, Гирич, — довкнитіс юрнас Цезарь. — Ми долженӧсь лыддьыны Миллардлысь газетаяссӧ, видзӧдны фильмъяс, кодъясӧс лэдзӧ Миллардлӧн кинокомпанияыс, кывзыны радио пыр передачаяс, кодъясысь мынтысьӧ Миллард.
Не кӧ ті, мистер Ричардсон, миянлы эськӧ не и тӧдлыны правдасӧ!
Сійӧ газетаяссӧ да книгаяссӧ, кодъясӧс ті ыстылінныд кольӧм пӧрйӧ, ме сеті ребяталы.
Вот вӧлі радлуныс!
Найӧ вермисны мыйсюрӧ тӧдмавны сы йылысь, мый вӧчсьӧ Сӧветскӧй Союзын!
А то кывзан кӧ радио да лыддян миянлысь газетаяс — сэні ставныс корысьяс, сэні став челядьсӧ мырддьӧны бать-мамыслысь да передайтӧны государстволы, каръяс кузя котралӧны кӧинъяс, сы вӧсна мый нинӧм сёйнысӧ, — ӧти кывйӧн кӧ шуны, гижӧны быдсикас лёкторъяссӧ, медым йӧзлы эз ло окота мунны рӧдинаас…
— А кутшӧм нимкодьпырысь ребята пӧвстысь унаӧн мунісны эськӧ ас гортаныс, шуа веськыда! — Цезарь скӧрысь кутіс пушкыны калляннас. – Мый найӧ татысь аддзӧны?
abu
abu
Быд лун виччысьӧны, мый найӧс шыбитасны улича вылӧ.
Со, кывсьӧ, Илионын, Ремингтон-Рэнд заводын, вӧлӧма квайт тысяча сайӧ рабочӧй, а ӧні на пиысь нёль тысячасӧ уволитӧмаӧсь.
А Элмайрын, тайӧ жӧ компанияыслӧн заводын, шыбитісны улича вылӧ миян коддемсӧ вит тысяча мортӧс.
А заводитлӧй шуны, мый ті кӧсъянныд мунны океан сайӧ — Польшаӧ, либӧ Венгрияӧ, либӧ, енмӧй видз, Сӧветъяс странаӧ!
Ук, кыдзи кутасны горзыны кӧзяева!
Объявитасны ставсӧ коммунистъясӧн да усьӧдасны полицияӧс.
— А век жӧ ребята лӧсьӧдчӧны мунны, — шуис Гирич. — Миян заводын унаӧн дзикӧдз нин решитісны эновтны «божьей странатӧ». — Сійӧ сералӧм могысь шпыньмуніс. — Сӧмын кӧсйӧны первой тӧдмавны, кутшӧмджык сэні олӧмыс.
Цезарь пыркнитіс-лэдзис тшынсӧ быдса сюръя.
— Ме ёна надейтча Джим Робинсон вылӧ, — шуис сійӧ. — Джим должен регыд воны ыджыд путешествиеысь.
Сійӧ ӧд вӧлі мир сторонникъяслӧн Всемирнӧй Конгресс вылын, и сёрнитӧны, мый сійӧ вӧлӧма став странаясас, кӧні йӧз лӧсьӧдісны выль порядок.
Вот и висьталыштас жӧ!
Сійӧ кӧть и знаменитӧй артист, но сэтшӧм жӧ гӧль семьяысь, кыдзи и ми ставным.
Ас морт, ӧти кывйӧн кӧ шуны.
Сійӧ гӧгӧрвоӧ, мый интересуйтӧ рабочӧй мортӧс, и сочувствуйтӧ ставнымлы миянлы.
abu
abu
— Меным менам друг-моряк кӧсйысис ыстыны Москваысь фотографияяса выль журналъяс.
Сэтысь ті верманныд аддзыны ставсӧ, мый тіянӧс интересуйтӧ рабочӧйяс олӧм йылысь да колхозъяс йылысь, — шуис Ричи.
— Сӧмын эн сюрӧй Миллардлӧн ищейкаяслы, сэр, — шуис Цезарь. — Найӧ сідзи и корсьысьӧны кар пасьтала, сідзи и кыйӧдӧны йӧзӧс…
Кутчысясны мыйӧкӧ — и мыждасны антиамериканскӧй деятельностьын да ыстасны, мый налысь бурсӧ босьтан, катаргаӧ.
abu
Гирич ас тӧдлытӧгыс видзӧдліс ӧшинь вылӧ, сэсся ӧдзӧс вылӧ.
Но ставыс вӧлі спокойнӧ, и стен сайын кылісны скрипкалӧн век сійӧ жӧ мелодическӧй шыясыс.
— Дядюшка Пост корис передайтны тіянлы, сэр, мый ӧні сійӧ тіянлысь став письмӧяссӧ ас кинас кутас новлыны аэродромӧ да сдавайтны почтовӧй самолётӧ, — шуис сійӧ. — Но и повзьылӧма жӧ старик медбӧръяысьсӧ, кор локтӧмаӧсь шпикъяс!
Ричардсон довкнитіс юрнас:
— Дядюшка Пост — удивительнӧй молодеч!
Вот морт, кодлы позьӧ дӧверитчыны быдторйын.
Кольӧм пӧрйӧ, не кӧ сійӧ, менам эськӧ вӧліны ыджыд неприятностьяс, сы вӧсна мый ме гижи аслам друглы Америкаса передӧвӧй йӧзлӧн настроениеяс йылысь, а тайӧ настроениеясыс ньӧти оз воны сьӧлӧм выланыс сэтшӧмъяслы, кыдзи Ыджыд Босс…
Школаса директор думайтӧ, кыдзи эськӧ мынтӧдчыны меысь, и менам быд немдумайттӧг шуӧм лоӧ помкаӧн, медым мыждыны менӧ Москвакӧд йитӧд кутӧмысь.
А ті тӧданныд, мый тайӧ лоӧ тані миян кадӧ.
Цезарь нервнӧя кутіс таркӧдны пу кокнас:
— Найӧ и ме бӧрся вӧтлысьӧны.
Кор ме локті заводӧ видлыны кодсюрӧӧс ребята пӧвстысь, менӧ пыр жӧ вӧтлісны да пыр жӧ ыстісны ме бӧрся шпикӧс.
А кыдзи найӧ усьӧдӧны еджыдъясӧс сьӧдъяс вылӧ!
И век ӧтарӧ дольӧны, быттьӧ сьӧдъяс донтӧм-донысь босьтчӧны быдсикас уджӧ да зырӧны еджыд рабочӧйясӧс.
Зільӧны, негодяйяс, ӧзтыны вражда, медым ӧтипӧлӧс гӧль йӧз кыпӧдчисны мӧдпӧлӧс гӧль йӧзлы паныд, а асьныс тайӧ шум дырйиыс кутасны нуӧдны ассьыныс политикасӧ!
Ричардсон зумыштчис.
— Ставыс тайӧ ӧти цеплӧн звеноясыс, — шуис сійӧ. — Весиг школаын детинкаяс вӧчӧмаӧсь быдса заговор да кӧсйӧмаӧсь зырны став цветнӧйяссӧ.
Шуд вылад, ме удиті воны ас кадӧ.
— Тӧдам, тӧдам!
Ставсӧ та йылысь тӧдам! — шуис Цезарь. — Ӧд Робинсон — менам пӧгибнитӧм друг Тэдлӧн пиыс.
Чарли меным важӧн нин висьтавліс, мый сылы паныд пансьӧ зэв лёк делӧ.
— И меным менам Васильӧй висьтавліс, — тшӧтш шуис Гирич. — Найӧ ӧд Чарликӧд зэв бур другъяс.
Менам пиӧй век ӧтарӧ кыскалӧ менӧ Робинсон дорӧ совещайтчыны автомобиль кузя.
Кыкнанныс найӧ — конструкторъяс, — серӧктіс сійӧ. — Но, а ӧні найӧ классын ставныс издевайтчӧны директор ни вылын.
Сӧмын тайӧ детинкаясыс оз ланьтӧдчыны, верманныд меным веритны.
Найӧ мынтасны на водзӧс ставыслы, коді сулалӧ Робинсон дор.
Ме сійӧ йӧзсӧ бура тӧда, сійӧ кадсяньыс на, кор батрачиті аслам Карпатыын пан ордын…
Цезарь таркнитіс здоров кинас пызанӧ.
— Дӧзми!
Ок, кыдзи дӧзми! — шуис сійӧ. — Ми решитім чукӧртчыны майскӧй праздник дырйи — ставным, кодъяс вӧлім война вылын, — да сёрнитыштны сьӧлӧмсянь.
Ми, цветнӧй ветеранъяс, лэптам ассьыным пу кокъяснымӧс да тыртӧм сосъяснымӧс да предъявитам бур счёт налы, коді ыстіс миянӧс воюйтнысӧ.
И мед найӧ, кодлы сэсся оз ковны войнаясыс, бура думыштасны став йывсьыс.
— Куш цветнӧй ветеранъясыд этша, — шуис учитель. — Став народ должен кыпӧдчыны налы паныд, кодлы войнаыс выгӧднӧй.
Сӧмын сэки позьӧ шедӧдны став му вылын шуда олӧм да мир.
друг гораджыка кыліс орчча комнатаысь гажа сьыланкыв.
Цезарь, коді вӧлі мукӧд негръяс кодь жӧ музыкальнӧй, пыр жӧ запомнитіс мотивсӧ да заводитіс надзӧник сьывны.
— Тайӧ тіян рӧдиналӧн сьыланкыв? — кывзігтыр юаліс Ричардсон.
Гирич довкнитіс юрнас.
— Да, тайӧс миян сьылӧны праздникъяс дырйи йӧктігъясӧн, — ӧтветитіс сійӧ. — Шусьӧ «коломыйка».
— «Ко-ло-мый-ка», — мыйкӧ думайтігтыр повторитіс учитель. — Тайӧ ӧд украинскӧй ногӧн?
Кутшӧм мича кыв!
И кутшӧм жаль, мый ме сійӧс ог тӧд!
Но ме сеті аслым кыв гожӧмнас велӧдны роч кыв сідзи, медым арланьыс ме верми нин гижны аслам друглы Микайловлы некымын кыв.
— Ме окотапырысь отсала тіянлы, сэр, — нимкодь лои Гиричлы. — Ме ӧд бура тӧда роч кывтӧ.
А кор ті велаланныд лыддьысьны, ме сета тіянлы некымын книга, кодъяс менам эмӧсь: Пушкинлысь, Толстойлысь, Ленинлысь…
Ті аддзанныд, кутшӧм замечательнӧй книгаяс гижисны русскӧйяс.
— И Ленинлысь и Толстойлысь ме лыддьылі, и эг ӧтчыд, — шуис учитель, — но, дерт, меным окота лыддьыны найӧс рӧднӧй кыв вылас.
Сэк, кор муніс тайӧ сёрниыс, орчча комнатаын скрипкаыс друг ланьтіс.
Ланьтіс и гӧлӧсыс Васильлӧн, коді сьыліс скрипка бӧрся.
Та пыдди сэні кыліс волнуйтчигтыр вашкӧдчӧм да кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм шыяс — не то серам, не то бӧрдӧм.
— Мый сэні сэтшӧмыс?
Кодкӧ бӧрдӧ? — шӧйӧвошӧмӧн кӧзяин вылӧ видзӧдігтыр юаліс учитель.
Кӧзяин тэрыба петіс пи комнатаас да пӧшти пыр жӧ бӧр локтіс.
Чужӧмыс сылӧн гӧрдӧдӧма, плешкас польдчӧма паськыд лӧз сӧн.
— Вот любуйтчӧй Босслӧн да сылӧн помощникъяслӧн удж вылӧ, — шуис сійӧ да мыйвынсьыс кучкис кулакнас пызанӧ. — Татчӧ локтӧмаӧсь школаысь кыкӧн — Беннетлӧн пиыс да сыкӧд нывка-мулаточка.
Нывкаыс сыркъялӧмӧн бӧрдӧ: тӧданныд-ӧ, тіян кутшӧмкӧ учитель да учительница шуӧмаӧсь, мый сійӧ оз кут выступайтны майскӧй праздник дырйи.
Сы пыдди стихъяс кутас лыддьыны еджыд нывка, а сылы яснӧя висьталӧмаӧсь, мый, начальство шуӧм серти, еджыд кучик видзӧднысӧ тӧдчымӧн мичаджык.
Медся ӧбиднӧ сійӧ, мый тайӧ стихъяссӧ гижӧма сійӧ — мулаточкаыс.
— Тайӧ, буракӧ, Нэнси Гоу, — волнуйтчигтыр чеччис учитель. — Джой, Нэнси, волӧй татчӧ!
Ӧдзӧсӧд первой видзӧдліс Джой.
Сійӧ аддзис учительсӧ да сэтшӧма чуймис — быттьӧ кынмис порог вылас.
— Мистер Ричардсон, ті… танӧсь? — вомгорулас шуыштіс сійӧ.
Сійӧ пельпом сайсянь мыччысис Нэнсилӧн синваӧн мыськӧм чужӧмыс.
Кор нывка аддзис учительӧс, коді век зэв бура относитчыліс сы дорӧ, сійӧ кутіс сыркъявны ещӧ ёнджыка.
Пырис зумыш Василь, вомдоръяссӧ сійӧ вӧлі ёна топӧдӧма.
— Но, но дугды бӧрднытӧ да висьтав меным, мый лои, — меліа шуис учитель. — Коді тэнӧ ӧбидитіс?
— Ме… ме… меным… мисс Вендикс… — бӧрдӧмсорӧн шуис Нэнси да тшӧкмуніс синванас.
— Лэдзӧй, сэр, ме висьтала, — водзлань петіс Василь. — Сійӧ зэв ёна шогсьӧ, сэр.
Мед лучшӧ бӧрдас сьӧлӧм бурмытӧдзыс, — делӧвитӧя содтіс сійӧ. — Нэнси, сэр, гижӧма тулысӧс чолӧмалан стихъяс, зэв лӧсьыд стихъяс, и ставныс ошкисны сійӧс.
Мамыс вурӧма сылы еджыд платье, медым сійӧ выступайтіс тайӧ платьенас сцена вылын, и мисс Вендикс репетируйтіс сыкӧд тайӧ стихъяссӧ да тожӧ ошкис Нэнсиӧс.
А талун, кор сійӧ локтіс репетиция вылӧ, сэні вӧлі мистер Хомер.
Мисс Вендикс да мистер Хомер сёрнитыштісны ас костаныс, а сэсся мисс Вендикс матыстчис Нэнси дорӧ да шуис сылы, мый аслас еджыд платьенас сійӧ дзик гут кодь, коді веськалӧма йӧв пиӧ, и мый тайӧ оз кажитчы зрительяслы.
Стихъястӧ сійӧ босьтіс да шуис, мый сетас найӧс мӧд нывкалы — Мери Смитлы.
— Мери Смитлы?! — горӧдіс учитель. — Да ӧд тайӧ ме ачым кори мисс Вендиксӧс сетны Мери Смитлы кутшӧмкӧ роль спектакльын либӧ концертын!
— А Чарли корис тіянӧс, медым ті отсалінныд корсьны сылы роль, сэр, — шыасис Джой. — Сійӧ, кӧнкӧ, эз и думыштлы, мый Мери вӧсна вӧтласны Нэнсиӧс.
— Найӧ — мистер Хомер да мисс Вендикс — зэв ёна сералісны… шуалісны, мый тайӧс найӧ вӧчӧны мистер Ричардсон корӧм серти, кӧсйӧны вӧчны сылы буртор и сералісны, сералісны помтӧг, — синвасорӧн висьталіс Нэнси.
Учитель тӧдлытӧг чабыртіс кулакъяссӧ.
— Сералісны?!
Нывкалы отсавны менам кӧсйӧмӧй пӧри издевайтчӧмӧ!
— Найӧ став цветнӧйяссӧ вештісны программаысь, сэр, — надзӧник шуис Василь. — Став цветнӧйяссӧ, кодъяс долженӧсь вӧлі участвуйтны йӧктӧмын да сьылӧмын.
Кодсюрӧлы шуисны, мый найӧ оз справляйтчыны рольнас, мый найӧ оз чувствуйтны ритмсӧ, а мукӧдыслы, Чарли коддемлы, прӧста тшӧктісны весасьны.
Цезарь пыркӧдыштіс тыртӧм соссӧ:
— Негодяйяс!
Ок, кутшӧм негодяйяс!..
И на вӧсна ме, бӧб, вошті ассьым киӧс да ассьым кокӧс, лои беспомощнӧй калекаӧн!
И ме ещӧ вериті, мый пуксяс всеобщӧй равенство, всеобщӧй мир да братство!
— Всё равно ме ог сет Мерилы лыддьыны ассьым стихъясӧс!
Ме найӧс мырддя сы ордысь! — бӧрдан гӧлӧсӧн горӧдіс Нэнси. — Сійӧ менӧ оз вунӧд, сета тіянлы кыв!
26. ПОПЕЧИТЕЛЬЯС
Чукӧртчисны надзӧник, торъя окотатӧг.
Чужӧмъяс да лозаяс вӧліны гажтӧмӧсь: тайӧ собраниеясыс, кодъяс нуӧдсисны школаын быд тӧлысь, важӧн нин удитісны ставнысӧ дӧзмӧдны.
Но чукӧртчӧм йӧз пӧвстысь некод ньӧтчыд эз кольлы собраниесӧ, сы вӧсна мый тані паныдасьлісны Стон-Пойнтса став «дас куимнан семействоысь» представительясыс, и тайӧ вӧлі светскӧй обществолӧн сэтшӧм жӧ традицияӧн, кыдзи быд тӧлысьӧ чукӧртчылӧмъяс клубын, «кӧин виалысьяслӧн конференция вылын» либӧ пикникъяс вылын, кодъясӧс вӧчлісны йӧзсӧ гижалӧмӧн да кытчӧ лэдзлісны сӧмын «ас йӧзӧс».
Но тайӧ разын собраниеыс должен вӧлі лоны неуна гажаджык, сы вӧсна мый сёрниыс муніс быд вося тувсовъя праздник йылысь, кодӧс вӧчліс кар, мӧдногӧн кӧ мистер Миллард, «прӧстӧй йӧзлы» да на лыдын тшӧтш и школьникъяслы.
Таысь кындзи, директор Мак-Магон удитіс гарыштны быд попечительлы торйӧн, мый сылӧн эмӧсь ещӧ разоблачительнӧй сяма кутшӧмсюрӧ юӧртӧмъяс, кодъяс долженӧсь ставнысӧ интересуйтны.
Сідз, тані вӧліны миянлы тӧдса нин судья Сфикси, коді мукӧддырся дорысь вӧлі ещӧ на ёнджыка чирзысь да мустӧм; «Стон-Пойнтскӧй новостьяслӧн» редактор Клиффорд Уорвик — жугыль мужчина, кодлы, тыдалӧ, ставыс нин свет вылас удитӧма дӧнзьыны; доктор Рендаль — чукырӧсь, учёнӧйлӧн кодь асныра да волевӧй чужӧма; «Атенеумӧн» владейтысь Тернер — ичӧтик тушаа, дзик морскӧй свинка кодь, да Парк Бийл — банкса директор, еджыд юрсиа гигант, уна спортивнӧй клубъясын председатель да гольф кузя матчьяс да ордйысьӧмъяс котыртысь.
Мак-Магон кындзи вӧліны некымын ёнджыка довереннӧй учитель, на лыдын Хомер да мисс Вендикс.
Ставныс виччысисны Миллардӧс да ӧшиньясӧ видзӧдігмоз куритісны, юисны содӧвӧй да дышпырысь шыбласисны кывъясӧн.
— Дзик нин тулыс, — шуис доктор Рендаль. — Тӧрыт менӧ корлісны висьысь дінӧ фермаӧ, и ме аддзылі боярышник куст, коді ставнас вевттьысьӧма бутонъясӧн.
— Гм… боярышник? — вомгорулас шуис Уорвик. — Збыль?
— Татшӧм кадад не урокъяс йылысь думайтны, а сы йылысь, медым котралыштны вӧля вылын лӧсьыдіник пӧдругакӧд, — веськыда сувтігмоз шуис Тернер. — Энӧй, энӧй гӧрдӧдӧй, мисс Вендикс, — шыасис сійӧ учительница дінӧ, — ме ӧд висьтала медся идеальнӧй, чистӧй дружба йылысь.
Мисс Вендикс яндысьӧмсорӧн серӧктыштіс.
— Но и вильыш жӧ тайӧ Тернерыс! — вомгорулас шуыштіс Уорвик. — Ті сӧмын видзӧдлӧй сы вылӧ: ӧні сійӧ дась тӧвзьыны муяс вывті, кыдзи дикӧй вӧв.
Ставныс бергӧдчисны морскӧй свинкалань — Тернерлань, — коді вӧлі довольнӧй общӧй вниманиеӧн да надзӧник руксышталіс.
— А ті, Парк, дерт, медводдза шоныд лунъясас жӧ мунанныд Берклиӧ, университетлӧн матч вылӧ? — юаліс Сфиксилысь банкса директор.
— Но, дерт, Боб! — весела ӧтвечайтіс мӧдыс. — Колӧ жӧ поддержитны ас йӧзӧс.
Ме помалі ӧти воӧ великӧй кетчер Хелтонкӧд и ӧні быд во волывла стадион вылӧ, кор выступайтӧны миян университетскӧй ворсысьяс.
— Шуда морт! — прысьнитіс Сфикси. — Меным эськӧ тіянлысь тӧждысьӧмъястӧ!
Думайтны сы йылысь, коді кымын мач сюйис противник воротаӧ, кор, сійӧ и видзӧд, заводитчас сэтшӧм международнӧй матч, мый миянлы ставнымлы бур оз ло!
— О, Сфикси пуксис аслас вӧлыс вылӧ!
Ӧні виччысь! — комическӧя повзис доктор Рендаль. — Дерт, авансцена вылӧ ӧні явитчасны большевикъяс!
— Ме тіянкӧд ог сёрнит, док, — пыр жӧ пузис Сфикси. — Ставыс тӧдӧны, мый ті и тіян гӧтырныд ысталінныд прӧдуктаяс да сеталінныд деньга испанскӧй беженецъяслы… дружитінныд Стивенсон инженеркӧд — верфын стачка котыртыськӧд.
Ті думайтанныд, ми тайӧс ог тӧдӧй?
Тіян воззрениеясныд миян кадӧ вывті либеральнӧйӧсь, док, кад нин тіянлы найӧс вежны.
— Гашкӧ, и кад, но ме найӧс выльпӧвсӧ збыльысь на эг видлавлы, — спокойнӧя ӧтвечайтіс доктор Рендаль. — Сёрнитны кӧ прӧдуктаяс да деньга йылысь, то ме найӧс збыль ыстылі да ньӧти эг думайт вӧчны тайӧс гусьӧн.
abu
— Виччысьӧй, док, тадзтӧ абу дыр воны и аслад рӧдиналы изменитӧмӧдз, — скӧраліс Сфикси.
— Ставныд ті лыддьылінныд газетаясысь, мый американскӧй коммунистъяс сӧгласитчӧмаӧсь Торезкӧд да Тольяттикӧд и, лоӧ кӧ война, кутасны дорйыны оз Америкаӧс, а Москваӧс.
Тайӧ миян слаблунлӧн результатыс!
Важӧн колӧ вӧлі йӧртавны татшӧм йӧзсӧ тюрьмаӧ, кыдзи предательясӧс.
Президент вӧлі дзик прав, кор шуис найӧс изменникъясӧн да сетіс судӧ.
— Но, но, ставыс вернӧ, Сфикси.
Ставыс дзик правильнӧ, и ті дзик правӧсь, — тэрмасис сӧгласитчыны судьякӧд Парк Бийл. — Сӧмын мыйла тадзи скӧравнысӧ?
Мыйкӧ ме эг казявлы, мый ті татшӧм скӧрӧсь, кор ворсім гольфлысь бӧръя партиясӧ.
— Тіянлы ставыс шутка, — броткыштіс Сфикси, — а ме тӧда, мый ми олам вулкан вылын, мый весиг и миян Стон-Пойнтын коммунистъяс тожӧ лӧсьӧдчӧны выступитны, мый и тані уджалӧ Москвалӧн агентураыс…
— Мый сэтшӧмыс?
Мый ті сэтшӧмсӧ сёрнитанныд? — кылісны быд боксянь шызьӧм гӧлӧсъяс. — Миян Стон-Пойнтын?
— А вот юалӧй сылысь, — индіс Сфикси «Стон-Пойнтскӧй новостьяслысь» редакторсӧ, — мед сійӧ тіянлы висьталас.
— Збыль, Уорвик, мыйын делӧыс? — Ставыс повзьӧмпырысь видзӧдлісны жугыль джентльмен вылӧ.
Сійӧ дзӧрыштіс креслӧас да ньылыштіс ӧти вомтыр содӧвӧй.
— Нинӧм сэтшӧмыс эз ло, ледияс да джентльменъяс, — нюжӧдӧмӧн шуис сійӧ. — Збыль, ме эськӧ шуи, мый население мыйкӧ мында юкӧнлӧн настроениеыс абу зэв бур.
Асыввыв окраинаын митингуйтӧны, заводъясын митингуйтӧны, негръяс тожӧ заводитісны митингуйтны…
Дерт, войнабӧрса, сідз шусяна, разочарование…
— Ті налы висьталӧй коммунистъяс йылысь, местнӧй агитаторъяс йылысь, сы йылысь, мый Горчичнӧй Райын — быдса мазі поз, — кыз гӧлӧсӧн шуис Сфикси. — Найӧ думайтӧны матчьяс йылысь, тайӧ пӧвадитӧм кагаясыс, кор карын тырыс краснӧйяс!
— Ті содтінныд, Боб, — очсыштіс редактор. — Дерт, эм некымын агитатор — еджыдъяс и негръяс, — кодъяс шляйтчӧны да шызьӧдӧны рабочӧйясӧс, эм эсійӧ больгун Цезарь Бронксыс, код дінӧ ми регыд босьтчам, эмӧсь, медбӧрын, рабочӧйяс-славяна, кодъясӧс кыскӧ рӧдинаыс…
Но ставыс тайӧ абу на настӧящӧй опасность…
И, таысь кындзи, ми принимайтам нин мераяс, — успокоительнӧя содтіс сійӧ.
Мак-Магон чеччис да многозначительнӧя кызӧктіс.
Ӧнӧдз сійӧ некытчӧ эз шыасьлы да сӧмын внимательнӧя кывзіс сійӧс, мый висьталісны попечительяс.
Но ӧні лои удобнӧй здук, и директор некыдз эз кӧсйы сійӧс лэдзны.
— Кора некымын минута кывзыштны менсьым, джентльменъяс, — заводитіс сійӧ. — Ме кӧсъя висьтавны, мый и тані, школаын, ичӧтик, кыдз шуасны, площадка вылын мунӧны тожӧ кутшӧмсюрӧ событиеяс и чувствуйтсьӧны сэтшӧм жӧ настроениеяс, кутшӧмъяс йылысь сӧмын на висьталіс миянлы мистер Уорвик — миян уважайтана редактор да попечитель.
Присутствуйтысьяс любопытствоӧн видзӧдлісны директор вылӧ.
— Но висьталӧй, мый тіян сэні лои, Мак, — шуис банкса директор.
— Дерт, но сэки, кор локтас татчӧ миян уважайтана председатель, — шуис Мак-Магон.
Школаса директорлӧн став видыс, сылӧн таинственностьыс, сылӧн зэв аслысногӧн кызӧктышталӧмыс ещӧ ёнджыка кыпӧдісны общӧй любопытствосӧ.
Но присутствуйтысьяслы эз ковмы дыр виччысьны: Хомер, коді видзӧдлывліс ӧшиньӧ да караулитіс Миллардлысь локтӧмсӧ, торжественнӧя объявитіс, мый председательлӧн машинаыс подъезд дорын.
Тайӧ лунас Ыджыд Босс видзӧднысӧ вӧлі торйӧн нин параднӧй.
Сылӧн чужӧмбанъясыс мукӧддырся дорысь вӧліны гӧрдджыкӧсь да лӧсталісны, дженьыдика шырӧм юрси пырыс тыдаліс юрыслӧн сэтшӧм жӧ гӧрд кучикыс, лӧсталысь руд костюмыс топыда пукаліс военнӧйногӧн лэптӧм морӧса косіник фигура сертиыс.
Да и ставнас Босс вӧлі югъявтӧдзыс ниртӧм военнӧй судно кодь, коді веськӧдӧма вражескӧй объектъяс вылӧ дальнобойнӧй орудиеяссӧ.
Сійӧ шыбитіс пальтосӧ да шляпасӧ Хомерлы киас, коді удитіс сэтчӧ матыстчыны, неуна копыртчыштліс присутствуйтысьяслы да пуксис пызан сайӧ председательскӧй местаӧ.
— Кора извинитны сёрмӧмысь, — часі вылӧ ӧдйӧ видзӧдлӧм бӧрын шуис сійӧ. — Менӧ вызывайтліс Чикаго.
Гигантскӧй бизнеслӧн, акция кузя, корабльяс да грузъяс кузя вӧчан гырысь операцияяслӧн лов шыыс быттьӧ прӧйдитіс комнатаӧд, и быд присутствуйтысь думыштіс тайӧ делӧясыслысь масштабсӧ да кыдзкӧ тӧдлытӧг копыртіс юрсӧ да ещӧ ёнджыка чӧв ланьтіс Ыджыд Босс водзын.
А Босс гӧгӧрвоис тайӧс да кӧсйис ещӧ ёнджыка подчинитны асласдорыс чукӧртчӧм йӧзсӧ да друг шуис:
— Заводитам, Мак-Магон, сы вӧсна мый кадыс менам вывті этша; кык час мысти ме должен лэбзьыны алюминиевӧй трестлӧн совещание вылӧ.
— Кывза, сэр, — копыртчыліс директор. — Сідз, ледияс да джентльменъяс, первой вопросӧн миян сулалӧ праздниклысь программасӧ обсудитӧм.
Ми ставныдлы тіянлы кольӧм недельӧ на ыстылім предполагайтана программа, кодӧс лӧсьӧдӧма мисс Вендикс участвуйтӧмӧн.
Босс довкнитіс юрнас:
— Помнита.
Тайӧ программасӧ тӧдӧны став присутствуйтысьясыс?
Да?
Должен тіянлы висьтавны, джентльменъяс, мый таво ме лыддя тайӧ праздниксӧ торйӧн коланаӧн.
Колӧ, медым йӧзыс неуна гажӧдчыштісны, шойччыштісны, медым найӧ эз видзны ассьыныс став кадсӧ бесполезнӧй да весиг, ме эськӧ шуи, вреднӧй да антиправительственнӧй собраниеяс вылӧ, кутшӧмкӧ митингъяс вылӧ, ӧти кывйӧн кӧ шуны — став сійӧ ноксьӧмыс вылӧ, коді миян сэтшӧм ёна паськаліс бӧръя кадӧ.
Мед лучшӧ йӧктасны, видзӧдасны фейерверк, катайтчасны карусельӧн…
Ті сӧгласенӧсь мекӧд? — Босс ӧдйӧ видзӧдліс присутствуйтысьяс вылӧ.
— Но, дерт!
Дзик правильнӧ!
Зэв бура думыштӧма! — кылісны гӧлӧсъяс.
— Гм… Сетны кагалы йӧв пыдди тыртӧм нёнь — бура думыштӧма, — нурбыльтіс доктор Рендаль.
— Ті мыйкӧ шуинныд, док? — синсӧ читкыртіс Миллард. — Энӧй?
Сідзкӧ, ме водзӧ висьтала.
Сідз, ми вӧчам традиционнӧй праздник карса садйын народлы бесплатнӧй буфетӧн, кык оркестрӧн, кодъясӧс миянлы сетӧ карса мэр, и обычнӧй парадӧн да школьникъяслӧн выступлениеясӧн.
Тайӧ пӧрйӧ, медым казьтыштны американскӧй народлы сылысь славнӧй прошлӧйсӧ да выльмӧдны сыын патриотизм чувствосӧ, мисс Вендикс, — сійӧ неуна копыртчыштліс учительницалань, — мисс Вендикс думыштіс вӧчны золотоискательяслысь шествие…
— Зэв бур!
Вывті бур! — кутісны довкйӧдлыны юръяснас попечительяс.
Мисс Вендикс гӧрдӧдіс удовольствиеыс да гордостьыс вӧсна.
— Тайӧ лоӧ Подлиннӧй Красота да Высокӧй Идея, кодъясӧс йитӧма ӧтлаӧ, — татшӧм высокӧй собрание водзын волнуйтчӧмысла муртса лолалігтыр шуис сійӧ.
— Бур, бур! — тэрыба торкис сійӧс Босс; сійӧ поліс, мый Красота йылысь ыджыд буквасянь сёрниыс вермас нюжавны дыр. — Ме сӧмын эг гӧгӧрво, мисс Вендикс, мый ті гӧгӧрвоанныд выступайтысьяслысь составсӧ вежӧм улын?
Тайӧ школьникъяс йылысь?
Мисс Вендикс шӧйӧвошис да мыйкӧ шуыштіс.
— Разрешитӧй меным доложитны собраниелы, сэр, — чеччис аслас местаысь Хомер. — Делӧыс сыын, мый бӧръя кадӧ миян школаын паськалӧны вреднӧй настроениеяс, и ставсӧ тайӧс панӧны цветнӧй велӧдчысьяс.
Сы вӧсна ми, педагогъяс, школаса директор мистер Мак-Магонкӧд ӧтвылысь решитім, мый бурджык лоӧ, он кӧ лэдз цветнӧй челядьӧс праздничнӧй программаӧ.
Найӧ тайӧс эз заслужитны. — И Хомер эффектнӧя поткӧдіс кинас воздухсӧ да пуксис креслӧӧ.
Мистер Миллард видзӧдліс редактор Уорвиклань.
— Но мыйла нӧ? — заводитіс сійӧ кыдз быттьӧ полігтыр. — Мыйла сідзи?
Ме ӧд век сулалі, кыдз шуасны, равенство дор…
Вот и газетаын та йылысь гижлісны…
— Эн тӧждысьӧй, сэр, — чеччис Мак-Магон, — ставыс тӧдӧны тіянлысь прогрессивнӧй воззрениеястӧ да вылӧ донъялӧны тіянӧс.
Выступайтысьяслысь состав вежӧмсӧ школа босьтӧ ас вылас.
— Ага, школа кӧ босьтӧ ас вылас, ми ог вермӧй паныд сувтны…
Сідз ӧд, господа? — шыасис Миллард попечительяс дінӧ.
— Кымын этшаджык сьӧд кучика лоӧ миян син водзын, сымын бурджык, — шуис Сфикси. — Вот аддзанныд, мый артмӧ, кор найӧс вельмӧдан!
Весиг школаын найӧ вӧчалӧны бунтъяс…
— Ок, Сфикси, тіянлы эськӧ овны Лунвылын! — шуис доктор. — Ті эськӧ сэні верминныд вӧчны аслыныд неыджыд удовольствие — сотны бипур вылын кутшӧмкӧ негрӧс…
Ме чувствуйта, мый тайӧ тіянлы зэв ёна оз тырмы олӧмад!
— Ті бара ассьыныд, док! — Сфикси тӧдчымӧн скӧраліс. — Окасьӧй тіян негръяскӧд да лечитӧй найӧс дон босьттӧг, тіянлы кӧ тайӧ кажитчӧ, а менӧ таысь мездӧй!
— Джентльменъяс, джентльменъяс, кора тіянӧс кутны порядок, — бур сьӧлӧма бать моз шуис Миллард. — Да и школаса директор кӧсйӧ висьтавны миянлы мыйкӧ важнӧйӧс…
Висьталӧй, Мак-Магон, — шыасис сійӧ директор дінӧ.
Мак-Магон чеччис да кызӧктіс.
Сылӧн ӧчкиыс югъяліс кӧдзыда да решительнӧя.
Сійӧ тэрыба видзӧдліс аслас «вернӧйяс» вылӧ — Хомер да Вендикс вылӧ — да заводитіс:
— Зэв жаль, джентльменъяс, но сійӧ, мый висьталіс менам помощник мистер Хомер, збыль: школаын миян эмӧсь лёк настроениеяс.
Велӧдчысьяс пӧвстысь унаӧн интересуйтчӧны политикаӧн да тӧлкуйтӧны сы йылысь, мый Америкаын оз соблюдайтсьыны конституциялӧн принципъяс.
Торйӧн ыджыд интерес кыпӧдӧ сійӧ, мый йитчӧма Сӧветскӧй Союзкӧд да сэні мунысь событиеяскӧд.
Кӧть меным и зэв ӧбиднӧ, но попечительскӧй сӧветӧн бӧрйӧм педагогъяс пӧвстысь сюри ӧти сэтшӧм, коді поддерживайтӧ да ӧзтӧ челядьын тайӧ интерессӧ да быдсяманогыс пропагандируйтӧ цветнӧй школьникъяс пӧвстын равенство идеяяс…
— Коді сэтшӧм педагогыс?
Висьталӧй сылысь нимсӧ!
Коді сійӧс рекомендуйтліс! — кылісны терпитны вермытӧм гӧлӧсъяс.
— Тайӧ младшӧй учитель, литература кузя преподаватель мистер Ричардсон, — ӧтветитіс директор. — А рекомендуйтіс сійӧс миян школаӧ доктор Рендаль.
Ставыс видзӧдлісны доктор вылӧ, коді зэв спокойнӧя куритчис водзӧ.
— Ага, док, сідзкӧ ті судзӧдаланныд краснӧй тӧварсӧ? — зумыша шуис Сфикси. — Сэтшӧм кодьӧсь ті и эмӧсь.
А ті тӧданныд, мый та вылӧ позьӧ видзӧдны кыдзи выль поколениеӧс коммунизм сямын специальнӧя воспитайтны кӧсйӧм вылӧ?
Пола, мый антиамериканскӧй деятельность расследуйтӧм кузя федеральнӧй бюро вермас омӧля видзӧдлыны та вылӧ…
— Ланьтӧй, Сфикси, ме абу полысь рӧдысь! — Доктор Рендаль перйис вомсьыс трубкасӧ. — Ричардсон — зэв бур педагог и вӧлі американскӧй флотын сэтшӧм жӧ отличнӧй офицерӧн, ме аддзылі сылысь характеристикасӧ.
Сы ордын висьысь пӧрысь мамыс.
Ме бура тӧдлі сылысь покойнӧй батьсӧ, торговӧй пароходса капитанӧс, и дась ручайтчыны, мый пиыс некутшӧм лёкторйӧн оз занимайтчы.
— Тайӧ зависитӧ мортлӧн видзӧдласысь, док, — аслас места вывсянь шыасис Тернер. — Ӧти морт лыддьӧ бурторйӧн сійӧс, мый мӧд морт лыддьӧ лёкторйӧн.
— Джентльменъяс, вопросыс сэтшӧм серьёзнӧй, мый ме лыддя тӧлктӧг больгӧмсӧ дзик ковтӧмӧн, — внушительнӧя шуис Босс. — Мак-Магон сӧмын на висьталіс меным, мый сылӧн эмӧсь свидетельяс, кодъяс висьталасны тайӧ педагогыслӧн вреднӧй да опаснӧй деятельность йылысь.
Ӧні татчӧ лоӧ корӧма кык велӧдчысьӧс, кодъяс вермасны висьтавны ставсӧ, мый шуӧма вӧлі Ричардсон удж йылысь, да сетны показаниеяс. — Сійӧ довкнитіс юрнас директорлы: — Верманныд корны детинкаяссӧ.
Присутствуйтысьяс виччысисны чӧв олігтыр, но вӧліны неспокойнӧйӧсь.
Тшынсӧ ыджыд клӧкъясӧн лэдзалігтыр доктор Рендаль зэв скӧра куритчис.
Мак-Магон вӧчис знак Хомерлы, сійӧ петіс и пӧшти пыр жӧ пырис бӧр да вайӧдіс аскӧдыс директорлысь писӧ да сылысь другсӧ — Рой Мэйсонӧс.
Детинкаяс яндысисны, но кыкнанныс ас ногныс.
Фэйни век ӧтарӧ лапйӧдліс еджыд синлысъяссӧ, быттьӧ сылы сьӧкыд вӧлі видзӧдны тайӧ высокӧй обществоыс вылӧ.
Рой Мэйсон сулаліс вывті нин веськыда да зэв гордӧя да независимӧя чатӧртліс юрсӧ мышлань.
Кажитчис, мый сылы нинӧм оз сулав выступайтны попечительяс сӧвет водзын.
Но кыкнан «свидетельыс» зілисны лоны ӧта-мӧд дінас матынджык да шочиника зэв аслысногӧн видзӧдлывлісны ӧта-мӧдыс вылӧ.
— Со, сэр, сійӧ велӧдчысьясыс, кодъяс йылысь ме висьтавлі, — шуис директор.
— Энлӧй, джентльменъяс, ті ӧмӧй нӧ збыль пыдди пуктанныд татшӧм свидетельствояссӧ? — юаліс доктор.
— А мыйла нӧ огӧй! — бара шыасис Тернер. — Челядьыд ёна наблюдательнӧйджыкӧсь гырысь йӧзсьыд.
Наысь гусьӧн нинӧм он вӧч.
— Сідз, детинкаяс, висьталӧй первой миянлы ассьыныд нимъяснытӧ, — шуис Ыджыд Босс.
— Сизимӧд класса велӧдчысь Рой Мэйсон, сэр, — рапортуйтіс первойыс.
— Сизимӧд класса велӧдчысь Фэниан Мак-Магон, — йӧлӧга моз повторитіс мӧдыс.
— Менам пиӧй, джентльменъяс, первой велӧдчысь.
Сыкӧд ӧти классын велӧдчысь — Натчезысь сквайрлӧн пи, — шуис директор, быттьӧ дрессировщик, коді тӧдмӧдӧ быдтӧм зверьясыскӧд.
Сійӧ шыасис «свидетельяс» дінӧ: — Попечительскӧй сӧветса джентльменъяс кӧсйӧны кывзыны сійӧс, мый ті верманныд висьтавны налы учитель мистер Ричардсон йылысь.
Предупреждайта тіянӧс: ті долженӧсь висьтавны сӧмын сійӧс, мый кывлінныд асьныд.
— Ладнӧ, сэр, — кызіник улыс вомдорсӧ курччалігтыр шуис Рой.
Босс кызӧктіс да вӧчис вид, быттьӧ гижалӧ мыйкӧ.
— Директор миянлы висьталіс, — шыасис сійӧ детинкаяс дорӧ, — мый ті казялӧмныд мистер Ричардсонлӧн поступокъясысь да высказываниеясысь мыйкӧ сэтшӧмӧс, коді оз лӧсяв истиннӧй американскӧй патриот да миян великӧй странаса пи поведениелы.
Сідзи?
Рой утвердительнӧя довкнитіс юрнас:
— Да, сэр, ме тайӧс важӧн нин казялі.
Сэки, кор локті тайӧ школаас.
Мистер Ричардсон век ӧтарӧ висьталӧ став йӧзлӧн равенство йылысь, и сійӧ зэв ёна радейтӧ миян классысь став цветнӧйяссӧ.
Век найӧс ошкӧ, пукталӧ налы медся бур отметкаяссӧ…
— Рой недыр думайтыштіс: — Мистер Ричардсон шуӧ, мый выль война регыд нин лоӧ и мый сійӧс кӧвъялӧны прӧстӧй йӧзлы озыръяс да главнӧй воротилӧясыс, кодъяс кӧсйӧны нажӧвитчыны, кыдзи и воддза война дырйи.
— Но, тайӧ абу на сэтшӧм ыджыд мыж, — гораа шуис доктор Рендаль. — Тайӧ абу на помка, медым мыждыны мортӧс.
Некод эз пыдди пукты сылысь кывъяссӧ.
Ставыс сюся видзӧдісны Мэйсон вылӧ.
— Но мый нӧ тэ ланьтін?
Ещӧ мыйкӧ дум вылад кӧсъян уськӧдны? — юаліс Босс.
— Ещӧ сійӧ век ошкӧ Джон Браунӧс да кадсӧ, кор сійӧ овліс, да шуӧ, мый кольӧма сійӧ кадыс, кор вӧлӧмаӧсь настӧящӧй йӧз да благороднӧй поступокъяс… Помнитан? — шыасис Рой Фэйни дінӧ.
— Ещӧ мед не помнитны! — Рой дор сувтіс Фэйни. — Тайӧс сійӧ шуис, кор сылӧн любимчикыс — миян классысь сьӧд кучика детинка Робинсон гижис Джон Браун йылысь сочинение…
— Ого, негръяс заводитісны гижны Джон Браун йылысь! — шуис ӧнӧдз пыр на чӧв олысь Парк Бийл. — Тайӧ зэв важнӧ, джентльменъяс.
Зэв, зэв важнӧ! — повторитіс сійӧ торжественнӧя.
Сійӧ кадӧ, кор кык «свидетель» висьтавлісны ассьыныс показаниеяссӧ, присутствуйтысьяс разнӧйногӧн петкӧдлісны на дінӧ ассьыныс отношениесӧ.
Сфиксилӧн чужӧмыс вӧлі торжественнӧй да быттьӧ кӧсйис шуны: «Ме сідзи и тӧді!» да «Мый ме тіянлы шулі!».
«Новостьяслӧн» редактор заводитіс петкӧдлыны, мый сійӧ мыйкӧ мында интересуйтчӧ: сійӧ восьтіс унзіль синъяссӧ да видзӧдіс то ӧти детинкаыс вылӧ то мӧдыс вылӧ да вӧчаліс, тыдалӧ, ассьыс заключениеяс, кодъяс эз вӧвны зэв бурӧсь.
Тернер нюжӧдчис аслас креслӧысь водзлань да, кажитчӧ, пельсӧ чошкӧдӧмӧн не сӧмын кывзіс, но и исаліс быд кыв: сылӧн вежнясьысь чужӧмыс сідзи и вӧрис, сідзи вӧрӧдіс быдпӧлӧс дук кылысь ичӧтик нырсӧ.
Банкса директор наблюдайтіс ставсӧ, мый вӧчсис, сэтшӧм ыджыд терпениеӧн, быттьӧ сылы ставыс вӧлі дзик веськодь.
Та пыдди Миллард век ёнджыка и ёнджыка зумыштчис да скӧрмис.
Сьӧктаммис сылӧн тшӧкаыс, сьӧктаммисны синъясыс, сьӧктаммисны киясыс.
Сійӧ — верховнӧй жрец, заводъяслӧн, каръяслӧн, морт олӧмъяслӧн кӧзяин, — чувствуйтіс асьсӧ оскорбитӧмаӧн.
Да, сійӧ тӧдіс, мый ӧні став мирын мунӧ ыджыд, чорыд тыш. Краснӧйяс чукӧртӧны ас дінаныс став странаяссӧ, став йӧзсӧ, кодъяс мудзисны войнаяс нуӧдӧмысь, да кӧсйысьӧны налы кузь кадся мир да кутшӧмкӧ вӧвлытӧм правояс да свободаяс.
Но оз кӧ ло война, ковмас лэдзны вилкияс, и детскӧй коляскаяс, и газӧвӧй плитаяс, а тайӧ ёна этшаджык ваяс прибыльсӧ снарядъяс серти…
Тайӧ проклятӧй краснӧйясыс торкӧны сылысь — Ыджыд Боослысь — став делӧсӧ.
Со сылӧн другъясыслӧн да конкурентъясыслӧн Чикагоын да Нью-Йоркын и мукӧд каръясын уна неприятностьяс: заводъясын да транспорт вылын забастовкаяс, рабочӧйяслӧн требованиеяс, коммунистическӧй ораторъяслӧн кутшӧмкӧ помтӧм выступлениеяс, но сійӧ, Миллард, чайтіс, мый сійӧс тайӧ оз вермы вӧрзьӧдны.
Сійӧ тӧлкаджык, водзвыв тӧдысьджык, ёнджык мукӧд дорсьыс и век нин вермас босьтны киӧ тӧлктӧм толпасӧ, кодӧс усьйӧдлӧны коммияс.
И друг тыдовтчис, мый тані, сылӧн сувереннӧй владениеясын, тожӧ паськалӧма тайӧ лёк, опаснӧй дукыс!
Ыджыд Босс пуксис сэтшӧм чужӧмӧн, быттьӧ сійӧс сӧмын на зэв ёна ӧбидитісны.
Сӧмын ӧтнас доктор Рендаль аснас ставнас петкӧдліс, мый ставыс, мый тані вӧчсьӧ, зывӧк сылы.
Сійӧ бергӧдчис ӧшиньлань, и позис кӧ, сійӧ эськӧ, тыдалӧ, окотапырысь тупкис пельяссӧ либӧ муніс татысь.
Но доктор поліс кольны ассьыс радейтана Ричардсонсӧ став тайӧ йӧзыслы вильӧдӧм вылӧ да пукаліс места вылас.
А Фэйни ку пиас эз тӧр — гордитчис, мый сылысь кывзӧны карысь медся именитӧй да озыр йӧзыс, да тшӧкъяліс: сэтшӧм окота сылы вӧлі висьтавны кыдз позьӧ унджык да ӧдйӧджык ставсӧ, мый сійӧ тӧдіс:
— Вот, сідзкӧ, кор Чарльз Робинсон гижис тайӧ сочинениесӧ, Ричи, ме кӧсъя шуны, сідзкӧ, мистер Ричардсон, зэв ёна ошкис сійӧс да Джон Браунӧс сыысь, мый сійӧ сэтшӧм бура расправитчис белӧйяскӧд.
А Робинсон сэки шуӧ, мый Браун — сылӧн медся радейтана герой, а мистер Ричардсон шуӧ, мый правильнӧ и мый Браун герой и эм, а Чарльз сэки шуӧ…
— Ноко, дугдыв здук кежлӧ, — кинас тшӧктана ӧвтыштӧмӧн дугӧдіс сійӧс Миллард.
Сійӧ шыасис школаса директор дінӧ: — Мӧдысь али коймӧдысь нин ме кыла тайӧ негритёнок йывсьыс.
Тайӧ нӧ мый, сійӧ детинкаыс и эм, коді ӧткажитчис сэки сетны полициялы ассьыс чунь туйяссӧ?
— Сійӧ и эм, сэр, — ӧтвечайтіс Мак-Магон. — Сійӧ и сідз нин вӧлі вывті збой цветнӧйыдлы, а сэні ещӧ учитель внушайтӧ сылы разнӧйсикас лӧсявтӧм идеяяс.
Дерт, детинка вообразитіс асьсӧ пӧшти нин медбур натураӧн, а кор мистер Хомер зэв лабутнӧя вештіс сійӧс ловъя картинаясын участвуйтӧмысь, Хомер вылӧ сійӧ муртса кулакъяснас эз уськӧдчы.
— Да эз муртса, а прӧстӧ кулакъяснас, — аслас места вывсяньыс кыз гӧлӧсӧн шуис Хомер. — Тайӧ опаснӧй тип, джентльменъяс.
Фэйни, коді век ӧтарӧ зілис мыйкӧ висьтавны, эз вермы кутчысьнысӧ.
— Тэ бӧрйысьӧмъяс йывсьыд висьтав, бать, — горӧдіс сійӧ: — кыдзи Робинсон организуйтіс став цветнӧй да еджыд ребятаӧс да кыдзи локтіс мистер Ричардсон да сувтіс на дор!
Но Мак-Магон эз лысьт висьтавны бӧрйысьӧмъяс йылысь: эрд вылӧ вермис петны вывті уна сэтшӧмтор, мый эськӧ сылы эз вӧв выгӧднӧ.
Сы вӧсна директор сӧмын шуис:
— Да, да, младшӧй учитель окотапырысь поддерживайтӧ населениелӧн низшӧй классъясса челядьӧс, явӧ вылӧджык пуктӧ цветнӧйясӧс.
Буракӧ, частӧ ветлывлӧ велӧдчысьяс бать-мам дорӧ.
— Висьталӧй, Мак, — шыасис друг Парк-Бийл, — абу-ӧ тайӧ детинкаыс, Робинсоныс, рӧдня миян знаменитӧй певец Джемс Робинсонлы?
— Рӧднӧй племянник, сэр, — батьсӧ панйӧмӧн радпырысь висьталіс Фэйни. — Сійӧ век ошйысьӧ, мый дядьыс ваялӧ сылы зэв бур пӧдарокъяс.
Вот и ӧні локтігас кӧсйысьӧма вайны сылы пыж мотор.
— Збыль, Робинсон должен регыд воны да сетны карын некымын концерт, — друг радпырысь шыасис редактор. — Ми ыстылім репортёрӧс тайӧ детинкалӧн мам ордӧ — тӧдмавны, кор воас сьӧд Карузо, кыдзи сійӧс шуӧны Европаын.
— Менӧ чуймӧдӧ сійӧ, Парк, мый ті сэтшӧм ёна радейтанныд негръясӧс, — зэв лӧгпырысь шыасис банкса директор дорӧ Сфикси. — «Миян знаменитӧй певец», — нерыштіс сійӧ Бийлӧс. — Да мый нӧ тіян, еджыд джентльменлӧн, ӧткодьыс сьӧд кучикаыскӧд, мед кӧть сійӧ и вывті тӧлка!
— Джемс Робинсон — мирӧвӧй знаменитость, и ми вермам сӧмын гордитчыны сійӧн, мый сійӧ миян соотечественник да земляк, — бергӧдчис присутствуйтысьяслань Доктор Рендаль. — Ме кывзі сылысь сьылӧмсӧ Парижын.
Парижана новлӧдлісны сійӧс ки вылас да сюйсисны сылӧн концертъяс вылӧ.
— Ме кывзылі жӧ сылысь сьылӧмсӧ, Лондонын, — шуис Тернер. — Збыль, сьылӧ сійӧ бура.
Но сійӧ опаснӧй личность.
Ті ставныд зэв бура тӧданныд, мый сійӧ выступайтіс мир сторонникъяслӧн конгресс вылын.
Да и вообщӧ, ме помнита, сы йылысь сёрнитісны, мый ассьыс став деньгасӧ, кодӧс пӧлучитіс концертъяссьыс, сійӧ ыстӧма Испанияӧ да Китайӧ, сэтчӧс мятежникъяслы.
— Вот аддзанныд! — Сфикси зэв ёна гӧрдӧдіс, — А ті тӧлкуйтанныд — «миян знаменитӧй певец»!
Колӧ чайтны, сійӧ медся настӧящӧй краснӧй агитатор… ӧні гӧгӧрвоана, код рӧдӧ мунӧма детинкаыс.
— Кывзӧй, Уорвик… — Миллард бергӧдчис редакторлань. — Ме эськӧ эг кӧсйы, медым ті газетааныд вывті уна гижинныд тайӧ певец йывсьыс да сылӧн выступлениеяс йылысь.
Нинӧмла миянлы ёна выдвигайтны… э… э… цветнӧй населениесӧ…
Сыысь кындзи, ме мыйсюрӧ кывлі жӧ тайӧ сьӧд Карузоыслӧн политическӧй воззрениеяс йылысь.
Ті гӧгӧрвоанныд…
— О-кэй, полковник, — гӧгӧрвоана шуис Уорвик. — Ми кутам старайтчыны гижны сы йылысь не сэтшӧм паськыда.
— А ӧні, джентльменъяс, он-ӧ кӧсйӧй кывзыштны, мый висьталас мӧд велӧдчысьыс? — юаліс Миллард.
Ӧні выступитіс Рай.
— Миян младшӧй учительным, код йылысь ті кӧсъянныд тӧдны, джентльменъяс, век висьтавлӧ миянлы русскӧй коммунистъяс йылысь, кодъяскӧд сійӧ дружитчӧма, кор вӧлӧма война вылын Россияын, — заводитіс сійӧ серьёзнӧя. — Мистер Ричардсон век письмӧасьӧ тайӧ другъясыскӧд и классын частӧ лыддьывлӧ миянлы налысь письмӧяссӧ!
— Эк, кыдзи сӧрыштіс! — ас тӧдлытӧгыс шуыштіс Фэйни.
— Неважӧн, например, сійӧ висьтавліс миянлы аслас друг Микайлов йылысь, русскӧй флотса коммунист йылысь, — пыр ёнджыка збоймис Рой. — Висьталіс, мый тайӧ зэв бур морт, и ми ставным долженӧсь зільны лоны сы кодьӧн…
— Ті кыланныд, ті кыланныд, джентльменъяс! — чирӧстіс Сфикси. — Мый нӧ ті ещӧ виччысянныд?
Фэйни зэв ёна вежаліс Ройлӧн успех вылӧ.
Сійӧ ёна думайтіс, зілис тӧдвылас уськӧдны учитель йылысь кутшӧмкӧ татшӧм жӧ шензьӧдана выльтор, медым не кӧ панйыны, то не сетны ордйыны ёртыслы.
— А ме сійӧс унаысь аддзылі Асыввыв окраинаысь и век кутшӧмкӧ комбинезона йӧзкӧд, — друг тэрыба висьталіс сійӧ. — Вот войдӧрлун, значит, мунӧ сійӧ кутшӧмкӧ еджыд дӧрӧма морткӧд, и Чарльз сэні жӧ бергалӧ.
И ме ас пельӧн кывлі, кыдзи мистер Ричардсон шуис сылы, еджыд дӧрӧмаыслы: «Миянлы, нормальнӧй йӧзлы, войнаяс оз ковны.
Ми решитам ассьыным будущӧйнымӧс мӧдногӧн!»
— Ті кыланныд? — бара, ещӧ на вӧсньыдджык гӧлӧсӧн, шуис Сфикси. — Мый ті ещӧ виччысянныд?
Босс сьӧкыда пуктіс кияссӧ пызан вылӧ:
— Быттьӧ ставыс гӧгӧрвоана.
Картинаыс полнӧйкодь, и ми кокниа вермим эськӧ висьтавны тайӧ том морт йывсьыс федеральнӧй бюроӧ.
— Ме босьтча пуксьӧдны татшӧм типсӧ тюрьмаӧ джынтор сертиыс, мый тані вӧлі висьталӧма, — шуис Сфикси. — Тайӧ настӧящӧй измена, тырвыйӧ измена!
— Эн скӧралӧй, Сфикси, — шуис Босс, — тайӧ, тыдалӧ, вӧлі эськӧ медся кокни, но и медся тӧлктӧмтор. — Сійӧ бергӧдчис банкса директорлань: — Вот ті, Парк, охотник.
Мый векджык вӧчӧны охотникъяс, кор веськалӧны стая кок туй вылӧ?
Директор пыр жӧ гӧгӧрвоис сёрнисӧ да леститчӧмӧн нюммуніс.
— Мый но, сэр, — шуис сійӧ, — ми, дерт, гусьӧник зілям туявны стаясӧ ставнас.
А сэсся, кор тӧдмалам сылысь медся радейтана местаяссӧ — ва юанінсӧ либӧ йирсянінсӧ, ми кытшалам зверьясӧс да кыям найӧс ловйӧн либӧ виам.
— Олл-райт! — довкнитіс юрнас Босс. — Именнӧ татшӧм охотничӧй правилӧӧн колӧ руководствуйтчыны и ӧні.
Меным кажитчӧ, мый тані сёрниыс мунӧ оз ӧти учитель йылысь, а быдса организация йылысь.
Ми вӧчам зэв тӧлктӧг, повзьӧдам кӧ стаясӧ ставнас.
Ӧні миян абуӧсь на некутшӧм даннӧйяс, но ми, дерт, найӧс пӧлучитам, оз кӧ, — сэки сійӧ сьӧкыда видзӧдліс доктор Рендальлы синмас, — оз кӧ кодсюрӧлы юрас во видзчысьтӧг мешайтны миянлы.
Но ме эськӧ некодлы эг рекомендуйт тайӧс вӧчны, — быд кыв вылӧ ударениеяс вӧчалігтыр содтіс сійӧ.
Сійӧ довкнитіс юрнас «свидетельяслы»:
— Аттьӧ тіянлы, детинкаяс, ті зэв бура олӧмӧ пӧртінныд ассьыныд гражданскӧй долгнытӧ.
Америка аттьӧалас тіянӧс.
Попечительяслӧн ошкана видзӧдласъяс улын Рой да Мэйсон, аснаныс ёна гордитчигтыр, петісны.
Часджын мысти, кор вӧлі обсудитӧма майскӧй праздник кузя став подробностьяссӧ да мераяссӧ, кодъясӧс колӧ вӧлі примитны школаын враждебнӧй влияниелы паныд, и попечительяс кутісны разӧдчыны, аслас машина дорысь Парк Бийл аддзис «свидетельясӧс».
— Прӧститӧй, сэр, ми сӧмын кӧсйим юавны тіянлысь, збыль-ӧ, мый ті лоанныд главнӧй судья-распорядительӧн «табак ящикъяслӧн» ордйысьӧмъяс вылын, — шыасисны найӧ банкса директор дорӧ.
— Лоа, детинкаяс, — весела ӧтвечайтіс мӧдыс. — А мыйын делӧыс?
— Сідзкӧ ми кӧсйим эськӧ сёрнитыштны тіянкӧд зэв важнӧй делӧ кузя, — шуис Рой.
— Ок, детинкаяс, менам уджӧй юрвывтыр!
Но ладнӧ, аскомысь асывнас ме ордын банкын, верманныд кӧ ті сэки.
— Аскомысь асыв ми лоам тіян ордын, сэр, — ыджыд морт моз копрасигтыр шуис Рой.
27. НАЙӦ ВЕСИГ ЭЗ ЛӦГАСЬЛЫНЫ
Позьӧ-ӧ чувствуйтны асьтӧ мыжаӧн, лымувса дзоридз кодь кокньыдӧн, ыбкай кодь веселӧн майскӧй праздник лунӧ, водзвыв кӧ тӧдан, мый спектакль вылын тэнад лоасны медся лёк местаясыс кӧнкӧ медбӧрас, мый карусельӧн, и русскӧй гӧраӧд, и качайӧн, и пыжӧн тэ мӧдан катайтчыны медбӧрын, мый медся чӧскыдторъясыс сюрасны оз тэныд, а еджыд челядьлы, мый став наградаяссӧ, пӧдарокъяссӧ, вниманиесӧ кутасны лышкыда сетавны бара жӧ налы, тайӧ еджыд челядьыслы, и тэ, дультӧ ньылалігтыр, кутан сулавны бокын, а гырысь дядяяс да тётяяс кутасны тойлавны тэнӧ да броткыны: «мыйта лоины тайӧ сьӧд кучикаясыс — некытӧн наысь он мын!»
Позьӧ-ӧ ньӧти шогсьытӧг серавны, нимкодясьны комната кузя чеччалысь шонді кӧчьясӧн, кельыдлӧз небесаӧн, ӧшиньсайса веж коръясӧн, водзвыв кӧ тӧдан, мый сійӧ стихъяссӧ, кодъясӧс гижин тэ, кодъясӧн тэ гордитчан, кутас лыддьыны мӧд нывка и ставыс кутасны сылысь кывзыны и некор оз тӧдлыны, коді гижис тайӧ тувсовъя шор моз дзольгысь строчкаяссӧ?
Вӧлӧмкӧ, позьӧ!
Позьӧ чувствуйтны асьтӧ праздничнӧя да нимкодясьны мича луннас, и аслад кокнилуннад, и мича еджыд платьенад, кодӧс пасьтӧдӧ тэ вылӧ мамыд, и позьӧ ньӧти не думайтны, шыбитны юрсьыд став тайӧ ёна дойдалысь посниторъяссӧ, кодъяскӧд всё равно паныдасян быд лун, чужин кӧ тэ сьӧд кучикаӧн.
И, зеркалӧ водзын бергалігтыр, Нэнси нимкодясис да гажӧдчис, ӧти-кӧ, сы вӧсна, мый сэтшӧм нин сійӧ вӧлі кокни оласа, нинӧмысь эз шогсьыв; сійӧ эз радейтлы дыр думайтны шог да неприятнӧйтор йылысь, а, мӧд-кӧ, сы вӧсна, мый сылӧн мамыс — став мамъяс пӧвстысь медся мичаыс, медся йӧктысьыс, медся мича паськӧмаыс да медся бурыс — не должен вӧлі тӧдны, кутшӧма ӧбидитісны сылысь ӧтка нывсӧ, кодӧс сійӧ вывті ёна радейтіс.
Мамыс зэв бура тӧдіс, мый талун праздник вылын нылыслӧн лоӧ вывті ыджыд успех.
— Сӧмын ме зэв ёна пола, медым тэ эн торксьы, кор кутан лыддьыны стихъястӧ, — ныв водзас пидзӧс вылас уялігтыр да вывті кузь платьеыслысь бӧждорсӧ вуригтыр шуаліс Маргрет Гоу, «звезда» Маргрет. — Тэ менам сэтшӧм кокни оласа нывка…
Петан тайӧ став важнӧй ледияс да джентльменъяс водзас и друг шӧйӧвошан, ставсӧ вунӧдан…
— Эн тӧждысь, мама, метӧ ог шӧйӧвош! — эскӧдіс сійӧс Нэнси. — Ок, кутшӧм тэ талун менам мича, мамочка!
Тэныд сэтшӧма мунӧ тайӧ гӧрд костюмыс!
— А тэ менам дзик еджыд бобув кодь. — Мамыс тэрыб кияснас лӧсьӧдыштіс нылыслысь вӧньсӧ. — Кутшӧм жаль, мый меным колӧ мунны репетиция вылӧ и ме от вермы кывзыны тэнӧ праздник вылад!..
Сідзкӧ, тэ шуан, мый мисс Вендикслы ёна кажитчис тэнад выль платьеыд?
— О да, мамочка, сійӧ шуис, мый тэнад вывті бур вкусыд и мый тэ век думыштан кутшӧмкӧ мичатор, — чужӧмсӧ мӧдарӧ бергӧдӧмӧн висьталіс Нэнси.
(«Мамаыс кӧ эськӧ тӧдіс, мый шуис учительница платье йывсьыс!
Оз, слава богу, мама некор оз тӧдлы!
«Гут, коді веськалӧма йӧлӧ» — со мый шуис сійӧ!»)
— Энлы, эн вежнясь, вильышпоз! — ӧлӧдіс нывсӧ Маргрет. — Ме кӧсъя кӧртавны тэныд бант.
Чайта, мый талун праздник вылын менам нылӧй лоӧ медлӧсьыд, медмича.
Колӧ чайтны, весиг ачыс Миллард оз вермы кутчысьнысӧ да кутас аплодируйтны тэныд, кор тэ лыддян ассьыд стихъястӧ.
— Но, дерт жӧ, мамочка! — ӧтвечайтіс Нэнси, а ачыс думайтіс сы йылысь, кыдзи эськӧ ӧдйӧджык пышйыны тайӧ мелі кияссьыс да мучитана сёрнияссьыс.
Маргрет зэв мичаа кӧрталіс нылыслы сьӧд кудриас ыджыд бант, коді вӧлі дзик магнолия цвет кодь.
Сэсся копыртліс юрсӧ да тӧдысь синъясӧн гӧгӧрбок видзӧдліс нывсӧ.
— Зэв ёна кора, эн чукрав платьетӧ да эн лякӧсьт выступайттӧдзыд. — Сійӧ видзчысьӧмӧн гладитіс уборкаяссӧ. — Выступайтӧм бӧрад верман катайтчыны пыжӧн и йӧктыны — ӧти кывйӧн кӧ шуны, верман вӧчны ставсӧ, мый окотитан, а сценаӧдз — ни-ни… — Маргрет грӧзитыштіс нылыслы чуньнас да кутіс кывзысьны: — Энлы, кодкӧ гыжъясьӧ ӧдзӧс дорын…
Энлы, энлы, ме ачым муна, восьта.
Сійӧ пыр жӧ бӧр локтіс комнатаӧ да шутитігтыр лажыньтчыліс Нэнси водзӧ:
— Мисс Гоу, тіян дінӧ том джентльмен.
Кӧсйӧ тіянӧс аддзывны да колльӧдны праздник вылӧ.
— Ой, мамочка, коді нӧ? — юаліс Нэнси и друг лои зэв нимкодь: — Василь, тайӧ тэ!
Кутшӧм ме рад!..
— Ме куті мунны тіян дінті и решиті пыравны, — яндысьӧмсорӧн шуис Василь. — Тэ гӧтов?
— Да, ме дзик нин гӧтов.
Видзӧдлы, тэныд кажитчӧ? — Нэнси кык чуньӧн лӧсьӧдыштіс кокньыдик юбкасӧ да бергалыштіс детинка водзын. — Збыль ӧд, мича платьеыс?
Тэ ӧд тӧдан, мый тайӧс мама меным ачыс вурис.
— Зэв мича, — синъяссӧ лэптытӧг да гӧрдӧдігтыр шуис Василь. — Сідзкӧ ми мунам?
— Да.
А тэ мыйла костюмтӧм? — друг юаліс Нэнси. — Тэ ӧд кӧсйин пасьтасьны ковбойӧн?
— Эз ло мыйкӧ окота, — сідз-тадз ӧтвечайтіс Василь. — Ме решиті мунны, кыдзи век ветла. — Сійӧ тэрыба нетшыштіс ассьыс прӧстӧй лӧз курткасӧ.
Нэнси казяліс другыс чужӧм вылысь кутшӧмкӧ вежсьӧм да эз кут юасьны, мыйла сылы эз ло окота пасьтасьны ковбойӧн, и Василь кокниа лолыштіс: кыдзи эськӧ сійӧ объяснитіс нывкалы, мый костюмируйтчыны, кор сылысь став другъяссӧ оз лэдзны участвуйтны праздник дырйи, грубӧя вӧтлісны, сылӧн эз тырмы ни духыс, ни кӧсйӧмыс!
Настроениесӧ водзвыв торкисны, и сӧмын Чарлилӧн успехыс ордйысьӧмъяс вылын, коді должен вӧлі лоны лун помас, интересуйтіс Васильӧс.
Эз кӧ эськӧ вӧвны ордйысьӧмъясыс да Нэнсиӧс аддзӧдлыны кӧсйӧмыс, Василь, тыдалӧ, кольччис эськӧ гортас.
Но, шуд вылӧ, Нэнсилӧн мӧвпъясыс чеччыштісны нин мӧдтор вылӧ:
— Тэ вӧлін Чарли ордын?
Но кыдзи-мый сійӧ?
Формаа?
Надейтчӧ победа вылӧ?
Василь довкнитіс юрнас.
Талун, муртса югдыштіс, сійӧ да Джой Беннет локтісны Чарли ордӧ.
Ӧтлаын ещӧ ӧтчыд петалісны машинанас пустырь вылӧ, да быд боксянь видлалісны «Эзысь свирельсӧ», весалісны замшаӧн, прӧверитісны приборъяссӧ.
Машина вӧлі вывті мича.
Ачыс вӧлі дзик жӧ спокойнӧй да надейтчис ас вылас.
Сійӧ петкӧдліс кыкнан другыслы чернила чутъясӧн лякӧсьтӧм, безграмотнӧй записка, кодӧс тӧрыт рытнас аддзӧма сылӧн мамыс — сійӧс ӧшӧдӧмаӧсь ӧдзӧсас.
«Кӧсъян кӧ видзны ассьыд ловтӧ сьӧд кучика, эн мыччӧдлы ныртӧ ордйысьӧмъяс дырйи, — гижӧма вӧлі запискаас. — Мӧдногӧн тэныд бур оз ло».
Дерт, Чарли сӧмын сералыштіс тайӧ няйт бумага вылас, но Салли зэв ёна кутіс тӧждысьны да войбыд эз узь.
Сійӧ кевмысис, мед Чарли ӧткажитчас ордйысьӧмъясын участвуйтӧмысь, но пиыс и кывзыны та йылысь эз кӧсйы.
— Тайӧ ставыс Мак-Магонлӧн, Мэйсонлӧн да компанияыслӧн уджыс, — шуис сійӧ. — Ме ог пов найӧ грӧзитчӧмысь!
Найӧ Мэрфилӧн другъяс и кӧсйӧны вӧчны сылы буртор, медым сылӧн главнӧй конкурентыс сетчис.
Сӧмын налы оз удайтчы повзьӧдны менӧ!
Сійӧ решитіс, мый видзӧдлас, кыдзи заводитчас праздникыс, а сы бӧрын локтас гортас да кутас виччысьны мэрияысь грузӧвик, коді должен локны сыла, кыдзи и ордйысьӧмъяс вылын став участвуйтысьясла да петкӧдны сылысь машинасӧ старт вылӧ, Надежда мыльк дінӧ.
Вит час кежлӧ сэтчӧ чукӧртчасны ордйысьӧмвывса судьяяс, кар пасьталаысь локтӧм видзӧдысьяс да болельщикъяс.
Ставсӧ тайӧс Василь тэрыба висьталіс Нэнсилы.
Кор нывка кыліс записка йылысь, кутіс тожӧ тӧждысьны.
— Ой, пола, мед кӧть оз жӧ вӧчны найӧ Чарлилы кутшӧмкӧ лёктор, — ышловзис сійӧ. — Тайӧ детинкаясыс быдтор вермасны вӧчны.
Найӧ важӧн нин грӧзитчисны, мый оз лэдзны негрлы дорйыны асланыс школалысь спортивнӧй честьсӧ.
— Мэрфи бӧръя недель чӧжыс пыр шӧйтіс пустырь гӧгӧр, — шуис Василь. — А сылысь менеджер Диксӧ — тӧдан, письтиӧсь чужӧма — ме войдӧрлун куті дзик гараж дінысь.
Сылӧн сьӧрсьыс вӧлі шила.
Но, ме бура аттьӧалі сійӧс волӧмсьыс, сійӧ муртса коксӧ нуис.
— Но вот аддзан? — шуис Нэнси. — Ог ӧд прӧста ме тӧждысь.
Ой, пола, мед кӧть эз жӧ ло некутшӧм несчастье! — Сійӧ недыр думайтыштіс: — Тӧдан мый?
Ме сета Чарлилы ассьым амулетӧс.
Сійӧ ваяс Чарлилы шуд да видзас быдсикас лёкысь.
И Нэнси заводитіс зэв тэрыба лукйысьны стенын ӧшалысь шкапын.
Джоджӧ кутісны лэбны кутшӧмкӧ книгаяс, тетрадьяс, лентаяс, искусственнӧй цветъяс…
— Нэнси, мый тэ вӧчан, некытчӧ туйтӧм нывка! — кыліс горӧдӧм и Маргрет лэбыштіс-пырис комнатаӧ. — Тэ чукралӧмыд став рольяссӧ, кодъясӧс меным колӧ велӧдны!
Шыблалӧмыд менсьым став вещьясӧс!
— Мамочка, эн лӧгась, ме корся ассьым амулетӧс.
Кӧсъя сетны сійӧс талун Чарли Робинсонлы, медым сійӧ победитас ордйысьӧмъяс вылын…
Ак, со сійӧ! — И Нэнси радпырысь перйис шкап пельӧсысь ичӧтик стекляннӧй пон. — Ме сета тайӧс Чарлилы, тайӧ ваяс сылы шуд!
Понсӧ вӧлі зэв мичаа вӧчӧма лилӧвӧй стеклӧысь.
Сьыліас сылӧн вӧлі зэв мича вӧсньыдик бронзӧвӧй ошейник, колокольчик пыдди ӧшаліс жемчужина, а синъяс пыддиыс вӧліны ичӧтик дзирдалысь изъяс.
Видыс понйыслӧн вӧлі зэв гордӧй, быттьӧ сійӧ тӧдіс, кутшӧм ыджыд сылӧн тӧдчанлуныс да кутшӧм серьёзнӧй мог сувтӧдӧны сы водзӧ.
Нэнси чургӧдіс понсӧ Васильлы:
— Збыль ӧд, зэв мича?
Ме век сета тайӧс мамалы, кор спектакльын сылан ответственнӧй роль.
И некор на эз вӧвлы сідзи, медым мама понйыскӧд провалитіс рольсӧ.
Маргрет кӧсйис мыйкӧ ӧтветитны, но сійӧ здукас зилькнитіс звӧнок.
— Тайӧ, буракӧ, бара тэ дінӧ, — шуис Маргрет. — Ме муна восьта. — И сійӧ мӧдӧдчис передньӧйӧ мунігмозыс сьылігтыр: — Гӧстьяс локтӧны!
Гӧстьяс локтӧны! — и друг ланьтіс.
Ӧдзӧс сайын сулаліс яичница рӧма тешкодь платьеа, мисьтӧм, сылы дзик тӧдтӧм нывка да жугыля видзӧдіс Маргрет вылӧ, мый ньӧти эз лӧсяв ни мича поводдяыскӧд, ни праздник луныскӧд.
— Прӧститӧй, мэм, оз-ӧ тані ов Нэнси Гоу? — юаліс нывка сэтшӧм жӧ жугыль гӧлӧсӧн да вежливӧя лажыньтчыліс.
— Тані, мисс, — нывкаӧс чуймӧмӧн видзӧдігтыр шуыштіс Маргрет. — Нэнси, встречайт гӧстьясӧс!
Тӧдтӧм нывка пырис, полӧмӧн гӧгӧрбок видзӧдігтыр, быттьӧ виччысис, мый «цветнӧйяслӧн» тайӧ оланінас сійӧс встретитасны либӧ пара дикӧй животнӧй, либӧ мыйкӧ сэтшӧм жӧ экзотическӧй.
Но мыйӧн сійӧ аддзис Нэнсиӧс, чужӧмыс сылӧн пыр жӧ лои дзик коньӧрлӧн кодь.
— Мери?
Тэ? — Нэнсилӧн чужӧмыс кутіс ыпъявны. — Мыйла тэ локтін?
— О Нэнси, донаӧй, ме эг вермы не локны, — пӧдруга дінас уськӧдчигтыр шуис Мери. — Ме должен вӧлі локны да висьтавны тэныд ставсӧ — ставсӧ…
Ме местаӧс аслым ог вермы аддзыны…
Нэнси лэптіс кияссӧ, быттьӧ дорйысис виччысьтӧг уськӧдчӧмысь.
Сылӧн мамыс чуймӧмӧн видзӧдіс тайӧ тешкодь нывкаыс вылӧ, коді, кажитчис, вот-вот бӧрддзас.
А Мерилӧн и збыль кутіс доршасьны синваыс, и ныр йылыс бӧрдігӧнмоз гӧрдӧдіс.
— Нэнси, донаӧй, тэ должен прӧститны менӧ…
Честнӧй кыв, нинӧм лёксӧ ме эг кӧсйы вӧчны.
Кор найӧ менӧ тшӧктісны праздник вылын лыддьыны стихъяс, ме ӧд эг тӧд, мый тайӧ тэнад стихъясыд…
А ӧні мисс Вендикс шуӧ, мый вежны сёр нин…
И сэсся, Нэнси, донаӧй, меным сэтшӧм окота вӧлі выступитны…
Ме прӧстӧ ог вермы ӧткажитчынысӧ…
Мери Смит ӧні бӧрдіс сыркъялӧмӧн.
А Нэнси…
Нэнси шога видзӧдіс мамыс вылӧ.
Мамыслӧн чужӧмыс ӧдйӧ вежласис.
Первойсӧ чужӧм вылас петкӧдчис зэв ёна чуймӧм, сэсся чардби моз югнитіс скӧрлун, а ӧні сійӧ лои сӧмын жугыль.
— Сідзкӧ, тэнсьыд стихъястӧ кутас лыддьыны со тайӧ? — Мерилӧн гӧрбыльтчӧм фигура вылӧ индігтыр юаліс Маргрет. — Мыйла нӧ тэ менӧ ылӧдлін, нылӧй?
Нэнси эз ӧтвечайт.
Сы пыдди ӧтветитіс Василь.
— Ті, мэм, энӧ сэтшӧм ёна шогсьӧй, — аслас сӧдз лӧз синъяснас Маргрет вылӧ видзӧдігтыр шуис сійӧ. — Тані некод абу мыжа — ни Нэнси, ни Мери.
Тайӧс ставсӧ вӧчис миян школьнӧй начальство.
Сійӧ решитіс, мый выступайтны кутасны сӧмын еджыд челядь.
Мери тайӧс эз жӧ тӧд, Мерилы прӧстӧ окота вӧлі участвуйтны спектакльын и сылы нарошнӧ зургисны Нэнсилысь стихъяссӧ, медым ставнымӧс миянӧс ас костаным лӧгӧдны.
Но ӧд ми ог кутӧй лӧгавны, сідз ӧд? — шыасис сійӧ Нэнси дінӧ. — Тэ ӧд он кут сэсся лӧгавны Мери Смит вылӧ?
Нэнси плеш пырыс видзӧдліс еджыд нывка вылӧ.
А сійӧ кевмысьӧмӧн нюжӧдіс сылань кияссӧ.
Нэнси бергӧдчис мамыслань.
— Мый нӧ, нылӧй, сійӧ прав, тэнад Васильыд, — шуис Маргрет волнуйтчӧмысла юргана, выль гӧлӧсӧн. — Ми ог кутӧй йӧктыны кӧзяева гудӧк серти, ми беднякъяс, прӧстӧй йӧз, и ми ог кутӧй лӧгавны ас костаным. — Сійӧ матыстчис Мери дінӧ да меліа, мам моз лэптіс сылысь копыртӧм юрсӧ: — Ноко, Мери, висьтав миянлы стихъястӧ.
Ми ставным кывзам, бура-ӧ тэ найӧс лыддян.
Мери ыпнитіс.
— Ті збыль кӧсъянныд кывзыны, кыдзи ме лыддя? — ӧні Маргрет дінӧ нин шыасьӧмӧн юаліс сійӧ.
Сійӧ меліа довкнитіс юрнас.
— Но да, нывка.
Лыддьы, эн яндысь — тані ставыс другъяс.
Мери тэрыба чышкис чужӧм вывсьыс медбӧръя синва войтъяссӧ, лӧсьӧдыштіс платьесӧ да старательнӧя, но кыдзкӧ лӧсьыдтӧма копыртчыліс.
— Стихотворение «Тулыс локтӧ», — объявитіс сійӧ вӧсньыдик, не ас гӧлӧсӧн.
И то веськыд кинас, то шуйга кинас ӧвтчигтыр, быттьӧ дирижируйтіс, Мери Смит висьталіс, лыддис:
Медбӧръя кывъяссӧ Мери пӧшти горӧдіс да мыйлакӧ лэптіс вылӧ чабыртӧм кулаксӧ.
Ставыс тайӧ вӧлі сэтшӧм тешкодь, лӧсьыдтӧм, мый дӧсадаысла Нэнсилӧн кутіс невӧльнӧ доршасьны синваыс: зэв нин жаль сылы вӧліны аслас стихъясыс, кодъяс сылы водзджыксӧ сэтшӧма кажитчылісны, а ӧні, кор найӧс лыддис Мери, найӧ вӧліны сэтшӧм лӧсьыдтӧмӧсь.
Василь медводз торкис чӧв олӧмсӧ.
— Кывзы, Мери, а мыйла тэ эн висьтав стихъясыслысь авторсӧ? — шӧйӧвошӧм нывка вылӧ скӧра видзӧдігтыр юаліс сійӧ. — Кор тэ объявляйтан стихотворениелысь заглавиесӧ, тэ ӧд непременнӧ должен висьтавны, коді сылӧн авторыс.
Сідз ӧд?
Мери бара коньӧр моз видзӧдліс ставыс вылӧ да лэдзис юрсӧ, быттьӧ виччысис, мый сійӧс кучкасны.
— Ме сідзи и вӧчлі первойсӧ, Василь, — надзӧник шуис сійӧ, — но… тӧдан-ӧ… войдӧрлун репетиция вылӧ локтіс мистер Хомер и… и шуис, мый тайӧ абу обязательнӧ…
И сэки мисс Вендикс тожӧ шуис, мый тайӧ абу обязательнӧ и весиг бурджык меным, сы вӧсна мый менам и сідзи паметьӧй омӧль, ме и сытӧг верма дзугсьыны…
А кор ме шуи, мый непременнӧ кӧсъя, медым ставыс тӧдісны, коді гижис тайӧ стихъяссӧ, мистер Хомер видзӧдліс ме вылӧ сэтшӧм скӧр синъясӧн — ой кутшӧм скӧра, и кутіс висьтавны мисс Вендикслы, мый ме пӧ, буракӧ, ог справитчы и мый весьшӧрӧ мисс Вендикс лэдзӧ менӧ сцена вылӧ.
И… и сэки ме повзи да шуи, мый ставсӧ кута вӧчны сідзи, кыдзи тшӧктасны найӧ, — пӧшти вашкӧдӧмӧн помаліс Мери.
— Ок, лёк йӧз! — Маргрет шеныштіс кияснас. — Кор нӧ тайӧ помасяс?!
Василь немжалиттӧг стрӧга видзӧдіс нывка вылӧ.
— Эн вунӧд, мый тэныд висьтала, Мери Смит, — стрӧга шуис сійӧ. — Эн вунӧд да ныр улад тшуп! Миян компанияысь некод — ни ме, ни Чарли, ни мукӧд детинкаяс да нывкаяс — некод сэсся оз кутны тэкӧд сёрнитны, он кӧ тэ висьтав сцена вывсянь стихъяслысь авторсӧ.
Вот.
Ме висьталі! — торжественнӧя помаліс Василь.
— Чарли!.. — муртса кывмӧн шуыштіс шудтӧм нывка. — Чарли ӧд нинӧм оз тӧд и, буракӧ, думайтӧ ме йылысь, мый ме сэтшӧм жӧ, кутшӧм и Патриция.
И сэтшӧм жӧ предательница!
И Мери бара зэв нора бӧрддзис.
Маргрет матыстчис бӧрдысь нывка дорӧ да меліа кутіс сійӧс.
— Но мый нӧ ті та вылӧ уськӧдчинныд! — небыда шуис сійӧ. — Тайӧ нывкаыс, ме чувствуйта, бур сьӧлӧма, и сійӧ оз кӧсйы вӧчны нинӧм лёксӧ.
Но вӧляыс сылӧн зэв на слаб, и тайӧн воспользуйтчисны лёк йӧз. — Сійӧ мырдӧн лэптіс Мерилысь синваӧн кӧтӧдӧм чужӧмсӧ: — Успокоитчы да чышкы синватӧ.
И вай ӧні, пока миян эм на прӧст кад, займитчам тэкӧд декламацияӧн.
Ме велӧдышта бурджыка висьтавны стихотворениесӧ, мичаа копрасьны да мичаа петны сцена вылӧ.
Пола, мый мисс Вендикс абу нин сэтшӧм ыджыд специалист став тайӧторъяс кузяыс, кутшӧмӧн сійӧс лыддьӧны.
А меным вӧлі эськӧ сьӧкыд, омӧля кӧ висьталісны менам Нэнсилысь стихъяссӧ.
И Маргрет кутіс пельпомӧдыс копыртчӧм Мериӧс да нуис сійӧс ас бӧрсяыс.
28. ТУВСОВ ПРАЗДНИК
Позьӧ-ӧ лоны зумышӧн, жугыля видзӧдны первойя коръяс вылӧ, виж йӧла турунъяс вылӧ, дзоридзалысь газонъяс вылӧ, школьнӧй оркестрса трубаяс вылын ворсысь шонді вылӧ, лэбачьяс моз дзользьысь челядь вылӧ, кокньыдик тӧлысь дӧлалан флагъяс вылӧ, праздничнӧй ноксьӧм да неразбериха вылӧ?
Позьӧ-ӧ ыдждавны сы вылӧ, мый омӧля гладитӧма шӧвк платьелысь оборкаяссӧ, мый чулки вылад эм чукыр, мый перчаткиыд неуна вижӧссьыштӧма медводдза фиалкаяс букетысь?
Позьӧ-ӧ броткыны, скӧравны, чувствуйтны асьтӧ шудтӧмӧн, юр вылад кӧ тэнад дзирдалысь королевскӧй корона, тэ мунан цветъясӧн да букс веткаясӧн мичмӧдӧм еджыд колесницаын, и тайӧ колесницасӧ нуӧны ыджыдджык детинкаяс, а бӧрвылад восьлалӧ оркестр да уличатырнас ворсӧ «Моя страна — твоя, о боже» и быд ӧшиньысь да ӧдзӧсысь мыччысьӧны йӧз да видзӧдӧны Тулыс королевалӧн торжественнӧй поезд вылӧ?
Позьӧ-ӧ скӧравны, вежньӧдлыны вомтӧ, кӧрны синкымъястӧ, быд боксянь кӧ кылӧны радлана горзӧмъяс, тӧдан кӧ, мый школаын тэнад медся мича паськӧм, ачыс кӧ школаса президент Коллинз став дырйиыс шуис, мый «королева Причард зэв мича», и директорлӧн пиыс — Мак-Магон да Лунвылысь тайӧ выль детинкаыс кӧ доддясьӧны королева колесницаӧ да оз вешйывны тэ дінысь ни ӧти воськов?
Позьӧ-ӧ чувствуйтны, мый тэ ӧтнад, мый ставыс тэнӧ эновтӧмаӧсь да ёна ӧбидитчӧмаӧсь, тэнӧ кӧ гӧгӧрбок кытшалӧны и ас и гренджерскӧй ребята и сӧмын кутшӧмкӧ цветнӧй сброд аслас вожакыскӧд — сьӧд кучика детинкакӧд — оз матыстчы тэнад колесница дінӧ да вӧчӧ сідз, быттьӧ весиг абу тӧдса королевакӧд?
Вӧлӧмкӧ, позьӧ.
Позьӧ чувствуйтны, мый тэ дзик ӧтнад и тэнӧ ставыс эновтісны, кӧть весиг зарни корона мичмӧдӧ тэнсьыд кудритӧ, кӧть весиг школаын тэнад медся бур платье да медся мича чужӧм, кӧть весиг ставыс видзӧдӧны тэ вылӧ и ачыс шонді, кажитчӧ, югдӧдӧ сӧмын сы могысь, медым ёнджыка дзирдаліс тэнад коронаыд да лыдтӧм-щӧттӧм биясӧн ӧзйисны блёстокъясыс платье вылад, кодӧс трудолюбивӧй рычагъяснас вышивайтіс Образцӧвӧй Механизм.
Позьӧ мыйта колӧ зільны шыбитны юрсьыд став лёк мӧвпъяссӧ да казьтылӧмъяссӧ, но найӧ, быттьӧ нарошнӧ, праздник вылын медся гажадырйиыс лоӧны ещӧ тыдаланаджыкӧсь да мисьтӧмджыкӧсь.
И удовлетвореннӧй тщеславиелӧн некутшӧм радлун, аснас некутшӧм любуйтчӧм оз вермы бырӧдны, вӧтлыны аслас недостойнӧй поступокнас тайӧ пытшкӧсса недовольствосӧ, коді куйлӧ сьӧлӧм вылас, пемдӧдӧ праздничнӧй небесасӧ и оз-оз да и казьтыштас ас йывсьыс.
И вуджӧр моз сьӧлӧмтӧ дойдалысь казьтылӧм моз, вирдыштас другыслӧн чужӧмыс, сылӧн гырысь честнӧй синъясыс, сылӧн меліа нюммунӧмыс…
Кажитчӧ, ставыс мыджсьыліс именнӧ тайӧ детинкаас, кодӧс Пат видіс ас думсьыс быдсяма мисьтӧм нимъяснас и сэк жӧ дась вӧлі чеччыштны аслас королевскӧй колесница вылысь да котӧртны корсьны сійӧс, медым корны сылысь прӧща.
Да, тайӧ майскӧй лунас свет вылас эз вӧв сэтшӧм королеваыс, коді эськӧ вӧлі шудтӧмджык Патриция Причардысь.
А луныс лои пыр мичаджык и мичаджык и Стон-Пойнт, кӧні став гажӧдчанторъяснас вӧліны дас кымын бильярднӧй, кино да омӧлик эстраднӧй театр, нимкодясис локтан праздникнас.
Дерт, ті энӧ аддзӧй эськӧ праздник вылысь «дас куим семействоса» представительясӧс, на кындзи, кодъяс долженӧсь вӧлі сэні вӧвны обязанность серти.
Вӧлі воскресенье, а Паркӧвӧй районысь олысьяс, кевмысьыштӧм бӧрын да евангелистскӧй, протестантскӧй, католическӧй, пресвитерианскӧй да мукӧд вичкоясын проповедь кывзыштӧм бӧрын, лабутнӧя пуксялісны чиннӧй гӧстинӧйясӧ да лабутнӧя больгисны асланыс матысаяс йылысь либӧ корлісны автомобиль да мунлісны больгынысӧ кытчӧкӧ соседъяс ордас, кӧні вӧлі сэтшӧм жӧ избраннӧй общество.
Горчичнӧй Райын да вообщӧ Асыввыв окраинаын олысь гӧль йӧзӧс тӧдчымӧн сьӧкыдджык вӧлі кыскыны вичкоӧ.
И кадыс сылӧн вӧлі этшаджык, да, шуам веськыда, и кӧсйӧмыс тожӧ.
Пасторъяслы да проповедникъяслы частӧ ковмыліс аслыныс ветлыны Горчичнӧй Райса керкаясӧд, янӧдны найӧс, кодъяс дугдісны веруйтны.
Нывбабаяс — найӧ мукӧддырйи ещӧ на пыравлісны вичкоӧ, медым кывзыштны проповедьсӧ либӧ видзӧдлыны кодлыськӧ прӧстӧй свадьбасӧ.
А мужчинаясӧс ковмыліс ылӧдны вичкоӧ религиознӧй сюжета кинокартинаӧн либӧ виски бутылкаӧн, кодӧс вузавлісны воскресеньеясӧ сӧмын вичкоын, либӧ священнӧй писаниеысь босьтӧм картинаяса кутшӧмкӧ гажа молитваӧн.
Сы вӧсна ещӧ асывводзсяньыс на Горчичнӧй Рай кутіс кыссьыны карса парклань, кӧні должен вӧлі лоны гулянье.
Челядь пельнысӧ сьӧдмӧдісны гырысьяслысь сійӧн, мый ставыслы лӧсьӧдӧны бесплатнӧй угощенье и мый ачыс Ыджыд Босс кутас разӧдны челядьлы кампетъяс да пирожнӧйяс.
Парк гӧгӧр став кварталъясас тырыс сулалісны быдсикас системаа да маркаа автомобильяс, куим кӧлесаа автотележкаяссянь заводитӧмӧн да вель мича «рабочӧй» автомобильясӧн помалӧмӧн; тайӧ автомобильясыс вӧліны сэтшӧм жӧ ёнӧсь да винёлӧсь, кутшӧмӧсь овлӧны рабочӧй вӧвъяс.
Веж лыс лапъясӧн да флагъясӧн мичмӧдӧм парк воротаӧд лювгисны-пырисны карысь сьӧд да еджыд олысьяслӧн уна рӧма паськӧма чукӧръяс.
На пӧвстын вӧліны уна миян тӧдсаяс.
Праздник вылӧ локтіс вӧччӧм Темпи, коді татшӧм торжественнӧй лун ради решитчис весиг эновтлыны стиральнӧй машинасӧ. Сійӧс кытшалісны шумитысь челядьыс.
Цезарь сыкӧд эз вӧв — сійӧ должен вӧлі локны праздник вылӧ войнавывса ветеранъяс группакӧд.
Локтіс Де-Минголӧн став семьяыс.
Мамыс, ыджыд тушаа сьӧд нывбаба, муніс кутчысьӧмӧн батьыскӧд — ичӧтик тушаа, паськыд пельпомъяса, весел ёсь синъяса да настӧящӧй лунвывсалӧн кодь живӧй чужӧма морткӧд.
Пабло, кыдзи медся ыджыд, надзӧник нуӧдіс киӧдыс ичӧтик Хуанӧс, коді должен вӧлі участвуйтны «Волхвъяслӧн поклонение» картинаын.
Йӧз чукӧрысь кодӧскӧ корсигтыр тэрыба прӧйдитіс Кузь Туша.
Лори Миллс вӧлі пасьтасьӧма ковбойӧн: сылӧн паськыд шляпаыс вӧлі лэччӧма дзик синъясӧдзыс, сьылісӧ кӧрталӧма гӧрд чышъянӧн, а кокъясас вӧліны гӧрд крагаяс.
Лори зэв ёна тшапитчис аслас паськӧмнас да вылӧ лэптыліс юрсӧ, но быдпӧрйӧ шляпаыс лэччис пыр улӧджык, и медбӧрын сійӧ дзикӧдз вӧйи сы пытшкӧ.
Лори водзвылын тшапа муніс сылӧн чойыс.
Марта Миллс пасьталӧма вӧлі зэв паськыд да кузь юбка, кутшӧмӧс, сы чайтӧм серти, новлісны нывбабаяс ветымынӧд воясын; зэв ыджыд чепец, коді тожӧ век ӧтарӧ лэччыліс сылы ныр вылас, да уна сера шаль, коді кыссис сы бӧрся муӧдыс.
Сы мышкын мунысьяс тувччалісны тайӧ шальыс вылӧ, и Марта век ӧтарӧ бергӧдчыліс да скӧрысь видчыліс дурка ветлысь-мунысьяс вылӧ.
— Да ті лэптӧй шальтӧ, мисс, сэки некод оз кут тувччавны сы вылӧ, — заводитліс кодкӧ велӧдны Мартаӧс.
— Лэпталӧй ассьыныд кокъястӧ, бурджык лоӧ! — скӧра ӧтвечайтіс том особа.
Но кор шаль вылас тувччис сылӧн аслас вокыс, скӧрысла Марталӧн муртса эз пот сьӧлӧмыс.
— Кын кок!
Ош!
Варгыль кока обезьяна! — видіс сійӧ Кузь Тушаӧс, весиг эз яндысь сыысь, мый на гӧгӧр чукӧртчӧны нин вӧлі любопытнӧйяс.
— Энлӧй, мисс Марта, ме лӧсьӧдышта шальтӧ, — шуис сы дорын мудер гӧлӧс.
Минору Сано, кодлӧн вӧсньыдик вомдоръясыс век нюмъялісны, видзӧдіс сы вылӧ ӧчки пырыс да лючкиа лэптіс му вылысь шаль помсӧ.
Марта тэрыба нетшыштіс пельпомсӧ.
— Этша миян сьӧд кучикаясыс, ещӧ вижъяс кутісны пондыны! — броткыштіс сійӧ пинь пырыс, но гӧгӧрвоанаа.
Минору Сано век на нюмъяліс, но синъясыс сылӧн скӧрысь югнитісны.
Но сійӧ нинӧм эз шу да тэрыба муніс водзӧ, шальсӧ сідзи эз и лэпты.
Мукӧд школьникъясысь торйӧн локтісны школаса президент Коллинз да сылӧн помощникыс Принс.
Кыкнанныс найӧ вӧлі пасьтасьӧмаӧсь золотоискательясӧн — паськыд режъяса стэтсоновскӧй шляпааӧсь, джуджыд гӧленя сапӧг пиӧ сюялӧм гачаӧсь да сьыліас гартӧм уна сера кӧсынкааӧсь.
Кыкнан детинкаыслӧн вӧняс вӧлі кӧрталӧма мешӧкъяс и сэтчӧ тырыс мыйкӧ сюялӧма, быттьӧ зарни лыа.
«Золотоискательяс локтӧны!
Золотоискательяс!» горзісны на гӧгӧр нимкодясьысь посньыдик челядь да шумитігтыр колльӧдісны найӧс паркӧ.
Квинсилӧн семьяыс тожӧ вайис выльтор.
Батьыс двӧйнияслӧн радейтліс быдсяманогыс шутитны да отсаліс пияныслы пасьтасьны индейскӧй вождьясӧн.
Гӧрд нисьӧ коричневӧй краскаыс вӧчліс кык американскӧй детинкалысь кучиксӧ ыргӧн деньга рӧмаӧн.
Кыкнанныслӧн сьыліас ӧшаліс ожерелье уна рӧма да еджыд сикӧтш мольясысь, кодъяс вӧлі долженӧсь петкӧдлыны мортлысь пиньяссӧ, а детинкаяс юр вылын красуйтчисны перӧясысь вӧчӧм настӧящӧй индейскӧй головнӧй уборъяс, кытысь сӧмын зэв сюся видзӧдлӧм бӧрын позьӧ вӧлі аддзыны дзик обыкновеннӧй петук бордъяс.
И Виклӧн и Бэнлӧн пельпом вомӧныс вӧлі ӧшӧдӧма, индейскӧй обычай серти, байкӧвӧй эшкынъяс.
Детинкаяслӧн синкымъясыс да синъясыс, кодъясӧс вӧлі краситӧма шомӧн, кажитчисны скӧрӧн да збойӧн.
Двӧйнияс локтісны паркӧ батьыскӧд, а сійӧ муніс индеецъяс костын да нимкодясис налӧн успехӧн.
— Кыдзи тэнӧ шуӧны?
Мый тэнад нимыд? — юасисны посньыдик челядь, кодъяс быд боксянь кытшалісны Викӧс да Бэнӧс да мунісны «вождьяс» бӧрся парк туйяс кузя.
— Биа Ньӧв, — спокойнӧя висьталіс кызіник Вик, коді вӧлі дзик настӧящӧй индеец кодь спокойнӧй.
— Зэлӧдӧм Ньӧв вуж, — ӧтвечайтіс Бэн аслас поклонникъяслы.
Друг батьыс, коді радейтліс челядь моз ышмыштны, тувкнитіс Викӧс:
— Видзӧдлы, ещӧ ӧти индеец!
Збыль, туй кузя налы паныд локтіс дзирдалысь мича перӧяса, настӧящӧй ичӧтик мокасина *, мича вӧня, кытчӧ вӧлі вышивайтӧма индейскӧй рисунок, да весиг вомас традиционнӧй трубкаа зэв мича вождь.
* Мокасин — североамериканскӧй индеецъяслӧн небыд кӧм.
Но индеецлӧн чужӧмыс вӧлі жугыль, сійӧ дышпырысь кыскис кокъяссӧ да, тыдалӧ, ньӧти эз гордитчы аслас костюмнас.
— Тайӧ ставыс ньӧбӧм, — зывӧкпырысь шуис Квинсилӧн батьыс. — Тайӧ абу мудертор, эм кӧ грӧшыд…
Энлы, тэ вот заводитлы сочинитны настӧящӧй индейскӧй костюм, кор зептад абу ни ӧти цент! — И Квинси явӧ асьсӧ вылӧ пуктӧмӧн видзӧдліс шудтӧм «ньӧбӧм» индеец вылӧ.
— Да тайӧ Джон Майнард, па, миян классысь! — дзирдалысь перӧяс улысь тӧдса чертаяссӧ тӧдӧм бӧрын горӧдісны двӧйнияс… — Сылӧн батьыс вермас ньӧбны мый колӧ…
Джон, лок татчӧ, Джон! — корисны найӧ ёртсӧ. — Кыдзи тэнад нимыд, Джон?
— Мый сэтшӧмыс?
Мыйла ті юаланныд?
Ті ӧд тӧданныд, мый нимӧй менам Джон Майнард, — чуймӧмӧн шуис мулат.
— Фу, йӧй кӧ тэ-а, ми юалам тэнсьыд индейскӧй нимтӧ.
Менам нимӧй Биа Ньӧв, а Бэнлӧн — Зэлӧдӧм Ньӧв вуж, — заводитіс объясняйтны Вик. — Тэнад обязательнӧ должен лоны кутшӧмкӧ индейскӧй ним — сідзсӧ ёна интереснӧджык.
— А, со мый… — дзик некутшӧм интерестӧг вомгорулас шуыштіс Джон. — Ме… ме эг на думыштлы сы йылысь.
— Кӧсъян кӧ, ми тэныд думыштам? — пыр жӧ шыасис Вик. — Миян папа мастер татшӧмторъястӧ думайтны.
Па, думышт Майнардлы мича индейскӧй прӧзвище, — шыасис сійӧ батьыс дінӧ.
Ыджыдджык Квинси видзӧдліс Джонлӧн жугыль чужӧм вылӧ, сэсся гусьӧник мигнитіс пияныслы.
— Прӧзвище том джентльменлы? — шуис сійӧ. — Мый нӧ, позьӧ думыштны.
Квинси вӧчис вид, быттьӧ мыйкӧ думайтӧ.
— Кажитчӧ, сюри, — минута бӧрын шуис сійӧ. — Кузя Очсыштӧм — вот мый ме предлагайта.
Кыдзи, лӧсялас? — И сійӧ серӧктіс.
Пияныс шуалісны сы бӧрся да зэв ёна сералісны:
— Кузя Очсыштӧм, вот тайӧ лӧсьыд!
Молодеч, па, пыр жӧ казялін!
Ха-ха-ха!
Кузя Очсыштӧм!
Джон неуна шӧйӧвошӧмӧн видзӧдлывліс на вылӧ.
Тайӧ збыль зэв бура думыштӧма, — нюмъялігтыр неувереннӧя шуис сійӧ… — Кажитчӧ, ме збыль век ӧтарӧ очсала.
Позьӧ меным тіян компанияӧ?
А то ме век ӧтнам да ӧтнам, некод менӧ ас дінас оз босьт. — И сійӧ сэтшӧм жугыля видзӧдліс ыджыдджык Квинсилы синмас, мый сылы кыдзкӧ лои жаль тайӧ мича вождьыс.
— Но, дерт, мунам миянкӧд, детинка, — шуис сійӧ. — Тэ ӧд миян индейскӧй племяысь, а племя должен кутчысьны ӧтчукӧрын.
Джон Майнардлы лои сэтшӧм нимкодь, мый сылӧн жугыльлуныс да унзіля видыс друг вошины.
— Меным батьӧй сетіс быдса чукӧр никель разнӧй развлечениеяс вылӧ, — зептас кисӧ сюйигтыр да мелочнас зильӧдчигтыр шуис сійӧ. — Вайӧй видзамӧй найӧс.
Двӧйнияслӧн ӧзйисны синъясыс.
Мыйта волшебнӧй чудеса эм паркын!
Ӧнӧдз тайӧ чудесаяссӧ найӧ эз аддзывны, но талун найӧ аддзасны ставсӧ, ставсӧ!
— Сідзкӧ, лыйсьыштам «небеснӧй истребительысь»?
И цыганка дінӧ ветлам?
И снимитчам автоматын?
И силомерӧн мерайтчыштам? — тшӧкъялігтыр юасис Джонлысь Вик.
Сійӧ сӧмын довкйӧдліс ичӧтик юрнас, кодӧс мичмӧдіс индейскӧй вождьлӧн зэв мича шапка.
А сэки паркын кутіс грымгыны музыка.
Пуяс костӧ сайӧдчӧм оркестръяс старайтчисны, кыдзи вермисны, быдӧн ворсіс мыйкӧ ассьыс, и сы вӧсна артмыліс гӧгӧрвоны позьтӧм какофония.
Ӧні ковмыліс горзыны горштырнад, медым тэнсьыд кыліс соседыд.
Но ставыс тайӧ некыдз эз влияйт чукӧртчӧм йӧзлӧн праздничнӧй настроение вылӧ.
Горчичнӧй Райын олысьяс этша аддзылісны олӧмсьыс гажӧдчанторъяссӧ, медым быдтор гӧгӧрвоны; сы вӧсна налы ньӧти эз кажитчы тешкодьӧн оркестрлӧн грымгӧмыс — найӧ весиг чайтісны, мый тайӧ сетӧ Тулыс праздниклы ещӧ ыджыдджык торжественность да гажлун.
Заводитісны локтавны почётнӧй гӧстьяс.
Медводдза машинаяс пӧвстысь ӧтиын праздник вылӧ локтіс нылыскӧд миссис Мак-Магон.
Школаса директорлӧн гӧтырыс окотапырысь кольччис эськӧ гортас, но старшӧй Мак-Магон дженьыда шуис, мый сылы ковмас принимайтны праздник вылын попечительясӧс, кодъясӧн кутас веськӧдлыны Ыджыд Босс, и миссис Мак-Магон неокотапырысь пӧкӧритчис.
Та пыдди Кэт сьӧлӧмсяньыс нимкодясис локтан гажӧдчанторнас: сійӧ пай вылӧ найӧ усьліны вывті шоча и пӧшти век найӧс тшыкӧдліс вокыс.
Тайӧ пӧрйӧ Фэниан участвуйтіс школьникъяслӧн процессияын, вӧлі ылын, и Кэт вермис свободнӧя лолавны да ветлӧдлыны.
Сылӧн чужӧмбанъясыс, кодъяс век вӧліны бледӧсь, банйисны, апельсин рӧма кудриясыс гажаа йӧктісны.
Первойсӧ сійӧ кӧсйис ещӧ кутны асьсӧ ыджыд морт моз, тӧждысьны мамыс вӧсна да тшапа мунны аллеяӧд.
Но кор сійӧ аддзис лэбалысь пыжъяс, качайяс, балаганъяс, пряничнӧй киоскъяс, сійӧ дзикӧдз вунӧдіс ас вылас босьтӧм роль йывсьыс да пыр жӧ лои обыкновеннӧй ичӧтик нывкаӧн, коді сьӧлӧмсяньыс кӧсйис гажӧдчыны.
Ӧні Кэт кыскис мамсӧ киӧдыс да, вермис кӧ эськӧ, заводитіс котӧртны аллеяяс кузя — сэтшӧм окота сылы вӧлі аддзывны да кывлыны ставсӧ, мый вӧчсьӧ паркын.
— Ох, мамочка, видзӧдлы — карусель!
А со эсійӧ виж да лӧз вагонъясыс — тайӧ русскӧй гӧраяс?
Ой, кутшӧм эськӧ окота вӧлі меным сэні катайтчыштны!
Кыдзи тэ думайтан, позяс меным катайтчыштны?
Бать лэдзас?
Ой, видзӧдлы, кутшӧм посньыдик индеецъяс!
Найӧ настӧящӧйӧсь али пасьтасьӧмаӧсь индеецъясӧн?
Кэт чуймис, кор аддзис куим вождьӧс, налысь ожерельеяссӧ да бордъяссӧ, да сувтіс.
— Прӧститӧй, ті збыль настӧящӧй индеецъяс, гӧрд кучикаӧсь?
Индейскӧй штатъясысь? — юаліс сійӧ да мыйвермӧмсьыс зілис кутны асьсӧ ыджыд морт моз.
— А кыдзи нӧ!
Колӧкӧ дулляв чуньтӧ да ниртышт, нинӧм вылӧ он чышкы, блед чужӧма чойӧ, — ӧтветитіс кызіник вождь.
И сійӧ весиг чургӧдіс ыргӧн кодь гӧрд кисӧ, медым Кэт збыльвылӧ аддзис сійӧс.
— А кыдзи тіян нимныд? — терпитнысӧ эз вермы да юасис Кэт.
— Менам — Биа Ньӧв, менам воклӧн, — вождь тувкис чуньнас Бэнӧс. — Зэлӧдӧм Ньӧв вуж, а талӧн, — сійӧ довкнитіс юрнас коймӧд индеец вылӧ — Кузя Очсыштӧм.
Кузя Очсыштӧм гусьӧник видзӧдлывліс нывка вылӧ.
— А тіян кыдзи нимныд, мисс? — меліа юаліс сійӧ.
— Менам нимӧй Кэтрин.
Со эстӧні сулалӧ менам мамаӧй, — лыддис коланаӧн содтыны Кэт.
— Ого, важнӧй старука, — висьталіс сы йылысь кызіник вождь. — А миян старик муніс сражайтчыны бильярдӧн.
Ӧні сійӧс сэтысь рытӧдзыс он кыскы…
Кӧсъян кӧ, мунам миянкӧд? — друг шуис сійӧ Кэтлы.
Кэт гӧрдӧдіс.
Сійӧ пӧшти дзик некор на эз вӧв челядь пӧвстын.
Вокыслӧн ёртъясыс, кодъяс волывлісны Мак-Магонъяс керкаӧ, пыдди эз пуктывны нывкаӧс либӧ сьӧлӧмнысӧ бурмӧдлісны сійӧн, мый повзьӧдлісны да мучитісны сійӧс.
И друг ӧні сійӧс нуӧдӧны аскӧдныс куим гордӧй индеец, сійӧ аддзылас став аттракционъяссӧ, катайтчыштас карусельӧн, велӧдчас тирын лыйсьыны настӧящӧй ружьеысь…
— Мамочка, позьӧ меным накӧд мунны? — Кэт кевмысьӧмӧн видзӧдліс мамыс вылӧ.
Миссис Мак-Магон полігтыр видзӧдліс детинкаяс вылӧ.
— А мый шуас батьыд? — вашкӧдӧмӧн шуис сійӧ. — Тайӧ жӧ дзик прӧстӧй, грубӧй детинкаяс.
Батьыд эськӧ нинӧм вылӧ эз лэдз тэныд ворсны татшӧм челядькӧд.
— Но, мама, найӧ зэв бурӧсь, и найӧ ньӧти абу грубӧйӧсь, — детинкаяс дор сувтіс Кэт. — Миян Фэйни ёна грубӧйджык…
— Ок, миян Фэйни… — ышловзис мамыс. — Миян Фэйникоддемтӧ, колӧ чайтны, он аддзы…
Но, ладнӧ, верман мунны, сӧмын, аддзан кӧ батьтӧ, вӧч сідзи, медым сійӧ тэнӧ эз казяв.
И Кэт, шуда да неуна яндысьысь, котӧртіс аслас выль другъяс дінӧ.
Йӧз век локтісны и локтісны.
Шондіыс кыпӧдчис век вылӧджык и вылӧджык и ӧні пуяс пыр зарни яблокъясӧн усис туйясвывса виж лыа вылӧ.
Дугдывтӧг жувгисны русскӧй гӧраяс вылын вагончикъяс, повзьӧмысла чирзісны пассажиръяс, кодъяс лэблісны искусственнӧй мылькъяс вылӧ да усьлісны на вывсянь искусственнӧй пропастьӧ; кучкаліс силомерлӧн мӧлӧтыс; лыдтӧм-щӧттӧм тиръяссянь кылісны лыйсьӧм шыяс; клопйӧдлісны крем-сода да сур тыра бутылкаясысь пробкаяс; мороженӧйӧн, му ӧрешкиӧн да жаритӧм кукурузаӧн тӧргуйтысьяс гораа вӧзйисны ассьыныс тӧварсӧ.
Кэт аслас индеецъяскӧд удитіс нин катайтчыштны карусельӧн, катайтчыштны лэбалысь пыжӧн да видзӧдлыны автомат «атомнӧй бомбардировщик», коді петкӧдліс, кутшӧм овлӧ атомнӧй бомбаысь взрывыс.
Сэсся детинкаяс ӧтикӧн-ӧтикӧн кучкалісны силомерӧ, и Кэт должен вӧлі судитны, коді на пӧвстысь ёнджык.
Челядь чуймисны, сы вӧсна мый медся ёна кучкис Кузя Очыштӧм — Джон Майнард.
— Да тэ зэв ен детинка! — шуис сылы Вик. — Мый нӧ тэ ветлӧдлан кольмӧм тӧрӧкан м-оз?
Тэ, кӧнкӧ, весиг некор прамӧя эн косясьлы!
— Некор, — висьтасис яналӧм мулат. — Ме, тӧданныд кӧ, весиг эг и думыштлы, мый ме ён…
Но ӧні ме обязательнӧ кута косясьны! — сьӧлӧмсяньыс содтіс сійӧ.
Вообщӧ Джонӧс тайӧ лунсяньыс быттьӧ вежисны.
Кытчӧ вошины сылӧн жугыльлуныс, шогсян чужӧмыс!
Ӧні тайӧ вӧлі тэрыб, весел, пельк индейскӧй вождь, коді скупитчытӧг гӧститӧдіс ёртъяссӧ, быдлаӧ видзис ассьыс никельяссӧ да дась вӧлі участвуйтны любӧй гажӧдчанторйын.
Кэт нинӧм гӧгӧрвотӧг торйӧдіс нин сійӧс ӧстальнӧй детинкаясысь да окотапырысь мыджсьыліс сійӧ ки вылӧ, кор ковмыліс кайны качай вылӧ либӧ русскӧй гӧраяслӧн ӧшалысь ичӧтик вагонӧ.
— Ті, буракӧ, испанец? — юаліс сійӧ аслас выль друглысь.
Кэт важӧн нин тӧдіс ставсӧ маскарад йылысь да сы йылысь, коді да кыдзи мастеритіс детинкаяслы индеецъяслысь костюмъяссӧ.
Джон Майнард ыпнитіс.
Кутшӧм сійӧ вӧлі лӧсьыд: сӧмын неуна копыртыштны юртӧ, кокньыдика ӧвтыштны кинад, и Кэт нэм чӧжыс кутас веритны, мый сійӧ испанец!
Но сэки сылы дум вылас уси школьнӧй двор, еджыд нывкаяслӧн издевайтчана чужӧмъясыс и сійӧ, кыдзи нывкаяс, скӧра мӧдарӧ бергӧдчӧмӧн, нимтісны сійӧс «пань дьӧгӧдьӧн».
Эз, сійӧ нинӧм вылӧ эз кӧсйы, медым Кэт лыддис сійӧс пӧръясьысьӧн!
Джон дрӧгнитыштігтыр апыштіс воздухсӧ:
— Абу, Кэтрин, ме сӧмын цветнӧй, мулат.
А менам батьӧй — настӧящӧй негр, — содтіс сійӧ збоя.
Но, дерт, апельсин рӧма татшӧм весел кудриа нывкаыс ӧні вешъяс сы дорысь, вомгорулас броткыштас мыйкӧ видчанаӧс да котӧртас корсьны выль ёртъясӧс — еджыдъясӧс…
Джон весьшӧрӧ поліс.
Сійӧ кыліс пыр сэтшӧм жӧ свежӧй, рӧвнӧй гӧлӧс:
— Ме зэв бура относитча цветнӧйяс дінӧ.
Менам вӧлі няня-негритянка, ме сійӧс радейті мам дорысь ёнджыка.
Сӧмын менам батьӧй вӧтліс сійӧс, и тайӧ вӧлі вывті ыджыд шог.
Менам батьӧй да вокӧй терпитны оз вермыны цветнӧйясӧс да висьтавлӧны на йылысь быдсяма лёкторъяссӧ, но ме налы ог верит.
И тӧдан мый?
Кӧть весиг ме и омӧля относитчи негръяс дорӧ, ме эськӧ век жӧ отсалі налы, сӧмын мед вӧчны лёктор аслам вокӧйлы…
Вот неважӧн вокӧй да сылӧн ёртыс кӧсйисны расправитчыны школаас ӧти негритянскӧй детинкакӧд, но ме налы вӧчи сэтшӧмтор, мый найӧ колины бӧбъясӧн! — Кэт серӧктіс. — Ок, аддзылінныд кӧ эськӧ ті найӧс, кор найӧ локтісны школасьыс, быттьӧ нӧйтӧм понъяс!
И скӧрӧсь жӧ найӧ вӧліны!
Вӧтлысисны ме бӧрся керка пасьта, а сэсся кутісны да заводитісны песны ассьыныс лёксӧ ме вылын…
Со, видзӧдлӧй, ӧнӧдз туйясыс колины, — гордӧя шуис нывка да лэптыштіс платьеыслысь дженьыд соссӧ.
Бедь кодь вӧсньыдик сояс тӧдчисны зэв гырысь лӧз туйяс.
Джон да двӧйнияс эз вермыны кутчысьнысӧ да дивуйтчыштісны.
— А ме весиг эг пикнит. — Кэт победоноснӧя видзӧдліс детинкаяс вылӧ. — Найӧ вермисны менӧ вины, но ме всё равно эг шу эськӧ кыв ни джын.
Джонӧс дзикӧдз пӧкӧритіс тайӧ ичӧтик збой нывкаыс.
— Кутшӧм тэ молодчина! — ошкӧмпырысь шуис сійӧ. — Збыль, ребята, тайӧ нывкаыс настӧящӧй морт? — бергӧдчис сійӧ двӧйнияслань.
Бэн да Вик ӧттшӧтш довкнитісны юрнаныс.
— А коді сэтшӧм негрыс, код вӧсна тэ сы мында терпитін? — завидьтан гӧлӧсӧн юаліс Джон.
Кэт кӧсйис подробнӧя висьтавны детинкаяслы бӧрйысьӧмъяслысь став историясӧ, коді вӧлі школаын, но муртса сӧмын сійӧ восьтіс вомсӧ, кустъяс сайысь мыччысис челядьлӧн выль компания.
Куимнан индеецыс чолӧмалісны найӧс пель чунӧдана индейскӧй кывйӧн: «Иихохо!»
Челядь вочавидзисны сэтшӧм жӧ гораа.
— Чарли!
Чарли!
Лок татчӧ!
Тэ пасьтасин нин?
Кыдзи чувствуйтан асьтӧ?
Кор заводитчас? — уськӧдчисны индеецъяс статя детинка дорӧ. Сійӧ вӧлі негр.
Кэт интересуйтчигтыр видзӧдіс сы вылӧ: пыр жӧ шыбитчис синмӧ, мый тайӧ детинкаыс — матыстчысь компанияас медся главнӧйыс.
И детинкаяс и нывкаяс сёрнитісны сыкӧд сьӧлӧмсянь петан сэтшӧм дружескӧй кывъясӧн, кутшӧмъясӧс шулывлӧны сӧмын сійӧ челядьлы, кодъясӧс збыль радейтӧны да уважайтӧны.
Детинка вӧлі кокньыдик спортивнӧй дӧрӧма да защитнӧй рӧма дженьыдик гача.
«Тыдалӧ, участвуйтӧ кутшӧмкӧ ордйысьӧмъясын, — думайтіс Кэт. — Но коді сійӧ?
Бейзболист?
Котралысь?»
Некымын еджыд да цветнӧй детинка да нывка кытшалісны Чарлиӧс.
На пӧвстын вӧлі Нэнси, дзользьысь да весел, Василь Гирич, Джой Беннет, коді пасьталӧма вӧлі трактирщиклысь колпак да партук, да кольквиж Мери Смит, коді сідзи эз и вермы сетны чужӧмыслы праздник лунся кодь выражение.
Кыкнан компанияыс сералігтыр да шмонитігтыр видлалісны ӧта-мӧднысӧ, обсуждайтісны костюмъяссӧ.
— Мунамӧй цыганка дорӧ, тшӧктам, медым висьталас миянлысь судьбанымӧс, — шуис Джон Майнард. — Эн тӧждысьӧй, ме мынтыся став пыддиныд, — тшапа содтіс сійӧ.
Компанияыс ставнас шумитігтыр мӧдӧдчис механическӧй гадалка дінӧ.
— А коді тайӧ рыжӧй нывкаыс? — джын гӧлӧсӧн юаліс Виклысь Чарли да муртса довкнитіс юрнас Кэтлань.
— Гӧгӧрвоан, Чарли, тайӧ нывкаыс некутшӧм детинкалы оз сетчы, — вашкӧдӧмӧн висьталіс Вик. — Тэ ӧд менӧ тӧдан, ме терпитны ог вермы нывкаясӧс, но такӧд эськӧ и ме куті дружитны, кӧть ви менӧ места вылын!
— Да кытысь сійӧ лои?
Мыйла сійӧ тіянкӧд ветлӧдлӧ? — любопытствоӧн юасис Чарли.
— Вошӧма, — дженьыда объяснитіс Вик.
— Сылӧн кӧнкӧ тані мамыс эм, — содтіс Бэн. — Буракӧ, и вок тожӧ эм, и, сылӧн кывъяс серти, сійӧ сэтшӧм морт, мый ме эськӧ сійӧс зэв окотапырысь нӧйтышті…
Сэк, кор муніс тайӧ сёрниыс, компания воис цыганка дорӧдз.
Сійӧс вӧлі зэв мичаа вӧчӧма папье-машеысь; сикӧтшъяса, сера чышъяна, сійӧ веськыда дзоргис быдӧн вылӧ сьӧд стекляннӧй синъяснас.
— Ой, ме пола! — Мери Смит йӧжгылясьыштіс. — Со кыдзи сійӧ видзӧдӧ!
— Чур ме первой! — шуис Чарли. — Но мый, Джон, сюрас тэнад меным вылӧ никель?
— И оз ӧти, — другыслы киас пятицентовкаяс жалиттӧг кисьтігтыр шуис мулат.
Чарли лэдзис автомат кружкаӧ монета.
Цыганка друг ловзис, довкнитіс юрнас, киясыс сылӧн кутісны вӧрны, быттьӧ корисны локны матӧджык.
— Ой, кутшӧм страшнӧ! — чирӧстіс Мери. — Чарли, эн матыстчы!
Но Чарли босьтіс нин цыганка киысь билет, кодӧс шыбитіс автомат.
— Мый сэні?
Гораа лыддьы! — детинкаӧс быд боксянь кытшалігтыр интересуйтчисны челядь.
— «Ті зэв асныраӧсь.
Вежӧй ассьыныд татшӧм характертӧ.
Помнитӧй, мый кӧзяинӧн лоны сложнӧйджык слугаӧн дорысь», — лыддис ассьыс билетсӧ Чарли. — Чӧрт тӧдас мый!
И тані гижӧны пӧкӧритчӧм да кывзысьӧм йылысь!
Интереснӧ, коді составляйтіс тайӧ предсказаниеяссӧ да мыйта сылы таысь мынтісны?
Сійӧ скӧрысь косявліс билетсӧ посньыдик торъяс вылӧ.
Нэнси вӧлі лыддьӧ нин гораа ассьыс предсказаниесӧ.
— «Полӧй сьӧд мортысь.
Сійӧ ваяс тіянлы ыджыд неприятностьяс».
Ме ачым сьӧд, сідзкӧ нӧ мыйла ме должен повны сьӧдъясысь? — Нэнси сералана синъясӧн видзӧдліс челядь вылӧ. — Ӧнӧдз став неприятностьяссӧ вӧчлісны меным еджыдъяс.
Бурджык лоӧ, ме кӧ кута повны еджыдъясысь.
Васильлы цыганка висьталіс, мый сылӧн лоӧ успех аслас ыджыд промышленнӧй предприятиеын да мый сійӧ кутас босьтны барышъяс аслас заводъясысь;
Кэтлы сійӧ сӧветуйтіс ветлыны Европаӧ, медым шойччыштны напряжённӧй светскӧй олӧмысь;
Виклы висьталіс, мый регыд сійӧ гӧтрасяс миллионъяслӧн наследница вылӧ да кутас разрабатывайтны Бразилияын алмазнӧй копи;
Бэн лыддис аслас билетысь, мый сійӧ должен лоны зэв осторожнӧйӧн да скрытнӧйӧн да торйӧн нин видзчысьны цветнӧйяскӧд общайтчӧмысь — сэки сылӧн олӧмас лоӧ успех.
Джон Майнардлӧн запискаас вӧлі сэтшӧм сӧрӧм, мый некод нинӧм эз вермы гӧгӧрвоны, а Джой вообщӧ ӧткажитчис босьтны билетсӧ.
— Окота лыддьыны татшӧм сӧрӧмсӧ! — шуис сійӧ скӧра. — Сюрасны ӧмӧй сэтшӧм йӧйяс, кодъяс ставсӧ тайӧс веритӧны?
Но челядь сэтшӧм сьӧлӧмсяньныс гажӧдчисны, сэтшӧм гора серамӧн паныдалісны быд предсказание, мый Беннет вунӧдіс аслас скӧрмӧм йылысь да кутіс серавны мукӧдыскӧд тшӧтш.
Торйӧн нин ёна серамсӧ ставныслысь петкӧдліс Мери Смит, коді зэв серьёзнӧя висьталіс, мый зэв абу лӧсьыд серавны цыганкалысь висьталӧмсӧ.
Ачыс сійӧ эз кӧсйы босьтны билетсӧ сӧмын сы вӧсна, мый веритіс, быттьӧ гадайтчысь висьталӧ правда.
— А друг ме лыддя, мый меным шуӧма кувны?
Сэки ме пыр жӧ уся и кула, — висьталіс нывка зэв ёна сералысь челядьлы.
— Эн тӧждысь, тайӧс цыганка тэныд оз висьтав, — успокоитіс сійӧс Чарли. — Тайӧ зэв тӧлка цыганка, сійӧ тӧдӧ, мый миян тані оз радейтны нинӧм гажтӧмсӧ да шогсӧ.
Сы вӧсна сійӧ висьталӧ сӧмын буртор, медым сылысь босьтісны унджык билетъяс.
Но Мери век жӧ эз сӧгласитчы босьтны гадайтчысьлысь предсказаниесӧ.
Кэт внимательнӧя видзӧдіс Чарли вылӧ.
Сьӧд детинка, сэтшӧм весел, прӧстӧй и, тыдалӧ, бур сьӧлӧма, кажитчис сылы пыр ёнджыка и ёнджыка.
Вот кодкӧд, буракӧ, лӧсьыд дружитнытӧ!
— Сійӧ тіянкӧд ӧтлаын велӧдчӧ, тайӧ Чарлиыс? — юаліс сійӧ Джон Майнардлысь. — Кутшӧм сійӧ бур…
Колӧ чайтны, сійӧ зэв бур ёрт.
— Чарли Робинсон?
О да, ми ставным сійӧс зэв ёна радейтам, — ӧтвечайтіс Джон. — Мый тэкӧд, Кэт, мый нӧ тэ друг инад эн кут ӧшйыны? — юаліс сійӧ, кор казяліс нывкалӧн тэрыба вӧрысь чужӧм вылысь вӧвлытӧм волнение.
— Кыдзи?
Кыдзи сылӧн нимыс? — сибдалан гӧлӧсӧн юаліс Кэт. — Чарли Робинсон?
— Но да, миян Чарли, миян класса старӧста, — чуймӧмӧн шуис Джон. — Неважӧн разнӧй лёк йӧзыс кӧсйисны сійӧс вӧтлыны старӧстаысь, да ми эг лэдзӧй…
Тэ вернӧ шуин: Чарли — зэв бур ёрт.
И век меным отсалӧ, менам кӧ урокӧй оз артмы.
Да и вообщӧ сійӧ зэв бур детинка…
Но мый нӧ тэкӧд, мый нӧ тэ сідзи повзин?
— Кытысь тэ сійӧс босьтін? — вомгорулас шуыштіс Кэт. — Ньӧти ме эг повзьы…
Тэныд прӧстӧ кажитчис…
Но сійӧ век на видзӧдіс Чарли вылӧ, ӧні кыкпӧв сюсьджыка нин.
Нывкалӧн выразительнӧй чужӧм вылын корсюрӧ тӧдчис неуна шпыньмунӧм.
«Сійӧ кӧ эськӧ сӧмын тӧдіс, коді сійӧс выручитіс бӧрйысьӧмъяс дырйи!
Тӧдіс кӧ сійӧ!» ас кежас думайтіс Кэт, и тайӧ мӧвпыс, мый сӧмын сійӧ ӧтнас тані, тайӧ минутаас, тӧдӧ сэтшӧм важнӧй тайнасӧ, вайліс сылы ыджыд-ыджыд радлун.
А буретш сэки шумнӧй какофонияыс, коді кыліс парк помъясӧдз, друг ланьтіс.
Ланьтісны оркестръяс, и пуксьӧм чӧв-лӧняс эзысь гӧлӧсъясӧн заводитісны ворсны трубаяс.
— Тулыслӧн королева!
Королева локтӧ!
Встречайтӧй королеваӧс! — кылісны горӧдӧмъяс, и йӧз чукӧр уськӧдчис главнӧй аллеялань, кыті локтіс королевалӧн цветъясӧн да лыс лапъясӧн мичмӧдӧм колесницаыс.
Колесница водзын локтісны герольдъяслӧн пемыдгӧрд мантияа младшӧй школьникъяс да мыйвынсьыс тутсісны дзирдалысь трубаясӧн.
На бӧрысь локтіс школьнӧй хор: еджыд платьеа нывкаяс да сьӧд костюма детинкаяс; тайӧ костюмъясыс вӧсна детинкаяс вӧліны ӧкуратнӧй ичӧтик старикъяс кодьӧсь.
Хор мышкын — куимӧн-куимӧн доддясьӧмӧн старшӧй школьникъяс кыскисны королевскӧй колесница.
Колесник бокъясӧд муніс «малюткаясысь» да «персикъясысь» почётнӧй эскорт.
Школьникъяс пӧвстысь кодсюрӧ вӧлі пасьтасьӧмаӧсь ковбойясӧн, золотоискательясӧн либӧ индеецъясӧн.
На пӧвстын, кодъяс мунісны колесница дорӧд, вӧліны Рой Мэйсон да Фэйни Мак-Магон.
Праздник вӧсна Рой вӧлі пасьтасьӧма торъя нин мичаа: яркӧй галстук мичмӧдіс сылысь руд костюмсӧ, и куртка петлицаас вӧлі сатшкӧма тувсов цветъясысь букет.
Фэйни, кӧть сійӧ и кӧсйис лоны аслас другыс кодь жӧ лӧсьыдӧн, вӧлі, кыдзи и век, еджыд да мисьтӧм.
Кыкнан другыскӧд орччӧн зырсисны Мэрфилӧн сынасьтӧм да мыссьытӧм другъясыс.
Но ни налӧн предводительыс, ни менеджер Дик эз тыдавны, и Василь Гирич, кор казяліс, мый найӧ абуӧсь, кутіс тӧждысьны.
Но королевскӧй поездӧн вӧчӧм впечатлениеыс, труба шыяс, мича герольдъясӧс аддзӧм вевттисны пыр жӧ ставсӧ, и другъяс пӧвстысь некодлы Василь эз удит висьтавны аслас тӧждысьӧм йылысь, сы вӧсна мый и ачыс вунӧдіс сы йылысь.
Колесница бӧрысь локтіс мыйкӧ нывбаба модаа; сійӧ вӧлі лилӧвӧй платьеа да лилӧвӧй шляпаа.
Тайӧ нывбаба кодьыс кутчысьӧма вӧлі ӧти лыс лаптӧ, коді ӧшӧдчӧма вӧлі колесницасянь сідзи, быттьӧ тайӧ лыс лаптыс вӧлі канатӧн, кодӧн сійӧ кутіс королевалысь поездсӧ.
Существоыс, кодӧс ті, буракӧ, тӧдінныд нин — Образцӧвӧй Механизм, — видзчысьӧмӧн видзӧдіс гӧгӧрбок да горша кыйис королева йылысь став сёрнияссӧ да восклицаниеяссӧ.
Миссис Причардлӧн материнскӧй самолюбиеыс вермис торжествуйтны.
Синсӧ некод эз вештыв ыргӧн рӧма юрсиа нывка вылысь, коді вӧлі дзирдалысь зарни коронаа да гордӧя пукаліс колесницаын.
Королева Пат кутіс киас цветъясӧн гартӧм жезл — королевскӧй властьлысь символ — да шочиника шыблаліс йӧз чукӧрӧ фиалкаысь да подснежникысь вӧчӧм ичӧтик букетъяс.
— Вот збыль лӧсьыдіник нывка, — шуалісны йӧз чукӧрын. — Некод эськӧ бурджыка эз ворс королевалысь рольсӧ.
Кор Чарли кыліс трубаяслысь шысӧ, сійӧ да сылӧн компанияыс тожӧ уськӧдчисны королевскӧй колесницалы паныд.
Ставыслы окота вӧлі видзӧдлыны, кутшӧмджык накӧд велӧдчысь нывкаыс коронанас.
— Кутшӧм мичаӧсь герольдъясыслӧн мантияясыс! — нимкодясигтыр шуис Вик. — Жаль, мый ме быдми нин.
Ме эськӧ непременнӧ вӧзйыси герольдӧ!
— А со мунӧны Мэйсон да Мак-Магон, — шуис Джон Майнард Кэтӧс киӧдыс кутігтыр, медым сійӧ эз вош йӧз чукӧрас. — Тайӧ Мэйсоныс зэв ёна мунӧ кӧин вылӧ, дзик…
Энлы, Кэт, кытчӧ тэ? — шӧйӧвошӧмӧн шуис сійӧ друг.
Киыс сылӧн ӧшйис воздухас.
Гоз-мӧдысь тыдыштлісны йӧз чукӧрас апельсин рӧма кудрияс да вошины.
Джон кутіс зэв тэрыба уджавны гырддзаяснас да пельпомъяснас, но сы вылӧ сэтшӧм скӧра видзӧдліс кутшӧмкӧ дзик лавочник кодь еджыд нисьӧ гӧрд кыз морт, мый Джон кынмис места вылас.
А корсьны тайӧ йӧз чукӧрсьыс Кэтӧс вӧлі весьшӧрӧ.
Джон пыр жӧ жугыльмис.
Киыс сылӧн вӧлі шоныд на Кэтлысь омӧлик кисӧ кутӧмысла.
Ӧні весиг королевалӧн видыс эз кыпӧд детинкалысь некутшӧм радлун.
— Ок, Патрицияыс кутшӧм тшап! — шуис Нэнси. — Видзӧдлӧй, весиг оз нюммун.
— Не сӧмын тшап, но и скӧр да лёк, — содтіс Василь. — Ог, ог верит ме тайӧ мисс Причардыслы…
Ни детинка, ни нывка эз казявны, кутшӧм скӧр синъясӧн видзӧдліс на вылӧ королевалӧн мамыс.
Миссис Причард нинӧм да некор эз вунӧдлы, и ӧні сійӧ нэм чӧжыс кутас помнитны Нэнсилысь ӧрешки рӧма сьӧдіник чужӧмсӧ да Васильлысь лӧз синъяссӧ.
Кутас помнитны сы могысь, медым, кор воас кад, мынтыны водзӧс кыкнан челядьыслы сыысь, мый найӧ шуисны сійӧ ныв йылысь лёктор.
— Чарли, — мыйкӧ зэв ёна думайтігтыр сулалысь детинкаӧс соскӧдыс нетшкигтыр шуаліс Мери, — мунам карусель дорӧ, Чарли.
Меным абу окота тані сулавны, меным абу окота видзӧдны Патриция вылӧ.
И тэ сідзжӧ не должен видзӧдны сы вылӧ, сы вӧсна мый сійӧ предательница, и тэ тайӧс тӧдан, Чарли.
Да, Чарли тайӧс тӧдіс и век жӧ видзӧдіс ичӧтик гордӧй королева вылӧ, ещӧ и ещӧ уськӧдліс дум вылас сійӧ шудтӧм лунсӧ, кор вӧліны бӧрйысьӧмъяс и кор Патриция сэтшӧм кокниа вузаліс сійӧс, ассьыс медбур другсӧ…
Патриция быттьӧ чувствуйтіс сылысь видзӧдӧмсӧ.
Сійӧ веськыда сувтіс колесницаас да заводитіс тӧждысьӧмӧн видзӧдны сійӧс кытшалысь йӧз чукӧр вылӧ.
И вот сійӧ аддзис сійӧ мортсӧ, кодӧс корсис.
Вомдоръясыс сылӧн кутісны вӧрны, быттьӧ сійӧ кӧсйис мыйкӧ висьтавны.
— Чарли! — Мери кватитіс сійӧс киӧдыс. — Эн мун, Чарли, сэтчӧ, кора тэнӧ!
Но Чарли вӧлі королевакӧд орччӧн нин.
Йӧз чукӧр пӧвстті сьӧкыдпырысь писькӧдчигтыр колесница муніс черепаха моз надзӧн.
Пат, вунӧдіс сы йылысь, мый сылӧн кинас быд шеныштӧм, быд кыв кылісны да тыдалісны, быттьӧ сцена вылын, и копыртчис детинка дінӧ.
— Тэ… тэ, буракӧ, лӧгалан ме вылӧ, Чарли? — вашнитіс сійӧ да яндысьӧмсорӧн нюммуніс.
— Кытысь тэ босьтін! — веськодьпырысь шуис Чарли. — И ог думайт лӧгавны.
— Но… но… тэ он сёрнит мекӧд, быттьӧ он и казяв менӧ, — тэрмасис королева. — Ме… ме непременнӧ локта талун ордйысьӧмъяс вылӧ…
И ме лӧсьӧді клюшка, кыдзи кӧсйыси, Чарли, — содтіс сійӧ тэрыба, быттьӧ поліс, мый детинка шуас мыйкӧ сераланаӧс.
Кажитчӧ, Пат кӧсйис ещӧ мыйкӧ шуны, но сійӧ здукас кутшӧмкӧ детинка гӧлӧс горӧдіс йӧз чукӧрсянь:
— Эй, королева!
Тэ нӧ мый негритосыскӧд вашкӧдчан!
Аддзӧмыд ас сертиыд корольӧс, нинӧм шуны!
Йӧз чукӧрын серӧктісны, кыліс смекайтчана шутёвтӧм.
Куим гоз син лӧгпырысь кутісны видзӧдны сьӧд детинка вылӧ.
— Бара нин сійӧ ниртчӧ Патриция дінын, тайӧ негритосыс!
— Ог гӧгӧрво, мый видзӧдӧ эсійӧ чучелаыс — сылӧн мамыс!
Кыдзи сійӧ лэдзӧ ассьыс нывсӧ сёрнитны негркӧд!
Да ещӧ став йӧз дырйиыс!
Но «чучела» вӧлі места вылас нин.
Сійӧ кватитіс Чарлиӧс соскӧдыс да кыскис королева колесница дорысь.
— Вешйы сэтысь, детинка, да ӧдйӧджык! — Миссис Причард колис шӧйӧвошӧм детинкаӧс бокса туй вылас, а ачыс мӧдӧдчис мунысь колесница бӧрысь.
Королева должен вӧлі петны гожся театр сцена вылӧ, кытысянь сійӧ должен вӧлі йӧзӧдны праздниклысь заводитчӧм.
Эз регыд бӧр лок Чарли аслас компания дінӧ.
Мери, коді сюся наблюдайтіс сы бӧрся, казяліс, мый тайӧ некымын минутанас сійӧ быттьӧ ещӧ ёнджыка сьӧдӧдіс да омӧльтчис.
Сійӧ веськодьпырысь видзӧдліс челядь вылӧ, но друг аддзис Нэнсиӧс да дрӧгнитіс:
— Кыдзи, тэ тані?
Мый нӧ тэ думайтан?
Ӧд королева петӧм бӧрын пыр жӧ тэ кутан лыддьыны стихъяс!
Котӧрт ӧдйӧджык театрӧ, а ми — тэ бӧрся!
Нэнси копыртіс юрсӧ:
— Ме… тӧдан, Чарли… ме ог выступайт…
И сэк жӧ уськӧдчис Мери Смит вылӧ:
— Тэ кывлін, мый шуис Чарли?
Ӧні тэныд петны.
Котӧрт!
Но Мерилӧн, коньӧрлӧн, кокъясыс быттьӧ вужъясисны муас.
Сійӧ видзӧдіс Чарли вылӧ, эз вермы весиг вӧрзьыштнысӧ, видзӧдіс, кыдзи преступница, коді виччысис страшнӧй, но справедливӧй водзӧс мынтӧм.
— Нинӧм ог гӧгӧрво!
Кодныд нӧ выступайтанныд — Нэнси али Мери? — дӧзмӧмӧн юаліс Чарли.
— О Нэнси, ло другӧн, висьтав сылы ачыд.
А ме… ме ог вермы, — шуыштіс Мери да друг уськӧдчис котӧртны аллеяӧд сідзи, быттьӧ сы бӧрся вӧтчисны.
Нэнсилы ковмис висьтавны другыслы, кыдзи сійӧс исключитісны программасьыс, кыдзи сылысь стихъяссӧ сетісны висьтавны Мерилы, сы вӧсна мый Мерилӧн — еджыд кучик и сійӧ тырвыйӧ американка.
— И сійӧ ещӧ лысьтӧ шуны Патрицияӧс предательницаӧн! — скӧрысла горӧдіс Чарли. — Да сійӧ вӧчӧма ещӧ лёкджыка, тайӧ рам куканьыс!
Спокойнӧя, кыдзи и век, шыасис Василь.
Сылы и Нэнсилы муртса удайтчис убедитны другсӧ, мый Мери абу нин сэтшӧм мыжа.
И век жӧ, кӧть Чарли и успокоитчис да гӧгӧрвоис, мый найӧ ставсӧ висьталӧны сідзи, кыдзи вӧлі, Тулыс праздник век ёнджыка и ёнджыка тыртіс сылысь сьӧлӧмсӧ ӧбидаӧн.
29. ПРАЗДНИК МУНӦ ВОДЗӦ
Гожся театр, кодӧс вӧлі вӧчыштӧма кыдзсюрӧ, щелльӧсь да бӧчка кодь гулыд, вӧлі тырӧма йӧзӧн.
Тані вӧліны и челядь и гырысьяс, вӧччан и уджалан паськӧмаӧсь, военнӧйяс и штатскӧйяс.
Синмад шыбитчыліс сійӧ, мый зэв уна вӧлі военнӧй формаа йӧз.
Объясняйтсьыліс тайӧ сійӧн, мый война бӧрын установитчӧм обычай серти май тӧлысся первойя воскресеньеӧ карса мэр быд во лыддьыліс трибуна вывсянь список стонпойнтецъяслысь, кодъяс геройскӧя пӧгибнитісны бой мунан поле вылын.
Та вӧсна вӧвлӧм салдатъяс да офицеръяс лыддьылісны асланыс долгӧн казьтыштны ёртъяссӧ да пӧшти век волывлісны тайӧ собраниеяс вылас ставныс, и сэсся ветеранъяс пӧвстысь кодкӧ выступайтліс казьтылӧмъясӧн либӧ неыджыд речӧн, кодӧс сиӧма вӧлі геройяслы.
Но и тані кучиклӧн рӧмыс имеитіс тӧдчанлун: еджыд ветеранъяс пукалісны почётнӧй местаясын медводдза радъясас, а сьӧдъяс локтісны торъя колоннаӧн да ӧні пукалісны кӧнкӧ мышкын, кытчӧ пуксьӧдісны найӧс праздник вылын распоряжайтчысьяс.
Таын нинӧм эз вӧв шензянаыс, содтыны кӧ сэтчӧ, мый главнӧй распоряжайтчысьяснас вӧліны Хомер да слабиник мисс Вендикс.
Тайӧ параыс действуйтіс ӧтсӧгласӧн, вывті сюся да вывті кужӧмӧн, сы вӧсна театрӧ локтӧм йӧз эз и казявны, кыдзи быдӧн лои сылӧн социальнӧй положениелы да расӧвӧй признакъяслы стрӧга лӧсялан местаын.
Мисс Вендикс больгис мыйкӧ суетаяслӧн суета йылысь да аслас больгӧмӧн бӧбйӧдлӧм прӧстӧй нывбабаясӧс да рабочӧйясӧс тэрыба пуксьӧдаліс кызьӧд радъясӧ, колоннаяс сайӧ, кӧні найӧ эз тшыкӧдны праздниклысь мичлунсӧ асланыс вушйӧм да дӧмӧм паськӧмнас.
Сійӧ шочиник случайясас, кор локтӧм морт вӧлі асныра да эз кӧсйы пуксьыны сэтчӧ, кытчӧ вӧлі шуӧма пуксьыны, водзӧ петліс боксёрскӧй пельпомъяса Хомер да сэтшӧм выразительнӧя заводитліс шенасьны кинас, мый кывзысьтӧмӧс ӧдйӧ бӧрыньтліс медся бӧръя радъясӧ.
Цветнӧй зрительяскӧд Хомер вообщӧ эз церемонитчы да гораа шулывліс: «Эн сюйсьӧй водзлань, ребята, тӧдӧй ассьыныд места», либӧ: «Кытчӧ, другӧй, мӧдӧдчин?
Он ӧмӧй аддзы, мый тэ кодьясыс ставыс пукалӧны колоннаяс сайын!»
Та вӧсна бӧръя радъясас, лу колоннаяс сайӧ, кодъяс ёнджыкасӧ вӧліны пу сюръяяс кодьӧсь, чукӧртчисны став цветнӧйясыс, кодъяс участвуйтісны праздник вылын.
Сэні вӧлі и Цезарь аслас ёртъясыскӧд — войнавывса ветеранъяскӧд, кодъяс праздник ради бара кыскисны ассьыныс мундиръяссӧ да ӧшӧдісны боевӧй медальяссӧ да орденъяссӧ, а сідзжӧ гордӧя чургӧдісны водзлань ассьыныс кӧстыльяссӧ да протезъяссӧ, медым ставныс вермисны аддзыны, мый найӧ пострадайтісны рӧдина вӧсна.
Ветеранъяскӧд орччӧн пукалісны налӧн гӧтыръясныс да челядьныс, на лыдын Темпи аслас челядьыскӧд.
Темпи сайын тыдаліс детинкалӧн кодь кудриа юрыс Салли Робинсонлӧн, кодӧс кыскис театрӧ Чарли.
Саллилы эз вӧв ёна окота мунны праздник вылӧ, сійӧ окотапырысьджык кольччис эськӧ гортас да ещӧ ӧтчыд чышкис быд боксянь «Свирельсӧ», а сэсся муніс эськӧ ордйысьӧмъяс вылӧ, медым приветствуйтны победитель-пиыслӧн торжество вылын.
Но Чарли висьталіс, мый трибуна вывсянь кутасны лыддьӧдлыны война вылын пӧгибнитӧм стонпойнтецъяслысь нимъяссӧ да мый непременнӧ лыддясны батьыслысь нимсӧ.
Сэки Салли пасьталіс ассьыс медбур платьесӧ да локтіс театрӧ. Сійӧ пукаліс да став вынъяссӧ зэвтӧмӧн виччысис сійӧ минутасӧ, кор кылас верӧсыслӧн — Тэд Робинсонлӧн — нимыс.
Чарли пукаліс сыкӧд орччӧн.
Сійӧ пӧшти эз ӧтвечайт Нэнсилы, коді век ӧтарӧ панліс сыкӧд сёрни — сэтшӧма виччысис сійӧ здуксӧ.
Нэнси бокӧ вӧлі топӧдчыштӧма Джон Майнард, кодлы эз отсав весиг индейскӧй вождьлӧн мича костюмыс.
Аслас костюмнас маскировкаӧн моз пӧльзуйтчӧмӧн Джон кӧсйис гусьӧник тювкнитны водзӧ, сцена дінӧ, но сійӧс кутіс Хомер.
— Тэнад местаыд колоннаяс сайын, детинка, — гырддзаӧдыс Джонӧс грубӧя кватитігтыр шуис сійӧ. — Он ӧмӧй нӧ аддзы, мый тані пукалӧны еджыд джентльменъяс!
Тадзи Джон Майнард веськаліс «сьӧд радӧ» и ӧні кыдзи вермис нюжйӧдліс голясӧ, медым видзӧдны, кодъяс локталӧны театрӧ.
Ас дінсьыс неылысь Джон аддзис Василь Гиричӧс батьыскӧд, Беннетъясӧс, Де-Мингояслысь семьясӧ, двӧйни Квинсиясӧс да налысь батьсӧ.
Тайӧяслы эз отсав весиг еджыд кучикыс.
Став рабочӧйяссӧ сідзжӧ вештісны ылӧджык, воддза радъяссӧ сетісны налы, кодъяс кыв шутӧг вӧліны джентльменъяс.
Сэтысь жӧ рабочӧйяс пӧвстысь Джон Майнард аддзис мистер Ричардсонӧс, коді вӧлі пуксьӧма, тыдалӧ, зэв спокойнӧя кытчӧкӧ пельӧсӧ да весела сёрнитіс то Гиричьяскӧд, то аслас соседыскӧд, коді, кыдзи тӧдмаліс Джон, вӧлӧма врач Рендаль.
Джон друг чеччыштліс места вылас.
— Мый тэкӧд?
Мый тэ чеччалан? — недӧвӧльнӧя юаліс Нэнси кукуруза кӧйдыс киллигтыр, кодӧн сійӧс гӧститӧдіс Василь.
— Видзӧд, сійӧ! — вывті ёна чуймӧмӧн шуис Джон. — Да кыдзи нӧ сійӧ сэтчӧ веськалӧма?
— Коді «сійӧыс»? — дзик нинӧм эз гӧгӧрво Нэнси. — Код йылысь тэ висьталан?
— Да эсійӧ Кэтыс…
Но, помнитан, сэтшӧм рыжӧйкодь, миянкӧд тай ветлӧдліс, — пыр ёнджыка и ёнджыка волнуйтчис Джон Майнард.
— А, омӧлик тай сэтшӧм!
Но, помнита…
Мый нӧ сыкӧд лоӧма? — Нэнси пыр сэтшӧм жӧ спокойнӧя чӧсмасис попкорнӧн, а сылӧн соседыс эз вермы пукавны места вылас.
— Да со сійӧ — главнӧй ложаас!
Директоркӧд орччӧн, — места вылас эз ӧшйы да петкӧдліс сійӧ Нэнсилы. — А сы мышкын, видзӧд, пукалӧны эсійӧ молодчикъясыс — Фэйни да Рой Мэйсон…
Со, видзӧд, Фэйни сылы петкӧдліс кывсӧ!
Вот некытчӧ туйтӧмыд!
Сэтшӧм дӧсаднӧ, мый ме ог вермы сэтчӧ писькӧдчыны!
Ме эськӧ кужи сы пыдди ӧтветитны тайӧ негодяйыслы!
Джон Майнард скӧрысь чабраліс аслас индейскӧй вӧньлысь помъяссӧ, быттьӧ тайӧ вӧлі ачыс Фэйни, кодӧс сійӧ синнас эз вермы видзӧдны.
— Но век жӧ кыдзи сійӧ веськаліс тайӧ ложаас? — мӧвпалігтыр гораа шуаліс сійӧ.
— Гашкӧ, сійӧ кутшӧмкӧ попечительлӧн рӧдня? — гадайтіс Нэнси. — Со сійӧ кутшӧм збоя сёрнитӧ эсійӧ важнӧй ледиыскӧд…
Но сэки негритянскӧй оркестр заводитіс ворсны гажа марш.
Оркестрлӧн дирижёр, став карыслы тӧдса Джордж Монтье, сьыліс музыкантъяс бӧрся, век ӧтарӧ бергӧдчыліс зрительяслань да дирижируйтны дугдывтӧг шуліс кутшӧмкӧ тешкодь кыв.
Некод эз вермы кутчысьны, медым не нюммунны, кор видзӧдісны сылӧн паськыд чужӧм вылӧ, кӧні, музыкалӧн ловъя ритмлы подчиняйтчӧмӧн, вӧрис быд черточка.
Джорджлӧн вӧліны зэв бур музыкальнӧй способностьяс, но сьӧд кучикыс мешайтіс сылы: консерваторияӧ сійӧс эз примитны, и сылы быть лои ворсны аслас чукӧртӧм оркестрыскӧд Стон-Пойнтса садъясын да посньыдик ресторанъясын.
Сійӧ зэв ёна радейтіс ассьыс народсӧ, век дон босьттӧг ворсіс Горчичнӧй Райса гӧль йӧзлӧн свадьбаяс вылын, век волывліс, кор кодӧскӧ пыртлісны либӧ дзеблісны.
Но и Джорджӧс зэв ёна радейтісны, и ӧні театр пасьта кутісны кывны аплодисментъяс да горзӧмъяс, кодъяс висьталісны сы йылысь, мый выступлениеыс кажитчис.
Мак-Магон семействоысь кындзи почётнӧй ложаын пукалісны нин судья Сфикси, редактор Клиффорд Уорвик да Тернер.
Эз вӧв сӧмын Миллард.
Парк ворота дорын дежуритісны нин старшӧй школьникъяс, кодъяс долженӧсь вӧлі юӧртны Босс матыстчӧм йылысь.
Сійӧс виччысисны быд здукын.
Друг йӧзыс кутісны вӧрны.
Став юръясыс бергӧдчисны почётнӧй ложалань, став синъясыс вешйисны гӧрд бархатӧн эжӧм тыртӧм креслӧ вылӧ, коді вӧлі дзик трон кодь.
Ложаӧ пырис ачыс Ыджыд Босс, а сы бӧрся — Мак-Магон да Хомер.
Смокингӧн зэлӧдӧм, крахмалитӧм морӧснас дзирдалігтыр — лӧсталысь да топыд, Ыджыд Босс чӧвтліс синсӧ лыдтӧм-щӧттӧм юръяс вылӧ да довкнитіс юрнас Мак-Магонлы.
И пыр жӧ вӧсньыдик гӧлӧсъясӧн заводитісны сьывны валторнаяс, дзик небесаӧдз качисны скрипкаяслӧн шыясыс, и Джордж Монтье, югъялысь синъяссӧ джынвыйӧ куньӧмӧн, юрсӧ пельпомланьыс копыртӧмӧн, кияснас плавнӧя ӧвтышталӧмӧн нуӧдіс оркестрын Тулыслӧн мелодияясысь медся нежнӧйясысь ӧтиӧс.
Ӧзйисны рампалӧн бияс, и сцена вылӧ свитакӧд да герольдъяскӧд тшӧтш петіс ачыс королева.
Пат вӧлі зэв блед чужӧма.
Вӧсньыдик дрӧжжитан гӧлӧсӧн сійӧ висьталіс аслас воӧм йылысь:
— Йӧз и зверьяс, лэбачьяс и пуяс, цветъяс и насекомӧйяс, нимкодясьӧй: ме вои!
Ӧні шонді кутас дзирдавны тіянлы быд лун, шоръяс кутасны сяльгыны дугдывтӧг, цветъясысь кутас петны чӧскыд дук: ме вои! — Сійӧ ӧвтыштіс цветъясӧн мичмӧдӧм жезлнас: — Тшӧкта заводитны менам честь кузя празднество!
Мед ворсас музыка, мед ӧзъясны фейерверкъяслӧн бияс, мед быдӧн петкӧдлас ассьыс пельклунсӧ да грациясӧ!
Праздник заводитчӧ!
Королева копыртчыліс, и друг посньыдик искусственнӧй цветъяс зэр моз кутісны киссьыны кытыськӧ купол улысь зрительнӧй залӧ.
Челядь кутісны горзыны, кутавны цветъяссӧ да сутшйӧдлісны асланыс платьеясӧ да юрсиясӧ.
Занавес бӧр пӧдлассис, и рампа водзӧ петіс кольквиж платьеа кузь, укшаль нывка.
Мисс Вендикс ворсіс рояль вылын чувствительнӧй вступление.
— Сизимӧд класса велӧдчысь Мери Смит висьталас стихотворение «Тулыс локтӧ», — небыдика шуыштіс сійӧ. — Висьтав, дитяӧй, ми тэнӧ кывзам.
Мери веськӧдіс синъяссӧ пемыд залӧ.
Кӧнкӧ сэні, залас, пукалӧны сылӧн ёртъясыс, пукалӧ Чарли.
Чарли видзӧдӧ сы вылӧ, Чарли виччысьӧ, мый сійӧ лоас смелӧн да честнӧйӧн.
Мери ӧмӧй пӧръялас сійӧс?
Оз, нинӧм вылӧ оз!
Уна сё син видзӧдісны Мери вылӧ, и сійӧ шуис ярскӧба да гораа:
— Сизимӧд класса велӧдчысь Энн Гоулӧн стихотворение «Тулыс локтӧ».
Аслас смеллунӧн збодермӧм мисьтӧминик нывка друг кыдзкӧ пыр жӧ лои мичаджык, чужӧмыс быттьӧ ловзис; нывка кутіс свободнӧя, мыйвынсьыс ӧвтны кинас, гӧлӧсыс кутіс юргыны мелодичнӧя да гораа.
Маргрет — медся придирчивӧй критик — кыліс кӧ сійӧс тайӧ минутаас, весиг и сійӧ, колӧ чайтны, шуис эськӧ, мый Нэнси эз вермы висьтавны стихотворениесӧ бурджыка Мери Смит дорысь.
И кывзысьяс тырвыйӧ бура донъялісны лыддьысьлысь искусствосӧ: зал кутіс дружнӧя аплодируйтны, кылісны гора шутёвтӧмъяс, кодъясӧн детинкаяс петкӧдлісны, мый налы сьӧлӧм вылас воис висьталӧмыс.
— Авторсӧ вайӧй! — горӧдіс друг ён мужичӧй гӧлӧс. — Энн Гоуӧс сцена вылӧ!
Тайӧ вӧлі мистер Ричардсонлӧн — младшӧй учительлӧн — гӧлӧсыс.
Кияссӧ рупор моз вомдорас пуктӧмӧн сійӧ шуаліс:
— Авторсӧ вайӧй!
Авторсӧ вайӧй!
Доктор Рендаль пыр жӧ сувтіс аслас радейтана морт дор да сідзжӧ кутіс требуйтны стихотворениелысь авторсӧ сцена вылӧ.
И залыс сідзжӧ заводитіс горзыны:
— Авторсӧ вайӧй!
Авторсӧ вайӧй!
Мед петкӧдчылас авторыс!
Джордж Монтье таркӧдіс дирижёрскӧй палочканас аслас пультӧ, и сы моз жӧ таркӧдісны асланыс смычокъясӧн став музыкантъясыс.
Ветеранъяс — еджыдъяс и сьӧдъяс — мыйвынсьыс горзісны асланыс салдатскӧй гӧлӧсъяснас:
— Авторсӧ вайӧй!
Авторсӧ вайӧй!
Авторсӧ вайӧй!
Мисс Вендикс котраліс сцена кузя, быттьӧ йӧртӧм шыр.
Сійӧ полӧмӧн видзӧдлывліс почётнӧй ложаӧ, сы вӧсна мый тӧдіс, мый сэні пукалӧ Хомер.
Но Хомер лыддис бурджыкӧн спокойнӧя пукавны Ыджыд Босс креслӧ мышкын да петкӧдлыны, мый ставыс тайӧ сылы оз касайтчы.
Пауза нюжаліс кузя, лои грӧзитанаӧн.
— Авторыс ӧмӧй абу театрас? — синкымъяссӧ недӧвӧльнӧя кӧрӧмӧн друг шуис Миллард. — Сідзкӧ мед мисс Вендикс висьталас та йылысь кывзысьяслы.
— Авторыс тані, сэр, — тэрмасис висьтавны Мак-Магон, — но, тӧданныд-ӧ, сэр…
Сійӧ здукас сцена вылӧ петіс еджыд пышнӧй платьеа сьӧд кучика статя нывка.
Нэнси полігтыр сувтіс Мерикӧд орччӧн да мыйкӧ виччысигтыр видзӧдіс учительница вылӧ.
Мисс Вендикс нервнӧя кызыштіс:
— Ледияс да джентльменъяс…
Вот… ті кӧсйинныд видзӧдлыны стихъяслӧн автор вылӧ.
Вот… тіян водзын велӧдчысь Энн Гоу…
Воздушнӧй юбка бокъяссӧ кутыштігтыр Нэнси кокньыдика копыртчыліс.
Бара кутісны зэв ёна клопайтны, и воча ки кутчысьӧмӧн нывкаяс лэччисны сцена вылысь.
Почётнӧй ложаын Сфикси язвительнӧя шуис Босслы:
— Ме эг и думыштлы, Роберт, мый тіянлы сэтшӧма сьӧлӧм вылад воӧны негритянскӧй талантъяс!
Ён виж пиньяснас Босс курччис сигара помсӧ.
— Ті век ӧтитор висьталанныд, Боб, — спокойнӧя шуис сійӧ, — думыштӧй мыйкӧ выльджыкӧс.
Да, а ті энӧ казялӧй, коді первой кутіс корны стихъяслысь авторсӧ сцена вылӧ?
Тайӧс вӧлі вӧчӧма водзвыв, ме чайта.
Сфикси эз удит ӧтветитнысӧ — сійӧс торкис Фэйни Мак-Магон, коді сюся кывзіс ложаас аслас местасянь ставсӧ, мый шуаліс Ыджыд Босс.
— Ме казялі!
Ме казялі сійӧс, сэр! — Фэйнилы вӧлі вывті-вывті окота петкӧдлыны асьсӧ. — Медводз горӧдіс мистер Ричардсон, миян учитель…
Сійӧ век кыпӧдӧ цветнӧйясӧс, сэр, кыдзи ми тіянлы висьтавлім нин…
— Доктор Рендаль тожӧ горзіс гораакодь, — шуис Сфикси. — Оз меным сьӧлӧм вылӧ во доклӧн поведениеыс.
Сійӧс тайӧ бурторйӧдз оз вай, помнитлӧй менсьым кывйӧс.
Ӧні абу сэтшӧм кад, медым либеральничайтны, юрӧс ассьым сета!
«Сідз…
Бара сійӧ Ричардсоныс… — вомгорулас шуыштіс Миллард. — Збыль кӧ сійӧ сідзи, мый юӧртӧ бюро…»
А концерт пыр муніс водзӧ аслас порядокӧн.
Ӧні выступайтіс школьнӧй хор.
Вомъяссӧ паськыда паськӧдлӧмӧн да синъяссӧ мыйлакӧ сувтӧдӧмӧн Мисс Вендикс аккомпанемент улын велӧдчысьяс сьылісны «Моя страна — твоя страна, о боже» да «Мы — самые любимые дети господа».
Но йӧзыс кывзісны сьылӧмсӧ эз сэтшӧм внимательнӧя, сёрнитісны орччӧн пукалысьясыскӧд да йирисны быдсикас чӧскыдторъяс да ӧрешки.
Почётнӧй ложаын Фэйни тӧждысьӧмпырысь копыртчис Мэйсон дінӧ:
— Сійӧ тані на?
Тэ аддзан на сійӧс?
— Пукалӧ аслас сьӧд мам дінас, быттьӧ сибдӧма, — ылі радъяс вылӧ видзӧдіг да синъяссӧ читкыралігтыр ӧтвечайтіс Рой. — И Гирич тожӧ сэн на, — содтіс сійӧ. — Везитіс жӧ тайӧ Дикыслы!
Некутшӧм свидетельястӧг.
— А мый, казялас кӧ сійӧ? — век на поліс Фэйни. — Сійӧ ӧд зэв сюсь.
— Нинӧм оз казяв.
Мэрфи да сылӧн ребятаыс бура уджалӧны, верман не тӧждысьны, — успокоитӧм ногӧн шуис Рой.
— Мый тэ равзан? — друг скӧрмис Фэйни. — Равзӧ горштырнас!
Вунӧдін, мый менам гортын шпионка?
Кӧсъян, медым ми бара провалитчим сэкся моз жӧ?
Со этайӧ гӧрд юрсиа дряньыс чошкӧдӧма пельяссӧ да бара нин кывзысьӧ миянлысь.
Ок, энлы, мед сӧмын сійӧ меным сюрлас!
И Фэйни бергӧдчис чойыслань да сэтшӧм выразительнӧя да скӧрысь вежыньтліс чужӧмсӧ, мый весиг ыджыдджык нывка эськӧ садь быртӧдзыс повзис.
Но ичӧтик Кэтлӧн вӧлі ыджыд, мужественнӧй сьӧлӧм и сійӧ эз вунӧдлы буртор вӧчӧм йылысь.
Джон Майнард вӧлі сыкӧд сэтшӧм мелі, сэтшӧм ёна гӧститӧдіс сійӧс чӧскыдторъясӧн, сэтшӧм дыр катайтіс карусельӧн, мый ӧні сійӧ сӧмын аттьӧалӧм могысь дась вӧлі отсавны сылӧн став другъяслы.
Фэйни вывті сёрӧн ӧлӧдіс другсӧ: сюсь пельнас Кэт удитіс кывны некымын кыв.
Тайӧ вӧлі тырмымӧн сы могысь, медым гӧгӧрвоны: вокыс да сылӧн другыс бара нин «лӧвтӧны кутшӧмкӧ лёктор Джонлӧн ёртлы — Робинсонлы, кодӧс сійӧ ӧтчыд мездыліс нин заочнӧя, а ӧні аддзыліс сійӧс, и Робинсон воис сылы сьӧлӧм вылас.
Кэт кутіс дзӧрны места вылас, зілис кыдз позьӧ матӧджык матыстчыны вок дінас: оз-ӧ ещӧ мыйкӧ удайтчы сылы кывзыштны?
Но Фэйни кыдз вермис видзчысис да ӧні муртса кывмӧн вашкӧдіс Ройлы:
— Кыдз тэ чайтан, Парк Бийл оз веж ассьыс думсӧ?
— Дерт, оз, — сідзжӧ вашкӧдӧмӧн ӧтвечайтіс Рой. — Кор ме висьталі сылы, мый Робинсон да сылӧн ёртъясыс сералӧны, мый татшӧм шондібан-спортсменсӧ назначитӧмаӧсь главнӧй судьяӧн, сійӧ весиг вижӧдіс скӧрысла.
— Ок, но и дипломат жӧ тэ! — леститчыштіс Фэйни. — Ме эськӧ некор татшӧмтортӧ эг вермы думыштны.
Пока найӧ вашкӧдчисны, Кэт шогпырысь думайтіс сы йылысь, кыдзи эськӧ сылы гусьӧник пышйыны, медым удитны висьтавны та йылысь Джинлы либӧ аслыс Марлилы.
Но сы бӧрся синъяссӧ вештывтӧг следитіс миссис Мак-Магон, коді эз кӧсйы кывзыны мужикыслысь скӧрпырысь шуасьӧмъяссӧ, мый сійӧ омӧля воспитывайтӧ нывсӧ.
Кор нывка думайтіс, кыдзи пышйыны надзор уліысь, театрын пуксис чӧв-лӧнь, и мисс Вендикс, бара мича сёрниа да мича гӧлӧса, объявитіс:
— Ӧні тіян водзын, миянын установитчӧм традиция серти, лоӧ лыддьӧма Америкаса медся повтӧм да достойнӧй пиянлысь нимъяссӧ, кодъяс вӧліны миян карса гражданаӧн да сетісны ассьыныс олӧмнысӧ миян дона страна дзоридзалӧм вӧсна.
Тайӧ вӧліны зэв бур йӧз, и ми талун казьтыштам найӧс… — И мисс Вендикс инмӧдіс ныр дінас ичӧтик сиреневӧй чышъянтор.
Клиффорд Уорвик, коді вӧлі висьмӧм мэр Партридж пыдди, петіс сцена вылӧ.
Киас сылӧн вӧлі пергаментнӧй свиток.
Татшӧм свитокъяс вылас коркӧ гижлісны папскӧй индульгенцияяс, кодъяс водзвыв прӧститлісны грешникъяслысь став грекъяссӧ.
Пыр ӧтнога гӧлӧсӧн, коді унзіль-мӧдліс кывзысьясӧс, Уорвик заводитіс лыддьыны война вылын пӧгибнитӧм стонпойнтецъяслысь нимъяссӧ.
Залын пукалісны лов шысӧ кутӧмӧн: тані вӧліны пӧгибнитӧмъяслӧн гӧтыръясыс, батьясыс, вокъясыс, челядьыс, и быдӧн невӧльнӧ дрӧжжитісны да виччысисны, кор казьтыштасны дона нимсӧ.
Салли да Чарли топыда топӧдчисны ӧта-мӧдыс дінӧ: налӧн став чувствоясыс вӧлі веськӧдӧмаӧсь сэтчӧ, сцена вылӧ, кӧні югдӧдӧм кытш пытшкын сулаліс жугыль кыз редактор да, гласнӧйяссӧ ньылалігтыр, нырпырыс лыддис тайӧ шог списоксӧ.
Залын кодсюрӧ бӧрдісны нин; налы дум вылас уси, мый рӧдимӧй морт некор нин оз лок на дінӧ да оз нин кут гажӧдчыны Тулыс праздник дырйи.
Нимъясыс мунісны эз алфавит серти.
Тані, тыдалӧ, вӧлі кутшӧмкӧ мӧд порядок, кодӧс тӧдісны сӧмын списоксӧ лӧсьӧдысьясыс.
Пӧгибнитӧмъяс пӧвстын эз вӧвны нимъясыс Стон-Пойнтса почётнӧй да озыр гражданалӧн.
Эз вӧвны сы вӧсна, мый ставыс найӧ удитісны ас кадӧ дзебсьыны мобилизацияысь шоныд да безопаснӧй местаясӧ.
А мунны доброволецӧн — но, гырысь предприятиеясӧн либӧ банкъясӧн владейтысьяс пӧвстысь ни ӧти морт эз мун эськӧ доброволецӧн, да сы вылӧ эськӧ кутісны видзӧдны кыдзи еджыд рака вылӧ, сійӧ кӧ сідзи, друг, мӧдӧдчис доброволецӧн война вылӧ.
Коді нӧ оз тӧд, мый война вылын виалӧны!
А кӧсъяс ӧмӧй сэтшӧм морт, кодлӧн эм ыджыд капитал, медым сійӧс виасны!
Та вӧсна войналӧн жертваясӧн вӧліны средньӧй да низшӧй сословиеса йӧз: клеркъяс, приказчикъяс, мелкӧй лавочникъяс, страхӧвӧй агентъяс, комиссионеръяс, киоскъясӧн да газолинӧвӧй станцияясӧн владейтысьяс.
Найӧс Уорвик казьтыштіс медводз.
На бӧрся список серти мунісны шоферъяс, грузчикъяс, носильщикъяс, посыльнӧйяс, ресторанъясысь лакейяс, музыкантъяс, швейцаръяс, заводъясысь да матысса фермаясысь рабочӧйяс.
Быд тӧдса ним встречайтлісны жальысла вашкӧдчӧмӧн, соседъяс видзӧдлывлісны пӧгибнитӧм мортлӧн рӧдня вылӧ да шогпырысь довкйӧдлісны налы юрнас.
И тайӧ жалитӧм ас вӧлі ыджыд утешение, кодын нуждайтчӧ быдӧн, коді воштіс матысса мортӧс.
Чарли босьтіс мамсӧ киӧдыс.
Кыдзи ӧзйис да дрӧжжитіс тайӧ киыс!
Ӧні, тайӧ минутаас лоӧ шуӧма Тэд Робинсонлысь нимсӧ, и став другъясыс видзӧдласны на вылӧ да тайӧн петкӧдласны, мый гӧгӧрвоӧны налысь шогсӧ.
Кыкнанныс — и мамыс и пиыс — зэв сюся кывзісны, быд нерв вӧлі зэлалӧма.
Со Уорвик воис пӧшти дзик помӧдзыс, со сійӧ лыддьӧ медбӧръя нимсӧ…
Салли лэччысис стул мыш вылӧ:
— Чарли…
Мый нӧ тайӧ?..
Но Чарли и ачыс пукаліс быттьӧ пельтӧммӧдӧм.
Друг сійӧ чеччыштіс места вывсьыс.
— А мыйла списокас абу менам батьӧй? — ӧбидасӧ да шогсӧ терпитны вермытӧмла горӧдіс сійӧ. — Мыйла сійӧ абу?
Сійӧ тожӧ пӧгибнитіс Америка вӧсна!
Уорвик сулаліс шӧйӧвошӧмӧн синъяссӧ читкыралігтыр.
Залын первойсӧ надзӧник, сэсся пыр гораджыка, грознӧйджыка заводитісны шумитны.
Тайӧ сьӧд ветеранъяс дӧзмисны сыысь, мый и кулӧм бӧраныс налы абу ни равенство, ни справедливость, да пыр гораджыка и гораджыка шуалісны асланыс правояс йылысь.
— Тайӧ… тайӧ, тыдалӧ, недоразумение…
Ме… ме выяснита. — Уорвик беспокойнӧя бергӧдліс юрсӧ. — Мыйын делӧыс, джентльменъяс?
— Вывті уна ковмас тэныд выясняйтны, вузалӧм лов! — скӧрысь горӧдісны залсянь. — Кӧзяин водзын нювсьысь!
Тэ, тыдалӧ, вунӧдін, мый сьӧд йӧзыслӧн вирыс сэтшӧм жӧ рӧма, кутшӧм и еджыдъяслӧн!
Кӧні тэ вӧлін, кор йӧзыс воюйтісны?
Шумыс содіс и содіс.
Ӧні волнуйтчис не сӧмын «сьӧд рад».
Беннет, Гирич да мукӧд рабочӧйяс обсуждайтісны мыйкӧ гораа да волнуйтчигтыр.
Друг пуксис чӧв-лӧнь.
Ставыс кутісны видзӧдны шӧрса паськыд проход вылӧ, кыті, пу кокнас гораа котшкӧдчигтыр, муніс ыджыд тушаа, статя негр; веськыд соссӧ сійӧ вӧлі сюйӧма военнӧй куртка зептас.
Дзоньвидза шуйга киас сійӧ нуис кык арӧса серьёзнӧй сьӧд кагаӧс.
— Цезарь!
Тайӧ Цезарь! — кылісны гӧлӧсъяс. — Цезарь, висьтав сылы, мый ми став тайӧторъяс йывсьыс думайтам!
Дзик шынитӧлын Цезарь воис сцена дорӧдз.
Некымын ки нюжӧдчисны, медым отсавны сылы кайны сцена вылас, но сійӧ вештіс найӧс.
— Ме ачым, ребята, — надзӧник шуис сійӧ. — Колӧ велӧдчыны.
Мисс Вендикс повзьӧмӧн ырскӧбтіс сцена вылысь да воши кытчӧкӧ.
Цезарь весиг эз видзӧдлы Уорвик вылӧ.
Ӧні сійӧ сулаліс дзик сцена шӧрас, ыджыд, мича, сійӧс югдӧдісны лӧзоват би кольтаяс.
— Тані вот менам пӧгибнитӧм ёрт Тэд Робинсонлӧн пиыс норасьӧ: вунӧдісны сійӧ бать йылысь, кыдзи вообщӧ вунӧдісны казьтыштны став негръяссӧ, кодъяс сэтшӧм жӧ повтӧма, кыдзи и еджыдъяс, тышкасисны Америка вӧсна да сетісны сы вӧсна ассьыныс олӧмнысӧ, — заводитіс Цезарь. — Но мед детинка Чарли оз лӧгась: мед сійӧ тӧдас, мый кӧзяева да начальникъяс вунӧдісны не сӧмын кулӧмъясӧс, но и миянӧс, ловъяясӧс.
И не сӧмын негръясӧс, но и ловъя еджыдъясӧс, шуа яндысьтӧг! — Цезарь бергӧдчис Уорвиклань да нюмъялігтыр видзӧдліс сы вылӧ: — Ті, редактор, аддзанныд ас водзсьыныд ӧтиӧс сэтшӧм йӧйяс пӧвстсьыс, кодъяс воюйтісны да думайтісны, мый татшӧм страшнӧй война бӧрас му выліын став йӧзыс чургӧдасны ӧта-мӧдыслы кияссӧ и пуксяс всеобщӧй мир, братство да шуд.
А мый ми аддзим, кор бӧр воим?
Ми аддзам, шуа яндысьтӧг, мый миян став надеяясным вошины.
Ми аддзам, мый ставыс лои важся дорысь ещӧ лёкджык…
— Ёна лёкджык, зонмӧ, сета кыв!
Ёна лёкджык! — кыліс залсянь кодлӧнкӧ мудзӧм гӧлӧс.
— Ме ог шу ас кодьяс йылысь, калекаяс йылысь, — водзӧ висьталіс Цезарь. Синмыс сылӧн югъяліс. — Миянӧс важӧн нин щӧт вывсьыс вештӧмаӧсь.
Но вот найӧ, — сійӧ индіс щӧканас аслас детинка вылӧ, — миян челядь.
Мый найӧс виччысьӧ?
Кутшӧм судьба?
Ме тіянлы висьтала, ребята, став правдасӧ, кутшӧм сійӧ эм.
Ме висьтала тіянлы: кӧть сьӧд, кӧть еджыд кага чужас толь семьяын, сылы всё равно не аддзывны олӧмсӧ, ми кӧ ог ас кадӧ лоӧй тӧлкаджыкӧсь. — Сійӧ лэптіс шуйга кинас писӧ: — Тайӧ кагаыс пӧлучитіс нин боевӧй крещение, тӧдліс, мый лоӧ тшыгъялӧмыс.
Сійӧ — Горчичнӧй Райысь настӧящӧй дитя. — Цезарь неуна шойччыштіс да котшнитіс аслас пу кокнас. — Вот неважӧн Францияын вӧлі мир сторонникъяслӧн всемирнӧй конгресс.
Ме тӧда, ті ставныд, ребята, нетшкинныд ӧта-мӧдныдлысь кисьыныд газетаяс, медым лыддьыны тайӧ конгресс йывсьыс.
Кыдз нӧ!
Ставным ми пӧттӧдзным воюйтім и нинӧм вылӧ ог кӧсйӧй выль война.
И ми нимкодясим, мый квайтсё миллион морт, кодъяс ыстісны тайӧ конгресс вылас ассьыныс делегатъяссӧ, думайтӧны сійӧ жӧ, мый и ми.
А миян кӧзяева, кодъяслӧн складъясас сы мында военнӧй игрушка, гусьӧник, миян сӧгласиетӧг, кырымалісны военнӧй союз да шуисны сійӧс Атлантическӧй пактӧн.
А ӧні миянӧс бӧбйӧдлӧны, зільӧны сюйны миян юрӧ, быттьӧ спасайтӧны миянӧс коммунистъясысь, кодъяс кӧсйӧны захватитны Америкасӧ ставнас асланыс киӧ.
Шуа яндысьтӧг, миянӧс прӧстӧ усьйӧдлӧны понъясӧс моз Сӧветскӧй Союз вылӧ да повзьӧдлӧны краснӧй опасностьӧн, сы вӧсна мый кӧзяевалы вывті окота вузавны дасьтӧм оружие да атомнӧй бомбаяс да пӧлучитны наысь уна выль долларъяс.
Залын грознӧй шум содіс, быттьӧ мореын прилив.
Цезарь быд боксянь аддзис оружие кузя другъяслысь да ёртъяслысь суровӧй, скӧр чужӧмъяссӧ, кодъяс видзӧдісны сы вылӧ.
— Висьтав, Цезарь, эн пов!
Ставсӧ висьтав, мед кывзасны! — кылісны волнуйтчана гӧлӧсъяс.
И Цезарь висьталіс. Сійӧ висьталіс сы йылысь, кыдзи Америкаса кӧзяева гусьӧник лӧсьӧдчӧны война кежлӧ, кыдзи найӧ лӧгӧдӧны ас костаныс еджыд да сьӧд гӧль йӧзӧс, кыдзи гусьӧник пуксьӧдалӧны тюрьмаясӧ найӧс, коді тышкасьӧ правда вӧсна.
Сійӧ висьталіс олӧмлӧн программа йылысь, кодӧс лӧсьӧдісны прӧстӧй йӧзлы озыръяс: уджав каторжнӧйяс моз, тырт боецъяслысь зепсӧ.
Ов тшыг нисьӧ пӧт.
Узь ӧти синтӧ куньӧмӧн.
А сэсся кув.
Со и став программаыс, чорт возьми!
И сійӧ ещӧ висьталіс, мый честнӧй йӧзыс кӧ став мирсьыс оз ӧтлаасьны да оз чургӧдны ӧта-мӧдыслы кисӧ, кӧзяева непременнӧ заводитасны выль страшнӧй война.
— Правильнӧ, Цезарь!
Вернӧ!
Ог кӧсйӧй война!
Долой войнасӧ да сыкӧд тшӧтш боецъясӧс! — кутіс горзыны зал.
Тайӧ волнуйтчысь океанас сӧмын ӧтнас почётнӧй ложа, быттьӧ необитаемӧй ді, изъяса да овтӧм, кӧні эз вӧв некутшӧм ловъя лов, скӧраліс.
А сэки, кор Цезарь заводитіс висьтавны ассьыс речсӧ, ложаын вӧліны ыджыд споръяс.
Сфикси да Тернер ӧта-мӧд вежмӧн корисны Боссӧс мӧдӧдны полицияла да пыр жӧ арестуйтны лёк негрӧс, коді став йӧз син водзын занимайтчӧ коммунистическӧй пропагандаӧн да пӧшти нин чуксалӧ существуйтысь стройсӧ путкыльтӧмӧ.
Мак-Магон да Хомер тожӧ писькӧдчисны сцена вылӧ, медым асланыс вынъясӧн расправитчыны сьӧд кучикакӧд, коді торкис праздниклысь программасӧ.
Весиг Фэйни да Рой терпитны вермытӧма бергалісны асланыс улӧсъяс вылын: налы зэв окота волі участвуйтны скандалас да негр вылын расправитчӧмас.
Сӧмын ӧтнас Кэт, коді пукаліс Ыджыд Боссянь неылын, видзӧднысӧ вӧлі спокойнӧй да шынитӧв, кутшӧмӧн и должен лоны бур семьяса бура воспитайтӧм нывка.
И некод эз гӧгӧрво, кутшӧм сюся сійӧ кывзӧ гырысь йӧзлысь сёрнияссӧ да кыдзи пель саяс сюркнялӧ Миллардлысь быд кыв, а сэсся ас думсьыс повторяйтӧ сійӧс, медым, господьӧй енмӧй видз, не вунӧдны либӧ не путайтны, кор сійӧ кутас повторяйтны став тайӧ кывъяссӧ другъясыслы.
Вернӧй инстинктӧн нывка чувствуйтіс, кутшӧм важнӧ лоӧ другъясыслы тӧдмавны сы йылысь, мый именнӧ шуис Босс Цезарь речь кузя.
А Босс сэки зэв спокойнӧя видзӧдіс аслас волнуйтчысь другъясыс вылӧ.
— Важмӧм методъяс, Боб, — шуис сійӧ пузьӧм да дульнас резсьысь Сфиксилы. — Арестуйтны тайӧ мортсӧ да ещӧ морт дасӧс татшӧм горзысьяссӧ — сыысь кокиныс нинӧм абу.
И думыштны кутшӧмкӧ мыж сідзжӧ абу сьӧкыд.
Но сэки краснӧй газетаяс и миянын и мир пасьта кутасны горзыны сы йылысь, мый ми збыль полам коммунистическӧй пропагандаысь, сы вӧсна мый миян народ относитчӧ сы дінӧ зэв бура, и мый ми кӧсъям действуйтны террорӧн, а Сӧветъяс убеждайтӧны сӧмын асланыс страна примерӧн…
Вот мый шуасны краснӧй газетаяс, ми кӧ кутам действуйтны сідзи, кыдзи ті тшӧктанныд, джентльменъяс. — Сійӧ упрямӧя бергӧдчис сценалань: — Эновтӧй сійӧс.
Арестуйтны сійӧс ми удитам сёрӧнджык.
Мед сійӧ висьталӧ.
Меным весиг тайӧ интереснӧ. — Сійӧ кыскыштіс сигарасӧ. — Ме кӧсъя тӧдмавны йӧзлысь настроениесӧ: збыль-ӧ коммунистическӧй идеяяс лоины миян штатъясын сэтшӧм популярнӧйӧсь.
Но Миллард наблюдайтӧмлӧн результатыс, тыдалӧ, эз вӧв зэв бур, сы вӧсна мый сійӧ пыр ёнджыка жугыльмис и, кор Цезарь кутіс помавны речсӧ, сэк кежлӧ дзикӧдз зумыштчис.
— Объявитӧй перерыв, — шуис сійӧ Мак-Магонлы, кор горзӧм да клопайтӧм шы улӧ Цезарӧс кияс вылас лэччӧдісны сцена вылысь. — И висьталӧй, мый паркын ставыслы лӧсьӧдӧма бесплатнӧй угощение.
Тайӧ пыр жӧ вӧтлас найӧ юрысь речӧн вӧчӧм впечатлениесӧ. —
Сійӧ бергӧдчис Сфиксилань: — Нянь да зрелищеяс — вот мый колӧ йӧзыслы.
Тайӧс тӧдісны римскӧй императоръяс на, а найӧ эз омӧля кужны веськӧдлыны асланыс народӧн да рабъясӧн. — И ён виж пиньяссӧ жергӧдӧмӧн Босс ачыс нюммуніс удачнӧй примерыс вылӧ. —
А сэсся петкӧдлӧй налы ловъя картинаяс, фейерверк, бокс — вообщӧ, ставсӧ, мый тіян должен лоны, — водзӧ висьталіс сійӧ. — Парк Бийл, буракӧ, шуӧ вӧлі, мый лоӧны ещӧ ас вӧчӧм автомобильясӧн ордйысьӧмъяс?
— Стӧч сідзи, полковник, — шуис кельдӧдӧм чужӧма Мак-Магон; сійӧ век на эз во ас садяс тайӧ «скандал» бӧрас, кыдзи сійӧ ас думсьыс шуліс Цезарлысь выступлениесӧ.
Локтіс шӧйӧвошӧм Уорвик, код вылӧ пыр жӧ уськӧдчис Сфикси: мыйла сійӧ эз лыддьы проклятӧй негръяслысь списоксӧ, медым найӧ эз пинясьны, чӧрт накӧд!
— Менам сійӧ сьӧрысь эз вӧв, — дорйис асьсӧ Уорвик. — Ме чайті, мый сійӧ абу сэтшӧм важнӧ.
Миллард нинӧм эз шу, но сідзи видзӧдліс Уорвик вылӧ, мый сійӧ пыр жӧ ыстысис висьӧм вылӧ да муніс.
Мыйӧн сӧмын объявитісны перерыв, Кэт кутіс надзӧник писькӧдчыны креслӧяс костӧд ложасянь петанінлань.
Но, Кэт шог вылӧ, мамыслы сійӧ усис дум вылас:
— Волы татчӧ, донаӧй, менам эм тэныд вылӧ сандвичи да яблочнӧй пирӧг.
— Меным оз ков, ма, — кевмысьны кутіс Кэт. — Збыль, оз ков.
Но мамыс заставитіс сійӧс пуксьыны ас дінас да ньылавны ковтӧм сандвичисӧ.
Кэт сэтшӧм горша уськӧдчис сы вылӧ, курччаліс сэтшӧм гырысь кусӧкъясӧн, мый мамыс думыштіс: «Шуис, оз пӧ ков, а ачыс, тыдалӧ, кӧин кодь тшыг.
Ок, челядь, челядь!»
Миссис Мак-Магон эз и кужлы думыштны, мыйӧн объясняйтсьӧ нылыслӧн аппетитыс.
Кыдз позьӧ ӧдйӧджык помавны синмӧн аддзытӧм сандвичисӧ, медым удитны висьтавны другъяслы сійӧ выльторъяссӧ, кодъясӧс сійӧ кывліс, — вот мый медъёна кӧсйис свет вылас Кэт.
Но кор сійӧ помаліс сёйнысӧ да уськӧдчис корсьны Джонӧс либӧ Чарлиӧс, некоднанныс нин эз вӧвны.
30. СТАРТ ВЫЛӦ
«Табак ящикъяслысь» ордйысьӧмъяс вӧлі шуӧма нуӧдны вит час рытын.
Луныс вӧлі век на тувсовъяног шоныд, но шондіыс лэччис пыр улӧджык и улӧджык, пуяссянь да керкаяссянь водісны кузь вуджӧръяс, Парк-авеню вылын мавританскӧй да мукӧд виллаясын олысьяс лӧсьӧдчисны нин рытъя чай кежлӧ — ставыс висьталіс рыт матысмӧм йылысь.
Горчичнӧй Райын, Робинсонъяс керкаын, Салли тожӧ заводитліс тшӧктыны писӧ юны чашка чай, но Чарли сӧмын зумыша довкйӧдлыштіс юрнас да шеныштіс кинас.
— Да эн сэтшӧма волнуйтчы, — шуис Салли. — Ме зэв бура тӧда, найӧ ӧні тэла локтасны.
Прӧстӧ задержитчисны.
Чарли да сылӧн мамыс мунісны праздник вылысь пыр жӧ Цезарлӧн бурнӧй выступление бӧрын.
Мый найӧ виччысисны — сійӧ эз ло, найӧ эз кывны, кыдзи шуасны батьыслысь нимсӧ, коді повтӧг пӧгибнитіс бойын, и Салли эз кӧсйы ни ӧти здук кежлӧ кольччыны тайӧ залас да гажӧдчыны.
А Чарли кӧсйис локны гортас водзджык, медым петкӧдны «Свирельсӧ» гаражсьыс да виччысьны грузӧвик, коді должен вӧлі воны да, кыдзи и век, нуны сылысь машинасӧ старт вылӧ.
Василь, коді вӧлі ордйысьӧмъяс дырйи Чарлилӧн менеджерӧн, кӧсйис мунны сыкӧд, но Чарли шуис, медым Василь виччысяс сійӧс старт вылын.
— Виччысь менӧ вески дорас, — прӧщайтчигас шуис сійӧ. — Меным ёна важнӧджык, медым тэ отсалін меным пуктыны машинасӧ вески вылӧ, а то сэні, сійӧ и видзӧд, кыткӧ жугӧдасны.
Ӧстальнӧй другъясыс ордйысьӧмъяс вылӧ чукӧртчисны пыр жӧ ловъя картинаяс бӧрын, медым удитны займитны медбур местаяссӧ барьер дорсьыс.
Двӧйнияс да Джон Майнард вартісны нин заклад кутшӧмкӧ гренджерскӧй детинкаяскӧд, кодъяс вӧліны Мэрфи дор.
Кыкнан сторонаыс зэв яра ошкисны ассьыныс кандидатсӧ да быдсяманогыс кулитісны противниклысь кандидатсӧ.
Часысь дырджык нин Чарли да мамыс виччысьӧны грузӧвик, но сійӧ век абу и абу.
Батьыслӧн важ часіыс нёльысь нин сибдӧм гӧлӧсӧн звӧнитіс пызан вылын.
Вичко кӧлӧкӧльня вылын часі кучкис нёль час.
Сы бӧрын кучкаліс часі пӧжарнӧй вышка вылын.
Часілӧн кучкалӧмыс гораа кыліс детинка пельясын да заставляйтіс сійӧс ещӧ сюсьджыка кывзыны быд шы, коді кыліс улича вывсянь, автомобильнӧй шинаяслысь кышӧдчӧмсӧ.
Со кутшӧмкӧ машина надзмӧдіс ӧдсӧ да быттьӧкӧ кӧсйӧ сувтны корка дорӧ.
Салли, коді тӧждысис пи дорсьыс эз омӧльджыка, гурйыв восьтіс ӧдзӧссӧ…
— Аптекаӧ сур вайисны, — кыдз позьӧ тӧждысьтӧмджык тонӧн висьтавны зілигтыр шуис сійӧ. — Ӧні, колӧ чайтны, локтасны и тэла.
«Свирель» — дзирдалысь, полируйтӧм красавица-машина сулаліс дворын.
Уна даспӧв матыстчыліс сы дінӧ Чарли — то чышкыштас замшаӧн водз стеклӧсӧ, то лӧсьӧдыштас пуклӧс увсьыс резинӧвӧй ковриксӧ.
Сійӧ думайтіс аслыс ещӧ и ещӧ унджык удж, медым кӧть мыйӧнкӧ ылӧдчыны тайӧ сьӧкыд виччысьӧмсьыс.
Асывнас на Чарли вӧлі медся бур спортивнӧй формаа — и физически и душевнӧ.
Но ӧні ни ӧти спортивнӧй тренер эз эськӧ вӧв дӧвӧлен сійӧ состояниеӧн.
Сійӧ ставыс, мый Чарли терпитіс праздник вылын, а ӧні содтӧд помтӧг виччысьӧмыс дзикӧдз мучитісны детинкаӧс.
Сійӧ кажитчис мудзӧмӧн да ньӧти эз вӧв сэтшӧм збодер, кутшӧм вӧлі асывнас.
Салли кыкысь нин котӧртліс звӧнитны судейскӧй коллегияӧ — мыйла оз мӧдӧдны машина.
Быдпӧрйӧ сылы ӧтвечайтліс дзик бокӧвӧй морт, кӧсйысьліс непременнӧ висьтавны, медым ыстасны грузӧвик, но, тыдалӧ, сэки жӧ вунӧдліс аслас кӧсйысьӧм йылысь.
Кӧлӧкӧльня вылын часі кучкис нёль час да дас вит минута.
Салли повзьӧмӧн видзӧдліс пиыс вылӧ.
Сійӧ сулаліс плешнас ӧшинь бердӧ топӧдчӧмӧн да весиг эз бергӧдчыв.
Гашкӧ, корны кодӧскӧ соседъяс пӧвстысь нуны «Свирельсӧ» Надежда мыльк дорӧ?
Но, ӧти-кӧ, Горчичнӧй Райын машинаыс вӧлі сӧмын кык мортлӧн, а мӧд-кӧ, и найӧ кыкнанныс асывсяньыс мунісны паркӧ праздник вылӧ.
Салли решительнӧя восьтіс ӧдзӧссӧ да петіс кильчӧ вылӧ.
Балябӧжас пуктӧм шляпаа кыз том морт нуис грузӧвикӧн тыртӧм бӧчкаяс, кодъяс зэв ёна таркакылісны, чеччалісны да гӧглясисны платформа кузя.
Салли ӧвтыштіс сылы кинас.
Том морт сувтӧдіс машинасӧ.
— Тіянлы мый, кӧзяйка? — кабинасьыс мыччысьӧм бӧрын нырсӧ кӧригтыр горӧдіс сійӧ.
Салли матыстчис матӧджык да корис нуны «Свирельсӧ» мыльклань стартуйтанінӧ.
Том мортыс вӧлӧма мӧд штатысь да нинӧм на абу кывлӧма ордйысьӧмъяс йылысь.
Сійӧ ньӧти эз вӧв автомобильнӧй болельщикӧн, сэтчӧ жӧ нывбабалӧн сьӧд чужӧмыс сылы явӧ эз кажитчы.
— Некор меным тані тіянкӧд ноксьыны! — ещӧ ёнджыка чукрасигтыр шуис сійӧ. — Тайӧ негръясыс век занимайтчӧны нинӧм абунас.
Саллиӧс дзикӧдз шогӧдіс: кыдзи сійӧ бӧр пырас гортас?
Но кор сійӧ сулаліс нин кильчӧ вылас, сылы кыліс ёна тӧдса пӧлянлӧн шыыс.
— Дядя Пост! — ӧдзӧссӧ гурйыв восьтігтыр горӧдіс сійӧ. — Дядя Пост — вот коді миянӧс мездас!
Оливкӧвӧй машина тыдовтчис улича помас.
Дядя Пост тӧвзис туй вылӧ сюся видзӧдігтыр — мед кӧть ненарошнӧ не талявны курӧгӧс, понйӧс либӧ ылалӧм кагаӧс: ӧд тані, Горчичнӧй Райын, челядь век ворсӧны бус пытшкын, улича шӧрас.
Тані абу сідзи, кыдзи аристократическӧй районъясын, кӧні тшап челядь гуляйтӧны сад решеткаяс сайын, ытшкӧм эжа вывті.
Салли ӧвтыштіс сылы кипас, и неуна ноксьыштӧм бӧрын дядя Пост сувтӧдіс ассьыс чудовищесӧ Робинсонъяс керка дорӧ.
— Талун тіянлы нинӧм абу, мэм, — пуклӧс вылас ӧшйыштӧмӧн шуис сійӧ. — Тіянлы, тыдалӧ, ещӧ гижӧны на…
Но кор сійӧ кыліс Саллилысь корӧмсӧ, сылӧн сьӧлӧмыс пыр жӧ небзис.
— Нуны детинкалысь машинасӧ старт вылӧ?
Но, дерт, мэм, радпырысь!
Ме и ачым эськӧ окотапырысь видзӧдышті ордйысьӧмъяс вылӧ, не кӧ почтаӧй.
А тіян знаменитӧй гонщик йылысь ме унатор кывлывлі.
Да и машина йывсьыс сідзжӧ.
Прамӧй детинка тіян быдмӧ, мэм, ен мед сетас здоровье!
Саллилы вӧлі нимкодь.
Мач кодь кокньыдик, сійӧ котӧрӧн пырис керкаӧ да горӧдіс Чарлилы:
— Эн шогсьы, пиук!
Со дядя Пост воис тэла!
Чарли видзӧдліс часі стрелкаяс вылӧ: кызь вит минутатӧм вит.
Тэрмасьыштны кӧ, то дас минута мысти сійӧ вермас лоны старт вылын.
Чарли пыр жӧ быттьӧ ловзис да котӧрӧн петіс дворӧ.
Сэні ноксис нин пӧрысь почтальон, перйис багажниксьыс трос да кӧрталіс сійӧс оливкӧвӧй чудовищелӧн бӧрса буфер дінӧ.
— Бара, тыдалӧ, лоӧ меным мездыны тэнӧ, зонмӧ, — детинкаӧс аддзӧм бӧрын шуис сійӧ. — Тэрыбджыка удж бердӧ!
Чарли чуймӧмӧн видзӧдліс старик вылӧ.
Мыйла «бара»?
Но дыр думайтны некор, кадыс вӧлі зэв этша.
Кор дядя Пост аддзис дворысь дзирдалысь «Эзысь свирельсӧ», сійӧ мыйвынсьыс кучкис аслыс пидзӧсас:
— Но и молодеч жӧ тэ, зонмӧ!
Батьыд тэнад вӧлі способнӧй, и тэ, тыдалӧ, сыысь он кольччы!
Лун кык сайын видзӧді Мэрфилысь машинасӧ — сійӧ ёна омӧльджык, сета кыв.
— А кутшӧмджык сійӧ, дядя Пост? — Чарли копыртчӧмӧн ӧдйӧ кӧрталіс трослысь мӧд помсӧ крукӧ, кодӧс вӧлі вӧчӧма «Свирельӧн» водзладор юкӧнас.
Пӧрысь почтальон синбӧжнас видзӧдліс сы вылӧ:
— Тэрмась, зонмӧ, кызь кык минута коли.
Аслад конкурентыдлысь машинасӧ аддзан старт вылын.
А дядя Постлысь ни-ни — нинӧм он перйы, верман не тӧждысьны.
Чарли курткаӧ мамыс ӧшӧдіс эзысь значок — колян ордйысьӧмъяс дырся трофей.
Ӧні быдӧн кутасны тӧдны, мый на водзын — победитель.
Дядя Пост корис Саллиӧс мунны сыкӧд тшӧтш кабинаын, и сійӧ аттьӧалӧмӧн примитіс тайӧ корӧмсӧ.
Ворота сайӧ петісны сэки, кор вӧлі кызь минутатӧм вит час.
Пӧрысь почтальон муніс ӧдйӧ, но зэв видзчысьӧмӧн.
Чарли старательнӧя кытшовтліс туй вылысь быд ичӧтик мыльк либӧ гуран, сы вӧсна мый «Свирель» вӧлі зэв чувствительнӧй.
Ӧти перекрёсток дорын светофорыс вӧлӧма тупкӧса.
Дядя Пост друг сувтіс.
Чарлилӧн машинаыс век на муніс водзӧ да грӧзитіс вот-вот кайны почтальонлӧн оливкӧвӧй автомобиль вылӧ.
Здук кежлӧ Чарли шӧйӧвошліс: мый вӧчны?
«Свирельсӧ» вӧчигӧн детинка дыр думайтіс — вӧчны али не вӧчны машинаас тормозсӧ.
Весиг медся бур тормозъясыс чинтісны эськӧ «Свирельлысь» ӧдсӧ, кодӧс сэтшӧма добивайтчис Чарли.
Медбӧрын сійӧ шуис найӧс не вӧчны.
А татшӧм случайсӧ, кутшӧм лои ӧні, сійӧ эз виччысь.
Вот кор ковмисны тормозъясыд!
Ставыс тайӧ зэв ӧдйӧ вирдыштіс детинка юрын.
Сійӧ друг тэрыба бергӧдіс рульсӧ веськыдвылӧ да ки пасьта ылнаын кытшовтіс дядя Постӧс.
Ӧдсӧ надзмӧдтӧг «Свирель» петіс пӧшти перекрёсток шӧрӧ да сувтіс — сійӧс кутіс тросыс.
Тревожитчӧмӧн кутісны тутсыны настоящӧй автомобильяс, кодъяс муртса эз талявны тайӧ ичӧтик машинасӧ.
Полисмен, коді дежуритіс перекрёстокын, тэрмасьтӧг мӧдӧдчис Чарлилань.
«Но, ӧні заводитчас ноксьӧм! — шогпырысь думыштіс детинка. — Ордйысьӧмъяс вылӧ ме, дерт, ог нин удит».
Но дядя Пост, коді быдлаӧ удитліс да быдӧнӧс мездыліс, тэрмасис нин важнӧй фараонлы паныд.
— Тайӧ менам мыжыс, сержант. — Пӧрысь почтальон зілис кыдз позьӧ ӧдйӧджык мынтӧдчыны полисменысь. — Менӧ и мыжалӧй.
Связь отделениелӧн сизимӧд участок.
Менам овӧй Хэрш.
— Мыжаӧсь и ті и детинка. — Полисмен вӧлі зэв спокойнӧй. — Мыйла сылӧн абуӧсь тормозъясыс?
И мыйла ті босьтінныд сійӧс буксир вылӧ?
Сійӧ кӧ мӧдӧдчӧ «табак ящикъяслӧн» ордйысьӧмъяс вылӧ, то сійӧ машинала долженӧсь вӧлі ыстыны специальнӧй грузӧвик.
Пока муніс тайӧ объяснениеыс, Салли да сылӧн пиыс тӧждысисны да шогсисны ӧткодя ёна.
Но вот полисмен мыйкӧ гижис аслас книжкаӧ, а дядя Пост пырис зептас.
«Штраф, — дӧгадайтчис Салли. — Дядя Пост мынтіс миян пыдди штраф».
— Уф! — на дінӧ матыстчигмоз пошкис дядя Пост. — Ӧдва мыні.
Ковмис зургыны доллар. —
Сійӧ бергӧдчис яндысьысь Чарлилань: — Ӧдйӧджык пуксьӧй машинаад!
Миянӧс ӧд виччысьны оз кутны, повтӧм детинка!
Старт вӧлі Надежда мыльк йылын, кытчӧ кольӧм воясся моз жӧ вӧлі стрӧитӧма видзӧдысьяслы трибунаяс да специальнӧй судейскӧй вышка.
Но зрительяс вӧліны не сӧмын трибунаяс вылын, но и туй бокъясын, матігӧгӧрса керкаяс вылын да гранитнӧй барьеръяс вылын, кодъяс потшлісны мыльк вывсянь лэччанінсӧ.
Гӧлӧс шыяс кылісны ылісянь да вевттьылісны став карса шыяссӧ.
Мыльк йывсянь ылӧдз тыдалісны лыдтӧм-щӧттӧм юръяс да настӧящӧй машинаяслӧн кузя стрӧитчӧм ыджыд стада, кодъясӧн локтісны видзӧдысьяс, а сідзжӧ трибунасӧ мичмӧдысь уна рӧма флагъяс, старт да финиш.
Ыджыд гуран вомӧналысь веськыд шоссе первойсӧ ньывка, а сэсся пыр крутджыка и крутджыка лэччыліс Гренджерлань, а сэсся бӧр кайліс тайӧ гуран мӧдар бокӧдыс.
Стартсянь витсё метр сайын, шосселӧн горизонтальнӧй участок вылын нин, вӧлі финиш — арка, кодӧс вӧлі сідзжӧ мичмӧдӧма флагъясӧн да гижӧдӧн: «Чолӧм табак ящикъяслӧн ордйысьӧмын победитысьлы!»
Тані мусяньыс фут вылнаын вӧлі нюжӧдӧма кӧв, кодӧс должен вӧлі орӧдны сійӧ машинаыс, коді медводз прӧйдитас финиш линиясӧ.
Ӧкмыс метр пасьта шоссе еджыд полосаясӧн кузялаыс вӧлі юкӧма куим ӧтпасьта туй вылӧ.
Старт вывсянь векджык лэдзлісны куим машинаӧн, и тайӧ куим письыс пудъясьӧм бӧрын веськавліс кодлыкӧ веськыдвывса, шуйгавывса либӧ шӧрса туйыс.
Сійӧ, кодлы веськавліс шӧрса туйыс, вак зэв ёна радуйтчыліс.
Сылӧн вӧліны кутшӧмсюрӧ бурторъяс, кодӧс тӧдісны ордйысьысьяс: позьӧ вӧлі мунны дзик дорӧдыс, кӧні полотноыс эз вӧв пӧлыня ни веськыдвылӧ, ни шуйгавылӧ, да и ачыс полотноыс шосселӧн тайӧ юкӧнас вӧлі шыльыдджык, сы вӧсна мый мукӧд кадӧ машинаяс сэті ветлісны омӧльджыка и гуранъясыс вӧліны этшаджык.
Дзик мыльк йылас, неуна бокынджык, канатъясӧн потшӧм эжа вылын, веситалісны машинаяссӧ да пудъясисны.
Став машинаясыс вес сертиыс юксьылісны первой категорияа автомобильяс вылӧ да кокнияс вылӧ, либӧ, кыдзи найӧс шулісны асьныс челядь, малолитражнӧй автомобильяс вылӧ.
Десятичнӧй вески вомӧн, коді видзӧднысӧ вӧлі прӧстӧй вески кодь, вӧлі пуктӧма кык пӧв.
Чӧв олысь да тэрыб весовщикъяс босьтлісны машинасӧ водзладор да бӧрладор осьясӧд да пуктылісны кӧлесаяснас пӧвъяс вылӧ.
Машиналӧн кӧзяиныс тӧждысис да волнуйтчис, корис лэптыны сылысь машинасӧ видзчысьӧмӧнджык.
Традиция эз лэдзлы аслыныс ордйысьысьяслы участвуйтны веситӧмас, медым не «мудзны».
Дядя Постлӧн оливкӧвӧй машинаыс грымакылігтыр пырис эжа вылӧ.
Сы бӧрся буксир вылын локтіс эзысь карандаш кодь югъялысь автомобиль.
— «Эзысь свирель»!
Со сійӧ — «Эзысь свирель»! — горзыны кутісны вески дорын топыд кытшӧн сулалысь видзӧдысьяс.
Ставныс уськӧдчисны Чарли машина дорӧ.
Сійӧс кытшаліс кольӧм вося ордйысьӧмъясын победитысьлӧн слава, сысянь и таво виччысисны победа.
«Эзысь свирель» йылысь сёрнияс паськалісны нин болельщикъяс пӧвстын.
Кодсюрӧяс заочнӧ вартлісны нин заклад да пуктісны вель ыджыд суммаяс тайӧ машина вӧснаыс, кодӧс некод на эз тӧд да некод на эз аддзыв.
И вот машинаыс тані, сійӧс позьӧ видзӧдны, индыны сылысь став бурторъяссӧ да тырмытӧмторъяссӧ, весиг видлыны кияснад…
— Вывті кокни…
— Фараястӧм, видзӧд…
— Тайӧ негритёнокыслӧн видыс зэв увереннӧй…
— Пукта сы вӧсна ветымынӧс…
Тайӧ и мукӧд замечаниеяссӧ Чарли кыліс, кор разис троссӧ да мӧдіс вескилань.
Канат дорын сулалісны тӧждысьӧмысла эбӧстӧммӧм блед Василь да Нэнси.
Найӧ эз нин надейтчыны, мый другыс воас.
Чарлиӧс аддзӧм бӧрын найӧ кыкнанныс уськӧдчисны сы дорӧ:
— Мыйла сэтшӧм сёрӧн?
Мый лои?
Чарли нинӧм эз шу да ӧвтыштіс кинас:
— Бӧрын висьтала…
Василь, отсышт гӧгыльтны машинасӧ вески дорӧ.
Васильлӧн пыр жӧ лоины зэв уна отсасьысьяс: ставыслы окота вӧлі видлыны кинас мича «Свирельӧс».
Сьӧдіник весовщик, коді тӧдіс Чарлиӧс кольӧм вося ордйысьӧмъяс серти, кор аддзис сійӧс, чуймӧмӧн шуис:
— Сідзкӧ тэ локтін, Робинсон!
А миянлы висьталісны, мый таво тэ он ло.
Чарли кӧсйис юавны, коді и кор висьталіс тайӧс, но сійӧс пыр жӧ зырисны бокӧ.
Вески вылӧ пуктісны Мэрфилысь машинасӧ, кодлӧн нимыс вӧлі «Скакун».
Тӧдысь синъясӧн Чарли пыр жӧ определитіс, мый сійӧ «Свирельлӧн» серьёзнӧй конкурент.
Машинаыс вӧлі мича — тайӧс признайтіс эськӧ весиг медся лёк противник.
Небеса кодь кельыдлӧз рӧма, джуджыд капота да кажитчис сійӧ мощнӧй двигательӧн, видзӧднысӧ сійӧ вӧлі зэв бур.
Торъя нин ёна кажитчисны ставныслы фараяс да кыз выхлопнӧй трубаяс — дзик настӧящӧй ордйысян автомобильлӧн кодьӧсь.
Чарлилы дум вылас усины аслас падъялӧмъясыс, дум вылас уси, кыдзи пуктыліс «Свирельлы» фараяс, кыдзи найӧ мичмӧдісны машинасӧ да кутшӧм жаль сылы вӧлі найӧс пуктыны бокӧ.
Аслас машинаас сійӧ решитіс ставсӧ подчинитны ӧти цельлы — ӧдйӧ мунӧмлы.
Быд лишнӧй чурвидзысь предмет — воздухлы лишнӧй сопротивление, сідзкӧ ӧд чинӧм.
Став лишнӧйторйысь колӧ вӧлі мынтӧдчыны.
А тайӧ фараясыс да трубаыс — мыйла найӧ колӧны?
— Сё ӧкмыс фунт да джын.
Первой категория, — гораа объявитіс весовщик.
«Скакун» дорын кутісны вӧртӧшитчыны Мэрфилӧн менеджеръясыс, код пӧвстысь Чарли тӧдіс пистиӧсь Дикӧс.
Друг Дик лэптіс юрсӧ да паныдасис синъяснас Чарликӧд.
Диклӧн надзӧник гӧрдӧдісны чужӧмбанъясыс, сьыліыс, пельясыс.
Сійӧ мыйкӧ тэрыба висьталіс аслас детинкаяс пӧвстысь ӧтилы да пыр жӧ вешйис бокӧ, сэтчӧ, кӧні ордйысьысьяс чукӧрӧн виччысисны веситӧмлысь результатъяссӧ.
Сэні Мак-Магон младшӧйкӧд да сылӧн друг Рой Мэйсонкӧд орччӧн сулаліс настӧящӧй ордйысян шлёма да мича спортивнӧй костюма Мэрфи.
Став тайӧ группаыс матыстіс юръяссӧ да Чарлилань шочиника видзӧдлывлігтыр заводитіс мый йылысь кӧ зэв сьӧлӧмсянь вашкӧдчыны.
— А Мэрфи кеслӧ тэ вылӧ пиньяссӧ, — другыс дінӧ матыстчӧм бӧрын шуис Василь.
Мунны лӧсьӧдчигас дядя Пост сідзжӧ сетіс Чарлилы, аслас выражение серти, «делӧвӧй сӧвет».
— Веськалан кӧ ӧти тройкаӧ Мэрфикӧд, старайтчы не матыстчыны сы дінӧ вывті матӧ…
Ме тані мыйсюрӧ сы йылысь тӧдмалі.
Тайӧ абу зэв бур детинка.
Чарли рассеяннӧя довкнитіс юрнас: сійӧ видзӧдіс мамыс вылӧ.
Салли лӧсьӧдчис мунны улӧ, мыльк подулӧ, матӧджык финишлань.
Сэтысянь сійӧ кутас видзӧдны пиыс бӧрся да кевмысьны судьбалы, медым победаыс лоӧ пи саяс.
— Но, пиӧй, желайта… — заводитіс сійӧ, но пыр жӧ суевернӧя ланьтіс. — Ог, ме нинӧм ог кут тэныд желайтны.
И Салли топыда топӧдліс пиыслысь кисӧ да мӧдӧдчис улӧ, сэтчӧ, кӧні ёна нин волнуйтчисны болельщикъяс да видзӧдысьяс.
Дядя Пост муніс зэв неокотапырысь: стариклы зэв окота вӧлі видзӧдлыны, кыдзи победитас Чарли, коді удитіс нин сылы ещӧ ёнджыка кажитчыны тайӧ лунас.
А сэки Василь гӧгыльтіс нин вески вылӧ «Эзысь свирельсӧ», и Мэрфилӧн компанияыс бергӧдчис да синъяссӧ паськӧдӧмӧн следитіс, кутшӧм лоӧ тайӧ веситӧмыслӧн результатыс.
— Первой категория, — бара гораа объявитіс весовщик. — Сё кык фунт.
Сы бӧрын кор став машинаяссӧ вӧлі юклӧма категорияяс вылӧ, ордйысьысьяс мӧдӧдчисны судейскӧй пызан дорӧ пудъясьны.
Уліас, судейскӧй вышка улас, пызан вылын сулалісны кык урна.
Быд ордйысьысь сюйліс кисӧ урнаӧ да кыскыліс билет, кодӧс пыр жӧ вежлісны бумагаысь вундӧм ыджыд номер вылӧ.
Тайӧ номерсӧ колӧ вӧлі клеитны машина вылас.
Таын вӧлі пудъясьӧмлӧн первой юкӧныс.
И тані вӧліны асланыс радлунъяс да огорчениеяс: быдӧн кӧсйис кыскыны «шуда номер».
— Робинсон, кутшӧм номер вӧлі тіян кольӧм во? — юасисны Чарлилысь посньыдджык детинкаяс — малолитражкаясӧн владейтысьяс.
— Ме сэки кыскылі сизимӧд номер, — нюмъялігтыр висьталіс Чарли. — Кыдзи аддзанныд, ме сыкӧд выиграйті.
— Ок, кутшӧма эськӧ ме кӧсйи тожӧ кыскыны сизимӧд номер! — ышловзис визя картуза зэв ичӧтик детинка.
— Чарли, помнит: медся шуда номер — дас коймӧд, — вашкӧдіс другыслы пеляс Нэнси, коді код тӧдас кыдзи писькӧдчӧма судейскӧй пызан дінӧ.
Сійӧ надзӧник шыасис Василь дінӧ: — Тэ сетін Чарлилы менсьым талисманӧс — лилӧвӧй понйӧс?
Васильлы эз кодь ло лӧсьыд.
— Эг на, — нурбыльтіс сійӧ да зэв неокотапырысь пырис зептас. — Со сійӧ, тэнад понйыд.
Ачыд сылы сет.
Чарли кыліс кисьыс неыджыд чорыд предмет.
Сійӧ тэрыба видзӧдліс: тайӧ вӧлі серьёзнӧй да бурпырысь видзӧдысь бриллиантӧвӧй синъяса стекляннӧй лилӧвӧй пон.
— Шуд вылӧ, — вашнитіс Нэнси. — Тайӧ зэв бур животнӧй.
— Дерт, талисман — тайӧ сӧрӧм, — тэрыба шуис Василь, — но тэ век жӧ босьт, Чарли, вӧч сылы удовольствие.
— Тэнад нимыд? — юаліс Чарлилысь ӧти судья, коді кӧсйис гижны списокӧ локтысь ордйысьысьясӧс.
— Чарльз Робинсон, сэр.
Пызан шӧрын пукалысь главнӧй судья — еджыд юрсиа ён морт — лэптіс юрсӧ, зывӧкпырысь нюммуніс да синсӧ сувтӧдіс Чарли вылӧ.
— Тайӧ тэ босьтін первенствосӧ кольӧм во? — списокас пасйигмоз водзӧ юасис помощник.
— Ме, сэр, — ӧтвечайтіс Чарли.
Главнӧй судья копыртчис да вашкӧдіс мыйкӧ помощникыслы.
А сійӧ зумыштчис да придирчивӧя шыасис детинка дорӧ:
— Тэнад машинаыд ӧтвечайтӧ комиссиялӧн став требованиеяслы?
Тэ пӧлучитін разрешение участвуйтны ордйысьӧмъясын?
— Дерт, сэр, — шуис чуймӧм Чарли.
Но судья эз верит, сылысь корис «Свирельлысь» паспортсӧ сылӧн став даннӧйясӧн да заводитіс придирчивӧя изучайтны сійӧс.
Чуймӧмысла Чарли эз вермы воны ас садяс!
Судьяяс, кодъяс сӧмын на вӧліны сэтшӧм меліӧсь, шмонитісны став ордйысьысьясыскӧд, друг лоины скӧрӧсь да грубӧя юасисны сэтшӧмторъяс йылысь, кодъяс эз касайтчыны делӧ дінас: кытысь, например, сійӧ босьтіс материалъяссӧ, кодъясысь вӧчӧма сылӧн машинаыс?
Эз-ӧ сійӧ гусяв материалъяссӧ?
Муртса-муртса сійӧ кылыштіс некымын кыв, кодъясӧс шуис главнӧй судья да кодъясын повторяйтчис «негр» кыв.
— Верман петкӧдны ассьыд «медиктӧ» старт вылӧ, — зумыша да кыдз быттьӧ неокотапырысь шуис сылы медбӧрын ӧти судья, кор прӧверитіс ставсӧ посни подробностьясӧдз.
Придеритчыны вӧлі нинӧм дінӧ, и детинкаӧс ковмис лэдзны ордйысьны.
— Но, мый кӧ сулалан да видзӧдан урна вылӧ?
Босьт номер да сет местасӧ мукӧдлы! — горӧдіс Чарли вылӧ ачыс главнӧй судья, пыр ёнджыка и ёнджыка зывӧкпырысь сы вылӧ видзӧдігмоз.
Детинка лэдзис кисӧ урнаӧ, машинальнӧя босьтіс билет, машинальнӧя видзӧдліс номер вылӧ — мӧд.
Юрыс нинӧм эз думайт.
«Гашкӧ, эновтны ставсӧ, мунны, не тышкасьны победа вӧсна?» вирдыштіс нерешительнӧй мӧвп.
Сійӧ бергӧдчис, медым висьтавны тайӧс Васильлы, но друг пыддиыс аддзис Мэрфилысь шпыннялысь чужӧмсӧ.
И пыр жӧ скӧрлун, тыш нуӧдны кӧсйӧм, ассьыс вӧлясӧ, ассьыс способностьяссӧ да выдержкасӧ докажитны кӧсйӧм ыпнитісны сыын выль вынӧн.
«Он, сэтшӧм кокниа менӧ он чег!
Ми ещӧ вензьыштам на, тэ тӧдмалан на, кутшӧмӧн вермас лоны негр!»
И Чарли скӧр синъясӧн видзӧдліс соперникыс вылӧ.
31. «ТАБАК ЯЩИКЪЯСӦН» ОРДЙЫСЬӦМЪЯС
— Внимание!
Внимание!
Малолитражнӧй машинаяслӧн ордйысьӧмъяс помасьӧм бӧрын пыр жӧ лоӧны первой категорияа машинаяслӧн ордйысьӧмъяс.
Ставыс ордйысьӧ дас ӧти машина.
Лоӧ лэдзӧма куим партия — куим машинаӧн быдын.
Медбӧръя кык машинаыс кутасны ордйысьны бокса туйясӧд.
Радиорупоръяс горзісны мыйвынсьыныс.
Йӧз, кодъясӧс шызьӧдісны нин ордйысьӧмводзвывса процедураяснас, шумитісны, волнуйтчисны, зэв сьӧлӧмсяньыс вензисны да зэв сьӧлӧмсянь варталісны закладъяс.
Унджыкыс пуктылісны кольӧм вося конкурентъяс вӧсна.
— Смотри, Дональд, бара сюран кольӧм вося моз.
И окота тэныд пуктыны тайӧ Мэрфи вӧснаыс!
Ме вот пукті Робинсон вӧсна и спокойнӧй: сійӧ менӧ оз подведит.
Видзӧдлін кӧ тэ сылысь машинасӧ — дивӧ кодь мича! — висьталіс чукрасьӧм шляпаа кыз морт, код вылысь пӧсьыс лэччис шорӧн, аслас другыслы — бабочка-галстука зэв зумыш да нервнӧй субъектлы.
— Принципиальнӧ ог кӧсйы пуктыны сьӧд кучика вылӧ, — галстуксӧ дзик пель дінӧдзыс вештігмоз шыасис мӧдыс. — Ворсся кӧ, ас йӧз вӧсна.
— Но и йӧй, — веськодьпырысь шуис кыз морт. — Абу ӧмӧй ӧткодь, код вӧсна нажӧвитны деньгатӧ — сьӧд вӧсна али еджыд вӧсна!
Деньгаыд абу дука! — паськыда серӧктіс сійӧ.
Тайӧ сёрниыс муніс дзик барьер дорын, коді вӧлі шоссе бердын, кӧні мунісны ордйысьӧмъяс.
Барьер дорын, дистанция кузялаыс, тырыс сулалісны гырысь йӧз да челядь, кодъяс локтісны не сӧмын карысь, но и матігӧгӧрса местаясысь да фермаясысь.
Чарлилӧн став другъясыс вӧліны местаасӧсь нин: Пабло аслас семьяыскӧд, Квинск двӧйникыскӧд, кодъяс некыдз эз вермыны сулавны спокойнӧя да тювкъялісны то тані, то сэні, корсисны бурджык места.
Квинск сулаліс Салли Робинсонкӧд орччӧн да сочувственнӧя видзӧдлывліс сы вылӧ.
Сійӧ зэв бура гӧгӧрволіс сылысь состояниесӧ.
— Эн сэтшӧма волнуйтчӧй, мэм, — шуис сійӧ Саллилы. — Тіян Чарлиныд оз подведит — абу сэтшӧм сійӧ.
Тайӧс ме и аслам детинкаяслы быд лун доля: босьтӧй, мися, примерсӧ Робинсонлысь, ме лоа сӧмын дӧвӧлен.
— Аттьӧ тіянлы. — Салли меліа видзӧдліс сы вылӧ. — Тіян челядьныд тожӧ зэв прамӧйӧсь, и найӧ Чарлилӧн зэв бур другъяс…
Ог, ме ог волнуйтчы, мистер Квинси.
— А вот и он веськыда висьтав, нылукӧй. — Цезарь, коді тӧдлытӧг матыстчис Темпикӧд ӧтлаын, босьтіс Саллиӧс киӧдыс. — Пульсыд сідзи и чеччалӧ, кыдзи шулывліс миян полкӧвӧй доктор.
— Ок, Цезарь, ті зэв бура выступайтінныд, но ме зэв ёна пола тіян вӧсна, — Цезарлань пыр жӧ бергӧдчигмоз шуис Салли. — Ме век видзӧді Ыджыд Босс вылӧ да тіралі тіян вӧсна — сійӧ пукаліс кӧин кодь да дась вӧлі жӧритны, ньылыштны тіянӧс.
— Оз ньылышт — виньдас! — серӧктіс Цезарь. — Сёрниыс кӧ эськӧ муніс сӧмын негр Цезарь йылысь, сійӧ эськӧ важӧн нин эз вӧв, но, шуд вылӧ, ми унаӧнӧсь и миянкӧд ӧні абу зэв кокни справитчынытӧ. — И сійӧ мудера мигнитіс Квинсилы.
Насянь неылын Мери Смит терпитны вермытӧг юасис Джойлысь:
— Кор нӧ заводитчас?
Кор мунас Чарли?
Менам, буракӧ, сьӧлӧмӧй потас…
— Оз пот, — веськодя ӧтвечайтіс Джой. — Со, видзӧд, ӧні заводитчасны поснияслӧн ордйысьӧмъяс.
Налӧн малолитражкаясыс старт вылынӧсь нин.
Йӧзыс кутісны шумитны ёнджыка, ставныс нюжйӧдлісны сьыліяснысӧ да сувтлісны кок чунь йылас, медым бурджыка аддзыны.
Збыль, старт вылӧ сувтӧдалісны первойя малолитражкаяс, кодъяс долженӧсь вӧлі восьтыны ордйысьӧмъяссӧ.
Старт вылын автомобильяссӧ кутлісны аслыспӧлӧс рычагӧн, кодӧс сэсся, судья сигнал серти, зэв ӧдйӧ вештылісны бокӧ да сетлісны машинаяслы вӧля.
Татшӧм устройствосӧ пыртісны неважӧн.
Кык во сайын на быд ордйысьысьлысь машинасӧ сигнал серти тойыштліс менеджер, и инерция вӧсна сійӧ исковтліс водзӧ.
Сы вӧсна ордйысьӧмъяслӧн результатыс зависитліс эз машиналӧн ходӧвӧй качествоясысь, а тойыштӧмысь, кодӧн менеджер мӧдӧдліс туйӧ «ассьыс» ордйысьысьсӧ.
— Старт вылын малолитражнӧй машинаяс.
Первой номер — Виллиам Хойт, мӧд номер — Роберт Хансен, коймӧд номер — Поль Годфрей, малолитражкаяслӧн кольӧм вося состязаниеясын победитель, — объявитіс радиодикторлӧн лэчыд гӧлӧс.
Кыліс лыйӧм шы, и ичӧтик машинаяс исковтісны старт вылысь.
Йӧз кутісны горзыны, ӧвтчыны кияснас, ызйӧдісны ордйысьысьясӧс.
Местнӧй да гренджерскӧй газетаяслӧн фотографъяс котӧрӧн петісны туй вылӧ, пидзӧсчанясисны да фотографируйтісны ордйысьысьясӧс.
Кинооператоръяс бергӧдлісны асланыс аппаратъяслысь ручкаяссӧ, радиодиктор юӧртліс ордйысьӧмъяслысь быд участок, кодӧс прӧйдитлісны машинаяс.
Миян другъяс, кӧть поснияслӧн машинаясыс найӧс интересуйтлісны тӧдчымӧн омӧльджыка, век жӧ зав сьӧлӧмсянь следитісны ордйысьӧм бӧрся да мыйвынсьыныс зілисны кутны ассьыныс «выгӧднӧй» местаяссӧ.
— Ме кута пока кевмысьны Чарли вӧсна…
Ме кута кевмысьны, энӧ мешайтӧй меным. — Мери Смит кунис синъяссӧ.
Джой Беннет зэв паськыда серӧктіс:
— Мый нӧ тэ тадзи и кутан сулавны куньӧм синъясӧн!
Кыдзи нӧ тэ аддзылан ордйысьӧмъяссӧ.
Мери Смит восьтіс синъяссӧ.
— Збыль.
Та йылысь ме эг и думыштлы, — жугыля шуис сійӧ. — Но ладнӧ, ме заводитла кевмыны восьса синъясӧн, сӧмын тэ, пӧжалуйста, эн серав менӧ.
Но Беннетлы тайӧ здукас эз вӧв серамӧдз: кутшӧмкӧ морт аслас мышкуӧн дзикӧдз сайӧдіс сылы став дистанциясӧ.
Колӧ вӧлі кӧть мый-а бара писькӧдчыны водзлань.
И Джой мыйвынсьыс кутіс уджавны пельпомъяснас да гырддзаяснас.
Выліас, дзик старт дорас, чукӧртчис гырысьджык ордйысьысьяслӧн группа, коді виччысис ассьыс ӧчередь.
Тані вӧліны и Чарли Василькӧд.
Детинкаяс сёрнитісны на дінӧ матыстчӧм кык джентльменкӧд — мистер Ричардсонкӧд да доктор Ренделькӧд.
Татшӧм кывкутана минута ас учитель эз вермы кольны ассьыс радейтана велӧдчысьсӧ сӧветъяс сеттӧг.
Часӧн-джынйӧн сайын, театрын пукалігӧн, Ричи да сылӧн другыс — доктор — гӧгӧрвоисны, кутшӧм ыджыд разочарование должен вӧлі ас вывтіыс вуджӧдны Чарльз Робинсон, кор эз кыв батьыслысь нимсӧ на пӧвстысь, кодъяс пӧгибнитісны рӧдина вӧсна.
И учитель сэні жӧ решитіс непременнӧ корсьны детинкасӧ старт вылысь да меліа сёрнитыштны сыкӧд, петкӧдлыны сылы, мый другъясыс думайтӧны сы йылысь.
Ӧні сійӧ да доктор дугдывтӧг зілисны збодермӧдны Чарлиӧс.
— Меным эськӧ ӧні окота вӧлі лоны тэнад местаын, Чарльз, — шуис Ричи. — Колледжын спортивнӧй ордйысьӧмъяс водзын ме вӧлі чувствуйта ачымӧс, кыдзи атака водзвылын салдат.
Ме век вӧлі эска победаӧ, и тайӧ отсавліс меным побеждайтны.
Коркӧ тэ волан ме ордӧ, и ме петкӧдла тэныд ассьым став спортивнӧй трофейяссӧ: жетонъяс, кубокъяс, дипломъяс…
— Кутшӧм тешкодь, сэр, ті ӧд некор на эн висьтавлӧй миянлы та йылысь!
Сідз ӧд, Василь? — Чарли бергӧдчис другыс дінӧ, коді нинӧм шутӧг лайкнитіс юрнас да лӧз синъяссӧ вештывтӧг видзӧдіс учитель вылӧ. — А ми чайтім, мый ті радейтанныд сӧмын книгаяс да некор энӧ радейтлӧй спорт.
— О, мистер Ричардсон — знаменитӧй чемпион, детинкаяс! — сералігтыр шыасис доктор. — Мед сійӧ висьталас тіянлы сӧветскӧй морякъяскӧд аслас матч йылысь.
Ричи быттьӧ скӧрысь ӧвтыштіс кинас Рендальлы:
— Бара?
Ті ӧд кӧсйысинныд, док, сэсся не дэльӧдны менӧ! — Сійӧ шыасис детинкаяс дорӧ: — Менам неосторожнӧя висьтавсис мистер Рендальлы, кыдзи война дырйи ми паныдасьлім сӧветскӧй морякъяскӧд воднӧй поло вылын.
Ме вӧлі вратарӧн, и матчыс помасис вничью, но тайӧ лунас ме ньылалі сы мында ва, мый сэтысянь некор на горшӧй эз косьмыв.
И вот док дугдывтӧг дэльӧдӧ менӧ тайӧ матчнас.
Детинкаяс сералісны.
Ричи видзӧдліс часі вылӧ:
— Кад нин занимайтны местаяс трибунаяс вылын.
Регыд тіян ӧчередь.
Но, Чарльз, сиа победа! — И сійӧ чорыда, мужичӧй ног, тракнитіс Чарлилысь кисӧ.
— Видзӧд, видзӧд, Ричи бара нин нювсьӧ аслас сьӧд кучика любимчиккӧд! — Фэйни, коді сулаліс видзӧдысьяс чукӧрын старт дінсянь неылын, тувкнитіс Ройлы. — И доктор Рендаль тожӧ…
Видзӧд, топӧдлӧны сылысь кисӧ!
— Эн вошты син увсьыд тайӧ парочкасӧ, — вӧсньыдик синкымъяссӧ кӧригтыр шуис Рой. —
Помнитан, мый шуис пӧрысь Миллард стаяӧс следитӧм йылысь?
Тіян Ричиныд меным важӧн нин кажитчис подозрительнӧйӧн.
Ме гӧтов пуктыны будущӧй пӧлучкаӧс ставнас сы вӧсна, мый сійӧ самӧй настӧящӧй коммунист.
— Мый тэ шуин! — быттьӧ ловзис Фэйни. — Пуктан пӧлучкатӧ ставнас?
Гм… — Фэйни вериттӧг ещӧ ӧтчыд видзӧдліс учитель вылӧ. — Ме эськӧ варті тэкӧд заклад, да зэв нин абу надёжнӧй Ричиыс.
А друг сійӧ и збыль коммунист?..
Ог, ог нин кут тэкӧд вензьыны…
Ме ногӧн кӧ, и док тожӧ краснӧй…
На бӧрся колӧ следитны, сійӧ гӧгӧрвоана.
А сэсся, ми кӧ эрдӧдам кутшӧмкӧ заговор, тэ гӧгӧрвоан, кутшӧм слава ми шедӧдам!
Стон-Пойнтыс ставнас миян йылысь кутас тӧдны! — И Фэйни нимкодьпырысь паськӧдіс вомсӧ пельӧдзыс будущӧй лавръяс йылысь думайтігтыр.
Друг сійӧ дрӧгнитіс да тувкис ёртыслы:
— Рой, сійӧ локтіс жӧ!
И сэтчӧ жӧ — сьӧд кучика дінӧ!
— Коді «сійӧыс»?
Рой видзӧдліс да пыр жӧ аддзис Пат Причардӧс, коді сулаліс Чарли дорын да мыйкӧ висьталіс сылы.
Тулыслӧн королева вӧлі коронатӧм нин.
Тыдалӧ, сылы лоӧма ӧдйӧ котӧртны, медым дзебсьыны мамыслӧн ставсӧ аддзысь синъясысь.
Сылӧн ыргӧн рӧма юрси пратьясыс дзугсьӧмаӧсь да лёкногӧн лэччӧмаӧсь пельпомъяс вылас, кельыд чужӧмыс гӧрдӧдӧма.
Сійӧ зэв частӧ лолаліс да сёрнитіс муртса сувтышталӧмӧн, быттьӧ и ачыс эз тӧд, мый шуас водзӧ лоан минутаас.
— Вот…
Чарли… ме локті…
Сӧмын клюшкатӧ… клюшкатӧ эг удит босьтнысӧ…
Сійӧ… гортӧ коли… клюшкаыд.
Но ме вая тэныд сійӧс, непременнӧ вая…
— Сійӧ абу важнӧ. — Чарли эз лэптыв синъяссӧ. — Ӧні ми мӧдӧдчам.
— Да, ме тӧда, — Пат гижйӧдліс туфли нырнас мусӧ. — Чарли, сідзкӧ тэ ме вылӧ сэсся он лӧгав?
Ме кута тэ йылысь думайтны, кор тэ мунан.
Сійӧ лэптіс юрсӧ.
Чарли вылӧ видзӧдісны кузь синлысъясӧн кытшалӧм югыдлӧз мудер синъяс.
Ачыс королева корис прӧщение сылысь, сьӧд детинкалысь, кодӧс ставныс дасьӧсь презирайтны!
— Вай китӧ, — шуис Чарли. — Но вот, Пат, ӧні ставыс лючки-ладнӧ.
Василь дивитігтыр видзӧдіс тайӧ сцена бӧрсяыс.
Эз, сійӧ эз дӧверяйт королевалы, сійӧ веритіс сӧмын ӧти нывкалы, коді сулаліс кӧнкӧ эстӧні йӧз чукӧрас да, буракӧ, боргис вомгорулас кутшӧмкӧ «заклинаниеяс», кодъяс долженӧсь вайны налӧн друглы победа.
— Кад нин пуксьыны машинаӧ, Чарльз. — Василь кутіс асьсӧ тырвыйӧ официальнӧя, кыдзи настӧящӧй менеджер.
Марли ещӧ ӧтчыд довкнитіс юрнас королевалы да мӧдӧдчис стартӧ.
Улісянь морскӧй гы моз кайисны клопайтӧмъяс, кылісны весел горзӧмъяс: тайӧ чолӧмалісны малолитражнӧй гонкаясын победитысь Поль Годфрейӧс, визя картуза сійӧ ичӧтик детинкасӧ, коді юасис Чарлилысь, кутшӧм «шуда» номер усьлі сылы кольӧм во.
— Заводитам первой категорияа машинаяслысь ордйысьӧм! — объявитіс диктор. — Внимание.
Первой заездын участвуйтӧны куим машина.
Первой номер — Лейстер Скалли, автомобиль «Ласточка».
Мӧд номер — Чарльз Робинсон, автомобиль «Эзысь свирель».
Ледияс да джентльменъяс, Чарльз Робинсон вӧлі «табак ящикъяслӧн» кольӧм вося ордйысьӧмъясын победительӧн.
И коймӧд номерӧн мунӧ Питер Мэрфилӧн машинаыс — «Скакун».
Внимание!
Ӧні лоӧ сетӧма старт сигнал!
— Код нӧ сэтшӧм Лейстер Скаллиыс?
Тэ сійӧс тӧдан?
Он?
Кытысь нӧ сійӧ лои? — тэрмасьӧмсорӧн юасисны ӧта-мӧдыслысь «свирелистъяс» да тӧждысьӧмӧн видзӧдлывлісны старт вылӧ, кытчӧ сувтісны нин куим машина.
Некод эз тӧд Лейстер Скаллиӧс, но барьер дорын друг мыччысис лёзь юрсиа, но аслас выль наблюдательнӧй пунктӧн зэв дӧвӧльнӧй Джой Беннет.
— Тайӧ Верхньӧй карысь ӧти детинка, — висьталіс сійӧ. — Сідз, дрӧчитӧм пи.
И аппаратыс сылӧн абу зэв бур, ме аддзылі…
Чарльзлы оз ковмы повны, сета кыв.
А сэки старт вылын виччысисны сӧмын сигнал.
Ордйысьӧмъяс дорын ӧні бергалісны сӧмын менеджеръяс да сеталісны медбӧръя индӧдъяс.
Лейстер Скаллилӧн менеджернас вӧлі аслас батьыс — профессорскӧй вида ыджыд тушаа, представительнӧй джентльмен.
Тайӧ медбӧръя секундаясас сійӧ зілис сетны кӧть неуна энергия аслас жугыль детинкаыслы.
Лейстерлӧн машинаыс — шыр гӧн рӧма неыджыд кокньыдик автомобиль — «Свирель» да «Скакун» дорын кажитчис коньӧр кодьӧн.
Лейстер завидьпырысь видзӧдлывліс конкурентъясыс вылӧ да, тыдалӧ, пыр ёнджыка и ёнджыка воштіс победа вылӧ надеясӧ.
— Помнит: ми ставным пуктам тэ вӧсна, Лейстер.
И мамыд, и ме, и тётя Аннабель — ми ставным пуктім уна доллар тэнад машина вӧсна, — шуаліс сылы батьыс. — Эн вунӧд та йылысь, дитяӧй менам.
— Ог вунӧд, папа, — шлёмнас ноксигтыр чирӧстіс машинасянь Лейстер.
Аслас «Скакун» пуклӧс вывсянь Мэрфи тшапа видзӧдлывліс сійӧс кытшалысь йӧз вылӧ.
Сылӧн менеджерыс — Дик — мыйкӧ зэв сьӧлӧмсянь вашкӧдіс сылы, и Мэрфи кадысь кадӧ довкнитліс юрнас да видзӧдлывліс синбӧжнас Чарли вылӧ, коді спокойнӧя пукаліс аслас машинаын.
Бара кыліс пистолетысь лыйӧм шы, и машинаяс ӧттшӧтш исковтісны шоссе полотно вылӧ.
Ӧдсӧ пыр ёнджыка и ёнджыка содтігтыр найӧ гӧгыльтчисны увлань Надежда мыльк вывсянь, кодлӧн кыкнанладорбокас барьер моз сулалісны видзӧдысьяс да болельщикъяс.
— Мӧдісны!
Мӧдісны! — вӧрзис, кутіс шумитны йӧз чукӧр. — Давай, давай!
— Оз ков!
Энлӧй!
Чарли, Чарли, бергӧдчы! — кыліс ӧтчаяннӧя горӧдӧм.
Но сійӧ пыр жӧ воши болельщикъяслӧн горӧдӧмъяс пӧвстӧ, кодъяс зілисны збодермӧдны ассьыныс кандидатъяссӧ.
abu
И кор тыртӧм помост дінӧ котӧрӧн воис чукрасьӧм платьеа, апельсин рӧма лёзь кудриа нывка, сэтысь сійӧ аддзис сӧмын жугыль чышкысьысьӧс, коді чукӧртіс ӧтчукӧрӧ билетъяс, кампет коръяс да мукӧд ёг.
Ставныс, кодъяс эз вӧвны трибунаяс вылын, уськӧдчисны улӧ финишлань, медым аддзывны ордйысьӧмъяслысь медся интереснӧй моментсӧ.
— Сёр нин! — надзӧник шуыштіс нывка. — Сёрми! — И сійӧ пуксис веськыда му вылас, эз видзӧд весиг ёг чукӧр вылӧ. — Мый ӧні лоӧ?
Мый лоӧ?
— Гашкӧ, нинӧм на оз ло.
Гашкӧ, ставыс лоӧ лючки-ладнӧ.
Нывка весьтӧ копыртчис бисерӧн вышивайтӧм, индейскӧй мокасина том мулат. Тайӧ вӧлі ставыс, мый коли Джон Майнардлы индейскӧй вождьлӧн мича костюмсьыс.
Кытчӧ сійӧ вунӧдіс ассьыс величественнӧй головнӧй уборсӧ, каллянсӧ да вӧньсӧ, сійӧ и ачыс эз тӧд тайӧ эбӧссьыс петкӧдан да тревожнӧй лунас.
Да и не сыӧдз ӧні сылы вӧлі!
Сійӧ инмӧдчис Кэтлы пельпомас:
— Эн сэтшӧма шогсьы.
Тэ ӧд абу мыжа, тэ старайтчин воны ас кадӧ, ме тӧда.
— Да, да, ме сэтшӧма старайтчи, ме сэтшӧма тэрмаси! — Кэт тупкис чужӧмсӧ кияснас, и синваыс кутіс визувтны сылӧн чуньяс костӧдыс. — Мама пукаліс ме дорын, быттьӧ ча… часӧвӧй. — Сійӧ зэв ёна бӧрддзис.
— Мунам улӧ.
Мыйкӧ кӧ лоӧ, ми котӧртам сылы отсӧг вылӧ, — шуис Джон да надзӧник кутіс кыскыны нывкаӧс ас бӧрсяыс.
Кэт тэрыба чеччис, и найӧ котӧртісны улӧ, сэтчӧ, кытысянь омӧлика, гы моз, кылісны гӧгӧрвотӧм горӧдӧмъяс:
— Да-вай!
Ӧдйӧджык!
Ӧдйӧ-джык!
А тайӧ кадас сійӧ, коді вӧчис став тайӧ тӧждысьӧмъяссӧ, весиг эз и думайт сылы грӧзитан опасность йылысь.
Сійӧ аддзис ас водзсьыс ӧти цель — финишлысь еджыд шнур, кытчӧ колӧ воны.
Муртса сылӧн машинаыс пӧлучитіс свобода да кутіс муніны, Чарли, медым ӧддзӧдны сійӧс, кутіс качайтчыны пуклӧс вылас, быттьӧ качайын.
Мэрфи да Лейстер вӧчисны сідз жӧ.
Туйлӧн первой юкӧнас став куимнан машинаыс мунісны ӧтвесьтын.
Сэсся вочасӧн кутіс петны водзлань Лейстерлӧн машинаыс.
Кӧть Чарли и тӧдіс: Лейстерлӧн автомобильыс кокньыдджык да сы вӧсна кокньыдджыка ӧддзӧ, видзӧдны та вылӧ эз вӧв кокни, и детинка аслас тӧдлытӧг заводитіс волнуйтчыны.
«Чепуха!
Оз ков та йылысь думайтны.
Колӧ думайтны сӧмын туй йылысь», — шуаліс аслыс Чарли.
Век ӧдйӧджык и ӧдйӧджык мунӧ автомобиль.
Чарли дугдӧ качайтчынысӧ да пуксьӧ пуклӧс вылас кыдз вермӧ улӧджык: колӧ чинтыны лобӧвӧй сопротивлениесӧ.
Ӧні, кор сылӧн синъясыс ӧтвесьтынӧсь «Свирель» капоткӧд, Чарли оз нин вермы следитны сы водзвылын куйлысь туй бӧрся, да сійӧ оз и ков.
Руль пырыс сійӧ бура аддзӧ увлань лэччысь шӧрса туйсӧ кыкнанладорбокӧдыс мунысь еджыд визьяс вӧсна, коді вӧлі дзик рельс кодь, туй бокъясын сулалысь йӧзсӧ да сэтысь, ылысьджык, финишлысь заветнӧй аркасӧ.
Куткыртчыны, йӧжгыльтчыны ещӧ ёнджыка!
Став вниманиесӧ — водзлань!
«Сійӧ шуис, мый кутас думайтны.
Сійӧ, колӧ чайтны, кӧнкӧ тані.
Сулалӧ, видзӧдӧ, гашкӧ, тожӧ волнуйтчӧ…»
Ура, коли Мэрфи!
Чарли оз вермы бергӧдчынысӧ, но, сійӧ арталӧм серти, Мэрфи метр дас сайын кымын мышкын.
Сійӧ синбӧжнас видзӧдлӧ веськыдвылӧ: буракӧ, и Лейстер заводитӧ кольччыны.
Тӧлыс муртса шутьлялыштӧ пельясас.
«Часнас километр комын», ачыс аслыс тэрыба шуӧ детинка.
Пневматическӧй шинаяс ӧдйӧ нуӧны «Свирельсӧ», вӧчӧны тӧдчытӧмӧн посньыдик изъяс да гуранъяс.
«О донаӧй, мусаӧй, ещӧ, ещӧ ӧддзӧдышт!» надзӧник вомгорулас шуаліс Чарли.
И «Свирель» быттьӧ кылӧ сылысь кевмысьӧмсӧ да век ӧтарӧ ӧддзӧ и ӧддзӧ.
Кутны туй визьсӧ, не чукльӧдлыны — со кутшӧм ӧні главнӧй могыс.
А тӧлыс шутьлялӧ нин пельясас, и Чарли думыштӧ, мый машинаыс мунӧ часнас нелямын километр ӧдӧн.
— Да-вай!
Мун!
Ӧдйӧ-джык! — вайӧ тӧлыс видзӧдысьяслысь горзӧмсӧ.
«Молодеч, менам «Свирелькаӧй», молодеч!» меліа шӧпкӧдӧ Чарли.
Чужӧмыс сылӧн тӧвсьыс сотчӧ, вомдоръясыс косьмисны.
Матынджык нин, матынджык аркаыс, позьӧ нин весиг аддзыны еджыд шнуроксӧ.
Лейстер оз тыдав.
Сідзкӧ, победительыс — Чарли!
Абу, абу, водз на та йылысь думайтны, финишлӧн лентаыс ылын на!
Водз кӧлесаыс друг дзенмуні.
Рульыс тракнитчис.
Чӧртыд, из!
Абу вермӧмаӧсь бурногӧн весавны туйсӧ!
Но мый нӧ тайӧ?
Машинаыс, коді дзенмунӧмсьыс кежис бокӧ, оз кӧсйы бӧр петны аслас туй вылӧ.
Чарли весьшӧрӧ бергӧдлӧ рульсӧ шуйгавылӧ: «Свирель» век ӧтарӧ мунӧ веськыдвылӧ и веськыдвылӧ.
Спокойнӧ, спокойнӧ, сӧмын не волнуйтчыны.
Торксис управлениеыс?
Торксис управлениеыс?!
«Свирель» пыр ёнджыка матысмӧ еджыд визьлань.
— Эй, детинка, кытчӧ тэ!
Кытчӧ каян!
Мун аслад туй кузя! — кылӧ Чарли.
Тайӧ горзӧны сылы, весиг грӧзитӧны кулакъяснаныс.
Сэні ещӧ нинӧм на оз гӧгӧрвоны.
Ок, кыдзи косьмисны вомдоръяс, кутшӧм окота юны!
Чарли пыр ёнджыка кутчысьӧ руляс.
«Свирель» вуджис нин еджыд визьсӧ и ӧні мунӧ веськыдладор туй кузя первой номер водзын, кодын пукалӧ повзьӧмысла кулӧм нисьӧ ловъя Лейстер Скалли.
Сійӧ тожӧ нинӧм оз гӧгӧрво, но вывті ёна полӧ и горзӧ и ойзӧ нин, медым сылысь горзӧмсӧ кылісны да спаситісны.
Чарли оз кыв тайӧ горзӧмсӧ; тӧлыс мыйвынсьыс шутьлялӧ сійӧ пельясын.
Спокойнӧ, спокойнӧ, сӧмын не волнуйтчыны!
— Пиӧй!..
Пиӧй менам!..
Коді нӧ тайӧ лэптӧ сьӧд кияссӧ?
Коді гӧгӧрвоис сэні йӧз чукӧрас, мый детинкалы грӧзитӧ смертельнӧй опасность.
Спокойнӧ, спокойнӧ, спӧ…
«Свирель» ӧдвывсьыс зурасьӧ шосселӧн гранитнӧй барьерӧ, чеччыштӧ сысянь бӧр да путкыльтчӧ кӧлесаяснас вывлань.
Орудиеысь лэдзӧм снаряд ӧдӧн лэбзьӧ сэтысь гонщикыс да пласькысьӧ асфальт вылӧ.
Ичӧтик Лейстер мыйвынсьыс зільӧ бергӧдны ассьыс «Ласточкасӧ» шуйгавылӧ, но сылӧн веськыд кӧлесаыс инмӧ путкыльтчӧм машинаӧ, и сійӧ кӧлесаыс пыр жӧ усьӧ.
«Ласточка» чертитӧ асфальт вылӧ паськыд дуга, пӧшти сувтӧ нин, но друг заводитӧ надзӧник пӧлыньтчыны боквыв.
И сэтшӧм жӧ надзӧник, быттьӧ мыйкӧ думайтігтыр, сэтысь усьӧ Лейстер Скалли.
Зывӧка омлялӧ санитарнӧй машиналӧн сиренаыс.
Места вылас кынмылӧм йӧз ӧні кутісны чеччавны барьер вомӧн да котӧртны авария лоан местаӧ.
Шоссе вылӧ медводдза йӧзӧн воӧны сьӧд кучика нывбаба да Чарлилӧн лӧз синъяса менеджерыс.
— Нинӧм, ті энӧ полӧй, тайӧ нинӧм.
Сійӧ ловъя, мэм, сьӧлӧмсянь висьтала, сійӧ ловъя, — вомгорулас шуалӧ Василь, и он тӧд, кодӧс сійӧ кӧсйӧ успокоитны — другыслысь мамсӧ али ачыс асьсӧ.
— Лейстер!
Лейстер! — зарни ӧчкисӧ котӧртігас воштӧм бӧрын кутіс горзыны ыджыд тушаа джентльмен.
Дзик сы бӧрся котӧртӧ ӧрешки кодь сьӧдіник, а ӧні повзьӧмысла рудӧдӧм чужӧма кудриа нывка.
— Эз ӧмӧй нӧ менам понйӧй видз сійӧс? — шуалӧ сійӧ да тэрмӧдлӧ мӧд нывкаӧс: — Ӧдйӧджык! Ӧдйӧджык!
Гашкӧ, ми спаситам на сійӧс!
Но тайӧ мӧдыс друг сувтӧ, вештыштӧ плеш вывсьыс ыргӧн рӧма юрси пратьяссӧ да шуӧ полігтыр, но решительнӧя:
— Ог, Нэнси, ме ог вермы сэтчӧ мунны…
Эн, эн кыскы менӧ…
Ме… ме пола вирсьыс…
А сэні лоӧ вир, ме тӧда…
32. БАРА ЗАПИСНӦЙ КНИЖКА
Сійӧ кадсяньыс, кор ми видзӧдлывлім тайӧ книжкаас, сійӧ ещӧ ёнджыка косясьліс да польдчис разнӧй гижӧдъясысь да содталӧм листъясысь.
И тайӧ пӧрйӧ сы пытшкын куйлӧ нёльпельӧ кусыньтӧм кутшӧмкӧ бумага тор, кодӧс миянлы зэв окота разьны.
«Экспертнӧй комиссиялӧн заключение авария делӧ кузя, коді вӧлі «табак ящикъяслӧн» ордйысьӧмъяс вылын Стон-Пойнт карын … вося май … лунӧ…» Кос, казённӧй заглавие.
Но ми век жӧ лыддям водзӧ, сідз ӧд?
«Экспертизалӧн результатъяс:
Ордйысьӧмъясын участвуйтысь Робинсон Чарльзлысь первой категорияа самодельнӧй автомобильсӧ видлалӧм бӧрын (Робинсон Ч. представитіс ассьыс машинасӧ «Эзысь свирель» ним улын) тыдовтчис, мый индӧм автомобильыслӧн шуйгавывса рулевӧй тягаыс орӧма.
Тайӧ и лои помканас сылы, мый машинаыс друг кежис веськыдвылӧ да сы вӧсна зурасис гранитнӧй барьерӧ, кӧть эськӧ ордйысьысьыс и зэв ёна зілис веськӧдны машинасӧ.
Рулевӧй тягасӧ обследуйтӧмыс, кодӧс вӧчи ме, старшӧй инспектор Э. Л. Доусон, да ме, жюриса член А. Конли, эз сет некутшӧм выль показательяс, кӧть эськӧ доймӧм ордйысьысь Робинсонлӧн менеджерыс школьник В. Гирич и висьталӧ, мый тягасӧ быттьӧкӧ вундӧма кутшӧмкӧ лэчыд орудиеӧн, пӧжалуй бритваӧн.
Тайӧ жӧ казьтыштлӧм В. Гирич корӧм серти вӧлі вызовитӧма мукӧд ордйысьысьясӧс да налысь менеджеръяссӧ да юасьӧма налысь, но некутшӧм свидетельствояс, кодъяс эськӧ подтверждайтісны кодӧнкӧ татшӧм лёктор вӧчӧмсӧ, найӧ эз сетны.
Татшӧм ногӧн, колӧ чайтны, мый старт вылӧ мунігӧн тягъяслӧн бечеваыс зыртчӧма, и тягаыс орӧма Надежда мыльк вывсянь лэччигӧн.
Экспертиза окончательнӧй и вермас лоны повторитӧма сӧмын главнӧй судейскӧй коллегия тшӧктӧм серти.
Гижсисны:
Старшӧй инспектор Э. Л. Доусон.
Жюриса член А Конли»…»
Лист вомӧнногыс гырыся да энергичнӧя вӧлі гижӧма:
«Конли, ставыс тайӧ сӧрӧм да очереднӧй негритянскӧй выдумкаяс.
Нинӧмла корсьны кутшӧмкӧ диверсияяс.
Негр прӧстӧ эз вермы кутны туй визьсӧ да сы вӧсна чегис сьылідзирсӧ.
Главнӧй судья Парк Бийл».
Бумага вылын сулаліс городскӧй управлениелӧн официальнӧй печать.
Записнӧй книжкаын вӧлі некымын листбок, кытчӧ вӧлі гижӧма сылӧн кӧзяиныс, но ставсӧ лякӧсьталӧма, быттьӧ гижысьыс зэв ёна волнуйтчӧма либӧ тэрмасьӧма:
«Найӧ вӧліны пельтӧмкодьӧсь да синтӧмкодьӧсь.
Ми налы петкӧдлім тягасӧ, кодлӧн ӧти помыс сырзьысьӧма, а мӧдсӧ вӧлі сӧмын на вундӧма, но найӧ быттьӧ нинӧм татшӧмсӧ эз кӧсйыны аддзыны да шуисны, мый миянлы сійӧ кажитчӧ.
Сэсся и ме, и Беннет, и Джон Майнард, и Пабло Де-Минго кутім висьтавны, мый колӧ юавны налысь, кодъяс участвуйтісны ордйысьӧмын, а сідзжӧ налӧн менеджеръяслысь.
Найӧ сӧгласитчисны, сӧмын тӧдчис, мый налы зэв абу окота да дыш ноксьыны тайӧн.
Кор локтісны Мэрфи да Дик, найӧ чужӧм серти весиг синтӧм вермис аддзыны, мый делӧыс абу чистӧй.
Но инспекторъяс и сэки нинӧм эз аддзыны, и кор тайӧ детинкаясыс шуисны, мый нинӧм и тӧдны оз кӧсйыны, найӧс лэдзисны.
Сэки ми решитім, мый кутам действуйтны асьным.
Ми чукӧртім Асыввыв окраинаса челядьӧс да висьталім налы став делӧсӧ.
Кодсюрӧяс кывлӧмаӧсь, а мукӧдыс весиг вӧлӧмаӧсь ордйысьӧмъяс вылас да аддзылӧмаӧсь, кыдзи доймӧма Чарли.
Но некод эз вермы висьтавны миянлы нинӧм, мый миянӧс интересуйтіс.
И кор ми дзикӧдз нин воштім надеянымӧс, друг локтіс миянӧ Темпи, Цезарлӧн гӧтырыс, аслас мӧд детинкаыскӧд, кодлӧн нимыс Аллан.
Вӧлӧмкӧ Аллан век ветлӧдлӧ пустырӧд, стрӧитӧ сэні, ва гуран дорас, кутшӧмкӧ мельнича ли мый ли.
И вот праздник лунас сійӧ сэні жӧ вӧлӧма, сы вӧсна мый капризничайтӧма, и накажитӧм могысь Темпи кольӧма сійӧс гортас.
Сійӧ и мунӧма аслас мельнича дорӧ да кутӧма надзӧник бӧрдны да быдсяманогыс видны ассьыс рӧднӧйяссӧ несправедливостьысь.
А сэсся аддзӧма — кутшӧмкӧ пистиӧсь детинка шныряйтӧ Робинсонъяс сарай дорын да мыйкӧ корсьысьӧ.
Алланӧс сійӧ и пыдди абу пуктӧма, код нӧ пыдди пуктас татшӧм ичӧтик детинкатӧ!
А ичӧтик детинка ставсӧ тайӧс видзӧдӧма.
Детинка матыстчис сарай мыш дінӧ, нетшыштіс пӧвъяссӧ да пырис пытшкас.
Аллан кӧсйис горӧдны: «Кутӧй вӧрсӧ!», но ас кадӧ гӧгӧрвоис, мый гортас сӧмын курӧгъяс да понъяс, и сылы бур оз ло, кутас кӧ горзыны.
И Аллан бурджыкӧн лыддис чӧв овны.
Детинка оліс сараяс зэв регыдик, а кор петіс, надзӧник шутёвтіс.
И сэки жӧ пельӧс сайын кодкӧ тожӧ шутёвтіс.
Аллан кӧсйис висьтавны та йылысь гортас, но сылӧн мамыс да батьыс воисны сёрӧн, сылы пыр жӧ сетісны кампет да яблӧк, и сійӧ сэтшӧма сійӧн ылаліс, мый ставсӧ вунӧдіс.
А тӧрыт, кор Темпи бара сы вылӧ мыйыськӧ скӧрмис да нӧйтыштіс сійӧс, сылы ставыс друг уси дум вылас.
Саки Цезарь шуис, медым Темпи пыр жӧ вайис сійӧс миянӧ и медым ми ветлім главнӧй судья дінӧ, кодӧс шуӧны Парк Бийлӧн.
Мед сійӧ корас пистиӧсь чужӧма Дикӧс, и мед Аллан висьталас, сійӧ детинкаыс али абу, коді вӧлі сарайын праздник лунӧ.
Ме кори Джойӧс, и Мериӧс, и Нэнсиӧс, и Джонӧс, ми сетім Алланлы ыджыд яблӧк да шуим, мый сетам сылы уна яблӧк да чӧскыдтор, сійӧ кӧ висьталас ставсӧ, мый висьталіс миянлы, ӧти еджыд дядялы.
Аллан дзик нинӧмысь эз пов да шуис, мый, дерт, сійӧ висьталас.
Сэки ми ставӧн мунім банкӧ, кӧні тайӧ Бийлыс вӧлӧма директор.
Миянӧс сэтчӧ эз лэдзны, и ми зэв дыр виччысим сійӧс улича вылас.
Сэсся, кор сійӧ петіс, ми матыстчим сы дорӧ да кутім висьтавны сылы став тайӧ делӧсӧ.
Ми тшӧктім Алланлы висьтавны ставсӧ, мый сійӧ аддзылӧма ордйысян лунӧ, но сійӧ зэв ёна мудзис сэтшӧм дыр сулавны улича вылас да виччысьны и сы вӧсна заводитіс мыйкӧ дзугны да висьтавлыны гӧгӧрвотӧмӧс.
Мистер Парк Бийл пыр ёнджыка и ёнджыка гӧрдӧдіс, и ми зілим сы вылӧ не видзӧдны.
Мыйӧн сійӧ кыліс, мый сёрниыс мунӧ Робинсон йылысь да ордйысьӧмъяс дырйи лоӧм авария йылысь, сійӧ зэв ёна скӧрмис да тшӧктіс Алланлы ланьтны.
«Ті нӧ мый, — юалӧ, — локтінныд татчӧ прӧста воштыны менсьым кадсӧ, челядь?
И тайӧ тіян «свидетельныд»!
Ті нӧ мый, сераланныд али мый?
Да коді нӧ пыдди пуктас висьталӧмсӧ тайӧ негритёнокыслысь, коді ещӧ прамӧй ногӧн оз на куж шуны «папа-мамасӧ»!
Тіян Робинсонныд ачыс мыжа катастрофасьыс, и ми ещӧ тайӧ делӧсӧ бура на видлалам да мыждам сійӧс сыысь, мый сійӧ торкис мӧд ордйысьысьсӧ да муртса эз дойд сійӧс.
Вайӧй мунӧй, челядь, татысь да аттьӧ шуӧй енлы, мый менам характерӧй небыд, а то эськӧ ковмис тіянлы тӧдмасьны менам швейцеркӧд».
И ещӧ сійӧ шуис, мый тайӧ негритянскӧй историяыс действуйтӧ сылӧн нервъяс вылӧ и сійӧ зэв ёна корӧ не беспокоитны сэсся сійӧс.
Сэсся сійӧ пуксис автомобильӧ да муніс, а ми колим улича вылас.
Аллан кутіс ёна няргыны и эз босьт ни кампет, ни яблӧк, а сӧмын нуӧдчис гортас, мам дінас.
И ме нуи сійӧс кӧшельӧн, сы вӧсна мый сійӧ зэв ёна мудзис.
Гортын ме ставсӧ висьталі батьлы, а сійӧ весиг ньӧти эз шензьы да шуис, мый тадзи и должен лоны тані, Америкаын, кӧні законъяссӧ лӧсьӧдлӧны асьныс кӧзяева да справедливостьыс существуйтӧ сӧмын озыръяслы.
Бӧръя кадӧ бать лои гажаджык, мыйкӧ век ӧтарӧ бормочитӧ вомгорулас.
Тӧрыт друг петкӧдлӧ меным дворец кодь кутшӧмкӧ мича керкалысь фотография.
Фотография улас гижӧма: «Университет Ужгородын, Закарпатскӧй Украинаын».
Юалӧ менсьым:
— Окота абу эськӧ тэныд, пиӧй, велӧдчыны тайӧ университетас?
Ме скӧрми:
— Но мый нӧ тэ юасян!
Тӧдан ӧд, мый университетъясыд абу тэа-меалы.
Ло дӧвӧлен, сетасны кӧ меным помавны школасӧ, медым ме вӧлі грамотнӧй.
А сійӧ друг серӧктіс:
— А вот и сӧран, пиӧй!
Тайӧ университетыс миянлы да став прӧстӧй йӧзыслы.
Вот босьтам ми тэкӧд, пиӧй, да и кырссьыштам сэтчӧ, рӧдинаӧ…
Ме сылысь зэв ёна куті юасьны.
Но сійӧ сэсся нинӧм эз висьтав, сӧмын мигайтіс да шпынняліс.
Быд лун ми ветлывлам больничаӧ — тӧдмавны Чарлилысь здоровьесӧ.
Сы дорӧ некодӧс на оз лэдзны, но шуӧны, мый сійӧ заводитӧма нин восьтывны синъяссӧ.
Водзджыксӧ думайтісны, мый сійӧ кулас, сы вӧсна мый потӧма юрыс.
А сэсся врачьяс шуисны, мый ковмас дыр куйлыны: Чарлилӧн вӧрзьӧма юр вемыс.
Колӧ чайтны, сылы зэв ёна вредитіс, кор ми сыкӧд ветлӧдлім кар кузя.
Ми ветлӧдлім зэв дыр, и миссис Робинсон тшӧктыліс сувтлыны быд больнича дорӧ и ачыс петавліс да кевмысьліс, медым примитісны сылысь писӧ.
Но кутшӧмсюрӧ больничаясын эз вӧв цветнӧйяслы отделениеыс, а «еджыд» отделениеӧ негрӧс нинӧм вылӧ примитны эз кӧсйыны.
А мукӧд больничаясас цветнӧй отделениеяс важӧн нин вӧлі тырӧсь и эз вӧв ни ӧти места.
Тадзи ми ветлӧдлім да ветлӧдлім, и Чарли ымзіс, а сылӧн мамыс пыр чӧв оліс да сӧмын чегъяліс кияссӧ, и ме зэв ёна полі, мый вот тадзи, машинаас, Чарли и кулӧ.
Коркӧ сэсся ми аддзим Асыввыв окраинаысь ичӧтик больнича, миян дінӧ петіс сестра и шуис, мый висьысьӧс примитны позьӧ, но деньгасӧ колӧ мынтыны водзвыв, а то Горчичнӧй Райысь став висьысьясыс зільӧны лечитчыны дарӧм, а сэсся ни ӧти цент мынтытӧг пышйыны больничасьыс.
Миссис Робинсонлӧн сьӧрсьыс деньгаыс эз вӧв, и ме котӧрті гортӧ.
Мистер Ричардсон да мистер Квинси локтісны веськыда ордйысьӧмъяс вывсянь да менам батькӧд ӧтлаын котӧртісны больничаӧ, мынтісны деньгасӧ да отсалісны пыртны Чарлиӧс.
Мистер Квинси вӧлі вывті скӧр, горзіс халата сестра вылӧ да шуис, мый ставсӧ тайӧс гижас газетаӧ.
Мӧд лунас сійӧ и збыль муніс редактор Клиффорд Уорвик дінӧ.
Тайӧ сійӧ джентльменыс и эм, мӧді праздник дырйи лыддис война вылын пӧгибнитӧм стонпойнтецъяслысь списоксӧ.
Сійӧ шуис Квинсилы, мый больничаыс вӧлі дзик прав, сы вӧсна мый некод некодӧс абу обязан лечитны дарӧм.
Мед, пӧ, Квинси оз дур, а занимайтчӧ лучшӧ аслас делӧясӧн.
Сэсся сійӧ кутіс кӧритны мистер Квинсиӧс сыысь, мый сійӧ, природнӧй американец, тадзи вӧзитчӧ негръяскӧд.
Ме кывлі, кыдзи Квинси висьталіс батьлы, мый сылӧн киыс веськыда лудіс — окота вӧлі сетавны тайӧ Уорвикыслы банбокас.
Э. Г. тожӧ ветлӧдлӧ мекӧд больничаӧ.
Математика кузя Горилла бара пуктіс сылы «эф» и шуис, мый сы йылысь вопросыс кутас обсуждайтсьыны педагогическӧй сӧвет вылын.
А Джон Майнардлы сійӧ пуктіс «эй», и кор ми матӧ воштім Джонӧс, юасим, мыйла Гориллалӧн петіс татшӧм милӧстьыс, сійӧ висьтасис, мый сылӧн батьыс ыстіс Гориллалы быдса кӧрзина виски «Еджыд вӧв».
Э. Г. зэв ёна омӧльтчис, шуӧ, мый сылы ставыс дӧнзис, мый сійӧ эновтас школасӧ да пырас слугаӧ либӧ танцовщицаӧ.
— А кыдзи нӧ тэнад стихъясыд? — юалі ме сылысь. — Тэ ӧд кӧсйин лоны поэтессаӧн?
Сійӧ сӧмын ӧвтыштіс кинас.
Кор Э. Г. тӧдліс, мый лилӧвӧй понйыс жугалӧма да абу спаситӧма Чарлиӧс, сійӧ бӧрддзис да шуис, мый ӧні нинӧмторлы олӧмас оз кут веритны.
Мунны эськӧ миянлы ставнымлы Карпатыӧ!
Сэні эськӧ и Э. Г. вермис, колӧ чайтны, пырны университетӧ.
Лейстер Скалликӧд нинӧм эз ло, сійӧ сӧмын неуна дойдыштіс кисӧ.
А сылӧн батьыс котралӧ кар кузя да быдӧнлы дольӧ, быттьӧ негритянскӧй детинка муртса эз ви сылысь писӧ — ордйысьӧмъяс дырйи сувтӧдіс сы водзӧ машинасӧ да вӧчис тайӧс нарошнӧ, сӧмын тайӧ делӧас сюйсис ен да ставсӧ бергӧдіс ас ногыс да накажитіс лёк негрӧс.
И карын став кумушкаясыс ойзӧны да шензьӧны, кутшӧм лёк йӧз тайӧ сьӧдъясыс.
Мэрфи йылысь ветлӧны сёрнияс, мый сійӧс, кыдзи ордйысьӧмъяс вылын победитысьӧс, ыстӧны самодельнӧй автомобильяслӧн всеамериканскӧй ордйысьӧмъяс вылӧ.
Сійӧ оз петкӧдчыв, висьталӧны — мыйкӧ пӧ реконструируйтӧ аслас «Скакунын», а ме чайта — прӧстӧ полӧ, мый ми сыкӧд расправитчам Чарли вӧсна.
Дик оз жӧ тыдав, кӧть ме и некымынысь дежуритлі сійӧ керка дорын, медым сёрнитыштны сыкӧд кыдзи колӧ.
«Свирель» ӧні сулалӧ миян дворын.
Сійӧ дзикӧдз жугалӧма, и ме ог тӧд, кыдзи сыӧ босьтчыны.
Меным эськӧ зэв окота вӧлі Чарли бурдігкежлӧ ставсӧ бӧр лӧсьӧдны, медым сійӧ эз аддзыв сійӧс татшӧм жуглӧмнас.
Но ме ог тӧд, любӧ-ӧ сылы тайӧ лоӧ.
Мак-Магон да сылӧн ребятаыс веськӧдлӧны ӧні классын быдторйӧн да ошйысьӧны, мый нэм кежлас йӧткисны Робинсонӧс.
Но тайӧ сӧмын мыйкӧ дыра кежлӧ.
Мед сӧмын бурдас Чарли, ми налы петкӧдлам!
Тӧрыт аддзылі, кыдзи Пат петіс школаысь Мэйсонкӧд и Мэйсон нуис сылысь рабочӧй кӧрзинасӧ.
Сійӧ, тыдалӧ, дзикӧдз вуджӧма мак-магоновецъяс дор.
Ме сідзи и тӧді!
Чарли вӧлі йӧй, мый веритіс сылы, лыддис сійӧс прамӧй нывкаӧн да шуліс, мый сійӧ абу мукӧд нывъяс кодь.
Больничаӧ Патриция ньӧтчыд эз волы, и Э. Г. шуӧ, мый сійӧ полӧ вирысь.
А ме ногӧн, сійӧ прӧстӧ кисейнӧй мисс, и эгоистка, и кӧзяинъяс водзын леститчысь.
Кӧть татчӧ, книжкаас, сьӧлӧмӧс такӧда!
Талун «Стон-Пойнтскӧй новостьясын» эм зэв ичӧтик заметка сы йылысь, мый локтӧ негритянскӧй певец Джемс Робинсон, коді Европаӧ мунтӧдз, гашкӧ, сетас карын некымын концерт.
Кор Ричи лыддис тайӧ заметкасӧ, сійӧ заводитіс серавны да корис батьӧс, медым бать сыкӧд тшӧтш гажӧдчыштас.
— Видзӧдӧй, — шуис сійӧ, — найӧ сэтшӧма полӧны, медым негр эз ло найӧ милӧсть вӧсна популярнӧйӧн, мый быдсяманогыс зільӧны не йӧзӧдны сылысь локтӧмсӧ.
Джемс Робинсонлӧн мирӧвӧй слава, а рӧднӧй карыс оз признавайт сійӧс.
Но, колӧ чайтны, Джимлы нинӧм лёксӧ оз вай тайӧ пыдди пуктытӧмыс!
И Ричи и бать зэв ёна радлӧны Робинсон воӧм вылӧ.
— Воас морт, коді висьталас миянлы став правдасӧ, — шуис Ричи. — Робинсон век вӧлі миян другӧн, сійӧ кужӧ зэв сюся видзӧдны да аддзыны.
Робинсон, кӧнкӧ, сувтас, кыдзи и век, ас йӧз ордас — сійӧ ӧд Чарлилӧн рӧднӧй дядь.
Интереснӧ, кутшӧм пӧдарок нин сійӧ ваяс Чарлилы тайӧ пӧрйӧ!
Сійӧ век вайӧ мыйкӧ техническӧйӧс».
33. ЗНАМЕНИТӦЙ ПЕВЕЦ
— И тэ вӧвлін еджыдъяс керкаын?
— Дерт.
И зэв частӧ.
— И найӧ пукалісны тэкӧд ӧти пызан сайын и сёрнитісны тэкӧд, передавайтісны тэныд сёянторъяс да гӧститӧдісны тэнӧ?
— Да, да!
И ме аддзыси сэні аслам важ друг Нэд Берроузкӧд.
Сійӧ учёнӧй-геолог, лыддьӧ лекцияяс студентъяслы да ветлӧ экспедицияясӧн аслас слушательясыскӧд.
— Абу, дядя Джим, тані мыйкӧ абу сідзи.
Либӧ тэ ставсӧ тайӧс думыштін, медым шогӧс пальӧдны менсьым, либӧ найӧ сэні тэнӧ ылӧдлісны…
Ог, некор ме тайӧс ог верит…
— Но ладнӧ, пиӧ, тырмас больгынытӧ, тэныд тайӧ вреднӧ на.
Со тэнад мамыд видзӧдӧ ме вылӧ тигрица моз нин, сы вӧсна мый ме шызьӧді тэнӧ да нуӧда вывті серьёзнӧй сёрни.
И Джим Робинсон нывбаба моз меліа, кокньыдика инмӧдчыліс племянникыслӧн бинтуйтӧм юр дінӧ.
Уна лун да вой коллис детинка больничаын, эз вӧрзьыв, эз сёрнит.
Сійӧ пӧшти эз сёй да эз ӧтвечайт врачьяс юасьӧм вылӧ.
Вӧлі садьтӧм, сӧрис.
Вывті ёна висис юрыс…
То кажитчис, быттьӧ дядя Пост тутсіс аслас вижӧдӧм пӧлянӧн.
То сы син водзын вӧлі Надежда мыльклӧн ньывкӧс пӧкатыс, коді мунӧ и мунӧ, быттьӧ ыджыд ю, да асфальтӧвӧй лентаӧн кыссьӧ кытчӧкӧ зэв ылӧ.
А то друг явитчыліс мамыслӧн синваӧн ойдӧм шог чужӧмыс.
— Мама, ма, эн бӧрд, ме тані, ме лоа бать пыдди… — вомгорулас шуаліс Чарли, кодлы кажитчӧ, мый мамыс бара нин бӧрдӧ батьыс вӧсна.
Бӧрынджык, кор Чарли воис ас садяс да ланьтыштіс доймӧмыс, сійӧ лои жугыль, гажтӧм.
Сійӧс ӧні нинӧм эз интересуйт: ни школьнӧй да гортса выльторъяс, кодъясӧс висьтавліс мамыс, ни гӧль йӧзлӧн гӧснечьясыс, сійӧ донтӧминик гӧснечьясыс, кодъясӧс ыстылісны сылы Василь, Джой да Нэнси.
Ордйысьӧмъяс йылысь да авария йылысь сійӧ сёрнитліс дзик веськодьпырысь, быттьӧ сійӧ вӧлі лоӧма кутшӧмкӧ бокӧвӧй морткӧд, и мамыс, коді первойсӧ поліс гарыштны та йылысь, ӧні кутіс тӧждысьны да зілис став вынъяснас тормошитны сійӧс.
Но весиг юӧр сы йылысь, мый Мэрфиӧс мӧдӧдӧны всеамериканскӧй ордйысьӧмъяс вылӧ, кодӧс зэв видзчысьӧмӧн висьталіс сылы Василь, буракӧ, ньӧти эз интересуйт детинкаӧс.
Ыджыд опасностьыс прӧйдитіс, и позьӧ вӧлі Чарлиӧс босьтны гортас, да и больничаын лечитӧм вылӧ эз вӧв Саллилӧн сы мында деньгаыс.
И сідзи нин лечитӧмсьыс донсӧ коймӧд недель мынтіс сы пыдди мистер Ричардсон да, кыдзи Салли думайтіс, доктор Рендаль.
Доктор Рендаль некымынысь воліс Чарли дінӧ больничаӧ да видлаліс сійӧс, и Салли чувствуйтіс, мый сійӧ — настӧящӧй друг, сэтшӧм жӧ, кутшӧм и мистер Ричардсон.
Именнӧ доктор Рендаль висьталіс сылы, мый детинка бурдӧ нин и позьӧ босьтны сійӧс гортас.
А сэки друг — Джимсянь телеграмма, кӧні сійӧ юӧртӧ аслас локтӧм йылысь.
Кор Салли локтіс тайӧ лунас больничаӧ, Чарли вӧлі жугыль, эз вӧв варов, кыдзи и век бӧръя кадас: жугыль синъяс, ичӧтик гӧлӧс.
— Пиӧй, аски локтӧ миян дядя Джимным, — нинӧм вылӧ надейтчытӧг шуис коньӧр мам.
Ті тӧданныд мойд кулӧм рыцарь йылысь, кодӧс резыштісны вежа ваӧн?
Вот татшӧм жӧ ловзьӧм рыцарӧн лои и Чарли, кор кыліс мамнас вайӧм выльторсӧ.
Сійӧ быттьӧ вежсис: чужӧмыс ловзис, синъясыс лоины тӧлкаӧсь, кутісны югъявны.
Радысла гӧлӧсыс дрӧжжитіс, кор сійӧ заводитіс тормошитны мамсӧ:
— Аски?
Аски ме аддза сійӧс?
Сійӧ локтас ме дінӧ?
— Да, сійӧ локтас тэла, и ми тэнӧ нуам гортӧ, — висьталіс Салли.
И вот сӧмын тӧрыт на сійӧс вайис гортас дядя Джим, сійӧ Джимыс, коді ӧні, мам бӧрас, вӧлі Чарлилы медся дона мортӧн му вылас.
И Чарли, быгыд вомдоръяса, омӧльтчӧм да век на бинтуйтӧм юра, эз вермы пӧтны сёрнисьыс, аслас радейтана морт вылӧ видзӧдӧмсьыс.
Висьталіс нин школа йылысь, дактилоскопирование йылысь, сы йылысь, кыдзи сійӧ, Чарли, ӧткажитчис да чуксаліс ас бӧрсяыс мукӧд ребятаӧс, кыдзи заводитчис став цветнӧй велӧдчысьясӧс травитӧм.
И бӧрйысьӧмъяс йылысь и праздник йылысь висьталіс Чарли — надзӧник, медым эз кыв мамыс.
Дядя Джим должен ставсӧ тӧдмавны.
Сійӧ ставсӧ гӧгӧрвоас кыдз колӧ.
И Чарли зэв сьӧлӧмсянь вашкӧдӧмӧн висьталӧ, кыдзи лыддисны война вылын пӧгибнитӧмъяслысь список да кыдзи «вунӧдісны» став негръяссӧ, кодъяс сетісны ассьыныс олӧмнысӧ Америка вӧсна.
Ӧні детинка вермас восьтыны асьсӧ ставнас, оскорбитӧм человеческӧй достоинстволысь став чукӧрмӧм дойсӧ, став посньыдик неприятностьяссӧ да ранаяссӧ, кодъясӧс вӧчӧны Чарлилы сы вӧсна, мый сійӧ чужӧма сьӧдӧн.
Дядя Джим тӧдмалас, кыдзи Парк Бийл вӧтліс Чарлилысь другъяссӧ сӧмын сы вӧсна, мый найӧ кӧсйисны докажитны еджыд детинкаяслысь подлӧй поступоксӧ.
Детинка висьталӧ аслас главнӧй врагъяс йылысь: Мак-Магон йылысь да Мэйсон йылысь, Мэрфи йылысь, коді шедӧдіс Чарлилысь поражение да Чарли пыдди мунас всеамериканскӧй ордйысьӧмъяс вылӧ.
Дядя Джим оз шуав век ӧтарӧ: «Эн волнуйтчы, Чарли», либӧ «Эн думайт та йылысь», либӧ «Тэныд вредитӧны татшӧм сёрниясыс».
Джим кывзӧ кыв ни джын шутӧг, оз торкав Чарлиӧс и нинӧмӧн оз петкӧдлы ассьыс чувствояссӧ.
Сійӧ ӧзтӧ сигарета бӧрся сигарета да куритӧ, и комнатаас — лӧз тшын.
Со сулалӧ сійӧ, сьӧд Карузо, ыджыд тушаа, неуна мышкыра, да видзӧдӧ бинтуйтӧм детинка вылӧ.
Знаменитӧй певец йылысь гижӧны мирын став газетаясыс.
Пластинкаяс, кытчӧ гижӧма сылысь гӧлӧссӧ, донаджыкӧсь став мукӧд пластинкаяс дорысь.
Радиостудияяс ӧта-мӧд вежмӧн корӧны сійӧс выступайтны.
Вселеннӧйын медся ыджыд славаа концертнӧй залъяс гордитчӧны сылӧн выступлениеясӧн.
Но сылӧн рӧдинаын ни ӧти еджыд нывбаба эз мун эськӧ сыкӧд театрӧ либӧ улича кузя, ни ӧти еджыд джентльмен эз пырт эськӧ сійӧс аслас керкаӧ, а топӧдлыны сылысь кисӧ публичнӧй местаын лыддьыссис эськӧ позьтӧм либерализмӧн да общественнӧй мнениелы вызовӧн.
Гашкӧ, сы вӧсна Джим Робинсон — сьӧд Карузо — синъясын век вӧлі ироническӧй выражение, а вом дорас вӧлі сэтшӧм ыджыд чукыр, кутшӧм овлӧ аслас нэмын уна сьӧкыдторъяс ас вывтіыс вуджӧдысь йӧзлӧн.
Сы вӧсна мый юрсиыс сылӧн ёна дзормис, сійӧ вӧлі перец сора сов рӧма; Джим Робинсон шоча нюмъяліс, а сылӧн туша бокъясас ӧшалысь кузь киясас да лэдзӧм пельпомъясас чувствуйтсис мудзӧм.
Быттьӧ тайӧ знаменитӧй певец-негрыс кыскис ас пытшкас аслас народлысь став шогсӧ да разочарованиесӧ.
Славаыс эз тшыкӧд сійӧс.
Сійӧ ещӧ бура на помнитіс сійӧ кадсӧ, кор уджаліс прӧстӧй пилитчысьӧн Одри бухтаса лесопильнӧй заводъясын.
Сійӧ и сэки нин сьыліс сідзи, мый йӧзыс кольччывлісны удж бӧрас час-мӧд кежлӧ, медым кывзыштны сылысь сьыланкывъяссӧ да негритянскӧй гимнъяс.
Тэд вокыскӧд найӧ кыкнанныс чужисны ичӧтик сиктын портнӧй-негр семьяын, но олӧмыс нуӧдіс найӧс разнӧй туйясӧд.
Джим эськӧ кувтӧдзыс жӧ вӧлі прӧстӧй пилитчысьӧн, эз кӧ ӧти рабочӧй-поляк ышӧд сійӧс мунны Европаӧ.
Сійӧ и муніс прӧстӧй матросӧн да сьыліс Марсельса портӧвӧй кабакъясын, кытчӧдз сылысь сьылӧмсӧ эз кыв кутшӧмкӧ музыкант.
Музыкант думыштіс, мый сійӧ шыльӧдас тайӧ «сьӧд алмазсӧ» да вӧчас дзирдаланаӧн.
Сійӧ заводитіс велӧдны Джим Робинсонӧс и регыд лэдзис сійӧс ӧти сортӧн бурджык кабакӧ.
И тадзи, тшупӧдсянь тшупӧдӧ кайӧмӧн, Джим лои сійӧн, мыйӧн сійӧ вӧлі ӧні, — магическӧй гӧлӧса мортӧн, кодӧс тӧдіс став мирыс.
Кор бать-мамыс — мукӧдсьыс нинӧмӧн торъявтӧм гӧль негръяс — куліны, Тэдлӧн керкаыс лои Джим Робинсонлы сылӧн настӧящӧй семьяӧн.
Ачыс сійӧ вӧлі ӧтка.
Ветлісны сёрнияс, мый коркӧ, Филадельфияӧ концерт вылӧ локтӧм бӧрын, сійӧ влюбитчӧма зажиточнӧй семьяса ӧти нывка-американка вылӧ, и нывкаыс тожӧ радейтӧма сійӧс.
Бать-мамыс, кодъяс бурджыкӧн лыддисны аддзыны ассьыныс нывсӧ кулӧмӧн негр сайӧ верӧссайӧ сетӧм дорысь, нуисны сійӧс кытчӧкӧ Лунвылӧ, хлопкӧвӧй плантацияяс вылӧ, медым сэні сійӧ ас синъяснас вермис аддзыны, кутшӧм олӧмыс сьӧд кучика йӧзлӧн.
Сійӧ кадсяньыс Джим дзикӧдз кӧртасис Тэд семья дінӧ, нянчитӧ ичӧтик Чарлиӧс, а кор Чарли быдмыштіс, зэв ёна кутіс дружитны племянникыскӧд.
Джимлӧн волӧмъясыс вӧліны праздникӧн Горчичнӧй Райса став олысьяслы.
Быттьӧ воссьыліс дорыс пасьталаыс ӧшӧдӧм сьӧкыд занавеслӧн, коді сайӧдліс Асыввыв окраинаса олысьяслы зэв ыджыд, разнӧйсикас — то лёк, то бур — мир, коді куйліс кӧнкӧ ылын-ылын.
Справедливость вӧсна мирын мунан тышлӧн ылісянь кылысь грымӧдан шыыс, ыджыд событиеяслӧн лов шыыс певецкӧд тшӧтш пырліс киссьӧм негритянскӧй лачугаясӧ, еджыд беднякъяс оланінъясӧ.
Сы пыр Горчичнӧй Райын олысьяс быттьӧ йитчылісны мукӧд гӧль йӧзкӧд, кодъяс тышкасисны будущӧй вӧсна.
Мадридын ӧти университетын сійӧ сьыліс фашизмлы паныд воюйтысь повстанецъяслы.
Сійӧ кывзіс Димитровлысь речсӧ суд вылын Лейпцигын, речь, коді дзикӧдз путкыльтліс капитализмлысь став твердыняяссӧ.
Сійӧ дружитіс бастуйтысь английскӧй шахтёръяскӧд да французскӧй докеръяскӧд.
Пекинскӧй мастерскӧйясын сійӧ сьыліс китайскӧй рабочӧйяслы важся негритянскӧй гимнъяс, а сы бӧрын мунліс налӧн ичӧтик, гӧль керкаясӧ да асылӧдзыс кывзіс олӧм йылысь страшнӧй да прӧстӧй рассказъяс.
Сійӧ ставсӧ тӧдіс и гӧгӧрвоис — ироническӧя шпыннялысь синъяса тайӧ сьӧд чужӧма мудзӧм мортыс.
Ӧтчыд, война помасьӧм бӧрын нин, сійӧ воис Стон-Пойнтӧ весел да збодер, кутшӧмӧн некор эз вӧвлы.
— Ме вӧлі Россияын, Москваын, — висьталіс сійӧ Саллилы да племянникыслы. —
Ме аддзылі Краснӧй площадь.
Ме аддзылі Кремль, кӧні олӧ Сталин.
И ме аддзылі да гӧгӧрвои русскӧйясӧс.
Сэки Джим Робинсон аддзысьліс став важ другъясыскӧд.
Сійӧ дыр тӧлкуйтіс мый йылысь кӧ Цезаркӧд, и Цезарь вайӧдіс мистер Ричардсонӧс да тӧдмӧдіс сійӧс дядя Джимкӧд.
Чарли нимкодясис, мый найӧ, тыдалӧ, зэв ёна кажитчисны ӧта-мӧдыслы.
Дядя Джим вайис сэки аскӧдыс уна книга да журнал, кӧні висьтавсис Сӧветскӧй Союз йылысь, и налӧн став соседъясыс — еджыдъяс и сьӧдъяс — уськӧдчисны тайӧ книгаясыс вылӧ, кыдзи тшыг йӧз нянь вылӧ.
И дядя Джим объясняйтіс йӧзыслы ставсӧ, мый найӧ эз гӧгӧрволыны книгаяссьыс, да висьтавліс сы йылысь, мый аддзыліс Сӧветскӧй Союзысь.
Регыд сійӧ бара муніс гастролируйтны Европаӧ, и бӧрыннас соседъясыс висьтавлісны, мый кутшӧмкӧ подозрительнӧй молодечьяс ветлӧдлісны Асыввыв окраинаса керкаясӧд да юасисны кӧзяеваыслысь, абу-ӧ налӧн кутшӧмкӧ литература Россия йылысь либӧ краснӧйяс йылысь, медым лыддьыштны прӧст рытъясӧ, и кодлысь татшӧм литературасӧ позьӧ судзӧдны, збыль-ӧ, мый певец Джемс Робинсон вермас висьтавны большевикъяс йылысь медбӧръя выльторъяссӧ.
Но Асыввыв окраинаын олысь йӧзлӧн вӧлі ыджыд опыт, и найӧ велалісны видзны вомнысӧ тупкӧмӧн.
Сідзи тайӧ молодечьясыс нинӧмтӧг и бӧр мунісны, а сэсся йӧзыс аддзылісны найӧс сыщик Ньюмен компанияысь, а Ньюменӧс зэв бура тӧдісны Горчичнӧй Райын.
— Ӧкуратнӧйджыкӧн ло, Джимми.
Ӧні миян кадыс лёк.
Муртса шуыштан мыйкӧ лишнӧйӧс, пыр жӧ объявитасны, мый тэ краснӧйяслӧн агент, да мыждасны государственнӧй изменаын, — шуис Джим Робинсонлы сылӧн важ другыс — Цезарь.
Кор Цезарь кыліс, мый воӧма Джим, кодӧс дыр нин виччысисны, сійӧ пыр жӧ котӧрӧн локтіс другъяс керкаӧ.
Ок, кутшӧм радӧсь найӧ вӧліны ӧта-мӧдыслы — сійӧ и Джим!
Быдса вит минута найӧ сулалісны да тапкӧдісны ӧта мӧдыслы мышкас да пельпомъясас: кажитчис, быттьӧ комнатаын кучкалӧмӧн пыркӧдӧны матрацъяс.
Чарли куйліс вольпась вылын да сераліс синва петтӧдзыс.
— Век на сэтшӧм, старина!
И кадыс тэнӧ оз веж, шуа яндысьтӧг, — ыджыд гӧлӧсӧн шуаліс Цезарь. — Красавец тэ, сьӧд Карузо!
— А тэ век на крӧвликасян аслад пу кокӧн?
Мыйла ӧнӧдз эн лӧсьӧд протезтӧ? — уськӧдчис сы вылӧ Джим.
— Думайтан, сэтшӧм кокни вӧчны тайӧс миян благословеннӧй странаын?
Безработнӧй негръяслы государство оз тэрмась вӧчны протезъяс.
Джим Робинсон зумыштчис:
— Ни удж, ни деньга, ни протез…
Но ладнӧ, ми мыйкӧ вӧчам.
Цезарь кутіс ӧвтчыны шуйга кинас:
— И думайтны эн лысьт!
Ме ӧд тэнӧ тӧда.
Тэнад зептад, кӧнкӧ, долларӧвӧй бумажка!
Зарабатывайтан уна тысячаяс, а деньгаыд некор абу, сы вӧсна мый мирын кӧнкӧ эмӧсь испанскӧй беженецъяс, либӧ греческӧй повстанецъяс, либӧ ещӧ кодъяскӧ, кодъяслы колӧ отсӧг, и знаменитӧй сьӧд Карузо лыддьӧ, мый сэні сытӧг нинӧм оз артмы…
Сідз ӧд? — шыасис сійӧ певец дінӧ.
Сійӧ яндысьӧмсорӧн шыльӧдыштіс кӧсичасьыс юрсисӧ:
— Тӧдан-ӧ, Цезарь…
— Тӧдам, тӧдам! — шыасис тшӧтш Салли. — Цезарь прав: тэ сӧмын мукӧд йылысь тӧждысян, а сы йылысь, медым чӧжны деньгатӧ пӧрысьмигкежлад, кор тэнад оз нин ло татшӧм бур мича гӧлӧсыд, тэ эн и думыштлы.
Джим загадочнӧя видзӧдліс свояченицаыс вылӧ.
— Пӧрысьмигкежлӧ? — вомгорулас шуыштіс сійӧ. — Код тӧдас, кӧні ме кута овны, кор пӧрысьма!
Гашкӧ, ме кута овны сэні, кӧні ставыс тӧждысьӧны пӧрысьяс вӧсна…
А гашкӧ, коркӧ и миян кутасны тӧждысьны пӧрысьяс вӧсна?
— О, миян Тэд моз жӧ тэ век вӧлін мечтательӧн, — жугыля шпыньмуніс Салли. —
Кытысь тэ аддзин сэтшӧм сезоннӧй странасӧ, кӧні тӧждысьӧны пӧрысьяс вӧсна?
— Ме тӧда, ме тӧда, кутшӧм страна йылысь висьталӧ дядя Джим! — Чарли ӧшӧдчис вольпась вывсяньыс да югъялысь синъясӧн видзӧдіс мамыс вылӧ. — Тайӧ Россия йылысь?
Да?
— Ш-ш… Пиук, эн ёна горзы, — шуис Цезарь. — Шпикъяс сідзи и шныряйтӧны гӧгӧрбок, шуа яндысьтӧг.
Тӧрыт ме думышті звӧнитны автоматсянь мистер Ричардсонлы — видзӧда, будкалӧн стекляннӧй ӧдзӧсӧ ляскысис нин кодлӧнкӧ кельыд нырыс.
Но, ме тай кыдзи сетышті пу кокӧн ӧдзӧсас, сійӧ гурйыв воссис да — швач шпиклы нырас!
Вот ме и сералышті жӧ — шуа яндысьтӧг…
Чарли сераліс пӧдушкаяс вылас лэдзчысьӧмӧн.
Но Джим Робинсон весиг эз нюммун.
— Ме видзӧда да, тіян тані лоӧма ёна лёкджык бӧръяысьсӧ менам волӧм дорысь, — сигарета ӧзтігмоз шуис сійӧ да ӧзтӧм истӧг тувсӧ матыстіс Цезарь каллян дінӧ. — Обстановкаыс сложнӧйкодь, ме тожӧ шуа яндысьтӧг. — И сійӧ выразительнӧя видзӧдліс став вылас, кодъяс сэні вӧліны.
— Мый нӧ, «мый корсим, сійӧ и сюри», кыдзи шуӧ поговорка. — Цезарь кымӧр моз пуркнитіс-лэдзис тшынсӧ. — Бӧрйысьӧмъяс водзын и президент и помощникъясыс дзебисны гыжъяссӧ да быдӧнӧс малалісны гӧнӧдыс бархатнӧй лапаяснаныс.
А кор бара пуксис налӧн царствоыс, найӧ и петкӧдлісны асьнысӧ.
Да ылӧ мунны оз ков!
Ме чайті, мый и тэнӧ оз лэдзны гортад, сы вӧсна мый тэ выступайтін мир сторонникъяслӧн конгресс вылын, — бергӧдчис сійӧ Джимлань. — Миян тані сэтшӧмтор кутіс вӧчсьыны, мый асывнас он тӧд, кутшӧм тюрьмаын лоан рытнас.
Став тюрьмаясыс тырӧмаӧсь краснӧйясӧн, безработнӧйясыс уджалысьяс дорысь унджык.
А газетаяс, и радио, и книгаяс мыйвынсьыс горзӧны, мый Сӧветъяс лӧсьӧдчӧны уськӧдчыны миян вылӧ войнаӧн да кӧсйӧны завоюйтны став мирсӧ, тшӧтш и Америкаӧс. —
Сійӧ пуктіс певец пельпом вылӧ здоров кисӧ:
— Ок, и виччысим жӧ ми тэнӧ, Джим!
Тэ ӧтнад висьталан миянлы правдасӧ тайӧ проклятӧй война йывсьыс.
Збыль-ӧ сійӧ, мый Россия сэтшӧма кӧсйӧ воюйтны миянкӧд да босьтны Америкаӧс ас киас? — Сійӧ кевмысьӧмӧн видзӧдіс другыс вылӧ, видзӧдлывліс сылы синмас.
Джим Робинсон друг гораа серӧктіс.
— Вот чудакъяс! — шуис сійӧ. — А всё-таки и тіян вылӧ действуйтӧма американскӧй пропагандаыд!
Буракӧ, и ті муртса абу веритӧмныд, мый Сӧветскӧй Союз кӧсйӧ воюйтны?
— Эгӧй, эгӧй, ми эг веритӧй! — сьӧлӧмсяньыс кутіс дорйыны асьсӧ янӧдӧм Цезарь. — Но тэ гӧгӧрвоан, газетаяс горзӧны, радио горзӧ — быть ковмас думыштчыны, шуа яндысьтӧг.
Джим Робинсон пуксис племянник крӧвать вылӧ да босьтіс сылысь омӧльтчӧм кияссӧ аслас киас.
— Тырмымӧн-ӧ тэ ён, медым принимайтны гӧстьясӧс? — юаліс сійӧ. — Кылан, мый больгӧ тайӧ пу кока верзилӧыс?
Тайӧс ӧд оз шогмы кывзынысӧ!
Ковмас миянлы корны кодсюрӧӧс да сёрнитыштны сы йылысь, мый вӧчсьӧ свет вылас.
А то ті тані оланныд, быттьӧ мойяс асланыс ва гуранын.
— Ме аски чечча, дядя Джим. — Чарли заводитліс чеччыны. — Тэ эн чайт, мый ме кута куйлыны…
Ме ачымӧс зэв бура чувствуйта, ме дзик здоров.
Но сэки уськӧдчис Салли.
Сійӧ вӧлі кылӧ сетчытӧм.
— Кутан куйлыны сэтчӧдз, кытчӧдз ме ог лэдз чеччыны, — чорыда шуис сійӧ. — Йӧзыд и ӧні вермасны волыны.
Да со кодкӧ и локтӧ миянӧ. — Сійӧ кывзыштіс ӧдзӧс сайын кылысь гӧлӧс шыяссӧ.
Тайӧ вӧлі Маргрет кык нывкакӧд — Нэнсикӧд да Мерикӧд.
Сійӧ шудтӧм асывсяньыс, кор Мери локтіс Нэнси дорӧ да кутіс каитчыны, кыкнан нывкаыс зэв ёна кутісны дружитны.
Мери, кодлӧн бать-мамыс олісны орчча карын, ассьыс став прӧст кадсӧ ӧні коллис Нэнси ордын да сылысь мамсӧ шуис «тётя Маргретӧн».
Нывкаяс вайисны Чарлилы сирень.
Найӧ ещӧ нинӧм на эз тӧдны Джим Робинсон воӧм йылысь, сӧмын кывлісны, мый налысь другсӧ вайӧмаӧсь гортас.
Эз тӧд Джим воӧм йылысь и Маргрет, а то эськӧ сійӧ, колӧ чайтны, тӧждысьыштіс сы йылысь, медым дзебны ассьыс расстроитчӧм видсӧ да бӧрдӧм синъяссӧ.
— Господьӧй енмӧй, кодӧс ме аддза!..
Джим Робинсон!.. — шуыштіс сійӧ. —
Кор нӧ сійӧ воис, Салли, донаӧй?
Со мый лоӧ пукавны гортад да не лыддьыны газетаяс!
— Газетаясысь Джим йылысь уна лыддьыны ті эськӧ энӧ вермӧй, — сералігтыр шуис Салли. — Ӧтик зэв ичӧтик заметка кытыськӧ майтӧг да синька йылысь рекламаяс бӧрысь.
— Оланныд-выланныд, Маргрет, гӧлубушкаӧй менам! — Джим Робинсон меліа топӧдыштіс актрисалысь кисӧ. — А мыйла бӧрдӧм синъяса?
Мый лоӧма менам важ приятельница Маргреткӧд?
— Сідзи, нинӧм, — чужӧмсӧ дзебигтыр ӧвтыштіс кинас Маргрет. — Ме сэтшӧм рад, мый ті воинныд, Джим.
Ті быттьӧ шонді югӧр миян страшнӧй олӧмын…
Кыкнан нывкаыс синсӧ вештывтӧг видзӧдісны сьӧд Карузо вылӧ.
Со сійӧ — знаменитӧй певецыс, код йылысь сэтшӧм радпырысь висьтавліс Чарли, а ӧні тӧлкуйтӧ став Асыввыв окраинаыс!
Волнуйтчигад найӧ весиг вунӧдісны сы йылысь, мый локтісны видлыны висьысьӧс, и еджыд да лилӧвӧй сирень веткаяс кианыс кутігтыр сідзи и сулалісны комната шӧрын.
— А кодъяс тайӧ том ледиясыс? — бергӧдчис налань Джим Робинсон. — Но ме дӧгадайтчи: ӧтиыс на пиысь, тыдалӧ, тіян нывныд, Маргрет, тіян Нэнсиныд, коді кужӧ и сьывны, и йӧктыны, и гижӧ зэв мича стихъяс, кыдзи ме кывлі.
Волы ме дінӧ, нылукӧй, вай ме тэ вылӧ любуйтчышта — ме ӧд тӧдлі тэнӧ зэв на ичӧтикӧн.
Сійӧ кыскыштіс асланьыс яндысьысь Нэнсиӧс да, быттьӧ ыджыд мортлысь, топӧдліс сылысь кисӧ.
— А кыдзи шуӧны тэнсьыд пӧдругатӧ?
Мери лажыньтчыштліс:
— Мери Смит, сэр.
Джим Робинсон нюммуніс и сылы:
— О, кыдзи нӧ, тӧда, тӧда ставсӧ и тіян йылысь, том мисс.
Сы йылысь, кыдзи ті висьталінныд сцена вывсянь стихъяслӧн авторлысь нимсӧ да кыдзи кевминныд Чарли вӧсна ордйысьӧмъяс дырйи. — Сійӧ шутитӧмӧн мигнитіс сылы. — Вот аддзанныд, ме ставсӧ нин тӧда.
Мери гӧрдӧдіс да муртса эз бӧрддзы:
— О сэр, тайӧс ставсӧ, буракӧ, Чарли висьталіс!
Чарли сэтшӧм прамӧй!
Сійӧ бӧрйӧма став бурсӧ, а лёксӧ нинӧм абу висьталӧма тіянлы…
А ме ӧд ньӧти абу прамӧй, сэр.
— Эн верит сылы, дядя Джим. — Чарли дзикӧдз ӧшӧдчис вольпась вывсьыс. — Сійӧ век ас йывсьыс лёктор висьтавлӧ.
Кор муніс тайӧ сёрниыс, Салли гусьӧник корис ас дінас Нэнсиӧс да кутіс юасьны, мыйла мамыс бӧрдӧм синъяса.
Нэнси заводитліс висьтавны, мый оз тӧд, но Саллиысь абу кокни вӧлі мынтӧдчыны.
— Тэ, нывка, эн сӧр, — зэв збой детинка моз шуис сійӧ. — Ме тэнӧ зэв бура тӧда.
Висьтав, мый тіян сэні лои.
— Миянӧс вӧтлӧны керкаысь, — платьесӧ нетшкигтыр неокотапырысь висьтасис Нэнси. — Ми эг на мынтӧй волӧн коймӧд юкӧнсьыс, и локтіс Ыджыд Босслӧн управляющӧйыс да шуис, мый тайӧ зэв бур, сы вӧсна мый Ыджыд Босс шуис весавны Горчичнӧй Райсӧ негритянскӧй лачужкаясысь да стрӧитны сэтчӧ ыджыд, доходнӧй керкаяс.
И медым ми та вӧсна весасим.
Мама кутіс кевмысьны сылы — виччысьлыны недель, театрысь пӧлучка босьттӧдз, а сійӧ сӧмын дольӧ: «Чукӧртӧй ассьыныд эмбуртӧ!
Босс сэсся оз кӧсйы ноксьыны тіянкӧд».
— Кор нӧ тайӧ помасяс? — шуыштіс Салли.
Сійӧ корис Джимӧс ас дінас, медым висьтавны сылы сійӧс, мый кыліс нывкасянь.
Салли, кыдзи и Горчичнӧй Райын мукӧд олысьяс, зэв ёна веритіс тайӧ мортыслы; сійӧ зэв бура тӧдіс, мый Джим вермас вӧчны быдтор.
— Но, дерт, ми тайӧс ладмӧдам!..
Маргрет, донаӧй, оз сулав бӧрдны нинӧмабу вӧснаыс.
Мирас и сідзи уна синваыс.
Ме ачым сёрнитла управляющӧйкӧд и ставсӧ ладмӧда.
Цезарь нимкодя серӧктіс.
— Но мый ме тіянлы шулі! — радпырысь шуис сійӧ. — Вот и бара сійӧ аддзис аслыс колана тӧждысянторъяс.
Ещӧ гоз-мӧд татшӧм делӧ, и Джим лоӧ зэв шуда!
— Ланьт, шудтӧм пу кок! — Джим Робинсон шуткаӧн моз ырыштчыліс Цезарь вылӧ. — Эн больгы нинӧмабусӧ!
Маргрет нинӧм эз шу, но сылӧн синъясыс висьталісны бурджыка быдсикас кывъясысь.
А сэки кыкнан нывкаыс пуксисны лабич вылӧ Чарли вольпась дорӧ да зэв сьӧлӧмсянь кутісны юасьны:
— Мый сійӧ вайис тэныд, Чарли?
Висьтав ӧдйӧджык!
— Ок, сійӧ вайис меным зэв унатор! — весела заводитіс детинка. — Ӧти-кӧ, духӧвӧй ружье.
— Ой, эз жӧ ӧд!
— Тэ ӧмӧй нӧ кутан лыйсьыны, Чарли? — повзьӧмӧн юаліс Мери. — Мыйла тэныд сійӧ?
Ме чайта, мый тэ он кӧсйы лоны военнӧйӧн?
— Быдӧнлы колӧ кужны лыйсьыны, — спокойнӧя паныд шуис Чарли. — Сійӧ вермас згӧдитчыны.
— А ещӧ мый сійӧ вайис? — юасис Нэнси, кодӧс ньӧти эз интересуйт ружьеыд. — Книгаяс вайис?
Стихъяс али романъяс?
— Книгаястӧ — быдса ящик, — шуис Чарли. —
Джек Лондонӧс ставнас, Сеттон-Томпсонӧс, Теккерейӧс…
— Тэ ӧмӧй ставсӧ тайӧс кутан лыддьыны? — Мери завидьпырысь видзӧдіс детинка вылӧ. — Менам эськӧ некор эз тырмы терпеньеӧй.
— Но медся бур книгаыс, кодӧс вайис дядя Джим, — со тайӧ. — Чарли нюжӧдчис да босьтіс пызан вывсьыс руд переплёта неыджыд книга. — Сійӧс гижӧма ӧти роч писатель.
Колян волігас на дядя Джим висьтавліс меным сы йылысь.
Гӧгӧрвоанныд, нывкаяс, тайӧ мортыс синтӧммӧма и ёна висьӧмысла абу вермӧма вӧрзьӧдны ни кисӧ, ни коксӧ.
Уна-уна во сійӧ куйлӧма вольпасяс, но сылӧн вӧлӧма сэтшӧм ён вӧля да выдержка, мый сійӧ ни ӧти минута кежлӧ абу жугыльмылӧма да абу сдайтчылӧма.
Сійӧ куйлӧма да диктуйтӧма тайӧ книгасӧ, кӧні висьталӧ ассьыс став олӧмсӧ.
И олӧмыс тайӧ вӧлӧма сэтшӧм вына да мича, мый сэні, Сӧветскӧй Союзын, ӧні став детинкаясыс и нывкаясыс и гырысь йӧзыс лыддьӧны тайӧ книгасӧ да велӧдчӧны сы серти овны.
— А кыдзи книгаыслӧн нимыс? — юаліс Мери. — Ноко, вайлы сійӧс татчӧ.
Нэнси панйис сійӧс.
Сійӧ босьтіс книгасӧ Чарли киысь да гораа лыддис зарни букваясӧн гижӧм заглавиесӧ:
— «Кыдзи калитчис сталь».
34. НЬЮМЕН ЗЭВ ЗАНЯТ
Сылӧн ӧдва тырмис кадыс, медым бритчыны.
Сійӧ омӧля узис, омӧля сёйис да лои зэв скӧрмысь.
Да и кыдз нӧ не лоны скӧрӧн да нервнӧйӧн!
Стон Пойнт, сэтшӧм лӧнь, бур кар, кӧні олӧны «дас куим семья», кӧні эм аристократическӧй Парк-авеню, кӧні овлӧны діяс вылын пикникъяс, гольфӧн ворсӧм вылӧ эжаяс, эм некымын вичко да «олӧмлӧн шӧркодь уровень», кодӧн Америкаын ставыс сэтшӧм ёна гордитчӧны, друг лои беспокойнӧйӧн, гӧгӧрвотӧмӧн да загадочнӧйӧн.
Сійӧ этша на: расследованиеяс кузя федеральнӧй бюросянь юӧртісны, мый Стон-Пойнтын эм аслас штаб «комми» и медым сійӧ, Ньюмен, быд час и быд здук петкӧдліс бдительность, водзвыв юӧртіс «краснӧйяслӧн» план йылысь и наблюдайтіс не сӧмын йӧзлӧн гижасьӧм да йитӧдъяс бӧрся, но и книгаяс бӧрся, кодъясӧс найӧ лыддьӧны, налӧн мӧвпъяс бӧрся да сы бӧрся, кыдзи найӧ коллялӧны кадсӧ гортаныс.
Ньюменлы отсасьысь молодечьясыс эбӧссьыс петісны асланыс босслысь распоряжениеяссӧ олӧмӧ пӧртігӧн.
То сійӧ коравліс ас дінас газетнӧй киоскӧн владейтысьӧс, коді лысьтӧма вузавны левӧй газетаяс, да грӧзитіс сылы, мый сійӧс корасны Вашингтонӧ да кутасны юасьны федеральнӧй бюроын.
То выясняйтіс, именнӧ коді Стон-Пойнтын лыддьӧ журнал «Нью-рипаблик».
То друг явитчыліс женскӧй клублӧн безобиднӧй собрание вылӧ, кодӧс вӧлі сиӧма семьяясӧ выль гигиеническӧй нёньяс пыртӧмлы, да сэтшӧм сюся видзӧдіс клубса членъяс вылӧ, быттьӧ стӧч татысь сюри крамолалӧн центрыс.
Ньюмен скӧраліс ещӧ и сы вӧсна, мый сійӧс, кыдзи сійӧ ачыс чайтіс, ньӧти эз пыдди пуктыны Вашингтонын.
Кор сійӧ заводитліс доложитны, мый «краснӧйяслӧн» основнӧй позйыс, дерт, кар окраинаын, коді тӧдса «Горчичнӧй Рай» ним улын, кӧні медсясӧ олӧ цветнӧй население, сы вылӧ кутісны горзыны да весиг шуисны сійӧс зэв мисьтӧма — «важ калошаӧн».
Вӧлӧмкӧ, «коммилысь» последовательяссӧ колӧ корсьны населениелӧн медся различнӧй слӧйясысь.
Весиг пресловутӧй «дас куим семьяыс» лоины подозрение улынӧсь.
Например, Ньюменлы зэв ёна рекомендуйтісны следитны поведениесӧ да йитӧдъяссӧ сэтшӧм уважайтана мортлысь, кыдзи доктор Рендаль.
Доктор Рендаль — коммунист?
Татшӧмторсӧ Ньюмен эз вермы весиг думыштнысӧ.
Швейцарскӧй стильын стрӧитӧм аслас коттедж, зэв бур практика, банкын, тыдалӧ, ыджыдкодь сумма, и друг — коммунист!
Абу, тайӧ мыйкӧ абу тадзи.
Сэні, Вашингтонын, найӧс йӧймӧдӧма тайӧ «краснӧй опасностьыс»!
«Зэв бура тӧда, мый ни Авраам Линкольн, ни Томас Джефферсон, ни весиг ачыс Франклин Рузвельт эз прӧйдитны эськӧ ӧні Вашингтонын «лояльность кузя тайӧ проклятӧй проверкасӧ», — броткис Ньюмен. — Дась пуктыны юрӧс, мый найӧс эськӧ тожӧ мыждісны «краснӧйяслы симпатизируйтӧмын» да пыр жӧ вӧтлісны служба вывсьыс.
А найӧ кӧ ещӧ уджалісны юлӧн мӧдар берегын, военнӧй министерствоын, то найӧс важӧн нин эськӧ сюйисны тюрьмаӧ».
Вот, босьтны кӧть Рендаль кузя тайӧ поручениеӧс.
Сійӧ, Ньюмен, расследованиеяс кузя федеральнӧй бюроса зонъяслы висьталіс, мый лыддьӧ мистер Рендальӧс тырвыйӧ свободнӧйӧн быдсикас подозрениеясысь, а сійӧс чорыда видісны да ӧлӧдісны вывті тӧлкаӧн лоӧмысь да тшӧктісны вӧчны сійӧс, мый колӧ.
Но мый нӧ, пӧжалуйста, сійӧ оз кут петкӧдлыны ассьыс тӧлксӧ, сійӧ сӧгласитчӧ стрӧга кутчысьны аслас кӧзяевалӧн индӧдъясӧ.
Веськыда кӧ шуны, сійӧ ньӧти абу обязан дорйыны репутациясӧ кутшӧмкӧ доктор Рендельлысь!
Да и, гашкӧ, Вашингтонас и правӧсь!
Ӧд дружитӧ жӧ доктор тайӧ учитель Ричардсоныскӧд, кодӧс эз прӧверяйтны сӧмын сы вӧсна, мый Ыджыд Босс тшӧктіс виччысьыштны, наблюдайтыштны сы бӧрся да кутавны сылысь став другъяссӧ.
Бӧръя кадас и доктор Рендаль и учитель Ричардсон пӧвадитчисны волывны сійӧ негритёнок ордас, коді жугӧдіс ассьыс юрсӧ «табак ящикъяслӧн» ордйысьӧмъяс дырйи.
Жаль, мый сійӧ дзикӧдз эз чег ассьыс сьылідзирсӧ: висьталӧй, кутшӧм тӧлк сэтшӧм негрысь, коді оз кывзысь, лёк да асныра!
Со и мистер Бийл висьталӧ, мый тайӧ аварияыс, коді лои детинкакӧд, ёна тшыкӧдіс сылысь нервъяссӧ, сы вӧсна мый Горчичнӧй Райса челядь локтӧмаӧсь сы ордӧ да мырдӧн корӧмаӧсь тӧдмавны, мыйла лоӧма катастрофаыс.
Сійӧ, Ньюмен, зэв бура помнитӧ, кыдзи тайӧ сьӧд детинкаыс эз сет сылы босьтны аслас няйт лапаяслысь чунь туйяссӧ, да ещӧ муртса абу став школасӧ вӧлі подговоритӧма ӧткажитчыны дактилоскопированиеысь.
Тайӧ некытчӧ туйтӧм негритёнокыс вӧсна Ньюмен сэки пӧлучитіс начальствосянь замечание.
«Татшӧм кокни делӧӧн и то энӧ справитчӧй, Ньюмен, — шуис сэки сылы тайӧ госа порсьыс — майор Симсон. — Эн вермӧй кылӧ сетчӧдны неыджыд челядь чукӧрӧс?
Тыдалӧ, пӧрысьманныд, Ньюмен!»
И сійӧ, Ньюмен, сэки сулаліс скӧрысла гӧрдӧдӧм да думсьыс сетіс кыв мынтыны проклятӧй сьӧд детинкалы водзӧс.
А ӧні Робинсон овыс пӧшти быд лун гудрӧдлӧ сылысь сьӧлӧмсӧ.
Сэтысянь, кор воис тайӧ сьӧд Карузоыс — Джемс Робинсон, карын сӧмын сы йылысь и сёрнитӧны.
Особнякъясын Парк-авеню вылын думайтӧны сы йылысь, кыдзи эськӧ кывзыштны сылысь сьыланкывъяссӧ, сылысь знаменитӧй гӧлӧссӧ, кодӧс тӧдӧ став мирыс, а Асыввыв окраинаын, буракӧ, думайтӧны кывны сысянь мыйкӧ мӧдтор.
Оз ӧд прӧста ӧні Робинсонъяс керкаын асывсяньыс рытӧдзыс жувксьыны йӧз, и оз кутшӧмкӧ прамӧй йӧз, а гӧльяс, Горчичнӧй Райысь босякъяс, цветнӧйяс и еджыдъяс.
Ньюмен заводитліс нин мыйсюрӧ тӧдмавны аслас ӧти молодеч пыр, но рабочӧйяс лоӧмаӧсь зэв осторожнӧйӧсь да нинӧм оз висьтавны.
А тӧдмавны, мыйла воис сьӧд Карузо и мый сійӧ сэтшӧмсӧ больгӧ, зэв колана.
Вашингтонсянь некымынысь нин телефонируйтлісны, ӧлӧдлісны Ньюменӧс: певец выступайтліс мир сторонникъяслӧн Всемирнӧй конгресс вылын, а сэсся гастролируйтіс Сӧветскӧй Союзын.
Расследованиеяс кузя федеральнӧй бюро списокъясын сійӧс важӧн нин гусьӧн регистрируйтӧма кыдзи «иностраннӧй державаса агентӧс».
Колӧ дугдывтӧг наблюдайтны.
Но Ньюмен ставсӧ тайӧс тӧдӧ и ачыс.
Робинсонлӧн колян волігас именнӧ сійӧ, а эз кодкӧ мӧд, казяліс, мый певец вайӧма Сӧветъяс йылысь литература да сеталӧма сійӧс ставыслы, коді кӧсйӧ унджык тӧдны коммунистическӧй страна йылысь.
Тайӧ негрыс — ыджыд прӧмыс, и йӧй лоӧ сійӧ, коді сійӧс оз кый!
Абу, майор Симсон, ті ӧшибайтчанныд, сэр, Ньюмен ньӧти на абу сэтшӧм пӧрысь да йӧй, кыдзи ті чайтанныд.
Видзӧдлам на, кодӧс Вашингтонын ёнджыка ошкасны тэрыблунысь да сюсьлунысь!
Буса туй нуӧдіс Асыввыв окраинаӧ.
Майыс лои сэтшӧм жар, кутшӧм овлывлӧ зэв шоча.
Шоналӧм асфальтсянь, доналӧм стенъяссянь сідзи и ӧвтіс жарӧн.
Ньюмен вештіс балябӧжас фетрӧвӧй шляпасӧ, пӧсьыс визувтіс сылы синъясас, пинжаксьыс, кажитчӧ, кыліс чишкасьӧм ной дук.
Татшӧм поводдянад эськӧ мунны ді вылӧ, купайтчыны, юыштны коктейль сорӧн йи кодь кӧдзыд садовӧй, а сэсся пасьтӧгыд пуксьыны берег дорӧ да кыйны чери либӧ прӧста туплясьны лыа вылын!
А тані колӧ лыддьыны кодлыськӧ тӧдтӧм письмӧяс, лӧсьӧдавны лӧньджык пельӧсъясӧ диктофонъяс, сувтӧдавны ас местааныс агент-наблюдательясӧс, кывзыны помощникъяслысь донесениеяссӧ — ок, ставсӧ он лыддьӧдлы, мый колӧ вӧчны миян кадӧ расследованиеяс кузя федеральнӧй бюроын шудтӧм уджалысьлы!
Ньюменлы друг лои сэтшӧм жаль ачыс, мый сійӧ здук кежлӧ весиг сувтліс, нёровтчис кутшӧмкӧ лӧсьыдіник коттедж забор дінӧ да заводитіс чышкыны чышъянӧн то ли пӧсьсӧ, то ли доршасьысь синвасӧ.
— Кыдзи оланныд, сэр? — Скаутскӧй формаа еджгов детинка, коді мунӧ вӧлі сы дінті, леститчӧмӧн копыртчыліс.
Сылӧн ёртыс, коді вӧлі клетчатӧй спортивнӧй гольфа да югыд шӧвк дӧрӧма, копыртчыліс веськодьпырысьджык.
Сыщик кутіс сюся видзӧдны детинкаяс вылӧ:
— Быттьӧ кӧнкӧ паныдасьлім, а?
— Кыдзи нӧ! Кыдзи нӧ!
Миян школаын, сэр, — нимкодьпырысь шуис еджгов детинкаыс. — Ті волінныд миянӧ босьтны миянлысь чунь туйяс. — И медым Ньюмен бурджыка гӧгӧрвоас, сійӧ паськӧдіс ассьыс витнан чуньсӧ.
Сыщик внимательнӧя видзӧдліс сы вылӧ:
— Ті, буракӧ, эн вӧлӧй асныраяс пӧвстысь? — юаліс сійӧ. — Вот сӧмын ог помнит, кыдзи шуӧны тэнӧ да тэнсьыд другтӧ.
— Менӧ, сэр, шуӧны Фэниан Мак-Магонӧн, ме пи школаса директорлӧн, кодӧс ті тожӧ тӧданныд, — пыр жӧ радпырысь висьтасис еджгов детинка. — А тайӧ — менам друг Рой Мэйсон.
Ми кыкнанным радпырысь сетім тіянлы ассьыным чунь туйясӧс, сэр.
Миян ӧд сэки став бунтсӧ паніс сьӧд кучика Робинсон, помнитанныд-ӧ, сэр.
— Ага, помнита! — довкнитіс юрнас сыщик. — Зэв бура помнита!
Истӧг тувйӧн, кодӧс тэрыба биаліс Фэйни, сійӧ ӧзтіс кыз сьӧд сигара.
Паметьыс сылӧн уджаліс зэв тэрыба.
Мак-Магон младшӧй?
Ага, зэв бур!
Тыдалӧ, тайӧ сійӧ кык детинкаыс и эмӧсь, кодъяс асьныс вӧзйысисны сетны Ыджыд Босслы Ричардсон йылысь сведениеяс.
Пӧрысь Миллард сэки висьталіс майор Симсонлы, мый найӧ зэв бура справитчӧмаӧсь асланыс задачаӧн.
А Фэйни кӧть мый а кӧсйис докажитны сыщиклы, мый сійӧ быд боксянь аслас страналӧн благонадёжнӧй пи.
— Ми, сэр, мӧдарӧ, сулалім сэки сы вӧсна, медым непременнӧ дактилоскопируйтчыны, — тэрыба объяснитіс сійӧ. — Ме, помнитанныд кӧ, весиг вӧзйыси тіянлы отсасьны.
Ньюмен пуркнитіс-лэдзис тшынсӧ.
Кӧнкӧ пыдын, ичӧтик синъясас, сылӧн ӧзйис битор.
— Вӧзйысин отсасьны? — мыйкӧ думайтігтыр повторитіс сійӧ. — Мый нӧ, колӧ думыштлыны.
Вермас лоны, мый и тэ и тэнад ёртыд згӧдитчанныд меным.
Фэйни паськыда нюммуніс да тувкнитіс Ройлы.
— А мый ми долженӧсь вӧчны та могысь, сэр? — солиднӧя, кыдзи и колӧ делӧвӧй американецлы, юаліс сійӧ.
Ньюмен кыскыштіс ситар асӧ.
— Нинӧм торъясӧ.
Прӧста, кыдзи школьникъяс да тайӧ Робинсоныслӧн ёртъяс, ті верминныд эськӧ корсюрӧ висьтавны меным мыйсюрӧ сы йылысь да ӧткымын учительяс йылысь.
Меным тайӧ вермас ковмыны.
Да и кадыс ӧні сэтшӧм, мый школаясын миянлы тожӧ колӧны ас йӧз.
Фэйни ку пиас эз тӧр радысла.
Сійӧ сэсся эз нин вермы кутчысьнысӧ.
— Да ӧд ми тайӧс и вӧчам, сэр! — радысла шуис сійӧ. — Вот некымын недель нин ми следитам мистер Ричардсон — младшӧй учитель — бӧрся.
Миян сійӧ подозрение улын, сэр, и сыысь кындзи, ачыс мистер Миллард тшӧктіс миянлы видзӧдны сы бӧрся.
Мистер Ричардсонлӧн, сэр, эмӧсь Москвакӧд йитӧдъяс, и ми тайӧс висьталім попечительяс сӧвет вылын и дасьӧсь та кузя сетны присяга.
— Збыль? — Ньюмен зілис петкӧдлыны, быттьӧ ставсӧ тайӧс первойысь кылӧ да зэв ёна интересуйтчӧ. — Зэв бур сведениеяс, детинка, сета кыв.
Мый ещӧ?
— Ми кыпӧдім нин, мый мистер Ричардсон волывлӧ Асыввыв окраинаӧ рабочӧйяс ордӧ, сэр, да ваялӧ налы кутшӧмкӧ книгаяс.
Торйӧн нин ёна волысьӧ миян класса Гиричлӧн батькӧд да негр-инвалид Цезаркӧд, — мыйвынсьыс тэрмасис Фэйни. — А Робинсон ордӧ воис сылӧн дядяыс — знаменитӧй певец.
Сійӧ сӧмын на воӧма Россияысь, сэр, и, висьталӧны, сьылӧ пӧ сэтчӧс коммунистическӧй сьыланкывъяс да кутас сьывны найӧс миян карын, концерт вылын.
Миян школаын став ребятаыс сӧмын сы йылысь и тӧлкуйтӧны.
Субӧтаӧ Робинсонъяс ордӧ чукӧртчӧны миян ребята пӧвстысь некымынӧн асланыс бать-мамыскӧд.
Кӧсйӧны кывзыштны, мый висьталас налы Джемс Робинсон.
Буракӧ, и мистер Ричардсон сэні жӧ лоӧ.
Сэки сыщик кутіс интересуйтчыны серьёзнӧя.
— Гм… вот кыдзи… — вомгорулас шуыштіс сійӧ.
Сэсся шыасис детинкаяс дорӧ: — Бур эськӧ вӧлі и тіянлы мунны тайӧ собрание вылас.
Мыйла эськӧ тіянлы, шуам, не видлыны висьысь ёртӧс, коді эз на бурд авария бӧрын!
Фэйни да Рой видзӧдлісны ӧта-мӧдыс вылӧ.
— Ми ог вермӧй тайӧс вӧчны, сэр, — шуис Рой. — Сы бӧрын, мый лои ордйысьӧмъяс дырйи, миянлы абу лӧсьыд петкӧдчыны Горчичнӧй Райын.
Сыщик внимательнӧя видзӧдліс сы вылӧ.
— Ага, мыжаӧсь тайӧ аварияас, сідзи колӧ гӧгӧрвоны? — нисьӧ висьталӧм моз, нисьӧ юалӧм моз шуис сійӧ.
Рой повтӧг выдержитіс сылысь видзӧдлӧмсӧ.
— Мед кӧть и сідзи, — вомдорсӧ неуна курччалыштігтыр шуис сійӧ. — Ӧти кывйӧн кӧ шуны, миянлы сэтчӧ не ветлыны.
— Жаль, жаль… — Ньюмен бара кыскыштіс сигарасӧ. — Меным эськӧ колӧ вӧлі имеитны сэні ас мортӧс, коді, ковмас кӧ, вермис эськӧ висьтавны, мый йылысь сэні сёрнитісны…
Думыштлӧй, ребята, оз-ӧ сюр тіянлы татшӧм мортыс?
Детинкаяс кыв ни джын шутӧг видзӧдлывлісны ӧта-мӧдыс вылӧ.
Фэйни напряжённӧя кӧрис плешсӧ, зілис петкӧдлыны, мый сійӧ думайтӧ.
Рой кызӧктыштіс.
— Эм миян ӧти сэтшӧм морт, сэр, — неуна гӧрдӧдыштӧм бӧрын шуис сійӧ. — Тайӧ… тайӧ ӧти нывка… буракӧ, позяс тайӧс вӧчны.
Фэйни сідзи и сувтӧдіс синъяссӧ ёртыс вылӧ: коді тайӧ?
Код йылысь висьталӧ Мэйсон?
— Нывка?
Тайӧ весиг бурджык! — довкнитіс юрнас сыщик. — Нывкаяс векджык бурджыка гӧгӧрвоӧны, мыйын делӧыс.
И, ковмас кӧ, найӧс кокниджык тшӧктыны висьтавны.
Мӧдӧдӧй сійӧс сэтчӧ субӧтаӧ да юӧртӧй меным, медым ме тӧді, кор меным ковмас свидетельство.
— О-кэй! — И Рой збоя кӧзырнитіс сыщиклы да мӧдӧдчис улича кузя.
Сы бӧрся, сыщик вылӧ век на видзӧдлывлігтыр, мӧдӧдчис и Фэйни.
Гож сайын сулалӧмӧн Ньюмен помаліс ассьыс сигарасӧ и, сьӧкыд подковалӧм башмака кокъяссӧ надзӧник, неокотапырысь лэпталігтыр, мӧдӧдчис миллардовскӧй заводскӧй зданиеяслань.
Сійӧ эз вермы терпитнысӧ, кор сылы ковмыліс имеитны делӧ заводскӧй беспорядокъяскӧд, а сійӧ лунас колӧ вӧлі разберитны кык инцидент ӧттшӧтш, и майор Симсон тшӧктіс, медым Ньюмен ачыс ветліс сійӧ местаас да тӧдмаліс дзик ставсӧ.
Лои тайӧ луншӧр кадӧ.
Квинси дорӧ, двӧйнияс бать дорӧ, коді уджаліс механическӧй цехын обычнӧй типа сверлильнӧй станок вылын, матыстчис мастер да шуис:
— Кывзы, Квинси, ми кӧсъям шыбитны цехысь тайӧ важ станоксӧ.
Но тэ эн тӧждысь, уджтӧг он коль.
Ме тэныд уджсӧ аддзи нин: вуджан многошпиндельнӧй станок вылӧ, а сійӧ негрсӧ, коді ӧні сы вылын уджалӧ, ме, пӧжалуй, уволита.
Ачым ме некор ог босьтав удж вылад сьӧд кучикаястӧ, тайӧ Босс да Коттон век вӧтлысьӧны донтӧм уджалысь бӧрся да босьталӧмаӧсь найӧс сы мында, мый некытчӧ тувччынытӧ.
Сійӧ чайтіс, мый делӧсӧ лои решитӧма, да мӧдӧдчис водзлань.
Но Квинси горӧдіс сылы:
— Кывзӧй, ме нӧ эг кыв али мый?
Ті, буракӧ, шуинныд, мый кӧсъянныд вӧтлыны негрӧс, а сылысь уджсӧ сетны меным?
— Но да! — чуймис мастер. — Тэ кылӧмыд, другӧ.
Квинси вештіс удж вылӧ ветлан лӧз беретсӧ пель бокас.
— Оз, кӧзяин, тадзи оз артмы.
Квинси оз кӧсйы, медым сы вӧсна увольняйтісны ребятаӧс, кӧть мед найӧ лӧз нисьӧ виж рӧма кучикаӧсь.
— Вот йӧй юрыд!
Да ӧд мукӧд уджыс менам тэныд абу, — скӧрмис мастер.
Квинси вештіс беретсӧ мӧд пель бокас:
— Мый нӧ вӧчан.
Корсям мукӧдлаысь, а оз кӧ сюр, кыдзкӧ-мыйкӧ олам.
Сӧмын подлӧй делӧясӧн Квинси оз кут занимайтчыны.
Мастер сьӧлыштіс да видзӧдліс сы вылӧ юр вывсяньыс да кок улӧдзыс.
«Вот тэ кутшӧм, гӧлубчик! — шуыштіс сійӧ аслыс. — Тыдалӧ, велӧдӧма тайӧ выль идеяястӧ!»
Сійӧ гусьӧник индіс Квинсиӧс аслас отсасьысьлы:
— Следитӧй, медым тайӧ мортыс удж бӧрын эз кольччы заводӧ.
Талун сійӧ пӧлучитас расчёт, и оз ков, медым сійӧ вывті дыр бергаліс мукӧд рабочӧйяс пӧвстын.
— О-кэй, босс! — гӧгӧрвоӧмӧн довкнитіс юрнас мӧдыс.
Ӧбед кадӧ, сы бӧрын кор триньӧбтіс звӧнок да омлёвтіс сирена, коді юӧртіс удж помасьӧм йылысь, лои мӧд инцидент, коді шымыртіс мыйкӧ дыра кежлӧ администрациялысь став вниманиесӧ.
Лӧз комбинезонъяса мудзӧм, мышкыртчӧм фигураяс гузьӧбтісны-петісны дворӧ.
Корсисны пӧвъяс, кымыньтӧм ящикъяс, кодъяс вермисны эськӧ лоны скамейкаяс пыдди.
Корсисны гож сай, медым пукыштны да вӧля вылын сёйыштны гортсьыныс вайӧм сёянтор.
Гырысь цехъяслӧн стеклӧ вӧсна, шоналӧм асфальт вӧсна да рельсъяс вӧсна воздухыс вӧлі пӧдтана сьӧкыд.
Йӧзлӧн косьмис горшыс, и двор шӧрын петысь фонтан дорӧ чукӧртчӧмаӧсь уна йӧз.
Кузнеч Миллскӧд, Лори да Марта батькӧд, орччӧн сулаліс том негр да тожӧ виччысис ассьыс ӧчередь юыштны.
Но муртса сійӧ копыртчис да кӧсйис инмӧдны вомдорсӧ сӧдз ва бердӧ, кыдзи сійӧс мыйвынысь тойыштісны фонтан дінысь.
— Кытчӧ сюйсян, негр! — скӧрысь шуис пиыс кодь жӧ кузь тушаа да укшаль Миллс. — Эн лысьт пежӧсьтны фонтансӧ!
Татысь юӧны сӧмын еджыдъяс.
Гӧгӧрвоин?
Негр чуймӧмӧн лапйӧдліс синсӧ, сӧдз ва войт визувтіс щӧкаӧдыс, и сійӧ машинальнӧя нюліс косьмӧм вомдоръяссӧ.
— Мый синтӧ сувтӧдін ме вылӧ!
Ме тэныд шуи: вешйы татысь и эн лысьт юны миян фонтанысь! — горӧдіс сы вылӧ Миллс.
Гӧгӧрбок нин чукӧртчыны кутісны рабочӧйяс, и кузнеч явӧ кӧсйис петкӧдлыны ассьыс вынсӧ да грубостьсӧ.
— Ті мый, кузнеч, йӧйминныд али мый? — Том негр скӧрмис да чургӧдіс морӧссӧ. — Мунӧй асланыд туйӧд, ме тіянӧс ог вӧрзьӧд.
— Ак, тэ менӧ он вӧрзьӧд!
Сідзкӧ, ме тэнӧ вӧрзьӧда! — И Миллс мыйвынсьыс кучкис негрлы юрас.
Сійӧ усис, быттьӧ керыштӧм пу.
— Мый тэ вӧчан, негодяй! — скӧрысла ку пытшсьыс петӧм Иван Гирич кватитіс кузнечӧс киӧдыс. — Мыйӧн тэныд мешайтіс тайӧ зонмыс?
Мыйысь тэ сійӧс кучкин?
Сьӧкыда лолалігтыр кузнеч гӧрд синъяснас видзӧдіс виччысьтӧм дорйысьысь вылӧ:
— И тэ кӧсъян пӧлучитны ассьыд порциятӧ?
На, пӧлучайт!
И кузнеч зэв ёна кучкис Гиричлы, но Гирич кутчысис кок йылас.
Кузнеч вӧлі кыксё квайтымын гӧгӧр фунт сьӧкта, но и Гирич вӧлі зэв зумыд.
Быттьӧ кӧрт асыкъясӧн асыкалісны найӧ ӧта-мӧднысӧ да педзисны места выланыс фонтан дорын.
Гӧгӧр чукӧртчисны скӧрмӧм рабочӧйяс.
Кутіс пансьыны кось.
Ӧтияс сулалісны негр дор, мукӧдъяс — еджыдъяслӧн оскорбитӧм правояс вӧсна.
Кулакъясӧн кучкалісны веськыдвылӧ и шуйгавылӧ.
Котӧрӧн локтіс Квинси да пыр жӧ сувтіс аслас друг Гирич дор.
Том негр сьӧкыдпырысь чеччис да гудыр синъясӧн видзӧдіс, кыдзи пыр унджык и унджык йӧз пырлісны косьӧ.
Сэк кежлӧ, кор кутісны зильгыны телефонъяс дежуркаын да Коттон ордын, дворын косясисны ставныс нин.
Коттон пыр жӧ корис полицияӧс, и Стон-Пойнтын вӧвлытӧм оперативностьӧн полиция кутіс киськавны косясьысьясӧс ваӧн пӧжарнӧй шлангъясысь.
Сэсся, сирена сигнал серти, косясигас вирӧссьӧм, кӧтасьӧм йӧзӧс вӧтлісны станокъяс да машинаяс дорӧ да сы бӧрын заводитісны корсьны кось панысьясыс.
Кузнеч Миллс кутшӧмкӧ ногӧн лоӧма дзик мыжтӧм и кось панӧмас медся мыжаяснас лоины том негр Сэмуэль Бредшо, Иван Гирич да Квинси.
Квинсиӧс лыддисны нин уволитӧмӧн, сы вӧсна расправитчыны коли сӧмын кыккӧд.
Позьӧ эськӧ вӧлі найӧс прӧстӧ шыбитны шошаӧдныс завод ворота сайӧ, но сійӧ жӧ мастерыс, коді подозрительнӧя отнеситчис Квинси дінӧ, вашнитіс Коттонлы, мый эз эськӧ вӧв лёк бурджыка тӧдмавны Гиричӧс, негрӧс да Квинсиӧс политика боксянь.
Тӧдса, мый Гирич и негр — профсоюзса членъяс, а тайӧ унатор йылысь висьталӧ…
Со мый вӧсна тайӧ жар майскӧй лунас Ньюмен должен вӧлі срочнӧ мӧдӧдчыны заводӧ.
Сэки, кор сійӧ мӧдӧдчис сэтчӧ, Фэйни да Рой пырисны уличвывса автомат будкаӧ.
— Ноко, висьтав ещӧ мыйкӧ, ме прӧверита ас пельӧн, — висьталіс Фэйни приятельыслы.
— Кыдзи оланныд-выланныд, мисс Причард? — вӧсньыдик гӧлӧсӧн нюжӧдіс Рой. — Ме зэв рад, мисс, мый ті дзик здоровӧсь.
— Ок, артмӧ!
Лӧсьыда жӧ артмӧ, чӧртыд! — и Фэйни зэв паськыда серӧктіс. — Но, ӧні звӧнит сылы!
Рой курччис вомдорсӧ.
Скӧр выражениеыс зэв ёна мисьтӧммӧдіс сылысь мича чужӧмсӧ.
— Збыль, ме тайӧ эг лёктор думышт, — ошйысьӧмпырысь шуис сійӧ. — Сідзи сылы и колӧ, тайӧ гордячкаыслы, мед сэсся сыщик повзьӧдыштас сійӧс!
Думышт сӧмын: ме предлагайта сылы мунны мекӧд кино вылӧ, а сійӧ ӧтказывайтчӧ!
А негркӧд кӧть кытчӧ муніс эськӧ!
— И мекӧд оз кӧсйы мунны, — тшӧтш шуис Фэйни. — Ме сылы пӧдариті мича блокнот, а сійӧ нырсӧ лэпталӧ.
Тшапитчӧ сійӧ, сэсся нинӧм!
Вай ми сійӧс велӧдам!
Рой корис колана номер.
— Сылӧн мамыс! — тэрыба вашнитіс сійӧ другыслы. — Позьӧ меным корлыны телефон дорӧ Патрицияӧс? — вӧсньыдик гӧлӧсӧн сьылӧм моз шуис сійӧ.
— Коді корӧ менсьым нылӧс? — юаліс миссис Причард.
— Тайӧ сёрнитӧ школаысь сылы ӧти тӧдса, — Фэйнилы выразительнӧй жестъяс вӧчалігтыр вӧсньыдик гӧлӧсӧн шуис Рой.
— Час ме сійӧс корла.
— Муніс сыла! — радпырысь вашнитіс Рой. — Бур, мый сійӧ гортас…
Тайӧ ті, мисс Патриция? — бара вӧсньыдик гӧлӧсӧн шуис сійӧ трубкаӧ. — Тіянкӧд сёрнитӧ Чарли Робинсонлӧн ӧти соседка…
Онӧй, мисс, ті менӧ он тӧдӧй.
Да, мисс, сылы лӧсьыдджык нин.
Сійӧ гортас, мисс, и корис тіянӧс пыравны сы ордӧ.
Да, да, пыравны.
Энӧй, ті энӧ ӧшибитчӧй, ме висьтала збыльтор.
Сійӧ думайтӧ, мый бурджык эськӧ волыны субӧтаӧ ӧбед бӧрын.
Мый сылы передайтны, мисс?..
Ті кӧсъянныд волыны?
О, сылы лоӧ зэв нимкодь, мисс, веськыда тіянлы шуа.
Сійӧ сэтшӧма радейтӧ тіянӧс, мисс, став сьӧлӧмсяньыс… Хэлло!
Хэлло!..
Ӧшӧдіс трубкасӧ, — висьталіс сійӧ Фэйнилы. — Шуис, мый непременнӧ волас субӧтаӧ…
Тыдалӧ, матын сулаліс мамыс, сы вӧсна сійӧ эз зэв тӧлкӧн сёрнит.
Но, медся главнӧйсӧ вӧчӧма!
И Рой нимкодьпырысь видзӧдліс другыс вылӧ.
— Ок, и пуыштім жӧ ми роксӧ! — радысла чеччыштліс Фэйни. — Вот дӧвӧлен лоӧ менам старикӧй, кор ме ставсӧ тайӧс висьтала!
35. ИНТЕРВЬЮ *
* Интервью — журналистлӧн политическӧй, общественнӧй либӧ кутшӧмкӧ мукӧдпӧлӧс деятелькӧд беседа, коді лоӧ печатьын.
Сійӧ сулаліс берег дорын, сійӧ жӧ ва керъясыс дінын, кӧні некымын недель сайын пукаліс ӧтдортӧм, ёна оскорбитӧм детинка — рӧдимӧй вокыслӧн пиыс.
Вомдоръяснас сигаретсӧ курччалігтыр зумыш синкымъяс увсяньыс сійӧ видзӧдіс сьӧд, сыла ва вылӧ.
Зарни ужъяс моз чеччалісны ва вылын берегвывса пӧнаръяслӧн биясыс.
Сяргис моторка, кыліс чери дук, грымакыліс кӧнкӧ якӧр чеп.
Сылӧн думъясыс вӧліны ылынӧсь и юсьыс и тайӧ карсьыс.
Оз, оз вермы сійӧ высокӧй материальнӧй культура йылысь, гигантскӧй техника да комфорт йылысь кывъясӧн лечитны гажтӧмчӧмсӧ настӧящӧй свободнӧй олӧмысь, сэтшӧм олӧмысь, коді тыр творческӧй биӧн, дружелюбнӧй вдохновеннӧй уджӧн; и уджыс мунӧ сэтшӧм жӧ йӧзкӧд орччӧн, кутшӧм сійӧ ачыс, сэтшӧм йӧзкӧд, кодъяс вайӧны аскӧдныс будущӧйлысь великӧй идеяяс.
Ичӧтысяньыс сылы внушайтісны «американизм» дух: аслас зеп пӧльза вылӧ ёна зільӧм, думъяс сы йылысь, мый быд детинка-газетчик вермас лоны президентӧн, Морганлысь да Асторлысь миллионъяссӧ шедӧдысьӧн, кодӧс вермас вӧчны быд энергичнӧй американец.
Сійӧ унатор зэв сьӧлӧмсяньыс радейтіс американскӧй оланногысь: радейтіс американскӧй точность, радейтіс прӧстӧй американскӧй йӧзӧс, кодъясын вӧлі унатор челядь сямаыс, радейтіс ассьыс коньӧр кодь сьӧд народсӧ, ассьыс нор да торжественнӧй гимнъяссӧ.
Но некымын во нин настойчивӧя да дугдывтӧг кыліс сы пытшкын гӧлӧс: абу, абу сійӧ, абу сійӧ!
Важӧн нин сійӧ жугыля бергӧдчыліс пӧшти ставсьыс, мый вӧчсис да сёрнитсис сы гӧгӧр.
Пресса, радио, официальнӧй юӧртӧмъяс, весиг ачыс пресловутӧй американизм кыпӧдлісны сы пытшкын зывӧктӧм.
Сійӧ оліс иностранец моз, коді велалӧма йӧз страна дінӧ: сійӧс радейтӧны олысьясыс, сійӧ ачыс радейтӧ найӧс, уджалӧ на ради, сьылӧ налы, нимкодясьӧ налӧн радлунӧн да шогсьӧ, найӧс кӧ суас шог.
Но сьӧлӧмыс сылӧн гусьӧник гажтӧмчис кутшӧмкӧ мӧд рӧдинаысь, кодӧс сійӧ эз на тӧд, мукӧд сьыланкывъясысь, мукӧд идеалъясысь да йӧзысь.
Гашкӧ, сылы, негрлы, оз ков думайтны татшӧмторъяс йывсьыс!
Аттьӧав судьбатӧ, коді кыпӧдӧма тэнӧ вылӧдз, сувтӧдӧма тэ кодь жӧ рӧма вокъяссьыд вылӧджык, абу шыбитӧма тэнӧ Лунвывса хлопкӧвӧй плантацияяс вылӧ да абу сетӧма тэнӧ линчевательяслы мучитӧм вылӧ.
abu
Но сійӧ чувствуйтіс асьсӧ не сӧмын негрӧн — сьӧд кучика мортӧн, но и Америкаса пиӧн, сійӧ мулӧн юкӧнӧн, и, кыдзи американец, сійӧ кӧсйис аслас страналы славнӧй будущӧй.
Эз, сылы эз ковны уна лыда аэролинияяс, телевизоръяс, атомнӧй энергияӧн ломтан автомобильяс. Эз, эз тайӧс сійӧ кӧсйы аслас Америкалы.
И дзик ковтӧмӧн кажитчисны ӧні сылы штатъяслӧн дзоридзалӧм да озырлун йылысь сёрниясыс.
И вот сійӧ воліс странаӧ, код йылысь сэтшӧм уна думайтіс.
Сылӧн йӧзыс, сылӧн сьыланкывъясыс, сылӧн вӧръясыс да кӧдзӧм муясыс пыр жӧ лоины сылы рӧднӧйясӧн.
Кыдзи йӧз муӧ воӧм морт цвет дук серти да кыа рӧмъяс серти мукӧддырйи дум вылас уськӧдӧ ассьыс рӧдинасӧ, сідз жӧ тайӧ странаас сійӧ кутіс чувствуйтны выль мирлысь вынсӧ да мичлунсӧ.
Мортӧс мортӧн радейтӧмысь, искренньӧй да непродажнӧй простотаысь, законъяслӧн честностьысь да веськыдлунысь, челядьлӧн долыд синъясысь — быдлаысь сійӧ аддзыліс сійӧс, мый йылысь думайтіс.
Кор сійӧ бӧр воис Америкаӧ, сійӧ кутіс чувствуйтны асьсӧ сэтшӧм мортӧн, кодӧс гуманнӧй, цивилизованнӧй мирысь вайисны веськыда первобытнӧй вӧрӧ.
Тані, тайӧ вӧрас, кӧні тырыс ядӧвитӧй испарениеяс да миазмъяс, ыджыдаліс дзик ӧти закон — выналан закон.
Хищнӧй зверьяс вӧлі потшсьӧмаӧсь заповеднӧй участокъясӧ мукӧд мелюзгаысь да олісны асланыс гуясын, петавлісны сӧмын сы могысь, медым кыйны посни лэбачьясӧс.
Зэв гырысь удавъяс джагӧдлісны асланыс кольчаясӧн ланьясӧс да баляясӧс, тигръяс чашйылісны торъяс вылӧ кӧчьясӧс да кӧзаясӧс; сӧмын ён хищникъяс вермисны тані овны.
Тайӧ страшнӧй вӧрса мукӧд олысьясыс мыйвынсьыныс зілисны кыдзкӧ кутчысьны олӧмас да ветлӧдлісны векни ордымъясӧд гусьӧник, медым ненарошнӧ не паныдасьны хищниккӧд.
Налӧн став чувствоясыс ичӧтдырсяньыс вӧлі зэлалӧмаӧсь, мӧвпъяссӧ да став привычкаяссӧ веськӧдӧма гусьӧн олӧм вылӧ да олӧм вӧсна тыш вылӧ.
abu
Оз, сійӧ, Джим Робинсон, кутас тышкасьны не сӧмын аслас олӧм вӧсна.
Сійӧ сідзи и шуис талун эсійӧ блед да омӧлик репортёрыслы, коді, медбӧрын, решитчӧма жӧ волыны сы дінӧ интервьюла.
«Стон-Пойнтскӧй новостьяслӧн» тайӧ представительыс вӧлі ӧттшӧтш и скӧр, и полысь.
Сійӧ вӧлі скӧр, кыдзи еджыд морт, коді локтіс самӧй обыкновеннӧй сьӧд морт дінӧ, и полысь сы вӧсна, мый тайӧ сьӧд мортыслӧн вӧлі мирӧвӧй слава и ветлісны сёрнияс «краснӧйяскӧд» сылӧн йитӧдъяс йылысь.
— Мистер Робинсон, — певецлы чужӧмас кролик синъяснас сюся видзӧдігтыр шуис сійӧ, — миян лыддьысьысьяс интересуйтчӧны тіянӧн, тіян путешествиеясӧн, олӧм вылӧ тіян взглядъясӧн…
— Олл-райт, другӧ, — муртса тӧдчана серамсорӧн довкнитіс юрнас Джим. — Оз позь ӧткажитны рӧднӧй карлы, сійӧ кӧ кӧсйӧ удовлетворитны ассьыс любопытствосӧ…
Юасьӧй, мистер… — Сійӧ мытшасис.
— Эйнис, век дась, мистер Робинсон, — рекомендуйтчис сійӧ. — Международнӧй политика вопросъяс кузя репортёр и референт.
— Сідз, мистер Эйнис, мый тіянӧс медводз интересуйтӧ?
— Миян лыддьысьысьяс тӧдӧны, мый ті выступайтінныд мир сторонникъяслӧн международнӧй конгресс вылын, кодӧс организуйтісны коммунистъяс.
Мый именнӧ ті висьталінныд конгресс вылын асланыд речын? — И Эйнис сувтӧдіс гӧрд синъяссӧ Джим Робинсон вылӧ.
— Ӧти-кӧ, тайӧ конгрессӧ организуйтісны эз коммунистъяс, а квайтсё миллион морт.
Тайӧ квайтсё миллион пӧвстас вӧліны представительясыс мирса пӧшти став народъяслӧн, кодъяс решитісны кӧть мый, а тышкасьны налы паныд, кодъяс нуӧдӧны вселеннаяӧс войнаӧ, — спокойнӧя паныд шуис певец. — А мӧд кӧ, менам речӧн ті верминныд тӧдмасьны сэки жӧ газетаяс да стенограммаяс серти.
— Да, дерт, — тэрмасис шуны Эйнис, — но век жӧ, ті кӧ эськӧ верминныд висьтавны кӧть мыйсюрӧ…
— Но, мый нӧ, тіянӧс кӧ сійӧ интересуйтӧ, ме верма повторитны.
Ме висьталі сы йылысь, мый Америкаса народлы, кыдзи и мукӧд странаясса народъяслы, война оз ков.
Ме висьталі, мый миянлы колӧ удж, образование да оланінъяс, а война оз ков.
Но делӧвӧй да финансӧвӧй кругъясын эмӧсь лёк да мудер йӧз.
Тайӧ йӧзыс медся ёнасӧ полӧны ӧткымын народъяс освободитчӧмысь да цивилизациялань налӧн зільӧмысь, а сы вӧсна виччысьӧны быдсикас удобнӧй случай, медым лӧгӧдны народъясӧс да панны война.
Война налы — прибыльяс ваян источник.
Ме висьталі сы йылысь, мый Атлантическӧй пакт — сійӧ явнӧй военнӧй союз, кодлы паныд колӧ нуӧдны тыш…
— Ага, сідзкӧ, ті осуждайтінныд сійӧ мераяссӧ, кодъясӧс примитіс американскӧй правительство? — Эйнис перйис вечнӧй перӧ да заводитіс ӧдйӧ гижны.
— Ме осуждайті военнӧй союз создайтӧм, кытчӧ Америкаӧс кыскисны сылӧн политическӧй вождьясыс, — сэтшӧм жӧ рӧвнӧй гӧлӧсӧн шуис Робинсон.
— Гӧгӧрвоа.
Ті, буракӧ, мыйкӧ сьылінныд конгрессвывса делегатъяслы?
Певец довкнитіс юрнас:
— Да, ме сьылі «Тихӧй Дон» сӧветскӧй операысь ария.
Менам репертуарса медся радейтана арияясысь ӧти.
Блокнот весьтысь юрсӧ лэптывтӧг Эйнис синбӧжнас видзӧдліс Робинсон вылӧ.
— Коммунистическӧй гимн, э? — чужӧмсӧ зэв мудера вежыньтӧм бӧрын юаліс сійӧ.
— Абу, прӧста Россия йылысь зэв мелодичнӧй да лӧсьыд сьыланкыв, казацкӧй сьыланкыв, — спокойнӧя висьталіс Робинсон.
— Сідз, сідз…
Гӧгӧрвоана… — «Стон-Пойнтскӧй новостьяслӧн» представитель йирыштіс аслас вечнӧй перӧлысь ручкасӧ. — Висьталӧй, мистер Робинсон, кытчӧ ті мӧдӧдчинныд конгресс бӧрын?
— Меным кажитчӧ, мый и та йылысь гижсьыліс миян газетаясын, — ӧтвечайтіс Робинсон. — Но ме ӧд тайӧс эг гусьӧн вӧч: конгресс бӧрын ме мӧдӧдчи гастрольӧн Сӧветскӧй Союзӧ.
Сеті кӧкъямыс концерт Москваын, Ленинградын да Украинаын.
Эйнис внимательнӧя гижаліс.
Друг сійӧ лэптіс юрсӧ да инквизиторскӧй синмӧн видзӧдліс Робинсон вылӧ.
— Тіянлы паныд выдвинитӧма зэв серьёзнӧй мыжалӧм, мистер Ричардсон, — шуис сійӧ. — Дугдывтӧг ветлӧны сёрнияс, мый конгрессын выступайтӧмысь Сӧветъяссянь ті пӧлучитінныд зэв ыджыд сумма.
Мый ті та кузя шуанныд?
Джемс Робинсон зывӧкпырысь топӧдліс вомдоръяссӧ.
— Татшӧм кывъяссьыс ме эськӧ должен вӧлі шыбитны тіянӧс аслам керкаысь, — шуис сійӧ. — Но ме тайӧс ог вӧч, ӧти-кӧ, сы вӧсна, мый ме негр, а ті — еджыд, а мӧд-кӧ, сы вӧсна, мый энӧ ті тайӧс думыштӧй, донаӧй.
Тайӧс думыштісны тіян кӧзяеваныд, а ті налӧн сӧмын кывзысьысь слуга. — Сійӧ перйис сигара кӧрӧбка да чургӧдіс пель йылӧдзыс гӧрдӧдӧм Эйнислы: — Куритӧй…
А сёрнитны кӧ деньга йылысь, то аслам концертъясысь ме збыль пӧлучиті мыйкӧ мында, но эг вермы пӧльзуйтчыны сійӧн.
— Мыйла? — Эйнис чошкӧдіс пельяссӧ.
— Сы вӧсна мый нуӧдсис войнаысь пострадайтӧм китайскӧй нывбабаяслы пӧльза вылӧ сбор, и ме тшӧкті, медым став деньгасӧ, коді меным воӧ, ыстісны сэтчӧ.
— Вот кыдзи!
Пола, мистер Робинсон, миян лыддьысьысьяс оз веритны тіянлы, — лёкысь шуис Эйнис. — Татшӧм заслугаяссьыс мынтысьӧны, и мынтысьӧны, кыдзи висьталӧны, зэв донӧн.
Джемс Робинсон шпыньмуніс:
— Сідзкӧ, тіян лыддьысьысьяс да, тыдалӧ, тшӧтш тіян чайтӧм серти, став квайтсё миллион мортыслы, кодъяс ӧтувтчисны конгресс решениеяс дінӧ, Сӧветскӧй Союз водзвыв зэв донӧн мынтысис?
Сідзи али мый?
Ок, абу окота меным тіянӧс разочаруйтны, но пола, мый бюджетыс весиг сэтшӧм озыр страналӧн, кыдзи Сӧветскӧй Союз, эз эськӧ тырмы татшӧм расходъяс вылӧ. — И сійӧ серамсорӧн видзӧдліс журналист вылӧ.
Эйнис наблюдайтіс сы бӧрся ӧттшӧтш и завидьпырысь и скӧрысь.
«Видзӧдтӧ, ещӧ ӧд и сералӧ ме вылын, сьӧд скӧтинаыд! — думайтіс сійӧ. — Мед эськӧ видліс гуляйтыштны менам местаын да чеччалыштны Миллард да Клиффорд водзын!
Локта кӧ ме сійӧ материалтӧгыс, коді налы колӧ, найӧ менӧ пыр жӧ шошаӧд шыбитасны газетаысь.
А мый сэки лоӧ мекӧд да менам Милликӧд?»
Сійӧ решитіс ещӧ ӧтчыд пробуйтны:
— Мистер Робинсон, вот ті — аслад народлӧн сэтшӧм друг, сылӧн певец да сійӧс дорйысь, — он-ӧ ті чайтӧй, мый медбӧръя война вӧсна тіян народлӧн олан условиеясыс бурмисны?
— Бурмисны война вӧсна? — шӧйӧвошӧмӧн юаліс Робинсон.
— Вот именнӧ.
Еджыд да цветнӧй том йӧз тышкасисны тайӧ войнаас ӧтвылысь и ӧні тырвыйӧ гӧгӧрвоӧны ӧта-мӧднысӧ.
Певен лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Чайта, мый ті асьныд тӧданныд, мый висьталанныд чепуха, — шуис сійӧ. — Но вот мый ме висьтала тіянлы.
Кӧть мед негръяслӧн положениеыс война вӧсна бурмис уна сёпӧв, миян пӧвстысь некодлы эз ков эськӧ выль война и миян пӧвстысь некод эськӧ эз кут тышкасьны Россиялы паныд.
Гижӧй тайӧс да энӧ сетӧй мӧдногӧн.
— Мый ті, мый ті, мистер Робинсон! — быттьӧ чуймӧмӧн шуис Эйнис.
Сійӧ дзебис блокнотсӧ да чеччис местасьыс.
— Тіянлы сэсся нинӧм содтынысӧ, мистер Робинсон? — ӧдзӧслань мунігмоз юаліс сійӧ.
— Дзик нинӧм, — ӧтветитіс негр.
…Кык час коли сійӧ кадсяньыс, кор муніс репортёр.
И вот Джим Робинсон сулалӧ берег дорын да зэв сьӧлӧмсяньыс, меліа казьтылӧ сійӧ страна йывсьыс, кодӧс неважӧн эновтіс.
Тайӧ казьтылӧмыс колӧ сылы ӧні, кыдзи лекарство, кыдзи дзик ӧти сьӧлӧм бурмӧдантор.
Сы вӧсна мый нинӧмӧн лӧньӧдны сійӧ дойсӧ, кодӧс колис американскӧй печатьса представитель.
36. РОБИНСОНЪЯС ОРДЫН ГӦСТЬЯС
Едждӧдісны да лоины пушистӧйӧсь топольяс.
Кутшӧмкӧ ӧти тувсов войӧ воссисны веж ягӧд кодь розъяс, и асывнас Парк-авеню вывса став садъясыс вӧлі вевттьысьӧмаӧсь тополь духӧн, быттьӧ выль лымйӧн.
Сійӧ лэбаліс комӧкъясӧн, пуксьыліс юрси вылад, вевттьыліс эжаяс и весиг смелмӧдчыліс пырны керкаясӧ да замок комнатаясӧ.
Некутшӧм преградаяс да кутӧдъяс тӧдтӧг сійӧ лысьтіс пырны весиг Ыджыд Босс кабинетӧ да небыд еджыд шарикъясӧн гӧглясис сэні джоджӧдыс либӧ кайліс письменнӧй пызан вылӧ да сибдыліс монументальнӧй чернильница дінӧ.
Ок, и воюйтіс жӧ тайӧ пухыскӧд Образцӧвӧй Механизм!
Кыдзи бур домоправительница, сійӧ зэв скӧрысь тальччыліс кутны позьтӧм комӧкъяс вылӧ, преследуйтіс найӧс апартамент кузяла, шыблаліс ӧшиньясӧд, кӧрзинаясӧ, мусоропроводъясӧ, пылесос мешӧкъясӧ.
А асывнас пухыс бара нин вӧлі да лэбаліс скӧрмӧм миссис Причардлӧн дзик ныр водзас.
Сійӧ эськӧ кӧсйис пилитны тайӧ некытчӧ туйтӧм пуяссӧ, кодъяс сӧмын ёгӧсьтӧны садсӧ да замокса комнатаяссӧ, но, нинӧм он вӧч, Ыджыд Босслӧн пиыс, сійӧ ыджыд лодырыс, коді ӧні мамыскӧд ӧтлаын оліс кӧнкӧ Италияын, зэв ёна радейтіс садйысь тополевӧй аллея да тулыснас тополь почкаяслысь дуксӧ.
Сы вӧсна тополь цветитан лунъясӧ домоправительница эз тӧдлы спокой да ачыс куимысь лун прӧверяйтіс садовникъяслысь уджсӧ, кодъяс туйяс вылысь куртісны сӧмын на лэбӧм тополь пух.
А вот тополь дукнас миссис Причард нинӧм эз вермы вӧчны!
Тополь дук, свежӧй, юмов, экстракт кодь конденсированнӧй, пырис замокӧ да паськавліс гажтӧм пемыд фундаментальнӧй комнатаяс пасьта.
И пӧдлав кӧть эн ӧшиньястӧ, всё равно став портьераясӧ, креслӧясӧ да пӧдушкаясӧ пырис тополь дук.
Ӧти кывйӧн кӧ шуны, тулыс вайис миссис Причардлы уна тӧждысьӧм.
Шуам, небеса.
Мыйла сійӧ сэтшӧм кельыдлӧз да кокни, ньӧти абу приличнӧй, выдержаннӧй небеса кодь, а нывка платье кодь!
Миссис Причардлы сьӧлӧм вылас воӧ солиднӧйджык небеса, шуам, сталь кодь руд рӧма, кодӧс сійӧ зэв ёна радейтіс да коді зэв ёна муніс зэв спокойнӧй, ляксьытӧм рӧм вылӧ, коді лӧсялӧ быд арлыдлы да уськӧдӧ любӧй кыпыд настроение.
А ӧні, кор мыччысисны сэтшӧм розӧвӧй кодь кымӧръяс, и чикышъяс чикльӧдлігтыр визьйӧдлӧны небесасӧ, и воздухыс тырӧма тополь дукӧн, нинӧм вылӧ эз позь надейтчыны!
Весиг тані, Парк-авеню вылын, сизим томан сайӧ игналӧм природа заводитіс петкӧдлыны ассьыс правояссӧ!
То писькӧдчис решеткаяс да ӧградаяс сайсянь ыжнёньлӧн цветитысь кустыс, коді пыр быдмис и быдмис ножичьяс да клещияс вылӧ видзӧдтӧг; то мыччысьліс сэні, кӧні сылы ньӧти оз ков вӧлі мыччысьнысӧ, йӧлатурунлӧн зарни дзоридзыс, то друг быдмыліс джуджыд турун.
Да, да, кад дугӧдны тулыслысь тайӧ вильшасьӧмсӧ, сы вӧсна мый и аслас нылыс ветлӧдлӧ кутшӧмкӧ неспокойнӧй, неуравновешеннӧй да век ӧтарӧ зільӧ кытчӧкӧ мунны!
— Кытчӧ тэ мӧдӧдчан, Патриция?
— Ме… ме кӧсъя ветлыны скаутскӧй клубӧ, ма.
Сэні нывкаяс корисны петкӧдлыны налы узор… ришельеӧн вышивайтӧм…
— Но талун ӧд субӧта.
Тэ ӧмӧй вунӧдін, мый быд субӧтаӧ миянӧ век волӧны миссис Эйнис чойыскӧд да менам клубысь некымын дама?
И тэ тӧдан, ме ог радейт, кор тэ локтан рытнас ӧтнад.
— Но, ма, ме регыдик кежлӧ.
Час кежлӧ, не дырджык.
— Да: коді нӧ тэныд звӧнитліс лун кык сайын?
Гӧлӧсыс меным дзик тӧдтӧм.
— Тайӧ… тайӧ миян классысь ӧти нывка.
Тэ сійӧс он тӧд, ма.
— Верман мунны, но регыдджык лок, нылукӧй.
Тэ отсалан меным вӧчны салат да гажӧдны гӧстьясӧс.
Ме кӧсъя, медым тэ велалін свободнӧя кутны асьтӧ обществоын.
Уф!
Кутшӧм сьӧкыд пӧръявны ассьыд мамтӧ, да ещӧ кор тэнӧ ёсь кӧрт тувъяс моз писькӧдӧны руд синъяс!
Пат петіс замок ворота сайӧ; сійӧ вӧлі неспокойнӧй.
Сійӧс пыр жӧ шымыртіс тувсов рытлӧн мӧс вӧра йӧв моз руалысь шоныдыс, цветитысь крокусъяслӧн да фиалкаяслӧн чӧскыд дукыс.
Ӧдйӧджык, ӧдйӧджык автобус остановкаӧ, медым некод эз вермы суӧдны, кыйӧдны!
— Хэлло, Патриция!
Нуам тіянӧс?
Нывка дрӧгнитіс.
Шоссе чукыльтанінын сулаліс восьса, киссьӧм «форд», код вылын торжественнӧя пукалісны Рой Мэйсон да Фэйни Мак-Магон.
Кыкнанныс найӧ вӧлі ӧшӧдчӧмаӧсь асланыс пуклӧс вывсяньыс да нюмъялігтыр видзӧдісны Пат вылӧ.
Руль сайын пукаліс маслӧӧсь курткаа кутшӧмкӧ детинка.
— А ми петім гуляйтыштны, любуйтчыштны замокнас, — водзӧ висьталіс Рой, быттьӧ эз казяв нывкалысь яндысьӧмсӧ. — Друг аддзам — Патриция.
Но, шуа, вай нуам сійӧс сэтчӧ, кытчӧ сылы колӧ.
— Ыджыд аттьӧ, Мэйсон, сӧмын муннысӧ меным зэв матіникӧдз…
Мам тшӧктіс мыйсюрӧ вайны… — Пат муртса шуаліс кывъяссӧ.
— Ага! Мамыд тшӧктіс!
Гӧгӧрвоам… — другыслы мигайтігтыр шыасис Фэйни: — Мый нӧ, Пат, ми вермам и кварталджын нуны.
Сідз ӧд, Сэм? — шыасис сійӧ шофер дінӧ.
Сійӧ бӧб моз серӧктіс.
— Пуксьӧй, пуксьӧй, Патриция, — зэв сьӧлӧмсянь корис Рой.
Пат чуймӧмӧн видзӧдіс «фордик» вылӧ.
Оз ӧмӧй сылы удайтчы мынны ковтӧм приглашениеысь?
— Ог, детинкаяс, меным окота подӧн мунны.
Талун сэтшӧм мича рытыс! — уси сылы дум вылас удачнӧй мӧвп.
— Збыль, рытыс мича! — шуис тшӧтш Рой. — А мый, Фэниан, тэа-меа огӧ тшӧтш прӧйдитчӧй Патрициякӧд?
Дай отсыштам сылы сумкасӧ нуны. — Сійӧ вӧчис сідз, быттьӧ кӧсйӧ чеччыштны автомобильсьыс. — Патриция, разрешитӧй кык бездельниклы колльӧдны тіянӧс? — лӧсьыд позаӧн сувтӧм бӧрын декламируйтіс сійӧ.
— О-кэй! — Фэйни наслаждайтчис другыс выдумкаӧн. — Меным вывті окота гуляйтыштны Патрициякӧд.
Нывка видзӧдіс гӧгӧрбок, быттьӧ йӧртӧм зверь.
— Ме должен висьтавны тіянлы… зэв ыджыд секрет: ма оз лэдз менӧ ветлыны детинкаяскӧд, кодъясӧс сійӧ оз тӧд, — муртса кывмӧн шуыштіс сійӧ.
Рой спокойнӧя видзӧдліс сы вылӧ.
— Вот кыдзи… — нюжӧдіс сійӧ. — Кутшӧм тешкодь тіян мамныд, Патриция!
Сійӧ, тыдалӧ, воспитывайтсьӧма кольӧм нэмын на!
Фэйни, кулакнас вомсӧ тупкӧмӧн, сераліс.
— Да, да! — аслас выдумка вылас радлігтыр шуаліс Пат. — Сійӧ некор оз лэдз менӧ ветлыны сэтшӧм детинкаяскӧд, кодъясӧс оз тӧд.
— Сідз, сідз…
Но мый нӧ, ковмас гуляйтны ӧтнаннымлы, — жалитӧмӧн шуис Рой. — А веськыда кӧ шуны, жаль.
Сэтшӧм окота вӧлі колльӧдны тіянӧс…
Сійӧ век на эз сет мӧдӧдчӧм вылӧ сигналсӧ, и Пат довкнитіс юрнас кыкнан детинкаыслы, на син водзын вомӧналіс уличасӧ да мӧдӧдчис автобуслӧн ылі остановкаӧ.
Сійӧ муніс тэрыба да век ӧтарӧ чувствуйтіс ас вывсьыс тайӧ видзӧдласъяссӧ, кодъясысь сылы сьӧлӧм вылас эз ло лӧсьыд.
«Но, мый меным найӧ вермасны вӧчны, тайӧ детинкаясыс? — заводитліс сійӧ лӧньӧдны асьсӧ. — Меным прӧста эз удайтчы, сы вӧсна мый найӧ вӧлӧмаӧсь буретш менам туй вылын…»
Но Пат кӧ эськӧ видзӧдліс мышкас, сійӧ эськӧ аддзис кык вежнясьысь чужӧм, кодъяс серти, гашкӧ, сійӧ мыйсюрӧ и гӧгӧрвоис.
Но нывкалы некор вӧлі бергавнысӧ — сійӧ ӧд час мысти кӧсйысис бӧр локны!
Сэні, кытчӧ мӧдӧдчис Пат Причард, некымынӧн чукӧртчисны нин.
Веськыда кӧ шуны, тайӧ собраниеыс ньӧти эз вӧв миссис Сфиксилӧн раутъяс кодь либӧ весиг мисс Вендикс ордын чай юӧм кодь.
Тані некодӧс эз вӧйпны, эз сёрнитны великосветскӧй выльторъяс йылысь, яхтаяс вылын путешествуйтӧмъяс йылысь, ни миллионеръяслӧн свадьбаяс йылысь.
Эз вӧвны тані ни вышивайтӧм салфеткаяс, ни русскӧй пӧк сёйӧм вылӧ специальнӧй лопаточкаяс, ни лангуст сёян вилкияс.
Эз, тані ставыс вӧлі прӧстӧй: и патокаа оладьяяс, и пуӧм капуста, и ас вӧчӧм сур, кодӧс радейтліс Тэд да сэтшӧм окотапырысь юис сылӧн вокыс — Джин.
— Тӧда пусьысьлысь зарни кияссӧ! — кухня пызан вылысь став тайӧ сёянсӧ аддзӧм бӧрын шуис Джим.
Салли шутитігмоз мавтыштіс пызьӧсь кинас сылысь чужӧмсӧ: сылы вывті окота вӧлі пусьыны-пӧжасьны аслыс, аслас гӧстьяслы, а не кутшӧмкӧ миссис Сфиксилӧн гӧстьяслы, кытчӧ сійӧс корлывлісны гырысь праздник лунъясӧ.
И тайӧ лунас Салли чеччис вывті водз, медым кӧтны нянь да дасьтыны ставсӧ «приём» кежлӧ, кыдзи шуткаӧн шуліс Чарли.
Верӧс кулӧм бӧрас первойысь Салли заводитіс сьывны сьыланкыв, сійӧ сьыланкывсӧ, кодӧс найӧ сьывлісны Тэдкӧд ӧтлаын.
Энлӧй, кыдзи нӧ заводитчыліс тайӧ сьыланкывйыс?
Тэд кор сьыліс, Долли нимсӧ век вежліс Саллиӧн и сэки тӧдчӧдӧмӧн да шуткаӧн видзӧдліс гӧтырыс вылӧ.
Саллилӧн сьӧлӧм вылас вӧлі вывті долыд: гортас вӧлі дона гӧсть дай чеччис вольпась вылысь Чарли, сылӧн пиыс.
Плешкыс Чарлилӧн вӧлі кӧртӧда на, но сійӧ чувствуйтіс асьсӧ дзик здоровӧн да кыпыдӧн.
Сійӧ весиг асывсяньыс кӧсйис мунны пустырь вылӧ видлыны дядьыслысь пӧдароксӧ — выль духӧвӧй ружьесӧ, но мамыс уськӧдчис сы вылӧ бушков моз:
— Пыр жӧ водтӧда вольпась вылӧ и мырддя костюмтӧ!
Чарли кывзысис.
Но и гортас тайӧ лунас сылы вӧлі зэв гажа.
Важӧн нин горчичнӧй рӧма ичӧтик керкаыс эз аддзыв гӧстьясӧс.
Чарли то отсасис мамыслы кухняас, то котӧртліс восьтыны ӧдзӧс да пыртліс гӧстьясӧс керкаас дзиж ӧти параднӧй комнатаӧ, коді Робинсонъяс семьялы вӧлі ӧттшӧтш и столӧвӧйӧн, и гостинӧйӧн, и кабинетӧн.
Искусственнӧй камин дорын, кӧні чукӧрӧн куйлісны пожӧм кольяс, кодъясӧс Салли чукӧртіс арнас на, сулаліс певец, да меліа встречайтіс быд гӧстьӧс.
Медводз воис Джордж Монтье — Джимлӧн важ друг, кодкӧд найӧ томдырйиыс на выступайтлісны кутшӧмкӧ кабакын.
Джорджлы эз сэтшӧма везит олӧмас, кыдзи Джимлы, но сійӧ ньӧти эз завидуйт певецлы да гордитчис сійӧн, мый Джим приглашайтӧ сійӧс аккомпанируйтны концертъяс вылын.
— Ті энӧ шутитӧй, ме Робинсонлӧн аккомпаниатор! — шуліс сійӧ, кор ресторанъясӧн владейтысьяс заводитлісны медавны сійӧс донтӧм-донысь.
Джордж аддзысьліс нин певецкӧд воӧм бӧрас первойя лунъясас и сэки жӧ сёрнитчис сыкӧд, мый корсьлас подходящӧй помещение концерт вылӧ, кодӧс Джим кӧсйис сетны Асыввыв окраинаса населениелы.
Ӧні музыкант локтіс расстроитчӧм да скӧр.
— Кыдзи сійӧ тіянлы кажитчӧ! — порот дорсянь на заводитіс сійӧ. — Ни ӧти прӧст зал, быттьӧ миян карын помтӧм лекцияяс, концертъяс да театральнӧй представлениеяс!
Тернерлӧн став рытъяссӧ гижалӧма недель водзвыв.
«Маджестикса» владелец висьталӧ, мый сылӧн ремонт.
«Волкодавъяс клублысь» студенческӧй залсӧ матыса вит лун кежлӧ тожӧ займитӧма кутшӧмкӧ вечнӧй блаженство проповедуйтысь! — Сійӧ дзик плӧть матыстчис Джим дінӧ да инмӧдчис сійӧ киӧ: — Чайтан, ме верита залъяс вӧсна тайӧ став шумыслы?
Воис кӧ кутшӧмкӧ гипнотизёр-шарлатан либӧ гадайтчысь, думайтан найӧ эз аддзыны помещениетӧ!
Мыйта колӧ!
Тӧдан-ӧ, тані ставыс тӧдӧны, мый тэ выступайтін конгресс вылын, и мунісны сёрнияс, мый тэ вӧлӧмыд краснӧйяс ордын, сьылан унасикас революционнӧй сьыланкывъяс.
Вот кӧзяеваыс и оз кӧсйыны нажӧвитны неприятностьяс да ӧтвечайтны сэсся расследованиеяс кузя бюро да полиция водзын.
— Ок, проклятӧй трусъяс! — эз вермы кутчысьнысӧ Чарли. — Ме эськӧ налы висьталі!
— Спокойнӧ, пиӧ, спокойнӧ! — Джим помаліс куритны сигаретасӧ. — Мый нӧ, Джордж, заводитлам корсьны помещениесӧ кытыськӧ татысь, Горчичнӧй Райысь.
Ме думайта, мый американскӧй карын абу став йӧзыс трусъяс да негодяйяс…
Ме, тӧдан-ӧ, верита на американскӧй народлы.
— Идеалист! — вомгорулас шуис Джордж. — Тэ век на чайтан, мый Америкаын быдӧн пӧлучайтӧны сійӧс, мый налы колӧ.
Джим кӧсйис мыйкӧ ӧтветитны музыкантлы, но сійӧ здукас пырисны выль гӧстьяс да тыртісны комнатасӧ гажа чолӧмалӧмъяс, окасьӧм да киасьӧм шыӧн.
Тайӧ вӧліны век ӧткодь воинственнӧй, кыпыд, быд здукӧ вензьыштны дась Цезарь аслас эновтлытӧм калляннас, райскӧй лэбач рӧма югыд лӧсталысь паськӧма Маргрет Нэнсикӧд да накӧд век ӧтлаын ветлӧдлысь — Мери Смит.
Гӧстьяскӧд здоровайтчӧм бӧрын Салли котӧртіс кухняӧ оладьяла, а нывкаяс пыр жӧ матыстчисны Чарли дінӧ.
— Тэ чеччин нин?
Вот зэв бур!
Кор нӧ школаӧ?
Тэтӧг классын сэтшӧм гажтӧм.
Весиг вице-президент Принс неважӧн воліс да юасис тэ йылысь — дыр-ӧ тэ он лок.
Сійӧ надейтчӧ, мый экзаменъясӧдз тэ отсалан сылы подтянитны «малюткаясӧс», а то миян ставыс лэдзчысисны…
Весиг со тайӧ, — Нэнси индіс Мери вылӧ, — весиг сійӧ сяммис нажӧвитны Ричилысь литература кузя «эф».
Мери гӧрдӧдіс.
— Тайӧ… тайӧ вӧлі, кор тэ куйлін больничаын, Чарли, — вашнитіс сійӧ. — Ме… менам сэки ньӧти эз уджав юрӧй… — И преданнӧй, коньӧрлӧн кодь синъясӧн сійӧ видзӧдліс детинка вылӧ.
— Эн шогсьы, Мери, ме тӧда, мый тэ регыд бӧр пӧлучитан ассьыд ленточкаястӧ, — сьӧлӧмсяньыс бурӧдіс Чарли.
— А ме гижи стихъяс, — радлігтыр висьталіс Нэнси. — Василь лӧсьӧдіс нин налы музыка.
Талун сійӧ кӧсйис локны скрипканас да ворсас миянлы мыйкӧ, оз кӧ повзьы тэнад дядясьыд.
— Мыйысь нӧ повнысӧ! — серӧктіс Чарли. — Дядя Джим сэтшӧм бур…
И сійӧ обязательнӧ должен кывзыштны Васильлысь ворсӧмсӧ.
Гашкӧ, сійӧ вермас отсавны Васильлы лоны музыкантӧн.
— Кутшӧм эськӧ вӧлі лӧсьыд! — шуис Нэнси. — Василь сэтшӧм лӧсьыда ворсӧ, мый вермис эськӧ выступайтны весиг президент водзын!
Чарли сералӧм могысь прысьнитіс:
— Ыджыдтор тай — президент водзын!
Дась заклад вартны, мый президент нинӧм оз гӧгӧрво музыкасьыс.
Вот тэ кӧ эськӧ шуин, мый сійӧ повтӧг вермас выступайтны кутшӧмкӧ знаменитӧй музыкант водзын, — тайӧс эськӧ ме гӧгӧрвои…
А то — президент водзын!
— Ой, видзӧдлӧй, коді локтӧ! — ӧшиньӧ видзӧдлӧм бӧрын друг шуис Мери. — Патриция!
Ачыс Патриция Причард!
Бур, мый Чарлилӧн кучикыс вӧлі сьӧд, а то нывкаяс аддзисны эськӧ, кутшӧма ыпнитіс сылӧн чужӧмыс.
Сійӧ сувтіс веськыда да места вывсьыс вӧрзьытӧг синсӧ вештывтӧг видзӧдіс ӧдзӧс вылӧ.
Полӧмсорӧн гӧгӧрбок видзӧдігтыр Пат пырис.
Господьӧй!
Куш негръяс!
Кытчӧ сійӧ веськаліс?
Мый шуис эськӧ мамыс, тӧдіс кӧ, кӧні сылӧн нылыс!
Но со ӧти еджыд нывка — Мери Смит, но сійӧс оз ков лыддьыны — сылӧн мамыс, буракӧ, вурсьысь либӧ магазинын вузасьысь…
Чужӧмыс Патлӧн то гӧрдӧдліс, то кельдӧдліс.
Со Салли Робинсон, сійӧ Саллиыс, коді корсюрӧ волывлӧ на ордӧ кухняӧ пӧжасьны да отсасьны мамыслы.
Видзӧдлӧй сы вылӧ, кутшӧма сійӧ талун вӧччӧма, кутшӧм кыпыд, кутшӧм меліа сійӧ здоровайтчӧ сыкӧд, Патриция Причардкӧд!
— Зэв рад аддзыны тіянӧс миян ордысь, мисс Патриция. — Салли бурпырысь видзӧдіс важнӧй барышня вылӧ. — Ен отсӧгӧн пиӧй менам дзикӧдз бурдіс, талун чеччис вольпась вылысь.
— Да, мэм, — вомгорулас шуис Пат.
— А со тайӧ менам деверӧй — Джемс Робинсон, — водзӧ висьталіс Салли. — Ті кӧнкӧ лыддьылінныд сы йылысь газетаясысь, мисс.
— Да, мэм, — бара муртса кывмӧн шуыштіс Пат, сійӧ эз лысьт лэптыны синъяссӧ ыджыд тушаа сьӧд морт вылӧ, коді видзӧдіс сы вылӧ неуна шпыннялігтыр.
О, Джим зэв бура гӧгӧрволіс, мый чувствуйтӧ Парк-авеню вывса тайӧ еджыд нывкаыс, коді веськаліс «сьӧд позйӧ».
Нинӧм, нинӧм, барышня, колӧ велӧдчыны, гашкӧ, регыд лоас сэтшӧм кад, кор ті кутанныд лыддьыны честьӧн топӧдлыны негрлысь кисӧ!
Чарли тожӧ видзӧдіс нывка вылӧ да эз гӧгӧрво, мыйла сійӧ сэтшӧма шӧйӧвошис.
Колӧ чайтны, Пат прӧстӧ яндысьӧ: комнатаын сэтшӧм уна тӧдтӧм йӧз.
Сійӧ сувтіс сылы отсӧг вылӧ.
— Зэв бур, мый тэ локтін миянӧ, Пат, — яндысьӧмпырысь юрсӧ копыртӧмӧн шуис сійӧ. — Ме… аддзан… ме дзикӧдз нин бурді.
Пат довкнитіс юрнас сылы и нывкаяслы, быттьӧ сӧмын на найӧс казяліс.
— Тэ корӧмыд, и ме эг вермы не локны, — королева моз величавӧя шуис сійӧ. — Ме век кывзыся, кор менӧ корӧны мыйкӧ вӧчны.
Чарли кӧрис кӧртӧд увтіыс плешсӧ.
— Кори тэнӧ волыны?
Кор тайӧ вӧлі? — чуймис сійӧ.
— Нывка, кодӧс тэ тшӧктӧмыд звӧнитны телефон пыр меным, звӧнитіс войдӧрлун да шуис, медым ме вола субӧтаӧ видлыны тэнӧ, — объяснитіс сійӧ. — И вот аддзан: ме тані.
Сійӧ видзӧдліс Чарли вылӧ сідзи, быттьӧ вайӧ сылы зэв ыджыд жертва, код вӧсна сійӧ должен нэм чӧжыс аттьӧавны Патӧс.
Но детинкалы ньӧти эз вӧв окота босьтны жертваяс.
— Кывзы, тані кутшӧмкӧ ӧшибка, — шуис сійӧ. — Ме некодлы эг тшӧктыв звӧнитны тэныд.
— Ак, сідзи! — ыпнитіс Пат. — Сідзкӧ, менӧ татчӧ энӧ корлӧй и тэ абу рад, мый ме локті?
Сідзкӧ, тэ ногӧн, ме пӧръяла?
— Пӧръялӧ, пӧръялӧ!
Ставсӧ пӧръялӧ! — сьӧлӧмсяньыс вашкӧдіс Нэнсилы пеляс Мери. — Некод сылы эз звӧнитлы!
Прӧстӧ сылы лои яндзим, мый сійӧ ньӧтчыд эз волы больничаӧ, вот сійӧ и локтӧма татчӧ.
— Мӧдарӧ, Пат, ме зэв рад, мый тэ локтін, — зілис Чарли лӧньӧдны скӧрмӧм нывкаӧс. — Ме зэв ёна кӧсйи аддзывны тэнӧ…
Сӧмын ме эг звӧнитлы, честнӧй кыв!
Ме некодлы эг тшӧктыв тэныд звӧнитны…
— Сідзкӧ ме муна, — решительнӧя мӧдӧдчис ӧдзӧслань Пат. — Тэ здоров нин, тэ абу корӧмыд менӧ, и ме ньӧти ог кӧсйы сибдыны тэ дінӧ.
Чарли паськыда шевкнитіс кияссӧ:
— Некытчӧ ме тэнӧ ог лэдз!
Миян талун гӧстьяс дядя Джим воӧм честь кузя, и ми ставным зэв ёна корам тэнӧ кольччыны.
Со и нывкаяс корӧны жӧ.
Сідз ӧд, Нэнси, Мери, ті зэв радӧсь, мый локтіс Пат, и ті коранныд, медым сійӧ кольччис миян дінӧ.
Сідз ӧд?
Нывкаяс гӧгӧрвоисны сылысь волнуйтчӧмсӧ.
Нэнси первой шуис меліа:
— Но, дерт, Пат, тэ должен кольччыны миянкӧд.
И Чарлилӧн мамаыс ӧбидитчас, тэ кӧ мунан чай ютӧдз.
— Эн мун, Патриция, — шуыштіс и Мери, но зілис не видзӧдны вӧвлӧм пӧдругаыс вылӧ.
Пат полігтыр видзӧдліс комнатасӧ.
Веськыда кӧ шуны, сылы ньӧти эз вӧв окота мунны сэтшӧм друг, сы бӧрын кор сійӧ сэтшӧм сьӧкыда мыніс гортсьыс.
Да и мамыс непременнӧ юалас, мыйла сійӧ локтіс сэтшӧм водз.
Но, мӧдар боксянь кӧ, лоны кортӧм гӧстьӧн тайӧ ужаснӧй обществоас…
Но Чарли, буракӧ, ылӧдлӧ.
Дерт, сылы звӧнитлісны да корисны волыны сылӧн тшӧктӧм серти, но сійӧ яндысьӧ нывкаясысь да сы вӧсна оз кӧсйы висьтасьны.
Тайӧс думыштам бӧрын Пат дзикӧдз лои спокойнӧй.
Сылы кокньыдджык лои и сыысь, мый локтісны выль гӧстьяс, тайӧ пӧрйӧ весиг еджыдъяс.
Дерт, тайӧ эз вӧвны настоящӧй ледияс да джентльменъяс, кодъяс олісны Парк-авеню вылын да кодъяс дінӧ Пат вӧлі велалӧма, а сӧмын двӧйни Квинсияс, Джой Беннет да Василь асланыс батьясныскӧд — прӧстӧй рабочӧйяскӧд, но век жӧ тайӧ вӧліны еджыд йӧз.
И Пат кольччис.
Салли вайис зэв ыджыд блюдйын руалысь оладьяяс, патока да сур тыра кувшинъяс и тшӧктіс ставыслы пуксьыны пызан сайӧ.
— Ого, кутшӧм бур угощение!
Мивоккодь безработнӧйясыд оз быд лун вермыны тадзтӧ чӧсмасьны! — шуткаӧн шуис ичӧтик Квинси.
— Кутшӧм безработнӧйяс?
Мый йылысь ті висьталанныд? — тӧждысьӧмпырысь кӧрис синкымъяссӧ Салли.
— Кыдзи кутшӧм?
Да вот ми такӧд, — Квинси индіс Гирич вылӧ, — коймӧд лун нин гуляйтам.
Бур ещӧ, мый миянӧс прӧста вӧтлісны заводысь, а эз нуны полицейскӧй машинаӧн.
— Да, тайӧ пӧрйӧ миянлы прӧстӧ удача лои, — довкнитіс юрнас Иван Гирич. — Кор сійӧ сыщикыс заводитіс миянӧс видлавны ӧткӧн-ӧткӧн, ме чайті, мый миянлы не мынны.
— Господьӧ, мый нӧ тайӧ! — шуис Салли. — Сідзкӧ, ті кыкнанныд ӧні колинныд уджтӧг?
— Энлы, донаӧй, — шыасис ӧнӧдз пыр на чӧв олысь Джим Робинсон, — мед миян другъясным висьталасны подробнӧйджыка, мый накӧд лои.
Квинси видзӧдліс ставыс вылӧ.
Джим, Маргрет Гоу, Беннет-бать, Цезарь…
А эстӧні, ӧшинь дорас, Чарли аслас пӧдругаясыскӧд.
Да, ставыс ас йӧз, позьӧ не повны…
Сійӧ надзӧник довкнитіс юрнас Гиричлы.
Ставыс ланьтісны, и Иван Гирич висьталіс сы йылысь, мый вӧлі куим лун сайын заводын ӧбеденнӧй перерыв дырйи.
Сійӧ висьталіс, кыдзи сійӧс да Квинсиӧс кыскисны контораӧ, кыдзи сэні найӧс юасис не сӧмын Коттон, но и сыщик, кодӧс, тыдалӧ, корӧмаӧсь специальнӧ сы могысь.
А сы бӧрын, кор тӧдмалісны, мый и Гирич и Квинси — профсоюзса членъяс, сыщик заводитіс мый йылысь кӧ вашкӧдчыны Коттонкӧд.
Сійӧ лайкнитіс юрнас да шуис — ӧні сылы ставыс гӧгӧрвоана: «Найӧ быдлаын нуӧдӧны антипатриотическӧй забастовкаяс, и вообщӧ тайӧ уджыс коммунистъяслӧн».
Та бӧрын найӧс шобисны и Гиричлысь аддзисны ичӧтик географическӧй атлас, кытчӧ вӧлі гижӧма мистер Ричардсонлысь нимсӧ.
Сэки и сыщик и Коттон мигнитісны ӧта-мӧдыслы, босьтісны атлассӧ да дыр юасисны Гиричлысь, кутшӧмӧсь сылӧн отношениеясыс мистер Ричардсонкӧд и тӧдӧ али оз сійӧ, мый Ричардсон нуӧдӧ заводъясын коммунистическӧй пропаганда.
— Но, ме найӧс куті видны да висьталі, мый тайӧ атлассӧ сетӧма школаас менам пилы учительыс, кодӧс ме ог и тӧд.
Пиӧй ваяліс меным ӧбед и ненарошнӧ кольӧма атлассӧ, а ме и босьті, — висьталіс Гирич.
— Молодеч, мый эн шӧйӧвош! — скӧрысь каллянсӧ чушкигтыр шуис Цезарь. — Ричи бӧрся и сідзи следитӧны, тайӧс ми тӧдам.
Оз ков, медым сылӧн нимыс лишнӧйысь казьтыссис полиция донесениеясын.
Ставнысӧ жугыльмӧдіс Гиричлӧн висьталӧмыс.
Сёрни эз клеитчы.
Джим Робинсон чӧв оліс да куритіс сигарета бӧрся сигарета.
Детинкаяс да нывкаяс пукалісны торйӧн ичӧтик пызан сайын ӧшинь водзын, зіля сёйисны оладьяс да сюся видзӧдісны ыджыдъяслӧн пызан вылӧ.
Салли котраліс ӧти дорсянь мӧд дорӧ, тшӧктіс не яндысьны да бура сёйны.
abu
— Дядя Пост! — ӧдзӧслань уськӧдчигмоз шуис Салли.
abu
Сійӧ котӧрӧн петіс кильчӧ вылӧ да аддзис тӧдса оливкӧвӧй чудовище, кодлӧн пуклӧс вылас, быттьӧ бедь вылын лэбач, чурвидзис пӧрысь почтальон.
— Джемс Робинсонлы письмӧ, мэм, — картуз бердас вежливӧя инмӧдчылігтыр шуис сійӧ.
— Вайӧй сійӧс меным, дядя Пост. — Салли чышкис кисӧ партукас. — Джим ӧні тані, гортын.
— Прӧститӧй, мэм, ме эськӧ кӧсйи сетны сійӧс личнӧ аслыс Джемс Робинсонлы, — зэв официальнӧя, кыдзи сійӧ некор эз вӧчлы, шуис дядя Пост; сэки сійӧ тэрыба вӧрӧдыштіс нырсӧ.
Салли нинӧм гӧгӧрвотӧг видзӧдліс сы вылӧ.
Сійӧ весиг неуна ӧбидитчыштіс сылы эскытӧм вӧснаыс.
— Олл-райт.
Пыр жӧ ме кора Джимӧс, — шуис сійӧ керкаӧ пыригмоз.
Кильчӧ вылӧ пыр жӧ петіс Джемс Робинсон.
— Хэлло, старина! — чолӧмалігмоз ӧвтыштіс кинас дядя Постлы Джемс. — Но и мича жӧ тіян экипажныд!
А кӧні нӧ менам важ друг Фиалкаӧй, кодӧс коркӧ ме вердлывлі сакарӧн?
— Кучиксӧ нин сылысь кульӧма, — жугыля шуис почтальон. — Ӧні миян пӧрысьястӧ пыдди оз пуктыны, да и техника вештіс бокӧ став ловъя ловсӧ. — Сійӧ копыртчис аслас пуклӧс вылын да корис певецӧс ас дінас: — Тіянлы письмӧ, мистер Робинсон.
Марка сертиыс тыдалӧ — Россияысь.
Сӧмын ме кӧсъя тіянлы висьтавны: сійӧ веськавліс нин кодсюрӧлы киас.
Тӧдӧй тайӧс.
Метӧ тӧда, кытысь сійӧ локтіс миян почтаӧ и кӧні сэтшӧм дырсӧ ветлӧдліс.
Жаль, мый ме эг вермы сійӧс босьтны водзджык.
Джим Робинсон бергӧдлыштіс киас ӧкуратнӧя клеитӧм письмӧ;
письмӧ вылын вӧлі марка, кӧні вӧлі изобразитӧма московскӧй Кремль.
— Бура кужӧны следсӧ воштавны, чӧртъясыд! — шпыньмуніс сійӧ. — Зэв ыджыд аттьӧ тіянлы, дядя Пост, висьталӧмсьыныд.
Тайӧ зэв важнӧ.
Дядя Пост вашкӧдіс певецлы дзик пеляс: — Ӧні сюсьӧн колӧ лоны, пиукӧй.
Тайӧ московскӧй марка вӧснаыс найӧ дасьӧсь голятӧ вундыны.
А тэ сайын лыддьыссьӧны нин кутшӧмсюрӧ грекъяс.
Джим серӧктіс, но эз весела.
— Уэлл, — шуис сійӧ. — Пырӧй, дядя Пост, керкаас юыштны сур.
Горштӧ кӧтӧдыштны.
Дядя Пост ӧвтыштіс еджыд юрнас: оз, сійӧ зэв ёна тэрмасьӧ, Горчичнӧй Райысь адресатъяс виччысьӧны почта.
И, кыдзи вӧвлывлі век, стартерӧн ноксьыштӧм бӧрын почтальон грымакылігтыр мӧдӧдчис водзӧ.
Джим Робинсон сэні жӧ, кильчӧ вылас, видліс письмӧсӧ и ещӧ зумышджык на пырис керкаӧ.
Гӧстьяс виччысьӧмӧн видзӧдісны сы вылӧ.
— Вот, пӧлучиті Сӧветскӧй Союзысь письмӧ, — шуис сійӧ. — Гижӧны менам русскӧй другъяс, юӧртӧны медбӧръя выльторъяссӧ.
Гижӧны, мый Москваын главнӧй улича вылас заводитӧмаӧсь цветитны нелямын вося пуяс, кодъясӧс ме дырйи на сӧмын садитісны.
Детинка, автозаводысь менам слесарь-друглӧн пиыс, помалӧма школасӧ зӧлӧтӧй медальӧн да ӧні пырӧ университетӧ, историческӧй отделениеӧ.
А батьыс сылӧн регыд мӧдӧдчӧ мунны санаторийӧ Чёрнӧй море берег дорӧ — шойччыны, лечитчыны.
— Слесарлӧн пиыс — университетӧ?!
— Слесарь — шойччыны шоныд море дорӧ?!
Вашкӧдчӧм шы кыліс пызан сайын, либӧ тайӧ ышловзисны Горчичнӧй Райысь гӧль йӧз?
Коді эськӧ вермис тайӧс висьтавны!
— Висьтав миянлы, Джим, ставсӧ, — здоров кинас певецӧс ас дінас топӧдігтыр шуис Цезарь. — Тэ ӧд аддзан, йӧзыслы вывті окота тӧдмавны самӧй настӧящӧй правдасӧ.
— Да, мистер Робинсон, висьталӧй!..
Висьтав, Джимми! — кылісны терпитны вермытӧм гӧлӧсъяс.
— А то миянлы тані висьтавлӧны чӧрт тӧдас мый!
Джим Робинсон, ыджыд тушаа, муртса лэдзыштӧм, мудз пельпомъяса, прӧйдитчис комната кузя, мыйкӧ думайтігтыр видзӧдліс сьӧд да еджыд другъяслӧн сыланьӧ бергӧдчӧм чужӧмъяс вылас.
— Мыйсянь нӧ меным заводитнысӧ? — надзӧник шуис сійӧ ёнджыкасӧ ачыс аслыс. — Конгресс…
сэсся Москва…
Россия… русскӧй йӧз…
И негритянскӧй певец Джемс Робинсон заводитіс висьтавны Горчичнӧй Райысь тайӧ челядьыслы ылі могучӧй страна йылысь, висьтавны правда, кодӧс найӧ кывзісны волшебнӧй мойдкывйӧс моз.
Пустыняын быдмысь вӧръяс.
Пӧим пиысь кыпӧдӧм каръяс.
Парламентын заседайтысь крестьянкаяс.
Каръясын фруктӧвӧй садъяс.
abu
Народлӧн упорство да вдохновение.
Метрополитенлӧн мупытшса дворецъяс.
Консерваторияын велӧдчысь корейскӧй рабочӧйяс.
Университет аудиторияясын узбекъяс, русскӧйяс, армяна, еврейяс, таджикъяс… ставсӧ найӧс сійӧ оз помнит, помнитӧ сӧмын, мый ставыс найӧ — настӧящӧй другъяс.
abu
Университетъясын студентъяс пӧлучайтӧны государствосянь денежнӧй отсӧг.
А тэ кӧ висьман, то тэ дінӧ локтас врач и кутас волывны быд лун да дон босьттӧг водтӧдас тэнӧ больничаӧ.
Челядьлы сетӧма мичаысь-мича садъяс да дворецъяс, на дінӧ волӧны учёнӧйяс, артистъяс да писательяс.
abu
И быд морт вермас бӧрйыны олӧмас сійӧ туйсӧ, коді сылы ёнджыка воӧ сьӧлӧм вылас.
abu
abu
abu
Сійӧ уськӧдіс дум вылас историясӧ еджыд кудриа юрсиа нывкалысь — метрополитен шахтаса проходчицалысь.
Сійӧ тӧдмасис нывкакӧд да весиг вӧлі сы ордын гортас.
Тайӧ нывкаыс лои парламентын депутатӧн, и сы дінӧ приём вылӧ волӧны йӧз асланыс став нуждаясӧн, и сійӧ велӧдчӧ, медым разбирайтчыны олӧмлӧн став вопросъясын.
abu
А ещӧ сійӧ тӧдліс Украинаысь прӧстӧй малярӧс, коді вӧлі ыджыд штат ыджда быдса областьын губернаторӧн.
И колӧ вӧлі аддзывны, кутшӧм тӧлкӧн веськӧдліс тайӧ малярыс аслас ыджыд овмӧснас, кутшӧм кужӧмӧн сійӧ бӧрйис йӧзсӧ!
Робинсон висьталіс кыдзсюрӧ, вуджліс ӧтиторсянь мӧдӧ, таті эз помавлы, а сэті висьтавліс вывті подробнӧя, но тыдалӧ вӧлі, мый сылы зэв окота висьтавны тані, тайӧ керкаас, став пукалысьяслы русскӧй йӧз дінӧ, налӧн страна дінӧ ассьыс радейтӧмсӧ, русскӧй йӧзӧн, налӧн странаӧн восхищайтчӧмсӧ.
Оз, мед оз пӧръясьны татчӧс правительяс!
Русскӧйяс оз кӧсйыны война, Америка налы оз ков.
Налы зэв бура овсьӧ асланыс странааныс и ен мед отсалас налы бергӧдны ассьыныс уджъяссӧ.
abu
Найӧ стрӧитӧны каръяс, садитӧны садъяс, велӧдӧны челядьӧс — налы зэв бура тырмӧ уджыс ас орданыс, гортаныс.
Оз, русскӧй йӧз оз кӧсйыны война, и сійӧ, Джим, клянитчӧ таын аслас олӧмӧн!
Сійӧ вӧлі страна сьӧлӧмын, и лунвылын, и рытыввылын, и быдлаын йӧзыс мирнӧя уджалісны…
— А Карпатыын ті энӧ вӧлӧй? — волнуйтчӧмысла дрӧжжитан гӧлӧсӧн юаліс Иван Гирич.
Сійӧ кывзіс водзлань ставнас нюжӧдчӧмӧн, и став кывъясысь бурджыка висьталіс сылӧн кучикнас топыда зэлӧдӧм гожъялӧм чужӧмыс.
Сійӧ нюжӧдчис Джимлань нетерпеливӧя да горша.
— Карпатыын?..
Энлӧй…
Да, да, дерт, ме вӧлі и Карпатыын и Закарпатьеын, — шуис Джим. — Ме вӧлі сэні ӧти сӧстӧм, лӧсьыдіник карын.
Энлӧй, кыдзи жӧ сылӧн нимыс? — Джим тэрыба гурйысьыштіс зепъясас. — Ага, со записнӧй книжка, татчӧ менам гижӧма. — Сійӧ восьтіс книжкасӧ. — Вот… Му-ка-чёв, — сьӧкыдпырысь шуис сійӧ тӧдтӧм кывсӧ.
— Мукачёв?
Тайӧ ӧд миян местаным! — украинскӧй кыв вылӧ казявтӧг вуджӧмӧн горӧдіс Гирич. — Василь, кылан?
Сійӧ вӧлӧма Мукачёвын!
— Кыла, батьӧ, — ӧтвечайтіс Василь, коді тожӧ волнуйтчис. — Сӧмын висьтав английскӧй кыв вылын, бать, а то тэ вунӧдчин, тэнсьыд оз гӧгӧрвоны, — содтіс сійӧ.
— Ок, извинитӧй менӧ, мистер Робинсон! — казяліс Гирич. — Ме садьӧс вошті радӧйла.
Да эн чӧв олӧй, висьталӧй, ен нимсянь корам, миян рӧдина йылысь.
Ме ӧд чужлі Верховинаын — кинад судзан Мукачёвӧдз!
— О, ме сэтшӧм рад, мый верма висьтавны тіянлы рӧднӧй местаяс йывсьыд! — нимкодьпырысь шуис Джим. — Сэні вывті-вывті лӧсьыд.
Ме дырйи стрӧитсисны быдса выль селениеяс, сиктъясын больничаяс, школаяс.
Долинаясын садитісны апельсинӧвӧй да мандаринӧвӧй пуяс, лӧсьӧдалісны выль виноградникъяс…
— Кылан, Василь: мандаринӧвӧй пуяс! — бара шуис Гирич.
— Кыла, батьӧ! — ӧтвечайтіс Васильлӧн гӧлӧсыс.
Детинка морӧснас ӧшӧдчис пызан вылӧ да эз вештыв синъяссӧ рассказчик вылысь.
— А Мукачёв дорса гӧраясын ме паныдасьлі ичӧтик пастухкӧд, кодӧс мӧдӧдӧмаӧсь велӧдчыны Ужгородӧ, музыкальнӧй школаӧ, сы вӧсна мый сылӧн ыджыд способностьяс и сійӧ бура ворсӧ скрипкаӧн, — водзӧ висьталіс Джим.
— Пастух — музыкальнӧй школаӧ?! Кылан, Василь! — скӧр гӧлӧсӧн шуис Иван Гирич.
— Кыла, — кыліс жугыль ӧтвет.
Тӧдіс кӧ эськӧ Джим Робинсон, кутшӧм биӧн сотӧ сійӧ тайӧ йӧзсӧ!
А гашкӧ, сійӧ и тӧдіс, тайӧ тӧлка, став мирас знаменитӧй негрыс, да нарошнӧ вӧчис ранаяссӧ, медым заставитны йӧзӧс действуйтны, тышкасьны, шедӧдны ассьыныс правояссӧ.
Коді эськӧ вермис висьтавны тайӧс?
37. РИЧИЛӦН ЛОКТӦМ
Эз ӧткодя кывзыны Джим Робинсонлысь висьталӧмсӧ школьникъяс.
Бэн да Вик Квинсияс, кодъяс коймӧд лун нин нинӧм эз сёйны, унджык внимание сетісны оладьяяслы, кӧть и кывзісны жӧ, мый висьталіс певец.
Пат пукаліс вӧсни сьылісӧ нюжӧдӧмӧн да поліс вӧрзьӧдчыны.
Господьӧй енмӧй, кытчӧ сійӧ веськаліс?
Вӧлӧмкӧ, найӧ не сӧмын сьӧд кучикаяс, но и коммунистъяс!
И страшнӧй призракыс сылӧн, мый Парк-авеню вылын шусис «краснӧй опасностьӧн», вуджрасис сы водзын нюз пельпомъяса ыджыд тушаа морт образын.
Нывка чӧв оліс и весиг эз ӧтвечайт Чарлилӧн надзӧник юасьӧмъяс вылӧ, коді век ӧтарӧ юасис, мыйла сійӧ нинӧм оз видлы.
Но и Патлӧн соседкаясыс тожӧ веськодьпырысь видзӧдісны оладьяяс вылӧ: и Нэнси, и Мери омӧля веритісны сійӧс, мый висьталіс Джим Робинсон, но сэтшӧм мича вӧлі сійӧ странаыс, код йылысь висьталіс певец, ылысса русскӧйяслӧн олӧмыс сэтшӧма торъяліс налӧн существуйтӧмысь, мый найӧ кывзісны лов шысӧ пыкӧмӧн да вермисны эськӧ кывзыны тадзи быдса вой.
«Вот кӧні ме эськӧ лои великӧй поэтессаӧн!» − ышлолаліс надзӧник Нэнси.
Василь кывзіс рассказсӧ вывті жугыля.
Сылы тайӧ эз вӧв мойдкывйӧн.
Страна, коді вӧлі ылын океан сайын — славяналӧн великӧй страна, кытысь вӧлі сійӧ ачыс, кӧні чужис сійӧ, чужисны сылӧн батьыс да дедыс.
Медводдза да медся естественнӧй кӧсйӧмӧн вӧлі чеччыштны местасьыс да котӧртны, лэбзьыны сійӧ странаас.
Здук кежлӧ сійӧ вунӧдчыліс — думыштіс, быттьӧ сійӧ ас муас нин.
Но пыр жӧ пель чунӧдмӧн гораа кутіс сяргыны ӧшинь улын полицейскӧй мотоцикл, и детинка воис ас садяс.
Ыджыд, мучитана завидьтӧм, кодӧс тӧдӧ быдӧн, коді зільӧ мыйӧкӧ позьтӧмторйӧ, кыпӧдчис сыын.
И сы вӧсна сэтшӧм ёна корсисны Васильлӧн синкымъясыс да сэтшӧм жугыльӧсь вӧліны сылӧн синъясыс.
Джим Робинсон висьталіс сы йылысь, кыдзи сійӧ вӧлі Москваын Первой май праздник вылын.
Тайӧ вӧлі томлунлӧн праздник, и нывъяс йӧктісны лыс лапъясӧн мичмӧдӧм площадьяс вылын.
Дзирдаліс шонді, тӧв шпарӧдіс алӧй флагъяс, а кор пемдіс, лыдтӧм-щӧттӧм бияс ӧзйисны кар весьтын да дзирдалысь контурӧн кытшалісны Кремльлысь древньӧй пемыд башняяссӧ. И сы мында вӧлі музыкаыс, сэтшӧм сьылысь да юргысь вӧлі карыс ставнас, мый певец кутіс чувствуйтны асьсӧ рӧднӧй стихияас.
Сійӧ муніс уличаяс кузя да сьыліс став народкӧд ӧтлаын, и быд боксянь нюжӧдчисны сылань уна сё дружескӧй ки, и тӧдтӧм йӧз панлісны сыкӧд сёрни.
Ещӧ и ещӧ мыйсюрӧ дум вылас уськӧдліс сьӧд Карузо.
Матыстчис Салли, вӧрзьӧдіс сійӧс соскӧдыс.
— Джим, — шуис сійӧ, — и миян талун должен лоны музыка.
Эн вунӧд, мый тэ кӧсйин миянлы сьывны…
Но первой ми кывзыштам миян ичӧтик друг — Васильлысь — ворсӧмсӧ.
Сійӧ ворсас миянлы аслас скрипкаӧн.
И Салли меліа довкнитіс юрнас гӧрдӧдӧм детинкалы.
Ворсны тайӧ певец дырйиыс, кодӧс тӧдӧ став мирыс!
Ворсны вот тадзи, некутшӧм нотаястӧг, дедыслӧн важ скрипкаӧн!
Василь полігтыр видзӧдліс батьыс вылӧ, Чарли вылӧ…
Но гӧгӧрбок клопайтісны нин ён рабочӧй кияс, горзісны челядь, и Василь петіс пызан сайысь да босьтіс скрипкасӧ, кодӧс кагаӧс моз вӧлі гартӧма ыджыд чышъянӧ.
Пуксис чӧв-лӧнь.
Чикыш чивӧстӧм кодь ичӧтик, дрӧжжитысь звук петіс скрипкаысь.
Сы бӧрся пыр жӧ ёнмис да лэбыштіс мӧд, и со эзысь, хрустальнӧй звукъясыс киссьӧны нин, котӧртӧны, вӧтӧдӧны ӧта-мӧдсӧ и друг ставныс ӧтлаын качӧдчӧны да лэбалӧны вылын-вылын, кӧні свободнӧя гуляйтӧ тӧв, кӧні ветлӧны пырыстыдалана розӧвӧйкодь кымӧръяс да ӧшкамӧшка уна рӧма арка моз мыджӧ небесасӧ.
Детинкалӧн кузь чуньясыс суставъясӧдыс едждӧдісны — сэтшӧм чорыда сійӧ кутӧ смычоксӧ.
Пӧсялӧм плешкыс лӧсталӧ; вомдоръясыс косьмисны.
Кутшӧм лӧсьыд да тӧдтӧм, но ставыслы дона сьыланкыв ворсӧ Василь!
Медбӧръя звукыс — ыджыда, морӧстырнад лолыштӧм кодь.
Василь аддзӧ ас водзсьыс пытшкӧс биӧн югдӧдӧм чужӧм.
— Аттьӧ тэныд, менам другӧй, ме пӧлучиті зэв ыджыд наслаждение, — шуис Джим Робинсон детинкалысь блед кисӧ кватитӧм бӧрын. — Тэнад — ыджыд музыкантлӧн душа, и тэ лоан сійӧн, клянитча аслам олӧмӧн!
А гӧгӧрбок клопайтӧны сідзи, мый вот-вот киссясны омӧлик керка стенъяс, и Васильлӧн батьыс гордӧя видзӧдӧ нимкодьысла яндысьысь пи вылас.
— А ӧні сьыв миянлы тэ, Джим, — каллянсӧ сюйигмоз да выль удовольствие кежлӧ лӧсьӧдчигмоз шуӧ Цезарь. — Тэ сьыв, а Джордж Монтье кутас тэныд аккомпанируйтны.
Нюмъялысь Джордж босьтӧ гитара.
Сьӧд чуньяс котӧртӧны струнаяс кузя.
Кылӧ небыд, бархат кодь аккорд.
Джим Робинсон петӧ комната шӧрӧ.
Ӧні Горчичнӧй Райса олысьяс бара кыласны став мир пасьта нималысь гӧлӧс, гӧлӧс, кодӧн ӧткодя восторгайтчӧны корольяс, президентъяс да прӧстӧй йӧз.
Но сійӧ здукас гурйыв воссьӧ ӧдзӧс, и комнатаӧ пырӧ выль гӧсть.
— Мистер Ричардсон! — радпырысь горӧдӧ Салли да тэрыба мунӧ гӧстьлы паныд. — Джим, другъяс, ті тӧдсаӧсь мистер Ричардсонкӧд.
Сійӧ Чарлилӧн учитель, миян друг.
Ричи топӧдлӧ сылысь кисӧ да копыртчылӧ Джимлы.
— Жаль, мэм, но ме абу нин учитель, — шуӧ сійӧ прӧстӧя. — Талун луншӧр кадӧ менӧ вӧтлісны удж вылысь.
Кодкӧ гораа акнитӧ, кодкӧ зымнитӧмӧн лэдзӧ чабыртӧм кулакъяссӧ пызан вылӧ.
Пат Причард пӧльзуйтчӧ сійӧн, мый ставыс занятӧсь учительӧн и весиг Чарли оз обращайт сы вылӧ некутшӧм внимание, да тювкнитӧ ӧдзӧслань.
Ӧдйӧджык, ӧдйӧджык мунны!
Тырмас!
Ӧні тані кыптас зык, и сэки бур оз ло мистер Миллардлы, и мистер Сфиксилы, и ставыслы, коді вӧтліс Ричиӧс школаысь.
Сійӧ, Пат Причард, оз гӧгӧрво, мыйысь вӧтлісны Ричиӧс; Ричи — прамӧй преподаватель.
Но Ыджыд Босс, тыдалӧ, бурджыка тӧдӧ, мыйла оз позь видзны Ричиӧс школаын.
Ма шуӧ, мый Ыджыд Босс зэв сюсь и сійӧ некор нинӧм оз вӧч думышттӧг.
Кыдзи сійӧ, Пат, вермас тӧдны, мыжа али абу Ричи!
Со сійӧ локтіс татчӧ, тайӧ негръяс дінас, быттьӧ аслас керкаӧ, да здоровайтчӧ киӧн Салликӧд да певецкӧд, быттьӧ найӧ ӧткодьӧсь.
А найӧ, тайӧ сьӧдъясыс — настоящӧй краснӧйяс.
Ӧні Пат аслас пельясӧн кыліс, мый йылысь найӧ сёрнитӧны да кыдзи ошкӧны Россияысь коммунистическӧй порядокъяссӧ.
Замокӧ волывлысь гӧстьяс оз прӧста шуны, мый негръяс — первой зыксьысьяс да бунтовщикъяс.
Неважӧн на миссис Сфикси туналіс, мый коммунистъяс босьтасны ас кианыс ставнас Америкасӧ, и сэки порядочнӧй ледилы ковмас новлыны трапье да аслыс пеславны белье.
А Чарли — дзик йӧй, видзӧдӧ аслас сьӧд кучика дядяыслы вом вылас да веритӧ ставсӧ, мый сійӧ сӧрӧ.
Весьшӧрӧ Пат лыддис сійӧс сэтшӧм развитӧйӧн да тӧлкаӧн.
Пӧжалуй, эсійӧ лунвывса Мэйсоныс ёна тӧлкаджык дай сэтшӧм мичаа пасьтасьӧ…
Татшӧм мӧвпъясӧн Пат Причард надзӧник петіс кильчӧ вылӧ.
Вӧлі дзик нин пемыд.
Некымын пӧнар да паныда лавкаысь усьысь би югӧр муртса югдӧдыштісны туйсӧ да тротуарсӧ.
Лавкалӧн восьса ӧдзӧсӧд Пат вермис аддзыны джадж весьтас ӧшлӧм кампет-хлопушкаяс — татчӧс челядьлысь медся донатор, ӧрешки мешӧк, няклялан резинкаӧн тыр кӧрӧбкаяс, вундалӧм чери, кодӧс жаритӧны скӧвӧрда вылын, да кык-куим рабочӧйӧс, кодъяс сёйӧны стойка дорын.
Ок, и мыйла сӧмын сійӧ муніс тайӧ Горчичнӧй Раяс!
Со кутшӧм тані пемыд да гажтӧм!
И кутшӧм страшнӧйӧсь тані йӧзыс!
И друг Патлӧн синъясыс аддзисны машина, коді сулаліс мӧдар бокса тротуар дорын.
Сылы неуна тӧдчыштісны тӧдса очертаниеясыс сійӧ автомобильыслӧн, кодын сылӧн мамыс ветлӧ Миллард фермаӧ да ваялӧ аслыс Босслы свежӧй кольк да рысь.
Оз, оз вермы лоны, медым сійӧ ӧшибитчис.
Со и югыд чехолыс чурвидзӧ бӧрса пуклӧс вылас.
Пат дрӧгнитіс.
И пӧшти сійӧ жӧ здукас автомобильсянь кыліс бура тӧдса, кӧрт гӧлӧс:
— Патриция, ме тэнӧ аддза.
Лок татчӧ, Патриция.
Небыдик воськовъясӧн Пат вуджис улича вомӧн да матыстчис автомобиль дінӧ.
Мамыс пукаліс руль сайын; сійӧ вӧлі заклёпка кодь шляпаа, кодӧс сійӧ век новліс, да руд перчаткиа.
— Пуксьы!
Нывка кывзысьӧмӧн пуксис.
Но Образцӧвӧй Механизм эз тэрмась вӧрзьыны места вывсьыс.
— Кор меным висьталісны телефон пыр, мый менам нылӧй муніс негр-детинка дорӧ, мый сійӧ воштӧма став яндзимсӧ да став приличиеяссӧ, ме эг верит, — заводитіс миссис Причард. — Ме решиті ачым прӧверитны да ас синмӧн аддзывны, мый ставыс тайӧ лӧж да менам ныв йылысь лёк сёрни.
Ме эновті торт да салат вӧчӧм да локті татчӧ.
Ме аддзи дӧва Робинсон керкаысь би да кылі уна йӧзлысь гӧлӧсъяссӧ.
Висьталӧмыслӧн первой юкӧныс вӧлӧм збыль: керкаас вӧліны гӧстьяс.
Ме дырйи керкаас пырисны некымын морт — медся низкӧй положениеа негръяс да еджыдъяс.
Но ме век на эг верит, мый тайӧ йӧз пӧвстас вермас аддзыны гаж менам нылӧй.
И вот ӧні ме аддзи, мый тайӧ тадзи.
Миссис Причард чӧв олыштіс да любуйтчыштіс сійӧн, мый сійӧ вӧрзьӧдіс нылыслысь сьӧлӧмсӧ.
Нылыс пукаліс юрсӧ лэдзӧмӧн да дрӧжжитіс.
— Аски жӧ ме сёрнитла Салли Робинсонкӧд.
Сійӧ должен юрас сюйны аслас детинкаыслы, мый пиыс сылӧн абу пара менам нывлы.
Детинка оз лысьт приглашайтны гӧститны Патриция Причардӧс, кыдзи кутшӧмкӧ сьӧд нывкаӧс.
Сійӧ да сылӧн мамыс кӧ оз гӧгӧрвоны тайӧс, ме юрас сюя налы, ме кужа внушитны сійӧс, кыдзи колӧ налы асьнысӧ кутны.
— Ма, найӧ эз приглашайтны менӧ… — полігтыр шуыштіс Пат. — Честнӧй кыв, ма…
Миссис Причард дрӧгнитіс:
— Мый?!
Тэ кӧсъян висьтавны, мый ачыд, ас окотанад, котӧртін тайӧ детинка дінас, вунӧдін ассьыд долгтӧ, эновтін мамтӧ да сылысь гӧстьяссӧ да мӧдӧдчин тайӧ сьӧд керкаас?
— Эг-эг, ма, ме эг ачым! — дорйысис Пат. — Меным кодкӧ звӧнитліс — ме ог тӧд коді — да шуис, мый Чарльз корис менӧ пыравны.
Но менӧ пӧръялӧмаӧсь.
— Сідзкӧ, тэнӧ пӧръялӧмӧн кыскисны тайӧ керкаас? — Кажитчис, мый Образцӧвӧй Механизмлы лои зэв нимкодь. — Сідз, сідз, зэв бур…
Негръяс пӧръялӧмӧн кыскӧны ас дінас еджыд нывъясӧс!
Бур, ставсӧ тайӧс лоӧ висьталӧма кодлы колӧ.
Мед ставыс тӧдласны!
Ме сэсся от вермы терпитны тайӧс.
Нылыс бӧрддзис.
— Мыйысь тэ бӧрдан?
Найӧ тэнӧ мыйкӧ вӧчисны?
Ӧбидитісны тэнӧ? — зэв яра уськӧдчис сы вылӧ мамыс. — Висьтав ӧдйӧджык, мый сэні, тайӧ Робинсонъяс ордас, вӧлі!
— Эз, ма, менӧ эз ӧбижайтны…
И сэні… сэні нинӧм эз вӧв…
Прӧстӧ сэні сёрнитісны…
Сёрнитісны Сӧветъяс йылысь… Россия йылысь, — синвасорӧн шуаліс Пат. — Чарльзлӧн дядяыс пӧлучитӧма сэтысянь письмӧ…
— Со мый… — Миссис Причард зілис лоны кыдз позьӧ спокойнӧйджыкӧн. — Патриция Причард, тэ веськалӧмыд коммунистъяслӧн самӧй центрас, — торжественнӧя объявитіс сійӧ. — Тэ пӧръялін ассьыд мамтӧ и аслад кывзысьтӧм вӧснаыд тэныд ӧні ёна на ковмас шогсьыны.
Пат бӧрддзис.
Миссис Причард ӧзтіс фараяссӧ, и синъяснас скӧрысь дзирдалігтыр автомобиль чишнитіс-муніс Горчичнӧй Райысь.
38. БАРА ЫДЖЫД БОСС
Тайӧ вӧлі луншӧр кадысь ёна на водзджык.
Ми ӧні долженӧсь вунӧдны сы йылысь, мый субӧта рытӧ вӧлім Робинсонъяслӧн гӧстьясӧн, да бергӧдчыны субӧта асылӧ, кор Ыджыд Босс замок подъезд дорӧ, знаменитӧй средневекӧвӧй ворота дорӧ, локтіс сы мында автомобиль, мый быдӧн эськӧ бура гӧгӧрвоис: Миллардлӧн — серьёзнӧй совещание.
Збыльысьсӧ сідзи и вӧлі.
Веськыда кӧ шуны, совещаниеӧдзыс на замок кабинетын вӧлі карса неофициальнӧй кӧзяинлӧн майор Симсонкӧд, Коттонкӧд, сыщик Ньюменкӧд да кутшӧмкӧ ыджыд тушаа, но пельк том йӧзкӧд гуся встреча.
Том йӧз раминика сувталісны стен пӧлӧн да синсӧ эз вештывны асланыс владыкаяс вылысь.
Миллард кажитчис зэв скӧрӧн, и тайӧс чувствуйтісны ставыс, кодлы ковмыліс водзджык паныдасьлыны нин Ыджыд Босскӧд.
Весиг майор Симсон, тайӧ мусянь тэчӧмкодь, ыджыд тушаа бравӧй выправкаа образцӧвӧй служакаыс, коді некор нинӧмын эз падъявлы, некымынысь воштыліс ассьыс выдержкасӧ да заводитліс сӧрны мыйкӧ сэтшӧмӧс, коді ньӧти эз лӧсяв сылӧн полицейскӧй достоинстволы.
Со и ӧні, детинка моз гӧрдӧдігтыр, сійӧ веськыда сулаліс Босс водзын да кывзіс лэчыд гӧлӧссӧ.
— Чайта, ті гӧгӧрвоинныд, майор, мый став тайӧ висьтъясыс сы йылысь, быттьӧ миян коммунистъяс ставныс иностранецъяс, — настӧящӧй сӧрӧм!
Тіян бӧръя аддзӧмторныд тырвыйӧ висьталӧ та йылысь.
Мый ті, например, верманныд шуны паныд тайӧ учитель Ричардсоныслӧн либӧ сійӧ рабочӧйясыслӧн происхождение йылысь, кодъясӧс тіян сотрудникъясыд кыйисны заводын?
Тырвыйӧ американецъяс — со найӧ кодъяс!
— Ме чайта, сэр, мый найӧ прӧстӧ веськалісны русскӧй коммияс да негръяс влияние улӧ.
Ме висьтавлі нин тіянлы, мый следъясыс нуӧдӧны эсійӧ сьӧд Карузо дінас.
Миян дамаяс садьсӧ воштӧны сійӧ сьылӧмысь, а сійӧ — медся главнӧй краснӧй агитатор.
Миян киясын вӧлі письмӧ, кодӧс сылы адресуйтӧма Москвасянь.
Сэні висьтавсьӧ кутшӧмкӧ нелямын вося нинпуяс йылысь.
Явнӧ шифр.
Менам сотрудникъясӧй некымын час мысти тӧдмаласны сійӧс, и сэки унатор на лоӧ ещӧ ёнджыка гӧгӧрвоана.
— «Шифр, шифр»… — пинь пырыс шуыштіс Миллард. — Шифръясын тіян кодйысиг кості менам заводъясын коммунистъяс ставсӧ босьтасны ас кианыс.
Талун дворын негръяс вӧсна кось, аски листовкаяс да коммунистическӧй партияса руководительяскӧд йитӧд, аскомысь забастовка профсоюзнӧй деятельяс юрнуӧдӧм улын, а сэні, видзӧдан да, и кӧзяиныс абу нин тэ, а краснӧй мерзавецъяслӧн чукӧр!..
Эз прӧста Гувер шулывлы, мый миян США-ын коммунистъяслӧн агентъясыс миллионысь унджык. — И Босс чуньнас выразительнӧя чертитіс воздухас единица да квайт нуль.
Майор Симсон сэтшӧма гӧрдӧдіс, мый лои дзик помидор кодь.
— Ми действуйтан, полковник, — кыдз позьӧ веританаджык висьтавны зільӧмӧн шуис сійӧ, — ми уджалам, ми доръям национальнӧй честь.
Ӧні зэв сьӧкыд обстановкаыс, сэр.
Краснӧйяслӧн идеяясыс тані зэв ёна паськалісны.
Ті асьныд тӧданныд, весиг сэтшӧм йӧз, кыдзи мистер Рендаль…
— Мый мистер Рендаль!
Мый ті кӧсъянныд висьтавны Рендаль йылысь? — друг зэв ёна скӧрмис Миллард. — Онӧ-ӧ нин кӧсйӧй ті убедитны менӧ, мый доктор Рендаль — коммунистическӧй партияса член?
Ті чайтанныд, ме верита татшӧм сӧрӧмыдлы!
— Фактъяс, сэр, куш сӧмын фактъяс, — гордӧя шуис майор. — Доктор Рендаль выписывайтӧ журнал «Совьет раша ту-дэй», сійӧ век ньӧбӧ «Нью рипаблик», сійӧ йитчӧма топыд дружбаӧн учитель Ричардсонкӧд, сійӧ зэв частӧ волывліс выль курсса деятельяслӧн собраниеяс вылӧ, а ӧні сійӧ волывлӧ Робинсонъяслӧн сійӧ сьӧд вертепас…
— Ставыс тайӧ ещӧ оз на убеждайт менӧ, — скӧрысь паныд шуис Миллард. — Ме тӧда Рендальӧс ещӧ Гарвард серти на, ми вӧлім ӧти футбольнӧй командаынӧсь, и сійӧ петіс Средньӧй Западса зэв бур, озыр семьяысь.
— Разрешитӧй, сэр! — Ньюмен кызӧктіс да Ыджыд Босс вылӧ почтительнӧя видзӧдігтыр петіс неуна водзлань. — Кора прӧщение, сэр.
Менам сотрудникъяслӧн даннӧйяс серти, мистер Рендаль ӧні совещайтчӧ мистер Ричардсонкӧд сы йылысь, кыдзи сылы ӧтвечайтны комиссиялӧн вопросъяс вылӧ, кодӧс ті чукӧртінныд талун.
— А, чӧрт! — эз вермы кутчысьнысӧ Миллард. — Тайӧ нин вывті!
— Ме эг весьшӧрӧ висьтавлы тіянлы, полковник, мый краснӧйяслӧн идеяясыс шымыртісны населениелысь медся разнӧйсикас слӧйяс, — велӧдӧмӧн моз шуис Симсон, коді вӧлі зэв дӧвӧлен сійӧн, мый сыщик сувтіс сы дор.
Абу, кыдзи тыдалӧ, Ньюмен абу йӧй, ас кадӧ вайӧдіс фактъяс…
— О-кэй, — стрӧга шуис Миллард. — Ті энӧ кутӧй ньӧти ӧшибайтчыны, Симсон. — Сійӧ став тушанас бергӧдчис Коттонлань: — Мый тіян выльыс?
Управляющӧй, коді вӧлі аслас заводас сэтшӧм решительнӧй, кутіс став властьсӧ ас киас, тані, Босс кабинетын, воштыліс ассьыс став самоуверенностьсӧ.
Сылӧн лӧсьыдтӧм, укшаль, но ён фигураыс друг лолі быттьӧ лытӧмӧн да студень кодь небыдӧн.
Сійӧ копыртіс юрсӧ да кыдзкӧ меліа видзӧдліс кӧзяин вылас.
— Ставыс на важыс, сэр.
Удж дон содтӧм йылысь, Москвасянь радиопередачаяс йылысь сёрнияс…
Медбӧръя лунъясас — Джим Робинсон воӧмкӧд йитӧдын — волнуйтчӧмъяс.
Ставыс кӧсйӧны мунны бесплатнӧй концерт вылӧ, кодӧс сійӧ сетӧ карлӧн Асыввыв окраиналы.
Ветлӧны сёрнияс, мый сійӧ кутас висьтавлыны конгресс йылысь да Россия йылысь, вот ставныс и писькӧдчӧны кывзыштны сійӧс.
Миллард зумыштчӧмӧн кывзіс.
— Тайӧ тіян делӧ, Симсон, — шуис сійӧ медбӧрын. — Вӧчӧй сідзи, медым негр ӧткажитчис концертсьыс…
Но концертыс кӧ век жӧ лоас, нинӧм вылӧ эн лэдзӧй Робинсонлы висьтавны речь.
Кутӧй тӧдвыланыд: тайӧ государственнӧй поручение, — содтіс сійӧ сэтшӧма тӧдчӧдӧмӧн, мый Симсон гӧгӧрвоис: сылӧн служебнӧй карьераыс ӧшалӧ сунис йылын.
— Ньюмен, доложитӧй мистер Миллардлы, мый вӧчӧма Робинсонӧн сетан концерт кузя, — пыр жӧ бергӧдчис сійӧ сыщиклань.
Ньюмен лӧсьӧдыштіс пинжак лацканъяссӧ:
— Ми сёрнитчим, сэр, театральнӧй, концертнӧй да лекционнӧй залъясӧн владейтысьяскӧд.
Ӧтияс, кыдзи мистер Тернер, пыр жӧ гӧгӧрвоисны, мыйын делӧыс, и асьныс эз кӧсйыны сетны помещениесӧ негрлы.
Мукӧдъяссӧ ковмис повзьӧдыштны, висьтавны, мый найӧс корасны федеральнӧй бюроӧ, да грӧзитыштны, мый кутасны обследуйтны налысь политическӧй платформасӧ…
Ӧти кывйӧн кӧ шуны, Робинсонлы некытчӧ воштысьнысӧ, сэр.
Сэтшӧм ыджыд помещениесӧ, кутшӧм сылы колӧ, миян карысь сійӧ оз аддзы.
Сыщик тӧдчымӧн гордитчис аслас уджӧн.
— Бур, — довкнитіс юрнас Миллард. — Пӧжалуй, тайӧ пӧрйӧ ті петкӧдлінныд тырмымӧн оперативность, Симеон.
Но повторяйта: концертыс кӧ век жӧ лоас, не долженӧсь лоны некутшӧм выступлениеяс!
Сувтӧдӧй пикетъяс, ыстӧй залас ассьыныд йӧзтӧ, вӧчӧй мый кӧсъянныд, но эн лэдзӧй Робинсонлы сёрнитны.
Миян кадӧ сійӧ вывті опаснӧй оратор, и сійӧ речлӧн йӧлӧгаыс паськалас став Америка пасьта.
Оз ков повны правдалы синмас видзӧдӧмысь, джентльменъяс, — решительнӧя содтіс сійӧ.
— А… а ковмас кӧ босьтчыны оружиеӧ? — Симсон зілис не видзӧдны Босс вылӧ. — Йӧзыс кӧ век жӧ кутасны требуйтны, медым Робинсон сёрнитас?
— Кыдзи кужанныд, Симсон, — шуис Ыджыд Босс. — Кыдзи кужанныд.
«О чӧрт, лӧсьыд тэныд шуны «кыдзи кужанныдтӧ»!
Тэ кутан пукавны тані, кабинетад, да усьйӧдлыны миянӧс, а ми веськалам медся лёкинас, и йӧзыс вермасны чашвартны миянӧс, мыйкӧ кӧ лоӧ, кусӧкъяс вылӧ», думыштіс майор Симсон.
Но гораа сійӧ тайӧс эз шу.
Зилькнитіс телефон.
Миллардлӧн гортса секретарыс юӧртіс, мый библиотекаын чукӧртчисны нин комиссияса став членъяс.
— О-кэй! А эсійӧ!.. кыдз сійӧс…
Ричардсоныс локтіс? — юаліс Босс.
— Да, сэр.
Часджын кымын нин виччысьӧ орчча комнатаын.
Симсон копыртчыліс.
Ньюмен вӧчис знак тэрыб вӧраса молодечьяслы, и найӧ, быттьӧ команда серти, торйӧдчисны стен бердысь да салдатскӧй воськолӧн петісны кабинетысь.
— Сюркнялінныд пель саяныд, мый висьталіс Босс? — юаліс налысь Ньюмен, кыдзи сӧмын найӧ петісны ӧдзӧс сайӧ.
— Сюркнялім, сэр! — ӧттшӧтш равӧстісны молодечьяс.
— Аткинсон вежӧ Холфинӧс почта вылын.
Вегени да Байнд мунасны механическӧйӧ.
Рендальлысь керкасӧ наблюдайтны поручайта Кинглы.
Поль Вебстер мунас Робинсонъяс керка дорӧ Дулитлкӧд ӧтлаын.
Кристенсен, Купер да Доббс кутасны ветлӧдлыны Горчичнӧй Райӧд.
Телефон-автоматъяс бӧрся наблюдение, кыдзи и век, Чинн да Барлет киын.
Книжнӧй киоскъяс дорӧ сувтӧдӧй йӧзӧс сизимӧд запаснӧйысь.
Клариса Бемӧс ыстӧй сійӧ кварталас, кӧні олӧны Гирич да Беннет.
Сэні сулалӧны нин зонъяс дас нёльӧд основнӧйысь, но колӧ неуна выльмӧдыштны аппаратсӧ…
Ньюмен распоряжайтчис, быттьӧ ыджыд сражение водзвылын полководец.
Сы серти, мый Симсон век ӧтарӧ шыльӧдышталіс уссӧ, да сы серти, мый нервничайтӧ-мысла сылӧн тіраліс чужӧмбаныс, Ньюмен гӧгӧрвоис, мый на водзын сулалӧ ыджыд да сьӧкыд удж.
Ставыс должен вӧлі лоны боевӧй дасьлунын.
Да и йӧзыслӧн должен лоны сэтшӧм впечатление, быттьӧ «краснӧйяс» вот-вот кыпӧдчасны.
Тайӧ выгӧднӧ разнӧй боксянь.
И сійӧ горӧдышталіс начальник тонӧн, тормошитіс да чирышталіс ассьыс молодечьяссӧ да мыйвынсьыс зілис петкӧдлыны ассьыс оперативностьсӧ.
А тайӧ кадӧ замок библиотекаын, средневековье дырся кодь дубӧвӧй панельяса, паськӧдӧм вом кодь камина ыджыд гажтӧм комнатаын, кӧні вӧлі мича переплётъяса уна тысяча книга, кодъясӧс Миллард керкаын некод эз лыддьы, — тайӧ библиотекаас чукӧртчис комиссия.
«Кутшӧм нӧ тайӧ комиссия?» пыр жӧ юаліс эськӧ сэтшӧм морт, кодлы быдтор окота тӧдны.
И мелі Мак-Магон старшӧйсянь, либӧ Хомерсянь, либӧ слабиник да нежнӧй мисс Вендикссянь сійӧ дзик пыр жӧ эськӧ тӧдмаліс, мый комиссиясӧ чукӧртіс попечительскӧй сӧветса председатель мистер Миллард, мый тайӧ комиссияас пырӧны попечительскӧй сӧветса членъяс да некымын педагог, кодъяслӧн мӧвпъясыс тырвыйӧ надёжнӧйӧсь да лӧсялӧны правитысь партиялӧн политическӧй установкаяскӧд.
«А мыйла нӧ чукӧртчис комиссияыс?» бара эськӧ юаліс сійӧ жӧ мортыс.
И сэки эськӧ сылы эз нин сэтшӧм меліа, а весиг неуна дӧзмӧмпырысь ӧтветитісны эськӧ, мый, тыдалӧ, сэр оз лыддьы газетаяс дай вообщӧ ылын американскӧй действительностьсянь, мӧдногӧн кӧ сэр эськӧ тӧдіс, мый Америка пасьта государственнӧй аппаратын, школаясын да университетъясын особӧй комиссияяс прӧверяйтӧны служащӧйяслысь да педагогъяслысь «лояльностьсӧ», мый пӧра нин лӧсьӧдны США-ын благоприятнӧй обстановка да бырӧдны вреднӧй настроениеяссӧ, кодъяс локтӧны Европа асыввывсянь.
Воспитайтны американецъяслысь том поколениесӧ, коді составляйтӧ, кыдз шуасны, нациялысь цвет, ми долженӧсь сетны, сэр, сӧмын збыль преданнӧй йӧзлы, кодъяс вылӧ донъялӧны американскӧй народлысь традицияяссӧ, сэр, да оз лэдзны тыртны челядьлысь юрсӧ вреднӧй коммунистическӧй чепухаӧн.
Стон-Пойнт карын, тайӧ благополучнӧй американскӧй карас, кутшӧмъяс странаас уна тысяча, лоины «краснӧйяс».
Ті гӧгӧрвоанныд, мый тайӧ лоӧ!
Тӧдмалӧма, мый ӧти том морт, американскӧй флотса вӧвлӧм офицер, кодлы поручитісны нуӧдны карса школаын литература курс, преступнӧя пӧльзуйтчис аслас положениеӧн да заводитліс внушитны челядьлы вреднӧй идеяяс, кодъясӧс сійӧ босьтӧма фронт вылын, русскӧй военнӧйяскӧд другасигӧн.
Попечительскӧй сӧвет оз вермы тайӧс терпитны водзӧ, сэр.
Попечительскӧй сӧвет чорыда шуис мынтӧдчыны тайӧ том, но зэв опаснӧй педагогсьыс.
Попечительскӧй сӧвет торъя письмӧӧн ӧлӧдас и мукӧд штатъясса просвещение кузя отделъясӧс медым найӧ эз босьтны служба вылӧ том мортӧс, кодлӧн нимыс Роберт У. Ричардсон.
Дӧвӧленӧсь-ӧ ті объяснениенас, сэр?
Тырмымӧн-ӧ бура висьталӧма тіянлы общӧй обстановка йывсьыс?
Абуӧсь-ӧ тіян ещӧ содтӧд вопросъяс, сэр?
Но весиг медся неспокойнӧй мортлӧн мукӧддырйи вошӧ окотаыс юасьны вывті подробнӧя.
Тадзи лои эськӧ и сійӧ мортыскӧд, кодлы быдтор окота тӧдны: сійӧ воштіс эськӧ став тайӧторъяс дінас быдсикас интерес да, сылы дзик тырмымӧн лоины эськӧ сетӧм объяснениеясыс.
Библиотекакӧд орчча зэв ичӧтик комнатаын, коді вӧлі дзик монашескӧй келья кодь да кодӧс лӧсьӧдӧма вӧлі библиотекарлы занимайтчӧм вылӧ, ӧшинь вылысь синъяссӧ вештывтӧг важӧн нин пукаліс сійӧ том мортыс, код вӧсна чукӧртчис комиссия.
Юношалӧн кодь вӧсньыдик фигура, сӧдз сюсь синъяс, мича, энергичнӧй чужӧм.
Кужысь кияс, спринтерлӧн кокъяс, медбур университетскӧй форвардлӧн тренируйтӧм телӧ да сэк жӧ мича, сӧстӧм душа, став благороднӧйыслы восьса сьӧлӧм.
Сӧмын грубӧй да лёк йӧз вермисны скӧравны Роберт У. Ричардсон вылӧ.
Доктор Рендаль, кодӧс нарошнӧ эз корны комиссияас, эз прӧста шу аслас радейтана ёртыслы:
— Тэ вывті прамӧй, менам пиӧй.
Тэ кодьясыс налы оз ковны.
Налы колӧны гангстеръяс.
«Налы» — сідзкӧ Ыджыд Босслы, судья Сфиксилы да уна мукӧдъяслы, кодъяс веськӧдлісны странаӧн.
Тайӧ асылас Ричи зілис лоны дзик спокойнӧйӧн.
Эз, тайӧ эз вӧв экзамен виччысьӧм кодь.
Тайӧ вӧлі ёна лёкджык, и том учитель тӧдіс, мый замокысь петас «комми» клеймоӧн — штатъясса кӧзяевалы медся страшнӧй клеймоӧн.
Татшӧм клеймонад сылы не нин аддзыны уджтӧ не сӧмын школаысь, но и вообщӧ некытысь.
Пӧрысь мамыс…
О, сылы отсаласны ёртъяс!
Тані, Америкаын, уна нин сэтшӧм йӧзыс, кодъясӧс ӧтувтӧ ыджыд, настоящӧй дружба; тайӧ дружбаыс чужӧ тышкасян биын, фронт вылын, ӧтувъя тышын.
И Ричи паныдаліс сыла ыстӧм Хомерӧс сэтшӧм спокойнӧя, мый Хомер чуймӧмӧн да скӧрысь сувтӧдіс сы вылӧ синъяссӧ.
«Энлы, ангелӧй, регыд тэ он ло ангел кодь спокойнӧй!» скӧрысь думайтіс Хомер, кор колльӧдіс том учительӧс библиотекаӧ.
Пызан весьтӧ, кӧні тырыс куйлісны зэв мича кыз книгаяс, кыпӧдчӧмаӧсь Миллардлӧн нёль пельӧса паськыд пельпомъясыс.
Бӧб моз видзӧдӧ ӧти точкаӧ, кыдзи и век, унзіль Уорвик.
Водзвыв киргӧ скӧрысла да вомгорулас бормочитӧ еджыд, полнолуниедырся тӧлысь кодь гӧгрӧс Сфикси.
Парк Бийл тӧчитӧ лэчыд пилаӧн мича гыжъяссӧ да думсьыс арталӧ шансъяссӧ гренджерецъяслӧн футбольнӧй командалысь, коді ворсӧ воскресеньеӧ стонпойнтецъяслы паныд.
Скупа топӧдӧма вомдоръяссӧ мисс Вендикс, коді шочиника видзчысьӧмӧн видзӧдлывлӧ Хомерлӧн жугалӧм ныр вылӧ.
Йи моз лӧсталӧ ӧчкиыс Мак-Магонлӧн, кӧть сійӧ и дась быд здукӧ пӧртны олӧмӧ Босслысь любӧй приказание, мед сӧмын сійӧ петкӧдлас кинас, мый колӧ вӧчны.
Ни ӧти друг абу.
Ни ӧти честнӧй, чистӧй чужӧм.
— Мистер Ричардсон, тіянлы дӧверитісны воспитывайтны том американскӧй гражданаӧс.
Ті пӧръялінныд дӧвериесӧ…
Развращайтысь влияние…
Вреднӧй мӧвпъяс…
Тіян политическӧй воззрениеясныд…
Тӧдсаӧсь уна фактъяс…
Миллардлӧн гӧлӧсыс, кажитчис, поткӧдліс комнатасьыс воздухсӧ юкӧнъяс вылӧ.
Чирзан гӧлӧсӧн да скӧрысь, кыдзи и век, заводитіс сёрнитны Сфикси:
— Комиссия кӧсйӧ сетны тіянлы некымын вопрос, Ричардсон.
Комиссия кӧсйӧ тӧдмавны аслыс некымын факт.
— Пӧжалуйста, сэр, — шуис Ричи, коді вӧлі век сэтшӧм жӧ спокойнӧй.
— Кутшӧм книгаяс ті сетлінныд заводса рабочӧйяслы?
Веританныд-ӧ ті енлы?
Именнӧ кодкӧд ті йитчӧмныд Сӧветскӧй Россияын?
Ті коммунист?
Мисс Вендикс шуыштіс яндысьӧмсорӧн да полігтыр:
— Збыль-ӧ, мый ті ӧбедайтӧмныд «Маджестик» отельын бокӧвӧй дамакӧд?
И кор Ричи сійӧ юалӧм вылӧ ӧтветитіс, мый сійӧ збыль вӧлі сідз, мисс Вендикс кылӧдіс синъяссӧ да никӧстіс:
— Кутшӧм вичкоӧ ті ветланныд, сэр?..
Ак, некутшӧмӧ онӧй!
Мистер Мак-Магон, кора тіянӧс, гижӧй, тайӧ вывті важнӧ…
Тайӧ зэв ёна мешайтӧ мортлӧн внутренньӧй Красоталы да Гармониялы…
Миллард кӧсӧя видзӧдліс сы вылӧ, и учительница пыр жӧ ланьтіс.
Ачыс Ыджыд Босс вӧлі конкретнӧй да стрӧг:
— Частӧ-ӧ ті волывланныд левӧйяслӧн митингъяс вылӧ?
Выступайтланныд-ӧ речьясӧн?
Кодъясӧс менам заводъясса рабочӧйяс пӧвстысь ті кыскинныд асланыд партияӧ?
Пырӧ-ӧ тіян программаӧ еджыдъяс да сьӧдъяс костын равенство, кодӧс ті проповедуйтанныд?
Ричилы окота вӧлі видчыны — ёна, лёкысь, матросъяс моз, кыдзи видчылісны судно вылын сылӧн подчинённӧй морякъясыс.
Но сійӧ век жӧ зілис асьсӧ кутны.
— Менам политическӧй взглядъясӧй тіянлы тӧдсаӧсь, — Босс вылӧ да сылӧн подручнӧйяс вылӧ повтӧг видзӧдігтыр шуис сійӧ. — Ме — мирлӧн салдат.
Став мувывса народъяс мынтысисны вывті донӧн — уна миллион морт олӧмӧн.
Ӧні му вылын став честнӧй йӧзыс тӧдӧны, мый фашизмлӧн настӧящӧй источникыс — ті, джентльменъяс, кодъяс шедӧданныд власть да озырлун, доранныд рабочӧйясӧс кандалаясӧн, рӧзӧританныд народсӧ, нуӧданныд Америкаӧс выль войнаӧ.
Тіян комиссияныд зільӧ бырӧдны менӧ, мырддьыны менсьым олӧм вылӧ средствояс, янӧдны менсьым честьӧс кыдзи мортлысь да американецлысь.
Ме ог пов тіянысь! — Ричи веськӧдчис. — Тайӧ ті поланныд меысь.
Ті горзанныд: «краснӧйяс», «коммунистъяс», «Сӧветъяс», а збыльысьсӧ тайӧ ті поланныд народнӧй возмущениеысь, тіраланныд, мый и миянын и став мирын народ кутас требуйтны, медбӧрын, ассьыс правояссӧ да справедливость.
И тайӧ лоӧ зэв нин регыд, джентльменъяс, и сэки ті бурӧс эн виччысьӧй…
Учитель вештіс плеш вывсьыс юрсисӧ да радпырысь аддзис, кыдзи бледӧдісны да скӧрысла вежыньтчисны тшӧг джентльменскӧй чужӧмъяс, кыдзи полӧмсорӧн видзӧдліс Сфикси.
— Ті свободнӧйӧсь, мистер Ричардсон, — шуӧ Ыджыд Босс.
И том учитель гӧгӧрвоӧ, мый збыльвылас петкӧдлӧны тайӧ кывъясыс.
39. КЛАДБИЩЕ ВЫЛЫН
Тайӧ жӧ асылас дядя Постлӧн оливкӧвӧй автомобильыс сувтіс Мак-Магонъяслӧн коттедж дорӧ, коді вӧлі Верхньӧй карын.
Тыдалӧ, дядя Постлӧн вӧліны кутшӧмсюрӧ аслыспӧлӧс основаниеяс сы вылӧ, медым босьтчыны нуны корреспонденциясӧ карлӧн сійӧ юкӧнӧ, кытчӧ векджык нуалӧ мӧд почтальон.
Но ті кӧ думыштанныд, мый тайӧ вӧлі корреспонденцияяслӧн быдса чукӧр, то ті ёна ӧшибитчанныд.
Оливкӧвӧй чудовище ветліс сэтчӧ дзик ӧти письмӧ вӧсна.
Колӧ шуны веськыда, мый видзӧднысӧ тайӧ вӧлі зэв вульгарнӧй письмӧ, конверт вылас вӧлі гулю да незабудка ветка; и дядя Пост видлаліс сійӧс да дивитӧм моз мурӧстіс.
Но сійӧ век жӧ матыстіс вом дорас ассьыс знаменитӧй пӧлянсӧ.
Пӧлян чукӧстӧм шыӧ пыр жӧ воссис коттеджлӧн ӧшиньыс да тыдовтчис миссис Мак-Магонлӧн, кыдзи и век, неуна повзьӧмкодь чужӧмыс.
— О, да тайӧ дядюшка Пост! — успокоитчӧм бӧрын меліа шуис сійӧ. — Спунерыс нӧ висьмис али мый, мыйла нӧ ті сійӧс вежинныд, дядя Пост?
— Эз… да, мам, — ассьыс нырсӧ тэрыба вӧрӧдігтыр, пидзӧсас кучкалігтыр да ассьыс юрси пратьсӧ нетшкигтыр вомгорулас шуыштіс пӧрысь почтальон. — Тайӧ ме сідзи, случайнӧ, мэм…
— Письмӧяс али газетаяс? — Директорлӧн гӧтырыс привычнӧя чургӧдіс кисӧ.
Но ни письмӧ, ни газетаяс сійӧ эз пӧлучит.
— Извинитӧй, мэм, талун тіянлы нинӧм абу. — Дядя Пост бара мыйвынсьыс нетшыштіс ассьыс юрси пратьсӧ. — Кора прӧститны, тайӧ ме прӧста прӧвериті пӧлянӧс, — падъялӧмӧн содтіс сійӧ.
Миссис Мак-Магон жалитӧмпырысь видзӧдліс старик вылӧ. — «Выжывыс нин вӧдитӧ коньӧрӧс», кажитчӧ, висьталісны сылӧн синъясыс.
Дядя Пост кызӧктіс да муртса эз лэбышт автомобильсьыс.
Но эз на удит директорлӧн гӧтырыс пӧдлавны ӧшиньсӧ, кыдзи сійӧ бара заводитіс упражняйтны ассьыс пӧлянсӧ.
Лёкнога шыяс паськалісны улича пасьта, повзьӧдлісны курӧгъясӧс да шызьӧдісны найӧс, кодъяс надейтчисны пӧлучитны муса йӧзсянь юӧр.
— Кытчӧ нӧ сійӧ вошӧма, тайӧ збой великомученицаыс? — скӧрысь да вомгорулас шуис пӧрысь почтальон да кутіс тутсыны кыкпӧв гораджыка.
Индюк, коді гуляйтіс директорскӧй коттедж решетка сайын, сэтшӧма скӧрмис да пӧльтчис, мый, кажитчӧ, сійӧс вот-вот босьтас висьӧм.
И буретш сэки, кор дядя Пост дзикӧдз нин воштіс надеясӧ да лӧсьӧдчис бӧр мунны аслас чудищеӧн, мыччысис сійӧ, кодӧс чуксаліс дядя Пост.
— Тэ вӧсна, нывка, менӧ муртса эз чайтны йӧйӧн! — заводитіс висьтавны Кэтлы пӧрысь почтальон, но сэк жӧ тшӧк ланьтіс.
Кэтлӧн киясыс, пидзӧсыс да весиг чужӧмыс вӧліны гыжъяссьӧмаӧсь вирӧдз, апельсин рӧма кудриыс дзугсьӧма, и сы вылӧ код тӧдас кыдзи ӧшйыштӧма вӧлі юрси пратяс кутчысьӧм чераньвезйӧссьӧм бант.
Юбкаыс да ковтаыс вӧлі косяссьӧмаӧсь некымынлаті.
Но Кэт, кажитчӧ, нинӧм тайӧс пыдди эз пукты да зэв спокойнӧя кайис пуклӧс вылӧ дядя Пост дорӧ.
— Кӧні нӧ тэ татшӧмасӧ вермин гыжъяссьынысӧ? — уськӧдчис сы вылӧ пӧрысь почтальон.
— Тайӧ ме петі слухӧвӧй ӧшинь пыр гаражысь, — ньӧти яндысьтӧг объяснитіс Кэт. — Школааныс мунтӧдзыс найӧ кутісны менӧ, игналісны гаражӧ да шуисны: мед пӧ ме сэні пукышта да кыдз колӧ тшыгъялышта.
Но, меным тайӧ абу страшнӧ, менам сэтчӧ важӧн нин заптӧма ящикӧ сукар; он и тӧдлы мися — ковмас.
А кор ме кылі тіянлысь пӧлян шытӧ, дядя Пост, ме гӧгӧрвои, мый ті татчӧ энӧ прӧста локтӧй, и куті писькӧдчыны-петны…
Дерт, тайӧ абу зэв кокни — петны вевт костӧд.
Неуна гыжъяссьышті…
Эм меным мыйкӧ? — И сійӧ эз вермы терпитнысӧ да видзӧдліс почтальон вылӧ.
Дядя Постлы окота лои неуна дэльӧдыштны нывкаӧс.
— Энлы, код йылысь тэ тайӧ висьталан? — сійӧ вӧчис чужӧмсӧ сідзи, быттьӧ чуймис. — Объяснит меным, пӧжалуйста, коді тайӧ «найӧыс»?
— Ок, дядя Пост, да ті зэв бура ставсӧ тӧданныд!
Найӧыс — менам вок Фэйни да сылӧн ёртыс — Мэйсон…
Эм тіян мыйкӧ меным, дядя Пост? — Терпитны вермытӧмысла Кэт инас эз ӧшйы.
— Энлы, а мыйысь нӧ вокыд да сылӧн другыс игналісны тэнӧ гаражас? — Дядя Пост ньӧти эз тӧд, мый вӧчсис нывка пытшкын. — Мыйла тэныд ковмис писькӧдчыны вевт пыр?
— Ок, господьӧй, да сы вӧсна, мый сэксянь, кор миян детинкаяс тӧдмалісны, мый ме заводиті дружитны Робинсон дор сулалысь ребятакӧд и… и… сылӧн компанияысь ӧти сьӧд детинкакӧд, Рой да Мэйсон менӧ быдсяма ногыс мучитӧны…
Вот босьтісны талун да и игналісны… — Кэт заводитліс лапйӧдлыны кузь синлысъяснас да нориника шуис: — А ӧні ті менӧ мучитанныд, дядя Пост…
Тыдалӧ, тіян эм мыйкӧ меным вылӧ, а ті онӧ сетӧй…
Сэки дядя Пост эз нин вермы кутчысьнысӧ.
Сійӧ перйис аслас сумкаысь незабудкаяса да гулюа письмӧ, код йылысь вӧлі висьталӧма нин водзынджык, да сетіс сійӧс нывкалы.
Но письмӧсьыс Кэт некутшӧм вульгарнӧйтор эз аддзы.
Ӧд сійӧ нэмын тайӧ вӧлі первой письмӧ, кодӧс адресуйтӧма «Мисс Кэтрин Мак-Магонлы», и сылы вывті мичаӧн кажитчисны конверт вылас и еджыд гулюыс, и грубӧя рисуйтӧм незабудка чукӧрыс.
Дядя Пост, тыдалӧ, гӧгӧрвоис нывкалысь радлунсӧ, сы вӧсна мый эз шу ни ӧти шмонитана да броткана кыв, кодъясӧс сійӧ дасьтыліс, и кыв ни джын шутӧг довкнитіс сылы юрнас да кутіс вайӧдны действиеӧ ассьыс автомобильсӧ.
— Дядя Пост, сӧмын ті энӧ сералӧй, ме тіянлы мыйкӧ кӧсъя висьтавны. — Кэтлӧн вӧлі зэв сӧстӧм да яндысяна гӧлӧс. — Тайӧ письмӧыс… тайӧ сійӧ детинкасяньыс, коді дружитӧ Чарли Робинсонкӧд…
Сійӧ зэв прамӧй, дядя Пост, сета честнӧй кыв…
Сӧмын миян кӧ кывласны, мый сійӧ меным гижӧ, сылы бур оз ло.
Найӧ веськыда сёясны сійӧс таысь, дядя Пост.
— Да мый тэ, нылук!
Киӧй ни кокӧй мед оз вӧрзьыны, ме кӧ кодлыкӧ висьтала та йылысь! — Пӧрысь почтальонлӧн дзикӧдз вӧрзис сьӧлӧмыс. — Тайӧ тэ вӧчин зэв буртор, мый он зывӧкты цветнӧйяссӧ, кыдзи Верхньӧй карысь став джентльменъясыс да ледиясыс.
Ме век чувствуйті мый тэ настӧящӧй ас морт.
И дядя Пост топӧдліс прӧщайтчигас нывкалысь кисӧ да лэбыштіс водзӧ.
Мый вӧлі гижӧма незабудкаяса письмӧын, ми ог вермӧй висьтавны.
Тӧдам сӧмын, мый кор Кэт лыддис сійӧс, кутіс юасьны мамыслысь, кыдзи думайтӧны семьяса членъяс колльӧдны локтан субӧта рыт.
Ас йывсьыс миссис Мак-Магон шуис, мый мунас евангелисткаяслӧн собрание вылӧ, папа йылысь сійӧ нинӧм на эз вермы висьтавны, а детинкаяс, тыдалӧ, кыдзи и век, пышъясны гортысь да кутасны шӧйтны код тӧдас кӧні сёр рытӧдз.
Тайӧ сведениеясыс, тыдалӧ, тырвыйӧ бурмӧдісны Кэтлысь сьӧлӧмсӧ, сы вӧсна мый кузь лунтыр сійӧ брӧдитіс керкаӧд да отсасис мамыслы торйӧн нин кыпыда да радпырысь.
И сюрис кӧ эськӧ Мак-Магонъяс керкаысь сэтшӧм морт, коді веськӧдіс эськӧ Кэт вылӧ внимание, сійӧ эськӧ непременнӧ казяліс нывкалысь аслыссикас видсӧ.
Но, Кэт шуд вылӧ, школаса директор керкаын некод эз видзӧдлывлы ичӧтик ныв вылӧ, и Кэт ньӧти повтӧг вермис корсюрӧ инмӧдчывны морӧс бердас, кӧні ковточка улас куйліс гулюа письмӧ.
«Стӧч кӧкъямыс часын…
Сьӧд ангел дорын…
Католическӧй кладбище…» вашкӧдіс сійӧ гусьӧник.
Сӧмын эськӧ мед тӧдлытӧг удайтчис петны керкаысь!
Нывка сэтшӧм ёна думайтіс та йылысь, мый пӧшти пыдди эз пукты балябӧжас чорыда косьыштӧм. Тадзи сійӧс «гӧститӧдіс» мелі вокыс школаысь воӧм бӧрын.
— Вот сюсь дряньыд! — Рой Мэйсон дорӧ шыӧдчӧмӧн шуис том джентльмен. — Тэ сӧмын любуйтчышт сы вылӧ!
Ми игналім сійӧс гаражӧ да кыкысь бергӧдім ключсӧ, а сійӧ, быттьӧ нинӧм абу и вӧвлӧма, бара нин шныряйтӧ керкаӧд, мыйкӧ сплетничайтӧ, мыйкӧ кывзысьӧ, кыдзи сійӧ век вӧчлӧ…
Но, аски ме ещӧ мыйкӧ крепыдджыкӧс думышта! — кӧсйысис сійӧ.
— Н-да, сюсь нывка. — Рой сёрнитіс весиг ошкӧмӧнмоз. — Татшӧмыд и ем пыс пыр петас!
— Сідзи и виччысь, мый сійӧ миянлы бара неприятностьяс вӧчас! — скӧрысь шуис Фэйни. — Ме ог вермы виччысьны, кор нин старик мӧдӧдас сійӧс пансионӧ.
Олӧмыс сыкӧд эз ло.
Ветлӧдлан да век дзоръялан…
— Но, тӧдан, тэ сэтшӧма сійӧс велӧдін кольӧм пӧрйӧ, мый сійӧ нэм чӧжыс оз вунӧд тайӧс да дугдас сплетничайтны, — эскӧдіс Рой.
Кэт омӧля интересуйтчис сійӧн, мый думайтӧны сы йылысь тайӧ кык другыс.
Тӧдчымӧн ёнджыка сійӧс интересуйтіс вопрос, корджык детинкаяс мунасны гортысь да кытчӧджык найӧ мунасны.
Стӧч вит часын мамыс мӧдӧдчис тӧдса дама дінӧ, кодкӧд лӧсьӧдчисны сэсся мунны собрание вылӧ.
Батьыс муніс автомобильӧн Гренджерӧ ворсны гольфӧн.
Детинкаяс колины гортын кӧзяинъясӧн, куритісны батьыслысь сигаретаяссӧ, юисны виски, коді коли батьыслӧн субӧтаса порцияысь, ворсісны картіӧн; Фэйни пӧръялӧмӧн босьтіс Ройлысь медбӧръя ветымын центсӧ, а сэсся найӧ дӧзмисны ставсьыс таысь да заводитісны корсьны ассьыныс векся жертвасӧ.
Но жертваыс вӧлӧма мудерджык да водзвыв дзебсьӧма сідзи, мый детинкаяс корсисны керкасӧ ставнас, дворсӧ и гаражсӧ, но век жӧ эз аддзыны «проклятӧй шпионкаӧс».
А «шпионка» пӧльзуйтчис аслас ичӧт тушаӧн да сійӧ кадас зэв лӧсьыда поздысис стеннӧй шкаплӧн улыс джаджйӧ и сэтысянь вермис кывзыны да аддзыны ставсӧ, мый вӧчисны да сёрнитісны вокыс да сылӧн другыс.
Медбӧрын Ройлы дышӧдіс корсьысьны керка пасьта, корсьны кутшӧмкӧ нывкаӧс.
— Эновт! — шуис сійӧ Фэйнилы. — Ӧні миянла воас Том, и ми мӧдӧдчам замоклань.
Тайӧ ёна интереснӧйджык сы дорысь, медым пукавны тані да бертлӧдлыны тэнад чойыдлысь кияссӧ.
— А тэ чайтан, мый Патриция мунас видлыны Робинсонӧс? — юаліс Фэйни: — Босьтас да медбӧръя здукас вежас думсӧ дай.
— Оз веж, — увереннӧя ӧтвечайтіс Рой. — Кӧть недыр кежлӧ да ветлас.
Сылы ӧд абу лӧсьыд мукӧдъяссьыс, сы вӧсна мый сійӧ ӧнӧдз на эз видлы сійӧс больничаас.
А миянлы ӧткодь, мед сӧмын сійӧ пырас керкаас.
Сыщик сэсся кужас нин кыскыны Патрициялысь ставсӧ, мый сылы колӧ.
— Сылы зэв нимкодь лои, кор ме висьталі, мый именнӧ Пат мунас Робинсонъяс ордӧ, — шуис Фэйни. — Муртса эз чеччышт!
«Тайӧ пӧ ті вывті бура думыштӧмныд, ребята».
И Фэйни радпырысь серӧктіс.
Улича вылын сибдӧм гӧлӧсӧн тутӧстіс автомобиль.
— Том воис!
Вай ӧдйӧджык!
Детинкаяс котӧрӧн петісны керкаысь, весиг эз босьтны фуражкаяссӧ.
Стеннӧй шкаплӧн ӧдзӧсыс надзӧник воссис.
Мыччысис апельсин рӧма кудриа юр, и Кэт гусьӧник петіс аслас дзебсянінысь.
Ӧшиньӧд тыдаліс мисьтӧминик тӧдтӧм «форд», коді сувтіс налӧн керкалы паныд.
Маслӧӧсь комбинезона кутшӧмкӧ детинка пукаліс руль сайын да сёрнитіс Фэнианкӧд.
Рой вӧлі паськӧдчӧма-пуксьӧма нин мышса пуклӧс вылас.
Шофёркӧд неуна сёрнитыштӧм бӧрын Фэйни тожӧ пуксис ёртыскӧд орччӧн, и автомобиль, сук сьӧд тшын лэдзигтыр, мӧдӧдчис Мак-Магонъяс резиденция дінысь.
— Ӧні, мисс, верманныд спокойнӧя мунны, кытчӧ тіянлы колӧ, — кок чунь йылас сувтігмоз да каминводзса зеркалӧ пыр асьсӧ внимательнӧя видзӧдалігтыр гораа шуис Кэт. — Ок, гыжнаыс кутшӧм!
Дюймӧн-джынйӧн кымын лоӧ! — шога ышловзис сійӧ. — Со и нырыс и чужӧмыс гыжъяссьӧмаӧсь.
Быттьӧ канькӧд косяси!..
Нывка заводитліс мавтны гыжнасӧ пинь весалан пастаӧн, но лои ещӧ омӧльджык.
Медбӧрын сійӧ решитіс ӧвтыштны кинас «боевӧй прошлӧйлӧн» туйяс вылӧ да мӧдӧдчис ас олӧмас медводдза свидание вылӧ.
Шондіыс пуксис нин, кор Кэт матыстчис католическӧй кладбищелӧн монументальнӧй воротаяс дорӧ.
Турунсянь да цветъяссянь ӧвтіс кӧдзыд уль руӧн, рытъя рӧмыдын торйӧн нин бура тӧдчисны решеткаяс, мавзолейяслӧн куполъяс, склепъяслӧн узора ӧградаяс.
Нывка муніс главнӧй аллея пӧлӧн, полігтыр видзӧдлывліс гувывса памятникъяс вылӧ, из урнаяс да крестъяс вылӧ.
Йӧзыс сэні вӧлі этша, да и найӧ тэрмасисны петны.
Мыйла ковмис Джон Майнардлы индыны Кэткӧд свиданиесӧ кладбище вылын, сійӧ и ачыс, кӧнкӧ, эз тӧд.
Прӧстӧ кызь цента ӧти книгаын, кодӧс сійӧ лыддис, висьтавсис сы йылысь, мый медся романтическӧй встречаясыс овлӧны кладбищеяс вылын, и тайӧ романыслӧн геройыс аслас сьӧлӧмшӧр дамаыскӧд свиданиесӧ назначитліс кутшӧмкӧ выль гу дорын.
Сьӧд ангел вӧлі пыдын кладбище вылын, бокиса туйясысь ӧти вылын.
Тайӧ вӧлі гуыс том нывкалӧн, коді виис асьсӧ шудтӧм любовь вӧсна, и Стон-Пойнтса став том йӧз тӧдісны сылысь историясӧ да не ӧтчыд волісны сійӧ гу вылӧ.
Ветлісны сёрнияс, мый тӧлыся июньскӧй войясӧ покойнича петӧ гусьыс венечувса еджыд платьеа, ветлӧдлӧ кладбищеӧд да корӧ бур йӧзӧс, медым найӧ отсалісны корсьны сылысь сьӧлӧмшӧрсӧ.
Ичӧтик повтӧм Кэт вылысь полӧмысла киссис пӧсь, сьӧд ангел дінӧ вотӧдз сійӧ дасысь кӧсйыліс бергӧдчыны да пышйыны бӧр некытчӧ видзӧдлытӧг.
Сӧмын сійӧ мӧвпыс, мый сійӧс виччысьӧ Джон да мый бӧрыннас Джон кутас серавны сылысь полӧмсӧ, кутіс сійӧс позорнӧй пышйӧмысь.
Но и ачыс свиданиеыслӧн геройыс чувствуйтіс асьсӧ эз бурджыка.
Джон локтіс сьӧд ангел дорӧ урчитӧм часысь ёна водзджык.
Кор вӧлі югыд на да гӧгӧр вӧліны йӧз, детинка чувствуйтіс асьсӧ зэв бура да нимкодясис, мый Кэткӧд паныдасьны сійӧ бӧрйис сэтшӧм поэтическӧй да аслыссикас места.
Да и Джон вӧлі занят сійӧн, мый, кияснас выразительнӧя шенасигтыр, думсьыс да весиг гораа повторяйтіс ӧти зэв мича фраза, кодӧс сійӧ гижис сійӧ жӧ романсьыс.
Тайӧ фразасӧ сійӧ гӧтӧвитчис шуны Кэтлы да тайӧн нэм кежлас пӧкӧритны сылысь воображениесӧ.
Сідз, Джон ветлӧдліс туй кузя сьӧд ангел да мукӧд мраморнӧй да бронзӧвӧй памятникъяс дорӧд, сьӧлӧм дінас кисӧ театральнӧя топӧдлігтыр гораа декламируйтіс да аслыс ачыс кажитчис романса герой кодьӧн.
Но кор ланьтісны посетительяслӧн гӧлӧсъясыс, кузь вуджӧръяс водісны памятникъяссянь да ӧвтыштіс уль руӧн, Джонлы сьӧлӧм вылас кыдзкӧ эз ло лӧсьыд.
Сьӧд ангел видзӧдіс сы вылӧ джуджыд гуранъяса синъясӧн да скӧрысь кыпӧдліс кисӧ.
Орччӧн тыдаліс озыр склеплӧн сьӧд восьса ӧдзӧсыс, и Джонлы кажитчис, мый кӧнкӧ пыдын из поскӧд кайӧ еджыд паськӧма фигура.
Призракъяс да кулӧм йӧз йылысь зэв уна рассказъяс, кодъясӧс сійӧ лыддьыліс, воисны сылы юрас.
Пиньясыс сылӧн заводитісны надзӧник таркакывны.
Сійӧ кынмис места вылас, эз вермы вӧрзьӧдчынысӧ.
Кажитчис, мый кодкӧ страшнӧй сувтіс мышкас, и Джон кӧ вӧрзьӧдчас, сійӧ пырысь-пыр жӧ кутчысяс сылы балябӧжас.
Друг кыліс кышакылӧм шы, и мыйкӧ еджыд муртса вуджӧртіс сьӧд ангел сайын.
Век матынджык, матынджык…
Джонӧс быттьӧ кӧдзыд ваӧн киськыштісны, гыжъясыс сатшисны кипыдӧсас.
Дзӧрысь да муртса тыдыштысь призрак сувтіс сьӧд ангелкӧд орччӧн.
— Джон, тайӧ тэ? — кыліс Кэтлӧн дрӧжжитан гӧлӧсыс.
Джон воис ас садяс да кыдз мый вермис зілис не петкӧдлыны ассьыс полӧмсӧ.
Шуд вылад, кыкнанныс вӧлі сэтшӧма повзьӧмаӧсь, мый эз видзӧдны сы вылӧ, кутшӧмӧсь найӧ вӧліны.
Мӧдарӧ, кыкнанныс яндысисны висьтасьны, мый полӧны, да кыкнанныс чайтісны, мый сы местаын кӧ эськӧ вӧлі мӧдыс, некор эз повзьы.
И нывка и детинка вӧліны сэтшӧм радӧсь паныдасьӧмыслы, мый дыр кыв ни джын шутӧг кутісны ӧта-мӧдыслысь кияссӧ.
Ӧні весиг сьӧд ангел кажитчис налы бурӧн да ньӧти эз вӧв страшнӧй.
Медбӧрын паніс сёрнисӧ Джон.
— Кэт… — шуис сійӧ оръявлана да торжественнӧй гӧлӧсӧн, — Кэт, тэ менам дзик ӧти шудӧй!
Тэ — шампанскӧйлӧн менам медбӧръя бокал… — Сійӧ топӧдліс веськыд кисӧ сьӧлӧм бердас.
Тайӧ и вӧлі романысь знаменитӧй фразаыс.
Романын героиня пыр жӧ усьліс геройлы ки вылас да объявляйтліс асьсӧ нэм кежлас победитӧмаӧн.
Но кладбище вылын, сьӧд ангел водзын нинӧм татшӧмыс эз ло.
Кэт видзӧдліс детинка вылӧ рӧмыдас сьӧдӧн кажитчысь синъяснас да прӧста юаліс:
— Ох, Джон, а тэ юлін коркӧ шампанскӧйсӧ?
— Эг, — шуис Джон. — Менам батьӧй уна юліс, а меным… меным, тӧдан-ӧ, эз на сетлыны…
Но ме, буракӧ, тӧда, мый сійӧ весиг чӧскыдджык на «кока-колысь», —
abu
тэрыба содтіс сійӧ.
— «Кока-колысь»! — ышловзис Кэт. — Миян детинкаяс чӧсмасьӧны, а ме ог нин тӧд, кор видлі.
Джонлӧн став рыцарскӧй чувствоясыс вӧрзисны.
— Сідзкӧ, пыр жӧ мунам аптекаӧ, и ме закажита тэныд сы мында порция, мыйта тэныд колӧ, — шуис сійӧ. — Менам эм быдса куим доллар, кодӧс ме пӧлучиті батьсянь чужан лунӧ.
Кэт довкнитіс юрнас:
— Огӧй, сӧмын огӧ талун.
Ме ӧд локті сӧмын здук кежлӧ…
Кадыс менам вывті этша, а миянлы колӧ сы мында тор йылысь на сёрнитны…
Сійӧ тэрыба висьталіс Джонлы, мый сылы удайтчис кывны стеннӧй шкапын пукалігӧн.
Детинка зумыштчис.
— Тэ весиг он тӧд, кутшӧм тайӧ ставыс серьёзнӧ, Кэт, донаӧй! — шуис сійӧ. — Джем Робинсон воӧмсянь карын став сыщикъясыс быттьӧ дом йылысь мынтӧдчисны.
И Чарлилысь керкасӧ, тыдалӧ, следитӧны…
Но мыйла нӧ сэтчӧ гартӧны Пат Причардсӧ, ме ог гӧгӧрво.
— Ме ог жӧ тӧд, — шуис Кэт. — Тӧда сӧмын, мый сэтчӧ кӧ нырнысӧ сюйлісны миян детинкаяс — Фэйни да Рой, сідзкӧ нинӧм бурсӧ эн виччысь…
А тэ сёрнитлін батьыдкӧд? — тӧждысьӧмсорӧн юаліс сійӧ Джонлысь.
Сійӧ довкнитіс юрнас.
— Ковмис сыкӧд вель ёна сёрнитны! — Джон серӧктіс, и пиньясыс сылӧн югнитісны пемыдас. — Менам старик тӧдлӧма, мый карын ставыс ӧткажитчӧмаӧсь сетны помещение Джемс Робинсонлӧн концерт вылӧ, и первойсӧ тожӧ кӧсйис шуны, мый сылӧн залын — танцы.
Но ме сійӧс янӧді, шуи сылы, мый ми, сьӧд кучикаяс, долженӧсь отсавны ӧта-мӧдлы, а не йӧктыны полиция пӧлян шы улӧ…
Но, сійӧ и кылӧ сетчис.
Аски асывнас ме кыска миянӧ Джордж Монтьеӧс, и мед найӧ сёрнитчӧны батькӧд, кутшӧм лун кежлӧ назначитны концертсӧ.
Бать кӧсйысис сетны ассьыс медся ыджыд залсӧ, кодӧс сійӧ сдайтлӧ вечеринкаяс вӧчӧм вылӧ.
Сӧмын ковмас сэні мыйсюрӧ выльног вӧчны.
Тайӧс ми ас выланым нин босьтам. — Сійӧ копыртчис апельсин рӧма кудри дорӧ: — Но, Кэт, тэ ме вылӧ он скӧрав?
Аддзан, ме вӧчи ставсӧ, мый тэ тшӧктін.
Кэт довкнитіс юрнас:
— Тэ молодеч, Джон!..
Ой, ме весиг ог вермы виччысьны сійӧ лунсӧ, кор лоас концерт!
Менам батьӧй потас скӧрысла, кор тӧдлас, мый Джемс Робинсон век жӧ пӧлучитіс помещение!
Кӧнкӧ ылын кӧлӧкӧльня вылын часі кучкис ӧкмысысь.
Кэт акнитіс:
— Сэтшӧм сёр!
Господьӧй, меным кад котӧртны!
— Ме колльӧда тэнӧ, — жугыля шуис Джон.
— Эн, эн, йӧймин али мый тэ! — повзис нывка. — Друг миянӧс аддзасны миян детинкаяс либӧ соседъяс пӧвстысь кодкӧ!
Джон скӧрысь чегъяліс кияснас кутшӧмкӧ ньӧр.
— О Кэт, ме сэтшӧма виччыси тэнӧ! — шуыштіс сійӧ да муртса эз бӧрддзы, — а тэ мунан нин…
Тэ еджыд, а ме сьӧд, и миянлы оз позь аддзысьлыны…
Кодзувъяс югӧр улын Кэт аддзис, мый сылӧн доршасьӧ синваыс.
— Сӧрӧм! — скӧрысь шуис нывка. — Сійӧ оз позь ӧні, сы вӧсна мый ми челядь и миянӧс ставныс мучитӧны.
А вот регыд ми быдмам и ог кутӧй лэдзны ыджыдавны миян вылын…
Эн шогсьы, Джон, кора тэнӧ, а то и ме бӧрддза…
Сійӧ кокньыдика чеччыштіс, и Джон кутіс чувствуйтны, быттьӧ лэбач кокыштіс сылысь чужӧмсӧ.
— О Кэт, тэ менам шампанскӧйлӧн медбӧръя бокал! — вашнитіс Джон, сы вӧсна мый аслас олӧмлӧн тайӧ торжественнӧй минутаас нинӧм бурджыксӧ думыштны сійӧ эз куж.
40. СЬӦД КАРУЗОЛӦН КОНЦЕРТ
Помещениеӧн владейтысь Бэн Майнард ачыс шуліс сійӧс «Колорадолӧн танцевальнӧй клубӧн», но Стон-Пойнтса олысьяс тӧдісны ёнджыкасӧ «Пӧрысь Майнардлӧн вертеп» нимӧн.
Тайӧ вӧлі сарай кодь зэв ыджыд пу строение; сэні вӧліны скамьяяс да напитокъяслы стойкаяс, коді неуна лӧсьӧдыштӧм бӧрын вермис лоны сценаӧн.
Код тӧдас, мыйӧн действуйтіс Джон Майнард батьыс вылӧ, но факт коли фактӧн: старик ачыс звӧнитіс телефон пыр Джордж Монтьелы да висьталіс, мый окотапырысь сетас залсӧ Джемс Робинсонлысь концертсӧ пуктӧм вылӧ да весиг босьтас ас вылас «Колорадоӧс» переделайтӧм да мичмӧдӧм кузя став расходъяссӧ, кодъяс лоӧны татшӧм знаменитость выступайтӧм вӧсна.
Талы содтӧд, сійӧ ещӧ кӧсйысис вайны аккомпанируйтны кытыськӧ медбур концертнӧй рояль.
Джордж Монтье решитіс лоны помӧдзыс честнӧйӧн.
— А ті онӧ полӧй, старик, мый Джим вӧсна тіян лоасны неприятностьяс? — веськыда юаліс сійӧ Майнардлысь. — Босс да сылӧн компанияыс кеслӧны пиньсӧ Робинсон вылӧ конгресс вӧсна да уна мукӧдтор вӧсна…
И вермас лоны, мый Робинсон кутас сьывны мыйсюрӧ сэтшӧмӧс, мый абу сюйӧма программаас.
Бэн Майнард шуыштіс каллянсӧ вомсьыс перйытӧг, мый ставныс, кодъяс кӧть мыйкӧ неуна гӧгӧрвоыштӧны, долженӧсь отсавны ӧта-мӧдыслы.
— И сэсся, ме ордӧ волісны нин кутшӧмкӧ типъяс, — содтіс сійӧ, — повзьӧдлісны менӧ и полицияӧн и расследованиеяс кузя федеральнӧй бюроӧн, но ме абу полысьяс рӧдысь.
Висьталі налы, мый помещениеыс менам и ме сійӧс сета, кодлы кӧсъя, и сэсся тшӧкті налы весасьны менам керкаысь…
Менам пиӧй зэв скӧр вӧлӧма. — Майнард гӧлӧсын кыліс серам. — Ме чайті, мый сійӧ менам дзик темпераменттӧм и нинӧмӧн оз интересуйтчы, а сэки сійӧ сэтшӧма кутіс видчыны тайӧ молодчикъясыс вылӧ, мый ме сійӧс ӧдва-ӧдва ланьтӧді.
— Но, менам мог вӧлі веськыда висьтавны тіянлы, Бэн, — шуис Монтье, — а вӧчинныд ті благороднӧя да смела. И ме Джим Робинсон нимсянь да став миян йӧз нимсянь зэв ёна аттьӧала тіянӧс.
— О-кэй, другӧй!
Сӧмын медым меным да менам пилы вӧліны бур билетъяс.
— Та вӧсна верманныд не тӧждысьны, — шуис Джордж.
Стон-Пойнт ызгис да жӧдзис, быттьӧ зэв ыджыд ткацкӧй фабрика.
Сійӧ кадсянь, кор Бэн Майнард, «Колорадо» заллӧн карын известнӧй владелец, ӧшліс быдлаӧ афишаяс, кодъяс юӧртісны, мый локтан воскресеньеӧ мирӧвӧй певец Джемс Робинсон выступитас «Колорадоын» карса гӧль йӧзлы, став керкаясын — Горчичнӧй Райса лачугаяссянь Парк-авеню вывса палатаясӧдз — сёрниясыс мунісны тайӧ концерт йывсьыс.
Концерт вылӧ веськавны думсьыныс кӧсйисны дзик ставныс.
Весиг «дас куим семействоса» медся элегантнӧй представительницаяс мучитісны ассьыныс мужикъяссӧ да вокъяссӧ помтӧм корӧмъясӧн — кӧть мед мый, а судзӧдны билетъяс знаменитӧй негрлӧн выступлениеяс вылӧ.
Кутшӧм долыд лоӧ тӧвнас, Нью-Йоркын, ошйысьыштны аслад приятельницаыдлы, быттьӧ тӧдлытӧг гарыштны: «Меным сэтшӧм шуд уси таво тулыс, донаӧй: миян карӧ воліс ачыс Робинсон, и ме кывзі сылысь сьылӧмсӧ», да любӧпырысь аддзыны, кыдзи великосветскӧй пӧдругаыс завидьысла лӧзӧдас.
Быдӧн тӧдісны, мый билетъяссӧ разӧдны певец поручитіс уджтӧмалысьяслы, кутшӧмкӧ учитель-вольнодумецлы, кодӧс вӧтлӧмаӧсь школасьыс, да аслас негритянскӧй другъяслы.
Ставыс тайӧ донъявсис кыдзи карса кӧзяевалы восьса вызов да зэв ёна скӧрмӧдліс «дас куим семействоса» мужскӧй представительясӧс.
Найӧ быдсяманогыс павкӧдісны ассьыныс дамаяссӧ концерт вылӧ мунӧмысь, коді лоӧ енмыс тӧдас кӧні, Асыввывса окраинаын, да кӧні лоӧны енмыс тӧдас кодъяс — гӧль йӧз да негръяс.
Ачыс Ыджыд Босс зэв лёкысь видзӧдӧ тайӧ ставтор вылас и он на тӧд, мыйӧн помасяс тайӧ концертыс.
Шуӧны, мый тайӧ негрыс пӧ — краснӧй агитатор, а тайӧ кӧ збыль сідзи, миян йӧз оз вермыны терпитны татшӧмтортӧ, и, дерт, лоӧ зык да шум, и сы вӧсна лоӧ бурджык, донаӧй, тэ кӧ сійӧ рытсӧ олан гортын.
Сфикси виллаын да Бийллӧн ичӧтик палаццоын мунісны татшӧм сяма жӧ сёрнияс.
Но тані семействоса батьяс тӧдісны бурджыка, мыйӧ вермас вайӧдны концерт, да сы вӧсна категорическӧя эз тшӧктыны асланыс гӧтыръясыслы да нывъясыслы мунны «Колорадоӧ».
Кӧть эськӧ Ричи, Квинси, Беннет да Джинлӧн став мукӧд другъясыс зілисны, медым концерт вылӧ билетъяс веськалісны сӧмын Асыввыв окраинаса олысьяслы — рабочӧйяслы да гӧль йӧзлы, но мыйкӧ мында билет, код тӧдас кыдзи, веськалӧма Верхньӧй карса особнякъясӧ и весиг веськалӧма сэтшӧм йӧз киӧ, кодъяс эськӧ ньӧти эз ковны.
Например, кор билетёръяс, кодъясӧс «Колорадо» ӧдзӧс дорӧ сувтӧдіс Бэн Майнард, кутісны прӧверяйтны билетъяс, то йӧз пӧвстысь аддзисны уна полицейскӧйясӧс да сыщикъясӧс, кодъяс вежӧмаӧсь паськӧмнысӧ.
Билетёръяс кӧсйисны висьтавны та йылысь кӧзяиныслы либӧ Джордж Монтьелы, коді вӧлі концерт вылын главнӧй распорядительӧн, но йӧзыс век содіс и содіс, и найӧ сідзи эз и вермыны эновтлыны ӧдзӧс дорысь ассьыныс местаяссӧ.
Важӧн нин Асыввыв окраина эз аддзыв татшӧм съездсӧ.
Став уличаыс «Колорадо» водзын вӧлі тырӧма йӧзӧн да автомобильясӧн.
Тані вӧліны и медся бӧръя шикарнӧй модельяс, и важмӧм «фордъяс», кодъяс ассьыныс нэмнысӧ олӧмаӧсь нин, и фермерскӧй полугрузӧвикъяс.
Уличасӧ праздник дырйи моз вӧлі югдӧдӧма, лавкаясын да аптекаясын тырыс вӧліны ньӧбасьысьяс, кодъяс тэрмасисны юыштны содӧвӧй, закуситны либӧ подкрепитчыны мыйӧнкӧ спиртнӧйӧн.
Пельӧсъясын зырсисны йӧз, кодъяс эз пӧлучитны билетъяссӧ, но век жӧ думайтісны кыдзкӧ-мыйкӧ веськавны концерт вылӧ.
Сюсь фотограф збоя вузавліс дас центысь певецлысь фотографияяссӧ.
Кутшӧмкӧ оратор — жилеткаа, кодӧс пасьталӧма клетчатӧй дӧрӧм вылӧ, — газированнӧй ва улысь прӧстмӧм цинкӧвӧй ящик вылӧ кайӧмӧн немуджтӧмъяслы висьтавліс Джемс Робинсонлысь биографиясӧ да юӧртіс, мый ӧні певец — мир конгресс вылын став угнетённӧй народъяслӧн представитель.
Киысь киӧ вуджис «Стон-Пойнтскӧй новостьяслӧн» номер, кытчӧ вӧлі печатайтӧма знаменитӧй певецкӧд интервью.
Тайӧ интервьюас Джемс Робинсонӧс вӧлі шуӧма «краснӧйяслӧн» агентӧн, мый сійӧ пӧлучитіс Москвасянь сё тысяча доллар штатъясын коммунистическӧй пропаганда нуӧдӧмысь.
Тайӧ интервьюсӧ лыддьысьяс пӧвстысь ӧтияс сералісны да шмонитісны, мӧдъяс гораа возмущайтчисны сійӧн, мый большевикъяслӧн агент лысьтӧ выступайтны ещӧ и концертъяс вылын и Америка тайӧс терпитӧ, но прамӧй йӧз тайӧс терпитны оз кӧсйыны да индасны сьӧд кучикалы сылысь местасӧ.
Йӧзыс шызисны ещӧ ёнджыка, сы вӧсна мый паськалісны сёрнияс, быттьӧ Робинсон кутас сьывны русскӧй сьыланкывъяс и тайӧ сьыланкывъясас, пӧ, ставсӧ лоӧ висьталӧма.
Мый именнӧ лоӧ висьталӧма, некод, дерт, эз тӧд, но юргис тайӧ таинственнӧя да зэв тӧдчана.
Улича вылын Джемс Робинсонлӧн другъясыс некымынысь нин волісны косьӧ кутшӧмкӧ гажа юра субъектъяскӧд, кодъяс гораа шуалісны, мый важӧн нин кад виавны став негръяссӧ да коммунистъяссӧ и вообщӧ зэв эськӧ эз вӧв лёк шыбитны пӧрысь Майнардлӧн проклятӧй вертеп вылӧ бомба.
Некымын коннӧй полицейскӧй, кодъяс дежуритісны матыса уличаяс вомӧнасянінын, весиг эз и видзӧдлыны косясьысьяс вылӧ.
«Колорадосянь» кык квартал сайын Робинсонъяс горнича став ӧшиньяссянь сявкйис би.
Став семья лӧсьӧдіс Джимӧс концерт вылӧ.
Дерт, Европаын певецлы служитісны эськӧ опытнӧйджык камердинеръяс да парикмахеръяс, но тайӧ тӧждысьӧмас некор на эз вӧв пуктӧма сы мында радейтӧм да внимание.
Салли ачыс крахмалитіс сылысь дӧрӧмсӧ.
Чарли ӧвтыштіс фрак вывсьыс медся посньыдик бус чиръяссӧ, лӧсьӧдіс запонкияс, галстук, носки, туфли и ачыс мыччаліс Джимлы быд вещь.
Певец вӧлі спокойнӧй, и сылӧн спокойствиеыс да асьсӧ свободнӧя кутӧмыс вуджисны Чарлилы да мамыслы.
Век ӧтарӧ волывлісны кодсюрӧ челядь пӧвстысь — Джой Беннет, Василь либӧ Квинсияс — да висьтавлісны Чарлилы «Колорадоысь» медбӧръя выльторъяссӧ.
Чукӧрмисны вывті уна йӧв.
Залыс вӧлі тыр, но йӧзыс век локтӧны и локтӧны.
Локтӧмаӧсь зэв уна еджыдъяс Верхньӧй карысь.
Стаз другъясыс вӧліны местаяс выланыс нин.
Локтіс Цезарь Темпикӧд.
Цезарь ӧшлӧма китель вылас ассьыс став медальяссӧ.
Воддза радъясын пукалӧ Ричи, но еджыд джентльменъяс пӧвстысь некод сыкӧд оз сёрнит, а кор копыртчылӧны, то быттьӧ неокотапырысь.
Дас нёльӧд радын синмад шыбитчӧ ачыс дядя Пост, и сэтшӧм кыпыд, вӧччан паськӧма!
Куим мортлысь ребята аддзылӧмаӧсь зепъяссьыс кучик пуртӧс пытшкысь дубинкаяс.
Мэйсон да Фэйни сэнӧсь жӧ да вайӧмаӧсь аскӧдыс скаутъяслысь быдса чукӧр.
Мэрфи да Дик локтісны жӧ, пуксисны бокса скамья вылӧ да няклялісны резинка.
Улича чукыль сайын сулалӧ полицейскӧй автомобиль.
И шумитӧны жӧ залас — юрсиыд сувтас!
— Чувствуйта, мый ме аслам рӧдинаын, — шуис Джим, кодлы Чарли висьталіс став тайӧ выльторъяссӧ. — Важӧн нин менӧ эз встречайтлыны татшӧм торжественнӧя, весиг полицейскӧй автомобильӧн!
Джим нюмъяліс, но Чарли чувствуйтіс сійӧ кывъясысь, кутшӧм сылы сьӧлӧм вылас абу лӧсьыд.
— Тайӧ негодяйясыс нинӧм оз лысьтны вӧчны, — вашнитіс детинка. — Найӧ сӧмын кӧсйӧны повзьӧдны миянӧс ставнымӧс.
Но тэ эн тӧждысь, дядя Джим, ме лоа матын и висьтала аслам ребяталы, медым найӧ эз узьны.
Певец меліа малыштіс племянниксӧ юрсиӧдыс.
— Сьӧкыд кадӧ быдман, Чарли, — шуис сійӧ. — Но эн сетчы, эн сетчы, другӧ, кыдзи и век, вылын кут ассьыд юртӧ.
Пырис Салли, нюжӧдӧм кияс вылас сійӧ вайис мрамор кодь чорыд да лым кодь еджыд морӧса дӧрӧм.
Торжественнӧй лун ради Салли тожӧ вӧччис и аслас сьӧдов, стрӧг костюмнас вӧлі дзик детинка кодь.
— Доктор Рендаль воис тэла, Джим, — шуис Салли. — Ме сійӧс кори татчӧ, вылӧ.
Джим пасьталіс фрак, и тайӧ паськӧмыс пыр жӧ быттьӧ торйӧдіс сійӧс семьясьыс.
Ӧні на водзын вӧлі сьӧд Карузо — мир пасьта знаменитӧй певец, и Салли, вежсьӧм деверыс вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, кутіс чувствуйтны гордость да полӧм.
Локтіс доктор Рендаль, кыдзи и век мелі да асьсӧ мичаа кутысь.
— Водзвыв нин сьӧлӧм вылын долыд сыысь, мый кута кывзыны тіянлысь сьылӧмтӧ, мистер Робинсон, — шуис сійӧ да топыда киасис певецкӧд. — Помнита, кутшӧм наслаждение сійӧ вайис меным Парижын…
Но пола, мый тані, миян карын, оз коль кутшӧмкӧ зыктӧг…
abu
Ті кутанныд сьывны сӧветскӧй сьыланкывъяс?
— Дерт, кута, йӧзыс кӧ кутасны корны, — шуис Джим Робинсон. — Европаын йӧзыс зэв сьӧлӧмсяньыс кывзісны тайӧ сьыланкывъяссӧ.
— Ме тӧда, мый и миян кутасны корны, медым ті сьылінныд найӧс. — Доктор Рендаль мыйкӧ думайтігтыр видзӧдліс певец вылӧ. — А сэки виччысьӧй: кодсюрӧ татчӧс молодчикъяс пӧвстысь нинӧм вылӧ тіянлы тайӧс оз прӧститны!
Кыптас ыджыд шум, ме тӧда.
— Скаутъяс непременнӧ кутасны равзыны, — шыасис Чарли, коді сӧмын на пӧлучитіс Джой Беннетсянь выль донесениеяс. — «Колорадоын» — тырыс скаутъяс.
Найӧс вайӧдіс миян Мак-Магон и, дерт, эз нин прӧста.
— Но и но! — серӧктіс Джим. — Обстановкаыс зэв ёна збодермӧдӧ, шуа яндысьтӧг, кыдзи шулывлӧ миян Друг Цезарь.
abu
Но тіянлы, буракӧ, кад нин мунны.
Менам петтӧдз коли кӧкъямыс минута.
abu
abu
Стӧч кӧкъямыс минута мысти асланыс местаяссянь, кодъяс вӧліны мӧд радын, Салли да сылӧн пиыс аддзисны сцена вылӧ петӧм Джимӧс.
Туша сертиыс пуксьӧм кузь, сьӧд фракнас певец кажитчис мукӧддырся дорысь ещӧ ыджыдджыкӧн да вӧсньыдджыкӧн.
Портретъяс серти ставыслы тӧдса ыджыд тушаа морт муртса на петіс эстрада вылӧ, залын лыбис зэв ыджыд шум.
Горчичнӧй Рай аплодируйтіс аслас певецлы.
Пель чунӧдмӧн гораа кутісны шутьлявны сылӧн медся яр поклонникъясыс.
Робинсон улӧдз копыртчыліс.
Сэсся бергӧдчис рояльлань, код сайын пукаліс нин Джордж Монтье, да мыйкӧ шуис музыкантлы, но сэтшӧм надзӧник, мый залыс эз кыв!
Рояль сяркнитіс, и вывлань качисны вына да сьӧлӧмтӧ дойдалысь шыяс.
Джим пуктіс кисӧ рояльлӧн шыльыд вевт вылӧ да заводитіс сьывны.
Сійӧ сьыліс стариннӧй негритянскӧй гимн:
«Визувтӧ ыджыд ю.
Сійӧ визувтӧ да ставсӧ нуӧ аскӧдыс.
Сійӧ ставсӧ тӧдӧ — ыджыд юыс.
Сійӧ аддзылӧма йӧзӧс, и уна странаяс, и йӧзлысь страдайтӧмъяссӧ да радлунсӧ.
И визувтӧ, визувтӧ, и кылӧдӧ ассьыс уна васӧ спокойнӧй ыджыд ю».
Зал ышловзис.
Певецлӧн чуймӧдысь да пытшсьыс петысь гӧлӧсыс пырис йӧзлы сьӧлӧмас, дойдаліс, садьмӧдіс найӧс, но пыр жӧ успокоитліс да ланьтӧдліс.
И вын, и ыджыд страсть, и ӧбида вӧліны тайӧ гӧлӧсас.
Кажитчис, мый кодлӧнкӧ небыд чуньясыс инмӧдчӧны мортлӧн сьӧлӧмбердса струнаясӧ, и тайӧ гимнсӧ кывзігас, кӧні вӧлі петкӧдлӧма негритянскӧй народлысь нэмӧвӧйся шогсӧ да мудростьсӧ, йӧз чукӧр ланьтіс.
Джордж Монтье кыпыда ворсіс чудеснӧй гӧлӧс бӧрся.
Ланьтіс медбӧръя шы, а йӧзыс век на пукалісны да чӧв олісны.
И друг поткӧдісны чӧв-лӧньсӧ да радысла мыйвынсьыс заводитісны клопайтны, шутьлявны, зымӧдны кокъяснаныс.
— Ӧні русскӧй сьыланкыв! — друг горӧдіс кодлӧнкӧ терпитны вермытӧм том гӧлӧс.
И зал, быттьӧ сӧмын тайӧ сигналсӧ и виччысис да заводитіс горзыны гораа да дугдывтӧг:
— Русскӧй сьыланкыв!
Русскӧй сьыланкыв!
— Вай, вай, Робинсон!
— Сӧветъяслысь сьыланкыв!
Но тайӧ гӧлӧсыскӧд пыр жӧ сорсисны мукӧдъяс — чирзысьӧсь, скӧрӧсь:
— Долой краснӧйяслысь сьыланкывъяс!
— Огӧ лэдзӧй!
— Сійӧ оз лысьт, а то ми кутам горшсӧ тупкыны сылысь!
Заллӧн разнӧй пельӧсъясын тыдалісны волнуйтчысь, скӧр чужӧмъяс.
Соседъяс кӧинъяс моз видзӧдісны ӧта-мӧд вылас.
Джим Робинсон пельӧдз воис видчана кыв.
Дзик эстрада дорын кодкӧ скӧрысь да гораа шуис:
— Мед сӧмын видлас сьӧд полӧкалӧ — ми сылы петкӧдлам!
Робинсон ыпнитіс да бергӧдчис Джордж Монтьелань.
Музыкант пуктіс чуньяссӧ рояль клавишъяс вылӧ, да, кажитчис, сӧмын виччысис знак, медым заводитны.
Певец кокньыдика довкнитіс юрнас — не то кывзысьяслы, не то аккомпаниаторлы.
Торжественнӧй аккорд юрӧбтіс зал весьтӧд, и пыр жӧ ланьтісны весиг найӧ, кодъяс дасьӧсь вӧлі скӧрысла горзыны да йӧйтавны.
Тайӧ вӧлі американецъяслы тӧдтӧм паськыд мелодия, и залын сӧмын ӧтнас мистер Ричардсон тӧдіс, кутшӧм тайӧ музыка.
Джим Робинсон заводитіс сьывны, но тайӧ сьыланкывйыс ньӧти эз вӧв шог негритянскӧй гимн кодь.
Йӧзлы тӧдтӧм кыв вылын сьыліс Джим Робинсон.
Сьыланкывйыс содіс, паськаліс, качис вывлань, быттьӧ ыджыд гордӧй лэбач, да лэбаліс зал весьтын торжественнӧя да важнӧя.
Певецлӧн гӧлӧсыс ёнмис да паськаліс.
И кывзысьяс водзын лои помтӧм-дортӧм страна, синъястӧ ёрысь море, воысь няньяслӧн чӧскыд дук да шондіа туйяс, кыті сэтшӧм долыда восьлавсьӧ гожся асылӧ.
Сійӧ сьыліс и сійӧ гӧлӧслӧн быд здуксянь ӧвтіс мыйӧнкӧ шудаӧн, увереннӧйӧн да вынаӧн, сы вӧсна быдӧнлы окота вӧлі веськӧдчыны да паськӧдны пельпомъяссӧ, лэптыны юрсӧ да смела видзӧдлыны мир вылӧ.
Джим Робинсон видзӧдіс зал вылӧ, но, тыдалӧ, вунӧдіс тайӧ здукас ставсӧ.
И пӧшти дугдывтӧг сійӧ заводитіс сьывны мӧд сьыланкыв да эз лэдз кывзысьясӧс бара жугыльмыны.
Тайӧ вӧлі «Полюшко-поле», Ричилы зэв бура тӧдса сьыланкыв, кодӧс сьывлісны Мурманскын русскӧй морякъяс.
И Ричи заводитіс сьывны первойсӧ пинь пырыс, а сэсся смелмис да став гӧлӧснас кутіс сьывны Джимкӧд ӧтлаын, а сы бӧрся, кывъяссӧ тӧдтӧг да гӧгӧрвотӧг, но паськыд мелодияӧ кывзысьӧмӧн, заводитісны сьывны сылӧн соседъясыс — доктор Рендаль, и Салли, и Чарли, и ещӧ кутшӧмкӧ еджыд да сьӧд йӧз, кодъяс ньӧти эз тӧдны ӧта-мӧднысӧ.
И кажитчис, быттьӧ «Колорадолӧн» тьӧскысь вӧчӧм, грубӧй стенъясыс асьныс лэдзӧны тайӧ сьыланкывсӧ, и сійӧ паськалӧ пыр паськыдджыка и паськыдджыка, вот-вот писькӧдчас улича вылӧ да вӧльнӧй тӧв моз мӧдӧдчас гуляйтны кар кузя.
Муртса сӧмын ланьтіс бӧръя звукыс, муртса удитісны Джордж Монтьелӧн чуньясыс вешйыны рояль клавишъяс вылысь, кыдзи залын уна сё гӧлӧсъяс горӧдісны:
— Речь!
Речь!
Висьталӧй кымынкӧ кыв!
— Правда!
Правда йылысь висьталӧй! — мыйвынсьыс горзісны мукӧдъяс.
Сувтіс лӧз комбинезона кутшӧмкӧ зон, рупор моз пуктіс вом дорас кияссӧ:
— Робинсон, висьталӧй, мый миянлы виччысьны: война али мир?
— Долой!
Долой! — равзыны кутісны соседъясыс.
Детинкалы кучкисны бокас, и сійӧ усис лабич вылӧ.
Певец видзӧдліс ызгысь, шумитысь зал вылӧ.
Уна сё чужӧм — еджыдъяс, сьӧдъяс, коричневӧйяс — корӧмӧнмоз нюжӧдчисны сылань, тшӧктісны сылы висьтавны водзӧ.
— Другъясӧй менам, — шуис сійӧ аслас пыдісянь петысь, ён гӧлӧснас, — другъясӧй менам, ме сӧмын на вои Россияысь, Сӧветскӧй Союзысь…
Священнӧй чӧв-лӧнь пуксис залын.
Йӧзыс тшӧк ланьтісны да синсӧ вештывтӧг видзӧдісны оратор вылӧ, сылӧн ыджыд, неуна мудз фигура вылӧ.
— Миянлы висьталӧны, мый Сӧветскӧй Союз лӧсьӧдчӧ война кежлӧ, мый сійӧ кӧсйӧ локны миянӧ, завоюйтны миянӧс да жугӧдлыны миянлысь каръяс.
Тайӧ лӧж!
Миянӧс повзьӧдлӧны краснӧй опасностьӧн, медым заставитны босьтчыны оружие бердӧ.
Но йӧз оз кӧсйыны войнатӧ.
Ме вӧлі мир сторонникъяслӧн Всемирнӧй конгресс вылын.
Тайӧ конгресс вылас вӧліны став нацияясыс, ставсикас рӧма кучика йӧз.
Тайӧ лунъясас Париж вӧлі зэв ыджыд лагерь кодь, кытчӧ чукӧртчисны воддза войнаясвывса боецъяс, сы могысь медым шедӧдны му вылын крепыд мир.
И ми тӧдам ӧні: человечестволы грӧзитӧ оз Сӧветскӧй Союз, а неыджыд йӧз чукӧр, кодъяс киын зарни да военнӧй базаяс, радиостанцияяс да газетаяс, бомбардировщикъяс да атомнӧй бомбаяс.
Миян челядьлӧн судьбаыс да культуралӧн судьбаыс зависитӧны ӧні сыысь, вермам-ӧ ми дорйыны мир…
Другъясӧй менам!
Ме вӧлі уна карын и аддзылі уна русскӧйясӧс.
Русскӧйяс выльысь стрӧитӧны Сталинград, стрӧитӧны Москваын университетлысь величественнӧй здание, найӧ садитӧны вӧръяс да мичмӧдӧны ассьыныс каръяссӧ выль садъясӧн на пыдди, кодъясӧс сотісны фашистъяс…
Ме сёрниті академиккӧд.
Батьыс сылӧн ӧнӧдз на гӧрӧ-кӧдзӧ колхозын, и кыкнанныс — батьыс и пиыс — быдтӧны уна шепта шобділысь выль сорт.
И Россияын ни ӧти морт оз сёрнит война йылысь.
Тайӧ зэв ыджыд, зэв вына, мирнӧй страна, коді кӧсйӧ спокойнӧя воспитывайтны ассьыс челядьсӧ да стрӧитны ассьыс каръяс… — Джим Робинсон малыштіс кинас юрсисӧ. —
abu
А миян?..
Мый ми аддзам миян Америкаысь? — зал дорӧ шыӧдчӧмӧн юаліс сійӧ.
— Да, да, висьталӧй, мый ми аддзам татысь! — кыліс гораа горӧдӧм.
— Ми аддзам татысь уна миллион безработнӧйӧс, кодъяс ветлӧдлӧны страна пасьта и оз вермыны аддзыны олан места, — сьӧлӧмсяньыс шуис Робинсон. — Ми аддзам Горчичнӧй Райлысь лачугаяс да дворецъяссӧ озыр йӧзлысь, кодъяс кутӧны ас кианыс миянӧс ставнымӧс.
Миянлысь — народлысь — юавтӧг тайӧ йӧзыс заключайтӧны Атлантическӧй пакт — военнӧй союз, коді должен вайӧдны миянӧс войнаӧ, а тайӧ войнаыс колӧ налы, налӧн зепъяслы.
— Ланьт, няйт негр! — кысянькӧ вылісянь горӧдісны некымын морт, но пыр жӧ ланьтісны.
Джим висьталіс водзӧ, быттьӧ эз и кывлы тайӧ горӧдӧмъяссӧ.
— Найӧ шуалӧны мича кывъяс расӧвӧй равенство йылысь, а асьныс киськалӧны негръясӧс бензинӧн да пуксьӧдӧны найӧс электрическӧй стул вылӧ сӧмын сы вӧсна, мый негр лысьтіс кӧть мыйӧнкӧ лоны еджыд кодьӧн.
Найӧ тышкасьӧны фашизмлы паныд да чукӧртӧны дивизияяссӧ вӧвлӧм эсэсовецъясысь.
Найӧ висьталӧны фашистъяслӧн предательскӧй уськӧдчӧм йылысь, а асьныс лӧсьӧдӧны татшӧм жӧ уськӧдчӧм.
abu
Ті, рабочӧйяс, ті ӧмӧй он тӧдӧй, кутшӧм лихорадочнӧя дасьтӧны заводъясын тіян кӧзяеваныд оружиеяс да бомбардировщикъяс, кыдзи дасьтӧны найӧ атомнӧй бомбаяс!
— Тӧдам!
Тӧдам! — ӧттшӧтш ӧтвечайтіс зал.
Шум да волнуйтчӧм содісны.
Ӧні сӧмын нин воддза радъясыс вермисны бура кывны сійӧс, мый йылысь висьталіс певец.
— Мый нӧ, сідзкӧ, ми видзӧдам, ёртъяс? — быттьӧ шензьӧмӧн горӧдіс сійӧ. — Мыйла ми огӧ действуйтӧй?
— А вот ме ӧні тіянлы петкӧдла, кыдзи колӧ действуйтны! —
Топыда казялӧм сьӧд пинжака зэв ыджыд морт кавшасис сцена вылӧ да грӧзитӧмӧн кияснас шенасигтыр мӧдӧдчис певецлань. —
Пыр жӧ ланьтӧй да весасьӧй татысь, а то ми пасьнитам тайӧ сарайсӧ ставнас и тіянӧс тшӧтш!
— Долой негрӧс!
Тупкы сылысь вомсӧ, Билл! — горӧдісны залсянь некымын гӧлӧс.
Быд боксянь кылісны скӧра горӧдӧмъяс.
Грознӧй шум сыркӧдіс «Колорадоӧс».
Джим Робинсон кӧдзыдпырысь видзӧдліс тайӧ ыджыд морт вылас:
— Ми водзӧ нуӧдам концертсӧ, другӧй.
Весасьӧй сцена вывсьыс.
— Нинӧм оз ло!
Ми сэсся ог лэдзӧй тіянӧс выступайтны, — объявитіс сійӧ. —
Ми настӧящӧй янки и ог лэдзӧй тіянлы видны правительствоӧс.
Шуӧма тіянлы: весасьӧй, пока дзоньвидзаӧсь!
Сійӧ видзчысьтӧг вешйис вывті матӧ подмостки дорлань.
Улісянь лыбисны Ричилӧн ён киясыс, кватитісны сійӧс гачӧдыс, и морт пыр жӧ воши, кыдзи вошӧны сцена вылысь волшебнӧй мойдкывъясын чӧртъяс.
Зал быттьӧ сӧмын виччысис действие заводитӧм вылӧ татшӧм сигналсӧ.
Пель чунӧдмӧн заводитісны шутьлявны полицейскӧй свистокъяс.
Ывласянь налы вочавидзисны полицейскӧй автомобильяслӧн сиренаяс.
Юръяс весьтын вирдыштісны дубинкаяс.
Друг ыпнитіс пельӧсӧ дзебӧм ыджыд прожектор.
Кияс, юръяс, лёкысла жергӧдӧм пиньяса скӧр чужӧмъяс, дубинкаяс, кодъяс кучкалісны веськыдвылӧ и шуйгавылӧ, — ставыс югдіс синтӧ ёрмӧн.
Сцена вылӧ пыр жӧ зэв скӧрысь кайисны полувоеннӧй костюмъяса некымын ён морт, но Джимлы да Джордж Монтьелы отсӧг вылӧ удитісны нин воны еджыд да сьӧд другъясыс.
Квинси, Беннет, Гирич, Ричардсон, да весиг пӧрысь дядя Пост стенаӧн моз кытшалісны певецӧс да дасьӧсь вӧлі дорйысьны любӧй уськӧдчысьясысь.
Залын заводитчис нин настӧящӧй тыш, кӧні пока участвуйтісны сӧмын дубинкаяс да кулакъяс.
Зэв яра горзісны, шутьлялісны да нявзісны скаутъяс.
Фэйни да Рой кокъяснаныс кайисны лабич вылӧ да любӧпырысь видзӧдісны тайӧ тышыс вылӧ.
Дзик сцена дорын Цезарь крепыда кутіс аслас ӧти кинас кутшӧмкӧ подозрительнӧй мортӧс да эз лэдз сійӧс кайны сцена вылӧ.
— Лэдз, негр!
Ме тэныд шуа: пыр жӧ лэдз менӧ, чӧрт! — нетшкысигмоз киргӧмӧн шуис сійӧ да зілис кокнас чужйыны Цезарлысь пу коксӧ, медым уськӧдны ассьыс противниксӧ му вылӧ.
— Конйыштны кӧсъян, мерзавец! — Цезарь топыдджыка кватитіс зонмӧс юрйылӧдыс да каньпиӧс моз кутіс пыркӧдны да шуавны: — Эн конъясь!
Эн конъясь!
Тайӧ вывті мисьтӧм, таысь тівоккоддемтӧ школаад на видӧны!..
«Колорадоын» друг кутіс кывны тшын дук.
Сценаладорсянь заводитіс петны кокньыдик лӧзоват тшын, коді лои пыр сукджык, пыр сьӧдджык да вочасӧн паськаліс зал пасьта.
Тышкасигад йӧзыс эз казявны тайӧ тшынсӧ, кытчӧдз друг эз ыпнит кокньыдик шӧвк занавес.
— Пӧжар!
Пӧжар!
Сотчам! — гораа горӧдіс кодкӧ.
— Мерзавецъяс!
Найӧ ӧзтӧмаӧсь эстрадасӧ!
Пыр жӧ котӧрӧн воис Ричи, пелька нетшыштіс занавессӧ да таляліс бисӧ.
Некымын челядь, на лыдын и Джон Майнард, зіля отсалісны сылы.
Но тшыныс пыр сукмис и сукмис, и некод эз тӧд, кыті сотчӧ.
Полицейскӧйяслӧн отряд Ньюмен веськӧдлам улын пырис «Колорадоӧ».
Ньюмен пыр жӧ донъяліс обстановкасӧ и коли зэв дӧвӧлен.
«Сідзи ме и чайті, — пинь пырыс шуыштіс сійӧ. — Став компанияыс тані.
О-кэй, этшаджык лоӧ ноксьӧмыс.
Майорлы нинӧмысь тӧждысьны.
Да и Ыджыд Босс лоӧ дӧвӧлен, мый ставыс помасяс ӧттшӧтш».
— Босьтанныд со эсійӧясӧс, — Ньюмен индіс щӧканас сценалань, и полисменъяс, дубинкаясӧн аслыныс туйсӧ восьтігтыр, уськӧдчисны сэтчӧ.
Кор Чарли аддзис сцена вылысь лӧз мундиръяс, сійӧ горӧдіс не ас гӧлӧсӧн да кань моз пелька чеччыштіс кайис сцена вылӧ.
Салли уськӧдчис сы бӧрся, кӧсйис сійӧс кутны, но Чарли нетшыштіс сы ордысь ассьыс кисӧ да пырис йӧз чукӧрӧ, код шӧрын тыдаліс Джим Робинсонлӧн гордӧй юрыс.
— Дядя Джим, ме тані!
Ми тэкӧд!
Ми ӧтлаынӧсь! — дрӧжжитігтыр шуаліс детинка.
Скӧрысла синваыс пӧдтіс Чарлиӧс, сійӧ нетшкис кодӧскӧ соскӧдыс, юрнас зутшйӧдліс кутшӧмкӧ дука пинжакъясӧ.
Полицейскӧй кизь сарпыштіс Чарлилысь чужӧмсӧ вылісянь улӧдз, кодкӧ сійӧс сэтшӧма кучкис, мый недыр кежлӧ сылӧн садьыс бырлі, но сійӧ писькӧдчис водзлань Джим дорӧ, ас йӧз дінӧ.
Сы бӧрся писькӧдчис Салли — ичӧтик, вӧсньыдик, но ыджыд сьӧлӧма нывбаба.
Пиыс моз жӧ сійӧ уджаліс кияснас, гырддзаяснас да весиг юрнас, зілис писькӧдны аслыс туй, но полицейскӧйяс вӧліны сцена вылын тырыс нин да ӧні зілисны орӧдны певец гӧгӧрысь цепсӧ.
Тшын век на сёйис синъяс, мешайтіс лолавны.
Друг кыліс лыйӧм шы.
И общӧй шум весьтын пыр жӧ кыліс лёкногӧн горӧдӧм и унаӧн тӧдлытӧг бергӧдчисны; тайӧ горӧдіс нывбаба.
Пу коксӧ песовтӧмӧн сцена дорын куйліс Цезарь.
Синъясыс сылӧн вӧлі кусӧны нин, лӧз дӧрӧм вылас, дзик сьӧлӧм весьтас, паськаліс сьӧдов пятна.
Темпи, сыркъялӧмӧн бӧрдігтыр, заводитліс лэптыны сійӧс, но Цезарь вӧлі сьӧкыд сылы и сійӧ бӧр грыммуні-уси Темпи киысь джоджӧ.
Сійӧ зонмыс, кодӧс Цезарь кутіс юрйылӧдыс да коді лыйис Цезарӧс, отсасис нин полицейскӧйяслы сцена вылын.
— А… а… а!.. — йӧз чукӧр весьтын кыліс горӧдӧм и некымынлаын ӧттшӧтш заводитісны лыйлыны.
То тані, то сэні гылалісны раненӧйяс.
Полицейскӧйяс сувталісны став петан-пыранінъясӧ.
Пыр гораджыка и гораджыка омляліс сирена.
Улич вылын распоряжайтчис майор Симсон.
— Джон, Джон, кӧні тэ? — йӧз чукӧрын горзіс повзьӧм пӧрысь Майнард, помещениеӧн владейтысь.
Сійӧ шензигтыр аддзис, кыдзи тшыныс петӧ сцена улысь, пӧрласьӧны да жугласьӧны лабичьяс, кыдзи дурпоп моз бергалӧ да вот-вот киссяс став залыс.
Но медся страшнӧйторйӧн сылы вӧлі пиыслӧн друг вошӧмыс.
А Джон, кор аддзис, мый Чарли кайис сцена вылӧ, пыр жӧ вӧтчис аслас другыс бӧрся.
Туйсӧ сылы потшис сержант нашивкаяса кыз полицейскӧй:
— Кытчӧ сюйсян, детинка!
Тані тэныд абу места. — И полицейскӧй тойыштіс Джонӧс.
Усигас детинка кучкысис юрнас лабичӧ да, вирӧн ойдігтыр, пыр на куйліс сцена дорын.
Чарли и да Ричи уськӧдчисны сы дорӧ, но аддзисны на вылӧ чургӧдӧм пистолетлысь дулосӧ.
Цезарӧс виысь веськодьпырысь корсис аслыс выль мишень.
— Вештӧй пистолеттӧ, а то лёк тіянлы лоӧ, — спокойнӧйӧн лоны зільӧмӧн ӧлӧдіс сійӧс Ричи.
Сійӧ пуксис, быттьӧ зверь, коді лӧсьӧдчӧ чеччыштны, да уськӧдчис .учитель вылӧ.
Но Ричи эз прӧста лыддьыссьы корабль вылын медбур спортсменӧн.
Сійӧ зэв тэрыба да мыйвынсьыс кучкис сылы, коді виис Цезарӧс.
Сійӧ равӧстіс да турбыльтчис сцена вылысь.
— Коді ещӧ кӧсйӧ? — юаліс Ричи.
Чарли ойӧстіс.
Боксяньыс гусьӧник матыстчысь полисмен мыйвынсьыс кучкис Ричилы киас дубинкаӧн, и киыс лётмуніс плеть моз.
Детинка топӧдчис Ричи дорӧ, но полицейскӧй нетшыштіс сійӧс да сэтшӧм ёна тойыштіс бокӧ, мый Чарли ӧдва вермис кутчысьны кок йылас.
— Но, ворсыштім — и тырмас! — Ньюмен явитчис сцена вылӧ кыдзи ставтор вылас кӧзяин. — Кад нин пӧдлавны лавкатӧ.
Снуд, Хартфилд, вӧчӧй ассьыныд уджтӧ.
Полицейскӧйяс кытшалісны певецӧс да мукӧдъясӧс.
— Кывзӧй, Ньюмен, мый тані вӧчсьӧ?
Ті нӧ мый, нарошнӧ панінныд тайӧ тышсӧ?
Тайӧ сёрнитіс доктор Рендаль.
Тыдалӧ, сійӧ тожӧ кӧсйис кайны сцена вылӧ и сы вӧсна сылы вель ёна ковмис тышкасьны: сылӧн дзор юрсиыс, коді век овлӧ зэв шыльыд, сувтӧма, плешкыс вӧлі ёна доймӧма.
— Доктор Рендаль? — быттьӧ чуймӧмпырысь шуис сыщик. — Зэв жаль, сэр, мый ме аддза тіянӧс татысь, тайӧ вертепсьыс да татшӧм компанияысь…
Вот некыдз эг вермы думыштны, мый ті ӧтвылысь негръяскӧд да став тайӧ краснӧй агитаторъясыскӧд!..
Татшӧм бур, уважайтана морт…
— Ті меным нотацияяс эн лыддьӧй! — бледӧдіс доктор Рендаль. — Мистер Джемс Робинсон — сэтшӧм морт, кодӧс тӧдӧ став мирыс, а сійӧс, мый ті вӧчинныд сылӧн концерт вылын, тожӧ кутасны тӧдны не сӧмын тані, но и Европаын.
Ме тіянлысь юала: мыйла полиция сознательнӧя организуйтіс тані виалӧмъяс, пӧжар да лыйсьӧм?
— Ме, например, ог шензьы, мый аддзи татысь мистер Ричардсонӧс, — водзӧ висьталіс Ньюмен, сійӧ быттьӧ эз кыв, мый висьталіс доктор: — Мистер Ричардсонлӧн сьӧдъяскӧд да краснӧйяскӧд ӧти туй…
— О, дьявӧл! — Доктор Рендаль чышкис чышъянӧн ва плешсӧ да доймӧминсӧ. — Ӧні жӧ муна Миллард дорӧ.
Виччысьӧй, Ньюмен, ставсӧ тайӧс кӧ ті думыштінныд асьныд!
Кыдзи эськӧ тіянлы не ӧшибитчыны!
Ньюмен лёкысь серӧктіс.
— Виччысьӧй, доктор, мед эськӧ ті асьныд эн ӧшибитчӧй, — долыдпырысь шуис сійӧ. — Пола, мый Ыджыд Босс примитас тіянӧс оз зэв любӧпырысь.
— Ті кӧсъянныд шуны… — заводитліс доктор.
— Ме нинӧм ог кӧсйы шуны, — орӧдіс сійӧс сыщик.
Сійӧ бергӧдчис да видзӧдліс сценавывса йӧз вылӧ:
— Хэрш, а ті нӧ кыдзи татчӧ веськалінныд, пӧрысь грешник?
Тіянлы важӧн нин кад думайтны асланыд душа йылысь, а не сы йылысь, медым участвуйтны татшӧм делӧясын!
— Думышт аслад душа йылысь, бурджык лоӧ, — вомгорулас шуис дядя Пост, кодӧс чорыда кутіс соскӧдыс ён полисмен. — Тэнад сійӧ, небось, помӧйысь абу сӧстӧмджык!..
— И ті танӧсь? — Ньюменлӧн синъясыс аддзисны Иван Гиричӧс да Квинсиӧс. — Кӧсъянныд, сідзкӧ, содтыштны аслыныд клопотсӧ да неприятностьяссӧ?
Мый нӧ, тіян делӧ…
Хартфилд, гижӧй ставсӧ да пыртӧй свидетельяслӧн торъя списокӧ.
Джем Робинсон матыстчис сыщик дорӧ.
— Гашкӧ, ті висьталанныд меным, мыйла татчӧ локтіс полиция и мыйын миянӧс мыжалӧны? — юаліс сійӧ спокойнӧй достоинствоӧн.
Ньюмен видзӧдліс певец вылӧ, кыдзи видзӧдӧны шоча паныдасьлысь лэбач вылӧ, коді аслас сьылӧмнас нажӧвитӧ пӧ уна тысячаяс.
— Тӧданныд-ӧ, ті чудак… э… э… мистер Робинсон, — «мистер» кывсӧ ас пытшсьыс мырдӧн пычкигмоз шуис сійӧ. — Сьыланныд краснӧйяслысь гимнъяс, агитируйтанныд правительстволы паныд, а сэсся шензянныд, мыйла локтісны мундиръяса бокӧвӧй дядяяс. — Сійӧ зургис чуньнас певец, морӧсӧ: — Ладнӧ, чукӧртӧй ассьыныд эмбуртӧ, и мӧдім!
— Эн лысьтӧй сійӧс вӧрзьӧдны! — друг уськӧдчис водзлань Салли Робинсон. — Ті — няйт сыщик, вештӧй ассьыныд китӧ, эн лысьтӧй вӧрзьӧдны Джемс Робинсонӧс.
Скӧрысла Салли эз тӧр ку пытшкас.
Ньюмен равӧстіс:
— Весась татысь, сьӧд бӧлбан, пока тэнӧ эз босьтны!
Салли сулаліс сійӧ туй вылын.
Водзлань воськовтӧмӧн Ньюмен друг мыйвынсьыс тойыштіс сійӧс морӧсас.
Ичӧтик нывбаба ымӧстігтыр швачкысис-усис гатш.
Сійӧ жӧ здукас кыліс лэчыда горӧдӧм, и Чарли ӧшйис сыщик вылӧ.
Сійӧ сатшкысис Ньюменлы да клещиӧн моз топӧдіс сылысь горшсӧ.
Сыщик кутіс пыркӧдны юрсӧ, зілис мынтӧдны ас дінсьыс детинкаӧс да мый вермис кучкаліс Чарлилы мышкуас, чужӧмас да юрас.
Сыщиклы отсӧг вылӧ уськӧдчисны полицейскӧйяс.
— Ог лэдз!
Он лысьтӧй нӧйтны менсьым мамӧс! — Чарлилӧн оръясьысь гӧлӧсыс вӧлі страшнӧй.
Сійӧ пыр ёнджыка и ёнджыка топӧдіс сыщикӧс.
Но кык ён морт кватитісны нин детинкаӧс да мыйвынсьыс шыбитісны сійӧс сцена вылысь.
Ыджыд тушаа полицейскӧй веськодьпырысь кыскис садьсӧ воштӧм Чарлилысь телӧсӧ бокӧ.
— Ставсӧ — машинаяс вылӧ! — сибдӧм гӧлӧсӧн командуйтіс Ньюмен голясӧ кутігтыр, кӧні заводитісны тӧдчыны чунь туйяс.
Гораа заводитісны омлявны сиренаяс.
Йӧзсӧ прикладъясӧн тойлалісны автомобильясӧ.
«Колорадоысь» тэрмасьӧмӧн петкӧдлісны виӧм да ранитчӧм йӧзӧс.
Тшын кутіс петны улича вылӧ.
41. КАРЫС ШЫЗИС
— Мистер Сфикси телефон дорын, сэр.
Образцӧвӧй Механизм сувтіс ӧдзӧс дорӧ — сталь кодь руд, кӧзяйскӧй индӧдъяс стӧча, кыв шутӧг олӧмӧ пӧртысь, а такӧд тшӧтш — вывті любопытнӧй, кутшӧмӧсь мукӧддырйи овлӧны нывбабаяс.
Ыджыд Босс мӧдӧдчис аппарат дорӧ, а миссис Причард пырис орчча комнатаӧ да пыр жӧ пуктіс пельсӧ отводнӧй трубка дорӧ.
— Мӧд лун нин жугла ассьым юрӧс, Роберт, — жугыля шуис судья. — Колӧ стӧча формулируйтны мыжалӧмсӧ, а менам эмӧсь сӧмын кутшӧмсюрӧ омӧлик формулировкаяс.
Тайӧ оз туй.
Тайӧ ӧд абу обыкновеннӧй тяжбаяс кузя суд, а высшӧй орган.
Миллард веськодьпырысь серӧктіс.
— Энӧ жуглӧй юртӧ, Боб, сійӧ ещӧ вермас тэныд ковмыны на олӧмад, — ӧтвечайтіс сійӧ. — И мый чӧртла тіянлы колӧ стӧч формулировкаыс!
Маринуйтӧй найӧс дырджык решетка сайын, а сэсся мӧдӧдӧй кытчӧкӧ ылӧджык, медым некод эз тӧд, кӧнӧсь найӧ!
— Оз позь. — Волнуйтчӧмысла Сфикси кутіс чушкыны нырнас. — Ӧти-кӧ, миянлы абу выгӧднӧ нюжӧдны судсӧ, сы вӧсна мый ӧні миян ставыс шызьӧмаӧсь и присяжнӧйяс непременнӧ вӧчасны мыжалана приговор.
Сідзкӧ, колӧ пӧльзуйтчыны татшӧм настроениенас.
А мӧд-кӧ, ме пола, честнӧя тіянлы висьтала, пола кутшӧмкӧ тыш пансьӧмысь.
Делӧыс кӧ эськӧ вӧлі куш сӧмын арест сайын, сійӧ эськӧ эз на вӧв сэтшӧм страшнӧ.
Но татчӧ содтӧдӧн лоӧ и сійӧ, мый виисны Цезарь Бронксӧс — эсійӧ негр-агитаторсӧ, коді уджавліс тіянын, Робби.
Сійӧс ставныс тӧдӧны Асыввыв окраинаын.
Чӧртыс мед нуас тайӧ Ньюменлысь отсасьысьсӧ, коді думыштіс заводитны лыйсьыны!
Сійӧс уволитісны нин менам тшӧктӧм серти, но таысь миянлы абу кокньыдджык.
Бронксӧс дзебигӧн йӧзыс муртса эз чашйыны кык полисменӧс, кодъяс кӧсйисны лӧсьӧдны порядок.
Ӧти кывйӧн кӧ шуны, миян мунӧ мыйкӧ гӧгӧрвотӧм.
Менӧ тыртӧны письмӧясӧн, грӧзитчӧны расправитчыны мекӧд, котырталӧны протестуйтан митингъяс, чукӧртӧны кырымпасъяс, требуйтӧны, медым ме мезді став арестуйтӧмъяссӧ залог улӧ.
Дерт, сёрниыс медводз мунӧ Робинсон йылысь, сылӧн племянник йылысь, учитель йылысь да сійӧ кык рабочӧй йывсьыс, кодъясӧс вӧтлісны тіян заводысь.
Миллард недовольнӧй ымӧстіс.
— Нинӧм вылӧ эн лэдзӧй найӧс залог улӧ. — Сійӧ сёрнитіс сідзи, быттьӧ приказывайтіс. — Либӧ, ковмас кӧ нин, пуктӧй вывті ыджыд сумма.
Меным тожӧ ыстісны письмӧяс, грӧзитӧны, мый кыпӧдасны заводын забастовка, беспорядокъяс, но ме абу кылӧ сетчысь.
Ми шыӧдчим нин печать дінӧ.
Но тіянлы кӧ непременнӧ колӧ формулировка, он ӧмӧй ті вермӧй воспользуйтчыны наӧн, кодъяс асьныс вӧзйысьӧны.
Шуам: «Конгрессӧс оскорбитӧм», либӧ «Политическӧй диверсия», либӧ мыйкӧ ещӧ татшӧмкодь жӧ.
Ставыс тайӧ зэв бура лӧсялас.
Сфикси шуыштіс вомгорулас мыйкӧ гӧгӧрвотӧмӧс.
Сы бӧрын мудзпырысь шуис:
— Та йылысь ме и ачым думайті, Роберт.
Оз кӧ нин нинӧм артмы, став делӧсӧ ковмас петкӧдлыны кыдзи существующӧй стройлы паныд заговор.
Тайӧ лоӧ ставыслы гӧгӧрвоана и комментарийяс оз кутны ковны…
Сӧмын висьталӧй Уорвиклы, медым сійӧ мерасьыс оз пет газетаяснас, — содтіс судья, — а то быд лун: «Америка эрдӧдӧ Сӧветъяслысь политическӧй козньяссӧ», «Сьӧд Карузо — Сӧветъяслӧн агент», «Сьӧдъяс уджалӧны краснӧйяслы»…
Весиг менам пельӧй сьӧдмис.
— Создавайтам общественнӧй мнение, — важнӧя паныд шуис Миллард. — Нинӧмысь оз ков ӧткажитчыны, Боб.
Мед сійӧ сьӧдмӧдас пельтӧ, сы пыдди бура пуксяс юрад…
Кор нӧ ті помаланныд ассьыныд следствиетӧ? — «Следствие» кыв вылас ироническӧй ударение вӧчӧмӧн юаліс Босс.
— Любӧй лунӧ, — вӧлі тэрыб ӧтвет. — Мыйӧн сӧмын воас прокурор, позяс назначитны судлысь заседание.
— О-кэй! — шыасис Ыджыд Босс. — Сійӧ прокурорыс, кодӧс ме тіянлы инді, зэв прамӧй да тӧлка морт.
Да и тырвыйӧ ас морт.
— Ме сідзи и гӧгӧрвои, Роберт. — Судья чӧв олыштіс, а сэсся скӧрысь шуис: — Лӧсьӧдчӧй, Роберт, кывзыны бур выльтор.
Певецлӧн ӧні абу деньгаыс, медым медавны адвокатӧс.
Ассьыс став тысячаяссӧ сійӧ видзӧма кутшӧмкӧ беженецъяс да дӧваяс вылӧ.
— Но и мый нӧ! — торкис сійӧс Ыджыд Босс. — Ті думайтанныд, менӧ ёна шогӧдас, мый сылӧн оз ло аслас защитник?
Сфикси скӧрысь серӧктіс:
— Ог, ньӧти ог.
Защитник сылӧн лоӧ.
Лоӧ и эсійӧ учительыслӧн — Ричардсонлӧн, и негритёнокыслӧн тожӧ.
И тайӧ защитниксӧ медаліс миян друг — док.
Миллард надзӧник видчыштіс.
— Выжывмӧма пӧрысь йӧйыд! — пинь пырыс шуыштіс сійӧ. — Думыштлы сӧмын — помавны Гарвард, а сэсся дружитны быдсикас швальыскӧд!
Но, мед ӧні сійӧ оз надейтчы миян карын практика вылӧ, — решительнӧя шуис Миллард. — Татшӧм делӧ бӧрад сылы ковмас корсьны выль оланін.
Ме ачым тӧждысьышта та йылысь.
Проводлӧн мӧд помын Сфиксилы сьӧлӧм вылас эз ло лӧсьыд: сійӧ эськӧ ӧні эз кӧсйы лоны доктор Рендаль местаын!
— А кыдзи-мый свидетельяснад? — интересуйтчис Миллард. — Ме лыдди газетаысь, мый зэв унаӧн кӧсйӧны выступитны суд вылын.
— Да вот, доклӧн защитникыс норасьӧ, мый некыдз оз вермы аддзыны аслыс свидетельясӧс, — серамсорӧн ышловзис Сфикси. — Коньӧрӧй мортӧй!
Сы пыдди обвинениеыслӧн уна свидетель.
Да, Робби, майор Симсон шуис меным, мый колӧ эськӧ тӧлкуйтыштны тіян экономкаыдкӧд, эсійӧ… э… э… миссис Причардыдкӧд, ог кӧ ӧшибайтчы.
Бюролӧн эмӧсь сведениеяс, мый сылӧн нылыс дружитӧма негритёноккӧд да вӧлӧма певец, керкаын сійӧ рытас, кор сійӧ чукӧртлӧма ассьыс став компаниясӧ.
Тайӧ зэв важнӧй рыт, код йылысь особӧй сёрни лоӧ суд вылын.
Дерт, несовершеннолетньӧйяс оз вермыны лоны настоящӧй свидетельясӧн, но век жӧ нывкалӧн показаниеясыс вермасны згӧдитчыны, вермасны вӧчны колана впечатление…
Колӧ сёрнитлыны мамыскӧд, медым сійӧ сӧгласитчис лэдзны нывкасӧ судлӧн заседание вылӧ.
Дерт, ми водзвылас аддзысьлам сыкӧд, гӧтӧвитам.
— Тайӧ сёрнитчӧмсӧ ме босьта ас вылӧ, — шуис Ыджыд Босс. — Чайта, мый миссис Причард лоӧ тӧлкаӧн.
Да, несовершеннолетньӧйяс йылысь, — друг дум вылас уси сылы. — Тіянлы оз кажитчы, Боб, мый колӧ корны и сійӧ детинкаяссӧ, кодъяс попечительяс сӧвет вылын висьталісны миянлы, кыдзи Ричардсон уджалӧ школаын?
На пиысь ӧтиыс, тыдалӧ, зэв способнӧй детинка да ӧдйӧ быдтор гӧгӧрвоӧ…
Нинӧмӧн оз ков зывӧктыны, — повторитіс Босс ассьыс радейтана кывъяссӧ.
— О-кэй, абу лёк мӧвп! — шуис Сфикси.
Трубкасӧ пуктӧм бӧрын Миллард виччысьыштіс неуна, сэсся корис ас дінас миссис Причардӧс.
Домоправительница локтіс мыйлакӧ вывті нин ӧдйӧ и зэв омӧля чуймис да шызис, кор Ыджыд Босс висьталіс сылы сійӧс, мый кӧсйӧ судья.
Но тайӧ эз кыпӧд Миллардын некутшӧм подозрение: сійӧ вӧлі велалӧма нин аддзыны ассьыс домоправительницасӧ сэтшӧм спокойнӧйӧн, быттьӧ сійӧ броня пытшкын сталь.
Тайӧ пӧрйӧ Ыджыд Босс сэтшӧма бурмис, мый паніс сёрни миссис Причардкӧд.
— Ме чуйми, миссис Причард, — шуис сійӧ. — Веськыда шуа, ме чуйми, кор тӧдлі, мый ті ассьыныд кагатӧ лэдзанныд дружитны цветнӧйяскӧд да весиг волыны на ордӧ!
Миссис Причардлӧн чужӧмыс вевттьысис руд пятнаясӧн.
— Тӧданныд-ӧ, сэр, тайӧ век на сійӧ детинкаыс, негрыд, — надзӧник шуис сійӧ. — Сійӧ веськыда преследуйтіс Патрицияӧс, тувччынысӧ сылы эз лэдз.
А сэки, сійӧ рытас, негр пӧръялӧмӧн корӧма Патрицияӧс ас ордас.
Тшӧктӧма кодӧскӧ звӧнитны татчӧ да висьтавны, мый зэв ёна висьӧ.
И Пат — сійӧ менам сэтшӧм небыд сьӧлӧма, сэр, — Пат абу вермӧма вӧчны сідзи, медым не шуны детинкалы, коді вӧлӧма куланвыйын нин, медбӧръя «прӧстит».
Сійӧ мунӧма и веськалӧма тайӧ негритянскӧй сборищеас.
Босс видзӧдліс сы вылӧ тӧдчымӧн меліджыка.
— Тайӧ ещӧ бурджык, миссис Причард, — шуис сійӧ. — Сідзкӧ ті тожӧ долженӧсь выступитны суд вылын да висьтавны сы йылысь, кыдзи тэнсьыд нывтӧ пӧръялӧмӧн кыскисны Робинсон керкаӧ.
Позьӧ висьтавны, кыдзи сійӧс кӧсйисны пропагандируйтны, кыдзи зілисны юрас сюйны унасикас вреднӧй мӧвпъяс…
Тайӧ зэв ёна скӧрмӧдас присяжнӧйясӧс, ме зэв бура тӧда.
— Радпырысь висьтала тайӧ детинка йывсьыс, сэр! — шуис домоправительница. — Сійӧ из моз пукалӧ менам сьӧлӧм вылын, сэр, честнӧй кыв!
Думыштӧй сӧмын: сьӧд кучика волывлӧ менам ныв дінӧ, мырдӧн кӧсйӧ дружитны сыкӧд, гашкӧ, думайтӧ бӧрын гӧтрасьны сы вылӧ!
Ме муртса эг йӧймы!
— Зэв бур, миссис Причард! — Сёрниыс нюжаліс, и Босс кӧсйис помавны сійӧс. — Сідзкӧ, ме передайта судьялы, мый ті и тіян нывныд сӧгласенӧсь лоны свидетельясӧн.
— Лыддя аслам гражданскӧй долгӧн, сэр, — торжественнӧя кӧсйысис Образцӧвӧй Механизм. — Ме предупредита Патрицияӧс.
Коньӧр тайӧ лун-вой зэв жугыль…
Сійӧ менам зэв небыд сьӧлӧма, сэр. — И миссис Причард тшапа петіс.
Судья эз пӧръяв Ыджыд Боссӧс.
Збыль, сэтысянь, кор арестуйтісны Джемс Робинсонӧс, сылысь племянник Чарльзӧс, учитель Ричардсонӧс да некымын рабочӧйӧс, кодъяс водзсасисны полициякӧд, Стон-Пойнт вӧлі зэв ыджыд пӧрт кодь, кӧні пуисны, жваркйисны да петісны ортсӧ медся разнӧйпӧлӧс человеческӧй страстьяс.
Унджыксӧ, кодъясӧс арестуйтісны «Колорадоын», лун куим-нёль мысти лэдзисны бӧр, сы вӧсна мый эз аддзыны ыджыд мыжсӧ.
Лэдзӧм йӧз лыдын вӧліны пӧрысь Майнард, помещениеӧн владейтысь, да сылӧн пиыс Джон.
Ветлісны сёрнияс, мый майор Симсон пӧлучитіс озыр негрсянь зэв уна деньга.
Тюрьмаӧ колины сӧмын вечерсӧ «панысьясыс», а тайӧ вечерыс пӧлучитіс неофициальнӧй ним — «колорадскӧй бунт».
Джемс Робинсон да учитель Ричардсон кындзи, коді ранитіс Ньюменлысь отсасьысьсӧ, медся мыжаяснас лыддьыссисны несовершеннолетньӧй Чарльз Робинсон, безработнӧй американец Джерард Квинси да безработнӧй славянин Иван Гирич.
Недыр мысти найӧ ставныс долженӧсь вӧлі сувтны суд водзӧ.
Первойсӧ Сфикси кӧсйис торйӧдны Чарльз Робинсонӧс да видлавны сылысь делӧсӧ — виӧм могысь сыщик вылӧ уськӧдчылӧм — несовершеннолетньӧйяслӧн делӧ кузя судлӧн особӧй заседание вылын.
Но бӧрыннас судья гӧгӧрвоис, мый бурджык ӧтувтны детинкалысь делӧсӧ общӧй процесс дінӧ да петкӧдлыны американецъяслы, кытчӧ вайӧдӧ том поколениеӧс коммунистическӧй пропаганда.
Карӧ воалісны газетаяслӧн уна дас корреспондентъяс, кодъяс пель саяс сюркнялісны арестованнӧйяс йылысь быд сёрни, быд ичӧтик подробность, сы могысь медым вӧчны татысь сенсация, кыпӧдны лыддьысьысьяслысь интерессӧ, а медсясӧ, ещӧ ёнджыка повзьӧдны «краснӧй опасностьӧн».
«Колорадоын» концерт петкӧдлыссис ӧні кыдзи вооружённӧй восстание вӧчны зільӧм.
Став лыйсьӧмъяссӧ да керка ӧзтӧмсӧ водтӧдісны «бунтовщикъяс», «коммунистъяс», «краснӧй агитаторъяс» вылӧ.
Речь, кодӧс висьталіс Джемс Робинсон, сӧветскӧй сьыланкывъяс, кодъясӧс сійӧ сьыліс, — ставыс тайӧ ӧні петкӧдлыссис лыддьысьысьяслы кыдзи восстаниеӧ да существуйтысь стройӧс путкыльтӧмӧ чуксалӧм, йӧзӧдсисны певецлӧн личнӧй да семейнӧй олӧмысь став подробностьясыс.
Весиг еджыд нылӧс радейтӧмлӧн историяыс петкӧдлыссис ӧні сідзи, быттьӧ цветнӧй кӧсйис незаконнӧя гӧтрасьны господствуйтысь расаса представительница вылӧ.
Кыкнан полушариеса гӧль йӧзлы Джимлӧн уна лыда пожертвованиеяс, фашизм странаясысь пышйысьяслы сылӧн отсӧг, негритянскӧй митингъяс вылын да мир дорйӧм кузя конгресс вылын сылӧн выступлениеясыс — ставыс тайӧ ӧні видлавсис кыдзи Сӧветскӧй Союзса платнӧй агентлӧн последовательнӧй удж.
Вӧлі установитӧма, мый певецлӧн вокыс, пӧгибнитӧм Тэд Робинсон, вӧлӧма зэв революционнӧй мӧвпъяса морт, абу ӧтчыд шулӧма, мый Америкаын абу тырмымӧн кык партияыд, да век дорйӧма рабочӧйяслысь правояссӧ.
Певецлӧн племянникыс, кодӧс арестуйтӧма сыысь, мый сійӧ уськӧдчис сыщик вылӧ да заводитліс пӧдтыны водзынджык казьтылӧм Ньюменӧс, быдмас да сідзжӧ, тыдалӧ, лоас настӧящӧй большевикӧн.
Школаын, кытчӧ мӧдӧдчисны сюсь репортёръяс, налы висьталісны сы йылысь, мый детинка кыпӧдіс настӧящӧй восстание да чуксаліс став классӧ не сетны полициялы чунь туйяс.
Учительяслы сійӧ ӧтвечайтіс асьсӧ вылӧ пуктӧмӧн да скӧрысь, эз признавайт сьӧдъяс серти белӧйяслысь некутшӧм превосходство да проповедуйтіс Джон Браун моз жӧ равенство идеяяс.
Бӧръя кадӧ Чарльз Робинсон велӧдчис лыйсьыны духӧвӧй ружьеысь, кодӧс вайис сылы дядяыс, и код тӧдас, мыйла детинка сэтшӧм зіля велӧдчӧ лыйсьыны.
Ӧти кывйӧн кӧ шуны, корреспонденцияясын уна вӧлі помӧдз висьтавтӧмтор да мый йылысь кӧ гаралӧмъяс, кодъяс долженӧсь вӧлі зэв бура петкӧдлыны лыддьысьысьяслы, кутшӧм опаснӧй обществолы негритянскӧй певецлӧн семьяыс.
Торйӧн занимайтчисны учитель Ричардсон личностьӧн.
Сійӧ петкӧдлыссис кыдзи война кадӧ коммунистъясӧн вербуйтӧм офицер, коді пӧлучайтіс Сӧветъяссянь деньга да сы могысь дась вӧлі сувтны веськыд измена туй вылӧ.
Таысь кындзи, сійӧ пӧлучитӧма инструкцияяс разлагайтны да политическӧя дезориентируйтны американскӧй том йӧзӧс, мый сійӧ и вӧчис, кор вӧлі карса школаын преподавательӧн.
Матысса кадӧ бать-мамыслы колӧ бӧр шыльӧдны нежнӧй челядь душаясысь Робинсонлӧн разрушительнӧй, сісь влияниелысь следъяссӧ.
Верхньӧй кар, торйӧн нин «дас куим семействолӧн» представительяс, тӧдісны, мый нинӧмла ёна тӧждысьнысӧ, сы вӧсна мый делӧсӧ поручитӧма опытнӧй йӧзлы, Сфикси кодьяслы, а найӧтӧ гӧгӧрвоасны, кыдзи-мый колӧ вӧчны.
Сы вӧсна ни газетаяслӧн гырысь букваяса заголовокъясыс, ни миллардовскӧй журналистъяслӧн горзӧмъясыс, ни радиокомментаторъяслӧн ыджыд докладъясыс сы йылысь, мый кутӧма ещӧ некымын политическӧй диверсантӧс, да сы йылысь, мый негръяс важӧн нин нуӧдӧны штатъясын подрывнӧй удж, некодӧс ёна эз волнуйтны.
Сӧмын дамаяс окайтісны, ӧта-мӧд вежмӧн видісны знаменитӧй певецӧс, коді вузаліс ассьыс талантсӧ коммунистъяслы, да юасисны верӧсъясныслысь, дыр-ӧ Робинсонӧс видзасны арестын да кор налы удайтчас кывны сылысь вывті мича гӧлӧссӧ, кутшӧм абу некодлӧн.
Мужчинаяс ӧтвечайтісны налы мыйкӧ сідз-тадз, и дамаяс гӧгӧрвоисны, мый тайӧ сезонӧ кывзыны тайӧ гӧлӧссӧ, пӧжалуй, оз чин удайтчы.
Горчичнӧй Райын настроениеыс вӧлі дзик мӧдпӧлӧс.
Неуна шогсьыштӧм бӧрын, кодӧс вайисны ставныслы, — Райса и еджыд и сьӧд олысьяслы — певецӧс да сылысь сторонникъяссӧ, арестуйтӧм, ставӧн радейтана Цезарӧс виӧм, — йӧз воисны ас садяныс да заводитісны гӧтӧвитчыны тышкасьны.
Пӧжалуй, буретш тайӧ виӧмыс да певецӧс арестуйтӧмыс быдсикас речысь бурджыка да ёнджыка петкӧдлісны Горчичнӧй Райса гӧль йӧзлы, кутшӧм важнӧ налы действуйтны ӧтвылысь.
Цезарь горт бӧрся чӧв олысь ыджыд чукӧрӧн мунісны Асыввыв окраинаса став еджыд да сьӧд олысьясыс.
Йӧз чукӧр чӧв оліс, но тайӧ шынитӧлас вӧлі пока дзебсьӧм на грознӧй вын.
Салли Робинсон да Маргрет кутӧмӧн нуисны слабмӧм да синваӧн тырӧм Темпиӧс.
Цезарлысь ыджыд писӧ видзисны Нэнси, Мери да Василь, коді батьсӧ арестуйтӧмсянь лои верстьӧ морт кодь, быттьӧ быдмис.
Мукӧд посни челядьсӧ босьтісны ас дінаныс дзебиг кад кежлас Беннетъяс.
Горт бӧрся мунысьяс пӧвстын вӧліны Квинси кык вок, сьӧдіник чужӧма серьёзнӧй Пабло, кыдзи и век яр да шызьӧм Джой Беннет да весиг Джон Майнард, коді ещӧ ёна нюжаліс; сійӧс кытшаліс правда вӧсна страдайтысь мучениклӧн слава.
Став газетаяс гижисны сы йылысь, мый мистер Миллард век зэв ёна жалитӧ ассьыс служащӧйяссӧ да тшӧктіс сетны аслас вӧвлӧм рабочӧй Цезарь Бронкс гӧтырлы зэв ыджыд пособие.
Но Темпилӧн тӧдсаясыс тӧдісны, мый Коттон корлӧма дӧваӧс ас дінас да шуӧма, мый сетас Темпилы сё доллар, сійӧ кӧ гижсяс обязательствоӧ, мый оз кут выступайтны суд вылын да кӧсйысяс нинӧмын не мыжавны полицияӧс.
Бӧрдӧм синъясӧн Темпи видзӧдліс управляющӧй вылӧ да кыв ни джын шутӧг бергӧдчис ӧдзӧслань.
— Кывзы, нывбаба, тэ, гашкӧ, эн гӧгӧрво, мый ме висьталі? — горӧдіс Коттон.
— Сэр, ме зэв бура гӧгӧрвои, мый ті висьталінныд, — шуис Темпи.
— Тэ нӧ мый, он кӧсйы босьтны тайӧ деньгасӧ? — сё доллара бумажкаӧн ӧвтчигтыр юаліс Коттон.
— Ог, сэр.
Прӧститӧй, сэр, менам кулӧм мужикӧй оз вузассьы, — шуис Темпи да надзӧник петіс управляющӧй кабинетысь.
Цезарь гу вылын речьяс эз вӧвны.
Кор гортсӧ лэдзисны гуӧ, пошкигтыр локтіс дядя Пост.
Сійӧс бара манитіс оливкӧвӧй автомобильыс.
Стариклысь сьӧлӧмсӧ зэв ёна вӧрзьӧдісны медбӧръя лоӧмторъясыс.
Сэтчӧ жӧ сійӧс и асьсӧ ёна кыскалісны: «Колорадоын» вечер бӧрын сійӧс корис ас дінас почтӧвӧй контораса начальник да быдса час юасис стариклысь, кутшӧм йитӧдъяс сылӧн «коммикӧд».
Медбӧрын дядя Постлы грӧзитісны, мый вӧтласны удж вылысь, сійӧ кӧ ещӧ ӧтчыд участвуйтас татшӧм бунтас.
Пӧрысь почтальон скӧрмис, и начальник кӧ эз лэдз сійӧс, колӧ чайтны, шуаліс эськӧ сылы быдсикас лёкторъяссӧ.
Ӧні, дзебанінӧ локтӧм бӧрын, сійӧ жалитӧмпырысь мыйкӧ шуыштіс Темпилы, здоровайтчис ставыскӧд, кодӧс тӧдіс — а тӧдіс сійӧ дзик ставсӧ — да матыстчис Салли дорӧ:
— Тӧдмалінныд мыйкӧ выльтор, мэм?
Салли ӧвтыштіс кинас:
— Сысянь, кор ті волінныд, дядя Пост, некутшӧм вежсьӧм абу.
Лыдтӧм-щӧттӧм репортёръяс, звӧнокъяс, грӧзитана анонимнӧй письмӧяс, Европаысь тӧждысяна телеграммаяс.
А миян йӧз — тюрьмаынӧсь и код тӧдас, кор найӧс лэдзасны и лэдзасны-ӧ.
Пӧрысь почтальон ышловзис.
— Да, делӧяс лёкӧсь, — шуис сійӧ. — Тӧрыт ме вӧлі тюрьмаын мистер Ричардсон дорын.
Ӧдва шедӧді пропусксӧ.
Ок, и омӧльтчӧма жӧ, коньӧр!
Шуӧ, мый сылысь делӧсӧ первой кӧсйӧмаӧсь торйӧдны, кӧсйӧмаӧсь мыждыны сійӧс сыын, быттьӧ сійӧ кӧсйӧма вины мортӧс, а ӧні объявитӧмаӧсь, мый кутасны судитны ставнысӧ ӧтлаын «существуйтысь стройӧс путкыльтам могысь заговор» вӧчӧмысь, — сьӧкыдпырысь шуаліс старик тайӧ тӧдтӧм, «учёнӧй» кывъяссӧ.
Салли шога довкнитіс юрнас.
— Тӧда.
Висьталіс защитникыс, кодӧс ыстӧма ме дорӧ доктор Рендаль, — шуис сійӧ. — Защитник шуӧ, мый колӧ нюжӧдны судсӧ: газетаяс ставсӧ сідзи настроитӧмаӧсь, мый миянлысь йӧзӧс кутасны мыждыны.
Но судья нинӧм вылӧ оз сӧглашайтчы тайӧс вӧчны.
Саллилӧн ичӧтик чужӧмыс жугыльмис, ещӧ ёнджыка лои детинкалӧн кодь да паськыдджык черлыяса.
— Талун асывнас вӧлі ас йӧз дінын, — висьталіс сійӧ дядя Постлы. —
Кыкнанныс кутӧны асьнысӧ збоя.
Джим чайтӧ, мый сы дор сувтасны мир кузя конгресс, и коммунистическӧй партия, и став миян йӧз.
А Чарли веськыда уськӧдчис ме дінӧ да шуӧ: «Ма, менӧ, Джон Браунӧс моз жӧ, йӧртісны тюрьмаӧ, и ме страдайта справедливость вӧсна!
Тэ гордитчан меӧн, ма?» — «Но, дерт, — шуа, — ме гордитча тэӧн, пиук.
Тэ менам смел да настӧящӧй морт, и батьыд эськӧ гордитчис жӧ ӧні тэӧн». — Салли чышкыштіс синвасӧ.
— Тӧданныд, дядя Пост, мый сійӧ думыштӧма, менам Чарлиӧй?
Сійӧс пуксьӧдӧмаӧсь камераас кутшӧмкӧ том йӧз дінӧ.
И сійӧ заводитӧма вӧчавны няньысь сыщикъяс да надзирательяс вылӧ карикатураяс.
Найӧ ставныс кувтӧдзныс сералісны.
Вот тіянлы и «интеллектуальнӧй особенность», — друг содтіс Салли да тешкодя вежыньтіс чужӧмсӧ.
Дядя Пост шӧйӧвошӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ:
— Мый сэтшӧмыс?
Мый ті шуинныд, мэм?
Ме, веськыда кӧ шуны, эг гӧгӧрво… Интеллек…
— Тайӧ ме ӧти нывбаба йылысь, коді воліс тӧрыт ме ордӧ Чарли кузя, — объяснитіс Салли. — Локтіс зэв кыз тьӧтка, полицейскӧй формаа, висьталіс, мый сійӧс ыстіс том йӧзӧс исправитӧм кузя коллегия.
Кӧсйӧ тӧдмавны «том преступник» йылысь подробностьяс.
Вот сійӧ пуксис да заводитіс юасьны менсьым. — Салли пӧльтіс чужӧмбанъяссӧ, и пӧрысь почтальон водзын быттьӧ збыль лои нывбаба-полицейскӧй. — «Ме эськӧ кӧсйи, миссис… э… Робинсон, тӧдмавны тіян пиныдлысь биологическӧй особенностьяссӧ, интеллектуальнӧй особенностьяссӧ да индивидуальнӧй особенностьяссӧ, — ныр пырыс шуӧмӧн нерыштіс Салли. — Таысь кындзи, ме кӧсъя тӧдны, коді кытшалӧ преступникӧс, средасӧ, кӧні сійӧ олӧ, да сійӧ случайяссӧ, кор сійӧ сувтліс обществолы паныд.
Шуам, сійӧ случайсӧ, коді вӧлі школаын да код йылысь гижлісны газетаясын, кор сійӧ ӧткажитчӧма дактилоскопируйтчыны.
Ме эськӧ кӧсйи тӧдны, рам али абу преступник, юрсӧ копыртӧмӧн ветлӧ али оз, видзӧдӧ-ӧ йӧвлы синмас»… — Салли друг серӧктіс: — Ок, и петкӧдлі жӧ ме тайӧ дамаыслы!
«Ӧти кӧ, — шуа, — менам пиӧй абу преступник.
Сылӧн средаыс — ме да Джемс Робинсон, певец, кодӧс тӧдӧ став мирыс.
Менам пиӧйлӧн юрыс век вылын и сійӧ век ставныслы видзӧдӧ веськыда синмас, сылы некодысь да нинӧмысь яндысьны да повны!
А сэсся, — шуа, — прӧщайтӧй, дона миссис, да вунӧдӧй тайӧ керкаас туйсӧ, сы вӧсна мый тані олӧны честнӧй йӧз».
Дядя Пост уважайтӧмӧн видзӧдліс ичӧтик нывбаба вылӧ.
— Ті ещӧ бура на сёрнитӧмныд сыкӧд, мэм, — шуис сійӧ, — а ме эськӧ эг вермы кутны ачымӧс, тойлалі эськӧ сьыліӧдыс.
Думыштӧй: «том преступник»!
Ме эськӧ тайӧ негодяйкасӧ…
Старик дыр эз вермы успокоитчыны да видіс нывбаба-полицейскӧйӧс.
Похороннӧй процессия помасис.
Выльӧн лэптӧм мыльк, кодӧс вевттисны букетъяс да венокъяс, быдмис Горчичнӧй Райса кладбище вылӧ.
Салли дінӧ матыстчис Джордж Монтье, коді эз нин мичаа нюмъяв.
— Заводын талун ӧбеденнӧй перерыв дырйи протестуйтӧм кузя митинг, — шуис сійӧ. — Кутасны выступайтны профессиональнӧй союзса секретарь да ещӧ некымын рабочӧй.
Беннет шуис, мый налӧн типографияас петас специальнӧй листок протестӧн и став рабочӧйяс сетісны нин ассьыныс кырымпасъяс.
Гренджерскӧй рабочӧйяс тожӧ ӧтлаасьӧны миян дінӧ…
Ті эн шогсьӧй, миссис Робинсон, — шыасис сійӧ Салли дінӧ: — ми добитчам, медым найӧс лэдзисны, сета кыв.
Салли аттьӧалӧмпырысь нюммуніс сылы.
Сылы сэтшӧм окота вӧлі веритны тайӧ кывъясас!
Кладбище ворота дорын чукӧрӧн сулалісны челядь да мый йылысь кӧ сёрнитісны.
Нэнси да Вик Квинси век на кутісны киӧдыс Цезарлысь писӧ.
Ичӧтик детинка вӧлі зумыш да сюся видзӧдіс аслас покровительяс вылӧ.
Сійӧ аддзис, мый найӧ мыйлакӧ волнуйтчыны.
— Тайӧ тэ нинӧмабусӧ висьталан, — паныд шуис Вик Квинси скӧрмӧм Джой Беннетлы. — Тэ вывті уна лыддьӧмыд приключенческӧй романъястӧ, вот тэныд и кажитчӧ, мый олӧмын позьӧ вӧчны сідзи жӧ, кыдзи книгаясын.
Оз, другӧ, олӧмыд ёна сьӧкыдджык! — И Вик видзӧдліс ёртыс вылӧ сідзи, быттьӧ ачыс сійӧ вӧлі уна аддзылысь, быдтор тӧдысь пӧрысь мортӧн.
— А ме висьтала, мый позьӧ пышйыны! — ас кыв вылас сулаліс Джой. — Ме босьтча сетны Чарлилы свидание дырйи напилок.
— Ок, эг чайтлы ме, мый тэ сэтшӧм ичӧтик! — довкйӧдлыштіс юрнас Вик. — Тушаыд меысь ыджыдджык, а тӧлкыд абу.
Да кытчӧ нӧ найӧ воштысясны, кӧть налы весит и удайтчас пилитны камераяслысь решеткаяс, восьтыны кӧрт ӧдзӧсъяс да джагӧдавны став часӧвӧйяссӧ и ещӧ код тӧдас кодӧс!
Кытчӧ тэ дзебан, шуам, Джемс Робинсонӧс, кодӧс тӧдӧ став мирыс!
Джой Беннет яндысьӧмсорӧн ланьтіс.
Сійӧ эз думышт сы йылысь, мый лоӧ пышйысьяскӧд, кор найӧ пышъясны думыштӧм план серти.
— Но лэдз кӧть сійӧс мечтайтыштнысӧ, Вик, — друг шыасис Нэнси. — Сэтшӧм лӧсьыд мукӧддырйи мечтайтыштны мый йылысь кӧ… — Ыджыд, жугыль синъясыс сылӧн кутісны видзӧдны водзлань. — Ме вот мукӧддырйи мечтайта, мый ме — лэбач и верма лэбны, кытчӧ окотита.
А мукӧддырйи чайта ачымӧс знаменитӧй поэтессаӧн…
Дерт, тайӧ сӧрӧм, ме тӧда…
Вик нюлыштіс косьмӧм вомдоръяссӧ.
— Абу, Нэнси, тайӧ ньӧти абу сӧрӧм, — кызігтыр шуис сійӧ. — Тайӧ ньӧти абу сӧрӧм, и ме тожӧ частӧ думайта мый йылысь кӧ буртор йылысь.
— И ме!
И ме думайта! — тшӧтш шуис Мери Смит, коді быдтор вӧчис Нэнси моз. — Сӧмын… — Сійӧ жугыльмис, — сэсянь, кор Чарлиӧс пуксьӧдісны тюрьмаӧ, ме нинӧм ог думайт.
Ме сӧмын кӧсъя, медым сійӧ регыдджык бӧр локтіс миян дінӧ!
— Бара нин синваыд доршасьӧ! — скӧрыськодь шуис Бэн Квинси. — Босьт пример менсьым, вок Виклысь да Васильлысь: миян батьяс пукалӧны тюрьмаын, а ми ог и думайтӧй няргыны!
— Тырмас тіянлы вензьынытӧ! — ӧлӧдіс детинкаӧс Василь. — Вай сёрнитыштамӧй миян делӧяс йылысь…
Нэнси, ті Мерикӧд вӧчинныд мыйкӧ али энӧй?
— Дерт! — радпырысь лайкнитіс юрнас Нэнси. — Ми пӧжалім пирӧг и пытшкас пуктім записка, мый ми ставным помнитам Чарлиӧс да кутам сылы отсавны и медым сійӧ эз вывті ёна волнуйтчы суд вылас.
А сэсся ми нуим пирӧгсӧ тётя Саллилы, и тётя Салли мӧдӧдіс сійӧс тюрьмаӧ.
Чарли, кӧнкӧ, лыддис нин миянлысь письмӧнымӧс.
— Бур, — шуис Василь. — Беннет, Джон, ті ветлінныд судья дорӧ?
Висьталінныд сылы, мый ми кӧсъям лоны суд вылын свидетельясӧн да висьтавны Ричи йылысь да Чарли йылысь?
Беннет да Джон жугыля видзӧдлісны ёртыс вылӧ.
— Вӧвнытӧ эськӧ вӧлім, да нинӧм бурыс таысь эз артмы, — нюжӧдӧмӧн шуис Джон.
— Сійӧ эз кут тіянкӧд сёрнитны? — зумыштчис Вик.
— Мекӧд эз кут, — шуис Джон, — а такӧд, — сійӧ индіс Джой вылӧ, — такӧд дыр сёрнитіс.
— Кытчӧдз сійӧ эз тӧд, код дор ми кӧсъям выступитны, судья кывзіс менӧ зэв внимательнӧя и весиг шуис, мый ме зэв тӧлка детинка да верма велӧдчыны юристӧ, — заводитіс висьтавны Джой. — А бӧрыннас, кор гӧгӧрвоис, мый ми кӧсъям дорйыны Ричиӧс да Чарлиӧс да сёрнитны на дор, судья пыр жӧ шуис, мый суд оз кывзы несовершеннолетньӧй свидетельясӧс и мый вообщӧ сылы некор, и ме кӧ интересуйтча юридическӧй наукаӧн, то верма пыравны сы дорӧ коркӧ мӧдысь, кор сійӧ лоӧ прӧстджык.
Вик да Василь курччалісны вомдоръяссӧ.
— Миянӧс некодӧс сійӧ пыдди эз пукты, — содтіс Джон Майнард. — Ас йылысь ме ог нин шу!
Кыдзи видзӧдліс ме вылӧ, пыр жӧ шуис: «Цветнӧйяслы тані вӧчнысӧ нинӧм».
Вик да Бэн кӧть и настӧящӧй американецъяс, но арестуйтӧм батьяслӧн пиян — оз жӧ, сідзкӧ, згӧдитчыны.
Джой Беннетлӧн батьыс — профессиональнӧй союзса член.
Тадзи сійӧ ставсӧ бӧрйӧдліс, и некод сылы эз згӧдитчы.
А кор ми висьталім сылы тэ йылысь, Василь, сійӧ шуис, мый тэ абу Америкаысь и мый ӧні странаын ни ӧти суд эз кут эськӧ тэнсьыд кывзыны.
Челядь сулалісны шогӧсь, зумышӧсь.
Быдӧн пытшкын кыптыліс скӧрлун да кӧсйӧм кӧть мед мый, а венны тайӧ ыджыд несправедливостьсӧ.
А Цезарлӧн батьтӧг кольӧм кагаыс видзӧдіс на вылӧ серьёзнӧй синъясӧн да, кажитчӧ, ставсӧ гӧгӧрвоис.
42. СУД
Стон-пойнтскӧй судлӧн зданиеыс, кодӧс вӧлі стрӧитӧма стрӧга классическӧй стильын, колоннаяса да шемӧсмӧдысь фронтона, лыддьыссис карын медся мича зданиеясысь ӧтиӧн.
«Существуйтысь стройлы паныд вӧчӧм заговор» делӧ кузя следствие нуӧдсис сэтшӧм ӧдйӧ, мый локтан понедельникӧ луншӧр кадӧ позьӧ нин вӧлі заводитны судебнӧй заседание.
Понедельник асылӧ, заседание заводитчытӧдз ёна водзджык на, суд здание дорӧ кутісны локтавны полисменъяс.
Найӧ вӧліны сэтшӧм унаӧнӧсь, вӧлаяс и подаяс, найӧ сэтшӧм старательнӧя потшисны став туйсӧ, коді нуӧдіс тюрьмасянь суд здание дорӧ, сэтшӧм сука сулалісны став ӧшиньяс да ӧдзӧсъяс дорын, мый быд ветлысь-мунысьлы вӧлі гӧгӧрвоана: судитӧны зэв ыджыд да опаснӧй преступникъясӧс.
Господьӧй енмӧй, видз ылалӧмысь да оправдательнӧй приговор вӧчӧмысь: страналӧн став судьбаыс, сылӧн спокойствиеыс лоины татшӧм опаснӧйвыйын!
Дерт, и присяжнӧйяс, кодъяс локтісны суд вылӧ, сідзжӧ гӧгӧрвоисны, мый залын и ывлаын нин уна полицейскӧйяс, да вӧчисны татысь колана выводъяс.
Присяжнӧй заседательяс вӧліны дас кыкӧнӧсь.
Мукӧддырйи найӧс бӧрйылісны население списокъяс серти.
Но тайӧ пӧрйӧ списокъяссӧ лӧсьӧдісны либӧ заинтересованнӧй йӧз, либӧ «населениесӧ» вӧлі нарошнӧ бӧрйӧма, но присяжнӧйяс лыдӧ веськалісны ставыс миллардовскӧй сяма йӧз: кучикӧн кык озыр тӧргуйтысь, аптекарь, Парк-авеню вывса приходысь пастор, «Атенеумӧн» владейтысь Тернер, Лорилӧн батьыс — кузнеч Миллс, коді синнас эз вермы видзӧдны негръясӧс, управляющӧй Коттон, недвижимостьӧн тӧргуйтӧм кузя агент — бӧбоват морт, кодлы дзик ставыс вӧлі веськодь, мед сӧмын сылы овсис бура да лӧсьыда, банковскӧй клерк, кык фермер, кодъяс арендуйтісны му Ыджыд Босслысь да лӧзоват сингуранъяса блед Мисс Вендикс.
Мисс Вендикс, коді татшӧм важнӧй случай ради пасьталӧма сьӧд паськӧм, весиг носӧвӧй чышъянсӧ босьтӧма сьӧдӧс, вӧлі дзик похороннӧй колесница кодь.
Сы вылӧ видзӧдігӧн быдӧн пыр жӧ долженӧсь вӧлі чувствуйтны став мувывса олысьяслысь весьшӧрӧ олӧмсӧ.
Мисс Вендикслӧн чужӧмыс сідзжӧ лӧсялӧ тайӧ случайыслы, сы вӧсна кучикӧн тӧргуйтысьясысь ӧтиыс повзьӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ да копыртчис Тернер дінӧ, медым юавны: кутшӧм нӧ пӧ тайӧ уксуснӧй дама?
Заседание заводитчытӧдз ёна водзджык на судлӧн залыс вӧлі тыр нин.
Стон-Пойнт карын гажӧдчанторъяс вӧлі этша, и быдӧнлы окота вӧлі кывлыны выльтор.
Да и оз век удайтчы видзӧдлыны ловъя «коммияс» вылӧ.
Репортёръяс — и сэтчӧсъяс и воӧмъяс — пуксялісны пресса ложаын, лэптісны кывъяснысӧ да карандашъяссӧ да гижисны блокнотъясаныс вступительнӧй фраза, коді вӧлі примернӧ татшӧмкодь: «Исполнительнӧй да дисциплинированнӧй американскӧй полиция ӧдва лӧсьӧдіс порядок присутствуйтысьяс пӧвстын, кодъяс шензисны да скӧралісны Америкаӧс вузалысь агентъяс вылӧ».
Медводдза радъясын пукалісны Верхньӧй карса йӧз асланыс великосветскӧй приятельясыскӧд, кодъяс нарошнӧ локтісны знаменитӧй негритянскӧй певецӧс судитанінӧ.
Тані вӧліны «дас куим семействоса» некымын представитель да представительница, кодъяс локтісны любуйтчыны асланыс уджӧн.
Парк Бийл пукаліс став аслас семьяыскӧд да лӧсьӧдчис видзӧдны судебнӧй процедура вылӧ, быттьӧ зэв интереснӧй матч вылӧ.
Думсьыс сійӧ мерайтіс вынъяссӧ прокурорлысь да защитниклысь, кодъяс воисны Нью-Йоркысь.
Дерт, защитник — сдержаннӧй движениеяса раминик, блед морт оз вермы сулавны мича паськӧма прокурорлы паныд, коді тырвыйӧ надейтчис ас вылас.
Сюри кӧ эськӧ прамӧй ёрт, Парк Бийл эськӧ непременнӧ вартіс сыкӧд заклад да прокурор вӧсна пуктіс эськӧ ыджыд деньга.
Тайӧ эськӧ вӧлі бур делӧ, но залын быдӧн гӧгӧрвоисны, мый прокурор вермас, и некод эськӧ эз кут вензьыны Бийлкӧд да весьшӧрӧ шыблавны ассьыс деньгасӧ.
Бӧръя радъясас пукалісны Горчичнӧй Райса олысьяс.
Тані вӧліны обвиняемӧйяслӧн став другъясыс, и настроениеыс бӧръя скамьяяс вылын вӧлі дзик мӧдпӧлӧс.
Салли Робинсон дінӧ топӧдчӧмӧн пукалісны детинкаяс — обвиняемӧйяслӧн пияныс: Василь да Квинси кык вок.
Судводзвывса став лунъяссӧ найӧ коллисны Салли керкаын, и сійӧ лои налы кыдз быттьӧ мӧд мамӧн.
Ӧтувъя шогыс ещӧ ёнджыка матыстіс найӧс.
Тайӧ ыджыд сьӧлӧма ичӧтик нывбабаыслысь детинкаяс зілисны босьтны вынсӧ и аслыныс.
Василь ещӧ кыдзкӧ кутчысис на да зілис лоны кӧть видзӧднысӧ спокойнӧйӧн.
Та пыдди Вик да Бэн Квинси вӧліны дзик коньӧр кодьӧсь, и кор полисменъяс вайӧдісны подсудимӧйясӧс, Бэн эз вермы кутчысьнысӧ да синвасорӧн горӧдіс:
— Папа, папа, ми танӧсь!
Уна сё син видзӧдісны подсудимӧйяс вылӧ.
Джим Робинсон, код вылӧ первой веськӧдісны ставныс синъяссӧ, пырис сідзи, кыдзи, тыдалӧ, петавліс мирса став эстрадаяс вылӧ: асьсӧ кутіс спокойнӧя, дась вӧлі босьтны ас киас заллысь внимание да пӧкӧритны сійӧс аслас талантӧн.
Сӧмын фрак пыддиыс сылӧн ыджыд, мудз туша вылас вӧлі пасьталӧма прӧстӧй руд костюм.
Джим бӧрся пыр жӧ, быдторйын сы кодьӧн жӧ лоны зільӧмӧн, йӧз вылӧ спокойнӧя да повтӧг видзӧдігтыр петіс Чарли.
Зал пасьта прӧйдитіс шум.
Певецлӧн племянник йылысь газетаяс гижисны, мый видзӧднысӧ сійӧ рӧзбойник кодь ён зон, став сертиыс гангстер, а публика водзын сулаліс кыпыд мича чужӧма, тӧлка паськыд плешка, кудритчысь смоль сьӧд юрсиа, вӧсньыдик, тростник кодь веськыд детинка.
Ричилӧн тюрьмаын быдмӧма ичӧтик ус, и та вӧсна сійӧ кажитчис зэв збойӧн.
Иван Гирич восьлаліс зумыша, синсӧ вештывтӧг видзӧдіс ас водзас, и кор воддза радъясын кодкӧ горӧдіс сылы: «Большевик», сійӧ весиг эз бергӧдлы юрсӧ.
Та пыдди Квинси видзӧдіс гӧгӧрбок зэв спокойнӧя, быттьӧ сійӧ локтіс татчӧ сы могысь, медым видзӧдлыны интереснӧй зрелище вылӧ.
Сійӧ пыр жӧ чошкӧдіс пельсӧ, кор кыліс Бэнлысь гӧлӧссӧ, да збодермӧдӧм могысь ӧвтыштіс пияныслы кинас.
Фотографъяс да кинооператоръяс тэрыба уськӧдчисны водзлань, кутісны сяркӧдчыны объективъяснаныс, бергӧдлыны киноаппаратъяслысь воропъяссӧ.
Пуксялісны асланыс местаясӧ секретарьяс, стенографистъяс да судебнӧй распорядитель.
— Суд заводитчис!
Кора сувтны! — гораа объявитіс сійӧ.
Ставныс чеччисны.
Пуксис чӧв-лӧнь, и буретш сэки пырис Сфикси.
Сійӧ пуксис сылы дасьтӧм креслӧӧ, кодӧс вӧлі сувтӧдӧма вылӧджык, крестӧн-крестӧн пуктӧм кык флаг улӧ — США-лӧн да штатлӧн флагъяс улӧ.
Пуксисны асланыс местаясӧ и прокурор да защитник.
Зымӧдчигтыр пуксялісны барьер сайӧ присяжнӧй заседательяс, и кучикӧн тӧргуйтысь пыр жӧ заводитіс няклявны резинка.
Джемс Робинсон внимательнӧя видзӧдліс судлӧн состав вылӧ.
Бокӧвӧй, важнӧй, враждебнӧй чужӧмъяс.
Ни ӧти дружественнӧй, сочувственнӧй видзӧдлас.
Защитник — блед да нервнӧй — сэтшӧм ёна волнуйтчис, мый Джимлы окота лои збодермӧдыштны сійӧс.
Сійӧ лайкнитіс юрнас да нюммуніс том адвокатлы, и сылы пыр жӧ лои нимкодь.
— Коньӧр, сылы сэтшӧм окота отсавны миянлы ставнымлы!..
Но, пола, сылӧн зільӧмыс лоӧ весьшӧрӧ: тані ставсӧ нин водзвыв решитӧма, — удитіс шуны Джим Робинсон учительлы.
— Дугдӧй сёрнитны! — требуйтіс на дінӧ матыстчысь полисмен. — Преступникъяслы ас костаныс сёрнитіны некутшӧма оз позь!
— Абу-ӧ на водз, другӧ, лыддьыны миянӧс преступникъясӧн? — серамсорӧн шуис Ричи.
— Гашкӧ, некымын час водзджык сы серти, кор тайӧс вӧчас суд, — ӧтвечайтіс порядок бӧрся видзӧдысь.
— Но, ӧні ме дзикӧдз гӧгӧрвои, мый миянӧс пуксьӧдасны! — гораа объявитіс Квинси, коді кыліс тайӧ ӧтветсӧ.
Сы вылӧ шикнитісны, и Сфикси скӧрысь видзӧдліс сыланьӧ.
Секретарь — зэв слабиник том морт — ныр пырыс да зэв гӧгӧрвотӧма лыддис судлысь постановление свидетельясӧс корӧм йылысь: Ньюмен, сылӧн отсасьысь Кольридж, коді сӧмын на бурдіс нӧйтӧмсьыс, а нӧйтіс сійӧс подсудимӧй Ричардсон, школаса директор Мак-Магон, преподаватель Хомер, миссис Кристина Причард, мисс Патриция Причард.
Чарли дрӧгнитіс.
Пат тані?
Сійӧ аддзылас Патӧс?
Сідзкӧ, Пат кӧсйӧ выступитны да дорйыны сійӧс, висьтавны налӧн дружба йылысь, сы йылысь, мый сійӧ век зілис быдӧнлы отсавны да лоны справедливӧй старӧстаӧн!
Пат кӧсйӧ эрдӧдны сійӧ лёк сӧрӧмсӧ да клеветасӧ, кодӧс гижисны газетаяс!
О Пат, молодеч, дона нылӧй!
Сідзкӧ, сійӧ, Чарли, эз ӧшибитчы сыын.
И кутшӧм сійӧ повтӧм!
Кутшӧм честнӧй!
Дивуйтчӧмысла Чарли весиг эз гӧгӧрво сійӧс, мый став лыддьӧдлӧм нимъясыс — мыжалысь свидетельяс.
Сійӧ эз кыв, кыдзи секретарь шуис Мэйсонлысь да младшӧй Мак-Магонлысь фамилияяссӧ да содтіс, мый тайӧ свидетельяссӧ суд вызовитіс кыдзи исключение, медым содтыны кутшӧмсюрӧ фактъяс да чертаяс, кодъяс бурджыка петкӧдласны обвиняемӧйяслысь збыль чужӧмсӧ.
Защитникӧн вызовитӧм свидетельясыс вӧлі вывті этша.
Защитник эз вермы висьтавны заллы сы йылысь, кыдзи судья бӧрыньтліс ставсӧ, кодъясӧс сійӧ корис вызовитны, кутшӧм сьӧкыда удайтчис сылы шедӧдны свидетельясӧн доктор Рендальӧс, почтальон Хэршӧс, Темпи Бронксӧс да школаса вице-президент Принсӧс.
Принс дыр эз сӧглашайтчы выступитны суд вылын, висьталіс, мый та вӧсна сылысь батьсӧ вӧтласны удж вылысь, но сэки суитчис ачыс батьыс да стрӧга прикажитіс пиыслы мунны суд вылӧ, висьтавны став бурсӧ, мый сійӧ думайтӧ младшӧй Робинсон йылысь, да не тӧждысьны аслас семьялӧн водзӧ олӧм йылысь.
Тайӧ свидетельяссьыс кындзи защитниклӧн ыджыд надея вӧлі мир конгресслӧн кык представитель вылӧ да ӧти импрессарио вылӧ, коді уна во дорвыв уджаліс Джемс Робинсонкӧд да бура тӧдіс сылысь олӧмсӧ.
Тайӧ куим свидетельыс воисны процесс вылӧ. Найӧ долженӧсь вӧлі висьтавны певецлӧн благороднӧй деятельность йылысь, мирлӧн демократическӧй вынъяслы сылӧн отсӧг йылысь, сылӧн ыджыд человечность йылысь.
Но ставыс лои эз сідзи, кыдзи чайтіс тайӧ том адвокатыс, коді зэв ёна кӧсйис мездыны ассьыс подзащитнӧйяссӧ.
Обвинительнӧй заключение серти подсудимӧйяс скамья вылын вӧліны эз знаменитӧй певец, детинка, том учитель да кык рабочӧй, а зэв гырысь политическӧй диверсантъяс, кодъяс вывті ёна вооружитчӧмаӧсь: измена, гуся заговор, виӧм могысь уськӧдчӧм.
Сфикси аслас креслӧас бергӧдчис подсудимӧйяс дорӧ:
— Лыддьӧны-ӧ подсудимӧйяс асьнысӧ мыжаясӧн?
Ті, Джемс Робинсон?
— Ог, сэр. — Певец чеччис аслас местасьыс да серамсорӧн видзӧдіс судья вылӧ.
— Ті, Ричардсон?
Ті, Чарльз Робинсон?
— Ог, сэр, ог лыддьы, — кыліс детинкалӧн лэчыд гӧлӧсыс.
— О-г… Ог… Ог…
— Сідзкӧ, заводитам юасьны свидетельясӧс, — кыз оправаа ӧчкисӧ пуктігмоз шуис Сфикси. Ӧчкиасьӧм бӧрас сійӧ пыр жӧ лои скӧр пӧрысь сюзь кодь.
Судья тіраліс.
Кажитчис, быттьӧ став Европаыс да и Америкалӧн мыйкӧ мында юкӧн йӧймӧмаӧсь.
Тӧрытсянь уна тысяча письмӧ тыртісны Сфикси контораысь пызанъяссӧ.
Гижисны да телеграфируйтісны мир сторонникъяслӧн конгрессбердса комитетсянь, кутшӧмкӧ прогрессивнӧй организацияяссянь, музыкантъяслӧн, художникъяслӧн, писательяслӧн, учёнӧйяслӧн союзъяссянь, гырысь фабрикаяссянь да заводъяссянь, лабораторияяссянь да научнӧй институтъяссянь.
Ставыс ӧттшӧтш требуйтісны мездыны Джемс Робинсонӧс да сылысь ёртъяссӧ, ставыс висьталіс сы йылысь, мый певец — передӧвӧй борецъясысь ӧти, коді тышкасьӧ прӧстӧй йӧзлӧн шуд вӧсна.
«Менам карьераӧй, менам став будущӧйӧй ӧшалӧ сі йылын, — полігтыр думайтіс судья. — Лӧсьыд распоряжайтчыны Миллардлы, диктуйтны меным ассьыс условиеяссӧ.
Мыйкӧ кӧ лоӧ, сійӧ кольӧ бокӧ, а став кывкутӧмыс водас ме вылӧ».
Сфикси жалитіс ачыс асьсӧ.
Ставыс, дзик ставыс воӧны сы вылӧ.
Весиг кутшӧмкӧ детинкаяс кольӧм лунъясӧ лысьтісны локны сы дінӧ да тожӧ кутісны требуйтны кутшӧмкӧ правояс, медым дорйыны ассьыныс другсӧ, негритёнокӧс.
Думыштны сӧмын: мыйта неприятность тайӧ сьӧд кучикаяс вӧснаыс!
Эз прӧста сійӧ, Сфикси, век синнас эз аддзы найӧс.
Но вежны делӧсӧ вӧлі сёр нин, и Сфикси полӧмсорӧн да радпырысь аддзис, кутшӧм сюся юасьӧ мыжалысь свидетельясӧс прокурор, кодӧс татчӧ вайӧдіс Ыджыд Босс, и кыдзи подсудимӧйяс юр вылӧ чукӧрмӧны пыр унджык и унджык обвинительнӧй доказательствояс.
Веськыда кӧ шуны, мый вермасны вӧчны быдсикас конгрессъясыс да митингъясыс, кор эмӧсь терпитны позьтӧм фактъяс!
Прокурор Кук петкӧдліс судлы сійӧ вещьяссӧ, кодъясӧс вӧлі аддзӧма обвиняемӧйяс ордысь: делегатлӧн билет мир сторонникъяслӧн конгресс вылӧ, кодӧс вӧлі сетӧма Джемс Робинсон ним вылӧ; Москвасянь письмӧ тайӧ жӧ Робинсон ним вылас, кӧні вӧліны «шифруйтӧм сведениеяс»; географическӧй атлас, кодӧс аддзӧма мыжалана Гирич ордысь, да книга, кӧні сӧмын коммунистическӧй агитация; тайӧ книгасӧ мырддьӧма Чарльз Робинсонлысь и сылӧн нимыс зэв специальнӧй: «Кыдзи калитчис сталь».
Школьник Чарльз Робинсон кывъяс серти, тайӧ книгасӧ сылы вайис пӧдарок пыдди сылӧн дядяыс, а тайӧ ещӧ ёнджыка кутас доказывайтны штатъясын Джемс Робинсонлысь подрывнӧй деятельностьсӧ.
Некымын присяжнӧй заседатель корисны лэдзны найӧс тӧдмасьны вещественнӧй доказательствоясӧн, и киысь киӧ кутісны ветлӧдлыны став «документъясыс», весиг книга.
Кучикӧн тӧргуйтысь мыйкӧ зэв ёна думайтігтыр листалыштіс сійӧс, довкйӧдлыштіс юрнас да перйис зепсьыс выль порция няклялан резинка.
Книга вуджис сылӧн сосед — аптекарь — киӧ, но сійӧ сӧмын видзӧдліс переплёт вылас да тэрыба сетіс сійӧс водзӧ, быттьӧ опаснӧ вӧлі весиг инмӧдчыштны тайӧ книга дінас.
Сэсся ӧта-мӧд бӧрсяыс выступитісны свидетельяс.
Свидетельскӧй барьер сайӧ медводз петіс Эйнис — «Стон-Пойнтскӧй новостьяслӧн» репортёр да международнӧй политика вопросъяс кузя референт», кыдзи сійӧ висьтасис судлы.
Сійӧ висьталіс, мый налӧн газетаыс ыстіс сійӧс певецкӧд интервью вылӧ и мый сэки Джемс Робинсон вӧлі зэв возбуждённӧй состояниеын.
Сёрнитігас Робинсон некымынысь грӧзитіс сійӧс нӧйтны, сійӧ кӧ, Эйнис, лысьтас разоблачитны Робинсонӧс печатьын.
Робинсон не ӧтчыд шуліс, мый штатъяслысь ӧнія правительствосӧ лыддьӧ низкӧй да мудер йӧз чукӧрӧн.
Сюся сувтӧдӧм вопросъясӧн сійӧ, Эйнис, заставитіс Робинсонӧс висьтасьны, мый мир сторонникъяслӧн конгресс вылын аслас выступлениеысь сійӧ, певец, пӧлучитіс зэв уна деньга.
Подсудимӧй эськӧ заводитліс маскируйтны тайӧс да висьталіс, мый тайӧ деньгасӧ сійӧ пӧлучитіс концертъяс сетӧмысь, но быдӧн гӧгӧрвоӧны, мый конгресс бӧрын сійӧ мӧдӧдчис Сӧветскӧй Союзӧ буретш сы могысь, медым пӧлучитны индӧм суммасӧ.
Тайӧ суммаыслысь мыйкӧ мында юкӧн сійӧ сетіс китайскӧй коммунистъяслы отсалӧм могысь.
Ставсӧ тайӧс Эйнис висьталіс ньӧти мытшасьлытӧг, прокурорлы синмас видзӧдігтыр да зілис не бергӧдчывны подсудимӧйяслань.
Присяжнӧй заседательяс кутісны вашкӧдчыны.
Залын кыптіс ыджыд шум: шызис Горчичнӧй Рай.
Сфикси таркӧдыштіс мӧлӧтӧн пызанӧ:
— Шумитны кӧ он дугдӧй, ме прикажита бӧръя радъясысь йӧзӧс вӧтлыны.
Ӧчкияснас кӧдзыда югъялігтыр свидетельскӧй местаӧ локтіс школаса директор Мак-Магон.
Да, сэр, сійӧ вермас сетны характеристика кык подсудимӧйлы: учитель Ричардсонлы, коді велӧдіс сійӧ школаын да кодӧс неважӧн вӧтлӧма удж вывсьыс аслас антиамериканскӧй мӧвпъясысь да поступокъясысь, да велӧдчысь Робинсонлы, кодӧс вӧлі босьтӧма школаӧ мистер Миллардлӧн бур сьӧлӧм вӧсна.
Подсудимӧй Ричардсон используйтіс ассьыс преподавательскӧй положениесӧ сы могысь, медым сюйны юрас том поколениелы вреднӧй, коммунистическӧй идеяяс да быдногыс разлагайтны сійӧс.
Тайӧс сійӧ вӧчис кыдзи и став коммунистъяс, дьявол моз мудера да сюся: аслас кабинетас видзис Джон Браунлысь портретсӧ, внушайтіс челядьлы, мый кольӧма сійӧ кадыс, кор олісны благороднӧй деятельяс, кодъяс тышкасисны став угнетённӧйяслӧн равноправие вӧсна.
Велӧдчысьяс пӧвстын Ричардсонлӧн вӧліны радейтанаяс и сэтшӧмъяс, кодъясӧс сійӧ ненавидитіс, и, колӧ шуны, лэптіс сійӧ цветнӧйясӧс, а преследуйтіс медся способнӧй еджыдъяссӧ.
Сійӧ век волывліс карлӧн рабочӧй районъясӧ, шуам Горчичнӧй Райӧ, да вербуйтіс сэтысь сторонникъясӧс велӧдчысьяс да налӧн бать-мам пӧвстысь.
Война дырйи сійӧ топыда йитчис коммунистъяскӧд, пӧлучайтіс насянь индӧдъяс и бӧрыннас, кор сійӧ топыда йитчис народкӧд, выполняйтӧ тайӧ индӧдъяссӧ.
Школаса попечительскӧй сӧвет, кодлы сійӧ, Мак-Магон, доложитіс учительлӧн вреднӧй, изменническӧй удж йылысь, дзик пыр жӧ примитіс мераяс да вӧтліс удж вывсьыс Ричардсонӧс, сы вӧсна ӧні сэсся школа оз ну кывкутӧм сылӧн поступокъяс вӧсна.
— Аттьӧ тіянлы, мистер Мак-Магон, — зэв меліа шыасис судья директор дінӧ. — Суд водзын ті вывті бура характеризуйтінныд обвиняемӧйӧс.
Свидетель Ньюмен локтіс суд вылӧ кӧрталӧм голяа; сійӧ кӧсйис петкӧдлыны ставныслы, мый сійӧ ачыс оз тӧд, кыдзи коли ловйӧн.
Сыщиклӧн вӧліны зэв точнӧй даннӧйяс став витнан обвиняемӧйяс йывсьыс.
Джемс Робинсон?
Пӧжалуйста, тіян честь!
Робинсон воис карӧ, и рабочӧй районъясын пыр жӧ заводитчис волнение. «Колорадоын» тайӧ концертсӧ вӧлі думыштӧма важӧн нин.
Сылысь программасӧ, коді, дерт, ньӧти абу музыкальнӧй, тіян честь, лӧсьӧдісны ӧтвылысь: ачыс Робинсон, учитель Ричардсон да кышан мукӧд подсудимӧйыс — Гирич и Квинси — собрание вылын Робинсон керкаын.
Водзвылас рабочӧйяс Гирич да Квинси заводитлісны кыпӧдны рабочӧйясӧс Миллард заводын, но тайӧс вӧчны налы эз удайтчы, сы вӧсна, мый ас кадӧ суитчис администрация да сійӧ, Ньюмен.
Сёрнитны кӧ Чарльз Робинсон йылысь, то тайӧ медбӧръя бунтовщикыс, тіян честь.
Детинка эз прӧста ӧткажитчы дактилоскопируйтчӧмысь.
Сійӧ и сэки нин тӧдіс, мый сылӧн чунь туйясыс коркӧ-некоркӧ згӧдитчасны следственнӧй органъяслы.
Сійӧ, Ньюмен, вермас петкӧдлыны судлы ассьыс голясӧ.
Врач шуис: ещӧ кӧ здук — и Ньюмен муніс эськӧ веськыда мӧдаръюгыдӧ.
Ті сӧмын думыштлӧй: негр нӧйтӧ еджыдӧс!
Мый нӧ тайӧ татшӧмыс, джентльменъяс?
Лунвылын найӧс таысь линчуйтӧны, а тані ми спокойнӧя видзӧдам!
Негр чайтӧ, мый сійӧ вермас уськӧдчыны вины — и таысь сійӧс оз накажитны.
— Но ті кучкинныд детинкалысь мамсӧ, и сылы быть лои мездыны сійӧс, — аслас пызан вылысь бумагаяссӧ видлалігтыр шыасис защитник. — Тіян обязанностьӧ ӧмӧй пырӧ вӧлі нӧйтны нывбабаясӧс?
Ньюмен вӧчис сэтшӧм вид, быттьӧ зэв ёна дӧзмис:
— Нӧйтны нывбабаясӧс?
Эг, сэр, ме некор на ещӧ найӧс эг нӧйтлы.
Нывбаба прӧстӧ мешайтіс меным мунны, и ме сійӧс кокньыдика вештышті.
— Вештыштінныд сідзи, мый сійӧ ымзігтыр усис джоджӧ? — водзӧ висьталіс защитник.
Ньюмен лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Мыйӧн нӧ ме тӧда, гашкӧ, негритянка прӧстӧ вӧлі код! — мудера паныд шуис сійӧ.
— Тайӧ лӧж! — ырскӧбтіс да горӧдіс Чарла. — Сійӧ сӧрӧ, заставитӧй сійӧс ланьтны!
— Тайӧ сӧрӧм! — йӧлӧга моз кыліс Саллилӧн гӧлӧсыс.
Бӧръя радъясын кутісны скӧрысь горзыны.
Мукӧдыс скӧрысла зымӧдісны кокнаныс.
— Онӧ кӧ дугдӧй горзыны, ме прикажита ставнытӧ вӧтлыны, — шуис Сфикси. — А тіянлы, том морт, — шыасис сійӧ Чарли дінӧ, — тіянлы ме сӧветуйта чӧв овны, мӧдногӧн ті ещӧ содтанныд ассьыныд мыжтӧ.
— Менам отсасьысьӧй, Кольридж, вермас висьтавны, мый ме сӧмын вештышті тайӧ детинкаыслысь мамсӧ, — шуис Ньюмен, коді ёна повзис, кор зал заводитіс скӧрысь горзыны.
Корисны Кольриджӧс.
Кӧстыльяс вылӧ сьӧкыда мыджсьӧмӧн локтіс Цезарӧс виысь, муртса кыссис местаӧдзыс барьер сайӧ, чышкыштіс плешсьыс пӧсьсӧ, дыр шойччис и сёрнитны заводиттӧдз надзӧник, но ставлы кывмӧн кыкысь ружӧктіс.
Тайӧ кӧкъямысдас килограмма детинаыс бура ворсіс нӧйтӧм мортлысь рольсӧ.
Сійӧ вӧлі вывті скӧр став обвиняемӧйясыс вылӧ.
Ещӧ мед не скӧравны!
Кутшӧмкӧ проклятӧй негръяс вӧсна да омӧлик учитель вӧсна туплясьны кык недель вольпасьын да начальствоӧн ошкӧм пыдди да служба кузя кыптӧм пыдди лэбны полицияысь!
Да ещӧ медбӧръяысьсӧ и Ньюмен и майор Симсон горзісны сы вылӧ сідзи, мый кылӧ вӧлі кӧнкӧ улича мӧдар помӧдзыс!
Но, ӧні кӧ сылы сьӧкыд, то мед тайӧ швальыслы лоӧ ещӧ лёкджык!
И Кольридж старайтчис, мый вермис.
Сійӧ зілис не казьтывны Цезарӧс виӧм йылысь да висьталіс, кыдзи сы вылӧ уськӧдчисны цветнӧйяс, кыдзи сійӧ кӧсйис наысь мездысьны, мынтӧдчис да котӧртіс сцена вылӧ, и кыдзи сэні сы вылӧ уськӧдчис Ричардсон.
Сійӧ — прӧстӧ шудтӧм жертва, и мыйла буретш сійӧс кӧсйисны вины — оз тӧд.
— Пӧръясян, морт виысь!
Тӧдан, морт виысь! — кылісны бӧръя радъяссянь горӧдӧмъяс.
— Аддзанныд, аддзанныд, тіян честь?
Найӧ и ӧні дасьӧсь мекӧд расправитчыны! — няргыштіс Кольридж.
Сфикси довкнитіс юрнас полисменъяслы, и найӧ уськӧдчисны зал помӧ да петкӧдісны найӧс, кодъяс, найӧ чайтӧм серти, лысьтісны горзыны.
— Сідзкӧ, ті шуанныд, мый энӧ ті виӧй ветеран Бронксӧс? — юаліс защитник.
Кольридж пошкигтыр ружӧктіс, мый сылы сьӧкыд сёрнитнысӧ, но мый сійӧ кӧ и лыйис негрлы, то вӧчис тайӧс сы могысь, медым дорйыны асьсӧ: негр кӧсйис сійӧс вины, тайӧ быдӧнлы гӧгӧрвоана.
Сфикси бара таркӧдыштіс мӧлӧтнас.
Горчичнӧй Рай решительнӧя эз кӧсйы ланьтны.
Кылісны скӧр горзӧмъяс да шутьлялӧмъяс.
— Тані кодсюрӧ сувтісны паныд, мыйла миян быдлаӧ сувтӧдалӧма полициялысь нарядъяс, — ёнджыкасӧ пресса ложа дінӧ шыӧдчӧмӧн гораа шуис судья. — Ӧні ті аддзанныд, мый тайӧ сӧмын видзчысьӧм могысь колана мера.
Талун, кор ме куті пырны суд зданиеӧ, кутшӧмкӧ йӧз менӧ аддзӧм бӧрын заводитісны жӧ лёкногӧн шутьлявны.
Ме сэсся ог нин лысьт писькӧдчыны йӧз чукӧр пыр, коді лёкысь шутьлялӧ на вылӧ, кодъясӧс некодлы дорйынысӧ.
— Коньӧрӧй, норасьӧ, мый сійӧс некод оз дорйы! — кыліс серамсора гӧлӧс.
— Водзӧ юасьӧй свидетельясӧс, — распорядитчис гӧрдӧдӧм судья.
Хомер, кодӧс чукӧстіс прокурор, повторитіс пӧшти ставсӧ, мый висьталіс школаса директор.
Да, сэр, бывшӧй учитель Ричардсон злоупотребитіс аслас служебнӧй положениеӧн.
Расӧвӧй равенство, коммунистическӧй идеяяс вӧліны сылӧн радейтана сёрниӧн, и классын сійӧ пыр кӧсйис влияйтны аслас велӧдчысьяс вылӧ.
Шуд вылӧ, сэр, американскӧй челядь эз сэтшӧм кокниа сетчыны татшӧм пропагандаыслы!
Сӧмын цветнӧйясӧс удайтчис сылы кыскыны асладорас, шуам обвиняемӧй велӧдчысь Чарльз Робинсонӧс.
Сійӧ, Хомер, век шуліс, мый тайӧ детинкаыс бур оз вӧч.
Робинсон вӧлі асныра, вывті вылӧ пуктыліс асьсӧ да кутіс асьсӧ вывті лёка.
Таысь кындзи, сійӧ вӧлі грубӧй, сэр, зэв грубӧй да кыв вылас вывті ёсь.
Ӧтчыд, кор сёрниыс муніс живӧй картинаясын сылӧн участвуйтӧм йылысь и свидетель шуис, мый Робинсон оз вермы ворсны сійӧ рольсӧ, тайӧ детинкаыс, сэр, уськӧдчис сы вылӧ, свидетель вылӧ, кулакъяснас!
Верманныд тайӧс думыштны, джентльменъяс!
Йӧзыс видзӧдлісны детинка вылӧ, коді раминика пукаліс подсудимӧйяс скамья вылын, сэсся вештісны синъяссӧ жугӧдӧм ныра сьӧкыд фигура вылӧ.
Кыліс серам, и Хомер торъя славатӧг вешйис свидетельскӧй местаысь.
Сы бӧрын свидетельӧн вӧлі школаса президент Коллинз.
Сійӧ тэрыба да гӧгӧрвотӧма мыйкӧ шуыштіс вомгорулас сы йылысь, мый велӧдчысь Робинсонлысь торъясӧ сійӧ нинӧм эз казявлы, но школьникъяс пӧвстын популярностьӧн сійӧ эз пӧльзуйтчы, сы вӧсна весиг велӧдчан во шӧрын сизимӧд класс решитіс сійӧс вештыны старӧстаысь да бӧрйыны мӧдӧс.
Тайӧ бӧрйысьӧмыс, буракӧ, нинӧмӧ эз вайӧд, но кутшӧм помкаяс вӧсна, сійӧ, президент оз тӧд.
Сэсся сійӧ нинӧм висьтавны оз вермы, сы вӧсна мый став тайӧ кадсӧ сійӧ лӧсьӧдчис Гренджер-Сити вылысь «петук» Хентеркӧд встреча кежлӧ и нинӧм оз тӧд.
Кор защитник юаліс, тӧдӧ-ӧ президент сы йылысь, мый Чарльз Робинсон дорйис школалысь честьсӧ «табак ящикъясӧн» ордйысьӧмъяс вылын кольӧм во да босьтіс эськӧ первенствосӧ и таво, эз кӧ ло авария, Коллинз сідз-тадз шуыштіс, мый та йылысь сійӧ тӧдіс, но мыйла лои аварияыс, сійӧ эз на удит тӧдмавнысӧ.
И йӧз и защитник гӧгӧрвоисны, мый школаса президентлысь выступлениесӧ кывзыны гажтӧм и мый найӧ дзик прӧста воштісны кадсӧ.
Но прокурор вӧлі зэв дӧвӧлен сійӧн.
Коллинз сӧмын содтыштіс ассяньыс подсудимӧйяслы сетӧм лёк характеристикаас.
Тайӧ и вӧлі колӧ прокурорлы.
43. КЫК НЫВКА
Барьерсайса свидетельскӧй местаӧ локтіс паськыд лыяса джуджыд фигура; сылӧн юрдзиб йылас вӧлі зэв зэлыда кыӧм дзор юрси шмак, сук дзор синкымъяс, кодъяс видзисны кык ичӧтик руд синсӧ.
Йӧз заводитісны вашкӧдчыны.
Ставыс чувствуйтісны, мый тайӧ нывбаба кодьсьыс подсудимӧйяслы нинӧм бурсӧ виччысьны оз позь.
Свидетельскӧй местаын Образцӧвӧй Механизм вӧлі, кыдзи и век, тырвыйӧ дасьӧн, и вӧвлытӧм обстановкаыс не сӧмын эз шӧйӧвошты миссис Причардӧс, а, мӧдарӧ, заставитіс сійӧс лоны сюсьджыкӧн, быттьӧ пост вылын часӧвӧйӧс.
Ӧд ӧні сылы колӧ вӧлі эрдӧдны сьӧд кучикаяслысь вражескӧй делӧяссӧ, и тайӧс сійӧ вӧчис ен тшӧктӧм серти!
Кор Чарли аддзис Босслысь домоправительницасӧ, коді вӧлі свидетельницаӧн, сійӧ первойысь быттьӧ повзьыштіскодь.
Ыджыд лӧглун локтіс тайӧ страшнӧй нывбабасяньыс, вевттис сійӧс да сылысь матысаяссӧ.
И тайӧ мамыс Патрициялӧн, сійӧ Патрицияыслӧн, коді сетіс кыв нэм чӧжыс лоны сылӧн другӧн!
Чарли кӧсйис успокоитчыны: вот выступитас Патриция да висьталас, мый ставыс тайӧ абу тадзи, мый ачыс Патриция кӧсйис сыкӧд дружитны, ачыс пригласитіс сійӧс ас ордас да ачыс локтіс сы ордӧ гӧститны.
«Спокойнӧя, спокойнӧя!» шуаліс сійӧ аслыс.
Миссис Причард висьталіс этшаник.
Но сылӧн этша лыда да энергичнӧй кывъяссьыс бура тыдаліс, мый сійӧс да сылысь нывсӧ, Патрицияӧс, век преследуйтісны негритянскӧй детинка да сылӧн семьяыс.
Детинка воис сэтчӧдз — страшнӧ висьтавнытӧ! — мый пырӧма весит мистер Миллард замокӧ, и не кӧ сійӧ, код тӧдас, мыйсӧ эськӧ детинка эз вӧч.
Детинка дзикӧдз вунӧдӧма сійӧ ыджыд кост йывсьыс, мый торйӧдӧ сьӧдъясӧс еджыд йӧзысь, да кутіс асьсӧ сылӧн нывкӧд ӧткодя.
Тайӧ этша на: кор сылысь нывсӧ бӧрйисны майскӧй праздниквывса королеваӧн, детинка и сэні писькӧдчис сы дінӧ да зілис сыкӧд панны сёрни. А кор сійӧ, миссис Причард, ӧлӧдіс детинкаӧс да нылыслы эз тшӧкты некор дружитны негркӧд, сійӧ шыӧдчис отсӧгла аслас рӧдня дінӧ — тайӧ певец дінас, кодлысь сьылӧмсӧ сійӧ эз кывзы и, дерт, кывзыны оз кӧсйы, но код йылысь сёрнитӧны, мый сійӧ коммунист да «краснӧй», — и певец думыштӧма дьявол моз мудера.
Найӧ звӧнитісны миссис Причардлы гортас да висьталісны, мый детинка куланвыйын и медым Патриция воліс шуны сылы медбӧръя «прӧстит».
Дерт, Патриция зэв небыд сьӧлӧма, сійӧ эз вермы ӧткажитны да мӧдӧдчис тайӧ ужаснӧй керкаас и весиг эз висьтав аслас мамыслы, медым мамыс эз волнуйтчы.
— Аттьӧ тіянлы, миссис Причард, — меліа шуис Сфикси. — Суд гӧгӧрвоӧ тіянлысь скӧрмӧмтӧ да ачыс сэтшӧм жӧ мӧвпъяса.
Прокурор бергӧдчис судьялань:
— Тіян честь, ме кори татчӧ ещӧ некымын свидетельӧс, но ог тӧд, кутас-ӧ суд кывзыны найӧс.
Делӧыс сыын, мый найӧ несовершеннолетньӧйӧсь.
Сфикси вӧчис сідзи, быттьӧ думайтӧ.
— Закон серти тайӧ оз позь, — шуис сійӧ, — но тайӧ кӧ отсалас бурджыка тӧдмавны подсудимӧйяслысь характеръяссӧ да кыдзи-мый вӧлі делӧыс, ми, дерт, кывзам тайӧ несовершеннолетньӧйяссӧ да пыдди пуктам налысь висьталӧмсӧ.
Кӧнкӧ бӧръя скамьяясысь ӧти вылын кутісны вӧртӧшитчыны.
— Кылан!
Кылан, мый сійӧ шуӧ! — тшӧкъялігтыр вашнитіс Джой Беннет Васильлы. — А миянӧс сійӧ эз лэдз!
— Ми кӧсйим висьтавны Чарлилы да Ричилы пӧльза вылӧ, а тайӧяс, тыдалӧ, кутасны висьтавны налы паныд, — пиньяссӧ мурч курччӧмӧн шуыштіс Василь. — О, кыдзи ме ненавидита став тайӧ судьяяссӧ!
Сійӧ тӧдіс: Патрициялӧн шуӧм медводдза кывъяссянь жӧ лои гӧгӧрвоана, кодладор сулалӧ сійӧ.
Нывка вӧлі зэв мича паськӧма — розӧвӧй прӧшви платьеа да кокньыдик еджгов туфлиа, мамыс старательнӧя кудритӧма сылысь ыргӧн рӧма юрсисӧ, и найӧ пышнӧй локонъясӧн куйлісны пельпомъяс вылас да мышку вылас.
Пат кутіс асьсӧ скромнӧя да достойнӧя, кыдзи и пӧлагайтчӧ Парк-авеню вывса благовоспитаннӧй том ледилы.
Сійӧ вӧлі зэв блед, и Чарли, кор аддзис сійӧс, но эз на кыв сылысь показаниеяссӧ, жалитӧмпырысь думыштіс сы йылысь, кутшӧм, кӧнкӧ, сылы страшнӧ да сьӧкыд выступайтны татшӧм зал водзын да дорйыны ассьыс другсӧ судьяясӧн ненавидитӧмысь да судьяяслӧн скӧралӧмысь.
Ставыс сы пытшкын аттьӧаліс Патӧс, детинка гордитчис сійӧн, мый дружитӧ татшӧм смел, благороднӧй нывкакӧд.
Но вот Пат заводитіс висьтавны:
— Да, сэр, ме вӧлі сійӧ рытас певец Робинсон керкаын…
Эг, сэр, эг ас окотаысь.
Менӧ корисны сэтчӧ пӧрйӧдлӧмӧн, сэр…
Да, ме чайта, мый Чарльз Робинсон участвуйтіс пӧръялӧмас, кӧть сійӧ и соссис меным.
Мый?..
Мый татшӧмыс?..
Чарли тшӧкмуніс.
Недыр Чарлилы кажитчис, мый сійӧ воштіс садьсӧ, мый ставыс тайӧ прӧстӧ страшнӧй вӧт.
Сулалӧ сӧмын бура пыркнитчыны, и сійӧ садьмас, и ставыс лоӧ ас местаас…
Но металлическӧй ноткаяса свежӧй гӧлӧс юргис пыр сэтшӧм жӧ ярскӧба да веськодьпырысь.
— Да, сэр, сэні вӧліны став подсудимӧйясыс да ещӧ унаӧн мукӧдъяс.
Час ме, верма кӧ, тіянлы лыддьӧдла найӧс.
Чарли зілис видзӧдлыны Патлы синъясас.
Абу, тані мыйкӧ абу сідзи!
Сійӧс, буракӧ, заставитӧмаӧсь висьтавны ставсӧ тайӧс.
Гашкӧ, мамыс накажитіс сійӧс, нӧйтіс.
Инквизиция да пыткаяс йылысь став историяясыс, кодъясӧс детинка лыддьыліс, пыр жӧ вирдыштісны сы паметьын.
Гашкӧ, Патӧс мырдӧн тшӧктісны висьтавны, повзьӧдлісны нӧйтӧмӧн.
Со мамыс сылӧн дзик повзьӧдчысь кодь!
Но Патрициялӧн гӧлӧсыс вӧлі вывті ярскӧб, сылӧн манераясыс, сылӧн платьеыс — ставыс вӧлі вывті спокойнӧй, ставыс висьталіс сы йылысь, мый Патриция зэв бура кутӧ асьсӧ.
— Висьталӧй миянлы, дитяӧй, сы йылысь, мый вӧчсис тайӧ собрание вылас Робинсонъяс керкаын, — меліа шуыштіс прокурор.
— Первойсӧ со найӧ, — Пат ӧвтыштіс кинас Гиричлань да Квинсилань да зілис не паныдасьны Чарли синъяскӧд, — найӧ висьталісны, мый найӧс вӧтлісны удж вывсьыс заводысь, и позьӧ вӧлі гӧгӧрвоны, мый найӧ сэні важӧн нин нуӧдӧны гуся удж.
Найӧ зэв ёна норасисны сыщикъяс вылӧ, сы вылӧ, мый налысь мырддисны географическӧй атлас, кодӧс налы сетіс мистер Ричардсон…
— Сідз, сідз! — лайкйӧдліс юрнас Сфикси. — Водзӧ висьталӧй, мисс.
— А сэсся ӧти сэтшӧм страшнӧй негр-калека шуис, мый сійӧ зэв бур, мый найӧ выручитісны мистер Ричардсонӧс да мый мистер Ричардсон бӧрся важӧн нин следитӧны.
Сійӧ, кыдзи ӧні на помнита, шуис: «Оз ков, медым сылӧн нимыс частӧ казьтыссис полициялӧн донесениеясын».
— Ті кыланныд, ледияс да джентльменъяс! — торжественнӧя чеччис места вывсьыс Сфикси. — Ката вомысь петӧ истина, кыдзи шуӧма писаниеын.
Тайӧ зэв важнӧй показание, и ме кора гижны сійӧс дзик стӧча.
Ӧні подсудимӧй Ричардсон оз нин вермы соссьыны, мый пырӧма коммунистическӧй партияӧ.
— А ме эг и соссьыв, — кыліс Ричилӧн спокойнӧй гӧлӧсыс.
— Джентльменъяс, ті ставныд кылінныд!
Подсудимӧй висьтасьӧ: сійӧ — коммунист! — шуис прокурор.
Залын бара кыптіс шум.
— Ок, яндысьтӧм бугыль тайӧ Патрицияыс! — скӧраліс Джой Беннет.
— Важӧн нин тӧді, мый сійӧ татшӧм, — пинь пырыс шуыштіс Василь.
— Мый ӧні лоӧ накӧд!
Найӧс непременнӧ судитасны! — надея воштӧмӧн шуаліс Мери. — Сійӧ ставыслы вӧчӧ лёк, тайӧ Патрицияыс!
Салли пукаліс чӧла, но сылӧн синъясыс кӧ вермисны сотны, важӧн нин эськӧ пӧимӧ пӧртісны розӧвӧй платьеа нывкаӧс.
Эз, Салли эз прӧщайт предательствотӧ!
И кыдзи Чарли вермис радейтны тайӧ чорыд сьӧлӧма аканьсӧ, гордитчыны сійӧн, юксьыны сыкӧд став аслас мӧвпъясӧн, висьтавны сылы ассьыс мечтаяссӧ!
Салли тэрыба видзӧдліс пиыс вылӧ.
Детинка пукаліс рудӧдӧм чужӧма, едждӧм вомдоръяса.
Киясыс сылӧн мудзпырысь ӧшӧдчӧмаӧсь туша бокъясас.
Сійӧ, коді нинӧмысь свет вылас эз повлы да мечтайтіс Джон Браунлӧн славнӧй судьба йылысь, ранитіс дзик сьӧлӧмас человеческӧй подлость.
А Патриция висьталіс водзӧ сэтшӧм жӧ спокойнӧя!
— Сэсся, сэр, певец вайис письмӧ, кодӧс вӧлі муртса на пӧлучитӧма Россияысь, да лыддис сійӧс ставыслы да висьтавліс, кутшӧм лӧсьыд сэні, и кутшӧм сэні бурӧсь порядокъясыс, и кыдзи ставныс долженӧсь лоны коммунистъясӧн…
И ставыс сылысь кывзісны да сеталісны вопросъяс.
Миян велӧдчысь Василь Гиричлӧн батьыс зэв ёна волнуйтчис да шуис, мый тані, штатъясын, зэв лёк обстановкаыс.
— Дыр-ӧ тэ вӧлін вечер вылас, дитяӧй! — юаліс прокурор.
— Ме… ме кӧсйи пыр жӧ мунны, мыйӧн гӧгӧрвои, мый тайӧ краснӧйяслӧн собрание…
Но… но ме сэтшӧм лӧсьыдтӧминын пукалі пызан саяс, мый верми петны сӧмын сэки, кор ме вылӧ эз кутны обращайтны внимание, — шуис Пат.
— Позьӧ-ӧ, тіян ногӧн, дитяӧй, шуны тайӧ собраниесӧ антиамериканскӧй заговорщикъяслӧн собраниеӧн?!
Залын пыр жӧ пуксис ыджыд чӧв-лӧнь.
Ставыс гӧгӧрвоисны, кутшӧм важнӧй тайӧ юалӧмыс вылӧ Патлӧн ӧтветыс.
— Дерт, сэр, — ни ӧти здук падъявтӧг шуис нывка.
Защитник лэдзчысис стул мыш вылӧ.
Чужӧмыс сылӧн волнуйтчӧмысла гӧрдӧдіс.
Татшӧм ӧтвет бӧрын сійӧ подзащитнӧйяслӧн этша лои надеяыс оправдательнӧй приговор вылӧ.
— Яндысьтӧм бугыль тэ, Пат!
О, кутшӧм жӧ тэ яндысьтӧм бугыль! — горӧдіс Чарли вывті лӧгпырысь да зывӧкпырысь, кодӧн дзикӧдз тыри сылӧн сьӧлӧмыс.
Пат скӧрысь видзӧдліс сы вылӧ да лажыньтчыліс судья водзын.
— Ме кора, тіян честь, не сетны менсьым нылӧс тадзи оскорбляйтны! — равӧстіс Образцӧвӧй Механизм да виччысьтӧг сувтіс Сфикси водзӧ.
Судья таркӧдыштіс мӧлӧтнас:
— Подсудимӧй Чарльз Робинсон, ті кӧ ещӧ кутанныд оскорбляйтны свидетельясӧс, меным быть лоӧ содтыны тіян вылӧ ещӧ содтӧд взыскание.
— Кут асьтӧ киясад, Чарльз! — вашнитіс аслас места вывсянь Джим Робинсон да лайкнитіс юрнас племянникыслы.
О, кутшӧм бура сійӧ гӧгӧрвоис детинкалысь состояниесӧ!
Кутшӧм сьӧкыд и сылы вӧлі видзӧдны правосудиеӧн тайӧ няйт, бесчестнӧй ворсӧмыс вылӧ!
«Том на!» мелі шоглунӧн думайтіс сійӧ Чарли йылысь.
А буретш сэки уна лыда фотографъяс да кинооператоръяс снимайтісны Патӧс.
Сылӧн успехыс вӧлі зэв ыджыд, и фотографъяс думайтісны нин, кутшӧм лӧсьыд лоӧ сылӧн мича чужӧмыс газетаяс да журналъяс листбокъяс вылын, кӧні лоӧны гырысь букваяса заголовокъяс: «Кага вомсянь петӧ истина», «Нывка эрдӧдӧ изменникъяслысь заговорсӧ», «Негръяс пӧръялӧмӧн кыскӧны ас орданыс еджыд нывкаӧс», «Коммунистъяс зільӧны внушитны ассьыныс идеяяссӧ весиг челядьлы» да сідз водзӧ.
Патлӧн выступлениеыс вӧлі тайӧ лунас медыджыд событиеӧн.
Сы бӧрын став мукӧд свидетельяссӧ кывзісны нин пӧшти некутшӧм вниманиетӧг.
Йӧзыс неуна шызьыштісны сӧмын сэки, кор свидетельскӧй местаын явитчисны кык подросток — школаса директор Мак-Магонлӧн пиыс да сылӧн ёртыс Рой Мэйсон.
Асланыс показаниеяснас найӧ кыкнанныс содтісны учитель Ричардсонлысь да накӧд ӧтлаын велӧдчысь да класса старӧста Чарльз Робинсонлысь характеристикасӧ.
Ставыс муніс аслас порядокӧн, детинкаяс висьталісны «краснӧй пропаганда йылысь», кодӧс классын нуӧдіс Ричардсон, сылӧн медрадейтана морт — негр Робинсон йылысь, сы йылысь, кыдзи тайӧ Робинсоныс зілис ас киас босьтны классын власть да нинӧм вылӧ эз кӧсйы сетны сійӧс мӧдлы.
Мичаа пасьтасьӧм Рой Мэйсон кутіс асьсӧ ыджыд морт моз, настӧящӧй оратор моз, да зэв увереннӧя висьталіс, кыдзи Робинсон вынӧн ас киас босьтіс классын старӧсталысь местасӧ.
— Пукта сё доллар сы вӧсна, мый тайӧ детинкаыс лоӧ зэв ыджыд политическӧй деятельӧн! — Ройӧс бинокль пыр видзӧдігтыр вашнитіс Парк Бийл аслас семействоыслы.
И друг…
Друг вӧсньыдик, дрӧжжитысь челядь гӧлӧс торкис Мэйсон показаниелысь медся интереснӧй местасӧ.
— Найӧ ставсӧ ылӧдлӧны!
Тайӧ ставыс сӧрӧм!
Мед найӧ лучшӧ висьталасны, кыдзи найӧ травитісны Робинсонӧс!
Мый вӧчисны, медым сійӧ усис «табак ящикъяслӧн» ордйысьӧмъяс дырйи, доймис да муртса эз кув.
Вот тайӧс ті налысь юалӧй!
Став юръясыс бергӧдчисны апельсин рӧма кудриа ичӧтик нывкалань, коді вӧлі кокнас кайӧма лабич вылӧ.
Бантыс сідзи и чеччаліс лёзьмӧм кудрияс вылас.
— Тайӧ абу судебнӧй заседание, а кутшӧмкӧ детскӧй сад! — скӧрмис Сфикси. — Кытысь лои тайӧ нывкаыс?
Кыдзи сійӧс татчӧ лэдзисны?
— И мед висьталасны, кыдзи найӧ шпионитісны асланыс учитель — мистер Ричардсон бӧрся, кодӧс став челядьыс школаын вывті ёна радейтӧны! — эз ланьт Кэт. — Мистер судья, тіян честь, али кыдзи тіянӧс колӧ шуны, прикажитӧй налы, медым найӧ ставсӧ тайӧс висьталісны, а то лучшӧ вайӧй ме тіянлы висьтала ачым!
Залын кыптіс шум.
Йӧз юасисны ӧта-мӧдыслысь, кытысь лои тайӧ повтӧм нывкаыс да кодлӧн сійӧ.
Гӧрдӧдӧм да скӧрмӧм Мак-Магон писькӧдчис сылань; сійӧ восьлаліс лабичьяс костӧд, ставныслы тувччаліс кокъяс вылас да весиг эз извиняйтчы — сэтшӧм сійӧ вӧлі скӧр.
Код тӧдас, кытысь зал тӧдмаліс нывкалысь нимсӧ, и ӧні ставыс серамсорӧн следитісны, кыдзи батьыс паныдасис нылыскӧд.
Дерт, судья Сфикси эз сет Кэтлы кыв и эз кут юасьны детинкаясӧс, но найӧ показаниеяслысь эффектсӧ вӧлі торкӧма, и вообщӧ налӧн выступлениеыс ставнас друг лои некытчӧ туйтӧмӧн.
Защитник радліс тайӧ ичӧтик победаыс вылӧ.
Радлісны и ылі лабичьясын пукалысьяс, и эз этша аттьӧалана кыв лок нывкалы.
Торъя нин радлісны школьникъяс.
Ставныс найӧ кӧсйисны мыйӧнкӧ радуйтыштны Саллиӧс, и ӧні ставныс нюжӧдчисны сылань:
— Кывлінныд, тётя Салли?
Но и нывка!
Пуксьӧдіс Фэйниӧс да Ройӧс колошӧ!
Молодеч нывка!
Быд детинкаысь збойджык!
Салли неуна нюмъяліс.
Сылы тожӧ окота вӧлі кӧть неуна надейтчыштны.
Джон Майнард муртса вермис кутны асьсӧ, медым не чеччыштны да не уськӧдчыны Кэт дінӧ.
Сійӧ сэтшӧма гордитчис Кэтӧн и сэтшӧма поліс сы вӧсна!
Мый ӧні сыкӧд лоӧ?
Мый вӧчас сійӧс батьыс?
Фэйни да Рой, кӧнкӧ, чорыда расправитчасны нывкакӧд!
Волнуйтчӧмысла Джон эз казяв, мый дзӧрӧ места вылас.
Сійӧ аддзыліс, кыдзи директор крепыда босьтіс нывсӧ киӧдыс да петкӧдіс сійӧс залсьыс, а на бӧрся ичӧтик воськовъясӧн восьлаліс повзьӧм миссис Мак-Магон.
Ас думсьыс Джон сетіс аслыс кыв мынтыны чорыд водзӧс кыкнан детинкаыслы, найӧ кӧ лысьтасны кӧть чунь йывнас вӧрзьӧдны Кэтӧс!
44. СУД НУӦДӦ УДЖСӦ ВОДЗӦ
Защитник тӧждысьӧмсорӧн видзӧдіс гӧгӧрбок, некымынысь петаліс сійӧ комнатаас, кӧні виччысисны корӧм свидетельяс, петаліс весиг ывлаӧ.
Делӧыс сыын, мый воши да эз лок суд вылӧ главнӧй свидетельницаясысь ӧти — виӧм Цезарлӧн гӧтырыс, Темпи Бронкс.
Сылӧн показаниеыс должен вӧлі вештыны мыжсӧ Ричардсон вылысь да такӧд тшӧтш докажитны, мый лыйсьынысӧ «Колорадоын» заводитісны полисменъяс.
Но Темпи эз лок.
Эз вӧв сійӧ и гортас, кытчӧ ыстыліс сыла защитник.
Ыджыд пиыс висьталіс ыстӧм мортлы, мый мамыс муніс суд вылӧ.
Защитник думайтіс быдторсӧ и некыдз эз вермы гӧгӧрвоны, кытчӧ вошис свидетельница.
Ни адвокат, ни Цезарлӧн ыджыд пиыс эз тӧдны, мый автобусын, кытчӧ пуксис Темпи, медым мунны суд вылӧ, кутшӧмкӧ зон друг кутіс горзыны, мый негритянка пырис сылы зептас да кыскис бумажниксӧ.
Темпи вылӧ пыр жӧ уськӧдчисны, сдайтісны сійӧс полисменлы, коді дежуритіс уличаяс вомӧнасянінын, и сійӧ нуӧдіс Темпиӧс матыса постӧ.
Темпи горзіс, мый сылы ӧдйӧджык колӧ мунны суд вылӧ, висьтавны ставыслы, кыдзи виисны сылысь шудтӧм верӧссӧ.
Дежурнӧй сержант шпыньмуніс да шуис, мый начальниктӧг сійӧ нинӧм вӧчны оз вермы, а кор воас начальник, сійӧ оз тӧд.
Да и вообщӧ колӧ ещӧ тӧдмавны, коді сэтшӧм Темпиыс и эз-ӧ збыль сійӧ гусяв автобусса пассажирлысь бумажниксӧ.
Кор защитниклӧн воши Темпи вылӧ надеяыс, сійӧ корис список серти сы бӧрся сулалысь свидетельӧс.
Тайӧ вӧлі доктор Рендаль.
Кор сійӧ локтіс свидетельскӧй местаӧ, то ёна волнуйтчис да вӧлі скӧр.
Сылы сӧмын на ковмис чорыда зурасьны Ыджыд Босскӧд, коді нарошнӧ корліс сійӧс ас ордас.
— Ме кывлі, док, мый ті кӧсъянныд выступитны «колорадскӧй бунтарьясӧс» дорйысь свидетель пыдди, кыдзи найӧс шуӧны газетаяс, тайӧ процесс вылас, — заводитіс Миллард.
Доктор довкнитіс юрнас.
— Тіян местаын кӧ эськӧ ме эг кут тайӧс вӧчны, док, — меліа копыртчис сы дорӧ Миллард. — Оз сулав портитны репутациятӧ кутшӧмкӧ негръяс вӧсна, кӧть медым найӧ куимпӧв мирӧвӧй знаменитостьяс…
Кадыс ӧні лёк, Рендаль…
Меным висьталісны, мый тіянын «краснӧй дух» жӧ, но ме тіянӧс тӧда ог первой во нин и эг верит талы.
— Но тіянлы век жӧ ковмас веритны, Миллард, — спокойнӧя шуис доктор. — Ме ог тӧд, мый ті шуанныд «краснӧй духӧн», но ме тӧда, мый тіянкӧд ми доръям дзик разнӧйсикас идеяяс.
Миллард видзӧдліс сы вылӧ скӧрыськодь да сюся:
— Ті ёна вежсинныд, док.
Пола, мый тіян пациентъяслы тані, карас, оз кут ковны, медым налӧн врачӧн вӧлі комми.
— Тайӧ повзьӧдлӧм? — юаліс доктор Рендаль.
Миллард лэптыштліс пельпомъяссӧ:
— Ӧти кывйӧн кӧ шуны, тіянлы кӧ дона асланыд практиканыд да положениеныд, ог сӧветуйт тіянлы выступайтны процесс вылын.
Доктор Рендаль муніс суд вылӧ аслас «крейслернас» да шензис.
Повзьӧдлыны сійӧс!
Эз, эз сэтшӧм вылӧ веськавны!
Сійӧ тэрыба заводитіс висьтавны ассьыс показаниеяссӧ.
Сійӧ тӧдӧ кыкнан Робинсонъяссӧ да мистер Ричардсонӧс медся бур боксянь.
Учитель быдмис сійӧ синъяс водзын и век вӧлі медся благороднӧй да прамӧй том мортӧн.
Сійӧ зэв бур пи да видзӧ ассьыс пӧрысь мамсӧ.
Вӧлі флотын образцӧвӧй офицерӧн.
Литература кузя вывті бур преподаватель.
— Мистер Рендаль, ті ӧмӧй велӧдчинныд преподаватель Ричардсон ордын? — торкис сійӧс прокурор. — Ті ӧд, буракӧ, помавлінныд Гарвардын, а энӧй стонпойнтскӧй карса школаын?
Кыліс серам.
Тайӧ Парк Бийл да сылӧн соседъясыс сералісны прокурорлӧн сюсь кывъяс вылӧ.
Доктор неуна шӧйӧвошискодь:
— Эг, дерт, эг велӧдчыв, но…
— Ми тӧдам, мый учитель Ричардсон частӧ вӧвлі тіянын, мистер Рендаль, — водзӧ висьталіс прокурор. — Частӧ-ӧ сійӧ висьтавліс тіянлы Россия йылысь, коммунистъяскӧд аслас йитӧдъяс йылысь?
— Сійӧ меным та йылысь нинӧм эз висьтавлы, — скӧрысь паныд шуис доктор.
— Ага!
Секретарь, гижӧй: подсудимӧй абу висьтавлӧма весиг аслас друг доктор Рендальлы коммунистъяскӧд аслас йитӧдъяс йылысь.
— Энлӧй!
Энлӧй, ме тайӧс эг шулы!
Тайӧ сӧрӧм!
Тайӧ лӧж! — этшсьыс петіс тӧлк вывсьыс воштӧм доктор.
— Свидетель, ме кыска тіянӧс кывкутӧмӧ судӧс оскорбляйтӧмысь, — шуис Сфикси.
Доктор кыпӧдіс гӧлӧссӧ да заводитіс яра протестуйтны татшӧм произволыслы паныд.
Судья таркӧдыштіс мӧлӧтнас да шуис, мый сійӧ прикажитас вообщӧ петкӧдны свидетельӧс, свидетель кӧ ещӧ ӧтчыд кыпӧдас гӧлӧссӧ.
Доктор Рендаль дзикӧдз расстроитчис, скӧрмис да ещӧ на мыйкӧ заводитліс висьтавны, но сійӧс век ӧтарӧ торкалісны паныда вопросъясӧн то прокурор, то судья да сылысь став показаниеяссӧ бергӧдлісны дзик мӧдарӧ.
Медбӧрын доктор дзикӧдз ӧткажитчис водзӧ висьталӧмысь, сы вӧсна мый найӧ сӧмын вредитісны подсудимӧйяслы, и скӧрмӧм вӧсна котӧрӧн петіс суд залысь.
Тадзи жӧ вӧлі, кор вызовитісны Джордж Монтьеӧс, Бэн Майнардӧс да дядя Постӧс.
Цветнӧйяскӧд вообщӧ эз церемонитчыны, Сфикси мыйвынсьыс горзіс на вылӧ да грӧзитіс налы быдсикас караяснас, найӧ кӧ кутасны висьтавлыны явнӧй неправда.
А неправданас судья да прокурор лыддисны ставсӧ, мый вермис вайны обвиняемӧйяслы пӧльза.
А кор свидетельскӧй местаын явитчис пӧрысь почтальон да висьталіс, мый сійӧ кызь вит во обслуживайтӧ сійӧ районсӧ, кӧні олісны подсудимӧйяс, и вермас сетны кыв, мый тайӧ тырвыйӧ прамӧй, честнӧй да бур йӧз, мистер Ричардсонӧс сійӧ тӧдӧ детинкасяньыс на да лыддьӧ сійӧс образцӧвӧй том джентльменӧн, судья Сфикси друг заводитіс сетавны сылы вопросъяс, кодъяс быттьӧ эз касайтчыны делӧ дінас: радейтӧ-ӧ свидетель Хэрш юыштны да юышталӧ ӧтнасӧн али компанияын?
Частӧ-ӧ свидетель Хэрш юӧ виски?
Уна-ӧ примернӧ юӧ свидетель Хэрш — румка, кык румка, куим румка?
Дядя Пост пыр ёнджыка и ёнджыка гӧрдӧдіс, сэсся эз вермы кутчысьнысӧ:
— Да кӧть мыйта ме эг ю, тіян честь, сійӧ некор оз вошты менӧ тӧлк вылысь.
Ме век жӧ кута висьтавны, мый ті кӧсъянныд судитны дзик мыжтӧм, бур, настӧящӧй йӧзӧс!
Сфикси жалитӧмпырысь нюммунігтыр видзӧдліс старик вылӧ, сэсся вештіс синъяссӧ присяжнӧйяс вылӧ да ышловзис:
— Жаль меным тіянӧс, Хэрш, мый ті ёна радейтанныд румка!
Тіян арлыдын асьнытӧ колӧ кутны бурджыка нин да не сетчыны тайӧ слабостьыслы, коді вайӧ лёктор.
И пӧрысь почтальон зэв ёна дӧзмӧмӧн муніс, а залын пукалысьяс да присяжнӧйяс кутісны чайтны, мый тайӧ зэв ыджыд пьяница, коді, дерт, оз вермы правильнӧя судитны йӧз йылысь.
Сэки, кор выступитісны став прогрессивнӧй организацияясса представительяс, кор конгрессвывса делегатъяс да различнӧй демократическӧй странаясысь воӧм йӧз, кодъяс кӧсйисны кӧть мый, а добитчыны, медым Джемс Робинсонӧс вӧлі оправдайтӧма да мездӧма, присяжнӧйяс ёна мудзисны.
Кодсюрӧ ньӧти яндысьтӧг няклялісны резинка, гудйисны пиньяссӧ, мыйкӧ рисуйтісны ас водзаныс куйлысь блокнотъясӧ.
Мисс Вендикс ӧвтіс гӧрдӧдӧм чужӧмсӧ сьӧд веерӧн.
abu
Сфикси вӧлі зэв дӧвӧлен: именнӧ тайӧ мудзӧмсӧ сійӧ и виччысис, и ӧні лои буретш сэтшӧм кад, кор колӧ сетны кыв прокурорлы.
Подсудимӧйяс тожӧ зэв ёна мудзисны.
Джемс Робинсон дзикӧдз висьмис, но кор защитник шуис мед сійӧ ыстысяс висьӧмыс вылӧ да корас судьялысь вуджӧдны судлысь заседаниесӧ да сторонаяслысь прениеяссӧ мӧд лун кежлӧ, сійӧ решительнӧя ӧткажитчис.
— Мед ставыс мунӧ сідзи, кыдзи должен мунны, — мудзпырысь кинас шеныштӧм бӧрын шуис сійӧ. — Тышкасьны ми кутам бӧрын.
Ӧні ми вермам сӧмын виччысьны да ставсӧ, мый лоӧ, используйтны асланым тышын.
Мед тайӧ судыс пример вылын йӧзыс став мирас аддзасны, мый сэтшӧм справедливостьыс Америкаын!..
Патриция выступитӧм бӧрын Чарли ӧдва вермис кутны асьсӧ, сылы окота вӧлі чеччыштны да горӧдны веськыда чужӧмас судьялы, прокурорлы да став тайӧ ньӧбӧм либӧ медалӧм свидетельясыслы медся чорыд да скӧр кывъяс.
Комедия!
Подлость!
Со мый вӧчсьӧ тані, тайӧ мича, лӧсьыд зданиеяс!
Лӧглун кутіс пӧдтыны детинкаӧс.
Быттьӧ ру пыр кыліс сыӧдз породистӧй кань кодь прокурорлӧн речыс.
Измена…
Тайнӧй заговор…
Вины уськӧдчылӧмъяс…
Челядьлӧн, кодъясӧс краснӧйяс кыскисны асланыс преступлениеясӧ, моральнӧй чувство усьӧм.
Чарлилы син улас уси мамыс.
Сійӧ пукаліс да тожӧ пӧшти эз кывзы прокурорлысь висьталӧмсӧ.
Кутшӧм тайӧ имеитіс тӧдчанлун!
Всё равно приговорсӧ дасьтӧма водзвыв…
Сэтшӧм жӧ веськодьпырысь кывзісны подсудимӧйяс да присяжнӧйяс защитниклысь речсӧ.
Колӧ веськыда шуны тайӧ том да бур морт йывсьыс: сійӧ вӧчис ставсӧ, мый вермис.
Сійӧ дзикӧдз пасьвартіс сійӧ обвинениесӧ, мый унджык подсудимӧйясыс — сӧветскӧй агентъяс да пӧлучайтӧны таысь дон, корсис уна фактъяс, кодъяс висьталісны подсудимӧйяслӧн буртор вӧчны кӧсйӧм йылысь, налӧн бур человеческӧй качествояс йылысь, американскӧй народлы пӧльза вылӧ налӧн честнӧй удж йылысь.
Сійӧ висьталіс певецлӧн ыджыд талант йылысь, став мирса прӧстӧй йӧзлӧн шуд вӧсна сылӧн тыш йылысь.
Буретш тайӧс и оз ков вӧлі висьтавны залын, кӧні пукалісны «дас куим семействоса» представительяс.
Но том адвокат эз на гӧгӧрво тайӧс и эз тӧд став гуся пружинаяссӧ, кодъяс двигайтӧны американскӧй «обществоӧс».
Сійӧ кӧсйис сӧмын оправдайтны ассьыс подзащитнӧйяссӧ — вот и ставыс.
Защитник казьтыштіс сійӧс, кутшӧм сьӧкыда ковмис овны певецлы, том учительлы, коді морӧснас дорйис ассьыс рӧдинасӧ, Квинсилы, коді видліс аслас нэм чӧжӧн сы мында профессия и век жӧ коли гӧль рабочӧйӧн.
Но мый сетісны тайӧ лирическӧй подробностьясыс сійӧ йӧзыслы, кодъяс пукалісны тані да видзӧдісны подсудимӧйяс вылӧ понъяс моз да вӧліны дасьӧсь косявлыны найӧс капканӧ сюрӧм лэбачӧс моз!
Бара чеччис прокурор Кук.
Сійӧ весиг эз заводитлы вензьыштны аслас противникыскӧд, сійӧ прӧстӧ повторитіс кутшӧмсюрӧ свидетельлысь показаниеяссӧ.
Джемс Робинсон важысянь нуӧдӧ «подрывнӧй» удж.
Сійӧ выступайтіс негръясӧс линчуйтӧмлы паныд, ӧнія президентӧс бӧрйӧмлы паныд.
Сійӧ выступайтіс рабочӧйясӧс справедливӧя медалӧм йылысь закон дор да избирательнӧй налоглы паныд.
Зэв частӧ сійӧ гижліс статьяяс политическӧй темаяс вылӧ да печатайтіс найӧс левӧй газетаясын да журналъясын.
Татчӧ карас Джемс Робинсон локтіс кыдзи большевикъяслӧн агент.
Сійӧ выступайтіс мир конгресс вылын, сійӧ пӧлучитіс задание выступитны и тані.
Важӧн нин сійӧ вербуйтіс сторонникъясӧс: учитель Ричардсонӧс, рабочӧй Квинсиӧс да Гиричӧс, кодъяс нуӧдісны подрывнӧй удж заводын.
Учитель да обвиняемӧйлӧн племянникыс пӧлучитісны задание разлагайтны том йӧзӧс.
Ставыс зэв-зэв гӧгӧрвоана.
— Вӧчӧй ассьыныд суждениеястӧ законъяс серти, — присяжнӧйяс дорӧ шыӧдчӧмӧн шуис Кук. — Гашкӧ, ті аддзанныд коланаӧн оправдайтны подсудимӧйясӧс.
Но быд здук ті долженӧсь помнитны сы йылысь, мый краснӧй опасность грӧзитӧ тіян оланінъяслы да тіян челядьлы и мый тайӧ йӧзыс вайӧны Америкалы разрушение да гибель.
И нежнӧй кинас тшапа ӧвтыштӧм бӧрын прокурор лэччис трибуна вылысь.
Вӧлі вторник асыв — зэра, букыд, быттьӧ шоглунӧн кытшалӧм лун.
Тӧлыс нетшкис да копрӧдліс улича вылысь пуяссӧ, ваыс шорӧн визувтіс керка вевтъяс вывсянь, пуяс вывсянь, ветлысь-мунысь йӧзлӧн зонтъяс да плащьяс вывсянь.
Автобусъяс ӧдвывсьыс пырлісны ыджыд ва гуранъясӧ да юр вывсяньыс да кок улӧдзыс резыштлісны йӧзсӧ виж няйтӧн.
Пӧим рӧма лёк туналысь кымӧръяс лэбисны уліті да тэрыба да тшын моз вевттьылісны небесасӧ да ылі горизонтъяссӧ.
Судлӧн ӧшиньясыс, кодъяс важӧн нин вӧліны мыськавтӧмӧсь, зэр войтъясысь кажитчисны перламутрӧвӧйясӧн.
Но некод эз видзӧд ӧшиньяс вылӧ.
Тайӧ асылас судьялӧн, присяжнӧйяслӧн чужӧмъясыс видзӧдісны ставныс вылӧ веськодьпырысь, и сӧмын бӧръя радъясын пукалысь йӧз чувствуйтісны асьнысӧ воддза лун дорысь ещӧ напряжённӧйджыка да тӧждысисны пыр ёнджыка и ёнджыка.
Сфикси чирӧм гӧлӧсӧн юаліс, мый кӧсйӧны висьтавны судлы обвиняемӧйяс.
Фотографъяс да кинооператоръяс быдса армияӧн мӧдӧдчисны барьерлань.
Кыдзи нӧ: колӧ снимайтны подсудимӧйясӧс медся бур здукас!
Чеччис Джемс Робинсон.
Сійӧ сюся видзӧдліс судья вылӧ, прокуроръяс вылӧ, присяжнӧйяс вылӧ.
Некод эз ӧтветит сійӧ видзӧдлӧм вылӧ, ставыс зумыша видзӧдісны джоджӧ, быттьӧ сійӧ вӧлі обвинительӧн, а найӧ — подсудимӧйясӧн.
— Сэр, — заводитіс певец, и гӧлӧсыс сылӧн заставитіс дрӧгнитны залсӧ ставнас, — сэр, ме эськӧ эг кут выступайтны, делӧыс кӧ вӧлі сӧмын ме йылысь, ӧтнам йылысь.
Но тані делӧыс не сӧмын меын.
Бӧръя лунъясӧ тані мунӧ незаконнӧй да немъяндысьтӧм суд американскӧй граждана вылын, кодъясӧс бӧрйисны сы могысь, медым янӧдны йӧз водзын, висьтавны миян йылысь став лёксӧ.
Ме ог кӧсйы ӧтвечайтны сійӧ помтӧм сӧрӧмыс вылӧ, кодӧс тані кисьтісны ме вылӧ да менам ёртъяс вылӧ.
Юристъяс шуӧны татшӧм материалсӧ вель небыда: «йӧз сёрнияс вылын подулалӧм показаниеясӧн».
Американскӧй народлӧн эм талы правильнӧй ним: «няйт».
Колӧ тӧдмавны, кытысь визувтӧ тайӧ лёк дука няйтыс да заводитлыны сувтӧдны сійӧс, кытчӧдз сійӧ эз на ньылышт миянӧс.
Кытысь петӧ няйтыс — быдӧнлы гӧгӧрвоана.
Став тайӧ «показаниеясыс» петӧны шпионъяссянь, сыщикъяссянь, дон вылӧ уджалысь информаторъяссянь, кодъясӧс медалісны гырысь кӧзяева.
Сійӧ фактыс, мый суд мыйвынсьыс зільӧ мырддьыны менсьым да менам ёртъяслысь свобода да американецъясӧн лоны миянлысь честь, зэв колана сы могысь, мый сійӧ петкӧдлӧ, кутшӧм кокни миян странаын бырӧдны любӧй мортӧс, кодӧс кӧсъясны бырӧдны кӧзяева…
Меным быть лоӧ выступитны тані кыдзи сё комын миллион американецъяслӧн да дас кык миллион негръяслӧн представительлы, сы вӧсна мый тайӧ судыслӧн асьсӧ незаконнӧя кутӧмыс йитіс менӧ быд гражданинкӧд — еджыдкӧд кӧть цветнӧйкӧд, дзик ӧткодь.
Менсьым кӧ да менам ёртъяслысь позьӧ мырддьыны свобода да гражданскӧя бырӧдны миянӧс, то ни ӧти американец, кӧть кутшӧм сылӧн кучик рӧмыс эз вӧв, оз вермы чувствуйтны асьсӧ безопасностьын.
Ме ог шу, мый судья Сфикси веськӧдлӧ став тайӧ делӧнас.
Сійӧ — мелкӧй политикан, коді служитӧ ёнджык вынъяслы.
Тайӧ вынъясыс зільӧны подчинитны ставсӧ да став йӧзсӧ миян странаын.
Найӧ тӧдӧны, мый дзик ӧти способ, кодӧн позьӧ заставитны американскӧй народӧс ӧткажитчыны аслас правоясысь да свободаясысь, состоитӧ сыын, медым лӧсьӧдны воображаемӧй грӧз да повзьӧдны йӧзӧс.
Судья Сфикси и ставыс, коді сыкӧд…
Сфикси таркӧдыштіс мӧлӧтнас:
— Подсудимӧй Робинсон, тіянлы ковмас ланьтны, либӧ ме тіянӧс мырдӧн тшӧкта тайӧс вӧчны.
Миян эмӧсь способъяс, кодъяс ланьтӧдасны.
Певец серамсорӧн видзӧдліс сы вылӧ:
— Менӧ абу сэтшӧм кокни повзьӧдны.
abu
И эн думайтӧй, мый ті менӧ повзьӧдінныд…
Чеччыштіс аслас местаысь Кук.
— Подсудимӧй Робинсон, являйтчанныд-ӧ ті ӧні либӧ вӧвлінныд-ӧ ті коркӧ коммунистическӧй партияса членӧн?
Джим нюмъялігтыр бергӧдчис сылань.
— Коммунизм йылысь вопрос ньӧти абу йитчӧма тайӧ судыскӧд, — шуис сійӧ, — судкӧд, коді являйтчӧ прӧстӧ инсценировкаӧн, медым заставитны американскӧй народӧс веритны, быттьӧ эм краснӧй опасность.
— Подсудимӧй Робинсон, ми кутам добивайтчыны тайӧ вопрос вылас ӧтвет, кӧть весиг миянлы ковмас пукавны тані быдса недель, — скӧрысь шуис Сфикси. — Ме повторяйта прокурорлысь вопроссӧ: являйтчанныд-ӧ ті коммунистическӧй партияса членӧн?
Робинсон лӧгпырысь видзӧдліс судья вылӧ:
— Зэв жаль, мый меным ковмӧ велӧдны тіянӧс американскӧй конституциялӧн основнӧй принц…
Мӧлӧтӧн таркӧдӧм орӧдіс сылысь кывъяссӧ.
Сфикси некымынысь гораа повторитіс ассьыс вопроссӧ.
Сійӧ решитіс не виччысьны недель чӧж.
abu
— Мунӧй трибуна вывсьыс!..
Полисмен, нуӧдӧй тайӧ мортсӧ трибуна вывсьыс…
Подсудимӧй, ме кыска тіянӧс кывкутӧмӧ судӧс оскорбитӧмысь!
Полисменъяс уськӧдчисны певец вылӧ.
Мӧлӧтъясӧн таркӧдӧм шы улӧ сійӧс нуӧдісны.
Присяжнӧйяс мунісны лӧсьӧдны приговор.
Зал шызис, вӧрзис.
Судья вӧчис знак и полисменъяс кутісны ветлӧдлыны радъяс костӧд, лӧньӧдісны медся збойяссӧ, немъяндысьтӧг кыскалісны улича вылӧ ставсӧ, кодъяс эз вӧвны сӧгласенӧсь судья поведениеӧн.
Салли заводитліс писькӧдчыны пиыс дорӧ да Джим дорӧ, медым шуны налы гоз-мӧд кыв либӧ кӧть збодермӧдыштны найӧс видзӧдласнас, но полисменъяс стенаӧн сувтісны сы водзӧ.
Василь пукаліс бумага кодь еджыд, воча сюйӧм чуньяссӧ пидзӧсъяс костас топӧдӧмӧн.
Двӧйнияс воштісны терпениесӧ, шызисны да ӧтарӧ юасисны Саллилысь:
— Мый ӧні лоӧ?
Мыйӧ найӧс приговоритасны?
А папаӧс судитасны торйӧн али ставныскӧд ӧтлаын?
Салли кӧсйис успокоитны найӧс, шуны кутшӧмкӧ буртор тайӧ муса детинкаясыслы, но сылӧн аслас пытшкас ставыс дрӧжжитіс сійӧ страшнӧйторсьыс, мый сійӧ виччысис.
Со, медбӧрын, секретарлӧн нускысь гӧлӧсыс.
— Суд локтӧ!
Кора чеччыны!
Присяжнӧйяслӧн старшина Тернер кутӧ киас еджыд бумага лист.
Ставыс веськӧдӧны синъяссӧ тайӧ лист вылас, кытчӧ гижӧма судьбасӧ вит мортлысь.
— Мыжаӧсь али абу подсудимӧйяс? — гораа юаліс Сфикси.
— Мыжаӧсь, — сэтшӧм жӧ ярскӧба ӧтвечайтӧ старшина. — Мыжаӧсь существующӧй стройлы паныд заговор вӧчӧмын, коммунистъяс задание серти подрывнӧй деятельностьӧн занимайтчӧмын.
Воддза радъясын дружнӧя аплодируйтісны.
«Дас куим семействоса» представительяс да налӧн другъясыс вывті дӧвӧленӧсь присяжнӧйяс решениеӧн.
Присяжнӧйяс нюмъялӧны, быттьӧ актёръяс, кодъяс удачнӧя ворсісны вель сьӧкыд роль.
— Кора аплодисментъястӧг, ледияс да джентльменъяс, — небыда шуыштӧ Сфикси. — Тані абу театр, а учреждение, коді дорйӧ закон.
Но ставыс гӧгӧрвоӧны, мый судьялы вывті любӧ тайӧ аплодисментъясыс.
Секретарь ныр пырыс юалӧ, мый кӧсйӧны висьтавны судлы приговорсӧ лыддьытӧдз подсудимӧйяс.
Джемс Робинсон, Роберт Ричардсон, Иван Гирич, Джерард Квинси ӧтказывайтчӧны медбӧръя кывйысь.
Нинӧм, налы нинӧм висьтавны судӧн бесчестнӧй ворсӧмын участвуйтысьяслы!
Но вот подсудимӧйяс скамья вылысь кыпӧдчӧ детинка.
Сійӧ петӧ водзлань, и прожекторъяс югдӧдӧны сылысь сьӧдовгӧрд чужӧмсӧ.
Детинкалӧн неуна дрӧжжитыштӧны киясыс, и медым тайӧс не петкӧдлыны, сійӧ чабыртлӧ да бӧр разьӧ кулакъяссӧ.
— Тані шуисны, мый ме кӧсйи вины сыщикӧс, — кытчӧкӧ юръяс вывті видзӧдӧмӧн шуӧ сійӧ. — Тайӧ дзик ӧти правда, кодӧс висьталісны тайӧ суд вылас.
Да, ме кӧсйи вины сійӧс сыысь, мый сійӧ кучкис менсьым мамӧс.
И тайӧ кӧ лои мӧдысь, ме эськӧ вӧчи тадз жӧ.
Ме ог пов приговорысь, и менам другъясӧй тані оз жӧ повны.
Ме тӧда: миянлы кӧ тшӧктісны кувны, сетны ассьыным олӧмъяснымӧс сы могысь, медым му вылын регыдджык лои справедливость да мир, медым ставсикас рӧма кучика йӧзыс лоины равнӧйӧсь да озыръяс дугдісны угнетайтны гӧль йӧзӧс, — ми эськӧ ставным сӧгласитчим та вылӧ…
Правда ме висьтала, дядя Джим? — И ӧтветсӧ виччысигмоз да тайӧ ӧтветсӧ тӧдӧмӧн детинка бергӧдчис певецлань.
— Правда, менам пиӧй, — пыр жӧ шуӧ Джемс Робинсон.
— Правда!
Истиннӧй правда, Чарльз! — шыасьӧны Гирич да Квинси.
И та вӧсна тышкасьӧны, Чарльз, та вӧсна тышкасьӧны му вылын медся бур йӧзыс! — Ричи гордӧя довкнитӧ детинкалы.
— Ті кыланныд! — торжественнӧя шыасьӧ Чарли судья дінӧ. — Ме помалі, сэр.
Кык присяжнӧй недыр кежлӧ дугдылӧны курччавны резинкасӧ.
Удивительнӧй негритянскӧй детинка висьталіс сэтшӧм кывъяс, кодъясӧн гордитчис эськӧ любӧй верстьӧ морт, коді сьӧлӧмсяньыс тышкасьӧ йӧзлӧн шуд вӧсна.
Чарли пуксис да бергӧдчис залыслы мышкӧн.
Лихорадка, коді сыркӧдіс сійӧс висьталігчӧжыс, лӧнис.
Сійӧ кутіс чувствуйтны мудзӧм да кынӧм сюмалӧм.
abu
Чарли эз думайт сы йылысь, мый виччысьӧ сійӧс да мукӧдъяссӧ: будущӧйыс вӧлі пыдӧ дзебӧм дой кодь, кор кӧнкӧ ёвкйӧ нерв и он тӧд, кӧні тайӧ дойыс.
Еджыдъяслӧн суд, сэсся камера, лун-лун иган сайын, гашкӧ, кӧнкӧ каменоломняясын, кӧрт туй вылын сьӧкыд удж.
Сыӧдз кыліс Сфиксилӧн чирӧм гӧлӧсыс.
Судья тэрмасис лыддьыны приговор:
— «Джемс Робинсон, нелямын сизим арӧса, профессияыс певец;
Роберт Ричардсон, комын кык арӧса, учитель;
Гирич Иван, нелямын кык арӧса, механик;
Джерард Квинси, комын кӧкъямыс арӧса, профессияыс токарь, и Чарльз Робинсон, велӧдчысь, — ставнысӧ витнаннысӧ приговоритны пукавны тюрьмаын куим во, либӧ мынтыны сё тысяча доллар штраф.
Таысь кындзи, приговоритӧм Джемс Робинсонлы да сылӧн племянник Чарльз Робинсонлы тюрьмаын пукалӧм бӧрын воспрещайтсьӧ овны тайӧ местностяс да тайӧ штатас; приговоритӧм Квинсилы, Гиричлы да Ричардсонлы тюрьмаын пукалӧм бӧрын запрещайтсьӧ занимайтны штатъяслӧн государственнӧй учреждениеясын кутшӧм либӧ должностьяс.
Приговоритӧмъяс кӧ думыштасны вежны тюремнӧй заключениесӧ штрафӧн, индӧм суммасӧ — сё тысяча доллар — колӧ мынтыны ставнас и ставсьыс ӧтлаын».
Судьялӧн гӧлӧсыс ланьтіс.
Джемс Робинсон муртса шпыньмуныштіс.
Свет вылын, кӧнкӧ, сюрасны не этша импрессарио, кодъяслы вывті окота лоӧ заключитны сыкӧд договор и ыджыдджык сумма вылӧ.
Но ӧні дыр кежлӧ ланьтіс сылӧн гӧлӧсыс.
Америкалӧн суд заставитіс сійӧс ланьтны.
Сідзкӧ — тюрьма!
45. ВЕШТӦМ
— Мама, вай меным, пӧжалуйста, менсьым каньпиӧс.
— Каньпитӧ?
Мыйла тэныд сійӧ колӧ, Кэтрин?
Аддзас Фэйни, бара мырддяс да жугӧдас воддзасӧ моз жӧ…
А ӧні, кор тэ сэтшӧм мисьтӧма кутін асьтӧ суд вылын, батьыд нинӧм вылӧ оз ньӧб тэныд выльӧс, тэ тайӧс зэв бура тӧдан.
— Да, ма.
И век жӧ меным зэв ёна колӧ каньпиыс. — Эз сетчы Кэт.
— Ок, челядь, челядь! — ышловзис миссис Мак-Магон. — Кутшӧмӧсь ті кыкнанныд кывзысьтӧмӧсь да асныраӧсь!
— Кора, ма, не сравнивайтны менӧ Фэнианкӧд, — орӧдіс Кэт.
Но пыр жӧ сьӧлӧмыс небзис: — Эн лӧгась, ма, ме эг кӧсйы тэнӧ ӧбидитны…
А ӧні вай каньпиӧс.
— Висьтав кӧть, мый тэ кӧсъян вӧчны аслад копилканад?
Мый вылӧ тэныд ковмис деньгаыс?
Кэт гораа окыштіс мамыслысь чужӧмбансӧ.
— Гусятор, ма!
Страшнӧй, ыджыд, рокӧвӧй, гусяысь гусятор! — быргыны кутіс сійӧ, кор босьтіс киас выль фарфорӧвӧй каньписӧ, коді вӧлі дзик жӧ воддзаыскодь.
Мамыс колльӧдіс Кэтӧс подозрительнӧй полӧмсора видзӧдласӧн, и сійӧ петіс комнатасьыс да мӧдӧдчис коттеджлӧн задньӧй кильчӧ вылӧ.
Сэні, ыджыд каштан улын, сійӧс виччысис волнуйтчысь Джон Майнард.
— Судзӧдін? — тэрыба юаліс сійӧ, муртса нывка вуджӧртіс кильчӧ вылын.
Кэт нинӧм эз шу да петкӧдліс копилкасӧ.
— О-кэй! — сьӧлӧм бурмӧмӧн шуыштіс Джон. — Мыйта нӧ сэні?
— Ог тӧд, — каньписӧ жугыля видлалігтыр шуис Кэт. — Збыль ӧд сійӧ мичаник, Джонни?
Ме сылы пукті ним — Пусси…
Сійӧ весиг узьліс мекӧд. — Кэт топӧдіс ас бердас каньлысь фарфорӧвӧй юрсӧ.
— Угу! — Джон ёнджыкасӧ видзӧдіс Кэт вылӧ, а эз кань вылас. — Мыйта нӧ тані?
— Вай жугӧдам — и аддзан. — Кэт чургӧдіс сылы копилкасӧ. — Колӧ сӧмын кужӧмӧн кучкыны сійӧс юрнас изйӧ либӧ керка стенӧ.
Джон шемӧсмис:
— Жугӧдны тэнсьыд каньпитӧ!
Тэнсьыд Пусситӧ!..
Нинӧмысь сійӧс ог вӧчӧй!..
И сэсся, мыйла жугӧднысӧ!
Навернӧ, мукӧд копилкаяслӧн моз жӧ сылӧн кынӧмас эм томан.
Кэт довкнитіс апельсин рӧма юрсиа юрнас.
— Абу, — ышловзьӧм бӧрын шуис Кэт, — воддза копилкаыслӧн томаныс вӧлі, а тайӧс па ньӧбис нарошнӧ томантӧмӧс.
Шуис, мый меным колӧ велӧдчыны лоны скупӧн и мый Фэйнилӧн век эм деньга, а ме ассьым став деньгаӧс видза код тӧдас кытчӧ…
Сійӧ тӧдіс, мый ме нинӧм вылӧ ог убӧлит жугӧдны каньпиӧс.
— Но, вот и бур! — нимкодь лои Джонлы. — Сідзкӧ, ми сійӧс огӧ и жугӧдӧй.
Кэт зумыштчис:
— Кутшӧм жӧ тэ тӧлктӧм, Джонни!
Ме ӧд шулі, мый ог жугӧд сійӧс, деньгаыс кӧ ковмас кутшӧмкӧ пустяк вылӧ.
Тані сёрниыс мунӧ морт олӧм йылысь.
Нывка тшапа лэптіс вывлань зэв ичӧтик розӧвӧй чуньсӧ.
— Но и но, Кэт! — сӧмын и вермис шуыштны вомгорулас Джон. — Сӧмын, тӧдан-ӧ, ме эськӧ век жӧ эг кӧсйы тайӧс вӧчны, кыдзкӧ киӧй оз лыб…
— Эк тэ, а ещӧ детинка!
Со видзӧд!
Кэт дзик детинка моз ӧвтыштчис да кучкис фарфорӧвӧй каньписӧ веськыда коттеджлӧн мышса стенӧ.
Быд бокӧ резыштісны жугалӧм торъяс, кыліс зилькнитӧм шы, и киссьӧм посни деньгасӧ чукӧртігтыр Кэт кутіс кысъясьны муӧд.
Джон уськӧдчис отсавны сылы.
— Вот, — пидзӧсъяс вывсьыс чеччигмоз шуис, медбӧрын, нывка, — менам лыддьӧм серти лои дас ӧти доллар да сизим цент.
Тайӧ ставыс, мый менам эм.
Ставыс, мый меным пӧдаритісны чужан лунӧ мамалӧн вокъясыс. — Сійӧ жугыля видзӧдліс Джон вылӧ. — Ох, Джонни, колӧ ӧд чукӧртны быдса сё тысяча!
Ми кӧ сӧмын ӧтнанным кутам чукӧртны сійӧс, Чарли, кӧнкӧ, пӧрысьмас тюрьмаас!
Джон ас тӧдлытӧгыс нюммуніс.
— Тешкодь жӧ тэ, Кэт! — шуис сійӧ. — Он ӧмӧй тэ тӧд, мый вӧчсьӧ миян карын и мукӧд каръясын и весиг Европаын!
Ӧні ӧд ставыс, коді кывліс да лыддис суд йылысь, чукӧртӧны деньга, медым вештыны певецӧс, Ричиӧс да миянлысь йӧзӧс ставсӧ. — Сійӧ копыртчис дзик Кэт пель дорӧ: — Ме тэныд должен висьтавны секрет: тӧдан, тайӧ суд бӧрас менам стариклӧн сьӧлӧмыс сэтшӧма небзис, мый сійӧ сетіс вештӧм вылӧ миссис Робинсонлы кык тысяча доллар.
И ме сеті жӧ вештӧм вылӧ ассьым став сбережениеясӧс, — тшапа содтіс детинка. — Менам тӧдан уна-ӧ вӧлі?
Менам вӧлі быдса сизимдас доллар, и ме кӧсйи ньӧбны аслым настӧящӧй мотоцикл.
— Правильнӧ вӧчин! — ошкыштіс Кэт. — Сідзкӧ тэ ӧні жӧ ну и менсьым деньгаӧс миссис Робинсонлы.
— Тэ пукты сійӧс конвертӧ и гиж, кодсянь, — велӧдіс Джон. — Сылы, кӧнкӧ, нимкодь лоӧ…
Сійӧ ӧд помнитӧ, кыдзи тэ выступайтін суд вылын да дорйин Чарлиӧс.
Кэт гӧрдӧдіс пель йылӧдзыс.
— Пӧжалуйста, эн нин казьтыв сы йылысь! — шуис сійӧ. — Ме вӧлі йӧй.
Колӧ вӧлі мунны судья дінӧ да висьтавны сылы ставсӧ, кыдзи тайӧс вӧчис Чарли, а ме шӧйӧвоши.
— Ньӧти тэ абу йӧй! — сьӧлӧмсяньыс сувтіс сы дор детинка. — Тэ сэки зэв бура висьталін.
И сэсся, тэ ӧд тӧдін, мый таысь тэныд гортад сюрас, и век жӧ эн повзьы!
Кэт надзӧник серӧктіс:
— Ок, кутшӧма меным сюрис!..
Па игналіс менӧ войбыд кежлӧ ваннӧйӧ.
Веськыда кӧ шуны, тайӧ вӧлі бур, мый сійӧ игналіс, а то детинкаяс эськӧ виисны менӧ.
— Но, налы эськӧ ковмис имеитны делӧ мекӧд! — Кэтлань матыстчигмоз шуис Джон. — Тэнад Фэйниыд вель ыджыд трус.
Кор ме кыйӧді сійӧс переулокын да шуи, мый петкӧдла сылы гаж, тэнӧ кӧ сійӧ вӧрзьӧдас кӧть чуньнас, сійӧ мыйвынсьыс заводитіс пышйыны меысь.
Кэт пыркнитіс кудрияссӧ сідзи, мый найӧ инмисны Джонлы чужӧмбанас.
— Тӧдан, зэв бур, кор эм тэнӧ дорйысь, — чуньнас Джонлысь кисӧ малыштігмоз шуис сійӧ. — Войдӧр меным век ковмыліс аслым ачымӧс дорйыны, а ӧні ме зэв ёна надейтча тэ вылӧ.
И сэтшӧм гордостьӧн, асас сэтшӧм ыджыд вераӧн тыртісны детинкалысь сьӧлӧмсӧ тайӧ кывъясыс, мый сійӧ эз вермы кутчысьнысӧ да окыштіс ичӧтик Кэтӧс.
* * *
Джон висьталіс нывкалы дзик збыльтор.
Кыдз сӧмын йӧз тӧдлісны судлӧн приговор йылысь, страна пасьтасянь Робинсонъяс керкаӧ, коді вӧлі Горчичнӧй Райын, кутісны воавны письмӧяс.
Фермеръяс, рабочӧйяс, врачьяс, студентъяс, кутшӧмкӧ бур йӧз, кодъяс эз гижны весиг ассьыныс нимъяссӧ, ыстісны Саллилы ассьыныс вкладсӧ — некымын доллар асланыс трудӧвӧй деньгаысь.
Джой Беннетлӧн батьыс пиыскӧд да Василькӧд тшӧтш кытшовтісны Горчичнӧй Райса лачугаясӧд да ичӧтик конуркаясӧд, и эз вӧв сэтшӧм семья, коді эськӧ эз сет кык-куим доллар ставныслы дона йӧзӧс вештӧм могысь.
Доктор Рендаль ачыс воліс Салли ордӧ да сетіс сылы вель ыджыд сумма, кодӧс сӧмын на босьтіс банкысь счёт вылысь.
Доктор Рендаль эз висьтав Саллилы, мый тайӧ суммасӧ сылы сеттӧдз ачыс Парк Бийл, банкса директор, сёрнитіс сыкӧд да уговаривайтіс сійӧс не вӧчны тайӧ немдумайттӧм воськовсӧ.
— Тіянлы аслыныд регыд кутас ковны тайӧ деньгаыс, док, — меліа нюмъялігтыр шуаліс Парк Бийл. — Ме эськӧ эг сӧветуйт тіянлы видзны ассьыныд сбережениеястӧ сэтшӧм кужтӧма.
Ме ӧд тӧда, мыйла тіянлы колӧ тайӧ деньгаыс! — И сійӧ мудера нюммуніс.
— Зэв бур, мый тӧданныд. — Доктор зілис сёрнитны спокойнӧя. — Матыса кадӧ меным аслым тайӧ деньгаыс оз ковмы, и ме верма сійӧс видзны, кытчӧ кӧсъя, абу ӧмӧй сідз?
Парк Бийл век на нюмъяліс.
— Код тӧдас, код тӧдас, дона док! — шуыштіс сійӧ. — Друг Стон-Пойнтын йӧзыс дугдасны висьны?
Либӧ друг висьысьясыс босьтасны да кутасны веритны мӧд врачлы?
— Но, гӧгӧрвоана! — шуис доктор. — И век жӧ, Бийл, ме кора тіянӧс ньӧти нюжмасьтӧг сетны меным став суммасӧ.
Банкса директоркӧд сёрниыс сӧмын подтвердитіс Рендальлысь подозрениеяссӧ.
Сэсянь, кор сійӧ выступитіс суд вылын, шензьымӧн этша йӧз висисны Стон-Пойнтын.
Войдӧр оз вӧлі коль ни ӧти асыв, медым доктор Рендальӧс эз корлыны куим-нёль висьысь дорӧ.
Гортас сылӧн пациентъяс быд лун тыртлісны сылысь неыджыд приёмнӧйсӧ.
А ӧні лунъяс колисны лунъяс бӧрся, и некод эз корлы докторӧс висьысьяс дінӧ, телефон чӧв оліс, а приём вылӧ волісны сӧмын Асыввыв окраинаса гӧль йӧз.
Бойкот!
Да, тайӧ вӧлі самӧй настӧящӧй бойкот, кодӧс организуйтіс Ыджыд Босс.
Доктор Рендаль звӧнитліс сылы.
— Пӧртанныд олӧмӧ ассьыныд грӧзитчӧмтӧ, Миллард? — серамсорӧн юаліс сылысь доктор.
— А ті, ме аддза, гажӧдчанныд, дона док? — юалӧм вылӧ юалӧмӧн ӧтвечайтіс Ыджыд Босс.
Тадзи найӧ и торйӧдчисны, сэтшӧм шуткаясӧн шыбитчӧм бӧрын, кодъяс некутшӧм буртор йылысь эз висьтавны.
Доктор жальпырысь видзӧдлывліс аслас лӧсьыд, муса коттедж вылӧ да думсьыс арталіс нин, мыйта сы вылӧ сьӧкыд здукӧ сетас ньӧбасьысь.
А мый сьӧкыд здукыс лоӧ, доктор зэв бура тӧдіс: оз ӧд прӧста сійӧ ещӧ студенческӧй вояссянь на сэтшӧм бура тӧд Миллардӧс да сійӧс кытшалысьясӧс.
Эн, Америкаын эн виччысь пӧщада кӧзяевасянь!
Ӧні сійӧ кӧсйис сӧмын ӧтитор: выручитны тюрьмаысь певецӧс, ассьыс радейтана Ричисӧ да мукӧдъяссӧ, а сэні водзӧ кутас тыдавны, мый вӧчны…
Салли юксис сыкӧд аслас шогнас да радлунъяснас.
Чукӧрмис нин нелямын тысяча долларысь унджык.
Мир конгрессбердса Комитет тожӧ чукӧртӧ деньга да кӧсйысьӧ ыстыны ыджыд сумма.
Локтӧны дзик тӧдтӧм йӧз да вайӧны сылы коді мыйта вермӧ.
Тӧрыт локтісны том морякъяс, тыдалӧ, мистер Ричардсонлӧн ёртъясыс, сыкӧд ӧти экипажысьӧсь, и вайисны деньга, кодӧс чукӧртӧмаӧсь подписка серти.
Миллард заводын рабочӧйяс; киысь киӧ сеталӧмаӧсь шапка и кор сійӧ бӧр воӧма владелец киас, Беннет киӧ, сэні тырыс вӧлӧма деньга.
— А талун менсьым сьӧлӧмӧс зэв ёна вӧрзьӧдісны миян челядь, — висьталіс Салли докторлы. — Локтіс менам Чарлилӧн штабыс ставнас да вайис ассьыс никельяссӧ да центъяссӧ — ставсӧ, мый пӧлучитлісны мам-батьсяньыс кампет вылӧ да жаритӧм ӧрешки вылӧ: «Вот, тётя Салли, содтӧй тайӧс сійӧ деньга дінас, коді тіян эм нин.
Гашкӧ, и миян никельясным отсаласны мездыны мистер Робинсонӧс, Чарлиӧс, Ричиӧс да мукӧдсӧ».
Ставныс найӧ сэтшӧм мусаӧсь!
Ме эськӧ кӧсйи налы бӧр сетны, медым найӧ ньӧбисны аслыныс чӧскыдторъяс, — кутшӧм нин, и кывзыны оз кӧсйыны!
Но Салли эз тӧд сы йылысь, мый вӧлі «штабкӧд» сы дорӧ локтӧдз.
Эз думайт сійӧ, например, сы йылысь, мый сійӧ жӧ лунас водз асывнас Маргрет керкаӧ котӧрӧн пырис гӧрдӧдӧм, волнуйтчысь Мери Смит, чуксаліс Нэнсиӧс да унзіль чужӧмас сылы зургис гӧлубӧй бумага лист:
— На, любуйтчы, мый гижӧ эсійӧ предательницаыс!
— Мый?
Мый сэтшӧмыс? — эз гӧгӧрво Нэнси да сувтӧдіс пӧдругаыс вылӧ унзіль синъяссӧ.
— О енмӧй!
Лыддьы ачыд! — тшӧктіс Мери. — Пыр жӧ гӧгӧрвоан.
Нэнси тільыштіс кыкнан кинас синъяссӧ, кыдзи тайӧс вӧчӧны зэв посньыдик челядь, чӧскыда ышловзис, нюжмасьыштіс, а сэсся пӧкӧритчис Мерилы да заводитіс разбирайтны сідз шусяна «аристократическӧй» почерклысь кузь блед букваяссӧ.
Но медводдза строкаяссӧ лыддигӧн жӧ нывкалӧн став унзільыс прӧйдитіс, чужӧмбанъясыс сылӧн ыпнитісны, и сійӧ, сідз жӧ кыдзи и Мери, дась вӧлі петны ку пытшсьыс скӧрысла.
«Дона Мери, — гижис «аристократическӧй» почеркӧн обладайтысь леди, — гижа тэныд зэв тэрмасьӧмӧн, сы вӧсна мый лӧсьӧдча мунны мамакӧд морскӧй купаньеяс вылӧ Лонг Бичӧ, кытчӧ мама сопровождайтӧ миссис Миллардӧс.
Ме надейтча, мый тэ менӧ помнитан на, кӧть и эн здоровайтчы мекӧд тэныд тӧдса йӧзӧс судитан лунӧ.
Ме чайта, мый тайӧ лои тэнад близорукость вӧсна, сы вӧсна ме тэнӧ извиниті.
Неважӧн ме тӧдлі миян тӧдса миссис Эйниссянь, мый чукӧртӧны деньга, медым вештыны Д. Р., Ч. Р., Р. Р. да мукӧдъясӧс, кодъяс пукалӧны тюрьмаын.
Ме думышті, мый меладорсянь лоӧ правильнӧ не лӧгавны на вылӧ да участвуйтны тайӧ делӧас.
Тэ, кӧнкӧ, частӧ волывлан тюрьмаын пукалысьяслӧн родственникъяс ордӧ, сы вӧсна кора тэнӧ передайтны налы месянь комын доллар, кодӧс татчӧ пукта.
Жалита, мыйла либӧ тэ либӧ миян школаысь кодкӧ мӧд энӧ висьталӧй меным деньга чукӧртӧм йывсьыс водзджык, сы вӧсна мый сэки менам деньгаӧй вӧлі ёна унджык.
Кызь доллар ме неважӧн видзи разнӧйсикас посниторъяс вылӧ, кодъяс меным колӧны.
Коля важногыс на тэнӧ уважайтысь П. Причард.
Деньга пӧлучитӧмысь распискасӧ ысты арнас меным, Парк-авеню вылӧ».
— Ок, яндысьтӧм бугыль!
Ок, кутшӧм дрянь! — сьӧкыда лолалігтыр шуаліс Нэнси, но эз вермы аддзыны сэтшӧм кывъяс, кодъяс эськӧ бура вермисны петкӧдлыны, кутшӧма сійӧ скӧрмис. — Энлы, энлы, ми сылы ӧтветитам!
Ми сылы сідзи ӧтветитам, мый мореыс Лонг Бичын кажитчас сылы пӧсьӧн!..
Часӧн-джынйӧн мысти кымын чукӧртчас штабыс ставнас, и сэки ми решитам, кыдзи сылы ӧтвечайтны, — неуна успокоитчыштӧм бӧрын шуис сійӧ.
Да, бара пуксисны сэтшӧм сьӧкыд лунъяс, кор ковмис чукӧртны штаб.
Сӧмын ӧні штаблӧн заседаниеясыс вӧвліны эз Робинсонъяс керкамышса кушинын, эз Чарли гаражын, кӧні эз нин вӧв «Эзысь свирельыс», а Маргрет керкаын, кодӧс шедӧдіс сылы Джим Робинсон.
Ачыс Маргрет асывсяньыс мунліс репетицияяс вылӧ театрӧ, и Нэнси кольліс аслас оланінас тыр кӧзяйкаӧн.
Кор Чарли эз ло, штабса начальникӧн вӧлі кыв шутӧг да ӧтсӧгласӧн индӧма Джой Беннетӧс.
Кыдзкӧ ачыс лои сідзи, мый буретш тайӧ пӧсь сьӧлӧма, яр детинкаыс, коді вӧчаліс смел поступокъяс, нуӧдіс ас бӧрсяыс мукӧдсӧ.
Сылы ӧні докладывайтісны ребята карын настроениеяс йылысь да событиеяс йылысь, кодъяс касайтчисны вит заключённӧйлы, сы йылысь, кыдзи мунӧ деньга чукӧртӧм.
Сылы найӧ сетлісны и став чукӧртӧм деньгасӧ, кодӧс сійӧ бӧрыннас ыстыліс Салли Робинсонлы.
Сы вӧсна и ӧні, муртса сӧмын сійӧ явитчис Гоу керкаӧ да вайӧдіс аскӧдыс ӧстальнӧй штабистъяссӧ, Нэнси да Мери пыр жӧ петкӧдлісны пӧлучитӧм письмӧсӧ.
— А со и деньгаыс, — турунвиж бумажкаясӧн ӧвтчигтыр шуис Мери. — Стӧч комын доллар.
— Дзик жӧ Иудалӧн деньга кодь! — письмӧсӧ лыддигмоз вомгорулас шуыштіс Джой. — Предательлӧн комын серебренник…
Нэнси нимкодьпырысь чеччыштіс:
— Вот тайӧс, буретш тайӧс ми сылы и гижам!
Джой, Василь, босьтӧй бумага!
Ставным ӧтлаын кутам гижны ӧтвет.
— И гиж непременнӧ, мый суд вылын ме сійӧс аддзылі и эг здоровайтчы сыкӧд эг близорукость вӧсна, а сы вӧсна, мый ме сійӧс синмӧн от вермы видзӧдны! — волнуйтчис Мери.
— И миянсянь гиж, мый ми сылы пуж петкӧдлам, сюрлас кӧ сійӧ миянлы! — требуйтіс Вик Квинси, коді лыддис Патӧс батьсӧ судитӧмын медся главнӧй мыжаясысь ӧтиӧн.
Быдӧн мыйкӧ да мыйкӧ тшӧктісны содтыны письмӧас выльтор, и Пат кӧ эськӧ пӧлучитіс ставсӧ, мый сылы кӧсйис гижны штаб, то мореыс Лонг Бичеын и збыль эськӧ кажитчис сылы пӧсьӧн.
Джой гижис ӧдйӧ, эз кывзы сійӧс, мый тшӧктісны скӧралысь детинкаяс да нывкаяс.
Но кор сійӧ лыддис гижӧмторсӧ гораа, ставыс сӧгласитчисны, мый таысь бурджыка некод эськӧ эз вермы гижны.
Со мый вӧлі письмӧас:
«Патриция Причардлы.
Стон-Пойнтса вит узникӧс освободитӧм вылӧ средствояс чукӧртӧм кузя штаб тіянлы бӧр ыстӧ тіянлысь комын серебренниктӧ.
Штаб нимкодьпырысь юӧртӧ тіянлы, мый тюрьмаын пукалысьясӧс вештӧм вылӧ деньга чукӧртӧм помасьӧ нин и заключённӧйяс оз нуждайтчыны тіян деньгаын.
abu
А тіянлы тайӧ деньгаыс вермас згӧдитчыны, кыдзи сійӧ коркӧ згӧдитчис Иудалы.
Мисс Мери Смит тшӧктӧ юӧртны тіянлы, мый сійӧ абу здоровайтчӧма тіянкӧд суд вылын абу близорукость вӧсна, а сы вӧсна, мый абу кӧсйӧма сёрнитны предательницаяскӧд.
Штаб (кырымпасъяс)».
И Васильлы, и Джон Майнардлы, и Паблолы, и Нэнсилы, и став мукӧд детинкаяслы и нывкаяслы вывті ёна кажитчис письмӧыс и найӧ водзвыв нин тӧдісны, кутшӧм ёна скӧрмас асьсӧ вылӧ пуктысь нывка.
— А коді нӧ нуас письмӧсӧ? — друг юаліс Нэнси.
— Некод.
Ми мӧдӧдам сійӧс почта пыр, — шуис Джой. — Тшӧктам дядя Постлы, медым сійӧ следитас письмӧ нуӧм бӧрся.
Сы вылын и сувтісны.
А дядя Пост, код йылысь муніс сёрниыс, буретш тайӧ кадас вӧлі Салли Робинсон ордын.
Сійӧ локтіс подӧн и весиг аслас знаменитӧй пӧлянтӧг.
Форменнӧй фуражка пыдди сылӧн дзор юр вылас лӧсьыдтӧма чурвидзис кутшӧмкӧ важ шапкашой, коді век ӧтарӧ лэччис синъяс вылас.
Ачыс старик ставнас, сылӧн вывті тэрыб вӧрасъясыс кажитчисны сэтшӧм тешкодьӧн, мый Салли, кӧть сылӧн и аслас вӧліны тӧждысянторъяс да шог, пыр жӧ казяліс тайӧс.
— Мый лои тіянкӧд, дядя Пост? — юаліс сійӧ. — Мыйла энӧ автомобильӧн воӧй?
Кутшӧм шляпа нӧ тайӧ тіян?
Дядя Пост кыдзкӧ гӧгӧрвотӧма ружӧктіс да пырис зептас.
Сійӧ перйис сэтысь сё доллара кык бумажка да яндысьӧмсорӧн пуктіс найӧс пызан вылӧ.
— Пӧжалуйста, мэм, содтӧй тайӧс сійӧ деньга дінас, кодӧс ті чукӧртныд, — кызігтыр шуис сійӧ. — Кӧсъя, медым и менам пайӧй вӧлі тайӧ делӧас…
Деньгаыс честнӧй, верманныд не тӧждысьны, — содтіс сійӧ.
— Аттьӧ тіянлы, дядя Пост, — прӧстӧя да сьӧлӧмсянь шуис Салли. — Сӧмын мыйла татшӧм уна?
Тіянлы аслыныд вермас ковмыны деньгаыс, а миян заключённӧйяслы, ме чайта, ми регыд чукӧртам тырмытӧм суммасӧ.
— Нинӧм нюжмасьнысӧ, колӧ регыдджык освободитны найӧс, — решительнӧя шуис дядя Пост, — а то код тӧдас, мый ещӧ юрас воас Америкаса кӧзяевалы: друг босьтасны да ыстасны найӧс овтӧм ді вылӧ, медым найӧ эз заражайтны тані йӧзсӧ асланыс вӧльнӧй духнаныс.
Сійӧ сёрнитіс тырвыйӧ серьёзнӧя, весиг шогпырысь.
Салли бара да ещӧ сюсьджыка видзӧдліс сы вылӧ.
— Век жӧ ті меным энӧ висьталӧй, мый тіянкӧд лои, дядя Пост, — тӧждысьӧмсорӧн повторитіс Салли, кор казяліс, кутшӧм ёна старик омӧльтчӧма, кымын выль ыджыд чукыр содӧма сійӧ чужӧмын.
— Дзик нинӧм, — веськодьпырысь шуис дядя Пост. — Ставыс лючки-ладнӧ, мэм, збыльысь тіянлы висьтала.
Босьтӧй деньгасӧ, вӧчӧй стариклы сэтшӧм буртор, — шуаліс сійӧ. — Окота на меным видзӧдлыны, кыдзи тіян детинканыд, и мистер Ричардсон, и Джемс и мукӧдъясыс мунасны свободнӧя, конвойястӧг, кар кузя…
И окота дэльӧдыштны став тайӧ судьяяссӧ, честнӧй кыв!
И кор Салли босьтіс кыксё долларсӧ, коді вӧлі стариклӧн став озырлуныс, да пуктіс найӧс сійӧ ящикас, кӧні видзис вештӧм вылӧ дасьтӧм деньгасӧ, дядя Пост спокойнӧй сьӧлӧмӧн муніс.
Старик эз кӧсйы огорчитны сытӧг нин ёна шогӧ усьӧм нывбабаӧс да нинӧм эз шу ас йывсьыс.
Сійӧ эз висьтав, мый суд бӧрын пыр жӧ сійӧс вӧтлісны удж вылысь, мый государственнӧй учреждениеясын оз вермыны лоны коммунистъясӧс дорйысь йӧз.
Сійӧ эз висьтав, мый вузаліс ассьыс автомобильсӧ кутшӧмкӧ неозыр фермерлы и нэм кежлӧ воштіс ассьыс оливкӧвӧй механизмсӧ сӧмын сы могысь, медым сетны гоз-мӧд сё доллар другъяссӧ вештам вылӧ.
Оз, некор нин оз тутӧст аслас пӧляннас дядя Пост!
Но дядя Пост, зэв прамӧй бур старик, кодӧс шыбитісны олӧмсьыс Ыджыд Босслӧн слугаясыс, колӧ чайтны, паныдасяс на миянлы, оз вермы не паныдасьны, сы вӧсна мый сійӧ тожӧ мирлӧн да справедливостьлӧн салдат и оз вешйы аслас пост вылысь.
46. СВОБОДА БЕРЕГЪЯСЛАНЬ
Няклялан резинка кӧрӧбка кутіс помасьны.
Керкаысь вӧлі сёйӧма став печеньесӧ, юӧма став имбирнӧй сурсӧ, шобӧма кладӧвӧйысь став джаджъяссӧ.
Мый сӧмын он думышт, кор гажтӧм!
Том джентльменъяс ветлӧдлісны комнатаысь комнатаӧ, сёӧдысь нин видлалісны семейнӧй альбом, боксируйтчисны, гыжъясисны, очсалісны, ворсісны весиг бриджӧн, и Фэйни, кыдзи и век, ставсӧ воис Ройлысь, — нинӧм эз отсав: гажтӧмыс пыр ёнджыка и ёнджыка нёняліс сьӧлӧмъяссӧ.
Мистер Мак-Магон рӧмдігас муніс гортсьыс да эз на волы, сылӧн гӧтырыс водз игнасис аслас спальняӧ (тыдалӧ, поліс том йӧзсьыс).
Татшӧм ногӧн, другъяс вӧчисны, мый кӧсйисны.
Ывлаӧ петны эз позь: зэрыс шлявгис, быттьӧ пӧжарнӧй кишкаысь; вошӧм кодзувъяс моз пемыдас тыдыштлісны рекламаяс: нярмӧм кӧтасьӧм кор чукӧръяс вевттьылісны тротуаръяссӧ.
Весиг ва войтъяс, кодъяс ӧткодь кадколаст бӧрын барабанитісны кӧрт керка вевтӧ, и найӧ гудрӧдлісны том джентльменъяслысь сьӧлӧмъяссӧ.
— А… а-а… — Фэйни очсыштіс сідзи, мый муртса эз вежыньтчы черлыыс. — Чӧрт, но и гажтӧм жӧ!
Кӧть мед пыраліс кутшӧмкӧ омӧлик пон…
— Угу, — сӧгласитчис Рой, — вывті нин кузь рытыс.
Он тӧд, кытчӧ воштысьнытӧ.
— Кӧть мед Кэт вӧлі гортын, и то позис дурыштны (очсыштӧм). Мучитыштім эськӧ сійӧс (очсыштӧм), нерыштім эськӧ (очсыштӧм) — эз эськӧ вӧв татшӧм гажтӧм!
— Сэсянь, кор тіян старикыд мӧдӧдіс сійӧс пансионӧ, тэнад мамыд, буракӧ, зав ёна гажтӧмчӧ, — видзчысьӧмӧн шуис Рой.
— Сійӧ регыд оз кут гажтӧмчыны, эн тӧждысь, — шыасис Фэйни. — Кэтринӧс, дерт, вӧтласны пансионсьыс да бӧр вайӧдасны бать керкаӧ. — Сійӧ кучкис аслыс плешкас: — Ок ме, ӧлук!
Да тэ ӧд ещӧ он на тӧд миянлысь выльторъяссӧ, Рой!
— А мый?
Мый сэтшӧмыс? — неуна шызьыштіс лунвывса детинка.
— Ме вунӧді тэныд висьтавнысӧ: войдӧрлун миян старикным пӧлучитіс письмӧ пансионса начальницасянь.
Ок, и скӧраліс жӧ сійӧ!
Начальницаыс гижӧма, мый менам радейтана чойӧй — медся ёна косясьысь нывка и бӧрйӧма аслыс, кыдзи сійӧ ачыс шуӧма, «постояннӧй жертва» — воспитанница мисс П. Причардӧс.
Но медся лёкыс сійӧ, мый тайӧ письмӧ пӧлучитӧм бӧрас старик дінӧ локтіс Патрициялӧн мамыс — помнитан, зэв тай страшнӧй, чучела кодь — да кутӧма горзыны па вылӧ да грӧзитчыны, мый норасяс аслыс Ыджыд Босслы.
Но, старик, дерт, зэв ёна повзис да кӧсйысис гижны Кэтлы грознӧй послание, медым сійӧ сэні раммис.
Но ме тӧда, мый сійӧс непременнӧ исключитасны, — убеждённӧя содтіс Фэйни. — И мый найӧ сэні оз ладмыны Патрицияыскӧд, гӧгӧрвоны ог вермы!
— Нывбабалӧн сьӧлӧмыс — тайна, — тшапа шуис Рой. — А век жӧ ме шуа: сысянь, кор Патриция муніс пансионӧ, миян классын эз коль ни ӧти лӧсьыдіник нывка.
Оз жӧ ӧд позь лӧсьыдіникӧн лыддьыны Мериӧс!
Думыштлы, сійӧ ӧд ещӧ и ышнясьӧ, тайӧ урӧдинаыс! — скӧрысь шуис сійӧ. — Вӧчӧ сідзи, быттьӧ оз и казяв миянӧс.
— Та пыдди тэ верман нимкодясьны: школаын эз коль ни ӧти цветнӧй. — Фэйни неокотапырысь нюммуніс. — Робинсонъясӧс вӧтлісны карсьыс, а менам папашаӧй да Хомер гозъя, Ыджыд Босс тшӧктӧм серти, зырисны школаысь и мукӧд цветнӧйяссӧ Рой тэрыба видзӧдліс другыс вылӧ.
— И тэ тожӧ верман радлыны, — шуис сійӧ. — Тэ ӧд весиг вӧтасян вӧлі, кыдзи эськӧ тэныд мынтӧдчыны Робинсонысь да мукӧдъясысь.
Фэйни гораа ышловзис да кутіс ветлӧдлыны комнатаӧд.
— Радлыны!
А мый вылӧ тані радлынысӧ? — бӧрдан гӧлӧсӧн друг горӧдіс сійӧ. — Сьӧд кучикаяс эз лоны, а старӧстаӧн бӧрйисны век жӧ эз менӧ, а эсійӧ равзысьсӧ — гӧрд Беннетӧс!
Тэ тожӧ зэв прамӧй!
Кор бӧрйисны Беннетӧс, тэ весиг эн лок классӧ, медым менӧ поддержитны!
Эк тэ, а ещӧ думайтан лоны политическӧй деятельӧн, штатса губернаторӧн!..
Оз ӧд прӧста менам па шу, мый тэнад дедыд вӧлӧма больгунӧн, и тэ, вӧлӧмкӧ, абу бурджык!
Рой ыпнитіс.
— Повторит, мый тэ шуин! — грӧзитчигтыр воськовтіс сійӧ Фэйнилань.
Фэйни пыр жӧ повзис.
— Мый ме шуи!
Нинӧм ме эг шу.
Мый тэ ме вылӧ воан! — няргӧмӧн шуыштіс сійӧ да бӧрыньтчис ӧдзӧслань, — код тӧдӧ мый вермас лоны. — Мыйла менӧ эз бӧрйыны старӧстаӧн?
Рой зывӧкпырысь видзӧдліс сы вылӧ.
— Сы вӧсна мый тэ он пӧльзуйтчы популярностьӧн. — Лунвывса детинка зэв нимкодьпырысь шуаліс верстьӧ мортлысь тайӧ кывъяссӧ. — А прӧстӧйджыка кӧ шуны: тэ бур скӧтина, Фэйни, и класс тэнӧ оз радейт.
Тайӧ збыль.
Но тэ эн шогсьы, — миролюбивӧя содтіс Рой, — и тэысь тӧлкаджык йӧз проваливайтчӧны.
Вот, шуам, старик Миллард…
— Мый нӧ Миллардыскӧд сэтшӧмыс лоӧма? — чошкӧдіс пельсӧ Фэйни.
— А сійӧ, мый сійӧ пуксис колошӧ тайӧ суднад, — серамсорӧн шуис Рой. — Вот тэныд и ыджыд политик!
Чайтіс, мый сюяс певецӧс да мукӧдъяссӧ решетка сайӧ и ставыс сылӧн кутас мунны зэв шыльыда, и коммунистъяскӧд лоӧ помалӧма.
А лои дзик мӧдарӧ…
Тӧрыт ме аддзылі Гориллаӧс.
Чӧрт кодь скӧр.
Шуӧ, мый ӧні пӧ карын коммунистъясыс ёна унджык важся дорысь.
Весиг найӧ, кодъяс эз и думыштлыны политика йылысь, ӧні, тайӧ суд бӧрас, кутісны сочувствуйтны краснӧйяслы…
И Миллардлӧн заводъясас абу ставыс лючки-ладнӧ.
— Ага, гӧгӧрвоа, — нюжӧдӧмӧн шуис Фэйни. — Буракӧ, Босс эз прӧста кор ас дорас менсьым старикӧс.
— Небыд нямӧд сійӧ — тіян Ыджыд Боссныд, вот мый! — скӧрысь шуис Рой. — Ме эськӧ кужа, кыдзи расправитчыны и краснӧйяскӧд и негръяскӧд.
Босьті эськӧ гоз-мӧд буриник бомба да шыбиті эськӧ налы позъяс — Горчичнӧй Райӧ.
Медся прӧстӧй и бур делӧ!
— Сӧрин! — радпырысь горӧдіс Фэйни, быттьӧ и збыль мачыс либӧ бомбаыс, кодӧс шыбитіс другыс, эз веськав цельӧ. — Сӧрин, Рой!
Миллард тӧлысь сайын нин прикажитіс косявны Горчичнӧй Райысь став керкаяссӧ.
Ӧні сэтчӧ стрӧитӧны кык мичаник небоскрёб…
Сӧмын и тайӧ оз отсав, — ышловзигтыр содтіс сійӧ.
Рой жугыльмис да ланьтіс.
Зэрыс пыр ёнджыка и ёнджыка таркӧдіс кӧрт вевтӧ.
Шутёвтіс тӧв да шыбитіс стеклӧӧ китыр кӧтасьӧм кор.
Ӧшинь сайын вирдыштіс матыса фараяслӧн югӧрыс, шыбитіс кольтаӧн еджыд югӧрсӧ комната стенӧ да бӧр воши пемыдас.
— Старик, буракӧ, локтіс, — очсалігтыр шуис Фэйни.
— Сӧмын ӧні сылысь, пӧжалуй, нинӧм он вермы перйыны.
Но Фэйни ӧшибайтчис.
Кор гӧстинӧйӧ пырис мистер Мак-Магон, коді пӧрччис нин ас вывсьыс плащсӧ да шляпасӧ, сылӧн став видыс, вывті збодер, решительнӧй да полководческӧй, висьталіс сы йылысь, мый лоӧма мыйкӧ важнӧй и мый сылы вывті окота юксьыштны тайӧ важнӧйторнас.
Мистер Мак-Магон шыбитіс торшер вылӧ воротничоксӧ да галстуксӧ, веськӧдіс ассьыс ӧчкиа синъяссӧ кыкнан другыс вылӧ да шуис:
— Детинкаяс!
Веськыда кӧ шуны, ті абу нин детинкаяс, челядьӧй менам, ті — том граждана!
Ті — Америкалӧн надежда!
Сійӧ дугдыштліс, медым любуйтчыштны аслас выступлениелӧн эффектӧн.
Рой чуймӧмӧн видзӧдіс директор бӧрся.
А Фэйни дзик веськодьпырысь гыжъяліс ассьыс кок лапасӧ.
— Мый нӧ сэні тэ декламируйтан, па? — кыдз быттьӧ неокотапырысь юаліс сійӧ. — Верман висьтавны прӧстӧя, тані ставыс ас йӧз, ме разрешайта. — Сійӧ вӧчис дзик королевскӧй жест.
Но торкны Мак-Магон старшӧйӧс эз вӧв сэтшӧм кокни.
— Тані абу местаыс шуткаяслы! — гораа шуис сійӧ. — Том йӧз!
Америкаса граждана!
Ме виччыся тіянсянь отсӧг.
Серьёзнӧй, добросовестнӧй отсӧг ыджыд, государственнӧй делӧын.
Помнитӧй: ме надейтча, ставыс надейтчӧны тіян вылӧ!
Рой эз вермы кутчысьнысӧ:
— Сэр, небеса ради, висьталӧй, мыйын делӧыс?
Директор веськӧдчис ещӧ ёнджыка:
— Делӧыс сыын, донаяс, мый попечительскӧй сӧвет — Стон-Пойнтса медся уважайтана гражданин мистер Миллард — поручитіс меным аскисянь заводитны юасьны велӧдчысьясӧс, обследуйтны налысь политическӧй — гӧгӧрвоанныд: политическӧй! — убеждениеяссӧ.
Быд школьниксянь, челядьӧй менам, ми кутам требуйтны, медым дзикӧдз ӧткажитчисны краснӧй симпатияясысь…
Ми кутам прӧверяйтны ставсӧ — «малюткаяссянь» «курильщикъясӧдз».
Ми кутам нуӧдны тыш эпидемиякӧд, коді грӧзитӧ шымыртны миянлысь став том йӧзӧс.
И ті, детинкаяс, ті кутанныд отсасьны меным тайӧ бур, благороднӧй делӧас, кодӧс ми заводитам…
Но буретш тані ми нэм кежлӧ эновтам директор Мак-Магонӧс да сылысь том йӧзсӧ.
Мед найӧ любуйтчасны Ыджыд Босс поручениеӧн да нимкодясясны на вылӧ усьӧм «честьӧн».
Мед найӧ кольччасны Стон-Пойнтӧ да оласны сідз, кыдзи олісны.
Мед весиг Рой Мэйсон лоӧ мӧдысь штатса губернаторӧн, кӧть эськӧ ӧдвакӧ тайӧ сылы удайтчас: йӧзыс Америкаын заводитісны нин разбирайтчыны йӧзын.
Долг, желание, а главнӧйыс, нежнӧй привязанность важӧн нин чуксалӧны авторсӧ книгалӧн мукӧд геройяс дінӧ.
* * *
Зэв ыджыд океанскӧй теплоход матыстчис набережнӧй дорӧ став аслас уна судта громаданас, палубанас, кӧні тырыс вӧліны йӧз, мостикъяснас, кодъяс вылын сулалӧны нин морскӧй формаа йӧз.
Судно виччысьӧ сӧмын сигнал, медым мӧдӧдчыны, и кӧнкӧ сы пытшкын, дзик уліас, глухӧя стучитӧны дизельяс, кодъяс дасьӧсь пӧртны ассьыныс вынсӧ корабльлӧн движениеӧ.
Море дука тӧв вӧтлӧ посньыдик гыяс, ыджыд вынӧн да небыда кучкалӧ чужӧмад, пӧльыштлӧ кысянь веськалӧ.
Орччӧн сьӧд буксирнӧй катер тэрыба да угодливӧя копрасьӧ гылы, быттьӧ корӧ не гызьыны, не вӧрзьӧдны сійӧс, кольны, мед сійӧ мунас аслас туйӧд.
Палубасянь, перилӧяссянь, молсянь муртса-муртса кылыштӧ сир дук, и тайӧ дукыс вайӧ аскӧдыс лӧсьыд да курыд шог, ылі муясын странствуйтны кӧсйӧм либӧ эновтанторсӧ жалитӧм.
Гашкӧ, сы вӧсна Джордж Монтье нюмъялӧ неуна жугыльпырысь.
Сійӧ сулалӧ мол вылын куш юра да дась кутӧ ассьыс шляпасӧ сы могысь, медым мол дорысь корабльлӧн сьӧкыд громада вешйигӧн лэптыны сійӧс вывлань да ӧвтны мунысь другъяслы.
Йӧз чукӧрын сы дінӧ топӧдчӧны батьыс да двӧйни Квинсияс.
Бара воссис олӧмлӧн листбокыс, и бара Квинси-бать, ичӧтик тушаа да мужественнӧй, заводитӧ овны выльысь, медым вердны, быдтыны да петкӧдны йӧзӧ ассьыс двӧйниа пиянсӧ.
Мыйӧн сійӧ ӧні лоас?
Грузчикӧн портын, «сандвичӧн», коді лун-лун гуляйтӧ мышкас да морӧсас объявлениеясӧн, ёг весалысьӧн либӧ прӧстӧ керкатӧм, уджтӧм беднякъясысь ӧтиӧн, кодъясӧс спаситан Армия заставляйтӧ похлёбка тасьті вылӧ сьывны псалмъяс да дольны священнӧй писаниеысь текстъяс?
Мыйӧн лоӧ пӧрысиник дядя Пост, кодлы важӧн нин пӧра имеитны шоныд надежнӧй пельӧстор да чӧскыд нянь кусӧк?
Мыйӧн лоӧ Джой Беннетлӧн чахоточнӧй батьыс?
Но кӧть кутшӧм олӧм эз дасьтыны налы кӧзяева, найӧ кутасны добивайтчыны правда да человеческӧй справедливость.
Ричи, том учитель, кодӧс мыждісны сыын, мый сійӧ исповедуйтӧ коммунизмлысь великӧй идеяяссӧ, — сійӧ тӧдӧ, кытчӧ сылы мунны да мый вӧчны.
Тышлӧн сьӧкыд да кузь туй куйлӧ сы водзын, но орччӧн восьлалӧны пыр унджык и унджык другъяс, еджыдъяс и сьӧдъяс, и тайӧ вӧчӧ учительӧс повтӧмӧн да асас увереннӧйӧн.
Сійӧ тані жӧ.
Сійӧ сулалӧ палуба вылын Джемс Робинсонкӧд орччӧн, кодӧс бӧръя здукӧ дзикӧдз ӧдӧлитісны репортёръяс, да мыйкӧ гижӧ блокнотӧ, кодӧс сетіс сылы певец.
— Вот, сетанныд тайӧс другъяслы, — шуӧ сійӧ Джимлы да матӧджык матыстчӧ сы дінӧ. — Сідзкӧ ті энӧ вежӧй ассьыныд думнытӧ? — пӧшти вашкӧдӧ сійӧ. — Думыштлӧй, тайӧ ӧд зэв сьӧкыд, зэв упорнӧй тыш!
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
И, пола, тіянӧс ӧд вывті ёна аддзӧны, тіян бӧрся кутасны охотитчыны торйӧн нин ёна, тіянӧс кутасны ненавидитны, преследуйтны…
abu
abu
Думыштлӧй та йылысь…
Джемс Робинсон видзӧдӧ сы вылӧ жугыль, тӧлка, свет вывсьыс ставсӧ гӧгӧрвоысь синъясӧн.
— Ме решиті нин, — шуӧ сійӧ. — Ме ог бӧрыньтчы. И меным абу страшнӧ, сы вӧсна мый миянкӧд ставныс, коді новлӧдлӧ мортлысь ним…
Том морт топӧдӧ сылысь кисӧ и друг уськӧдчӧ да зэв сьӧлӧмсяньыс окыштӧ сылысь мужественнӧй сьӧд чужӧмсӧ.
Сэсся сійӧ матыстчӧ плащ пытшкӧ гартчӧм, дзик детинка кодь ичӧтик нывбаба дінӧ.
— Ӧні ті верманныд не тӧждысьны, миссис Робинсон, — меліа шуӧ сійӧ. — Ӧні тіян Чарлиныд вермас пӧлучитны ставсӧ, мый вылӧ сылӧн эм правоыс аслас способностьяс да ум сертиыс.
Салли нинӧм оз шу да довкйӧдлӧ юрнас.
Волнуйтчӧмыс топӧдӧ сылысь горшсӧ.
abu
Матыстчӧ Иван Гирич; сылӧн киас важ сумка, кытысь тыдалӧ народнӧй украинскӧй вышивкалӧн аслыссикас узорыс.
Гиричлӧн чужӧмыс шӧйӧвошӧмкодь да шуда, кутшӧм овлӧ сэтшӧм йӧзлӧн, кодъяс некыдз оз вермыны воны ас садяс виччысьтӧм радлунысь.
— Василь! — чуксалӧ сійӧ. — Кытчӧ нӧ тэ сундуктӧ воштін?
Пиыс оз шыась.
Чарликӧд ӧтлаын сійӧ нюкыльтчӧма борт вомӧн да чуксалӧ ас дінас двӧйниа другъяссӧ.
И Чарлилы и Васильлы окота вӧлі шуны другъясыслы прӧщайтчигас мыйкӧ аслыспӧлӧсӧс, медым сійӧ дыр, гашкӧ, некор эз вун.
Но кыдзи овлӧ век, кор тэнад сьӧлӧмыд тырӧма чувствоясӧн, кывйыд шуалӧ сӧмын быдлунъя кывъяс, кодъяс оз висьтавны сійӧс, мый тэ кӧсъян висьтавны.
— Гижӧй миянлы, кыдзи-мый тіян лоӧны делӧясныд, — велӧдӧ Чарли.
— А кутанныд кӧ гижны Стон-Пойнтӧ, передайтӧй чолӧм сэні… ставныслы, — мытшасьлігтыр шуӧ Василь.
Сійӧ инмӧдчылӧ морӧс зеп дорас, кӧні косясьлӧм записнӧй книжка пытшкын куйлӧ кыкпельӧ кусыньтӧм записка.
Детинка помнитӧ наизусть тайӧ строчкаяссӧ, кодъясӧс гижӧма сьӧд кучика нывкалӧн небрежнӧй да талантливӧй киӧн:
Аддзылас-ӧ нин коркӧ сійӧ ассьыс сьӧд чойсӧ?..
abu
Репортёръясысь мынтӧдчӧм бӧрын, Джемс Робинсон босьтӧ киӧдыс Ричиӧс да сыкӧд ӧтлаын матыстчӧ борт дінӧ.
Ӧні сійӧ тыдалӧ став другъясыслы — ыджыд, тушаа, неуна мудз, зэв мича, кыпыд чужӧма.
— Ми ог дыр кежлӧ янсӧдчӧй, — шуӧ сійӧ, и гӧлӧсыс сылӧн кокньыдика вевттьӧ корабль вылысь да мол вылысь шумсӧ. — Ме нуа Чарлиӧс и бӧр локта.
Ме лоа аслам народкӧд.
Корабльлӧн кыз, ён басыс кылӧ сы бӧрся.
Босьталӧны посъяссӧ, и медбӧръя здукас чеччыштӧ мол вылас Ричи.
Сьӧкыда ызакылӧ ва, сьӧкыда бергӧдчӧ корабльлӧн ыджыд телӧыс.
Джордж Монтье, Квинси да Ричи ӧвтчӧны шляпаяснаныс.
Горзӧны ассьыныс бурсиӧмъяссӧ двӧйниа вокъяс.
Певец, Иван Гирич да кык детинка — сьӧд да еджыд — чӧв олігтыр следитӧны, кыдзи кывтӧ бӧрлань, мунӧ небоскрёбъяскостса ущельеяслань Свободалӧн турунвижкодь, невыразительнӧй статуяыс.
Дзугӧ да ыркӧдӧ юрситӧ тӧв, гашкӧ, буретш сійӧ тӧлыс, коді локтіс настӧящӧй Свободалӧн тыдавтӧм на берегъяссянь.
{Авдеенко А. О. (комиӧдіс Ивӧ Ёгор) @ Гӧраясын тулыс @ повесьт @ А. Авдеенко. Гӧраясын тулыс @ 1959 @ Лб. 3-339.}
Авдеенко Александр Остапович
ГӦРАЯСЫН ТУЛЫС
ПЕРВОЙ ГЛАВА
1952 вося апрель тӧлысь помын югдандорыс петіс иностраннӧй фирма филиалса воротаӧд югыд рӧма вынйӧра «Линкольн» (тайӧ фирмаыс ещӧ кольӧм нэм заводитчигӧн на котыртіс Будапештын концессионнӧй предприятие).
Веськӧдліс «Линкольн» машинанас Джон Файн, инженер, фирма филиалса генеральнӧй секретарь, автомобильӧн азартнӧя панласьысь.
Джон Файн ещӧ совмещайтіс «Лунвыв» разведывательнӧй центрса гуся резидентӧс, кывкутіс агентурнӧй направлениеысь, коді секретнӧй докладъясын шусис «Тиссаӧн».
Тайӧ шифр улас гӧгӧрвосис Венгриякӧд граничитысь сӧветскӧй Закарпатскӧй область: Верховина, став каръяс да населённӧй пунктъяс, кодъяс вӧліны Тисса, Латорица да мукӧд юяс берегъяс пӧлӧн, важнӧй посъяс, электростанцияяс, аэродромъяс, воинскӧй частьяс, кӧрт туйяс, кодъяс горнӧй хребетъяс вомӧн йитӧны Сӧветскӧй Союзӧс Чехословакиякӧд, Венгриякӧд, Австриякӧд, Югославиякӧд.
Джон Файн вӧлі лӧз свитера.
Рыжӧй юрсиа юрас вӧлі автомобильнӧй гонщиклӧн шлем.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый Файн муніс Будапештысь субӧтаӧ — сэтшӧм лунӧ, кор сійӧ пырджык ветлывліс ылі прогулкаясӧ, — сылӧн настроениеыс эз вӧв кыпыд.
Ӧні Файн тӧвзис аслас «Линкольнӧн» эз Балатон ты дорӧ, эз Тисса ю вом дорӧ, коді усис Югославиякӧд граничитысь Дунайӧ, эз аслас винаясӧн нималысь Токайӧ.
Сійӧ тэрмасис рытыввылӧ, оккупируйтӧм Лунвыв Германияӧ.
Сэні, Баварскӧй вӧрын, важ вӧралан замокын, коді вӧлі гӧра вылын сук вӧр пӧвстын, Джон Файнӧс виччысис «Бизон» — «Лунвыв» разведцентрса начальник, код системаӧ пырис закарпатскӧй направление «Тисса».
Джон Файнӧс корисны шифруйтӧм телеграммаӧн.
Сылы, кыдзи сійӧ гӧгӧрвоис, ковмас кывкутны «Колумбуслӧн» провалысь да ставсьыс сыысь, мый вӧлі йитчӧма тайӧ скандальнӧй делӧыскӧд, коді коркӧ кажитчыліс сэтшӧм вернӧйӧн.
Путкыльтчис-киссис ставыс, мый вӧлі сэтшӧм дыр думайтӧма, мый вылӧ воштӧма зэв ыджыд средствояс да вынъяс.
А кутшӧм бура муніс первойсӧ операцияыс!
Кларк-«Колумбус» зэв удачнӧя вуджис граница вомӧн.
Кларкӧс колльӧдысьяслӧн пӧгибнитӧм лыд вылӧ оз босьтсьы, сійӧс вӧлі планируйтӧма.
Яворын олан первойя лунъяссяньыс жӧ «Колумбус» должен вӧлі надёжнӧя овмӧдчыны сӧветскӧй му вылын Иван Белограй документъяс отсӧгӧн, а Белограйсӧ вӧлі водзджык нин виӧма.
Надеяясыс вӧліны гырысьӧсь, но найӧ эз збыльмыны.
Файн эз получит урчитӧм кадӧ сигнал, коді висьталіс, мый Кларк заводитіс Яворын ассьыс деятельностьсӧ.
Некутшӧм сигнал эз примит Закарпатьесянь фирма филиаллӧн гуся радиостанция и мӧд вежон чӧжӧн.
Тайӧ вӧлі медся бӧръя срок, тайӧ нин вӧлі висьталӧ, мый лои катастрофа.
Кыдзи да код мыж вӧсна провалитчис Кларк, ловйӧн колисны сылӧн отсасьысьясыс али провалитчисны жӧ, — ставсӧ тайӧс Файн эз на тӧд.
Но факт кольӧ фактӧн.
«Колумбусӧс», сэтшӧм тӧдчана, сэтшӧма велӧдӧм разведчикӧс, воштӧма.
Вевъяліс-ӧ сійӧ арестуйттӧдзыс жугӧдны яд тыра ампула?
А сійӧс кӧ босьтісны ловйӧн, то кужас-ӧ сійӧ чӧв овны?
Кӧть и жаль, сійӧ унатор тӧдӧ.
«Мый нӧ меным лоӧ «Колумбус» провалитчӧмысь? — мӧвпаліс Джон Файн. — Оз кӧ во ён отсӧг, сетасны сьылідзирйӧ, вӧтласны разведкаысь».
Автострада абу на косьмӧма войся зэр бӧрын, туйыс вӧлі вильыд, опаснӧй.
Но Файн тӧвзис и тӧвзис машинанас, эз чинты ӧдсӧ ни посъяс вылын, ни чой горув лэччигӧн, ни весиг чукыльясын.
Шуйгавылын и веськыдвылын шылькнитчӧма помасьлытӧм степь — венгерскӧй пастухъяслӧн нэмӧвӧйся муыс.
Ылын, асыв-лунвылын тыдаліс Трансильванскӧй Альпылӧн сьӧкыд, зэра кымӧр кодь громадаыс.
Водзвылын войвывсянь кутісны матыстчыны Еджыд Карпатылӧн предгорьеясыс.
Куим час чӧж дурмӧм моз тӧвзьӧм бӧрын Файн воис чехословацкӧй граница дорӧ да первойысь выключитіс моторсӧ.
Сиденье мыш вылӧ лэдзчысьӧмӧн сійӧ шойччис, кор прӧверяйтісны документъяс да видлалісны багажсӧ да машинасӧ.
Часджын мысти сійӧ пырис Словакияса столицаӧ — Братиславаӧ.
Первойя веськалӧм кафеын завтракайтӧм бӧрын сійӧ нуӧдіс машинасӧ Дунай пӧлӧн Братислава — Вена автострада кузя.
Луншӧр кадын сійӧ вӧлі Верхньӧй Австрияын, Линц карын, вуджис австро-германскӧй граница да гӧраясӧд мунысь туй кузя мӧдӧдчис Баварскӧй вӧрӧ, ылі замокӧ, «Лунвыв» разведцентрса руководитель — генерал Артур Крапс дінӧ расправа вылӧ.
Гӧра пӧлӧн мунысь изйӧн вольсалӧм шоссе пыр крутджыка и крутджыка кыпӧдчис вывлань, пыр ёнджыка чукльӧдліс.
Рӧмдіс.
Ёсь йывъяса гӧраяс весьтын петіс гӧгрӧс югыд тӧлысь.
Сынӧдыс лои сӧстӧмджык да кӧдзыдджык.
Туй весьтын ӧти бӧрся мӧд кыпӧдчылісны нитшсялӧм скалаяс.
Ещӧ ӧти чукыль бӧрын автомобильнӧй фараяслӧн югӧръясыс мыджсисны джуджыд ӧградаӧ, кодӧс тэчӧма зэв гырысь изъясысь да джынвыйӧ сайӧдӧма гартчысь быдмӧгъясӧн.
Джон Файн некымынысь переключитіс светсӧ да сувтіс кӧрт ворота водзӧ; воротаас вӧлі тувъялӧма зарни букваяса сьӧд пӧвтор, кытчӧ гижӧма: «Звероводство кузя Баварияса высшӧй школа».
Светӧвӧй да звукӧвӧй сигналъяс вылӧ сторожевӧй будкаысь тэрыба петіс виж полувоеннӧй формаа, оружиеа привратник.
— Коді?
Мый лоис? — юаліс сійӧ немецкӧй кыв вылын салдат моз сурова.
— Локтӧй матӧджык, — ньӧжйӧндзи, немецкӧй кыв вылын жӧ, шыасис Файн.
Привратник видзчысьӧмӧн, автомат вывсьыс кисӧ босьттӧг, матыстчис машина дорӧ.
Файн висьталіс пароль да тэрыба прикажитіс:
— Восьты!
Тэрыба!
— Яволь! — Часӧвӧй матыстліс кисӧ фуражка кӧзырёк бердас, котӧртіс вороталань.
Ньӧжйӧник воссисны стальнӧй ӧдзӧсъяс, кутіс зильгыны электрическӧй звӧнок, коді юӧртіс сторожевӧй постъяслы сы йылысь, мый замок территория вылӧ пырӧ гӧсть.
Моторнас небыдика мургигтыр «Линкольн» муніс веж туннельті, нэмӧвӧйся ньыв пуяс увті, да друг петіс тӧлысь югӧрӧн югдӧдӧм, зэв ыджыд альпийскӧй эрд вылӧ.
Эрд помын тыдаліс шуштӧм замок.
Сылысь стенъяссӧ вӧлі тэчӧма гырысь изъясысь, кодъяс сьӧдӧдӧмаӧсь нин да кытсюрӧ вевттьысьӧмаӧсь плющӧн.
Ёсь йыла  черепичнӧй вевтыс, коді коркӧ вӧлӧма ӧмидз рӧма, лоӧма пӧим рӧма.
Муувса уль руӧн ӧвтыштіс Джон Файн вылӧ.
Сійӧ пасьталіс пинжаксӧ, пӧрччис шлемсӧ да мӧдӧдчис замокӧ.
Параднӧй кильчӧ поскӧд лэччис охотничӧй курткаа, виж шляпаа, пашкыр уска да былькъя синъяса морт.
Воӧм морт дінӧ матыстчӧм бӧрын сійӧ, почтительнӧя, угодливӧя нюмъялігтыр, шуис английскӧй кыв вылын ёна тӧдчысь немецкӧй акцентӧн:
— Сэр!
Шеф назначитіс тіянлы свидание эз офисын, а русскӧй биллиарднӧйын.
Кора мунны ме бӧрся.
Пашкыр уска морт нуӧдіс Файнӧс замокӧ бокыса мӧд ӧдзӧсӧд.
Джуджыд ӧдзӧсӧ видзчысьӧмӧн таркнитӧм бӧрын немец почтительнӧя ланьтіс кывзысигмоз.
— Да, да.
Пырӧй!
Служитель восьтіс ӧдзӧссӧ да кыв ни джын шутӧг муніс.
Джон Файн воськовтіс порог вомӧн да лоис сідз шусяна «русскӧй биллиарднӧйын» — пельӧсса зэв ыджыд комнатаын, кодӧс эжӧма дубӧвӧй панельӧн да кодлӧн ӧшиньясыс видзӧдӧны паркӧ.
Пу Диана, кыйсьӧмлӧн богиня, коді кыз чепъяс йылын ӧшаліс пӧтӧлӧк бердын, киясас кутіс ыджыд пу асык, кытчӧ вӧлі винтитӧма электрическӧй лампочкаяс, кодъяссянь усис матӧвӧй югӧр биллиарднӧй пызанлӧн турунвиж ной вылӧ.
Став нёльнан стенас ӧшалісны ош да кӧин юръяслӧн чучелаяс, кӧр сюръяс.
На увдорын сулалісны шкапъяс, кӧні вӧліны кучик переплётъяса книгаяс, бутылкаяс да стӧканъяс, румкаяс, бокалъяс, биллиарднӧй кийяс да шаръяс.
Синмад шыбитчис торъя шкап, кодӧс тӧдісны тані олысьяс да замокӧ тшӧкыда волысьяс кыдзи «скорӧй помощь кузя шкап».
Тані вӧлі «Бизонлы» став коланаыс сы вылӧ, медым сійӧ эз кувсьы друг, медым сылӧн пӧрысьмӧм сьӧлӧмыс, юр вемыс, тыясыс, желудокыс да почкаясыс уджалісны нормальнӧя: кислороднӧй ингалятор, кислороднӧй резинӧвӧй пӧдушкаяс, нитроглицерин тыра, быдсикас аппетитнӧй, слабительнӧй да снотворнӧй жидкостьяс тыра склянкаяс, патентуйтӧм ампулаяс, таблеткаяс, порошокъяс...
Биллиарднӧйлӧн ылі пельӧсын ломаліс грот кодь зэв ыджыд камин.
Биыс лӧсталіс креслӧлӧн полируйтӧм пу вылын — Артур Крапслӧн радейтана шойччан местаын.
Креслӧыс вӧлі тыртӧм.
Шеф ворсіс биллиардӧн ӧтнас.
Сійӧ неважӧнсянь радейтіс воны сӧмын ассьыс да ворссьыны сӧмын аслыс.
Кутшӧм кӧть эз вӧв сьӧкыд Джон Файнлӧн сьӧлӧм вылас, сійӧ век жӧ любопытствоӧн видзӧдліс «Бизон» вылӧ, коді вӧлі недоступнӧй прӧстӧй морт синъяслы.
Бӧръя воясас «Бизон» оліс став йӧзсьыс ӧтдортчӧмӧн.
Аслас резиденцияысь сійӧ петавліс сӧмын сійӧ гежӧд случайясын, кор сійӧс корліс начальство докладъясӧн либӧ торъя колана индӧдъясла.
Артур Крапс вунӧдіс сійӧ вояссӧ да лунъяссӧ, кор овліс сідз жӧ, кыдзи уна миллион йӧз.
Ставыс, мый ӧні сійӧ вӧчлывліс, вӧлі гусяторйӧн.
Крапс эз вӧв ни Уолл-стритса приказчикӧн, ни ген-штабса вельмӧм чинодралӧн.
Сійӧ ачыс вӧлі ыджыд капиталистӧн, миллионерӧн, коді пасьталӧма генеральскӧй мундир.
Крапслӧн вӧліны сталелитейнӧй да деревообделочнӧй заводъяс, сійӧ вӧлі «Паськӧм» да «Кӧмкот» зэв озыр компаниеяслӧн правлениеясын, вӧлі пайщикӧн Бразилияса, Перуса, Аляскаса, Анкараса банкъясын.
Вӧлі мый вӧчнысӧ «Бизонлы» аслас предприятиеясын, но сійӧ лыддис бурджыкӧн вешйыны бизнесменствоысь.
Заводъясӧн, банкъясӧн да компанияясӧн управляйтісны Крапслӧн торъя дӧвереннӧй йӧз, а ачыс сійӧ дзикӧдз сетчис Европейскӧй разведывательнӧй управлениелы, космополит-миллионеръяслӧн тайӧ зэв важнӧй форпостыслы.
Тані, коммунизмлы паныд тышлӧн передньӧй крайын, «Бизон» действуйтіс ни вынъяссӧ, ни кадсӧ жалиттӧг.
Официальнӧй мундиръяса сылӧн коллегаясыс, кодъяс выступайтісны свободолюбивӧй странаяслы паныд, миян оланног дінӧ ассьыныс лӧглунсӧ дзеблісны фигӧвӧй листъясӧн, пель чунӧдмӧн кучкалісны «рытыввывса демократиялӧн» барабанъясӧ, тутсісны сідз шусяна «свободнӧй мирлӧн» гора трубаясӧн.
«Бизонлы» оз вӧлі ков татшӧм маскировкаыс.
Сылӧн кывъясыс некор эз торъявлыны делӧысь.
«Бизон» вӧчліс сійӧс, мый йылысь сёрнитліс, сёрнитліс сы йылысь, мый вӧчліс.
«Бизон» вӧлі сійӧ йӧз пӧвстысь, кодъяс лӧсьӧдісны законопроект, коді корис законодательнӧй органъяслысь лыдтӧм уна деньга да право Сӧветскӧй Союзлы да сылӧн другъяслы паныд медся паськыд да медся подлӧй гуся война вылӧ.
Сылӧн вӧлі ӧти цель, ӧти мог — любӧй, медся коварнӧй способъясӧн слабмӧдны миянлысь выннымӧс, слабмӧдны миянӧс быдлаын, кӧні сӧмын позьӧ, медым лӧсьӧдны военнӧй разгромлысь, мирӧвӧй империализм водзын миян полнӧй капитуляциялысь условиеяс.
«Бизонлӧн» да сылӧн гуся армиялӧн став вынъясыс вӧлі веськӧдӧма сы вылӧ, медым писькӧдчыны сӧветскӧй му вылӧ да вредитны миянлы: взрывайтны посъяс да плӧтинаяс, ӧзтавны заводъяс да фабрикаяс, лэдзавны чой горув поездъяс, шедӧдны гуся документъяс, паськӧдны провокационнӧй слухъяс да клевещитны честнӧй йӧз вылӧ.
«Бизонлӧн» вӧлі аслас, пӧшти безотчётнӧй, ведениеын уна сё тысяча доллар, фунт, франк, марка, лира, пезо, сылысь гуся донесениеяссӧ лыддисны банкӧвӧй офисъясын да разведштабъясын.
«Бизон» вынлы, сылӧн планъяслы эскисны ставӧн, коді ненавидитіс миянлысь страна, коді явӧ и гусьӧн дасьтіс миянлы паныд война.
«Бизон», тӧдӧмысь, эз чужлы ни генералӧн, ни миллионерӧн, ни «Лунвыв» разведцентрса начальникӧн.
Заводитліс сійӧ ассьыс деятельностьсӧ ичӧтик чинсянь.
Кор вӧлі томджык, сылы дыр кад эз везит.
Вит во новліс лейтенантскӧй погонъяс, дас во ветлӧдліс старшӧй лейтенант званиеын.
Но дыр кыссьысь служебнӧй летаргиялӧн став тайӧ вояс чӧжыс, кыдзи шуис найӧс ачыс Крапс, сійӧс эз эновтлы мӧвп ӧдйӧ, ӧтчыд выныштчӧмӧн, кыпӧдчыны крут служебнӧй поскӧд.
Старшӧй лейтенант бӧрын сетӧм чиныс сійӧс эз нин ышӧд: сулаліс сы мында во виччысьны, терпитны, выслуживайтчыны, медым пӧлучитны капитанскӧй погонъяс!
Эз, сійӧ мечтайтіс сӧмын генеральскӧй звездаяс йылысь.
Капитан, майор, полковник — став тайӧ инстанцияяс вылас колӧ кутсьыны кыдз позьӧ регыдджык.
Ӧдйӧджык, ӧдйӧджык генералӧ!
Но кыдзи тайӧс вӧчны старшӧй лейтенантлы, неурожайнӧй прерияясса гӧлиник фермерлӧн пилы, кодлӧн абуӧсь ни уна деньга, ни солиднӧй йитӧдъяс да коді абу синмӧ шыбитчана туша-рожаа?
Талантъяс?
Да, Артур Крапслӧн мӧвп серти, найӧ сылӧн вӧліны тырмымӧн дорсьыс унджык.
Сылӧн вӧлі зэв бур паметь: кутшӧмкӧ книгаысь ӧти листбок лыддьӧм бӧрын сійӧ тупкыліс книгасӧ да, пӧтӧлӧкӧ видзӧдігтыр, повторяйтліс ставсӧ, первойя строкасяньыс медбӧръяӧдзыс, кывйысь кывйӧ.
Кутшӧмкӧ комнатаын некымын минута олыштӧм бӧрын фотографируйтліс синъяснас сэтысь став предметъяссӧ.
Нинӧм эз вунӧдлы, весиг туалетнӧй пызан вылын сулалысь духилысь нимсӧ.
Некод военнӧй колледжын, кӧні Крапс вӧлі инструкторӧн, эз кужлы сэтшӧм пелька подделывайтны ёртъясыслысь кырымпасъяссӧ.
Некод сыысь бурджыка эз ворс бриджӧн.
«Венны позьтӧм пӧръясьысьяслӧн», мӧдногӧн кӧ йӧзлӧн, кодъяс кужӧны сідз пӧръясьны, мый найӧс оз позь кыйны, чемпионатъяс вылын сійӧ тшӧкыда вӧвліс первой призёрӧн.
Но не кӧ эськӧ шуда случай, то и ӧнӧдз на не лоны сылы генералӧн.
Ӧтчыд, картіӧн ворсігӧн, Артур Крапс паныдасис вельможнӧй полковниккӧд, кодӧс вӧлі командируйтӧма военнӧй училищеӧ, кытчӧ сійӧ кад кежлас вуджӧдісны Крапсӧс.
Озыр, том полковник, кодлы нэм чӧжыс везитлӧма, ворсіс бриджӧн омӧлика, но азартнӧя, эз пов рискуйтны гырысь суммаясӧн.
Виски юигӧн да анекдотъяс висьтавлігмоз Артур Крапс ӧти рытӧн воис озыр гӧстьлысь став деньгасӧ.
Воис сэтшӧм кокниа да гажаа, мый мӧдыс весиг эз дӧзмы.
Мӧдарӧ, ворсӧм бӧрас, кор зепъясас эз нин коль ни ӧти ыргӧн деньга, полковник кучкис кинас пызанӧ да серӧктіс:
— Аттьӧ наукаысь, Крапс!
Бура тайӧ тіян артмӧ.
И татшӧм даннӧйяс дырйи ті ӧнӧдз на абу генерал?
Аслас бумажникӧ йӧзлысь деньга сюялігмоз Артур Крапс шуис кыдз быттьӧ шутитӧмӧн:
— Ме висьтала тіянлы ассьым секретӧс, а ті меным ассьыныд — кыдзи лоны генералӧн.
Ладнӧ?
— Ладнӧ! — шуис полковник.
Картіасигӧн тадзи шуткаӧн сёрнитӧмыс, кодлы Артур Крапс сійӧ рытнас эз сет торъя тӧдчанлун, вӧчис ыджыд последствиеяс.
Регыд мысти Крапсӧс корисны столицаӧ да назначитісны военнӧй министерстволӧн сійӧ отделас, кӧні начальникнас вӧлі буретш сійӧ полковникыс, Крапслӧн картіӧн ворсысь тӧдсаыс.
Сійӧ кадсяньыс и заводитчис сылӧн ӧдйӧ кыптӧмыс.
Куим во Мысти Артур Крапс лои полковникӧн, ещӧ кык во мысти пӧлучитіс генеральскӧй звездаяс да ыджыд должность.
Сэсся сійӧ гӧтрасис миллионерша вылӧ...
Ортсысяньыс «Бизон» ньӧти эз вӧв благороднӧй американскӧй ӧш кодь.
«Лунвыв» разведцентрса начальник вӧлі ичӧтик тушаа, дженьыд кокъяса, беринӧсь чужӧма кыз морт.
Биллиарднӧй кий, кодӧс сійӧ кутіс, кажитчис пӧшти кыкпӧв кузьджык ассьыс.
Кыз пельпомъяссӧ тупкис гырддзаясӧдзыс пуджӧм сосъяса еджыд дӧрӧм да австралийскӧй вурунысь киӧн кыӧм фуфайка.
Нёйкъялысь волысъяс кутісны векни руд гачсӧ.
Джон Файн кӧ эськӧ эз тӧд «Бизонӧс», сійӧ эськӧ некыдзи эз шу, мый сы водзын гуся делӧясӧн веськӧдлысь.
Сійӧс позьӧ вӧлі чайтны корабельнӧй пӧварӧн, национальность сертиыс немецӧн, а не быдтор вӧчны вермысь генералӧн, чистокровнӧй англо-саксӧн, кодлӧн предокъясыс воисны Америкаӧ историческӧй корабль «Мэйфлауэр» вылын, коді вайис Англияысь первой переселенецъясӧс.
Артур Крапслӧн небыдик, рыжоват, зарни рӧма юрсиыс муртса-муртса кудритчыштіс.
Синъясыс ичӧтикӧсь.
Синлапъясыс пӧшти синлысъястӧмӧсь.
Синкымъясыс дженьыдӧсь, сукӧсь, югыдрыжӧйӧсь.
«Бизонлӧн» и гӧлӧсыс эз вӧв американскӧй прерияясса ӧшлӧн кодь.
Пӧдӧмӧн страдайтысь мортлӧн лӧнь, нарошнӧ чинтӧм гӧлӧс.
— Хеллоу, Файн! — Шеф сьӧкыдпырысь кыпӧдіс юр весьтас дженьыдик сьӧкыд кисӧ, чолӧмалана нюмъёвтіс: — Бура-ӧ воинныд?
Кутшӧм самочувствиеныд?
Джон Файн зэв бура гӧгӧрволіс, мый шефлӧн бурлуныс, сылӧн чолӧмалана нюмъялӧмыс висьталӧ сӧмын сійӧс, мый Крапс пӧръясьысь.
Прӧстлунлӧн маска, «равнӧйяс пӧвстын равнӧйлӧн» маска гежӧда вешйылӧ сэтшӧм наян актёръяслӧн чужӧм вылысь, кутшӧмӧн вӧлі «Бизон».
— Хеллоу, шеф! — шыасис Файн. — Аттьӧ.
Вои бура, а чувствуйта ачымӧс... чувствуйта, кыдзи ті гӧгӧрвоанныд да догадывайтчанныд, зэв лёка!
«Бизон» бурпырысь серӧктіс да кучкис кучик пома кийнас шарӧ.
Сьӧд цифраясӧн вирдалігтыр лы шар гӧгыльтчис турунвиж ной кузя да, мӧд шарӧ зурасьӧм бӧрын, колскысьӧмӧн пырис лузаӧ.
— Ворсам партия? — юаліс шеф.
Файн мустӧмтіс «русскӧй биллиард», сійӧ мудзис, сылы окота вӧлі пукавны камин дорын, кокъяссӧ нюжӧдӧмӧн да синъяссӧ куньӧмӧн, наслаждайтчыны египетскӧй сигараӧн.
Но сійӧ дзебис ассьыс кӧсйӧмъяссӧ.
— Радпырысь, сэр! — тэрыба шуис сійӧ.
Дзебис ассьыс мӧвпъяссӧ и генерал Крапс.
Нюмъялысь Джон Файнлӧн биллиарднӧйӧ пырӧмыс эз вермы гажӧдны «Бизонӧс».
Артур Крапс синнас эз вермы аддзыны тайӧ сверхспортивнӧй том мортсӧ.
Том разведчик аслас ортсыса виднас кыдз быттьӧ висьталіс Крапслы: «Ті ыджыд босс, а ме тіян подчинённӧй, но зато менам желудокӧй действуйтӧ бура, а оз тіянлӧн моз.
Ті, Крапс, наслаждайтчанныд властьнаныд, а ме — аслам буйнӧй томлунӧн.
Ті някляланныд ассьыныд диетическӧй салаттӧ да лаканныд шомйӧв.
Войясын ті онӧ вермӧй узьны.
Тіян сьыланкывйыд сьывсьӧма, а ме ассьым муртса на заводита.
Но, висьталӧй веськыда: коді нӧ миян пӧвстысь шудаджыкыс?»
Артур Крапс эз радейт Файнӧс ещӧ и сы вӧсна, мый Файн пӧшти эз чувствуйт сыысь ассьыс зависимость, эз нуждайтчы сылӧн покровительствоын, сы вӧсна мый сылӧн вӧлі ёна ыджыдджык покровитель центральнӧй разведштабын.
Биллиарднӧй ной вылӧ эз кольны шаръяс.
Партиясӧ воис «Бизон».
Сійӧ пуктіс кийсӧ пызан вомӧн да, васӧд, замшевӧй салфеткаӧн кисӧ чышкалігмоз, дружескӧя нюмъялігтыр шуис:
— Аттьӧ, Файн, чорыда водзсасьӧмысь.
Файн радпырысь нюмъёвтіс жӧ да копыртыштіс юрсӧ:
— Аттьӧ, бура атакуйтӧмысь, сэр.
— Но, сёрнитыштам «Колумбус» йылысь, — шуис «Бизон» да мӧдӧдчис биллиарднӧй пельӧслань, кӧні ломаліс камин.
Сійӧ делӧсӧ заводитігӧн, мыйлы вӧлі сиӧма ассьыс став олӧмсӧ, генерал дзикӧдз вежсис.
Ичӧтик чусыд синъясыс сылӧн кутісны дзирдавны, рушмӧм банбокъясыс гӧрдӧдыштісны, и гӧлӧсас кыліс барскӧй властность.
«Бизон» пуксис креслӧӧ да, лёк дука сигара куритігтыр, шуис:
— Докладывайтӧй!
— Менам докладӧй, сэр, тайӧ пӧрйӧ лоӧ зэв дженьыдик.
Миянлы ӧнӧдз на, кӧть и жаль, эз удайтчы тӧдмавны, мый лои «Колумбускӧд».
«Бизон» чуймӧмпырысь видзӧдліс Файн вылӧ да зывӧктана шпыньмуніс:
— Кыдзи тайӧс гӧгӧрвоны?
Ті, буракӧ, век на онӧ кӧсйӧй эскыны сыӧ, мый «Колумбуслӧн» операцияыс провалитчис?
— Прӧститӧй, сэр, ме кӧсйи сӧмын шуны, мый меным эз удайтчы тӧдмавны помкаяссӧ, мый вӧсна провалитчис «Колумбуслӧн» операцияыс.
Ми воштім Яворкӧд йитӧд да та вӧсна нинӧм, дзик нинӧм огӧ тӧдӧй.
Позьӧ чайтны, мый провалитчис и Стефан Дзюба, Яворын миян резидент.
— Кыдзи ті кутінныд сыкӧд йитӧдсӧ?
— Явор — Будапешт поездысь вагонса проводник отсӧгӧн.
Тайӧ сы пыр ми пӧлучитім Белограйлысь документъяссӧ, кодъясӧс вӧлі судзӧдӧма миян резидентным...
Но проводниксӧ неважӧн вуджӧдісны мӧд линия вылӧ, страна пытшкӧ.
— А рация?
Вӧлі сійӧ яворскӧй резидентлӧн?
— Да, вӧлі, но пӧльзуйтчыліс сыӧн сӧмын сійӧ случайясын, кор оз позь вӧлі йитчыны мекӧд мӧдногӧн.
— Кӧні видзисны радиопередатчиксӧ?
— Дзюбалӧн вӧлі зэв надёжнӧй гусяин.
Гӧравывса сук вӧрын, йӧзтӧминын.
«Бизон» мӧвпалігтыр видзӧдліс камин би вылӧ, шонтыштіс сы весьтын кияссӧ.
— Сідзкӧ ті чайтанныд, — шуис сійӧ недыр чӧв олӧм бӧрын, — мый Кларккӧд ӧтлаын провалитчисны резидент Дзюба да агент Скибан?
— Да, сэр.
— А кутшӧмӧсь тіян подувъясыс та вылӧ?
— Дзюбалӧн чӧв олӧм.
Кор Дзюба воштіс позянлун информируйтны менӧ Явор — Будапешт поездса проводник отсӧгӧн, сылы колӧ вӧлі пыр жӧ йитчыны мекӧд радио пыр.
Сійӧ тайӧс эз вӧч.
Сідзкӧ — провал!
— Абу быть, — вочавидзис «Бизон». — Ті, надейтча, регулярнӧ лыддянныд «Закарпатская правда»?
— Да, сэр.
— А мыйла апрель кызь витӧд лунся номерсӧ энӧ лыддьӧй?
— Эг на судзӧд.
А мый сэні?
«Бизон» нюжӧдчис каминлӧн мраморнӧй дӧскалань, босьтіс портфель, перйис сэтысь «Закарпатская правдалысь» свежӧй номер.
— Видзӧдлӧй заметка, кодӧс печатайтӧма нёльӧд листбокын, происшествиеяс отделын.
Файн зумыштчӧмӧн лыддис татшӧмтор:
«Неважӧн Кӧр урочищеын гӧраӧ нуӧдысь туй вылын уси пропастьӧ грузӧвӧй машина, коді вӧлі «Мебель» нима яворскӧй артельлӧн.
Катастрофа дырйи пӧгибнитісны правлениеса председатель Дзюба да шофёр Скибан.
Районнӧй автомобильнӧй инспекция тӧдмаліс авариялысь помкаяссӧ.
Водительскӧй право Дзюбалӧн эз вӧв, но вештіс машинаӧн веськӧдлӧмысь Скибанӧс да пуксис руль сайӧ.
Кодъюра администратор преступнӧя используйтіс ассьыс власть, и та вӧсна пӧгибнитісны и ачыс, и шофёрыс, а артельлӧн правление воштіс машина».
Джон Файн бӧр сетіс газетасӧ «Бизонлы», гораа ышловзис:
— Фу, кокниджык лои сьӧлӧм вылын!
Колӧ шуны, ме виччыси лёкджыкӧс.
Сідзкӧ, Дзюба да Скибан эз провалитчыны Кларккӧд ӧтлаын.
О, тайӧ ёна вежӧ менсьым став чайтӧмъясӧс.
— Водз радланныд, Файн, — чукыртчыліс «Бизон». — Ме ногӧн, провалитчис и Дзюба.
— А кыдзи нӧ газетаса хроникаыс?
— Тайӧ хроникасӧ вермис сочинитны сӧветскӧй контрразведка, медым ылӧдны миянӧс.
— Но «Закарпатская правдасӧ» лыддям не сӧмын ми тіянкӧд.
Кӧр урочищеын олӧны уна тысяча йӧз.
Найӧс он пӧръяв.
Да, сэр, заметкаыс дзик лӧсялӧ лоӧмторйыслы.
— Шуам, мый тайӧ событиеыс вӧлі.
Но кутшӧм сылӧн збыль помкаыс?
Збыльысь-ӧ Дзюба вӧлі код?
Эз-ӧ нарошнӧ сійӧ веськӧд грузовиксӧ пропастьӧ?
Тадзи кӧ, то мыйла?
Эз-ӧ сы вӧсна, мый кыліс сьылі вывсьыс петля эсійӧ, кыдзи сійӧс...
— Зубавинлысь, — висьталіс Файн.
— Да, да.
Дзикӧдз пикӧ воӧм казялӧм бӧрын сійӧ и виис асьсӧ.
— Бара оз вермы лоны, сэр.
— Мыйла?
Файн индіс синъяснас «Закарпатская правда» вылӧ:
— Татшӧм случай дырйи газета эськӧ эз печатайт татшӧм заметкатӧ.
— Ставыс вермас лоны, Файн.
Сӧветскӧй разведчикъяслӧн зэв бур фантазия да уна резервнӧй, дзик виччысьтӧм приёмъяс.
Огӧ кутӧй вунӧдны та йылысь...
Дзюба вермис юны садьсӧ воштытӧдз?
— Эз.
Сійӧ юис уна, но кужӧмӧн.
— Вот аддзанныд! — нимкодь лои «Бизонлы». — Сідзкӧ, газеталӧн версияыс подозрительнӧй.
Файн эз сӧгласитчы шефыскӧд.
— Сэр, нинӧм подозрительнӧйыс тані абу.
Дзюба вермис мырддьыны рульсӧ Скибанлысь, вермис та водзвылын ёнакодь юны, вермис тӧдлытӧг сюйны машинасӧ пропастьӧ.
— Ог эскы!
Мый вӧчан, Файн, менам кӧ нырисӧй сэтшӧм, мый любӧй ищейка вежалас! — «Бизон» радпырысь котшкӧдыштіс аслас небыд, кыз нырӧ. — Кыла: абу сідз мыйкӧ, оз лӧсяв...
Но сёрнитыштам «Колумбус» йылысь.
Мый ті вӧчинныд сылысь положениесӧ тӧдмалӧм могысь?
Мыйла энӧ мӧдӧдӧй Яворӧ специальнӧй мортӧс?
— Меным кажитчис, мый татшӧмтор лоӧм бӧрын менам эз вӧв право тайӧ риск вылас.
Ме виччыси тіянлысь индӧдъяс.
— Кутшӧма сёрминныд видзчысьӧмнанныд! — серамсорӧн горӧдіс «Бизон». — Та йылысь колӧ вӧлі думыштны сэки, кор заводитінныд операциясӧ.
Джон Файн дивитӧмпырысь видзӧдліс шеф вылас.
— Коді нӧ думайтіс, мый ставыс тадзи лоӧ!
Делӧыс кажитчис дзик вернӧйӧн.
— Эз быдӧнлы сідз кажитчы.
Уськӧдлӧй тӧдвылад, дона Файн, менсьым сомнениеясӧс да ӧлӧдӧмъясӧс.
Ті зілинныд убедитны менӧ, мый найӧ весьшӧрӧ, подувтӧмӧсь.
«Бизон» шыбитіс каминӧ помӧдз куриттӧм сигарасӧ да перйис кӧрӧбкаысь выльӧс.
— А вообщӧ эз ков мӧдӧдны Яворӧ «Колумбусӧс».
Тіян сэні вӧлі опытнӧй, уна вося резидент Дзюба, кодлӧн вӧліны бур отсасьысьяс.
— Дзюба снабжайтіс миянӧс информацияӧн.
«Колумбуслысь» группасӧ вӧлі индӧма сӧмын кӧрт туй вылын диверсияяс вылӧ.
— Дзюба ӧмӧй эз вермы займитчыны и тайӧн?
Тіянлы ӧмӧй абу тӧдса, мый миянлы медся донаӧсь кӧреннӧй йӧз пӧвстысь агентъяс?
— Ме чайті, мый Кларк кыдзи миян медбур разведчик вермас дженьыд срокӧн шедӧдны...
«Бизон» эз лэдз Файнлы помӧдз висьтавны:
— Тіян став чайтӧмъясыд лоисны азартнӧй ворсысьлӧн пӧръясьӧмӧн!
И кыдзи ме, дурак, сетчи сэки тіян сёрнияс вылӧ.
Ог прӧстит тайӧс аслым некор!
Кларкӧс Яворӧ мӧдӧдӧм — тіян зэв грубӧй ӧшибка.
Ті торкинныд миянлысь кӧрт правилӧ: нуӧдны став кыз разведывательнӧй да диверсионнӧй уджсӧ не асланым киясӧн.
Таысь ми ӧні донӧн мынтысям.
Воштыны Кларкӧс!..
Воштыны Дзюбаӧс!..
Не имеитны некутшӧм йитӧд сэтшӧм важнӧй районкӧд, кыдзи Закарпатье!..
Ті гӧгӧрвоанныд, мый тайӧ лоӧ?
Джон Файн видзчысьӧмпырысь, ассьыс достоинство петкӧдлӧмӧн, довкнитіс юрнас.
— Абу сідз, донаӧй, ті дзик нинӧм онӧ гӧгӧрвоӧй!
Закарпатье граничитӧ нёль государствокӧд: Польшакӧд, Венгриякӧд, Румыниякӧд, Чехословакиякӧд.
Закарпатье — Балканыӧ сухопутнӧй ворота.
Сэні, Карпатскӧй гӧраяс дорын, лоӧ дасьтӧма русскӧй дивизияяслы да корпусъяслы трамплинъяс сійӧ случайын, лоӧ кӧ война.
Сідзкӧ, миянлы колӧ тӧдны русскӧйяслысь тайӧ зэв важнӧй пограничнӧй районсӧ: кӧрт туйяслысь став линияяссӧ, налысь пропускнӧй способностьсӧ, автострадаяс, шоссеяс, посъяс, войскалысь фактическӧй да лоны вермана дислокация.
Ставсӧ колӧ тӧдны!
— Ме гӧгӧрвоа.
Буретш тадзи ме и действуйті! — пӧся шыасис Файн. — Сэр, нинӧм на абу воштӧма!
Миян эм позянлун восстановитны положениесӧ.
«Бизон» кыпӧдіс синъяссӧ Файн вылӧ — найӧ вӧліны ичӧтикӧсь, васӧдӧсь, тырӧмаӧсь лӧг эскытӧмлунӧн.
— Кутшӧм ногӧн?
Мый тіян ӧні эм Яворын?
— Куим рядӧвӧй агент.
На лыдысь кыкыс — активнӧя действуйтысьяс.
Коймӧдыс — резервист, коді гежӧдика выполняйтліс Дзюбалысь важнӧй поручениеяс.
Дзюбаӧс казьтыштӧм бӧрын «Бизон» петкӧдліс аслас чужӧм вылын мучитчӧм:
— Татшӧм мортӧс воштім!
Комын во уджаліс!
Бенджамин Паркер кадсянь.
И ставыс тайӧ тіян вӧсна, донаӧй!
«Решитӧма вӧтлыны менӧ разведкаысь», — мӧвпыштіс Файн да шогӧ усис.
— Кыдзи вермис провалитчыны осторожнӧй, зэв тӧлка Кларк?
Коді сійӧс вузаліс? — лӧгпырысь водзӧ висьталіс «Бизон». — Кытчӧдз ставсӧ тайӧс огӧ тӧдмалӧй, ми огӧ вермӧй лыддьыны миянлысь яворскӧй агентураӧс безопасностьын.
Действуйтны колӧ вывті видзчысьӧмӧн да сӧмын кык направлениеын: корсьны провалитчӧмлысь помкасӧ да вербуйтны выль агентъясӧс.
Файн гажмис: «Оз, век жӧ, буракӧ, оз вӧтлы».
— Ме ставсӧ тайӧс гӧгӧрвоа, сэр, — почтительнӧя шуис сійӧ. — Ме эськӧ важӧн нин действуйті, менам кӧ эськӧ вӧлі Яворын резидент.
Предлагайта тіянлы утвердитӧм вылӧ кандидатура...
— Кутшӧм легальнӧй положениеыс тіян яворскӧй агентъяслӧн? — торкис «Бизон».
— «Гомер» — синтӧм корысь, «Кармен» — цыганскӧй слӧбӧдаысь гадайтчысь, «Крест» — резервист, заведуйтӧ...
— Ті шуинныд «Крест»?
Крыж?
Любомир Крыж?
— Да, сэр.
Масарик кадӧ Крыж вӧлі немецкӧй, французскӧй да русскӧй кыв кузя учительӧн.
Ӧні сійӧ вузалӧ книгаяс Укркультторг магазинын, а сідзжӧ тӧдса кыдзи мастер-любитель, пу кузя резчик.
— Помнита, помнита!
Тӧда «Крестӧс» во кызь кымын, сэксянь, кор на ме вӧлі Масарик правительство бердын военнӧй атташеса адъютантӧн.
Колӧ шуны, и ассьыс нимсӧ сійӧ пӧлучитіс личнӧ месянь.
Джон Файн гӧгӧрвоис «Бизонӧс» ас ногыс да радпырысь шуис:
— «Крест» — зэв бура вежас Дзюбаӧс.
Вӧчам сійӧс резидентӧн.
Сетам сылы...
«Бизон» зывӧкпырысь шеныштіс Файн вылӧ кинас:
— Тіян йӧзыд ӧні оз донъявсьыны.
Ме мӧдӧда Яворӧ аслам резервысь йӧзӧс.
Националист-боевикъясӧс.
Закарпатьеса олысьясӧс.
Бандералысь матысса соратникъяссӧ.
Помнитанныд Дубашевичӧс да Хорунжийӧс?
— Кыдзи нӧ, зэв бура помнита!
Зонъясыс — первой сорт!
Кыдзи найӧ мунасны, му кузя али воздухті?
Ме пыр али...
«Бизон» бара торкис Файнӧс:
— Тайӧ нин абу тіян делӧ, майор.
Тіянлы коли ӧні сӧмын мӧвпавны сы йылысь, мый лоис Яворын.
Унджык вылӧ тіян абу некутшӧм право.
Видзӧдӧй татчӧ!
«Бизон» матыстіс ас дінас кокньыдик пызан, коді вӧлі роликъяс вылын. Пызан вылас вӧлі Яворскӧй районлӧн ыджыд масштаба карта, чистӧй бумага стопа да бура ёсьтӧм цветнӧй карандашъяс тыра мраморнӧй стӧкан.
— Апрель нёльӧд лунлы паныда войӧ Кларклы колӧ вӧлі вуджны граница вомӧн проводник Граб вылын верзьӧмӧн, медым не кольны пограничнӧй му вылӧ ассьыс следсӧ.
Сідз? — юаліс «Бизон».
— Да, сэр.
— Кыдзи, тіян ногӧн, удайтчис тайӧ Кларклы?
— Тӧдӧмысь.
Менам морт видзӧдіс вуджӧм бӧрсяыс.
Дублёръяс, кодъяс вуджисны границасӧ сійӧ жӧ войнас, дыр кежлӧ отвлекитісны пограничникъяслысь вниманиесӧ Кларк дінысь, тупкисны сійӧс быдса куим час кежлӧ.
Тайӧ каднас сійӧ вевъяліс петны шоссе вылӧ, кӧні сійӧс виччысис...
«Бизон» торкис Файнӧс:
— Ті исправитчыны вермытӧм оптимист.
Мыйла ті сэтшӧма эсканныд, мый Кларк эз коль пограничнӧй му вылӧ ассьыс следъяссӧ?
— Тайӧ жӧ вӧлі сылӧн главнӧй могыс.
Кор ми Кларккӧд лӧсьӧдім граница вуджан план, ми кыкнанным лыддим, мый успехыс лоӧ сӧмын сійӧ случайын, Кларк кӧ оз коль ассьыс следъяссӧ ни служебнӧй полоса вылӧ, ни виноградникъясын.
Миянлы важнӧ вӧлі петкӧдлыны пограничникъяслы, мый границасӧ вуджис ӧтнасӧн Граб да мый сійӧс кыдзи важнӧй персонаӧс тупкисны флангсянь.
И пограничникъяс збыльысь преследуйтісны Грабӧс кыдзи главнӧй нарушительӧс.
Найӧ сійӧс, дерт, кутісны, но... сійӧ вӧлі кулӧма.
— Планыс правильнӧй.
Ме тӧда сылысь став детальяссӧ.
А кыдзи сійӧс пӧртӧма олӧмӧ?
Шуам, мый Кларк вуджис границасӧ лючки-ладнӧ.
Шоссе вылын сійӧс да Грабӧс виччысис Скибанлӧн грузӧвик.
Сідз?
Файн довкнитіс юрнас.
— Дыр-ӧ сулаліс машинаыс туй вылас?
Навернӧ, кык часысь не этшаджык, эз кӧ унджык.
Сідзкӧ, сійӧс вермисны казявны ставӧн, коді муніс машинаӧн либӧ подӧн тайӧ туй кузяыс кӧкъямыссянь дас час рытӧдз: пастухъяс, колхозникъяс, путевӧй обходчик, коді олӧ со этайӧ будкаас, пограничнӧй наряд, коді нуӧ служба застава тылын. Сідз?
Дерт, сідз.
Водзӧ.
Кларк, кор воис Зӧлӧтӧй Звездаа тайӧ героиня дінас, эз тырмымӧн бура ворс демобилизуйтчӧм старшина Иван Белограйлысь рольсӧ.
Водзӧ.
Сійӧ вермис кыпӧдны подозрение кольӧм вося облигация кузя ыджыд выигрышӧн да автомобиль ньӧбӧмӧн.
Водзӧ.
Сійӧс вермис вузавны аслас проводник Грабыс, вермис тӧдны сійӧ мортыс, коді личнӧ тӧдіс Иван Белограйӧс.
И, медбӧрын, сӧветскӧй разведка вермис тӧдмавны Иван Белограй ним улын дзебсясьысь мортын сійӧ младшӧй клерксӧ, коді служитліс война кадӧ посольствоын.
Кыдзи аддзанныд, Файн, слаб местаясыс тіян «зэв бур» планын тырмымӧн дорсьыс унджык.
«Колумбус» провалитчис, таын оз вермыны лоны некутшӧм сомнениеяс.
Да, кыдзи ті думайтанныд, тырмис сылӧн воляыс жугӧдны ампула?
Файн лэптыштліс пельпомъяссӧ:
— Сэр, ме весиг ог кӧсйы думайтны мӧдтор.
Ме эска...
— Грӧш дон тіян эскӧмныдлы татшӧм провал бӧрын! — «Бизон» зывӧкпырысь видзӧдліс Файн вылӧ юр вывсяньыс кок улӧдзыс. — Ті кӧть гӧгӧрвоанныд он, кутшӧм улӧдз усины тіян резидентскӧй акцияясыд?
Файн копыртіс юрсӧ да нинӧм аддзытӧм синъясӧн видзӧдіс воскӧн мавтӧм паркетлӧн мича рисунок вылӧ.
— Да, сэр, — медбӧрын шуис сійӧ.
— Он, онӧ гӧгӧрвоӧй.
Тіян акцияясыд усины сэтшӧм улӧдз, мый найӧ вообщӧ оз нин ценитчыны. — «Бизон» чеччис, босьтіс щипцы да заводитіс сюявны каминӧ ичӧтик кос чуркаяс.
Кыдз пулӧн атласнӧй кырсьыс ыпнитіс югыд биӧн.
Файн тайӧ кадас мӧвпаліс: «Ставыслы пом, пропадиті».
— Ті сэсся онӧ мунӧй Будапештӧ, — шуис «Бизон», кор бӧр локтіс аслас креслӧӧ. — Ті компрометируйтінныд асьнытӧ да кыдзи резидент миянлы онӧ туйӧй.
Притворяйтчыны водзӧ вӧлі нинӧмла.
Файн гордӧя чатӧртіс юрсӧ, ышнясьӧмӧн юаліс:
— Тайӧ тіян ӧтнанныдлӧн решение?
«Бизон» гӧгӧрвоис, мыйӧ кутчысьӧ вӧйны заводитӧм Файн, да серамсорӧн шуис:
— Да, тайӧ менам решение.
И сійӧс вынсьӧдӧма нин сэні, вылынджык.
Сідзкӧ, дона майор, тіянлы надейтчыны нинӧм вылӧ.
Главнӧй штабысь тіян влиятельнӧй другъясыд тайӧ пӧрйӧ лоины вынтӧмӧсь.
Файн чӧв оліс.
Вижӧдіс сылӧн гожъялӧм, тӧлӧн чишкалӧм чужӧмыс.
Вӧвлӧм будапештскӧй резидентлӧн паръясыс, пельясыс да ныр йылыс едждӧдісны, лоины кулӧм мортлӧн кодьӧсь.
Синъясыс чусаммисны.
Сійӧ дыр пукаліс кыв ни джын шутӧг да вӧрзьӧдчытӧг; сійӧ шемӧсмис шефлӧн приговорысь.
Век кежлӧ прӧщайтчыны разведкакӧд!
Медся вына разведкакӧд, кодӧс сэтшӧм вылӧдз кыпӧдӧма, кӧні сэтшӧм бура мынтысьӧны, кӧні позьӧ вӧчны сэтшӧм яръюгыд карьера!
Тайӧ эськӧ вӧлі ужаснӧ, тайӧ кулӧм дорысь лёкджык!
Сылы зэв мустӧмӧсь обыкновеннӧй профессияяс, кодъяс вермӧны лоны быд смертнӧйлӧн.
Сійӧ радейтӧ сӧмын ӧтитор: шпионаж.
Сійӧ, мый вӧчис Файн ӧнӧдз, вӧлі шудӧн сӧмын избраннӧйяслӧн, кодъясӧс благӧслӧвитӧма вылісянь аслыспӧлӧс, гуся олӧм вылӧ.
Лёк наянлун, палачлӧн кодь лёклун, ыджыд актёрство, кужны пычкыны йӧзлысь медся дона секретнӧй сведениеяс, виавны да травитны шогмытӧмъясӧс, киськавны найӧс лӧж да клевета няйтӧн — со сылӧн грознӧй оружиеыс, коді сэтшӧм вернӧя да дыр служитіс сылы.
И ӧні сылы колӧ шыбитны сійӧс, мунны сы дінысь, мыйтӧг оз вермы овны.
Вермас ӧмӧй тайӧ лоны?
«Бизон» спокойнӧя пукаліс камин дорын, сигара куритігмоз, терпеливӧя виччысис, кор сылӧн подчинённӧйыс юас ассьыс курыд дозсӧ пыдӧсӧдзыс.
— Сэр, збыль ӧмӧй вот тадзи, век кежлӧ, и решитӧма менсьым судьбаӧс?
Ме ӧмӧй ог нин вермы сетны тіянлы некутшӧм пӧльза? — ньӧжйӧник юаліс Файн.
— Тайӧс ме эг шулы, — вочавидзис «Бизон» да чеччис.
Ассьыс гӧна, дженьыдик кияссӧ мыш саяс кресталӧмӧн, плешсӧ тӧждысьӧмпырысь кӧрӧмӧн, сійӧ тэрыба кутіс восьлавны комнатаӧд.
Кыз фетрӧвӧй пӧтшваа сафьянӧвӧй ботинкиа кокыс небыдика, видзчысьӧмӧн, кань моз шытӧг инмӧдчывліс коврӧвӧй дорожкаӧ.
Сы фигуралӧн керыштӧм кодь, юртӧм вуджӧрыс тэрыба исковтіс паркет кузя.
Сэсся сійӧ сувтіс Файн водзӧ да небыда, жалитӧмпырысь шуис:
— Майор, лоӧм положениеысь тіян эм бур петан туй.
Файн юалан синъясӧн, надейтчӧмпырысь видзӧдліс шеф вылас.
— Да, буретш зэв бур петан туй, — мӧдысь шуис «Бизон». — Кутшӧм?
Тіянлы колӧ писькӧдчыны Яворӧ Дубашевичкӧд да Хорунжийкӧд ӧтлаын, надёжнӧя закрепитчыны сэні да медся дженьыд кадӧн вӧчны сійӧс, мый эз удайтчы Кларклы да Дзюбалы.
Ті кутанныд действуйтны план серти, кодӧс лӧсьӧдӧма лично меӧн, да менам постояннӧй веськӧдлӧм улын. — «Бизон» нюмъёвтіс: — Ті, дерт, шемӧсминныд: кор ме вевъялі лӧсьӧдны плансӧ?
Важӧн, пыр жӧ сы бӧрын, кор ті мӧдӧдінныд «Колумбусӧс» Яворӧ.
Ме надейтчи, мый сійӧ провалитчас.
Ме добивайтчи, медым тіянлысь операциятӧ запретитісны, но... тіян влиятельнӧй другъясыд требуйтісны, медым ме тіянлы эг мешайт.
Кларк провалитчӧм бӧрын ме вӧчи аслам планъясӧ тӧдчана коррективаяс.
Вот и ставыс.
Сӧгласенӧсь кӧ, пыр жӧ босьтчам делӧӧ.
Файн гӧгӧрвоис, мый абу на ставсӧ воштӧма.
Мыйкӧ дыра мӧвпалыштӧм бӧрын сійӧ шуис:
— Ме верми эськӧ сӧгласитчыны, ме кӧ эськӧ... — Файн ланьтіс, юмыртіс вомдоръяссӧ, читкыртіс синъяссӧ.
— Висьталӧй помӧдз, — меліа шуис «Бизон». — Висьталӧй дзик ставсӧ.
Файн видзӧдліс аслас шеф вылӧ веськыда, кӧдзыда да яндысьтӧмпырысь:
— Ме ог гӧгӧрво, мыйла ті мӧдӧданныд менӧ буретш Яворӧ сы бӧрын, мый сэні лоис?
Менӧ радейтӧм вӧсна?
Торъя дӧверие вӧсна?
Кыдзи меным тӧдса, талунӧдз ті энӧ испытывайтлӧй ме дінӧ ни ӧтисӧ, ни мӧдсӧ.
Мыйӧн жӧ объяснитны тіянлысь решениетӧ?
«Бизон» серӧктіс — гораа, гажаа, сьӧлӧмсяньыс.
Сералігмозыс сійӧ мӧвпаліс аслас вочакыв йылысь.
Файнлы позьӧ вӧлі висьтавны ставсӧ, правдаысь кындзи.
Тайӧ правдаыс, сійӧс кӧ эськӧ вӧлі висьталӧма, вӧлі эськӧ примернӧ татшӧм: «Донаӧй менам!
Ті винёвджыкӧсь да тӧлкаджыкӧсь, чем ме чайтлі.
Веськыдлунысь мынтыся веськыдлунӧн.
Мӧдӧда тіянӧс Яворӧ сы вӧсна, мый ме эска, мый ті стӧча, ӧкуратнӧя пӧртанныд олӧмӧ менсьым став планъясӧс да инструкцияясӧс.
Мӧд мортлы тайӧ миссияыс абу вын сертиыс, а тіянлы... 
тіянлы ӧні мореыс пидзӧсӧдзыд.
Ӧні, Кларк провалитчӧм бӧрын, ті кутанныд действуйтны вывті видзчысьӧмӧн да сыкӧд тшӧтш став вынсьыд.
Ті сьӧлыштанныд любӧй опасностьяс вылӧ да кужӧмӧн кытшовтанныд сӧветскӧй пограничникъяслысь да контрразведкалысь ловушкаяссӧ.
И ставыс сы вӧсна, мый тіянӧс кутас нуӧдны вынйӧра стимул — Кларк провалитчӧмысь ассьыныд мыжтӧ искупитны кӧсйӧм».
«Бизон» некор эз сёрнитлы веськыда аслас подчинённӧйяскӧд.
Ассьыс гырысь и посни агентъясӧс заграницаӧ мӧдӧдігӧн сійӧ ставнысӧ убеждайтліс ӧти и сійӧ жӧ универсальнӧй, пыр вернӧя действуйтысь средствоӧн: деньгаӧн, личнӧй выгӧдаӧн, бур бизнесӧн.
Тайӧ бура тӧдса средствоӧ сійӧ кутчысис и ӧні.
— Дона Файн, — шуис Крапс да дружескӧя пуктіс кисӧ майорлы пельпом вылас, — ті онӧ туйӧй миянлы кыдзи будапештскӧй резидент, а не кыдзи разведчик.
Мӧдӧда тіянӧс Яворӧ сы вӧсна, мый сӧмын ті верманныд пӧртны олӧмӧ менсьым планӧс.
Условиеясыс, правда, сьӧкыдӧсь, но сулалӧ сэтчӧ мунны. — «Бизон» перйис портфельсьыс чекӧвӧй книжка. — Ме тӧждыси нин тіян вӧсна, майор, да гижи тіян ним вылӧ ыджыд вознаграждение, кутшӧмӧс ещӧ некод на эз пӧлучитлы миян замокын. — Сійӧ нетшыштіс книжкаысь чексӧ, видзчысьӧмӧн, быттьӧ чекыс вӧлі хрустальнӧй, пуктіс сійӧс Файнлы пидзӧс вылас. — Тайӧ королевскӧй куш, менам донаӧй.
Тіян арлыдӧн менам эз вӧв татшӧм гонорарыслӧн и тысячаӧд юкӧныс.
Но тайӧ абу на ставыс.
Яворысь воӧм бӧрын ті пӧлучитанныд полковниклысь звание да орден.
Ӧти кывйӧн кӧ, ме сета тіянлы позянлун бура нажӧвитчыны.
Файн ӧкуратнӧя кусыньтіс чексӧ, пуктіс сійӧс пинжак пытшкӧс зептас, решительнӧя шуис:
— Ме сӧгласен.
Босьтчам делӧӧ, сэр.
— Босьтчам. — «Бизон» пуктіс Файн ныр улӧ папка.
Обложкаыслӧн пемыдлӧз, пӧшти сьӧд фон вылын вӧлі картонысь неыджыд квадрат, кытчӧ вӧлі гижӧма: «Гӧраясын тулыс». — Видзӧдлӧй.
Менам планын артыштӧма ставсӧ, мый тіянлы колӧ вӧчны да кыдзи.
Изучайтӧй.
А ме сэк кості шойччышта.
Вомгорулас кутшӧмкӧ сьыланкыв нурбылялігтыр «Бизон» матыстчис пызан дорӧ, код весьтын чепъяс йылын качайтчис пуысь вӧчӧм Диана.
МӦД ГЛАВА
Кларкӧс кыдзи торъя ыджыд преступникӧс, Яворын предварительнӧя допроситӧм бӧрын, вӧлі мӧдӧдӧма Москваӧ.
Сылысь делӧсӧ поручитісны полковник Шатровлы.
Следствиеыс эз вӧв кузь, сы вӧсна мый Кларк признайтіс асьсӧ мыжаӧн да подробнӧя висьталіс сыӧн пӧлучитӧм задание йылысь, а сідзжӧ висьталіс лунвылын вражескӧй разведкалӧн деятельность йылысь кутшӧмсюрӧ важнӧй сведениеяс.
Кларклысь делӧсӧ военнӧй трибуналӧ сетӧм вылӧ кыдзи колӧ оформитӧм бӧрын полковник Шатров апрельскӧй асылӧ лэбзис Закарпатьеӧ.
Вит час мысти самолёт пуксис Ужгородлӧн рытыввыв окраинаӧ, дзик чехословацкӧй границабердса аэродром вылӧ, Уж юлӧн рытыввыв берегӧ.
Вӧлі жар, збыльысь тувсовъя асыв.
Улі ляпкыдик берегъясын вежӧдіс первойя турун.
Вӧрӧн тупкысьӧм гӧра йыв кыпӧдчис небесалань зэв ыджыд изумруднӧй шатёр моз.
Дзоридзалісны садъяс.
Мӧдарладорас, рубеж сайын, тыр ӧдӧн мунісны полевӧй уджъяс.
Еджыд дӧрӧм вылын сьӧд жилетъяса да важиник шляпаяса крестьяна гӧрисны, агсасисны, сотісны кукурузалысь идза подсӧ да подсолнухлысь вужъяссӧ.
Аэродром вылын полковникӧс встретитіс Зубавин.
Майор вӧлі югыд габардинӧвӧй кителя, фуражкаа, брюкиа.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі гожъялӧма.
— О, да тіян самӧй настӧящӧй тулыс!
А миян лым на да кӧдзыд! — радпырысь шыасис полковник, быттьӧкӧ правдайтчис сыысь, мый сійӧ вӧлі шинеля.
Сійӧ пӧрччысис, босьтіс шинельсӧ ки вылас да мӧдӧдчис майор бӧрся машиналань.
— Кора! — Зубавин восьтіс «Победалысь» веськыдвывса воддза ӧдзӧссӧ.
— Ті шофёртӧг?
— Кыдзи аддзанныд, полковник ёрт.
— Мый, висьмис?
— Да эз, прӧстӧ сідз, радейта...
— Радейтанныд встречайтны начальствоӧс свидетельястӧг? — шуис Шатров да нюмъёвтіс.
— Да.
Зубавин пуксис руль сайӧ.
Сійӧ заведитіс моторсӧ, личкис сцепление, включитіс первой скорость да сюся, зэв сюся видзӧдліс гӧсть вылӧ:
— Кытчӧ прикажитанныд, полковник ёрт: областнӧй управлениеӧ али миянӧ, Яворӧ?
Шатров нинӧм эз вочавидз.
Муртса читкыртчыштӧмӧн, неуна нюмъялігтыр, сійӧ чӧв олігтыр видзӧдіс Зубавин вылӧ.
Майорлӧн небыдик русӧй юрсиыс петӧма фуражка увсьыс.
Сылӧн чужӧмыс вӧлі тӧждысяна.
— Мыйысь ті сідз волнуйтчанныд, майор ёрт?
— Ме?
Волнуйтча?
Зубавин серӧктіс.
— Тіянысь, тыдалӧ, он дзебсьы, полковник ёрт.
Да, веськыда шуа, тіян друг воӧмныд шемӧсмӧдіс менӧ.
Ті, дерт, «Колумбус» делӧ кузя?
Шатров довкнитіс юрнас, и сылӧн паськыд плешка, гырысь банлыяса чужӧм кузяыс тэрыба да гажаа котӧртісны мелі чукыръяс.
Арлыд сертиыс полковник шогмис Евгений Зубавинлы бать пыдди.
Сійӧ збыльысь вӧлі куим верстьӧ пилӧн, кодъяс вӧліны важӧн нин гӧтыраӧсь, батьӧн да дас внуклӧн — детинкаяслӧн да нывкаяслӧн — дедӧн.
Государственнӧй безопасность органъясын Шатров заводитіс уджавны сійӧ кадас на, кор беринӧсь чужӧма кӧмтӧм Женька Зубавин вӧтлысис гулюяс бӧрся.
Зубавин сэки эз и думайтлы да эз гадайтлы, кутшӧм лоӧ сылӧн судьбаыс, а Шатров кыкнан кокнас нин зумыда сулаліс ыджыд столбӧвӧй туй вылын да бура тӧдіс, мый да кыдзи колӧ сылы вӧчны.
Никита Самойлович Шатровӧс, потомственнӧй шахтёрӧс, коді чужис да быдмис Горловкаса «Кочегарка» шахтаын, дадь кыскалысьӧс да вӧв вӧтлысьӧс, крепильщикӧс да забойщикӧс, 20 арӧс тыртӧдз, партийнӧй мобилизация серти Сӧветскӧй властьлӧн первой тӧлысьясӧ жӧ мӧдӧдісны контрреволюциякӧд тыш вылӧ.
Сійӧ воськовтіс ЧК-лысь порогсӧ, но эз тӧд, кыдзи колӧ тышкасьны победитӧм, но вынсявтӧм на революциялӧн врагъяскӧд.
Но сы сьӧлӧмын вӧлі сійӧ, мыйӧн эз вермыны ошйысьны буржуазнӧй разведкаяслӧн медся наян, бура велӧдӧм воротилӧяс, — багатырскӧй вын рабочӧй мортлӧн, коді завоюйтіс свобода, помтӧг эскӧм сійӧ делӧыслӧн правотаӧ, код вӧсна, олӧмсӧ жалиттӧг, тышкасис мездмӧм народ, благороднӧй цель гӧгӧрвоӧм да главнӧйыс — ас кодьыс жӧ прӧстӧй труженикъясӧс радейтӧм.
Сійӧ чувствуйтіс асьсӧ выль, справедливӧй олӧмлӧн кӧзяинӧн.
И тайӧ чувствоыс первой кадас вӧлі сылӧн главнӧй оружиеӧн.
Разведчиклӧн опыт чукӧрмис вочасӧн, контрреволюционнӧй националистическӧй Центральнӧй радалӧн агентуралы паныд тышын, белогвардейскӧй лазутчикъяслы паныд, генерал Калединлӧн бандаяслы паныд тышын, Украина вылӧ уськӧдчӧм кайзеровскӧй оккупантъяслӧн полчищеяслы паныд тышын.
Восьса военнӧй интервенция бӧрын, коді помасис поражениеӧн, врагъяс заводитісны гуся атака рабочӧйяслӧн да крестьяналӧн том государство вылӧ.
Мирсьыс чуть ли не став разведкаясыс мӧдӧдлісны ассьыныс агентъяссӧ Донбассӧ, медым разведайтны, кыдзи да кӧні восстанавливайтсьӧны да реконструируйтсьӧны заводъяс, кутшӧм шахтаяс перйӧны из шом да кутшӧмъяс ещӧ стрӧитсьӧны на, кутшӧм сталь сывдӧны мартеновскӧй пачьяс да кытчӧ сійӧ мунӧ.
Шатров корсьліс да аддзыліс врагъясӧс — то иностраннӧй инженеръяс ним улын, то немецкӧй колонистъяс пӧвстысь, то «уджтӧмалӧмысь пышйӧм» эмигрантъяс пӧвстысь.
Эрдӧдавліс сійӧ и кулакъясӧс, кодъяс дзебсясисны рабочӧйяс ним улын.
Участвуйтіс сійӧ и вредительскӧй «Промпартия» эрдӧдӧмын, коді вузаліс асьсӧ иностраннӧй державаяслы, и уна дас да сё ичӧтджык масштабъяса делӧясын.
Аслас нэм чӧжӧн Шатров аддзыліс уна человеконенавистникъясӧс, Рӧдиналы изменитысьясӧс.
Унаысь видзӧдліс сійӧ налӧн няйт, пеж, коварнӧй душаясыслӧн медся пемыд пыдӧсас.
И век жӧ сылӧн синъясыс пыр кольлісны чистӧйӧн, а сьӧлӧмыс югыдӧн, коді кужис радейтны, эскыны да надейтчыны.
Ассьыс став вынсӧ, став вежӧрсӧ сійӧ веськӧдліс сы вылӧ, медым ас кадӧ да государстволы ущерб вӧчтӧг орӧдны народлӧн врагъяслысь гуся уджсӧ.
И век сійӧ помнитіс, чувствуйтіс, гӧгӧрвоис, мый уджалӧ сійӧ выль олӧм стрӧитӧмлӧн сьӧкыд, но благороднӧй участок вылын, являйтчӧ рядӧвӧйӧн пролетарскӧй армияын, кодлы колӧ утвердитны му вылын збыльысь мортнога отношениеяс.
Шатровлӧн олан туйыс Зубавинлы вӧлі тӧдса, сійӧ унаысь паныдасьліс полковниккӧд служебнӧй делӧяс кузя да вевъяліс тырмымӧн бура донъявны сылысь способностьяссӧ вражескӧй агентуракӧд тышын.
Та вӧсна и волнуйтчис майор, та вӧсна сійӧ и повзискодь.
Эз весьшӧрӧ... эз, эз весьшӧрӧ лок Яворӧ Шатров!
Збыль ӧмӧй «Колумбус» делӧын друг лои виччысьтӧмтор?
А кыдз быттьӧкӧ ставыс вӧлі дзик гӧгӧрвоана, кыдз быттьӧкӧ сійӧ, Зубавин, вӧчис ставсӧ, мый колӧ.
Дерт, операцияын вӧліны и ӧшибкаяс, прӧститны позьтӧм просчётъяс — например, Кларкӧс арестуйтӧмын, но главнӧйсӧ ӧд вӧчӧма.
Кларкӧс разоблачитӧма.
Сійӧ ӧд сознайтчис.
Кутӧма поличнӧйӧн сылысь матысса отсасьысьяссӧ Скибинӧс да Грончакӧс, виӧма перестрелка дырйи парашютистӧс, век кежлӧ петкӧдӧма стройысь мудер резидент Дзюбаӧс.
Мый нӧ ещӧ?
— Яворӧ, — шуис Шатров.
Зубавин кыв ни джын шутӧг довкнитіс юрнас да бергӧдіс машинасӧ.
Прӧйдитісны веж, гажа воскреснӧй Ужгород, коли ю вомӧн пос да петісны паськыд закарпатскӧй му вылӧ.
Ужгородскӧй высотаяс, Карпатскӧй гӧраяс колины бӧрӧ.
Водзвылын, кытчӧдз сӧмын судзис синмыд, — равнина, коді вевттьысьӧма ӧзимӧй няньлӧн шӧвк кодь шебрасӧн, да мылькъяс, кодъяс тупкысьӧмаӧсь виноградникъясӧн.
И ставыс тайӧ куйлӧ джуджыд гӧлубӧй небеса улын да бура югдӧдӧма шоныд тувсов шондіӧн.
Ӧтилаын и мӧдлаын туй бокын, югыд небеса да веж му костын, жбыръялісны асланыс парашют кодь бордъясӧн жаворонокъяс.
Туй бокті, мыш саяс нопъясаӧсь, тӧвзисны велосипедистъяс — еджыд да гӧлубӧй дӧрӧмъяса зонъяс, пашкыртчӧм юрсиӧ сюйыштӧм дзоридзьяса нывъяс.
Гожся шондіӧн шонтӧм нин асфальт весьтын вераліс сынӧдыс.
«Победалӧн» сера шинаясыс гораа чушкисны бур туй вывті.
Шатров пӧрччис аслас дзор юрысь фуражкасӧ, шыбитіс сійӧс бӧрса пуклӧс вылӧ да, зумыштчӧм Зубавин вылӧ гажа, вильыш синъясӧн видзӧдлӧм бӧрын, гораа, радпырысь, быттьӧ видліс мыйкӧ зэв чӧскыдӧс, ароматнӧйӧс, муртса-муртса коддзӧданаӧс, шуис:
— Тулыс!
Зубавин довкнитіс юрнас, синсӧ туй вылысь вештывтӧг.
— Да, тулыс! — гораа мӧдысь шуис Шатров. — Кымын тулыс нин ме аддзылі нэм чӧжӧн, а быдпӧрйӧ радла сы вылӧ, виччыся сысянь кутшӧмкӧ ыджыд подарок.
А ті, майор?
— Ме сідзжӧ, полковник ёрт. — Зубавин скупа нюмъёвтіс.
— Ог верит.
Абу тувсовъя тіян настроениеныд. — Шатров бара — тыдалӧ, тайӧ вӧлі сылӧн привычка — серамсорӧн читкыртіс синъяссӧ. — Мый, «Колумбус» оз сет радлыны?
— Сійӧ, полковник ёрт!
— Тайӧ ті весьшӧрӧ, Евгений Николаевич.
«Колумбусыд» и менам гырк пытшкын пукалӧ, а ме, аддзанныд, ог шогсьы, аддза кад и тулысӧн любуйтчыштны.
А кыдз нӧ мӧдногыс!
Да ме кӧ быд раз, кор ме киӧ веськавліс сложнӧй делӧ, шогся, то и олӧмсӧ эськӧ меным не аддзывны!
Органъясын став комын сизим восӧ уджалігӧн менӧ мучитліс кутшӧмкӧ «Колумбус».
И век жӧ ме эг вунӧдлы видзӧдны и шонді вылӧ, дзоридзьяс дукалі, радейті, гӧтраси, челядьӧс быдті.
Пӧшти быд воскресенье кежлӧ тӧвзьылі кутшӧмкӧ ылі ю дорӧ, чери кыйи, пуи юква, соті бипур, юи чарка, сьылі сьыланкывъяс...
Со кыдз!.. — Шатров друг лэдзчысис пуклӧс мыш вылӧ, кунис синъяссӧ да кыз, мича гӧлӧсӧн нюжӧдіс:
...
Дугдіс сьывны, восьтіс синъяссӧ да бергӧдіс майорлань серамбана, чукырӧсь, мелі да тӧлка чужӧмсӧ:
— Со кутшӧмӧсь ми, старикъяс, а ті...
— Сідзкӧ «Колумбуслӧн» делӧыс вӧлӧма сложнӧйджык, — заводитлӧм сёрнисӧ водзӧ нуӧдны зільӧмӧн серьёзнӧя шуис Зубавин. — А ме думайті, мый став сложнӧйыс коли бӧрӧ, торйӧн нин Кларкӧс арестуйтӧм да сылӧн признайтчӧм бӧрын.
— Абу ставыс, Евгений Николаевич! — Шатров веськӧдчис, пуксис лӧсьыдджыка.
Чужӧмыс сылӧн лои стрӧг, а видзӧдласыс чорыд. — Кларклӧн кӧзяеваыс ӧмӧй миритчасны сыкӧд, мый сійӧс воштісны?
«Лунвывлӧн» шефыс ӧмӧй эновтас Закарпатьеӧс аслас резидентуратӧг?
Сійӧ, дерт, примитіс нин медся энергичнӧй мераяс, медым бӧр бергӧдны воштӧм позицияяссӧ да босьтны выльясӧс.
— Тайӧс ме гӧгӧрвоа, полковник ёрт.
«Колумбус» делӧын менӧ беспокоитӧ медсясӧ сійӧ, мый ми эгӧ помӧдз вӧчӧй, вунӧдім.
Машина тӧвзис шондіа тыртӧм шоссе кузя первой скоростьӧн.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый Зубавин нуӧдіс Шатровкӧд важнӧй сёрни, сійӧ кокниа, важся привычка серти, автоматическӧя справляйтчис аслас обязанностьясӧн.
— Да, «Колумбус» делӧын тіян унатор абу сідз вӧчӧма, — висьталіс Шатров. — Эсійӧ мерзавецыслы эз ков усьны пропастяс.
Ті, дерт, энӧ тӧдӧй, мый Дзюба вӧлі резидентӧн, но тайӧ ӧмӧй вермас лоны оправданиеӧн?
Миянлы тіянкӧд колӧ вӧлі ас кадӧ тӧдмавны сылысь збыль чужӧмсӧ.
Дзюбалӧн кадысь водз кулӧмыс — миян серьёзнӧй ӧшибка, первой номера промах.
Миян эз ло позянлун тӧдмавны став агентъяссӧ, кодъяс уджалісны резидентлы.
Скибан, дерт, эз дзик ӧтнас отсась Дзюбалы.
И кӧть кыдзи ми кутам пыркӧдны тайӧ пусӧ, му вылӧ оз усь ни ӧти плод.
Рядӧвӧй агент эз вермы тӧдны, коді ещӧ уджалӧ резидентлы.
Сідзкӧ, мукӧд агентъясыс гуляйтӧны воля вылын, виччысьӧны выль кӧзяинӧс.
Шатров сёрнитіс спокойнӧя, быттьӧкӧ гораа мӧвпаліс.
Ни сылӧн видзӧдласын, ни чужӧм сертиыс, ни гӧлӧсын эз тӧдчы аслас превосходство йылысь казьтыштӧм.
Майор Зубавинкӧд сёрнитіс эз центрса начальник, эз учитель, коді юасьӧ велӧдчысьӧс, а сылӧн соратник, кодлӧн ыджыдджык опыт да кодлӧн эм Зубавин дорысь полнӧйджык даннӧйяс.
— Но, а кутшӧм миян мӧд промахыс? — юаліс Шатров.
— Сійӧ, мый эз удайтчы арестуйтны Кларкӧс Железнодорожнӧй улича вылын, — шуис Зубавин.
— Ещӧ?
Коймӧд номера промах?
— Ми эгӧ тӧдмалӧй, код пыр вӧлі мӧдӧдӧма заграницаӧ виӧм Иван Белограйлысь документъяссӧ.
— Тайӧ мыжсӧ ті босьтанныд ас выланыд весьшӧрӧ.
Ӧд Дзюба пӧгибнитіс водзджык, пока ми гӧгӧрвоим сылысь рольсӧ.
— И тайӧ тайнасӧ сійӧ нуис аскӧдыс.
Сідзкӧ, яворскӧй агентъяс пиысь кодкӧ вермас любӧй лунӧ пӧлучитны аслас разведцентрсянь директива лоны резидентӧн.
— Збыль ӧмӧй Кларк эз тӧд, кыдзи вӧлі ыстӧма сылы Белограйлысь документъяссӧ?
— Клянитчӧ, мый эз тӧд, пӧлучитӧма найӧс Джон Файн киысь.
— Пӧръясьӧ!
Вермас лоны.
Но, а ещӧ кутшӧм миян промахыс? — И, вочакыв виччысьтӧг, Шатров шуис: — Шифровкаа орденскӧй ленточкасӧ, кодӧс Кларк сетіс машинист Гойдалы, век жӧ колӧ вӧлі мӧдӧдны Кларклӧн сообщникъяслы, дерт, колӧ вӧлі вежны да гижны сэтчӧ ассьыным донесение: «Закрепитчи пӧ, кыдзи индӧма.
Заводиті уджавны...» и сідз водзӧ.
Босьтісны эськӧ тайӧ ленточкасӧ гувывса плита вылысь Кларклӧн тиссаварскӧй сообщникъяс, и миян вӧлі эськӧ позянлун содтыны «Колумбуслысь» компаниясӧ Джон Файнлӧн ещӧ кутшӧмкӧ наймитӧн, тӧдмавны «Закарпатскӧй направлениеса руководительлысь» водзӧвылӧ индӧм планъяссӧ.
Ӧти кывйӧн кӧ, унатор на абу вӧчӧма, Зубавин ёрт.
Но... — Шатров друг нюмъёвтіс, и сы чужӧм пасьта котӧртісны, кыдзи и сёрнитны заводитан первой минутаясас, «батьлӧн сяма» мелі чукыръяс, — та вылӧ видзӧдтӧг, тіянлысь действиеястӧ кызвыннас ошкӧма.
Сёрнитны кӧ вӧчтӧмторъяс йылысь, ми найӧс бырӧдам ӧтвылысь.
Ме вои дыр кежлӧ.
Лоа тані сэтчӧдз, кытчӧдз огӧ помалӧй «Колумбуслысь» делӧсӧ да огӧ тӧдмалӧй сійӧ йӧзсӧ, кодъяс заводитласны пӧртны олӧмӧ Артур Крапслысь выль плансӧ.
— Крапслысь выль план? — Зубавин крута бергӧдіс юрсӧ полковниклань.
— Да, Евгений Николаевич.
Миян противник зэв ёна скӧрмис да решитіс бура велӧдны миянӧс.
Артур Прапс аслас киӧн вӧчӧма аслас агентураӧн Яворӧс завоюйтӧм кузя план да нимтӧма сійӧс «Гӧраясын тулысӧн». — Шатров серӧктіс. — Сійӧ кӧть и «Бизон», но тӧдӧ, кор дзоридзалӧны цветъяс, а кор вижӧдӧны да гылалӧны коръяс.
— «Гӧраясын тулыс»?.. Кутшӧм нӧ тайӧ план да кор сійӧс кутасны пӧртны олӧмӧ?
— Унатор кӧсъянныд тӧдны, майор!
Шуӧй аттьӧ и сыысь, мый тіянлы лои тӧдса.
Нинӧм, дзик нинӧм ми огӧ тӧдӧй водзӧ...
Мый, генерал Громада гортас?
— Тӧрыт вӧлі Яворын, а талун — ог тӧд.
— Генерал кӧ гортас, корам сійӧс ас дінӧ да мудритыштам куимӧн.
Но, а ӧні содтыштӧй ӧдсӧ, Евгений Николаевич.
Ещӧ неуна, ещӧ!
Вот тадз, бур.
Рытнас лӧнь Киевскӧй улича вылын, МГБ райотделса начальниклӧн ыджыд кабинетӧ чукӧртчисны генерал Громада, полковник Шатров да майор Зубавин.
Найӧ пуксялісны турунвиж нойӧн вевттьӧм кузь пызан сайӧ.
Погранвойскаса начальниклань неуна копыртчыштӧмӧн Шатров заводитіс аслас небыдик кыз гӧлӧсӧн:
— Генерал ёрт, менам эм тіянлы некымын вопрос.
Громада матыстіс пызан бердӧдзыс дубӧвӧй креслӧ, кытчӧ муртса тӧрӧма сылӧн багатырскӧй тушаыс, скӧра кыскыштіс каллянсӧ да, табак тшынсӧ кинас разӧдыштӧм бӧрын, сюся видзӧдліс полковник вылӧ.
— Абу-ӧ пасйӧма бӧръя кадӧ границалӧн кутшӧмкӧ участок бӧрся наблюдениелысь случайяс.
Ме кута тӧдвылын Крапслысь агентъяссӧ.
Вермас лоны, найӧ заводитісны нин изучайтны местность, разведайтны туйяс да вуджанінъяс?
— Абу, нинӧм татшӧмсӧ абу казялӧма.
— Бӧръя лунъясӧ, кыдзи меным тӧдса, граница вуджӧм случайяс эз жӧ вӧвны?
Тырвыйӧ чӧв-лӧнь, мир да благодать?
— Да, ӧні лӧнь на.
Полковник Шатровлӧн мылькъя синкым вевдоръясыс гӧрдӧдісны.
— Оперативнӧй пауза.
Бушков водзвылын лӧньлӧм.
Сӧгласенӧсь?
— Вермас лоны.
— Сідзкӧ, абуӧсь некутшӧм признакъяс, мый противник дасьтӧ ыджыд операция?
— Да, некутшӧм.
Шатров ёрт, ті верманныд ещӧ мыйкӧ висьтавны Крапслӧн тайӧ выль затея йывсьыс — «Гӧраясын тулыс» йылысь?
— Ме тіянлы докладывайтлі нин, генерал ёрт, миянлы тӧдса сӧмын сійӧ, мый татшӧм операцияыс дасьтыссьӧ.
А кутшӧм средствоясӧн, кутшӧм йӧзӧн сійӧ кутас пӧртсьыны олӧмӧ, кутшӧм сылӧн направлениеыс, кутшӧм цельыс, — тайӧ абу на тӧдса.
— А Кларк?
Висьталіс сійӧ мыйкӧ?
— Кларк гижис сё кымын бумага лист, но ни ӧти строчкалы эскыны оз позь.
Пӧръясьӧ, дерт, стрӧиталӧ правдоподобнӧй прогнозъяс.
Надейтчӧ заслужитны прӧща, нюжӧдны кадсӧ, мынтӧдчыны военнӧй трибуналысь.
— И сылӧн ни ӧти «прогнозӧ» оз позь веритны?
Полковник Шатров здук мында думайтыштіс.
— Эм ӧти, кытчӧ позьӧ кутчысьны, — шуис сійӧ. — Кларк висьталӧ, мый и тайӧ выль операцияыс кутас пӧртсьыны олӧмӧ яворскӧй узел территория вылын.
Но тайӧс ме и ачым тӧді.
Бизоновскӧй разведкалы яворскӧй направлениеыс абу случайнӧй.
Мый дыра кутас существуйтны капиталистическӧй мир, сы дыра кутас мунны и Явор вылӧ гуся атака.
Сӧгласенӧсь?
— Да, — вочавидзис Громада. — Яворскӧй участок ми ёна охраняйтам.
Бизоновецъяс не ӧтчыд вермисны тайӧс чувствуйтны асланыс шкура вылын.
И век жӧ сьӧкыда веритсьӧ, мый буретш ӧні, Кларк провалитчӧм бӧрын, найӧ бара вермасны сюйсьыны яворскӧй направлениеӧ.
— Вот-вот! — шуис Шатров. — Ассьыс операциясӧ планируйтігӧн Артур Крапс вӧлі уверен, мый ми матысса кадӧ огӧ виччысьӧй Яворӧ писькӧдчӧм. — Шатров крута бергӧдчис Зубавинлань, коді юрсӧ копыртӧмӧн мыйкӧ зіля рисуйтіс ыджыд бумага лист вылӧ. — А мыйла ті чӧв оланныд, майор ёрт?
Кыдзи ті думайтанныд?
— Ме сӧгласен тіянкӧд, полковник ёрт, но «Бизон» вермас бӧрйыны и мӧд направление.
— Вот тайӧ мнение!
Мыйкӧ определённӧйджыкӧс ті верманныд висьтавны?
— Абу на подулыс.
— Бур.
Мый вылӧ жӧ ми сувтам?
Явор али кутшӧмкӧ мӧд пункт?
Громада шумӧн вештіс креслӧсӧ пызан дорысь, кокниа чеччис да, ас бӧрсяыс табак тшынлысь сук кымӧръяс кольӧмӧн, кутіс восьлавны кабинетті, пельӧсысь пельӧсӧ.
Шатров да Зубавин чӧла виччысисны.
Громада сувтіс Закарпатьелӧн карта дорӧ, шлапкис кипыдӧснас вылыс веськыд пельӧсас, решительнӧя шуис:
— Ме век жӧ Явор дор.
Но ми кутам виччысьны гӧстьясӧс и мӧд местаын.
— Сідзкӧ, унджыкыс Явор дор, — шуис Шатров. — Мунам водзӧ.
Кутшӧм тайӧ операция, кодлӧн сэтшӧм пышнӧй ним?
Мыйсянь заводитас Крапс ассьыс «Гӧраясын тулыссӧ»?
Дерт, медводз сійӧ заводитлас восстановитны яворскӧй центр да ассьыс резидентсӧ.
Сӧгласенӧсь?
Ни Громада, ни Зубавин эз вӧвны прӧтив.
— Сідзкӧ, Крапслӧн первой воськов — воштӧм Дзюба пыдди выль резидент.
Коді нӧ сійӧ?
Воас кордон сайсянь?
Да, вермас лоны и татшӧмтор.
Но, лӧсяланаджык, Крапс назначитас резидентӧн ассьыс агентӧс на лыдысь, коді коли Яворӧ. — Шатров видзӧдліс майор Зубавин вылӧ: — Кыдзи ті чайтанныд, тӧдӧны Крапс да сылӧн отсасьысь Файн, кыдзи провалитчис Кларк?
— Оз, тайӧ оз вермы лоны, — вочавидзис Зубавин. — Разведцентркӧд йитӧдыс вӧлі сӧмын резидентлӧн.
Сійӧ пӧгибнитіс.
Кӧть Дзюбалӧн агентъяс пиысь кодкӧ и тӧдмаліс Кларк провалитчӧм йылысь, но сылӧн абу позянлуныс юӧртны та йылысь аслас кӧзяевалы.
Кларкӧс арестуйтӧм бӧрын ни ӧти морт на эз заводитлы вуджны заграницаӧ.
Бӧръя недельяс чӧжӧн миян районын абу пасйӧма сідзжӧ гуся радиостанциялысь уджсӧ.
— А дипломатическӧй каналъяс?
Кутшӧмкӧ легальнӧй иностранец, коді мунӧ Явор пыр Будапештӧ либӧ Прагаӧ, Белградӧ либӧ Венаӧ, Римӧ либӧ Афиныӧ, эз вермы ӧмӧй вайны «Бизонлы» шифровка, кодӧс мӧдӧдіс яворскӧй агент?
— Эз, эз вермы, полковник ёрт.
Ӧти-кӧ, татшӧм зэв старайтчысь агентыс эськӧ рискуйтіс и аснас и дипломатӧн.
Мӧд-кӧ, прӧстӧй агент оз тӧд, кытчӧ да кодлы мӧдӧдны шифровкасӧ.
— Сылы висьталасны.
Вӧлі мед эськӧ агентыс, а висьталысьыд да адресыд сюрӧны.
Евгений Николаевич, кутӧй тӧдвыланыд: Крапс кыдз позьӧ дырджык не должен тӧдны, мый лои «Колумбускӧд».
Ыстӧй сылы бурпырысь Кларксянь «юӧртӧм»: пола пӧ провалитчӧмысь, пышйи тылӧ, страна пытшкӧ.
Кута писькӧдчыны иранскӧй границалань.
Виччысьӧй пӧ да сідз водзӧ.
— Гӧгӧрвои, полковник ёрт.
— Сӧмын лишнӧй энӧ старайтчӧй.
Ме Кларк йылысь.
Энӧ думайтӧй, мый тайӧ тіян ыджыд кӧзыр.
Гижӧй сӧмын сійӧс, мый ме сӧветуйті.
Артмас — бур, оз артмы — убыток оз ло.
Крапс — абу йӧй.
Сійӧ кӧ нин гӧгӧрвоис, мый «Колумбус» провалитчис, то сійӧ эновтіс ставсӧ, мый тӧдса Кларклы.
— Да, Кларк йылысь.
Збыль ӧмӧй сійӧ оз тӧд сы йылысь, мый Яворын эмӧсь не сӧмын Дзюба да Скибан, но и мукӧд агентъяс? — юаліс Громада.
— Существеннӧй вопрос, генерал ёрт.
Следствие дырйи ме видзи уна кад да вын, медым тӧдмавны тайӧс.
Но нинӧм эг вермы тӧдмавны.
Кларк шуӧ, мый сійӧ тӧдіс Яворын паськыд агентура существуйтӧм йылысь, но эз стӧчмӧд сійӧс персональнӧ, сы вӧсна мый решитіс самозащита цельясын висьтавны сӧмын Дзюбаӧс да Скибанӧс.
Сійӧ надейтчӧма сӧмын ас вылас, аслас выучка вылӧ, мудерлун вылӧ да Белограйлӧн документъяс вылӧ, и действуйтӧма самостоятельнӧ.
Мый нӧ, тайӧ лӧсялана.
Полковник Шатров листаліс записнӧй книжкасӧ, кытчӧ совещание чӧжӧн унаысь видзӧдліс.
— А мый нӧ водзӧсӧ?
Кыдзи кутас мунны «Гӧраясын тулыс» операцияыс? — тӧждысьӧмпырысь юаліс Шатров да зумыштчис. — Ог тӧд.
И ог кӧсйы, ог имеит право гадайтны.
«Лунвыв» разведцентр да сылӧн шеф Крапс — тырмымӧн ӧжигайтчӧм разведчикъяс, медым составитны сэтшӧм ребус, кодӧс эськӧ ми эгӧ вермӧй расшифруйтны.
Эм абу миян кутшӧмкӧ сунистор, код отсӧгӧн позьӧ вӧлі видлыны разьны «Гӧраясын тулыс» нима тупыльсӧ?
Майор Зубавин гӧгӧрвоис Шатровӧс.
— Яворын, — шуис майор, — олӧ морт, кодӧс ми подозревайтам кыдзи агентӧс.
Сылӧн овыс Батура.
Батура Игнат Степанович.
Ӧтка старик.
Джынвыйӧ синтӧм.
Корысь.
Сулалӧ протестантскӧй вичко дорын да Кировскӧй да Ужгородскӧй уличаяс пельӧсын, Офицеръяс керкалы да авиационнӧй соединение штаблы воча.
— И важӧн сійӧ занимайтӧ ассьыс постсӧ Офицеръяслӧн керка дорын?
— Тӧлысь куим.
— Бур доход воӧ?
— Прамӧйкодь.
Пӧшта став офицерыс, кодъяс мунӧны сы дінті, шыблалӧны сылы шапкаас эзысь деньга.
— Кутшӧм подувъяс эмӧсь подозревайтны Батураӧс?
— Водзті Батура во кызь коставлытӧг олӧма Америкаын, Австралияын.
Уджалӧма шахтаясын мастерӧн.
Сэні, шуӧны, пӧжар дырйи тшыкӧдӧма ассьыс синъяссӧ.
Локтӧма гортас тысяча ӧкмыссё комын сизимӧд воын.
Ми тӧдмалім, мый сы ордӧ волывлӧма Дзюба.
— Ставыс? — юаліс Шатров. — А Кировскӧй да Ужгородскӧй уличаяс пельӧсын, Офицеръяс керкалы да авиасоединение штаблы паныд Батуралӧн сулалӧмыс эз интересуйтлы тіянӧс?
— Интересуйтчим и тайӧн.
Сійӧ местасяньыс, кӧні сійӧ сулалӧ, оз тыдав ни ӧти штабнӧй ӧшинь.
— А гашкӧ, мыйкӧ мӧдтор тыдалӧ?
Либӧ кылӧ?
Прӧверитӧй!
Батура кӧ — агент, то сійӧ оз прӧстӧ сулав Офицеръяс керкалы да лётчикъяс штаблы воча.
Но тайӧ пӧпуттьӧ.
Главнӧйыс энӧ прӧзевайтӧй, кор сійӧ лӧсьӧдас кутшӧмкӧ связник пыр «Лунвыв» разведцентркӧд контакт.
Батура бӧрся кыйӧдӧм вылӧ бӧрйӧй бур уджалысьӧс, томӧс, энергичнӧйӧс, тӧлкаӧс — ӧти кывйӧн кӧ, сэтшӧмӧс, код вылӧ ті верминныд надейтчыны, кыдзи из гӧра вылӧ.
Эм тіян сэтшӧмыс?
— Эм, полковник ёрт.
Лейтенант Гойда.
— А, буретш сійӧ? — нюмъёвтіс Шатров.
Вот и бур.
Гойда выполнитас могсӧ.
Шатров видзӧдліс часі вылӧ.
— Но мый нӧ, та вылын талун и помалам.
Чукӧртчылам ещӧ ӧтчыд аски.
Сӧгласенӧсь, генерал ёрт?
КОЙМӦД ГЛАВА
Мӧд лунас майор Зубавин мукӧддырся серти водзджык чеччис вольпасьысь да заводитіс уджавны.
Сійӧ пырис кабинетас, босьтіс телефоннӧй трубка, наберитіс оперативнӧй дежурнӧйлысь номер да прикажитіс срочнӧ корны лейтенант Гойдаӧс.
Гойда?
Василь Гойда?
Буретш сійӧ, коді тӧдмаліс Кларклысь сущностьсӧ?
Вӧвлӧм пастух, коді сьывліс аслас пӧлянӧн «Верховино, свитку ты наш», «Выходила на берег Катюша», «Каховка», «Интернационал»?
Вӧвлӧм партизанскӧй разведчик, коді куим во чӧж ваяліс Батя штабӧ зэв колана сведениеяс карательнӧй эсэсовскӧй полкъяс йылысь, Восточнӧй фронтлань мунӧм военнӧй эшелонъяс лыд йылысь?
Став Закарпатье пасьта знаменитӧй машинист Василь Гойда?
Да, тайӧ сійӧ.
Государственнӧй безопасность органъясӧ воис кадрӧвӧй рабочӧй, доброволец-разведчик, аслас народлысь интересъяссӧ сьӧлӧмсяньыс дорйысь, коді кужӧ ненавидитны врагӧс да побеждайтны сійӧс тышын тӧлкӧн, мудерлунӧн, выдержкаӧн, терпениеӧн, повтӧмлунӧн.
Татшӧм морттӧ оз ньӧб медся наян враг, оз пӧръяв, оз кыскы ловушкаӧ, оз повзьӧд, оз ылӧд, оз сюй сылы сӧстӧм сьӧлӧмас честнӧй йӧзлы эскытӧм.
Кыдзи нӧ паровознӧй машинист Василь Гойда лои госбезопасностьса лейтенантӧн?
Регыд сы бӧрын, кор эрдӧдісны Кларкӧс, коді дзебсясис демобилизованнӧй Иван Белограй ним улын, Василь Гойдаӧс корисны майор Зубавин дінӧ.
Евгений Николаевич, кыдзи и пыр, встретитіс сійӧс дружескӧя нюмъялігтыр.
— Но, «дудошник», ассьыд став штатскӧй сьыланкывъястӧ сьылін?
Василь сразу гӧгӧрвоис, кытчӧ синӧ сылӧн партизанскӧй другыс да командирыс, но решитіс нӧрӧвитны: эз-ӧ ӧшибитчы?
— Нэм чӧж меным тырмасны штатскӧй сьыланкывъясыд, Евгений Николаевич, — падъялігтыр вочавидзис сійӧ.
Кад тэныд босьтчыны военнӧй сьыланкывъясӧ, Вася! — Зубавин пуктіс кисӧ Гойдалы пельпом вылас да ньӧжйӧник сьыліс:
...
Ме и ӧнӧдз тайӧ сьыланкывнас заводита лунсӧ.
Пушкаяс чӧв олӧны, но гуся война, Вася, оз дугдыв ни ӧти здук кежлӧ.
Ми, разведчикъяс, и ӧні воюйтам...
Василь серӧктіс:
— Евгений Николаевич, вуджӧй веськыда делӧӧ.
— Гӧгӧрвоысь!
Гойда ёрт, предлагайта тіянлы локны миянӧ служитны.
— А кыдзи нӧ менам паровозӧй, Евгений Николаевич?
Ме сэтшӧма велалі сы дінӧ, сы мында ми сыкӧд радлунъяс аддзылім!
— Вот и бур.
Миянлы буретш и колӧны сэтшӧм йӧзыс, кодъяс уна бурсӧ аддзылісны асланыс рабочӧй местаын.
Но, сӧгласен?
— Мый ті!
Тадзи вот, сразу?
— Миян делӧын пыр тадзи — решительнӧ да ӧдйӧ!
— Абу ставыс, дерт.
И тіян делӧын овлӧны ичӧт скоростьяс...
Нӧрӧвитлӧй, Евгений Николаевич, меным колӧ думыштны, сӧветуйтчыны.
— Думайтны, дерт, позьӧ, а вот сӧветуйтчӧм йылысь...
Кодкӧд нӧ тэ кӧсъян сӧветуйтчынысӧ?
Ме ӧмӧй татшӧм делӧас абу тэнад медбур сӧветчик?
— Ме ӧд кӧсйылі арнас техникумӧ пырны.
Кык во лӧсьӧдчи, ті ӧд тӧданныд.
— Пыр, абу прӧтив.
Кӧть институтӧ.
Кадыс лоӧ.
— А мыйла нӧ меным сэки железнодорожнӧй техникумыс?
— Кыдзи — мыйла?
Медым лоны специалистӧн.
— А!.. Сідзкӧ, ті менӧ используйтанныд железнодорожнӧй линия кузя?
— И тайӧ и мӧд линия кузя.
Тэ быдлаын лоан ас местаад.
Василь нёровтчис диван мыш вылӧ, думыштчис.
Зубавин видзӧдіс том морт вылӧ, и сы сьӧлӧмын кыптіс тайӧ мича верховинецӧс, вӧр лэдзысьлысь пиӧс, повтӧм салдатӧс да скромнӧй труженикӧс радейтӧм.
— А мый шуас райком? — юаліс Василь.
— Райком примитіс менсьым предложениеӧс.
Василь чуймӧмпырысь видзӧдліс Зубавин вылӧ.
— А мыйла нӧ меным сразу энӧ висьталӧй?
Зубакин шпыньмуніс.
— Виччыся тэнсьыд кывтӧ.
Сӧгласен али абу сӧгласен?
Гойда звирк чеччис, кӧзырнитіс:
— Сӧгласен, майор ёрт!
Некымын лун мысти сійӧ сдайтіс паровозсӧ да железнодорожниклӧн форменнӧй обмундирование пыдди пасьталіс прӧстӧй штатскӧй костюм.
...Оперативнӧй дежурнӧй корсис Гойдаӧс.
Гойда локтіс Зубавин дінӧ унзіль на, неуна пыктыштӧм синлапъяса, мыссьӧм бӧрын васӧд на да кыдзсюрӧ сыналӧм чуба, но тӧждысяна радлан синъяса.
— Майор ёрт, лейтенант Гойда воис тіян приказание серти! — доложитіс сійӧ сибдӧмкодь гӧлӧсӧн.
Зубавин чӧла паськӧдіс пызан вылӧ Яворлысь план, карандаш йывнас индіс карлӧн войвыв юкӧнын векньыдик магистраль вылӧ:
— Кутшӧм улича тайӧ, лейтенант ёрт?
— Кировскӧй, — неуна падъялігтыр вочавидзис Гойда.
— Тэ тшӧкыда татчӧ волывлан?
— Да, пӧшти быд лун.
— Сідзкӧ, бура тӧдан сійӧс?
— Да быттьӧкӧ ог омӧля...
— Мыйӧн нӧ тӧдчана уличаыс?
Мый тэныд торйӧн коли паметяд?
— Сэні олӧ менам медся бур друг Олекса Сокач, паровозса машинист.
Кировскӧй вылын — зэв мича сквер да цветник, мадьярскӧй фашистъяслӧн вӧвлӧм жандармскӧй управление, пышйӧм капиталистъяслӧн особнякъяс...
— Ещӧ?
— Кировскӧй вылын Офицеръяслӧн керка, лётчикъяслӧн штаб, Военторг...
— Ставыс?
— Кировскӧй кузя разрешайтчӧ транспортӧн сӧмын ӧтарӧ ветлӧм.
Грузовикъяслы ветлыны запретитӧма.
Тротуарыс из плитаясысь.
Шондіа лунӧ Кировскӧй вылын уна детскӧй коляскаяс... — Сувтыштлытӧг Гойда висьталіс водзӧ: — Кировскӧй да Ужгородскӧй уличаяс пельӧсын, каштан улын сулалӧ шапкаа синтӧм старик.
— Синтӧм? — тэрыба юаліс Зубавин. — Шапкаа?
И тайӧ юалӧм сертиыс, гӧлӧс да чужӧм выражение сертиыс Василь Гойда гӧгӧрвоис, мыйӧн именнӧ интересуйтчӧ сылӧн другыс да начальникыс.
— Джынвыйӧ синтӧм, — стӧчмӧдіс Гойда. — Киас — шляпа.
Сійӧ новлӧдлысьтӧг локтӧ Кировскӧй вылӧ да ачыс ӧтнасӧн мунӧ гортас.
— Кӧні сійӧ олӧ?
— Явор мӧдар помын.
Буракӧ, Горнӧй улича вылын.
— Ставыс.
Испытание помасис, лейтенант ёрт!
Миян эмӧсь подувъяс подозревайтны, мый тайӧ корысьыс, кодлӧн овыс Батура, служитӧ вражескӧй разведкалы.
Миянлысь подозрение колӧ вынсьӧдны крепыд фактъясӧн.
Тайӧ делӧсӧ поручитӧма тіянлы, лейтенант Гойда.
Видзӧдӧй сы бӧрся, изучайтӧй, кодкӧд да кыдзи сійӧ кутӧ йитӧд.
Став мукӧд обязанностьясысь тіянӧс мезда.
Кывкутанныд сӧмын Батура вӧсна.
Вопросъяс лоӧны?
— Ставыс гӧгӧрвоана, майор ёрт.
— Сідз нин и ставыс?
Доложитӧй, кыдзи кутанныд действуйтны.
— Кировскӧй улича пельӧсын ӧти судта керкаын олӧ Олекса Сокач.
Кык ӧшиньыс буретш...
— Ставыс гӧгӧрвоана. — Зубавин кутліс лейтенантлысь кисӧ. — Результатъяс йылысь докладывайтӧй быд лун.
— Кывза.
Зубавин ордысь петӧм бӧрын Василь Гойда пыр жӧ мӧдӧдчис Кировскӧй вылӧ.
Тайӧс сійӧ вӧчис ньӧти повтӧг, мый Батура казялас.
Батура велаліс аддзывлыны татысь Гойдаӧс да зэв бура тӧдіс, мый татчӧ сійӧс кыскӧ Олекса Сокачкӧд дружба.
Джынвыйӧ синтӧм старик, важиник шляпа киас кутігтыр, сулаліс, кыдзи и век, пельӧсын, коръяссьӧм нин каштан пу улын сылӧн кыз ствол бердас мышнас мыджсьӧмӧн.
Пӧим рӧма дзор юрсисӧ вӧлі ӧкуратнӧя тшӧтшӧдӧма, мичаа сыналӧма, банбокъяссӧ да щӧкасӧ бура бритӧма.
Ён сӧнъяса мугов сьыліас вӧлі важ модаа, муртса вижӧдыштӧм чорыд воротник, кодӧс кӧрталӧма галстукӧн.
Батура вӧлі прамӧякодь нин зыртчӧм, сьӧд демисезоннӧй пальтоа, код улысь тыдаліс киссьӧм гач.
«Интеллигентнӧй» корысьлӧн маскарадыс помасьліс грубӧй киссьӧм ботинкиӧн.
Гойда воис Батура весьтӧ.
Старик чӧла вӧрзьӧдыштіс шляпасӧ: сетыштӧй пӧ, мый верманныд.
Василь гудйысьыштіс зептас, перйис эзысь деньга, шыбитіс сійӧс сьӧд шляпаӧ да мӧдӧдчис водзӧ.
Войдӧр Василь вывтісӧ эз видзӧдлывлы корысь вылӧ.
Талун старик кажитчис сылы аслыссикасӧн.
Сӧмын кык либӧ куим секунда Гойда сулаліс джынвыйӧ синтӧм дорын, но бура запомнитіс сійӧс.
Векньыдик, плавкӧс, быттьӧ лыысь вӧчӧм плеш вылас вӧлі зэвтчӧма вӧсньыдик, ни ӧти чукыртӧм, пергамент кодь виж кучик.
Гӧптассьӧм кӧсичаясас тӧдчисны лӧз сӧнъяс.
Синъяссӧ тупкӧма пыктыштӧм, синлысъястӧм синлапъясӧн.
Нырыс вӧсни, паськыд ныр розьяса.
Пыдӧ вӧйӧм кельыд банбокас тӧдчисны джуджыд чукыръяс.
Василь Гойда кежис пельӧс сайӧ да саяліс матысса подъездӧ.
Мӧдӧд судтаын, 3-ӧд номера квартира ӧдзӧс дорын, сійӧ паныдасис Олекса Сокач мамкӧд, Анна Степановнакӧд, дзор юрсиа, кадысь водз пӧрысьмӧм, косіник нывбабакӧд.
Киас сылӧн вӧлі ыджыд кӧрзина.
Анна Степановна, тыдалӧ, мӧдӧдчӧма базарӧ либӧ магазинӧ.
— Видза оланныд, Анна тьӧтка!
— Видза олан, Василько!
— Кыдзи тіян здоровьеныд, Анна тьӧтка?
— Аттьӧ!
Дзурта.
А тэ кыдзи олан?
— А кыдзи овлывлӧ легинь? — Гойда молодец моз кучкыштіс морӧсас кулакнас. — Медся бура!
— Оз став легиньясыс овны сэтшӧм шудаа, кыдзи тэ... — Анна Степановна ышловзис, и сылӧн пыдӧдз вӧйӧм сьӧд синъясыс лоины шогӧсь.
Дзор юр вылас плавгӧм шаль сыръяссӧ вӧсни кос чуньяснас видлалігтыр чӧв олыштіс. — Менам Олекса — легинь жӧ, а олӧ, кыдзи шудтӧм дӧвеч, уджалӧ да нянь сёйӧ, узьӧ да лыддьысьӧ.
Кино вылӧ дугдіс ветлыны, оз гуляйт.
Весиг серавнысӧ эз кут сяммыны.
Пыр думайтӧ, думайтӧ...
Висьтав кӧть тэ меным, Василь: мый сыкӧд лои?
Гойда видзӧдліс пӧдса ӧдзӧс вылӧ:
— Олекса гортын?
— Командировкаын.
Войдӧрлун муніс Львовӧ.
Выль паровоз пӧлучайтӧ!
— Мый нӧ, Анна тьӧтка, верма висьтавны. — Гойда бара видзӧдліс пӧдса ӧдзӧс вылӧ. — Абу лӧсьыд вот тадзи, пос вылын сулалігӧн, сёрнитны.
Гашкӧ, квартираад пыралам?
— Пырам.
Анна Степановна восьтіс ӧдзӧссӧ, лэдзис гӧстьӧс водзвылас, пуктіс кӧрзинасӧ, пӧрччис юрсьыс шальсӧ да пуксис улӧс вылӧ.
— Но, висьтав!
Висьтав, Василько, — шуис Анна Степановна.
Гӧлӧсыс сылӧн вӧлі муртса сибдыштӧма.
Гойда матыстчис Анна Степановна дінӧ, пуксис сыкӧд орччӧн, меліа шыльӧдыштіс сылысь шмакӧ гартӧм сук еджыд юрсисӧ:
— Энӧ тӧждысьӧй, Анна тьӧтка.
Ставыс ладмас.
— Висьтав!
— Ті, дерт, тӧданныд, — заводитіс Гойда, — мый Олекса да Терезия ёна лӧсялӧны?
Анна Степановна довкнитіс юрнас.
Сылӧн чукырӧсь паръясыс топалісны, а синъяс гӧгӧрыс ёнджыка кутісны тӧдчыны чукыръясыс.
Гойда висьталіс водзӧ:
— Радейтӧны найӧ ӧта-мӧдсӧ, Олекса да Терезия.
Ме тайӧс бура тӧда.
Зэв бура.
Сы вӧсна и тадзи шуа.
Сы вӧсна и ог верит разнӧй сӧрӧмъяслы да лёк сёрнияслы.
— Радейтӧ кӧ Олексаӧс, мыйла петӧ верӧссайӧ эсійӧ... демобилизуйтчӧм гвардеец саяс?
Сылӧн «Победа» машина вылас ыштіс?
Орденъясыс синсӧ ёрисны?
— Мый ті, Анна тьӧтка!
Терезия абу сэтшӧм.
Ставыс тайӧ абу збыль.
Сӧрӧм.
Терезия — бур, прамӧй ныв.
Некод сылы оз ков, Олексаысь кындзи.
Сійӧ локтас Львовысь, пыр жӧ ставыс ладмас.
Вот аддзыланныд.
Энӧ веритӧй некутшӧм лёк сёрнияслы.
— Да кыдзи нӧ ме ог верит, кор Олекса веритіс?!
— Йӧй, ассьыс шудсӧ оз чувствуйт... — Гойда босьтіс Анна Степановналысь кокни кисӧ. — Анна тьӧтка, ставыс ладмас, висьтала ме тіянлы!
Энӧ тӧждысьӧй.
И огӧ кутӧй водзӧ та йылысь сёрнитны...
Ті кытчӧ мӧдӧдчинныд?
Магазинӧ?
Базарӧ?
Мунӧй, ме виччысьла тіянӧс. — Сійӧ видзӧдліс книгаяс тыра шкап вылӧ, паськыд лӧсьыд диван вылӧ. — Лыддьысьышта, шойччышта.
Радейта ме тіянлысь квартиранытӧ, Анна тьӧтка.
Лун и вой эськӧ коллялі тані, лэдзинныд кӧ.
Анна Степановналӧн шог чужӧмыс неуна гажмыштіс.
— Мудер тэ, Василько, но... но менӧ он пӧръяв.
Мый тэ думыштін?
Мыйла тэныд ковмис миян квартираным?
Висьтав веськыда.
— Висьтала!
Святӧй делӧ вылӧ, Анна тьӧтка.
Сэсся нинӧм йылысь энӧ юасьӧй.
Мунӧй!
Сійӧ отсаліс Анна Степановналы чеччыны, сетіс сылы кӧрзина, колльӧдіс ӧдзӧс дорӧдз.
— Мунны кӧ кутан, эн вунӧд ӧдзӧссӧ пӧдлавны, — шуис Анна Степановна.
— Ог вунӧд.
Комнатаӧ пырӧм бӧрын, кодлӧн ӧшиньясыс видзӧдісны Кировскӧй вылӧ, сійӧ босьтіс книга, пуксис ӧшинь дорӧ да кутіс видзӧдны «интеллигентнӧй» корысь бӧрся.
Мыйла буретш татчӧ, Кировскӧй вылӧ, Офицеръяс керкалы да лётчикъяс штаблы паныд, сувтіс Батура?
Тайӧ вопроссӧ Гойда решитіс тӧдмавны мукӧдъясысь водзджык.
Вӧлі сёрмӧм тулысся шоныд луншӧр кад.
Ывлаын шонді водзын ворсісны челядь.
Сэні жӧ, гож водзас, удобнӧй скамейкаяс вылын пукалісны налӧн няняясыс.
Офицеръяс керка ӧдзӧсӧд дугдывтӧг пырисны да петісны военнӧйяс.
Челядь горзісны, сералісны, гажаа котралісны тротуар кузя, шыблалісны ӧта-мӧдыслы ыджыд резинӧвӧй мач, сьылісны, бӧрдісны, тышкасисны, миритчисны — ставыс тайӧ ньӧти эз интересуйт старикӧс, коді сулаліс каштан улын.
Сійӧ весиг ньӧтчыд эз бергӧдлы юрсӧ сылань, кӧні ворсісны челядь.
Эз видзӧдлы сійӧ и йӧз вылӧ, кодъяс локталісны базар вылысь.
Но кор сы дінті мунісны офицеръяс-лётчикъяс, сійӧ дзикӧдз вежсьыліс: бергӧдчыліс налань чужӧмӧн, кыдзи шонділань подсолнух, шляпаыс сы киын вӧрис, сӧнӧсь кузь сьылі йылас юрыс быттьӧ нюжавліс вывлань, а грубӧй ботинкиа кокъясыс терпитны вермытӧг педзисны из плитаяса тротуар вылын.
Гойдалы кажитчис, мый весиг пельясыс стариклӧн нюжӧдчисны офицеръяслань.
«Мый сыкӧд лои? — мӧвпыштіс Василь. — Виччысьӧ милӧстина?
Али видзӧдӧ офицеръяс чужӧмӧ, запоминайтӧ найӧс, кывзӧ, мый йылысь сёрнитӧны?»
Батура муніс каштанъясувса аслас местаысь сы бӧрын регыд, кор помасис обеденнӧй перерыв да кор улича вывті эз мӧдны ветлӧдлыны офицеръяс.
Кӧрт пома бедьнас из плитаясӧ котшкӧдігтыр старик мӧдӧдчис Кировскӧй кузя увлань, сэсся кежис Садовӧй вылӧ, кар центрлань.
Первой «забегаловкаыс» жӧ, кодӧс сійӧ аддзис, кыскис сылысь вниманиесӧ.
Недыр мысти закусочнӧйӧ пырис и Василь Гойда.
Сійӧ босьтіс сигарет пачка, сур кружка, бутерброд да пуксис медся ылі пызан саяс.
Старик тшӧктіс буфетчик Яковлы кисьтны кыксё грамм вина да сразу, лолыштлытӧг, закуситтӧг, юис.
— Мый, Игнат дядь, праведнӧй удж бӧрад винаыс чӧскыд? — юаліс буфетчик.
Корысь ньӧти скӧрмытӧг шуис:
— Кутшӧм менам праведнӧй удж!
Аслам враглы ог сӧветуйт занимайтчыны татшӧм уджнас.
Татшӧмтор вылас ме решитчи сы вӧсна, мый ме дзик ӧтнамӧн, сы вӧсна, мый ме гӧль.
— Зэв тай гӧль! — серӧктіс буфетчик. — Да тэ менсьым заведениеӧс ставнас ньӧбан, окотитан кӧ?
— Эк тэ, Яков, муса вокӧй, кодлы вежалан! — Старик дӧзмӧмпырысь кучкис аслас зептӧ. — Босьт менсьым капиталӧс, вай меным ассьыд югыд синъястӧ да ассьыд комын арӧстӧ!
Но, кӧсъян, вежсям?
— Ладнӧ нин, эн ыръянит!
Ме тэнӧ сквӧзь аддза, сьӧлӧмшӧрӧй. — Буфетчик босьтіс прилавок вывсьыс ляпкыдик тарелка, пуктіс пызан вылӧ стариклы ныр улас. — Тэч ассьыд асъя кыйдӧстӧ да чӧв ов, эн норась.
Батура перъяліс зепсьыс посни деньга китыр бӧрся китыр.
Тарелка тырис.
Буфетчик босьтіс сійӧс, пелька шыбитіс вески вылӧ.
— Кык кило куимсё кӧкъямысдас грамм.
Кӧкъямысдасыс косьмӧм да киссьӧм вылӧ.
Чистӧй весыс — кык кило да куимсё грамм.
Босьтӧй тіян благороднӧй металл пыдди киссьӧм бумажкаяс. — Буфетчик, коді унакодь жӧ видліс винасӧ, пуктіс стариклы шляпаас некымын дас шайта деньга да шмонитігтыр грӧзитыштіс сылы чуньнас: — Кут тӧдвылад, Игнат, ме артала тэнсьыд доходъястӧ.
Регыд миллионерӧн лоан.
— Лӧсьӧдлы, сідз тэныд и веритасны! — Батура аслас аддзытӧм синъяснас видзӧдліс закусочнӧйлысь помещениесӧ. — Талун менам вердысьяслы жалованье сеталісны, вот найӧ и лышкыдӧсь вӧліны.
Аски, гашкӧ, и нянь вылӧ ог чукӧрт.
Гойда помаліс сурсӧ да решитіс, мый сэсся пукавны сылы закусочнӧйын оз позь.
Сійӧ петіс ывлаӧ, вуджис улича мӧдарладорас да пырис аптекаӧ, кытысянь тыдаліс закусочнӧйлӧн ӧдзӧсыс.
Батура петіс пивнӧйысь сӧмын рытъявылыс.
Гойда чайтіс, мый гажмыштӧм старик мунас гортас.
Эз, зумыд воськовъясӧн, аслыс туйсӧ бедьнас индаліг, сійӧ мӧдӧдчис Садовӧй кузя, кежис Кировскӧй вылӧ да сувтіс улича пельӧсӧ, шатер кодь каштан улӧ.
Квайт час бӧрын авиасоединение штаблӧн уна судта керкаысь да сы дорын матын сулалысь зданиеясысь кутісны петавны офицеръяс, кодъяс помалісны уджалан луннысӧ.
Ставныс найӧ, ӧткӧн-ӧткӧн да чукӧръясӧн, мунісны каштан дорті, код улын сулаліс корысь.
Эзысь деньга ӧні сӧмын шочиника усьліс сылӧн сьӧд шляпаӧ, но сійӧ терпеливӧя сулаліс да виччысис.
Часджын мысти Батура воши.
Бӧр локтіс сизим час бӧрын, Офицеръяс керкаын киносеанс заводитчытӧдз.
Сёрӧн рытнас сійӧ муніс Кировскӧй вылысь дзикӧдз.
Гойда колльӧдіс Батураӧс гортӧдзыс да бӧр локтіс Кировскӧй вылӧ.
Улича вӧлі тыртӧм, югдӧдӧма омӧля.
Василь лэптіс пинжак воротниксӧ, плеш вылас лэдзис кепкасӧ да сувтіс каштан улӧ.
«Мый сійӧ аддзӧ тасянь?» — мӧвпаліс Гойда.
Ужгородскӧй вылын кылісны туфлиа кок шыяс.
Ӧткодь шляпаяса, ӧткодь кӧсынкаяса кык ныв петісны пельӧс сайысь, ӧвтыштісны Гойда вылӧ крепыд духи дукӧн.
Найӧ сэтшӧм сьӧлӧмсяньыс сёрнитісны, мый эз казявны Гойдаӧс, и сійӧ аслас кӧсйытӧг кыліс налысь тайнаяссӧ.
Збыльысь, тайнаясыс вӧліны ичӧтӧсь, важӧсь, на лыдысь, кодъяс овлӧны быд мортлӧн томдырйиыс: мый шуис сылы зонмыс да мый сійӧ вочавидзис, кыдзи зонмыс виччысьтӧг окыштіс сійӧс, и кыдзи сійӧ повзис, кӧсйис пышйыны, да эз вермы, кокъясыс эз кывзысьны.
Нывъяс сералігтыр саяліны пемыд скверӧ.
Гойда петіс каштан улысь.
Талун сылы тані нинӧм нин вӧлі вӧчнысӧ.
Ӧні сійӧ, буракӧ, гӧгӧрвоис, мыйла Батура асывсянь рытӧдз сулалӧ Кировскӧй да Ужгородскӧй пельӧсын.
Лунысь лун, вежонысь вежон сы дінті мунлісны офицеръяс, и старик, сёрнияссӧ кывзігмоз, вермис кыйны сылы колана информация.
Гойда муніс Киевскӧй вылӧ, медым став йывсьыс висьтавны Зубавинлы.
Сійӧс сюся кывзӧм бӧрын майор тшӧктіс водзӧ нуӧдны наблюдение.
Мӧд лунас, водз асылын, Гойда бара локтіс аслас друг ордӧ.
Анна Степановна встретитіс сійӧс мудера шпыннялігтыр.
— Мый, локтін вӧчны святӧй делӧ? — Сійӧ довкнитіс юрнас ӧшиньлань, коді видзӧдіс Кировскӧй вылӧ. — Занимайт ассьыд позициятӧ, мешайтны ог мӧд. — Плавгис важиник шоныд шаль, босьтіс кӧрзина да муніс.
Гойда восьтіс ӧшинь, ӧзтіс чигарка да кутіс виччысьны Батуралысь воӧм.
Виччысис час, мӧдӧс, а старик век эз лок.
Мыйкӧ ӧмӧй казяліс?
Дас ӧтиӧд часын крапнитіс ывла ӧдзӧс.
Воис Анна Степановна.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі тӧждысяна, тревожнӧй.
— Но, кыдзи? — сьӧкыда лолаліг да чукырӧсь плешсьыс пӧсьсӧ чышкалігтыр юаліс сійӧ. — Мый тэ аддзылін пукалігад?
Не тані эськӧ колӧ тэныд лоны.
Тэнад Батураыд талун дежуритӧ мадьярскӧй вичко дорын.
— Менам Батура?
Мый ті, Анна тьӧтка! — Гойда чуймис, шӧйӧвошис да эз вермы тайӧс дзебны.
— Ладнӧ, эн ӧтказывайтчы!
Кор иностранец сетіс Батуралы милӧстина, ме пыр жӧ гӧгӧрвои, мыйла тэныд ковмис миян квартираным.
— Кутшӧм иностранец?
Кутшӧм милӧстина?
Анна Степановна топыда пӧдлаліс ӧшиньсӧ да киӧдыс кыскис Гойдаӧс комната шӧрлань:
— Кывзы!..
Висьталіс сійӧ пӧся, торксялігтыр, подробностьяссӧ колялӧмӧн, но Гойда бура гӧгӧрвоис сійӧс, мый лоӧма.
Магазин, кытчӧ пырӧма Анна Степановна, протестантскӧй вичкоӧ пыранінлы воча.
Прӧдуктаяс ньӧбигӧн Анна Степановна аддзӧма витрина стеклӧ пыр Батураӧс.
Сійӧ сулалӧма папертьлӧн из плитаяс вылын киас сьӧд шляпаа.
Старик дінті мунігӧн йӧзыс кыв ни джын шутӧг, сувтлытӧг шыблалісны сылы шляпаас посни деньга.
И сӧмын ӧти морт, кодӧс Анна Степановна эз тӧд, дерт, абу татчӧс, абу яворскӧй, Батура весьтӧ воӧм бӧрын, видзӧдлӧма сы вылӧ юр вывсяньыс кок улӧдзыс, лэптыштлӧма пельпомъяссӧ, мыйкӧ шуӧма да пырӧма вичкоӧ.
Тайӧ мортыс вӧлӧма иностранец кодь — кузь тушаа, дженьыд пальтоа, рогӧвӧй ӧчкиа.
Сійӧ кыскӧма ас дінас Анна Степановналысь вниманиесӧ.
Сійӧ петӧма магазинысь да пырӧма вичкоӧ.
Тӧдтӧм морт, шляпасӧ пӧрччӧмӧн да ӧдзӧс кӧсяк бердӧ нёровтчӧмӧн, сюся видзӧдалӧма прихожанаӧс да вичко пытшкӧссӧ.
Олӧма сійӧ тані регыд.
Кор петӧма вичкоысь, Анна Степановна мӧдӧдчӧма сы бӧрся.
Сылы окота лоӧма тӧдмавны, сувтлас ещӧ али оз Батура дінӧ, шуас али оз сылы мыйкӧ.
Да, бара сувтлӧма.
Гурйысьыштӧма зепъяссьыс, перйӧма дас шайта, шыбитӧма сійӧс Батуралы шляпаас да шуӧма: «Этша, но унджык ог вермы».
Батураысь кындзи, вичко дорын сулалӧмаӧсь ещӧ кык корысь.
Налы иностранец сетӧма жӧ дас шайтӧн.
Та бӧрын сійӧ петӧма улича вылӧ, кӧні сійӧс виччысис яворскӧй «Интурист» гостиницалӧн восьса машина.
Кор иностранец мунӧма, Анна Степановна веськӧдӧма ассьыс вниманиесӧ Батура вылӧ.
Кор Батура гӧгӧрвоӧма, мый сы бӧрся некод оз видзӧд, перйӧма пӧлучитӧм дас шайтасӧ, тэрыба видзӧдлӧма сійӧс да бӧр сюйӧма зептас.
Анна Степановналысь висьталӧмсӧ кывзӧм бӧрын Гойда котӧрӧн тӧвзьыштіс Зубавин дінӧ.
Некымын минута мысти сійӧ вӧлі Киевскӧй вылын, МГБ яворскӧй райотделлӧн пытшкӧсса подъезд дорын.
Котӧрӧн кайис крут поскӧд мӧдӧд судтаӧ да, сьӧкыда лолалігтыр, сувтіс отделса начальниклӧн пӧдса ӧдзӧс водзӧ.
Шойччыштіс, лӧсьӧдыштіс кепкасӧ да таркнитіс ӧдзӧсӧ.
Кабинетын, Зубавинысь кындзи, вӧліны Гойдалы тӧдтӧм полковник да генерал Громада, кодӧс Яворын тӧдісны быдӧн.
Лейтенант чужӧм серти Зубавин гӧгӧрвоис, мый Гойда воӧма вывті важнӧй докладӧн.
— Эмӧсь выльторъяс? — юаліс сійӧ.
— Да, майор ёрт.
Разрешитӧй висьтавны?
Зубавин бергӧдчис полковниклань:
— Тайӧ буретш сійӧ...
Василий Петрович Гойда.
Тӧдмасьӧй.
— Зэв рад.
Стӧч сэтшӧм, кутшӧмӧн ме чайті сійӧс. — Полковник Шатров чорыда кутліс лейтенантлысь кисӧ.
Генерал Громада чолӧмалӧмпырысь довкнитіс Гойдалы юрнас.
Ӧчкисӧ плеш вылас лэптӧмӧн, синъяссӧ читкыртӧмӧн сійӧ терпитны вермытӧг виччысис выльторъяс.
Василь висьталіс, мый вӧлӧма протестантскӧй вичко паперть вылын.
Докладсӧ помалӧм бӧрын сійӧ вешйыштіс ӧдзӧслань, видзчысьӧмӧн ланьтіс.
Чӧв олісны ставӧн.
Громада скӧра куритіс каллян да думыштчӧмӧн, юрсӧ чатӧртӧмӧн, видзӧдіс пӧтӧлӧкӧ.
Шатров тӧждысьӧмпырысь ниртіс пыдӧсъяснас дзормӧм кӧсичаяссӧ.
Зубавин терпитны вермытӧг видзӧдлывліс то часі вылӧ, то Явор карлӧн план вылӧ, кодӧс вӧлі вольсалӧма пызан вылӧ.
Куимнанныс, тыдалӧ, думайтісны ӧти и сійӧ жӧ тор йылысь, решайтісны ӧти и сійӧ жӧ задача.
Первойӧн торкис чӧв-лӧньсӧ Зубавин.
— Ме ногӧн, тайӧ Крапслӧн посол, связник, — шуис сійӧ.
— Да, лӧсялӧ, — видзчысьӧмӧн шуис генерал Громада.
— А тіян ногӧн, полковник ёрт?
— Ог тӧд, — думайтігтыр вочавидзис Шатров. — Тайӧ иностранецыс кӧ — связник, то мыйла сійӧ сэтшӧм видзчысьтӧг, луншӧр-лунӧ, асьсӧ да ассьыс агентсӧ провалитӧмысь повтӧг, аддзӧдчис Батуракӧд?
— Мыйла нӧ видзчысьтӧг, полковник ёрт? — вочавидзис Зубавин. — Некутшӧм видзчысьтӧмтор абу.
Сійӧ ӧд эскӧ, мый Батураӧс ми огӧ подозревайтӧй.
И сэсся, татшӧмторйыс сэтшӧма лӧсялӧ иностранецлы: интересуйтчыны вичкоӧн, сетны милӧстина корысьлы.
Тайӧ, генерал ёрт, связник.
Ме уверен, мый милӧстинаыскӧд ӧтлаын сійӧ чӧвтіс Батуралы шляпаас и «Бизонлысь» директива.
Сійӧс гижӧма дас шайта деньга вылӧ сідзи, мый гижӧдыс оз тыдав.
— Да, лӧсялӧ, — сӧгласитчис Громада.
Шатров падъяліс:
— Ог тӧд.
Тіян чайтӧмъясыд вывті... кыдзи тайӧс тіянлы висьтавны... — Сійӧ друг нюмъёвтіс, — вывті прямолинейнӧйӧсь.
Менам велавсьӧма мӧвпавны осторожнӧйджыка.
Меным кажитчӧ, мый Крапс кужӧ действуйтны сюсьджыка да вернӧйджыка.
Но, надурнӧ вылад, мыйыс оз вермы лоны...
Гашкӧ, ті и правӧсь.
Вайӧ прӧверитамӧй менсьым сомнениеясӧс да тіянлысь убеждённостьтӧ.
— Кыдзи?
Мый ті предлагайтанныд? — Громада видзӧдліс полковник Шатров вылӧ.
— Евгений Николаевич, верминныд энӧ эськӧ ті кутшӧмкӧ бур помка улын, зэв срочнӧя, милиция пыр кутны да шобны тайӧ корысьсӧ?
— Позьӧ!
Мӧдім, Гойда ёрт!
Игнат Батура и вӧлі Джон Файнлӧн буретш сійӧ агентӧн, коді новлӧдліс великӧй мортлысь нимсӧ — «Гомер».
Сійӧ выполняйтіс сӧмын резидент Дзюбалысь заданиеяс да сӧмын сы водзын отчитывайтчис, эз тӧд Дзюбалысь ми ӧти агентӧс, и найӧ сійӧс эз тӧдны.
Сы йылысь, мый Дзюбалӧн вӧліны жӧ начальникъяс, сійӧ, дерт, гӧгӧрволіс.
Но эз тӧд, кодъяс найӧ да кӧнӧсь.
Да, сійӧ эз ёна и интересуйтчы тайӧн.
Ӧкуратнӧя снабжайтіс Дзюбаӧс чукӧртӧм информацияӧн, пӧлучайтіс деньга — вот и ставыс.
Дзюба пӧгибнитӧм йылысь юӧрсӧ Батура кывліс сійӧ жӧ лунас, кор «Закарпатская правдаын», происшествиеяс отделын, печатайтісны заметка.
«Гомер» эз шӧйӧвош.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый Дзюба кулӧм бӧрын сылӧн шпионскӧй карьераыс эз помась.
Сійӧ эскис, мый сы дінӧ Кировскӧй да Ужгородскӧй пельӧсӧ либӧ протестантскӧй вичко паперть вылӧ коркӧ всё равно локтас Дзюбалӧн наследник да ставыс заводитчас выльысь.
И со сійӧ воис.
Сылӧн кывъясыс «Этша, но унджык ог вермы» вӧліны условнӧй сигналӧн.
Батура шляпаӧ дас шайта шыбитігӧн сійӧ вевъяліс шуны сэтшӧм выразительнӧя, тӧдтӧм йӧзлы гӧгӧрвотӧма шӧпнитны, мыйӧ велӧдӧны шпионскӧй школаясын быд разведчикӧс: «Ті назначайтсянныд «Старик» пыдди.
Инструкцияыс деньга вылын».
«Гомер» повзис татшӧма кыпӧдӧмысь.
Сійӧ, Батура, резидент!
Да вермас-ӧ лоны татшӧмторйыс?
Абу вын сертиыс сылы тайӧ уджыс.
Сійӧ весиг оз. тӧд бура, мый колӧ вӧчны резидентлы.
Сійӧ кужӧ бура вӧчны сӧмын ӧтитор — кывзыны, мый йылысь сёрнитӧны сы дінті ветлысь-мунысь офицеръяс.
Дась и водзӧ тадзи служитны, но резидентӧн...
Батура видліс кинас зепсьыс шпоракылысь дас шайта деньга: интереснӧ век жӧ, мый сэтчӧ гижӧма!
«Гомер» муртса вермис сулавны аслас пост вылын индӧм кадсӧ.
Вичко служба помасьӧм бӧрын сійӧ падъялыштіс, кытчӧ мунны, гортас али Яков ордӧ, да мӧдӧдчис Садовӧй вылӧ и пырис аслас радейтана закусочнӧйӧ Яков ордӧ.
Юис сійӧ талун быдлунъя дорысь не унджык, эз коддзы, чӧла пукаліс аслас пельӧсын и век жӧ веськаліс скандал шӧрӧ.
Гажмыштӧм кык зон кӧвъясисны сы дінӧ, дӧзмӧдісны.
Спорыс помасис тышӧн.
Воис милиционер.
Куимнаннысӧ нуӧдісны милицияӧ.
Мырддисны документъяссӧ да, допроситӧм бӧрын, висьталісны, медым сэсся эз скандалитны общественнӧй местаын, и лэдзисны.
Рытъявылыс «Гомер» вӧлі гортас.
Чрезвычайнӧй событиеяс вӧсна Кировскӧй улича вылӧ сійӧ талун решитіс не ветлыны.
Ӧшиньсӧ топыда пӧдлалӧм бӧрын сійӧ заводитіс обрабатывайтны получитӧм директивасӧ.
(Дзюба велӧдліс сійӧс гуся гижӧдӧ, кодируйтчӧмӧ да расшифровкаӧ.)
«Талунсянь, — висьталіс приказ, кодӧс вӧлі гижӧма дас шайта вылӧ симпатическӧй чернилаӧн, — ті долженӧсь выполняйтны пӧгибнитӧм «Стариклысь» функцияяссӧ.
Матысса кадӧ связнӧй ваяс радиопередатчик да ыджыд сумма деньга.
Виччысьӧй отсасьысьӧс — «Пастухӧс».
Обеспечитӧй надёжнӧй квартираын гуся приём.
Пароль: «Дедушка, кыдзи мунны Садовӧй улича вылӧ?» — «А ті мый, абу татчӧс?» — «Абу, ме Раховысь».
Информация чукӧртӧй водзӧ.
Энергичнӧя корсьӧй местнӧй население пӧвстын мыджӧд, торйӧн нин закарпатцы пӧвстын, кодъяс тіянкӧд ӧтлаын вӧліны Лунвыв Америкаын, Австралияын.
Рӧскодъясӧн энӧ лыддьысьӧй.
Подробнӧйджык индӧдъяс сетас «Пастух».
Батура лыддис письмӧсӧ, сьӧкыда ышловзис, гыжйыштіс балябӧжсӧ да ёрччыштіс.
— Йӧйяс!
Идиотъяс!
Код пыдди ті менӧ лыддянныд?
Абу менам тайӧ делӧыс!
Майор Зубавин кабинетын заседание, кодӧс вӧлі дугӧдӧма дас кык час лунын, бӧр заводитчис нёль часын.
Зубавин пуктіс генерал Громада ныр улӧ копия приказлысь, кодӧс кырымалӧма «Кызь ӧтиӧдӧн», мӧдногӧн кӧ «Бизонӧн».
Полковник Шатров лыддис сійӧс кыкпӧв.
— Да, — думайтігтыр, яндысьыштӧмпырысь шуис сійӧ, — ходыс виччысьтӧм.
Эг думайтлы да эг гадайтлы, мый «Бизон» вермас вӧчны татшӧмтор.
Мый нӧ, вайӧ татысянь и заводитамӧй, сійӧ фактсӧ тӧдвылын кутӧмӧн, мый Батура — резидент.
Коді нӧ сійӧ мортыс, коді сетіс «Гомерлы» «Лунвыв» разведцентрлысь шифруйтӧм приказсӧ, кыдзи да кытысянь сійӧ воис Яворӧ да кутшӧм сылӧн могыс?
НЁЛЬӦД ГЛАВА.
Венскӧй экспресс воис Яворӧ, кыдзи и век, водз асывнас.
Вагонъяслӧн плавкӧс вевтъяс вӧлі кӧтасьӧмаӧсь, ӧшиньяслӧн зеркальнӧй стеклӧяс быттьӧ бӧрдісны, а подножкаяс вылын куйліс пассажиръясӧн лэпталӧм няйт.
Тыдалӧ, сэні, кытысь воис поезд, Дунай берегъясын, Венаын да Будапештын, венгерскӧй Альфельд степын, шливгис-зэрис.
Кор поезд косьмис шонді водзын, контрольно-пропускнӧй пунктса пограничнӧй нарядъяс прӧверяйтісны воӧм пассажиръяслысь документъяссӧ.
Найӧ талун вӧліны унаӧн: сӧветскӧй офицеръяс да салдатъяс — отпускникъяс, кодъяс служитісны Австрияын оккупационнӧй войска группаын, зонъяс да нывъяс, кодъяс бӧр воӧны Москваӧ Римысь, кӧні мунісны гимнастъяслӧн всемирнӧй ордйысьӧмъяс, венгръяслӧн ыджыд делегация, коді муніс Китайӧ Сӧветскӧй Союз пыр, парламентскӧй деятельяс, разнӧй странаясса тӧргӧвӧй представительяс, дипломатъяс, кодъяс лыддьӧны бурджыкӧн поездӧн мунны самолётӧн лэбӧм дорысь, да, медбӧрын, прӧстӧ путешественникъяс, транзитнӧй туристъяс.
Бӧръяяс лыдас вӧлі и Фрэнк Билд — вӧсньыдик кузь ныр вылас сьӧкыд рогӧвӧй ӧчкиа, кузь тушаа, ветымын арӧса косіник морт.
Фрэнк Билд спокойнӧя куритіс сигарета да гажтӧма видзӧдіс ӧшиньӧд, кор прӧверяйтісны сылысь документъяссӧ.
Став тайӧ процедура чӧжыс сійӧ эз шу пограничникъяслы ни «да», ни «эг», эз видзӧдлы на пӧвстысь некод вылӧ.
Найӧ сылы быттьӧ прӧстӧ эз вӧвны.
Став пограничнӧй да таможеннӧй формальностьяс вӧчӧм бӧрын Фрэнк Билд пырис вокзалӧ, кайис коймӧд судтаӧ, кӧні вӧлі заграничнӧй путешественникъяслы гостиница, овмӧдчис удобнӧй номерӧ, мыссис душын, бритчис, вежис паськӧмсӧ.
Сӧстӧм, вӧйыштӧм банбокъясыс гӧрдӧдыштӧмаӧсь, некод вылӧ видзӧдтӧг да нинӧм казявтӧг сійӧ муніс ресторанӧ.
Сылы вайисны ветчинаа яичница, коньяк, сыр, кофе.
Сійӧ сёйис да юис тэрмасьтӧг, тарелка вылысь синсӧ вештывтӧг.
Официантлы мынтысигӧн сійӧ юаліс английскӧй кыв вылын, позьӧ-ӧ ньӧбны Яворысь англо-русскӧй словарь.
Официант тӧдіс сӧмын кык английскӧй кыв: «ог гӧгӧрво».
Фрэнк Билд вуджис немецкӧй кыв вылӧ.
Официант тайӧ кывсӧ тӧдіс бура.
Да, Яворын эм зэв бур магазин, кытысь позьӧ ньӧбны и англо-русскӧй словарь и уна мукӧд бур книгаяс.
И сійӧ абу ылын, вокзалсянь кык минута мунны, главнӧй улича вылын.
Со сійӧ, тыдалӧ весиг татысянь: кык витрина, джуджыд дубӧвӧй ӧдзӧс и сы весьтын гырысь букваяса гӧрд вывеска: «Книготорг».
Фрэнк Билд веськодьпырысь видзӧдліс ӧшиньӧд, сылань, кӧні вӧлі книжнӧй магазин, автоматическӧя сюйис вомас сигаретасӧ да тэрмасьтӧг чеччис.
Ресторанысь петтӧдз сійӧ ещӧ ӧтитор юаліс: кӧні позьӧ вежны иностраннӧй деньга сӧветскӧй вылӧ?
Официант ӧтветитіс иностранецлы и тайӧ вопрос вылас.
Сідз жӧ некод вылӧ видзӧдтӧг, нинӧм казявтӧг, чорыд сьӧлӧма да йӧзӧн лыддьысьтӧм путешественник эновтіс ресторан, лэччис улӧ, муніс вестибюльті да петіс вокзалбердса площадь вылӧ, кӧні вӧліны сквер, цветникъяс, вежӧдысь газонъяс.
Обменнӧй денежнӧй пункт вӧлі сэні жӧ, площадь вылын, неыджыд керкаын.
Сэтчӧ долларъяс кольӧм бӧрын да шайтъяс пӧлучитӧм мысти Фрэнк Билд мӧдӧдчис джуджыд дубӧвӧй ӧдзӧса, книгаяс тыра кык витринаа магазинлань.
Книготорглӧн ыджыд помещениеын уна лыда полкаяс вылын сулалісны некымын тысяча книга.
— О! — горӧдіс путешественник немецкӧй кыв вылын. — Кытчӧ ме веськалі?
Тіян магазиныд чуть ли не Британскӧй библиотека!
Сьӧд костюма, прӧстӧй руд галстука, сӧстӧм еджыд дӧрӧма морт меліа здоровайтчис да шыасис мича немецкӧй кыв вылын:
— Миян, дерт, абу Британскӧй библиотека кодь.
Но весиг та мында книгаыс имеитӧ яворскӧй уджалысь йӧзлы ыджыдджык тӧдчанлун, чем Лондонса уджалысь йӧзлы Британскӧй библиотекаса уна миллион том книга.
— Ті абу сӧмын вузасьысь, но и агитатор! — нюмъёвтіс Фрэнк Билд.
Тайӧ вӧлі сылӧн первойысь нюмъёвтӧм сійӧ кадсяньыс, кыдзи сійӧ веськаліс сӧветскӧй му вылӧ. — Тіян эм англо-русскӧй словарлӧн медбӧръя издание?
— Пӧжалуйста. — Сьӧд костюма морт босьтіс полка вылысь пемыдгӧрд переплёта кыз книга да пуктіс сійӧс ньӧбасьысь ныр улӧ.
— Да, тайӧ сійӧ, мый меным колӧ, — радпырысь шуис Фрэнк Билд.
Сійӧ сюйис аслас макинтош ыджыд зептӧ словарсӧ, лыддис колана мында шайт, нуис найӧс кассаӧ.
Вузасьысьлы чексӧ сетігӧн сійӧ топӧдліс сылысь кисӧ да шмонитӧмпырысь шуис:
— Аттьӧ тіянлы, господин агитатор. — И сэки жӧ вашнитіс: Чолӧм «Бизонсянь».
«Бизон»?.. Стойка сайын сулалысь морт шемӧсмис.
Ачыс Артур Крапс мӧдӧдӧ сылы чолӧм.
Уси дум вылас медбӧрын!
Кымын во чӧв оліс!
«Бизон» вӧлі Крыжлӧн вежай.
Кор Артур Крапс вӧлі Прагаын военнӧй атташелӧн отсасьысьӧн, сійӧ вербуйтіс Крыжӧс аслас агентӧ.
Дас квайт во сайын Крыж вӧлі рядӧвӧй агентӧн и ӧні рядӧвӧй.
А Крапс крута кыптіс вывлань.
Сёрнитӧны, сійӧ пӧ лоӧма важнӧй мортӧн, чуть ли не первой мортӧн заграничнӧй разведка штабын.
Эз весьшӧрӧ сійӧ уськӧд тӧдвылас Крыжӧс.
Эм кутшӧмкӧ ён подув.
Любомир Крыж первой воясас жӧ сы бӧрын, кор Закарпатье ӧтлаасис Сӧветскӧй Украинакӧд, вӧчис уна ценнӧй услуга аслас кӧзяевалы.
Став шедӧдӧм сведениеяссӧ сійӧ висьтавліс резидент Дзюбалы, а сійӧ ысталіс найӧс водзӧ.
Крыж имеитліс делӧ сӧмын Дзюбакӧд.
Неважӧн сійӧ тӧдмаліс газетаысь, мый Дзюба усьӧма пропастьӧ.
Крыж эскис, мый резидент эз случайнӧ пӧгибнит: кодлыкӧ ковмӧма, медым Дзюба пӧгибнитіс.
Дзюба пӧгибнитӧм бӧрын первойя лунъясас Крыж радуйтчис, мый сійӧ друг лои свободнӧй.
Ӧні сылы нинӧм повны аслас олӧм вӧсна — кулӧм мортыд оз вузав.
Но коли некымын вежон, и Крыжлы Дзюбатӧг, сылӧн деньгатӧг лои гажтӧм.
Сійӧ велаліс гуся заработок щӧт весьтӧ мичмӧдны ассьыс олӧмсӧ.
Крыж эз ӧтчыд майшасьлы воштӧм доход йылысь.
И вот сылы бара вайис тайӧ доходсӧ «Бизонсянь» тайӧ чолӧмыс.
Сӧмын ӧмӧй чолӧм?
Сэтшӧм этша?
Абу, должен лоны мыйкӧ ещӧ.
Крыж муртса бледӧдыштіс, дзормыны заводитӧм кӧсичаясас чепӧсйис ньылӧм; сійӧ надеяӧн да полігтыр видзӧдіс иностранецлы мышкас.
Оз ӧмӧй сэсся сійӧ нинӧм висьтав сылы?
Фрэнк Билд, словарсӧ листайтігмоз, тэрмасьтӧг муніс ӧдзӧслань, эз интересуйтчы, мый чувствуйтӧ ӧні сылы дӧверитӧм агент «Бизонлӧн».
Сійӧ кутчысис нин ӧдзӧс вугйӧ, кӧсйис нин петны магазинысь, но друг крута бергӧдчис да бӧр локтіс прилавок дорӧ.
— Кывзӧй, — шуис сійӧ да шыбитіс прилавок вылӧ словарсӧ, — тайӧ экземплярыслӧн эм брак: кусыньтчӧм да омӧля вундалӧм листбокъяс.
Крыж извинитчис, падъялігтыр корсис словарлысь мӧд экземпляр, коді воис сьӧлӧм вылас чиг ньӧбасьысьлы.
Бракуйтӧм книга сетігӧн Фрэнк вашнитіс: «Видзӧдлӧй 219».
Сэки жӧ сійӧ пуктіс прилавок вылӧ лайковӧй перчатка, кытчӧ вӧлі мыйкӧ сюялӧма, да сюся индіс сы вылӧ синъяснас.
Крыж пыр жӧ лэдзис «пӧсылкасӧ» прилавок улӧ.
Ньӧбасьысь сулаліс кассиршалы мышкӧн, тупкис аснас вузасьысьӧс, и кассирша нинӧм эз вермы аддзыны.
— Вот ӧні мӧд делӧ, — шуис Фрэнк Билд да дзебис словарсӧ макинтош зептас. — Аддзысьлытӧдз.
Кассирша дінті мунігӧн сійӧ лэптыштіс шляпасӧ, копыртчыліс сылы...
Час мысти Фрэнк Билд, коді выполняйтіс «Лунвыв» разведцентрса связниклысь функцияяс, паныдасис и мӧд агенткӧд — «Гомеркӧд».
«Бизонлысь» ӧти и мӧд заданиеяс сійӧ пӧртіс олӧмӧ старательнӧя, примитіс предосторожностьлысь да маскировкалысь став мераяс.
Сійӧ эз тӧд, мый первой агентыс назначайтсис яворскӧй резидентӧн серьёзнӧя, а мӧдыс сӧмын фиктивнӧя, сӧветскӧй разведкаӧс пӧръялӧм могысь.
«Гӧраясын тулыс» операцияын сомнительнӧй агент «Гомер» сідзи и шусис: приманка.
Нинӧм мӧдтор сысянь эз и виччысьны.
Мед кыскас кутшӧмкӧ кад кежлӧ сӧветскӧй разведкалысь ас дінас ыджыд внимание.
Бӧрынджык государственнӧй безопасность органъяс, дерт, гӧгӧрвоасны ассьыныс ӧшибкасӧ, но лоӧ сёр нин: «Гӧраясын тулыс» операция лоӧ помалӧма.
Тадзи мӧвпаліс «Бизон».
...Мыйӧн сӧмын пӧдлассис иностранец бӧрся «Книготорглӧн» ӧдзӧсыс, кассирша котӧрӧн петіс аслас стекляннӧй будочкаысь да заводитіс атакуйтны Крыжӧс.
Сійӧ окотапырысь висьталіс кассиршалы, но, гӧгӧрвоана, эз ставсӧ сійӧс, мый йылысь сёрнитіс ньӧбасьыськӧд.
Кассирша бӧр пырис стекляннӧй будкаӧ.
Неуна виччысьыштӧм бӧрын Крыж перйис англо-русскӧй словарь, кодӧс вежис связник, ӧкуратнӧя нетшыштіс 219-ӧд листбок да сюйис зептас.
Рытнас, гортас воӧм бӧрын, сійӧ занавесаліс ӧшиньсӧ, перъяліс перчаткиысь, мый сылы сетіс «Бизонсянь» представитель.
Тайӧ вӧліны гырысь купюраяса выль долларъяс.
Крыж лыддис найӧс, дзебис.
Сэсся перйис гуся местаысь югыд жидкость тыра флакон, видзчысьӧмӧн проявитіс сійӧс, мый вӧлі гижӧма словарь страница строкаяс костӧ.
Крыжӧн расшифруйтӧм инструкцияыс эз вӧв кузь.
47-ӧй номера агентлы, кодлӧн нимыс «Крест», тшӧктӧма срочнӧя заводитны дугӧдлӧм удж, но сійӧ эз нин вӧв рядӧвӧй агент, кыдзи войдӧр, а яворскӧй резидент.
Гуся письмӧыс помасис татшӧм кывъясӧн: «Матысса кадӧ тіян дінӧ локтас «Черногорец».
Обеспечитӧй сылы тіян керкаын надёжнӧй убежище.
Пӧртӧй олӧмӧ сылысь став индӧдъяссӧ. 
«Бизон».
Любомир Крыж ещӧ и ещӧ лыддис инструкциясӧ.
Резидент!
Татшӧм ёна кыпӧдӧмыс шемӧсмӧдіс сійӧс.
Кыдзи тайӧс колӧ гӧгӧрвоны?
Мыйла сійӧс дыр видзисны бокын, мыйла ӧні, кор медся этша позьӧ вӧлі виччысьны «Бизонсянь» бур вӧчӧм, сійӧс выдвигайтӧны резидентӧн?
Лоӧ-ӧ тайӧ, мый сійӧс испытайтісны да аддзисны, мый сійӧ туяна татшӧм дӧвериеыслы?
Али сӧмын сы вӧсна, мый ӧні Яворын абу туянаджык кандидатура?
«Бизонлы» служитан вояс чӧжӧн Любомир Крыж унаысь гӧгӧрволіс, мый тешкодь виччысьны кӧзяинсянь ыджыд справедливость.
Пока сеталан ценнӧй сведениеяс, кодъясӧс судзӧдӧма ассьыд олӧмтӧ жалиттӧг, тэ колан, пӧлучайтан деньга.
Кытчӧдз эн сюр, кытчӧдз тэнӧ эз туявны разведчикъяс, кытчӧдз тэ абу опаснӧй резидентлы, тэнӧ видзӧны да лелькуйтӧны тэнад гуся другъясыд.
И найӧ жӧ мӧдӧдасны тэнӧ мӧдаръюгыдас, тэ кӧ вӧчан ӧшибка.
Сідзкӧ, тӧлкӧн кӧ мӧвпавны, резидентӧ пуктӧм — абу сійӧс, Крыжӧс, торъя уважайтӧм, а быть коланлун, коді лои Дзюба пӧгибнитӧм бӧрын.
Кӧть кыдзи-а, «Крест» век жӧ вӧлі рад, мый явитчис «Бизон», мый бара сы зептӧ кутасны визувтны тысячаяс.
Выль положение сетас ыджыд выгӧдаяс.
Кыдзи нӧ, резидент!
Крыж кыдзи важся агент, коді вӧлі Дзюбалӧн матысса мортӧн, зэв бура тӧдіс резидентлысь обязанностьяссӧ.
Сӧмын ӧтнас резидент стӧча тӧдӧ, кодлы служитӧ да кӧнӧсь сылӧн кӧзяеваыс.
Сӧмын сылы воӧны инструкцияяс, кодъясӧс мӧдӧдӧма граница вомӧн специальнӧй связниккӧд либӧ радио пыр.
Резидент вербуйтӧ агентъясӧс, инструктируйтӧ найӧс да, кыдзи аслыс окота, мынтысьӧ налӧн услугаясысь.
Резидент тӧждысьӧ сы йылысь, медым найӧ эз тӧдны ӧта-мӧднысӧ, олісны скромнӧя, эз кыскыны ас дінаныс безопасность органъяслысь лишнӧй внимание да подозрениеяс.
Резидент вештӧ аслас туй вылысь найӧс, кодъяс лоӧны опаснӧйӧсь сылӧн, резидентлӧн, олӧмлы.
Сійӧ, резидент, «ноксьӧ» вербуйтӧмаяскӧд, велӧдӧ найӧс ставас сыӧ, мыйӧ аслас кадӧ велӧдлісны сійӧс: кыйны больгысьяслысь интереснӧй сведениеяс, кывзыны секретъяс, гусявлыны омӧля видзан документъяс.
Резидентлӧн гуся местаясын видзсьӧны оружие, ёна действуйтысь ядъяс, радиопередатчик, уна деньга, симпатическӧй чернила, инструментъяс да материалъяс, кодъяс отсӧгӧн позьӧ вӧчны паспорт, служебнӧй удостоверение.
Резидент лӧсьӧдӧ гуся квартира — налы оланін, кодъясӧс мӧдӧдасны граница сайысь, и налы, кодъясӧс колӧ мӧдӧдны бӧр, кордон сайӧ.
Сӧмын резидент ысталӧ ассьыс агентъяссӧ сійӧ либӧ мӧд важнӧй объектъяс вылӧ.
Резидент «уджын» медся сьӧкыдыс да опаснӧйыс — агентура вербуйтӧм.
Провалитчан первойя жӧ мортсӧ вербуйтігӧн, тэнад шефыд кӧ эз велӧд тэнӧ аддзыны йӧзлысь слабинъяссӧ да эз вӧч тэнӧ «йӧзлысь душаяс кыйысьӧн».
Атакуйт тэӧн бӧрйӧмаясӧс веськыда, побеждайт быдпӧрйӧ.
Джынвыйӧ победа, удайтчытӧм атака — тэныд пом.
Крыж думнас войбыд велӧдчис аслас выль положениеӧ, войбыд мӧвпаліс, арталіс, кыдзи, кор да мыйсянь именнӧ сылы заводитны.
Крыж медводз решитіс лӧсьӧдны зумыд фундамент аслас резидентскӧй существование улӧ.
Сійӧ кутіс корсьны аслыс надёжнӧй отсасьысьясӧс, кодъяс вермасны вӧчны «Бизонлы» тӧдчана пӧльза.
Ассьыс сё гӧгӧр яворскӧй тӧдсаясӧс, другъясӧс да приятельясӧс лыддьӧдлӧм бӧрын выль резидент сувтіс ӧти морт вылӧ, коді вӧлі бура тӧдса Яворса олысьяслы, — Марта Стефановна Лысак вылӧ.
Марта Стефановна чужліс Дунай берегын, Будапештын, места вылас ӧшйытӧм коммерсант семьяын.
Ичӧтдырйиыс оліс Войвыв Трансильванияса ӧти горнӧй карын.
Велӧдчис словацкӧй Братиславаын.
Верӧссайӧ петіс Юрий Лысак сайӧ да Яворын чужтіс сылы Андрей пиӧс.
Марта Стефановна дыр кад оліс румынъяс да чехъяс пӧвстын, украинецъяс да немец-колонистъяс, медсясӧ тӧргӧвечьяс пӧвстын, и та вӧсна сійӧ кокниа сёрнитіс налӧн кывъяс вылын, велаліс налӧн привычкаясӧ, босьтіс вкусъяссӧ.
Муніс кӧ эськӧ сійӧ ӧні Румынияӧ, сійӧс эськӧ лыддисны румынкаӧн.
Будапештын либӧ Дебреценын сійӧ эськӧ эз жӧ шӧйӧвош.
Эз омӧля овмӧдчы сійӧ и Яворын.
Марта Стефановнаӧс бура тӧдісны карса став модницаясыс, коді эз кӧсйы сулавны ӧчередьын, медым ньӧбны дефицитнӧй галантерея, китайскӧй шӧвк, венгерскӧй либӧ болгарскӧй ыж ку, кодӧс вӧчӧма замша моз.
Марта Стефановна вӧлі портнихаӧн да, сыысь кындзи, вермис отсавны ньӧбны да вузавны любӧйтор.
Сійӧ чукӧртіс карысь став выльторъяссӧ да сплетняяссӧ.
Сійӧ жӧ и паськӧдліс найӧс быдлаӧ.
Вот тайӧ Марта Стефановнасӧ и решитіс Крыж медся дженьыд кадӧн вӧчны аслас агентӧн.
Деньга дінӧ горшлун, пӧръясьӧм, лицемерие, уна рӧма тряпкаяс радейтӧм, йӧз щӧт весьтӧ чӧскыда сёйны да юны велалӧм, йӧз позйын кӧк моз овны велалӧм: талун — венгерскӧйын, аски — словацкӧйын, аскомысь — немецкӧйын, спекулянтлӧн да авантюристлӧн кодь пельклун, дасьлун сатшкысьны горшас быдӧнлы, коді усьласьӧ сылӧн личнӧй благополучие вылӧ, — став тайӧ качествоясыс вӧліны Марта Стефановналӧн, и тайӧ кокньӧдіс Крыжлысь сьӧкыд могсӧ.
Сы могысь, медым вӧчны Марта Стефановнаӧс ас мортӧн, мӧдногӧн кӧ заставитны сознательнӧя служитны аслыс, а сідзкӧ и «Бизонлы», разидентлы колӧ вӧлі вӧчны неуна: кыйны сійӧс кутшӧмкӧ самӧн, кодӧс самалӧма мича вугыр йылӧ.
Ӧти апрельскӧй рытӧ, книжнӧй магазинын удж помалӧм бӧрын, Любомир Васильевич Крыж мӧдӧдчис Железнодорожнӧй улича вылӧ, сылӧн медся ылі помас, кӧні оліс Марта Стефановна.
Кыдзи и век, сійӧ вӧлі бура гладитӧм, ни ӧти пятнатӧм сьӧд костюма, лым кодь еджыд дӧрӧма, новлыштӧм нин, но шогмана на велюрӧвӧй шляпаа да кыз пӧтшваа ботинкиа, кодӧс вӧлі вӧчӧма на важ кадӧ аргентинскӧй буйволлӧн грубӧй кучикысь, коді эз пов ни ваысь, ни лымйысь, ни шондіысь.
Веськыд киас Крыж кутіс неыджыд чемодан.
Сійӧ муніс улича сыладорӧдыс, кӧні торъя пашкыра вӧліны пуяслӧн да кустъяслӧн ув-вожъясыс.
Лючки-ладнӧ, ас дінас внимание кыскытӧг, Крыж воис Железнодорожнӧй улича помӧ, Марта Стефановналӧн гӧрд вевта кирпичнӧй керка дорӧ.
Став ӧшиньяссӧ вӧлі топыда тупкӧма брӧвъясӧн, некутшӧм костӧд эз писькӧдчы югӧр.
Крыж эз шемӧсмы.
Сійӧ матыстчис дзиръя дорӧ, личкыштіс сы вылӧ пельпомнас.
Игана.
Мый нӧ вӧчны?
Йиркӧдчыны дзиръяӧ абу окота — кыласны соседъясыс.
Крыж вуджис потшӧс вомӧн да видзчысьӧмӧн таркнитіс ӧшиньӧ.
Коли минута, мӧд; некод эз шыась.
Крыж терпеливӧя виччысис.
— Коді сэн? — медбӧрын кыліс ньӧжйӧник юалӧм.
Сійӧ кыліс эз ӧшиньладорсянь, а дворсяньыс.
Крыж бергӧдчис.
Гежӧдик кодзувъяса рытъя небесалӧн сьӧд фон вылын, ёсь йывъяса топыд забор вомӧн сійӧ аддзис кодлыськӧ сьӧд, квадратнӧй юр.
Бурджыка видзӧдлӧм бӧрын тӧдіс Марияӧс, Марта Стефановналысь компаньонкасӧ да прислужницасӧ, неважӧнся манашкаӧс: сылысь мел кодь еджыд чужӧмсӧ, юр вылас аслысногӧн плавгӧм шальсӧ.
Мария сулаліс забор сайын мыйкӧ джуджыд вылын да сюся видзӧдіс сёрмӧм гӧсть вылӧ.
— Восьты, святӧй Мария, тайӧ ме, — ньӧжйӧник шыасис Крыж.
— Коді тайӧ?
— Сійӧ, коді радейтӧ тэнӧ.
— А, тайӧ ті? — Мария шытӧг саяліс забор сайӧ.
Здук мысти дзиръя воссис, и улича вылӧ петіс вуджӧр кодь кокни да сьӧд паськӧма Мария.
— Бур рыт, пан Любомир!
Ті талун сы дінӧ, кодӧс радейтанныд, али сы дінӧ, кодӧс уважайтанныд? — шмонитӧмӧн юаліс сійӧ.
— Кыкнан дінас ӧтпырйӧ.
Марта гортын?
— Гортын.
Пырӧй.
— Ӧтнас али заказчицаяскӧд?
— Заказчицаясӧс ми принимайтам сӧмын луннас, а рытнас миянӧ ёнджыкасӧ заказчикъяс пыравлӧны. — Мария серӧктіс да котӧртіс пемыдас.
«Висьтавны кӧзяйкаыслы», — гӧгӧрвоис Крыж.
Тӧдса трӧпаӧд, кодӧс вӧлі вольсалӧма кирпичӧн, сійӧ прӧйдитіс двор вомӧн, кайис кильчӧ вылӧ.
Югыд биысь синсӧ читкыралігтыр Крыж восьтіс прихожӧй ӧдзӧс да веськыда зурасис Марта Стефановнакӧд.
Тайӧ вӧлі зэв тӧдчана нывбаба: ыджыд тушаа, кыз, мугов чужӧма, сук синкымъяса да гырысь цыганскӧй синъяса.
Сьӧд юрсиа юрсӧ вӧлі гартыштӧма разнӧй рӧма шерстянӧй материеӧн, коді тані, Закарпатьеын, шусьӧ тюрбанӧн.
Парсӧ вӧлі зэв ёна краситӧма.
Зӧлӧтӧй исергаяс бовъялісны пельясас.
Чуньясас пысавлӧма чунькытшъяс.
Веськыд киса певйыс да водз чуньыс вӧліны вижӧсь — сигарета радейтӧмлӧн признак.
Синмӧ шыбитчан платье — лӧз фон вылын гырысь вишняяс, — гӧрд туфли да сьӧд коклябӧра чулки помалісны сылысь нарядсӧ.
— Бур рыт, Марта! — Крыж ӧкуратнӧя пуктіс чемодансӧ прихожӧй пельӧсӧ, ньӧжйӧник матыстчис кӧзяйка дінӧ да, тэрмасьтӧг, юрсӧ копыртыштӧмӧн, инмӧдчыліс кӧдзыд паръяснас Марта киӧ.
— А, Любомир! — кыз, пӧшти мужичӧйлӧн кодь гӧлӧсӧн шуис кӧзяйка.
Сылӧн гӧрд вомыс паськаліс пельясӧдзыс, нетшкӧм синкымъясыс лыбисны плешӧдзыс, а сьӧкыд исергаясыс дзирдыштісны ӧшкамӧшка рӧмӧн да кутісны качайтчыны маятник моз. — Мария, кӧні миян важся винаным?
Вай, тэрыба!
И ужын лӧсьӧд...
Часджын мысти Крыж, крахмалитӧм ыджыд салфеткаӧн морӧссӧ бура тупкӧмӧн, пукаліс пызан сайын Марта Стефановналы воча да багатырскӧй аппетитӧн сёйис гортса калбас, перечалӧм венгерскӧй салӧ, ярославскӧй сыр, яичница, юис медбур закарпатскӧй вина да кокниа сёрнитіс гӧрдӧдыштӧм кӧзяйкакӧд.
Кыдзи важся друг, код водзын пыр, любӧй кадӧ лунын и войын восьса кӧзяйкалӧн ӧдзӧсыс, Крыж кадысь кадӧ окыштліс Марта Стефановналысь кисӧ да бара спокойнӧя водзӧ ужнайтіс.
Кадыс матысмис войшӧрлань.
Мария идраліс пызан вылысь пӧсуда да чӧла мӧдӧдчис узьны аслас пельӧсӧ.
Сёйӧм бӧрын Крыж веськӧдіс ассьыс вниманиесӧ вина вылӧ: дугдывтӧг содталіс аслас бокалӧ да Марта Стефановна бокалӧ.
Сійӧ эз ӧтказывайтчы, юис сы мында жӧ, мыйта и Крыж.
Татшӧм ногӧн сійӧс дасьтӧм бӧрын Крыж решитіс заводитны делӧсӧ.
— Марта, менам эм тэныд ыджыд-ыджыд сюрприз, — шуис сійӧ.
— Со кыдз! — чуймис кӧзяйка: сылӧн другыс некор на ӧнӧдз эз лӧсьӧдлы сылы некутшӧм сюрпризъяс, ни ыджыдӧс, ни ичӧтикӧс. — Интереснӧ, кутшӧм нӧ?
Муртса довъялыштігтыр Крыж мӧдӧдчис прикожӧйӧ.
Вайис сэтысь неыджыд чемодан.
Пуктіс сійӧс пызан помӧ, тапнитіс кипыдӧснас вевтас:
— Уна-ӧ сетан, Марта, сыысь, мый эм тайӧ ящикас?
— А мый сэні?
Книгаяс?
— Абу.
Куим тысяча сетан?
Но, видзӧдлытӧг?
Марта Стефановна дзугис аслас войся гӧстьлысь юрсисӧ, лапкӧдыштіс сылы гӧрдӧдыштӧм банбокас:
— Мыйла тэныд тысячаясыс, Любомир?
Челядь тэнад абуӧсь, гӧтыр абу жӧ, пӧдругаыд тэнад ыргӧн грӧш дон оз сулав.
Кузь кудйӧ деньгатӧ сюялан, да?
— Марта, медбӧръяысь юала: сетан куим тысячасӧ?
Вай, пока абу на сёр.
Кор восьта чемодансӧ, унджык кора.
— Да мый сэні сэтшӧмыс? — Марта Стефановна медбӧрын серьёзнӧя, тӧждысьӧмпырысь видзӧдліс чемодан вылӧ.
Сылы лои зэв окота тӧдмавны, мый сэні.
— Но, видзӧдлытӧг!
Али восьтыны?
— Видзӧдлытӧг! — шуис Марта Стефановна.
Сійӧ радейтліс рискуйтны.
Да и кыдзи он рискуйт, кыдзи он пукты куим тысяча Любомир Крыж вылӧ, сы сьӧлӧмлы муса морт вылӧ?
Вот эськӧ код сайӧ петны верӧссайӧ!
Дюжина куим кымын жӧник талялісны сы керка дінӧ туйсӧ — ставныслы ӧткажитіс.
А Любомирӧс ачыс мырдӧн корлывліс, ачыс асьсӧ сылы гӧтыр пыдди видзис — оз босьт, гордӧй.
Видліс и мудеритны: он кӧ кӧсйы гӧтрасьны, эн и волывлы, эн гудырт сьӧлӧмӧс.
Эз повзьы, дугдіс волывлыны.
Ёна ковмис кевмысьны, мед бӧр кутіс волывлыны. 
Но кутіс волыны Железнодорожнӧй вылӧ пыр гежӧдджыка и гежӧдджыка.
Но кутшӧм сійӧ вӧлі виччысяна, дона гӧстьӧн, кор воліс.
Марта Стефановна восьтіс камодсӧ, перйис куим пачка деньга, кодъяс куйлісны прӧстыняяс улын, шыбитіс найӧс пызан вылӧ.
Крыж ӧкуратнӧя тэчис сё шайта комын бумажка да сюйис пинжак зептас.
— Да восьты нин ассьыд проклятӧй чемодантӧ, эн мучит! — кевмысис Марта Стефановна.
Ичӧтик ключӧн, коді ӧшаліс Крыжлӧн кузь цепочка йылын, сійӧ тэрмасьтӧг восьтіс чемодан томанъяс.
Кутчысис вевтас да видзӧдліс аслас пӧдруга вылӧ:
— Марта, он пов синтӧммӧмысь?
Кунь синтӧ.
— Да но нин!..
Марта Стефановна мыйвынсьыс нетшыштіс чемодан вевтсӧ да аддзис выль, ворсан карті моз разӧдӧм, мича бумажкаяс, кодъяс вылын вӧлі литографируйтӧма важногӧн сыналӧм юрсиа, бакенбардъяса, олӧма мужчинаӧс.
Тайӧ вӧлі деньга.
И эз кутшӧмкӧ, а буретш сійӧ, кодъясӧс Марта Стефановна лыддис настӧящӧйӧн, буретш сійӧ, коді сылы ёна коліс.
Тайӧ вӧліны долларъяс.
Найӧ куйлісны чемоданын топыда тэчӧм книгаяс вылын, и деньгаыс кажитчис уна, уна, чемодантырыс.
Лов шысӧ кутӧмӧн, синсӧ лапнитлытӧг, кельдӧдӧмӧн, видзӧдіс Марта Стефановна татшӧм озырлун вылас и эз эскы аслас синъяслы.
— Долларъяс?
Уна? — тшӧкъялігтыр вашнитіс сійӧ да повзьӧмпырысь нисьӧ радлігтыр видзӧдліс Крыж вылӧ.
— Настӧящӧй, но абу сы мында, мыйта тэ чайтан. — Крыж чукӧртіс деньгасӧ пачкаӧ.
Долларӧвӧй бумажкаяссӧ карті моз тасуйтігӧн сійӧ шпыньмуніс: — Аддзан, абу нин сэтшӧм уна, но и абу этша.
Капитал!
Босьт да помнит менсьым лышкыдлунӧс!
Босьт!
И некодлы эн висьтав, ни Мариялы, ни весиг меным, кытчӧ тэ найӧс дзебан.
Мед куйлӧны, виччысьӧны ассьыныс чассӧ.
На!
Марта Стефановна ыджыд радлунӧн видзӧдіс океансайса деньга вылӧ, кодӧс сюйис сылы дрӧжжитысь киясас Крыж.
Быттьӧкӧ сылы быдмисны бордъяс.
Сьӧм дукысь бергаліс юр.
Кӧть и бумажнӧйӧсь, найӧ зильгисны сылы чистӧй зӧлӧта моз.
Немӧйӧсь, кокньыдикӧсь, найӧ сьылісны Марта Стефановналы медся нежнӧй сьыланкывсӧ.
Веситны позьтӧмӧсь, кодъяс вермӧны и вӧйны и биын сотчыны, найӧ кӧсйисны лоны Марта Стефановналы Нойлӧн ковчегӧн, лючки-ладнӧ нуӧдны сійӧс олӧмыслӧн став нелючкияс пыр, выль войналӧн би да ва пыр, став денежнӧй реформаяслӧн ем пыс пыр.
Рудоватӧсь, вид сертиыс скромнӧйӧсь, налӧн вӧлі чудовищнӧй вын: пӧдтісны Марта Стефановналысь милиция, следователь да суд водзын став полӧмъяссӧ.
Да, сійӧ пыр жӧ, мыйӧн сӧмын аддзис долларъяссӧ, решитіс, мый босьтас найӧс.
Оз, оз, сійӧ нинӧмысь нин оз торйӧдчы накӧд!
Эм налы зэв надёжнӧй места: гу, кодӧс кодйӧма виноградникын.
Найӧ веськаласны сэтчӧ жӧ, кӧні куйлӧны сылӧн вит доллараясыс, дас доллараяс да весиг четвертнӧйяс.
Кутшӧм сьӧкыда чукӧртіс Марта Стефановна сьӧд биржа вылын войнабӧрса первой воясӧ став тайӧ долларӧвӧй озырлунсӧ!
И сэтшӧм кокниа веськалісны сы киӧ Крыжлӧн тайӧ долларъясыс!
Но та вӧсна ӧмӧй найӧ лоӧны сылы мукӧдъяс дорсьыс омӧльджыка мусаӧсь?
Оз!
Аслас рӧднӧй пи Андрей йылысь сійӧ кутас мӧвпавны этшаджык, важ модаа мужчина портрета тайӧ бумажкаяс дорсьыс.
— Но, мый нӧ тэ чӧв олан?
Немӧймин радыдла? — югыд вина бокалысь юышталігмоз серамсорӧн юаліс Крыж.
Марта Стефановна эз аслас кӧсйӧм ради, а прӧста сідзи, модавылас лыддис коланаӧн неуна чегъясьыштны.
— Любомир, кытысь тэныд долларъясыс? — юаліс сійӧ да видзӧдліс тупкӧса брӧвъяса ӧшиньяс вылӧ.
— Воддза олӧмысь, — веськодьпырысь вочавидзис Крыж.
— Но ӧд найӧ дзик выльӧсь!
— Но, сідзкӧ, выль олӧмысь.
— Любомир, ме серьёзнӧя юала.
Любомир сувтіс, кытшовтіс пызан гӧгӧр, пуктіс кисӧ аслас пӧдругалы пельпом вылас, шмонитӧмпырысь читкыртіс синпӧвсӧ:
— Марта, ме серьёзнӧя жӧ тэныд висьтала: босьт да нинӧм эн юась.
— Да, но ме...
— Марта, енсьыс пов! — кыпӧдіс гӧлӧссӧ Крыж. — Казьтышт, коді тэ водзын сулалӧ!
Ме ӧд, мича дамаӧй, сквӧзь тэнӧ аддза.
Ме важысянь тӧда, мый тэ ньӧбалін долларъяс, мый найӧс видзан... кыдзи и ме и ставныс миян кодьясыс...
Видзан сэк кежлӧ, кор... ӧти кывйӧн кӧ шуны, тэныд ставыс гӧгӧрвоана.
Дзеб найӧс ылӧджык да тӧд, мый ме некор эськӧ эг торйӧдчы накӧд, эз кӧ ковмыны шайтъяс.
Со кутшӧма колӧны! — шуис сійӧ да кипыдӧс дорышнас кучкыштіс голя петукас, коді чурвидзис лым кодь еджыд воротник увсьыс. — Босьт да дзеб!
Но, а ӧні кад узьны, Марточка.
Талун изменита аслам уна вося привычкаяслы да кольчча узьны тэ ордӧ.
Спокойнӧя узьны!
Сійӧ прӧщайтчӧм могысь окыштіс кӧзяйкалысь кисӧ, паськыда очсыштіс, пӧрччис пинжаксӧ да тэрмасьтӧг кутіс разьны галстуксӧ.
Мый колис вӧчны Марта Стефановналы?
Сійӧ лыддис, мый сылы выгӧднӧджык пӧкӧритчыны.
Сійӧ нюмъёвтіс да меліа кӧритыштіс Крыжӧс:
— Кутшӧм тэ абу варов, Любомир!
Кымын во дружитам, и тэ ньӧтчыд эн висьтавлы, мый тэнад эмӧсь татшӧм ценностьяс!
— «Ньӧтчыд»!
Менам положениеын, донаӧй, ӧтчыд кӧ ӧшибитчан, капут.
Ме унатор йылысь ог вермы висьтавны.
А тэ, Марточка, быдторйӧн бур, но кывйыд...
— Эн пов, — такӧдіс Крыжӧс кӧзяйка, — тэнад пӧдарки йылысь некод оз тӧдмав.
— Кутам надейтчыны.
Вольсав меным сэтчӧ. — Сійӧ довкнитіс юрнас комнаталань, коді вӧлі орчча сійӧ комнатаыскӧд, кӧні Марта Стефановна принимайтліс ассьыс заказчицаяссӧ.
Железнодорожнӧй улича помын сулалысь гӧрд черепица вевта кирпичнӧй керкаын олысьяс унмовсисны.
Асылӧдзыс тані эз ло нинӧм, мый эськӧ кыскис ас дінас внимание.
Марта Стефановна услугаясӧн пӧльзуйтчысь яворскӧй модницаяс лыдын вӧліны кык категорияа нывбабаяс, сідз шусяна «восточницаяс» (Марта Стефановналӧн классификация), мӧдногӧн кӧ найӧ, кодъяс воисны татчӧ странаса асыввыв районъясысь Закарпатьеӧс Украинакӧд ӧтлаӧдӧм бӧрын, да «западницаяс» — Яворса кӧреннӧй олысьяс.
И ӧтиясыс и мӧдъясыс вӧліны разнӧйӧсь асланыс состав серти.
Мӧд категорияын, «западницаяс» категорияын, унджыкыс вӧліны Марта Стефановналӧн важся заказчицаяс — яворскӧй врачьяслӧн, профессоръяслӧн, предприятиеясса директоръяслӧн да главнӧй инженеръяслӧн, актёръяслӧн да музыкантъяслӧн гӧтыръяс да гӧтыръяс сэтшӧм финансӧвӧй ловкачьяслӧн, кодъяс кужӧны вӧчны деньгасӧ воздухысь.
Первой категорияын, сідз шусяна «восточницаяслӧн» категорияын, вӧліны ӧткымын отставнӧй офицеръяслӧн гӧтыръяс да Яворын да сы гӧгӧрын расквартируйтӧм военнослужащӧйяслӧн гӧтыръяс.
Марта Стефановна яндысьтӧг рӧзӧритліс бура пасьтасьны радейтысьясӧс.
Унаӧн тайӧс бура тӧдісны, но мый вӧчан!
Некод Яворын оз куж вурны платье сідзи, кыдзи вурӧ Марта Стефановна!
Некод оз думышт сэтшӧм фасон, кутшӧм кокниа чужӧ Марта Стефановна юрын!
Марта Стефановналӧн заказчицаяс эз помасьлыны.
Вӧвлӧм манашка Мариялы весиг ковмис лӧсьӧдны специальнӧй книга, кытчӧ сійӧ «сувтӧдліс ӧчередьӧ» найӧс, кодъяс вылӧ пуктылісны Марта Стефановналысь портновскӧй талантсӧ.
Ӧткымын заказчицаяслы, налы, кодъяс кӧсйисны кыдзи позьӧ регыдджык щӧгӧляйтыштны Марта Стефановна киӧн вӧчӧм нарядъясӧн, быть ковмыліс не сӧмын донӧн мынтысьны, но и вӧчны сылы пӧдарки: вайлісны зэв мича перчатки, ювелирнӧй безделушкаяс, шерстянӧй отрез, выль моделя туфли, дефицитнӧй цигейка.
И ставсӧ тайӧс вӧчлісны сы могысь, медым честьӧ уськӧдчыны портнихалы.
Мӧд луныс вӧлі воскресенье, и сійӧ вӧлі зэв сьӧкыд Марта Стефановналы.
Шонді петӧмкӧд тшӧтш сы ордӧ кутісны кыссьыны-локтавны заказчицаяс.
Ӧти бӧрся мӧд найӧ осаждайтісны омӧля узьӧм, пасьтасьтӧм на, сынавтӧм, халата да гортса туфлиа, юр кольмытӧдзыс душитчӧм — позьӧ шуны, «Белая сирень» одеколонӧн кӧтӧдӧм портнихаӧс.
И став заказчицаясыс меліа нюмъялігтыр юасисны: «Гӧтов?»
Ставныслы сійӧ вочавидзліс ӧтитор: «Кӧть и жаль, абу на гӧтов.
Менам бӧръя лунъясас сэтшӧма висьӧ юрӧй, кӧть стенӧ кай».
Заказчицаяс эз дӧзмывлыны, эз скӧрмывлыны.
Найӧ вӧчлісны вид, мый эскисны портнихалы.
Талун абу гӧтов, сідзкӧ лоӧ гӧтов аски.
Позьӧ терпитны ӧти лун.
Но бур, сӧмын кӧ ӧти лун, а друг...
Ӧти заказчица решитіс бурмӧдны Марта Стефановналысь сьӧлӧмсӧ да висьталіс сылы субӧтаса став выльторъяссӧ: кутшӧм доклад вӧлӧма офицерскӧй клубын, коді кодкӧд йӧктӧма тӧрытъя бал вылын, кодлы усьӧма шуд кыкысь бергавны вальс симпатичнӧй Волковкӧд, генералкӧд, коді воӧма командировкаӧ Военнӧй округ штабысь, лётчикъяс пӧвстысь коді пӧлучитӧма приказын благодарность высокотренировочнӧй полётысь.
Марта Стефановна, сигаретасӧ терпитны вермытӧма куритігмоз, кывзіс сёрнитны радейтысь заказчицаӧс.
Но регыд сылӧн больгӧмысь дӧзмис.
Марта Стефановна висьталіс, мый платьеыс лоӧ гӧтов аски да ньӧти яндысьтӧг колльӧдіс майоршаӧс ывлаӧ.
Керкаӧ пырӧм бӧрын Марта Стефановна тшӧктіс Мариялы игнавны дзиръясӧ да став заказчицаясыслы ӧтвечайтны, мый кӧзяйка абу гортын, оз ло ӧбед бӧрӧдз.
Сійӧ мунігмозыс видзӧдліс зеркалӧ пыр асьсӧ да спокойнӧй сьӧлӧмӧн матыстчис комната ӧдзӧс дорӧ, кӧні узис Крыж, кокньыдика таркнитіс да небыдика юаліс аслас дона гӧстьлысь, узьӧ али оз сійӧ да позьӧ-ӧ сы дінӧ пырны.
Ӧдзӧс воссис, и сы водзӧ сувтіс сылӧн гӧстьыс сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн кӧзяйка некыдз эз виччысь.
Сійӧ вӧлі костюма нин, а киас кутіс ассьыс чемодансӧ;
Марта Стефановна и чуймис, и дӧзмис:
— Тэ кытчӧ, Любомир? — юаліс кӧзяйка.
— Делӧяс, Марточка, делӧяс!
— Кутшӧм нӧ тэнад делӧяс воскресеньенас, тэ жӧ талун он уджав магазинад?
— Эмӧсь и немагазиннӧй делӧяс.
— Кӧть эськӧ завтракайтін...
Кольччы, Любомир!
Крыж видзӧдліс часі вылӧ, думайтыштіс да шуис, мый завтракайтны сылӧн кадыс эм на.
Сливочнӧй вый пиын чӧскыда жаритӧм еджыд нянь тор няклялігтыр Крыж загадочнӧя нюмъёвтіс:
— Марточка, менам эм тэныд ещӧ ӧти ыджыд сюрприз.
— Бара?
Кутшӧм?
Чемоданнӧй ?
— Тӧдін.
Тайӧ пӧрйӧ эз ковмы сылы дыр кевмысьны.
Крыж кыскис пызан улысь чемодансӧ, коді сы кодь жӧ скромнӧй служащӧйяслы вӧлі портфельӧн и передвижнӧй кладӧвӧйӧн, пуктіс сійӧс пидзӧс вылас да торжественнӧя восьтіс.
Марта Стефановна аддзис эз книгаяс, а портативнӧй магнитофон.
Крыж чӧла включитіс штепсельсӧ розеткаӧ, и кыліс Марта Стефановналӧн кыз гӧлӧс, а сэсся гӧлӧсыс медбӧръя заказчицалӧн, майоршалӧн, коді висьтавліс сылы военнӧй городокысь субӧтаса став выльторъяссӧ.
Кутшӧм серьёзнӧя сійӧ висьтавліс да кутшӧм тешкодь ӧні кывзыны сійӧс плёнка вылысь!
— Но, мыйӧн абу сюрприз? — чемодансӧ пӧдлалігмоз нюмъёвтіс Крыж...
— Зэв бур!
Молодеч!
Любомир, коль чемодантӧ.
Ме кута гӧститӧдны ассьым заказчицаясӧс.
Вот гажӧдчыштам!
— Ог, Марточка, эг тэныд вылӧ ме старайтчы!
Ог коль татчӧ ассьым чемоданӧс.
Сійӧ меным аслым колӧ.
— Мыйла?
— Аски висьтала.
А тэ, мусаӧй, некодлы эн висьтав, мый ме тані кывзі да гижи...
Но, менам сьӧлӧмшӧрӧй, эн шогсьы!
Аскиӧдз!
Локта рытнас.
Виччысь.
Сійӧ муніс.
Локтіс, кыдзи и кӧсйысис, понедельникӧ рытнас.
Крыж вӧлі сійӧ жӧ сьӧд костюма, лым кодь еджыд воротника, но чужӧмыс ӧні сылӧн вӧлі серьёзнӧй, стрӧг.
— Мӧдӧд манашкатӧ карӧ кутшӧмкӧ делӧӧн, — прикажитіс сійӧ.
Мария босьтіс сьӧд зонтик, продуктӧвӧй сумка, пӧлучитіс деньга да муніс.
Лысачиха да Крыж колины ӧтнанныс.
Марта Стефановна юалана синъясӧн видзӧдліс гӧсть вылӧ.
— Кывзы менсьым сюся да нинӧм эн юась, — шуис Крыж. — Тӧрыт, кыдзи тэ тӧдан, ме гижи плёнка вылӧ майоршалысь больгӧмсӧ.
Талун ме выгоднӧя, зэв выгоднӧя, вузалі сійӧ плёнкасӧ.
— Кодлы, Любомир?
Мыйла?
— Сьӧлӧмшӧрӧй менам, ме нин висьталі, юасьны верма сӧмын ме.
Ӧтнамӧн ме!
Тадзи лоӧ талун миян сёрнитігчӧж, тадзи лоӧ и водзӧ, миян став ӧтувъя удж чӧж.
— Кутшӧм удж, Любомир?
— Тэ вуралан платьеяс яворскӧй гарнизонса военнослужащӧйяс гӧтыръяслы.
Тэнад эм позянлун тӧдмавны унатор, мый вӧчсьӧ военнӧй городокын.
Тӧдмалав став важнӧй выльторъяссӧ да гижав.
Крыж сёрнитіс тэрмасьтӧг, сідзи, быттьӧ сёрниыс вӧлі быдлунъя, мыйысь важӧн нин дӧзмӧма.
И вот тайӧ спокойствиеыс, кыдзи сійӧ висьтавліс сылы страшнӧй кывъяс, медся ёна шемӧсмӧдіс Марта Стефановнаӧс.
Синъяссӧ сувтӧдӧмӧн, кельдӧдӧм вомсӧ калькнитӧмӧн, полігтыр видзӧдіс сійӧ аслас важся тӧдса вылӧ да эз тӧд сійӧс.
— Ассьыд став гижӧдъястӧ, — Марта Стефановна вылӧ меліа видзӧдіг водзӧ висьталіс Крыж, — тэ кутан сетавны меным.
Таысь ме кута быд тӧлысь, первой числӧын, ваявны тэныд долларъяс.
Уджав, Марточка, спокойнӧя, повтӧг.
Эскы чорыда: ме видза тэнӧ быдсикас опасностьясысь.
Некор мекӧд он сюр.
Чуть ли не джын нэмӧс ме служита аслам другъяслы и, кыдзи аддзан, дзоньвидза.
Вот и ставыс. — Крыж окыштіс Марта Стефановналысь дрӧжжитысь, кӧдзыд паръяссӧ. — Поздравляйта, менам сьӧлӧмшӧрӧй!
Ӧні ми тэкӧд ӧтлаасим нэм кежлӧ, верӧс да гӧтыр дорысь крепыдджыка.
...Тадзи Марта Стефановна лои Крыжлӧн агентӧн.
Сійӧ пыр жӧ требуйтіс, медым Марта Стефановна ӧткажитчис ӧткымын привычкаясысь да сямъясысь.
Медводз сійӧ запретитіс барышничайтны, ньӧбавны да вузавлыны ёна дефицитнӧй тӧваръяс.
«Ме ог кӧсйы, — шуис Крыж, — медым тэнад личностьӧн интересуйтчис милиция.
Ущербсӧ вешта ме».
Крыж лои Марта Стефановна вылын полнӧй кӧзяинӧн, но та вылын сійӧ эз успокоитчы.
Сылы колӧ вӧлі и сылӧн пиыс, коді оліс эз Яворын, а Карпатскӧй гӧраяс сайын, Львовын.
Мамсӧ вербуйтӧм бӧрын Крыж вуджӧдіс ассьыс став вниманиесӧ сылӧн пи, Андрей Лысак вылӧ.
Эз этша ковмы мӧвпавны резидентлы сы йылысь, кыдзи кыскыны аслас компанияӧ зонмӧс, кытчӧ веськӧдны сійӧс, медым медся ыджыд выгӧдаӧн используйтны бӧрынджык.
Андрей Лысак, Яворӧ гортас локтігӧн, эз и куж думайтны, кутшӧм судьба сылы лӧсьӧдӧма.
Кутшӧм ылын сійӧ вӧлі тайӧ кызьӧд тулыснас сыысь, мыйӧн занимайтчис мамыс, и кутшӧм ӧдйӧ суӧдіс мамсӧ!
ВИТӦД ГЛАВА
Май тӧлысьӧ югдігӧн оккупациялӧн придунайскӧй зонаын Лунвыв Германияса ӧти аэродромсянь кыпӧдчис «тӧдтӧм принадлежностя» скоростнӧй самолёт.
Сэні вӧлі дзик ӧти пассажир.
Тайӧ вӧлі Джон Файн, коді заводитіс пӧртны олӧмӧ «Гӧраясын тулыс» нима операция.
«Черногорец» ним улын Файн мӧдӧдчис Яворӧ ас кежсьыс, Дубашевичысь да Хорунжийысь торйӧн.
Найӧс долженӧсь вӧлі вуджӧдны граница вомӧн кыкнаннысӧ торйӧн.
Асыввыв Альпы прӧйдитӧм бӧрын опознавательнӧй знакъястӧм самолёт лэбзис Италия да Югославия костті, Адриатикалӧн нейтральнӧй гӧлубӧй коридор весьтті, вуджис Ионическӧй море, греческӧй сушалысь юкӧн да пуксис лунйыны Эгейскӧй море войвыв пельӧсын ӧти ді вылӧ.
Кор пемдіс, «Черногорец» бара вӧлі воздухын.
Самолётыс первой минутасяньыс жӧ заводитіс кыпӧдчыны вывлань.
Час мысти Файнлы ковмис пасьтавны кислороднӧй прибор.
Лэбисны кымӧръяс весьтті, стратосфераті.
Ӧти здукӧн тӧвзьыштісны греческӧй Македония берегдорса векньыдик полоса весьтті.
Лунвывсянь войвылӧ вуджисны Болгария вомӧн.
Ылын-ылын уліын, кымӧръяс костӧд, сьӧд му вылын, Стара Планина хребет подулын, дзирдыштліс югыд сунисӧн Румыниякӧд граничитысь Дунай.
Веськыдвылӧ Бухарест, а шуйгавылӧ Крайова да знаменитӧй Кӧрт ворота кольӧмӧн, веськыда мӧдӧдчисны Румыния пытшкӧ.
Вуджисны Лунвыв Карпаты да кутісны вочасӧн лэччыны.
Вит тысяча метр.
Нёль.
И медбӧрын куим.
Тайӧ нин Трансильвания.
Самолёт муртса пӧлыньтчыштіс веськыдвывлань, заводитіс бергӧдчыны.
Воздушнӧй туй помасис.
Водзӧ ковмас писькӧдчыны му кузя.
Жаль!
Ещӧ некымын минута — и самолёт эськӧ вӧлі высокогорнӧй Закарпатье весьтын, пӧшти Явор весьтын.
Файн ышловзис.
Гырддза помтӧ он йирышт!
Оз, веськыда Закарпатьеӧ лэбны оз позь.
Тайӧс категорическӧя запретитіс «Бизон».
Артур Крапслӧн планыс сьӧкыдджык да мудерджык.
Файнӧс румынскӧй Карпатыӧ шыбитӧм бӧрын самолёт должен вӧлі крута бергӧдчыны веськыдвылӧ да мунны сӧветскӧй границалань.
Сэні, Днестр дорын матын, сійӧ демонстрируйтас лӧжнӧй зільӧм писькӧдчыны миян тылӧ.
«Бизонлӧн» инструкция обязывайтіс экипажӧс пыр жӧ вежны курссӧ 180 градус вылӧ, петкӧдлыны паническӧя пышйӧм, мыйӧн сӧмын сӧветскӧй аэродром вывсянь кыпӧдчасны войся самолёт-перехватчикъяс.
Татшӧм ногӧн, пограничникъяс, думайтіс «Бизон», кутасны чорыда эскыны, мый «тӧдтӧм» самолётлы эз удайтчы писькӧдчыны Сӧветскӧй Союзлӧн воздушнӧй пространствоӧ, и сійӧ бӧр бергӧдчис, ассьыс заданиесӧ олӧмӧ пӧрттӧг.
...Пилот кабина весьтын ӧзйис гӧрд лампочка, и сійӧ жӧ здукас дюралевӧй джоджын шытӧг, автоматическӧя воссис люк.
Квадратнӧй розь вӧлі Файнлӧн пӧшти дзик кок дорас.
Чеччис кӧ сійӧ да ӧтчыд воськовтіс — и уси эськӧ увлань, джуджыд воздушнӧй пропастьӧ, но Файн вӧрзьытӧг пукаліс дюралевӧй скамейка вылын.
Кӧдзыд тӧв ыргис парашютнӧй люк розьӧд.
Сьӧд войся му вылын бура тӧдчисны румынскӧй Карпатылӧн лымъя йывъясыс.
Пилот кабина весьтын гӧрд лампочка кусліс да бӧр ӧзйис, а Файн век на эз вермы торйӧдчыны скамейка бердысь, быттьӧ вужъяссис сэтчӧ.
Сійӧ эз смелмӧдчы чеччыштны; гӧгӧрвоис, мый колӧ чеччыштны, оз вермы не чеччыштны, мый сылӧн абу мӧд петан туй, гӧгӧрвоис, мыйӧн рискуйтӧ, оз кӧ выполнит ӧдйӧ да стӧча пилотлысь командасӧ, и век жӧ нюжмасис, некыдз эз вермы венны ассьыс полӧмсӧ.
Дас вит во чӧж Джон Файн вӧлі бизоновскӧй разведкаса боссъясысь ӧтиӧн.
Правда, сійӧ эз вӧв ыджыд босс, но век жӧ босс: думыштлывліс операцияяс, бӧрйыліс агентура, снаряжайтіс да инструктируйтіс диверсантъясӧс, террористъясӧс, шпионъясӧс, маршрутнӧй разведчикъясӧс, связникъясӧс, велӧдіс ставнысӧ найӧс лоны зэв мудерӧн да повтӧмӧн, дерзкӧйӧн да целеустремлённӧйӧн, пелькӧн да кутны позьтӧмӧн.
Кутшӧм кокниа да мичаа кужис сёрнитны Файн, кутшӧм пӧся сійӧ висьтавліс повтӧмлун йылысь аслас агентъяслы, кор мӧдӧдліс найӧс задание выполнитны!
И кутшӧм сьӧкыд сылы ӧні, кор ачыс лои граница нарушитысьӧн, кор аслыс колӧ вӧлі лоны вывті смелӧн, пелькӧн, кутны вермытӧмӧн.
Животнӧй полӧм жалиттӧг мучитіс Файнӧс.
Сійӧ поліс парашютнӧй сьӧд люкысь, коді лолаліс гӧраясса кӧдзыдӧн, поліс воздушнӧй пропастьысь, поліс йӧз карпатскӧй муысь, поліс сійӧ йӧзсьыс, кодъяскӧд сылы колӧ вӧлі паныдасьны.
Да, ӧжигайтчӧм разведчик Джон Файн поліс.
Тайӧ чувствоыс эз вӧв сылы выльторйӧн, сійӧ важӧн тӧдіс аслыс збыль донсӧ, важӧн велаліс дзебны ассьыс сущностьсӧ весиг главнӧй разведывательнӧй управлениеса ставсӧ аддзысь да ставсӧ тӧдысь шефъясысь.
Джон Файн требуйтіс аслас подчинённӧйяссянь помтӧм выносливость, дасьлун терпитны любӧй испытаниеяс, а ачыс эз вермы терпитны весиг ичӧтик физическӧй дой, дзикӧдз мудзліс куим-нёль час уджалӧм бӧрын, позьӧ кӧ лыддьыны уджӧн сійӧс, мыйӧн занимайтчис резидент.
Сійӧ лунысь лун, воысь во чӧжис долларъяс.
Долларъясыс вӧлі тырмымӧн — уна дас тысяча.
Но он аддзы сылӧн счёт вылысь ни ӧти доллар, ни ӧти цент, кодӧс нажӧвитіс уджӧн.
Файнлӧн став деньгаыс вӧлі «йӧй деньга», быд бумажка вылын куйліс няйтлӧн да вирлӧн тыдавтӧм отпечаток, кыдзи и ставтор вылын, мый вӧчліс Джон Файн.
Вот деньгасӧ сійӧ радейтіс збыльысь, сьӧлӧмсяньыс, самоотверженнӧя, деньга ради вӧлі дась унатор вылӧ.
Скопидом да скряга, сійӧ тшӧкыда босьтчыліс ворсны картіӧн, рискуйтліс гырысь суммаясӧн, надейтчис содтыны ассьыс капиталсӧ.
Неженка да трус, сійӧ пуктіс карті вылӧ весиг ассьыс олӧмсӧ, кор ныр улас ӧвтыштісны «королевскӧй кушӧн».
И тайӧ лӧсялана татшӧм пӧрӧдаа йӧзыслы.
Клопнитіс пилот кабинаысь дюралевӧй ӧдзӧс и векни розьын тыдовтчис пон кучик унтыа да комбинезона, кузь тушаа, неуна гӧрбыльтчыштӧм штурман.
Сылӧн беринӧсь том чужӧмыс вӧлі скӧр.
Кулакъяснас шенасигтыр сійӧ горӧдіс:
— Чеччыштӧй, а то ме шыбита тіянӧс, кыдзи некытчӧ туйтӧм кроликӧс!
— Спокойнӧ, дитяӧй.
Ставыс лючки-ладнӧ! — Джон Файн нюмъёвтіс, и тыдыштлісны синтӧ ёрмӧн еджыд пиньяс.
Сэсся сійӧ тэрмасьтӧг, быттьӧ велалӧм, нинӧмысь повтӧм парашютист, чеччис скамейка вылысь, юрнас довкнитӧмӧн прӧщайтчис штурманкӧд да, пыр на нюмъялігтыр, воськовтіс люклань.
Синсӧ куньӧмӧн, пиньсӧ мурч-курччӧмӧн сійӧ чеччыштіс.
И кор нин лэбзис увлань, кор тӧлыс кутіс шутьлявны пельясас, кор кынмӧм сьӧлӧмыс кайис горшӧдзыс, Файн юрын друг вирдыштіс мӧвп: «Веськала кӧ пограничникъяс киӧ, то ог вӧч некутшӧм сопротивление да ог жугӧд яд тыра ампула.
Лэпта киӧс да сдайтча ловйӧн.
И первой допрос вылас жӧ висьтала ставсӧ.
Русскӧйяс, дерт, заинтересуйтчасны меӧн, предложитасны уджавны налы.
Ме пыр жӧ сӧгласитча».
Татшӧм мӧвпӧн лэбис Джон Файн мулань.
Пуксис сійӧ, кыдзи и вӧлі водзвыв индӧма, Войвыв Трансильванияса лымъя гӧраяс вылӧ.
Ставыс артмис бура.
Чеччыштіс удачнӧя, кӧть снаряжениеыс вӧлі сьӧкыд: радиостанция, коді вермӧ примитны и передавайтны, горнӧй лыжи, кык пистолет, гранатаяс, аптечка, пищевӧй концентратъяс, натуральнӧй шоколад плиткаяс, сӧветскӧй да иностраннӧй валютаа деньга пачкаяс.
Парашютсьыс мынтӧдчӧм бӧрын Файн видзӧдліс гӧгӧрбок.
Гылалӧм коръяса ляпкыдик кустъяс.
Вӧрзьӧдлытӧм лым, тӧлысь югӧр улын лӧсталысь чарӧм.
Гӧра йывъяс, кодъяс вӧліны сьӧдӧсь лунвывладорас да еджыдӧсь войвывладорас.
Карликӧвӧй пуяссянь виджада вуджӧръяс.
И чӧв-лӧнь, зэв ыджыд чӧв-лӧнь джуджыд Карпатыын.
Кӧть кутшӧма дзоргис-видзӧдіс Файн, но сійӧ эз аддзы румынскӧй пограничникъясӧс.
Сійӧ виччысис, мый найӧ сійӧс кутасны, а найӧ абуӧсь.
Файнлӧн сьӧлӧмыс тэрыба тіпкис, плешкас чепӧсйис кӧдзыд ньылӧм, мыш кузяыс котраліс йирмӧг.
Колис минута, мӧд, коймӧд, а пограничникъяс эз петкӧдчыны.
Лымйӧ вӧйласигтыр Файн вӧчис некымын воськов водзӧ.
Бара чӧв-лӧнь.
И сӧмын ӧні сійӧ веритіс, мый сылы нинӧм на оз угрожайт.
Джон Файн мӧдӧдчис войвывлань.
Муніс сійӧ тэрыба, шойччывтӧг.
Первой удачаыс сетіс сылы вын, уверенность.
Полӧмыс воши.
Сійӧ нин вунӧдіс, мый сылы воліс юрас самолётысь чеччыштігӧн, да тэрмасис кыдз позьӧ регыдджык воӧдчыны сійӧ местаӧдзыс, кӧні колӧ вӧлі лунйыны.
Войбыд сійӧ писькӧдчис войвылӧ, ориентируйтчис компас да карта серти, коляліс ылӧ бокӧ удобнӧй шоссеяс, ю долинаяс, вӧрса трӧпаяс да населённӧй пунктъяслысь бияс.
Бӧръяліс медся йӧзтӧм местаяссӧ — изйӧсь тшӧтшыдін, туйтӧм, зверъяслы майбыр.
Сэні, кӧні лымйыс вӧлі джуджыд, Файн сувтліс лыжи вылӧ.
Ни кӧинысь, ни вӧрканьысь, ни ошкысь сійӧ эз пов.
Зверысь страшнӧйджык сылы ӧні вӧлі морт.
Файн думайтіс аслас друг Кларклӧн судьба йылысь да воис чорыд выводӧ, мый сійӧ провалитчис прӧстӧй помка вӧсна: вывті надейтчис Иван Белограй документъяс вылӧ, роч кыв да сӧветскӧй мортлысь аслыссикаслунсӧ бура тӧдӧм вылӧ.
Тайӧ вӧлі Кларклӧн главнӧй, кыдзи ӧні тыдалӧ, да веськӧдны позьтӧм ӧшибка.
И сійӧс Файн не должен вӧчны.
Яворӧ писькӧдчигӧн сійӧ чорыда решитіс некодлы, аслас агентъяслы кындзи, не дӧверитчыны.
Яворын сійӧ должен овны зэв гусьӧн, йӧз син водзӧ петкӧдчывтӧг.
Сӧмын тадзи сійӧ вермас надейтчыны сы вылӧ, мый пӧртас олӧмӧ ассьыс сьӧкыд, опаснӧй миссиясӧ, сы вылӧ, мый петас Закарпатьеысь ловйӧн да дзоньвидзаӧн.
Югдандорыс Файн воис знаменитӧй Пиотрос гӧра районӧдз: тайӧ гӧраыс кыпӧдчис румынскӧй Карпатыысь вылӧджык.
Тані, кордонбердса сук вӧрын, оліс Михаил Троянеску, зверьясӧс кыйысь да охотник, коді снабжайтіс ловъя зверьясӧн да лэбачьясӧн бухарестскӧй зоологическӧй сад.
Зэв нин важӧн сійӧс вербуйтліс заграничнӧй разведка.
Троянеску бура тӧдіс Карпаты, изучитіс кордонбердса хребетъяс вомӧн став гуся трӧпаяссӧ.
Мый дона, сійӧн гежӧда пӧльзуйтчӧны.
Медым сохранитны Троянескуӧс дыр кад кежлӧ, Файн пӧльзуйтчис сылӧн услугаясӧн вывті гежӧда.
Ассьыс став снаряжениесӧ Файн дзебис вӧрӧ. Сьӧрас колис кык пистолет, гранатаяс да деньга и матыстчис керка дорӧ, кӧні оліс «Дозмӧр» нима сылӧн агент.
Пу керка джуджыда, нёль потш судта потшӧма гӧгӧрыс.
Дзик ӧшинь улас, естественнӧй из вевт улын, визувтіс шортор, коді вӧлі лесниклы юкмӧс пыдди.
Керка бокас вӧлі ыджыд турун зорӧд.
Паськыд кыйсян лыжи сутшкӧма лым толаӧ — тайӧ висьталӧ сы йылысь, мый кӧзяиныс гортын.
Файн эскис аслас агентлы, но сійӧ эз решитчы вот сідз, сразу, пырны сы ордӧ.
Вӧчис турун зорӧдӧ розь, пырис сэтчӧ да, кӧть и зэв ёна локтіс унмыс, кутіс виччысьны, кор петас «Дозмӧр».
Югдіс.
Дзуртыштіс вӧрса стӧрӧжка ӧдзӧс, и еджыд лым фон вылын тыдовтчис баля ку шапкаа, дубитӧм ыж ку пася, кузь тушаа фигура.
Мужчина кокъяс улын кутіс дзуртны войся мороз дырйи косьмыштмӧм лым.
Сійӧ мӧдӧдчис сэтчань, кӧні куйліс Файн.
Киас вӧлі баддьысь кыӧм ыджыд кӧрзина — турун новлӧм вылӧ, а вомас тшынасис каллян.
«Сійӧ али абу сійӧ?»
Ассьыс уна агентӧс Файн эз тӧд.
Сылы вӧлі тӧдсаӧсь сӧмын налӧн приметаясыс, овъясыс, кличкаясыс да номеръясыс.
«Дозмӧркӧд» сылы эз удайтчывлы паныдасьлыны ӧнӧдз.
Сьӧд пася да баля ку шапкаа морт, пӧрысь моз кызігтыр, матыстчис дзик турун зорӧд дорӧдз.
Ӧшйӧм дзор ус.
Сабляӧн либӧ пуртӧн сутшкӧмысь артмӧм вурыс чукырӧсь плешкас.
«Сійӧ!»
— Бур час, Михай! — румынскӧй кыв вылын ньӧжйӧник шуис Файн парольлысь кывъяс. — Тэ ловъя, дзоньвидза?
Охотник да зверьясӧс кыйысь, тыдалӧ, эз вӧв полысьяс рӧдысь — эз чепӧсйы зорӧд дорысь, эз уськӧд кисьыс кӧрзинасӧ, эз горӧд.
Сійӧ перйис вомсьыс каллянсӧ, шыасис:
— Пока, слава богу, ловъя да дзоньвидза.
Сійӧ и тіянлы, бур мортӧй, сиа.
Парольӧн вежсьӧм бӧрын Файн петіс турун зорӧдысь, мыччис лесниклы кисӧ.
— Чолӧм, Михай, чолӧм!
Ме — «Черногорец».
Рад тіянӧс аддзыны.
— Ті «Черногорец»? — ёна чуймӧмпырысь юаліс румын.
— Да, «Дозмӧр», тайӧ ме.
Керкаад бокӧвӧйяс абуӧсь?
— Абуӧсь.
Ме рад жӧ, — шуис вӧр керкаса кӧзяин да серӧктіс. — Пӧжалуйста, гӧстьӧн лоанныд.
— Недыр кежлӧ ме тіян дінӧ.
Муна сыладорас, — Файн ӧвтыштіс кинас рытыв-войвывлань. — Эн вунӧд сэтчӧ туйсӧ?
— Кыдзи нӧ позьӧ?
— Но, ладнӧ, пырам керкаад, сёрнитыштам...
Некымын лун мысти рӧмдігӧн Файн да сылӧн проводник, кыкнанныс лыжиаӧсь, снаряжение ӧткодя юкӧмӧн, петісны туйӧ да мӧдӧдчисны Сьӧд шорлань, коді вӧлі кордонсайса хребет сайын, сӧветскӧй му вылын.
Войнас найӧ петісны водораздел дорӧ.
Границаӧдз коли некымын сё метр.
— Тырмас! — шуис проводник. — Шойччыны!
Шойччыштӧм бӧрын «Дозмӧр» перйис мешӧксьыс бура вӧчӧм нёль ош лапа.
— Кора, кӧмалӧй!
Файн тэрыба да кужӧмӧн сюйис киясас да кокъясас ош лапаяссӧ.
— Энӧ вунӧдӧй! — сы мышкӧ рюкзак тасмаяс крепитіг висьталіс аслас шефлы «Дозмӧр». — Соблюдайтӧй ошлысь став повадкаяссӧ.
Ставыс!
— Эн тӧждысь, Михай.
Тайӧ минутасяньыс ме абу нин морт, а ош. — Файн нюммуныштіс.
Сійӧ мыччис проводниклы кисӧ, кытчӧ вӧлі сюйӧма ош лапа, прӧщайтчис да мӧдӧдчис границалань, Сьӧд шорлань.
Зверьясӧс кыйысь колльӧдіс Файнӧс синъяснас, кытчӧдз сійӧ эз саяв вӧрӧ.
КВАЙТӦД ГЛАВА
Горнӧй Закарпатьелы апрель тӧлысь лои сьӧкыдӧн.
Первой недельясас Тиссалӧн шыльыд берегъясын дзирдаліс югыд шонді, цветитіс сирень.
Мӧд недель чӧжыс вӧлі кымӧра да зэра: небесаыс тупкысис кымӧръясӧн, зэрис асывсянь рытӧдз.
Сэсся заводитіс шлапкыны уль лым.
Юбердса гӧраяс, кодъяс вежӧдлісны нин, вевттьысисны тӧвся еджыд шапкаясӧн.
Войся да асъя кынмалӧмъяс чишкыштісны асланыс йиа лов шыӧн дзоридзалысь садъяс, кодъяс вӧліны вывті вылын, гӧра бокъясын.
Тулысыс сувтіс джын туй вылас.
Сьӧдасисны, гылалісны кӧдзыд му вылӧ дзоридзалысь сиреньлӧн цветъясыс.
Сибдісны гӧрны помавтӧм няйт му вылӧ тракторъяс.
Ланьтісны тувсов лэбачьяс, кодъяс локтісны жар странаясысь.
Йӧз, кодъяс шыбитлісны нин шоныд паськӧм, бӧр пасьталісны пальтояс да дождевикъяс.
Садовникъяс сотісны войясын уна бипуръяс, кодъяс вевттьылісны пуяссӧ шоныд руӧн.
Виччысьтӧг бӧр локтӧм тӧв вӧтліс Полонины вылысь пастух-разведчикъясӧс да налысь неыджыд отараяссӧ, кодъяс кайисны вылі гӧраясса лугъяс вылӧ пӧръясян шоныд лунъясӧ.
Апрель тӧлысся коймӧд недельын зэръяс дугдісны, тӧдчымӧн шондӧдыштіс, тшӧкыда мыччысьліс шонді.
Но сэні, гӧраясын, Верховинаын, торйӧн нин Еджыд Тисса йылын, пыр на вӧлі лымъя да войяснас прамӧя кынмывліс.
Тайӧ медбӧръя апрельскӧй лунъясас витӧд погранзаставаса начальник капитан Шапошников пӧлучитіс комендатура штабсянь приказание временнӧ, некымын лун кежлӧ, мӧдӧдлыны понъяс видзӧм кузя службаса инструктор Смолярчукӧс да сылысь Витязьсӧ (сійӧ дзикӧдз бурдіс ранитчылӧм бӧрын) капитан Коршуновлы, высокогорнӧй заставаса начальник распоряжениеӧ.
Тайӧ заставаыс вӧлі Еджыд Тисса йылын, Закарпатьеса медся джуджыд гӧраяс подулын, Сьӧд шор ущельеын.
Смолярчук радпырысь ветлывліс ылі гӧраясӧ.
Сійӧ радейтіс тувсов Верховина, коді неокотапырысь шыбитліс ас вывсьыс тӧвся лымъя пасьсӧ да упорнӧя водзсасис тулыслы.
Приказ пӧлучитӧм бӧрын час мысти Смолярчук пасьталіс дженьыдик пась, пеля шапкаасис, пуктіс вещевӧй мешӧкӧ бельё да пон ку кепысь, кӧрталіс Витязьлы намордник, ошейникас кӧв да мӧдӧдчис назначение серти.
Рытъявылыс пӧпутнӧй машинаӧн сійӧ воис капитан Коршунов дінӧ.
Смолярчук век окотапырысь волывліс тайӧ высокогорнӧй заставаас, коді медся ылын да, пӧжалуй, медся шуштӧм став Тисса пӧлӧныс.
Сылы, сибиряклы, алтаецлы, кажитчыліс карпатскӧй мулӧн тайӧ вӧрзьӧдлытӧм, пемыд пельӧсыс: аслас стрӧг мичлуннас сійӧ вӧлі рӧднӧй местаясыс кодь.
Сьӧд шордорса застава расположитчӧма тысяча сайӧ метр вылнаын, векни горнӧй ущельеын, тэрыб ю берегын.
Ущельеас вӧлі сэтшӧм дзескыд, мый заставалӧн став стрӧйбаясыс — казарма, керка, кӧні олісны офицеръяс, пывсян, конюшня, вещевӧй да продуктовӧй складъяс, понъясӧс видзанін — нюжӧдчӧмаӧсь ӧти визьӧн.
Асланыс фасаднас найӧ сулалісны лун и вой дзольгысь, ланьтлытӧм потоклань, а тылӧвӧйладорнас зурасьӧмаӧсь крут гӧраӧ, код вылын быдмисны ньывъяс да козъяс.
Пашкыра йывъяснас ӧтлаасьӧм нэмӧвӧйся пуяс ӧшӧдчӧмаӧсь ущелье весьтӧ.
Шонді писькӧдчыліс Сьӧд шорӧ сӧмын гожӧм шӧрын, да и то дженьыд кад кежлӧ.
Мича поводдя дырйи небесалӧн векни чукля визь, войнас кодзулӧсь, а луннас гӧлубӧй, дзирдаліс застава весьтын.
Арся зэра лунъясӧ ущельеӧ лэччыліс гӧраяссянь сьӧкыд ру, мыйысь васӧдмылісны салдатъяслӧн шинельяс, кӧтасьлісны юрсияс, чужӧмъяс да оружие.
Тулысын тані оз овлы сутки чӧжӧн ни ӧти час, кор эськӧ эз зэр либӧ эз лымъяв, но сы пыдди татчӧ некор, ни тӧлын, ни гожӧмын, эз писькӧдчыв тӧв, коді сэтшӧм лёкысь бушуйтіс Полониныын.
Капитан Коршунов, латшкӧс тушаа, мугов чужӧма да сэтшӧм паськыд пельпомъяса, быттьӧ на вылӧ плавгӧма кавказскӧй бурка, радпырысь, дона гӧстьӧс моз, встретитіс Смолярчукӧс.
Колӧ шуны, сійӧ став пограничнӧй следопытъяс дінӧ относитчис бура.
Сійӧ коркӧ, томдырйиыс, вӧлӧма понъясӧс видзӧм кузя службаса инструкторӧн.
— Но вот и ещӧ ӧтчыд ми паныдасим, старшина ёрт! — шуис сійӧ да топыда кутліс Смолярчуклысь кисӧ сы бӧрын, кор сійӧ доложитіс аслас воӧм йылысь. — Ті, дерт, гӧгӧрвоинныд нин, мыйла ми корим тіянӧс да тіянлысь Витязьтӧ?
Розыскнӧй понным висьмис, а обстановкаыс миян тревожнӧй.
— Кор прикажитанныд петны нарядӧ? — юаліс Смолярчук да видзӧдліс часі вылӧ.
— Петанныд югдігӧн.
Энӧ на вунӧдӧй миянлысь участоксӧ?
— Мый ті, капитан ёрт!
Кодӧс прикажитанныд босьтны напарникӧн?
— Эм миян тӧлка том салдат Тюльпанов.
Талун на воис заставаӧ учебнӧй подразделениеысь.
Вӧзйысьӧ следопытӧ, понъяс дінӧ.
Тренируйтыштӧй сійӧс кӧть босьтчӧдӧм могысь.
Но, вот и ставыс.
Ужнайтӧй, бӧрйӧй тыртӧм койка да шойччӧй кыа петтӧдз, вит часӧдз.
Витязьӧс меститӧм да вердӧм бӧрын Смолярчук мӧдӧдчис ужнайтны.
Керйысь вӧчӧм столӧвӧйын некод эз вӧв: салдатскӧй ужин помасьӧма нин, и вӧлі мыськӧма джоджъяс, ӧшинь стеклӧяс чышкалӧма зубнӧй порошокӧн да газетнӧй бумагаӧн, пызанъяс вылысь клеёнкаяссӧ дзирдавтӧдзыс мыськалӧма майтӧгӧн.
— Эй, эм тані кодкӧ? — гажтӧма горӧдіс Смолярчук, сійӧ чайтіс, мый ковмас водны ужнайттӧг.
Кузь тушаа, паськыд пельпомъяса, шырӧм юра, паськыд плешка, ыджыд синъяса, гӧрд банбокъяса, еджыд халата стройнӧй салдат тыдовтчис кухня ӧдзӧс дорын.
— Здравие желайта, старшина ёрт! — чёткӧя, сьӧлӧмсяньыс, мича том басӧн шуис сійӧ да нюмъёвтіс.
Смолярчук интересӧн видзӧдліс тӧдтӧм пограничник вылӧ.
— Здравствуйте, — шыасис сійӧ.
Сійӧс, мый сы водзын вӧлі новичок, Смолярчук гӧгӧрвоис пыр жӧ, первой видзӧдлӧмсяньыс: новлытӧм на, выль кирзӧвӧй сапӧг, вушйытӧм гимнастёрка, кужтӧг пасьталӧм, кизявтӧм халат да абу на военнӧй, штатскӧй выражение.
Куим во чӧж служитігӧн Смолярчук ӧшибитчытӧг велаліс лыддьыны йӧз чужӧм вылысь сійӧ вушйывтӧм, не быдӧнлы тӧдчана туйяссӧ, кодъясӧс кольӧ суровӧй салдатскӧй пограничнӧй олӧм.
— Вердыштанныд али мӧдӧданныд узьны ужнайттӧг? — юаліс Смолярчук.
— Обязательнӧ верда, старшина ёрт.
И ог омӧля.
Жаритӧм порсь яй греча сорӧн, риса пирожокъяс, чай и ставыс пӧсь.
Ме быдса час тіянӧс виччыси.
Салдат мичаа бергӧдчис каблукъяс вылас, пырис кухняӧ.
Минута мысти сійӧ бӧр петіс столӧвӧйӧ, шытӧг, ӧкуратнӧя пуктіс Смолярчук ныр улӧ ужын, нянь, эмалированнӧй чайник да кружка.
— Со, пӧжалуйста.
Сёйӧй на здоровье!
Смолярчук пуксис пызан сайӧ, заводитіс сёйны.
— А кӧні важ пӧвар Кириллов?
Демобилизуйтчис али вуджис мӧд заставаӧ?
— Эз, сійӧ тані.
Шойччӧ. — Том салдат гӧрдӧдіс сэтшӧма, мый банбокъясыс кутісны ӧзйыны.
Весиг пельясыс гӧрдӧдісны. — Ті мый, старшина ёрт, менӧ чайтінныд пӧварӧн?
Ӧшибитчинныд.
Абу, ме сӧмын кухняын рабочӧй.
Первойысь на нарядын.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый салдат гӧрдӧдіс, сійӧ сёрнитіс падъявтӧг, збоя да чёткӧя, видзӧдласыс сылӧн вӧлі повтӧм, независимӧй, а нюмыс — прӧстӧй, сьӧлӧмсяньыс гажа.
«Бур зон!
Вот эськӧ татшӧмӧс меным отсасьысьӧн», — мӧвпыштіс Смолярчук.
Сійӧ дугдіс сёйны, довкйӧдлыштіс юрнас, нюмъёвтіс:
— Оз лӧсяв, мый первойысь...
Татшӧм ухваткаа салдатыд дыр рядӧвӧйнад оз ов.
Висьтала тіянлы ыджыд пограничнӧй будущӧй, ёрт...
Кыдзи тіян овныд?
Смолярчук шмонитіс, но салдат серьёзнӧя, нюмъявтӧг висьталіс:
— Аттьӧ.
Тюльпанов менам овӧй.
— Тюльпанов?
Сідзкӧ ме тіянкӧд муна нарядас?
— Мекӧд. — Важмозыс повтӧм синъясӧн старшина вылӧ видзӧдіг Тюльпанов юаліс: — А ті буретш сійӧ Смолярчукыс, коді вӧлі комсомоллӧн дас ӧтиӧд съезд вылын делегатӧн?
— Да, буретш сійӧ!
— Ме тіянлысь портреттӧ аддзылі журналысь, — волнуйтчигтыр висьталіс Тюльпанов. — И тіян йылысь да тіян Витязь йылысь статья лыддьылі.
И тіян следопытскӧй удж йылысь доклад кывзылі.
Сэтысянь меным и окота лои понъяс видзан службаса инструкторӧн лоны.
Веськыда кӧ висьтавны, меным окота вӧлі тіянӧс аддзывны.
А кор ме тӧдмалі, мый ті локтанныд заставаӧ, меным зэв рад лои да кори капитанлысь, медым сійӧ мӧдӧдіс менӧ тіянкӧд граница вылӧ.
— Гӧгӧрвоана.
Юасьӧмъяс водзӧ оз лоны, — шмонитыштіс Смолярчук.
Сійӧ юис чай да вывті серьёзнӧя содтіс: — Мый нӧ, Тюльпанов ёрт, лӧсьӧдчӧй мунны мекӧд граница вылӧ.
Чеччыны вит часын.
Спокойнӧя узьны.
— А Витязь миянкӧд жӧ мунас?
— Обязательнӧ.
...Югдандорыс, кор ущелье весьтын небесаыс муртса-муртса югдыштіс, Смолярчук да Тюльпанов кывзісны заставаса начальник капитан Коршуновлысь приказ да мӧдӧдчисны пограничнӧй постӧ, кӧні колӧ вӧлі нуны налы службасӧ.
Нуӧдны кӧ воздухті веськыд визь, то погранпостӧдз сӧмын километр куим.
А мунны кӧ обычнӧй туйӧд, горнӧй трӧпаті, крут изъя склонъясті, вӧръяс да Полонинаяс пыр, лоӧ куимпӧв унджык.
Смолярчуклы оз ков велӧдчыны ветлӧдлыны гӧраясті.
Мыш саяс сьӧкыд вещевӧй мешӧка, сьыліас автомат ӧшӧдӧмӧн, сійӧ мудзлытӧг, быттьӧ шыльыд местаті, муніс крут трӧпаӧд.
Тюльпанов чӧла муніс бӧрсяньыс, эз кольччы ни ӧти воськов.
Дзикӧдз югдіс, кор воисны геологоразведочнӧй экспедициялӧн дзик выль бурӧвӧй вышкаяс дорӧдз, геологъяслӧн лыскысь вӧчӧм шалашъяс да палаткаяс дорӧдз.
Тайӧ медбӧръя оланін татчӧс местаясын.
Водзӧ оз ло ни ӧти вӧр керка, пастухлӧн ни ӧти хижина, вӧр лэдзысьлӧн ни ӧти бипур.
Сӧмын вылын-вылын гӧраясын, куш эрд вылын, кодӧс пӧльтӧ быд боксянь альпийскӧй зонаса лёк тӧв, сулалӧ керйысь вӧчӧм кык судта важ здание, кӧні вӧлі коркӧ горнӧй спорт радейтысьяслы шойччанін.
Вӧвлӧм «Орёл борд» вевт улын и меститчис пограничнӧй пост.
Шонді петігкежлӧ Смолярчук да Тюльпанов воисны пограничнӧй постӧ.
Гӧрдӧдз доналӧм пач дорын косьтысисны, шонтісны яй сора тушитӧм бобы, пузьӧдісны чай, бура сёйисны, шойччыштісны да мӧдӧдчисны дозорнӧй трӧпа вылӧ.
Лӧсьыд Карпатыын тулыснас, шондіа водз асылӧ!
Сэні, улын, Ыджыд Венгерскӧй равнина рубеж вылын, Латорица, Уж, Теребля да Тисса берегъясын бара дзоридзалӧны розаяс, кокньыдика буситӧ-зэрӧ, а Полонинаяс вылын, небесадорса гӧра йывъясын да бокъясын, куйлӧ на метр кызта лым пласт, шоръяс пӧлӧн дзирдалӧны йи дорышъяс, и пемыд сук вӧръясын эмӧсь на тӧвся трӧпаяс, кодъясӧс писькӧдӧма кабанъясӧн, ошъясӧн да кӧръясӧн.
Кӧръяслӧн вожа гыж туйясыс зэв бура тӧдчисны лым вылын.
Кабанъяслӧн трӧпаясыс торъявлісны няйт рыжӧй рӧмӧн: зверь писькӧдліс ёсь гыжъяснас чарӧмсӧ, вӧйласис да кыскис няйтӧссьӧм кынӧмсӧ лым кузя.
Смолярчук сувтіс лыжи вылӧ, сюйис шапкасӧ маскхалат зептас да, бамбукӧвӧй бедьяссӧ кокниа шыблаліг, кутіс исковтны рӧшкыд лым кузя, кӧні эз тӧдчы ни ӧти пемыд пятна.
Тюльпанов муніс старшина лыжи туйӧд.
Витязь, кодӧс вӧлі лэдзӧма кузь кӧв йылӧ, котӧртіс пограничникъяс водзвылын, муртса кывмӧн котшӧдыштіс гыжъяснас чарӧмӧ да эз торъяв лым фон вылын: овчарка вылӧ вӧлі пасьтӧдӧма еджыд попонка.
Дженьыдик альпийскӧй вӧрын то сэні, то тані сьылісны садьмӧм лэбачьяс.
Гӧраяслӧн сакар рӧма бокъясыс лӧсталісны шонді югӧр водзын, ёрисны синъястӧ.
Кӧнсюрӧ кыз лым улысь тыдаліс коръястӧм за, код йылын вӧліны пытшкӧстіыс еджыд, а ортсытіыс гӧрд гырысь цветъяс.
Родникӧвӧй Полонина, коді ставнас бергӧдчӧма лунвывлань, сьӧдӧдіс нярмӧм турунӧн.
Ылын уліас, лесосекаясын, вӧр лэдзысьяслӧн шалашъяс весьтын, Сьӧд шорлӧн векньыдик щель весьтын кыпӧдчисны веськыд да джуджыд тшын сюръяяс: вӧрса труженикъяс сотісны ассьыныс асъя бипуръяс.
Татысянь, гуцульскӧй Верховиналӧн изъя кӧдзыд хребетъяс вывсянь, медся матын карпатскӧй небесаӧдз да медся ылын Тиссалӧн шыльыд берегъясӧдз.
Та вылӧ видзӧдтӧг, татчӧс местаясыс этша аддзылӧны шондісӧ.
Весиг гожся лунъясӧ, кор равнина вылын жар, тані пӧльтӧны кӧдзыд тӧвъяс, буситӧ зэр либӧ муткырасьӧны тшын сяма кымӧръяс.
Тшӧкыдджыкасӧ овлӧ кымӧра — и лунын и войын, и тӧлын и гожӧмын, и арын и тулысын.
Талунъя кодь шондіа мича луныс гежӧда овлывлӧ.
— Но кыдзи, Тюльпанов ёрт, чувствуйтанныд асьнытӧ горнӧй климатын? — сувтігмоз да напарникланьыс бергӧдчигӧн юаліс Смолярчук.
— Бура! — шыасис том салдат.
Сійӧ перйис носӧвик, пӧрччис шапкасӧ да бура чышкаліс пӧсялӧм еджыд юрсисӧ. — Меным быдлаын овлӧ лӧсьыд, старшина ёрт, кытчӧ кӧть ог веськав.
— Тайӧ мыйла сідз?
— А коді тӧдас!
Навернӧ, сэтшӧм винёв менам вужйӧй — любӧй муысь аслыс соксӧ аддзӧ.
— Мичуринскӧй, сідзкӧ, тэнад вужйыд? — шуис Смолярчук да мигнитіс.
— Вермас лоны и сідз, — нюмъёвтіс Тюльпанов. — Менам бать вӧлі садовникӧн.
Шонді кыпӧдчис пыр вылӧджык, шонтіс ёнджыка.
Пограничникъяс мунісны шонді паныд, и та вӧсна вӧліны сьӧд ӧчкиаӧсь.
Дозорнӧй трӧпасянь веськыдвылысь, муртса сылыштӧм пӧкатысь, вечнозелёнӧй камнеломкалӧн радейтана местаысь, Смолярчук аддзис талялӧм да кӧр гыжъясӧн кодйӧм лым.
Следъясыс вӧліны свежӧйӧсь.
Сідзкӧ, кӧр семья перйӧма татысь аслыс кӧрым дзик на неважӧн, некымын час сайын.
Интереснӧ, кывліс эз мыйкӧ тайӧ «мичуринскӧй вужйыс» кӧръяс йывсьыс?
Смолярчук лэптіс лыжи бедьсӧ, индіс кодйӧм лым вылӧ да сы улын тыдалысь турун вылӧ:
— Мый тайӧ, пограничник ёрт?
Верманныд объяснитны?
Тюльпанов серьёзнӧя видзӧдліс сэтчань, кытчӧ индіс старшина.
— Ог, ог на вермы, — чорыда шуис сійӧ да нюмъёвтіс.
Нюмыс эз вӧв мыжа мортлӧн кодь да яндысяна. — А ті тӧданныд, старшина ёрт?
Висьталӧй!
Смолярчук радпырысь висьталіс:
— Кӧръяс тані сёйӧмаӧсь.
Аддзанныд, лымсӧ парсалӧмаӧсь, кодйысьӧмаӧсь камнеломкаӧдз.
Кывлінныд татшӧм турун йывсьыс?
— Эг, эг кывлы.
— Со сійӧ, видзӧдлӧй!
Тюльпанов кӧсйис кежны трӧпа вывсьыс, медым бурджыка видзӧдлыны веж кустсӧ, но Смолярчук сувтӧдіс сійӧс:
— Оз позь тайӧс вӧчны.
Мунӧй сӧмын лыжи туй кузя.
Трӧпа гӧгӧр местаыс век должен лоны мортӧн вӧрзьӧдтӧм, кок туйястӧм.
Лоӧ кӧ выль лыжи туй, сідзкӧ сійӧс вӧчис бокӧвӧй морт, нарушитель.
И вообщӧ тіянлы колӧ тӧдны заставалысь участоксӧ, кыдзи ассьыныд кипыдӧстӧ: кӧні кыпӧдчӧ куст, а кӧні из куйлӧ; кӧні ключ визувтӧ, а кӧні чукльӧдлӧ трӧпа, коді лазутчиклы удобнӧй.
И ставсӧ казялӧй, ставсӧ фотографируйтӧй асланыд паметяд.
Муртса кыськӧ аддзанныд граница вылын вежсьӧм — из оз сэні куйлы, кӧні пыр куйліс, кустысь чегӧма ӧти лап, ключ гӧгӧр турунсӧ талялӧма, васӧд му вылын тӧдчӧны пемыд пятнаяс, а кын му вылын визьяс, — пыр жӧ исследуйтӧй быд выль явление, тӧдмалӧй, мый вӧсна сійӧ лоӧма.
Тюльпанов сюся кывзіс.
— Учебнӧй пунктын ті тренируйтчылінныд видлавны местность? — юаліс Смолярчук.
Том салдат довкнитіс юрнас да ышловзис.
— Тренируйтчылі.
— Мыйла нӧ вунӧдінныд школьнӧй наукасӧ?
Паметьныд лёк?
— Паметь вылӧ ме ӧнӧдз эг жалуйтчыв, старшина ёрт.
Том салдатлӧн вочакывйыс Смолярчуклы эз во сьӧлӧм вылас.
Старшина зумыштчис.
Сійӧ терпитны эз вермы, кор кодкӧ заводитліс сыкӧд вензьыны.
Сійӧ радейтіс велӧдны том йӧзӧс пограничнӧй искусствоӧ, окотапырысь юксис аслас озыр опытӧн, но радейтіс сідзжӧ, медым сійӧс кывзісны вензьытӧг, лов шысӧ кутӧмӧн, медым эскисны сылӧн быд кывлы, медым донъялісны сылысь славасӧ да шензисны сылӧн следопытскӧй кужӧмлунъяс вылӧ.
— Ті ёнджыка кывзӧй, Тюльпанов ёрт, — шуис старшина, — да пель саяд сюркнялӧй и этшаджык сёрнитӧй.
Тюльпановлӧн чужӧмыс лои серьёзнӧй, синъясыс эз серавны.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый некор не должен вӧрзьӧдны аслас учительлысь самолюбиесӧ да гордостьсӧ.
«А зонмыс тайӧ век жӧ шань!
Весьшӧрӧ ме сы вылӧ уськӧдчи», — аслас напарник вылӧ видзӧдіг мӧвпыштіс Смолярчук.
Старшиналӧн сук, сьӧд синкымъясыс веськалісны, плешсьыс чукыръясыс шылялісны.
Сійӧ нюмъёвтіс да юаліс:
— Ті кытысь лоанныд, Тюльпанов ёрт?
— Донецкӧй.
Степняк.
Эз удайтчыв волыны миян крайясӧ?
— Эз, эз удайтчыв.
А мый ті вӧчлінныд службаӧдзыд?
Велӧдчинныд?
— Эг помав велӧдчӧмсӧ.
Уджалі.
Висьысь мамӧс да чойясӧс верді.
Дас куим арӧссянь нянь нажӧвитлі, старшина ёрт.
Слесариті.
Вӧлі монтажникӧн, верхолазӧн, монтёрӧн.
Ӧти кывйӧн кӧ, пыр ёнджыка кӧртӧн да стальӧн нокси.
Смолярчук бара сюся видзӧдліс аслас отсасьысь вылӧ.
— Ме кӧрт дорын жӧ ичӧтысянь.
Слесарь.
Тракторист.
Механик.
Сідзкӧ ми тэкӧд, Тюльпанов ёрт, кыдз быттьӧ землякъяс. — Смолярчук тӧждысьӧмпырысь видзӧдліс гӧгӧр. — Вывті варовмим ми тіянкӧд.
Оз позь.
Мӧдім!
Сійӧ шеныштчис бедьяснас, вынӧн тойыштчис да кокниа, гажаа дзуртігтыр, кутіс исковтны лыжи туй кузя.
Дозорнӧй трӧпа вылын лымйыс, коді тӧрыт сывліс горнӧй шонділӧн пӧсь югӧръяс улын, войнас вевттьысьӧма лӧсталысь йи коркаӧн, и бура мавтӧм лыжи эз вӧйлась да эз коль тӧдчана след.
Смолярчук муніс ньӧжйӧ, юрсӧ лэдзӧмӧн, да сюся видзӧдаліс лымсӧ.
Дозорнӧй трӧпа муніс границабердса хребет пӧлӧн.
Сійӧ заводитчис асыв-войвылын, пограничнӧй пост дорын, кытшовтіс Каменнӧй, Верблюжьей, Генеральскӧй, Безроднӧй, Зелёнӧй гӧраяс да сэсся крута кежліс рытыввылӧ, вуджліс пограничнӧй хребетсӧ орчча заставакӧд зурасьтӧдз.
Смолярчук кытшовтіс гӧра йылӧдыс да сувтіс.
Сійӧ сатшкис бедьсӧ лымйӧ, тӧждысьӧмпырысь лӧсьӧдыштіс шапкасӧ, ремень йылын ӧшалысь автоматсӧ, чинтіс поводоксӧ пельсӧ чошкӧдӧм Витязьлысь.
Старшиналӧн чужӧмыс лои зэв серьёзнӧй, а синъясыс стрӧгӧсь.
Лӧня, пӧшти шӧпкӧдӧмӧн, сійӧ шуис:
— Водзӧ мунны колӧ зэв видзчысьӧмӧн,
— Мыйла? — друг юавсис Тюльпановлӧн.
— Лым, — скупа, загадочнӧя вочавидзис Смолярчук.
Тюльпанов гӧгӧрвоис сійӧс тадзи: «Видзчысь лым обвалысь!»
И эз ӧшибитчы.
Чукыль сайын дозорнӧй трӧпа муніс крут, пӧшти стена кодь гӧра пӧкат пӧлӧн.
Веськыдвылас — джуджыд пропасть, кӧні быдмисны нин настӧящӧй, а эз карликӧвӧй, веж пуяс.
Шуйгавылын, дзик небесаӧдз, чурвидзисны дорышъяса лым пирамидаяс, кодъяс вӧлі дасьӧсь гыпкысьны-усьны на дінӧ муртса инмӧдчӧмысь либӧ весиг сынӧдыслӧн вӧрзьыштӧмысь.
Кытысь тані, дзик пропасть весьтас сы мында лымйыс?
И мыйла сійӧ ӧшалӧ трӧпа весьтын, мыйла оз усь?
Мый кутӧ тайӧ зэв джуджыд лым гысӧ?
Сюся видзӧдлӧй гигантскӧй пирамида подулӧ, коді артмӧма кузь горнӧй тӧв чӧжӧн бушковъясӧн да лымъялӧмӧн.
Аддзанныд веж кустсӧ?
Тайӧ высокогорнӧй карликӧвӧй пожӧм.
Сылӧн чукля увъясыс, кодъяс шевгысьӧмаӧсь пӧшти муыскӧд параллельнӧя, кысьӧмаӧсь ӧта-мӧдыскӧд да артмӧдӧмаӧсь ыджыд заросльяс, кодъяс потшӧмаӧсь туйсӧ лым лавиналы.
Опаснӧй места прӧйдитӧм бӧрын Тюльпанов бергӧдчыліс.
— Кольӧм во тані пӧгибнитіс пограничнӧй наряд.
Куим лун кодйим, — шуис Смолярчук да мӧдӧдчис водзӧ.
Тюльпанов муніс сы бӧрся.
Километрӧн-джынйӧн кымын мунӧм бӧрын Смолярчук бара сувтіс.
Сійӧ мыджсис бедьяс вылас да сюся кутіс видзӧдны дозорнӧй трӧпа.
— Мый сэні, старшина ёрт? — матыстчӧм бӧрын юаліс Тюльпанов.
— Видзӧд!
Пограничник пидзӧсчанясис, кутіс видзӧдны розьӧсь-розьӧсь чарӧм веркӧссӧ.
Бура вӧлі тӧдчӧны трӧпа вомӧн мунӧм зверлӧн кок туйясыс.
Зверь локтӧма границаладорсянь гырысь воськовъясӧн.
Витязь сувтӧдіс гӧнсӧ, зэлӧдіс кӧвсӧ.
— Кодлӧн кок туйясыс? — юаліс Тюльпанов.
— Ошлӧн, — вочавидзис старшина. — Со бӧр лапаясыслӧн туйясыс, а со гыж туйясыс.
Да, ошлӧн, факт.
Но ми век жӧ прӧверитам, збыльысь-ӧ тайӧ ош.
Мӧдім!
Витязь нетшкысис увлань, но Смолярчук мӧдӧдчис гӧра пӧлӧн границалань, кытысянь лэччис ош кок туй.
Карпатыса руд ош оз водлы гуӧ, а ветлӧдлӧ тӧвбыд.
Бур поводдя дырйи дзебсясьӧ вылын гӧраясын сук вӧръясын, корсьӧ аслыс сёянсӧ лым улысь.
Ёна кӧдзыдъяс дырйи недыр кежлӧ лэччылӧ улӧджык, коръя вӧр зонаӧ, кӧні тӧдчымӧн шоныдджык.
Ветлӧдлӧ сійӧ, кыдзи тайӧс бура тӧдіс Смолярчук, веськыда, оз пов ни крут изъя гӧраясысь, ни тшем вӧръясысь.
Граница вылын проволочнӧй заграждение дорӧ воӧм бӧрын ош оз кытшовт сійӧс, а писькӧдчӧ костӧдыс, кӧть кутшӧм найӧ эз вӧвны векниӧсь да кутшӧм ёна эз дойдавны сылысь бокъяссӧ металлическӧй емъясыс.
Ош кок туй кузя мунігӧн Смолярчук бура видзӧдіс, эз-ӧ зверыс веж ассьыс сямсӧ, оз-ӧ тӧдчыны сэтшӧм приметаяс, мый зверь лапаяс вылын муніс тренируйтчӧм лазутчик.
Эз, следыс висьталіс сы йылысь, мый мунӧма настӧящӧй ош.
Но Смолярчук эз и думайт бергӧдчыны.
Колӧ прӧверитны потшӧс, кодӧс вӧчӧма дзик граница линия вылын.
Сэні, колючӧй проволока вылӧ, ош обязательнӧ коляс гӧн ёкмыль.
Со и потшӧс.
Да, гынмыштӧм, руд гӧн кольӧма куим металлическӧй шип вылӧ.
Смолярчук перйис проволочнӧй заграждение вылысь гӧн да, сійӧс видлалігтыр, чабраліс киас.
abu
— Кодлӧн дукыс кылӧ, Витязь: зверлӧн али нарушительлӧн? — понлы ныр дорас гӧнсӧ матыстігмоз нюмъялігтыр юаліс старшина.
Витязь бергӧдлыштіс юрсӧ, прысьнитіс да кутіс эргыны.
— Мый лои? — юаліс старшина. — Мыйла тэныд эз кажитчы ош дукыс?
Юрсӧ увлань лэдзӧмӧн, туйсӧ исалігтыр овчарка нетшкысис бӧрӧ, трӧпалань.
Смолярчук зумыштіс синкымъяссӧ сідз, мый найӧ ӧтлаасисны ныр весьтас.
— Звӧнитӧй заставаӧ, мый ми мунам ош кок туй кузя, — прикажитіс сійӧ Тюльпановлы да, кӧвсӧ личӧдыштӧм бӧрын, мӧдӧдчис овчарка бӧрся, прӧверяйтіс ошлысь быд воськов.
Эз ӧтчыд и эз дасысь ветлыв Смолярчук ош кок туйяс кузя.
Сійӧ зэв бура тӧдіс зверьяслысь трӧпаяс, налысь ветлан сямсӧ, кӧні да мыйла найӧ сувтлывлісны.
Кутшӧм кӧть пӧръяссьытӧм вӧлі следыс, Смолярчук пыр мунліс сы кузя сэтчӧдз, кытчӧдз эз аддзыв ош сіт.
Тадзи сійӧ решитіс вӧчны и ӧні.
Дозорнӧй трӧпа вомӧн вуджӧм бӧрын ош веськӧдчӧма вӧрӧ, тшем сулалысь посни козъяс пӧвстӧ, писькӧдчӧма на пыр, талялӧма том пуяссӧ да, лапаяснас небыд лым толасӧ гӧригмоз, быгыльтчӧма ключ дорӧ, код гӧгӧр быдмис пув.
Пувйӧн чӧсмасьыштӧм бӧрын мӧдӧдчӧма водзӧ вӧрӧ, кӧні муыс вӧлі муртса вевттьысьӧма лымйӧн.
Регыд мысти лымъя зона коли бӧрӧ.
Ош кок туй муніс вӧрті, кодӧс вӧлі муртса вӧрзьӧдыштӧма войся гыӧрӧн.
Ошлы паныдасьӧма муын куйлысь пожӧм пу, сійӧ вештӧма пусӧ, некымынлаті кодйӧма кынмытӧм мусӧ, тыдалӧ, корсьӧма кутшӧмкӧ сёянтор.
«Да, тайӧ збыльысь ош!» — решитіс Смолярчук, но эз сувт.
Витязьӧс кутышталігтыр сійӧ муніс водзӧ (лыжисӧ шыбитіс, мыйӧн сӧмын помасис лымйыс) да воддзамозыс сюся изучайтіс следсӧ.
Со ещӧ ӧти доказательство, мый таті мунӧма татчӧс местаясса кӧзяин — ош лапаясӧн разӧдӧм кодзувкот поз.
Смолярчук муніс и муніс.
Сійӧ век на эз эскы следыслы.
Мыйла зверь абу мунӧма сук вӧрӧд, пӧрӧминті, абу сэті, кыті радейтӧны ветлыны ошъяс, а пограничнӧй постсянь неыліті, йӧз ветлан трӧпа вомӧн?
Мыйла лэччӧма улӧ, шоныд зонаӧ, абу повзьӧма лесосекаясысь, бипур тшынъясысь, электрическӧй пилаяс да гылалысь пуяс шумысь?
Тюльпанов суӧдіс старшинаӧс Сьӧд шор ущельеӧ пыранін дорын.
Копыртчӧмӧн Смолярчук видзӧдіс ош сіт.
— Сідзкӧ, ставыс лючки-ладнӧ? — гӧрдӧдӧм, пӧсялӧм чужӧмсӧ чышкалігтыр юаліс Тюльпанов.
— Да, ӧні ставыс лючки-ладнӧ, — радпырысь шуис Смолярчук. — Ӧні позьӧ бӧр бергӧдчыны граница вылӧ.
Сӧмын вай первой шойччыштам, куритчам.
Витязь сэк кості нетшкысис водзӧ, вӧр пӧвстӧ.
Смолярчук зэлӧдыштіс кӧвсӧ, командуйтіс:
— Ланьт!
Пукав!
Овчарка пыр жӧ выполнитіс командасӧ, пуксис бӧр кокъяс вылас, но волнуйтчис водзӧ, ньӧжйӧник лявтіс да эз вештыв сюсь синъяссӧ веж вӧр вылысь, кытчӧ дзебсис зверь.
И сӧмын вочасӧн лӧнис.
Пограничникъяс пуксисны ыджыд из вылӧ.
Найӧ пӧрччисны шапкаяснысӧ, разисны гимнастёрка юрйывъяссӧ да заводитісны куритчыны.
Шойччыштӧм бӧрын найӧ видзӧдлісны гӧгӧр да друг казялісны, мый найӧс гӧгӧрбок кытшалӧ чудеснӧй закарпатскӧй тулыс.
Небыдик кыдз пу коръяс вылын качайтчисны, бордъяснас дрӧжжитігтыр, сера бобувъяс.
Шоналӧм мусянь кайис кокньыдик ру.
Кольӧм вося коръяс пыр, усьӧм лыс да нитш пыр мыччысьӧмаӧсь фиалка да ландыш розъяс.
Чӧскыд кӧра розӧвӧй цветъяс весьтын, уль руа сён весьтын, кӧні быдмис сьӧд ловпу, дзизгисны вӧрса мазіяс, чукӧртісны медводдза ма.
Водзынджык, сён саяс, изъя гӧра бокын ловъя потшӧс моз кыпалісны посни пуяс.
Налӧн шевгӧдчӧм вожъясыс тырӧмаӧсь зарни рӧма виж дзоридзьясӧн, кодъяс кӧлӧкӧльчикъяс кодьӧсь.
Пӧльыштас сэтысянь тӧвру — и кажитчӧ, быттьӧ зильгӧ вӧрыс.
Кизил пулӧн эз на вежӧд ни ӧти кор, но сы пыдди сійӧ ыпъяліс лимон рӧма нежнӧй дзоридзьясӧн.
Из потасъяс костын, скалаяс да утёсъяс тшупӧдъясын гӧрдӧдісны горнӧй руталӧн вожъяс.
abu
Шонді эз петкӧдчыв вӧр сайсянь, но сылӧн югӧръясыс век жӧ писькӧдчисны татчӧ, тшем сулалысь пуяс пӧвстӧ: найӧ куйлісны неважӧнся зэръясысь кольӧм гӧп веркӧсын, найӧ агсалісны вӧсньыдик зарни пиньяснас изумруднӧй , еджыд, сьӧдоввиж ковёр кодь нитш, найӧ тюръялісны ув вывсянь ув вылӧ, мыськалісны асланыс выльмӧдысь югӧрӧн важ изъяс, томмӧдісны зумыштчӧм папоротникъясӧс, писькӧдісны туйяс мазіяслы налӧн маа источникъяс дінӧ, мичмӧдісны мусӧ шемӧсмӧдан узорӧн, кодӧс весиг эз вӧтавлы медся великӧй чеканщик, зарни делӧ кузя мастер.
Видзӧдан тэ та вылӧ — и тэныд, кыдзи и тулысыслы, окота дзоридзавны аслад делӧясӧн, аслад олӧмӧн, аслад мӧвпъясӧн да надеяясӧн.
...Тюльпанов помӧдз куритіс сигаретасӧ, лӧсьӧдыштіс шапкасӧ да, солиднӧя кызӧктӧм бӧрын, быттьӧ кӧсйис висьтавны речь, чеччис из вылысь, видзӧдліс Смолярчук вылӧ.
Том салдатлӧн чужӧмыс вӧлі напряжённӧй, торжественнӧй.
— Старшина ёрт, разрешитӧй шыасьны личнӧй вопрос кузя? — ярскӧба шуис сійӧ.
Смолярчук видзӧдліс сы вылӧ чуймӧмпырысь:
— Мый ті сэтшӧм официальнӧя?
Юалӧй.
— Старшина ёрт, ті бӧрсӧ кор мунанныд асланыд заставаӧ?
— Кыдзи прикажитасны.
Думайта, лун куим мысти.
Мыйла тайӧ тіянӧс интересуйтӧ?
Тюльпанов чӧв олыштіс, сюся видзӧдліс ассьыс кос гадьяса, мугов кипыдӧссӧ.
— А витӧд заставаын тіян эм отсасьысь? — юаліс сійӧ да бара веськӧдіс синъяссӧ Смолярчук вылӧ.
— Абу на.
Ранитчис менам отсасьысьӧй, куйлӧ госпитальын.
А мый?
— Босьтӧй менӧ витӧд заставаӧ.
Ме сэтшӧма кута тіянлысь велӧдчыны, сэтшӧма кута тіянлы отсасьны.
— Весьшӧрӧ тэ менӧ бӧрйин аслад учительӧн, Тюльпанов ёрт. — Смолярчук сьӧкыда ышловзис. — Эз дыр коль меным овны граница вылын.
Помасьӧ менам службаӧй.
Виччыся демобилизация.
— Демобилизуйтчанныд?
Ті?
Мыйла?
— Кыдзи сійӧ «мыйла»?
Мый нӧ, тэ ногӧн, ме должен тані пӧрысьӧдз служитны?
— А мый ті кутанныд вӧчны, старшина ёрт, демобилизация бӧрас?
— Уджыс менам пай вылӧ тырмас гортын.
— Тырмас, дерт, но сэтшӧмыс, кыдзи тані, оз сюр.
— Аддза, эн шогсьы.
Морт чужӧ мирнӧй олӧм вылӧ, а оз военнӧй вылӧ.
Гӧтрася, семья лӧсьӧда.
Колӧ шуны, гортын, Сибирын, менӧ зэв ёна виччысьӧны.
Тракторист ме, механик, эн вунӧд?
— Тракторист, дерт, — бур профессия, но следопыт ещӧ на бурджык, — Тюльпанов жугыля видзӧдліс Витязь вылӧ. — Сідзкӧ, сирӧтаӧн кольӧ овчаркаыс?
— Сэк кежлӧ, кор меным демобилизуйтчыны ковмас, ме старайтча, медым сійӧ код дінӧ кӧ велаліс.
Сирӧтаӧн ог коль.
— Сідзкӧ велӧдӧй ме дінӧ, старшина ёрт! — горӧдіс Тюльпанов.
Смолярчук эз кӧсйы сразу сдайтчыны.
— Оз быд пограничник дінӧ велав менам Витязь.
Характерыс сылӧн чорыд.
Меысь сійӧ оз ӧткажитчы.
Тіян демобилизацияӧдз на другъясӧн лоам.
Вевъялам!
abu
— Но, ладнӧ.
Кута ходатайствуйтны, медым вуджӧдісны тэнӧ витӧд заставаӧ, — нарошнӧ петкӧдлан неокотапырысь сӧгласитчис Смолярчук. — Сӧмын ог тӧд, мый таысь артмас.
— Буртор артмас! — сьӧлӧмсяньыс шуис Тюльпанов. — Командование тіянлысь быд ходатайство могмӧдас.
— Ладнӧ, эн гадайт водзвыв!
Мӧдім пост вылӧ...
Пограничникъяс тэрмасьтӧг кутісны кайны гӧра вылӧ Верховиналӧн мича тувсовъя зонаті.
Быд воськов бӧрын пыр ылӧджык и ылӧджык ылыстчисны найӧ сыысь, коді колис ош кок туй.
СИЗИМӦД ГЛАВА
Сы бӧрын, кыдзи Файн колис аслас кок туй вылӧ ош сіт, сійӧ муніс зверь лапаяс вылын ещӧ кыксё кымын метр да зэв ыджыд коз пу улӧ сувтіс, а коз пуыс вӧлі пӧшти муӧдз лэдзӧма ассьыс пашкыр лапъяссӧ.
Водзӧ мудеритны вӧлі тӧлктӧм да невыгӧднӧ.
Пограничникъяс кӧ и уськӧдчылісны кок туй кузя, то, уль ош сіт аддзӧм бӧрын, найӧ дзикӧдз убедитчасны, мый тайӧ зверь, да оз кутны преследуйтны.
Оз кӧ веритны, сэки...
Обязательнӧ веритасны.
«Эн тӧждысь весьшӧрӧ, друг, — бурӧдіс асьсӧ Файн. — Тэрыба мун водзӧ, кыдз позьӧ регыдджык пет пограничнӧй зонаысь, кӧні вермасны лоны быдсикас случайностьяс, кодъясӧс эз вермы водзвыв тӧдны весиг «Бизон».
Файн пиньяснас разис кучикторъяс, мыйӧн вӧлі кӧрталӧма кияс бердас ош лапаяс, пӧрччис найӧс.
Сэсся мездіс и кокъяссӧ камуфлируйтӧм кӧмкотысь.
Ставсӧ тайӧс сійӧ дзебис мышсайса сумкаас.
Файн кӧмаліс стальнӧй пластинкаясӧн дорӧм башмак, кутшӧмӧс новлӧны вӧр лэдзысьяс, да пыр жӧ, ни ӧти минута шойччытӧг, мӧдӧдчис водзӧ.
Компас да Сьӧд шор районлӧн ыджыд масштаба карта сетісны сылы позянлун стӧча тӧдны, кӧні сійӧ да кытчӧ колӧ мунны.
Сук, пемыд вӧр, коді тырӧма пӧрӧм пуясӧн да кыза вольсассьӧма лыскӧн, коръясӧн да нитшкӧн, крута лэччис изъя гӧра бокті.
Файн муніс тэрыба да кокниа, пӧшти котӧрӧн.
Трачкакылісны кок улын кос увъяс, гӧгыльтчалісны увлань омӧля ӧшйӧм изъяс, муӧ колины тӧдчана кок туйяс, но Файн таысь эз нин пов.
Некод оз кыв сылысь кок шыяссӧ, некод оз мун сы кок туй кузя — быдса куим километр пасьта абу ловъя лов: ни пограничник, ни вӧр лэдзысь, ни мельник, ни вӧралысь.
Войшӧр кадӧ сійӧ петіс, кыдзи и вӧлі индӧма, бузгысь Сьӧд шор дорӧ, сійӧ местаас, кӧні векни ущельесӧ вӧлі джынвыйӧ тыртӧма изъясӧн да кытысянь бура тыдаліс высокогорнӧй заставалань нуӧдысь вылыс туйыс да Тиссалань лэччысь улыс туйыс.
Сэзь енэжын югъяліс гӧгрӧс тӧлысь.
Ущельелӧн ӧтар бокыс вӧлі вуджӧр сайын.
Из чукӧр сайӧ дзебсьӧмӧн Файн видзӧдліс гӧгӧрбок да кывзыштіс.
Ставыс лӧнь, некод некӧн абу.
Сӧмын эськӧ не паныдасьны кутшӧмкӧ вӧр лэдзыськӧд либӧ вӧралыськӧд.
Из чукӧр пӧвстӧ Файн дзебис гранатаяссӧ да тупкис изъясӧн.
«Мед куйласны мыйкӧ дыра», — думыштіс Файн да шпыньмуніс: луннас дасысь таті кутасны ветлыны-мунны подӧн и вӧлӧн пограничникъяс, лесникъяс да вӧр лэдзысьяс, и некодлы оз во юрас, мый буретш тайӧ изъяс пӧвстас куйлӧны гранатаяс.
Сьӧд шор ущелье пӧлӧн вылысӧдыс шуйгаладортіыс муніс тӧвся трӧпа, кодӧс писькӧдлісны да уна вояс чӧж нин ветлӧны вӧр лэдзысьяс да вӧралысьяс.
Лунын кӧ Файн эськӧ кытшовтіс сійӧс ыліті, но ӧні петіс трӧпа вылӧ.
Опаснӧ, но мый вӧчан: югдытӧдз колӧ лоны места вылын, Яворын.
Сійӧ эз мун, а лэбис.
Трӧпаыс кежис ущельеысь бокӧ, кайис крут гӧра бокӧд да сэсся веськыда лэччис Тисса дорӧ, ыджыд населённӧй пункт дорӧ, коді вӧлі мӧдар берегас.
Ю дорӧ матыстчигӧн, пос дорӧ вотӧдз, Файн кежис трӧпа вылысь, ыліті кытшовтіс сиктсӧ да келӧмӧн вуджис Тисса вомӧн, коді таті вӧлі ляпкыдик.
Тисса веськыдвыв берегті, ю да гӧра костті, вӧлі писькӧдӧма автомобильнӧй туй.
Файн бӧрйис сукджык куст, коді вӧлі матынджык шоссесянь, дзебсис да кутіс виччысьны шуда случай.
«Бизонӧн» лӧсьӧдӧм планын вӧлі индӧма и тайӧ «шуда случайсӧ».
Войшӧр кадын оз позь вӧлі чорыда надейтчыны сы вылӧ, мый туй вылын тыдовтчас машина, коді эськӧ муніс Тисса берег пӧлӧн увлань, Яворлань.
И эз быд машина шогмы Файнлы.
Кузовас кӧ лоӧны йӧз, керъяс либӧ тьӧсъяс — оз шогмы.
Сылы лӧсяліс сӧмын сэтшӧм грузӧвик, кӧні эськӧ сійӧ вермис надёжнӧя дзебсьыны.
Файн нарошнӧ дзебсис сэтшӧминӧ, кӧні туйыс крута чукыльтліс, и шофёрлы, медым не усьны пропастьӧ либӧ зурасьны скалаӧ, быть колӧ вӧлі дзикӧдз чинтыны ӧдсӧ.
Сэки Файн и чеччыштас машинаӧ, медым шофёр нинӧм оз казявлы.
Виччысис дыр, а «шуда случайыс» век на эз вӧв.
Шурӧдісны-мунісны кык «Победа».
Видзчысигтыр муніс грузӧвик, кодлӧн кузовас тӧрӧма быдса турун зорӧд.
Грымӧдісны изъя туй кузя кык гуцульскӧй телега.
Бияснас дзирдалігтыр тӧвзис войся автобус.
Сэсся пӧшти быдса час шоссеыс вӧлі тыртӧм.
Файн воштіс нин надеясӧ.
Сійӧс босьтіс йирмӧг.
Сійӧ перйис зепсьыс алюминиевӧй фляга, юыштіс коньяк.
Пиньясыс дугдісны зяткакывны, и став туша пасьтаыс разаліс шоныд.
Ызгысь визув Тисса вылӧ, сылӧн изъя берегъяс вылӧ уси автомобильнӧй фаралӧн югӧр.
Машина локтіс долина вылыс помсянь.
Файн виччысис.
«Менам али абу менам?» — гадайтіс сійӧ.
Мыйкӧ висьталіс сылы: «Тэнад».
Файн лэччис туй дорас матӧджык, аддзис веськыд кокыслы мытшӧд да лӧсьӧдчис чеччыштны.
Машина матыстчис чукыльтанінӧ да ньӧжйӧник, медся ичӧт ӧднас, кытшовтіс берегдорса скаласӧ.
Грузӧвиклысь кузовсӧ вӧлі содтӧма куим пӧв судта, и сэні, сюра ыджыд юръяссӧ копыртӧмӧн, сулалісны гырысь ӧшъяс.
Ма водзын куйліс турун моздор.
Файн лэдзис прӧйдитны ас дортіыс кабинасӧ, кӧні пукалісны шофёр да шалльӧн гартчӧм нывбаба, чеччыштіс туй вылӧ, тэрыба кутчысис грузӧвик бортӧ, йӧткыштчис да кокньыдика, шытӧг кавшасис кузовӧ.
Ӧшъяс повзисны, чепӧсйисны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Файн малалыштіс найӧс, лӧньӧдіс.
Сэсся сійӧ бауӧн кыссис кузов водзладорас, пырис турун пиӧ да кокниа ышловзис.
«Ёна жӧ меным везитіс!»
Но здук мысти сійӧ повзис нин: нуӧдас-ӧ машинаыс Яворӧдз али ковмас чеччыны джын туй вылас?
Грузӧвик прӧйдитіс уна населённӧй пунктъяс.
Ӧтилаӧ, гӧрд пӧнара шлагбаум водзӧ, машина сувтіс.
— Пограничнӧй наряд.
Петкӧдлӧй документъяс! — кыліс стрӧг, неуна чирыштӧм гӧлӧс.
— Пӧжалуйста, — шыасис шофёр.
— Кытысянь да кытчӧ мунанныд?
— Раховскӧй районысь.
Яворӧ.
— А тіян документъясыд, гражданка?
— Кутшӧм сылӧн документъяс! — серӧктіс шофёр. — Нылыс ичӧт на.
Мӧд во на сӧмын паспорт сетасны.
— Ичӧт, а войясын гуляйтӧ...
Кыдзи тэнӧ шуӧны, ныланӧй?
— Ганнуся Бойко, — сы пыдди вочавидзис шофёр.
— А мыйла сійӧ тіянкӧд?
— «Карпатскӧй звезда» колхозлӧн представитель.
Доярка.
Миян районын первой морт.
— Вот тэныд и ичӧт! — Пограничник матыстчис кабина ӧшинь дорӧ, югдӧдіс карманнӧй пӧнарӧн нывлысь чужӧмсӧ. — Э, да сійӧ узьӧ!
Спокойнӧя узьны, Ганнуся...
Но, а кузовад — мый сэні тіян?
— Ӧшъяс да турун, сержант ёрт.
Нуам Яворскӧй племсовхозӧ, медым вежны тайӧ кык пӧрысь жӧниксӧ ӧти кавалер вылӧ.
— Но, но, смотри энӧ вежӧй шӧрт вӧрт вылӧ. — Пограничник югдӧдліс кузовсӧ да шуис: — Мунӧй!
Дзажнитісны передача коробкаын шестерёнкаяс, шатовмунісны равновесие воштӧм вӧсна ӧшъяс, и машина прӧйдитіс шлагбаумлӧн гӧрд пӧнар увті.
Файн сюйис пистолетсӧ зептас, кунис синсӧ да кутіс думайтны карлысь да сы гӧгӧрса сиктъяслысь плансӧ.
Племсовхоз вӧлі Явор мӧдарладорас, увтасладорас.
Медым веськавны сэтчӧ, колӧ вуджны ставнас кар вомӧныс.
Кутшӧм уличаясті мунас шофёр?
Шоссе пырӧ Раховскӧй вылӧ.
Сідзкӧ, сійӧ быть веськалас Раховскӧй улича вылӧ.
Водзӧ Ужгородскӧй улича, Шевченко нима бульвар.
Ужгородскӧйсянь медся матын Гвардейскӧйӧдз, кӧні Файнлы лӧсьӧдӧма гуся квартира.
Колӧ чеччыны буретш сэтчӧ, Ужгородскӧй улича вылӧ.
Югдандорыс грузӧвик пырис Яворӧ.
Файн некор эз вӧвлы тайӧ карас, но бура изучитіс сійӧс фотографияяс серти, агентурнӧй даннӧйяс серти, важ журналъяс серти.
Прӧйдитісны Раховскӧй, кӧні гӧра пӧлӧн разіпели сулалісны неыджыд керкаяс.
Степнӧй улича заводитчис табачнӧй фабрикалӧн джуджыд кирпичнӧй корпусъясӧн.
Мунісны карса парк дорті.
Вуджисны пос вывті Каменицалӧн веськыдладор берегӧ да веськалісны Ужгородскӧй вылӧ.
Файн видзчысигтыр кыссис кузов бӧрлань.
Муртса кыпӧдчыштӧмӧн, ӧш туша сайӧ дзебсьӧмӧн, сійӧ видзӧдаліс векньыдик уличасӧ, кодӧс вӧлі югдӧдӧма машина фараясӧн.
Некод абу!
Файн звиркнитіс-чеччыштіс грузӧвик борт вомӧн да лои яворскӧй му вылын, кысянь гуся квартираӧдз дас минута мунны.
«Карпатскӧй звезда» колхозлӧн машинаыс ылыстчис пемыд Ужгородскӧй кузя.
— Вокӧ, абу-ӧ озыр истӧгӧн? — друг кыліс войся ветлысь-мунысьлӧн гӧлӧс.
Файн дрӧгнитіс.
Маслӧӧсь сьӧд паськӧма морт матыстчис сы дінӧ; киас сылӧн вӧлі ичӧтик кӧрт сундук, а вомас папирос.
Тӧлысь югӧр улын бура тыдаліс сылӧн чужӧмыс — кельыд, гырысь банлыяса, паськыд плешка, сьӧд уска да дзирдалысь синъяса.
Файнлӧн сьӧлӧмыс топавліс.
Кытысь сійӧ босьтчис?
Минута сайын улича вылын некод эз вӧв.
Файнлы кажитчис, мый ӧні тайӧ первой сӧветскӧй мортыс стрӧга видзӧдлас сы вылӧ, кылас сы паськӧмлысь дуксӧ, видлас радиостанция тыра мешӧксӧ да шуас: «A-а, голубчик, сюрин!»
Войся ветлысь-мунысь матыстчис Файн дорӧ:
— Истӧгӧн, мися, абу озыр?
Файн пыркнитіс юрнас, шлапнитіс зептас да видзчысяна нюмъёвтіс:
— Ог куритчы.
— Жаль. — Маслӧӧсь спецовкаа зон ышловзис, видзӧдліс шуйгавылӧ и веськыдвылӧ да мӧдӧдчис Ужгородскӧй кузя вывлань.
Джон Файн мыйкӧ дыра сулаліс вӧрзьытӧг, чышкаліс ньылӧдӧм плешсӧ да думсьыс ёрис асьсӧ ёна повзьӧмысь.
Тӧлысь дзебсис гӧра сайӧ.
Югдӧмводзвывса пемыдыс шымыртіс-вевттис карсӧ.
Потшӧсъяс бердӧ топӧдчӧмӧн, пуяс вылысь лысвасӧ гылӧдігтыр Файн петіс лӧнь да векньыдик Гвардейскӧй улича вылӧ.
Улича ӧтар-мӧдар бокас сулалісны еджыд коръяса веськыд топольяс.
Гӧрд черепицаӧн вевттьӧм кирпичнӧй керкаяс сулалісны ӧта-мӧдсьыс ылын, найӧс вӧлі кытшалӧма садъясӧн да приусадебнӧй виноградникъясӧн.
Став керкаясыс да дворъясыс вӧліны ӧткодьӧсь.
Кутшӧм керкаысь корсьны Любомир Крыжӧс?
Кӧні нӧ 9-ӧд номера керкаыс?
Файн перйис зепсьыс пӧнар да пурт дорыш кодь вӧсни югӧрӧн югдӧдіс матысса керкалысь эмалевӧй трафареткасӧ.
17-ӧд номера керка.
Водзӧ вӧлі 15-ӧд номера.
Файн колис ещӧ кык керка — 13-ӧдӧс да 11-ӧдӧс, — аддзис ӧграда кодьысь дзиръя, восьтіс сійӧс падъявтӧг да веськӧдчис 9-ӧд номера керкалань.
Грубӧй башмак улас дзирдыштіс ю дорысь вайӧм гырысь лыа.
Васӧд сиреньлӧн сьӧкыд розъясыс инмалісны Файн банбокъясӧ да юрӧ.
«Абу лёка овмӧдчӧма «Крест».
Бурджык дзебсянін, пӧжалуй, он и аддзы Яворысь.
Зэв бур».
Файн видзчысигтыр матыстчис дзик Крыж керка дорӧдз да ньӧжйӧник лэптіс кисӧ, медым таркнитны ӧшиняс.
Сьӧлӧмыс сылӧн тэрыба тіпкис, кӧдзыд йирмӧг котӧртіс кокъяссяньыс юрӧдзыс.
«Черногорец» поліс воськовтны явка порог вомӧн.
Код тӧдас, кутшӧм судьба виччысьӧ сійӧс тайӧ керкаыслӧн черепичнӧй вевт улын.
Коді, збыльысьсӧ, тайӧ выль резидентыс — Крыжыс?
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый уна во тӧдіс Крыжӧс, Файн ӧнӧдз эз ёна эскы, мый позьӧ помӧдз надейтчыны «Крест» нима тайӧ агент вылас.
Весиг кор лои тӧдса, мый сійӧс вербуйтлӧма ачыс «Бизон» чуть ли не кызь вит во сайын, а ӧні рекомендуйтӧма резидентӧн, — и тайӧ зэв важнӧй обстоятельствоыс эз заставит Файнӧс эновтны Крыж дінӧ ассьыс видзчысяна отношениесӧ.
Колӧ шуны, видзчысьӧм вылӧ кутшӧмкӧ гырысь помкаяс Файнлӧн эз вӧвны.
Сійӧ эз эскы Крыжлы аслас теоретическӧй предпосылкаяс вӧсна.
Генеральнӧй теорияыс, код вылын вӧлі стрӧитӧма Файнлысь быдлунъя да перспективнӧй олӧмсӧ, эз вӧв ёна сложнӧй.
Сійӧс позьӧ висьтавны ӧти, примернӧ татшӧм фразаӧн: «Тэ кӧ абу дурак, то он лэдз ньылыштны асьтӧ мӧд мортлы, ачыд ньылыштан сійӧс».
Любомир Крыж эз вӧв дуракӧн.
Сійӧ велӧдчыліс Пражскӧй университетын.
Помаліс велӧдчӧмсӧ Берлинын.
Образованиесӧ помалӧм бӧрын оліс Парижын.
Некымын во тӧлктӧг таргайтіс батьыслысь наследствосӧ да путешествуйтіс Лунвыв Америкаті, африканскӧй побережьеті.
Дыр кад чӧж шӧйтіс Мексикаын.
Бӧр локтіс гортас комын арӧса холостякӧн, стрӧитіс аслыс керка Масарик нима (ӧні Гвардейскӧй) улича вылӧ, овмӧдчис сэтчӧ чойыскӧд да некор нин сэсся эз ветлы некытчӧ Прикарпатскӧй Русьысь, кыдзи сійӧ кадъясас важ Чехословакияын шусьыліс Закарпатье.
Яворын сійӧс тӧдлісны кыдзи европейскӧй да американскӧй кывъяс бура тӧдысьӧс, кыдзи пуысь вӧчӧм художественнӧй изделиеяс чукӧртысьӧс, кыдзи книга ёна радейтысьӧс да кыдзи культурнӧй фронтвывса скромнӧй, некутшӧм претензияястӧм активистӧс.
Добровольнӧ, некутшӧм дон босьттӧг, сійӧ лыддис яворскӧй Культура керкаын лекцияяс Закарпатьелӧн, Чехиялӧн да Словакиялӧн история кузя, Мексикалӧн ёна важся искусство кузя.
Сійӧ вӧлі водзмӧстчысьӧн «Пу кузя верховинскӧй резчикъяс» выставкалӧн, кодӧс котыртісны Яворын.
Ставсӧ тайӧс тӧдісны Яворын пӧшти быдӧн.
И сӧмын ӧтнас Файн тӧдіс Любомир Крыжлысь мӧд, гуся олӧм.
Аслас лекцияясын «рӧднӧй сӧветскӧй Закарпатье» ошкигӧн Крыж эз вермы аддзыны синнас сійӧс да став сьӧлӧмнас кыссис сэтчӧ, кӧні коркӧ колляліс том кадсӧ — Рио-де-Жанейроса да Буэнос-Айресса экзотическӧй отельясӧ, став мирса туристъясӧн тырӧм Римӧ, жар Мексикаӧ, праздничнӧй Лазурнӧй берегӧ.
Яворын олігӧн сійӧ думсьыс шӧйтіс Важ да Выль Светса туйясӧд, колляліс ассьыс лунъяссӧ да войяссӧ пакетботъяслӧн вылысса палубаяс вылын, баръясын, паркъясын, пляж вылын, игорнӧй пызан сайын, испанскӧй танцовщицаяскӧд, любитчыліс, видзис деньга, асъя кыасӧ встречайтіс тихоокеанскӧй побережье вылын, а рытъя кыасӧ — атлантическӧйын.
Сійӧ петкӧдліс вид, мый тырвыйӧ дӧвӧлен книжнӧй магазинса вузасьысьлӧн жалӧваньеӧн, а гусьӧник видзис ас вылас даспӧв унджык сыысь, мыйта пӧлучайтіс.
Гожӧмын и тӧлын сійӧс аддзылісны Яворысь ӧти и сійӧ жӧ зыртчӧм, важысла лӧсталысь костюмӧн, грубӧй башмакӧн, Масарик кадся важмӧм фасона сьӧд шляпаӧн, важмӧм пальтоӧн.
Но буйвол кучикысь вурӧм да гусяинӧ дзебӧм аргентинскӧй кофръясын Крыж видзис, бурджык лунъяс вылӧ надейтчӧмӧн, нафталинӧн киськалӧм дзик выль визиткаяс, быдсикас рӧма фланелевӧй пинжакъяс, некымын дюжина лым кодь еджыд дӧрӧмъяс да «Батя» маркаа уна кӧмкот.
Кӧть и шусис деньгатӧмӧн, но сылӧн вӧлі не ӧти тысяча дзебӧм американскӧй доллар, английскӧй фунтъяс да швейцарскӧй франкъяс — медся устойчивӧй валютаыс, коді сетліс сылы позянлун «кулӧмаысь ловзьыны» сійӧ жӧ лунас, мыйӧн сӧмын Закарпатье оз ло сӧветскӧйӧн, Украиналӧн юкӧнӧн.
Йӧз син водзын «мир да Сӧветскӧй власть» небесаӧдзыс кыпӧдӧмӧн сійӧ думайтіс война йылысь, виччысис победитель-иностранецъяслысь Яворӧ воӧм.
Ортсысяньыс лӧнь, раминик, коді быттьӧкӧ и гутӧс оз вермы дӧзмӧдны, вывті варов, вежливӧй, соседъяс да ӧтлаын уджалысьяс дінӧ небыд сьӧлӧма, сійӧ дась вӧлі бур донысь, тайӧ кӧ вермис кольны накажиттӧг, джагӧдны, лыйны, мучитны любӧй мортӧс.
И рӧднӧй чойсӧ оз жалит — сетасны мед сӧмын тырмымӧн деньга.
Продажность, наянитӧм да пӧръясьӧм — Крыжлӧн главнӧй чертаясыс.
Сійӧ вузасис быдторйӧн, мый позьӧ вӧлі вузавны, — рӧднӧй Закарпатьеӧн, правдаӧн, сӧвестьнас.
Файн бура тӧдіс Крыжлысь важся шпионскӧй уджсӧ.
Медводдзасьыс сійӧс вербуйтіс Сюрте Женеральса деятельясысь ӧти, кодӧс вӧлі командируйтӧма Эникелӧн штабӧ, коді командуйтіс первой мирӧвӧй война бӧрын Антантаӧн создайтӧм белӧй армияясӧн.
Сёрӧнджык, кызьӧд воясын, Крыж служитіс англичаналы, но эз эновт и ассьыс первойя кӧзяевасӧ.
Сэсся сійӧс ёна ыджыдджык донысь ньӧбис «Бизон» — Крапс.
А ӧні?..
Позьӧ ӧмӧй эскыны, мый сюсь, наян, пӧръясьысь Крыж оз вудж выль кӧзяин ордӧ ёна ыджыдджык донысь?
Кор Джон Файн лэптіс кисӧ, медым таркнитны ӧшиньӧ, эз вермы не мӧвпыштны сы йылысь, кутшӧм мортлы сійӧ сетӧ ассьыс судьбасӧ.
Талунӧдз «Тиссалӧн» руководитель ньӧтчыд эз паныдасьлы «Крест» нима аслас резервнӧй агенткӧд.
Сійӧ веськӧдліс сыӧн сӧмын ылісянь связникъяс да пӧгибнитӧм резидент Дзюба пыр.
Но тайӧ эз мешайт сылы бура тӧдны Крыжӧс — фотографияяс серти.
Сійӧ кӧ эськӧ паныдасис сыкӧд улича вылын, весиг ыджыд йӧз чукӧрын, то пыр жӧ эськӧ тӧдіс ассьыс 47-ӧд номера агентсӧ.
Но Крыж, кор сы водзӧ сувтас Файн, оз тӧд, коді сійӧ сэтшӧмыс.
«Крест» эз тӧд ассьыс шефсӧ — ни сылысь чужӧмсӧ, ни збыль овсӧ, ни кутшӧмкӧ торъя приметаяс.
Сійӧ тӧдіс Дзюба пыр сӧмын кыдзи «Черногорецӧс».
Крыж керка лунвыв бокын вӧлі куим ӧшинь, кодъяс видзӧдісны сук садйӧ.
Файн мыйкӧ дыра мӧвпаліс, кутшӧм ӧшиньӧ таркнитны.
Бӧрйис веськыдвывсяньыс медбӧръясӧ, кӧні садсяньыс вӧлі пемыдджык.
Таркнитіс видзчысьӧмӧн, муртса кывмӧн.
Сӧмын тотшнитіс гыжнас стеклӧӧ, ӧшинь воссис шытӧг, и сэні тыдовтчис еджыд колпака, войся дӧрӧма мужичӧй фигура.
— Коді сэн?
Файн ляскысис ӧшинь бердӧ да рочӧн вашнитіс медводдза парольнӧй фраза.
— Тані олӧ Любомир Крыж?
— Тані, — пыр жӧ кыліс вочакыв.
— Тіянлы телеграмма.
Молния.
Кырымасьӧй.
— Кӧні нӧ сійӧ?
Вайӧй.
— Прӧститӧй, вошті.
Войся гӧстьлӧн тайӧ кывъяс бӧрас 9-ӧд номера керкаса кӧзяин воши комната пытшкӧ.
Здук мысти кокньыдика воссис веранда вылӧ петысь ӧдзӧс да кыліс сибдӧм гӧлӧс:
— Вит вой виччыся.
Пырӧй!
Ме ӧтнам.
Мунісны стеклӧалӧм ыджыд верандаті, код ӧшиньясын муртса-муртса тӧдчыштіс лӧзов югыдыс, да веськалісны пемыд комнатаӧ, кӧні кыліс пилипызь дук, свежӧй стружки да донӧдӧм кӧртӧн чишкалӧм пу дук.
Кӧзяин пӧдлаліс брӧвъяссӧ да биасис.
Паськыд абажур улын, кодӧс вӧлі улӧдз лэдзӧма блок йылын, токарнӧй деревообделочнӧй станок весьтын ыпнитіс ыджыд матовӧй лампа.
Файн пӧрччис шапкасӧ, шыбитіс курткасӧ, сетіс Крыжлы кисӧ:
— Олан-вылан, Любомир.
Но, вот и аддзысим.
Ме зэв рад.
Ме ӧд тіянӧс зэв бура тӧда...
Кытысь?
Дзюба пыр.
— Сідзкӧ ті...
— Ті кӧсъянныд юавны, коді ме сэтшӧмыс? — нюмъёвтіс Файн.
— Мый ті!
Ме нинӧм йылысь ог кут юасьны тіянлысь.
Яръюгыд биысь синсӧ читкыралігтыр, куш морӧссӧ кинас тупкӧмӧн Крыж тэрыба да сюся, юр вывсяньыс да кок улӧдзыс, видзӧдліс гӧстьӧс.
И сійӧ ставсӧ вевъяліс аддзыны: и Файн мыш сайысь сьӧкыд мешӧк, и вӧрын кос увъясӧ косяссьӧм гачсӧ, и башмаксӧ, код бердӧ сибдӧма сьӧдовгӧрд закарпатскӧй му, и курткасӧ, код соскӧ сибдӧма гӧравывса йӧн юр.
«Югыд синма менам отсасьысьӧй!»
Файнлы кажитчис, кыдзи встретитіс сійӧс кӧзяиныс.
Татшӧмтӧ он пӧръяв.
— Мудзинныд? — юаліс Крыж да тӧждысьӧмпырысь матыстіс гӧстьлы табуретка. — Пуксьӧй.
Пӧрччӧй мешӧктӧ.
Шойччӧй!
Сылӧн гӧлӧсыс вӧлі небыд, мелі, но посни чукыръясӧн кытшалӧм, пыктыштӧм синъясыс кӧдзыдпырысь да видзчысьӧмӧн юасисны: «Коді тэ?
Мый дон сулалан?
Опаснӧ тэкӧд связывайтчыны али выгӧднӧ?
Мый требуйтан месянь?
Мыйӧн козьналан?»
— Энӧ тӧждысьӧй, Любомир, ставыс лоӧ лючки-ладнӧ! — Файн меліа нюмъёвтіс.
— Ог сомневайтчы!
Ме гӧгӧрвоа, кодкӧд имеита честь сёрнитны. — Крыж копыртіс войся колпака юрсӧ.
Сэсся мыжа морт моз шуис: — Прӧститӧй менӧ.
Ме пырысь-пыр жӧ пасьтася. — Явкаса кӧзяин бӧрыньтчӧмӧн петіс орчча комнатаӧ.
«Збыльысь сійӧ пасьтасьны муніс али...
А мый, тані кӧ засада?»
Файн сюйис кияссӧ зепъясас, топыда кутіс пистолетъяслысь воропъяс да бергӧдчис ӧдзӧслань сідзи, медым позьӧ вӧлі ӧтпырйӧ, ӧти ӧчередьӧн водтӧдны найӧс, кодъяс мыччысясны порог дорас.
Пиньяссӧ мурч-курччӧмӧн, лов шысӧ пыкӧмӧн сійӧ виччысис.
Комнатаысь, кытчӧ петіс Крыж, кыліс стенын ӧшалысь ыджыд часілӧн точкӧм.
Тургӧдчӧм бӧжа небыд гӧна руд кань кургигтырйи петіс пемыд пельӧсысь да повтӧг мӧдӧдчис Файнлань.
Сійӧ чужйис каньӧс, шытӧг серӧктыштіс аслас весьшӧрӧ полӧм вылӧ, перйис кисӧ зепъяссьыс да кутіс спокойнӧя видзӧдавны гӧгӧр.
Комната пельӧсын — ыджыд верстак.
Стенъяс пӧлӧн — книжнӧй шкапъяс да прӧстӧй джаджъяс, а сэні ён пуысь вӧчӧм быдсикас изделиеяс (ӧткымынъяссӧ помалӧма нин, мукӧдъясыс помавтӧмӧсь на), гырысь блюдъяс, пастухъяслӧн бедьяс, гуцульскӧй черъяс, жезлъяс, тарелкаяс, шкатулкаяс, кремлёвскӧй башняяс, вина бӧчкаяс.
Ленинскӧй гӧраяс вылын Московскӧй университет, тӧчитӧм виноград розъяс, Эльбруслӧн кык гӧрба йыв, подсвечникъяс, сов дозъяс, подстаканникъяс, мичмӧдӧм воропъяса полируйтӧм пуртъяс.
Локтіс кӧзяин.
Сійӧ вӧлі сьӧд костюма да лым кодь еджыд дӧрӧма, выль галстука.
Дзормӧм сьӧд юрсисӧ сыналӧма щӧткаӧн.
Сук синкымъяссӧ шыльӧдӧма жӧ.
Сылӧн кузьмӧс чужӧмыс, кодӧс вӧлі бура зыралӧма одеколонӧн, лӧсталіс.
Радпырысь да кыдзкӧ торжественнӧя нюмъялігтыр явкаса кӧзяин матыстчис гӧсть дорӧ.
— Но, вот ті и Яворынӧсь.
Но и кыдзи... — Крыж тшӧкмуні, сылӧн пыдын пукалысь сюсь синъясыс тӧждысьӧмпырысь югнитісны. — Кыдзи воинныд? — сьӧкыда шуис сійӧ.
Файн шпыньмуніс.
— Любомир, ті кӧсъянныд юавны, кыдзи ме вуджи граница вомӧн да лючки-ладнӧ-ӧ вои татчӧдз?
Ставыс артмис некутшӧм происшествиеястӧг, и верманныд лоны дзик спокойнӧйӧсь: тіян олӧмлы нинӧм оз грӧзит.
— Да ме ӧмӧй...
— Гӧгӧрвоа, гӧгӧрвоа! — Файн дугдіс нюмъявны.
Властнӧя, аслас слугалы распоряжение сетысь господин моз, шуис: — Лӧсьӧдӧй ванна, Любомир!
И ужын, да мед вӧлі коньяк.
Крыж дрӧгнитіс, быттьӧ сылы мышкас плетьӧн швичнитісны.
Кутшӧм кӧть бура эз кужлы «Крест» притворяйтчыны, сійӧ ӧні эз вермы дзебны войся гӧстьысь, кутшӧма сійӧ чуймис сылӧн барскӧй ногӧн сёрнитӧмысь, кутшӧмӧс важӧн нин эз кывлы.
Чуймыліс недыр кежлӧ, сэсся чужӧмыс лои холуйлӧн кодь почтительнӧй.
Тадзи кӧ заводитіс сёрнитны гӧсть, сідзкӧ выліті лэбалысь лэбач.
Навернӧ, «Бизонлӧн» дӧвереннӧй морт, разведывательнӧй делӧяс кузя опытнӧй мастер.
— Ті мый, Любомир, энӧ гӧгӧрвоӧй менӧ? — кӧдзыда юаліс Файн.
— Гӧгӧрвои, пан... сэр.
Кыдзи прикажитанныд асьнытӧ величайтны.
— Абу пан и абу сэр, а ёрт.
Червонюк ёрт.
Степан Кириллович.
Карпаты мӧдарладорса верховинец.
Промыслӧвӧй кооперацияса деятель.
Благороднӧй пуысь вӧчӧм художественнӧй изделиеяс кузя специалист.
Лӧсялӧ? — Файн серӧктыштіс.
Кӧзяин довкнитіс юрнас.
— Тырвыйӧ, Червонюк ёрт.
Ме пыр жӧ ставсӧ лӧсьӧда — и ванна и ужын.
Пӧрччысьӧй сэк кості.
Ваннаын мыссьӧм бӧрын Файн бритчис, пасьталіс кӧзяиныслысь сӧстӧм пижама, сюйис пистолетъяссӧ зепъясас да петіс столӧвӧйӧ, кӧні вӧлі лӧсьӧдӧма нин пызан.
Кор ужнайтісны, стӧчджыка кӧ шуны — завтракайтісны, ывлаыс дзикӧдз югдіс да садйын кутісны сьывны лэбачьяс.
Файн ӧзтіс сигарета.
— Ме кута тані овны, Любомир?
— Да.
Тайӧ медся удобнӧй квартира.
Менам керкаын тіянӧс некод оз тревожит.
— А коді тіянлы лӧсьӧдӧ-идралӧ?
— Чой.
Рӧднӧй чой, Червонюк ёрт.
Ме мӧдӧді сійӧс Ужгородӧ тьӧтка ордас...
Тырмас тіянлы тӧлысь? — видзчысьӧмпырысь юаліс Крыж.
— Ог тӧд.
Удайтчас кӧ пӧртны олӧмӧ индӧм планъяссӧ тӧлысьӧн — бур, кык тӧлысьӧн кӧ — абу жӧ лёк.
Файн видзӧдліс Крыж вылӧ — синъясыс видзӧдісны сюся, испытайтана.
Сійӧ виччысис, оз-ӧ мыйкӧ шу резидент.
Мӧдыс спокойнӧя чӧв оліс, кӧзяйка моз делӧвитӧя мыськаліс эмалируйтӧм тазйын тарелкаяс.
— Ті, кажитчӧ, ещӧ мыйкӧ кӧсйинныд юавны, Любомир?
— Ме?
Эг, тіянлы сӧмын кажитчис.
— А гашкӧ, век жӧ юаланныд, кутшӧм планъясӧн ме локті татчӧ?
Крыж помаліс мыськавны дозмук, кран улын мыськаліс гырддзаӧдзыс пуджӧм кияссӧ да, гӧсть вылӧ мыжтӧм морт моз видзӧдігтыр, почтительнӧя вочавидзис:
— Сэр, ме нинӧм ог кут тіянлысь юасьны.
Менам делӧ — пӧртны олӧмӧ тіянлысь приказаниеястӧ, а не юасьны.
— Задание тіянлы ӧні дзик ӧти, — шуис Файн.
— Кывза. — Крыж видзчысьӧмпырысь пуксис улӧс дор йылӧ, пӧлыньтіс юрсӧ, чужӧмыс лои зэв серьёзнӧй.
— Ті мыйкӧ кывлінныд демобилизуйтчӧм старшина, кӧрт туй депоса слесарь Иван Фёдорович Белограй йылысь?
Морӧстырыс орденъяс.
Выиграйтӧма облигация вылӧ кызь вит тысяча да ньӧбӧма «Победа».
— Прӧститӧй, ни кывлыны, ни аддзывны эз удайтчыв.
— Уськӧдлӧй тӧдвылад!
Иван Белограй.
Кузь тушаа.
Кудриа юрсиа.
Гвардеец.
Служитлӧма Берлинын.
Воис Яворӧ гӧтрасьны.
А невестаыс сылӧн — «Тисса весьтын кыа» колхозса виноградарша, Социалистическӧй Уджвывса Герой Терезия Симак.
— Терезия Симакӧс ме тӧда, а жӧниксӧ... нинӧм эг кывлы сы йылысь.
— Жаль!
Но ладнӧ.
Колӧ пыр жӧ тӧдмавны, кӧні сійӧ, тайӧ Иван Белограйыс, и эз-ӧ ло сыкӧд кутшӧмкӧ беда.
Действуйтӧй тэрыба, но тӧлкӧн.
Иван Белограй — миян морт.
Тіян эм позянлун, подозрениеяс кыпӧдтӧг, сёрнитны Терезия Симаккӧд?
Крыж думыштіс да вочавидзис:
— Эм.
«Кармен» пыр, Цыганскӧй слӧбӧдаса менам агент пыр.
И ещӧ... — Крыж ланьтіс, эз тӧд, кыдзи шуны ассьыс мӧд нывбаба агентсӧ.
Сійӧ ӧнӧдз на эз думышт сылы нимсӧ.
— Ещӧ код пыр? — юаліс Файн.
— «Венера» пыр, — шуис Крыж да, аслас писькӧслун вылӧ радлігтыр, нюмъёвтіс.
— А коді тайӧ «Венераыс»?
— Марта Стефановна Лысак, знаменитӧй яворскӧй портниха, менам веськыд ки.
Ме пӧлучиті нин сысянь ёна колана информация.
Кӧсъянныд кывзыны плёнка?
— Бӧрынджык.
Сідзкӧ, ті чорыда надейтчанныд тӧдмавны Иван Белограйлысь судьбасӧ тіян помощницаяс пыр?
— Да.
— Зэв бур.
Тӧдмалӧй пыр жӧ.
Ни ті, ни ме огӧ вермӧй чувствуйтны асьнымӧс безопаснӧйӧн, кытчӧдз ог тӧдмалӧй миян...
Иван Белограйлысь судьбасӧ.
— Ме гӧгӧрвоа...
Ставсӧ вӧча ӧдйӧ да ӧкуратнӧя.
Эн тӧждысьӧй, Червонюк ёрт.
«Черногорец» довкйӧдлыштіс юрнас:
— Сійӧ кадсяньыс, кыдзи ме веськалі тіян керка вевт улӧ, аддзи да кывзышті тіянӧс, ме дугді повны.
— Аттьӧ.
Джон Файн тайӧ пӧрйӧ висьталіс збыльтор: сійӧ збыльысь дугдіс повны аслас кучик вӧсна.
Любомир Крыж сылы воис сьӧлӧм вылас.
Тайӧ мортыскӧд унатор позьӧ вӧчны.
Веськыда кӧ шуны, «вӧчнысӧ» должен ставсӧ ӧтнасӧн «Крест», а сійӧ, «Черногорец», аслас гуся оланінысь лунын ни войын петавтӧг, сӧмын кутас веськӧдлыны Крыжӧн.
Джон Файнлы «руководительлӧн» тайӧ выгӧднӧй рольыс важӧн нин вӧлі тӧдса.
Бизоновскӧй разведкаын служитігчӧж сійӧ пыр ветлывліс кодкӧ гӧрб вылын, пыр нажӧвитліс аслыс деньга, чин да слава сэтшӧм жӧ отсӧгӧн, кутшӧмӧс сетліс тайӧ «Крестыс».
— Ті энӧ на вунӧдӧй уджавны радиопередатчикӧн? — юаліс Файн да видзӧдліс пельӧсӧ, кӧні куйліс портативнӧй радиостанция тыра рюкзакыс.
— Эг, эг на вунӧд.
Кӧть ӧні жӧ верма тотшӧдны любӧй телеграмма.
— Ӧні водз на.
Виччысьлам лун кык-куим, кытчӧдз... кытчӧдз оз во подкрепление.
— Подкрепление?
— Да.
Аддзанныд, Любомир, кутшӧма ме тіянлы дӧверяйта!
Донъялӧй!
— Аттьӧ.
Ме оправдайта тіянлысь дӧвериетӧ.
— И не сӧмын дӧверие, но и менсьым серьёзнӧй рӧскодъяс. — Файн перйис куртка зепсьыс кык пачка сё шайта деньга, шыбитіс найӧс пызан вылӧ. — Рӧскодуйтӧй кыдзи тіянлы окота, некутшӧм отчёттӧг.
Ковмас кӧ ещӧ — пӧлучитанныд пыр жӧ.
Но, вот и ставыс талун кежлӧ. — Файн видзчысигтыр вештыштіс занавессӧ, видзӧдліс ывлаӧ, очсыштіс.
— Абу грек эськӧ меным и узьыштны.
Кӧні менам вольпасьӧй, Любомир?
— Квайт лун сійӧ виччысьӧ тіянӧс.
Сӧмын водзвыв висьтала, ни шондісӧ, ни кодзувъяссӧ, ни енэжсӧ ті онӧ аддзӧй асланыд комнатасянь.
Мунамӧй, Червонюк ёрт.
Крыж пыртӧдіс гӧстьсӧ ӧшиньястӧм ни ӧдзӧсъястӧм пемыд чуланӧ.
Пырны сэтчӧ позьӧ вӧлі сӧмын гуся ӧдзӧсӧд, кодӧс тупкӧма Тарас Шевченколӧн ыджыд портретӧн.
Чулан джоджын, пу койка улын, вӧлі гӧбӧчӧ пыранін, кытысянь позьӧ веськавны сарайӧ, а сэтысянь — садйӧ да улича вылӧ.
Подземельетыр куйлісны сундукъяс, чемоданъяс да ящикъяс, кытчӧ Крыж дзеблаліс медся дона эмбурсӧ, наследственнӧйсӧ да шпионитӧм помысь нажӧвитӧм деньга вылӧ ньӧбӧмторсӧ.
Сійӧ кадас, кор стрӧитісны керкасӧ, Крыж эз думайтлы ни эз гадайтлы, мый прачечнӧй да кладӧвӧй вылӧ индӧм помещениесӧ коркӧ лоӧ лӧсьӧдӧма гуся склад пыдди.
Карманнӧй пӧнарӧн югдӧдігтыр Крыж матыстчис ылі пельӧсын сулалысь топчан дорӧ, шлапнитіс кинас небыд пухӧвӧй юрлӧсӧ.
— Шойччӧй, сэр.
Бура узьны.
— Видзӧдлӧй, Любомир, — Файн веськӧдіс аслас карманнӧй пӧнарлысь югӧрсӧ веськыда кӧзяинлы синмас. — Но, «Крест», кыдзи кутам уджавны?
— Кыдзи прикажитанныд.
— Ме приказывайта уджавны чистӧя, некутшӧм лёк мӧвпъястӧг.
— Сэр, ме ог гӧгӧрво... — Крыж паськӧдіс синъяссӧ.
— Энӧ пӧръясьӧй.
Весьшӧрӧ.
Тӧда тіянӧс гуг и бан.
И вот кутӧй тайӧс тӧдвыланыд, Любомир, кор окота лоӧ пӧръявны менӧ, мудеритыштны ме водзын либӧ нажӧвитчыштны бокын, — шуйгавылын, кыдзи шуӧны рочьяс...
— Сэр! — дӧзмӧмӧн чушнитіс Крыж.
Сійӧ пельясӧдзыс гӧрдӧдіс.
— Ме помалі.
Надейтча, ассьым видзӧдласӧс ме висьталі вывті гӧгӧрвоана.
Кутам лыддьыны, мый ми чорыда сёрнитчим тайӧ генеральнӧй пункт кузяыс.
Бура узьны, Любомир!
КӦКЪЯМЫСӦД ГЛАВА
Андрей Лысак, кузь тушаа да паськыд пельпомъяса, кыпыд да мича зон, паровознӧй машинистъясӧс гӧтӧвитан львовскӧй школаса слушатель, тувсовъя ӧти воскресеньеӧ вуджис Карпатскӧй хребет да мӧдӧдчис гортас, Яворӧ.
Кызь арӧса, том морт...
Кымын туй тэ водзын, и на лыдысь быдӧн восьса тэ водзын, любӧй вермас петкӧдны тэнӧ олӧмыслӧн медвылыс тшупӧдас!
Кызь арӧса...
Кутшӧм тэ ён, кутшӧм терпитны вермытӧм, кутшӧма ненавидитан падъялысьясӧс, кутшӧм посниясӧн кажитчӧны тэныд мыджӧдъясыс, кодъяс паныдасьӧны туй вылад!
Кутшӧм правдивӧйӧсь да благороднӧйӧсь тэнад поступокъясыд да кывъясыд, кутшӧма гӧрдӧдлӧ тэнад чужӧмыд, кор тэ яндысян, кутшӧм сӧстӧмӧсь да ас дінас кыскысьӧсь тэнад синъясыд!
Татшӧм мӧвпъяс кыптылісны, дерт, быд мортлӧн, коді первойысь аддзыліс Андрей Лысакӧс.
Но сійӧ пӧръявліс йӧзсӧ аслас ортсыса виднас, аслас кажитчана шуда томлуннас, аслас дасьлунӧн лоны самоотверженнӧйӧн уджын и дружбаын, нылӧс и рӧднӧй мамӧс радейтӧмын.
Раховӧдз, гуцульскӧй Верховинаса главнӧй карӧдз, Андрей Лысак воис пассажирскӧй поездӧн некытчӧ сувтлытӧг.
Водзӧ, лунвывлань, Тисса пӧлӧн, мунісны сӧмын специальнӧй назначениеа тӧварнӧй поездъяс.
Километр комын мунісны найӧ сӧветскӧй му вывті.
Берлибаш сайын кӧрт туй кежліс граница сайӧ, Румынияӧ.
Миян территория вылын Тисса ю долиналӧн тайӧ юкӧнас вӧлі писькӧдӧма сӧмын автомобильнӧй шоссе.
Шоссе кузя и колӧ вӧлі Андрей Лысаклы локны Яворӧ.
Автобусъяс луннас куимысь лэччылісны Верховинаысь Тисса бердса равнина вылӧ: асылын, луншӧрын да рытын.
Первойяас Андрей сёрмис, а мӧд автобус мӧдӧдчытӧдз коли куим часысь унджык.
Тайӧ каднас позьӧ и кино вылӧ ветлыны, и ӧбедайтны, и гуляйтыштны Раховса главнӧй улича вывті.
Андрей решитіс медводз ӧбедайтны.
Неважӧнсянь сылӧн став радлунъясыс заводитчылісны сійӧ кадсяньыс, кор сійӧ пӧттӧдз да дӧвӧль сёйліс, юліс вина либӧ сур.
Веськыда вокзалсянь сійӧ мӧдӧдчис выль, муртса на эштӧдӧм ресторанӧ, код ӧдзӧс да ӧшиньяс весьтын став фасад пасьтаыс югъяліс зарни букваяса вывеска: «Верховина».
«Видзӧдлам, кутшӧм тайӧ верховинскӧй рестораныс», — мӧвпыштіс Андрей.
Мый, мый, а ресторанъястӧ сійӧ зэв бура тӧдіс.
Львовын дженьыдик кад олігӧн Андрей вевъяліс не ӧтчыд волыны карса став ресторанъясӧ, тӧдмасьны став мичаник официанткаяскӧд.
Выль ресторанӧ пырӧм бӧрын Андрей зывӧктана нюммуніс: львовскӧйяс серти кутшӧм сійӧ ичӧтик да гӧлиник!
Вестибюльын абу параднӧй ливреяа, тошка швейцар.
Пызанъяссӧ сувтӧдалӧма ӧта-мӧд бердас матӧ да клеёнкаяс вылас вольсалӧмаӧсь ещӧ бумага пызандӧраяс.
Йӧзыс этша, стулъясыс прӧстӧйӧсь, чорыдӧсь.
Менюсӧ гижӧма киӧн рудоват листъяс вылӧ, унапӧлӧс винаяс сэні абуӧсь.
Залын абу ни эстрада, ни танцевальнӧй площадка.
Омӧлик столӧвӧй, а абу ресторан.
Заведение дінӧ ассьыс зывӧктӧмсӧ дзебтӧг Андрей пуксис залын ылі пельӧсын сулалысь пызан сайӧ, кинас шыльӧдыштіс сідзи нин бура шыльӧдӧм юрсисӧ да заводитіс тӧдмасьны менюӧн.
Сьӧд юбкаа да кремовӧй шӧвк ковтаа, еджыд чепчика официантка матыстчис Андрей дінӧ, юаліс меліа, ас мортлысь моз: «Но, мый ми закажитам?»
Андрей видзӧдліс ныв вылӧ, казяліс, мый сійӧ оз сулав сы дон (вывті кыз да зэв нин сьӧд), зумыштчис да сӧдзӧдіс пинь пырыс: «Энӧ тэрмасьӧй!
Ме локті ӧбедайтны, а эг пӧжар кусӧдны».
Официанткалы лои яндзим, и сійӧ ньӧжйӧник муніс буфет дорӧ да, сэні сулалігмоз, видзӧдлывліс стрӧг клиент вылӧ, дась вӧлі матыстчыны сы дінӧ первойя чукӧстӧм бӧрын жӧ.
Но Лысак ещӧ быдса дас минута чӧв оліс.
Медбӧрын официантка матыстчис сы дінӧ да видзчысьӧмӧн юаліс:
— Но, бӧрйинныд?
— Куимсё грамм еджыд вина, сур бутылка, лука да картупеля сельди, грузинскӧй ногӧн харчо, киевскӧй ногӧн отбивнӧй да мороженӧй.
Ставыс!
Онӧ вунӧдӧй? — веськодьпырысь прикажитіс Андрей. — Пӧсь сёян да закуска вайӧй пыр жӧ.
Мӧд румка юӧм бӧрын Андрей гажаджык синъясӧн нин видзӧдліс мир вылас, сы вылӧ, мый сійӧс кытшаліс.
Ӧні и рестораныс кажитчис сылы не сэтшӧм нин омӧликӧн и официанткаыс не сэтшӧм кызӧн да сьӧдӧн.
Сылы окота лои кодкӧдкӧ сёрнитыштны, ошйысьыштны аслас мича томлунӧн, висьтавны сы йылысь, кытысянь да мыйла сійӧ локтіс татчӧ, Закарпатьеӧ.
Тайӧ здукас и пырис ресторанӧ Любомир Васильевич Крыж.
Андрей лои рад.
Сійӧ ичӧтысяньыс тӧдіс тайӧ мортсӧ, унаысь аддзыліс сійӧс гортсьыс да кутшӧмакӧ лыддис сійӧс пӧшти рӧдвужӧн.
— Любомир дядь! — юр весьтас кисӧ лэптӧмӧн да меліа нюмъялігтыр радпырысь горӧдіс Андрей.
Крыж тӧдіс Андрей йылысь ставсӧ: кор сійӧ петіс Львовысь, кор воис Раховӧ, кытчӧ мӧдӧдчис вокзалсянь да мый сійӧ кӧсйис вӧчны водзӧ.
Крыж лӧсьӧдчис аддзысигкежлӧ.
Но сійӧ эз петкӧдлы тайӧс, бура бритӧм вӧсни паръяса чужӧм вылас тӧдчис шемӧсмӧм. Сійӧ тэрыба матыстчис пызан дорӧ, кӧні пукаліс Андрей, кутіс зонлысь кыкнан кисӧ да дыр треситіс найӧс, нюмъяліс да гораа шуаліс: «Локтін!
Кутшӧм лӧсьыд!
Молодеч!»
Андрей радпырысь кывзіс Крыжӧс да лыддис лӧсяланаӧн сылысь радлӧмсӧ.
Сійӧ эськӧ чуймис, Любомир дядь кӧ, сійӧс аддзӧм бӧрын, омӧльджыка радліс.
Андрей важӧн нин велаліс, мый сылӧн личностьыс кыскӧ ас дінас внимание.
Ӧбедайтігӧн да юигӧн Крыж да Лысак дружескӧя сёрнитісны.
Колӧ шуны, ёнджыкасӧ сёрнитіс Андрей.
Крыж терпеливӧя кывзіс.
Кор ошйысьысьлӧн воодушевление биыс куслі, Крыж кисьтліс сылӧн самолюбивӧй душа бипурйӧ горючӧй.
— Эк, Андрейка, — шуаліс сійӧ, — меным эськӧ тэнсьыд арлыдтӧ, тэнсьыд банбокъястӧ, тэнсьыд синъястӧ, олӧм дінас тэнсьыд горшлунтӧ...
И Андрей та бӧрын быдса дас вит минута чӧж бара висьтавліс ас йывсьыс: кутшӧм бура оліс Львовын, кодкӧд аддзысьлывліс да кыдзи кутас овны Яворын.
— Но, а кыдзи тэнад делӧясыд презреннӧй металл кузя? — веськодьпырысь юаліс Крыж, кӧть тайӧ вопрос дінас вайӧдіс сёрнисӧ.
Андрей радейтіс деньга, пыр думайтіс сы йылысь, мед эськӧ унджык вӧлі зептас.
Та вӧсна, кор сёрниыс заводитчис деньга йылысь, сійӧ гажмыштіс:
— Да сідз, нинӧм...
Мынтысьны ӧбедысь да воны гортӧдз тырмас.
— Менам переводъясысь ӧмӧй нинӧм эз коль?
Ставсӧ видзин?
— Тіян переводъясысь? — чуймис Андрей. — Сідзкӧ, тайӧ ті, а эз мам, быд тӧлысь ысталінныд деньгасӧ?
Крыж довкнитыштіс юрнас да, мыжа морт моз синсӧ увлань лэдзӧмӧн, ышловзис:
— Извинит, Андрейка, сэки унджыксӧ ыставны эг вермы.
Ӧні эм мыйтакӧ капитал.
Со тэныд ӧні кежлӧ посни рӧскодъяс вылӧ. — Сійӧ пуктіс пызан вылӧ сё шайтаӧс. — Ещӧ ковмас — лок ньӧти яндысьтӧг, ог ӧткажит.
Андрей чӧв оліс, юышталіс сур.
— Любомир дядь, — сы бӧрын юаліс сійӧ, — деньгасӧ ті ысталінныд быд тӧлысь?
— Да, быд первой числӧӧ.
А мый?
— А мам...
Мыйла сійӧ весиг ӧти шайт эз ысты?
— Ог тӧд, донаӧй.
Буракӧ, абу лишалӧма.
— Абу лишалӧма? — шпыньмуніс Андрей. — Сы мында деньга сылӧн да!
Горш сійӧ лоӧма.
И кодлы сӧмын видзӧ?
— Пиукӧй, позьӧ ӧмӧй рӧднӧй мам йылысь тадзи сёрнитны!
Сійӧ сэтшӧма тэнӧ радейтӧ, а тэ...
Андрей пуктіс пызан вылӧ зэв ыджыд кык кулак:
— А ме вот воа да сёрнита сыкӧд кыдзи колӧ!
Пыр жӧ шӧвк кодь лоӧ!
— Тэ тадзи он вӧч.
Ме ради.
Кылан?
Некутшӧм вомалӧмъяс!
Мыйла тэныд колӧ обязательнӧ сылӧн деньга?
Абу ӧмӧй ӧткодь, кодлысь видзны?
Сьӧлышт тэ мамыд капиталъяс вылӧ да пӧльзуйтчы менамӧн. — Сійӧ видзчысигтыр, юрсӧ бергӧдлытӧг, видзӧдліс залсӧ. — Веськыда висьтала, пиук, менам эм унакодь запас.
Тэнад став томдыр кежлад тырмас.
Пӧльзуйтчы аслад удовольствие вылӧ.
Андрей пыр ёнджыка и ёнджыка шензис.
Сійӧ некутшӧма эз виччысь, мый тайӧ ӧкуратнӧй, шыльӧдӧм юрсиа, рака кодь сьӧд бокӧвӧй дядьыс, мамыслӧн тӧдсаыс, коді некор эз вӧв торъя лышкыд, друг лоӧ сэтшӧм бур, радейтысь да, главнӧйыс, деньгаа мортӧн.
— Радейта ме тэнӧ, Андрейка, — висьталіс Крыж. — Пи пыдди босьтны дась, та вылӧ кӧ мамыд сӧгласитчас.
Но да ладнӧ, и сідз, прӧстӧ, кутам дружитны. — Сійӧ нюжӧдіс кисӧ: — Кутам, а?
— Кутам, Любомир дядь! — Андрей топыда кутліс Крыжлысь кисӧ.
— Но, вот и сёрнитчим!
А ӧні, Андрейка, ме коля тэнӧ.
— Кытчӧ нӧ ті?
Ӧтлаын Яворӧ мунам.
Регыд автобус...
— Ог, ме муна сёрӧнджык.
Делӧяс менам эмӧсь Раховын.
Рытнас аддзысям Яворын.
Пырав.
Мынтысь и ме пыдди, пиук.
Сійӧ пуктіс сӧстӧм тарелкаӧ ещӧ ӧти сё шайта, малыштіс Андрейлысь банбоксӧ, юрсӧ да мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
Пызан дорысь некымын воськов вешйылӧм бӧрын бӧр локтіс:
— Да, Андрейка, муртса эг вунӧд!
Тэ Олекса Сокачӧс, знаменитӧй машинистӧс, помнитан?
— Кыдзи нӧ ог помнит татшӧм мортӧс!
А мыйла ті юалінныд? — повзис Андрей.
— Олекса Сокач пӧлучайтӧ комсомольскӧй паровоз.
Вот эськӧ тэныд сы дінӧ практика вылад!
— Любомир дядь, ті быттьӧ менам душаӧ видзӧдлінныд.
Да буретш та йылысь ме кык вежон нин мӧвпала, мыйӧн сӧмын тӧдмалі Олексалӧн комсомольскӧй паровоз йылысь.
— Вот и бур.
Лӧсьӧдчы.
Кӧлдуйт Олексасӧ... — Крыж мигнитіс. — Тэ любӧйлысь синсӧ пӧртан, кӧсъян кӧ.
Но, став бурсӧ тэныд!
Андрей сералан синъясӧн колльӧдіс небесаысь усьӧм, лышкыд дядюшкасӧ, лэптыштліс пельпомъяссӧ: «Чудеса, дай сӧмын!
Абу-ӧ нин ме Крыжлӧн пи?»
Кыдзи и сэтшӧм йӧз, кодъяс абу велалӧмаӧсь да оз кужны мӧвпавны да ылысь аддзыны, Андрей дыр эз думайт сы йылысь, мый лон.
Кызь минута мысти, официанткалы мынтысьӧм бӧрын, пӧт да муртса гажа, тэрмасьтӧг, праздничнӧя восьлаліс Раховса главнӧй улича кузя.
Сійӧ видзӧдаліс гӧгӧр да гипнотизируйтіс аслас венны позьтӧм, кыдз сійӧ мӧвпаліс, видзӧдласнас став паныдасьысь верховинаса нывъясӧс, кодъяс вӧліны зарни рӧма да еджыд замшевӧй кожукъясаӧсь.
Кор Андрей пӧкаживайтіс автобус виччысигӧн, Крыж пуксис медводдза тыртӧм таксиас жӧ да первой скоростьӧн лэччис кӧдзыд Верховинасянь тувсов шондіӧн югдӧдӧм закарпатскӧй предгорьеӧ.
Шонді лэччытӧдз ёна водзджык на сійӧ вӧлі Яворын, Железнодорожнӧй улича вылын.
Марта Стефановна встретитіс сійӧс, кыдзи и пыр встречайтліс бӧръя кадас, — повзьӧмпырысь радлӧмӧн, кыв ни джын шутӧг, аслас цыганскӧй синъяснас юасиг: но, кутшӧм сюрприз ещӧ тэнад?
— Вӧлі Раховын, — чунькытшъяса да браслетъяса кисӧ аслас отсасьысьлысь окалігмоз заводитіс Крыж. — Аддзылі Андрейӧс.
— Андрейӧс? — Марта Стефановна вежсис чужӧм вылас, надеяпырысь видзӧдліс ӧдзӧс вылӧ. — Кӧні нӧ сійӧ?
— Час кык-куим мысти лоӧ гортад.
Водзвыв висьтала: воас скӧр...
Мыйла?
Скӧралӧ тэ вылӧ сыысь, мый тэ абу ыстылӧмыд сылы ни ӧти перевод.
— Кыдзи — эг ыстыв?
Быд первой числӧӧ ыстылі телеграфӧн витсё шайт.
Тэ жӧ тӧдан, Любомир!
— Тэ ӧшибайтчан, менам сьӧлӧмшӧрӧй.
Переводъясыс вӧліны менам, а эз тэнад.
— Любомир, ме ог гӧгӧрво... — Марта Стефановналӧн сьӧд, ӧзйысь синъясыс лоины гӧгрӧсӧсь да сюзьлӧн кодь нинӧм аддзытӧмӧсь; сійӧ повзис выль сюрпризысь, кодӧс, кыдзи сійӧ чайтіс, дасьтӧма сылӧн матысса мортыс.
— Бӧрынджык ставсӧ гӧгӧрвоан.
А ӧні вӧч ставсӧ, мый ме тшӧкта.
Тэ должен мыйкӧ дыра видзны Андрейӧс дзескыда.
Няньӧн верд пӧттӧдзыс, а деньга эн сет.
Ни ӧти шайт.
Кылан?
Ни ӧти шайт!
— Любомир, мый тэ ещӧ думыштін?
— Ачыд регыд ставсӧ аддзан.
Терпитышт.
Сійӧ тапкӧдыштіс Марта Стефановналы гӧрд банбокас да муніс.
Андрей сэк кості эз ёна тэрмась Яворӧ.
Сійӧ гуляйтыштіс Раховын, ыркӧдчыштіс, дзикӧдз паляліс, медбӧръяысь видзӧдліс верховинаса праздничнӧй нывъяс вылӧ да сӧмын сэки мӧдӧдчис автобуснӧй станцияӧ, коді вӧлі набережнӧй вылын, Тиссасянь кык воськов ылнаын.
Вывсянь, Сьӧд Тисса йывсянь, пӧльтысь кӧдзыд тӧлысь йӧжгылясигтыр Андрей матыстчис автобус сувтанінӧ.
Вевт улын кузь скамья вылын виччысис автобус дзик ӧти пассажир — мыш саяс рюкзака, чышъянтӧм, мужичӧйлӧн кодь шоныд курткаа, грубӧй башмака, киас книгаа ныв.
— Ті медбӧръяыс автобусас? — юаліс Андрей небыдик гӧлӧсӧн, кутшӧмӧн сёрнитліс сӧмын сэтшӧм йӧзкӧд, кодъяслы кӧсйис ёна воны сьӧлӧм вылас.
Ныв дӧзмӧмпырысь тупкис книгасӧ, лэптіс юрсӧ, видзӧдліс Андрей вылӧ.
Сылӧн вӧліны зэв сӧстӧм, мугов-розӧвӧй банбокъяс, дзирдалысь синъяс да быттьӧ курччалӧм гӧрд вомдоръяс.
— Ме и медбӧръя, ме и первой, — серамсорӧн вочавидзис сійӧ да копыртіс юрсӧ, бара заводитіс лыддьысьны.
«Видзӧдтӧ, кутшӧм тэ гордӧй!» — мӧвпыштіс Андрей. Сійӧ нюмъяліс да сьӧлӧмсяньыс видзӧдіс нывлысь пух кодь небыдик юрсиа балябӧжсӧ.
Аслас томлун вылӧ видзӧдтӧг, Андрей ньӧти эз яндысь нывъясысь, ни тӧдсаясысь, ни тӧдтӧмъясысь.
Сылы эз на вӧв и дас квайт арӧс, кор сійӧ кутіс тшапитчыны нывъяс водзын гежӧда овлысь галстукъясӧн, цветнӧй свитеръясӧн, аслыссикас пуртъясӧн, стройнӧй спортивнӧй фигураӧн.
Кызь арӧсӧн ёртъясыс сійӧс лыддисны нин настӧящӧй кавалерӧн, нывъяслысь сьӧлӧмсӧ вӧрзьӧдысьӧн.
— Ті вывлань али увлань? — нывкӧд орччӧн пуксигмоз юаліс сійӧ.
— Увлань, — дышпырысь вочавидзис ныв.
— Яворӧдз?
— Ог, ылӧдзджык, Ужгородӧдз, — дыр чӧв олӧм бӧрын шуис ныв.
— А регыд воас автобусыс?
Ныв видзӧдліс часі вылӧ, сэсся кӧтасьӧм туй вылӧ:
— Вот-вот должен воны, оз кӧ сёрмы.
Тайӧ посньыдик юасьӧмъясыс лоины, кыдзи кажитчис Андрейлы, тӧдмасьӧм вылӧ подулӧн.
Сійӧ эскис, мый некымын минута мысти сылы лоӧ тӧдса, коді тайӧ нылыс, кӧні сійӧ вӧлӧма, уджалӧма али велӧдчӧ, кутшӧм улича вылын олӧ да с. в.
Удачнӧя заводитчӧм сёрнилы мешайтіс цыганскӧй слӧбӧдаса нывбабалӧн воӧм.
Важ деньгаясысь вӧчӧм ожерельеӧн зильӧдчигтыр цыганка матыстчис Андрей дінӧ, пуксис орччӧн, шыбитіс пельпомъяс саяс зэв сьӧд кӧсаяссӧ да цветъяса зэв паськыд юбка зепсьыс перйис кыз да няйт карті колода:
— Гадайтышта, сьӧд синкымаӧй!
Став шудтӧ водзвыв висьтала.
Пукты деньга!
Андрей пуктіс цыганка киӧ куим шайт:
— Гадайт, да сӧмын лючкиджык сӧр.
Цыганка тэрыба висьталіс Андрейлы, мый медся матысса кадӧ сійӧс виччысьӧ олӧмас ыджыд удача, мый сійӧ керкаын медся пемыд пельӧсъясыс лоӧны югыдӧсь, мый сы шудлы кутасны вежавны йӧзыс.
Андрей нюмъёвтӧмӧн видзӧдліс цыганка вылӧ да шуис:
— А оз-ӧ позь конкретнӧйджыка гадайтны шуд йывсьыс?
Кутшӧм сійӧ?
Дыр-ӧ, шуам, ме ог гӧтрась?
— Тэ, сьӧд синкымаӧй, аслад мӧвпъяснад кӧсъян нин свадьбуйтны, ассьыд том гӧтыртӧ престол вылӧ нин кыпӧдан...
— Тырмас! — цыганкаӧс торкис Андрей. — Аттьӧ.
Сійӧ окотапырысь муніс Андрей дінысь да шыасис рюкзака ныв дінӧ:
— И тэныд, мича нылӧй, гадайта.
Ныв серӧктіс да дзебис кисӧ мыш саяс, решительнӧя пыркнитіс юрнас:
— Оз ков!
— Полан правдаыслы синмас видзӧдны? — зывӧкпырысь синсӧ читкыралігтыр юаліс цыганка.
— Ладнӧ, восьлав водзӧ, пророчица! — Андрей кокньыдика тувкис цыганкалы мышкас.
Вомгорулас мыйкӧ ньӧжйӧник броткигтыр цыганка муніс.
Набережнӧй помын тыдовтчис ыджыд гӧрд автобус.
Ныв тэрыба дзебис книгасӧ, чеччис скамья вылысь да мӧдӧдчис остановкалань.
Андрей мӧдӧдчис сы бӧрся.
Ӧдйӧ жургис-матыстчис автобус.
Сылӧн сарӧга сьӧд кӧлесаясыс поткӧдісны зэр ваысь артмӧм джуджыд гӧпъяссӧ, резыштісны няйт сора васӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Андрей ас кадӧ вевъяліс сайӧдны нылӧс, ас вылас примитіс кӧдзыд душсӧ.
Сійӧ ставнас, ботинкисяньыс картузӧдзыс, няйтӧссис, но ньӧти эз каитчы.
Мӧдарӧ, вӧлі дӧвӧлен, мый сылы удайтчис петкӧдлыны сьӧлӧм вылӧ воысь ныв водзын ассьыс рыцарствосӧ.
Няйт чужӧмсӧ ыджыд носӧвӧйӧн чышкаліг сійӧ сюся видзӧдліс ныв вылӧ: колана ногӧн-ӧ сійӧ донъяліс сылысь поступоксӧ?
Да, донъяліс, да ещӧ кыдзи!
Сералігтыр сійӧ чепӧсйис Андрей дінӧ: пыркнитіс куртка вывсьыс няйт комӧкъяс, прӧстӧя, быттьӧ вӧчліс нин тайӧс сёысь, чышкыштіс аслас носӧвӧйӧн зонлысь няйтӧссьӧм сьылісӧ, пельсӧ, щӧкасӧ.
Андрей окотапырысь лэдзис вӧчны ставсӧ, мый кӧсйис ныв: сылӧн киясыс вӧліны сэтшӧм шоныдӧсь, сэтшӧм мусаӧсь, сэтшӧм нежнӧйӧсь.
Автобус ӧдзӧс дорын сулаліс шоныд чышъяна да ватнӧй фуфайкаа олӧма кондукторша.
Сійӧ мыжапырысь нюмъяліс:
— Извиняйтчам, том йӧз, асланым неӧкуратностьысь.
— Нинӧм, тётенька, энӧ тӧждысьӧй, косьмам, — шуис Андрей.
— Видзӧдтӧ, кутшӧм бур сьӧлӧма!
А мӧд кӧ чӧрт тӧдас эськӧ кытчӧ миянӧс мӧдӧдіс.
Пырӧй! — шуис кондукторша да вешйис ӧдзӧс шӧрысь.
Андрей мыччис нывлы кисӧ, отсаліс пырны автобусӧ.
Сійӧ вайӧдіс нылӧс тыртӧм диванчик дорӧ, видзчысьӧмӧн пӧрччӧдіс сы мыш сайысь рюкзаксӧ, сэсся чышкыштіс перчаткинас клеёнкаӧн эжӧм диван вылысь тыдавтӧм буссӧ да, ныв гырддзаӧ муртса инмӧдчыштӧмӧн, корис пуксьыны.
Ныв пуксис да аттьӧаліс сійӧс синнас.
Зон раминика пуксис орччӧн.
Сійӧ цыганкаыс, коді часджын сайын гадайтіс Андрейлы, пырис жӧ автобусӧ.
Сійӧ пуксис том йӧз мышкӧ, кунис синъяссӧ да лэдзчысис узьӧм улӧ.
Сійӧ жӧ лунас, Яворӧ воӧм бӧрын, цыганка пӧшти кывйысь кывйӧ висьталіс Крыжлы ставсӧ сійӧс, мый йылысь сёрнитіс тӧдтӧм нывкӧд Андрей Лысак.
Крыж бура мынтысис «Карменлы».
Цыганка услугаясӧн Крыж пӧльзуйтчис ньӧти повтӧг, сы вӧсна мый тайӧ оз кыпӧд кодлыськӧ кутшӧмкӧ подозрение.
Делӧыс сыын, мый Любомир Васильевич, коді тӧдіс Закарпатьеын олысь став народъяслысь кывъяссӧ, книжнӧй магазинын уджалӧм кындзи, занимайтчис учительскӧй уджӧн: рытъясын сійӧ велӧдіс грамотаӧ верстьӧ цыганъясӧс.
Сэні жӧ, Цыганскӧй слӧбӧдаса школаын, Яворлӧн асыввывса окраинаын, сійӧ и тӧдмасис тайӧ цыганкаыскӧд, висьталіс сылы, мый ӧні сійӧ Дзюба пыдди.
Сэки жӧ сійӧ и прикажитіс ветлыны Раховӧ, кыйӧдны Андрей Лысак бӧрся, кодлысь приметаяссӧ подробнӧя висьталіс цыганкалы.
Лысакӧн ассьыс интересуйтчӧмсӧ «Карменлы» объяснитіс сійӧн, мый тайӧ неуна тӧлктӧм зонмыс сылӧн племянник да мый сійӧ полӧ сылӧн будущӧй вӧсна.
Мыйла колӧ вӧлі Крыжлы следитны Андрей бӧрся?
А кыдзи нӧ!
Резидент должен тӧдны агентӧ индӧм кандидат йылысь дзик ставсӧ, сійӧ должен контролируйтны сылысь быд воськов.
Автобус грымӧдіс Раховӧд ва улича кузя да кутіс тӧвзьыны векни долинаті, дзик Тисса берег пӧлӧн.
Андрей пукаліс нывкӧд дзик орччӧн.
Тайӧ матыслуныс, кажитчис Андрейлы, внушитіс нин нывлы дӧверие.
Ӧні, решитіс сійӧ, позьӧ лоны смелджыкӧн.
— Кыдзи тіянӧс шуӧны? — ньӧжйӧник юаліс сійӧ.
— Верона. Верона Бук, — пыр жӧ прӧстӧ вочавидзис ныв.
— Верона?
Сідзкӧ, ті словенка?
— Да.
— Командировкаысь локтанныд?
Вӧр лэдзысь?
— Да.
А кыдзи ті тӧдінныд? — чуймис Верона.
— Абу сьӧкыд гӧгӧрвоны: тӧвъясӧн чишкалӧм, татшӧм гожъялӧм чужӧм, татшӧм веж синъясыс овлӧны сӧмын настӧящӧй вӧр лэдзысьяслӧн.
Верона ёна гӧрдӧдіс — явӧ радлӧмла.
Андрей гӧгӧрвоис, мый вӧрзьӧдіс сы сьӧлӧмысь слаб струнасӧ.
Сійӧ эз кут повны нылӧс дӧзмӧдӧмысь да водзӧ юасис и юасис: кӧні сійӧ уджаліс, коді сійӧс мӧдӧдіс вӧр лэдзны да кажитчис-ӧ сылы вӧрас.
Ныв окотапырысь висьталіс ас йывсьыс ставсӧ.
Сылы абу на и дас ӧкмыс арӧс.
Комсомолка.
Батьыс сылӧн абу.
Сійӧ олӧ мамыскӧд Ужгородын.
Верстьӧ кадӧдзыс эз тӧдлы физическӧй удж.
Веськаліс вӧр лэдзан уджъяс вылӧ случайнӧ да эз аслас кӧсйӧм серти: мӧдӧдіс комсомол.
Муніс вӧрӧ, колӧ веськыда шуны, дышпырысь, весиг полігтыр.
«Йӧй вӧлі, — веськыда висьталіс Верона, — нинӧм эг гӧгӧрволы, вот и полі».
Став полӧмъясыс бырины, кор оліс Сьӧд шорын тӧлысь, кор казяліс, кутшӧм лӧсьыд быд лун садьмыны югдігӧн, а шондісӧ встречайтны прамӧя уджалӧм бӧрын нин.
Арбыд да тӧвбыд Верона узьліс шоныд, лӧсьыд колыбаын, прӧстыня вольсавліс чӧскыд дука коз пу лапъяс вылӧ.
Мыссьыліс сӧмын кынмывтӧм шорса йиа ваӧн.
Уджаліс сезон чӧж югыдсянь пемыдӧдз — лунъясыс тайӧ кадӧ зэв дженьыдӧсь: черӧн увйыліс пӧрӧдӧм пожӧмъяс, букъяс да коз пуяс, пуис вӧр лэдзысьяслы сёян, велаліс уджавны электропилаӧн, ветлыны трелёвочнӧй тракторӧн.
Сӧмын воджын уджаліс Верона, а сылы кажитчӧ, мый нэм кежлас йиджтысис лыс дукӧн, сир, гӧраса нитш, шоныд небыд пилипызь, бипур тшын дукӧн.
Андрей кывзіс нывлысь висьталӧмсӧ сьӧлӧмсяньыс, серьёзнӧя, довкйӧдліс юрнас, гӧгӧрвоа пӧ, ошкӧмпырысь нюмъяліс, но... дзик нинӧм эз гӧгӧрво.
«Кутшӧм дураклы, — мӧвпаліс сійӧ, — воӧма юрас мӧдӧдны татшӧм мича нывсӧ вӧр лэдзны?
Эз ӧмӧй сюрны Ужгородысь прӧстӧйджык нывъяс?»
Эз гӧгӧрво сійӧ и Вероналысь радлунсӧ.
Абу веритана тайӧ радлуныс — узьлыны лыс лапъяс вылын, мыссьыны йиа ваӧн, садьмыны шонді петтӧдз да уджавны югыдсянь пемыдӧдз.
Ас йывсьыс висьталӧм бӧрын, Андрейлӧн став юасьӧмъяс вылӧ вочавидзӧм бӧрын Верона нюмъёвтіс да юасян синъясӧн видзӧдліс зон вылӧ.
Сійӧ гӧгӧрвоис нылӧс.
Но мый висьтавны ас йывсьыс.
Збыльсӧ?
Сійӧс, мый Андрей — железнодорожнӧй школаса велӧдчысь, будущӧй паровознӧй машинист, мунӧ практика вылӧ Яворӧ?
Абу выгӧднӧй сылы тайӧ правдаыс.
Верона, дерт, думайтӧ, мый сійӧ кужис нин завоюйтны аслыс бур места олӧмас.
Кутшӧма сійӧ жугыльтчас, кор тӧдмалас правдасӧ!
Ок, эз кӧ эськӧ сійӧ вӧв велӧдчысь-практикантӧн, а паськыда нималысь бур мортӧн!
— Ме паровозса машинист, — шуис Андрей.
— Ме сідзи и думайті.
Дӧгадайтчи. — И Верона синнас индіс «Гудок» газета вылӧ, коді тыдаліс Андрей куртка зептысь.
— Сідзкӧ, ті паровозса машинист.
И ставыс?
Нимтӧг ни овтӧг?
«Ошйысьны кӧ, ошйысьны нин помӧдз», — думыштіс Андрей.
— Шуӧны менӧ Олексаӧн, — висьталіс сійӧ. — А овӧй... Сокач.
— Олекса Сокач? — шуис Верона. — Да ме жӧ тіянӧс бура тӧда!
Кымынысь лыддьылі газетаясысь знаменитӧй машинист комсомолец Олекса Сокач йылысь статьяяс.
Андрей Лысак лыддис коланаӧн раминика лэдзны синсӧ, шеныштіс кинас:
— Этша ӧмӧй мыйсӧ оз гижлыны газетаясад!
Вот ті воанныд Ужгородад, и газетчикъяс тіян йылысь сэтшӧмӧс гижасны — асьныд асьнытӧ онӧ тӧдӧй!
Туй вылысь ва гӧпъяс резігтыр, никельӧн да лакӧн шонді водзын дзирдаліг автобус лэччис пыр улӧджык и улӧджык.
Шуйгавылын, румыно-сӧветскӧй граница пӧлӧн, муткырасис шылялӧм валунъяс костӧд уна ваа Тисса, веськыдвылын кыпалісны джуджыд пӧраяс, кӧні подувсяньыс йылӧдзыс быдмис вӧр.
Шумитісны да жургисны ущельеясын тувсов шоръяс.
Первойя петӧм турунӧн вевттьысьӧм гӧраяслӧн лунвыв бокъясыс вӧліны вежӧсь.
Бадьяс да топольяс пасьтасисны том коръясӧн.
Нинӧм быттьӧ эз кыв да эз аддзы Андрей: видзӧдіс сӧмын Верона вылӧ, быттьӧ сыӧн ӧтнасӧн и нимкодясис.
Яворӧ матыстчигӧн Андрей босьтіс Вероналысь кисӧ да шуис:
— Позьӧ тіянлы гадайтны?
Воддза олӧмтӧ ми тіянлысь тӧдам.
Сёрнитыштам ӧні водзӧ олӧм йылысь.
— Гадайтӧй.
А ті кужанныд?
Нывлӧн сарӧга кипыдӧс вылӧ видзӧдігӧн Андрей висьталіс серьёзнӧя да сьӧлӧмсяньыс:
— Куим лун мысти, стӧч дас кык часын, ті кутанныд пукавны Ужгородын, Уж юлӧн веськыдладор берегын, ыджыд пос сайын, первой скамья вылын.
Тіян дінӧ матыстчас руд костюма том морт, кодлӧн киас лоӧ сирень вож...
Верона мынтӧдіс кисӧ, серӧктыштіс:
— Вот и абу збыль, нинӧм ті энӧ тӧдӧй!
Куим лун мысти, дас кык часын, ме ог ло Ужгородын.
Ме муна Мукачёвоӧ чой ордӧ, сылӧн чужан лун.
— Чой ордӧ?
Мукачёвоӧ?
А кутшӧм улича вылын сійӧ олӧ?
— Киров нима улича вылын, кызь нёльӧд номера керкаын.
Андрей гогнитіс юрнас да бара видзчысигтыр босьтіс нывлысь кисӧ, висьталіс ньӧжйӧник, цыганка моз:
— Куим лун мысти, мича нылӧй, стӧч сизим час рытын, ті кутанныд сулавны Киров нима улича вылын, кызь нёльӧд номера керка дорын, Мукачёво карын.
Тіян дінӧ матыстчас том морт, кодлӧн лоӧ сирень вож. — Андрей чӧв олыштіс да нюмъявтӧг нин, серьёзнӧя юаліс: — Ӧні тӧді?
Верона нинӧм эз вочавидз, сӧмын серӧктіс, но быть ӧмӧй колӧ ставсӧ висьтавны кывйӧн!
Рӧмдандорыс воисны Яворӧ.
Ӧні Ужгородӧдз зэв нин матын.
Час кык мысти и Верона лоӧ гортас.
Автобусысь петігӧн Андрей топӧдліс нывлысь кисӧ да, сылы синмас нежнӧя видзӧдіг, шуис:
— Сідзкӧ, воскресеньеӧ, сизим час рытын, Мукачёвоын, Кировскӧй вылын, кызь нёльӧд номера керка дорын.
Ныв вочавидзис сылы юрнас ньӧжйӧник довкнитӧмӧн.
Яворын, автобус сувтанінын, Андрейӧс виччысис мамыс, кодлы сійӧ юӧртіс телеграммаӧн аслас локтӧм йылысь.
Верона дырйи мамыскӧд паныдасьӧмыс вӧлі опаснӧйӧн Андрейлы кыктор вӧсна.
Ӧти-кӧ, мамыс радысла вермис горӧдны: «Менам дона Андрюша» либӧ мыйкӧ татшӧм сямаӧс.
Мӧд-кӧ, татшӧм вӧччӧм мамыс, кыдзи кокниа гӧгӧрвоас Верона, эз вермы лоны прӧстӧй рабочӧй мортлӧн, Олекса Сокачлӧн.
Марта Стефановна вӧлі бронзӧвӧй застёжкаяса паськыд пальтоа-реглана, кодӧс восьтыштӧма морӧстіыс, стӧч сы мында, медым тыдаліс синтӧ ёран зарни рӧма зэв мича блузкаыс, кодӧс вурӧма воздушнӧй органдиысь.
«Тюрбан» да туфли вӧліны пемыд-коричневӧй рӧмаӧсь, киын новлан ичӧтик часі, цепочка, чунькытшъяс да браслетъяс — паськӧм да кӧмкот рӧмаӧсь.
Сигарета куритігтыр да синсӧ читкыртӧмӧн Марта Стефановна видзӧдаліс автобусысь петысь пассажиръясӧс.
Андрей тювкнитіс мамыс дінті, сысянь кык воськов ылнаті, но сійӧ эз казяв писӧ.
Андрей шыбитіс таксиӧ бӧръя сиденье вылӧ чемодансӧ да пуксис шофёркӧд орччӧн:
— Мӧдім!
— Адрес? — юаліс шофёр да включитіс счётчик.
— Бергӧдчӧй проспект вылӧ да сувтӧй пельӧс саяс, — шуис Андрей.
Шофёр чуймӧмпырысь видзӧдліс пассажир вылӧ, но сылысь волясӧ пӧртіс олӧмӧ: сувтіс кыксё метр сайӧ проспект вылӧ.
— Ӧні куритчам, — Андрей перйис папирос, гӧститӧдіс шофёрӧс.
Проспект вывсянь зэв бура тыдаліс ювомӧнса пос, кыті муніс Ужгородӧ раховскӧй автобус.
Андрей колльӧдіс сійӧс синъяснас да командуйтіс:
— Бергӧдчӧй сё кӧкъямысдас градус вылӧ, автобус остановкалань!
Жугыльмӧм мамыс шӧйӧвошӧмӧн жӧдзис автобус остановкаын, тыдалӧ, решитӧма виччысьны Верховинасянь мӧд машина.
Андрей матыстчис сы дінӧ, чӧла пуктіс пельпом вылас кисӧ.
— Видза олан, Андрюшенька! — бергӧдчигмозыс радпырысь горӧдіс сійӧ.
— Видза олан, — меліа шуис пиыс. — Но, мыйла тӧждысин?
Ме ӧмӧй тэтӧг эг аддзы гортӧ туйсӧ?
Андрейлӧн внимательнӧй, мелі, дружескӧй чужӧмыс, коді сэтшӧма воис сьӧлӧм вылас Вероналы, ӧні лои ещӧ нежнӧйджыкӧн.
Марта Стефановна вӧлі шуда: ӧд сійӧ аддзысис пиыскӧд пыр кежлӧ, воджын кежлӧ торъявлӧм бӧрын.
Кор воисны горт дорас, Андрей босьтіс чемодансӧ, веськодьпырысь шуис мамыслы:
— Мынтысь, мамочка!
Марта Стефановна неуна падъялыштіс да мынтысис.
Керкабердса садйын дзоридзалісны тюльпанъяс, розӧвӧй да лӧз незабудкаяс.
Ыджыд проволочнӧй клеткаын, кодӧс вӧлі вылӧ лэптӧма нёль столб йылӧ, кургисны лым кодь еджыд гулюяс.
Веранда вевттьӧд улын ӧшалісны зарни рӧма кукуруза початокъяс.
Ӧшиньяс вылын, дзик стеклӧ бердас топӧдчӧмӧн, сулалісны гӧрд, еджыд, лӧз дзоридзьяс.
Двор пытшкын курӧгъяс, уткаяс да дзодзӧгъяс пӧвстын сулаліс Мария.
Тувсов шонді водзын шонтысис пияныскӧд кань.
— Лӧсьыд! — шудаа нюмъялігтыр шуис Андрей. — Ставыс, кыдзи вӧлі.
Быттьӧ эг и ветлы некытчӧ.
Птичникысь петіс Мария, киас сылӧн вӧлі кӧрзина.
Сійӧ вӧлі пасьтасьӧма стрӧга: кузь, пӧшти кок улӧдзыс, сьӧд юбкаа, сьӧд кизьяса сьӧд ковтаа, сьӧд партука, югъялысь сьӧд ботинкиа, сьӧд чулкиа.
Сӧмын чужӧмыс сылӧн вӧлі еджыд да сэні тӧдчис нюмтор.
— Господи, кутшӧма тэ быдмӧмыд, Андрюша! — морӧс вылас кияссӧ кресталӧмӧн нюркнитіс Мария. — Видза олан, дона пиӧй, видза олан, менам муса королевичӧй!
— Видза олан, святӧй Мария, — небыд гӧлӧсӧн шыасис Андрей. Сійӧ видзӧдліс вӧвлӧм манашка вылӧ, мудзлытӧм уджалысь да коммерческӧй делӧяс кузя мамыслӧн отсасьысь вылӧ. — Видза олан! — Сійӧ довкнитіс юрнас Мариялы да мӧдӧдчис керкаӧ, кытысянь кыліс жаритӧм яй да сдобнӧй теста дук.
Медся ыджыд комнатаас ыджыд пызан вылын, кыдзи и виччысис Андрей, вӧлі лӧсьӧдӧма праздничнӧй угощенье.
Чуть ли не нелямын тарелка, быд тарелкаын торъя закуска: став сорт калбасыс, сыр, икра, гӧрд черилӧн вӧсньыдик чӧланъяс, кӧдзыд курӧг, пирожокъяс, сола ӧгурцы, кӧтӧдӧм яблӧк да слива, фаршируйтӧм перец, печеньеяс, яблӧк, виноград, вина, ӧрех, кампет...
Пызан шӧрын вӧлі ыджыд торт.
Торт шӧрас вӧлі гижӧма: «С приездом, менам шудлун!»
«Менам шудлуныс» веськодьпырысь, кыдзи и пӧлагайтчӧ мортлы, коді тӧдіс аслыс донсӧ, видзӧдліс пызан вылӧ: миянлы пӧ абу дивӧ татшӧм уна сёян-юаныд, энӧ виччысьӧй аттьӧалӧм.
— Вежайӧс энӧ гӧгӧрвоӧй корны? — юаліс сійӧ.
— Кори, Андрюшенька.
Сійӧ абу гортас.
Войнас воас туйысь.
— Но и ладнӧ, пукыштам и сытӧг. — Андрей кытшовтіс пызан гӧгӧр воча ки зыралігтыр. — А оз-ӧ сюр тіян, кӧзяйка, картупель, селёдка бӧж да прӧстӧй роч вина?
Марта Стефановна эз дӧзмы сы вылӧ, мый пиыс эз донъяв кыдзи колӧ сылысь кулинарнӧй да гастрономическӧй старайтчӧмъяссӧ, сылысь жалиттӧм рӧскодъяссӧ.
Мӧдарӧ, сійӧ тэрыба да мыжа морт моз нурбыльтіс: «Пыр жӧ, пыр жӧ, Андрюша, ми ставсӧ лӧсьӧдам Мариякӧд», — и петіс кухняӧ.
Бӧр воис, вайис кӧдзыд картупель, селёдка да еджыд юра бутылка.
Андрей юиг да сёйигкості Марта Стефановна да сылӧн отсасьысьыс любуйтчигтыр видзӧдісны «королевич» да «красавец» вылӧ.
Ӧта-мӧд вежмӧн найӧ висьтавлісны сылы местнӧй выльторъяс йылысь, вина да фрукты вылӧ базарын донъяс йылысь, сы йылысь, кутшӧм гежӧда овлысь дефицитнӧй тӧваръяс вузавлісны тайӧ кадас универмагын да комиссионкаын, мый удайтчис ньӧбны да бӧр вузавны, мый кольны запас пыдди.
Эз этша ньӧбӧмтор вичмы Андрей пай вылӧ: вечнӧй крахмальнӧй воротникъяса китайскӧй дӧрӧмъяс, молнияа кучик фиолетӧвӧй куртка, кыз каучукӧвӧй пӧдӧшваа моднӧй полуботинки, чешскӧй да венгерскӧй галстукъяс, шведскӧй лезвиеяс, болгарскӧй сигаретаяс, носӧвӧй чышъянъяс...
Андрей примитіс пӧдаркияс.
Сійӧ важысянь велӧдіс мамсӧ сыӧ, медым мамыс пи радейтӧмсӧ дугдывтӧг петкӧдліс вещественнӧя да деньгаӧн.
Андрей эськӧ чуймис да дӧзмис, мамыс кӧ дугдіс тайӧс вӧчны.
Сійӧ лыддис быть лоанаторйӧн, мый сьӧд Мария уджалӧ мамыс вылӧ, а мамыс — сы вылӧ.
Пӧдаркияс видлалӧм да мерайтӧм бӧрын (китайскӧй дӧрӧмъяслӧн рӧмыс сылы эз во сьӧлӧм вылас, курткаыс кажитчис ыджыдджыкӧн, полуботинкиыс сьӧкыд да вывті кыз ныра, а галстукъясыс абу тырмымӧн яркӧйӧсь) сійӧ бритчис, пасьталіс выль куртка, шыльӧдіс щӧткаӧн ассьыс кузь юрсисӧ, кодӧс вӧлі чукӧртӧма балябӧжас, душитчис «Еджыд сиреньӧн» да юӧртіс, мый мунӧ карӧ, Олекса Сокач ордӧ гӧститны.
— Шойччыштін эськӧ мед, Андрюша.
Аски мунан гӧститнытӧ, — падъялігтыр сӧветуйтіс Марта Стефановна.
— Мам, весьшӧрӧ тӧждысян.
Ме ог мудзлы.
Сійӧ пасьталіс куртка вылас плащ, ӧзтіс сигарета да веськодьпырысь шуис:
— Мам, сетышт мыйкӧ.
Марта Стефановна ышловзис, нюжӧдчис сумкалань:
— Уна-ӧ?
— Мыйта абу жаль.
— А век жӧ?
Сигарета да истӧг вылӧ?
— Но, тэ жӧ ачыд гӧгӧрвоан, мый меным талун колӧ гӧститӧдны Олекса Сокачӧс.
И сідз гӧститӧдны, медым сійӧ нэмсӧ казьтыліс да аттьӧаліс.
— Корин эськӧ сійӧс татчӧ да гӧститӧдін.
Мамыс тэрыба восьтіс сумкасӧ да, выль деньгаясӧн шарӧдчигтыр, кыскис кык сёа, пуктіс пызан вылӧ.
Андрей вештіс сигаретасӧ шуйга вомкӧтшсьыс веськыдас, скӧра пуркнитіс тшынсӧ, читкыртіс синсӧ, нюжӧдіс мамыслань кисӧ.
— Зӧлӧтитышт ещӧ, мусаӧй, енмыс оз вунӧд тэнсьыд лышкыдлунтӧ, — гадайтчысь цыганка моз шуис сійӧ.
Марта Стефановна нюмъёвтіс.
Но кыдзи он любуйтчы татшӧм тӧлка, шань пиӧн, кыдзи верман ӧткажитны сылы!
Сійӧ перйис сумкасьыс ещӧ кык выль бумажка, кевмысян синъясӧн видзӧдліс пиыс вылӧ, нюмъёвтіс:
— Сӧмын тэ некодлы та йылысь эн висьтав, Андрюша.
Медся главнӧйыс — Любомир дядьыдлы эн больгы.
Тэ ветлы сы ордӧ, висьтав, мый мамыд эз сет Олекса Сокачӧс гӧститӧдӧм вылӧ деньга.
Сійӧ жалитас тэнӧ, содтас мыйта колӧ.
Андрей мисьтӧма видзӧдліс мамыс вылӧ юр вывсяньыс кок улӧдзыс:
— Сійӧ тэнад казначей али мый?
Мыйла тэ сыысь полан?
Мыйла жалитан меным деньгасӧ, а сійӧ оз?
Кӧкъямыс перевод сысянь воис, а тэсянь ни ӧти.
— Андрюша, да тайӧ жӧ... — Марта Стефановна ланьтіс, сійӧ мӧвпыштіс, кутшӧма скӧрмас сылӧн кӧзяиныс, кор тӧдмалас, мый эрдӧдіс переводъяс кузя сылысь гусяторсӧ.
— Но, висьтав, мыйла лоин сэтшӧм горшӧн?
— Ме абу горш, Андрюша, ме...
«Висьтавны али не висьтавны сылы ставсӧ?
Висьтала кӧ, мый сійӧ вӧчас?
Нӧйтас?
Котӧртас милицияӧ либӧ Киевскӧй вылӧ?
Ог, ог висьтав.
Сійӧ нинӧм оз тӧдмав месянь».
— Андрюша, менам абу сэсся деньгаыс.
Миянлысь гусялісны.
Ставыс воши. — Сійӧ тупкис чужӧмсӧ чышъянӧн, бӧрддзис.
— Сідзи ме тэныд и кута веритны! — веськодьпырысь серӧктіс Андрей. — Тӧд, мам, тэныд ковмас мынтыны менсьым львовскӧй долгъясӧс.
Аддзысьлытӧдз!
Душитчӧма, вылыс вомдорас сибдӧм сигаретаа, дзирдалысь, выль полуботинкиа, мичаа сыналӧм юрсиа, моднӧй куртка зептас кияссӧ сюйӧмӧн, выль сё шайтаясӧн шарӧдчигтыр, Андрей петіс гортсьыс да мӧдӧдчис Гвардейскӧй вылӧ, кӧні оліс сылӧн чудеснӧй денежнӧй покровительыс.
Любомир дядь вӧлі гортас нин.
Сійӧ пукаліс книжнӧй джаджъяс тыра ыджыд комната шӧрын, бергӧдліс кокнас токарнӧй станоклысь дзуртысь привод да тӧчитіс кыдз пуысь вӧчӧм ыджыд юръяса, кыз кынӧмъяса кутшӧмкӧ идолъясӧс.
Крыж юрын вӧлі важиник берет.
Кузь ныр йылас дзирдаліс зарни оправаа ӧчки.
Кыз пель саяс чурвидзис кыз карандаш, а вомас — кусӧм каллян.
Кузь кучик партук тупкис пу кӧлуй вӧчалӧм кузя мастерӧс сьылісяньыс пидзӧсӧдзыс.
Комнатаысь кыліс кос кыдз пу дук.
Лэччысь шонді югӧръяс усины джоджын куйлысь стружки чукӧр вылӧ.
— А, тайӧ тэ! — гажаа шыасис кӧзяин да ӧчкисӧ вештіс плеш вылас. — Пӧрччысь, пуксьы!
— Ме недыр кежлӧ, Любомир дядь, — жугылякодь шуис Андрей. — Мамкӧд пиняси.
Скупердяйка, деньга эз сет!
Гӧститӧдны колӧ Олекса Сокачӧс, а менам зептӧй куш, нинӧм абу.
— Гӧгӧрвоана. — Крыж восьтіс ӧти книжнӧй шкап, перйис пемыдлӧз переплёта «Большая советская энциклопедиялысь» кыз том.
Листбокъяс костас куйлісны дзик выль, некутшӧм чукыръястӧм да чутторъястӧм, быттьӧ сӧмын на печатайтӧм, сё шайтаяс.
— Босьт, мыйта колӧ! — бурпырысь шуис Крыж.
Андрей нюжӧдчис деньгалань, кӧсйис торйӧдны пачкасьыс лист нёль-ӧ-вит, но шыльыд бумажкаясыс эз сетчыны киад.
Андрей дулляліс чуньяссӧ да тэрмасьӧмӧн, сё шайтаяслысь пельӧсъяссӧ куснялӧмӧн, босьтіс витсё шайт.
— Абу этша? — шпыннялігтыр юаліс Крыж.
Андрей лэптыштліс пельпомъяссӧ да, яндысьӧмсӧ дзебиг (сійӧ кадас Андрей яндысьӧ на вӧлі), нарошнӧ веськодьпырысь шуис:
— Верма содтӧд босьтны, ті кӧ сэтшӧм бур сьӧлӧмаӧсь. — Сійӧ босьтіс ещӧ куимсё шайт. — Аттьӧ, Любомир дядь!
— Аттьӧнад, вокӧ, он мын.
Гиж расписка: «Ме, Андрей Лысак, тайӧ воӧ, тайӧтӧ числӧӧ пӧлучиті «Крестсянь» сылы вӧчӧм услугаысь сы мындатӧ деньга».
— «Крестсянь»?
Андрей, меліа нюмъялігтыр, видзӧдіс лышкыд дядюшка вылас да зілис гӧгӧрвоны, збыльысь сійӧ сёрнитӧ али шутитӧ.
Кӧзяин шутитӧ: вӧсньыдик вомдоръясыс сылӧн шпыннялісны.
Крыж матыстіс столярнӧй верстаклань важиник креслӧ:
— Пуксьы да гиж.
Андрей гижис нинӧм думайттӧг, тырвыйӧ эскис, мый тайӧ тешкодь распискаыс — Любомир дядьлӧн шутитӧм да мый бумажкасӧ лоӧ косявлӧма, сотӧма либӧ шыбитӧма.
— А кутшӧм услуга ме вӧчи «Крестлы»? — сералігтыр юаліс сійӧ.
— Сиин сылы здоровье, кор сійӧ несйис.
— А коді сійӧ, тайӧ «Крестыс»?
— Ме.
— Ті?
— Да.
Тадзи шулісны менӧ ичӧтдырйи менам ичӧтик другъяс — сербъяс.
Крыж сербскӧй ногӧн — крест.... Но вот, ӧні ставыс лючки-ладнӧ.
Аддзысьлытӧдз.
Гӧститӧд да гӧститчы на здоровье!
Кор Лысак муніс, Джон Файн пыр жӧ петіс аслас гуся оланінысь.
Сійӧ лӧга бугжылясис, синкым увтіыс видзӧдіс Крыж вылӧ:
— Кутшӧм комедия ті ворсінныд тайӧ пижоныскӧд?
Коді сійӧ?
— «Венералӧн», менам отсасьысьлӧн пи, код йылысь ме висьтавлі нин.
Агентӧ кандидат.
Кӧсъя вербуйтны.
— А!.. — небзьыштіс «Черногорец». — Дась нин?
— Да, тырвыйӧ.
— Смотри, Любомир, эн ылав.
Вербовка — сьӧкыд, опаснӧй делӧ.
Коді сійӧ сэтшӧмыс?
— Лодырь.
Пӧръясьысь.
Радейтӧ таргайтны деньга, медсясӧ йӧзлысь.
Ӧнӧдз эз нажӧвит ни ӧти шайт.
Юӧ.
Гуляйтӧ.
Тшапитчӧ.
Эксплуатируйтӧ ассьыс мамсӧ.
Способнӧй...
Ӧти кывйӧн кӧ, буретш сэтшӧм, кутшӧм миянлы колӧ.
— Ті эсканныд, мый буретш «сэтшӧм»?
— Да, дзик сідз.
— Ӧшибайтчанныд.
Миян делӧын...
Но, та йылысь ми бӧрынджык сёрнитам.
Мыйла нӧ тайӧ «эксплуататорыс», — Файн шпыньмуніс, — решитіс лоны рабочӧй мортӧн, паровозникӧн?
— Нинӧм гӧгӧрвотӧмыс тані абу.
Зонмыс пасьталіс ылі прицела спецовка: надейтчӧ вежны сійӧс генеральскӧй мундир вылӧ.
Сылы отсаліс та кузя Головин, пӧрысь паровознӧй машинист, Социалистическӧй Уджвывса Герой, яворскӧй городскӧй Сӧветса депутат.
Ме тӧда.
Висьтавны?
Али тіянлы тайӧ абу интереснӧ?
— Мыйла нӧ меным тайӧ абу интереснӧ?
Меным ставсӧ колӧ тӧдны и тіян йылысь, и тіян агентъяс йылысь, и агентъясӧ кандидатъяс йылысь. — Файн довкнитіс юрнас. — Висьталӧй!
...Кольӧм во гожӧмнас ӧти рытӧ Константин Васильевич Головин пукаліс аслас квартираын да, ныр йылас ӧчки пуктӧмӧн, лыддьысис.
Звӧнок торкис сійӧс.
Головин восьтіс ӧдзӧс.
Пос вылын сулаліс Марта Стефановна Лысак.
Сы пельпом сайын тыдаліс кузь тушаа Андрейлӧн юрыс.
Марта Стефановна меліа здоровайтчис, извинитчис да юаліс, вермас-ӧ сійӧ сёрнитны Константин Васильевичкӧд сылы да сы пилы зэв колана делӧ кузя.
— Пӧжалуйста, милости просим, — шуис Головин.
Эня-пиа пырисны.
Кӧзяин индіс гӧстьяслы улӧсъяс вылӧ.
Найӧ пуксисны.
Марта Стефановна ӧзтіс папирос, меліа видзӧдліс Головин вылӧ цыганкалӧн кодь аслас гырысь синъяснас:
— Донаӧй менам, ме бара беспокоита тіянӧс!
Ме пи йылысь.
Отсалӧй.
Константин Васильевич яндысьӧмпырысь лэптыштліс пельпомъяссӧ:
— И рад эськӧ отсавны, но... ме ог вермы бӧр вежны переэкзаменуйтӧмсӧ.
Андрей Лысак витӧд классӧдз велӧдчис школаын.
Сэсся сійӧ, мам тӧждысьӧм вӧснаыс, веськаліс музыкальнӧй училищеӧ.
Во мысти сійӧс вӧтлісны.
Марта Стефановна пыр жӧ норасис Головинлы.
Константин Васильевич муніс музыкальнӧй училищеӧ.
Директоркӧд да педагогъяскӧд сёрнитӧм бӧрын депутат тӧдмаліс, мый Андрей Лысакӧс вӧтлӧма правильнӧя: эз кӧсйы велӧдчыны, тшӧкыда эз волывлы урокъяс вылӧ, хулиганитіс.
Головин сӧветуйтіс Марта Стефановналы бара сетны детинкаӧс школаӧ.
Лёка велӧдчис Андрей и сэні.
Кык во пукаліс квайтӧд классын.
Кыкӧс сизимӧдын.
Сы мында жӧ кӧкъямысӧдын.
Ӧкмысӧд классӧ вуджигӧн пӧлучитіс переэкзаменовка.
Тайӧ переэкзаменовка йывсьыс и сёрнитіс Головин да яндысьӧмпырысь лэптышталіс пельпомъяссӧ.
Но сійӧ ӧшибитчис.
— Ми ӧткажитчим переэкзаменовкасьыс, Андрюша оз кут водзӧ велӧдчыны, — шуис Марта Стефановна. — Тырмас!
Ми вӧлім миян врач дорын, и сійӧ вӧчис заключение: детинкалы дзикӧдз запрещайтчӧ умственнӧй напряжение.
Со диагноз.
Головин кыв ни джын шутӧг лыддис врачебнӧй справка да юасян синъясӧн видзӧдліс Андрей Лысак вылӧ, коді зумыштчӧмӧн йирис гыжъяссӧ.
— Ми Андрюшакӧд решитім, мый сылы колӧ уджавны, — чорыда шуис мамыс.
— А кытчӧ Андрей кӧсйӧ пырны? — юаліс Головин.
— Кытчӧ ті шуанныд, донаӧй менам.
Тіян сы мында другъяс, сы мында позянлунъяс!
Головин шуис:
— Менам эмӧсь другъяс Донбассын, металлургическӧй заводын.
Кӧсъянныд кӧ, инда тіянлысь Андрейтӧ мартеновскӧй цехӧ сталеварлы отсасьысьӧн?
Марта Стефановна небыдика нюмъёвтіс, видзӧдліс пиыс вылӧ да пыркнитіс юрнас.
— Верма индыны станкостроительнӧй заводӧ, мед велӧдчӧ токарӧ.
Марта Стефановна бара пыркнитіс юрнас.
Головин водзӧ висьталіс:
— Менам эмӧсь другъяс Солотвинскӧй рудникын.
Найӧ отсаласны устроитчыны Андрейлы горнӧй комбайнёрлы отсасьысьӧн.
Сов кутас перйыны.
Оз кӧ кажитчы сов перъян рудникын, угольнӧй шахтаӧ индыны верма.
— Донаӧй менам, ті энӧ гӧгӧрвоӧй менӧ! — дӧзмӧмӧн шуис Марта Стефановна. — Ми Андрейкӧд интересуйтчам мӧд уджӧн.
— Кутшӧмӧн?
— Ме эськӧ кӧсйи, медым ті устроитінныд менсьым Андрюшаӧс...
— Гӧгӧрвоана!
Кытчӧкӧ вылӧджык! — шыасис Головин. — Эмӧсь менам тӧдсаяс Москваын высотнӧй стройкаяс вылын.
Верма индыны тіянлысь Андрейтӧ каменщикъяслӧн, бетонщикъяслӧн, верхолаз-арматурщикъяслӧн бригадаӧ.
Али тіянлы оз лӧсяв сьӧд уджыс?
Мӧвпаланныд конторскӧй удж йылысь?
Марта Стефановна эз нин нюмъяв.
Чиганкалӧн кодь синъясыс сылӧн тырисны синваӧн.
— Ті весьшӧрӧ сідз шуанныд, Головин ёрт.
Ми локтім тіян дінӧ бать сяма сӧветла, кыдзи депутат дінӧ, а ті сераланныд миян вылын.
— Кутшӧм нӧ тані серам?
Ме эськӧ рӧднӧй пилы висьталі ставсӧ сійӧс, мый тіянлы сӧветуйті.
Марта Стефановна нюмъёвтіс синва пырыс:
— Энӧ, рӧднӧй пиыдлы ті эськӧ сӧветуйтінныд мӧдтор: мунны паровоз вылӧ, лоны машинистӧн, а миянлы со...
— Кӧсъянныд паровоз вылӧ?
Пӧжалуйста!
Сідз эськӧ мед сразу и висьталінныд!
Паровоз вылӧ ме верма тіянӧс индыны ӧні жӧ.
Кочегаръяс миян оз тырмыны.
— А оз-ӧ позь машинистъясӧс велӧдан школаӧ?
Либӧ железнодорожнӧй техникумӧ, паровознӧй отделениеӧ?
Андрюша ӧд помаліс кӧкъямыс класс.
— Позьӧ и сідз, дерт, но... — Константин Васильевич малыштіс ассьыс уссӧ, кӧсӧя видзӧдліс Андрей вылӧ. — А мыйла тэ бӧрйин паровоз?
— Сідз... кажитчӧ, — вочавидзис зон.
— Тайӧ збыльысь?
Во мысти либӧ куим тӧлысь мысти оз ло сідзи, мый оз мӧд кажитчыны?
— Нэм чӧж кутас кажитчыны.
Головин пуктіс кисӧ Андрейлы пельпом вылас:
— Ладнӧ, зонмӧ, ме устроита тэнӧ машинистъясӧс велӧдан школаӧ.
Сӧмын, смотри, эн янӧд менсьым дзор юрӧс!
— Мый ті, дядя Костя!
Сета тіянлы кыв.
Сійӧ жӧ воас, арнас, Андрейӧс вӧлі индӧма железнодорожнӧй машинистъяслӧн школаӧ.
Велӧдчис омӧля: пӧшти став дисциплинаяс кузяыс пӧлучайтіс тройкаяс.
Овлывлісны и двойкаяс.
Мӧдногӧн и лоны эз вермы: паровоз сійӧ эз радейт. И эз гӧгӧрво, кыдзи позьӧ радейтны сійӧс.
Сійӧ вообщӧ эз радейт уджавны.
Чорыда эскис, мый олас ассьыс нэмсӧ сідзи, кыдзи оліс ӧнӧдз, уджавтӧг, но медым ставыс вӧлі, медым быдтор вӧлі сылӧн, мый окотитас.
Кызь во сійӧ оліс свет вылын, и аслас уджӧн эз нажӧвит ни ӧти кусӧк нянь, ни ӧти йӧв стӧкан.
Сійӧ сёйис нянь, и эз думыштлы, кытысь сійӧ лоис, коді да кыдзи гӧрис мусӧ, коді кӧдзис сійӧс, чукӧртіс урожай, коді изіс няньсӧ.
Сійӧс интересуйтіс няньыс сӧмын сэки, кор сылӧн сюмаліс кынӧмыс.
Паровозса машинистӧн решитіс лоны сӧмын сы вӧсна, мый вежаліс Олекса Сокачлы, аслас земляклы, коді вӧлі сыкӧд пӧшти ӧттшӧтшъя.
Кор сійӧ лыддис газетаясысь сы йылысь статьяяс да кор аддзис, кыдзи сійӧс уважайтӧны карын, Андрей решитіс лоны сы кодьӧн.
Но Андрей весиг эз и думайтлы сы йылысь, кыдзи, кутшӧм ногӧн Олекса Сокач лоп известнӧй машинистӧн, уна-ӧ пуктіс вын да труд, медым Почётнӧй дӧска вылын лоны Головинкӧд, Социалистическӧй Уджвывса Геройкӧд, орччӧн...
— Кыдзи аддзанныд, Червонюк ёрт, тайӧ буретш сійӧ, мый миянлы колӧ, — сьӧлӧмсяньыс шпыннялігтыр шуис Крыж.
Джон Файн чӧв оліс, видзӧдіс тшынасьысь сигарета пом вылас да серамсорӧн читкыраліс синъяссӧ.
— Ті лыддьылінныд, Любомир, бдительность йылысь сӧветскӧй книгаяс? — синъяссӧ кыпӧдлытӧг юаліс Файн.
— Удайтчывліс.
— А татшӧм фраза помнитанныд: «Иностраннӧй разведчикъяс вербуйтӧны ассьыныс агентъяссӧ медсясӧ уголовнӧй элементъяс пӧвстысь, моральнӧ усьӧм йӧз пӧвстысь, вӧвлӧм кулакъяс пӧвстысь»?
Помнитанныд кӧ, кыдзи нӧ тіян вежныд петіс сэтшӧм донтӧм субъект вылас, кыдзи Андрей Лысак?
Сылӧн омӧльторъясыс куим верст сайсянь тыдалӧны.
Сійӧ — асьсӧ вылӧ пуктысь, тӧлктӧм морт, сійӧ лоӧ сӧветскӧй разведкалы быть отсасьысьӧн.
— Ставыс тайӧ вернӧ, сэр, но... скромнӧй да бур оласа морт ӧмӧй сӧгласитчас служитны миянлы?
Кӧть и жаль, миянлы колӧ артавны реальнӧй позянлунъяс.
И сэсся, менам лӧсьӧдӧма Андрей Лысак кузя особӧй план.
Мыйӧн сӧмын вербуйта сійӧс, ме прикажита сылы дзикӧдз вежны оланногсӧ.
— Правильнӧ!
Но тайӧс колӧ вӧчны кыдз позьӧ регыдджык, а то лоӧ сёр.
— Ме форсируйта событиеяссӧ, сэр.
— Вот и сёрнитчим! — Файн дружескӧя нюмъёвтіс аслас отсасьысьлы да тапнитіс сылы пельпомас: — Энӧ ӧбижайтчӧй, Любомир, придирайтчӧмысь.
Тайӧ менам обязанность: видзны тіянӧс.
— Ме гӧгӧрвоа, сэр.
Аттьӧ.
Крыж сюся видзӧдліс шеф вылас да кыв ни джын шутӧг, синъяснас, содтіс: менӧ видзигӧн ті медводз видзанныд ассьыныд донасьыс-дона особатӧ.
Андрей Лысак, кор решайтсис сылӧн судьбаыс, немтӧждысьтӧм да кыпыд, зумыда восьлаліс Яворса уличаяс кузя.
Крыж ордысь петӧм бӧрын Андрей пыр жӧ вунӧдіс расписка йылысь.
Сійӧ мӧвпаліс сӧмын деньга йылысь, кодӧс пӧлучитіс Любомирсянь да мамсяньыс.
Дас кык сё шайта деньга!
Гуляйт ресторанын войбыд, закажитав ставнас менюсӧ вылісянь уліӧдзыс — и то он вермы бырӧдны деньгасӧ.
Эк, и пызйыштас жӧ сійӧ талун Олекса Сокачкӧд!
Юрнас и кокнас ньӧбас знаменитӧй машинистӧс, век кежлӧ дружитчас сыкӧд.
Олекса эз вӧв гортас, сійӧ вӧлі удж вылын.
Андрей мӧдӧдчис депоӧ.
Главнӧй улича вылын немвиччысьтӧг паныдасис Олексакӧд.
Знаменитӧй машинист вӧлі лӧз спецовкаа.
Еджгов юрас — сьӧд форменнӧй фуражка, а кокъясас — брезент туфли.
«Вот тэныд и знаменитость! — мӧвпыштіс Андрей. — Он куж тэ, дурак, пӧльзуйтчыны аслад положениеӧн».
Радпырысь нюмъялігтыр Андрей горӧдіс:
— Чолӧм, Олекса!
Сокач сувтіс, некутшӧм радлун петкӧдлытӧг вочавидзис.
Сы чужӧм вылын эз тӧдчы ни чолӧмалӧм, ни весиг прӧстӧй любопытство, сӧмын чуймӧм.
Олекса бура тӧдіс Железнодорожнӧй улича вылысь франтӧс, мам борд улын олысь Андрей Лысакӧс, но некор эз дружитлы сыкӧд.
И та вӧсна Олекса чуймис, кор Андрей сэтшӧм радпырысь чукӧстіс сійӧс, кыдзи ас мортӧс.
— Эн тӧд? — сигарета кӧрӧбка восьтігмоз юаліс Андрей. — Курит!
Олекса шпыннялігтыр читкыртіс ассьыс кузь синлысъяса руд синъяссӧ, кок увсяньыс юр вылӧдзыс видзӧдліс Лысакӧс:
— Кыдзи он тӧд татшӧм тшап кавалерӧс!
Кутшӧмӧн вӧлін, сэтшӧмӧн и колин....
Андрей быттьӧ эз и кывлы Олексалысь сералӧмсӧ.
«Вежалӧ», — решитіс сійӧ, но, кыдзи и пыр, шуис эз сійӧс, мый думайтіс:
— А тэ абу вежсьӧмыд.
— Сідзкӧ, гортад воин?
Мам борд улад?
Век кежлӧ али эн?
— Практика вылӧ вои, — вочавидзис Андрей.
— Кытчӧ?
Парикмахерскӧйӧ?
Ательеӧ?
Андрей бара эз дӧзмы.
Сійӧ кужис, кор вӧлі колӧ, не казявны сералӧмсӧ.
— Эн тӧд, — шуис сійӧ сэтшӧм ногӧн, быттьӧкӧ Олексалысь кывъяссӧ лыддьӧ шуткаӧн. — Депоӧ практикуйтчыны.
Паровоз вылын.
— Тэ ӧмӧй век на эн пет школасьыд?
— А мыйла меным колӧ петны сэтысь?
— Да сэні жӧ велӧдчыны колӧ, экзаменъяс сдайтавны.
— Велӧдчам!
И экзаменъяс сдайталам! — достоинствоӧн, но эз ярскӧба, а гажаа нюмъялігтыр вочавидзис Андрей. — И паровозӧн кутам веськӧдлыны мукӧдъясысь не омӧльджыка... тэ кӧ отсалан. — Сійӧ босьтіс Олексаӧс киӧдыс да, сы ног жӧ восьлавны зільӧмӧн, мӧдӧдчис тротуар дорйылӧдыс, кӧні вӧлі этшаджык йӧзыс. — Олекса, висьтала тэныд веськыда, сьӧлӧмсянь: кӧсъя практикуйтчыны сӧмын тэнад паровоз вылын, тэнад веськӧдлӧм улын.
Тэысь бурджыка некод оз велӧд.
Том машинист эскытӧг видзӧдліс Андрей вылӧ: кор, кӧні да мыйӧн сійӧ воис сьӧлӧм вылас Андрейлы?
— Не кӧ эськӧ тэ, Олекса, — водзӧ висьталіс Андрей, — ме эськӧ и школаас эг пыр и паровоз вылӧ сьӧвзьыны.
Кажитчис, кыдзи тэ уджалан, вот ме и решиті мунны тэнад туйӧд.
Босьт, Олекса, менӧ ас дінад!
Нэм чӧж кута помнитны да аттьӧавны.
Тэ эн видзӧд, мый ме татшӧм: паськӧм серти встречайтӧны, а тӧлк да удж серти колльӧдӧны.
Олекса сюся да серьёзнӧя нин кывзіс Лысаклысь висьталӧмсӧ.
Эскыны али не эскыны сылӧн кывъяслы?
Сьӧлӧмсяньыс найӧ петӧны али сідз, веськодьпырысь?
Кажитчӧ, мый висьталӧ збыльысь, настӧящӧя тӧждысьӧ аслас судьба вӧсна.
— Мый нӧ, — шуис Олекса, — депоса начальник кӧ командируйтас тэнӧ менам паровоз вылӧ, то...
— Командируйтас!
Обязательнӧ! — Андрей босьтіс Сокачлысь кисӧ, ёна топӧдліс сійӧс: — Эскы, ме тэнӧ ог янӧд.
Матысса гӧраяссянь пӧльыштіс нин ыркыд тӧв, карса уличаяс вылӧ пуксис лӧз рӧмыд.
Керкаясын ӧзталісны бияс.
Уличаяс вылын ломзисны матӧвӧй шаръяс.
abu
— Пыралам? — ресторан дорӧ сувтігмоз юаліс Андрей.
Сӧгласитчӧм виччысьтӧг сійӧ восьтіс ӧдзӧссӧ да, Олексаӧс водзлань муртса тойлаліг, пырис зэв югыд комнатаӧ, кӧні сулалісны металлическӧй кокъяса квадратнӧй пызанъяс.
Буфетчик, коді кисьталіс сур, киасис Андрейкӧд да шуис, кыдзи бур тӧдсалы:
— Чолӧм!
Кыдзи тэнад университетыд?
— Ставыс лючки-ладнӧ.
Лӧсьӧдӧй пызан.
Еджыд пинжака да сьӧд галстука бритӧм юра официант ӧти здукӧн идраліс няйт пӧсудасӧ сійӧ пызан вылысь, коді сулаліс зал пельӧсын.
Эз коль и вит минута, кыдзи пызан вылын вӧлі нин водка, вина, сур, коптитӧм чери, сыр, ветчина, калбас, пӧжалӧм колькъяс.
Олекса довкйӧдлыштіс юрнас:
— Бур закускаыс... но мынтысьны ковмас тэныд: менам ни ӧти кӧпейка абу.
Сета аски.
— Мынтысям, эн тӧждысь!
Войбыд кежлӧ тырмас гуляйтны.
Тэнад здоровье вӧсна!
— Стипендиянад кутан мынтысьны? — юаліс Олекса, кор юис да закуситіс.
— Кутшӧм сэн стипендия!
Сыысь нинӧм нин эз коль.
— Кытысь нӧ тэ босьтін деньгасӧ? — Олекса видзчысьӧмӧн пуктіс вина тыра стӧкансӧ да дугдіс сёйны.
— Эн пов, эг гусяв.
Мам сетіс.
Сійӧ менам деньгаа дай абу скуп.
Сійӧ портника.
Зарни кияс!
— Сідзкӧ, мамыд нажӧвитӧ, а тэ... пируйтан?
— Воас кад, кута и ме нажӧвитны.
Ставсӧ бӧр сета мамлы, мый видзис ме вылӧ...
Кывзы, Олекса, уна-ӧ тэ босьтан тӧлысьнас?
— Кор кыдзи...
— Апрельын, шуам, уна-ӧ чуктӧдін?
— Кык тысяча да джын.
— Ничево, туяна.
А мартын?
— Стӧчсӧ ог помнит.
Кажитчӧ, сы мында жӧ.
Но, ещӧ мый юалан? — Олексалӧн синъясыс дзирдыштісны. — А паровоз тэнӧ оз интересуйт?
Кыдзи ми новлӧдлам поездъяссӧ, кыдзи экономитам из шом да мавтас — та йылысь тэ он кӧсйы сёрнитыштны?
Андрей шеныштіс кинас, серӧктіс:
— Паровоз йывсьыд вевъялам на сёрнитны, эн тӧждысь!
А ӧні юам.
Ӧні мый вӧсна?
Миян тэкӧд рабочӧй дружба вӧсна.
Кӧсъян?
Олекса пуктіс гырддзаяссӧ пызан вылӧ да коддзыштӧм синъясӧн видзӧдліс Андрей вылӧ:
— А тӧдан тэ, зонмӧ, мый сэтшӧм рабочӧй дружбаыс?
Эз висьтавлы тэныд сы йылысь Костя дядь?
Кывзы.
Ӧти кӧлесаыд оз вӧрзьӧд паровозтӧ места вывсьыс...
Кор бура уджалан, си сійӧс жӧ и аслад напарниклы.
Ассьыд маршруттӧ помалігӧн помнит, мый тэнад сменщиклы ылӧдз жӧ ковмас мунны...
Шонді водзын шонтысигӧн эн тупкы другыдлы югыдсӧ.
Мед нырсьыд вир чепӧсъяс, сӧнтӧ орӧд, а ёртыдлысь рабочӧй честьсӧ поддержит!
Кув, а дружбаысь эн кеж! — Олекса ланьтіс, пыдісянь ышловзис. — Тэныд кӧ татшӧм дружбаыс сьӧлӧм вылад воӧ, — водзӧ висьталіс сійӧ, — то ӧтлаась ме дінӧ да Костя дядь дінӧ.
— Ӧтлаася!
Кутам дружитны куимӧн! — Андрей Лысак чокнитчис Олексакӧд.
Тшӧкыда пӧръясьліс аслас дженьыдик олӧм чӧжӧн Андрей Лысак, велаліс ылӧдчыны, но тайӧ здукас сійӧ висьталіс сьӧлӧмсяньыс, сылы кажитчис, мый сійӧ висьталіс буретш сійӧс, мый чувствуйтіс да мӧвпаліс.
Ресторанӧ пырис выль морт, кузь тушаа том зон.
Сійӧ вӧлі руд костюма, цветнӧй гуцульскӧй узорӧн вышивайтӧм полотно дӧрӧма.
Руд кепка увсьыс тыдаліс еджгов юрси.
Тайӧ вӧлі Василий Гойда.
Сійӧ пырис татчӧ гортас мунігӧн, медым ньӧбны сигарета.
Кор аддзис другсӧ, Олекса гажмис, лэптіс юр весьтас кисӧ, медым Гойда казяліс сійӧс.
— Коді тайӧ? — недовольнӧя юаліс Андрей.
— Василь Гойда, он ӧмӧй тӧд?
Закарпатьеса знаменитӧй машинист.
Ӧні студент-заочник.
— Знаменитӧй машинист? — эскытӧма нурбыльтіс Андрей. — Оз вермы лоны.
Эг кывлы.
Ме тӧда кык знаменитостьӧс: Олекса Сокачӧс да сылысь учительсӧ, Головинӧс, дядя Костяӧс.
— Кутшӧм ме знаменитость!
Вот Василь Гойда — да!
Чукӧстам сійӧс пызан дорас, а?
— Чукӧст, сэтшӧм кӧ нин тэныд окота.
— А тэ он кӧсйы?
— Меным интереснӧ коллявны рытсӧ тэкӧд, а абу кутшӧмкӧ студент-заочниккӧд.
— Да тэ эн пов, сійӧ зэв бур зон, вот аддзан.
Корам?
Андрей дӧзмӧмпырысь вештіс ас дінсьыс тарелкаяссӧ, стӧкансӧ:
— Ме жӧ шуи — кор, тэныд кӧ мекӧд абу интереснӧ.
— Но вот, дӧзмис!
Весьшӧрӧ!
Ладнӧ, пукалыштам талун и Гойдатӧг.
Олекса ышловзис, бергӧдчис мӧдарӧ да кӧсйис водзӧ нуӧдны пирсӧ.
Но ставыс нин вӧлі помасьӧма.
Сійӧ дугдіс сёйны, юны, сёрнитны.
Зумыштчӧмӧн чӧв оліс.
ӦКМЫСӦД ГЛАВА
Рытнас сёрӧн Андрей да Олекса петісны ресторанысь.
Лысак кӧсйис колльӧдны Сокачӧс гортӧдзыс, но сійӧ лэптіс лӧз спецовка воротниксӧ, син улӧдзыс лэдзис форменнӧй фуражкасӧ да шеныштіс кинас.
— Ачым аддза туйсӧ, эн тӧждысь, — нурбыльтіс сійӧ да воши пемыдас.
Зэрис. Посни, шоныд, настӧящӧй тувсовъя зэрӧн.
Ывлаын ветлысь-мунысьяс пӧшти эз вӧвны.
Улича мӧдарладорын муртса тӧдчыштіс дежурнӧй аптека ӧшиньясын биыс.
Сьӧд небесаын жургис истребитель.
Сійӧ лэбзис граница пӧлӧн, ассьыс маршрутсӧ визьнитіс бортӧвӧй бияснас — турунвижӧн да гӧрдӧн.
Андрей дӧзмис Сокач вылӧ, сы вӧсна мый сійӧ вӧлӧма омӧль собутыльник, ньӧжйӧник восьлаліс Винограднӧй кузя да мӧвпаліс, кӧні да кыдзи интереснӧйджыка коллявны войсӧ.
Сійӧ петіс улича помӧ, тыртӧм скверикӧ, пуксис васӧд скамейка вылӧ, ӧзтіс сигарета да, юрсӧ чатӧртӧмӧн, синсӧ читкыртӧмӧн, кывзіс, кыдзи шарӧдчӧ зэрыс каштан пӧвстын.
Неылын кылісны кодлӧнкӧ кок шыяс, и Андрей восьтіс синъяссӧ.
Сы дінті восьлаліс кузь плаща, сьӧд шляпаа, киняулас сьӧд футляра морт.
Тайӧ вӧлі Цыганскӧй слӧбӧдаса музыкант.
Буретш сійӧ, коді ворсіс аслас скрипкаӧн, кор Андрей да Олекса ужнайтісны.
— Тэ кытчӧ, Шандор? — мадьярскӧй кыв вылын юаліс Андрей.
— Гортӧ.
Сигарета эм?
— Эм.
На.
Босьт дзоньнас пачкасӧ.
Мыйла сэтшӧм водз гортад?
— Гӧтыр эз тшӧкты сёрмӧдчыны. — Сигарета би югдӧдіс цыганлысь чужӧмсӧ, сьӧд уссӧ, еджыд пиньяссӧ. — Талун миян праздник: гӧтрасьӧмсянь дас во.
Та вӧсна...
Андрей ставсӧ гӧгӧрвоис.
Со кӧні сійӧ коллялас войсӧ — Цыганскӧй слӧбӧдаын.
— Кор, Шандор, и менӧ. — Андрей зёльӧдыштіс зепсьыс посни деньгасӧ. — Дукатъяс да кронаяс эмӧсь.
— Мунам, тэнад душалы кӧ праздник ковмис.
Андрей да цыган босьтісны такси.
Прӧйдитісны Явор центрӧд да мӧдӧдчисны карлӧн лунвыв окраинаса векни да пемыд уличаӧд.
Машина сувтіс Цыганскӧй слӧбӧдаса неыджыд керка дорӧ.
Цыганскӧй слӧбӧда вӧлі Яворын, том сӧветскӧй карын, медся тӧдчана местаӧн.
Лоис сійӧ важӧн, австро-венгерскӧй корона кадӧ на, содіс да паськаліс президент Масарик кадӧ.
Тані, международнӧй перекрёстокын, куим граница ӧтлаасянінсянь некымын километр ылнаын, удобнӧ да выгӧднӧ вӧлі сулавны постояннӧй таборӧн вӧвъяс гусявлысьяслы, контрабандистъяслы, гуся квартираяс видзысьяслы, заграничнӧй перебежчикъяслӧн другъяслы, гадайтчысьяслы, скрипачьяслы, кӧнӧвалъяслы, кузнечьяслы, лудитчысьяслы.
Уна дас вояс чӧж, поколениеысь поколениеӧ, Цыганскӧй слӧбӧда гусявліс налысь, кодъяс эз кужны видзны ассьыныс эмбурсӧ, пӧръявліс вывті дӧверяйтысьясӧс, водзвыв висьтавліс судьбасӧ кокни мывкыдаяслы, нарушайтліс законъяссӧ император Франц Иосифлысь да король Михайлысь, диктатор Пилсудскийлысь да президент Масариклысь, йӧктіс да сьывліс, ӧктіс милӧстина закарпатскӧй базаръяс вылын да сӧмын гежӧдика, сьӧкыд кадӧ, уджаліс: кузнечаліс, слесаритіс, вӧчаліс саман — ӧжигайттӧм кирпич.
Бырлісны императоръяс, президентъяс, диктаторъяс, вежсьылісны правительствояс, а Цыганскӧй слӧбӧда кольліс пыр сэтшӧмӧн жӧ — государство пытшкын независимӧй государствоӧн.
Сӧветскӧй власть сетіс Закарпатьеса цыганъяслы странаса став гражданакӧд ӧткодь правояс, сетіс налы ыджыд право уджавны асланыс му вылын, асланыс заводын, асланыс шахтаын.
Уна тысяча цыганъяс босьтчисны постояннӧй трудӧвӧй олӧмӧ, но том сӧветскӧй карса — Яворса — Цыганскӧй слӧбӧда эз сетчы, зілис тышкасьны аслас независимость вӧсна, честнӧй уджысь, олӧмын социалистическӧй человеческӧй нормаясысь независимость вӧсна.
Яворса цыганъясысь пӧшти некод, нывбабаяс йылысь сёрниттӧг нин, эз тӧждысь постояннӧй удж йылысь.
Яворса ни ӧти учреждениеын да предприятиеын эз уджавны цыганъяс.
Корлісны тшӧкыда — эз локны.
Шулісны: «Эгӧ велалӧй ми гудоксянь гудокӧдз, звӧноксянь звӧнокӧдз уджавны».
Дорччисны.
Лудитчисны.
Керкаяс вевттялісны.
Вӧчисны саман.
Кодйисны котлованъяс.
Тэчисны выль зданиеяслысь стенъяс.
Перевалочнӧй базаын ректісны да грузитісны иностраннӧй да сӧветскӧй вагонъяс.
Но ставсӧ сӧмын аккордно, сдельно, пӧденщинаӧн, случайысь случайӧ.
Уджаласны вежон либӧ кыкӧс, босьтасны уна деньга — и гуляйтӧны сэтчӧдз, кытчӧдз зептаныс оз коль ни ӧти кӧпейка.
Нывбабаяс, кыдзи и важӧн, шӧйтісны гырысь базаръясӧд, гадайтісны картіӧн.
Понедельникӧ найӧ Ужгородынӧсь.
Средаӧ тӧвзьӧны Хустӧ.
Пятницаӧ тыртлісны Мукачёво.
Найӧ, кодъяслӧн вӧліны скрипкаяс да мукӧдсикас инструментъяс, рытъяснас ветлӧдлісны Яворса забегаловкаясті, пивнӧйясті, баръясті, закусочнӧйясті, корсисны чардаш да цыганскӧй рапсодия кывзысьясӧс.
Сідз шусяна «воинскӧй лунъясӧ», кор заграницаысь волісны военнослужащӧйяс тыра поездъяс, том цыганкаяс гуляйтісны вокзалбердса яворскӧй скверын, коралісны салдатъяслысь да офицеръяслысь австрийскӧй «оккупационнӧй» сигаретаяс.
Вот тайӧ Цыганскӧй слӧбӧдаас, удж зывӧктысь йӧз пӧвстӧ, и муніс Андрей Лысак.
Рестораннӧй скрипач Шандорлӧн гӧтырыс вӧлӧма буретш сійӧ гадайтчысьыс, коді Раховын висьталіс Андрейлы сылысь шуда судьбасӧ.
Югдытӧдз гуляйтіс Андрей.
Петіс «Кармен» ордысь зептас ни ӧти шайттӧг, плащтӧг да шляпатӧг.
Кыдзкӧ муртса кыссис гортӧдзыс, вуджис забор вомӧн, сьӧд Мария отсӧгӧн аддзис ассьыс вольпасьсӧ да пӧрччысьтӧгыс шлапкысис-водіс узьны.
Лунтыр туплясис крӧватьын.
Рытнас сійӧс садьмӧдіс Крыж.
Сійӧ вайис вина, сур, кӧтӧдӧм виноград, и ставыс заводитчис, кыдзи и тӧрыт.
Юисны.
Закуситісны.
Куритісны.
Бара юисны.
Сёрнитыштісны сы йылысь, кыдзи муніс Олекса Сокачӧс гӧститӧдӧм.
— Сідзкӧ, чорыда сёрнитчин Олексакӧд?
Босьтӧ тэнӧ аслас комсомольскӧй паровоз вылӧ?
— Босьтӧ.
Регыд машинаыс петас рейсӧ.
— Оз вунӧд кӧсйысьӧмсӧ?
Да быттьӧкӧ оз, зонмыс тӧвйылӧ кывъяссӧ оз шыблав.
— Смотри, эн кольччы сыысь.
Ыджыд делӧяс кутан вӧчны Олекса Сокачкӧд ӧтлаын уджалігӧн.
Марта Стефановна некымынысь заводитліс пырны пируйтысьяс дінӧ, но Крыж эз восьты сылы ключӧн игналӧм ӧдзӧссӧ.
— Сэні, кӧні кыкӧн, коймӧд лишнӧй, — яндысьтӧг шуис сійӧ.
Кор Андрей бара коддзис, Крыж ниртыштіс водзчуньнас певсӧ.
— Но, а кыдзи зывӧктана металл кузя?
Ставсӧ видзин Олекса Сокачӧс гӧститӧдӧм вылӧ?
Ни ӧти шайт эз коль! — Андрей серӧктіс, гугӧдіс зепъяссӧ да юасян синъясӧн видзӧдліс аслас лышкыд друг вылӧ, надейтчис, мый сійӧ сетас сылы деньга и тайӧ пӧрйӧ.
Но Любомир дядь довкйӧдлыштіс юрнас:
— Лёк делӧыс.
Ме ассьым запасъясӧс тӧрыт видзи жӧ.
Ковмас корсьны капитал.
Кӧсъян, Андрей, нажӧвитны тысяча вит?
— Вит?
Да ме и ӧти тысяча вылас рад лоа.
— Витӧс нажӧвитан, а он этшаджык.
Дерт, он кӧ повзьы.
— Мый-мый, а збойлунтӧ соседъяслысь огӧ корӧй.
Кутшӧм удж?
— Деликатнӧй.
Зэв деликатнӧй.
Кывзы сюся да сюркняв пель саяд.
Урожайнӧй улича помын, медбӧръя керкаас, Винограднӧй гӧра горулын, олӧ Явор станцияса начальниклӧн выль отсасьысь, Василий Петрович Горгуля, железнодорожнӧй майор.
Гӧгӧрвоана?
Андрей терпитны вермытӧг довкнитіс юрнас: гӧгӧрвои пӧ, висьтав ӧдйӧджык водзӧ.
— Сылӧн эм машина.
Личнӧй, «Москвич».
Некымын лун сайын, пемыд войӧ, Василий Петрович вӧлі локтӧ гортас прогулка вылысь.
«Червона поляна» колхозсянь лэччысь туй вылын сійӧ суӧдіс сёрмӧм велосипедистӧс, зургис «Москвич» буферӧн, йӧткыштіс канаваӧ да воши пемыдас. — Крыж перйис бумажниксӧ, кыскис сэтысь фотография да пуктіс пызан вылӧ.
Андрей аддзис донтӧминик краситтӧм горт да бинтуйтӧм юра, бритчытӧм кулӧм мортӧс, кодлӧн морӧс вылас кресталӧм киясас вӧлі вӧсньыдик сись.
— Тайӧ велосипедист, кодӧс майор зургис машинанас.
Гӧгӧрвоана ситуацияыс?
Андрей гӧгӧрвотӧма пыркнитіс юрнас.
— Мый тані гӧгӧрвотӧмыс!
Тэ локтан Горгуля ордӧ гортас да шуан: «Видза оланныд, Василий Петрович!
Ме тіян дінӧ важнӧй, деликатнӧй делӧ кузя».
Сійӧ видзӧдлас тэ вылӧ шемӧсмӧмӧн да, гашкӧ, и юалас: «Мый тіянлы колӧ?
Ме тіянӧс ог тӧд».
Тэ эн повзьы да збодера босьтчы делӧӧ.
Сідз, шу, и сідз, муса Василий Петрович, меным бура тӧдса, мый ті виинныд менсьым батьӧс.
— Менсьым батьӧс?
— Да!
Станцияса начальниклӧн отсасьысьыс сэтшӧма повзяс, мый эскас тэнад быд кывлы.
Тэ висьталан сылы, мый тэнад батьыд кулігас висьталіс тэныд, тэныд ӧтнадлы «Москвичлысь» номерсӧ.
Сэсся тэ чӧв олыштан, куритчыштан да содтан, мый тайӧ скандальнӧй делӧсӧ позьӧ ладмӧдны мирӧн, Горгуля кӧ... оз жалит вит тысяча.
Жалитас кӧ, тэныд ковмас юӧртны милицияӧ тайӧ преступление йывсьыс.
Вот и ставыс.
Крыж унатор эз висьтав.
Андрей Лысак эз на вӧв дась веськыда сёрнитны.
Крыж решитіс кытчӧдзкӧ используйтны сійӧс сьӧдас, не висьтавны, кодлы служитӧ.
Бӧрынджык, кор зонмыс дзикӧдз сибдас Крыж делӧясӧ, сылы позьӧ висьтавны ставсӧ.
Крыжлӧн лёк предложениеыс эз кыпӧд Андрей Лысаклысь лӧглун, эз скӧрмӧд сійӧс.
Мӧдарӧ.
Сійӧ омӧля гӧгӧрволіс честь да сӧвесть йылысь, радейтіс деньга да вӧлі дась нажӧвитны сійӧс любӧйногӧн.
Мыйта нин вӧліны свет вылас сэтшӧмъясыс, кыдзи Андрей Лысак, мыйтаӧн найӧ пӧгибнитісны тайӧ вильыд туй вылас!
И век жӧ со аддзысис ещӧ ӧти, коді надейтчис, мый сылы везитас.
Мукӧдъясыслы эз везит, а вот сылы быть везитас.
Крыж юыштіс стӧканысь сур, чышкыштіс вомдоръяссӧ да висьталіс водзӧ:
— Майор Горгуля, дерт, оз сразу сет деньгатӧ.
Медым петкӧдлыны асьсӧ бур мортӧн, сійӧ шумитыштас, гашкӧ, весиг кутас ӧтказывайтчыны: ме пӧ эг талявлы мортӧс.
Сэки тэ ньӧжйӧник да лабутнӧя висьтав сылы: «Энӧ талялӧй?
Ладнӧ, ветлам гаражад, видзӧдлам тіянлысь «Москвичтӧ».
Та бӧрын сійӧ пыр жӧ лӧняс.
Некытчӧ сэсся сылы воштысьнысӧ: «Москвичыслӧн» веськыд фараыс жугалӧма дай крылоыс нёптовтчӧма.
Водзӧ ставыс мӧдӧдчас шыльыда.
Гӧгӧрвоана?
— Джынвыйӧ гӧгӧрвоана. — Андрей видзӧдліс фотография вылӧ. — Коді тайӧ велосипедистыс?
Кӧні овліс?
— Рӧд ни вуж абу. — Крыж босьтіс фотографиясӧ да сюйис Андрейлы пинжак зептас. — Таӧдз тэныд делӧ абу.
Тэнад главнӧй могыс — пычкыны майорлысь вит тысяча.
Гӧгӧрво, сійӧ ставсӧ сетас, мед сӧмын не веськавны тюрьмаӧ, не воштыны партийнӧй билетсӧ.
Андрей гыжъялыштіс читкыртыштӧм син весьтсьыс синкымсӧ.
— Да, делӧыс зэв деликатнӧй.
— Ме жӧ тэныд висьталі: ыджыд збойлун колӧ.
— И ещӧ кутшӧм!..
А мый, тайӧ майорыс кӧ босьтас менӧ шошаӧд да шуас: «Пон рӧд тэ, рӧднӧй батьтӧ вит тысячаысь вузалан!»
— Мед шуас.
А тэ шпыньмун да меліа вочавидз: «Тіянӧс ме, гражданин, тіянӧс тюрьмаысь мезда, сьӧкыд грек аслам душа вылӧ босьта».
Эк, Андрейка, ме кӧ эськӧ тэ местаын, став операциясӧ часджынӧн мастериті!
— А мыйла ті, Любомир дядь, асьныд онӧ мунӧй тайӧ майор дінас да онӧ повзьӧдӧй сійӧс?
— Оз позь меным татшӧм делӧясас сюйсьыны.
Яворын ме тӧдса морт, а тэ... сійӧ тэнӧ аски аддзас ывла вылысь — и оз тӧд.
Но, мунан али повзин? — Крыж сувтіс. — Корся повтӧмӧс.
— Сӧгласен.
Муна, — решительнӧя шуис Андрей Лысак.
— Мунан кӧ, то мун ӧні жӧ.
Василий Петрович тайӧ кадас пыр гортас, шойччӧ.
Мун, а ме тэнӧ тані виччысьла.
— Любомир дядь, ӧти вопрос.
Висьталӧй, кыдзи ті тӧдмалінныд тайӧ став историясӧ?
— Кыйсьысь вылӧ и зверь локтӧ.
Татшӧм историяясыс менӧ нэм чӧж няньӧн вердӧны.
Мун, эн нюжмась.
Вежсьытӧг, чукрасьӧм пинжака, няйт дӧрӧма, тӧрытъя юӧмысь да лёка узьӧмысь пыктӧм чужӧма Андрей мӧдӧдчис Василий Петрович Горгуля ордӧ.
Крыж чорыда эскис, мый Андрей Лысаклы ставыс удайтчас.
Деньга, кодӧс сетас сылы станцияса начальниклӧн отсасьысь, лоӧ сӧмын ыджыд делӧлӧн заводитчӧмӧн, первойя крукӧн.
Недыр мысти Горгуля ордӧ мунас, ачыс резидент Крыж.
Сійӧ казьтыштас Василий Петровичлы сылӧн биографияысь пемыд страницаяс, кодъясӧс Яворын некод оз тӧд.
Партияӧ пыригӧн Горгуля висьталӧма, мый сылӧн батьыс вӧлӧма ичӧтик служащӧйӧн.
Збыльысьсӧ жӧ сійӧ нелямынӧд воын на арендуйтіс Словакияысь гырысь виноградникъяс, Чехияын сылӧн вӧлі лавка, спекулируйтіс Румынияын да Польшаын.
Крыж сідзжӧ казьтыштас Горгулялы сы йылысь, мый сійӧ ӧтчыд, вит во сайын, Ужгород — Мукачёво шоссе кузя мотоциклӧн мунігӧн, зургис нывка-школьницаӧс, чегис сылысь коксӧ, мыйысь кыскыссьыліс кывкутӧмӧ.
Медбӧрын Крыж висьталас, мый сылы тӧдса и Горгулялӧн медбӧръя преступлениеыс: кӧні да кор сійӧ виис велосипедистӧс, кыдзи да мыйӧн мыніс мыждӧмысь.
Майор, дерт, бара повзяс да лоӧ дась вештысьны выль тысячаясӧн.
Оз, Крыж нинӧм оз босьт.
Довкйӧдлыштас юрнас да шуас: «Оз ков меным тэнад деньгаыд, Василий Петрович.
Ме тіянлы бӧр сета и сійӧс, кодӧс ті сетлінныд талялӧм морт пиыслы.
Бӧр сета медбӧръя кӧпейкаӧдзыс, быд тӧлысь кӧ кута пӧлучайтны справка: мыйта воинскӧй поездъяс да грузъяс мӧдӧдӧма Австрияӧ, мыйта вагон примитӧма Венгрияысь да мыйта муніс сэтчӧ, кутшӧм грузъясӧн Явор вежсис Чехословакиякӧд».
Горгуля первойсӧ ӧтказывайтчас, но, пикӧ воӧм бӧрын, сӧгласитчас служитны Крыжлы.
Крыж важысянь нин, сэксянь, кыдзи лоис резидентӧн, кутіс кыйӧдчыны Горгуля бӧрся.
Татшӧм агентӧс имеитігӧн позьӧ тӧдны Закарпатьелысь, Венгерскӧй равнина вылӧ, Австрияӧ да Чехословакияӧ тайӧ главнӧй сӧветскӧй воротаыслысь пӧшти став железнодорожнӧй тайнаяссӧ.
Горгуляӧс, сылысь характерсӧ, вкусъяссӧ да привычкаяссӧ, сылысь воддза олӧмсӧ изучитӧм бӧрын Крыж гӧгӧрвоис, мый станцияса начальниклы отсасьысьлӧн вӧлі слаб медся главнӧйторйыс: сійӧ повзис да эз висьтав веськыда ассьыс происхождениесӧ.
Правда, ӧні сійӧ бур щӧт вылын.
Радейтӧ уджавны.
Абу больгысь да абу ошйысьысь.
Лишнӧй уна оз ю да медсясӧ юӧ ас вина — приусадебнӧй виноградник вылысь продукт.
Деньга вылӧ абу горш.
Гӧтырыс скромнӧй да прӧстӧй.
Другъяс сылӧн этшаӧнӧсь, и ставныс сэтшӧмӧсь жӧ, кутшӧм и ачыс: налӧн абуӧсь некутшӧм даннӧйяс, кодъяс колӧны агентӧ кандидатлы.
Но таысь резидент эз шӧйӧвош.
Агентъясӧн овлӧны ме сӧмын подлецъяс, моральнӧя тшыксьӧм продажнӧй душаяс.
Агентӧн позьӧ вӧчны и тырвыйӧ порядочнӧй мортӧс, коді дзебӧ ассьыс кутшӧмсюрӧ важся грекъяс.
И тайӧ сідз шусяна порядочнӧй мортыс разведкалы ёна донаджык кутшӧмкӧ дзикӧдз тшыксьӧм морт дорысь.
Шуны кӧ веськыда, Крыж кутіс думайтны да гадайтны, кыдзи медся дженьыд кадӧн кежӧдны веськыд туй вылысь Василий Петрович Горгуляӧс.
Думыштіс зэв прӧстӧй способ.
Ӧтчыд рытнас Крыж тӧдмаліс, мый Горгуля муніс аслас «Москвичӧн» прогулка вылӧ. Крыж пуксис велосипед вылӧ да тӧвзьыштіс кар сайӧ, «Червона поляна» колхозсянь Яворӧ мунысь туй вылӧ.
Йӧзтӧм туй вывті ӧтарӧ-мӧдарӧ ветлӧдлігтыр сійӧ виччысис Горгулялысь бӧр локтӧм.
Майор локтӧ вӧлі гортас войнас сёрӧн.
Кокньыдик ру ӧшаліс кӧнсюрӧ туй весьтын.
Неважӧнся зэр вӧсна векни колеяыс лоӧма нильӧгӧн, опаснӧйӧн весиг профессионал-шофёръяслы, а не сӧмын Горгуля кодь любительяслы.
Та вылӧ и надейтчис Крыж.
Сійӧ муніс велосипедӧн бӧрвылас бергӧдчывтӧг туй бокті.
«Москвич» фараяслӧн югӧрыс мыджсис сылы мышкас, бура югдӧдіс туйсӧ.
Велосипедист дінӧ матысмӧм бӧрын шофёр чинтіс ӧдсӧ, сы вӧсна мый эз эскы аслас вынъяслы.
И тайӧс артыштіс Крыж.
Кор машиналӧн веськыд крылоыс воис Крыж пельпом весьтӧдз, сійӧ друг бергӧдіс рульсӧ да горӧдіс лёк горшӧн, кӧсйис кувтӧдзыс повзьӧдны шофёрӧс.
Велосипед зургысис фараӧ, жугӧдіс стеклӧсӧ, нёптовтіс крылосӧ.
Муӧ усигӧн Крыж кужис сідзи уськӧдчыны, медым няйтӧсьтны чужӧмсӧ, но не дойдны ни ассьыс юрсӧ, ни ордлыяссӧ, ни лыяссӧ.
Няйт туй вылӧ пласькысьӧмӧн сійӧ виччысис, мый кутас вӧчны Горгуля.
Надейтчис, мый сійӧ оз сувтӧд машинасӧ, пышъяс.
Вермас, дерт, и сувтӧдны машинасӧ да отсавны уськӧдӧм велосипедистлы.
Крыж артыштіс и тайӧс.
Сійӧ оз лэдз отсавны аслыс.
Сійӧ вӧчас сідз, мый быттьӧкӧ воштӧма садьсӧ, чеччас муысь да, кувтӧдз повзьӧм морт моз лёкгоршӧн горзігтыр, котӧртас веж ӧзимъяс вывті, дзебсяс Горгуля син улысь.
Кыдзи ӧти, сідзи и мӧд случайын «Москвич» машиналысь кӧзяинсӧ позьӧ грӧзитӧмӧн кыскыны кывкутӧмӧ.
Первой случаяс сы вӧсна, мый виин пӧ мортӧс да пышйин.
Мӧд случайын: уськӧдӧм велосипедист пӧсьвывсьыс пӧ чеччӧма, котӧртӧма метр нёльсё кымын туй вывсянь, сэсся усьӧма, муртса кыссьӧма гортӧдзыс да сэні, рӧднӧй пиыс ки вылын, кувсьӧма.
Кулігас пӧ висьталӧма, кыдзи сійӧс зургис машина, кодлӧн виж номернӧй знак «УЧ 13-99».
Горгуля эз сувтӧд ассьыс «Москвичсӧ», трус моз пышйис.
Сэсся сійӧ каитчис, сэсся сійӧс йирис сӧвестьыс, эз узь войяснас, эз тӧд лунын спокой, но век жӧ эз юӧрт аслас мыж йылысь ни милицияӧ, ни автоинспекцияӧ.
Поліс, мый казьтыштасны Ужгород — Мукачёво шоссевывса случай, кор сійӧ калечитіс мотоциклӧн нывкаӧс.
Вочасӧн Горгулялӧн сӧвестьыс успокоитчис, сы вӧсна мый войся преступление йылысь некод эз тӧд.
Коли лун, мӧд, коймӧд, и Василий Петрович Горгуля бара кутіс овны бура, бара асывсянь рытӧдз сьӧлӧмсяньыс уджаліс, вӧлі примернӧй кӧзяинӧн, воддзамозыс вӧлі Явор станцияса медбур работникъясысь ӧтиӧн да эз чувствуйт, мый сы юр весьтӧ немжалиттӧм «Крест» кыпӧдӧма нин лэчыд чер...
Марта Стефановна друг пырис комнатаӧ да кутіс юасьны, кытчӧ да мыйла сійӧ ыстіс Андрейӧс.
— Шудла муніс тэнад пиыд! — серӧктіс Крыж.
Сійӧ ыстіс комнатаысь кӧзяйкаӧс да, пельӧсысь пельӧсӧ восьлалігтыр, куритчис, шай-паймунӧмӧн кывзіс ывла вывсянь кылысь шумсӧ.
Дзуртыштіс дзиръя.
Здук мысти кодкӧ кокньыдик тэрыб воськовъясӧн, быттьӧ бур юӧр вайысь, кайис кильчӧ поскӧд, крапнитіс ӧдзӧсӧн.
Крыж, ныр йылас ӧчкиа, лӧзӧдӧм вомдоръяс вылас кынмӧм нюма, лов шысӧ пыкӧмӧн видзӧдіс ӧдзӧс вылӧ.
Ӧдзӧс гурйыв воссис, и комнатаӧ пырис Андрей Лысак.
— Ставыс лючки-ладнӧ! — шуис сійӧ да пуктіс пызан вылӧ деньга пачка. — Куим тысяча.
Унджыкыс эз вӧв сьӧрсьыс.
Мукӧдсӧ Василий Петрович кӧсйысис сетны аски.
Крыж ышловзис да думсьыс чолӧмаліс асьсӧ ӧчереднӧй ыджыд победаӧн.
Сійӧ кисьтіс стӧканъясӧ вина да чокнитчис Андрейкӧд:
— Юам Велосипедист вӧсна.
Велосипедист вӧсна... кодӧс гижӧма ыджыд буквасянь.
— Мыйла ыджыдсянь?
— Терпитышт, регыд ставсӧ тӧдмалан.
Тадзи «Велосипедистӧн» вӧлі нимтӧма «Крест» агентӧ выль кандидатӧс — Василий Петрович Горгуляӧс.
ДАСӦД ГЛАВА
Дубашевичӧс, коді бандеровскӧй подпольеын вӧлі тӧдса «Учитель» ним улын, «Бизон» индіс Джон Файнлы первой отсасьысьӧн.
Аслас кадӧ, особӧй гитлеровскӧй командаын служитігӧн, сійӧ бура велаліс взрывайтны посъяс, туннельяс, вокзалъяс, железнодорожнӧй депояс, водокачкаяс, электростанцияяс, заводскӧй цехъяс, фабрикаяс, культура дворецъяс, олан керкаяс да больничаяс.
Дубашевичӧс мӧдӧдісны Яворӧ «Черногорец» бӧрын пыр жӧ да сідзжӧ кытшола туйӧд.
Линцын, Верхньӧй Австрияса дунайскӧй портын, «Учительӧс» вӧлі гусьӧн босьтӧма «Альпийскӧй королева» нима самоходнӧй баржа вылӧ, коді кывтіс румынскӧй нефтьла.
Зэра лунӧ рӧмдігӧн, кор «Альпийскӧй королева» муніс венгерскӧй берегъяс дорті, Среднедунайскӧй низменность пӧлӧн, Дубашевич чеччис самоходнӧй баржа вылысь.
Рытнас сёрӧн сійӧ воис будапештскӧй вокзалӧ; сійӧ вӧлі важмыштӧм шляпаа, коричневӧй курткаа, киас неыджыд чемодана.
Ньӧбис билет да пуксис поездӧ, коді муніс асыввывлань, Дебреценӧ.
Сійӧ зэв бура тӧдіс мадьярскӧй кыв да мунігчӧжыс сёрнитіс-варовитіс пассажиръяскӧд, кодъяс мунісны сыкӧд ӧтлаын.
Дебреценын оліс недыр, луншӧрӧдз, кытчӧдз корсис пӧпутнӧй машина, коді муніс Тиссавараӧ, нуис цемент.
Границабердса Тиссавара карӧ воисны рытнас.
«Учитель» чеччис машинаысь ӧти лӧнь улича вылын, Тисса берегсянь неылын, да висьталіс шофёрлы, мый сылы татысянь медся матын сійӧ контораӧдз, кытчӧ сійӧ воис командировкаӧ.
Границабердса Тисса берегын сулалысь Тиссаварскӧй вичкоса стӧрӧж да звӧнар вӧлі важ контрабандистӧн да иностраннӧй разведкалӧн войнаӧдзса заслуженнӧй агентӧн, видзис гуся квартира, кӧні коркӧ дзебсясьлісны агентъяс да контрабандистъяс, кодъяс вуджлісны венгерскӧй граница вомӧн важ Чехословакияӧ либӧ Польшаӧ да бӧр волісны сэтысь.
Сійӧ жӧ, транзитнӧй явкаса тайӧ кӧзяиныс, мукӧддырйиыс лоліс вуджӧдчысьӧн.
Ӧти войӧн сійӧ кыкысь вевъявліс вуджавны Тисса, ӧтарӧ и мӧдарӧ.
Сы бӧрын кыдзи Тиссалысь веськыдвыв берегсӧ кутісны видзны сӧветскӧй пограничникъяс, «Пастух» нима, агент пӧлучитіс аслас начальствосянь приказ дугӧдны быдсикас контрабандистскӧй деятельность, лоны лӧнь да скромнӧй звӧнарӧн, вичколы бура служитысьӧн.
«Пастух» услугаясӧн будапештскӧй резидент Джон Файн пӧльзуйтчыліс зэв гежӧда, сӧмын сэки, кор колӧ вӧлі вуджӧдны Тисса вомӧн торъя важнӧй агентӧс либӧ связникӧс.
Вот тайӧ звӧнар дінас и мӧдӧдчис Дубашевич, кодлӧн сьӧрсьыс вӧлі «Лунвыв» разведцентр штабсянь шифруйтӧм предписание, кӧні вӧлі висьталӧма: «Медся матысса кадӧ вуджӧдӧй мӧдар берегӧ тайӧ мортсӧ.
Олӧмӧ пӧртӧм йылысь пыр жӧ юӧртӧй».
Звӧнар, кыз ныр вылас ӧчки пуктӧмӧн, чӧв олігтыр лыддис шифровка, кыв шутӧг довкнитіс юрнас, корис «тайӧ мортсӧ» мунны ас бӧрсяыс.
Крут поскӧд найӧ кайисны вылӧ да веськалісны крепостнӧй бойницаяса бусӧсь кӧлӧкӧльняӧ.
Гӧстьлысь юавтӧг, пӧт сійӧ али тшыг, звӧнар пуктіс сы водзӧ литрӧвӧй термос, дзодзӧг яя паштет тыра банка, нянь, сакар да, кыв ни джын шутӧг, быттьӧ немӧй, мӧдӧдчис увлань.
Кӧрт пос тшупӧд вылын Дубашевич сувтӧдіс сёрниттӧм кӧзяинӧс:
— Сулавлӧй...
Тіянлы гӧгӧрвоана приказаниеыс?
Звӧнар довкнитіс юрнас да бергӧдчис, явӧ кӧсйис мунны.
— Да сулавлы жӧ тэ, полӧкалӧ!
Висьтав кӧть ӧти кыв.
Дыр-ӧ ме кута пукавны тайӧ розяс?
— Мыйта колӧ, сы мында и пукалан, — нурбыльтіс звӧнар.
— Да, но...
— Эн тӧждысь, — торкис кӧзяин, — ставсӧ лоӧ вӧчӧма сідзи, кыдзи прикажитӧма.
— Но, вот и бур.
Тайӧс ме и кӧсйи тӧдмавны.
Ӧні верман мунны.
Ӧткӧн кольӧм бӧрын «Учитель» сёйис паштет, юис пӧсь кофе, водіс кӧлӧкӧльня пельӧсӧ шыбитӧм стружки чукӧр вылӧ да кутіс казьтывны ас кежас граница вомӧн вуджӧм йылысь.
Тиссаварскӧй вичко сулалӧ Тисса шуйга берегын.
Веськыда сылы воча, веськыдвыв, сӧветскӧй берегын, — чардбиӧн жугӧдӧм пу, бакенщиклӧн киссьӧм керка, Соняшна гӧра, виноградникъяс.
Неуна веськыдвылынджык — ю вомӧн пос да Явор.
Не кӧ эськӧ зэрыс да руыс, карыс эськӧ тыдаліс кипыдӧс вылын моз.
Дубашевич тӧдіс, мый границалысь тайӧ юкӧнсӧ видзӧ витӧд застава капитан Шапошников юрнуӧдӧм улын.
Сылы сідзжӧ вӧлі тӧдса «Бизон» штабса инструкторъяссянь, мый витӧд заставаса пограничникъяс торъя бдительнӧйӧсь, мый найӧ опытнӧй следопытъяс, мый преследуйтігӧн зэв упорнӧйӧсь да выносливӧйӧсь, бойын повтӧмӧсь да сюсьӧсь, кужӧны сэк жӧ тӧдмавны граница вуджан медся мудер приёмъяс.
Тӧдіс Дубашевич, медбӧрын, и сійӧс, мый тані, витӧд застава участокын, неважӧн провалитчис сы кодь жӧ наймитъяслӧн группа.
Первой отсасьысьӧс туйӧ мӧдӧдігӧн «Бизонлӧн» штабыс лыддис коланаӧн висьтавны сылы веськыда ставсӧ сы йылысь, кутшӧм вына противниккӧд сылы ковмас паныдасьны.
Но висьталіс сійӧ и мӧдтор, мый абу сэтшӧм вын, кодӧс эськӧ эз позь венны мудеритӧмӧн.
«Бизон» да сылӧн штабыс лӧсьӧдісны Дубашевичлы граница вуджӧм кузя сюсь план.
Та вӧсна «Учитель», кӧть и тӧдіс сӧветскӧй пограничникъяслысь сюся служитӧмсӧ, эз ёнасӧ пов ас вӧснаыс.
Рискуйтнытӧ, дерт, ковмас и вермасны лоны быдсяма виччысьтӧмторъяс, но успех вылӧ шансъясыс вӧліны тырмымӧн.
Иностраннӧй разведкаяс дугдывтӧг корсьӧны Сӧветскӧй странаӧ ассьыныс агентъяснысӧ мӧдӧдӧм кузя выль приёмъяс.
Быдногыс найӧ зільӧны мудеритны.
Разведцентръяслысь главнӧй вынъяссӧ да средствояссӧ пыр веськӧдӧма сы вылӧ, медым аддзыны граница вомӧн вуджан да тылын лючки-ладнӧ олан оригинальнӧй, сыӧдз видлытӧм да, сідзкӧ, тӧдмавтӧм на способ.
Ӧти и сійӧ жӧ приём, кыдзи правилӧ, некор эз вӧчсьыв мӧдысь, первойысьсӧ кӧ сійӧ эз удайтчы да лои тӧдса пограничникъяслы да государственнӧй безопасность органъяслы.
Вот тайӧ правилӧ вылас, вернӧджык — тайӧ правилӧсьыс исключение вылын, и решитіс ворсны «Бизон».
Тӧдса, мый бизоновецъяс полӧны шаблонысь, асланыс уджын приёмъяс повторяйтӧмысь.
Буретш та вӧсна, арталіс «Бизон», сӧветскӧй контрразведкалы лоӧ дзик виччысьтӧмӧн сійӧ, мый «шаблоннӧя» планируйтіс «Лунвыв» разведцентр.
Дубашевичлы колӧ вӧлі вуджны Тисса вомӧн пӧшти сідз жӧ, кыдзи и сылӧн предшественник Кларк — «Колумбуслы», и пӧшти сэтшӧм жӧ прикрытие улын.
Аслас агентъяслӧн вирӧн ёна киськалӧм туй кузя сійӧс мӧдӧдігӧн «Бизон» чорыда надейтчис ещӧ и сы вылӧ, мый витӧд заставаса пограничникъяс радлӧны асланыс неважӧнся успехъяс вылӧ да оз виччысьны асланыс участок вылын граница вуджӧм.
Вӧртӧминын, джуджыд гӧра вылын, тувсов жар шонді улын сулалісны кык пограничник: старшина Смолярчук да рядӧвӧй Тюльпанов, кодӧс вӧлі неважӧн вуджӧдӧма татчӧ высокогорнӧй заставаысь.
На кок дорын куйліс Витязь.
Смолярчук пӧлучитіс капитан Шапошниковсянь согласие да петіс гӧраясӧ, медым практическӧя велӧдны том салдатӧс корсьны кок туй сертиыс граница нарушитысьӧс.
Тадзи пограничникъяс коллялісны асланыс шойччан лунлысь асыв.
Найӧ кайисны гӧра вылӧ да дыр, сюся видзӧдісны помасьлытӧм гӧраяс вылӧ, альпийскӧй лугъяс, долинаяс, вӧръяс, ущельеяс да визув шоръяс вылӧ.
Гӧраясын буретш вӧлі заводитчӧма настӧящӧй тулыс.
Перевалсянь перевалӧдз, веж гӧра пӧкатъясӧд, долинаясті да ущельеясті, став горнӧй Закарпатье пасьтала гымалісны лыйсьӧм шыяс, тутсісны трембитаясӧн пастухъяс, паськаліс сук тшын «ловъя ватралӧн» — бипуръяслӧн, кодъясӧс ӧзтісны старшӧй пастухъяс сы могысь, мый воис гажа тулыслӧн дыр виччысян час, мый ловзис Полонина да дась примитны дона гӧстьясӧс — верховинскӧй пастухъясӧс да налысь стадаяссӧ.
И Верховинаын заводитчис праздничнӧй шествие, «тувсалӧм», «Полонинаӧ кайӧм».
Старикъяс, челядь, нывбабаяс, нывъяс пасьталісны медбур паськӧмъяссӧ, мый налӧн вӧлі, да колльӧдісны пастухъясӧс сиктъяс помӧдз да водзӧ, гӧраясӧ.
Гӧраясӧ нуӧдысь став туйяс да трӧпаяс тырӧмаӧсь ыж, кӧза, мӧс, ӧш стадаясӧн, вӧв табунъясӧн.
Баксӧм.
Горзӧм.
Гӧрдлӧм.
Стӧрӧжевӧй понъяслӧн увтчӧм.
Ставныс сьӧлӧмнас кылӧны веж эрдъяс вылын вӧльнӧй олӧм.
Гора гӧлӧсъясӧн чуксасьӧны трембитаяс, пастухъяслӧн пӧлянъяс.
Грымгӧны лыйсьӧм шыяс.
Оз ланьтлыны бубенъяс, скрипкаяс, свирельяс.
Зонъяс да нывъяс сьылӧны полонинкаяс:
...
Смолярчук бергӧдіс юрсӧ том пограничниклань, коді пыр на кывзысис гӧраяслӧн праздничнӧй олӧмӧ.
— Тӧдан, кыдзи тайӧ тані шусьӧ?
«Тувсалӧм», «Полонинаӧ кайӧм».
Бур кадӧ заводитчӧ тэнад пограничнӧй службаыд витӧд заставаын!
Карпаты вылысь синъяссӧ вештывтӧг Тюльпанов шуис:
— Ставыс менам олӧмын заводитчыліс бура.
— Ставыс? — эскытӧма юаліс Смолярчук.
— Да, ставыс. — Тюльпанов гӧрдӧдіс да нюммуніс. — Талун кӧ весиг эз вӧв «тувсалӧм заводитчӧмыс», эз кӧ эськӧ югъяв шондіыс, а зэрис либӧ лымъяліс, чорыда гымаліс — всё равно эськӧ луныс вӧлі гажа.
— Тайӧ нӧ мыйла?
— Сэтшӧмӧн чужлі, — шутитіс Тюльпанов. — Чужӧмсянь менӧ мам да бать веськӧдлӧмаӧсь сэтшӧм гы вылӧ, медым ме аддзи да кылі сӧмын бурӧс.
Сідзкӧ, граница вылын тэныд вӧчны нинӧм.
Миян тані ӧти бурӧн он ов. — Смолярчук видзӧдліс часі вылӧ. — Кад нин эськӧ и заводитны!
Неылын, гӧралӧн лунвыв пӧкатын, кӧні быдмис сук вӧр, кыліс лэчыда да кузя шутёвтӧм.
Смолярчук матыстіс син бердас бинокль.
— Медбӧрын!..
Мӧдім, Тюльпанов ёрт.
Старайтчы не кольччыны.
Витязь вӧлі кок йылын нин, тревожнӧя никсіс; зэлӧдіс кӧвсӧ, нетшкысис водзӧ.
— Видзӧдтӧ, кутшӧм тӧлка!
Спокойнӧ, Витязь, спокойнӧ!
Пограничникъяс лэччисны гӧра йылысь да веськалісны сук вӧрӧ, коді вӧлі тыр тувсов югӧрӧн, дзоридзьясӧн, лэбачьяс дзользьӧмӧн, мазіяс дзизгӧмӧн да пӧсялӧм лыс кӧрӧн.
Сук козъя вӧрысь Витязь аддзис бура маскируйтӧм велосипед.
— Но, мый миянлы ӧні колӧ вӧчны? — юаліс старшина да видзӧдліс аслас том напарник вылӧ.
— Веськӧдны понйӧс след вылӧ, корсьны велосипедистӧс.
— Правильнӧ!
Сідзи и вӧчам.
След, Витязь! — командуйтіс Смолярчук. — Корсь!
Корсь!
Витязь куимысь кытшовтіс козъя вӧрӧд, веськаліс след вылӧ да тэрыба уськӧдчис водзӧ.
Вуджис оврагӧд визувтысь ызгысь шор вомӧн.
Котӧртіс эрд вывті, тӧвзьыштіс водопад дорті.
Кавшасис крут гӧра вылӧ.
Веськодьпырысь котӧртіс ӧти ыж чукӧр дінті, суӧдіс мӧдӧс, котӧртігмозыс пырис ыж чукӧр пӧвстӧ, лёкысь увтчигтыр уськӧдчис ыджыд меж вылӧ, кутіс нетшкыны сійӧс и друг кокниа кульыштіс кучиксӧ.
Ыж ку улын вӧлӧма морт.
Витязь эновтіс кусӧ, уськӧдчис пӧръясьысь вылӧ, кватитіс брезент куртка пӧлатіыс да уськӧдіс кок йывсьыс.
Смолярчук гажаа, сьӧлӧмсяньыс сераліс да, сы вылӧ видзӧдігтыр, кыдзи овчарка нетшкӧ кутӧм мортӧс, ошкана шуаліс:
— Бур, Витязь!
Бур!
Сераліс и Тюльпанов.
Сераліс и еджыд юрсиа детинка, пастухлы отсасьысь, кодлӧн киас вӧлі зэв ыджыд трембита.
Сералісны и мукӧд пастухъяс асланыс пемыдгӧрд бедьяс вылӧ мыджсьӧмӧн (тайӧ бедьяссӧ вӧчӧма зэв ён да мича пуысь — тиссысь).
«Нарушитель» куйліс муын кымыньӧн, юрсӧ кияснас тупкӧмӧн.
Витязь скӧрысь эргис, лапасӧ пуктӧма сылы мыш вылас.
— Витязь, ме дінӧ! — командуйтіс Смолярчук.
Пон кывзысьӧмӧн эновтіс кутӧм мортӧс, котӧртіс инструктор дінӧ, пуксис да ниртчыштіс пидзӧсас.
Кор казяліс, мый опасность быри, «нарушитель», мӧдногӧн кӧ, пограничник, кодлы тайӧ тренировочнӧй поискас уси шуд петкӧдлыны нарушительӧс, чеччис муысь.
Ӧні сійӧ ставнас бура тыдаліс — косіник, кузь тушаа, сьӧд уска.
— Но кыдзи, Волошенко ёрт? — «нарушитель» дінӧ матыстчигмоз юаліс Смолярчук.
Волошенко лэптыштліс пельпомъяссӧ, вежыньтіс вомсӧ:
— Нинӧм торъяыс...
Медся прӧстӧй дворняжка аддзас сэтшӧм дука мортӧс, кутшӧм ме. — Сійӧ перйис еджыд чышъян, плавгис аслыс юр вылас. — Ті вунӧдінныд, коді ме сэтшӧмыс?
Ме ӧд пӧвар!
Юр вывсянь кок улӧдз месянь кылӧ жаритӧм котлет дук, вый дук, борщ дук.
Пӧрччис чышъянсӧ, ӧкуратнӧя сюркняліс сійӧс, дзебис зептас.
— Сідзкӧ, весьшӧрӧ энӧ ошйысьӧй.
Сӧветуйта гижны Витязьлысь тайӧ победасӧ пищевӧй да вкусовӧй промышленность щӧт весьтӧ. — Волошенко ланьтіс, лолыштіс. — Старшина ёрт, а кутшӧмӧсь найӧ... настӧящӧй нарушительясыс?
— Быдсямаыс овлӧны.
Служитыштан — аддзан.
— Кытысь нин меным!
Волошенко сывйыштіс том кыдз пуӧс, инмӧдчис сы бердӧ банбокнас, нарошнӧ нориника шуис:
— Футболӧн ворсігӧн «Трактор» команда век ворссьыліс, кор ме сулавлі вратарӧн.
Лыжнӧй походын лыжиыс чеглывліс сӧмын менам.
Велогонкаяс дырйи жугавліс обязательнӧ менам машинаӧй.
Кужтӧм морт ме — ӧти кывйӧн кӧ, неудачник.
Висьталіс Волошенко серьёзнӧя, но синъясыс нюмъялісны.
Смолярчук бура гӧгӧрвоис сійӧс.
Но Тюльпанов, коді эз на гӧгӧрво пӧварлысь аслыссикас характерсӧ, эз решитчы примитны сылысь кывъяссӧ ни кыдзи курыд исповедь, ни кыдзи ас вылас веськодьсяма шмонитӧм.
Волошенко разис тасма бердсьыс тыртӧм салдатскӧй фляга:
— Старшина ёрт, разрешитӧй ветлыны Медвежьей источник дорӧ вала.
— Ветлӧй.
Да тэрыбджыка бӧр локтӧй.
— Эм тэрыбджыка бӧр воны! — вочавидзис Волошенко.
Минута мысти сійӧ тӧвзис нин вӧрса туй кузя да воши син улысь.
Смолярчук да Тюльпанов нимкодьпырысь колльӧдісны синъяснаныс «кужтӧм мортӧс да неудачникӧс».
Чигарка ӧзтӧм бӧрын Смолярчук шуис:
— Понъяс, гашкӧ, и тӧдӧны, мый сійӧ пӧвар, а вот йӧзыс...
Мӧдӧд тӧлысь кашеваритӧ заставаын, а гортас та йылысь ни ӧти кыв оз гиж.
— Соблюдайтӧ военнӧй тайна? — шмонитігтыр юаліс Тюльпанов.
— Яндысьӧ.
Кыдзи нӧ, заводын вӧлӧма токарӧн, а тані пӧвар!
— Неправильнӧ тайӧ, — сьӧлӧмсяньыс шуис Тюльпанов. — Менӧ, шуам, кӧть столб пыдди сувтӧд граница вылӧ — и то кута гордитчыны.
Смолярчук видзӧдліс том салдат вылӧ:
— Тэ, тыдалӧ, коркӧ лоан сюсь пограничникӧн.
— Мый сійӧ лоӧ — коркӧ? — прӧстӧ юаліс Тюльпанов.
— Но, шуам, воджын мысти.
А вермас лоны, и водзджык, он кӧ кут жалитны вынъястӧ Витязьӧс тренируйтӧм вылӧ. — Старшина малыштіс овчаркаӧс, вӧрӧдыштіс сылысь ёсь пельсӧ. — Понлӧн тӧлк — сійӧ мортлӧн удж.
Выработайтӧм рефлекс серти овчарка чеччыштіс, кыпӧдіс юрсӧ.
Смолярчук кинас шеныштӧмӧн тшӧктіс водны сылы куст улӧ, пуксис орччӧн.
Тюльпанов пуксис жӧ.
Пограничникъяс пукалісны вежӧдысь гӧра бокын, кытысянь тыдаліс шондіа Тисса.
Смолярчук перйис носӧвик, тупкис сійӧн ньылӧдӧм чужӧмсӧ:
— Жар, Витязь!
Овчарка видзчысьӧмӧн босьтіс старшина юрысь фуражкасӧ, пуктіс сійӧс муӧ.
— Аттьӧ, Витязь.
Тюльпанов чуймис.
— Ті дзик кӧлдун кодьӧсь, старшина ёрт!
— И тэ лоан кӧлдунӧн — терпитышт.
Сійӧ мыйкӧ вашнитіс ёртыслы пеляс.
Тюльпанов чеччис, падъялігтыр командуйтіс:
— Витязь, кывзы!
Но Витязь весиг юрсӧ эз бергӧд том пограничниклань.
— Кывзы!
Кывзы! — выльысь шуис Тюльпанов.
Витязь куйліс пельяссӧ ӧшӧдӧмӧн.
Смолярчук радпырысь шпынняліс.
— Да, татшӧм команда вылӧ ӧмӧй шыасяс асьсӧ радейтысь поп?
Абу тіян гӧлӧсын, Тюльпанов ёрт, ни власть, ни нежность, ни приказ, ни корӧм.
Ӧти прӧстӧй шы.
Со тадзи колӧ командуйтны, кывзӧй!..
Смолярчуклӧн чужӧмыс лои серьёзнӧй.
— Кывзы! — ньӧжйӧник шуис сійӧ.
Витязь чеччыштіс.
Чошкӧдӧм пельяса юрыс бергаліс ӧтарӧ-мӧдарӧ.
— Бур! — ошкыштіс понйӧс Смолярчук.
Тюльпановлань бергӧдчӧм бӧрын содтіс: — Вот тадзи век и командуйт.
Витязь, шойччы!
Пон бара водіс, удобнӧя пуктіс юрсӧ нюжӧдӧм лапаяс вылас, эз вештыв синъяссӧ инструктор вылысь.
Смолярчук малалыштіс овчаркалысь замша кодь пельяссӧ:
— О, зверь!
Мый тэ видзӧдан?
Кӧлдуйтан?
Оз, вокӧ, нинӧм оз артмы!
Помасис миян дружбаным.
Гӧгӧрвоан, помасис!
— Старшина ёрт, жаль, кӧнкӧ, торйӧдчынытӧ? — юаліс Тюльпанов.
— Дерт, жаль.
Но тырмас, служиті ассьым пайӧс.
Регыд мысти шуа: прӧщай, граница! — Смолярчук видзӧдліс Тисса вылӧ, тувсов виноградникъяс вылӧ, дзоридзалысь садъяс вылӧ.
Тюльпанов жалитӧмпырысь чӧв оліс.
Сійӧ гӧгӧрвоис нин, мый вӧчсьӧ Смолярчук сьӧлӧмын.
— Старшина ёрт, нару... нарушитель, — друг вашнитіс Тюльпанов.
— Нарушитель?
Кӧні? — Смолярчук звирк чеччис, видзӧдліс гӧгӧрбок.
Чеччис и Витязь, чошкӧдіс пельяссӧ.
Тиссалань лэччысь ньывкӧс трӧпаӧд, дзоридзалысь терновник пӧвстті, тэрмасьтӧг муніс гожся платьеа да жакета, еджыд юрсиа велосипедистка.
Смолярчук видзӧдліс ныв вылӧ да нюмъёвтіс.
Сы синъясын тӧдчис дзебны вермытӧм мелілун.
— Нинӧм, сылы позьӧ нарушайтны погранзона.
Тайӧ Алёна Дударь.
Алёнушка.
Воӧма командировкаысь.
Кык вежон эз вӧв.
Велав.
Сійӧ куимысь лун волывлӧ граница вылӧ: контролируйтӧ Тиссалысь джудждасӧ.
Колӧ шуны, бур нылыс. — Чӧв олыштӧм бӧрын яндысигтыр содтіс: — Меным сійӧ сьӧлӧм вылӧ воӧ.
— Невеста?
— Мыйла невеста?
Ме ӧмӧй висьталі?
— Татшӧмтор йывсьыс и висьтавны оз ков: синъяс сертиыд ставыс тӧдчӧ.
Мый, эг ӧмӧй тӧд?
— Тӧдін, вокӧ, ог кут ӧтказывайтчыны.
Ме ӧні сы йылысь лун и вой думайта, разнӧй планъяс лӧсьӧдала, кыдзи ми кутам овны Сибирын, кӧні сійӧ кутас уджавны, кӧні ме.
— Ӧтнанныд лӧсьӧдаланныд али тіянлы, старшина ёрт, и Алёнушка отсалӧ?
— Да сійӧ оз на и тӧд.
Тюльпанов чуймӧмӧн арыштіс синъяссӧ:
— Кыдзи сідз — оз тӧд?
— Зэв прӧстӧ: сійӧ оз на тӧд менам планъяс йылысь.
— Оз тӧд, мый ті сы вылӧ гӧтрасьны кӧсъянныд?
— Эг висьтавлы сылы та йылысь.
Тюльпанов вак-вакӧн серӧктіс.
Смолярчук эз дӧзмы, эз видзӧдлы ёртыс вылӧ дивитана синъясӧн, мӧдарӧ, ачыс тшӧтш нюммуніс, кӧть серавнысӧ помкаыс сылы эз вӧв гӧгӧрвоана.
Смолярчук чорыда эскис, мый сійӧ прав, да эз чайт весиг, мый Тюльпанов сералӧ сы кывъяс вылын, но век жӧ юаліс:
— Тэ мый гӧрдлан?
— Сідз... — Тюльпановлӧн чужӧмыс лои серьёзнӧй. — Аслам гӧтрасьӧмӧй уси дум вылӧ.
Во чӧж, дурак, мучитчи: мунас али оз мун ме сайӧ Таня, сулала ме сы дон али ог сулав.
— Но, муніс?
— А кыдзи нӧ?
Миян сыкӧд, старшина ёрт, сэтшӧм любовь!
Висьтавны?
— Оз ков.
Абу интереснӧ йӧз любовь йылысь кывзыны.
Аслам йылысь ӧні кута сёрнитны.
Виччысьлы менӧ тані.
Тюльпановӧс шогӧдіс сы вӧсна, мый сылы эз удайтчы сёрнитыштны том гӧтырыс йылысь.
— Старшина ёрт, ме содтӧд тренируйтчышта, — шуис сійӧ.
— Кутшӧм ещӧ содтӧд тренировка? — чуймис Смолярчук.
— Скоростнӧй бег.
Помнитанныд, ті шулінныд, мый инструкторлы колӧ кужны котравны кӧр моз?
Вот ме и кӧсъя тренируйтчыштны, медым не кольччыны Витязьысь.
— Абу прӧтив.
Тренируйтчӧй менам локтӧдз, — шуис Смолярчук, ачыс ӧтарӧ видзӧдіс Тисса вылӧ.
— Ме кӧсъя велосипедла котӧртлыны.
Позьӧ?
Смолярчук шеныштіс кинас: вӧч пӧ мый окота, абу тэӧдз ӧні.
Сійӧ ёнджыка зэлӧдіс тасмасӧ, лӧсьӧдыштіс фуражкасӧ да мӧдӧдчис Тиссалань.
Витязьлы сійӧ прикажитіс кольччыны места вылас.
Алёна важӧн нин кажитчис Смолярчуклы.
Лунысь лун, вежонысь вежон видзӧдіс ныв бӧрся, но объяснитчыны эз тэрмась, чайтіс, мый сылӧн водзын уна на кадыс.
И вот сӧмын ӧні, демобилизация водзвылын, сійӧ решитіс висьтавны Алёналы, мый кӧсйӧ гӧтрасьны сы вылӧ.
А кыдзи нӧ Алёна...
Сӧгласен абу сійӧ петны сы сайӧ верӧссайӧ?
Та йылысь Смолярчук весиг эз думайтлы...
Тайӧ вопроссӧ сыӧн вӧлі решитӧма во сайын, кор сійӧ аддзис да кутіс чувствуйтны, мый кажитчӧ Алёналы.
Сэксянь нинӧм эз вежсьы, думайтіс сійӧ.
Сы кузя, мый Алёна пыр жӧ сӧгласитчас Смолярчук предложение вылӧ, сійӧ эз сомневайтчы.
Вообщӧ Смолярчук ӧні, кор сылы воис ыджыд слава, этша сомневайтчис.
Сійӧ велаліс эскыны, мый став йӧзыс, кодъяскӧд сійӧ паныдасьлӧ, уважайтӧны сійӧс, а тшӧкыда и радейтӧны.
И Смолярчук эськӧ зэв ёна чуймис, казяліс кӧ, мый ставыс абу сідз, кыдзи сійӧ чайтіс.
Пограничникъясӧн да лесникъясӧн писькӧдӧм трӧпа кузя Смолярчук лэччис дамба дорӧ, коді видзис равнинасӧ тувсовъя ытваысь да ызгысь Тиссаысь.
Дамба бокын быдмысь кустъяс пӧвстын сулаліс велосипед, код вылын локтіс Алёна.
Смолярчук решитіс виччысьны сійӧс тані.
Ассьыс делӧсӧ помалӧм бӧрын Алёна пукаліс Тисса берегын, жугалӧм пыж вылын да, синъяссӧ шондіысь кинас тупкӧмӧн, видзӧдіс вывлань, енэжӧ.
Гулюяслӧн ыджыд чукӧр петіс позъяссьыс, кытшовтіс Тисса весьтті да повтӧг пуксис лыа кӧса вылӧ, нывсянь неылӧ.
Алёна босьтіс зепсьыс китыр шыдӧс, койыштіс гулюяслы.
Шыдӧссӧ кокалӧм бӧрын гулюяс кыпӧдчисны да лэбзисны.
Кор Алёна, сьӧкыда лолалігтыр, плеш вылас тӧдчысь ньылӧм войтъяса, пӧсялӧмысла гӧрдӧдыштӧма, быгалӧм алӧй кӧсынкаӧн ӧвтчигтыр кайис дамба вылӧ, Смолярчук петіс кустъяс пӧвстысь, матыстліс кисӧ кӧзырёк бердас:
— Видза оланныд, гидрограф ёрт! — Сійӧ лэдзис кисӧ, нюмъёвтіс: — Чолӧм, Алёнушка.
С приездом.
— Видза олан, Андрей.
А ме чайті... мый тэнӧ ог нин аддзыв.
— Регыд муна.
Демобилизация йылысь приказ кырымалӧма нин.
Колльӧдны кутасны менӧ другъяс...
Волін эськӧ мед миян ордӧ заставаӧ аслад пӧдругаяскӧд...
Субӧтаӧ рытнас, а?
— Вола.
Обязательнӧ.
И нывъясӧс вайӧда. — Алёна кутіс тэрмасьны. — Аддзысьлытӧдз.
— Нӧрӧвитлы. — Сійӧ пуктіс кисӧ велосипед руль вылӧ. — Алёнушка, ме кӧсйи тэныд висьтавны...
Бӧрвылын кустъяс пӧвстын кыліс кышакылӧм да кызӧктӧм.
Смолярчук шӧйӧвошӧмӧн видзӧдліс бӧрвылас.
Куст вожъяссӧ вештыштӧм бӧрын дамба вылӧ петіс гожъялӧм, сьӧдӧдӧм чужӧма, важиник кучик курткаа олӧма морт, кодлӧн пельпом вылас вӧлі ружье, а тасма костас чер.
Тайӧ вӧлі Иван Васильевич Дударь, Алёналӧн батьыс.
Ӧшалысь сук ус пырыс лукава нюмъялігтыр сійӧ кыв шутӧг видзӧдіс шӧйӧвошӧм том йӧз вылӧ.
— Аддзысьлытӧдз! — нурбыльтіс Смолярчук да ӧдйӧ саяліс.
— Видзӧдтӧ, кутшӧм полысь воякаыс! — пограничникӧс синъяснас меліа колльӧдігтыр кыз гӧлӧсӧн шуис Дударь.
— Тато, ті быттьӧ веськыда му увсьыс петінныд, — серӧктіс Алёна. — Кыдзи нӧ тіянысь он повзьы?
— Ой, бур нылӧй, чӧв олін эськӧ тэ. — 
Иван Васильевич ышловзис, перйис сигарета пачка, заводитіс куритчыны.
— Во кызь вит сайын меным ковмыліс дружитны тэнад покойнича мамкӧд, царство небеснӧй сылы. — 
Сійӧ пӧрччис фуражкасӧ да пернапасасис.
— Тӧлка вӧлі нылыс, тэнад мамыд.
Менсьым став ма кодь юмов сёрниясӧс бура кывзыліс, но... 
нюмъёвтас вӧлі, довкйӧдлыштас юрнас: «Сӧмын свадьба бӧрын верита тэныд, Иван, а ӧні...»
— Эн полӧй, тато, эз на чуж сэтшӧм мортыс, коді кужас пӧръявны тіянлысь Алёнатӧ ма кодь юмов сёрниясӧн.
Сійӧ чеччыштіс велосипед вылӧ, лэччис дамба вылысь да гӧгыльтчис путевӧй будкалань, кодлӧн оранжевӧй черепичнӧй вевтыс тыдалыштіс ляпкыдик коз пуяс вевдорті.
Тулыснас частӧ вежласьӧ поводдяыс Карпатыын.
Час сайын сӧстӧм енэжын эз вӧв ни ӧти кымӧртор, а ӧні гӧраяс войвывладорсянь локтӧны сьӧкыд пемыд кымӧръяс, кодъяс вайӧны зэр, а вермас лоны, и шер.
Час сайын вӧлі шоныд, а ӧні ущельесянь пӧльтӧ кӧдзыд тӧв, лӧнь вӧр скӧра шувгӧ нэмӧвӧйся пожӧмъяслӧн нывъясӧн, шондіыс дугдіс шонтыны да югдӧдны.
Тувсов эрдъяс, кодъяс неважӧн на нежнӧя вежӧдісны, томмӧдісны Карпатысӧ, шонді югӧртӧг чусаммисны, гажтӧмӧсь лоины гӧра бокъяс.
Ӧти бӧрся мӧд тупкыссисны кымӧръясӧн да вошины гӧра йывъяс.
Пемдіс да гызис Тисса.
ДАС ӦТИӦД ГЛАВА
Прӧйдитіс гӧраясын гым-чард, дугдіс ызгӧмӧн зэрны май тӧлысьын.
Ыджыд пемыдгӧрд шонді, кодӧс сайӧдыштӧма ичӧтик тӧвзьысь кымӧр, лэччис увлань.
Гӧралӧн кузь вуджӧрыс куйліс застава дворын.
Пуяс пӧвстын, увйысь увйӧ, корйысь корйӧ гылаліг, шарӧдчисны, мый йылысь кӧ сёрнитісны зэр войтъяс.
Застава двор пытшкын кирпичысь вӧчӧм кузь стрӧйба весьтын, кодӧс вевттьӧма оранжевӧй черепицаӧн, кайис ру кодь еджыд тшынтор.
Сійӧ кайис енэжӧ да сэні ньӧжйӧник сыліс.
Сӧмын морт, коді некор эз мыськавлы салдатскӧй ньылӧмсӧ, некор эз видлы кыдз корӧсьлысь курыд кӧрсӧ, вермис эськӧ сорлавны пывсянлысь тайӧ небыд тшынсӧ кухнялӧн быдлунъя тшынкӧд.
Витӧд заставаса йӧз олӧмын пывсян эз вӧв медбӧръя местаын.
Наблюдательнӧй вышка вылын сулалысь салдат, коді видзӧдіс увлань, кутіс нюмъявны, кыскыштіс нырнас тшынсӧ, терпитны вермытӧма педзыштіс места вылас да шуис, быттьӧ сьылыштіс:
— Пыв-ся-ан!
Мӧд салдат, коді нуис службасӧ Соняшна гӧра вылын, бергӧдчис заставалань банӧн, кызӧктыштіс, читкыртіс синъяссӧ, мӧвпыштіс: «Но и пывсьышта жӧ ме талун, но и мыссьышта...»
Отряд штабысь кык майор, восьса вездеходӧн Тисса пӧлӧн мунігӧн, аддзисны витӧд заставаысь пывсян тшын.
— Сувт! — ӧтпырйӧ, сёрнитчытӧг, прикажитісны найӧ шофёрлы.
Видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас да сералігтыр шуисны:
— Кежалам?
Зэрӧ-ӧ, лымъялӧ-ӧ ывла вылын, кӧдзыд кӧть шондіа, — заставаса начальникӧн индӧм часӧ ловзьыліс, шонавліс оранжевӧй черепицаӧн вевттьӧм тайӧ керкаыс, коді став мукӧд лунъясас вӧлі кӧдзыд, пемыд, тыртӧм.
Кутшӧм лӧсьыд — пырны пывсян кӧджӧ, кӧні сэтшӧм шоныд да кылӧ пӧжӧм кыдз корӧсь дук.
Гӧраын зэр улын, ю берегын, нюрса камыш пӧвстын, сьӧд вӧр шӧрын узьтӧг вой коллялӧм бӧрын кутшӧм лӧсьыд шыбитны ас вывсьыд пӧсьысла кормӧм бельётӧ!
Лолалан сідзи, быттьӧ тэнад тыясыд ыдждӧны этшавылӧ куимпӧв.
Пывсяныс тырӧма чӧскыд кӧра руӧн.
Джоджса сарӧга цементнӧй плита лӧсьыда гильӧдӧ кокпыдӧстӧ аслас васӧд шоныдӧн.
Лы кодь еджыд бук пу керъяс, кодъяс потласьӧмаӧсь виджадӧн-виджадӧн да кодъясӧс сюялӧма нитшкӧн, сэтшӧма шоналӧмаӧсь, мый на дінӧ оз позь инмӧдчыны.
Крут сводъясыс пӧсялӧмаӧсь, сэтысянь войталӧны ва войтъяс.
Веж корӧсь коръяс пывсьысьяс мыш вылын, цемент джоджын, керъяс вылын.
Смолярчук чуймӧмпырысь видзӧдӧ йӧз вылӧ, кодъяс мӧд кодьӧсь лоӧмаӧсь майтӧг быгйысь, пӧсь ваысь да руа рӧмыдысь.
Лымйысь вӧчӧм баба кодьӧн кажитчӧ гырысь лыяса, паськыд пельпомъяса да ыджыд юра сержант Абросимов.
Со гӧрдӧдыштӧм Тюльпанов.
Со мугов кучика, майтӧгалӧм юра Умар Бакулатов.
Сыкӧд орччӧн кыз банбокъяса теш петкӧдлысь Волошенко.
— Кутчысь, коді чӧртлы оз эскы! — горӧдіс Волошенко да кисьтіс доналӧм гор вылӧ тазтыр пӧсь ва.
Сотысь сук пар ылькнитіс пӧтӧлӧклань, ӧдйӧ разаліс дзескыд парилка пасьта.
Волошенко друг лэптіс юр весьтас небыдик, том кыдз пу коръяса корӧсь:
— Водӧй, старшина ёрт, и энӧ корӧй пӧщада!
Кыв ни джын шутӧг, сӧмын упкигтыр, Смолярчук кайис выліас, кывзысьӧмӧн водіс дубӧвӧй плакаяс вылӧ.
Волошенко сюйліс корӧсьсӧ пӧсь ва пиӧ, паськыда шеныштчис да видлӧм могысь кучкис старшиналы.
Смолярчуклӧн еджыд мышкыс лои розӧвӧй.
Некымынысь кучкӧм бӧрын сійӧ гӧрдӧдіс, сэсся лои ыпъялысь гӧрд.
Волошенко мудзлытӧг кыпӧдліс да лэдзліс корӧсьсӧ, быд кучкигӧн шуаліс:
— Тайӧ тіянлы, старшина ёрт, сыысь, мый ті сэтшӧм мича, сэтшӧм кузь тушаа да кыз гӧлӧса... сыысь, мый эновтанныд другъястӧ да демобилизуйтчанныд...
Волошенко дугдіс швачӧдны, пыдісянь ышловзис, чышкыштіс плеш вывсьыс пӧсьсӧ.
— Ещӧ али тырмас? — шмонитігмоз юаліс сійӧ.
— Давай!
Швачӧд! — пинь пырыс ымӧстіс Смолярчук.
И бара Волошенко зумыда да гораа швачӧдіс чӧскыд кӧра корӧсьӧн Смолярчуклысь доналӧм мышсӧ.
— Тырмас! — Смолярчук кватитіс Волошенкоӧс киӧдыс. — Но и ки тэнад, Тарас!..
Волошенко шыбитіс корӧсьсӧ.
— Весьшӧрӧ элясянныд, старшина ёрт.
Пӧлучитінныд, кыдзи пӧлагайтчӧ демобилизованнӧйлы, пывсьӧм кузя медбӧръя паёк. — Пӧвар ышловзис, босьтіс кӧдзыд ва тыра таз, быттьӧ кӧсйис сійӧс юны, горӧдіс: — Последний нонешний денёчек гуляю с вами я, друзья!..
Этша овлывлӧ праздничнӧй кадыс пограничник-салдатъяслӧн, кодъяс олӧны лун и вой, вежон чӧж, тӧлысь чӧж, во чож, став служитан сроксӧ пределӧдз зэвтӧм, напряжённӧй, сьӧкыд олӧмӧн.
И та вӧсна найӧ вылӧ донъялӧны быд прӧст час, кужӧны вӧчны сійӧс праздничнӧйӧн.
Тарас Волошенко неважӧн на заставаын, но пограничнӧй олӧмлысь тайӧ аслыссикаслунсӧ сійӧ кутіс чувствуйтны пыр жӧ, чуть ли не первой лунсяньыс.
Парилкаысь Смолярчук лэччис уліас.
Сӧстӧм кӧдзыд ваӧн пожъяліс цементнӧй джоджсӧ, нюжӧдчис-водіс сэтчӧ: шойччис, чукӧртіс вынъяс, медым ещӧ мӧдысь кайлыны парилкаӧ.
Смолярчук велаліс мыссьыны некымын ваӧн, пывсьыны дыр, эбӧсысь дзикӧдз усьтӧдз.
Эз кӧсйы сійӧ вежны ассьыс модасӧ и талун.
Мӧдарӧ, аслас киясӧн стрӧитӧм пывсянкӧд прӧщайтчигӧн, сійӧ решитіс овны тані дыр, мыйта некор на эз овлы.
Салдат Тюльпанов весиг тані, пывсянын, ни ӧти воськов эз кольччыв Смолярчукысь.
Сійӧ примитіс парилкаын сійӧ жӧ «пыткасӧ», кутшӧмӧс и сылӧн учительыс, да ӧні куйліс старшинакӧд орччӧн, ыркӧдчис.
— Сідзкӧ, медбӧръяысь пывсянныд, — ышловзьӧмӧн шуис сійӧ.
Смолярчук чӧв оліс.
Синъясыс сылӧн вӧліны куньсаӧсь, кияссӧ да кокъяссӧ шевгӧдӧма, лолаліс сійӧ сьӧкыда, киргыштӧмӧн.
Ланьтісны и мукӧд пограничникъяс, виччысисны, мый вочавидзас старшина.
Смолярчуклӧн чӧв олӧмыс эз шӧйӧвошты Тюльпановӧс.
Сійӧ водзӧ висьталіс сьӧлӧмсяньыс:
— Ог гӧгӧрво ме тіянӧс, старшина ёрт, кыдзи ті, сэтшӧм знаменитӧй пограничник, сӧгласитчинныд демобилизуйтчыны?
Граница вылын ті первой морт, а мый ті кутанныд вӧчны сэні, Сибирын?
Смолярчук чӧв оліс.
Сійӧ босьтіс чорыд мочалка да лёкысь кутіс ниртны майтӧгалӧм юрсӧ.
Кыдзи вермис Волошенко не пӧльзуйтчыны татшӧм бур случайӧн, не сувтны правда дор, не висьтавны, мыйла чӧв олӧ Смолярчук!
Шырӧм юра салдат Тюльпанов вылӧ серьёзнӧя видзӧдігтыр пӧвар шуис:
— Сэтшӧмъяс, кыдзи старшина Смолярчук, лоӧны первой йӧзӧн быдлаын, кытчӧ лэдзӧны ассьыныс вужъяссӧ: шахтаын, эмтеэсын, театрын.
Гӧгӧрвоана?
Ставӧн, кодъяс вӧліны пывсянын, серӧктісны.
Смолярчук серӧктіс жӧ, кӧть и тайӧс некод эз виччысь.
Гурйыв воссис ӧдзӧс, и пывсян кӧдж порог дорын тыдовтчис заставаса начальник.
— Но кыдзи? — руа пывсян пытшкӧ видзӧдігтыр юаліс капитан Шапошников. — Пӧсь ваыс тырмымӧн?
Горйыс доналӧма?
Волошенко тэрыба вочавидзис:
— Ставыс лючки-ладнӧ, капитан ёрт!
— Выльмӧдчим юрсянь кок улӧдз!
— Гӧгӧрвоана тіянлы? — юаліс Волошенко, кор капитан Шапошников муніс. — Разведкалӧн даннӧйяс серти, регыд кутам колльӧдны ӧти демобилизуйтчӧм ёртӧс.
Сідзкӧ, лоӧй тырвыйӧ дасьӧсь, лӧсьӧдчӧй сьылӧм да йӧктӧм кузя рыт кежлӧ.
Тюльпанов думайтігтыр видзӧдліс ӧдзӧс вылӧ, кытчӧ саяліс капитан.
Некод дінӧ шыасьтӧг сійӧ юаліс:
— Интереснӧ, мыйта колӧ служитны, медым лоны заставаса начальникӧн?
— Сы серти, кыдзи служитны, — пыр жӧ, ни ӧти здук нюжмасьтӧг, быттьӧ виччысис тайӧ юалӧмсӧ, вочавидзис Волошенко. — Ме куимнан восӧ служита и рядӧвӧйысь водзӧ ог мун, а вот тэ, Тюльпанов... тэ куим тӧлысь мысти пӧлучитан ефрейторлысь чин, ещӧ куим тӧлысь мысти — сержантлысь чин, во мысти — старшиналысь чин, вит во мысти — генералӧн лоан.
Том пограничник эз падмы.
Сійӧ серьёзнӧя, эскӧмӧн шуис:
— Весьшӧрӧ тэ шмонитан, Волошенко.
Генералӧн, гашкӧ, и ог ло, а вот офицерӧн дзик лоа.
— Эн пукты асьтӧ улӧ, тэ лоан генералӧн...
Но, кодлы кыдзи, а меным тайӧ удовольствиеыс тырмас, пӧт! — шуис Волошенко, киськасис кӧдзыд ваӧн да мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
Лӧнис пывсянын серам, бырис гажа сёрни, уналы эз ло окота водзӧ мыссьыны да пывсьыны.
Волошенко бӧрся петіс Смолярчук, сы бӧрын Тюльпанов, а сэсся и мукӧдъясыс.
Тадзи тшӧкыда овлывліс.
Кӧні Волошенко — сэні гажа сёрни, шуткаяс, серам.
Пырас Волошенко сушилкаӧ, кыдзи пыр жӧ сушилкаыс лоӧ ичӧтик клуб кодьӧн.
Пуксяс сійӧ скамья вылӧ, ва тыра бӧчка дорӧ, ӧзтас чигарка — вит минута мысти татчӧ жӧ, куритчан местаӧ, локтасны заставасьыс пӧшти ставӧн.
Заводитас сьывны Волошенко — ставлы окота сьывны.
Сёрнитны заводитас — ставӧн сійӧс кывзӧны.
Заводитас уджавны — ставлы окота уджавны.
Завиднӧй судьбаыс тайӧ салдатыслӧн!
Абу на сы морӧсын ни орден, ни медаль, ни значок, абу на пасйӧма сійӧс командованиелӧн ни ӧти приказын, но наградитӧма нин сійӧс аслас боевӧй соратникъясӧн высшӧй человеческӧй наградаӧн — радейтӧмӧн.
Сійӧс радейтісны сы вӧсна, мый сійӧ аддзыліс гажсӧ да тешсӧ весиг сэтысь, кӧні гажыс вӧлі пыдӧ дзебсьӧма мукӧдъясысь, сы вӧсна мый некодӧс эз лэдзлы ышнясьны, сы вӧсна мый кужис отсӧг сетны сэтшӧмъяслы, кодъяс кежлісны веськыд туй вылысь.
Бумагаяс сайын часджын пукалӧм бӧрын Шапошников шыбитіс карандашсӧ, тупкис текущӧй делӧяс тыра папкасӧ, пуктіс сійӧс сейфӧ.
Эз пукавсьы ӧні сылӧн, татшӧм поводдя дырйиыс, канцелярияын.
Сійӧ петіс каменнӧй кильчӧ вылӧ, тӧждысьӧмпырысь видзӧдліс гӧгӧрбок.
Гӧра йывъяс тупкысисны кымӧръясӧн, сёнъяс весьтын, Тисса весьтын да скала потасъясын кыпӧдчис ру.
Шапошников лэччис кильчӧ вылысь да мӧдӧдчис дворті, видзӧдаліс ассьыс овмӧссӧ.
Сійӧ сувтіс понъяс оланін дорӧ.
Понъясӧс вердӧм бӧрын пограничникъяс лӧсьӧдалісны ошейникъяс, поводокъяс.
Тюльпанов пидзӧсчанясьӧма Витязь дорӧ да чышкаліс сылысь синъяссӧ еджыд рузумӧн.
— Но, кыдзи асьсӧ чувствуйтӧ понъяслӧн премьер? — юаліс Шапошников, ачыс любуйтчис овчаркаӧн, сылӧн сувтса, ёсь пельяса ыджыд юрнас, сылӧн паськыд, ён морӧснас, кӧинлӧн кодь лапаяснас да мыськалӧм да бура сыналӧм шӧвк кодь гӧннас.
— Бура, капитан ёрт.
— Велалӧ тіян дінӧ?
— Так точно, велаліс нин.
— А Смолярчукӧс вунӧдӧ?
— Вунӧдӧ, капитан ёрт, — вочавидзис Тюльпанов да ёна гӧрдӧдіс: сылы лои яндзим, мый пӧръяліс.
— Видзӧдтӧ, кутшӧм сылӧн дженьыдик паметьыс! — шпыньмуніс Шапошников, ачыс видзӧдіс сідзи, мый быттьӧ эз казяв том салдатлысь гӧрдӧдӧмсӧ.
Застава дворӧд, питомниксянь неыліті, муніс Смолярчук.
Витязь кыліс ассьыс другсӧ, кыліс сылысь кок шысӧ, коді эз вӧв мукӧд кок шыяс кодь.
Радпырысь никсіг да увтчигтыр овчарка чеччыштіс забор вомӧн, тӧвзьыштіс дворӧд да, старшина дінӧ воӧм бӧрын, уськӧдчис сылы морӧс вылас.
Смолярчук эз малышт понйӧс, эз шу сылы ни ӧти мелі кыв, эз видзӧдлы сы вылӧ бурпырысь.
— Аслад местаӧ! — стрӧга горӧдіс сійӧ Витязь вылӧ.
Бӧжсӧ да пельяссӧ лэдзӧмӧн, бӧрвылас ӧбидитчӧмпырысь видзӧдлывлігтыр пон бӧр муніс питомник.
— А паметьыс сылӧн век жӧ вӧлӧма кузь, — нюммуніс Шапошников.
Будущӧй инструктор, юрсӧ копыртӧмӧн, чӧв оліс.
Ӧні весиг пельясыс сылӧн вӧліны гӧрдӧсь.
— Энӧ шогсьӧй, Тюльпанов ёрт, — шуис капитан. — Велалас тіян дінӧ Витязь, кутанныд кӧ... кутанныд кӧ радейтны, «отлично» вылӧ кӧ помаланныд понъясӧс видзан служба кузя школа.
«Кужа.
Помала», — окота вӧлі вочавидзны Тюльпановлы, но сійӧ сӧмын видзӧдліс заставаса начальник вылӧ дзирдалысь синъясӧн.
Шапошников дінӧ котӧрӧн воис сержант, заставаса дежурнӧй:
— Капитан ёрт!
Наблюдательнӧй вышкасянь докладывайтӧны: тылӧвӧй туйӧд миянлань локтӧны нывбабаяс.
— Нывбабаяс? — Шапошников читкыртіс синъяссӧ, кутіс видзӧдны сылань, кытысянь кыліс нывъяслӧн гажа сьыланкыв.
— Мыжа, капитан ёрт, — нывъяс!..
Заставабердса яблоневӧй садйӧд восьлалісны праздничнӧй платьеяса нывъяс.
Застава воротасянь неылын, луг вылын, нывъясӧс встретитісны службаысь свободнӧй пограничникъяс, кодъяс вӧліны дасьӧсь сьӧлӧмсяньыс гажӧдчыштны да гажӧдны шоча волысь гӧстьясӧс.
Волошенко юӧртіс:
— Ёртъяс!
Старшина Смолярчукӧс колльӧдӧм честь кузя сьылан да йӧктан рыт лыддя...
Сійӧ джӧмдіс кывджын вылын, кор аддзис застава ворота дорысь Шапошниковӧс.
Капитанлӧн чужӧмыс вӧлі, зумыш, стрӧг.
Волошенко мигнитіс Алёналы, вашнитіс пеляс:
— Доложит, Алёнушка, миян начальниклы, мыйла татчӧ ті локтінныд.
Да мелі нюмтӧ эн жалит!
Мун!
Папирос куритігтыр Шапошников чӧла видзӧдіс ныв вылӧ, коді локтіс сылань.
Сы матыстчигӧн Шапошниковлӧн чужӧмыс небзьыштіс, синъясыс бурмисны.
Алёна котӧрӧн локтіс Шапошников дінӧ, пуктыліс кисӧ кӧсича бердас, шутитӧмӧн рапортуйтіс:
— Разрешитӧй доложитны, капитан ёрт!
Локтім колльӧдны демобилизованнӧйӧс.
— Зэв бур!
И сэсся нинӧм ті меным онӧ доложитӧй?
А кӧні метеосводка?
— Прӧститӧй. — Алёна перйис платье сос письыс бумага лист, сетіс сійӧс Шапошниковлы. — Тайӧ лунъясӧ лоӧ зэв руа поводдя.
— Тайӧс нин ми аддзам прӧстӧй синмӧн, тіян ылысь аддзысь наукатӧг.
Эрд вывсянь, кӧні вӧліны нывъяс да пограничникъяс, кыліс дружнӧй серам.
Алёна вежалӧмпырысь видзӧдліс пӧдругаяс вылас.
Шапошников видзӧдліс часі вылӧ, сэсся гӧраяс вылӧ, кодъяс вӧлі дзикӧдз нин, поддінӧдзыс, вевттьысьӧмаӧсь сьӧд тшын рӧма кыз кымӧръясӧн.
— Алёна Ивановна, меным лоӧ шогӧ уськӧдны тіянӧс да тіянлысь пӧдругаястӧ: Смолярчукӧс талун огӧ колльӧдӧй.
Обстановкаыс, кыдзи аддзанныд, абу бур.
Ущельеясысь кайис ру, ыджыд гыӧн наступайтіс садъяс да виноградникъяс вылӧ, матыстчис долиналань, кӧнсюрӧ вевттис Тиссаӧс.
Алёна бӧр муніс эрд вылӧ пӧдругаяс дінас.
Сы чужӧм серти Волошенко гӧгӧрвоис, мый «йӧктӧм да сьылӧм кузя рыт» оз ло.
— Неудача? — юаліс сійӧ.
Алёна довкнитіс юрнас.
Застава воротаысь петіс дежурнӧй.
Сійӧ ён, гора гӧлӧсӧн командуйтіс:
— Фёдоров, Чистяков, Тюльпанов, Волошенко, заставаса начальник дінӧ!
Дежурнӧй чукӧстіс став пограничникъяссӧ, кодъяс вӧліны эрд вылын, сӧмын эз чукӧст Смолярчукӧс.
Нывъяскӧд прӧщайтчӧм бӧрын ӧти бӧрся мӧд мунісны Чистяков, Фёдоров, Волошенко, Тюльпанов.
Мунісны и нывъяс, налӧн серамыс кыліс нин улын.
Эрд вылӧ колины Смолярчук да Алёна, кодӧс сійӧ эз лэдз мунны.
Ныв сулаліс пуяс костын лысваа веж эшкын вылын, цветӧсь еджыд платьеа, еджыд туфлиа, еджыд носкиа, гырысь еджыд сикӧтша, еджгов юрси вылас лым кодь еджыд чышъяна, руд синъяса, еджыд пиньяса — быттьӧ дзоридзалысь вишня, став тайӧ яблоняясыслы да черешняясыслы рӧднӧй чой.
Синсӧ эз вермы вештыны сы вылысь Андрей Смолярчук, видзӧдіс и видзӧдіс...
Радейтіс сійӧ нылӧс войдӧр, но ӧні...
Кутшӧм бур гӧтырӧн сійӧ лоӧ!
Алёна чӧв оліс, то видлаліс сикӧтш мольяссӧ, то шыльӧдіс юр вывсьыс чышъянсӧ.
Сійӧ виччысис, кор жӧ заводитас сёрнитны Андрей.
Зон босьтіс нывлысь кисӧ да, сылы синмас видзӧдігтыр, волнуйтчӧмӧн шуис:
— Мунам мекӧд, Алёнушка!
— Тэкӧд?
Кытчӧ?
— Сибирӧ, менам рӧдинаӧ.
Важӧн тэ меным кажитчан, ачыд тӧдан.
Алёна мынтӧдіс кисӧ, серӧктіс, лыддис Смолярчуклысь висьталӧмсӧ шуткаӧн.
— Мунны тэкӧд?
Тэнад кӧдзыд Сибирӧ?
А менам шоныд Тиссаӧй?
А менам пӧрысь батьӧй?
— Миян Сибирын эмӧсь тэнад Тиссаысь мичаджык юяс.
Енисей!
Иртыш!
Обь!
Лена!
А бать йывсьыд...
Ме лоа и тэныд батьӧн, мамӧн и чойӧн...
Ставнысӧ вежа.
Мунам, Алёнушка!
Алёна серьёзнӧя да стрӧга видзӧдліс Смолярчук вылӧ, довкйӧдлыштіс юрнас.
— Уна тэ думайтан ас йывсьыд, Андрей.
— Ог уна.
Сы мында, мыйта колӧ! — ньӧти дӧзмытӧг шуис сійӧ да бара нюжӧдіс кисӧ Алёналань.
Алёна кыв ни джын шутӧг кӧдзыда вешйыштіс.
Зон шӧйӧвошӧмӧн да тӧждысьӧмпырысь видзӧдліс ныв вылӧ, эз гӧгӧрво, мый сыкӧд вӧчсьӧ.
Мыйла друг татшӧма вежсис?
Мыйла сійӧ лоӧма сэтшӧм бокӧвӧй, оз позь инмӧдчыны?
Алёна курыда шпыньмуніс:
— Андрей, кор тэ думыштін нуны менӧ Сибирад?
— Ме пыр мӧвпалі, быдса во.
— Зэв дыр тэ мӧвпалӧмыд, Андрей.
Сэтшӧм дыр, мый... — сійӧ чатӧртіс юрсӧ, сылӧн руд синъясын ӧзйыштіс немжалиттӧм серам. — Колӧ тэныд ещӧ думайтыштны во кымын. — Сійӧ друг крута бергӧдіс Смолярчукӧс заставалань банӧн да кокньыдика йӧткыштіс мышкас. — Мун, думайт!
И шӧйӧвошӧм Смолярчук кывзысьӧмпырысь мӧдӧдчис заставалань.
Алёна, бледӧдыштӧма, вомдоръяссӧ курччалігтыр, видзӧдіс сы бӧрся.
Смолярчук некымынысь воськовтіс нин, вот ӧні пӧдлассяс дзиръя ӧдзӧс и саялӧ джуджыд забор сайӧ.
Колӧ сувтӧдны сійӧс, бергӧдны.
Но кутшӧм кывйӧн?
Кӧні сійӧ, тайӧ кывйыс, коді оз унижайт, коді достойнӧй, прӧстӧй да сьӧлӧмсянь петысь?
Алёна чӧв оліс. Видзӧдіс ылыстчысь Андрей вылӧ, и сьӧлӧмыс сылӧн ёкмуні...
Алёна важӧн нин радейтіс Андрейӧс, важӧн нин гусьӧн мӧвпаліс лоны сылӧн гӧтырӧн.
Но кадыс коли, вежон бӧрся вежон, тӧлысь бӧрся тӧлысь, а Андрей пыр чӧв оліс.
Нинӧм эз гарыштлы не сӧмын гӧтрасьӧм йылысь, но весиг ни ӧти кыв эз шулы аслас радейтӧм йылысь.
Алёна поліс сылӧн чӧв олӧмысь, таысь сылы вӧлі ӧбиднӧ.
Алёна аддзис да чувствуйтіс, мый Андрейлы сійӧ абу бокӧвӧй, воӧ сылы сьӧлӧм вылас.
А Андрей пыр мыйкӧ виччысис, эз кӧсйы веськыда висьтасьны, падъяліс.
Мыйла?
Эз-ӧ сы вӧсна, мый лыддис сійӧс ассьыс омӧльджыкӧн?
Уна курыд мӧвпъяс волісны Алёна юрӧ став тайӧ кад чӧжыс, талунъя лунӧдз.
Лоис, медбӧрын, сійӧ, мый йылысь думайтіс Алёна.
Радлыны эськӧ сылы, нимкодясьны, а сійӧ...
И ставсьыс сійӧ, Андрей, мыжа.
Радейтны эз куж, эз куж и сёрнитны сыкӧд бура.
Вӧчис сійӧ тайӧс эз сідз, кыдзи кӧсйис, кыдзи мечтайтіс, кыдзи виччысис Алёна, — ньӧти радлытӧг да волнуйтчытӧг, сійӧ зэв ёна эскис, мый ныв сӧгласитчас, мый ныв лыддяс асьсӧ шудаӧн.
Алёна накажитіс сійӧс самоуверенностьсьыс.
Но эз дыр кежлӧ тырмы водзӧс босьтан тайӧ радлуныс.
Сійӧ видзӧдіс Смолярчук бӧрся да мӧвпаліс: а мый нӧ водзӧ лоӧ, аски, вежон мысти, тӧлысь мысти?
Андрей мунас, а сійӧ кольӧ вӧрса керкаӧ бур сьӧлӧма, броткысь батьыскӧд, нинӧм оз мӧд виччысьны, нинӧм вылӧ оз мӧд надейтчыны.
Оз кутны котшӧдны, кыдзи войдӧр, Андрейлӧн каблукъясыс дубӧвӧй кильчӧ поскӧд, оз пыр сійӧ на керкаӧ, некор оз аддзы сылысь лӧз синъяссӧ, мугов чужӧмсӧ, оз кыв гӧлӧссӧ.
Алёналы лои страшнӧ, сійӧ жалитіс нин, мый серавліс зон вылын.
Гашкӧ, сійӧ сэтшӧм дыр эз висьтав аслас радейтӧм йылысь сы вӧсна, мый яндысис?..
Смолярчук матыстчис нин застава ворота дорӧ, кутчысис нин сьӧд кольчаӧ, а ныв пыр на чӧв оліс.
Со сійӧ восьтіс калиткасӧ, со...
— Андрей!
Ныв чукӧстіс сійӧс зэв ньӧжйӧник, но зон кыліс, сувтіс.
Эскис и эз эскы, падъялігтыр педзис калитка дорын, сюся видзӧдіс Алёна вылӧ, кӧсйис лыддьыны сы чужӧм вылысь висьтавтӧмторсӧ.
Ныв сӧмын нюмъёвтіс, но зон гӧгӧрвоис ставсӧ.
Гӧгӧрвоис и котӧрӧн уськӧдчис нывлань, кӧсйис кутыштны, окавны.
Но эз решитчы вӧчны ни ӧтисӧ, ни мӧдсӧ, сӧмын босьтіс сылысь кисӧ аслас киӧ.
Кыкнанныс радысла яндысигтыр сулалісны застава ворота дорын, став салдатъяс син водзын.
Андрей кутіс нывлысь кисӧ аслас киясын, кӧсйис видзӧдлыны сылы синъясас, кодъясӧс ныв некыдз эз кӧсйы кыпӧдны мусьыс, да юаліс:
— Аски и гижсям?
Ладнӧ?
— Кыдз кӧсъян, — муртса кывмӧн вашнитіс Алёна, и зон ёнджыкасӧ гӧгӧрвоис нывлысь кывъяссӧ, а эз кыв.
— Мунам заставаӧ, — шуис зон да кутіс нылӧс пельпомъясӧдыс.
— Мыйла? — повзис ныв.
— Мунам!
Ме ставныслы висьтала, мый аски гӧтрася.
Став заставаӧс корам свадьба вылӧ.
Мунам!
Сійӧ йӧткыштіс калиткасӧ да, Алёнаӧс пельпомъясӧдыс кутыштӧмӧн, пыртӧдіс сійӧс дворӧ.
Став пограничникъясыс, кодъяс вӧліны тайӧ кадас казарма дорынӧсь, видзӧдісны на вылӧ — гордӧй Смолярчук да яндысьысь Алёна вылӧ.
И ставӧн нюмъялісны, гӧгӧрвоисны, кутшӧм важнӧй событие лоӧма на олӧмын.
Волошенко эз вермы кутчысьны, медым не пасйыны тайӧс гажа шуткаӧн.
Сійӧ гора, торжественнӧй гӧлӧсӧн сетіс салдатъяслы команда:
— Внимание!
Равнение шуйгавылӧ, ӧта-мӧдсӧ радейтысьяс вылӧ!
Пограничникъяс демонстративнӧя чатӧртісны юръяссӧ, чургӧдісны морӧсъяссӧ да бергӧдісны юръяссӧ Смолярчуклань да Алёналань.
Старшина эз жӧ шӧйӧвош да командуйтіс:
— Вольно, гӧтыртӧм ёртъяс! — Сэсся ышловзис да содтіс: — Верманныд поздравитны миянӧс наступающӧй, кыдз шуласны, законнӧй бракӧн!
— По-о-оздра-вляйтам! — юрӧбтіс застава двор пасьтала.
— По-о-оздравляйтам, поздравляйтам! — нюжӧдіс медбӧрын Волощенко, коді веськӧдліс салдатъяс хорӧн.
ДАС КЫКӦД ГЛАВА
Старшина Смолярчук пырис столӧвӧйӧ медбӧръя мортӧн, кор став заставаыс ужнайтіс нин.
Сійӧ кӧсйис кольччыны Волошенкокӧд, сёрнитны сыкӧд сьӧлӧмсяньыс, сӧветуйтчыны, решитны важнӧй вопрос.
Пӧвар Волошенко пуктіс старшина ныр улӧ жаритӧм картупель тыра тарелка, сук чай кружка, нянь да шуис:
— Демобилизованнӧй ёрт, ужнайтӧй энӧ старшина моз, а салдат моз: раз, два — и гӧтов!
Смолярчук зумыша видзӧдліс Волошенко вылӧ да чӧла заводитіс сёйны.
Пӧвар мыжа морт моз нюмъёвтіс:
— Извиняйтча, дерт, татшӧм кӧдзыд речысь.
Тіянлы ӧні, кыдзи жӧниклы, окота кывзыны сӧмын гажаӧс, свадебнӧйӧс, а менам... абу кадыс любезнӧй сёрнияс вылӧ: лӧсьӧдча нарядӧ. — Сійӧ чӧв олыштіс да гордӧя содтіс: — Том пограничник оз назначайтсьы нарядӧ, но капитан меным дӧверитіс.
И ме, дерт, оправдайта дӧвериесӧ.
Кор Смолярчук ужнайтіс, Волошенко юаліс сылысь:
— Мыйысь ті шогсянныд, старшина ёрт?
Шудаяслӧн оз овлы татшӧм чужӧм.
— Некор тэныд кывзыны менам шогсьӧм йылысь.
Мун нарядӧ, оправдывайт дӧверие, — гажтӧма шуис Смолярчук да петіс.
Столӧвӧй да кухня идралӧм бӧрын Волошенко бура мыссис, щӧткаӧн шыльӧдыштіс машинкаӧн шырӧм юрсисӧ, вурыштіс гимнастёркаас лым кодь еджыд выль подворотничок, весаліс обмундирование, пасьтасис да, подтянутӧй, бравӧй, дзирдалысь синъяса, стрӧг чужӧма, мӧдӧдчис примитны заставаын дежурство.
Минута мысти Волошенко, соскас гӧрд повязкаа, ветлӧдліс телефоннӧй аппаратъяс дорын, казармаын, дворын, гӧтӧвитіс служба кежлӧ пограничнӧй нарядъяс.
Смолярчук тэчис кӧлуйсӧ чемоданӧ, гусьӧник видзӧдіс ёрт бӧрсяыс, вежаліс сылӧн деловитостьлы, сылӧн дзебтӧм радлунлы.
Вежаліс да, пӧжалуй, неуна ревнуйтіс.
Смолярчук торйӧн ёна радейтіс пограничнӧй службалысь тайӧ видсӧ — заставаын дежурство.
Ставӧн ӧнӧдз лыддьылісны, мый сійӧ зэв бура справляйтчӧ дежурнӧйлӧн обязанностьясӧн.
Кольӧ воджын, во, и ставӧн шуасны, мый Волошенко оз омӧльджыка дежурит Смолярчукысь да мый Тюльпанов бура помаліс понъясӧс велӧдан служба кузя школа да зэв бура уджалӧ Витязькӧд, ньӧти абу омӧльджык аслас учительысь.
А гашкӧ, некод нинӧм оз шу, гашкӧ, некод и оз казьтыштлы старшина Смолярчукӧс...
Мунас, и ставӧн вунӧдасны!
Ассьыс этшаник эмбурсӧ тэчӧм бӧрын Смолярчук сюйис чемодансӧ крӧвать улас да, кор гӧгӧрвоис, мый казармаын некод абу, матыстчис пирамида дорӧ, босьтіс ассьыс автоматсӧ да малыштіс сійӧс.
— Мый, старшина ёрт, решитінныд прӧщайтчыны? — кыліс сійӧ ӧти пограничниклысь гӧлӧс.
Смолярчук бергӧдчис.
Салдат сьӧлӧмсяньыс нюмъяліс, частӧ лапйӧдліс еджгов кузь синлысъяссӧ.
Смолярчук нетшыштіс кисӧ пирамида дорысь, кыдзи быттьӧ биӧ инмӧдчис, да бӧр локтіс аслас койка дорӧ.
Дивӧ, кутшӧм сійӧ небыд да кутшӧм лӧсьыд местаын сулалӧ — дзик ӧшинь дорын, код пыр тыдалӧны и Карпатскӧй гӧраяс, и дженьыдика Тисса ю, и виноградникъяс, и петысь шонді, и рытъя кодзувъяс, и мӧдар берегса, границасайса кӧлӧкӧльня шпиль.
Куим во Смолярчук узьліс салдатскӧй койка вылын, а аски...
Демобилизуйтӧма!
Помасис граница бердын олӧм!
Мун кытчӧ окота, вӧч мый кӧсъян.
Аскиа лунсянь капитан Шапошников черкнитас тэнӧ личнӧй состав списокысь, и тэ он кут нуны секретын либӧ дозорын служба.
Демобилизуйтӧма!
Тэнад автоматыд вуджас Тюльпановлы либӧ мӧд том салдатлы.
Тэнад койка вылын, вермас лоны, кутас узьлыны сійӧ жӧ Тюльпановыс.
Дозорнӧй трӧпаӧд, кодӧс талялісны тэнад кокъясыд Тисса берег пӧлӧн, кутас ветлӧдлыны кодкӧ мӧд.
Заставалӧн олӧмыс, кор Смолярчук пукаліс койка вылын да думайтіс шог мӧвпъяс, муніс аслас чередӧн.
Муніс граница вылӧ суровӧй, сёрниттӧм Грачёв.
Муніс туйяс вожаланінӧ ефрейтор Березовский.
Воши руа пемыдӧ вожатӧй Чистяков аслас сьӧд, ни ӧти еджыд чуттӧм сторожевӧй овчарка Кымӧркӧд.
Видзчысьӧмӧн, кокньыдика тувччалігтыр, вуджӧръяс кодь шытӧмӧсь, мунісны Векни сёнлань Ковалёв да Ласточкин.
Накӧд муніс кузь гӧна, ыджыд Барс.
Тапсьӧдіс трӧпа кузя да воши пемыдас паськыд пельпомъяса сержант Корж.
Лӧсьӧдчисны мунны граница вылӧ Тюльпанов, Федоренко да мукӧдъяс.
Абу лӧсьыд сьӧлӧм вылас пограничниклы, коді кутіс комын ӧкмыс нарушительӧс, весь овны татшӧм руа, тревожнӧй войӧ, кор сылӧн став ёртъясыс мунісны оружиеӧн.
Гашкӧ, буретш тавой, буретш сійӧ местаӧдыс, кӧні он ло тэ, и заводитлас писькӧдчыны кутшӧмкӧ лазутчик.
И тэ кӧ эськӧ вӧлін сэні, видзин кӧ тайӧ зэв важнӧй направлениесӧ, дзик эськӧ кылін враглысь гуся кок шысӧ, ас кадӧ сувтін сылӧн гуся туй вылӧ, кутін, обезвредитін.
Тайӧ эськӧ вӧлі тэнад нелямынӧд победа, вермас лоны, медся славнӧйыс, коді венчайтӧ тэнсьыд пограничнӧй службатӧ.
Смолярчук петіс ывлаӧ, пуксис муӧ сюйӧм ва тыра бӧчка дорын сулалысь скамья вылӧ, ӧзтіс чигарка да привычка серти, кодӧс шедӧдіс граница вылын, кутіс видзӧдны заставасӧ быд боксянь кытшалысь руд пемыдӧ.
Ыркыд войтӧв вайис гӧраса шоръяслысь шумсӧ.
Лунвылын, сэні, кӧні вӧлі Цыганскӧй слӧбӧда, кодкӧ ворсіс скрипкаӧн.
Тисса шуйга берегын, коді ру вӧснаыс муртса тыдаліс, юргис вичко кӧлӧкӧл да кучкаліс кад либӧ исполняйтіс религиознӧй обряд.
Но вот став тайӧ шыяс дінас ӧтлаасис ещӧ ӧти.
Сійӧ муртса кыліс, но Смолярчук пыр жӧ кыліс сійӧс, вунӧдіс став мукӧд шыяссӧ.
Тайӧ вӧлі Витязьлӧн шогпырысь никсӧм.
Смолярчук дрӧгнитіс, чеччис да тэрыб воськовъясӧн мӧдӧдчис вольерлань.
Застава канцеляриялӧн восьса ӧшинь увті мунігӧн сійӧ аддзис капитан Шапошниковӧс.
— Тайӧ ті, старшина?
— Ме, капитан ёрт... вӧвлӧм старшина.
— Кытчӧ сідзсӧ тэрмасянныд, вӧвлӧм старшина? — юаліс Шапошников.
Гӧлӧс сертиыс тӧдчис, мый сійӧ нюмъяліс.
— Да со... Витязь чуксалӧ.
Капитан кывзысьыштіс:
— Да, шогсьӧ понйыс!
Смолярчук матыстчис ӧшинь дорӧ да эскӧмӧн, мый сылы оз ӧткажитны, спокойнӧя шуис:
— Капитан ёрт, разрешитӧй меным талун нуны Витязькӧд служба.
— Прӧщайтчыны границакӧд кӧсъянныд?
Шапошников виччысис, мый шуас старшина.
Смолярчук чӧв оліс, зумыша видзӧдіс муӧ.
— Разрешайта.
Мунӧй.
Босьтӧй аскӧдныд Тюльпановӧс, — эз вермы виччысьны аслас юалӧм вылӧ вочакыв да шуис Шапошников.
Руыс дзикӧдз матысмис застава дорӧ: оз нин вӧлі тыдавны не сӧмын гӧраяс, но и офицерскӧй керка, пывсян, вышка...
Кыз слӧйӧн руыс тупкис мусӧ.
Смолярчук да Тюльпанов кималасӧн мунісны Витязь бӧрся Тисса береглань.
— Старшина ёрт, кымынӧдысь ті мунанныд нарядӧ? — суӧдіс Смолярчукӧс да юаліс Тюльпанов.
— Артавны кӧ, тысячаӧд лоӧ...
— О-о!
А ме... — Тюльпанов сюся видзӧдліс шуйгавылӧ, сэсся веськыдвылӧ. — А мый ті чувствуйтінныд, кор тіянӧс первойысь назначитісны войся нарядӧ?
— Татшӧм поводдя дырйи, Тюльпанов ёрт, оз больгыны, а кывзысьӧны...
Вот ми и граница вылынӧсь, — кӧзяин моз гӧгӧр видзӧдігтыр да боеприпасъяссӧ машинальнӧя видлалігтыр шуис сійӧ некымын минута мысти.
Наряд разӧдчис да мӧдӧдчис дозорнӧй трӧпаӧд Тисса пӧлӧн.
Медводзын мунісны Смолярчук да поводӧд кутӧм Витязь.
Тюльпанов локтіс на бӧрся, инструкторсянь метр дас сайын.
Тані, дзик Тисса бердын, мыйлакӧ вӧлі омӧльджыка руа, ӧткымынлаті весиг тыдаліс вӧр да Соняшна гӧра.
Тюльпанов сюся кывзысис да видзӧдіс.
Тайӧ первой войнас ставыс сылы кажитчис вӧвлытӧмӧн.
Соняшна гӧра вӧлі быттьӧ дзик граница дорын: нюжӧд китӧ — и тэ инман гӧраас.
Лунын Тисса вӧлі лӧнь, а ӧні сійӧ шумитіс берегдорса бадьясын да кустъясын, ляпкыд лыа кӧсаясын, кӧрт туй пос улын гырысь изъяс пӧвстын.
Тюльпанов тані вӧлі луннас да бура тӧдмаліс местасӧ, но ӧні эз тӧд сійӧс.
Кӧні бакенщиклӧн киссьӧм керкаыс?
Кӧні чардбиӧн жугӧдӧм пуыс?
Кӧні нитшсялӧм ыджыд изйыс?
Лунын, гӧлубӧй енэж улын, шондіа дырйи эз сэтшӧм гораа кывны дозорнӧй трӧпа вылын кок шыяс.
Луннас ставыс вӧлі гӧгӧрвоанаджык, прӧстӧйджык, а ӧні...
А мыйся кышакылӧм то эстӧн, веськыдвылас, кӧні сьӧдӧдыштӧ пуяслӧн йылыс?
Топольяс кышӧдчӧны коръяснас али?..
Мыйся шум то эстӧн, шуйгавылас?
Уси юӧ му комӧк али пелысӧн видзчысьтӧг сыныштӧмысь сялькнитчис ва?
Тюльпанов чужис да быдмис ыджыд донецкӧй карын да военнӧй службаӧдз ни ӧти вой эз коллявлы восьса енэж улын, гӧраясын, ю дорын либӧ степын.
Тшӧкыдджыкасӧ войшӧр кадӧ сійӧ чорыда нин узис.
Некор нэм чӧжыс сійӧ эз веськавлы некутшӧм опасностьясӧ, та вӧсна сійӧ лёка ориентируйтчис да нервничайтіс ӧні, быдласянь сылы кылісны подозрительнӧй кышакылӧмъяс.
Автоматсӧ водзлань чургӧдӧмӧн Тюльпанов муніс водзӧ.
Ылалыштіс трӧпа вылысь, конъясис изйӧ да уси.
— Мый лои? — вашкӧдігтыр юаліс Смолярчук, коді котӧртіс Тюльпанов дінӧ да копыртчис сы весьтӧ.
— Сідз... Нинӧм... — Тюльпанов чеччис пыркӧдчигтыр.
— Переживайтан? — збодеритыштӧм могысь старшина тапнитыштіс напарниклы пельпомас: — Терпит, салдат, генералӧн лоан!
Найӧ бара торйӧдчисны да чӧла мӧдӧдчисны граница пӧлӧн.
Руыс вочасӧн кутіс бӧрыньтчыны, тупкис гӧра ущельеяс, вӧр доръяс, васӧд увтасінъяс, мездіс аслас пленысь гӧраяс, вӧр да берегдорса эрд.
Енэжсӧ ставнас тупкисны сьӧкыд пемыд кымӧръяс.
Недыр мысти енэж шӧрыс кутіс югдыштны, тыдовтчис чусыд гӧгрӧс тӧлысь.
Сійӧ югдӧдіс недыр, сӧмын ӧти здук, но Тюльпанов век жӧ удитіс казявны Тисса весьтса скала вылысь кык вӧсньыдик крестассьӧм визь.
Тайӧ кӧрт крест, памятник зонлы да нывлы, кодъяс пӧгибнитӧмаӧсь тані кольӧм нэмын на.
Предание висьталіс, мый найӧ радейтісны ӧта-мӧднысӧ, но лёк йӧз заводитісны найӧс торйӧдны.
Найӧ эз миритчыны.
Найӧс венчайтіс йӧзысь гусьӧн аслас обрядъяс серти тӧлыся тувсов вой.
Ӧтнасӧн пышкайяс сьылісны налысь шудсӧ, а водз асывнас, шонді петтӧдз, верӧс да гӧтыр кайисны медся джуджыд скала вылӧ да, кияснаныс кутчысьӧмӧн, шыбитчисны увлань, кӧдзыд Тиссаӧ.
Найӧ решитісны, мый торйӧн олӧм дорысь бурджык пӧгибнитны ӧтлаын.
И на кулӧм бӧрын бур йӧз сувтӧдісны памятник великӧй любовь честь кузя.
Тюльпанов думыштіс, мый, гашкӧ, радейтысьясыс мунісны тайӧ жӧ трӧпаӧдыс, кыті муніс ӧні сійӧ.
Интереснӧ, мый йылысь найӧ сёрнитісны кулӧм водзвылас?
Ёрисны ассьыныс палачьяссӧ?
Юрбитісны енлы?
«Ме эськӧ воюйті, а эг шыбитчы скала вывсянь!»
«Радейтысьяслӧн скала», кыдзи сійӧс нимтісны тані, коли бӧрӧ.
Тюльпанов бара кутіс думайтны аслас служба йылысь.
А мый, ӧні кӧ нарушитель писькӧдчӧ границалань, вуджӧ Тисса вомӧн, дзебсис изъяс сайӧ либӧ кустъяс пӧвстӧ?
Синъяссӧ паськӧдӧмӧн Тюльпанов видзӧдіс войся пемыдас, ӧтарӧ, бергӧдлывліс юрсӧ то шуйгавылӧ, то веськыдвылӧ, бергӧдчывліс мышкас.
Сійӧ кӧсйис кывны ставсӧ, мыйӧн оліс войся граница.
Водзвылын трӧпа вылӧ пемыдсьыс петіс мыйкӧ сьӧд, коді вӧлі гусьӧн писькӧдчысь морт кодь.
Тюльпанов сувтіс, веськӧдіс автоматсӧ подозрительнӧй чут вылӧ да условнӧй сигналӧн чукӧстіс ас дінас нарядлысь старшӧйсӧ.
Смолярчук да Витязь гусьӧник локтісны котӧрӧн.
Найӧ кыкнанныс водісны Тюльпановкӧд орччӧн.
Овчарка вӧлі спокойнӧй.
— Мый лои? — вашнитіс старшина.
Том салдат довкнитіс юрнас сылань, кӧні сьӧдӧдіс мортлӧн силуэт:
— Морт сулалӧ.
Смолярчук нюмъёвтіс:
— Пу сійӧ!
Тюльпанов лэдзис автоматсӧ.
Сылы вӧлі яндзим.
Смолярчук бурӧдіс сійӧс:
— Нинӧм, эн шогсьы весьшӧрӧ.
Меным первойсӧ быд куст улысь жӧ нарушитель кажитчыліс.
Ылісянь, Тисса мӧдлапӧвсянь, бара кыліс вичко кӧлӧкӧл шы.
Тюльпанов тувкис Смолярчуклы:
— Кытысянь тайӧ?
— Мӧдарладорас, граница сайын, — спокойнӧя шуис старшина. — Буракӧ, кутшӧмкӧ праздник, вот и звӧнитӧны.
Мӧдӧдчисны водзӧ.
Ӧні Тюльпанов видзӧдаліс гӧгӧр, терпитӧмӧн кывзысис войся пемыдас, поліс ещӧ ӧтчыд аддзыны сійӧс, мый эз вӧв, кыпӧдны лӧжнӧй тревога.
Тадзи сійӧ муніс метр сё да друг бура кыліс кустъяс пиысь кышакылӧм.
Шӧйӧвошӧмӧн сувтіс, эскис и эз эскы аслас пельяслы, мӧвпаліс, колӧ али оз ков сетны старшиналы сигнал.
Но сійӧ ачыс чукӧстіс том салдатӧс ас дінас.
— Кылан? — юаліс Смолярчук.
— Да, — вашнитіс Тюльпанов.
Витязь зэлӧдіс кӧвсӧ, нетшкысис кустъяс пиӧ.
— Водзӧ! — прикажитіс старшина, бергӧдчыліс Тюльпановлань, шуис: — Ме бӧрся!
Лежнӧг кустъясӧ чужӧмсӧ да кияссӧ парсалігтыр Смолярчук писькӧдчис берегдорса кустарник пӧвстті да петіс служебнӧй полоса дорӧ, кытысянь кыліс кышакылӧм.
Враг кӧ писькӧдчис граница вомӧн, то татчӧ, полоса вылӧ, сійӧ колис ассьыс кок туйсӧ.
Смолярчук включитіс пӧнар.
Да, небыд му вылын бура тӧдчисны кутшӧмкӧ кок туйяс.
Старшина пидзӧсчанясис да кутіс сюся видзӧдны кок туйяссӧ.
Тюльпанов волнуйтчӧмӧн видзӧдіс опытнӧй следопыт удж вылӧ.
— Нарушитель?
— Нёль кока нарушитель.
Дикӧй кабан юны котӧртӧма.
Сувтӧд пас.
— Мыйла?
— Медым оз вун местаыс.
Тюльпанов видзчысьӧмӧн, ньӧти шумиттӧг вундіс ньӧр, сатшкис сійӧс небыд муӧ.
— Но, а ӧні мунам асланым туй кузя, — шуис Смолярчук.
Найӧ бӧр петісны дозорнӧй трӧпа вылӧ да бара ньӧжйӧник мӧдӧдчисны Тисса пӧлӧн, сюся прӧверяйтісны служебнӧй полоса.
361 номера погранзнаксянь некымын метр асыввылӧджык пограничникъяс сувтісны.
Найӧ казялісны вӧв кок туй, коді бура тӧдчис сьӧд му вылын.
Смолярчук копыртчис, чӧла изучайтіс кок туйяс.
Тюльпанов виччысис, мый старшина сувтас да спокойнӧя шуас: «Вӧв мунӧма юны».
Старшина чӧв оліс.
— Мый, абу вӧв? — эз вермы терпитны да юаліс Тюльпанов.
— Да, буракӧ, абу вӧв.
Смолярчук век на видзӧдаліс кок туйяссӧ да тревожнӧя мӧвпаліс.
Кутшӧм вӧв вермис лоны войнас тані, дзик граница дорын?
Кок туйясыс мунісны сӧмын ӧтарӧ — миянлань.
Вӧлыс кӧ колхознӧй, то эз жӧ вермы сійӧ лэбзьыны Тисса дорӧ воздухӧд, а бӧрсӧ мунны му кузя.
Кӧнӧсь ю дорӧ лэччан кок туйясыс?
Смолярчук чышкыштіс муӧссьӧм кисӧ лысваа турунӧн, сувтіс:
— Видзӧд сюся, Тюльпанов!
Чӧла, видзчысьӧмӧн, быд здук дасьӧсь уськӧдчыны да дорйысьны, найӧ мӧдӧдчисны вӧв кок туй кузя.
Витязь пыр ёнджыка тӧждысис, нетшкис кӧвсӧ, кыпӧдліс щӧть моз гӧнсӧ да терпитны вермытӧмысла ньӧжйӧник никсіс.
Смолярчук да Тюльпанов мӧдӧдчисны ӧдйӧджык, пӧшти котӧрӧн.
Берегдорса пемыдсьыс тыдовтчисны Соняшна гӧралӧн улыс виноградникъяс.
Витязь уськӧдчис веськыдвылӧ.
Смолярчук ӧзтіс пӧнарсӧ, югдӧдіс тӧрытъя зэрӧн топӧдӧм мусӧ. Сэні тӧдчисны каблукъясас подковъяса да ныръясас сера пластинкаяса ыджыд башмак туйяс.
— Нарушитель!
Заставаса узьлан комната ӧдзӧс воссис да сэтчӧ ӧдйӧ пырис дежурнӧй Тарас Волошенко:
— Сувтны оружиеӧн!
Вывлань лэбзисны прӧстыняяс, эшкынъяс.
Наряд бӧрын шойччысь став пограничникъяс ӧти здукӧн чеччыштісны крӧватьяс вылысь.
Ставныс ӧттшӧтш пасьтасисны, помасисны, вооружитчисны.
Волошенко котӧртіс водзӧ.
Сылы паныд локтіс заставаса начальник, мунігмозыс кизявліс гимнастёркасӧ.
Волошенко сэтшӧма волнуйтчис, сэтшӧм ыджыд чувствоӧн выполняйтіс ассьыс службасӧ, мый эз вермы сразу доложитны капитанлы граница вылын лоӧмтор йылысь, заводитіс мыктавны.
Медбӧрын дугдіс волнуйтчыны да рапортуйтіс:
— Капитан ёрт!
Рядӧвӧй Тюльпанов докладывайта витӧд ориентирсянь: куимсё квайтымын ӧтиӧд номера погранзнаксянь некымын метр асыввылынджык аддзӧма нарушительлысь кок туй, коді нуӧдӧ миянлань.
Заставаӧс кыпӧдӧма тревога серти.
Смолярчук вӧтчӧ нарушитель бӧрся Сырая сёнлань.
Шапошников спокойнӧя, увереннӧя вештыштіс штора, коді тупкис витӧд застава граница участоклысь да сы бердса районлысь схема.
Сы распоряжениеын вӧліны лыда минутаяс, колӧ кӧть дженьыдика донъявны обстановкасӧ.
Бинокль, планшет, пистолетӧ запаснӧй обоймаяс, гранатаяс, ракетница да сылы патронъяс лӧсьӧдалігмоз Шапошников мӧвпаліс.
Кок туйсӧ казялӧма 361 номера погранзнак дорын.
Нарушитель веськӧдчӧма Сырая сёнлань, кӧні нарядъяс эз вӧвны.
Кыдзи сійӧ мунас водзӧ?
Навернӧ, оз пет удобнӧй сёнысь: сэні быдмӧны сук кустъяс, пыдӧсӧдыс визувтӧ шор, а вылыс помыс пӧшти петкӧдӧ туй вылӧ, коді нуӧдӧ Яворскӧй шоссе вылӧ.
Шапошников примитіс решение тупкыны содтӧд нарядъясӧн граница да мӧдӧдны тылӧ пограничникъяслысь группа, медым панйыны нарушительӧс.
Капитан Шапошников прикажитіс заставаса дежурнӧйлы доложитны комендатура штабӧ обстановкасӧ да ассьыс решениесӧ, а ачыс пуксис вӧв вылӧ да тӧвзис Сырая сёнлань, Смолярчук туй кузя.
«Учитель» да «Пастух» мунісны кӧлӧкӧльняысь сэки на, кор руыс ставнас тупкис Тиссасӧ да сылысь ньывкӧс шуйга берегсӧ.
Писькӧдчисны ю дорӧ пӧшти кималасӧн, полісны паныдасьны венгерскӧй пограничнӧй патрулькӧд.
Ёна отсаліс «Пастухлӧн» гӧтырыс кӧлӧкӧльня вылын аслас уджӧн: рудоватпемыдын ориентируйтчисны кӧлӧкӧл звӧн серти.
Дзик орччӧн кыліс кӧлӧкӧл шы, а каменнӧй вичко эз нин тыдав: ставнас вошӧма ру пиӧ.
Медся сюсь пограничнӧй син эз аддзы эськӧ ӧні, ру пиысь, «Пастухӧс» да «Учительӧс».
Лазутчикъяслӧн мышканыс сьӧкыд рюкзакъяс, тасмаяс костас гранатаяс, зепъясас пистолетъяс, а мунісны найӧ тэрыба да шытӧг, некодӧн аддзытӧмӧсь да кывтӧмӧсь, кыдзи существояс, кодъясӧс чужтӧма руӧн да кодъяс олӧны ру пиын.
Найӧ воисны Тисса дорӧ.
Тані вӧлі неуна югыдджык мукӧдлаын дорысь, сы вӧсна лазутчикъяс и тӧдчисны руд пемыдас асланыс сьӧд паськӧмӧн.
Дубашевич пӧрччис ассьыс грузсӧ, видзчысьӧмӧн лэдзис сійӧс аслас спутник кок улӧ.
Мӧдыс тэрыба да кужӧмӧн разяліс тасмаяссӧ вьюкысь, коді вӧлӧма неыджыд резинӧвӧй пыжӧн.
Звӧнар восьтіс кран, и пыжыс кутіс ӧдйӧ пӧльтчыны, ыдждыны, гӧгрӧсмыны.
«Пастух» нетшыштіс «Учительӧс» пинжак пӧлаӧдыс: лӧсьӧдчы пӧ.
Пыжыс шытӧг исковтіс ва вылӧ.
«Пастух» воськовтіс пыжӧ.
Дубашевич пуксис жӧ, и пыж торйӧдчис берег дорысь.
Ылын бувгис кӧлӧкӧл.
Визув Тисса ӧдйӧ вайӧдіс пыжсӧ веськыдвыв, джуджыд берег дорӧ, кӧні быдмисны кустъяс.
Дубашевич веськӧдіс автоматсӧ пемыд кустъяс вылӧ, а вуджӧдчысь кутчысис багырӧн бадь вужъясӧ да, ӧтарӧ-мӧдарӧ кыйялігтыр, видзчысьӧмӧн сувтӧдіс пыжсӧ берег дорӧ.
— Эгӧ ылалӧй? — югдӧдысь цифраяса компас вылӧ видзӧдлігтыр немецкӧйӧн юаліс Дубашевич.
Вуджӧдчысь довкйӧдлыштіс юрнас:
— Энӧ тӧждысьӧй.
Кӧлӧкӧл бувгӧ шуйгавылынджык.
Сідзкӧ, миянӧс петкӧдіс кытчӧ колӧ.
«Пастух» разис тасмаас кӧрталӧм вӧв кокъяс, сюйис найӧс киясас да кокъясас да бауӧн петіс пыжысь, лӧсьӧдіс мышсӧ «Учительлы».
Мӧдыс верзьӧмӧн пуксис проводник вылӧ.
Коксӧ муӧ инмӧдлытӧг сійӧ бергӧдіс «вӧлӧс» береглань.
«Бизонлӧн» инструкция серти сійӧ должен вӧлі вуджны границасӧ сӧмын тадзи — вуджӧдчысь мыш вылын.
Дубашевич эз тӧд, мый «Бизон» сылы тшӧктіс вуджны сідзи жӧ, кыдзи коркӧ тшӧктыліс Кларклы.
«Пастух» надзӧник мӧдӧдчис водзӧ; зверь моз исаліс воздухсӧ да кывзысис, оз-ӧ вай тӧлыс салдатскӧй шинель дук, коді сквӧзь йиджтысьӧма табак тшынӧн, оз-ӧ трачмун пограничник кок улын увтор.
Гӧгӧр вӧлі чӧв-лӧнь.
Лючки-ладнӧ вуджисны служебнӧй полоса.
Прӧйдитісны запретнӧй пограничнӧй зонаӧд важӧн нин кӧдзлытӧм да гӧрлытӧм, эндӧм муяс вомӧн, петісны виноградникъяс вылӧ — и век сувтыштлытӧг, шойччытӧг.
«Пастух» сьӧкыда лолаліс, пӧшти киргис, муніс нин медбӧръя вынъяссьыс, мышкыс ставнас вазис, но сійӧ муніс и муніс сӧветскӧй территория пытшлань.
— Тырмас! — вашнитіс Дубашевич.
«Пастух» сувтіс.
«Учитель» видзчысьӧмӧн чеччис муӧ, пуксис вуджӧдчыськӧд орччӧн, кутыштіс сійӧс пельпомӧдыс, перйис зепсьыс коньяк тыра фляга:
— Юышт!
«Пастух» босьтіс флягасӧ, горша, лолыштлытӧг, юис пӧшти ставсӧ, мый сэні вӧлі.
— Мунышт ещӧ неуна территория пытшланьыс, а сэсся верман бӧр бергӧдчыны аслад кӧлӧкӧльня вылӧ.
Прӧщай! — шуис Дубашевич.
— А кыдзи нӧ грузыс? — «Пастух» кокньыдика вӧрзьӧдыштіс мышсьыс грузсӧ.
— Бӧр ну, мӧдысьджык разберитчам.
Мун!
— Прӧщайтлӧй!
Мед сетас тіянлы енмыс... — «Учительлы» пеляс вашнитіс вуджӧдчысь.
«Царство небеснӧй тэныд, звӧнар», — думсьыс шуис «Учитель» да воши ру пиӧ.
Ассьыс кок туйсӧ сійӧ киськаліс химикалийясӧн.
Врагӧс преследуйтігӧн Смолярчук аддзис, мый Витязь ньӧти падъявтӧг мунӧ свежӧй кок туй кузя.
Овчарка вот-вот суӧдас нарушительӧс.
Витязь кыскис Смолярчукӧс ас бӧрсяыс крут пӧра пӧлӧн, уськӧдчис пемыд вӧрӧ.
Тюльпанов дыр котӧртіс Смолярчук бӧрся, но сэсся ёна мудзис.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый сійӧ кӧсйис лоны инструкторкӧд орччӧн, век жӧ пыр колис и колис старшинаысь.
Регыд мысти сійӧ мӧдӧдчис восьлӧн да дзикӧдз кольччис.
Смолярчук саяліс нин.
Яндзим вӧлі аслас слаблунысь, но нинӧм эз вермы вӧчны аскӧдыс.
Весьшӧрӧ страдайтіс Тюльпанов: сійӧ эз на тӧд, мый медся выносливӧй бегун эз вермы эськӧ вӧтчыны Смолярчук бӧрся.
Лолыштӧм бӧрын Тюльпанов котӧртіс водзӧ.
Старшина вӧлі ылын водзын.
Витязь котӧртіс пыр ӧдйӧджык и ӧдйӧджык.
Весиг и Смолярчук муртса нин вермис вӧтчыны сы бӧрся.
Татшӧм ӧдйӧ котӧртны позьӧ вӧлі ещӧ вит, уна вылӧ — дас минута.
Збыльысь, регыд Смолярчук зэлӧдіс кӧвсӧ, кутчысис пуӧ, медым кутыштны Витязьӧс да лолыштны.
Овчарка сувтіс.
Сьӧкыда лолалігтыр ёна пӧсялӧм Смолярчук видзӧдіс вӧр пытшкӧ, эз-ӧ дзебсьы кытчӧкӧ коз пу улӧ нарушитель.
Кыдз быттьӧ некод абу, ставыс лӧнь.
Чӧв-лӧньыслы вериттӧг Смолярчук разис кӧвсӧ Витязь ошейникысь да мӧдӧдіс сійӧс водзӧ:
— След, след!
Корсь!
Овчарка кыккокйыв тӧвзьыштіс пемыд коз вӧрлань.
Сэтчӧ дзебсьылӧм вуджӧдчысь чеччыштіс, котӧртіс кыз пожӧм дорӧ, медым сы сайсянь лыйны понйӧс.
Сійӧ лэптіс нин пистолетсӧ, но лыйны эз удит.
Витязь чеччыштіс, сатшкысис пиньяснас нарушительлы веськыд киас сідзи, мый нарушитель лёкысь горӧдіс доймӧмысла.
Сійӧ шыбитіс оружиесӧ, кутіс чужъявны понйӧс, зілис мынтӧдчыны сыысь.
abu
Котӧрӧн воис Смолярчук, уськӧдчис враг вылӧ, кӧрталіс сійӧс.
Сэсся сійӧ прикажитіс овчаркалы «пукавны» да лыйис ракетницаысь, медым тӧдіс заставаса начальник, мый нарушительӧс кутӧма.
Витязь пукаліс старшина кок дорын.
Сійӧ став тушанас дрӧжжитіс скӧрысла.
Кустъяс пӧвстысь петіс эрд вылӧ Тюльпанов.
Аддзис кӧрталӧм нарушительӧс, сувтіс.
Первойысь аслас синъясӧн сійӧ аддзис ловъя врагӧс.
— Видзӧд тайӧ грӧмилӧ вылас, — шуис Смолярчук, — да тӧд, кутшӧм сійӧ, первойя нарушительыс, кодӧс кутін.
— Да ме ӧмӧй...
Том пограничниклӧн правдивӧй чужӧмыс бура петкӧдліс ставсӧ, мый вӧчсис сы сьӧлӧмын.
Яндысьӧмсӧ да шӧйӧвошӧмсӧ венӧм бӧрын сійӧ чорыда шуис:
— Старшина ёрт, тайӧс кутӧм кузя менам абу некутшӧм пай.
Нарушитель сьӧкыда ымӧстіс, кутіс киргыны.
Смолярчук эз чайт, мый кутӧм враг кулӧ, да зывӧкпырысь видзӧдліс сы вылӧ пельпом вомӧныс.
Тайӧ кадас вӧрса эрд вылӧ ратшкӧдчигтыр петіс плешкас еджыд звездаа воронӧй вӧв.
Сы вылын пукаліс Шапошников.
Смолярчук доложитіс:
— Капитан ёрт, граница вуджысьӧс кутӧма.
Ловйӧн кутім.
Заставаса начальник лэччис вӧв вылысь да сувтіс нарушитель водзӧ.
Сійӧ вӧлі кулӧма нин.
Шапошников чуймӧмпырысь юалана видзӧдліс шӧйӧвошӧм Смолярчук вылӧ.
— Ловъя вӧлі, капитан ёрт.
Збыльысь! — дорйысис старшина. — Ни ӧти рана сы вылысь онӧ аддзӧй.
Шапошников видліс нарушительлысь пульссӧ, видзӧдліс синаканьяс вылас:
— Сьӧлӧмсӧ парализуйтӧма либӧ ачыс отравитчӧма.
— Кор нӧ сійӧ вевъяліс?
Кияссӧ ӧд сылысь кӧрталӧма.
Шапошников видзчысигтыр перйис диверсант подсумокысь граната, разрядитіс.
— Отъявленнӧй! — шуис сійӧ. — Кытчӧ писькӧдчис?
Кутшӧм задание вӧлі сылӧн? — Чӧв олыштӧм бӧрын сійӧ нюжӧдіс кисӧ том салдатлы: — Бура заводитчӧмӧн, Тюльпанов ёрт.
А тіянӧс, старшина, круглӧй счётӧн.
Нелямынӧд!..
И медбӧръя.
— Сы кузя, мый нелямынӧд, абу прӧтив, а вот медбӧръя йывсьыс... — Смолярчук лӧсьӧдыштіс гимнастёркасӧ, шыльӧдыштіс юрсисӧ да сувтіс веськыда. — Капитан ёрт, кора тіянӧс ходатайствуйтны командование водзын, медым колисны менӧ сверхсрочнӧйӧ.
Шапошников нюжӧдіс кисӧ старшиналы:
— Радпырысь поддержита тіянлысь корӧмтӧ, Смолярчук ёрт. — Сійӧ чӧв олыштіс, сэсся содтіс нюмъялігтыр: — Колӧ шуны, ме медбӧръя здукӧдзыс эг верит, мый ті мунанныд заставаысь.
— Верми эськӧ и мунны, эг кӧ эськӧ... эг кӧ эськӧ гӧгӧрво, мый ме эг на настӧящӧя уджав граница вылын.
— Но, тайӧ ті весьшӧрӧ!
Тайӧ ӧмӧй абу настӧящӧй удж? — Шапошников довкнитіс юрпас кулӧм диверсантлань. — Кутны нелямын татшӧм негӧдяйӧс!
Ті, гашкӧ, талун энӧ лэдзӧй взорвитны электростанция либӧ вӧчны поездлы крушение...
— Сідзтӧ, дерт, сідз... — шуис Смолярчук. — Но век жӧ ме граница вылын ӧттор-мӧдтор эг на вӧч.
ДАС КОЙМӦД ГЛАВА
Водз асывнас шонді петтӧдз генерал Громада, полковник Шатров да майор Зубавин воисны Сьӧд вӧрӧ, кӧні куйліс граница вуджысьлӧн шойыс.
Сэні, заставаса начальник да сылӧн пограничникъяс кындзи, вӧлі нин отряд штабса начальник.
Сылысь доклад кывзӧм бӧрын, шой вылӧ видзӧдігӧн Громада юаліс:
— Ӧтнас вӧлӧма?
— Огӧ на тӧдӧй, генерал ёрт.
— Пыр жӧ котыртӧй следсӧ бӧрланьӧ проработайтӧм.
— Кывза!
Разрешитӧй выполняйтны приказание?
— Выполняйтӧй.
Виччыся тіянлысь донесениеястӧ райотделын.
Некымын минута мысти отряд штабса начальник, капитан Шапошников, старшина Смолярчук да сылӧн розыскнӧй овчарка саялісны вӧрӧ.
Громада скӧрысь пуркнитіс аслас куслытӧм каллянсьыс тшынсӧ Шатровлань да Зубавинлань да дӧзмӧмпырысь шуис:
— Торкисны тіян виж фуражкаясныд став ӧбеднясӧ, чекист ёртъяс.
Нинӧм нин оз висьтав нарушитель, кытчӧ да код дінӧ вӧлі мунӧ.
Ни ӧти огнестрельнӧй либӧ штыкӧвӧй рана, а век жӧ кулӧма.
Громада тшӧктіс пограничникъяслы, кодъяс видзисны шойсӧ, вешйыны бокӧ.
Генерал, полковник да майор ӧткодя зывӧкпырысь матыстчисны дзоридзалысь кизил пу дорӧ, код улын аддзис аслыс медбӧръя оланінсӧ «Пастух», коді лыддьыссьыліс кутны позьтӧм вуджӧдчысьӧн да контрабандистӧн.
Сылысь куртка соссӧ да гачкоксӧ дзикӧдз косявлӧмаӧсь Витязьлӧн пиньясыс.
Куйліс сійӧ гатшӧн, кӧрталӧм кияссӧ лёкногӧн музгыльтӧма коссьыс улӧджык.
Гезйӧн кӧрталӧм дженьыд кыз кокъяссӧ муртса абу лэптӧма щӧкаӧдзыс.
Рушмӧм банбокъясыс пыктӧмаӧсь, сьӧдӧдӧмаӧсь.
Зӧртуся кыз нырыс вешйӧма чужӧм шӧрсьыс, пӧлӧстӧма чужӧмсӧ.
Ӧшӧдчӧм курччалӧм вомдоръясас едӧма сьӧд вир.
Пыдӧдз вӧйӧм ичӧтик синъяссӧ тупкӧма рогӧвӧй оправаа ыджыд ӧчкиӧн.
Кулӧм мортлӧн няйт рӧма руд юрсиыс, сылӧн сьӧдов курткаыс, морӧсыс, чужӧмыс, киясыс да кокъясыс — ставыс вевттьысьӧмаӧсь гылалӧм коръясӧн.
— Тайӧ сійӧ али абу сійӧ?
Сійӧ, кодӧс виччысям, али абу сійӧ? — Громада локтіс матысса коз пу дорӧ, чегис ӧти лыс да мичаа чышкис шой вылысь гылалӧм коръяссӧ. — Вот ӧні мӧд делӧ.
Чистӧй натура.
Нинӧмӧн абу мичмӧдӧма.
Восьтӧма нырвомсӧ. — Громада бергӧдчис Зубавинлань. — Шойсӧ сетам тэнад распоряжение улӧ, майор ёрт.
Грузитӧй сійӧс да мӧдӧдӧй ас орданыд.
Ставсӧ, мый колӧ вӧчны водзӧ, ми вӧчам сэні, тіянын.
Мӧдім!
Аслыс сапӧг гӧленяс лыскӧн кучкалігтыр Громада мӧдӧдчис машиналань.
Яворын, МГБ райотделын, нарушительлысь шойсӧ медводз вӧлі бура шобӧма.
Эз вӧв кокни тайӧ делӧыс.
Колӧ видлавны уна сё метр вурыс — абу-ӧ дзебӧма сэтчӧ шпионскӧй сведениеяса бумагатор.
Колӧ резьӧдны быд паськӧм увтыс — абу-ӧ сэні инструкция.
Колӧ терпеливӧя разрядитны став патронъяс, кодӧс аддзӧма нарушительлысь, — абу-ӧ на пиын ӧтиын шифровка.
Колӧ нетшыштны башмак пӧтшва, стелька, задникъяссӧ, каблуксьыс набойкаяссӧ — абу-ӧ сэні кутшӧмкӧ вывті важнӧй доказательство нарушительлӧн вражескӧй деятельность йылысь.
Колӧ восьтыны часі вевт, видзӧдлыны лупа пыр механизмсӧ — абу-ӧ сюйӧма сэтчӧ разведцентрлысь кутшӧмкӧ приказ.
Колӧ бура видлавны валюталысь став банкнотъяс — абу-ӧ сэні гуся гижӧд.
Колӧ, медбӧрын, исследуйтны быд предмет, кодӧс аддзӧма преступниклысь, — оз-ӧ отсав сійӧ эрдӧдны кутшӧмкӧ гусятор.
И, медбӧрын, колӧ вундавны шойсӧ, анализируйтны лабораторияын, мый эм желудокас.
Зубавинлӧн да сылы отсасьысьяслӧн кузь кадся удж бӧрын салдатскӧй плащ-палаткаӧн вевттьӧм пызан вылӧ вӧлі тэчӧма: портативнӧй рация, шифръяс да кодъяс, радиограммаяс примитан да передайтан график, уна деньга, Андрей Андреевич Солончак ним вылӧ паспорт, военнӧй билет да колхознӧй справка, пистолет да сылы патронъяс, кык граната, пурт да разведцентрысь шифруйтӧм письмӧ, кодӧс адресуйтӧма «Гомерлы».
«Кызь ӧтикӧд» подробнӧя, зэв серьёзнӧя инструктируйтіс ассьыс резидент-приманкаӧс.
Кор погранотрядысь медчастьса врач вундаліс шойсӧ (видлалыштӧм бӧрын сійӧ вӧчис заключение, мый нарушитель отравитчӧма), Громада да сылӧн спутникъясыс пукалісны Зубавин кабинетын.
— Но вот, ӧні миянлы ставыс гӧгӧрвоана, — шуис Зубавин. — Ӧні тырбура докажитӧма, мый Батура — резидент.
Громада вочавидзис майорлы сійӧ дивитана видзӧдласнас, кутшӧмӧн сурӧвӧй бать ӧлӧдӧ ассьыс писӧ.
«Водз радлан, пиук», — висьталіс тайӧ видзӧдласыс.
Шатров пукаліс диван пельӧсын, зумыша видзӧдіс чай стӧканӧ.
Вомдоръяссӧ топӧдӧма, банбокъясыс измӧмаӧсь.
Кӧсичаясас пӧльтчӧмаӧсь лӧз сӧнъяс.
Сійӧ мӧвпаліс, анализируйталіс, падъяліс, гӧгӧрволіс, доказывайтіс, опровергайтіс асьсӧ, убеждайтіс.
Генераллӧн видзӧдласыс да полковниклӧн чӧв олӧмыс шӧйӧвоштісны Зубавинӧс.
«Мыйын делӧыс? — тревожитчӧмӧн мӧвпыштіс сійӧ. — Мыйла весиг ӧні найӧ оз сӧглашайтчыны мекӧд.
Мыйла найӧс оз убеждайтны и вештыны позьтӧм сэтшӧм доказательствояс, кыдзи рация, деньга, разведцентрлӧн выль инструкция?»
Зубавинлӧн эз вӧв сэтшӧм привычка, медым пыдди не пуктыны кутшӧмкӧ лоны вермана версия, кытчӧдз сійӧ дзикӧдз эз убедитчыв, мый сійӧ некытчӧ туйтӧм, и та вӧсна сійӧ водзӧ висьталіс сідзи жӧ увереннӧя:
— Меным кажитчӧ, Батура дінӧ ӧні миян абу некутшӧм оперативнӧй интерес.
Сійӧс колӧ арестуйтны да судитны.
Преступление кузя доказательствоясыс мыйта колӧ.
— Да, — шыасис сэки генерал, — мыйта колӧ.
Вот тайӧ, Евгений Николаевич, меным и оз кажитчы.
Полковник Шатров эз шыась и ӧні: чӧв оліс, эз вештыв синъяссӧ кӧдзыд чай стӧкан вылысь.
— Мый тіянлы оз кажитчы, генерал ёрт! — думсьыс пыр ёнджыка тӧждысьӧмӧн юаліс Зубавин.
Сійӧ дӧгадывайтчис нин, мый оз кажитчы генераллы.
— Прамӧйджыка видзӧдлӧй, Евгений Николаевич, вещественнӧй доказательствояс чукӧр вылас, — шуис Громада. — Ме ногӧн, тані абу ставсӧ лючки-ладнӧ вӧчӧма.
Разведцентрыс ӧмӧй эз думыштлы, мый ставыс кӧ тайӧ веськалас миян разведка киӧ, то резидентыс да сылӧн агентураыс, тӧдӧмысь, провалитчасны?
Громада пӧльыштіс аслас сьӧд каллянысь тшынсӧ Шатровлань да пыр жӧ разӧдіс сійӧс кинас.
— Полковник ёрт, тіянлы кыв!
Шатров кыпӧдіс юрсӧ, веськодьпырысь видзӧдліс шпионскӧй снаряжение вылӧ, кодӧс вӧлі разӧдӧма пызан пасьта:
— И меным оз кажитчы ставыс тайӧ, генерал ёрт.
Но ёнджыка оз кажитчы мӧдтор.
Мыйла да кор мӧдӧдчис «Кызь ӧтикӧдыслӧн» тайӧ посолыс?
Меным шуасны, мый сійӧ курччис яд тыра ампула, медым не веськавны ловйӧн пограничникъяс киӧ.
А ме ог сӧгласитчы.
Зубавин гӧгӧрвоис Шатровлысь сложнӧй мӧвпсӧ.
Сійӧ вермис нин вочавидзны Шатровлӧн юалӧм вылӧ, но чӧв оліс: лыддис лӧсявтӧмӧн пӧльзуйтчыны йӧз мӧвпъясӧн.
— Мыйла ме ог сӧгласитчы татшӧм возражениеясыскӧд? — водзӧ сёрнитіс Шатров. — Кык помка вӧсна.
Ӧти-кӧ: нарушитель вомысь ми эгӧ аддзӧй яд тыра ампулалысь торъяссӧ.
Мӧд-кӧ: нарушитель кок туй кузя мунігӧн ми гӧгӧрвоим, кутшӧм сьӧкыд вӧлӧма сылӧн туйыс, торйӧн нин медбӧръя кыксё метрыс.
Сідзи, кыдзи сійӧ мунӧма, вермис мунны сӧмын кулӧмвыйӧдз ранитчӧм морт.
Да, шуасны меным, но медбӧръя здукас, кутігас, сійӧ ёна водзсасис, кӧсйис лыйны понйӧс.
Тайӧ нинӧм оз висьтав: пикӧ воӧмыс содтіс сылысь вынсӧ.
Сідзкӧ, пограничникъяс кӧрталісны нарушительӧс сійӧ здукас, кор нин сійӧ вӧлі кулӧмвыйын...
Сідзкӧ, сійӧ отравитчис ёна водзджык сыысь, кыдзи гӧгӧрвоис ассьыс пикӧ воӧмсӧ.
Юавсьӧ: мыйла да кутшӧм помкаяс вӧсна сійӧ вӧчис тайӧс? — Шатров нюмъёвтіс. — Олӧмсьыс дӧзмис?
Ӧдвакӧ.
Колӧ корсьны мӧд помка.
Сійӧ, ме думысь...
Шатров ланьтіс, сюся видзӧдіс кабинетӧ пырысь капитан вылӧ — погранотрядысь медчастьса начальник вылӧ.
Военврач пуктіс генерал ныр улӧ бумага лист — вскрытие результатъяс йылысь заключение.
Громада кыв ни джын шутӧг, сюся лыддис сійӧс да шуис:
— Кыдзи чайтім, сідзи и эм.
Ядсӧ примитӧма коньяккӧд ӧтлаын кувтӧдзыс час кык водзджык.
— И ядсӧ, дерт, примитіс эз ас вӧлясьыс, — шыасис Шатров. — Кодкӧ кисьтӧма коньяк пытшкӧ ньӧжйӧ действуйтысь отрава.
Коді нӧ?
Сійӧ, коді мӧдӧдіс тайӧ рабочӧй скӧтсӧ, коді заводитіс миянкӧд ыджыд гудыртас.
Дженьыда кӧ шуны, ёртъяс, ме ӧні дзикӧдз убедитчи сыын, мый Крапслӧн разведцентр миянӧс ӧнӧдз бӧбйӧдліс.
«Гомер» абу резидент, а зэв ыджыд полӧкалӧ.
И тайӧ, отравитӧмыс, абу связник, а декорация.
И кыкнанныс найӧ — «Гӧраясын тулыс» операцияӧс сайӧдӧм, лӧжнӧй направление вылын атака.
Крапс жертвуйтіс ичӧтторйӧн, медым спаситны ыджыдсӧ.
Цельыс оправдывайтӧ средствояссӧ.
Мый нӧ миянлы вӧчны? — генерал вылӧ видзӧдігтыр юаліс Шатров.
Кӧть и вопросыс вӧлі зэв важнӧй, Громада серӧктіс:
— А сійӧс жӧ, мый ӧнӧдз вӧчим.
Мед миянӧс водзӧ бӧбйӧдласны.
Мӧдногӧн кӧ, миянӧс мед чайтасны, мый лыддям резидентӧн «Гомерӧс», а сэк кості примитны энергичнӧй мераяс настоящӧйсӧ корсьӧм кузя да видлавны «Гӧраясын тулыслысь» исходнӧй позицияяссӧ.
Мый вылӧ надейтчис разведцентр, кор мӧдӧдіс тайӧ лӧжнӧй связниксӧ лӧжнӧй резидент дінас?
Ме ногӧн, Крапс эскис, мый сылӧн посолыс веськалас миян киӧ, мый ми огӧ босьтӧй сійӧс ловйӧн да мый кутам радлыны, кор аддзам сы ордысь сы мында доказательствояс сы йылысь, мый сійӧ вӧлӧм локтӧ резидент Батура дінӧ.
А водзӧ мый думайтіс Крапс?
Сійӧ лыддьӧ, мый ми долженӧсь веськӧдны ассьыным вниманиенымӧс Батура вылӧ.
Сідзкӧ, огӧ мешайтӧй «Бизонлы»!
Мед Батура нока кольӧ вӧля вылӧ.
Ӧні сійӧ некытчӧ оз пышйы миянысь и абу опаснӧй.
Ме ногӧн, миянлы ӧні колӧ следитны корысь бӧрся ньӧти дзебсясьтӧг да буретш тайӧн докажитны Яворын настӧящӧй резидентлы, кодӧс ми огӧ на тӧдӧй, мый ми веськалім Крапс вугыр йылӧ.
Возражениеяс абуӧсь?
Совещание вӧлі дугӧдӧма, кор Зубавин кабинетӧ пырис погранотряд штабса начальник.
— Генерал ёрт, тіянлысь приказание выполнитӧма.
Разрешитӧй доложитны?
— Докладывайтӧй.
— Граница нарушитысь кок туй кузя бӧр мунігӧн гӧра пӧкатысь аддзӧма ещӧ кок туй.
Чайтам, мый тайӧ нарушительыс вуджӧма границасӧ мӧд вылас верзьӧмӧн.
— Оз вермы лоны! — скӧрысь вочавидзис Громада. — «Колумбус» бӧрын тіянлы дыр кутас кажитчыны, мый став лазутчикъясыс вуджӧны границасӧ сы моз жӧ.
Оз вермы тайӧ лоны! — мӧдысь шуис Громада. — Примитивнӧй!
Шаблоннӧй!
Кӧні старшина Смолярчук?
— Писькӧдчӧ мӧд след кузяыс.
Но сійӧс сэтшӧма киськалӧма химикалийясӧн, мый следсӧ омӧля вермӧ нырисавны Витязь.
Ӧти надея следопыт Смолярчук вылӧ.
Кутшӧм приказаниеяс лоӧны, генерал ёрт?
Громада бергӧдчис Шатровлань да Зубавинлань:
— Мунамӧй граница вылӧ!
Заводитчис, кыдзи век овлывлӧ татшӧм случайясын, поиск.
Уна лунъяс чӧж корсьысьӧм, кодӧс вӧлі котыртӧма пограничнӧй войска вынъясӧн, паськыд местаын лои нуӧдӧма весьшӧрӧ.
Мӧд нарушительӧс эз аддзыны, быттьӧ му пырыс мунӧма.
ДАС НЁЛЬӦД ГЛАВА
«Гӧраясын тулыс» планса сійӧ юкӧнын, коді относитчис Дубашевичлы, Джон Файнлӧн первой отсасьысьлы, вӧлі индӧма, мый вуджӧдчысь должен кувны.
Отравитӧм коньяк сетӧм бӧрын Дубашевич, сійӧ жӧ «Учитель», прӧщайтчис «Пастухкӧд» да ӧтнас нин заводитіс писькӧдчыны сӧветскӧй территория пытшлань сійӧ курс сертиыс, кодӧс вӧлі индӧма «Бизонӧн».
Сійӧ кытшовтіс бокиті Явор кар да колхознӧй садъяс вомӧн петіс Каменица дорӧ, код берег пӧлӧн муніс кӧрт туй.
Пуксис первойя тӧварнӧй поездӧ да мӧдӧдчис войвывлань.
Сэні, вылын гӧраясын, ӧти ичӧтик станцияын, чеччис тӧварнӧйысь да пуксис пассажирскӧйӧ, коді муніс Львовӧ.
Водз асывнас сійӧ вӧлі Львовын.
Тані, уна тысяча населениеа ыджыд карын, Дубашевич кутіс чувствуйтны асьсӧ безопаснӧя.
«Бизон» план серти Львовын сылы вӧлі дасьтӧма надёжнӧй квартира.
Сійӧс примитіс ас ордас Львовскӧй кӧрт туйвывса ӧти гаражысь механик, коді вӧлі важысянь нин, Пилсудскӧй кадсянь на, бизоновскӧй разведкаса агентӧн.
Гуся квартираса кӧзяин вердіс Дубашевичӧс, водтӧдіс узьны.
Некымын час мысти сійӧ садьмӧдіс гӧстьӧс, пуктіс сы ныр улӧ бумага пачка.
— Со тіян став документъясыд.
Верманныд оформитчыны удж вылӧ.
Киевскӧй областьысь первой класса шофёр Николай Григорьевич Ступак ним вылӧ искуснӧя подделайтӧм документъяс видлалӧм бӧрын «Учитель» оформитчис удж вылӧ.
Оформитчис лючки-ладнӧ, сы вӧсна мый вӧчис тайӧс гуся квартираса кӧзяиныс жӧ.
Ступакӧс вӧлі босьтӧма шофёрӧн, пӧлучитіс зэв ыджыд лесовоз, командировочнӧй деньга, удостоверение, путёвка, запаситчис горючӧйӧн, продовольствиеӧн, пуктіс кабинаас ассьыс важиник чемодансӧ да мӧдӧдчис ылі рейсӧ — Закарпатьеӧ, Яворскӧй районӧ, кӧні львовскӧй железнодорожникъяс асьныс, асланыс вынъясӧн разрабатывайтісны налы торйӧдӧм вӧр участок.
Карпаты вуджӧм бӧрын «Учитель» луншӧр-лунӧ мӧдӧдчис сійӧ му кузяыс, кыті вежон сайын муніс гусьӧн, сап пемыд войын.
Яворын сійӧ пыраліс Книготорг магазинӧ, помка ради ньӧбис Закарпатье кузя путеводитель.
Сэк жӧ, кыдзи и индӧма вӧлі «Бизон» инструкцияын, сійӧ вевъяліс юӧртны «Крестлы» шифруйтӧм кыв вылын татшӧмтор: «Ме, «Учитель», разведцентрса агент, кыдзи аддзанныд, ловйӧн писькӧдчи граница вомӧн, петкӧдчи йӧз водзӧ да выполняйта нин «Гӧраясын тулыс» планлысь ассьым пайӧс».
Крыж вочавидзис «Учительлы» условнӧй сигналӧн: «Ме ставсӧ гӧгӧрвои, тіян руководительныд «Черногорец» лючки-ладнӧ жӧ писькӧдчис Яворӧ да ыстӧ тіянлы ассьыс чолӧм да приказаниеяс: действуйтӧй, кыдзи сёрнитчинныд.
Лоӧны кӧ сьӧкыдлунъяс, локтӧй татчӧ, и ті пӧлучитанныд ме пыр «Черногорецсянь» инструкцияяс».
Ступак петіс магазинысь да мӧдӧдчис водзӧ.
Вӧр участок, кытчӧ командируйтісны Ступакӧс, медым кыскавны пӧрӧдӧм вӧрсӧ кӧрт туй дорӧ, вӧлі Сьӧд шор ущельеын.
Участокса начальник да сылӧн контораыс вӧліны улынджык, кутшӧмкӧ венгерскӧй графлӧн вӧвлӧм вӧралан керкаын.
Ступак пырис участокса начальник инженер Борисенко дінӧ, висьталіс аслас воӧм йылысь.
Начальниклы лон нимкодь, мый дыр мысти содіс гӧлиник машиннӧй парк да мый шофёрыс зэв сюсь.
— Зэв бур!
Сёйинныд?
Юинныд?
Мудзинныд?
— Ті ме вӧсна энӧ тӧждысьӧй, начальник ёрт.
Ме крепыд, не татшӧмӧс верма терпитны.
Ӧти кывйӧн кӧ, вӧвлӧм фронтовик.
— Фронтовикыс — морт жӧ.
Ті ӧтнанныд, семьятӧг воинныд?
— Холостяклӧн семья оз овлы.
Кутшӧм приказаниеяс лоӧны, начальник ёрт? — решительнӧя вештіс инженер Борисенколысь став тӧждысьӧмъяссӧ да юаліс шофёр Ступак.
— Приказывайта медводз лӧсьӧдны юр весьтад вевт.
Кытчӧ тіянӧс овмӧдны?
Енэжбердса Верховиналань матӧджык али Тисса берегӧ?
— Кытчӧкӧ кар бердас матӧджык, начальник ёрт.
Ме кӧсъя велӧдчыны рытъяснас. — Ступак гыжйыштіс гаддьӧсь кипыдӧссӧ. — Сувтӧді ме ас водзӧ ыджыд мог, начальник ёрт: кӧсъя пырны техникумӧ.
Кора овмӧдны кар бердӧ матӧджык.
— Карбердса квартираясас быдлаын нин олӧны.
Сёрмин, Ступак ёрт.
Но нинӧм, ми ӧні жӧ мыйкӧ думыштам.
— Шофёръяс шуӧны, мый путевӧй обходчик Дударь керкаын некод на оз ов, — шуис Ступак.
— Правильнӧ, а ме и вунӧдлі! — нимкодьпырысь шыасис инженер. — Ыстам тэнӧ Дударьяс ордӧ.
Бур йӧз.
Мун на ордӧ, висьтав, мый ме ысті недыр кежлӧ овны.
Кӧзяеваыс тӧдӧны, ми накӧд водзвыв сёрнитчылім.
Ступак зэв збыльысь пыркнитіс юрнас:
— Ог мун.
Кыдзи нӧ сідз, начальник ёрт, «мун»?
Первойысь ӧд менӧ йӧзыс аддзӧны.
Гижӧй Дударьяслы запискатор.
Инженер Борисенко серӧктіс:
— О, да тэ, вӧлӧмкӧ, кӧть и шофёр, но бюрократическӧй!
Ладнӧ, гижа.
И погранзаставаӧ пропуск йылысь гижа.
Кольӧй ассьыныд документъястӧ.
Вӧр участокса начальник Борисенко, бур сьӧлӧма морт, пуксис пызан сайӧ да гижис дженьыдик записка, кӧні зэв дружескӧя, меліа корис Иван Васильевич Дударӧс да сылысь нывсӧ Алёна Ивановнаӧс лэдзлыны овны ас орданыс мыйкӧ дыра кежлӧ, тӧлысь — тӧлысьӧн-джынйӧн кежлӧ кымын, Николай Григорьевич Ступакӧс, сылы зэв колана шофёрӧс.
«Учитель» колис машинасӧ вӧр участок контора дворӧ, босьтіс ичӧтик чемодансӧ, инженер Борисенко ордысь записка да мӧдӧдчис Дударь ордӧ.
Сійӧ вӧлі спокойнӧй да эз чайт, мый мунӧ аслас гибельлы воча.
Дударлӧн керкаыс сулаліс кӧрт туй дорын, заповеднӧй вӧрын, неыджыд эрдтор вылын.
Двор пельӧсын, дзик кӧрт туй дорын, вӧлі потшӧма неыджыд метеостанция — Алёналысь, Иван Васильевич нывлысь да старшина Смолярчук гӧтырлысь — овмӧссӧ.
Алёна, кодлӧн киас вӧлі блокнот да карандаш, ветлӧдліс прибор дорысь прибор дорӧ, гижаліс термометрлысь, гидрографлысь, барографлысь показаниеяс.
Вӧр пӧвстсянь кыліс гажаа шутьлялӧм да сьӧкыд сапӧга кок шы.
«Андрей!» — нимкодь лои Алёналы.
Сійӧ котӧрӧн матыстчис потшӧс дорӧ, кутчысис майӧгӧ, кутіс нюмъявны, виччысис верӧсыслысь петкӧдчӧмсӧ.
Пуяс сайысь петіс эз паськыд пельпомъяса лабутнӧй Смолярчук, а кузь тушаа да кузь сьыліа, коричневӧй ной пинжака морт.
Сылӧн киас вӧлі неыджыд чемодан.
Алёна ышловзис, дугдіс нюмъявны, вешйис потшӧс дорысь да бӧр босьтчис аслас уджӧ.
Коричневӧй пинжака морт сувтіс метеостанция ӧграда дорӧ, пуктіс чемодансӧ муӧ.
— Видза оланныд! — шуис сійӧ да пӧрччис важмӧм, вушйӧм кепкасӧ, шыльӧдыштіс кипыдӧснас кудриа кодь сьӧдоват юрсисӧ.
Алёна здук кежлӧ кыпӧдліс юрсӧ прибор весьтысь, скупа вочавидзис чолӧмалӧм вылӧ.
Тӧдтӧм морт эз мун.
Сійӧ чӧла видзӧдіс ныв вылӧ да нюмъяліс сылы сідз, быттьӧ зэв важысянь да вывті бура тӧдіс сійӧс.
Таысь Алёна чуймис да шӧйӧвошис.
— Висьталӧй, бур нылӧй, кутшӧм лоӧ поводдяыс аски? — водзӧ нюмъялігтыр юаліс тӧдтӧм морт.
Кӧть и Алёна шӧйӧвошліс, но вочавидзис смела да шмонитӧмӧн:
— Гым.
Чард.
Зэр.
— Люблю грозу в начале мая, — декламируйтіс тӧдтӧм морт. — Разрешитӧй пырны, Алёна Ивановна? — вочакыв виччысьтӧг сійӧ босьтіс чемодансӧ, йӧткыштіс калиткасӧ да пырис дворӧ. — Энӧ дивуйтчӧй, том кӧзяйка, мый ме тіянӧс тӧда, а ті менӧ — онӧ.
Меным тіян йылысь висьталіс миян начальник, инженер Борисенко.
Сійӧ ыстіс тіянлы письмӧ.
Со!
Алёна перйис конвертысь записка, лыддис сійӧс.
— Но, Алёна Ивановна, кутшӧм лоӧ тіян приговорныд?
Алёна кайис кильчӧ вылӧ, паськыда восьтіс ӧдзӧссӧ:
— Пырӧй да чувствуйтӧй асьнытӧ кыдзи гортын.
Ступак пырис ыджыд горничаӧ, кодӧс югдӧдӧма майскӧй шондіӧн.
Бӧрйӧм сперекаысь — гӧраын быдмысь ньыв пуысь вӧчӧм стеныс вӧлі югъялӧ ма кодь виж рӧмӧн.
Пӧтӧлӧксӧ да джоджсӧ вӧчӧма кык сыв кызта нэмӧвӧйся пожӧм плакаясысь.
Некыті абу краситӧма, а ставыс гӧгӧр дзирдалӧ, ставыс сӧстӧм да шлифуйтӧма, быдлаысь кылӧ сӧстӧм, чӧскыд дук, кӧть керкаыс, навернӧ, сулалӧ во ветымын кымын.
Буракӧ, йӧзыс тані асывсяньыс да рытӧдзыс мыськалӧны, зыралӧны да ниртӧны пусӧ.
Ступак пӧрччис ассьыс коричневӧй пинжаксӧ, ӧшӧдіс сійӧс пельӧсӧ, пу тув йылӧ.
— Кытчӧ ме веськалі?! — чуймӧмпырысь гӧгӧр видзӧдліс сійӧ. — Да тайӧ жӧ мазі поз, а абу морт оланін!
Вот тайӧ да!
Лӧсьыд!
Алёналы сьӧлӧм вылас воис, мый гӧсть казяліс да колана ногӧн донъяліс батьыслысь, пу кузя мастерлысь, уджсӧ, и кӧзяйкалысь уджсӧ, сылысь кужысь кияссӧ, кодъяс оз жалитны майтӧг, кунва да кад.
— Миян ставӧн тадзи олӧны Верховинаын, — шуис сійӧ.
— Оз ставыс, Алёна Ивановна.
Ме воюйтлі Отечественнӧй война кадӧ Верховинаын, аддзылі хижинаяс да хатаяс, кӧні пачьясыс трубатӧмӧсь.
Кор кӧзяйка да гӧсть мирнӧя сёрнитісны, друг кыліс трембиталӧн воинственнӧй шы.
Сійӧ кыліс кытысянь кӧ вылісянь, пӧтӧлӧк пыр.
И юргис сійӧ сэтшӧм не ас кадӧ да сэтшӧм скӧрысь, мый весиг пыр быдтор кежлӧ дась Дубашевич повзис да эз куж тайӧс колана ногӧн дзебны.
Алёна тэрыба шуис сылы:
— Тайӧ бать.
Энӧ тӧждысьӧй, ёрт...
— Ступак, Николай Григорьевич...
Мый тайӧ татшӧмыс? — пӧтӧлӧкӧ видзӧдігтыр юаліс сійӧ.
— Бать видлалӧ выль трембита.
Трембита — тайӧ пастухъяслӧн кузь труба.
— А!.. Сійӧ мый — трембитаяс вӧчалӧ?
— Да.
Сійӧс Верховинаын быд пастух тӧдӧ! — гордӧя шуис Алёна. — Сійӧ ассьыс став трембитаяссӧ вӧчалӧ сӧмын громовицаысь.
— Громовицаысь?
А сійӧ кутшӧм дивӧ?
— Пу, кытчӧ кучкӧма чардби.
— Интереснӧ...
Кыдзи нӧ тіян батьыд вермӧ и трембитаяс вӧчавны и кӧрт туй вылын служитны?
— Сійӧ миян быдтор вылӧ мастер.
Вӧралысь.
Лэбачьясӧс кыйысь.
Чери кыйысь.
Пу кузя резчик.
Следопыт.
— Молодеч! — Дубашевич нюлыштіс косьмӧм вомдоръяссӧ. — Алёна Ивановна, ватор юыштны тіян сюрас?
— Пырысь-пыр вая.
Алёна котӧрӧн петіс горничаысь.
Дубашевич колльӧдіс сійӧс синъяснас.
«Мича!»
Сійӧ матыстчис ӧшинь дорӧ.
Татысянь бура тыдаліс буретш сійӧ объектыс, код вӧсна Дубашевич писькӧдчис Закарпатьеӧ.
Гӧра подулын тыдаліс тшынассьӧм гранитӧн отделайтӧм туннель.
Путевӧй обходчик керкаын ӧшинь стеклӧяс кутісны дрӧжжитыштны.
Тіралыштісны Дубашевич кок улын пожӧм плакаяс.
Туннельлӧн пемыд розьыс лои еджыд, кутіс тшынасьны.
Парсӧ пуркйигтыр му улысь чепӧсйис паровоз да радпырысь, быттьӧ ловъя, кузя тутӧстіс.
Дубашевич перйис металлическӧй портсигар, кытчӧ вӧлі искуснӧя монтируйтӧма микроплёнкаӧн заряжайтчан фотоаппарат.
Сійӧ фотографируйтіс туннельысь петысь поездсӧ да ӧзтіс чигарка.
Тормознӧй колодкаяс улысь бикиньяс резігтыр тӧварнӧй поезд грымӧдіс-муніс керка дорті.
Пырис Алёна, киас кутіс пу кӧш, кӧні тырыс вӧлі йи кодь кӧдзыд ва.
Ступак юис, аттьӧаліс да довкнитіс юрнас ӧшиньлань, ылысмысь поездлань:
— Заграницаӧ муніс, миян другъяс ордӧ.
Лунын и войын мунӧны миян дорті, велалім нин.
— Весьшӧрӧ.
Татшӧм великӧй делӧ дінӧ грек велавны.
Лоис сійӧ, мый йылысь мечтайтлісны миян великӧй учительяс! — Гӧсть тӧждысьӧмпырысь видзӧдліс гӧгӧр: — Кытчӧ ті менӧ меститанныд, Алёна Ивановна?
— Энлы. — Алёна мыччысис ӧшиньӧд, чатӧртіс юрсӧ да горӧдіс: — Тато!
Воча кыліс трембитаӧн дженьыдика тутӧстӧм: висьтав пӧ, мый колӧ.
— Локтӧй татчӧ, тато, ӧдйӧджык!
Мӧдӧд судтаӧ, мансардаӧ, нуӧдысь пос вылын кылісны сьӧкыд, ньӧжмыд кок шыяс.
Горничаӧ пырис Иван Васильевич Дударь.
Сійӧ вӧлі железнодорожниклӧн важиник формаа, но брезент партука, код зептысь тыдалісны дюжинаджын кымын вӧсньыдик фигурнӧй ӧжынъяс, стамеска, циркуль да складнӧй метр.
Мастерлӧн веськыд пель саяс чурвидзис пӧшти чаль кызта грифеля плотничнӧй карандаш.
Вомас вӧлі сотчӧм доръяса каллян.
Дударь чӧла видзӧдіс бокӧвӧй морт вылӧ.
Сэсся юасян синъясӧн тэрмасьтӧг видзӧдліс нылыс вылӧ.
— Тайӧ Николай Григорьевич Ступак.
Шофёр.
Миянын кутас овны.
Инженер Борисенко ыстӧма.
Инженер Борисенкоӧс казьтыштӧм бӧрын Дударлӧн стрӧг синъясыс мӧдісны видзӧдны меліджыка, но сійӧ эз тэрмась лоны гостеприимнӧй кӧзяинӧн.
Пӧрччис партуксӧ, ӧшӧдіс сійӧс тувйӧ, пыркнитіс порог дорӧ стружки кольчаяс.
Дубашевич тэрыба, гусьӧник, видзӧдліс том кӧзяйка вылӧ: спасит пӧ менӧ, тэ вылӧ став надеяыс.
— Тато, тайӧ мортсӧ инженер Борисенко ыстӧма, — мӧдысь шуис Алёна. — Шофёр, Николай Григорьевич Ступак.
— А!.. Чолӧм! — Старик мыччис Ступаклы чорзьӧм кисӧ. — Чолӧм, Николай Григорьевич, — выльысь шуис Дударь небыдджыка. — Ов, инженер Борисенко кӧ ыстіс.
Сэтшӧм мортлы, кутшӧм сійӧ, нинӧмысь абу ӧтказ.
Кысянь воинныд, Николай Григорьевич?
— Львовсянь.
— Мый нӧ, сэні и рӧдитчылінныд?
— Эг, ылынджык.
Асыввыв Украинаын.
Киевса Днепрысь ва сёйысь.
Степняк.
— Кажитчӧ тэныд миян горнӧй крайным али оз кажитчы?
— Зэв ёна кажитчӧ.
Видзӧда и ог вермы пӧттӧдз видзӧдны некыдз.
Ыджыд миян странаным, а сэтшӧм крайыс, кыдзи Закарпатье, миян дзик ӧти.
— Тэ мый, первойысь миян муын?
— Вӧвлі и водзті.
Война дырйи. — Дубашевич пуктыліс кисӧ морӧс веськыдладорас, кӧні дзирдаліс Краснӧй Звезда орден. — Колӧ шуны, тайӧ звезданас тані и наградитісны менӧ.
Гӧраясын сьӧкыд бойясысь.
Дубашевич, коді ачыс эз и думыштлы, вӧрзьӧдіс Иван Васильевичлысь медся святӧйсӧ — Сӧветскӧй Армияӧс радейтӧмсӧ да аттьӧалӧмсӧ.
Иван Васильевич видзӧдліс фронтовик морӧсӧ, сылӧн Звезда вылӧ, и дум вылас сылы уси важся олӧмыс: кыдзи оліс вир кисьтана хортистскӧй режим дырйи, кыдзи нэм чӧжыс издевайтчисны сы вылын, украинец вылын, йӧз муысь воӧм поработительяс да кыдзи ӧтчыд, 1944 вося арся зэра рытӧ, воис пом тайӧ нартитӧмыслы — сӧветскӧй войска пырисны Закарпатьелӧн многострадальнӧй му вылӧ.
— Кӧні тэ воюйтлін, Николай Григорьевич?
— Тані.
Верховинаын.
— Сідзкӧ, гашкӧ, тэ и миянӧс Алёнакӧд мездін?
— Зэв вермас лоны! — радпырысь шыасис Дубашевич.
— Вит вой да лун ми дзебсясим вӧрын.
Вит лун да вой ми Алёнакӧд виччысим тіянӧс.
— Дырджык ті виччысинныд миянӧс, Иван Васильевич! — нюмъёвтіс гӧсть. — Тысяча во ті олінныд Украинаысь торйӧн. — Дубашевич грубӧякодь кутыштіс кӧзяинӧс. — Нэм кежлӧ ӧні ӧтлаасим.
— Ен мед сетас, ен мед сетас...
— Ен вылад, папаша, надейтчы, но и ачыд эн узь.
— Тайӧ вернӧ жӧ, пиук.
Но, мунам, петкӧдла тэнсьыд оланінтӧ.
Кайисны выліӧ, неыджыд комнатаӧ.
И тані вӧлі шыльыда стружитӧм, гогналӧм, мыськалӧм стенъяс да джодж, гӧгӧр ставыс дзирдаліс.
Ӧшиняс вӧлі вышивайтӧм еджыд занавес.
Джоджын — ас кыӧм джодждӧраяс.
Вольпасьсӧ вевттьӧма кыз виж дӧраӧн.
Пельӧсын — фаянсӧвӧй таз да фаянсӧвӧй кувшин.
Пу тув йылын — лым кодь еджыд кичышкӧд, кытчӧ вышивайтӧма петукъясӧс.
— Вот, — шуис кӧзяин, — ов да выв, Николай Григорьевич.
— Старайтча тыртны да вевтыртны тіянлысь бур сиӧмнытӧ. — Дубашевич нарошнӧ петкӧдлан радлунӧн видзӧдліс гӧгӧр. — Сідзкӧ, выль оланінӧн тіянӧс, Ступак ёрт!
Эз омӧль вӧв эськӧ тайӧ случай кузяыс юыштны. — Сійӧ перйис чемодансьыс вина бутылка, пелька кучкис пыдӧсас, чеччыштӧдіс пробкасӧ, тэрыба кисьталіс винасӧ зептын новлӧдлан ичӧтик стӧканъясӧ. — Особӧй горькӧй.
Ветымын кӧкъямыс градус.
Тіян здоровье вӧсна, Иван Васильевич!
Босьтӧй ӧдйӧджык ассьыныд порциятӧ.
Кӧзяин пыркнитіс юрнас:
— Ог, Микола, тадзи миян оз вӧчлыны.
Тані абу юанін, а Иван Дударлӧн керка.
Вот воас Алёналӧн верӧсыс служба вылысь, пуксям ставӧн пызан сайӧ да и юам тайӧ зеллясӧ, коді окотитас.
Идрав ассьыд особӧй горькӧйтӧ.
— Позьӧ и сідз.
Дерт, прамӧйджыка юны лӧсьыдджык.
Дубашевич дзебис бутылкасӧ чемоданӧ да перйис сэтысь мича вевта, векньыдик картоннӧй кӧрӧбка.
Путевӧй обходчиклӧн сьӧдасьӧм каллян вылӧ видзӧдігтыр сійӧ шуис:
— Иван Васильевич, кад тіянлы вежны ассьыныд курительнӧй агрегаттӧ. — Сійӧ мыччис кӧзяинлы кӧрӧбкасӧ. — Аслым ньӧблі, но тіянлы тайӧ люлькаыс лӧсяланаджык.
Куритӧй на здоровье.
Дударь восьтіс коробкалысь мича вевтсӧ да аддзис зэв лӧсьыд каллян, кодӧс вӧлі гартыштӧма целлофанӧн да пуктӧма цветнӧй вата вылӧ.
— Вот тайӧ пӧдарки!
Аттьӧ.
Мича люлька.
— Вӧчӧма особӧй заказ серти.
Высшӧй сорт.
— Аттьӧ!
Аттьӧ! — Дударь кутіс нимкодясьны калляннас.
— Куритчы, батько, а ме пальӧдчышта.
Дубашевич пӧрччысис коскӧдзыс, кисьтіс тазйӧ ва да заводитіс мыссьыны.
— Но, пальӧдчы, — шуис кӧзяин, — а ме муна.
Ло здоров.
— Став бурсӧ тіянлы, Иван Васильевич.
Каллянӧн нимкодясигтыр Дударь петіс.
Сійӧ лэччис улӧ, горничаӧ, медым ошйысьны Алёналы пӧдаркиӧн, и сэки аддзис квартирантлысь коричневӧй пинжаксӧ, коді ӧшаліс пельӧсын тув йылын.
«Колӧ катӧдны выліӧ», — мӧвпыштіс Иван Васильевич.
Ной пинжаксӧ тув йылысь босьтігӧн Дударь веськӧдіс вниманиесӧ кизьяс вылас.
Вӧчис тайӧс эз нарошнӧ, а механическӧя, но, кизьяссӧ аддзӧм бӧрын, эз нин вермы вештыны на вылысь синъяссӧ.
Кӧкъямыснан кизьыс вӧліны стӧч сэтшӧмӧсь жӧ, кутшӧмӧс сійӧ аддзис некымын лун сайын граница дорысь неылысь — пластмассӧвӧйӧсь, табак рӧмаӧсь.
Став кизьясыс, кымын колӧ лоны пинжакас, вӧліны местаасӧсь, ставсӧ вурӧма виж сунисӧн.
Ставсӧ, ӧтиысь кындзи.
Тайӧ кизьсӧ, коймӧдсӧ, вурӧма тэрмасьӧмӧн, кужтӧг, мужичӧй киӧн, сьӧд сунисӧн.
Дударь перйис аслас форменнӧй тужурка зептысь табак рӧма пластмассӧвӧй кизь.
Да, сійӧ вӧлі стӧч сэтшӧм жӧ, кутшӧмӧсь и найӧ, кодъясӧс вурӧма квартирант пинжакӧ.
Кизь местаас весиг кольӧма фабричнӧй виж сунисыс, стӧч сэтшӧм, кутшӧмӧн вурӧма мукӧд сизим кизьсӧ.
Дударь аддзис сійӧс кӧрт туй дорысь матысь, вӧрсьыс.
Буретш сійӧ вӧрсьыс, кӧні Иван Васильевич вӧлі быттьӧ гортас.
Сійӧ стӧча тӧдіс, кутшӧм пуын чегӧма ув, кутшӧм пуысь кульыштӧма кырсьсӧ, кыдзи вольсассьӧмаӧсь нитш да коръяс, талялӧма-ӧ найӧс зверь али кыйсьысь.
Вӧрсьыс став трӧпаяссӧ сійӧ тӧдіс, кыдзи аслас кипыдӧсысь визьяссӧ.
Выль чегӧм ув, истӧг тув, сигарета пом либӧ бумагатор кӧ лоӧ трӧпа вылын — ставсӧ аддзас Иван Васильевич да оз успокоитчы сэтчӧдз, кытчӧдз оз тӧдмав, коді муніс сы владениеясті да мыйла.
Эз весьшӧрӧ шулыны Дударӧс нештатнӧй пограничникӧн.
Вӧрӧ, аслас керкасянь неылӧ, граница нарушитысьяслӧн туй вылӧ, сійӧ лӧсьӧдаліс разнӧйсикас прӧстӧй ловушкаяс.
Граница дорысь ылыстчӧм бӧрын нарушитель мунӧ видзчысьтӧгджык погранзонаын дорысь, оз нин виччысь некутшӧм пограничнӧй сюрприз.
Дударь бура тӧдіс лазутчикъяслысь тайӧ сямсӧ.
Сійӧ сэтшӧм бура пукталіс ассьыс ловушкаяссӧ, мый нарушитель некыдзи эз вермы кытшовтны найӧс.
Найӧ вӧліны зэв прӧстӧйӧсь, но век жӧ действеннӧйӧсь.
Вӧлі случай, кор бывалӧй лазутчик, коді вуджис граница, пемыд войӧ конъясис вӧсни проволокаӧ, кодӧс вӧлі нюжӧдӧма ӧти пусянь мӧд пуӧдз, овраг вомӧн.
Проволока помас вӧлі кӧрталӧма кӧлӧкӧльчик, прӧстӧй кӧлӧкӧльчик, кутшӧмӧс Закарпатьеын ӧшӧдӧны мӧслы сьыліас.
Кӧлӧкӧльчикыс вӧлі Дударь вольпась юр улын да сигналитіс сылы войшӧрын сы йылысь, мый вӧрӧ воис бокӧвӧй морт.
Куимсё вой тайӧ сигнальнӧй проволокаыс чӧв оліс, а куимсё ӧтиӧд вояс шыасис.
Мӧдысь гуӧ, кодӧс кодйис Дударь важнӧй трӧпа вылӧ да вевттис лысъясӧн да нитшкӧн, уси преступник, коді кӧсйис пышйыны заграницаӧ.
Иван Васильевич Дударлысь керкасӧ пограничникъяс шулісны асланыс мӧд заставаӧн, а асьсӧ Дударӧс — мӧд границаса главнӧй часӧвӧйӧн.
Гӧгӧрвоана, мый следопыт, пограничник Дударь, эз вермы не аддзыны кизь, кодӧс воштӧма кодкӧ вӧрӧ, эз вермы не тӧждысьны, кытысь сійӧ татчӧ лоис.
Горничаӧ пырис Алёна.
Иван Васильевич павкнитіс пельпом вылас квартирантлысь пинжаксӧ:
— Катӧд сылы пинжаксӧ, а ме... ветла Андрей дінӧ.
— Мый лоис, тато?
— Бӧрынджык тӧдмалан.
Видзӧд сюся!.. — шӧпнитіс сійӧ да петіс.
Часджын мысти сійӧ вӧлі застава ворота дорын, часӧвӧйлы тшӧктіс корны старшина Смолярчукӧс, висьталіс сылы аслас гӧсть йылысь да кизь йылысь.
Смолярчук пыр жӧ нуӧдіс лесникӧс капитан Шапошников дінӧ.
Тадзи вӧлі медводдзаысь торкӧма «Бизонлысь» мудера вӧчӧм плансӧ.
Зубавин да Шатров ӧтсӧгласӧн решитісны не арестуйтны граница нарушитысьӧс, коді дзебсясис шофёр Ступак ним улын.
Тайӧс вевъяласны на вӧчны.
Колӧ вӧлі тӧдмавны, кодкӧд сійӧ йитчӧма да коді сійӧ сэтшӧмыс: «Гӧраясын тулыс» операцияын рядӧвӧй исполнитель али сылӧн атаман, резидент.
Мӧд лунас шофёр Ступак садьмис водз.
Мыссис, пасьтасис да, вомгорулас сьылігтыр да сэк жӧ кывзысиг, оз-ӧ кыв кытысянькӧ Алёналӧн гӧлӧсыс, тэрмасьтӧг лэччис улӧ, петіс шондіа кильчӧ вылӧ.
Двор пасьтала куйліс вуджӧр.
Турун вылын дзирдаліс лысва.
Быдласянь кыліс лэбачьяслӧн помасьлытӧм сьылӧм.
— Лӧсьыд! — кияссӧ шевкнитӧмӧн гораа шуис Ступак, надейтчис, мый сійӧс кылас Алёна.
Алёна некӧн эз тыдав.
Ступак сулалыштіс ещӧ недыр, сэсся лэччис кильчӧ вылысь да петіс дворысь.
Пӧвъясысь вӧчӧм лэбулысь, дзик кӧрт туй полотно дорысь, сійӧ аддзис путевӧй обходчикӧс
Дударь лӧсьӧдіс кӧлесаяс вылӧ ручнӧй дрезина.
Стальнӧй рычаг отсӧгӧн сійӧ сувтӧдіс дрезинасӧ рельсъяс вылӧ, пуктіс площадка вылас инструмент да мӧдӧдчис туннельлань.
Сійӧ сэтшӧма ноксис аслас делӧӧн, мый эз казяв квартирантыслысь матыстчӧмсӧ.
— Бур асыв, Иван Васильевич!
Путевӧй обходчик лэптіс юрсӧ, сувтӧдіс дрезинасӧ.
Ступак дінӧ лёк лӧглун тыртіс Дударлысь сьӧлӧмсӧ, но сійӧ эз тӧдчы ни сылӧн видзӧдласын, ни чужӧм вылас, ни гӧлӧсас.
Зэв бур вӧралысь да следопыт, сійӧ тӧдіс, мый опаснӧй зверь дінӧ колӧ матыстчыны ньӧжйӧ, немвиччысьтӧг, пелька уськӧдчыны сы вылӧ.
— Бур асыв, Николай Григорьевич! — меліа чолӧмаліс сійӧ. — Тэ кытчӧ?
Графскӧй замокӧ?
Удж вылӧ?
— Тӧдінныд!
Ступак пуксис дрезина площадка вылӧ, йӧткыштчис кокнас.
Дрезина кокниа гӧгыльтчис горув, туннельлань.
Стариклӧн вомас вӧлі шомӧдз сотчӧм, сьӧд каллян.
— Иван Васильевич, мый нӧ ті ассьыныд важ люлькатӧ нёняланныд?
А кӧні менам пӧдаркиӧй?
— Сундукӧ пукті.
— Мыйла?
— Грек шыбитны татшӧм люлькасӧ.
Тайӧ менам зэв важся, буретш сійӧ лунсяыс, кор чужис Алёна.
Извинит, вокӧ.
Тайӧ люльканас, коді менам нывкӧд тшӧтшъя, ме и мӧдаръюгыдӧ муна.
— Гӧгӧрвоана.
Извиняйта сьӧлӧмсянь.
Дрезина матыстчис пемыд туннельӧ пыранінӧ...
Ступак перйис портсигарсӧ, трачнитіс да, чигарка ӧзтігмоз, чеччыштіс муӧ, кежис веськыдвылӧ, векни трӧпа вылӧ, коді нуӧдіс вӧвлӧм графскӧй замокӧ, кӧні вӧлі вӧр участоклӧн контора.
— Рытӧдзыс, Иван Васильевич! — сійӧ ӧвтыштіс кинас путевӧй обходчиклы.
— Кытчӧ нӧ тэ, Николай Григорьевич?
Мунам водзӧ, туннель пырыс веськыда.
Шофёр Ступак эз вевъяв вочавидзны.
Неылын, Дударь керкаын, юрӧбтіс трембита.
Дубашевич тӧдіс нин тайӧ шыыслысь тайнасӧ, но век жӧ повзис.
— Громовица, — шуис сійӧ. — Коді нӧ тайӧ ворсӧ?
Алёна?
— Сійӧ.
Быд асыв аслас тыяслысь вынсӧ видлалӧ.
Пуксьы, Николай Григорьевич, мунам туннель пыр, — бара шуис Дударь.
— Туннель пыр?
А ёна-ӧ матынджык туннель пырыс?
— Прамӧякодь.
— Ладнӧ, мунам. — Ступак шыбитіс помӧдз куриттӧм папироссӧ да чеччыштіс дрезина площадка вылӧ.
Дрезина пырис ыркыд туннельӧ.
Лунъюгыд бӧрын тані вӧлі сап пемыд.
И кор синъяс неуна велалыштісны муувса пемыдӧ, ылын водзын, мӧдар помас, кутіс тӧдчыны туннельӧ пыранінлӧн гӧлубӧй аркаыс.
— Да, пемыд тані, гуын кодь, — шуис Ступак. — Кымын метр муыс миян юр весьтын?
— Абу му, а скалаяс.
Кыті кыксё сизимдас метр, кыті кыксё, кыті сё кӧкъямысдас.
— О-о!
Мыйла нӧ татшӧм туннельсӧ оз видзны?
Тайӧ юалӧмсӧ и виччысис Дударь.
— Кыдзи оз видзны? — шпыньмуніс Иван Васильевич. — А ме?
— Омӧля.
— Ёнджыкасӧ оз и ков.
Миян тані ставыс гӧгӧр чӧв-лӧнь.
Путевӧй обходчиклӧн пӧнарыс югдӧдіс туннельлысь сьӧдӧдз тшынасьӧм, железобетоннӧй сводъяс да из стенъяс...
Ступак гусьӧник видзӧдаліс гӧгӧр, зілис нинӧм не вунӧдны да вывті ӧдйӧ арталіс, уна-ӧ ковмас взрывчатка, медым взорвитны туннельсӧ да буретш сійӧн петкӧдны стройысь магистраль, коді йитӧ Сӧветскӧй Союзӧс Чехословакиякӧд да Венгриякӧд.
Татшӧм сяма диверсиясӧ, кутшӧмӧс лӧсьӧдчис вӧчны Дубашевич, иностраннӧй разведка индыліс вӧчны война объявиттӧдз некымын лун водзджык да торъя важнӧй направлениеясын.
Сылы, мый «Бизон» решитіс применитны тайӧ медбӧръя средствосӧ ӧні, мирнӧй кадӧ, вӧлі аслас ыджыд помка.
«Бизон» тӧдмаліс, мый регыд мысти Сӧветскӧй Союзысь кутасны нуны нянь Чехословакияӧ, кӧні воддза воясас вӧліны засухаяс, и урожайяс лоины омӧльӧсь.
Уна тысяча тонна он ну ӧти поездӧн.
Найӧ ковмасны зэв уна.
И вот туннельсӧ кӧ лоӧ взорвитӧма буретш нянь нуалігӧн либӧ нуавны заводитігӧн, то Закарпатьеын взрыв йылысь лоӧ тӧдса и Прагаын, и Москваын, и Нью-Йоркын, и Парижын.
Да, талы «Бизон» тырвыйӧ эскис.
Удайтчис мед сӧмын взрывыс, а мирӧвӧй общественнӧй мнениеӧс мобилизуйтӧм — сы бӧрвывса делӧ нин.
«Свободнӧй мирлӧн» став пельӧсъясын уна тысяча газетаяс ӧти сигнал серти юрӧбтасны сы йылысь, мый Закарпатье сувтіс Сӧветъяс режимлы паныд, сы йылысь, мый Чехословакияса крестьяна оз кӧдзны ассьыныс муяссӧ роч кӧйдысӧн, сы йылысь, мый Прагасянь Братиславаӧдз, Ян Гуслӧн древньӧй му вылын, быдлаын тшыгъялӧны.
Туннель взорвитны должен вӧлі ӧтнасӧн Дубашевич.
Именнӧ — ӧтнасӧн!
Операцияыс вӧлі зэв прӧстӧй.
Ӧтчыд войнас специальнӧй самолёт, коді воас Лунвыв Германиясянь, шыбитас индӧм местаӧ, «17-23» квадратӧ, взрывчатка тыра ящикъяс.
Парашюта груз лэччас сьӧд вӧр шӧрӧ да кутас куйлыны сэні, кытчӧдз оз ковмы.
Шофёр Ступак, кодлы «Крест» висьталас разведцентрсянь телеграмма йылысь, пуксяс аслас машинаӧ да мунас «17-23» квадратӧ.
Ступак кыскалас кузовӧ цемент тыра бумажнӧй мешӧкъяс кодь пакетъясӧ упакуйтӧм взрывчатка, мунас гортас да, сёр кад вылӧ ыстысьӧмӧн, коляс машинасӧ путевӧй обходчик дворӧ, а ачыс пырас узьны.
Войнас сійӧ ньӧжйӧник петас ывлаӧ, сувтӧдас рельсъяс вылӧ дрезина, пуктас площадка вылас взрывчатка, кодлӧн страшнӧй разрушительнӧй  вын, лӧсьӧдас сэтчӧ специальнӧй приспособление, кыдз быттьӧ антенна, да йӧткыштас туннельлань, а ачыс вешъяс бокӧ, кутас видзӧдны.
Мыйӧн сӧмын дрезина пырас туннельӧ, антенна, коді джуджыдджык туннель габаритысь, инмас гранитнӧй облицовкаӧ да буретш сійӧн вайӧдас действиеӧ ударнӧй механизм, код бӧрын и лоӧ взрывыс.
Жугӧдӧм туннель фотографируйтӧм бӧрын, мый вылӧ ковмас сӧмын некымын секунда, Дубашевич пырас вӧрӧ.
Тайӧ жӧ войнас сійӧ вуджас границасӧ водзвыв бӧрйӧм местаті, коді Верховинаын, Пьетрос гӧралы паныд, писькӧдчас «Дозмӧр» нима кыйсьысь дінӧ да сэтысянь юӧртас разведцентрӧ, мый задание пӧртіс олӧмӧ.
Явор дорса туннель взорвитӧм вӧлі «Бизон» планлӧн сӧмын джынйыс.
«Гӧраясын тулыс» операциялысь мӧд джынсӧ должен вӧлі пӧртны олӧмӧ Хорунжий, Джон Файнлӧн мӧд отсасьысь, кодлӧн нимыс «Ковчег».
Сылы колӧ вӧлі взорвитны плотинасӧ водохранилищелысь, коді сетӧ выль гидроэлектростанциялы ва.
И тайӧ взрывыслӧн сідзжӧ вӧлі политическӧй цель: Закарпатьеса народ пӧ чорыда водзсасьӧ Сӧветъяслы паныд.
Тайӧ операцияас Джон Файнлӧн рольыс вӧлі сыын, мый сійӧ координируйтіс да колананогӧн веськӧдліс действиеяссӧ аслас отсасьысьяслысь: «Учительлысь», «Ковчеглысь» да резидент Крыжлысь.
Прицепа ыджыд лесовознӧй  машина муніс вӧвлӧм графскӧй туй кузя, львовскӧй железнодорожникъяслӧн вӧр участок керка дорсянь лэччис Тиссалань.
Веськӧдліс лесовозӧн Ступак.
Шуйга гырддзасӧ чургӧдӧма кабина ӧшиньӧдыс.
Кепкасӧ вештӧма балябӧжланьыс.
Вом пельӧсас ляскысьӧма кусӧм сигарета.
Туй крестасянінӧдз воӧм бӧрын грузӧвик кежис шуйгавылӧ, кыдзи вӧчлісны став лесовознӧй  машинаясыс, но эз шоссе вылӧ, а веськыда, Тиссалань.
Тайӧс пыр жӧ казяліс часӧвӧй, коді сулаліс наблюдательнӧй вышка вылын.
Сійӧ босьтіс трубка да доложитіс заставаса дежурнӧйлы, мый границалань локтӧ машина.
Заставаса дежурнӧйӧн вӧлі старшина Смолярчук.
Сійӧ зэлӧдіс тасмасӧ, лӧсьӧдыштіс гимнастёркасӧ да котӧрӧн петіс ворота сайӧ.
Сійӧс нимкодьпырысь встретитісны ёртъясыс:
— А, со и старшина!
Муртса казьтылім.
Веж луг вылӧ чукӧртчӧмаӧсь прӧст пограничникъяс.
Найӧ вӧліны морт кӧкъямыс.
И ставныс найӧ сулалісны мотоцикл гӧгӧр, кӧні кӧлдуйтіс сьӧдасьӧм киа, пуджӧм сосъяса Тарас Волошенко.
Пӧвар матыстліс маслӧӧсь кисӧ фуражка бердас, нюмъёвтіс:
— Вӧвлӧм тракторист ёрт, мездӧй!
Дзикӧдз мучитіс тайӧ кывзысьтӧм клячаыс.
— Служба дырйи, Тарас, некор.
Лесовоз матыстчис застава дорӧ.
Смолярчук петіс туй шӧрӧ, лэптіс кисӧ.
Лесовоз сувтіс.
— Кытчӧ мунанныд, водитель ёрт?
Кабинаысь мыччысис шофёр.
Сійӧ, кыдзи важся бур тӧдсалы, нюммуніс старшиналы:
— Эн тӧд, турунвиж гвардия?
Ме тіян квартирант.
Тӧрыт миянӧс Алёна Ивановна тӧдмӧдіс.
Правда, ывлаыс вӧлі пемыд, верминныд и не запомнитны менсьым чужӧмӧс.
Но вот, энӧ вунӧдӧй, старшина! — Ступак пӧрччис кепкасӧ, шыльӧдыштіс юрсисӧ. — Кора, кыдз шуласны, любитны да радейтны.
— Кывза, лоӧ вӧчӧма. — Смолярчук вӧлі стрӧг. — А ӧні висьталӧй, квартирант ёрт: кытчӧ мунанныд?
— Локта татчӧ, заставаӧ, ӧти могӧн: пӧлучитны погранзонаӧ пропуск.
— Документъястӧ сдайтінныд?
— Тӧрыт нин сдайтлі.
Вӧр участокса начальник Борисенко пыр.
— Нӧрӧвитлӧй, тӧдмала.
Смолярчук пырис застава ворота сайӧ.
Ступак петіс кабинаысь да прӧстӧя нюмъялігтыр матыстчис пограничникъяс дінӧ, точкӧбтіс портсигарнас, гӧститӧдіс сигаретаӧн ставнысӧ.
— Мый, вокӧ, оз уджав тэнад драндулетыд? — серамсорӧн юаліс сійӧ.
Волошенко эновтіс ноксьыны мотоциклӧн, гажтӧма шеныштіс кинас:
— Кык час чӧж нин ӧкаяннӧйкӧд мучитча.
— Мыйла?
Искраыс муӧ лэччис?
— Ылӧдзджык!
Навернӧ, дзик ад гуранӧдзыс! — Волошенко чужйис мотоциклас. — Ок, и дӧзмӧдін тэ, донаӧй!
Кыв йылӧ мыль чеччыштас тэ понда.
Сьӧлӧмӧй да нервъясӧй ракӧн висьмасны.
Срокысь водз пӧрысьман.
Огӧ лӧсялӧй ми тэкӧд характеръяснаным.
Виръясным оз лӧсявны. — Сійӧ кутіс Ступакӧс киӧдыс: — Кывзы, друг, верма тэ сайӧ коравны Харлей Давидсон нима породистӧй клячасӧ.
— Ноко, вайлы меным тайӧ клячасӧ.
Ступак тэрыба перйис мотоцикл кыкнан цилиндрсьыс свечаяссӧ, видлаліс найӧс да, друг паськыда шеныштчӧмӧн, шыбитіс найӧс ылӧ кустъяс пӧвстӧ.
Сэсся сідз жӧ тэрыба да чӧла матыстчис аслас лесовоз дорӧ, перйис инструментальнӧй ящик, лукйысьыштіс сэні, аддзис ыджда сертиыс лӧсялана кык выль свеча, винтитіс найӧс мотоцикл цилиндръясӧ.
Чышкыштіс кисӧ пакляӧн, зумыда пуксис важиник, ниртчӧм кучикӧн эжӧм седлӧӧ, личкис стартӧвӧй рукоятка вылӧ, лэдзис газ.
Мотоцикл кутіс пельтӧ чунӧдана таргыны, друг вӧрзис места вывсьыс, ас бӧрас колис руд тшын.
Пограничникъяс видзӧдісны Волошенко вылӧ да сералісны.
Синкым вылас виж фуражкасӧ лэдзӧмӧн сійӧ яндысьӧмпырысь гыжъяліс шырӧм балябӧжсӧ.
Ступак вӧчис неыджыд круг, бӧр локтіс застава ворота дорӧ, чеччис седлӧысь, сетіс рульсӧ Волошенколы:
— Босьт, вокӧ, вӧвлӧм клячатӧ, катайтчы мыйта колӧ да помнит Николай Григорьевичӧс...
Куритчӧй, ребята!
И сійӧ бара точнитіс портсигарнас, гӧститӧдіс сигаретаӧн ставнысӧ.
Кор салдатъяс куритчисны да кывзісны бывалӧй шофёрлысь гажа висьтъяссӧ, заставаса начальник капитан Шапошников да старшина Смолярчук бура видлалісны документъяс, кодъясӧс сетӧма львовскӧй железнодорожникъяслӧн вӧр участокса начальник.
Торъя внимание найӧ веськӧдісны паспорт вылас.
Николай Григорьевич Ступак.
Чужӧма 1923 воын.
Украинец.
Чужлӧма Киевскӧй областьын.
Став колана печатьясыс местаасӧсь.
Фотографиясӧ ӧкуратнӧя клеитӧма.
Колана листбок вылын лӧзӧдыштіс трафаретнӧй  квадрат, кытчӧ сьӧд чернилаӧн мичаа да чёткӧя содтӧма кипомысь, мый паспорт владейтысьӧс пропишитӧма Львов карын, милициялӧн 3-ӧд отделениеӧн 1947 вося май 7 лунӧ Костюшко нима уличавывса 17-ӧд керкаӧ, 9-ӧд квартираӧ.
И пропискасӧ вӧлі вынсьӧдӧма паспортнӧй столса начальниклӧн кырымпасӧн да гӧгрӧс гербӧвӧй печатьӧн.
Шапошников дасӧдысь листайтіс паспортсӧ, лупа пыр видзӧдіс сэтысь быд гижӧд, но эз казяв некутшӧм подделка.
— Да, чистӧй уджыс, — паспортсӧ пызан вылӧ шыбитігмоз шуис сійӧ. — Сетам сылы пропуск.
Старшина, лӧсьӧдӧй содтӧд нарядъяс граница тупкӧм могысь.
Смолярчук чуймӧмӧн видзӧдліс заставаса начальник вылӧ, но кыв ни джын эз шу.
Пропуск вӧлі гижӧма.
Шапошников пуктіс сійӧс паспорт пиӧ да петіс застава ворота сайӧ.
Смолярчук мӧдӧдчис капитан бӧрся.
Веж луг вылын пукалісны пограничникъяс.
На дінын кӧзяин моз пукаліс шофёр Ступак.
Сійӧ ворсіс гитараӧн да сьыліс цыганскӧй романс.
Став салдатъясыс, Волошенкоысь кындзи, зэв сюся кывзісны сійӧс.
Пӧвар шпуткис-куритчис да сьӧласис пельпом вомӧныс.
Сылӧн чужӧмыс зэв бура висьталіс: кывлім пӧ татшӧм сьыланкывъястӧ, он вӧрзьӧд менсьым сьӧлӧмӧс.
Заставаса начальникӧс аддзӧм бӧрын пограничникъяс чеччисны.
Ступак дугдіс ворсны да сьывны, звирк чеччыштіс, пелька матыстіс кисӧ кепка кӧзырёк бердас:
— Здравия желаю, капитан ёрт!
— Здравствуйте.
Сідзкӧ, Иван Васильевич ордӧ овмӧдчинныд? — юаліс Шапошников да сетіс шофёрлы паспортсӧ да пропуск.
— Так точно, капитан ёрт!
— Бур старикыс.
Везитіс тіянлы — дельнӧй кӧзяин веськаліс.
— И ми абу омӧльджыкӧсь кӧзяинысь! — Ступак сьӧлӧмсяньыс паськыда нюммуніс. — Разрешитӧй лоны свободнӧйӧн?
Шапошников довкнитіс юрнас да саяліс застава ворота сайӧ.
Ступак бергӧдіс машинасӧ да, бус лэптігтыр, мӧдӧдчис туйлань.
Смолярчук да сылӧн ёртъясыс колльӧдісны синъяснаныс ылыстчысь лесовозӧс.
— Збой зонмыс! — завидьпырысь да радлігтыр шуис ӧти салдат.
— Талант! — содтіс мӧд.
— Оз ков чужны мичаӧн, а талантливӧйӧн.
— Свист! — пинь пырыс зывӧка сӧдзӧдіс Тарас Волошенко.
Пӧварлӧн тайӧ кывъясыс вӧліны сэтшӧм виччысьтӧмӧсь, мый став пограничникъясыс бергӧдчисны сылань.
Волошенко, коді сэтшӧма радейтіс шутитны, ӧні вӧлі зэв серьёзнӧй.
— «Дзик ас морт» тіян тайӧ талантыд! — скӧрысь шуис сійӧ. — Некутшӧма яндысьтӧг, кыдз шуласны, другӧ сюйсьӧ.
Вывті ас морт.
Збыль ӧд, старшина ёрт!
Смолярчук, быттьӧ гӧгӧрвотӧмысла, эз сӧгласитчы Волошенкокӧд:
— Ог гӧгӧрво, Тарас, мыйла тэныд эз во сьӧлӧм вылад Николай Григорьевичыс.
Морт кыдзи морт, тэа-меаысь абу омӧльджык.
— Душаыс сылӧн абу, сӧмын кучикыс да лыясыс, да ещӧ больгысь кывйыс.
Ме сійӧс сквӧзь аддза.
— Да тэ сы вылӧ прӧстӧ вежалан, — шутитіс Смолярчук. — Кыдзи нӧ не вежавны!
Конкурент лои.
Сэтшӧм жӧ весел, кыдзи и тэ, сэтшӧм жӧ...
Волошенко торкис старшинаӧс:
— Правильнӧ, ме весел.
Менам тайӧ сьӧлӧмсянь, а сійӧ нарошнӧ сідз вӧчӧ.
Пӧръясьӧ сійӧ.
«Молодеч, Тарас, гӧгӧрвоан йӧзсӧ», — мӧвпыштіс Смолярчук.
Гораа сійӧ шуис:
— Но, со мый, весел морт: лӧсьӧдчы внеочереднӧй  нарядӧ.
Соколов, Филимонов, Тюльпанов — нарядӧ жӧ!
ДАС ВИТӦД ГЛАВА
Субӧтаӧ, книжнӧй магазинын уджсӧ помалӧм бӧрын, Крыж тэрмасьтӧг мӧдӧдчис вокзалбердса площадь вомӧн, прӧйдитіс кар шӧрті да, дас кымын тӧдса морткӧд здоровайтчӧм бӧрын, воис Гвардейскӧй вылӧ, пырис аслас керкаӧ да заводитіс пӧртны олӧмӧ ассьыс гуся обязанностьсӧ, «Лунвыв» разведывательнӧй центрса резидентлысь обязанностьяс.
Сійӧ вештыштіс бокӧ Тарас Шевченколысь ыджыд портрет да таркӧдыштіс шпалерӧн маскируйтӧм розьӧ, коді нуӧдіс помещениеӧ, кӧні аддзис аслыс оланін Джон Файн.
Гуся помещение пыр жӧ воссис, и люклӧн пемыд квадратын тыдовтчис «Черногорецлӧн» юрыс.
— Бур рыт, сэр, — английскӧй кыв вылын шуис кӧзяин.
— Чолӧм, Крыж, — шыасис английскӧй кыв вылын Файн. — Уджавсис?
— Шойчча понедельникӧдз.
Кутам ӧбедайтны?
— Радпырысь.
Менам ёнакодь нин сюмалӧ кынӧмӧй. — Файн кыпӧдчис кияс вылас да пелька чеччыштіс люкысь.
Сэсся сійӧ пырис комнатаӧ, коді Крыжлӧн вӧлі библиотекаӧн. — Эмӧсь выльторъяс? — юаліс сійӧ рочӧн.
— Эмӧсь!
Ӧні висьтавны али бӧрас, кор сёйыштам?
— Кор сёйыштам.
Ӧбедайтісны тані жӧ, библиотекаас, джынвыйӧ тупкӧм ӧшинь дорын, кытысянь бура вӧлі тыдалӧ калитка да керка дорӧ вайӧдысь туйыс.
Кодкӧ кӧ пырас Крыж дворӧ, то Файнӧс оз суны друг: сійӧ удитас дзебсьыны гуся оланінӧ.
Кыкнанныс сёйисны да юисны чӧла, петкӧдлісны ӧта-мӧдыслы, мый, сёйӧмысь кындзи, нинӧм оз казявны, ошйысисны ӧта-мӧд водзас терпениеӧн, выдержкаӧн, хладнокровиеӧн, сёрниттӧг овны вермӧмӧн.
Файнлӧн первой сёйсис.
Вештіс ас дінсьыс тарелкаяс, пуктіс пызан вылӧ гырддзаяссӧ, заводитіс куритчыны.
— Но, вот и сёйыштім.
Ӧні висьталӧй ассьыныд выльторъястӧ, Крыж.
Ёсьтыштӧм юсь бордйӧн пинь костсӧ гудйигтыр резидент зэв прӧстӧя шуис:
— Чолӧм тіянлы «Учительсянь».
— Кодсянь? — Файн топӧдіс Крыжлысь кисӧ. — «Учительсянь»?
Ті сійӧс аддзылінныд?
— Локтіс магазин дорӧ лесовозӧн.
Ньӧбис «Закарпатье кузя путеводитель» да доложитіс аслас лючки-ладнӧ воӧм йылысь да сы йылысь, мый ставыс мунӧ план серти.
— Мӧд удача, слабог! — Файн пуктіс кисӧ морӧс вылас. — Ӧні позьӧ действуйтны повтӧг.
Ті, кажитчӧ, бура лӧсяланныд путевӧй обходчик Дударкӧд?
— Ми важӧн нин другасям сыкӧд.
Пу кузя знаменитӧй резчик вузавлӧ да пӧдариталӧ меным ассьыс вӧчӧмторъяссӧ, а ме сылы — гежӧда овлысь книгаяс.
Сійӧ менӧ ещӧ велӧдіс пуысь вӧчавны разнӧй безделушкаяс.
— Зэв бур.
Сідзкӧ, Дударь ордӧ тіян локтӧмыд некодлысь оз кыскы вниманиесӧ?
— Да.
— Кутшӧм лунъясӧ ті ветлывланныд асланыд «друг» ордӧ?
— Медсясӧ праздникъясӧ да субӧтаясӧ.
— Вот и бур.
Талун субӧта.
Ті талун жӧ и мунанныд Дударь ордӧ.
Менам чайтӧм серти, «Учитель» овмӧдчис путевӧй обходчик ордӧ.
— Дударыс — миян морт? — чуймис резидент.
— Абу.
Но та йылысь бӧрынджык.
Кыдзи ті думайтанныд, вермас-ӧ Дударь веськыда сёрнитны тіян дырйи сы ордын олысь йылысь?
— Надейтча.
Оз кӧ висьтав ачыс, ме сылы отсала.
— Оз позь!
Лоӧй вывті осторожнӧйӧн.
Энӧ юасьӧй немтор йылысь.
Мӧдарӧ, вӧчӧй сідз, мый ті ньӧти онӧ интересуйтчӧй шофёр Ступакӧн.
— Кывзыся.
— И ті кӧ казяланныд, мый Ступакӧс оз подозревайтны, то аддзӧй сэтшӧм здук да висьталӧй сылы кывйысь кывйӧ татшӧмтор: «Аски, понедельникӧ, локтӧй Яворӧ, пыралӧй Книготорг магазинӧ, кытысь пӧлучитанныд инструкция, мый колӧ тіянлы вӧчны». — Файн шпыньмуніс да лукава видзӧдліс Крыж вылӧ: — Энӧ тӧждысьӧй, Любомир, аскиӧдз ті кутанныд тӧдны, кыдзи инструктируйтны Ступакӧс.
Крыж тэрыба пыркнитіс юрнас:
— Ме ог тӧждысь, сэр.
Ставсӧ лоӧ вӧчӧма стӧча, кыдзи прикажитӧма.
Блюдйысь пӧсь чай юышталігмоз Файн юаліс:
— Яворын горнӧй туристъяс эмӧсь?
— Кыдзи нӧ!
Яворӧс куимладорсянь кытшалӧны гӧраяс.
Миян эм весиг турбаза.
— А чери кыйысьяс?
Вӧралысьяс?
— Эмӧсь и чери кыйысьяс и вӧралысьяс.
— Надейтча, воскресеньелы паныда рытӧ найӧ оз пукавны гортаныс, а мунӧны чери кыйны, вӧравны, походъясӧн ветлӧны гӧраяс вылӧ.
— Да.
Медся тшӧкыда тайӧ овлывлӧ субӧтаясӧ.
— Вот и бур.
И ме талун ветла гӧраясӧ кыдзи турист, — друг шуис Файн.
— Ті?
Решитінныд мунны менам убежищеысь?
— Сӧмын ӧти лун кежлӧ.
— Но, сэр, ті...
Дасьӧсь ті быдсикас осложнениеяс кежлӧ?
— Конкретнӧйджыка, Любомир!
Тіянӧс интересуйтӧ, эм-ӧ менам сӧветскӧй паспорт да мукӧдтор?
Эм ставыс, мый колӧ.
— Ме кӧсйи стӧчмӧдны, верманныд-ӧ ті чувствуйтны асьнытӧ сӧветскӧй му вылын сӧветскӧй мортӧн.
— Ті онӧ веритӧй?
— Прӧститӧй, сэр, но ме висьтала веськыда: да, та вӧсна ме зэв ёна тӧждыся.
— Мыйла?
Менам ныр вылын ӧмӧй эм фабричнӧй марка?
Менам пельясӧй, плешкӧй, синъясӧй, вомдоръясӧй абу ӧмӧй сэтшӧмӧсь, кутшӧмӧсь сӧветскӧй йӧзлӧн?
— Сэтшӧмӧсь, но...
— Висьталӧй, Крыж, энӧ мыкталӧй.
— Сэр, видзӧднысӧ ті абу дзик сӧветскӧй кодьӧсь.
Джон Файн серӧктіс, но сы синъясын тӧдчис полӧм.
— Гӧрд сюръяс оз тырмыны?
Нюмъялӧмӧй абу социалистическӧй?
Походкаӧй абу пролетарскӧй?
Видзӧдласӧй идеологически абу выдержаннӧй?
— Ті шутитанныд, а ме серьёзнӧя тӧждыся.
— Да мыйын делӧыс, Крыж, висьталӧй тӧлкӧн!
— Тіянлы оз тырмы, сэр, ортсыса прӧстлун, скромность, ме эськӧ шуи — обыкновенность.
Ті чувствуйтанныд асьнытӧ озыр, независимӧй, ставсӧ вӧчны вермысь мортӧн, Джон Файнӧн, а онӧ сӧветскӧй служащӧйӧн.
— Весьшӧрӧ тӧждысянныд.
Ме ставсьыс вына тані, тіян водзын, а сэні... сӧветскӧй туристъяс пӧвстын, ме лоа сэтшӧмӧн жӧ, кыдзи ставныс найӧ.
Дона Крыж, ме куим во вӧлі шефӧн лагерын, кӧні олісны перемещённӧй  йӧз.
Лунын и войын ме аддзылі ас водзысь дас кык тысяча русскӧйясӧс, украинецъясӧс, белорусъясӧс, кывзі налысь сёрнисӧ, запомниті налысь характернӧй чертаяссӧ да сідз водзӧ да сідз водзӧ.
Ме весиг ӧтчыд, тренируйтчӧм могысь, олі орчча лагерын перемещённӧй  морт пыдди — и нинӧм, лыддисны дзик рочӧн.
Верма лоны и украинецӧн. — Джон Файн нюмъёвтіс да кокньыдика тувкис кулакнас Крыжлы морӧсас. — Сідзкӧ, сьӧлӧмшӧрӧй, энӧ чинтӧй менсьым гырысь да важӧн признайтӧм достоинствоясӧс.
— Прӧститӧй, сэр.
— Сійӧ жӧ!
Огӧ кутӧй тӧждысьны.
Яворын эм такси?
— Мыйта колӧ.
— Найӧ ветлывлӧны кар сайӧ?
— Да, быдлаӧ ветлывлӧны.
Файн перйис пинжак пытшкӧс зепсьыс Закарпатьелысь карта, паськӧдіс сійӧс пызан вылӧ.
— Кутшӧм места тіян лыддьыссьӧ медся туристскӧйӧн?
— Сэтшӧм местаыс миян уна.
Кӧр урочище, Ош эрд, Мраморнӧй скалаяс.
Мраморнӧй скалаяссянь неылын, со тайӧ гӧра бокас, эм база, кӧні позьӧ неыджыд дон вылӧ узьны, сёйыштны, юны сур, бритчыны, мыссьыны душ улын.
— Зэв бур.
Вот сэтчӧ ме и муна.
Ті менӧ колльӧданныд такси сулаланінӧдз.
Бӧр воа воскресеньеӧ рытнас.
Виччысьӧй! — Файн серамсорӧн видзӧдліс резидент вылӧ. — Мыйла он юалӧй, мый вӧсна ме пета татшӧм лӧсьыд, безопаснӧй убежищесьыс да, олӧмӧн рискуйтӧмӧн, муна Мраморнӧй скалаяс районӧ?
— Ме тіянлы висьтавлі нин: любопытствоӧн ог страдайт.
Менам делӧ — пӧртны олӧмӧ тіянлысь приказаниеястӧ.
— Кӧть ті и абу любопытнӧйӧсь, век жӧ ме висьтала, мыйла меным ковмисны тайӧ Мраморнӧй скалаясыс.
Ме тіянлы тырвыйӧ дӧверяйта, Крыж.
Кӧсъя гуляйтыштны гӧраясті да пӧпуттьӧ лӧсьӧдны бурджык местаӧ рация, йитчыны центркӧд: доложита обстановка, пӧлучита индӧдъяс.
Дерт, ме зэв ёна рискуйта.
Тіянлы эськӧ, Любомир, тайӧ делӧыс лӧсяланаджык, безопаснӧйджык.
— Ме дась, сэр, приказывайтӧй.
— Ог, тіянлы поручитны тайӧс ог на вермы.
Первой донесениесӧ должен мӧдӧдны ачым, аслам киӧн, аслам радиопочеркӧн.
И ме сійӧс мӧдӧда кӧть мед мый эз ло.
Джон Файн збояліс эз сы могысь, медым петкӧдлыны Крыжлы ассьыс повтӧмлунсӧ.
Джуджыд гӧраяса Карпаты вомӧн опаснӧй вуджӧм, Гвардейскӧй вылын гусьӧн лӧня олӧм, явкаса кӧзяинлӧн тӧждысяна гостеприимство, выль резидентлӧн бура маскируйтчӧм, Дубашевичлӧн граница вомӧн сюся вуджӧм, Яворын сылӧн шофёр Ступак ним улын бура легализуйтчӧм — став тайӧ гырысь удачаясыс, кодъясӧс планируйтіс «Бизон», вылӧ кыпӧдісны Джон Файнлысь настроениесӧ.
Аслас кучик вӧсна полӧмысь, коді кыптыліс самолётын парашютӧн чеччыштӧм водзвылын, эз коль и следыс.
«Черногорец» ӧні эскис, мый ассьыс миссиясӧ сійӧ помалас индӧм кад кежлӧ да лючки-ладнӧ.
Ӧні сійӧ пӧся да пыдісянь, пӧшти суевернӧя преклоняйтчис «Бизонлӧн» способностьяс водзын да аттьӧаліс шефсӧ сыысь, мый сійӧ сетіс сылы позянлун петкӧдлыны способностьяссӧ «Гӧраясын тулыс» операцияын, кодлы, кыв шутӧг, сиӧма лоны «Лунвыв» разведцентрлӧн гордостьӧн.
Та вӧсна Файн и збояліс, та вӧсна ньӧти повтӧг и лӧсьӧдчис ветлыны Мраморнӧй скалаяс районӧ.
Сійӧ гажаа видзӧдліс карта вылӧ, сэсся Крыж вылӧ:
— Мраморнӧй скалаяс!..
Бур район ме бӧрйи али эг?
— Да, бур. — Крыж чужӧм вылын тӧдчис почтительность да угодничество. — Кора доложитны и ме йылысь: действуйта тыр ӧдӧн, медся дженьыд срокӧн шедӧді тӧдчана результатъяс.
Регыдъя кадӧн лӧсьӧда надёжнӧй агентурнӧй сеть, коді вермас могмӧдны центрлысь потребностьяссӧ.
— О-о! — серӧктіс Файн. — Бур, бур, водзӧ кырссьӧй, ставсӧ висьтала, кывйысь кывйӧ.
Крыж ӧбидитчӧмпырысь зумыштчис:
— Ті меным, кажитчӧ, онӧ эскӧй, сэр?
Ме жӧ тіянлы подробнӧя докладывайті и портниха йылысь, и сылӧн пи йылысь, и яворскӧй станцияса начальниклӧн отсасьысь йылысь.
— Эска, Крыж. Энӧ думайтӧй нинӧмабусӧ.
Ті зэв бура заводитінныд.
Тіян куимнан отсасьысьныд зэв ёна миянлы колӧны.
Да, портниха пи йылысь.
Кыдзи ті сійӧс кӧсъянныд используйтны?
— Обстановка серти.
Ӧнія кадӧ сійӧ вермас судзӧдны кӧрт туй йылысь колана сведениеяс.
— Правильнӧ.
Кӧрт туйлӧн тайӧ выль, реконструируйтӧм участокыс миянӧс вывті ёна интересуйтӧ.
Ми пӧшти нинӧм сы йылысь огӧ тӧдӧй.
Бур.
Ошка.
А водзӧвылӧ кыдзи ті думайтанныд используйтны том Лысакӧс?
Сійӧ ӧд мунас аслас школаӧ, Львовӧ.
— Оз мун!
Якӧритчас Яворын, кутас уджавны комсомольскӧй паровоз вылын кочегарӧн.
Эм надея, мый сійӧ веськалас заграничнӧй линия вылӧ.
Тайӧ кӧ удайтчас, миян лоӧ зэв бур связник.
— Правильнӧ, Крыж!
Молодеч!
Ошка.
Действуйтӧй.
И тэрыба.
Миянлы связник зэв ёна колӧ!
abu
Рацияӧн пӧльзуйтчыны опаснӧ: быдпӧрйӧ кутан рискуйтны олӧмнад.
Вӧлі кӧ связник тіян предшественниклӧн, ми эськӧ унджык тӧдім, мыйта ӧні тӧдам. — Файн кутіс паськӧдӧм чуньяснас блюд, пӧльыштіс пӧсь чайсӧ да читкыртчыштӧмӧн, сюся, кыдз быттьӧ кӧсйис видзӧдлыны Крыж сьӧлӧмӧ, веськӧдіс синъяссӧ резидент вылӧ.
— Сідзкӧ ті ӧнӧдз онӧ тӧдӧй, мый лои Дзюбакӧд?
Крыж пыркнитіс юрнас:
— Ме жӧ тіянлы докладывайтлі...
Лыддьылі газетаысь сылӧн пӧгибнитӧм йылысь.
Сэсся немтор ог тӧд.
— Веританныд заметкаыслы?
— Кыдзи нӧ он верит!
Ме дінӧ магазинӧ пыралісны «Кӧр урочище» леспромхозысь йӧз.
Найӧ асланыс синъясӧн аддзылӧмаӧсь артельлысь машинасӧ пропастьысь.
И Дзюбалысь шойсӧ аддзылӧмаӧсь.
Правильнӧй заметкаыс.
А ті ӧмӧй онӧ веритӧй?
— Ог верит.
Ачым ог на тӧд мыйла, но ог верит. — Файн ышловзис, кор тӧдвылас уси «Бизонлӧн» кывъясыс, и эз вермы кутчысьны, медым не висьтавны найӧс ассяньыс: — Ог верит, и ставыс.
Мый вӧчан, сэтшӧм менам нырисӧй: ищейкалӧн вежыс петас.
— Сідзкӧ ті чайтанныд, мый Дзюбалысь пӧгибнитӧмсӧ нарошнӧ думыштісны!
— Да, сідзи думайта.
Но коді лӧсьӧдіс сійӧс, ог па тӧд.
Ті тшӧкыда аддзӧдчывлінныд Дзюбакӧд?
— Эгӧ, гежӧда.
Кор нин зэв ёна вӧлі колӧ.
— Кӧні аддзӧдчывлінныд сыкӧд?
Вермис тайӧс казявны разведка?
— Эз, тайӧ эз вермы лоны...
Ме некор эг вӧвлы Дзюба квартираын.
И сійӧ ме ордӧ эз волывлы.
Ми аддзӧдчывлім сӧмын магазинын, кор сійӧ ньӧбавліс книгаяс.
— Помнитанныд, ме интересуйтчылі Иван Белограйӧн?
— Помнита.
Тані, сад пиӧ дзебсьӧм керкаын, Файнӧс некод эз вермы кывны, Крыжысь кындзи, ню сійӧ заводитіс шӧпкӧдны:
— Иван Белограй выполняйтіс важнӧй задание.
Ми воштім сійӧс, огӧ тӧдӧй, кӧні сійӧ да мый сыкӧд лоис.
Кытчӧдз огӧ тӧдмалӧй сылысь судьбасӧ, ми огӧ вермӧй чувствуйтны асьнымӧс свободнӧя.
Регыдджык тӧдмалӧй Белограй йылысь.
Медым тіян  агентъясыд мыйсюрӧ тӧдмаласны Терезия Симаклысь.
Верманныд тайӧс вӧчны?
— Верма.
— Но, ме аддза, ті настӧящӧй молодеч, Крыж.
Тіянлы абуӧсь олӧмӧ пӧртны позьтӧм заданиеяс.
«Бизон» тӧдіс, кодӧс индіс резидентӧн.
Вот сӧмын ме эг донъявлы тіянӧс.
Каитча.
— Ті энӧ тӧдлӧй менӧ, а «Бизон»...
— Шеф меным висьталіс. — Файн пуктіс кисӧ резидентлы пельпом вылас: — Нинӧм, ті унджык шедӧданныд сыысь, мый воштінныд рядӧвӧй агентӧн олігӧн.
Миян олӧмным пӧрысьмигкежлӧ лоӧ обеспечитӧма, ми кӧ пӧртам олӧмӧ весиг сӧмын тайӧ операциясӧ.
— Кутшӧмӧс?
Джон Файн грӧзитыштіс резидентлы чуньнас:
— Эн вермы помӧдз кутчысьны!
А шулін, абу любопытнӧй.
Терпитыштӧй, Крыж, воас кад, ставсӧ висьтала. — Сійӧ видзӧдліс часі вылӧ, сэсся ӧшинь пыр ывлаӧ, кӧні садса дзоридзалысь пуяс костӧд писькӧдчис матысса гӧраяс вылысь лэччысь тувсов рӧмыдыс. — Кад помавны чай юӧм, колӧ мӧдӧдчыны походӧ.
Джон Файн кымыньтіс блюдсӧ, кичышкӧдӧн чышкис пӧсялӧм чужӧмсӧ, чеччис да воши аслас гуся оланінӧ.
Минута кызь мысти бӧр петіс библиотекаӧ.
Сійӧ вӧлі кучикӧн дорӧсалӧм туристскӧй ной курткаа, ыджыд кӧзырёка важиник кепкаа да кыз пӧтшваа ботинкиа.
Мышкас ӧкуратнӧя ӧшӧдӧм мешӧкын вӧлі портативнӧй радиостанция, кодӧс гартӧма рузумъясӧн, медым сійӧ эз вӧв чемодан кодь.
Дась вӧлі и Крыж.
Сійӧ, кыдзи и век, пасьталіс ассьыс сьӧд пальтосӧ да пуктіс юрас важиник шляпасӧ.
Шуйга сой вылас ӧшӧдіс плащ, веськыд киас сылӧн вӧлі ичӧтик саквояж.
Пемдыштӧм бӧрын Крыж да Файн петісны Гвардейскӧй уличавывса 9-ӧд номера керкаысь, лючки-ладнӧ воисны такси сулаланінӧдз да сэні торйӧдчисны.
Ӧтиыс муніс войвылӧ, Каменица ю йылӧ, Мраморнӧй скалаяслань, мӧдыс — матысса гӧраясӧ, Иван Васильевич Дударь владениеясӧ.
Воскресеньеӧ, рытъявылыс, безопасность органъяслӧн контрольнӧй установка пеленгуйтіс гуся радиостанциялысь дженьыд кадся удж.
Вӧлі определитӧма и сылысь координатъяссӧ — кӧнкӧ Ош эрд да Мраморнӧй скалаяс костын.
Та йылысь тӧдмалӧм бӧрын майор Зубавин да полковник Шатров примитісны энергичнӧй мераяс.
И генерал Громада вражескӧй лазутчик-радистӧс корсьӧм могысь ыстіс ассьыс некымын подразделение.
Корсьысисны вӧр пасьтала, видлалісны ущельеяс, сутшйӧдлісны специальнӧй копьёясӧн кольӧм вося турун юръяс, кисьталісны важ да выль пес чипасъяс, пыралісны пастухъяслӧн да вӧр лэдзысьяслӧн став оланінъясӧ, кышйысисны-корсьысисны мраморнӧй разработкаяслысь выработайтӧм карьер — некытысь эз аддзыны радистӧс.
Но сылысь следсӧ век жӧ вӧлі аддзӧма.
Турбазаысь тӧдмалісны, мый субӧтаӧ рытнас Мраморнӧй скалаяс районысь туристъяс аддзылӧмаӧсь кутшӧмкӧ легкӧвӧй машина.
Коді сійӧн локтӧма, кутшӧм номер вӧлӧма «Победаыслӧн» — некод эз вермы висьтавны.
Но туристъяс пӧвстысь эз сюр сэтшӧм морт, коді эськӧ локтіс машинаӧн.
Ставныс локтӧмаӧсь татчӧ автобусъясӧн, грузӧвикъясӧн, поездӧн, унаӧн подӧн, живописнӧй трӧпаясӧд, кодъяс мунӧны Каменица берег пӧлӧн.
Турбаза регистрируйтіс туристъясӧс, кодъяс волывлісны сэтчӧ.
Зубавин да Шатров лыддисны тайӧ списоксӧ, босьтісны сылысь копия да бӧр воисны Яворӧ.
Яворса, Мукачёвоса да Ужгородса милициялӧн паспортнӧй столъясса начальникъяс отсӧгӧн некымын час мысти найӧ тӧдмалісны, кӧнӧсь сійӧ став йӧзыс, кодъяс вӧліны турбазаса списокын, кытчӧ пропишитӧма, кӧні уджалӧны да важысянь-ӧ олӧны Закарпатьеын.
Квайтымын вит турист пӧвстысь Зубавин да Шатров веськӧдісны торъя внимание ӧти турист вылӧ.
Тайӧ вӧлі Фёдор Афанасьевич Власюк.
Агроном.
Кызь кӧкъямыс арӧса.
Олӧ Ужгородын.
Пропишитӧма Ленин нима уличаса 3 номера керкаӧ.
Паспортсӧ сетӧма Ужгородса милициялӧн 4-ӧд отделение 1950 вося май 30 лунӧ.
Татшӧм сведениеяс колис ас йывсьыс Власюк, кор заполняйтіс обычнӧй регистрационнӧй  листок, кодӧс сетӧны гостиницаын быд олысьлы.
Прӧверка дырйи тыдовтчис, мый Ужгородын Ленин нима уличаса 3-ӧд номера керкаын Власюк оз ов, мый сійӧс сэтчӧ, сідзкӧ, абу пропишитӧма да мый Ужгородса милициялӧн 4-ӧд отделение абу сетлӧма гражданин Власюклы паспорт ни 1950 воын, ни водзджык, ни сёрӧнджык.
Зубавин бара, войшӧр-войӧ, пуксис машинаӧ да муніс Мраморнӧй скалаяс урочищеӧ.
Турбаза обслуживайтысь персоналкӧд содтӧд беседуйтӧм бӧрын сійӧ тӧдмаліс кутшӧмсюрӧ приметаяс мортлысь, коді висьтасьӧма Власюкӧн.
Кузь тушаа.
Паськыд пельпомъяса.
Мича.
Кучикӧн дорӧсалӧм сьӧд ной курткаа.
Руд кепкаа.
Кокас — гӧраясӧд ветлӧм вылӧ башмак.
Мыш саяс — рюкзак.
Ӧтнас-ӧ локтӧма сійӧ турбазаӧ?
Да, кыдз быттьӧ ӧтнас.
Шонді петігӧн вӧлӧма Мраморнӧй скалаяс вылын став туристъяскӧд ӧтлаын, сэсся вошӧма, и некод сэсся сійӧс абу аддзылӧма.
Воис понедельник, а Зубавин век на эз мун турбазаысь.
Сійӧ корсис мортӧс, коді эськӧ вермис висьтавны мыйкӧ стӧчджыка легкӧвӧй машина йылысь, коді — таын Зубавин эз сомневайтчы — вайис Власюкӧс Мраморнӧй скалаяс дорӧ.
Вӧлі юасьӧма врачлысь, медсестралысь, ресторанса пӧварлысь, официанткалысь, буфетчицалысь, прачкалысь, лесниклысь да уна туристъяслысь — некод эз содты сыысь унджык, мыйта тӧдіс Зубавин.
Таинственнӧй  легкӧвӧй машина йылысь сведениеяссӧ содтіс турбаза грузӧвикса шофёр, коді ветлӧма Мукачёвоӧ прӧдуктаясла да талун бӧр воис.
Субӧтаын Мукачёвоӧ мунігӧн сійӧ паныдасьӧма «Победакӧд».
Номерсӧ сылысь оз помнит, но бура аддзылӧма аслас грузӧвик фараяс югӧр улын, мый легкӧвӧйыслӧн вӧлӧма счётчик да кузовас шашки пӧв сера визь.
Зубавин бӧр воис Яворӧ да доложитіс Шатровлы содтӧд расследованиелӧн результатъяс йылысь.
Кыкнанныс, майор и полковник, ӧтсӧгласӧн решитісны, мый медводз колӧ корсьны такси.
Машинасӧ, коді субӧтаӧ рытнас волӧма Мраморнӧй скалаяс урочищеӧ, вӧлі аддзӧма яворскӧй таксомоторнӧй  паркысь.
Таксиса шофёр этша жӧ висьталіс аслас пассажир йылысь.
Пуксьӧма сійӧ Яворын, такси сулаланінын.
Абу варов вӧлӧма тайӧ пассажирыс: мунігчӧжыс видзӧдӧма ӧшиньӧд да куритчӧма.
Студёнӧй  источник дорын, Мраморнӧй скалаяс дорӧдз километрӧн-джынйӧн кымын вотӧдз, сувтӧдӧма таксисӧ, кыв ни джын шутӧг мынтысьӧма да мӧдӧдчӧма водзӧ подӧн.
Со и ставыс.
Сэсся шофёр нинӧм эз вермы висьтавны.
Водительлӧн сьӧлӧмсяньыс висьтасьӧмыс эз кыпӧд сомнениеяс ни Зубавинлысь, ни Шатровлысь.
Мый нӧ водзӧ вӧчны?
Кытысь да кыдзи корсьны тайӧ Власюксӧ?
Воис вторник.
Майор Зубавин вӧлі зумыш.
Бритчытӧм, узьтӧг коллялӧм кык вой вӧсна гырдмӧм синъяса, сійӧ чӧв олігтыр виччысис, кутшӧм решение примитас полковник.
Шатров эз жӧ узь воскресеньенас: кык сутки сійӧ шӧйтіс Закарпатьеті.
Сійӧ вӧлі Зубавинысь чуть ли не кыкпӧв пӧрысьджык, но сы чужӧм вылын эз содны чукыръяс, банбокъяссӧ вӧлі мичаа бритӧма да синъясыс эз петкӧдлыны мудзӧм.
Сійӧ спокойнӧя нюмъяліс аслас зумыш собеседник вылӧ видзӧдіг.
— Мудзинныд нин, Евгений Николаевич?
Нервничайтанныд нин?
А ӧд ми сӧмын на кузь туй заводитчанінын.
Зубавин гӧрдӧдіс да нурбыльтіс:
— Кыдзи нӧ он нервничайт, полковник ёрт!
Татшӧм неудача...
— Ог на аддзы неудачасӧ.
Мӧдарӧ, событиеясыс развивайтчӧны тырвыйӧ нормальнӧя, миянлы пӧльза вылӧ.
— Кутшӧм нӧ тані нормальность, враг кӧ действуйтӧ дзик миян ныр улын луншӧр-лунӧ да накажиттӧг дзебсясьӧ?
— Временнӧ сійӧ дзебсис, энӧ тӧждысьӧй.
Петкӧдчас на миян водзӧ.
Власюк!..
Агроном!..
Турист!..
Ставыс тайӧ, дерт, пӧръясьӧм.
Коді сійӧ сэтшӧмыс збыльысьсӧ?
Кытысянь воис Яворӧ?
Важ агент, коді пӧльзуйтчӧ фальшивӧй паспортӧн?
Нарушитель, коді казявтӧг писькӧдчис граница вомӧн?
Али воис специальнӧй гастрольяс вылӧ кытысянькӧ тылӧвӧй областьяссянь? 
Ӧтвечайтӧй, майор.
— Думайта, мый сійӧ татчӧс.
— Мый серти ті тайӧс чайтанныд?
— Бура тӧдӧ местасӧ.
Мраморнӧй скалаяс — медся лӧсялана район гуся радиостанция уджалӧм вылӧ: некод сэні оз ов, высокогорнӧй район, кытчӧ позьӧ ӧтилаті пырны да куимлаті петны.
— Тайӧ ставыс абу на тырмымӧн.
Радистлы отсаліс бӧрйыны местасӧ сылӧн отсасьысьыс либӧ сійӧ ачыс бӧрйис районсӧ карта серти.
Тайӧ ӧти-кӧ.
Мӧд-кӧ, сійӧ кӧ татчӧс, сылӧн кӧ важӧн нин эм радиопередатчик, мыйла ӧнӧдз чӧв оліс?
Тайӧ сэтшӧма вӧлі колӧ разведцентрлы, а сійӧ упорнӧя чӧв оліс.
Абу, Евгений Николаевич, Власюк абу татчӧс.
Сійӧ неважӧн воӧма миян крайясӧ.
Вермас лоны, мый писькӧдчӧма граница вомӧн да сійӧс абу казялӧмаӧсь пограничникъяс.
— Оз вермы лоны.
Пограничникъяс казялӧны весиг кӧч кок туй.
— Быдтор вермас лоны.
«Бизон» тӧдӧ, кодкӧд имеитӧ делӧсӧ, да вермис применитны медся выль способ, кодӧс миян пограничникъяс эз на тӧдмавны.
Ме весиг чайта, мый тайӧ агрономыс, турист Власюкыс, да шофёр Ступак действуйтӧны ӧти план серти, мый найӧ кыкнанныс — ӧти чеплӧн кольчаяс, а чеп помыс «Лунвыв» разведцентрса шеф киясын.
Коркӧ-некоркӧ найӧ быть лӧсьӧдасны йитӧд.
Но ми не долженӧсь надейтчыны сы вылӧ, мый ми аддзам либӧ казялам Власюкӧс да Ступакӧс ӧтлаысь.
Тайӧ вермас и не лоны найӧс арестуйттӧдз.
Вермас лоны, найӧ аддзысясны сӧмын следователь кабинетын.
А сэтчӧдз найӧ вермасны координируйтны ассьыныс действиеяссӧ аддзысьлытӧг, ылісянь, коймӧд морт пыр.
Сідзкӧ миянлы колӧ веськӧдны став вниманиенымӧс, медым тӧдмавны тайӧ коймӧд мортсӧ.
— Полковник ёрт, ме чайта, мый ті тӧданныд «Гӧраясын тулыс» операция йылысь ме серти ёна унджык.
— Сы мында жӧ, мыйта и ті.
— Оз лӧсяв.
Ме вот тӧждыся сы вӧсна, мый миянысь дзебсис «мӧд мортыс», а ті та йылысь онӧ тӧждысьӧй, и ті нин думайтанныд кутшӧмкӧ «коймӧд морт» йылысь, кӧть абу на некутшӧм признак, мый сійӧ миян му вылын.
— Эм, Евгений Николаевич!
Анализируйтӧй шофёр Ступаклысь поведениесӧ сэксянь, кор сійӧ писькӧдчис миянӧ.
Ті тӧданныд, мый лазутчик пырас сӧмын сійӧ карӧ, кӧні сылы дасьтӧма аслас отсасьысьясӧн надёжнӧй приём.
Ступак дыр думайттӧг, нинӧмысь повтӧг веськыда воис Львовӧ.
Тӧдтӧм, враждебнӧй карын олыштӧм бӧрын сійӧ пырӧ удж вылӧ, пӧлучайтӧ грузӧвик, командировка да повтӧг мунӧ Яворӧ.
Вермис эз эськӧ сійӧ ставсӧ тайӧс вӧчны сэтшӧм ӧдйӧ, ньӧти падъявтӧг, сылы кӧ кодкӧ эз отсась?
Эз!
Ступаклӧн эм бур отсасьысь, и сійӧ олӧ Львовын.
Первойя асъя поездӧн жӧ ме аски муна Львовӧ да тӧдмала, кыдзи оформляйтчис удж вылас шофёр Ступак, коді сылы отсаліс. — Шатров ышловзис. — Менам чайтӧмъяс серти, Львовын меным ковмас ёна уджавны.
И лоӧ дыр кежлӧ эновтлыны Явор.
— Жаль, полковник ёрт.
Ме, колӧ шуны, думайті, мый ми тіянкӧд помӧдз разям бизоновскӧй тупыльсӧ.
— А ме тадзи жӧ думайтлі.
И водзӧ думайта. — Шатров дружескӧя кутліс майорлысь кисӧ. — Разьӧй, Евгений Николаевич, бизоновскӧй тупыльсӧ Яворладорсянь, а ме — Львовладорсянь.
Аддзысьлытӧдз!
Кута звӧнитны тіянлы быд лун, кызь кык час ноль-ноль минутаын.
— Ӧти вопрос, полковник ёрт.
— Пӧжалуйста.
— Сідзкӧ, ті чайтанныд, мый Ступак да тӧдмавтӧм радист костын эм посредник, «коймӧд морт», и сійӧ олӧ Львовын?
— Пока сӧмын чайта.
Сідзжӧ чайта, мый тайӧ «коймӧд мортыс», аслас служебнӧй положениеӧн пӧльзуйтчӧмӧн, тшӧкыда волывлӧ командировкаӧн татчӧ, Яворӧ, и та вӧсна сійӧ вермӧ координируйтны Ступаклысь да Власюклысь действиеяссӧ.
Сідзкӧ, тіянлы колӧ лун и вой кыйӧдны шофёр бӧрся, пасъявны сылысь став аддзысьӧмъяссӧ яворсаяскӧд да торйӧн нин накӧд, кодъяс абу Яворысьӧсь.
Зубавин видзӧдліс шофёр фотография вылӧ.
— Мыйта кӧть эгӧ кытшлалӧй, а бара воим Ступак дінӧ.
— Сытӧг оз позь.
Сійӧ — ӧні дзик ӧти реальнӧй визьтор, коді нуӧдӧ «Гӧраясын тулыс» операциялань.
Став мукӧдторйыс — чайтӧмъяс, прогнозъяс, надеяяс да гадайтӧм. — Шатров видзӧдліс аслас записнӧй книжкаӧ. — Да, Власюк йылысь.
Сылӧн радиопочеркыс тіянлы абу тӧдса?
— Радиопочерк?
Ме эг на сёрнитлы специалистъяскӧд.
— Сёрнитӧй.
Тайӧ зэв важнӧ.
Код тӧдас, гашкӧ радиопочеркыс тӧдса воддза радиоперехватъяс серти.
Но, а кыдзи ті думайтанныд, мый йылысь радируйтіс аслас кӧзяевалы Власюк?
— Та йылысь позьӧ сӧмын ылӧсас дӧгадывайтчыны, полковник ёрт.
— Дӧгадывайтчӧй!
— Юӧртіс, мый ачыс лючки-ладнӧ воис Яворӧ.
— Эз.
Тайӧс сійӧ вӧчис водзджык да мӧдлаын.
— Передайтіс ӧчереднӧй информация? — шуис Зубавин да пыр жӧ ачыс асьсӧ торкис: — Эз, тайӧ эз жӧ вермы лоны.
Та вӧсна эськӧ сійӧ эз кут тадзи рискуйтны.
Тыдалӧ, передавайтіс мыйкӧ зэв коланаӧс.
— Правильнӧ, ме тадзи жӧ думайта.
Ме думысь, тайӧ передачаыс йитчӧма «Гӧраясын тулыс» операциякӧд.
Кыдзи именнӧ?
Сигнал-ӧ тайӧ действиеыс заводитӧм йылысь?
Отсӧг корӧм?
Рапорт сы йылысь, мый нин вӧчӧма?
Ті кыдзи чайтанныд, Евгений Николаевич?
— Полковник ёрт, тіян чужӧны сы мында вопросъяс, мый ме ог вермы сразу ӧтветитны.
Лэдзӧй думыштны.
— Думайтӧй!
Недыр думайтыштӧм бӧрын Зубавин шуис:
— Радист сигнализируйтіс разведцентрлы сы йылысь, мый сійӧ да сылӧн отсасьысьясыс дасьӧсь действуйтны.
— Сӧгласен!
Вот и сёрнитчим. — Шатров видзӧдліс часі вылас, шпыньмуніс: — Куим час чӧж тӧлкӧвӧя, сьӧлӧмсяньным сёрнитім, и вермас лоны, мый ставыс весьшӧрӧ.
Тайӧ тіянлы абу точнӧй наука, а раз-вед-ка.
Разведывайт и разведывайт, кӧні синъяснад, кӧні пельяснад, кӧні мӧвпнад — гашкӧ, мыйкӧ и тӧлк лоас. — 
Сійӧ чеччис, лэптіс юр весьтас кияссӧ, радпырысь нюжмасьыштіс да паськыда, кыдз шуласны чӧскыда, очсыштіс.
— Эк, узьыштны эськӧ ӧні!..
Мунам, Евгений Николаевич, пальӧдам ассьыным кольмӧм юръяснымӧс.
Шифровка передайтӧм бӧрын Файн тэрыба, ӧти здукӧн, идраліс рациясӧ, сюйис сійӧс мышсайса сумкаас да мӧдӧдчис веськыда муртса тӧдчыштысь трӧпаӧд, Мраморнӧй скалаяс урочищеысь петанінлань, коді вӧлі войвывланьын.
Компас да карта серти ориентируйтчигтыр сійӧ писькӧдчис гӧраын быдмысь сук вӧрӧд да петіс туй вылӧ, коді нуӧдіс Яворӧ карпатскӧй перевалъясладорсянь.
Файн тӧдіс, мый рацияыслысь уджалӧмсӧ безопасность органъяс казялісны да мый найӧ шызисны.
Кольӧ, ещӧ час, мӧд, и Мраморнӧй скалаяс район ставыс лоас кытшын.
Файн муніс туй кузя да нимкодясис, кыдзи и пӧлагайтчӧ туристлы, тувсов гӧраясӧн да рытъя кыаӧн.
Сы киын вӧлі ён бедь, кодӧс вӧчис тис пуысь.
Синсӧ тупкӧма сьӧдовлӧз ӧчкиӧн, быттьӧ видзис синъяссӧ шондіысь.
Туй чукыль сайысь Файн аддзис грузӧвӧй машина.
Сійӧ сулаліс туй бокын нитшсялӧм ыджыд из дорын, код улысь визувтіс вӧсньыдик югыд шортор.
Шофёр пукаліс минеральнӧй источник дорын, сёйис салӧа нянь да юис йи кодь кӧдзыд ва.
Кудриа сьӧдов юрыс сылӧн вӧлі ва жӧ — буракӧ, сідзжӧ юӧма закарпатскӧй нарзан.
— Нянь, сов да ва! — Файн пуктыліс кисӧ кепка кӧзырёк бердас, чолӧмалана довкнитіс юрнас шофёрлы. — Он-ӧ Яворӧ мун, том морт?
— Сэтчӧ.
Пӧпуттьӧ кӧ, пуксьӧй, нуа.
— Аттьӧ.
Пемдіс, карын ӧзйисны бияс, кор Файн воис Яворӧ.
Карса вӧвлӧм ратуша дорті мунігӧн сійӧ чӧвтліс синъяссӧ часілӧн бронзӧвӧй циферблат вылӧ.
Кӧкъямыс час да дас минута.
Час кык ковмис сылы, медым панйыны ассьыс преследовательяссӧ.
Шофёрӧс ылӧдӧм могысь сійӧ чеччис грузӧвикысь вокзалбердса площадь вылӧ да тэрмасьтӧг, кыдз быттьӧ гортас, мӧдӧдчис Гвардейскӧй вылӧ.
Крыж вӧлі гортас.
Сійӧ мудзис нин виччысьны ассьыс шефсӧ.
— Но кыдзи? — пыр жӧ юаліс сійӧ, кор «Черногорец» муртса воськовтіс порог вомӧн.
— Ставыс лючки-ладнӧ, Любомир.
Тіян, надейтча, ставыс жӧ бур?
Аддзылінныд Ступакӧс?
Крыж эз вочавидз.
Зэв блед чужӧма, вомдоръяссӧ курччӧмӧн, сійӧ видзӧдіс сувтса синъясӧн ӧдзӧс вылӧ.
— Мый сэні? — вашнитіс Файн.
— Кажитчӧ, кодкӧ локтӧ.
Кыланныд?
— Нинӧм ог кыв, но...
Файн перйис зепъяссьыс пистолетъяс, довкнитіс юрпас выключатель вылӧ.
Крыж кусӧдіс бисӧ да видзчысьӧмӧн петіс коридорӧ, а сэсся и садйӧ.
Кильчӧ дорын быдмысь сук явор улын минута вит кымын сулалыштӧм бӧрын сійӧ пырис керкаӧ, включитіс би.
— Некод абу.
Прӧститӧй, сэр.
— Нервъясыд тіян личалӧмаӧсь, Любомир.
— Да, нервъясӧн ог вермы ошйысьны. — Крыж чышкис плеш вывсьыс ньылӧмсӧ.
Ті юалінныд, аддзылі-ӧ ме Дударь ордын олысьӧс.
Аддзылі.
И сёрниті.
Висьталі сылы ставсӧ, мый вӧлі тшӧктӧма.
Ступаклӧн ставыс лючки-ладнӧ.
— Зэв бур! — Файн зырыштіс воча ки, гораа чушнитіс ныр пырыс воздухсӧ. — Кыла жаритӧм ыж яй дук.
Любомир, ті, буракӧ, кӧсъянныд гӧститӧдны менӧ ужынӧн?
Вот молодеч!
Файн пӧрччис туристскӧй рюкзаксӧ, вештыштіс бокӧ Тарас Шевченколысь портрет, йӧткыштіс люк ӧдзӧс да видзчысьӧмӧн лэдзис рациясӧ аслас гуся оланінӧ.
Ставсӧ тайӧс вӧчигӧн сійӧ казяліс, мый гуся оланінӧ кодкӧ пыралӧма: вӧсньыдик, муртса тӧдчысь пас, кодӧс Файн вӧчис стенӧ карандашӧн Мраморнӧй скалаясӧ мунӧм водзвылын, оз лӧсяв портрет рама дорышкӧд.
Коді нӧ пыралӧма гуся оланінас?
Дерт, кӧзяин.
Позьӧ лоны дзик увереннӧйӧн, мый сійӧ бура видлаліс, мый эм гӧсть рюкзакын.
«Свист!» — мӧвпыштіс Файн.
Мӧвпъясыс эз тӧдчыны сы чужӧм вылын, кор сійӧ бергӧдчис Любомир Крыжлань: Файн немтӧждысьтӧг нюмъяліс.
— Вот, ӧні кокниджык, — аслас мышкӧ кипыдӧснас тапкӧдігтыр да радпырысь шпыннялігтыр шуис сійӧ. — Лӧсьыд!
Ті думыштлӧй, пӧшти сутки чӧж ставыслӧн син водзын кыскалі гӧрб вылын тайӧс — сійӧ менсьым, проклятӧйыд, став мышкӧс сотіс, мускӧдз йиджис.
Любомир, эн служба, а дружба кузя; зыралышт менсьым коньӧр гӧрбӧс...
Вот тадз, тадз!..
Лӧсьыд!
Бур!
Аттьӧ.
Ӧні кутам ужнайтны.
Ужнайтӧм бӧрын да уна коньяк юӧм мысти гӧрдӧдӧм чужӧма, гырдмӧм синъяса Джон Файн нёровтчис креслӧ мыш вылӧ.
— Но, Любомир, — чигарка ӧзтігмоз торжественнӧя шуис сійӧ, — поздравитӧй менӧ!
— Мыйӧн, сэр?
— Ме пӧлучиті личнӧй благодарность «Бизонсянь».
Сійӧ дӧвӧлен менам уджӧн.
— Поздравляйта! — Крыж кӧсйис нюмъёвтны, но нюмыс эз ло сьӧлӧмсяньыс.
— Мыйла ті онӧ радлӧй, Любомир? — Файн лӧга видзӧдіс Крыжлы веськыда синмас да збыльысь тешитчис сы вылын. — Вежаланныд меным?
Тіянлы оз во сьӧлӧм вылад менам успехӧй?
Вомдоръяссӧ курччалігтыр да зумыштчӧмӧн Крыж чӧв оліс.
Файн матыстіс кулаксӧ Крыжлы щӧка улас да скӧрысь чатӧртіс сылысь юрсӧ:
— Мыйла ті чӧв оланныд, Любомир?
— Сэр, ті вӧчинныд, мый ме тшӧкті тіянлы?
— Мый?
— Ме кори тіянӧс юӧртны шефлы менам удж йылысь?
— Тіян удж йылысь?
Тіян удж йылысь?
Тіян? — Файн зывӧктана юмыртіс вомсӧ да пуркнитіс тшынсӧ веськыда Крыжлы чужӧмас.
Сійӧ радейтіс унижайтны йӧзӧс, торйӧн нин найӧс, кодъяс вылын некутшӧм контрольтӧг ыджыдаліс, кодӧс чорыда кутіс киас, коді эз вермы венласьны сыкӧд. — Ті вывті уна думайтанныд ас йывсьыныд, Любомир, — водзӧ висьталіс Файн. — Ті онӧ уджалӧй, а вӧчанныд сӧмын сійӧс, мый тіянлы приказывайта ме.
Уджала ме!
Докладывайта шефлы ме!
Награждайта ме!
И приговоръяс исполняйта ме жӧ!
И тадзи лоӧ сэтчӧдз, кытчӧдз ме лоа Яворын.
Кутӧй тӧдвыланыд тайӧс, менам мусаӧй, и лоӧй скромнӧйджыкӧн.
— Кывза, сэр. — Крыж нюммуніс, зілис бергӧдны сёрнисӧ шуткаӧ.
— Весьшӧрӧ сераланныд, Любомир.
Ме дзик серьёзнӧя ӧлӧді тіянӧс.
И ещӧ ӧтиторйысь ӧлӧда: ті кӧ ещӧ ӧтчыд видланныд луасьны менам эмбурын...
— Мый ті, сэр!
— Да-да!
Ті кӧ ещӧ ӧтчыд шобанныд менсьым гуся оланінӧс, ме водтӧда тіянӧс цементнӧй джоджӧ, пӧрччӧда гачтӧ да зэв ёна куля тасмаӧн.
Вот и лои ӧлӧдӧма.
Ӧні сёрнитыштам сы йылысь, мый тіянлы колӧ вӧчны.
Кыдзи ті тӧданныд нин, аски тіян дінӧ магазинад локтас шофёр Ступак.
Ті сылы сетанныд татшӧм содержаниеа записка.
Босьтӧй симпатическӧй чернила, бумага да гижӧй...
«Локтан средаӧ, войнас, «19-11» квадратын, Сиротскӧй эрд вылӧ лэччас енэжсянь «посылка».
Сійӧ виччысьӧ тіянӧс важ штольняын.
Босьтӧй сійӧс, вылас сӧвтӧй пес да вайӧй Яворӧ, Гвардейскӧй вылӧ».
Крыж дугдіс гижны, кыпӧдіс юрсӧ да кевмысян синъясӧн видзӧдліс Файн вылӧ:
— Сэр, вывті ёна рискуйтанныд.
«Посылка» след кузя татчӧ вермасны воны пограничникъяс.
— Вермасны!
Миянлы кӧ оз везит, то ми найӧс встретитам кыдзи колӧ.
Ме стӧча веськала пасӧ ветымын метр ылнасянь.
Тіянлы жӧ ковмас пӧльзуйтчыны гранатаӧн.
— Сэр, позьӧ мӧдног вӧчны.
— Кыдзи?
— Дзебны «посылкасӧ» вӧрӧ.
И босьтны сійӧс, кор ковмас.
— Оз позь, Любомир.
Ми долженӧсь действуйтны сӧмын «Бизонӧн» лӧсьӧдӧм план серти.
Сідзкӧ, гижӧй: «Босьтны «посылка» индӧм квадратысь да вайны сійӧс Яворӧ, Гвардейскӧй вылӧ».
Крыж кыв ни джын шутӧг копыртчис бумага весьтӧ.
ДАС КВАЙТӦД ГЛАВА
Ыджыд уджйӧза ме тэ водзын, лыддьысьысь!
Кад, важӧн кад висьтавны тэныд Терезия Симак йылысь, код гӧгӧр гартчисны сы мында важнӧй событиеяс тайӧ висьтыслӧн первой юкӧнын.
Аддзывлытӧм другыслӧн, Иван Белограйлӧн немвиччысьтӧг воӧмыс шемӧсмӧдіс Терезияӧс.
Белограй кажитчис сылы сэтшӧм бурӧн, сэтшӧма сійӧ вӧрзьӧдіс нывлысь сьӧлӧмсӧ, мый ныв мыйкӧ дыра кежлӧ вунӧдліс свет вывсьыс ставсӧ: и стрӧг мамсӧ, и больгыны радейтысь соседъяссӧ, и весиг Олекса Сокачӧс, коді вӧлі сылы друг дорысь мусаджыкӧн.
Ныв важӧн радейтіс сійӧс, и сійӧ радейтіс нывсӧ.
Арнас найӧ думайтісны гӧтрасьны.
Терезиялы шуд вылӧ, сылы регыд лои гӧгӧрвоана, мыйын делӧыс.
Правда, тайӧ делӧсӧ гӧгӧрвоны отсаліс и старшина Смолярчук.
Сійӧ аддзис Терезияӧс Тисса берегысь.
Пыр жӧ сы бӧрын, мыйӧн Терезия торйӧдчис Иван Белограйкӧд, сійӧ корис нылӧс заставаса начальник дінӧ.
Капитан Шапошников дінӧ пырис Терезия, коді ёнакодь нин вӧлі шогӧ усьӧма Смолярчук юасьӧмъясысь: важӧн-ӧ сійӧ тӧдӧ ассьыс гӧстьсӧ, Белограйӧс, кыдзи да кор тӧдмасис сыкӧд.
Омӧльтор чувствуйтӧмӧн, дась быд здукын бӧрддзыны, шог чужӧма ныв пуксис улӧс дорыш йылӧ, пуктіс кияссӧ пидзӧс вылас да кыв ни джын шутӧг виччысис страшнӧй вопросъяс.
Шапошников пыр жӧ гӧгӧрвоис нывлысь сьӧкыд состояниесӧ да решитіс лоны вывті осторожнӧйӧн.
— Но, кыдзи, Терезия, гӧринныд Тисса дорысь эжмӧм муяссӧ?
Ныв чӧла довкнитіс юрнас, и вомдоръясыс сылӧн кутісны тіравны.
— Сідзкӧ, таво тіян кӧдза площадьныд содас пӧшти сы джын мында, мыйта эм?
Ныв бара довкнитіс юрнас да еджыд пиньяснас топыда курччис улыс парсӧ.
— А Соняшна гӧра онӧ кӧсйӧй таво мичмӧдны?
Эз мешайт эськӧ и сылӧн шуйгавывса, изъя берегас лӧсьӧдны виноградникъяс.
Терезия кыпӧдіс юрсӧ:
— Мыйла ме тіянлы ковми, начальник ёрт?
Юасьӧй!
Нывлӧн гӧлӧсыс вӧлі суровӧй.
Шапошников нюмъёвтіс:
— Вот ӧні верма юасьны.
Ӧні ті верманныд вочавидзны став вопросъяс вылас.
Сійӧ юаліс сы йылысь жӧ, мый йылысь и Смолярчук: виччысис-ӧ сійӧ ассьыс талунъя гӧстьсӧ, кытысянь сійӧ воис, ныв корӧм серти али сідзи, ачыс, важӧн-ӧ сійӧс тӧдӧ ныв, кыдзи да кор тӧдмасисны.
Терезия вочавидзис.
Кор капитан Шапошников тӧдмаліс, мый Иван Белограй — сылӧн аддзывлытӧм друг, мый ныв тӧдмасьӧма сыкӧд письмӧӧн, сійӧ корис вайны заставаӧ Иван Белограйлысь став письмӧяссӧ, кодъясӧс ныв пӧлучитіс Берлинсянь.
Терезия вайис.
Шапошников сюйис найӧс несгораемӧй шкапӧ да босьтіс Терезиясянь кыв, мый сійӧ некодлы оз висьтав пограничникъяскӧд аслас сёрни йылысь.
Весиг мамыслы.
И торйӧн нин не должен тӧдны та йылысь Иван Белограй.
Сійӧ кӧ ещӧ ӧтчыд локтас Терезия ордӧ, ныв нинӧмӧн не должен петкӧдлыны, мый нывлӧн отношениеыс сы дінӧ вежсис.
Мед кытчӧдзкӧ ставыс кольӧ важмозыс.
Терезия бӧр локтіс гортас.
Мамыс плавгӧма пельпом вылас чышъян (гӧраяссянь пӧльтіс тувсовъя ыркыд тӧв) да виччысис нывсӧ кильчӧ дорас.
— Но, мыйла тэ ковмин пограничникъясыслы?
Винтовкаяссӧ рогачьяс вылӧ кӧсйӧны вежны али салдатскӧй субботник кӧсйӧны вӧчны тэнад Соняшна гӧра вылын?
Сідз али абу сідз?
Висьтав!
Мый чӧв олан?
— Мам, абу сідз, пограничникъяслӧн мӧд делӧ.
— Кутшӧм нӧ?
— Да сідз... комсомольскӧй делӧяс кузя.
Юрсӧ увлань лэдзӧмӧн Терезия тэрыба муніс мамыс дінті, пырис керкаӧ.
Ужнайтны сійӧ ӧткажитчис.
Водіс вольпасьӧ пӧрччысьтӧг.
Мамыс мудзис кузь тувсов лун чӧжӧн да крепыда узис, а Терезия рытывбыд и войбыд бӧрдіс.
Яндзим, вывті сьӧкыд вӧлі сылы сыысь, мый лоис талун, и страшнӧ аскиа луныс.
Эз весьшӧрӧ интересуйтчыны пограничникъяс сылӧн берлинскӧй другӧн.
Абу друг сійӧ, абу!
И абу Иван Белограй.
И кыдзи нӧ сійӧ ачыс эз казяв тайӧс?
Кыдзи лэдзис асьсӧ тадзи янӧдны?
Локтіс сы дінӧ кудриа юрсиа, мича синъяса, гажа, варов зон, и сійӧ, йӧюк, примитіс сійӧс кыдзи бур мортӧс, нюмъяліс сылы, ворсӧдчис мелі синъяснас да весиг...
Да позьӧ ӧмӧй терпитны татшӧмсӧ?
Терезия лёкысь ниртіс чышъяннас вомсӧ, герчкис пиньяснас.
Скӧрысла, асьсӧ зывӧктӧмла вынтӧммӧм бӧрын бара заводитліс бӧрдны.
Сідз бӧрдігтыр и унмовсис.
Асывнас, нывсӧ аддзӧм бӧрын, мамыс шлапкис кык бокас кияссӧ, горӧдіс:
— Господи!
Мый тэкӧд, нылукӧй?
Дзикӧдз чужӧмыд вежсьӧма.
Бледӧдӧмыд...
Банбокъясыд вӧйӧмаӧсь старукалӧн моз.
Сингуранъясыд лӧзӧдӧмаӧсь.
— Висьми ме, мам, — вочавидзис Терезия да мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
— Да мыйӧн нӧ тэ висьмин?
Тӧрыт рытнас вӧлін дзоньвидза, а талун...
Мунам ӧні жӧ доктор дінӧ!
— Мыйла?
Оз ков меным доктор!
— Да мый тэ сӧран?
Кыдз нӧ сійӧ сідз — оз ков тэныд доктор?
— Сідз... сійӧ меным оз отсав.
— А коді нӧ тэныд отсалас?
Энлы, нылук, энлы!..
Мамыс кутіс нывсӧ щӧкаӧдыс, лэптыштіс сылысь улӧ лэдзӧм юрсӧ, сюся видзӧдліс синмас.
Збыльысь ӧмӧй сылысь ӧтка, муса нывсӧ ӧбидитісны?
Воштіс ӧмӧй нин сійӧ ассьыс шудсӧ?
Кор нӧ сійӧ лои?
Коді сійӧ супостатыс, коді ӧбидитіс сылысь бур сьӧлӧма, уджач, честнӧй, быдӧнлы эскысь да мича нывсӧ?
Кӧні сійӧ?
Да сійӧ синсӧ перъялас сылысь, да сійӧ сьӧлӧмсӧ сылысь нетшыштас да шыбитас Цыганскӧй слӧбӧдаса понъяслы...
Мыйсӧ сӧмын эз думайт Мария Васильевна, мыйсӧ сӧмын эз чувствуйт, кор видзӧдіс нылыслӧн пыдӧдз вӧйӧм синъясас!
— Ганнуся, донаӧй менам, висьтав веськыда, нинӧм эн соссьы.
Сӧмын сэки, кор Мария Васильевна зэв ёна тӧждысис Терезия вӧсна, кор став сьӧлӧмсяньыс радейтліс нывсӧ, сӧмын сэки Мария Васильевна шуліс Терезияӧс Ганнусяӧн.
И ӧти и мӧд нимсӧ вӧлі сетӧма сылы важысянь, чужан лунсяньыс.
Выльысь чужӧм став нывкаяслы, протестанскӧй вичкоса прихожаналӧн нывъяслы, кыдзи правилӧ, сетлісны кык ним.
Пӧлучитіс сійӧс и Мария Васильевналӧн нылыс.
Ганнусяӧн мамыс шуис нывсӧ арӧсӧдз, нёньӧдігас.
Сёрӧнджык — Ганка-Терезияӧн, сэсся прӧстӧ Терезияӧн.
Ганнуся ловзьыліс век сэки, кор мамыс кӧсйис вывті нежнӧя меліавны ассьыс нывсӧ.
И сӧмын ӧтнасӧн Олекса Сокач век шуліс сійӧс Ганнусяӧн.
Терезия сылы эз вӧв, кӧть и колхозын ставӧн шуисны сійӧс Терезияӧн, кӧть газетаясын да журналъясын печатайтӧм став портретъяс улын вӧлі гижӧма, мый сійӧ Терезия Симак, Социалистическӧй Уджвывса Герой, «Тисса весьтын кыа» нима пограничнӧй колхозса виноградарша.
Терезияӧс первойя нимнас ассьыс шуӧмсӧ зон объясняйтіс зэв прӧстӧ: «Тэ быдӧнлы Терезия, а меным да мамыдлы — Ганнуся.
Сӧмын ми вермам тэнӧ тадзи шуны».
Ставыс тайӧ уси тӧдвылас Терезиялы, кор мамыс шуис сійӧс «Ганнусяӧн».
— Мый нӧ тэ чӧв олан? — майшасигтыр юасис мамыс. — Висьтав!
Ставсӧ висьтав!
Нинӧмысь эн пов.
Терезия вештіс мам вывсьыс синъяссӧ:
— Нинӧм меным ӧні тэныд висьтавнысӧ, мам.
Бӧрынджык... регыд тӧдмалан.
— Да мый ме тӧдмаласӧ? — муртса эз горӧд, муртса эз ойӧст Мария Васильевна. — Лои мыйкӧ, да?
— Мам, радейтан кӧ, нинӧм он кут юасьны.
— Ганнуся!
Терезия эз сетчы: муніс Соняшна гӧра вылӧ, ассьыс гусяторсӧ мамыслы висьтавтӧг.
Соняшна гӧра вылын Терезияӧс встретитісны сылӧн бригадаса пӧдругаясыс.
Найӧ сулалісны виноградниклӧн небзьӧдӧм гӧра бокын, мыджсьӧмаӧсь асланыс рогачьяс вылӧ да дружнӧя, ставныс ӧтпырйӧ декламируйтісны: «Любят лётчиков у нас.
Конники в почёте.
Обратитесь, просим вас, к матушке-пехоте...
Обойдите всех подряд — лучше не найдёте; обратите нежный взгляд, девушки, к пехоте...»
Найӧ эз вермыны терпитны, серӧктісны да уськӧдчисны Терезиялы паныд.
— Но, бригадир, вайин миянлы чолӧм кудриа пехотинецсянь? — юаліс гажа синъяса мугов чужӧма Марина.
Терезия гӧгӧрвоис, мый Иван Белограй, сы дінӧ локтӧдз, волӧма татчӧ, Соняшна гӧравывса виноградникъяс вылӧ, сёрнитӧма нывъяскӧд да ставнысӧ найӧс кӧлдуйтӧма, кыдзи и сійӧс.
Василина, Вера, Евдокия юасисны:
— Кыдзи олӧ тэнад гвардеецыд?
— Мыйла эн вайӧд сійӧс виноградникъяс вылӧ?
— А коді сійӧ тэныд лоӧ, Терезия: сват, вок, тӧдса али прӧстӧ сідз... телегаын витӧд кӧлеса?
— Мед эськӧ эз чеглав сылысь ордлыяссӧ тэнад Олексаыд...
Мый должен вӧлі висьтавны пӧдругаясыслы Терезия?
Кыдзи кутны асьсӧ?
Пӧртны шуткаӧ, сералыштны: улӧдз пӧ копрасьӧ тіянлы, нывъяс, Иван Белограй, ставнытӧ кутлӧ, сиӧ здоровье да шуд?
Эз, сійӧ эз серӧкты да весиг эз нюмъёвт.
Стрӧга, достоинствоӧн видзӧдліс гажа пӧдругаяс вылас, довкйӧдлыштіс юрнас:
— Эк, нывъяс, нывъяс!..
Ме чайтлі, уважайтанныд менӧ, а ті...
Тайӧ гвардейскӧй пехотинец Иван Белограйыс сэтшӧм жӧ менам, кыдзи и тіян.
Сійӧ освобождайтіс Закарпатье, вирнас мынтысис миян свободаысь...
Виноградаршаяс падмисны.
Найӧ збыльысь уважайтісны Терезияӧс да ньӧти эз кӧсйыны дӧзмӧдны сійӧс.
Збой Марина первой шыасис.
Сійӧ кутіс бригадиршаӧс, окыштіс банбоксӧ:
— Эн скӧрав, Терезка.
Ставсӧ тайӧс ми сьӧлӧмсянь.
Ӧні Терезия ачыс нюмъёвтіс:
— И Олекса Сокач йылысь и ордлыяс йылысь сьӧлӧмсяньыд жӧ?
— А кыдзи нӧ!
Вот локтас татчӧ ещӧ ӧтчыд Иван Белограй, ми сылы веськыда сідзи и висьталам: смотри, гвардеец, миян Терезиялӧн жӧник эм, и сійӧ вывті вежӧгтысь.
— Ладнӧ, нывъяс, тырмас та йылысь, — серьёзнӧя да решительнӧя шуис Терезия. — Эг сы вӧсна ме лок тіян дінӧ.
Кӧсъя прӧщайтчыны.
Аддзысьлытӧдз.
Видзӧдӧй тані, энӧ ӧбижайтӧй Соняшна гӧрасӧ.
— Огӧ ӧбидитӧй, Терезка, верман лоны спокойнӧйӧн! — дружнӧя шыасисны виноградаршаяс.
Пӧдругаясыскӧд прӧщайтчӧм бӧрын Терезия бӧр муніс гортас, кӧні сійӧс виччысис нин машина.
Сійӧ жӧ лунас ныв пуксис Явор — Будапешт поездӧ да муніс Сӧветскӧй Союзысь, сідзи эз и аддзӧдчыв Олекса Сокачкӧд да, сідзкӧ, эз висьтав сылы Белограйкӧд аслас встреча йылысь.
Бӧр воис заграницаысь первомайскӧй праздникъяс бӧрын, кор сылысь «берлинскӧй другсӧ» вӧлі разоблачитӧма нин.
Терезия тӧдмаліс та йылысь майор Зубавинсянь.
А гортас мамыс сылы висьталіс сы йылысь, мый, кор сійӧ вӧлі Венгрияын, воліс Олекса Сокач.
Зумыш.
Скӧр.
Оз сёрнит.
Кыв ни джын шутӧг пуктіс кильчӧ пос вылӧ книга чукӧр, кодъясӧс коркӧ босьтлӧма лыддьыны Терезиялысь, да чӧла, быттьӧ бокӧвӧй да лӧг морт, муніс.
Терезия гӧгӧрвоис, мый Олекса Сокач кывлӧма сылӧн «берлинскӧй друг» йылысь.
Сійӧ пыр жӧ муніс Яворӧ, медым висьтавны Олексалы правдасӧ.
Гортсьыс Олексаӧс эз су: мунӧма Львовӧ паровозоремонтнӧй  заводӧ принимайтны аслас комсомольскӧй бригадалы выль паровоз.
Терезия муніс Олекса друг ордӧ — Гойда дінӧ.
Синвасӧ муртса кутігтыр, яндзимысла гӧрдӧдӧма, Васильлы синмас видзӧдлыны полігтыр, сійӧ сьӧлӧмсяньыс висьталіс ставсӧ.
Зон кывзіс сійӧс, бурӧдіс кыдзи вермис: «Эн шогсьы, Терезия, ставыс тіян ладмас».
А сэсся стрӧга юаліс:
— Ӧлӧдліс тэнӧ майор Зубавин, медым тэ некодлы нинӧм эн висьтав Иван Белограй йылысь?
— Ӧлӧдліс.
— А мыйла нӧ тэ аслад кыв вылын он сулав, пограничнӧй комсомолка ёрт?
Мыйла первой паныдасьысь мортыслы висьтавлан татшӧм важнӧй секретъяссӧ?
— Тэ ӧмӧй первой паныдасьысь?
Ме жӧ сӧмын тэныд, ӧтнадлы тэныд, висьталі.
— Вермин меным и не висьтавны, сы вӧсна мый ме ставсӧ важӧн нин тӧда.
Олексалы кӧсъян жӧ висьтавны?
— А кыдзи нӧ!
Сылы кӧ ог висьтав, сійӧ... — Терезия тшӧкмуні да ланьтіс.
Василь Гойда видзӧдіс ныв вылӧ гажа, сералан синъясӧн, а ныв дась вӧлі вот-вот бӧрддзыны.
— Мый сійӧ вӧчас? — серамсорӧн юаліс Гойда. — Дугдас радейтны?
Оз гӧтрась?
— Сійӧ и сідз нин оз радейт! — Гырысь синва войтъяс исковтісны Терезия банбокъяс кузя. — Веритӧма суклясьӧмъяслы.
Абу кӧсйӧма весиг сёрнитны менам мамкӧд, пышйӧма. — Терезия кватитіс Гойдалысь кисӧ да, найӧс кутігтыр, кевмысяна видзӧдіс сылы синмас: — Василь, висьтав сылы правдасӧ, тӧлквыв пуксьӧд!
— Первой тэнӧ колӧ тӧлквыв пуксьӧдны, бур нылӧй.
Терезка, йӧюк, успокоитчы!
Шыбит юрсьыд, мый Олекса дугдіс радейтны сэтшӧм нылӧс, кыдзи тэ!
Оз вермы тайӧ лоны.
Да сійӧ ачыс аски либӧ аскомысь тэ дінӧ локтас, ачыс прӧща корас да ачыс кутас висьтавны аслас радейтӧм йылысь.
Эк, Терезка, Терезка!..
«Зӧлӧтӧй Звезда» тэнад морӧсын, а тэ аслыд донтӧ он тӧд.
Юртӧ вылынджык кут, мича нылӧй!
Вылынджык кут юртӧ, знаменитӧй виноградарша!
Дзирдав синъяснад!
Татшӧмъясӧс, сӧмын татшӧмъясӧс, радейтӧны ми вок, мужчинаяс!
Василь Гойда татшӧм ногӧн жӧ бурӧдіс Терезияӧс ещӧ часджын.
Медбӧрын ныв дугдіс бӧрдны да синванас солассьӧм вомдоръясыс первойысь нюммунісны.
Ныв муніс Василь Гойда дінысь чорыда эскӧмӧн, мый татшӧм зонмыс ладмӧдас Олексакӧд налысь дружбасӧ.
Олекса Сокач бӧр локтіс Львовысь «ЭР 777-13» номера выль паровозӧн.
Локомотивсӧ сувтӧдісны запаснӧй туй вылӧ.
Сійӧс пыр жӧ кытшалісны яворса том паровозникъяс.
Комсомолецъяс босьтісны труба вывсьыс предохранительнӧй  щиток, видзчысьӧмӧн мыськалісны карасинӧн мавтассӧ, заправитісны буксаяс, зэлӧдісны став гайкаяс, тувъялісны буксӧвӧй да дышлӧвӧй клинъяс, мыськалісны паровозсӧ ставнас, трубасяньыс кӧлесаясӧдзыс, краситісны кыдзи аслыныс вӧлі колӧ, эз жалитны медся дона краскаяс да ассьыныс удж.
— Но, зонъяс, кыдзи ми сійӧс нимтам? — юаліс Олекса, кор помӧдз краситіс машиналысь кӧлесаяссӧ алӧй нитроэмальӧн.
— Ганна-Терезияӧн! — горӧдіс кочегар Иванчук.
Иванчук сэтшӧм рампырысь кресталіс кияссӧ морӧс вылас, сэтшӧм мыжапырысь нюмъёвтіс да сэтшӧм раминика читкыртіс синъяссӧ, мый став комсомолецъясыс серӧктісны.
Ковмис нюмъёвтны и Олексалы.
— Вайӧ нимтамӧй сійӧс прӧстӧ... «Галочкаӧн», — шуис сійӧ.
— Коді сійӧ сэтшӧмыс, тайӧ Галочкаыс? — юаліс Иванчук. — Верӧссайын али невеста на?
Ёртъясыс ставныс серӧктісны, и Олекса вочавидзис, мый галочка — тайӧ лӧзов кузь ныра, сьӧд бӧжа да сьӧд бордъяса прӧстӧй лэбач.
«ЭР 777-13» машина рытъявылыс вӧлі дась сувтны действуйтысь локомотивъяс радӧ. Сы вылын лакыс, ыргӧныс, никельыс ставнас югъяліс, тендертырыс вӧлі из шом да ва.
Олекса Сокачлы окота вӧлі тайӧ жӧ здукас чеччыштны паровоз вылӧ, ломтыны топкасӧ, сетны пар да тӧвзьыштны тяжеловеснӧй  поездӧн став вӧльнӧй свет пасьтаыс.
Но тайӧ здукыс вермис лоны сӧмын дыр мысти, сы вӧсна мый линия вылын вӧліны уна рабочӧй паровозъяс.
Аскомысь, график серти, сувтас ӧчереднӧй промывка вылӧ «ЭР 770-09».
И сӧмын сэки «Галочкалӧн» лоӧ право би вылӧ, пар вылӧ, удж вылӧ, олӧм вылӧ.
Кык лун мысти!
А мый нӧ вӧчны Олексалы талун да аски?
Сійӧ ышловзис да, аслас мича паровоз вылӧ видзӧдлывлігтыр, мӧдӧдчис гортас.
Депо воротаысь петігӧн сійӧ паныдасис Андрей Лысаккӧд.
Практикант вӧлі югыдкоричневӧй костюма, лыа рӧма шӧвк дӧрӧма да виж сандалиа.
Сійӧ вӧлі душитчӧма да моднӧя сыналӧма юрсисӧ.
— А, Олекса, здорово! — Сійӧ мыччис Сокачлы кыкнан кисӧ. — Чолӧмала паровоз пӧлучитӧмӧн, бригадир ёрт!
Кор мунан рейсӧ?
— Кор прикажитасны.
Тэ эн на ӧткажитчы практикуйтчыны менам паровоз вылын?
— Мый тэ!
Мӧдарӧ.
Ме сӧмын та йылысь ӧні и думайта: кыдзи кута тэкӧд уджавны.
— Кыдзкӧ абуджык сідз! — Олекса видзӧдліс Лысакӧс юр вывсяньыс кок улӧдзыс.
Лысак ышловзис, шевгӧдіс кияссӧ да видзӧдліс небесаӧ:
— Грека: радейта мича дӧрӧм да бур пинжак, радейта юны бур вина.
Томлун!..
Пӧрысьма да ставсӧ вунӧда, ставсӧ, йӧлысь кындзи! — Лысак серӧктіс. — Талун кӧсъя жӧ грешитны.
Гашкӧ, ӧтлаын тшӧтш юыштам, а? — Сійӧ тапнитіс аслыс зептас: — Деньга эм.
Олекса пыркнитіс юрнас:
— Йӧз деньга вылӧ ог гуляйт. — Сійӧ перйис ветымын шайта, мыччис Лысаклы: — Со тэныд уджйӧзыд, босьт!
— Кутшӧм уджйӧз?
Йӧйталан! — Андрей вештіс Сокачлысь кисӧ. — Дзеб, он кӧ кӧсйы, медым ме дӧзми.
Тӧрыт ме тэнӧ гӧститӧді, а аски — тэ менӧ.
— Эн, другӧ, месянь тэ эн виччысь гӧститӧдӧм.
Босьт!
— Пӧжалуйста, верма босьтны.
Тэ кытчӧ ӧні мунан?
— Некытчӧ.
— Кыдзи сійӧ — «некытчӧ»?
— Сідз.
Гортӧ.
Кировскӧй вылӧ.
— Миянлы пӧпуттьӧ.
Ме колльӧда тэнӧ.
Андрей босьтіс Олексаӧс сойбордйӧдыс, и найӧ петісны депоысь.
— Мый тэ талун сэтшӧм скӧр? — меліа юаліс Лысак.
— Ме век татшӧм.
— Абу, абу век.
Праздник лун тэнад, выль паровоз пӧлучитін, а тэ...
Гашкӧ, мыйкӧ лоис? — Лысак швачкис кипыдӧснас аслыс плешкас, сувтіс, кутыштіс ёртсӧ. — Да, Олекса, збыль али абу сійӧ, мый сёрнитӧны тэ йылысь да Терезия йылысь?
Быттьӧкӧ слесарь Иван Белограй, Берлинысь демобилизуйтчӧм гвардеец, мырддьӧма тэнсьыд Терезиятӧ, гӧтрасьӧ сы вылӧ.
Збыль тайӧ али абу?
Олекса зумыша чӧв оліс.
— Но, а тэ ачыд кыдзи думайтан? — друг юаліс сійӧ да лӧгпырысь видзӧдліс Лысак вылӧ.
Андрей эз виччысь татшӧм ӧтветсӧ.
Сійӧ падмис да эз сразу гӧгӧрво, мый шуны.
Кор Крыж тшӧктіс сылы панны Олексакӧд сёрни, медым тӧдмавны мыйкӧ Иван Белограй йылысь, сійӧ, кажитчӧ, артыштіс ставсӧ, мый висьталас Олекса да мый вочавидзас сійӧ.
Но, вӧлӧмкӧ, абу ставсӧ артыштӧма.
— Ме думайта... думайта, мый тайӧ абу збыль.
— А мыйла нӧ сідзкӧ тэ сюйсян тайӧ неправданас менам сьӧлӧм пытшкӧ?
И Олексалӧн чужӧм выражениеыс и сылӧн синъясыс вӧліны скӧрӧсь, а киыс кабыртчис кулакӧ.
Тайӧ эз повзьӧд Андрейӧс.
— Эн скӧрав, механик.
Ме тэныд тайӧс ставсӧ сы вӧсна висьталі, мед тэ тӧдін, кутшӧм сёрнияс мунӧны Терезия да эсійӧ геройскӧй слесарь Иван Белограй йывсьыс.
Интереснӧ видзӧдлыны сы вылӧ — кутшӧмджык сійӧ?
Шуӧны, мича пӧ, синтӧ он вермы вештыны.
Збыль али абу?
— Ог тӧд.
— Да тэ аддзылін сійӧс али эн аддзыв?
— Но, аддзылі.
Паськыд чужӧма, джуджыд тушаа.
— Важӧн-ӧ аддзылін?
— Львовӧ мунтӧдз на.
— А локтӧм бӧрад эн аддзыв?
— Эг...
Да мый тэ кӧвъясин ме дінӧ, юасян Белограй йылысь?
Мун тэ сыкӧд тӧдан кытчӧ...
Олексалӧн бӧръя кывъясысь Андрей Лысак воис ас садяс.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый висьталіс лишнӧйӧс, вывтіджык настойчивӧя да видзчысьтӧма юасис.
А ӧд Любомир дядь нарошнӧ ӧлӧдліс: смотри, юась Белограй йылысь кыдз быттьӧ сідз-тадз.
Колӧ вӧлі исправитны положениесӧ.
Андрей серӧктіс, дружескӧя кутыштіс Олексаӧс пельпомӧдыс:
— Некытчӧ ме ог мун тайӧ Белограйыскӧд.
Оз ков, сійӧ меным.
Тэкӧд ме муна, Кировскӧй вылӧ.
— Он мун мекӧд Кировскӧй вылӧ.
Ме кольчча татчӧ, Степнӧй вылӧ.
Меным колӧ пыравны ёрт ордӧ.
Олекса вештіс пельпом вывсьыс Андрейлысь кисӧ, веськодьпырысь довкнитіс юрнас да мӧдӧдчис керкалань, код гӧгӧр быдмис лежнӧг.
Тані оліс Василь Гойда.
— Вот и ачыд воин!
Зэв бур!
Молодеч!
Чуткӧй ёрт, ӧдйӧ гӧгӧрвоӧмыд, мый шудыдлы опаснӧ.
Олекса вылӧ сералан синъясӧн видзӧдіг татшӧм кывъясӧн встретитіс сійӧс Василь Гойда.
Олекса бура тӧдіс другыслысь характерсӧ да сы вӧсна эз сет сылӧн кывъяслы торъя тӧдчанлун.
Сійӧ, кыдзи и век, здоровайтчис, перйис сигарета, пуксис ӧшинь дорӧ, кӧні пыр пукавліс, да лӧсьӧдчис дзик ставсӧ висьтавны, кыдзи ветліс Львовӧ, кутшӧм паровоз пӧлучитіс, кыдзи мичмӧдіс сійӧс комсомольскӧй бригада.
Но Василь Гойда друг паніс мӧд сёрни.
Сигарета ӧзтігмоз сійӧ шуис:
— Неважӧн ме ордын вӧлі Терезия...
Олекса повзьӧм синъясӧн видзӧдліс другыс вылӧ да виччысис, мый сійӧ ещӧ висьталас.
— Чолӧм тэныд ыстіс, — содтіс Гойда. — Дивуйтчӧ, мыйла тэ сійӧс вунӧдін, мыйла дугдін волывлыны аслад мотоциклӧн Соняшна гӧра вылӧ.
— И сэсся нинӧм сійӧ тэныд эз висьтав? — юаліс Олекса.
Чужӧмыс сылӧн измис, гӧлӧсыс юрӧбтіс гораа.
Гойда сідз видзӧдліс, мый быттьӧ эз казяв вежсьӧмсӧ ни Олекса чужӧм вылысь, ни сы гӧлӧсысь.
— Терезиякӧд миян вӧлі ыджыд сёрни, ставсӧ он помнит.
— Ме йылысь сійӧ сэсся нинӧм эз висьтав?
— Тэ йылысь?
Энлы, час думыштла.
Да, вот!.. «Гажтӧмчи пӧ ме Олексаысь, а сійӧ, йӧюкыд, оз гӧгӧрво та йылысь, оз волы Тисса дорӧ».
— Василь, тэ дугды шмонитнытӧ!
Ме тэкӧд серьёзнӧя.
Тӧдан тэ, мый Терезия вӧчӧма?
Сійӧ... сійӧ... — Олекса шеныштіс кинас, вешйис ӧшинь дорӧ.
Гойда лапкӧдыштіс Сокачлы мышкас:
— Правильнӧй тэнад кывйыд, Олекса: ӧткажитчис кывзысьны тэнад йӧй юрлысь да вежӧгтысь сьӧлӧмыдлысь.
Эк, тэ!..
Веритін суклясьӧмлы...
Олекса крута, став тушанас бергӧдчис Гойдалань, горӧдіс скӧрысь:
— Абу суклясьӧм тайӧ!
Ме ачым сёрниті Иван Белограйкӧд да аслам пельясӧн кывлі, мый сійӧ висьталіс.
— Интереснӧ, мый сійӧ тэныд висьталіс?
— Но... мыйла сійӧ демобилизуйтчӧма, мыйла локтӧма Закарпатьеӧ.
Терезия вӧсна ставсӧ и вӧчӧма.
Вӧлӧмкӧ, сійӧ жӧник сылӧн.
Вот!
А ме, дурак...
И эз меным ӧтнамлы ошйысь сійӧ аслас невестаӧн: депоын ставӧн тӧдӧны.
— Сійӧ и должен вӧлі ошйысьны, сэтшӧм сылӧн вӧлі рольыс.
А вот тэныд, Олекса, колӧ вӧлі ветлыны Терезия дінӧ да сёрнитны сыкӧд, збыль сійӧ али абу збыль.
— Збыль!
— Нинӧм тэ он тӧд.
— Тӧда!
Терезия сыкӧд важысянь нин письмӧасьӧма, ме ачым сылысь письмӧяссӧ лыддьылі.
— Со, аддзан!..
Терезия петкӧдлӧма тэныд Белограйлысь письмӧяссӧ.
Сідзкӧ, некутшӧм жӧникасьӧм эз вӧв.
Письмӧасис сыкӧд, кыдзи другкӧд, кыдзи салдаткӧд, коді мездіс Закарпатье, а тэ...
— Тэ эн дорйы Терезияӧс, нинӧмысь!
— Кыдзи нинӧмысь! — горӧдіс Гойда. — Кывзы, ӧклупень, кор тэ сёрнитлін Иван Белограйыскӧд?
— Важӧн.
— Сэксянь эн аддзыв сійӧс?
— Эг.
— И он аддзы.
Иван Белограй воши.
Муніс Яворысь...
Кытчӧ?
Код тӧдас кытчӧ...
Мыйла?
Сы вӧсна мый...
Ӧти кывйӧн кӧ, сійӧ гӧгӧрвоис, мый Терезияӧс сылы не аддзывны, кыдзи ассьыс пельяссӧ, и пышйис.
Подробностьяссӧ ме висьтала тэныд мӧдысь.
Со и ставыс.
Да, кутшӧма кажитчис тэныд тайӧ Иван Белограйыс?
Шуӧны, сійӧ пӧ симпатичнӧй зон.
Кыдзи тэ ногӧн?
— Татшӧм вопрос вылас ме вочавидзлі нин.
Мый ті ставныд сэтшӧма интересуйтчанныд Белограйнас?
Гойда котӧрӧн локтіс другыс дінӧ, кутіс сылысь кисӧ:
— Тэ шуин, мый вочавидзлін нин татшӧм вопрос вылас?
Коді ещӧ интересуйтчӧ Белограйнас?
— Львовысь воис практика вылӧ Андрей Лысак.
Вот сійӧ и допрашивайтіс менӧ: збыль-ӧ, мый Белограйыс Терезиялӧн жӧник, кор ме сійӧс аддзылі, мунтӧдз али локтӧм бӧрын, мича абу сійӧ...
— Андрей Лысак?
Железнодорожнӧй уличавывса франт?
Портнихалӧн пи?
Мыйӧн тэ сійӧс тӧдан?
— Лӧсьӧдчӧ практикуйтчыны менам паровоз вылын.
Кӧсйӧ лоны машинистӧн.
— И кыдзи тэ вочавидзин сылӧн юасьӧмъяс вылӧ?
— Кыдзи и колӧ.
Чӧрт йылӧ мӧдӧді.
— И правильнӧ вӧчин.
Олекса, кывзы менӧ сюся.
Тэ радейтан Терезияӧс.
Сійӧ радейтӧ жӧ тэнӧ.
И эз дугдыв некор радейтны.
Тэ кӧ аслыд абу враг, менӧ кӧ лыддян аслад другӧн — эскы менам кывъяслы!
Эскы да аски жӧ пуксьы аслад мотоцикл вылӧ, тӧвзьы Соняшна гӧра вылӧ, кутлы да окав Терезияӧс.
Верман сылы ни ӧти кыв не висьтавны, сӧмын кутлы да окав.
И ставыс лоӧ лючки-ладнӧ, кыдзи и войдӧр.
Гойдалӧн татшӧм кывъясыс дзикӧдз шӧйӧвоштісны Олекса Сокачӧс:
— Василь, нинӧм ог гӧгӧрво...
Тэ мыйкӧ он помӧдз висьтав.
— Ог висьтав, да.
Висьтала мӧдысь, кор позьны кутас.
Гӧгӧрвоана?
— Буракӧ, заводита гӧгӧрвоны.
— Но, сідзкӧ вӧч тайӧс чӧла, некодлы нинӧм эн висьтав. — Сійӧ нюммуніс: — Тайӧс требуйтӧны тэнад шудлӧн интересъяс, а сідзжӧ государственнӧй интересъяс.
Тадзи, джынвыйӧ шмонитӧмӧн, джынвыйӧ серьёзнӧя, Гойда помаліс Олекса Сокачкӧд сёрнисӧ.
Гортас Олекса воис рытнас сёрӧн.
Олексалӧн мамыс, кыдзи и век, эз водлы, виччысис, кор воас пиыс.
Анна Степановна став сьӧлӧмнас радейтіс писӧ.
Сійӧ сӧмын ӧтиторйысь поліс, ӧтитор вӧсна тӧждысис, ӧтитор вӧсна радліс — Олекса вӧсна.
Садьмыліс мам, кор Олекса узис на; водліс, кор сійӧ узис нин.
Асывсяньыс войӧдз уджаліс: лӧсьӧдіс завтрак, ӧбед, мыськаліс бельё, гладитіс дӧрӧмъяс, дӧмліс носкияс, кыис ангорскӧй вурунысь телогрейкаяс, шарфъяс либӧ кепысьяс.
Олексалӧн век вӧліны и выль дӧрӧмъяс, и выль кӧмкот, и бур костюм, эз бырлы сигарета.
Анна Степановна кужис видзны деньгасӧ сідзи, мый Олекса нинӧмысь эз нуждайтчы.
Пиыслӧн нажӧвитӧм деньга дінӧ содтыліс унакодь ассьыс.
Зэв бур вышивайтчысь, коді велӧдчис тайӧ ремеслӧас ясеницкӧй мастерицаяслысь — мамыслысь да бабыслысь, — сійӧ нажӧвитліс унакодь.
Некор сійӧ эз норасьлы Олексалы аслас висьӧмъяс да тӧждысьӧмъяс вылӧ.
Но зато быд лун юавліс, кыдзи сійӧ, Олекса, уджаліс, кодкӧд аддзысьліс.
Медся ёна мамыс интересуйтчис пиыс да Терезия костын дружбаӧн.
abu
Ставсӧ сылы колӧ вӧлі тӧдны: эз-ӧ тшапмы сійӧ, кор лоис знаменитӧй виноградаршаӧн, бур али лёк характерыс, радейтӧ-ӧ ассьыс мамсӧ, мый кужӧ вӧчны, виноград быдтӧмысь кындзи, радейтӧ-ӧ вӧччыны, топыд али лышкыд.
Олекса сералігтырйи бурӧдліс мамсӧ: «Бур сійӧ, мам, эн тӧждысь».
Но эмӧсь ӧмӧй свет вылас сэтшӧм кывъяс, кодъяс вермисны бурӧдны мамӧс, мый сылӧн пиыс абу нин дзик ӧтнаслӧн сылӧн, мый сылысь сьӧлӧмсӧ босьтіс кодкӧ мӧд...
Мам чӧла пуктіс Олекса ныр улӧ ужын.
Кор пиыс сёйис, Анна Степановна пукаліс плита дорын, скӧра точкӧдчис кысян емъясӧн да эз лэптыв синсӧ.
Пиыс ужнайтіс, ӧзтіс сигарета, матыстчис мамыс дінӧ да топӧдчис банбокнас сы банбок бердӧ.
— Эк, Олекса, Олекса... — Анна Степановна пуктіс пызан вылӧ «Том гвардия» книга, коді вӧлі пемыдгӧрд коркаа. — Со, тэнад Ганна-Терезияыд тшӧктіс сетны.
— Ганна? — Олекса кватитіс книгасӧ, восьтіс сійӧс, видзӧдліс, абу-ӧ сэні письмӧ либӧ нин кутшӧмкӧ гижӧдтор первой листбокас.
Ни письмӧ, ни гижӧдтор эз вӧв.
Пыркнитіс книгасӧ, листайтыштіс — нинӧм абу.
Сійӧ видзӧдліс мамыс вылӧ, кӧсйис юавны сылысь, кор воліс Терезия, мый сійӧ висьталіс, кутшӧм вӧлі настроениеыс.
Мам син серти сійӧ казяліс, мый мамыс дивитӧ сійӧс радлӧмсьыс.
Ӧшинь улын кыліс кок шы, и кодкӧ таркнитіс чуньнас стеклӧӧ:
— Эй!..
Сокач ёрт!
— Коді сэн? — Олекса восьтіс ӧшиньсӧ.
Палисадникын, дзоридзалысь абрикосӧвӧй пуӧ кутчысьӧмӧн, сулаліс депоысь тӧдса зонка, рассыльнӧй Грицай.
Олекса бура аддзис Грицайлысь кульсьӧм нырсӧ, сылысь кыз паръяссӧ, рыжӧй юрсӧ, куш кокас кӧмалӧм парусинӧвӧй  туфлисӧ да век жӧ эз эскы аслас синъяслы.
О, Грицайлӧн татшӧм сёрӧн воӧмыс висьталіс сэтшӧм унатор, мый сразу эскыны эз вӧв кокни.
Олекса чӧла видзӧдіс сёрмӧм гӧсть вылӧ.
— Мый сідзи видзӧдан?
Эн тӧд?
И кутшӧм жӧ мича гӧлӧсыс Грицайлӧн, кутшӧм унатор сійӧ кӧсйӧ!
И кутшӧм сійӧ шань, тайӧ батьтӧм-мамтӧм зонкаыс!
— Тэ мыйла локтін?
Мый тэныд колӧ? — юаліс Сокач.
— Тэнсьыд машинатӧ срочнӧ, некутшӧм график вылӧ видзӧдтӧг, заправитісны.
Кызь куим час ноль-ноль минутаын.
Куритчам, а?
Сокач перйис «Верховина» сигарета пачка, пуктіс сійӧс ӧшинь вылӧ.
Грицай ӧкуратнӧя небзьӧдіс сигаретасӧ, ӧзтіс.
Олекса терпитны вермытӧг виччысис.
— Заправитісны, мися, тэнсьыд машинатӧ, — выльысь висьталіс рассыльнӧй. — Сідзкӧ лӧсьӧдчыны колӧ туйӧ.
— Кор муннысӧ? — Олекса нарошнӧ очсыштіс.
— Сизим час да джын кежлӧ корӧны.
— Кытчӧ мунам?
— «Войвыв полюсӧ».
— Мый нӧ, полюсӧ кӧ, и полюсӧ.
Пырав Железнодорожнӧй вылӧ, практикант Лысак ордӧ, висьтав, мый аски мунам. — Сійӧ ещӧ ӧтчыд да, дерт, бара жӧ нарошнӧ, очсыштіс.
Думсьыс Олекса сьӧлӧмсяньыс радліс.
Сылы окота вӧлі кватитны зонкасӧ киӧдыс, лэптыны ӧшинь пыр да грымгыны-йӧктыны сыкӧд войшӧр-войын гопак.
Грицай шуис, мый депоса начальник тшӧктіс нин висьтавны практикантлы, да, аслас парусинӧвӧй туфлиӧн чушкигтыр, муніс.
Эз кӧ эськӧ вӧв сёр, Терезия кӧ эськӧ оліс эз дзик граница бердын, а кӧнкӧ карын, Олекса пыр жӧ эськӧ котӧртіс сы ордӧ да висьталіс, мый аски...
«А эз-ӧ мыйкӧ сӧр Грицайыс? — друг думыштіс сійӧ. — Эз-ӧ серав ме вылын?
О, сідзи кӧ!..»
Олекса пасьтасис, шуис мамыслы, мый регыд бӧр воас, да котӧрӧн петіс ывлаӧ.
Улича помын югъялісны дежурнӧй аптекалӧн гырысь ӧшиньяс.
Сэтысянь позьӧ звӧнитны телефонӧн паровознӧй депоӧ.
Дежурнӧй кывйысь кывйӧ висьталіс ставсӧ сійӧс жӧ, мый висьталіс и рассыльнӧй.
Аски!..
Сизим час да джынйын...
Да, ӧні ставыс гӧгӧрвоана.
Олекса ӧшӧдіс трубкасӧ, петіс аптекаысь да сувтіс.
Мый нӧ ӧні вӧчны?
Кытчӧ мунны?
Кодлы висьтавны ассьыс радлунсӧ?
Карса Сӧвет башня вылын чусыда дзирдалыштісны бронзӧвӧй стрелкаяс, кодъяс вӧліны пӧшти вевсяӧсь.
Небеса пасьтала югъялісны кодзувъяс.
Сӧмын войвылын небесаыс тупкысьӧма не то кымӧръясӧн, не то кымӧръяс кодь гӧраясӧн.
Московскӧй улича, кӧні нёль радӧн быдмисны дзоридзалысь каштанъяс, вӧлі тыртӧм.
Кар узис нин, сійӧс баййӧдліс чӧв-лӧнь, кутшӧм овлӧ сӧмын Карпаты лунвыв поддінын тулыснас, кор дзоридзалӧны виноградникъяс да садъяс.
Чусыда ломалісны матӧвӧй дежурнӧй шаръяс.
Бульварын выльӧн на краситӧм скамьяяс вылын югъялыштіс войся лысва.
Цветникын братскӧй гу гӧгӧр сьӧдӧдіс уль му, слабиник электрическӧй би югӧр улын дзирдаліс обелиск вылын гранит.
Олекса воис Московскӧй улича помӧ, пос дорӧдз, да сувтіс.
Крепость модаа важся зданиелӧн зэв ыджыд вуджӧр куйліс каменнӧй плитаясӧн вольсалӧм набережнӧй вылын.
Кос изъяссянь ӧвтіс шоныд ру.
Улын, набережнӧйлӧн кӧрт перилӧяс сайын, шумитіс визув, кӧдзыд Каменица.
Би рӧма водоросльяс сырмисны ва веркӧсын — кодзула небесалӧн отражение.
Берегдорса бадьяс мыськалісны гӧраса лым ваын ассьыныс том вожъяссӧ.
Сокач лэччис ва дорӧ, матыстчис первой бадь дінӧ, чегис неыджыд вож да шыбитіс Каменицаӧ.
Еджыд быгъя тэрыб гыяс кватитісны добычасӧ да, то ва улӧ сюйлӧмӧн, то веркӧсас качӧдлӧмӧн, нуисны увлань, Тиссалань, Дунайлань.
Олекса колльӧдіс тайӧ бадь вожсӧ гажаа шутёвтӧмӧн.
Шуда туй!
Мый нӧ ещӧ вӧчны, кытчӧ мунны?
Терезия... Сійӧ кӧ эськӧ вӧлі орччӧн!
Ресторан дінті мунігӧн, кытчӧ вӧлі витрина стеклӧас рисуйтӧма гӧрд ракӧс, Олекса аддзис Андрей Лысакӧс да цыган-скрипач Шандорӧс.
Найӧ сулалісны тротуар вылын, шенасисны кияснас машинаяслы, кодъяс мунлісны улича кузя, горзісны:
— Такси!..
Такси!..
Олекса видзчысьӧмӧн ыліті кытшовтіс кодъюраясӧс.
Ылыстчӧм бӧрын бергӧдчыліс.
Скрипач Шандор да Андрей Лысак эз вермыны виччысьны такси да мӧдӧдчисны подӧн гораа сёрнитігтыр.
Найӧ мунісны Цыганскӧй слӧбӧдалань.
На бӧрся, пуяслӧн вуджӧръяс улӧ дзебсясигтыр, вӧччис кутшӧмкӧ морт, коді вӧлі дзик Василь Гойда кодь.
Олекса сюся видзӧдліс.
Да, тайӧ сійӧ, Гойда.
Олексалы уси тӧдвылас Гойдакӧд сёрниыс, и сійӧ гӧгӧрвоис, мыйла сылӧн другыс ӧні вӧтчӧ кодъюра Андрей Лысак бӧрся.
Гортас локтӧм бӧрын Олекса пӧрччысис да водіс узьны.
Башня вылын часі кучкис ӧтчыд, сэсся мӧдысь, а Олекса век на эз узь.
Кутшӧм сэн узьӧм!
Сэтшӧм бура, сэтшӧм яснӧя сулаліс син водзас «Галочкаыс» югдӧм водзвывса небеса фон вылын.
Воронёнӧй  котёл.
Алӧй кӧлесаяс.
Еджыд бандажъяс.
Мича, став мирыслы тыдалана, тӧвзис Верховинаті «Галочка».
И коді жӧ веськӧдліс татшӧм машинанас?
Кывзӧй!
Кывзӧй!..
Олекса Сокач!
Закарпатьеын медся том машинист.
Эй, тошкаяс, первокласснӧй механикъяс, кежӧй, сетӧй туй!
Тадзи, аскиа лун йылысь думайтігӧн, и унмовсис Олекса.
Збыльысьсӧ тайӧ эз вӧв узьӧм, а мучитчӧм.
Муртса унмовсьӧм бӧрын сійӧ пыр жӧ садьмыліс.
Войбыд сійӧ вӧталіс ӧтитор: то сійӧс дзик нинӧмсьыс лишайтлісны паровозӧн веськӧдлӧмысь, то сійӧ эз вермы вӧрзьӧдны паровозсӧ места вывсьыс, вунӧдіс волнуйтчӧмысла, кӧні реверс да регулятор, то поездкӧд лолі крушение, и сійӧ лэбліс гудыр Тиссаӧ.
Андрей Лысак тшапа сулаліс крут берегын да сераліс.
Ни ӧти мича вӧт татшӧм войнас!
Дивӧ.
И ӧбиднӧ.
Асылыс вӧлі зэра да руа.
Олекса ньӧжйӧник, медым не садьмӧдны мамсӧ, пасьталіс лӧставтӧдзыс новлӧм, чорзьӧм спецовкасӧ да, мыссьытӧг, юрсисӧ кыдзсюрӧ сыналыштӧм бӧрын, котӧрӧн петіс руа улича вылӧ.
ДАС СИЗИМӦД ГЛАВА
Сійӧ лунас, кор Олекса Сокач лӧсьӧдчис мунны «полюс» вылӧ, лоисны тӧдчана событиеяс, код йылысь ме должен висьтавны тэныд, лыддьысьысь, сыӧдз на, кор тэ мӧдӧдчан Сокач да Лысак бӧрся Карпатыӧ.
Асывнас Зубавинлы лои тӧдса, мый войнас Цыганскӧй слӧбӧдаӧ, ресторанса музыкант Шандор ордӧ, волӧма Андрей Лысак.
Асылӧдзыс цыганъяскӧд юӧм бӧрын сійӧ мунӧма слӧбӧдаысь да локтӧма Яворӧ, Железнодорожнӧй улича вылӧ, мамыс ордӧ.
Кызь арӧса зонлӧн ёна юӧмыс кыскис эськӧ Зубавинлысь вниманиесӧ весиг и сэки, сійӧ кӧ эськӧ эз на тӧд, мый Андрей Лысак, тыдалӧ, выполняйтӧ кодлыськӧ поручение да зільӧ тӧдмавны Иван Белограйлысь судьбасӧ.
Яворса мукӧд окраинаяс дорысь Цыганскӧй слӧбӧда матынджык государственнӧй границалань.
Цыганскӧй слӧбӧдаын олісны йӧз, кодъяс войдӧр частӧ кочуйтлісны заграницаӧ: контрабандистъяс, вуджӧдчысьяс, гуся квартира кутысьяс.
Оз-ӧ та вӧсна ветлывлы Цыганскӧй слӧбӧдаӧ Андрей Лысак?
Зубавин медводз сувтӧдіс ас водзас вопрос: кутшӧмӧсь отношениеясыс Андрей Лысак да цыган Шандор костын, кор найӧ тӧдмасисны да мыйла?
Зубавин тӧдмаліс татшӧмтор.
Шандор важӧн нин, во кык либӧ куим сайын, тӧдӧ деньгаа зонмӧс, моднӧй портнихалысь писӧ.
Андрей Лысак тшӧкыда волывлӧ ресторанӧ, кӧні ворсӧ скрипкаӧн Шандор, тшӧктӧ ворсны Шандорлы чардаш, бура мынтысьӧ, сійӧс гӧститӧдӧ ужынӧн.
Тӧрытъя войӧдз Андрей Лысак сӧмын ӧтчыд вӧлӧма Шандор ордын.
А цыган сы ордӧ некор абу пыравлӧма.
Найӧ век аддзысьлісны ресторанын.
Мыйла нӧ Андрей Лысак ӧні решитіс гуляйтны Цыганскӧй слӧбӧдаын?
Кодныс тайӧс заводитісны?
Ӧдвакӧ тайӧс вӧчис Шандор, коді велалӧма юны йӧз шӧт весьтӧ.
Эз, тайӧ эз Шандор, а Лысак заводитіс.
Мыйла сійӧ кутіс волывлыны граница бердын олысь цыганъяс дінӧ?
Оз-ӧ кӧсйы цыганъяс отсӧгӧн сійӧ пышйыны заграницаӧ?
Тайӧ кӧ сідзи, то мыйла кызь арӧса зонлы окота лои пышйыны Сӧветскӧй странаысь?
Абу, тайӧ подозрениеыслӧн абу на некутшӧм подув, сійӧс колӧ бура прӧверитны.
Зубавин звӧнитіс Львовӧ, полковник Шатровлы, да корис тӧдмавны, эз-ӧ вӧч сэні, Львовын, паровознӧй машинистъясӧс гӧтӧвитан школаысь курсант Андрей Лысак кутшӧмкӧ мисьтӧм поступок, мый вӧсна сійӧ быть должен вӧлі думайтны заграницаӧ пышйӧм йылысь.
Ӧтветыс вӧлі отрицательнӧй.
Абу, Лысак нинӧм абу вӧчӧма.
Зонмыс тӧлктӧм, радейтӧ пукавны ресторанъясын, велӧдчӧ омӧлика, ньӧтчыд абу вӧлӧма милицияын, оз лыддьыссьы преступникӧн.
Зубавин радліс, мый ӧти важнӧй предположение вӧлӧма весьшӧрӧ.
Но кольлі ещӧ и мӧд.
Кодлысь тшӧктӧмсӧ выполняйтіс Лысак, кор юасис Сокачлысь Иван Белограй йылысь?
Мыйла сылы ковмис Цыганскӧй слӧбӧдаыс?
Зубавин прикажитіс сюся кыйӧдны Лысак бӧрся.
Дыр кадся опыт серти сійӧ тӧдіс, мый пограничнӧй карын татшӧм йӧзсӧ оз позь воштыны син увсьыд, оз позь не интересуйтчыны налӧн связьясӧн.
Талун найӧ юӧны, а аски...
Гортас воӧм бӧрын Андрей Лысак лунтыр узис.
Рытнас вӧлі казялӧма, мый портниха ордӧ локтіс Книготоргса вузасьысь Любомир Крыж.
Зубавин пыр жӧ думыштіс, коді тайӧ Крыжыс, мыйла да код дінӧ сійӧ локтіс — кӧзяйка дінас али сылӧн пи дінӧ?
Тыдовтчис, мый Крыж — Марта Стефановналӧн важся тӧдса.
Артмӧ быттьӧкӧ, мый портниха ордӧ сылӧн локтӧмыс закономернӧй, некутшӧма абу йитчӧма Андрей Лысаккӧд.
Дерт, вермасны лоны быдсикас виччысьтӧмторъяс, но ӧні Крыж вылӧ торъя внимание веськӧдны нинӧмла.
Зубавин эновтіс тайӧ фигурасӧ да ассьыс став вниманиесӧ веськӧдіс Явор станцияса начальниклӧн отсасьысь Василий Петрович Горгуля вылӧ.
Тайӧ жӧ рытнас Андрей Лысак воліс Горгуля ордӧ.
Мый ӧткодьыс тайӧ йӧз костас?
Важӧн-ӧ найӧ тӧдсаӧсь?
Зубавинлы лои тӧдса, мый Горгуля оз тӧд Лысак фамилияа мортӧс, некор весиг абу кывлӧма сы йылысь.
Вот тайӧ здуксяньыс Зубавин гӧгӧрвоис, мый веськаліс настӧящӧй след вылӧ.
Кытчӧ, код дінӧ сійӧ петкӧдас?
Андрей Лысак локтӧ тӧдтӧм морт дінӧ, Горгуля дінӧ, быдса час олӧ сы ордын, сёрнитӧ мый йылысь кӧ кӧзяинкӧд да мунӧ.
И та бӧрын Горгуля лысьтӧ висьтавны, мый сійӧ оз тӧд Лысакӧс, некор пӧ абу кывлӧма сы йылысь.
Мыйла пӧръясьӧ?
Мыйла ӧтказывайтчӧ, мый Лысаккӧд абу тӧдса?
Абу выгӧднӧ тайӧ сылы?
Полӧ сыысь, мый сійӧ кутӧ Лысаккӧд йитӧд?
Да, лӧсялӧ.
Тайӧ кӧ сідзи, то вермас лоны, мый Горгуляӧс вербуйтӧма нин иностраннӧй разведка.
Первокласснӧй пограничнӧй станцияын Яворса начальниклы отсасьысь уна тӧдӧ, абу этша сы киын государственнӧй  тайнаяс, сійӧ вывті ёна колӧ «Бизонлы».
Абу-ӧ крукыштӧма Горгуляӧс ӧти бизоновскӧй вугырӧн?
Некымын час мысти лои тӧдса, мыйла Лысак волӧма Горгуля ордӧ.
Водоразборнӧй  колонка дорын аслас соседкаяскӧд сёрнитігӧн Горгулялӧн гӧтырыс висьталіс сы йылысь, мый тӧрыт рытнас на ордӧ волӧма кортӧм гӧсть.
Коді сэтшӧмыс?
Оз тӧд.
Тӧрыт первойысь аддзылӧма.
Кузь тушаа, пыктӧм рожаа, быльсвидзысь синъяса, код.
Татшӧм мортыс кӧ пӧ паныдасис войнас ывлаын, «караул» пӧ горӧді.
Мыйла сійӧ волӧма, мый йылысь сёрнитӧма верӧсыскӧд, сійӧ оз тӧд.
Верӧсыслӧн кывъяс серти, тайӧ станцияса ӧти служащӧй, волӧма быттьӧкӧ внеочереднӧй отпуск корны, сы вӧсна мый кӧсйӧ пӧ гӧтрасьны.
Сійӧ оз эскы верӧсыслы.
«Тайӧ кӧ збыль, мый воліс отпуск корны, то мыйла менам Василий вежсис чужӧм вывсьыс, кор колльӧдіс гӧстьӧс ывлаӧ?
Войбыд эз узь. Ышлолаліс».
Тайӧс тӧдмалӧм бӧрын Зубавин думыштчис.
Мый вӧчны?
Медым событиеясыс водзӧ развивайтчасны, кисьмасны?
Кыйӧдны водзӧ Лысак да Горгуля бӧрся, виччысьны, мыйӧн помасясны налӧн гуся отношениеясыс?
Но сулалӧ-ӧ виччысьнысӧ?
Оз-ӧ сёрмы?
Оз-ӧ вермы ӧні жӧ сетны пӧльза Горгулялы?
Оз позь виччысьны, оз!
Колӧ пыр жӧ действуйтны.
Зубавин решитіс веськыда сёрнитны Горгулякӧд.
Сійӧ пырис Горгуля кабинетӧ, топыда пӧдлаліс ӧдзӧссӧ, здоровайтчис да веськыда юаліс:
— Василий Петрович, кутшӧм гӧсть вӧлі тіян ордын войдӧрлун войнас?
— Ті тӧданныд нин?
Горгуля шнёпкысис-пуксис креслӧас, кутчысис кияснас юрас да бӧрддзис.
Зубавин эз первойысь аддзы преступлениеясын разоблачитӧм йӧзлысь истерикасӧ.
Кыв ни джын шутӧг виччысис, кор станцияса начальниклы отсасьысь лӧняс да кутас вермыны ӧтвечайтны юасьӧмъяс вылӧ.
Вит минута мысти Зубавин шуис:
— Висьталӧй овсӧ сійӧ мортыслысь, коді тіянӧ воліс.
Горгуля лэптіс юрсӧ, топӧдіс кияссӧ морӧс бердас:
— Ог тӧд, майор ёрт.
Збыльысь шуа, ог тӧд.
Некор эг аддзыв сійӧс тайӧ рытӧдзыс.
— Ладнӧ, шуам сідз.
Мыйла сійӧ воліс?
— Деньгала.
Сійӧ... Ме... Делӧыс сыын, мый ме... ӧти кывйӧн кӧ, майор ёрт, тайӧ ме аслам «Москвичӧн» талялі велосипедистӧс Краснополянскӧй туй вылын.
Арестуйтӧй.
Горгуля петіс пызан сайысь да, Зубавин дінӧ матыстчӧм бӧрын, сувтіс веськыда, копыртіс юрсӧ.
«Талялӧма велосипедистӧс?.. — мӧвпыштіс Зубавин. — Краснополянскӧй шоссе вылын?
Ог тӧд.
Ме нинӧм та йылысь ог тӧд».
— Кор тайӧ вӧлі? — юаліс майор.
— Некымын лун сайын. — Горгуля шеныштіс кинас, читкыртіс синъяссӧ. — Велосипедистыс кулӧма.
Пиыс корис вит тысяча.
Кӧсйысис некодлы нинӧм не висьтавны.
— И ті сетінныд?
Горгуля довкнитіс юрнас:
— Куим тысяча.
Унджыкыс эз вӧв.
«Обыкновеннӧй  шантаж», — мӧвпыштіс Зубавин.
Сійӧ матыстчис телефон дорӧ, йитчис районнӧй автоинспекциякӧд да корис сетны справка, кор да кӧні виӧма автомашинаӧн велосипедистӧс.
Сэн жӧ, телефон дорсьыс вешйывтӧг, пӧлучитіс справка.
Бӧръя вежонъяс чӧжӧн, весиг тӧлысьяс чӧжӧн районын эз вӧв фиксируйтӧма ни ӧти татшӧм сяма лоӧмтор.
Зубавин пуктіс трубкасӧ да бӧр локтіс Горгуля дінӧ:
— Ті висьталанныд, мый виинныд велосипедистӧс Краснополянскӧй туй вылын?
— Да, — чорыда вочавидзис Горгуля. — Вии да пышйи, кыдзи медбӧръя...
— Ті ӧшибайтчанныд, Василий Петрович!
Весьшӧрӧ ас выланыд висьталанныд.
— Ме ӧшибайтча?
Менам машиналӧн ӧнӧдз на веськыдладор фараыс жугалӧма да крылоыс нёптовтчӧма.
Зубавин тшӧктіс Горгулялы висьтавны подробнӧя, кыдзи тайӧ ставыс вӧлі.
Сійӧс кывзӧм бӧрын решитіс, мый колӧ видзӧдлыны машинасӧ да ветлыны происшествие местаас.
Ӧтисӧ и мӧдсӧ вӧчӧм бӧрын сылы лои гӧгӧрвоана, мый велосипедист нарошнӧ шыбитчӧма Горгуля машина улӧ.
Мыйла сійӧ тайӧс вӧчис?
Гӧгӧрвоана, медым шантажируйтны.
Коді сійӧ, шантажистыс?
Андрей Лысак — медалӧм морт (куим лун сайын сійӧ и Яворын эз вӧв).
Коді нӧ сійӧс ыстіс Горгуля дінас?
Крыж?
Да, артмӧ, мый сійӧ.
И Крыжлӧн бокӧ вештылӧм фигураыс сувтіс медводзӧ, кыскис ас дінас Зубавинлысь став вниманиесӧ.
Буретш час мысти сы бӧрын, кор портниха ордӧ воис Крыж, Андрей Лысак мунӧ Горгуля ордӧ да корӧ деньга.
Сідзкӧ, уважайтана Любомир Крыж, культурнӧй фронтвывса активист, книжнӧй магазинса вузасьысь, пу кузя резьба радейтысь да та кузя зэв бур мастер, морт, кодлӧн эмӧсь зэв озыр библиотека да быдсикас пу изделиеяс, кодъясӧс вӧчалісны верховинаса пастухъяс, пур кылӧдысьяс да вӧралысьяс, некӧн да нинӧмӧн няйтӧссьывтӧм Крыж, — шантажист?
Оз, оз вермы лоны!
Но...
Зубавинлы уси тӧдвылас пропастьӧ уськӧдӧм кооператор Дзюба да гвардеец Иван Белограй да шуис думсьыс: «Быдтор овлӧ.
Олыштам — аддзам».
Сійӧ босьтіс кыв Горгулясянь и водзӧ некодлы не висьтавны, мый сыкӧд лоис, да заводитіс пыдісянь изучайтны Любомир Крыжӧс.
Ни ӧти лун, ни ӧти час эз вӧв, медым эз кыйӧдны Крыж бӧрся.
Ставыс пасйыссьыліс: кор садьмис Крыж, сёрмис али эз сёрмы удж вылӧ, кытчӧ муніс магазин пӧдлалӧм бӧрын, кодкӧд аддзӧдчыліс, мый йылысь сёрнитіс.
Дыр кад чӧж наблюдайтӧм эз сет нинӧм интереснӧйсӧ.
Ӧтчыд воскресенье асылӧ Зубавинлы доложитісны, мый Крыж аслас ичӧтик приятелькӧд, ӧкмыс арӧса Коля Черевкокӧд, сосед пиыскӧд, муніс Пионерскӧй дворецӧ, кӧні должен вӧлі выступитны пионеръяс водзын пограничник-следопыт старшина Смолярчук.
О, тайӧ нин вӧлі зэв интереснӧйтор!
Мыйла Крыж муніс Пионеръяс дворецӧ?
Медым колльӧдны Коля Черевкоӧс?
Сӧмын сы вӧсна?
А эз-ӧ сы вӧсна, мый надейтчис тӧдмавны, кыдзи Смолярчук бӧръя кадас отличитчис граница вомӧн вуджысьяскӧд тышын?
Тайӧ кӧ сідз, то мыйла Крыж интересуйтчӧ сійӧн, мый висьталас Смолярчук?
Прӧстӧ любопытство ради?
Пограничникъясӧс радейтӧм вӧсна?
Ӧдвакӧ.
А гашкӧ, сылы абу веськодь судьбаясыс граница нарушитысьяслӧн, кодъясӧс кутіс Смолярчук?
Гашкӧ, сійӧ кӧсйӧ тӧдмавны, кыдзи провалитчисны сылӧн гуся сообщникъясыс?
Ас водзас татшӧм вопросъяс сувтӧдӧм бӧрын да на вылӧ вочавидзӧмӧн Зубавин, тӧдӧмысь, эз лыддьы, мый тӧдмаліс истина.
Гашкӧ, и ӧшибайтчӧ.
Сійӧ корсис.
А кодыр корсян, он век аддзы.
Сійӧ любӧй кадӧ, кокниа да радпырысь ӧткажитчас сыысь, мыйын ӧні подозревайтӧ Крыжӧс, найӧ кӧ вӧлӧмаӧсь неправильнӧйӧсь.
Оз, сійӧ оз кут асныравны, оз кут лыаысь гез кыны, оз кут шуны, мый еджыдыс сьӧд, а сьӧдыс — еджыд.
Зубавин аслас нэмӧн унатор тӧдмаліс.
Сылӧн вӧліны бур учительяс.
Кузьма Петрович Громада уна во сайын внушитіс Зубавинлы, мый сӧветскӧй разведка — быд честнӧй сӧветскӧй тружениклӧн медбур друг да сылӧн врагъяслы паныд смертельнӧй враг.
Тайӧс тӧдвылын кутӧмӧн и должен действуйтны любӧй ранга разведчик.
Человечестволӧн шыбласъяскӧд, сылӧн пеж врагъяскӧд — диверсантъяскӧд, шпионъяскӧд, террористъяскӧд быд лун ноксигӧн ни ӧти здук кежлӧ эн вошты ассьыд великӧй мортсямтӧ.
Ло аслад страна, аслад народ делӧяслӧн уровеньын, эн вунӧд, мый тэ коммунист, помнит, мый тэ сӧмын государстволӧн слуга, сылӧн часӧвӧй, сылӧн телохранитель, — и тэ некор он ло вылӧ лэптӧм сорса петукӧн, делягаӧн, независимӧй департаментса независимӧй чинушаӧн, «верховнӧй надзирательӧн», коді сулалӧ народысь вылын, законъясысь вылын.
Сӧветскӧй разведка — народ киын лэчыд меч, коді немжалиттӧг бырӧдӧ гуся врагъясӧс, но грӧш тэныд доныс, разведчик, тэнад мечысь кӧ полӧ не сӧмын враг, но и тэнад другыд.
Ло бдительнӧйӧн, но эн подозрительнӧйӧн.
Шпионъяскӧд тышкасигӧн шенась видзчысьӧмӧн, эн нӧйт ӧттшӧтш и ас йӧзӧс.
Государственнӧй безопасность да народлысь благополучиесӧ видзигӧн эн дзескӧд торъя мортлысь ни правояссӧ, ни честьсӧ, ни достоинствосӧ.
Быд уджалысь морт должен овны да уджавны тырвыйӧ эскӧмӧн, мый сылысь олӧмсӧ да покойсӧ надёжнӧя видзан тэ.
Ставсӧ, мый йылысь висьтавсис вылынджык, Зубавин важысянь нин кутіс тӧдвылас аслас быдлунъя сьӧкыд уджын.
Та вӧсна сійӧ и вӧлі осторожнӧй.
Крыж бӧрся да Лысак бӧрся следитігӧн сійӧ тӧждысис и сы вӧсна, медым найӧ некыдз эз гӧгӧрвоны, мый найӧс кыйӧдӧны.
И тайӧ сылы ӧнӧдз тырвыйӧ удайтчыліс.
Удайтчыліс сы вӧсна, мый сійӧ действуйтіс не сӧмын аслас сотрудникъяс вынъясӧн, но и уна разведчик-доброволецъяс отсӧгӧн.
Яворсаяс активнӧя отсасисны сылы.
Зэв тӧдчанаӧн вӧлі сійӧ, мый Зубавин ассьыс уна отсасьысьясӧс первойысь аддзыліс да эз висьтавлы налы сійӧс, мый думайтіс Крыж йылысь.
Светлана Андреевна Казанцева, Укркниготорглӧн книжнӧй магазинысь кассирша, кӧні уджаліс Крыж, локтіс Зубавин дінӧ да висьталіс татшӧмтор.
Вежон кык сайын найӧ магазинӧ пыралӧма иностранец.
Кутшӧм сылӧн национальностьыс, оз тӧд.
Сёрнитӧма Крыжкӧд немецкӧй кыв вылын.
Мый йылысь — оз жӧ тӧд.
Сійӧ ньӧбӧма англо-русскӧй словарь да, книгасӧ листайтігтыр, мӧдӧдчӧма ӧдзӧслань.
Ӧдзӧс дорас вотӧдз друг бӧр локтӧма прилавок дінӧ да корӧма вежны словарсӧ, сы вӧсна мый тайӧ, сылӧн кывъяс серти, вӧлӧма брак.
Сэки, кор Крыж вежӧма словарсӧ, иностранец мыйкӧ вашнитӧма сылы.
Оз, оз, сійӧ оз шу, мый тайӧ вӧлі кутшӧмкӧ аслыссикас, гуся шӧпкӧдӧм.
Веськыда кӧ висьтавны, первойсӧ сійӧ абу веськӧдӧма та вылӧ некутшӧм внимание.
И сӧмын бӧрынджык, кор видзӧдлӧма иностранецӧн босьтлӧм словарсӧ, ёна шызьӧма.
Мыйла сійӧ решитӧма видзӧдлыны тайӧ словарсӧ?
А прӧстӧ сідзи: интереснӧ лоӧма видзӧдлыны, мыйла сійӧ абу кажитчӧма ньӧбасьысьлы, кутшӧм брак вӧчӧма книжнӧй фабрика.
Случайнӧ сійӧ аддзылӧма, кытчӧ Крыж пуктӧма бракуйтӧм словарсӧ.
Мӧд полкаӧ, помсяньыс коймӧд, матӧджык ӧшиньлань.
Книгасӧ тэрмасьӧмӧн видлалӧм бӧрын Светлана Андреевна абу аддзӧма сэтысь некутшӧм дефект.
Сылы окота лоӧма тӧдмавны ставсӧ.
Сійӧ кутӧма бурджыка видлавны книгасӧ да казялӧма, мый оз тырмы ӧти лист.
Кыксё дас кӧкъямысӧд листбок эм, а кыксё дас ӧкмысӧд да кыксё кызьӧд листбокъяс абуӧсь.
Листсӧ вӧлі нетшыштӧма неважӧн.
— Крыж аддзыліс, кыдзи ті видлалінныд тайӧ словарсӧ? — юаліс Зубавин.
— Эз, сійӧ ветліс аптекаӧ лекарствола.
— Зэв бур, мый эз аддзыв.
Делӧсӧ стӧча тӧдтӧг оз позь мыжавны йӧзӧс.
Светлана Андреевна падмис, лои мыжа морт кодь.
— Да ме и ачым таысь полі, — ышловзьӧмӧн шуис сійӧ. — И ӧні, колӧ шуны, пола.
Любомир Васильевич век сэтшӧм уважительнӧй, культурнӧй, образованнӧй.
Ме сысянь сы мында буртор тӧдмалі.
Ті менӧ прӧститӧй, майор ёрт, ме кӧ ӧшибитчи, весьшӧрӧ тіянӧс беспокоиті.
— Миянӧс ті верманныд беспокоитны любӧй кадӧ, любӧй вопрос кузя, а вот...
— Ме гӧгӧрвоа.
Любомир Васильевич нинӧм оз тӧд.
Некод оз тӧд.
Сӧмын тіянлы ӧтнанныдлы ме висьталі аслам мӧвпъяс йылысь.
— Правильнӧ вӧчинныд, — ошкыштіс кассиршаӧс Зубавин. — Висьталӧй, а мыйла ті энӧ локтӧй миян дінӧ водзджык?
— Тӧдтӧгыс мыйла сюйсян?
Ме эськӧ и ӧні эг лок, эз кӧ...
— Мыйкӧ лоис?
— Но да!
Крыж босьтіс полка вылысь бракуйтӧм словарсӧ, сюйис зептас да нуис гортас.
Мӧд лунас словарыс вӧлі местаас.
Но тайӧ эз нин вӧв сійӧ экземплярыс, ме прӧвериті: кыксё дас ӧкмысӧд да кыксё кызьӧд страницаяса листсӧ эз вӧв нетшыштӧма.
Зубавин гижис ставсӧ, мый висьталіс Светлана Андреевна Казанцева, аттьӧаліс сійӧс.
Кассиршаӧс ӧдзӧс дорӧдз колльӧдігӧн Зубавин висьталіс сылы, медым эз пов беспокоитны сійӧс любӧй кадӧ, кор лыддяс тайӧс коланаӧн.
— Сідзкӧ, ті чайтанныд, эг весьшӧрӧ ме волы тіян дінӧ? — радпырысь юаліс Светлана Андреевна.
— Чайта, мый энӧ весьшӧрӧ...
Мӧдногӧн кӧ, кыдз гӧгӧрвоны эн весьшӧрӧсӧ? — бӧрыннас нин падмыштіс Зубавин.
— Ме Любомир Васильевич йылысь.
Вермас сійӧ лоны не миян мортӧн?
Зубавин эз веськыда вочавидз:
— Ӧні нинӧм на ог вермы висьтавны.
Олыштам — аддзам.
Аддзысьлытӧдз, Светлана Андреевна, пыравлӧй.
Кор кассирша петіс, Зубавин бӧр локтіс пызан дорӧ, перйис «Гӧраясын тулыс» гижӧда папка да пуктіс сэтчӧ бумага, кытчӧ гижис Казанцевалысь висьталӧмсӧ.
Сійӧ, мый Зубавин регыдъя кадӧн зэв унатор тӧдмаліс, эз вӧв сылы виччысьтӧмторйӧн.
Безопасность органъясын уна вояс чӧж уджалігӧн сійӧ эз ӧтчыд убедитчыв, мый вражескӧй лазутчик, кодӧс мӧдӧдӧма миянӧ либӧ вербуйтӧма места вылын, вермас овны некодӧн тӧдтӧг да накажиттӧг сӧмын сэтчӧдз, кытчӧдз активнӧя оз петкӧдлы асьсӧ либӧ кытчӧдз действуйтӧ ӧтнасӧн, кор аслас отсасьысьяскӧд абу некутшӧм йитӧд.
Сэксянь, мыйӧн агент йитчас аскоддемыскӧд, сійӧс коркӧ кутасны.
Та йылысь бура тӧдӧны и асьныс агентъяс асланыс предшественникъяслӧн уна лыда провалъяс серти.
Но мый вӧчан: ӧткӧн уджалысь разведчиклӧн абу некутшӧм тӧдчанлун.
Сыӧн шедӧдӧм материалсӧ колӧ ас кадӧ мӧдӧдны сэтчӧ, кӧні сійӧс зэв ёна виччысьӧны: заграницаӧ, штабӧ, коді веськӧдлӧ гуся войнаӧн.
А ставсӧ тайӧс ӧмӧй позьӧ вӧчны связникъястӧг, резиденттӧг, радиопередатчиктӧг, деньгатӧг, «гуся почтатӧг»?
Мыйӧн сӧмын полковник Шатров тӧдмаліс железнодорожник Горгулялӧн признайтчӧм йылысь да Книготоргса кассиршалӧн висьтасьӧм йылысь, сійӧ пыр жӧ муніс Яворӧ.
Яворӧ воӧм бӧрын Шатров пыр жӧ, ньӧти шойччытӧг, кӧть и войсӧ эз узь, весиг гостиницаӧ пыравтӧг, муніс Киевскӧй вылӧ Зубавин дінӧ да, ни ӧти минута нюжмасьтӧг, заводитіс уджавны.
Сэтшӧм разведчиклӧн уджыс, кутшӧмӧн вӧлі, например, Василь Гойда, — тайӧ дугдывтӧм движение, став физическӧй да душевнӧй  вынъяс медся ёна зэвтӧм, тэрыблун да натиск, пельклун да осторожность, водзвыв ставсӧ артыштӧм да любӧй обстоятельствоясын тэрыба ориентируйтчӧм.
А Шатров кодь разведчикӧн уджыс ёна сложнӧйджык да абу быдӧнлы, весиг медся бур следопытлы, вын сертиыс.
Сійӧ, мый должен вӧлі вӧчны Шатров, требуйтіс ыджыд опыт да зрелость.
Никита Самойлович Шатров вӧлі сэтшӧм чекист-дзержинецъяс лыдысь, кодъяс сетчылісны уджлы став душанас да сьӧлӧмнас, но видзлісны ассьыныс энергиясӧ расчётливӧя да зэв кужӧмӧн, действуйтісны вдохновеннӧя да водзвыв артыштӧмӧн, хладнокровнӧя да методическӧя, скромнӧя да настойчивӧя.
Шатров унаысь нин эрдӧдліс рӧдиналысь врагъясӧс, но босьтчыліс быд выль делӧӧ эз сідз-тадз, а фундаментальнӧя да вӧчліс бура.
Сэтшӧм сяма йӧз, кыдзи Шатров, оз кужны гораа видчыны да пӧръясьны, петкӧдлыны асьнысӧ ставсӧ тӧдысь, ставсӧ кужысь начальникъясӧн да немжалиттӧг видны ассьыныс подчинённӧйяссӧ.
Никита Самойлович радейтіс терпеливӧя да паськыда мӧвпавны да кужис чужтыны мӧвп быд мортлысь, кодкӧд сылы ковмыліс уджавны.
Аслас уджалан кадлысь унджык юкӧнсӧ Шатров мӧвпаліс.
Тайӧ вӧлі сылӧн трудӧвӧй олӧмын медся бур часъясӧн.
Сэтшӧм разведчик, коді оз куж терпеливӧя, уна часъяс да лунъяс чӧж, изучайтны секретнӧй следствиелысь материалъяс да думайтны на йылысь, коді оз куж йитны ас пытшкас «йи да би» — штабистлысь хладнокровие да оперативниклысь отвага, — коді абу велалӧма видлавны предметсӧ быд боксянь, коді абу тренируйтчӧма явлениеяс анализируйтӧмӧн воӧдчыны истинаӧдз, коді думсьыс оз куж сувтӧдны асьсӧ сійӧ либӧ мӧд противник местаӧ, коді оз куж дӧгадывайтчыны, фантазируйтны, — сэтшӧм разведчикыс оз куж настӧящӧя уджавны да оз вермы, сідзкӧ, надейтчыны народлӧн врагъяслы паныд тышын ыджыд успех вылӧ.
Шатров пуксис сылы торйӧдӧм кабинетӧ, тэрмасьтӧг лыддис лист бӧрся лист, лыддис став содтӧд материалъяс, кодъясӧс дасьтіс Зубавин.
183/13 номера делӧысь ӧткымын листбокъяс сійӧ лыддис кыкпӧв.
Торйӧн дыр лыддис сійӧ листбокъяссӧ, кӧні висьтавсис Любомир Крыж йылысь.
Кадысь кадӧ сійӧ вӧчаліс истӧг кӧрӧбка ыджда блокнотӧ кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм пасйӧдъяс, кодъяс вӧліны стенографическӧй знакъяс кодьӧсь.
Делӧыслысь медбӧръя листбоксӧ лыддьӧм бӧрын Шатров чукӧртіс став бумагаяссӧ, шыльӧдыштіс найӧс кипыдӧснас, пӧдлаліс папкасӧ да кӧрталіс кӧвъяссӧ.
Та бӧрын сійӧ чӧла да куритчигтыр мыйкӧ дыра восьлаліс пельӧсысь пельӧсӧ да думайтіс.
183/13 номера делӧа гӧрд папка дорті мунігӧн сійӧ видлывліс папкасӧ кинас, быттьӧкӧ прӧверяйтіс, местаас-ӧ сійӧ.
Кабинет ӧдзӧсӧ таркнитісны:
— Разрешитӧй, полковник ёрт?
Восьса ӧдзӧс порог дорын сулаліс майор Зубавин.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі тӧждысяна, а том, зэв лӧз синъясыс юасисны: ме ӧмӧй бара мыйкӧ эг вӧч помӧдз?
Шатров гӧгӧрвоана нюмъёвтіс:
— Энӧ тӧждысьӧй, Евгений Николаевич.
Тайӧ пӧрйӧ ог аддзы тӧдчана воштӧмъяс. — Сійӧ матыстчис пызан дорӧ, тапкӧдыштіс кипыдӧснас гӧрд папкаӧ: — Бура изучиті ставсӧ, мый вӧчӧмныд метӧг.
Унатор тӧдмалӧмныд.
Но... энӧ ышнясьӧй, начальник ёрт.
Помсӧ ме ог на аддзы.
Медся сложнӧйыс, ме ногӧн, муртса на заводитчӧ.
— Сӧгласен, полковник ёрт.
Ме тадзи жӧ думайта.
— Вот и бур.
Сідзкӧ, кутам чистӧй сӧвестьӧн ӧта-мӧднымлысь юасьны, падъявны, дӧгадывайтчыны да разочаруйтчыны.
Шатров пуксис креслӧӧ.
Минута вит шойччис юрсӧ чатӧртӧмӧн, синсӧ куньӧмӧн да став мускулъяссӧ личӧдӧмӧн.
Тайӧ ёна отсавліс мудз дырйи, дзик вӧлі бура узьӧм кодь.
Зубавин видзӧдіс Шатровлӧн вӧрзьытӧм, скульптура кодь суров чужӧм вылӧ да лӧсьӧдчис ӧтвечайтны уна вопросъяс вылӧ, кодъяс, кыдзи сійӧ виччысис, долженӧсь ыльнитны сы вылӧ.
Сідзи сійӧ и лоис.
Шатров восьтіс синъяссӧ да мӧвпалігтыр, быттьӧ ас кежсьыс водзӧ думайтіг, юаліс:
— Кыптыліс тіян кӧть кутшӧмкӧ подозрение Крыж кузя сэтчӧдз, кытчӧдз эз висьтав Книготоргса кассирша?
— Эз.
Аслас сложнӧй важся олӧм вылӧ видзӧдтӧг эз вӧчлы некутшӧм подозрение.
Маскировкаыс вӧлӧма бур, ылысь аддзана.
— Крыж бӧрся наблюдайтӧ, дерт, опытнӧй сотрудник?
— Да.
Ме бӧрйи медбур, медся опытнӧй работникъяс пӧвстысь ӧтиӧс да сеті сылы кык отсасьысьӧс.
— Эмӧсь кутшӧмкӧ результатъяс?
— Магазинын — некутшӧм.
Миянлы вывті сьӧкыд тӧдмавны, коді волывлӧ ньӧбны книгаяс, а коді — гуся делӧ кузя.
— Энӧ прӧзевайтӧй, кор магазинӧ пыралас Ступак.
— Ме предупредиті нин.
Ступак ӧнӧдз эз волы ни магазинӧ, ни Гвардейскӧй вылӧ.
— Виччысьӧй.
Быть пыралас.
Но, а мый вӧчӧ удж бӧрас Крыж?
Эм мыйӧ крукасьны?
— Эм.
Ми тӧдмалім, мый сійӧ пӧшти быд лун ньӧбалӧ то ӧти, то мӧд «Гастрономысь» коньяк, кос калбас, сыр, коптитӧм яй, лимон.
— Мый, сійӧ радейтӧ юны?
— Оз, ӧнӧдз лыддьыссьыліс ютӧм мортӧн.
— Мыйла нӧ ӧні велаліс юны коньяк?
Ачыс юӧ, ӧткӧн, али гӧстьясӧс корлывлӧ?
— Оз, гӧстьяс сы ордын оз овлыны.
И ачыс, кыдзи миянлы тӧдса, оз ю.
Шатров шпыньмуніс:
— Мый нӧ, сійӧ джоджсӧ мыськӧ коньякнас али садсьыс пуяссӧ киськалӧ?
Тыртӧм бутылкаяссӧ «Гастрономӧ», дерт, оз нуав?
— Оз.
— Осторожнӧя юӧ коньяксӧ.
Сідзкӧ, Евгений Николаевич, мый ті думайтанныд та кузя: мыйла Крыж, ютӧм морт, ньӧбалӧ сы мында коньяк?
Чукӧртӧ выставка вылӧ?
Зубавин, яндысьӧмпырысь нюмъялігтыр, чӧв оліс.
— Оз-ӧ кажитчы тіянлы, Евгений Николаевич, мый тайӧ коньяксӧ юӧ кодкӧ мӧд? — юаліс Шатров.
— Интереснӧй тайӧ выводыс, полковник ёрт...
Но... ми кыйӧдам Крыж керка бӧрся сутки чӧж.
Ӧнӧдз сы ордӧ некод эз пырав.
— А вермас лоны, коньяк радейтысьыс пырис Крыж керкаӧ сэтчӧдз на, кор ті кутінныд кыйӧдны сы бӧрся?
— Вермас лоны.
— Удж бӧрас Крыж век мунӧ гортас?
— Да.
— А войдӧрсӧ, во либӧ тӧлысь сайын, сійӧ век жӧ гортас мунлывліс?
Эз вежсьыны сылӧн привычкаясыс?
— Ме эг сувтӧдлы ас водзӧ татшӧм вопроссӧ, полковник ёрт, — гӧрдӧдӧмӧн вочавидзис Зубавин.
— Весьшӧрӧ.
Сувтӧдӧй.
И кыдз позьӧ регыдджык.
Луннас Крыжлӧн керкаыс, дерт, игана?
— Мунігас игналӧ кык томанӧн.
Шатров мудера читкыртіс синъяссӧ:
— А мый вӧчсьӧ пач трубаыскӧд сійӧ кадас, кор Крыж абу гортас?
Сэтысь тшын оз пет?
Тайӧс абу казявлӧма тіян медбур оперативнӧй работникыд?..
Жаль, жаль...
Удайтчис тіянлы тӧдмавны, мыйӧн занимайтчӧ Крыж удж бӧрас гортас?
— Ӧбедайтӧ.
Юӧ чай.
Тӧчитӧ токарнӧй станок вылын пуысь разнӧй безделушкаяс.
Переплетайтӧ книгаяс.
Лыддьысьӧ.
Овлӧ и сідз, мый сійӧ вошлывлӧ миян син улысь.
— Ог гӧгӧрво.
— Ми вермам наблюдайтны сы бӧрся сӧмын ылісянь, стереотруба отсӧгӧн, кухня, столӧвӧй да спальня ӧшиньяс пыр.
И сӧмын ӧти комната бӧрся, кӧні библиотека, ми огӧ вермӧй наблюдайтны: сылысь ӧшиньяссӧ век тупкӧма штораясӧн.
Зубавин перйис 183/13 номера делӧысь бумага лист — Крыж керкалысь план.
— Стӧч лӧсялӧ? — плансӧ видлалігмоз тэрыба юаліс Шатров.
— Кыдз быттьӧ сідз.
Вӧчӧма горкоммунхозлӧн даннӧйяс серти.
— Кутшӧм вося даннӧйясыс?
Эз важмыны?
Керкасӧ эз выльысь вӧчлыны?
Зубавинлы ещӧ ӧтчыд ковмис янавны: сійӧ эз вермы вочавидзны и тайӧ юалӧм вылас.
— Полковник ёрт, аски жӧ лоӧны Крыж керка йылысь точнӧй даннӧйяс.
Ми пыралам сэтчӧ кутшӧмкӧ помкаӧн.
— Видзчысьӧмӧнджык, Евгений Николаевич.
Пола, мед эськӧ Крыж эз гӧгӧрво, мый сы бӧрся кыйӧдӧны.
Тайӧ миянлы ӧні медся опаснӧ.
Ми провалитам ставнас операциясӧ, и Крыж вошас, кыдзи Дзюба.
Ми долженӧсь босьтны сійӧс ловйӧн.
Арестуйталӧмъясӧн миянлы оз ков тэрмасьны весиг сійӧ случайын, кор лоӧ та кузя миян став коланаторйыс.
Ме коли вӧля вылӧ Ступаклысь львовса покровительӧс, иностраннӧй разведкалысь важ агентӧс, медым не повзьӧдны сылысь сообщникъяссӧ.
Лоам вывті осторожнӧйӧсь, Евгений Николаевич.
Миянлы колӧ помӧдз разьны ставнас тупыльсӧ, кутны киясын став везъяссӧ — и сӧмын сэки заводитам арестуйтавны. — Шатров мыйкӧ дыра чӧв оліс, видзӧдіс план вылӧ. — Кутшӧм помкаӧн ті пыраланныд Крыж керкаӧ?
— Мӧдӧдам сы ордӧ пӧжарнӧй охранаса инспекторӧс прӧверитны электропроводка.
— Помкаыс абуджык лӧсялана.
Крыжлӧн эмӧсь матысса другъяс, кодъяс вермасны отсавны миянлы?
— Марта Стефановна да сылӧн пиыс Лысак — миянлы омӧль отсасьысьяс.
Найӧ оз туйны.
А Крыжлӧн мукӧд другъяс абуӧсь.
Сійӧ радейтӧ ӧткӧн овны.
— И книгаяс, — висьталіс Шатров. — И пу кузя резьба радейтӧ жӧ.
abu
— Да, ме дзикӧдз вунӧді! — шуис Зубавин. — Крыжӧс тӧдӧны пу кузя став резчикъясыс.
Торйӧн нин сійӧ тӧдса Иван Васильевич Дударкӧд.
— Дударь?
Дударь...
Тайӧ сійӧ старикыс, коді сетіс сигнал пограничникъяслы Ступак воӧм йылысь?
— Сійӧ.
Некымын лун сайын, воскресеньеӧ, Крыж вӧлі сы ордын.
— Мыйла воліс?
Интереснӧ!
Могӧн али сідз?
— Кыдзи и век: ньӧбис мыйсюрӧ стариклӧн рукоделиеысь, сёрнитіс ӧттор-мӧдтор йылысь да муніс.
— Бур! — гажмыштіс Шатров. — А Дударь ордын олысьыс вӧлі гортас, кор воліс Крыж?
Ті тайӧн интересуйтчинныд, Евгений Николаевич?
— Вӧлі гортас.
Но миянлы эз удайтчы тӧдмавны, сёрнитісны али эз найӧ ӧта-мӧдыскӧд.
— Тӧдӧмысь, сёрнитісны!
Ступак эз прӧстӧ овмӧдчы сэтчӧ, кытчӧ вермӧ волывлыны Крыж.
Шатров матыстчис ӧшинь дорӧ, муртса восьтыштіс шторасӧ да видзӧдліс Карпаты гӧра вылӧ, коді тыдаліс карса керкаяслӧн вевтъяс вывті.
Кӧнкӧ сэні, веж Верховинаӧ пыранінын, оліс Иван Васильевич Дударь.
— Вермас оз эськӧ Дударь коркӧ рытнас ветлыны Крыж ордӧ? — Зубавинлань бергӧдчигмоз юаліс Шатров.
— Думайта, мый вермас.
И сылӧн волӧмыс оз повзьӧд резидентӧс.
— А выдержитас поединоксӧ Иван Васильевич, оз ылӧдлы сійӧс Крыж?
— Оз.
Пограничник-следопыт тӧдӧ сямсӧ ручлысь и кӧинлысь, санлысь и дикӧй кабанлысь.
Аски жӧ Иван Васильевич лоас Гвардейскӧй вылын.
Шатров ышловзис, ниртыштіс чужӧмсӧ кипыдӧсъяснас, быттьӧкӧ мыссис, и синъясыс сылӧн пыр жӧ югдісны, шылялісны плеш вывсьыс чукыръясыс.
— Но, мый ті висьталанныд, Евгений Николаевич, Горгуля да сылӧн шантажистъяс йылысь?
— Эска, мый тані абу прӧстӧй шантаж.
Тайӧ молодчикыс, Андрей Лысакыс, эз ас вӧлясьыс действуйт, а кодкӧ тшӧктіс.
И сійӧс, мый Лысак кӧсйис тӧдмавны Иван Белограй йылысь, дерт, тшӧктіс сійӧ жӧ, коді вербуйтіс Лысакӧс.
Шатров эз сӧгласитчы Зубавинкӧд.
Лысакӧс кӧ вербуйтӧма нин, то кыдзи лэдзисны сылӧн кӧзяеваыс кодавны Цыганскӧй слӧбӧдаын?
Веськыдакодь сёрнитӧ сійӧ, тайӧ Лысакыс, абу агент кодь.
Гашкӧ, сійӧ весь довъялысь, радейтӧ юны, и сӧмын.
Тадзи тайӧ али абу, помаліс сёрнисӧ Шатров, но Андрей Лысак бӧрся колӧ жӧ кыйӧдны.
Иван Васильевич Дударь ӧти рытӧ воліс гӧститны аслас друг Крыж ордӧ.
Сы ордысь локтӧм бӧрын сійӧ муніс Киевскӧй вылӧ.
Нинӧм интереснӧйсӧ, кыдзи кажитчис сылы, эз вермы висьтавны Зубавинлы.
Да, Крыж керкаын куим комната: спальня, столӧвӧй, библиотека, сійӧ жӧ и мастерскӧй.
Ни ӧтиын, кыдзи сійӧ казяліс, кӧзяинсьыс кындзи, некод оз ов.
Некутшӧм признакъяс.
Зубавин юаліс, ӧти-ӧ петаніныс библиотекасьыс.
Да, ӧти.
Тайӧс Дударь зэв бура тӧдіс.
Ставсӧ, мый вӧлі тайӧ комнатаас, Иван Васильевич фотографируйтіс, кыдзи сійӧ шуис, синъяснас.
Ӧти ӧдзӧс кухняӧ.
Ӧти ӧшинь садйӧ.
Книгаяс тыра нёль шкап.
Верстак.
Токарнӧй станок.
Гӧтӧвӧй изделиеяс вылӧ джадж.
Косьтӧм брусокъяс.
Кык табуретка.
Пызансӧ вевттьӧма клеёнкаӧн.
Шпалеритӧм стенын Тарас Шевченколӧн ыджыд портрет.
Сэсся библиотекаын нинӧм абу.
Зубавин аттьӧаліс Иван Васильевичӧс, колльӧдіс ӧдзӧс дорӧдз да прӧщайтчис.
Сідзи и коли тӧдмавтӧмӧн Крыжлӧн керкаыс.
А тӧдмавны сійӧс колӧ вӧлі быть.
И регыдджык.
ДАС КӦКЪЯМЫСӦД ГЛАВА
Ӧти майскӧй рытӧ, средалы паныд, некутшӧм опознавательнӧй  знакъястӧм скоростнӧй  да высотнӧй  самолёт, кодлӧн буксир йылын вӧлі неыджыд планёр, кыпӧдчис лунвыв Германияса придунайскӧй аэродромсянь да мӧдӧдчис рытыв-лунвывлань.
Венгрия да Румыния весьтті сійӧ лэбис сэтшӧм выліті, стратосфераӧд, мый моторъяслӧн шыыс муӧдз эз кыв.
СССР границалань матыстчигӧн тӧдтӧм пилотъяс торйӧдісны буксирнӧй трос, бергӧдчисны гортланьыс, асланыс базаӧ.
А планёр, вылі гӧраясса вынйӧра воздушнӧй поток используйтӧмӧн, лэбис водзӧ.
Сійӧ вӧлі пуысь кокньыдджык, шумтӧм, эз сюр радарнӧй  установкаяслы да шлывгис кодзула енэж увті да вочасӧн лэччис увлань.
Некодӧн казявтӧг вуджис Еджыд Тисса вомӧн, колис бӧрӧ турунвиж да ӧмидз рӧма краскаӧн краситӧм пограничнӧй столбъяс да пырис Закарпатьеӧ, Полонинаяс да горнӧй хребетъяс крайӧ.
Вирдыштісны ӧти бӧрся мӧд Говерло да Свидовец гӧраяс, кодъяс бура тыдалісны.
Порогъяса юяслӧн еджыд чукыльяс лэччисны скалаяс вывсянь.
Сьӧдӧдісны лыска вӧръяс.
Планёр крута лэччис Сиротскӧй эрд районын, кодӧс вӧлі шифруйтӧма «Лунвыв» разведцентрӧн кыдзи «19-11» квадрат.
Пуксис куш эрд вылӧ.
Герметическӧй колпак восьтӧм бӧрын пилот кабинаысь петіс шоныд комбинезона, паськыд пельпомъяса, ён морт, кодлӧн киас вӧлі пистолет.
Сійӧ сюся видзӧдіс ӧтарӧ-мӧдарӧ — оз-ӧ тыдав кӧнкӧ пастухлӧн бипур.
Гӧгӧр вӧлі пемыд да лӧнь.
Сӧмын ылісянь, гӧра пӧкатъяссянь, кылыштіс вӧрлӧн шувгӧмыс.
Планёр вылын воӧм мортыс вӧлі не сӧмын пилотӧн, но и «Бизонлӧн» торъя дӧвереннӧй мортӧн.
Сылӧн могыс эз помасьлы сійӧн, мый сійӧ вайис «19-11» квадрат районӧ взрывчатка.
«Лунвыв» разведцентрлӧн шеф сетіс аслас матысса отсасьысьлы, кодӧс нимтісны «Кобраӧн», чрезвычайнӧй полномочиеяс: сійӧ должен вӧлі писькӧдчыны Яворӧ подложнӧй документъясӧн, кодъясӧс гижӧма Кучера ним вылӧ, да, ни резидентлы, Крыжлы, ни Джон Файнлы висьтасьтӧг, гусьӧн контролируйтны, кыдзи пӧртсьӧ олӧмӧ «Гӧраясын тулыс» операция.
Ковмас кӧ, «Кобра» вермис, аслас видзӧдлас серти, ӧтчыд сувтны Крыж да Файн водзӧ, сетны налы «Бизонлысь» личнӧй послание да решительнӧя суитчыны налӧн действиеясӧ.
Сылы вӧлі сідзжӧ сетӧма право вины Файнӧс да резидент Крыжӧс, налы кӧ кутас грӧзитны серьёзнӧй опасность.
Кор «Кобра» эз аддзы да эз кыв нинӧм подозрительнӧйсӧ, сійӧ дзебис пистолетсӧ да кутіс пӧрччысьны.
Сійӧ шыбитіс шоныд комбинезонсӧ, восьтіс планёрлысь люксӧ, перйис сэтысь взрывчатка тыра первой конвектор — ветымын килограмма брезентӧвӧй мешӧк, кодӧс кузяла и вомӧнногыс кӧртавлӧма тасмаясӧн.
«Кобра» кокниа лэптіс пельпом вылас конвектор да, киас кӧрталӧм югъялысь компас серти ориентируйтчӧмӧн, мӧдӧдчис вӧрлань, коді тыдаліс неылын.
Вӧралан трӧпаӧд пемыд вӧрӧд некымын километр прӧйдитӧм бӧрын сійӧ час мысти вайис взрывчаткасӧ Джон Файнӧн индӧм местаӧ — эновтӧм, важ штольняӧ, кодӧс коркӧ кодйылісны изыскательяс.
Шойччытӧг, мунігмозыс сигарета куритігтырйи (сійӧ тэрмасис югдытӧдзыс кыскавны грузсӧ) «Кобра» бӧр локтіс планёр дінӧ, перйис ещӧ ӧти конвектор, лэптіс сійӧс пельпом вылас да мӧдӧдчис мӧд рейсӧ.
«Кобра», коді физически вӧлі зэв ён, бура тренируйтчӧма, тӧдіс местасӧ (сійӧ чужліс Закарпатьеын), кыа петтӧдз на вевъяліс кыскыны штольняӧ взрывчатка тыра нёльнан мешӧксӧ да шыбитны планёрсӧ оврагӧ.
И сӧмын та бӧрын сійӧ решитіс шойччыны.
Сійӧ местасяньыс, кытчӧ вӧлі маскируйтӧма планёрсӧ, метр витсё сайӧ сук вӧрӧ пырӧм бӧрын сійӧ чегъяліс коз пу лапъяс, вӧчис лӧсьыд вольпась да водіс узьны, пистолетсӧ кутіс киас.
Садьмӧм бӧрас сійӧ пыр жӧ кутіс кывзысьны: эз-ӧ воны Сиротскӧй эрд вылӧ безопасность органъясса салдатъяс, оз-ӧ корсьны найӧ сійӧс, коді локтіс планёрӧн.
Гӧгӧр вӧлі лӧнь, кыліс сӧмын лэбачьяслӧн дзользьӧм.
«Кобра» перйис зепсьыс питательнӧй  таблеткаяс тыра кӧрӧбка.
Сёйыштӧм бӧрын сійӧ бара водіс узьны.
Садьмис войнас.
Узис пемдытӧдз.
Тӧдса трӧпа кузя рытнас сійӧ писькӧдчис штольня дорӧ, водіс матысса кустъяс пиӧ, медым дзебсьӧмӧн кыйӧдны, кор да коді босьтас вайӧм грузсӧ.
Тавой кӧ Ступак вермас босьтны взрывчатка да нуны сійӧс Гвардейскӧй вылӧ, то аски луннас позьӧ сотны планёр, петны Карпатыысь да Киев пыр писькӧдчыны Яворӧ.
Средаӧ рытнас, Сьӧд шор дорын удж помалӧм бӧрын, вӧр участокса начальник Борисенколӧн разрешение серти шофёр Ступак мӧдӧдчис сідз шусяна Сиротскӧй эрд районӧ, быттьӧкӧ аслас кӧзяевалы песла.
Верховинскӧй шоссе кузя комын кӧкъямысӧд километрӧдз воӧм бӧрын сійӧ кежис пемыд вӧрса трӧпа вылӧ да сувтіс.
Татысянь эновтӧм штольняӧдз вӧлі сё метрысь не унджык.
Взрывчатка тыра мешӧкъяс ӧтикӧн-ӧтикӧн машинаас кыскалӧм бӧрын Ступак пукталіс найӧс кузов пыдӧсас да выліас видзчысьӧмпырысь сӧвтіс букӧвӧй да коз пу кражъяс.
Яворӧ лэччис некутшӧм происшествиеястӧг.
Гвардейскӧй вылын сійӧс виччысисны: мыйӧн сӧмын матыстчис 9-ӧд номера керка дорӧ, ворота воссис и Крыжлӧн сьӧд мыгӧрыс петіс пашкыра пу улысь.
Резидент чеччыштіс грузӧвик подножка вылӧ да шеныштіс кинас:
— Давай веськыда.
Ступак пырис дворӧ ньӧжйӧник, ыджыд фарасӧ выключитӧмӧн, медым не кыскыны ас дінас Гвардейскӧй уличавывса олысьяслысь лишнӧй внимание.
Двор пытшкын, сарай дорӧ, сувтіс, выключитіс моторсӧ да шумиттӧг ректіс пессӧ.
— Но, а тайӧ добрасӧ кытчӧ прикажитанныд? — вашнитіс сійӧ да довкнитіс юрнас брезент мешӧкъяс вылӧ, кодъясӧс вӧлі зэлыда кӧртавлӧма тасмаясӧн.
— Вай татчӧ.
Ступак пуктіс «посылкасӧ» мыш вылас да, паськыда восьлалігтыр, видзчысьӧмпырысь мӧдӧдчис Крыж бӧрся.
Кайисны крут поскӧд кильчӧ вылӧ.
Прӧйдитісны пемыд посводзті да пырисны ыджыд, югыд комнатаӧ, гортса библиотекаӧ, кӧні сулалісны книга тыра шкапъяс.
Пельӧсын, джуджыд креслӧын, коксӧ кресталӧмӧн, пукаліс купальнӧй халата Джон Файн. Вомас сылӧн тшынасис сигарета, а киас кутіс ключ.
Дубашевич бура тӧдіс «Черногорецӧс».
Закарпатьеӧ мӧдӧдӧм водзвылын «Бизон» чукӧртіс ас ордас «Гӧраясын тулыс» операция исполнитысьясӧс — Файнӧс, Дубашевичӧс, Хорунжийӧс — да тӧдмӧдіс найӧс ӧта-мӧдныскӧд.
Крыж шлапкӧдыштіс ён табуреткаӧ, коді сулаліс Тарас Шевченко портрет улын:
— Пуктӧй татчӧ!
Ступак лэдзис конвекторсӧ индӧм местаӧ да, сьӧкыда лолалігтыр, пӧсялӧм чужӧмсӧ чышкалігтыр, небыда нюмъёвтіс Файнлы:
— Чолӧм, Червонюк ёрт!
Вот и аддзысим!
Файн копыртыштіс юрсӧ да ӧчки стеклӧ вевдорӧдыс видзӧдліс Дубашевич вылӧ сідзи, быттьӧ сӧмын часджын сайын на торйӧдчис сыкӧд.
Тайӧ вӧлі пӧръясьлӧм, ворсӧдчӧм.
Файн ворсіс шефлысь роль, коді кужӧ вӧчны медся сложнӧй делӧяс зэв спокойнӧя.
— Да, аддзысим, — сигаретасьыс пӧимсӧ видзчысьӧмӧн пыркӧдігтыр шуис сійӧ ньӧти радлытӧг. — Чолӧм.
Ступак эз виччысь татшӧм кӧдзыда примитӧмсӧ да друг сувтіс «Черногорец» дінӧ матыстчытӧг, кияссӧ водзлань нюжӧдӧмӧн.
— Но, мый ті нюжмасянныд? — чуймис Файн. 
— Кӧні ещӧ куим мешӧкыс?
Пыртӧй найӧс татчӧ регыдджык!
Ступак кыв ни джын шутӧг бергӧдчис да петіс.
Став мешӧкъяссӧ пыртӧм бӧрын сійӧ пӧрччис кепкасӧ, чышкаліс пӧсялӧм юрсӧ да, сьӧкыда лолалігтыр, сурово-требовательнӧя видзӧдліс «Черногорец» вылӧ: но, сёрнитам пӧ, барин.
Он кӧ кӧсйы сёрнитны, то ме тэнӧ заставита.
Но!
— Но кыдзи, Ступак, ветлінныд? — юаліс Файн.
— Ставыс бур, — шпыннялігтыр нурбыльтіс Дубашевич.
— Аддзыліс кодкӧ тіянӧс Сиротскӧй эрд вылысь?
— Ни ӧти морт эз паныдасьлы.
— Локтігад эз ло некутшӧм происшествие?
— Некутшӧм.
— Вывті бур!
Файн чеччис.
Сійӧ вунӧдіс мыйкӧ дыра кежлӧ аслас роль йывсьыс, кодӧс ворсіс, матыстчис конвекторъяс дінӧ, видлаліс найӧс гӧгӧрбок, лапкӧдыштіс кипыдӧснас.
— Медся сьӧкыдторсӧ вӧчӧма, ӧні ставыс тэа-меа сайын! — гажаа, сьӧлӧмсяньыс шуис Файн.
Дубашевич педзыштіс места вылас да, паськыда нюмъялігтыр, шуис:
— А ми тіянкӧд огӧ янӧдӧй асьнымӧс, Червонюк ёрт!
Дубашевичлӧн кывъясыс эз воны Файнлы сьӧлӧм вылас.
«Тэа-меа»!
Да кыдзи тайӧ ӧклупеньыс лысьтӧ сёрнитны сыкӧд кыдзи ӧткодькӧд!
Профессиональнӧй вӧр, поджигатель, морт виысь, бандеровскӧй палач, некытчӧ туйтӧм наймит лыддьӧ асьсӧ ӧткодьӧн сыкӧд, Джон Файнкӧд, заслуженнӧй разведчиккӧд, будущӧй генералкӧд да миллионеркӧд, кодлы шуӧма лоны центральнӧй разведывательнӧй управлениеса воротилӧясысь ӧтиӧн!
Бур эськӧ, дерт, велӧдыштны тайӧ скӧтинасӧ, но, кӧть и жаль, оз позь.
Опаснӧ.
Тайӧ ӧшсӧ кӧ дӧзмӧдан, то сійӧ, пӧжалуй, кувтӧдзыд люкалас.
— Кывзӧй, ті, «Учитель», — пинь пырыс сӧдзӧдіс Файн, — омӧльджыка ошйысьӧй!
— А ме ог ошйысь, Червонюк ёрт.
Вайӧй кӧть меным талун жӧ тайӧс, — Ступак довкнитіс юрнас конвекторъяс вылӧ, — и ме пусь-пасьвӧча туннельсӧ.
— Ньӧжйӧджык, ен могысьӧн, ньӧжйӧджык! — вашнитіс Крыж да полігтыр видзӧдліс ӧдзӧслань.
Кӧзяин вылӧ видзӧдтӧг Ступак чужйис брезент мешӧкӧ:
— Гашкӧ, босьтны найӧс сьӧрысь, а?
— Ланьтӧй! — пыр ёнджыка и ёнджыка дӧзмӧмпырысь шуис Файн. — Энӧ асныралӧй!
Тіян делӧ — вӧчны сійӧс, мый тіянлы прикажитасны.
— Сідзкӧ, приказывайтӧй, мыйын делӧыс?
— Водз на!
Гидростанцияын вӧлінныд?
— Эг на вевъяв.
— Зільӧй кыдз позьӧ регыдджык веськавны сэтчӧ.
— Сідзи нин зіля, водзӧ некытчӧ.
Позьӧ лишнӧй зільны. — Ступак кепкаасис, воськовтіс ӧдзӧслань. — Ме муна гортӧ.
Файнлы окота вӧлі видны ассьыс отсасьысьсӧ медся лёк кывъяснас, но сійӧ кутчысис.
— Мунӧй, — шуис сійӧ.
Ступак петіс.
Петіс и Крыж.
«Учительлӧн» независимостьыс, сылӧн самоуверенностьыс пузьӧдісны Файнӧс.
Сійӧ эз вермы терпитны самостоятельнӧй йӧзӧс, кодъяс кужӧны сулавны ас вӧснаыс.
Сьӧлӧм вылас волісны сылы сӧмын найӧ, кодъяс полісны сыысь, кодъяс сетчисны сылы, ошкисны сійӧс, кодъяс туналісны сылы великӧй будущӧй да лыддисны сылысь карьеризмсӧ энергичнӧй да тӧлка уджӧн.
Ступакӧс колльӧдӧм бӧрын Крыж пырис гортас.
Сійӧ топыда пӧдлаліс ӧдзӧссӧ, кыкысь бергӧдіс томанысь ключсӧ, лӧсьӧдіс ӧшиньясысь штораяс, а конвекторъяс вылӧ плавгис коврӧвӧй скатерть.
Вот код вылын Файн бурмӧдас сьӧлӧмсӧ!
Тайӧ абу опаснӧй, тайӧ чӧла, терпитӧмӧн кывзас любӧй оскорбление.
— Но и полысь жӧ тэ, Любомир!
Резидентлы тайӧ абу лӧсялана.
— Ме сӧмын осторожнӧй, сэр, — небыдика вочавидзис Крыж.
— Полысь кӧч!
Он кӧ збоймӧдчы, ылӧдз он мун.
— А меным и оз ков ылӧдзсӧ мунны.
Ме ассьым пай ветлӧдлі нин.
Вот эськӧ тіянлы волыны сэтчӧ, кӧні вӧвлі ме, наслаждайтчыны олӧмнас сідзи, кыдзи ме.
— Да, тӧда.
Томдырйиыд тэ шӧйтыштӧмыд свет пасьтаыс, гуляйтыштӧмыд.
Важсӧ бӧр он бергӧд. — Файн восьтіс шкап, перйис книгаяс сайысь коньяк тыра бутылка да кык крустальнӧй стӧкан. — Точнитчам, Любомир, роч ногӧн да юам тэнад будущӧй вӧсна.
— Аттьӧ.
Найӧ точнитчисны, юисны.
Файн бара тыртіс стӧканъяссӧ.
— Интереснӧ, Любомир, кутшӧмӧн кажитчӧ тіянлы будущӧйныд?
— Менам будущӧйӧй? — Крыж лэптыштліс пельпомъяссӧ. — Ог тӧд.
— Онӧ тӧдӧй?
Збыль ӧмӧй тіян абуӧсь некутшӧм планъяс во-мӧд кежлӧ водзӧвылӧ?
Онӧ ӧмӧй мечтайтӧй?
Крыж юыштіс коньяк, пыдісянь ышловзис:
— Не кӧ эськӧ мечтаясыс, нинӧмӧн и му вылас эськӧ вӧлі овнысӧ.
— Но, и кутшӧмӧсь найӧ, тіян мечтаясныд?
Висьталӧй!
Резидент пыркӧдыштіс юрнас:
— Огӧ кутӧй, сэр, луасьны вирӧн ойдӧм дойясын.
— Сідз...
Онӧ кӧсйӧй висьтавны, мый йылысь мечтайтанныд.
Но, мый нӧ, тайӧс ме верма вӧчны ачым. — Файн лэптіс коньяк тыра стӧкансӧ син весьтӧдзыс да, шонді югӧръяс рӧмӧн дзирдалысь жидкость пыр Крыж вылӧ видзӧдіг, заводитіс восьтыны «сы душалысь занавессӧ».
— Ті, Любомир, лунын и войын кевманныд енлы, медым сійӧ ыстіс му шар вылӧ Сӧветъяслы гибель.
Яворын рытыввывса оласног лӧсьӧдӧм бӧрын ті надейтчанныд пӧлучитны асланыд заслугаясысь миянсянь карса гӧлӧвалысь пост, а содтӧд — Ужгородскӧй вылысь кык судта выль керка, кӧні ӧні 18-ӧд номера детсад, «Тисса весьтын кыа» колхозлысь Соняшна гӧра вылысь виноградникъяс.
Сідз али абу сідз, Любомир?
Крыж мырдысьӧнмоз серӧктіс:
— Пӧшти сідз.
— Карса гӧлӧваӧн, Яворса диктаторӧн, лоӧм бӧрын, — кыпыда водзӧ висьталіс Файн, — тіянлы окота лоӧ пуксьӧдны электрическӧй стул вылӧ не сӧмын став местнӧй коммунистъяссӧ, налысь рӧдвужсӧ, но сідзжӧ и ставнысӧ, коді дружитліс накӧд, коді сочувствуйтліс налы.
И ті онӧ ланьтӧй сэтчӧдз, кытчӧдз онӧ шедӧдӧй главнӧйсӧ — онӧ отомститӧй Сӧветъяс дырйи асланыд лёка олӧмысь.
Сёрнитны кӧ тіян личнӧй олӧм йылысь, то ті гажаа овмӧдчанныд!
Тіян керкаын лоӧ индивидуальнӧй бар, ресторан, казино, дюжина том любовница.
Файн лэдзис стӧкансӧ вом дорас, ньӧжйӧник, чӧсмасигтыр юис коньяксӧ, курччыштіс яблӧк.
— Но эм и тіян будущӧйлӧн мӧд вариант, Любомир.
Ӧтчыд ми казялам, мый ті энӧ оправдайтӧй миянлысь дӧвериенымӧс, онӧ вештӧй сы мында деньгасӧ, мыйта босьтанныд.
Сэки... сэки ті веськаланныд грузӧвӧй машина улӧ либӧ вӧянныд Каменицаӧ, джагӧдчанныд асланыд садса пӧрысь яблоняӧ либӧ юанныд кутшӧмкӧ яд.
Вермас лоны и сідз, мый тіян шойныд оз сюр.
Кыдзи аддзанныд, Любомир, уна вылӧ ті онӧ вермӧй надейтчыны. — Файн ӧкуратнӧя пробкааліс коньяк бутылкасӧ, дзебис сійӧс книжнӧй шкапӧ да, нюжмасигтыр очсаліг, вештіс гуся оланін ӧдзӧс вылысь Тарас Шевченколысь портретсӧ, кутчысис конвектор тасмаясӧ. — Но, менам друг, уджалыштам!
Крыж чӧла довкнитіс юрнас.
Кулакъяссӧ сійӧ вӧлі кабыртӧма.
Сійӧ муртса вермис кутчысьны, медым не уськӧдчыны «Червонюк ёрт» вылӧ, не поткӧдны сылысь юрсӧ.
Файн эз и гӧгӧрво, кутшӧм зверӧс садьмӧдіс.
Кор взрывчатка тыра став мешӧкъяссӧ вӧлі пыртӧма гуся комнатаӧ, Файн пуксис мешӧкъяс вылас да аскӧдыс орччӧн пуксьӧдіс Крыжӧс:
— Но, Любомир, дӧгадайтчинныд, мыйла миянлы ыстісны та мында взрывчаткасӧ?
Резидент зумыша пыркнитіс юрнас:
— Эг.
— Дӧгадывайтчӧй, ме разрешита!
Да гажаджыка!
— Гидростанция? — видзчысьӧмӧн, падъялігтыр юаліс Крыж.
— Энӧ тӧдӧй, Любомир.
Туннель!
— Кутшӧм?
— Сійӧ, коді орчча тіян друг Дударь керкакӧд.
Крыж друг бледӧдіс да сідзи чеччыштіс брезент конвектор вылысь, быттьӧ мешӧкыс вӧлі доналӧма.
— Энӧ полӧй, — шпыньмуніс Файн. — Онӧ ті кутӧй взрывайтны туннельсӧ, а специалист.
— Ступак? — немвиччысьтӧг юавсис Крыжлӧн.
— Да.
Сылы кӧ мыйкӧ мешайтас, то тайӧс вӧчас тіян Андрей Лысакыд.
— Андрей Лысак?
Кутшӧм нӧ сійӧ специалист?
— Энӧ тӧждысьӧй, вӧчас!
Должен вӧчны.
— Но сійӧ весиг оз тӧд миянлысь делӧяснымӧс.
— Висьталӧй кыдз позьӧ регыдджыка да действуйтӧй.
Операциялӧн планыс вывті прӧстӧй.
Взрывнӧй устройствоа ӧти конвекторӧс лоӧ грузитӧма из шомкӧд ӧтлаын паровозӧ, кӧні уджалӧ Лысак.
Кор паровозыс пырас туннельӧ, Лысак кутшӧмкӧ помка улын петас тендер вылӧ да шыбитас мешӧксӧ муӧ.
Аслас олӧм вӧсна том мортыс мед оз тӧждысь: взрывыс лоӧ сӧмын сэк, кор поездыс петас туннельсьыс.
«Пӧръясян тэ, гадина!» — мӧвпыштіс Крыж.
И сійӧ эз ылав.
Файн збыльысь пӧръясис.
Сійӧ зэв бура тӧдіс, мый конвектор взрывитчас сійӧ жӧ здукас, мыйӧн сӧмын инмас муас.
— Гӧгӧрвоана заданиеыс, Любомир? — сумкасьыс дзик выль сё шайтаяс перйигмоз юаліс Файн.
— Гӧгӧрвоана.
— Но, сідзкӧ, босьтӧй аванс. — Файн шыбитіс деньгасӧ Крыжлы пидзӧс вылас. — Пӧлучитанныд даспӧв унджык, мыйӧн сӧмын пӧртанныд олӧмӧ заданиесӧ.
Бура узьны!
Аски асывводзнас, удж вылӧ мунігмоз, Крыж кежаліс Железнодорожнӧй улича вылӧ, Лысакъяс ордӧ.
Восьтіс сылы калиткасӧ вӧвлӧм манашка.
Сійӧ ёна чуймис, кор аддзис татшӧм водз аслас кӧзяйкалысь тӧдсасӧ.
— Пан Любомир, мыйкӧ лоис?
Садьмӧдны Марта Стефановнаӧс?
— Оз ков.
Андрей узьӧ жӧ?
— Оз, пасьтасьӧ.
Сійӧ жӧ талун заводитӧ ассьыс практикасӧ паровоз вылын.
— Тӧда.
Вот та вӧсна ме и вои.
Поздравитны кӧсъя том мортӧс, сины шуда туй.
— Бура вӧчанныд, ен ногӧн. — Мария вешйыштіс бокӧджык. — Милости просим.
Андрей сулаліс зеркалӧ водзын выль «рабочӧй» комбинезона да кӧрталіс галстук, кор Крыж пырис сы дінӧ комнатаӧ.
— Бур асыв, Андрейка!
Лысаклӧн польдчӧм чужӧмыс паськыда, гажаа нюммуніс:
— А, тайӧ ті, Любомир дядь!
Чолӧм!
Муртса на казьтышті, а ті нин танӧсь!
— Интереснӧ, кыдзи тэ казьтыштін — лёкысь, бурысь?
— А мыйла меным лёкасӧ тіян йылысь думайтны?
Дзик нинӧмысь.
— Та вылӧ, пиукӧй, оз ков нинӧм.
Колӧ сӧмын лёк, скӧр сьӧлӧм.
А тэнад сьӧлӧмыд, менам шуд вылӧ, и бур и благодарнӧй. — Крыж видзӧдаліс Андрейӧс кок увсяньыс юр вылӧдзыс, батевскӧй ботинкисянь пражскӧй галстукӧдз. — Тэ удж вылад лӧсьӧдчан быттьӧ ыджыд праздник вылӧ.
Правильнӧ!
Молодеч!
Уджыд морт олӧмын — настӧящӧй праздник.
Андрей падъялігтыр видзӧдліс пельпом вомӧныс Любомир дядь вылӧ.
Мыйла сійӧ друг тадзи кутіс сёрнитны?
Крыж мыччис Лысаклы кисӧ:
— Но, Андрейка, шуда туй!
Сиа тэныд лоны Закарпатьеса медбур машинистӧн!
Ло век дзоньвидза да шуда. — Крыж мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
Но порог дорӧ сувтіс, быттьӧ мыйкӧ уси тӧдвылас: — Андрей, тэнад паметьыд бур? — зон вылӧ меліа видзӧдіг юаліс сійӧ.
— Да кыдз быттьӧ абу омӧль.
А мый?
— Эм менам ӧти неыджыд просьба, Андрейка: эн вунӧд нинӧм, мый аддзылан мунігад.
Ставсӧ кут тӧдвылад.
И торйӧн нин видзӧд кӧрт туй туннельяс.
— Мыйла, Любомир дядь?
— Бӧрынджык висьтала.
Сідзкӧ, вӧчан?
Вӧчан чистӧя да ӧкуратнӧя, ме тӧда. — Крыж тапнитыштіс Лысаклы розӧвӧй банбокас да петіс.
ДАС ӦКМЫСӦД ГЛАВА
Станционнӧй туйяс вылӧ, поезд дорӧ, «Галочкаӧн» петтӧдз Олекса Сокач аддзис депоысь ассьыс другсӧ.
Кыдзи и водзті, Гойда вӧлі железнодорожниклӧн сьӧд формаа.
Олекса лэччис муӧ, чолӧмаліс Гойдаӧс:
— Тэ мый тані, Василь?
Бӧр воин сьӧд удж вылӧ?
— Ог на думайт.
Ӧні кежлӧ кажитчӧ на выль местаын уджавны.
А кыдзи тэнад делӧясыд?
Э, да мыйла ме тэнсьыд тайӧс юася!
Куим верст сайсянь тыдалӧ, кутшӧм тэ гордӧй да шуда.
Бур паровоз примитін, вежала. — Гойда видзчысьӧмӧн видзӧдліс гӧгӧрбок, содтіс гусьӧник: — Жаль сӧмын, мый сійӧс лякӧсьтас аслас тані лоӧмӧн эсійӧ... практикантыс, Андрей Лысакыс.
Олекса Сокач шпыньмуніс:
— Мый нӧ, позьӧ сійӧс и не лэдзны менам святӧй паровоз вылӧ, позьӧ мӧд вылӧ мӧдӧдны.
— Оз ков.
— Повзин?
Ставсӧ гӧгӧрвоа, Василь, эн пӧръясь.
Ме ӧд граница бердын жӧ ола.
Тӧрыт аддзылі, кыдзи тэ вӧччин эсійӧ Лысак да музыкант Шандор бӧрсяыс.
Сідзкӧ, другӧ, верман мекӧд веськыда сёрнитны.
— Но, сідзкӧ, ковмас веськыда висьтавны.
Гӧгӧрвотӧм морт тайӧ Андрей Лысакыс.
Быдсикас чудесасӧ сысянь позьӧ виччысьны.
Сюся видзӧд сы бӧрся, Олекса, тӧдмав, кутшӧм фрукт сійӧ.
Сӧмын тэ...
— Гӧгӧрвоана.
Вӧча сідзи, мый некод оз аддзыв ни оз тӧдлы. — Олекса тӧждысьӧмпырысь видзӧдліс часі вылӧ: — Меным кад нин, Вася...
— Сулав! — Гойда кутыштіс Олексаӧс киӧдыс. — Ме кӧ ковма тэныд туйын, аддзан менӧ тормознӧй площадка вылысь, паровозсяньыс мӧдас.
— Тэ мунан миян поездӧн?
Гойда довкнитіс юрнас:
— Дзик Дубняӧдз.
Эн видзӧд ме вылӧ, сідзи колӧ.
Ме ог вермы воштыны практиканттӧ син улысь ни ӧти минута кежлӧ.
Олекса прӧщайтчис Гойдакӧд да котӧртіс аслас паровоз вылӧ.
Кутшӧм лӧсьыд пукавны паровозлӧн веськыд крылоын!
Кутшӧм сійӧ вылын, механиклӧн тайӧ местаыс!
Кутшӧм ылӧдз тасянь тыдалӧ!
И муыс, и енэжыс, и йӧзыс кажитчӧны дзик оз сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн найӧ вӧліны сэки, кор сійӧ веськӧдліс прӧстӧй паровозӧн.
Олекса видзчысьӧмӧн нуӧдіс «Галочкаӧс», прӧйдитіс контрольнӧй пост дорті, петіс войвывса входнӧй  стрелкаяс сайӧ да сувтіс поезд водзӧ, квайтӧд туй вылӧ.
Корсис синъяснас тормознӧй площадка, паровозсянь мӧдсӧ, да аддзис Василь Гойдаӧс.
Сійӧ сулаліс пульманлӧн вылыс подножка вылын да, енэжӧ веськодьпырысь видзӧдіг, куритіс сигарета.
«Мыйла сылы оз позь воштыны син увсьыс Андрей Лысакӧс?» — думыштіс Олекса.
— Чолӧм, орёлъяс!
Тадзи чолӧмаліг да нюмъялігтыр кавшасис паровоз вылӧ Андрей Лысак.
Кочегар Иванчук сувтіс машинист будкаӧ ӧдзӧс водзӧ:
— Ті кытчӧ, гражданин?
Бокӧвӧйяслы татчӧ оз позь.
Андрей зывӧкпырысь лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Интереснӧ!..
Збыль ӧмӧй ті менӧ чайтанныд бокӧвӧйӧн?
Оз вермы лоны!
Менам персона вылӧ аршин кузьта букваясӧн гижӧма, мый ме вит минута мысти паровозник.
Лысак.
Муна тіянкӧд гӧраясӧ кыдзи практикант.
Киын эм тіян начальниклӧн письменнӧй распоряжение.
Со, пӧжалуйста!.. — Андрей шеныштіс кочегар Иванчук чужӧм весьтын бумага листӧн. — Гашкӧ, ӧні бурмис сьӧлӧмыд, а?
— Микола, вӧч ассьыд уджтӧ! — прикажитіс Олекса.
Иванчук вешйис.
Лысак бокногӧн пырис машинист будкаӧ, киасис Олексакӧд, а кочегарлы да отсасьысьыслы сӧмын довкнитіс юрнас.
Сокач чӧла, чуймӧмпырысь видзӧдліс практикант вылӧ.
Андрей вӧлі бура утюжитӧм, зэв уна зепъяса да металлическӧй застёжкаяса пемыдлӧз комбинезона, код воротник улысь тыдалыштіс пемыдгӧрд рӧма шерстянӧй галстуклӧн гӧрӧдыс.
Будущӧй машинист юрын вӧлі выль сьӧд фуражка, лакируйтӧм кӧзырёк весьтас, околыш вылас, дзирдаліс железнодорожнӧй эмблема.
Кокас Лысаклӧн вӧлі кыз пӧтшваа, ыргӧн кручокъяса виж ботинки.
Тасмаасьӧма зэв ыджыд никелированнӧй пряжкаа кучик тасмаӧн.
Радиоприёмникын кыліс кызӧкталӧм, и здук мысти машинист будкаын кыліс нывбабалӧн небыдик гӧлӧс:
— Внимание!
Сизимсё сизимдас сизимдас куим!
Внимание!
Ме — паровознӧй службаса диспетчер.
Сокач, кочегар Иванчук да машинистлӧн отсасьысь Довбня гажаа видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас.
— Нежнӧй гӧлӧсыс! — серӧктіс Лысак. — Дзик ангеллӧн кодь.
Сокач переключитіс радиосӧ передача вылӧ, шыасис:
— Есть внимание!
— Тайӧ ті первойысь мунанныд гӧраясӧ? — юаліс диспетчер.
— Ті ӧшибитчинныд, диспетчер ёрт. — Олекса гӧлӧсын кыліс челядь сяма ӧбида. — Сизимсё сизимдас сизимдас коймӧд номера паровоз первойысь мунӧ гӧраясӧ, а ме, машинист Сокач, — витсё ӧтиӧдысь.
— Гӧгӧрвоана. — Диспетчерлӧн гӧлӧсыс неуна небзьыштіс. — Ме эг кӧсйы тіянӧс ӧбидитны.
Мӧдысь ме кута стӧчджыка формулируйтны ассьым вопросъясӧс.
И сідз, Сокач ёрт, верма ме эскыны, мый ті график серти, дзик стӧча, вайӧданныд поездсӧ Дубняӧ?
— Верманныд!
Сетам кыв!
— Ставыс гӧгӧрвоана.
Шуда туй!
— Нӧрӧвитлӧй!
Эм ӧти вопрос.
— Пӧжалуйста.
— Кыдзи тіян овныд?
— Королевич, Татьяна Степановна.
Олекса выключитіс приёмниксӧ, нёровтчис креслӧ мыш вылӧ, сюся видзӧдліс аслас бригада вылӧ: но мый пӧ шуанныд?
— И миянлы ставыс гӧгӧрвоана, — шпыньмуніс Андрей Лысак. — Перманент.
Алӧй паръяс.
Пудритӧм ныр.
Розӧвӧй нежнӧй пельясас гӧрд исергаяс.
Таня!
Танечка!..
Кыліс главнӧй кондукторлӧн гӧлӧсыс:
— Эй, пиукъяс, босьтӧй жезл!
Олекса мыччысис ӧшиньӧд, пӧрччис фуражкасӧ да пелька кутіс вывлань шыбитӧм жезл — унаысь киясӧ босьтлӧм вӧсна шылясьӧм, сьӧкыдкодь металлическӧй бедьтор.
— Мунӧй, пиукъяс! — шуис главнӧй кондуктор да кузя тутӧстіс.
Олекса кыскыштіс увлань рычаг.
Вынйӧра свисток кыліс Явор станцияса тӧварнӧй парк весьтын.
Кывлісны сійӧс, кыдзи чайтіс Сокач, и кар пасьтала, и Соняшна гӧравывса виноградникъяс вылын, и пограничнӧй заставаясын, и Тисса сайын, Венгрияын, и Чехословакияса садъясын, и Карпаты предгорьеясын.
«Галочка» ньӧжйӧник вӧрзис.
Цилиндръясысь восьса клапанъясӧд чепӧсйис пар да, йӧв рӧма кымӧр моз паськалӧмӧн, вольсассис муӧ локомотивсянь веськыдвылӧ и шуйгавылӧ.
Иванчук да Довбня чӧла, некытчӧ видзӧдлытӧг, вӧчисны ассьыныс удж: юкталісны да вердісны «Галочкаӧс» ваӧн да из шомӧн.
Лысак, сигарета куритігмоз да форменнӧй фуражкасӧ син вылас лэдзӧмӧн, зумыда пуксис бергалысь гӧгрӧс стул вылӧ, ачыс быттьӧ петкӧдліс, мый помӧдз оз вӧрзьы тайӧ лӧсьыд, выгӧднӧй местасьыс.
Комбинезон вылыс зепсьыс тыдалісны пемыдгӧрд записнӧй книжкалӧн помыс да авторучкалӧн зӧлӧтитӧм наконечникыс.
Поезд вочасӧн содтіс ӧдсӧ.
Сокач босьтіс кисӧ реверс вылысь.
Блед чужӧмас тӧдчисны зэр войтъяс, фуражка увсьыс петӧма кӧтасьӧм юрси прать, лакируйтӧм кӧзырёк дорышті визувтіс сӧстӧм зэр ва.
«Но кыдзи, лӧсьыд?» — тӧждысьӧмпырысь синъяснас юасис аслас ёртъяслысь Олекса.
Кӧрт туй пӧлӧн век на вуджрасис кар, коді джынвыйӧ саялӧма ру пиӧ.
Ӧткодь керкаяслӧн гӧрд кирпичысь тэчӧм стенъясыс, кодъяс дзикӧдз кӧтасьӧмаӧсь, кажитчис, вот-вот киссясны.
Йӧзтӧм уличаӧд тӧвзис берета да курткаа велосипедист да ещӧ нин тӧдчӧдіс уличаыслысь шуштӧмлунсӧ.
Ӧти кинас сійӧ чорыда кутчысьӧма руляс, мӧднас кутіс юр весьтас ыджыд сьӧд зонтик.
Сійӧ жӧ улича вывсьыс, гӧрд кирпичнӧй керка дорысь, Олекса аддзис сьӧд платьеа да сьӧд шалля нывбабаӧс.
Олекса видзӧдліс сы вылӧ да окота лои тӧдмавны бурджыка.
Мыйкӧ тӧдса, рӧднӧй вӧлі тайӧ ичӧтик сьӧд фигураас, коді ӧтнасӧн сулаліс улича вылын зэр улын.
Мыйла сійӧ сэтшӧм ёна видзӧдӧ матысмысь поезд вылӧ, весиг оз казяв зэрсӧ?
Олексалӧн ёкмуніс сьӧлӧмыс: сійӧ тӧдіс мамсӧ.
Сылӧн сьӧд паськӧмыс лӧсталіс зэр улын.
Чужӧмыс вӧлі ва жӧ.
Олекса нетшыштіс юрсьыс фуражкасӧ, чолӧмалана ӧвтыштіс сійӧн, но сэки жӧ дивитӧмпырысь довкйӧдлыштіс юрнас.
— Прӧстудитчан! — горӧдіс сійӧ. — ӧні жӧ мун гортӧ!
Кылан?
Анна Степановна меліа довкнитіс юрнас, ӧвтыштіс пиыслы аслас ичӧтик кинас да тэрыба саяліс пельӧс сайӧ.
Вот эськӧ сэні кӧ, кирпичнӧй керка дорас, мамыскӧд орччӧн сулаліс и Ганнуся!..
Ру пыр лӧстыштіс Каменицалӧн бузгысь ваыс, коді матысмис поездыслы воча.
Тані, равнинаын, да ещӧ тулысъяснас, юыс ойдлывліс паськыда, ойдӧдліс берегъяссӧ.
Гырысь галькаӧн вевттьысьӧм из берегъясыс сылӧн ӧні лоисны ю пыдӧсӧн.
Поезд увереннӧя содтіс ӧдсӧ.
Ру разаліс, кыпӧдчис вывлань.
Зэр дугдіс.
Кӧнкӧ здук кежлӧ дзирдыштліс шонді югӧр — сійӧ пыр жӧ тӧдчис Сокач чужӧм вылын.
Джынвыйӧ восьса ӧшиньясӧд пӧльтыштіс кӧдзыд тӧв.
Ӧшинь стеклӧясӧ сяркӧдіс гырысь катшашыдӧс.
«Галочка» муніс джуджыд гуранті, кык мыльк костті, кӧрт туй полотно ӧтар-мӧдар бокын вӧліны канаваяс.
Канаваяс веркӧсысь вӧсньыдик, рӧшкыд йи чегъясис, быттьӧкӧ сы вывті сьӧкыда восьлаліс морт, кодӧс он вермы аддзыны.
— Аддзылінныд?.. — шуис Олекса.
Андрей Лысак эз аддзы ӧшинь сайысь нинӧм сэтшӧмсӧ, мыйӧн эськӧ позис любуйтчыны, но век жӧ сійӧ довкнитіс юрнас да мигнитіс Сокачлы.
Бара петісны долинаӧ.
Каменица лои ляпкыдджык, берегъясас пыр унджык вӧлі галька, пыр капризнӧйджык сылӧн руслоыс: сійӧ чуть ли не быд километр вылын то уськӧдчыліс дзик гӧра поддінӧ, то бӧр матыстчыліс кӧрт туй дінӧ, то тӧвзис сылы паныд, то пыраліс пос улӧ да недыр кад котӧртіс поезд бӧрся, скӧрысь бузгис порогъяс вомӧн да нитшсялӧм изъяс костӧд.
— Да, скӧр юыс, кӧть и ичӧтик!
Олекса чӧла видзӧдліс практикант вылӧ да бергӧдчис.
Ичӧтик ю!..
Тадзи шуны вынйӧра Каменица йылысь, коді писькӧдіс аслыс туйсӧ равнина вылӧ Карпатылӧн скалаяса сьӧлӧм вомӧн, уна хребетъяс вомӧн!
Каменица!..
Сы берегын, сэні, ылын гӧраясын, дзик Полонина крут кыр бердын, вӧр лэдзысьлӧн чомйын чужис Олекса.
Пыртісны сійӧс купельын, Каменица ваын.
Сылӧн шумыс, коді оз ланьтлы ни гожӧмын, ни тӧлын, баййӧдліс верховинецӧс.
Сылӧн веж берегын майскӧй лунъясӧ сійӧ велаліс ветлӧдлыны кокӧн.
Каменица! Тэ — радейтана сьыланкывйын первой кыв!
Тэ — Карпатылӧн югыд вир!
Шумитны тэныд нэм чӧжыд нитшсялӧм изъяс костӧд, вӧрӧн тырӧм гӧраяс поддінын.
Поезд муніс гӧраясӧн топӧдӧм джуджыд долинаті.
Кӧрт туй нюжӧдчӧма юлӧн аслыссикас чукыльяс пӧлӧн, лымъя вӧр доръяс пӧлӧн.
Енэжлань гордӧя кыпӧдӧм вожъяса уна миллион пуяс ӧшӧдчӧмаӧсь гӧра йывъяссянь Каменицаӧдз.
На поддінын муыс кыза вольсассьӧма уна вося коръясӧн.
Коричневӧй веж нитш мыччысьӧма дыр кадӧн да зэръясӧн прессуйтӧм вольӧс пыр.
Лӧзӧдісны лым улысь петӧм первой дзоридзьяс.
Синнад шымыртны позьтӧм букӧвӧй вӧрын гежӧдик діторъясӧн ӧзйисны вынйӧра дубъяс, кодъяс ӧнӧдз на абу гылӧдӧмаӧсь кольӧм вося коръяссӧ.
Кӧнсюрӧ писькӧдчисны енэжлань ёсь йыла козъяс.
Найӧ бура торъялісны асланыс зумыш ӧткалуннас югыд бук пуяс пӧвстын.
Олекса сэтшӧма видзӧдіс закарпатскӧй му вылӧ, быттьӧ ставсӧ, мыйӧн сійӧ мича, вӧлі вӧчӧма, ловзьӧдӧма сы киясӧн.
Гӧра вылӧ, пыр гӧра вылӧ, кайис кӧрт туй.
Кор кочегар да сылӧн отсасьысьыс восьтылісны топка ӧдзӧс, медым шыблалыштны из шом, Олекса торйӧн ёна чувствуйтіс машиналысь вывті напряжённӧй уджсӧ.
Сылӧн доналӧм пытшкӧсысь кыліс билӧн, парлӧн да воздухлӧн бушуйтӧм: «Эхо-хо!..
Эхо-хо!
Эхо-хо!»
И гӧраяс быдногыс шуалісны:
«Эхо!..
Уф-уф!..
Хо-хо!..
Эхо-хо!..
Хо!..
Уф!..»
Гӧраяс век ёнджыка топӧдісны долинасӧ быд чукыль бӧрын.
Пыр омӧльджыка и омӧльджыка кутіс тыдавны енэжыс, пыр ёнджыка чукльӧдлӧ Каменица, пыр лёкджыка грымӧдӧны «Галочкалӧн» кӧлесаясыс, гырысьджык и гырысьджык плака кодь изъясӧн вольсассьӧма ю пыдӧсыс, пыр югыдджык да тэрыбджык сылӧн ваыс.
Берегӧд чукльӧдліс-муніс муртса тӧдчана трӧпа.
И нинӧм сэсся абу кӧрт туй полотно да Каменица костын — ни пу, ни куст, ни му тор.
Сӧмын изъя трӧпа.
Крут гӧра бокъясын куйлісны букъяс, стӧчджыка — налӧн скелетъясыс, кодъясӧс бушков нетшыштӧма вужнас либӧ кодъяс асьныс пӧрӧмаӧсь.
Найӧ вевттьысьӧмаӧсь вижоват нитшкӧн.
Пӧрӧмаӧсь во дас сайын, да со и туплясьӧны.
Ещӧ чукыль, и Каменицалы некытчӧ воштысьнысӧ.
Сійӧ топӧдчӧ гӧра поддін бердӧ, кырӧдӧ мусӧ, изъяссӧ, вӧрсӧ.
Джынвыйӧ кушмӧм вужъяса кузь букъяс ӧшалӧны кыр весьтын, мыськалӧны ассьыныс куш вожъяссӧ быгъя ваын да вот-вот пӧрасны юӧ, водасны сы вомӧн ӧшалысь посъяс пыдди.
— Вот тайӧ туй! — Лысак довкйӧдлыштіс юрнас. — Дикӧй кӧзаяслы да тигръяслы таті чеччавны изйысь изйӧ, а не поездъяслы ветлыны.
Зверьяс ветлӧдлан туй!
— А кыдзи нӧ ми, йӧз, уджалам зверьяс ветлӧдлан туй вылас! — Довбня кватитіс кӧрт зыр, восьтіс топка ӧдзӧс.
Биыс, быттьӧ зеркалӧын, ыпъяліс сылӧн васӧд банбокъяс вылын, ньылӧмыс визувтіс щӧкаӧдыс, гожъялӧм морӧс вывтіыс да лӧз майка кузяыс.
Читкыртӧм синъяснас муртса нюмъялігтыр Олекса довкнитіс юрнас.
Микола Довбня ныв моз гӧрдӧдіс — гӧгӧрвоис, мый машинистлы сьӧлӧм вылас воисны сылӧн кывъясыс.
Паровоз труба весьтын нэмӧвӧйся пу моз кыпаліс сьӧд тшын, коді вӧлі сорассьӧма сотчытӧм из шом бускӧд.
«Эхо-хо!..
Эхо-хо!..» — бурлакъяс моз сьӧкыда упкис «Галочка».
Ущелье тырӧма тшынӧн, парӧн, паровозъяслӧн грымгӧмӧн да тяжеловеснӧй  поезд кӧлесаяслӧн няжгӧмӧн.
Регулятор восьтӧма ыджыд клапан вылӧ, реверс тшупӧд бӧрся тшупӧд матысмӧ медся крайньӧй рабочӧй положениелань — тӧвзьыны эськӧ ӧні «Галочкалы», а сійӧ муртса кыссьӧ, и вот-вот, кажитчӧ, сувтас, бырас сылӧн выныс.
Иванчук чышкыштіс ньылӧмсӧ, коді шор моз визувтіс чужӧмӧдыс, шогпырысь видзӧдліс радиоприёмник вылӧ:
— Внимание, дас коймӧд! — кыліс диспетчерлӧн гӧлӧс. — Ӧлӧда: тіянӧс вот-вот суӧдас пассажирскӧй Прага — Москва.
Гашкӧ, лэдзам сійӧс водзвылас?
— Нинӧмысь ог! — вочавидзис Олекса. — Оз суӧд.
Ог сетчӧй.
— Сідзкӧ, сёрнитчим: дзик Дубняӧдз ті — медводзынӧсь, тіян бӧрся — пражскӧй.
Гӧраяс заводитісны ылыстчыны, а куш скалаяс пыдди бара тыдовтчисны букӧвӧй вӧръяс.
Каменица визувтіс паськыдджыка, лӧньджыка.
Гӧра бокъясын йирсисны ыжъяс да ӧзйисны гырысь бипуръяс, на дорын пукалісны пастухъяс.
Крутджык лои кӧрт туй, лэчыдджыка пӧльтіс бокладорсянь вой тӧв, коді писькӧдчис татчӧ Карпаты сайсянь, ущельеяс пыр.
Ещӧ чукыль, ещӧ кытшов, пемыд ущелье, васӧд скала, изъя суровӧй ворота выль долинаӧ — и асланыс став мичлуннас петкӧдчисны гӧраяс.
Карпаты ӧні торйӧдлӧма некымын судта вылӧ: витӧдас, медвылыссаас, — лым, нёльӧдас — куш вӧр, коймӧдас — гожӧмын моз вежӧдыштысь, нитшсялӧм скалаяс, мӧдас — кӧрт туй да медулысас, первояс, — Каменица.
Некымын час чӧж Каменица визувтіс поездлы паныд, пӧшти кӧлесаяс дорӧдыс.
Ӧні сійӧ бузгӧ-визувтӧ метр дас вит кымын улынджык, векни долина пыдӧсын, и быд километр бӧрын ылыстчӧ и ылыстчӧ.
Туй петіс ущельеяс да вӧръяс пӧвстысь горнӧй хребетвывса плоскогорьеӧ, карпатскӧй перевалъясвывса медулыс тшупӧд вылӧ, Буйволец станцияӧ, коді вӧлі пасьтасьӧма небыд да еджыд лымйӧн.
Кочегар Иванчуклы окота лои ошйысьыштны Лысак водзын аслас тӧдӧмлунъясӧн.
Сійӧ довкнитіс юрнас ӧшиньлань, шуис:
— Эн вунӧд местасӧ, практикант ёрт.
Ӧні заводитам кавшасьны главнӧй Карпатскӧй гӧраяс вылӧ.
Веськыда кӧ подӧн мӧдӧдчыны перевал вылас, километр сизим лоӧ, а кӧрт туй кузя — быдса нелямын.
Быд километр бӧрын кӧрт туйыс кыптӧ воддза сертиыс комын кык метр вылӧ.
Вӧлі рытъявыв нин.
Шондіыс, коді асывсяньыс вошласис то пемыд ру пиӧ, то зэра кымӧръяс пиӧ, то лым пиӧ, друг мыччысис куш плоскогорье весьтын — зэв ыджыд, гӧгрӧс, пӧжар би рӧма.
И сылӧн югӧръяс улын пыр жӧ вежсис лымъя Карпаты.
Ӧні вӧлі тыдалӧ тулыслӧн зіль пӧсь уджыс.
Вӧлӧмкӧ, Верховиналысь став мусӧ лымйыс оз кут аслас пленын: уналаті муыс сьӧдӧдӧма, ӧтилаын-мӧдлаын, гӧра лунвыв бокъясын, вежӧдісны кушинъяс.
Сӧмын гӧраяслӧн войвыв бокыс пасьталӧма тӧвся пась.
abu
abu
abu
— Внимание, дас коймӧд! — юрӧбтіс радиоприёмникын диспетчерлӧн гӧлӧс, сэтшӧм жӧ мелі, шондіӧн шонтӧм, кыдзи и ставыс гӧгӧр. — Сета «зелёнӧй улича».
Поезд мӧдӧдчис гӧра бокті.
«Галочка» туй вылын тшӧкыда паныдасьлісны пропастьяс, джуджыд ущелье, а сы пыдӧсын Каменица, овраг, кодӧс писькӧдӧмаӧсь гӧравывса ваяс, — и быдлаті вӧчӧма посъяс.
Поскыс уна: мукӧддырйиыс ӧти километрын куим пос.
Железобетоннӧй сюръяясыс кутісны ас выланыс гӧлубӧй рӧма стальнӧй фермаяс, кытчӧ ӧтпырйӧ тӧрис кызь вагонӧдз.
Улын, пропастьяс да ущельеяс пыдӧсын, куйлісны кер чукӧръяс — война дырйи жугӧдӧм посъяслӧн колясъяс, кодъясӧс взорвитӧма фашистскӧй дивизияясӧн: «Эдельвейсъясӧн», «Кенигсбергъясӧн», «Шварцеадлеръясӧн».
Гусеничнӧй тракторъяс кыскалісны стальнӧй хламсӧ.
Автомобильнӧй кранъяс грузитісны уна тонна сьӧкта хламсӧ самоходнӧй платформаяс вылӧ.
Андрей Лысак видзӧдіс ӧшиньӧд да гижаліс.
Ӧдсӧ чинтытӧг «Галочка» тӧвзьыштіс кык станция пӧлӧн, вуджис ӧти пос, сэсся мӧдӧс, коймӧдӧс...
Посъяс помын сулалісны гырысь пӧжарнӧй бӧчкаяс.
Бӧчкаясын ваыс эз вӧрзьышт, кор рельс кузя тӧвзьыштіс тяжеловеснӧй  поезд.
— Миян восстановительяслӧн удж! — Лысаклань бергӧдчигмоз гордӧя шуис Сокач. — Итальянецъяс дас кык во стрӧитісны курӧг кокъяс йылын кодь закарпатскӧй посъяс, а миян кык воӧн помалісны.
Иностранецъяс дивуйтчӧны, кор аддзӧны миянлысь посъяснымӧс.
Аддзан, тӧвзям посъяс вывті тыр ӧдӧн ньӧти повтӧг.
А кыдзи войдӧр таті ветлісны австриецъяс, мадьяръяс, полякъяс, чехъяс, немецъяс?
Зэв ньӧжйӧник.
Гусьӧник.
И сӧмын лунын.
Ӧти поезд асылын.
Ӧти — луншӧр кадын.
Ӧти — ӧбед кадӧ.
Кык поезд ӧбед бӧрын.
И ставыс.
Войнас, шуӧны, Карпатыын движениеыс дугдыліс.
Эз кӧрт туй вӧв, шуӧны, а верзьӧмӧн ветлан трӧпа.
Рельсъясыс омӧликӧсь, балластыс вешъялӧма.
Быд километр вылын предупреждение: видзчысьӧмӧн, ичӧт ӧдӧн, опаснӧ!
Нуӧдӧ поездсӧ машинист, а ачыс ӧтарӧ бӧрвыв видзӧдлывлӧ: эз-ӧ вешйыны рельсъяс вылысь вагонъясыс?
А посъясыс лайкъясьӧны, дзуртӧны, вот-вот киссясны.
Каян пос ӧтар помас, а мӧдар помас пӧжарнӧй бӧчкаясын ваыс солькъясьӧ.
Со тэныд и рытыввывса техника!.. — Олекса серӧктіс да сьӧлыштіс из шом тыра бӧчкаӧ.
Вуджисны ещӧ ӧти железобетоннӧй пос, кодӧс нюжӧдӧма джуджыд ущелье вомӧн.
Ущелье пыдӧсас, лым толаяс костӧд, визувтіс сьӧд шор.
— Прӧщайтчӧй Каменицакӧд, — шуис Сокач. — Аддзам сійӧс сӧмын бӧр локтігӧн.
Лысак полігтыр видзӧдліс увлань.
Петісны гӧравывса паськыд эрд вылӧ.
Лӧз енэжын ни ӧти кымӧртор.
Сылысь помтӧм просторсӧ торйӧн нин тӧдчӧдіс ӧтка том тӧлысь, коді вывлань бергӧдӧма сюръяссӧ.
Сэтшӧм ыркыд, сӧстӧм, гӧгӧр еджыд, мый весиг таті мунысь паровозъяслӧн лолалӧмыс кольліс му вылӧ ассьыс следъяс — кӧрт туй пӧлӧн лым толаяс вылын сьӧдӧдіс саыслӧн да помӧдз сотчытӧм из шом буслӧн вӧсньыдик визь.
Ущельеясысь да пропастьясысь, коз пу царствоысь писькӧдчис-паськаліс рӧмыд.
Сійӧ ӧдйӧ кыптіс гӧра пӧлӧн, вочасӧн сукмис.
Тӧлыс бара вайис гырысь катшашыдӧс, и поездлӧн ӧтсяма шы пыр кутіс кывны гӧравывса вӧрлӧн шувгӧмыс.
— Вот и «Войвыв полюс», — шуис Сокач.
— Кӧні — пемыдас видзӧдігтыр друг юаліс Лысак.
Бӧрвыв колины сьӧд телеграфнӧй столбъяс. — Нинӧм ог аддзы.
— Водзлань видзӧд.
Аддзан бипурсӧ?
Ылын, тонӧ, гӧра йылас.
— Но?
— Тайӧ первой туннельӧ пыранін.
Сы весьтын и эм Вой-гӧраыс, миян «Войвыв полюс».
— А мыйла сійӧс тадзсӧ нимтісны?
— Сы вӧсна, мый сэні весиг гожӧмнас кӧдзыд.
Арнас сійӧ медводз пасьталӧ еджыд шапка да тулыснас медбӧрын пӧрччӧ.
Сокач восьтіс динамолысь вентиль — ыпнитісны лампочкаяс, кодъясӧс куим боксянь тупкӧма кусыньтӧм кӧзырёкъясӧн: ассьыныс став югӧрсӧ найӧ веськӧдісны приборъяс вылӧ, а машинист будкаын вӧлі пемыд.
Зато кӧрт туй югдіс яръюгыд биӧн: водзвывса фараясыс югдӧдісны ылӧдз, вӧтлісны гӧравывса сап пемыдсӧ.
«Галочка» труба весьтын бушуйтіс бикиньяса тшын сюръя, югдӧдіс кымӧра енэжсӧ.
Площадка улын, паровозлӧн ведущӧй ось весьтын ӧшалысь неыджыд лампочка аслас пурт дор кодь ёсь югӧрнас вундыштіс шпал помъяс да пропастьыслысь дорсӧ.
Вой-гӧра весьтын бипур крута вешйис веськыдвывлань.
Сэсся ещӧ веськыдвывджык да дзикӧдз воши.
Тыдовтчис сійӧ, воддза дорсьыс ёна югыдджык, шуйгавылын нин, поезд водзвылын.
Колис бӧрӧ габаритнӧй  ворота — туннельлӧн сторожевӧй пост.
«Галочка» кузя тутӧстіс да мӧдӧдчис веськыда бипур вылӧ.
Кӧнкӧ гӧраясын, шуйгавылын и веськыдвылын, улын и вылын, шыасисны уна дас, уна сё паровозъяс.
Ас бӧрсяыс сьӧкыд пульманъяс да кӧдзыд сынӧдсӧ кыскигтыр «Галочка» пырис тшынасьӧм, васӧд туннель пытшкӧ.
Гӧраса йӧлӧга лӧнис, быттьӧ кысянькӧ пыдісянь таркӧдісны кӧлесаяс.
Тшыныс да бикиньясыс мытшасьлісны из пӧтӧлӧкӧ, лэччылісны муӧ, гартчисны кӧлесаяс улын.
Кольмӧдан жар пырис паровозлӧн став щельясӧд.
Прожекторлысь да фараяслысь югӧрсӧ ньылыштіс пемыдыс.
Кочегар Иванчук копыртчис практикант весьтӧ, горӧдіс сылы пеляс:
— Видзӧд водомернӧй  стеклӧ бӧрся!
Ва уровень серти ми пасъям перевал да мунам водзӧ партӧг, тормозъяс вылын.
Андрей Лысак эз видзӧд водомернӧй  стеклӧ вылӧ, ӧні сійӧс интересуйтіс сӧмын туннель.
«Галочка» петіс туннельысь.
Тшыныс да парыс тубыртісны сійӧс кӧлесаяссяньыс трубаӧдзыс.
Сокач да Довбня гурйыв восьтісны ӧшиньяссӧ.
Войся кӧдзыд сынӧд ылькнитіс паровознӧй будкаӧ.
Гырысь уль лым виджадӧн усьлі пӧсь обшивка вылӧ да пыр жӧ сывліс.
Прожекторлӧн вына югӧр котӧртіс джуджыд из гуранӧд.
«Галочка» кузя тутӧстіс да пырис мӧд туннельӧ, кӧні вӧлі сэтшӧм жӧ тшына, чад, кыдзи и первояс.
Олекса Сокачлӧн серьёзнӧй, стрӧг чужӧм серти Андрей гӧгӧрвоис, мый матысмӧ туйыслӧн медся кывкутана места.
Сійӧ сюся видзӧдіс туннель пытшкӧ.
— Перевал? — юаліс практикант.
Сокач кыв ни джын шутӧг довкнитіс юрнас да видзчысьӧмӧн вештіс регуляторсӧ ичӧт клапан вылӧ.
Поезд тӧдчымӧн лӧнис, но ӧдсӧ эз чинты: ӧд мерайтан прибор петкӧдліс пыр сійӧ жӧ комын километрсӧ.
Рычаг вылысь кисӧ вештывтӧг Сокач сюся видзӧдіс тшынасьӧм ӧшиньӧд.
Кӧлесаяс гажаджыка кутісны стучитны рельсъясӧ.
Вижоват стеклӧ пиын сӧстӧм ва столбик тӧдчымӧн лэччис.
Перевал!..
Мунан ӧдсӧ мерайтан приборыс петкӧдліс нелямынӧс.
Сокач бергӧдіс машинистлысь кран, вочасӧн чинтіс ӧдсӧ комынӧдз.
— Но, ӧні, кор став сьӧкыдлунъясыс бӧрвылын, позьӧ и сёйыштны мый ен сетіс. — Иванчук перйис пуклӧс увсьыс ичӧтик кӧрт сундук, пуксис веськыда из шом тыра бӧчка вылӧ да заводитіс ужнайтны.
Заводитіс ужнайтны и Микола Довбня.
Лысак видзӧдіс сы вылӧ, кыдзи кочегар да машинистлӧн отсасьысь горша сёйӧны еджыд пирӧгъяс да юӧны йӧв: сылы аслыс эз вӧв окота ни сёйны, ни юны.
Тормознӧй колодкаяс увсьыс бикиньяс сявкйигтыр «Галочка» тӧвзьыштіс-петіс мӧд туннельысь да мӧдӧдчис векни карнизті, лымйӧн тырӧм крут гӧра пӧлӧн.
Вирдыштіс семафор би, чушнитіс тормознӧй цилиндръясын воздух, и поезд сувтіс станционнӧй столб дорӧ, кӧні вӧлі кӧрт щит.
Еджыд вылӧ гырысь сьӧд букваясӧн гижӧма: «Внимание!
Тормозъясӧс выльысь зарядитӧм!»
Олекса копыртчис радиоаппаратлань:
— Сёрнитӧ дас коймӧд!
Перевал вуджим лючки-ладнӧ. — Сійӧ видзӧдліс часі вылӧ. — Экономитім ӧкмысдас минута.
— Аттьӧ, Сокач ёрт.
Тіян рейс отсӧгӧн графикысь вывті мӧдӧді кык поезд.
Кутшӧм тіян Верховинаын поводдяыс? — юаліс Королевич.
— Лым, кӧдзыд.
— А миян настӧящӧй тулыс, — шуис сійӧ да гӧлӧс сертиыс позис гӧгӧрвоны, мый нюмъёвтіс. — Ещӧ ӧтчыд аттьӧ!
Сокач восьтіс ӧшинь, горша апыштіс сӧстӧм воздухсӧ да шуис:
— Верховина!..
Лысак кыліс машинистлысь волнуйтчан гӧлӧссӧ, матыстчис ӧшинь дорӧ, видзӧдліс шуйгавылӧ, сэсся веськыдвылӧ да кыв ни джын шутӧг бӧр муніс аслас местаӧ.
Нинӧм эз аддзы сійӧ сэтшӧмсӧ, мый вылӧ эськӧ позис радлыны.
Андрей чужис тані жӧ, Карпатыын, быдмис тайӧ гӧраяс пӧвстас, но некутшӧма эз радейт ассьыс рӧднӧй крайсӧ.
Сійӧ весиг эз тӧд бура сылысь географиясӧ, аслыссикаслунсӧ.
Сійӧ тӧдіс, мый Рахов кар гуцульскӧй Верховинаын, мый Ясеньын вӧчӧны замечательнӧй кустарнӧй изделиеяс, мый Сваляваын уна минеральнӧй источникъяс, мый Берегово нималӧ гырысь виноградникъясӧн да бур винаӧн, мый Хустын донтӧмӧсь яблӧкъяс.
Таысь унджык сійӧ эз тӧд.
Сылы некор эз вӧв окота видзӧдлыны Говерло гӧра вывсянь шонділысь петӧмсӧ, волыны заповеднӧй Кӧр урочищеӧ либӧ Полониныӧ, кор сэні заводитчӧ «тувсалӧм».
Сокач босьтіс ключ, лэччис улӧ, дзуртысь еджыд нитш вылӧ.
Ставыс гӧгӧр еджыд: матысса гӧраяс, вӧр, зэв гырысь изъяс, телеграфнӧй проводъяс, стрелкаяс, ва сеталан кранлӧн хоботыс, шпалъяс, рельсъяс, керка вевтъяс.
Войся кодьӧсь вӧліны сӧмын сьӧд шоръяс, кодъяс визувтісны ӧні поезд бӧрся, а эз сылы паныд, кыдзи вӧлі туннельясӧдз.
Тыртӧм кӧрт туй вылын сэтшӧм лӧнь, мый кылӧ весиг гӧраясса шоръяслӧн дзольгӧм-визувтӧмыс.
Мича вӧлі асъя равнинаыс, кодӧс гӧгӧр дорвыв тубыртӧма ру.
Синтӧ оз позь вӧлі вештыны гылалӧм коръяса букӧвӧй вӧр вылысь, зарни коръясӧн вольсассьӧм му вылысь, Каменицалӧн крут чукыльяс вылысь, поезд кӧлесаяс улын муткырасьысь ру кымӧръяс вылысь, гӧраясса тувсов шонді вылысь.
Но мичаджык со тайӧ войся Верховинаыс, кодӧс вевттьӧма-шебралӧма гӧн кодь небыд лымйӧн, дорӧма кӧдзыдӧн да лэптӧма дзик небесаӧдзыс, яръюгыд кодзувъяс дорӧдз.
Кутшӧм тайӧ ставыс сы кодь, мыйӧн тырӧма Олексалӧн морӧсыс!
— Ого-го-го!
Олекса сулаліс кӧрт туй бокын, паровозсянь ылынкодь, кияссӧ паськыда шевгӧдӧмӧн, да мыйвынсьыс горзіс.
Пеля шапкасӧ вештӧма балябӧжланьыс, еджгов чубыс лымйӧссьӧма.
— Мый сэтшӧмыс, Олекса?
Мый лои? — другыс дінӧ котӧрӧн локтӧм бӧрын юаліс Василь Гойда.
Сокач вочавидзис песня кывъясӧн:
— Верховино, свитку ты наш!..
Гойда гӧгӧрвоис Сокачӧс:
— Да, сэтшӧм югыд, мый синтӧммыны позьӧ.
Василь сувтіс Олексакӧд орччӧн, любуйтчис Карпатыӧн.
Другъяс дыр чӧв олісны.
Сэсся Гойда юаліс:
— Но, кыдзи тэнад практикантыд?
Нинӧм оз фотографируйт, оз гижав?
— Кыдз быттьӧ оз, а сэсся ӧд код сійӧс тӧдӧ.
Прӧверитам.
Гойда довкнитіс юрнас.
КЫЗЬӦД ГЛАВА
Сэк кості, кор Андрей Лысак мунӧ вӧлі Верховинаті, Железнодорожнӧй вылын сылӧн керкаын ёна лӧсьӧдчисны.
Сьӧд Мария пуис, пӧжаліс, жаритіс, а Марта Стефановна ньӧбаліс «Гастрономысь» водка, сур, копчёнӧй яй, сыр, кампетъяс.
Сёян-юан лӧсьӧдісны сы мында, медым тырмис не сӧмын гортсаясыслы, но и комсомольскӧй паровозвывса бригадалы ставнас.
Тайӧ лунас Марта Стефановналӧн вӧлі юрвывтырыс удж, ноксис кухняын, ньӧбаліс магазинъясысь прӧдуктаяс, эз пуксьыв вурсян машина дорӧ, эз босьтлы киас сантиметр да эз принимайт аслас заказчицаяс пӧвстысь некодӧс, но век жӧ ӧти заказчицаӧс, кӧть сійӧ и эз вӧв портнихалӧн торъя симпатияӧн, сылы ковмис примитны.
Тайӧ вӧлі «Тисса весьтын кыа» колхозысь знаменитӧй виноградарша, Социалистическӧй Уджвывса Герой Терезия Симак.
— Ыстам бӧр и тайӧс? — юаліс Мария, кор аддзис кухня ӧшиньӧд Терезияӧс.
— Оз позь, мый тэ, кор!
Да меліджыка! — Марта Стефановна пӧрччис партуксӧ, тэрыба лӧсьӧдыштіс платьесӧ, юрсисӧ, петіс Терезиялы паныд.
Мария чуймӧмпырысь видзӧдліс кӧзяйка вылас, эз гӧгӧрво, мыйла сійӧ интересуйтчӧ тайӧ скромнӧй заказчицанас.
Марта Стефановна эз весьшӧрӧ радлы Терезия Симак локтӧм вылӧ.
Ныв кӧ эз лок сы ордӧ талун, сійӧ эськӧ аски аддзис кутшӧмкӧ помка кыскыны сійӧс ас ордас.
Делӧыс сыын, мый Марта Стефановналӧн другыс, Любомир Крыж, тшӧктіс сылы кыдз позьӧ регыдджык аддзӧдлыны знатнӧй колхозницаӧс да осторожнӧя, аслас став бабьей мудерлунӧн, кыдзи шуис Крыж, тӧдмавны нывлысь, петӧ-ӧ сійӧ верӧссайӧ демобилизуйтчӧм гвардеец Иван Белограй сайӧ.
Оз кӧ пет, то мыйла.
Марта Стефановна эз юав Крыжлысь, мыйла тайӧ сылы ковмис, сійӧс вӧлі велӧдӧма нинӧм йылысь не юасьны.
— Видза олан, мусаӧй, видза олан, мича нылӧй! — нюркйӧдлӧмӧн, кыдзи и пыр, кор кӧсйис пырны кодлыкӧ душаас, шыасис сійӧ да нюжӧдіс Терезиялы браслетъяса кисӧ. — Виччысьтӧм, но колана гӧсть.
Вай ме тэнӧ окышта. — Сійӧ топӧдіс душитӧм кипыдӧсъяснас нывлысь кыкпӧвста кӧсаӧн кытшалӧм юрсӧ, окыштіс краситӧм вомдоръяснас нывлысь мугов плешсӧ. — Поздравляйта верӧссайӧ петӧмӧн!
Терезия шеныштіс кияснас:
— Кутшӧм верӧссайӧ, Марта Стефановна?
Мый ті!
— Кыдзи сійӧ — «кутшӧм»?
Тэ ӧмӧй эн пет верӧссайӧ?
— Эг.
Кодлы ме кола татшӧмыс... рыжӧй юрсиаыд да сьӧд кучикаыд!
— Но, эн элясь, зарниӧй!
Яворсянь Ужгородӧдз тэ кодьыс мӧд оз сюр.
Эз весьшӧрӧ тысяча километр сайсянь лэбзьы тэ дінӧ гвардейскӧй орёлыд.
Кыдзи сійӧс шуӧны?
Буракӧ, Иван Белограй?
Кывлі, кывлі!.. — Марта Стефановна ӧзтіс папирос да, Терезия вылысь синсӧ вештывтӧг, быттьӧ сыӧн любуйтчиг, юаліс: — Мый нӧ сійӧ оз гӧтрась?
Сэтшӧма тэрмасьӧма, сідзи лэбзьӧма гулю дінӧ, а ӧні... оз тэрмась.
— Марта Стефановна, да мый ті сёрнитанныд?
Иван Белограй ньӧти эз ме дінӧ волы, а сідз... видзӧдлыны Закарпатьеса олысьяс вылӧ.
Воюйтлӧма сійӧ миян му вылын, ранитчӧма, первой орденӧн сійӧс тані наградитӧмаӧсь.
Марта Стефановна сьӧлӧмсяньыс разочаруйтчис:
— Сідзкӧ, сӧрӧны йӧзыс тіян радейтчӧм йылысь?
Жаль!
Веськыда висьтала, Терезия, тэныд кад петны верӧссайӧ.
Да ещӧ кутшӧма нин кад!
Ещӧ ӧти во нылалан — и оз сюр верӧсыд.
Эн зевайт, нылукӧй!
Ме кӧ эськӧ тэ местаын, эсійӧ гвардеецтӧ ӧти здукӧн ас вылӧ гӧтралі.
Терезия серӧктіс:
— Да кыдзи нӧ сійӧс гӧтралан, кор сійӧ меысь повзис?
Марта Стефановна, ме ӧмӧй збыльысь повзьӧдчысь кодь?
— Навернӧ, платьеыд тэнад вӧлі прӧстӧй, эз менам вурӧм, — вот и повзис.
Нинӧм, ми тайӧ делӧтӧ ладмӧдам ӧти здукӧн.
Менам тэныд вылӧ сэтшӧм фасоннӧй  платье лӧсьӧдӧма, мый любӧй гвардеецлӧн вежыс петас.
Терезия ышловзис, и сылӧн серамбана чужӧмыс лои шог.
— Сёр нин, Марта Стефановна.
— Мыйла?
Кымын арӧс тэныд?
Меным со регыд ветымын лоӧ, и то ог шу, мый сёр, надейтча бур верӧс вылӧ.
— Да ме ог арлыд йылысь.
Оз нин петкӧдчыв менам гвардеецӧй син водзӧ.
Воліс, видзӧдліс, сёрнитыштіс — и быттьӧ ваӧ вӧйи.
— Воши?
Абу сылӧн некутшӧм право та вылӧ.
Аддзам!
Кӧні сійӧ уджалӧ?
— Слесарӧн депоын уджаліс.
Шуӧны, петӧма пӧ удж вывсьыс, мунӧма.
— Дзикӧдз?
Терезия довкнитіс юрнас да копыртчис.
Марта Стефановна думсьыс ёна радліс, мый сэтшӧм бура, некутшӧм подозрение кыпӧдтӧг, пӧртіс олӧмӧ аслас владыкалысь заданиесӧ.
«Любомир ошкас менсьым кужӧмлунӧс», — радпырысь думыштіс сійӧ, но ёна краситӧм-пудритӧм чужӧм вылас эз тӧдчы радлӧмыс.
Мӧдарӧ, сійӧ вӧлі серьёзнӧй, мамлӧн кодь тӧждысяна.
— Эн шогсьы, Терезия, — нылӧс бурӧдіс сійӧ. — Муніс — и мед муніс.
Мӧд сюрас.
Тэ кодь ныв оз коль верӧстӧг...
Но, кутам бӧрйыны фасон.
Со, пӧжалуйста! — Марта Стефановна пуктіс Терезиялы ныр улас модаяс кузя журнал, а ачыс петіс орчча комнатаӧ.
Выключитіс магнитофон да бӧр локтіс заказчица дінӧ. — Но, бӧрйин?
Терезия пыркнитіс юрнас.
— Эг.
Шог меным, фасон йылысь ог думайт.
Мӧдысь пырала.
Аддзысьлытӧдз.
Сійӧ чеччис да, синсӧ чышкалігтыр, котӧрӧн петіс комнатаысь да саяліс дзиръя сайӧ.
Марта Стефановна партукасис да петіс кухняӧ отсасьны аслас Мариялы.
Сылы вӧлі вывті рад.
— «Кутшӧм ме сюсь! — радліс сійӧ. — Пӧръялі нывсӧ, став секретъяссӧ сылысь тӧдмалі».
Марта Стефановналы кутіс воны сьӧлӧм вылас аслас гуся уджыс, Любомир индӧд серти уджалӧмыс.
— Мый сійӧ юртӧм петук моз чепӧсйис ывлаас? — юаліс Мария.
— А код нӧ сійӧс тӧдӧ...
Пирогыд сотчӧ, Мария! — горӧдіс кӧзяйка да котӧртіс плита дорӧ.
Терезия, сылӧн весь надейтчӧмыс, сылӧн гвардеецыс, Любомирлӧн заданиеыс, магнитофон, аснас гордитчӧм — ставсӧ вӧлі вештӧма бокӧ. Марта Стефановна бара кутіс ноксьыны, медым эськӧ угодитны пиыслы, бура пасйыны сылысь первойя уджалан лунсӧ.
А Терезия сӧмын и думайтіс портнихакӧд аслас сёрни йылысь.
Сійӧ тэрмасьӧмӧн муніс Железнодорожнӧй вывті, петіс Ленин нима проспект вылӧ.
Проспектсӧ прӧйдитӧм бӧрын видзчысьӧмӧн бергӧдчыліс бӧрвылас да кежис Киевскӧй вылӧ.
Вит минута мысти сійӧ пукаліс Зубавин кабинетын, докладывайтіс сылы Марта Стефановнакӧд аслас сёрни йылысь.
Мый нӧ, збыльысьсӧ, вайӧдіс Терезия Симакӧс Андрей Лысак мам ордӧ?
Дерт, эз платьелӧн выль фасон.
Сійӧ муніс тӧдса портниха ордӧ Зубавин корӧм серти.
Мыйла ковмис тайӧ?
Зубавин корис ас дінас нылӧс, висьталіс сылы, коді вӧлӧма збыльысьсӧ сылӧн заочнӧй другыс Иван Белограй, да сӧветуйтіс, кыдзи должен ӧні кутны асьсӧ ныв.
Мед вӧчас сідзи, мый сійӧ нинӧм оз тӧд Белограйӧс эрдӧдӧм йылысь.
Мед тӧдмалӧ, коді кутас интересуйтчыны Белограй да сы костын отношениеясӧн.
Тайӧс позьӧ бура маскируйтны прӧстӧй любопытствоӧн, сочувствуйтӧмӧн либӧ друглӧн кодь шмонитӧмӧн.
Ӧти кывйӧн кӧ, оз позь водзвыв тӧдмавны, коді, кор да кыдзи кутас атакуйтны Терезияӧс.
Ӧтитор гӧгӧрвоана: атака колӧ виччысьны, атака кежлӧ колӧ лӧсьӧдчыны.
И Терезия лӧсьӧдчис, виччысис.
Бригадаса пӧдругаясыс мудера видзӧдлывлісны Терезия вылӧ да юасисны: «Кытчӧ нӧ воши пехотинецыд?
Мыйла оз волывлы Соняшна гӧра вылӧ?»
Шмонитӧм вылӧ Терезия вочавидзліс шмонитӧмӧн: «А мый сылы тані вӧчнысӧ?
Тіян вылӧ видзӧдны?
Ыджыд тай — красавицаяс!
Тӧданныд, мый шуис тіян йылысь пехотинецыд?
«Кытчӧдз тэ, Терезия, уджалан татшӧм шогмытӧм нывъяскӧд, эн виччысь менӧ Соняшна гӧра вылӧ, ог петкӧдчыв ме тэнад син водзӧ».
Мамыс, коді кывліс Иван Белограй воӧм йылысь, сы йылысь, мый сійӧ воӧма татчӧ, Тисса берег вылӧ, сӧмын Терезия вӧсна, кӧсйис тӧдмавны нылыслысь, збыль тайӧ али абу збыль.
Збыль кӧ, то мыйла Терезия чӧв олӧ, мыйла дзебӧ ассьыс мӧвпъяссӧ мамсьыс?
Некор эз пӧръясьлы Терезия, но тайӧ пӧрйӧ ковмис пӧръявлыны весиг мамсӧ.
Да, Иван Белограй воліс Яворӧ.
Мый нӧ тан сэтшӧмыс?
Воліс и муніс.
Со и ставыс.
И нинӧм йылысь водзӧ сёрнитны.
Шуны кӧ сёрнияс йылысь — то мирыдлысь вомтӧ он тупкы.
Сёрнитыштасны, да и дугдасны.
Мамыс успокоитчис да дугдіс юасьны Терезиялысь Иван Белограй йылысь.
Регыд сы йылысь вунӧдісны и «Тисса весьтын кыа» колхозын.
Эз вунӧд сӧмын ӧтнасӧн Терезия.
Эз вунӧд да виччысис атака.
И вот атакуйтісны.
Ӧтчыд луншӧр-лунӧ виноградникъяс вылын, Соняшна гӧра вомӧн писькӧдӧм туй вылын, тыдовтчис Яворса цыганъяслӧн чукӧр.
Локтісны найӧ, кыдзи позис кокниа гӧгӧрвоны, нажӧвитчыны: гадайтны колхозникъяслы, водзвыв висьтавны нывъяслы судьба, корны небыд сьӧлӧма бабаяслысь салӧ тор, китыр пызь либӧ кӧть нин кукуруза.
Вермисны ӧмӧй не кежавны цыганкаяс том виноградаршаяс дорӧ, не гадайтны налы!
Да и асьныс виноградаршаяс, веськыда кӧ шуны, эз ӧткажитчыны кывзыны налысь висьталӧмъяссӧ.
Тӧдӧмысь, пӧръясьӧны цыганкаяс, а век жӧ интереснӧ, мый найӧ висьталасны.
Татшӧм ӧткодь интерес дырйи эз ковмы уна кад сы вылӧ, медым цыганкаяс да виноградаршаяс сёрнитчисны, воисны ӧти кывйӧ.
Минута вит мысти кымын Ганналысь ичӧтик мугов кисӧ топыда кутіс чукырӧсь чужӧма, крукыля кодь ныра пиньтӧм ведьма да шушкылялігтыр висьтавліс нывлысь судьбасӧ.
Серамбана Василиналы гадайтіс гырысь синъяса, ёсь гӧлӧса цыганка, кодлӧн киас вӧлі нёньпом кага.
Быдторйӧ эскысь Вералы мыйкӧ гусьӧник шӧпкӧдіс чорыд видзӧдласа ён старука.
Раминик Мариналы гадайтіс калляна цыганка.
Терезия пай вылӧ воис тӧдчана гадайтчысь жӧ.
Коркӧ, томдырйиыс, сійӧ, дерт, вӧвлӧма Цыганскӧй слӧбӧдаса королеваӧн.
Кузь тушаа, лӧсьыд статя, зумыд пельпомъяс вылас плавгӧма цветнӧй шаль.
Синъясыс стрӧгӧсь, тӧлкаӧсь, кодъяс унатор нин аддзылӧмаӧсь да нинӧм вылӧ оз шензьыны.
Вӧсни вомдоръясыс кӧдзыда шпыннялӧны.
Гӧлӧсыс мудз, сибдӧмакодь, велалӧма тшӧктыны да велӧдны.
Тайӧ вӧлі Любомир Крыжлӧн отсасьысь — «Кармен».
Сійӧ кыскис Терезияӧс бокӧ, туй пӧлӧн быдмысь черешняяс вуджӧр улӧ, босьтіс нывлысь кисӧ, чышкыштіс кипыдӧссӧ шальнас, зэв збыльысь юаліс:
— Тэныд картіӧн гадайтны али сідз?
Доныс ӧткодь.
Терезия видзӧдліс пӧдругаяс вылас, серӧктіс:
— Кӧть кыдзи гадайт — всё равно нинӧм ог верит.
— Веритан збыльторйыслы, красавица, веритан!
Тэ гажа да гордӧй сӧмын йӧз водзас.
Думсьыд тэ недӧвӧлен аснад.
Сьӧлӧмыд тэнад лун и вой курыда бӧрдӧ, синванад мыськалан ассьыд ёрӧм судьбатӧ.
Мыйӧн нӧ тэ абу дӧвӧлен?
Коді ӧбидитіс тэнӧ?
Вӧлӧма тэнад, красавица, жӧник.
Став жӧникъяссьыс медбур.
Сьӧд синкымъяса.
Кудриа юрсиа.
Плешас енмӧн сетӧм звездаа...
Терезия дугдіс серавны.
Сюся да серьёзнӧя, лов шысӧ кутӧмӧн, кывзіс цыганкалысь висьталӧмсӧ.
«Кармен» кыпӧдіс виноградарша вылӧ ассьыс тӧлка синъяссӧ, зывӧкпырысь шпыньмуніс:
— Мый, веритін?..
Сідзкӧ, кывзы водзӧ.
Вӧлӧма тэнад жӧник...
Шудыд матын вӧлӧма, но кутны абу вевъялӧмыд.
Вошӧма тэныд суженӧйыд.
Быттьӧ му пырыс мунӧма.
Он вермы тэ сійӧс виччысьны, красавица.
Сё во кӧть виччысь — он вермы виччысьны.
Тэнад сьӧд синкымаыд казеннӧй керкаын, казеннӧй нянь сёйӧ да казеннӧй ва юӧ...
«Кармен» бара видзӧдліс Терезия вылӧ, медым прӧверитны, кыдзи действуйтісны сылӧн кывъясыс ныв вылӧ.
Цыганкалы тайӧ вӧлі вывті важнӧ: Терезиялӧн кӧ чужӧмыс вежсис, сідзкӧ, гадайтіс сылы збыльтор, сідзкӧ, Терезия тӧдӧ, мый сылысь жӧниксӧ — Иван Белограйӧс — арестуйтӧма, сідзкӧ, ачыс мыжа таын.
Терезия гӧгӧрвоис цыганкалысь видзӧдлассӧ да вочавидзис сы вылӧ сьӧлӧмсяньыс гажаа серӧктӧмӧн:
— Мый тэ сӧран, пӧръясьысь!
Кутшӧм жӧник йылысь тэ висьталан?..
Кутшӧм казеннӧй керка?..
Тырмас!
Цыганка ещӧ мыйкӧ броткис-висьталіс, но Терезия сідзи видзӧдліс, мый оз нин кывзы сылысь.
Тадзи сылы удайтчис пӧръявны мудер «Карменӧс».
Рытнас Терезия пуксис велосипед вылӧ, тӧвзис Яворӧ, Зубавин дінӧ.
Вот сэки, Терезияӧс кывзӧм бӧрын, Зубавин тшӧктіс нывлы пыр жӧ ветлыны портниха дінӧ, прӧверитны, оз-ӧ интересуйтчы и Марта Стефановна сылӧн «жӧник» Иван Белограйӧн.
Да, интересуйтчӧ.
Зэв осторожнӧя сійӧ вӧчис тайӧс, но век жӧ вузаліс асьсӧ.
Тадзи 183/13 номера делӧын лоис ещӧ ӧти колана документ.
КЫЗЬ ӦТИӦД ГЛАВА
Рытнас, ӧкмысӧд часын, Сокач вайӧдіс поездсӧ Дубняӧ, коді вӧлі Карпатылӧн войвывладор бокса медся вылі местаын, Польша да Чехословакия костын вӧвлӧм государственнӧй граница вылын.
Мыйӧн сӧмын поезд сувтіс, паровоз дорын немтӧдлытӧг тыдовтчис Василь Гойда.
Сійӧ шеныштіс кинас яръюгыд вокзалланьӧ да ньӧжйӧник, муртса кывмӧн, шуис:
— Чай юны муна.
Вола тэ дінӧ сёрӧнджык.
Виччысь.
— Ладнӧ.
Олекса сдайтіс «Галочкасӧ» оборотнӧй  депоса дежурнӧйлы да аслас отсасьыськӧд, кочегаркӧд да практиканткӧд ӧтлаын муніс шойччыны.
Став паровозникъяс разӧдчисны шойччан керкаса пемыд комнатаясӧ, унмовсисны, и сӧмын бригаднӧй керкалӧн медся ылі пельӧсын, кухняын, ӧзйис би.
Олекса Сокач да Василь Гойда пукалісны орччӧн пызан сайын, а на водзын куйліс Андрей Лысаклӧн пемыдгӧрд коркаа ичӧтик книжка.
Найӧ чӧла, внимательнӧя, листбок бӧрся листбок листайтісны сійӧс.
Лысак гижӧдъяс серти позьӧ вӧлі бура тӧдмавны Яворсянь Дубняӧдз зэв важнӧй карпатскӧй магистраль профиль йылысь, став выль посъяс йылысь, ыджыдӧсь-ӧ найӧ.
Торйӧн подробнӧя вӧлі гижалӧма туннельяс йылысь.
— Мыйла тайӧс сійӧ гижалӧма? — юаліс Олекса да тӧждысяна синъясӧн видзӧдліс друг вылас.
Гойда разяліс форменнӧй шинель кизьяссӧ, перйис зепсьыс портативнӧй фотоаппарат, кодӧс вӧлі зарядитӧма вывті чувствительнӧй  плёнкаӧн, фотографируйтіс практикант записнӧй книжкаысь некымын листбок да бӧр сетіс книжкасӧ Олексалы.
— Ну важ местаас.
Сӧмын видзчысьӧмӧнджык.
— Но... — шуис Сокач.
— Ну.
Сідз колӧ.
Андрей Лысак ужнайтігас юис унакодь вина, прамӧякодь коддзис да ӧні чорыда узис.
Сійӧ и ӧні, кыдзи и часджын сайын, эз аддзыв, ни эз кывлы аслас крӧвать дорӧ Олексалысь волӧмсӧ.
— Ставыс лючки-ладнӧ? — юаліс Гойда.
— Узьӧ сынисадь. — Олекса бара пуксис Гойдакӧд орччӧн. — Кывзы, Василь, коді нӧ сійӧ сэтшӧмыс?
— Ог тӧд.
Нинӧм на ог тӧд.
Зэв ёна кора тэнӧ, вокӧ, эн юась нинӧм йылысь.
А то, тӧдан, менам мыйкӧ друг висьтавсяс. — Гойда нюммуніс, мигнитіс Сокачлы.
— Да, висьталан тэ, виччысь! — Олекса видзӧдліс часі вылӧ. — Кад вӧрзьыны.
Муна садьмӧда бригадаӧс.
Ло дзоньвидза, Василь!
Тэ мунан миян поездӧн али...
— Ог, ме муна пассажирскӧйӧн.
Меным срочнӧ колӧ лоны Яворын.
Муртса заводитіс югдыны, кор Сокачлӧн бригада да практикант Лысак кайисны «Галочка» вылӧ.
Микола Довбня пыр жӧ восьтіс топка ӧдзӧс — еджыд-ӧ биыс?
Иванчук кайис тендер вылӧ, кутіс шыблавны из шомсӧ бӧчка дорӧ матӧджык.
Олекса тӧждысьӧмпырысь видзӧдліс манометр вылӧ.
Сӧмын ӧтнас Андрей Лысак эз аддзы аслыс удж.
Паровоз вылӧ кайӧм бӧрын сійӧ топӧдчис мышнас топка кожух бердӧ да сувтсӧн вугыртіс.
Гӧра паныд, перевалӧдз, «Галочка» ньӧжйӧник, сьӧкыда кыскис поезд.
Перевал вылын, первой туннельын, Олекса тупкис регулятор.
Нёль ося пульманъяс, кодъяс топыда йитчӧмаӧсь ӧта-мӧдныскӧд тяжеловеснӧй  поездын, содтісны ӧдсӧ.
Ӧшинь сайын, асъя ру пиын, вуджрасисны телеграфнӧй столбъяс, туннельяскостса кодйӧминъяслӧн крут стенъяс, небыд лымйӧн вевттьысьӧм пашкыр козъяс.
Со нёль джуджыд сюръя йылын первой пос.
Прӧйдитісны мӧд туннель, коймӧдӧс...
Андрей Лысак восьтіс синсӧ, видзӧдліс ӧшиньӧд.
Крут кытшолӧд поезд чукыльтчис дзик мегыр моз, мый тыдовтчис медбӧръя тормознӧй площадка, кӧні сулаліс ыж ку тулупа кондуктор.
Ӧні бура тыдалісны пульманъяслӧн кӧлесаяс, кодъяс сявкйисны гырысь бикиньяс, быттьӧ наждачнӧй  тӧчилаяс.
«Галочка» гораа стучитіс посъяс вомӧн, скӧрысь гольскис чукыльясын.
Став тайӧ стучитӧмыс да гольскӧмыс эз кажитчы Андрей Лысаклы.
Да, горнӧй машинистлӧн профессияыс вывті опаснӧй, эз во сьӧлӧм вылас Андрейлы.
Колӧ пышйыны, пока абу на сёр.
«Галочка» грымакылігтыр тӧвзис ущельеясті, скалистӧй карнизті, Каменица пӧлӧн, посъяс вывті.
Микола Довбня пӧшти эз шыблав из шомсӧ топкаӧ.
Иванчук гежӧдика качайтіс котёлӧ ва.
Бригада шойччис, кор поездлы эз ков парлӧн выныс.
Шойччис и Андрей Лысак. Сійӧ пукаліс инструментальнӧй ящик вылын, пельӧсын, кожух да паровознӧй будка стен костын.
Синъясыс сылӧн вӧліны куньсаӧсь, но ачыс нюмъяліс.
Андрей вунӧдчис нин, мый сійӧ паровоз вылын.
Сійӧ вӧлі Мукачевоын, Кировскӧй улича вылын, 24 номера керкаын, Верона дінын.
Сійӧ думайтіс, кыдзи индӧм часӧ тайӧ мича нылыс локтас сы дінӧ — вӧсньыдик платьеа, еджгов юрсиа, мугов чужӧма, раминик да шуда.
Сійӧ босьтас нылӧс киӧдыс, и найӧ мунасны кар шӧрӧ, Сталин нима проспект вылӧ, а сэсся — паркӧ, стадион вылӧ.
Кутасны сэні гуляйтны рытывбыд, войшӧр кадӧдз.
Верона йылысь мӧвпъяс, кӧлесаяслӧн ӧтсяма стучитӧмыс баййӧдлісны Андрейӧс.
Сійӧ сэтшӧм чорыда унмовсис, мый кочегар Иванчук муртса вермис садьмӧдны сійӧс:
— Эй, практикант, чеччы, воим!
Андрей восьтіс синсӧ, чеччыштіс.
Поезд сулаліс равнина вылын, сортировочнӧй  станцияын.
Ылын, вагонъяслӧн гӧрд вевтъяс вывті, тыдалісны Яворса вокзаллӧн вылыс судта стенъясыс.
Олекса Сокач да сылӧн отсасьысьыс Микола Довбня видлалісны паровоз.
Андрей мыськыштіс чужӧмсӧ инвентарнӧй  чайникысь ваӧн, чышкысис носӧвикӧн, сынасис, ӧкуратнӧя сюяліс форменнӧй фуражка улас юрсисӧ, шыльӧдіс кипыдӧснас комбинезон вывсьыс чукыръяссӧ да лэччис муӧ.
Олекса да Микола чӧв олігтыр, любопытствоӧн кутісны видзӧдны практикант вылӧ, виччысисны, мый сійӧ шуас, мый вӧчас.
Андрей нюжӧдіс машинистлы кисӧ, дружескӧя, кыдзи аслыс кажитчис, нюммуніс да шуис:
— Аддзысьлытӧдз.
Аттьӧ наукасьыд.
Лысак мӧдӧдчис карӧ вокзал пыр.
Сійӧ ньӧбис ресторанысь сигарета, юис ӧти бутылка свежӧй сур да сё грамм водка и дачнӧй ужгородскӧй поездӧн воӧм йӧзкӧд петіс вокзалбердса площадь вылӧ, вуджис сійӧс да бульварвывса пуяслӧн сук вуджӧр сайті тэрмасьтӧг мӧдіс довгыны гортас. Сійӧ мӧвпаліс, кутшӧм костюм да кутшӧм дӧрӧм пасьталас, кыдзи коллялас лунсӧ рытӧдзыс.
Кӧть и ветлӧмыс эз вӧв удачнӧй, Андрей эз шогсьы.
Неважӧнся зэрӧн мыськалӧм бульвар вывті муніс пассажиръяс тыра ужгородскӧй автобус.
Автобусӧн веськӧдліс том шофёр сэтшӧм кажитчана веськодьпырысь, коді лӧсялӧ сӧмын опытнӧй да аслас вынъясӧ эскысь водительлы: шуйга гырддзасӧ чургӧдӧма ӧшиньӧдыс, вомас — тшынасьысь папирос, синъясыс ёнджыкасӧ видзӧдӧны ветлысь-мунысьяс вылӧ, а оз туй вылӧ.
«Лоа шофёрӧн, — автобуссӧ синнас колльӧдігӧн решитіс Андрей.
— Олекса!.. — горӧдіс кутшӧмкӧ мича ныв, коді мыччысис автобус ӧшиньӧд да ӧвтыштіс чышъянӧн.
Сійӧ вӧлі сьӧд чутӧсь еджыд платьеа.
Тӧлӧн муртса павтыртӧм пашкыр юрсиыс лӧсталіс шонді водзын.
Дзирдалісны нюмъялігас пиньясыс.
Андрей эз сразу тӧд мича Веронаӧс.
Эз сразу гӧгӧрво, мый нылыс чукӧстіс сійӧс, мый сылы ӧвтчис чышъяннас, сылы нюмъяліс.
Сӧмын здук мысти гӧгӧрвоис, мый сылы колӧ вӧлі вӧчны.
Фуражканас ӧвтчигтыр сійӧ уськӧдчис автобус бӧрся, горӧдіс:
— Верона!..
Верона!..
Метр сё кымын котӧртӧм бӧрын Андрей сувтіс.
Мый сійӧ вӧчӧ?
Мыйӧн ставыс тайӧ вермас помасьны?
Автобус кежис веськыдвылӧ да сувтіс проспект пельӧсӧ.
Верона, дерт, пыр жӧ петас машинаысь да уськӧдчас паныд... Олекса Сокачлы.
Мый вӧчны?
Андрей видзӧдліс гӧгӧр, кытчӧ дзебсьыны.
Сійӧ котӧртіс бульвар вомӧн да пырис парикмахерскӧйӧ; сьӧлӧмыс тэрыба тіпкис, ачыс сьӧкыда лолаліс.
— Бритны! — креслӧӧ пуксигмоз нурбыльтіс сійӧ.
Кор мастер бритіс сылысь сідзи нин бура бритӧм чужӧмсӧ, Андрей гусьӧник видзӧдлывліс зеркалӧӧ, кӧні тыдаліс уличалӧн да бульварлӧн пельӧсыс.
Лӧсталысь юрсиа, сьӧд чутӧсь еджыд платьеа ныв сулаліс дзоридзалысь каштанъяс улын да шӧйӧвошӧмӧн видзӧдіс ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Андрей друг мӧвпыштіс: «А мый, ме кӧ пета, кута Веронаӧс киӧдыс да, сылы синмас видзӧдігтыр, шуа: «Ме абу Олекса Сокач.
Ме — Андрей Лысак...» Кыдзи сійӧ примитас менсьым кывъясӧс?
А мый, сійӧ кӧ нюмъёвтас, копыртас юрсӧ да падъялігтыр вашнитас: «Меным веськодь, коді тэ, ме кӧ тэнӧ радейта».
Андрей эз кут ӧшйыны места вылас, заводитліс чеччыны.
Но тайӧ вӧрзьӧдчылӧмыс вӧлі сэтшӧм слаб, мый мастер сӧмын юаліс:
— Доймӧ?
— Оз, оз, — тэрыба шыасис Андрей, и сы юрын бара кутісны бергавны шуштӧм мӧвпъяс.
«Кутшӧм тэ йӧй!
Мыйла... но мыйла висьтасин Олексаӧн!
Тэ ӧд нылыслы сьӧлӧм вылас воин, тэ, а эз Олекса Сокач, эз сылӧн нимыс.
А ӧні, кор тӧдмалас, мый тэ самозванец, Верона повзяс, пышъяс либӧ милицияӧс корас».
Асьсӧ думсьыс видіг Андрей видзӧдіс Верона бӧрся.
Ныв век на сулаліс каштанъяс улын, эз кӧсйы эскыны, мый ылаліс, век на виччысис...
— Пӧжалуйста! — шуис парикмахер.
Андрей сьӧкыдпырысь чеччис креслӧысь.
Мынтысигас дыр чукӧртіс зепъяссьыс посни деньга.
Парикмахерскӧйысь петігӧн бура лӧсьӧдіс зеркалӧ водзын фуражкасӧ.
Ӧдзӧс вугйӧ кутчысьӧм бӧрын сӧмын смелмӧдчис видзӧдлыны бульвар вылӧ.
Верона эз нин вӧв каштанъяс улын.
Андрей кокниа ышловзис да петіс ывлаӧ и сэні паныдасис аслас благодетелькӧд.
Любомир дядь сулаліс кӧмкот весалысь дорын.
Цыганскӧй слӧбӧдаысь сьӧд юра, кӧмтӧм кока детинка важ ной торйӧн югдӧдіс Крыжлысь важмӧм башмаксӧ.
Крыж тэрмасьӧмӧн мынтысис цыганлы да кутіс сойбордйӧдыс Андрейӧс:
— Чолӧм, Андрейка!
Но, кыдзи ветлін-мунін первойысь? — бульварвывса каштанъяс вуджӧр улӧ Лысакӧс нуӧдігмоз юаліс сійӧ.
— Лёка, Любомир дядь.
— Мыйла?
— Абу ме серти тайӧ уджыс.
Эз во сьӧлӧм вылӧ паровозыс.
Кӧсъя велӧдчыны мӧд профессияӧ.
Крыж сэтшӧма кабыртіс Андрейлысь кисӧ, мый доймӧмысла сійӧ вежыньтіс вомсӧ да чуймӧмӧн видзӧдліс аслас благодетель вылӧ.
— Эн и думайт та йылысь!
Тэнад местаыд паровоз вылын.
Кылан?
Пуксьы!
Найӧ пуксисны веж пуясӧн сайӧдӧм скамья вылӧ.
— Вӧчин, мый тшӧктылі?
— Мый? — Андрей падмис да шӧйӧвоши сыысь, мыйла друг сэтшӧма вежсис Любомир дядьыс.
Век вӧлі сэтшӧм шань, мелі, бур, а ӧні скӧр да бокӧвӧй кодь.
Мый сыкӧд лоӧма?
— Тэ вунӧдін нин, мый ме тэныд тшӧктылі вӧчны?
Туннельяс!
— А!.. Ставсӧ вӧчи.
Со. — Андрей перйис зепсьыс записнӧй книжкасӧ да сетіс сійӧс Крыжлы.
Крыж чужӧм вылысь скӧр чукыръясыс шылялісны, и сійӧ нюммуніс:
— Весиг пукалін.
Бур!
Молодеч!
Аттьӧ!
Надейтча, гижалін гусьӧн, некод эз казявлы... — Сійӧ лэптіс ӧчкисӧ плешкас, серамсорӧн читкыртіс синсӧ: — Помнитан, Андрейка, кутшӧм расписка тэ меным сетлін, кор босьтін деньгатӧ?
— Помнита.
А мыйла ті ӧні юасянныд сы йылысь?
— Со буретш та вӧсна. — Крыж тапкӧдыштіс кипыдӧснас записнӧй книжкасӧ. — Помнитан, тэ гижин: «Деньга босьті ӧтитор вӧчӧмысь».
Сідзкӧ, со сійӧ, мый тэ вӧчин. — Крыж сюйис записнӧй книжкасӧ пинжак пытшкӧс зептас: — Ещӧ ӧтчыд аттьӧ!
Ӧні ми тэкӧд рӧшщӧтынӧсь.
И водзӧ кутам тадзи стрӧга артасьны.
Помнит, тэӧн ни ӧти вӧчӧмтор оз коль мынтысьтӧг.
Андрей чуймӧмӧн видзӧдіс Любомир дядьыс вылӧ.
Сійӧ казяліс нин, кутшӧм морткӧд ӧтлаӧдіс сійӧс судьбаыс, но поліс эскыны аслыс, надейтчис на, мый ӧшибайтчӧ.
Мудера нюмъялігтыр сійӧ шуис:
— Любомир дядь, ті вывті уна мынтінныд.
Менам вӧчӧмторйӧй оз сулав сы мында деньга дон.
Любӧй паровозник эськӧ вӧчис тіянлысь тшӧктӧмнытӧ шайт комынысь, а ті меным некымын тысяча нин сетінныд.
— Абу весьшӧрӧ.
Ме тэныд некымын тысяча сеті, а меным куимпӧв унджык сетасны.
— Кодъяс? — пӧшти вашнитіс Андрей да кутіс чувствуйтны, кыдзи кӧдзалӧны киясыс, а кывйыс сьӧктаммӧ да кынмӧ.
— Кодъяс, юалан?
Менам важ другъяс.
Ӧні найӧ и тэнад другъяс.
Вежон мысти либӧ неуна сёрӧнджык тэнад записнӧй книжкаыд кутас куйлыны миян другъяс ордын несгораемӧй шкапын, тэнад распискакӧд орччӧн. — Крыж лэдзис син вылас ӧчкисӧ да кыз стеклӧяс пырыс скӧрысь видзӧдліс Андрей вылӧ. — Кӧсъян кӧ ыръянитны, переживайтны лишнӧйӧс, то ме... — Пытшкӧс зепсьыс Крыж петкӧдліс записнӧй книжкалысь дорсӧ. — ӧти кывйӧн кӧ, надейтча, тэ абу дурак...
Ӧнісянь кутан вӧчны он сійӧс, мый тэныд окота, а сійӧс, мый ме тшӧкта.
Ӧти-кӧ, ме требуйта, медым тэ дугдін ветлӧдлыны ресторанъясӧ, баръясӧ, кафеясӧ, медым дугдін юны да таргайтны деньга.
Тэ не должен шыбитчыны йӧзыслы синмас.
Яворын оз радейтны гулякаясӧс.
Тэ лоан скромнӧй да удж радейтысь рабочӧйӧн.
Да, обязательнӧ удж радейтысьӧн.
Мӧд-кӧ, тэ ӧні жӧ мунан Кировскӧй вылӧ, 24-ӧд номера керка дорӧ, аддзӧдчан Верона Буккӧд да висьталан сылы, мый тэ пӧръялін сійӧс, кор висьтасин Олекса Сокачӧн.
Эн пов, сійӧ прӧститас тэнӧ.
Радейтӧ, сы вӧсна и прӧститас.
Коймӧд-кӧ, тэ мунан Олекса Сокач ордӧ да коран сійӧс гортад, пасъян сыкӧд ассьыд первойя ветлӧмтӧ.
Мамыд лӧсьӧдчис нин.
Тэ рытывбыд он вешйыв Сокач дорысь.
Юктав сійӧс винаӧн да водкаӧн да доль ӧтитор: «Ок, кутшӧма меным воис сьӧлӧм вылӧ комсомольскӧй паровоз вылын уджыс!
Ок, кутшӧм унатор ме ӧні тӧдмалі, кор тӧвзьыштлі Верховинаӧ!..» Нёльӧд-кӧ, тэ гижан машинистъясӧс гӧтӧвитан школаӧ примернӧ татшӧм заявление: «Уважаемӧй начальник ёрт!
Ме решиті бӧр не локны тіянӧ.
Ме веськалі паровоз вылӧ да гӧгӧрвои, мый меысь артмас омӧлик машинист, во кымын кӧ ог уджав кочегарӧн да во кымын кӧ ог ло механиклы отсасьысьӧн.
Олӧм, практика, удж — медбур школа...
Извинитӧй, аттьӧ бура примитӧмысь, эн казьтылӧй лёкӧн...»
Витӧд-кӧ, ортсысяньыд тэ мед дзикӧдз вежсин, лоин прӧстӧй морт кодьӧн.
Мукӧдлӧн моз жӧ сыналӧм юрси.
Ширпотребын вурӧм пинжак.
Прӧстӧй дӧрӧм.
Руд галстук.
Брезент туфли.
Медся донтӧм сигарета.
Сьӧлӧмсянь петысь, мелі нюм...
Нюмъяв быдӧнлы: и налы, коді тэныд кажитчӧ, и налы, кодӧс синнад он вермы аддзыны.
Нюмъяв сылы, коді тэныд пӧлезнӧй талун, и сылы, коді тэныд ковмас аски либӧ весиг сӧмын во мысти.
Со ӧні кежлӧ и ставыс.
Тырмас талун кежлӧ. — Крыж тӧждысьӧмпырысь видзӧдліс часі вылӧ. — Перерыв помасис.
Муна вузасьны книгаясӧн.
Аддзысьлытӧдз, Андрейка!
Сійӧ тапкӧдыштіс Лысаклы кельдӧдӧм банбокас да мӧдӧдчис бульвар кузя — важмӧм сьӧд костюма, важ модаа шляпаа, кузь тушаа, вӧсни, косіник сьыліа, веськыд кокнас муртса чотыштӧ.
Тадзи Андрей Лысак, кызь арӧса зон, кодлы коркӧ вӧлі восьса сы мында туй, кодъяс нуӧдӧны бур олӧмӧ, помаліс ассьыс кандидатскӧй стаж да лоис вражескӧй разведкалӧн агентӧн.
Резидент сетіс сылы «Красавчик» ним.
Андрей та йылысь эз на тӧд.
Регыд мысти тӧдмалас.
Уна страшнӧйтор на ковмас сылы тӧдмавны.
Майор Зубавин босьтіс лейтенант Гойдалысь донесение да Андрей Лысаклӧн записнӧй книжка вылысь вӧчӧм фотокопия, петіс аслас кабинетысь да мӧдӧдчис МГБ-са райотдел коридор помӧ, комнатаӧ, кодӧс вӧлі торйӧдӧма Шатровлы Яворын олан кад кежлӧ.
Зубавин воськовтіс порог вомӧн да чуймӧмӧн сувтіс ӧдзӧс дорӧ.
Сійӧ виччысис аддзыны мундира, дзор юра полковник Шатровӧс, а пызан сайын пукаліс руд фланелевӧй костюма, еджыд дӧрӧма, еджыд чутӧсь лӧз галстука, сьӧд юра том морт.
— Энӧ тӧдӧй, Евгений Николаевич? — пызан сайысь чеччигмоз юаліс руд костюма морт.
Сылӧн походкаыс да гӧлӧсыс вӧліны зэв тӧдсаӧсь, Шатровлӧн кодьӧсь.
— Эг сразу тӧд, полковник ёрт, — сьӧлӧмсяньыс вочавидзис Зубавин. — Первойысь аддза тіянӧс штатскӧй паськӧмӧн.
И сэсся, ті сэтшӧма кужанныд вежны причёсканытӧ, чужӧм выражениетӧ да видзӧдласнытӧ, мый абу дивӧ и не тӧдны.
— Да, — сьӧлӧмсяньыс шуис Шатров, — коркӧ ме бура тӧдлі тайӧ искусствосӧ.
Коркӧ!
Важӧн, томдырйи.
Ковмыліс весиг белогвардеец мундирӧн Деникин штабын щӧгӧляйтны. — Шатров лӧсьӧдыштіс галстуксӧ, чургӧдіс морӧссӧ. — Вот решиті талун казьтыштны том кадӧс.
— Гӧгӧрвои!
Кӧсъянныд ветлыны гӧститны каменщик Локотарь ордӧ?
— Тӧдінныд!
Эмӧсь кутшӧмкӧ выльторъяс, Евгений Николаевич?
— Эмӧсь.
Зубавин пуктіс полковник ныр улӧ Гойдалысь донесение да фотокопия.
Шатров кыв ни джын шутӧг видзӧдліс и ӧтисӧ и мӧдсӧ.
Сэсся сійӧ, чӧв олігтыр жӧ, кыскыштіс письменнӧй пызан йӧр, перйис бумага лист да, майор вылӧ видзӧдтӧг, быттьӧ вунӧдіс сы йылысь, кутіс тэрыба пасъявны кутшӧмкӧ тешкодь фигураяс.
Помаліс да мыччис рисуноксӧ Зубавинлы.
— Видзӧдлӧй, Евгений Николаевич, кутшӧм карусель артмис. — Шатров нюммуніс. — Меным тайӧ каракуляясыс, висьтала веськыда, ёна отсалӧны мӧвпавны.
Зубавин копыртчис пызан весьтӧ, видзӧдіс зумыд киӧн рисуйтӧм серпас вылӧ.
Бӧрынджык тайӧ шатровскӧй «каракуляяссӧ», кодъяс колины 183/13 номера делӧын, не ӧтчыд содтавлісны да стӧчмӧдлісны.
Первойысьсӧ найӧ вӧліны татшӧмӧсь:
Кык вопросительнӧй знак кодь сюръяса американскӧй ӧш, дерт, «Бизон».
Паськыд дора шляпаа да макентоша иностранец, коді петӧ венскӧй экспрессысь, — транзитнӧй турист, сійӧ жӧ «Лунвыв» разведцентрлӧн связник, кодӧс легальнӧя регистрируйтӧма контрольно-пропускнӧй  пограничнӧй пунктын кыдзи Фрэнк Билдӧс.
Рисунок шӧрын книгаяс чукӧр вылын пукаліс Любомир Крыж юра сьӧд кырныш.
Сысянь нюжӧдчӧмаӧсь везъяс: картілань, кытчӧ рисуйтӧма цыганкаӧс; Марта Стефановналань, кодлӧн киас суниса ем; корысь Батуралань; грузӧвӧй машиналӧн шофёрскӧй кабиналань; «Москвичлань», коді зургӧ велосипедистӧс; вӧрса оврагын сотчысь планёрлань; зэв ыджыд крысалань, коді полігтыр видзӧдӧ аслас позсянь, код весьтӧ гижӧма: «Гвардейскӧй, 9».
Унатор нин тӧдісны майор Зубавин да полковник Шатров «Гӧраясын тулыс» операция исполняйтысьяс да налӧн кӧсйӧмъяс йылысь, но эз на тӧдны сы йылысь, мый «Бизонлӧн» особоуполномоченнӧй  лючки-ладнӧ писькӧдчис нин Яворӧ да овмӧдчис «Карпаты» гостиницаӧ да мый регыдъя кадӧ СССР граница вомӧн должен писькӧдчыны Джон Файнлӧн мӧд отсасьысь, бандеровец Хорунжий, кодлӧн подпольнӧй нимыс «Ковчег».
Шондіа майскӧй асылӧ лӧнь Раховскӧй улича вылын, кӧні быдмисны гырысь каштанъяс, тыдовтчис кузь тушаа, военнӧй выправкаа, олӧма морт, коді вӧлі штатскӧй паськӧма — важиник руд костюма, скромнӧй шляпаа, сьӧд полуботинкиа.
Тайӧ вӧлі полковник Шатров.
Сійӧ корсис 27-ӧд номера керка да, кӧрт дзиръя восьтӧм бӧрын, пырис дворӧ.
Дзор уска, мугов чужӧма, гӧрбыльтчыштӧм старик, коді шонтіс ассьыс лысьӧмсӧ шонді водзын, чуймӧмӧн видзӧдіс сы дінӧ матыстчысь тӧдтӧм морт вылӧ.
Шатров матыстчис, пӧрччис шляпасӧ, здоровайтчис, юаліс, тані-ӧ олӧ каменщик Славко Юрьевич Локотарь.
Дзор уска старик чеччис садовӧй скамейка вылысь, зургис аслыс морӧсас кирпич рӧма чукырӧсь кинас да шуис пӧдӧмкодь гӧлӧсӧн, мый сійӧ буретш и эм Славко Юрьевич Локотарь, каменщик.
Вӧвлӧм каменщик, содтіс сійӧ, и вывті сӧстӧм, пырыстыдалан ус пырыс шога шпыньмуніс. Уссӧ сылысь быттьӧ вӧлі вӧчӧма атласнӧй ковыль сіясысь.
Тайӧ ус вылас да тайӧ нюм вылас видзӧдігӧн Шатров друг гӧгӧрвоис, мый сылӧн став тӧждысьӧмъясыс сы йылысь, кужас-ӧ сійӧ сёрнитчыны стариккӧд, вӧлӧмаӧсь весьшӧрӧ.
Сёрнитчас!..
Никита Самойлович локтіс татчӧ, Раховскӧй вылӧ, зэв важнӧй делӧ кузя.
Гвардейскӧй вывса 9-ӧд номера керка йылысь материалъяс чукӧртігӧн Зубавин тӧдмаліс, мый стрӧитліс да выльысь вӧчліс тайӧ керкасӧ Закарпатьеса знаменитӧй каменщик Славко Локотарь.
Кор Зубавин висьталіс та йылысь полковник Шатровлы, сійӧ шуис, мый ачыс ветлас Локотарь ордӧ да видлас тӧдмавны сысянь Крыж керка йылысь.
Шатров решитіс вӧчны тадзи сы вӧсна, мый вывті ыджыд тӧдчанлуныс «Червонюк ёртлӧн».
Да, сійӧ стӧча нин тӧдіс, мый Гвардейскӧй вылын аддзӧма аслыс дзебсянін «Бизонлӧн» ещӧ ӧти — пӧжалуй, медся главнӧй — посолыс.
Тӧдмаліс сійӧ та йылысь татшӧм ногӧн.
Сы вӧсна мый Ступак бӧрся дугдывтӧг кыйӧдісны Шатров да Зубавин, то ас кадӧ тӧдмалісны сы йылысь, мый лазутчик Ступак, коді уджаліс вӧр участокын шофёрӧн, муніс грузӧвикӧн Сиротскӧй эрд вылӧ быттьӧкӧ песла.
Вооружитчӧм мотоциклистъяс, Зубавинлӧн сотрудникъяс, фараяссӧ ломзьӧдтӧг, моторъяслысь шысӧ чинтӧмӧн, колльӧдісны Ступакӧс гӧраясӧ, дзик эновтӧм штольня дорӧдз.
Найӧ зэв бура аддзылісны да весиг сяммисны фотографируйтны специальнӧй плёнка вылӧ, кыдзи Ступак петкӧдліс штольняысь конвекторъяс, кыдзи кыскаліс найӧс машинаас.
Аддзылісны и эз мешайтны.
Найӧ лэдзисны диверсантлы лэптавны взрывчаткасӧ машинаӧ да вайны сійӧс Яворӧ, Гвардейскӧй вылӧ.
Татшӧм вӧлі налӧн могыс.
Кыйӧдны, сӧмын кыйӧдны.
Сійӧ войнас, кор вӧлі вайӧма взрывчаткасӧ Крыж керкаӧ, Зубавинлӧн ӧти сотрудник, коді дежуритіс осокорь пӧвстын, некутшӧм шумтӧг кавшасис пу кузя керка вевт вылӧ, трубаӧдыс лэдзис провод йылын специальнӧй прибор, коді гижис плёнка вылӧ зэв важнӧй сёрни шофёр Ступак да сылӧн босс костын, коді гусьӧн оліс Крыж керкаын.
Татшӧм ногӧн, Шатров да Зубавин ӧти войӧн тӧдмалісны «Гӧраясын тулыс» нима бизоновскӧй планысь став исполнительяссӧ, шыркнитісны на гӧгӧр петля.
Ӧні некутшӧма нин эз падъявны ни Зубавин, ни Шатров, мый пыр жӧ колӧ торкны вражескӧй агентуралысь кӧсйӧмъяссӧ да гуся следствиесӧ вӧчны восьсаӧн.
Абу прӧстӧй делӧ — арестуйтны миян Рӧдиналысь пеж врагъясӧс.
Асланыс сьӧкыд мыжъясысь кывкутӧм водзын найӧ дасьӧсь зэв лёкысь водзсасьны либӧ асьнысӧ вины, вермасны уна вредитны следствиелы.
Зубавин да Шатров дыр мӧвпалісны, кыдзи ӧти войӧн, некутшӧм воштӧмъястӧг да осложнениеястӧг, сразу арестуйтны диверсантъяслысь да шпионъяслысь группасӧ ставнас.
Позьӧ вӧлі эскыны, мый Ступакӧс, Крыжӧс, портниха Марта Стефановнаӧс, сылысь писӧ да корысь Батураӧс лоӧ арестуйтӧма некутшӧм осложнениеястӧг.
Но кыдзи кутны ловйӧн «Червонюк ёртӧс»?
Сылӧн позицияыс сэтшӧм выгӧднӧй, мый сы дінӧ оз позь повтӧг матыстчыны.
Кӧні сійӧ дзебсясьӧ?
Кутшӧм гусянь сійӧ кутас лыйсьыны, кор керкаас пырасны государственнӧй безопасностьса сотрудникъяс?
Любомир Крыж керкаӧ пырӧм бӧрын колӧ бура тӧдны комнатаяслысь быд пельӧс весиг пемыднас, действуйтны тэрыба, не сетны «Червонюклы» позянлун ни пышйыны, ни водзсасьны, ни лыйсьыны либӧ юны яд.
Кутны колӧ сійӧс друг, сэки, кор сійӧ медся ёна оз видзчысь.
Червонюк ним вылӧ подложнӧй документъяса тайӧ боссыс воштас следственнӧй доныслысь ӧкмыс дасӧд юкӧнсӧ, безопасность органъясӧ кӧ ваясны сылысь шойсӧ.
Сійӧс колӧ быть босьтны ловйӧн.
Медым час бӧрся час, лун бӧрся лун висьтавлас аслас штаблӧн — «Лунвыв» разведцентрлӧн — пеж делӧяс йылысь.
— Ме тіян дінӧ могӧн, Славко Юрьевич, — заводитіс Шатров. — Пуксьӧй, кора тіянӧс.
Старик пуксис скамейка вылӧ.
Шатров пуксис орччӧн, восьтіс папирос пачка:
— Куритӧй.
Куснясьтӧм кыз чуньяснас каменщик босьтіс папирос, но эз ӧзты.
— Ме куритлывла сӧмын праздник лунъясӧ, — шуис сійӧ да нюмъёвтіс никотинӧн пачкайттӧм атласнӧй ус пырыс.
Шатров кыв ни джын шутӧг мыйкӧ дыра куритчис да мӧвпаліс, кыдзи заводитны сёрнисӧ.
Старик эз тэрмӧдлы сійӧс ни кывйӧн, ни видзӧдласӧн, ни кутшӧмкӧ движениеӧн.
Сійӧ визьйӧдліс бадь ньӧрйӧн мусӧ да терпеливӧя виччысис, кор гӧсть висьталас, мыйла сылы ковмис важӧн нин некодлы ковтӧм каменщик Локотарь.
— Славко Юрьевич, — заводитіс Шатров, — шуӧны, ті асланыд кузь нэм чӧжӧн стрӧитӧмныд тысяча керкаысь не этшаджык.
Шуӧны, Яворысь чуть ли не джын керкасӧ лэптӧма тіян киясӧн.
Каменщиклӧн пыдӧдз вӧйӧм гудыр синъясыс югдыштісны, а банбокъясыс гӧрдӧдыштісны радысла.
— Лишнӧй тіянлы висьталӧмаӧсь... ог тӧд, кыдзи тіянӧс шуны-ыдждӧдлыны.
— Никита Самойлович.
— Сы мында оз ло, Никита Самойлович, а нёльӧд юкӧныс лоас.
Ужгородскӧй улича ме заводитлі стрӧитны. Раховскӧй — сідзжӧ.
Московскӧй вылын став гырысь керкаясыс менам.
Здание, кӧні ӧні Государственнӧй банк, вӧвлӧм ратуша, театр, универмаг — менам жӧ.
Ӧти кывйӧн кӧ шуны, ставсӧ, мый енэжланьыс вылӧ кыпӧдчӧ, Славко Локотарь стрӧитліс.
Сӧмын тюрьмаӧ да жандармерияӧ ни ӧти кирпич эг пуктыв.
Шатров гӧгӧрвоис, мый вӧрзьӧдіс каменщик сьӧлӧмысь медся заветнӧйсӧ — рабочӧй мортлысь аслас уджӧн гордитчӧмсӧ.
Старик сёрнитіс мӧвпалігтыр, ньӧжйӧник, радпырысь видзӧдіс кос гадьяса паськыд кипыдӧс вылас, быттьӧ первойысь гӧгӧрвоис, мыйта сійӧ вӧчис, кутшӧм след колис рӧднӧй му вылӧ.
— Веританныд, — ус пырыс нюмъялігтыр водзӧ висьталіс Локотарь, — муна кар кузя, а став керкаясыс, кодъясӧс ме быдті, то ӧтарсянь, то мӧдарсянь видзӧдӧны ме вылӧ да кыдз быттьӧ шуалӧны: сувтлы, Славко, любуйтчышт миянӧн!
Мый нӧ, лоӧ кывзысьны, сувтлыны, любуйтчыны.
Веританныд, Яворын ни ӧти керка абу, кодысь эськӧ ме яндыси.
Быд кӧзяин бур кывйӧн казьтывлӧ каменщик Славкоӧс.
— Вот и ме кӧсъя тіянӧс бур кывйӧн казьтывны, Славко Юрьевич, — шуис Шатров. — Ме локті корны, медым ті стрӧитінныд меным керка.
— Мый ті, Никита Самойлович! — Локотарь шеныштіс кинас. — Кутшӧм ме строитель!
Ӧні ме ёнджыкасӧ кывйӧн уджала, ошйыся.
Уджавсис менам кияслӧн, бур морт! — Локотарлӧн гӧлӧсыс дрӧгнитіс, а синъясыс бара гудыртчисны.
— Но, онӧ кӧ вермӧй стрӧитны, то кӧть велӧдӧй, Славко Юрьевич.
— О, татшӧм уджыд меным вын серти на! — нимкодь лои стариклы. — Юасьӧй!
Шатров кыскис пинжак зепсьыс бумага лист да карандаш, лӧсьӧдчис гижавны Локотарлысь сӧветъяссӧ.
— Эм «капитал» куим комната да кухня вылӧ.
Сӧветуйтӧй, Славко Юрьевич, кутшӧм керка моз, кодъясӧс ті стрӧитінныд Яворын, стрӧитны меным?
— Кутшӧм?
Сразу он и висьтав, колӧ думыштлыны.
Эм Степнӧй вылын тіян капитал серти ӧти шогмана керка.
Дас сизимӧд номера керка.
Онӧ помнитӧй, случайнӧ?
— Дас сизимӧд номера керка?
Помнита.
Оз, тайӧ оз лӧсяв.
— Но, сідзкӧ, мый тіянлы сӧветуйтны?
Степнӧй вылын ещӧ эм гӧгрӧс верандаа кирпичнӧй особняк.
Гвардейскӧй вылын эм лӧсьыд керка.
— Гвардейскӧй вылын?
Ӧкмысӧд номера керка?
Гырысь ӧшиньяса?
Стенъясас гартчӧ плющ?
Тайӧ керкаыс меным сьӧлӧм вылӧ воӧ.
Зэв лӧсьыдик.
Сідзкӧ, и сійӧс ті стрӧитлінныд?
— Стрӧитлі и выльысь на стрӧитлі.
Кӧзяиныс и ӧні ловъя. Любомир Крыж.
Вӧвлі коркӧ озыр мортӧн, эз жалитлы деньгатӧ и стрӧитӧм и жуглӧм вылӧ.
— Кымын комната нӧ керкаас?
— Первойсӧ вӧлі куим олан да куим подсобнӧй: кухня, прачечнӧй да кладовка.
Ӧні нёль: спальня, кабинет-библиотека, столӧвӧй да «сундук».
— «Сундук»?
А мый сійӧ сэтшӧмыс?
— Нёльӧд комната.
Ме вӧчи сійӧс война дырйи кладӧвӧйысь да прачечнӧйысь.
Сэтчӧ Крыж ассьыс эмбурсӧ дзеблавліс, кор тані кӧзяйничайтісны разнӧй грабительяс.
Интереснӧй комната — настӧящӧй сундук, ӧшиньястӧм ни ӧдзӧсъястӧм.
— А кыдзи нӧ сэтчӧ пырнысӧ, абуӧсь кӧ ӧшиньяс ни ӧдзӧсъяс? — ньӧти чуймытӧг, быттьӧкӧ сідз-тадз, юаліс Шатров.
— Кӧть сійӧ и сундук кодь, а пырны да петны сэтысь позьӧ кыкладорсянь: пӧдвалсянь, люк пыр, и библиотекаса книжнӧй шкап пыр.
Дона сувтіс Крыжлы тайӧ комнатаыс: уджысь бура мынтысис и сыысь, медым некодлы эг висьтавлы Яворын тайӧ сундук йывсьыс, уна жӧ мынтіс.
— Но, меным татшӧм гуся комнатаыд оз ков! — серӧктіс Шатров. — Ме ог пов грабительяссьыд.
Ставсӧ, мый вӧлі колӧ, Шатров тӧдмаліс нин.
Сійӧ сёрнитыштіс отставнӧй каменщиккӧд ещӧ некымын минута да муніс.
КЫЗЬ КЫКӦД ГЛАВА
Джон Файнлӧн мӧд отсасьысь бандеровец Хорунжий должен вӧлі вуджны границасӧ дзик Карпаты шӧрӧд вылі гӧраса районті, кӧні некод оз ов.
Но водзвыв артыштны позьтӧмторъяс вежисны ылі да сьӧкыд маршрутсӧ.
Сійӧ вуджис границасӧ медся уна йӧза местаті сідзи, кыдзи сыӧдз некод на эз вуджлыв: наводнение дырйи.
Зэв важысянь равниннӧй Закарпатьеса олысьяс ёна почитайтлісны тувсовъя Тиссаӧс да гӧраясса мукӧд юясӧс, прамӧякодь полісны наысь да овмӧдчылісны кыдз позьӧ ылӧджык налӧн берегъясысь.
Ужгородын, Мукачевоын, Береговоын оз ков повны ва туӧмысь.
Но сэтшӧм кар, кыдзи Вилкок, коді дзик Тисса бердын, быд тулыс полӧ аслас судьба вӧсна, кӧть сійӧс и кытшалӧма защитнӧй  дамбаӧн.
Закарпатскӧй низменность озыр важ руслоясӧн.
Гожӧмнас тайӧ ила оврагъяс, кӧні быдмӧны сук кустъяс.
Тулыснас сэті лёкысь ызгӧ гӧраяс вылысь лым ва — ловзьӧны юяс, кодъяс чышкӧны асланыс туй вылысь пуяс да тӧлктӧг овмӧдчӧм йӧзлысь керкаяс.
Но оз быд во тадзи овлы.
Тшӧкыдджыка гӧраяс вывсянь визувтысь юяс лючки-ладнӧ, йӧзыслы ыджыд ущерб вӧчтӧг нуӧны ассьыныс васӧ равнина вылӧ — Тиссаӧ.
Увтас Закарпатьелы сійӧ воыс вӧлі скӧр.
Тӧвнас гӧраясын уси вывті уна лым, а тулысыс нюжаліс, лои капризнӧй: кӧдзыд да шоныд, лымъя да зэра, шондіа да руа.
Май первой лунъясӧ гӧраясын вӧлі лымъя на да кынмаліс.
Настӧящӧй тулысыс воис друг, ӧти войӧн зэв ёна шондӧдіс.
Ыльнитіс шоныд зэр.
Сійӧ сывдіс лымсӧ джуджыд ущельеясысь, хребетъяс вылысь, пемыд вӧръясысь.
Верховина сьӧдӧдіс, вежӧдіс, лои тувсовъя.
Коли лун, мӧд, коймӧд, а зэр эз дугды.
Гӧраяс вывсянь ызӧбтіс верховинскӧй ва.
Увлань, долинаясӧ, мӧдӧдчис сы мында тувсов ва, быттьӧ ыльнитӧма быдса море.
Неыджыд лӧнь шоръяс лоисны бузгысь юясӧн.
Найӧ нуисны гӧраяс вылысь лыа, гальки, а сэсся и гырысь изъяс.
Посни юяс, кодъяс лӧня визувтӧны долинаяс пыдӧсті, лёкысь уськӧдчисны Тиссалань; жугӧдлісны посъяс, ойдӧдлісны садъяс, тыртлісны лыаӧн да гравийӧн муяс, жуглісны улын сулалысь хуторъяс, пӧдтісны скӧтӧс.
Страшнӧй лоис горнӧй ю, коді петіс паськыд равнина вылӧ.
Первой лунас жӧ Тисса зэв ёна ойдіс.
Регыд ваыс кутіс бузгыны дамбаяс вомӧн, кодъяс потшисны равнинасӧ.
Неыджыд сӧветскӧй кар Вилкок дорса первой дамбаыс пасьмуні, и ызгысь Тисса уськӧдчис сылань, кыті жугалі дамбаыс, да зэв регыдӧн ойдӧдіс паськыд места.
Лоис настӧящӧй море.
Спасательнӧй флотилияяс, кодъясӧс вӧлі котыртӧма чери кыйысьяслӧн пыжъясысь, моторнӧй катеръясысь да парусъясысь, мӧдӧдчисны ойдӧм районӧ.
Уна дас поездъяс, уна тысяча машинаяс эвакуируйталісны олысьяссӧ сійӧ местаясысь, кӧні виччыссис наводнение.
Сьӧкыд испытание уси Тисса веськыдвыв берегса олысьяс пай вылӧ.
Но ещӧ сьӧкыдджык вӧлі шуйгаладор берегын.
Украинецъяслы эз сэтшӧм сьӧкыд вӧв бӧрыньтчыны: матын кыпалісны карпатскӧй предгорьеяс, кодъясӧс эз вермы ойдӧдны ва.
А венгръяс мышкын шыльквидзис Ыджыд Венгерскӧй низменность, кӧні мыйвынсьыс лёкаліс Тисса.
Спаситчыны позьӧ вӧлі, сӧмын вуджан кӧ веськыдвывса джуджыд берегӧ.
Медводз петісны руа пемыд тисскӧй мореӧ венгерскӧй Варош сиктса олысьяс. Сиктыс вӧлі дзик граница бердын, Ленин нима сӧветскӧй колхозлы паныдӧн.
Туйсӧ налы индалісны колхознӧй Культура керкалӧн яръюгыд бияс да гӧраясын войбыд ыпъялысь бипуръяс.
Кӧнкӧ ю шӧрын пуръяс дінӧ локтіс сӧветскӧй катер.
Сійӧ босьтіс буксир вылӧ керйысь вӧчӧм пуръяс да сувтіс веськыдвыв берегӧ.
Венгръяс овмӧдчисны колхозникъяс ордӧ да Культура керкаӧ.
Спаситӧм венгерскӧй крестьяна пӧвстын, налӧн гӧтыръяс да челядь пӧвстын вӧлі и агроном Ференц Будаи, коді воӧма Будапештсянь служебнӧй делӧясӧн Варош сиктӧ наводнениеӧдз лун водзджык.
Тисса вомӧн ас вӧчӧм пур вылын лючки-ладнӧ вуджӧм бӧрын сійӧ некодӧн казявтӧг кытчӧкӧ воши, сэк кості кор пӧся встречайтісны венгръясӧс сӧветскӧй берегын.
Ференц Будаилӧн вӧліны подложнӧй документъяс.
Бандеровец Хорунжий присвоитіс аслыс не сӧмын йӧзлысь ним, но и национальность.
«Ковчеглӧн» настӧящӧй фамилияыс важӧн нин эз вӧв.
Иностраннӧй разведкаясса шефъяс радейтӧны сетавны асланыс тӧдчана агентъяслы татшӧмсикас гора, гӧгӧрвотӧм нимъяс.
Сійӧ жӧ войнас «Ковчег» гусьӧник торйӧдчис спаситӧм йӧз пӧвстысь да заводитіс действуйтны ӧтнас.
Кыдзи бӧрынджык тыдовтчис, сійӧ тӧдмасьӧма грузӧвӧй машинаса водитель Козловскийкӧд, кодӧс вӧлі мобилизуйтӧма угрожайтан районъясысь населениеӧс петкӧдӧм вылӧ.
Сійӧ пырис Козловскийлы дӧвериеӧ, виис сійӧс, босьтіс сылысь документъяссӧ да паськӧмсӧ, пуксис вына грузӧвик руль сайӧ.
Тайӧ «Ковчегыскӧд» и тӧдмӧдіс Алёна Смолярчукӧс пограничнӧй судьбаыс.
Со кыдзи тайӧ лоис.
Зэригӧн, войшӧр кадӧ витӧд застава ворота дорӧ матыстчис брезентӧн вевттьӧм ыджыд машина.
Заставаса дежурнӧй Волошенко, кодӧс корис часӧвӧй, тыдовтчис калитка дорын да электрическӧй пӧнарӧн югдӧдіс грузӧвиксӧ: шофёрскӧй кабина, кузов, номернӧй  знак.
— Мый лои, водитель?
Кытчӧ мунанныд? — стрӧга юаліс Волошенко.
— Тайӧ ме, Тарас! — кыліс нывбабалӧн нюркйӧдлана гӧлӧс; воӧм морт ньӧти эз шӧйӧвош дежурнӧйлӧн стрӧга юалӧмысь.
И та бӧрын грузӧвик кабинаысь ва му вылӧ чеччыштіс, паськӧмнас кышӧдчиг, нывбаба.
Гӧраяссянь пӧльтысь вой тӧв, коді вундыштіс кӧдзыд зэрӧн, нетшыштіс нывбаба юр вылысь капюшонсӧ, пешкыльтіс плащ пӧласӧ, и тыдовтчисны кузь гӧленя сапӧга кокъяс да мужскӧй ватник, мый вылӧ вӧлі тасмаалӧма салдатскӧй тасма.
Тайӧ вӧлі Алёна, старшина Смолярчуклӧн гӧтыр.
Волошенко пыр жӧ тӧдіс сійӧс гӧлӧс сертиыс, сы серти, кутшӧм кокниа сійӧ чеччыштіс ыджыд гӧп вомӧн.
Но сійӧ век жӧ эз петкӧдлы, мый тӧдіс Алёнаӧс.
Сійӧ вӧлі пыр сэтшӧм жӧ стрӧг, а гӧлӧсыс скӧр:
— Коді ті сэтшӧмыс?
Мый лои?
— Тайӧ ме, Тарас.
Эн ӧмӧй тӧд?
Бур рыт!
И сӧмын та бӧрын Волошенколӧн небзис сьӧлӧмыс да решитіс тӧдны Алёнаӧс.
— А, со коді тайӧ! — Сылы лои нимкодь, мый шуштӧм, пемыд войӧ сюри помка шмонитыштны, небзьӧдны сьӧлӧмсӧ. — Каитча, эг тӧд сразусӧ.
Видзӧда и мӧвпала, мый тайӧ кажитчӧ менам синъяс водзын?
Быттьӧкӧ Алёнушка кодь.
Но тайӧ кӧ, мися, сійӧ, миян скромницаным, то мыйла лоӧма царица кодь?
«Тайӧ ме!..» Хм!
Сідзкӧ тэ тайӧс шуин, Алёнушка?
Алёна серӧктіс.
Сійӧ зэв бура тӧдіс Волошенколысь характерсӧ: ни другӧс, ни врагӧс оз жалит, сералас сы вылын, мед сӧмын вӧлі сы вылӧ ичӧтик помка.
Ковмис кӧ сылы пӧжар кусӧдны, и сэні, би пытшкас, действуйтіс эськӧ гажаа сёрнитіг, шутитіг да шмонитігтыр.
Алёна ӧвтыштіс кинас:
— Дугды шмонитнытӧ, Тарас!
Некор ӧні меным.
Смолярчук тані?
— Кора тіянӧс, гражданка, вежливӧйджыка сёрнитны.
«Тарас»!
Кутшӧм ме тіянлы Тарас, ме кӧ выполняйта служебнӧй обязанностьяс! — Сійӧ сувтіс веськыда, матыстіс кисӧ фуражка кӧзырёк бердас: — Разрешитӧй представитчыны аслам став величиеӧн: заставаса дежурнӧй рядӧвӧй Волошенко!
— Больгысь тэ, а абу дежурнӧй!
— Правильнӧ, — паськыда нюмъялігтыр друг сӧгласитчис Волошенко. — Рад суровӧй товарищескӧй критикалы. — И сэсся серьёзнӧя, делӧвӧя нин содтіс: — Сідзкӧ, верӧснад интересуйтчан?
Смолярчук, тэнад шуд вылӧ, тані на, заставаын.
Корны?
— Кор.
Тэрыба!
— Мыйкӧ лоис?
— Но да.
Тэ ӧмӧй он тӧд? — Алёна бергӧдчис сылань, кӧні крута ляпкалісны Карпатскӧй гӧраяс да кӧні енэжсӧ юклӧдлісны гӧраясса юяс кодь чукльӧсь-мукльӧсь, кузь чардбияс. — Наводнение.
Тисса ойдӧма.
— А!.. Мунан спасательнӧй уджъяс вылӧ?
Мобилизуйтісны?
Кӧсъян верӧсыдкӧд прӧститчыны?
Пырысь-пыр кора тэнсьыд Андрейтӧ.
Электрическӧй пӧнарӧн шенасигтыр Волошенко крапнитіс-пӧдлаліс калиткасӧ.
Джуджыд забор сайын кыліс каменнӧй плитаясӧ каблукъясӧн котшӧдӧм, сэсся ставыс лӧнис.
Вӧлі сэтшӧм чӧв-лӧнь, мый Алёна бура кыліс, кыдзи бузгисны-шумитісны гӧраясын шоръяс, кутшӧм шуштӧма шувгисны пу йывъяс, кыдзи зэрыс сярӧдіс заставаса казармалӧн кӧрт вевтӧ, кыдзи муркйӧдліс гым.
И друг ставыс тайӧ — и гӧраясса шоръяслӧн бузгӧмыс, и гымалӧм-чардалӧмыс, и вӧрлӧн шувгӧмыс, и зэрӧмыс — дзикӧдз воши.
Нинӧм сэсся эз кыв Алёна.
Ставсӧ вевттис выль шы, коді кыліс застава дворсянь.
Подкова сапӧг тэрыба-тэрыба лыддьӧдліс каменнӧй плитаяс — ӧтиӧс, мӧдӧс... витӧдӧс... дасӧдӧс...
Алёна дугдіс лолавны.
Подкова сапӧг котшӧдіс пыр тэрыбджыка и тэрыбджыка.
Алёна эз нин вермы сулавны места вылас.
Сійӧ вунӧдіс дзик ставсӧ свет вывсьыс, кыліс сӧмын Андрейлысь матысмӧмсӧ да уськӧдчис сылы вона.
Калитка воссис, и тыдовтчис Андрей Смолярчук.
Сійӧ сэтшӧма тэрмасьӧма сы дінӧ, мый вунӧдӧма плавгыны плащсӧ да фуражкаасьны.
Кузь тушаа, паськыд пельпомъяса, морӧс вылас дзирдалысь орденъяса да медальяса, сувтіс сійӧ калитка дорӧ.
Сійӧ сюся видзӧдіс гӧтырыслы чужӧмас, кӧсйис тӧдмавны сы видзӧдлас серти, мый лоӧма.
Волошенко эз висьтав сылы, мыйла друг, войшӧр-войӧ, локтӧма заставаӧ Алёна.
Алёна синсӧ вештывтӧг видзӧдіс верӧс вылас.
Коляс во, дас, комын во, став олӧмыс прӧйдитас, и век жӧ некор оз вун со тайӧ Андрейыс, кутшӧмӧн аддзӧ ӧні сійӧс.
— Алёнушка!.. — Сійӧ воськовтіс калитка порог вомӧн, нюжӧдіс кисӧ да кутіс гӧтырсӧ кӧтасьӧм нильӧг пельпомӧдыс. — Тэ мый?
Мыйкӧ гортын лои?
— Нинӧм, Андрей, збыльысь, нинӧм! — пӧся да тэрыба шуис Алёна.
Кор верӧсыслӧн киясыс дугдісны топӧдны сылысь пельпомъяссӧ, Алёна содтіс шпыннялігтыр: — А тэ, вӧлӧмкӧ, полысь!
Эг чайтлы!
Ме думайті, пограничник век дась любӧй происшествие кежлӧ.
«Ме пограничник тані, граница вылын, а гортын... гортын ме прӧстӧй морт», — тадзи кӧсйис вочавидзны Алёналы Смолярчук.
Но сӧмын юаліс:
— Мый, гажтӧмчин?
Локтін видзӧдлыны?
Алёна видзӧдліс часӧвӧй вылӧ: вештыштіс ас дорсьыс верӧссӧ да серамсорӧн шуис:
— Видзӧд, кутшӧм верӧсӧй!
Оз ло сійӧторйыс, медым ме татшӧма зэригӧн тэ дінӧ заставаӧ весьшӧрӧ котралі!
Локті ӧні... прӧщайтчыны. — Сійӧ серӧктіс, топӧдіс верӧсыслысь кисӧ, ляскысис морӧс бердас чужӧмнас: эн пӧ верит, эн верит менам кывъяслы!
Но верӧсыс век жӧ веритіс.
— Прӧщайтчыны? — юаліс сійӧ ньӧжйӧник, пӧшти полігтыр.
— Но да.
Мобилизуйтіс райком.
Муна спасательнӧй уджъяс вылӧ.
Равнина вылын наводнение.
Аддзан, со и машина виччысьӧ менӧ.
И сӧмын сэки Смолярчук аддзис гӧтыр мыш сайсьыс ыджыд сьӧд грузӧвик да гӧгӧрвоис, мыйла Алёна воӧма татчӧ татшӧм сёрӧн.
Но и гӧгӧрвоӧм бӧрас сійӧ эз регыд миритчы сыкӧд, мый гӧтырыс мунӧ сы дінысь.
— Кодкӧд нӧ тэ мунан? — падъялігтыр юаліс сійӧ.
— Да со накӧд... менам бригадакӧд. — Алёна бергӧдчис машиналань да довкнитіс юрнас брезентӧн вевттьӧм сьӧд кузов вылӧ. — Ми дас нёльӧнӧсь.
Менӧ индісны бригадирӧн.
— А мый нӧ тэ сэні кутан вӧчны?
Кӧні кутан овны?
И вообщӧ, кыдзи нӧ тайӧ сідз?
Меным нинӧм эз висьтавны, эз предупредитны...
Алёна сьӧлӧмсяньыс серӧктіс:
— Эн тӧждысь, Андрюша!
Встретитан менӧ сэтшӧмӧн жӧ, кутшӧмӧс и колльӧдан.
Аддзысьлытӧдз!
— Энлы, Алёнушка!
Сійӧ топыда кутіс гӧтырыслысь кисӧ.
Сійӧ кӧсйис висьтавны мыйкӧ зэв важнӧйтор, тайӧс чувствуйтіс Алёна.
Сійӧ терпитны вермытӧма виччысис тайӧ кывъяссӧ, а верӧсыс нюжмасис, чӧв оліс.
Сідзи и сулалісны найӧ зэр улын, кӧтасьӧм чужӧмъяснас ӧта-мӧд бердас топӧдчӧмӧн.
Думыштны полан, вежон либӧ кыкӧс найӧ оз аддзысьлыны!
Во мысти либӧ вит во мысти, вермас лоны, ковмас тшӧкыдджыка да дырджык кежлӧ торйӧдчывлыны, но век жӧ найӧс терпитны лоӧ кокниджык, первой янсӧдчылӧм дорысь.
Сьӧкыд торйӧдчыны буретш ӧні, кор велалісны ӧта-мӧд дінас, кор шыльӧдісны асланыс характеръясысь став чукыръяссӧ.
...Зэр ӧддзис.
Сэні, ылын равнина вылын, кӧні бушуйтіс ойдӧм Тисса, дугдывтӧг гымаліс да чардаліс.
Грузӧвиклӧн брезент вевт вывті визувтіс ва.
Шофёр включайтіс да выключайтіс подфарникъяс, заведитліс да кусӧдліс моторсӧ, а Смолярчук да Алёна век на прӧщайтчисны.
Дзуртыштіс калитка, и тыдовтчис Волошенко, коді пельпом вылас плавгӧма плащ-палатка, а киас кутіс пӧнар. Сійӧ шуис:
— А, ті век на онӧ вермӧй торйӧдчыны!
Алёна серӧктіс, мыджсис кияснас верӧсыслы морӧсас, зілис торйӧдчыны.
Верӧсыс эз лэдз сійӧс, шӧпкӧдіс:
— Смотри!
Волошенко веськӧдіс пӧнар югӧрсӧ веськыда старшина вылӧ:
— Верӧс ёрт, колӧ жӧ и честь тӧдны, лэдзӧй гӧтыртӧ вӧля вылӧ, а то, аддзанныд, весиг грузӧвикыс и то скӧрысла эргӧ.
Алёна мынтӧдчис, медбӧрын, Смолярчук сывтырйысь, котӧртіс машиналань.
— Аддзысьтӧдз, Андрей! — грузӧвик подножка вылӧ чеччыштігмоз горӧдіс сійӧ.
Шофёр лэдзис сцепление педальсӧ, сетіс газ, и машина друг, быттьӧ дыр сулалӧм бӧрын вӧв, тӧвзьыштіс застава дорысь, пемыдсӧ кык кузь югӧрӧн вундігтыр.
Смолярчук, Волошенко да часӧвӧй чӧв олігтыр видзӧдісны ылыстчысь машиналӧн сигнальнӧй бияс вылӧ, и на пӧвстысь быдӧн, кӧнкӧ, думайтіс сы йылысь, мый оз позь висьтавны кывйӧн.
— Эк!.. — ышловзис Волошенко.
Сійӧ лэдзис фуражкасӧ син дорӧдзыс, гыжйыштіс балябӧжсӧ, ышловзис да мӧдӧдчис заставаӧ.
Муніс и Смолярчук.
А часӧвӧй кытшовтіс застава гӧгӧр, бӧр локтіс ворота дорӧ да сэтчӧ сувтіс.
Сійӧ видзӧдліс сэтчӧ, кӧні неважӧн сулалісны Смолярчук да Алёна, нюммуніс да мӧдӧдчис водзӧ...
Сизим лун да вой йӧзыс тышкасисны Тиссакӧд.
Кӧкъямысӧд лунас ушат дорысь моз киссьысь зэр дугдіс.
Тайӧ кад кежлас гӧраясысь став лымйыс сылі.
Карпаты сьӧдӧдіс да вежӧдіс нин тувсов шонді улын, коді югдӧдіс да шонтіс сідзи, быттьӧ нинӧм эз вӧв.
Сӧстӧм небесаын водз асывсянь сёр рытӧдз эз петкӧдчыв ни ӧти кымӧртор.
Ямис да сӧдзыштіс Тиссалӧн гудыр ваыс.
Вочасӧн ямисны гӧраяссянь визувтысь шоръяс.
Кушинъясын тыдовтчалісны гырысь изъяс, кодъясӧс вайис татчӧ ваыс Верховинаса ущельеясысь.
Берегдорса муяс вылын, садъясын, туйяс да сиктса уличаяс вылын тырыс вӧлі гальки.
Тисса вомӧн вӧчӧм посъяс дорын чурвидзисны еджыдӧдз быгалӧм вужъяса пуяс: бадьяс, топольяс, яблоняяс, грушаяс.
Мыйта на лёк эськӧ вӧчис садьсӧ воштӧм Тисса, йӧзыс кӧ эз потшны сылы туйсӧ!
Мыйӧн сӧмын спасательнӧй уджъяс помасисны, Алёна мӧдӧдіс бригадасӧ.
Ӧти лун мысти, кор отчитайтчис наводнениекӧд тышкасьӧм кузя вӧчӧм удж йывсьыс главнӧй штаб водзын, сійӧ и ачыс мӧдӧдчис гортас.
Муніс пӧпутнӧй машинаӧн.
Вунӧдны оз позь сійӧ лунъясся карпатскӧй туйяс!
Колонна бӧрся колонна, быттьӧ тулысын турияс, кыссисны гортаныс, орчча областьясӧ, грузӧвӧй машинаяс: Львовщинаӧ и Тернопольщинаӧ, Дрогобычӧ и Станиславӧ, Черновицыӧ и Кишинёвӧ.
Кӧшъяса стрелаяссӧ небесалань чургӧдӧмӧн, еджыд гусеницаяснас дзирдалігтыр мунісны экскаваторъяс, кодъяс зэв бура уджалісны.
Не кӧ найӧ, эз эськӧ вӧв сэтшӧм ӧдйӧ вӧчӧма защитнӧй  дамбаяс.
Зэв гырысь амфибияяс, кодъясӧн веськӧдлісны салдатъяс, кыскисны закарпатскӧй туйяс кузя ассьыныс зэв ыджыд панцирьяссӧ.
Мыйта йӧзӧс пайӧ спаситісны!
Прӧйдитісны ӧта-мӧд бӧрсяыс кит модаа понтонъяс, кодъясӧс грузитӧма тягачьяслӧн прицепъяс вылӧ.
Зэв уна йӧз, машинаяс да скӧт вуджисны тайӧ лайкъялысь понтонъяс вывтіыс.
Пельпомъяс вылас кӧрт зыръясаӧсь сьылігтырйи мунісны Тисса бердса му вылысь пехотинецъяслӧн да сапёръяслӧн батальонъяс.
Кутшӧм ыджыд бойясын найӧ венісны!
Закарпатьеса, Прикарпатьеса, Украиналӧн асыввыв да рытыв-лунвыв областьясысь став каръясса доброволецъяслӧн лыдтӧм уна полкъяс мунісны гортъясаныс; налӧн соді эскӧм сыӧ, мый ӧтвылысь действуйтысь вок котыр кодь йӧз венны позьтӧмӧсь, мый найӧ вермасны вӧчны чудесаяс, кодъясӧс оз вермыны вӧчны торъя йӧз.
Машинаыс, мыйӧн Алёна воис гортас, вӧлі зэв гырысь дас кӧлесаа, таран кодь буфера, решёткаалӧм фараяса куим тоннаа вездеход. Кронштейнӧ гӧгрӧс зеркалӧкӧд орччӧн вӧлі сюйыштӧма первойя тувсов дзоридзьяс.
Тайӧ стрӧга муралысь лесовозсӧ, кодысь туй бокӧ кежлісны паныдасьысь машинаяс, Алёна сувтӧдіс Вилкок карса ӧти улича вылын.
— Ті кытчӧ мунанныд, водитель ёрт? — ньӧжйӧник юаліс Алёна. Сійӧ думсьыс аттьӧаліс нин тайӧ мортсӧ, коді вермис вайӧдны сійӧс гортас кык-куим часӧн.
Водитель эз сразу вочавидз.
Сійӧ перйис сигарета, небзьӧдіс сійӧс маслӧӧсь чуньяс костас да ӧзтіс зажигалкаӧн.
И сӧмын та бӧрын сійӧ бергӧдіс юрсӧ Алёналань да, цыганлӧн кодь зэв сьӧд синъяссӧ читкыртӧмӧн, видзӧдліс сы вылӧ да юаліс:
— А ті кытчӧ кӧсъянныд мунны, пассажир ёрт?
— Яворлань.
Абу пӧпуттьӧ миянлы?
— Пӧпуттьӧ, — вочавидзис водитель. — Пуксьӧй.
Колӧ шуны, миянлы вӧлі эськӧ пӧпуттьӧ, ті кӧ весиг решитінныд мунны Тӧлысь вылӧ либӧ Марс вылӧ, — кабина ӧдзӧссӧ восьтігмоз гажаа содтіс сійӧ.
Водительлӧн бӧръя кывъясыс эз кажитчыны Алёналы.
Сійӧ дугдіс нюмъявны, зумыштчис да вешйыштіс лесовоз дорысь туй бокӧ.
Абу, Алёналы абу пӧпуттьӧ татшӧм вывті нин варов шофёрыскӧд.
Мед ӧтнас мунӧ, а сійӧ виччысяс мӧд машинаӧс.
А шофёр быттьӧ эз и казяв пассажиркалысь вежсьӧмсӧ, чышкаліс фуражканас пружиннӧй пуклӧс вылысь буссӧ да водзӧ сёрнитіс:
— Быд мортлы ӧні тіянкӧд пӧпуттьӧ, спасатель ёрт.
Ті ӧд тышкасинныд наводнениекӧд, спасайтінныд вӧйысьясӧс да бедаӧ веськалӧмаясӧс.
Эг ӧшибитчы?
Ставсӧ тайӧс висьталігӧн водитель сэтшӧм мичаа видзӧдліс Алёна вылӧ, сэтшӧм дружескӧя нюмъёвтіс, мый Алёналы лои яндзим, и сійӧ вочавидзис сылы меліа нюмъялігтыр:
— Кыйсьысьыд кыйсьысьтӧ ылісянь аддзӧ.
Ті спасатель жӧ?
Эг ӧшибитчы?
— Стӧча тӧдінныд.
Тысяча сё мортӧс нуи ойдӧдӧм районъясысь безопаснӧй местаясӧ.
Тысяча сё сьӧлӧм кутасны нэм чӧжыс казьтывны менӧ бур кывйӧн, сины меным здоровье да шуд.
Пуксьӧй регыдджык, энӧ воштӧй весьшӧрӧ кадсӧ! — шуис водитель.
Алёна збоя пуксис кабинаӧ шофёркӧд орччӧн:
— Ыджыд аттьӧ тіянлы!
Ті кӧ эськӧ тӧдінныд, кутшӧма ме тэрмася гортӧ!
— Нинӧмысь на ӧні аттьӧавнысӧ... ог тӧд, кыдзи тіянӧс шуӧны-величайтӧны.
Туйыс миян кузь: верма вайӧдны тіянӧс местаӧдз дзоньвидзаӧн, верма и кытчӧкӧ путкыльтны, кӧть и ачым тайӧс ог кӧсйы.
— А ті мунӧй асланыд вӧля серти, некутшӧм случайностьястӧг.
Позьӧ сідзи?
— Мый нӧ, колӧ старайтчыны. — Сійӧ лэдзис кепкасӧ син вылас, довкнитіс юрнас: — Ладнӧ, вайӧда тіянӧс, кыдзи вайӧді эськӧ рӧднӧй мамӧс либӧ... невестаӧс.
Кыдзи тіянӧс прикажитанныд величайтны?..
— Алёна...
Алёна Ивановна Смолярчук.
А тіянӧс... кыдзи тіян овныд?
— Рад тӧдмасьны, Алёна Ивановна.
А менӧ шуӧны... — Сійӧ чӧв олыштіс шпыннялігтыр. — Менӧ кӧть гырничӧн шуӧй, сӧмын пачӧ энӧ сюйӧй.
Алёна серӧктіс.
Сылӧн ёна серавны радейтӧмыс вӧлі важӧнся тырмытӧмторйӧн нин.
Муртса кӧ кылас тешкодьджык кыв, кодкӧ кӧ петкӧдлас чуньсӧ, Алёна заводитас сьӧлӧмсяньыс дыр серавны.
Серам вӧснаыс мукӧддырйиыс лолісны гӧгӧрвотӧмторъяс: медводз тӧдмасигӧн Алёнаӧс частӧ лыддьылісны кокни мывкыдаӧн.
Татшӧм кокни мывкыдаыдкӧд быдторсӧ позьӧ вӧчны!
Но мыйӧн сӧмын Алёнакӧд сёрнитысьяс заводитлісны пӧртны олӧмӧ ассьыныс чайтӧмъяссӧ, пӧлучайтлісны сэтшӧм отпор, мый дыр сэсся яндысьӧмӧн нюмъялісны, довкйӧдлісны юрнас: «Кутшӧма ӧшибитчи!
А ӧд первойсӧ кажитчис сэтшӧм кокни мывкыдаӧн».
Татшӧм сяма гӧгӧрвотӧмторъясыс эз волыны сьӧлӧм вылас и Алёналы.
Торйӧн нин сы вӧсна, мый татшӧмторъяссьыс мыжанас сійӧ век лыддьыліс асьсӧ.
Сразу кӧ эськӧ кутіс асьсӧ серьёзнӧя, эз кӧ эськӧ серав быд пустяксьыс, некод эськӧ, дерт, эз думыштлы нападайтны сы вылӧ.
Алёна унаысь сетліс кыв — кутны асьсӧ омӧля тӧдса йӧзкӧд, торйӧн нин мужчинаяскӧд, важнӧя, но век торкліс тайӧ кӧсйӧмсӧ.
Аслас пассажиркаӧн любуйтчигтыр водитель шуис:
— Опаснӧй тіян серамныд, Алёна Ивановна.
Татшӧм серамсӧ вӧтӧн аддзылӧны найӧ, кодъяс мӧвпалӧны любовь йылысь.
Шуам, ме.
Алёна эз думайт, мый сылӧн пӧпутчикыс вӧлӧма сэтшӧм варов.
Сылӧн гырысь сьӧд синъясын, кодъясӧс мичаа тӧдчӧдӧма сук синкымъясӧн да тупкыштӧма пашкыра синлысъясӧн, тӧдчисны тӧлк да любопытство.
Узьтӧмла мудзӧм, бусӧссьӧм, бриттӧм чужӧмыс сылӧн век жӧ вӧлі мича.
Сылӧн ортсыса ӧбликын медводз шыбитчис синмад ӧкуратность.
Юрас кепкаыс важ, маслӧӧсь, рака ныр кодь мисьтӧм кӧзырёка, но сы улын юрсиыс сӧстӧм, мичаа сыналӧма.
Дзескыд важиник пинжак да клеткаяса фланелевӧй  дӧрӧм зэлӧдӧмаӧсь паськыд пельпомъяссӧ, но вылыс дӧрӧм сосвомдорӧдыс тыдыштӧ сӧстӧм трикотажнӧй  бельё.
Няйт киясыс увереннӧя да кужӧмӧн действуйтӧны рульӧн да скоростьяс вежлалан рычагӧн, но кипыдӧсъясыс абу гаддьӧсьӧсь, и кисьыс гыжъяссӧ мичаа шырӧма.
Ставсӧ тайӧс казяліс Алёна аслас привычка серти видзӧдны йӧз вылӧ, казявны налысь сійӧс, мый тшӧкыда оз казявны мукӧдъяс.
Водитель кунис синсӧ да шогпырысь довкйӧдлыштіс лӧсьыд юрнас:
— Ок и ак!
Эг на удит ме, Алёна Ивановна, кӧть и меным комын арӧсысь нин унджык, испытайтны любовнӧй шудсӧ, сы вӧсна и пола тіян серамысь. — Сійӧ перйис пинжак зепсьыс «Верховина» да вомнас кыскис пачкасьыс сигарета.
Ӧзтіс да синбӧжнас стрӧга видзӧдліс орччӧн пукалысь ныв вылӧ: — Кымын арӧс тіянлы?
— Кызь куим тыри.
— Но, а кыдзи ті любовь йывсьыс... мечтайтанныд?
Алёна висьталіс, мый сылы нинӧмла та йылысь думайтны, сы вӧсна мый сійӧ любитӧ нин.
Верӧссӧ любитӧ.
Водитель эз шогӧ усь, эз вошты сы дінӧ воддза интерессӧ.
— Со вӧлӧм мый!
Сідзкӧ, ті, Алёна Ивановна, верӧссайынӧсь нин! — шуис сійӧ. — Тайӧс кӧ эськӧ тӧді, эг и пуксьӧд тіянӧс аскӧд орччӧн.
— Ме верма веськӧдны тіянлысь ӧшибкатӧ.
Сувтӧдӧй машинасӧ.
Шофёр шеныштіс кинас:
— Кадыс дона.
abu
Пукалӧй нин, кӧть ті и верӧссайынӧсь.
Сідзкӧ, рӧднӧй верӧс дінад тэрмасянныд?
И дыр ті сыкӧд энӧ аддзысьлӧй?
Водитель чужӧм водзын кыптіс Алёналӧн сизим чунь — вит шуйга кисьыс да кык веськыдсьыс.
— Сизим тӧлысь?
Алёна пыркнитіс юрнас.
— Сизим вежон?
— Сизим лун да вой! — серӧктіс Алёна.
— О, быдса вежон?
И кыдзи нӧ верӧсыд лэдзис тіянӧс та дыра кежлас?
— Мед видліс не лэдзны! — шпыньмуніс Алёна.
Водитель лэдзис рульсӧ, кутіс шенасьны Алёна вылӧ кыкнан кинас, вӧчис сэтшӧм чужӧм, быттьӧ паньыштіс зэв курыдтор:
— Ог, Алёна, ог нин вежав тэнад верӧслы!
Абу менам вкус серти сійӧ бӧрйӧма аслыс гӧтырсӧ.
Тӧдан, кутшӧм гӧтыр йылысь ме мечтайта?
Ме кӧ шуа: «Маруся, ветлам али огӧ талун кино вылӧ»?, сійӧ должен вочавидзны: «Кыдзи кӧсъян, мусаӧй».
Ме кӧ сылысь мӧдысь юала: «Маруся, позьӧ меным ӧтнамлы ветлыны кино вылӧ?», сійӧ бара должен вочавидзны: «Кыдзи кӧсъян, мусаӧй».
— Со мыйла ті ӧнӧдз на мечтайтанныд любовь йылысь!
Алёна серӧктіс, и бара сійӧ кажитчис зэв прӧстӧйӧн, кокни мывкыдаӧн.
Водитель повтӧг любуйтчис сыӧн, мӧвпаліс, сыкӧд орччӧн пукалысь красавицаӧс окыштны ӧні жӧ али бӧрынджык, кор туй вылас сюрас лӧсьыдджык места.
Алёна гӧгӧрвоис тайӧс, дӧгадайтчис, дугдіс серавны да кыв ни джын шутӧг ланьтіс кабина пельӧсӧ.
Сылӧн чужӧмыс лоис вывті стрӧг.
Алёналӧн мудеритӧмыс эз действуйт водитель вылӧ.
Сійӧ шпыньмуніс.
«Ышнясьӧ, — решитіс сійӧ. — Лэптӧ ассьыс донсӧ.
Мый нӧ, ышнясьыштам и ми».
Сійӧ бергӧдчис Алёнаысь, кутіс дзоргыны-видзӧдны туй вылӧ.
Сылӧн чужӧмыс лои высокомернӧй, серамсора-зывӧктана.
Алёна таысь эз дӧзмы.
Вочасӧн сійӧ успокоитчис да пыр радпырысьджык видзӧдлывліс ӧшиньӧд, равниннӧй  мулӧн медбӧръя километръяс вылӧ.
Регыд, со эсійӧ ыджыд лесхимзавод саяс, Тисса вомӧн вӧчӧм стальнӧй пос сайын, заводитчас Алёналӧн край — рӧднӧй Яворщина.
Мыйкӧ дыра мунісны сёрниттӧг.
Вӧлі ылӧдз тыдалӧ — бура кык километр сайӧ.
Алёна лэдзчысис пуклӧс мыш вылӧ да, аслас мӧвпъяслы нюмъялігтыр, наслаждайтчис полнӧй душевнӧй  покойӧн.
Час кык мысти сійӧ лоӧ гортас, кутлас батьсӧ да окыштас Андрейӧс.
Кутшӧм налы кыкнанныслы нимкодь лоӧ, кыдзи горӧдасны ӧттшӧтш: «Воис, воис!».
Андрей топӧдас сылысь юрсӧ аслас сарӧгӧсь паськыд кипыдӧсъяснас, окыштас вомдоръяссӧ, кыпӧдас сійӧс, качӧдлас вывлань, бӧр кутас да топӧдас морӧс бердас.
— Мый ланьтін, ичмонь? — сідз-тадз юаліс водитель.
Сійӧ дӧзмис чӧв овны да виччысьны.
Алёна неокотапырысь эновтліс ассьыс мӧвпъяссӧ, нарошнӧ вӧчӧм унзіль синъясӧн видзӧдліс шофёр вылӧ да веськодя шуис:
— Ун локтӧ.
Вежон чӧж эг узьлы морт ногӧн.
Некымын секунда мысти сійӧ копыртіс юрсӧ, кунис синъяссӧ, быттьӧкӧ вугыртіс.
Збыльысьсӧ сійӧ эз вуграв: джынвыйӧ куньӧм синлапъяс костӧдыс сюся видзӧдіс орччӧн пукалысь шофёр бӧрся, коді кажитчис сылы опаснӧйӧн да вывті мудерӧн.
Прӧйдитісны километр вит.
Шофёр кутіс асьсӧ лӧня да бура, эз приставайт Алёна дінӧ, а сэсся лои сэтшӧмтор, мый пыр жӧ сайӧдіс Алёналысь став полӧмсӧ.
Машина муніс векни долинаті, стӧчджыка — ущельеті, Тисса берег пӧлӧн, государственнӧй граница пӧлӧн: нюжӧдан китӧ — и инман камышысь вӧчӧм потшӧсӧ, запретнӧй пограничнӧй зона линияӧ.
Неыджыд населённӧй пункт прӧйдитӧм бӧрын граница кежис Тисса дорысь гӧраясӧ да муніс Полонинылань главнӧй карпатскӧй хребетъясті чукльӧдлігтыр.
Тані, пограничнӧй районысь петанінын, вӧлі контрольно-пропускнӧй пункт.
Став закарпатскӧй шофёръяс тӧдісны сы йылысь да ылісянь на чинтылісны ӧдсӧ, эз виччысьны, кор шлагбаум тупкас туйсӧ.
Лесовоз, ӧдсӧ чинтытӧг, петіс посёлокысь да сідзи жӧ кутіс тӧвзьыны водзӧ, кӧть контрольно-пропускнӧй  пунктӧдз коли кыксё метрысь не унджык.
Милиционер, коді сулаліс кыпӧдӧм шлагбаум дорын, сюся видзӧдіс матысмысь машина вылӧ.
Кор гӧгӧрвоис, мый сійӧ оз кӧсйы сувтны, кыскыштіс гезсӧ да тупкис туйсӧ шлагбаумӧн — сера кыз брусӧн.
Алёна думайтіс, мый лесовоз друг сувтас, да мыджсис кокъяснас, и сэк жӧ сук синлысъяс увдортіыс сійӧ видзӧдліс водитель вылӧ.
Чужӧм вылас эз нин тӧдчы ни нюмъялӧм, ни ышнясьӧм.
Сійӧ вӧлі страшнӧй: сырмысь банбокъясас чепӧсйӧмаӧсь еджыд чутъяс, вомдоръяссӧ курччӧма, синъясыс лӧгӧсь.
Алёна чуймис, мыйла друг вежсис шофёрлӧн чужӧмыс.
Мый лои?
Здук мысти сійӧ ещӧ ёнджыка чуймис.
Сійӧ аддзис, кыдзи веськыд кисӧ шофёр тэрыба сюйис пинжак зептас да джынвыйӧ перйис сэтысь ыджыд сьӧд пистолет.
«Мый сійӧ вӧчӧ?
Мыйла?» — мӧвпыштіс Алёна.
И сэк жӧ сійӧ гӧгӧрвоис шофёрлысь асьсӧ дорйыны кӧсъян тайӧ движениесӧ.
Сӧмын нечистой сӧвестя, лёк морт, враг, коді дась вины быдӧнӧс, сы туй вылӧ сувтысьӧс, вермас тадзи инстинктивнӧя кватитны оружие.
Шофёр лэдзис пистолетсӧ важ местаас, нетшыштіс кисӧ зеп дорсьыс, полігтыр видзӧдліс вугралысь Алёна вылӧ да личкис тормознӧй педаль.
Милиционер эз виччысь, кор машинаыс сувтас, друг мыйлакӧ шеныштіс кинас, горӧдіс:
— Мӧдӧс чайті!
Мун водзӧ!
Алёна кӧсйис горӧдны: «Сулавлӧй!», кӧсйис чеччыштны кабинаысь, но милиционер кыпӧдіс нин шлагбаум, и лесовоз тӧвзьыштіс водзӧ.
Сійӧ ещӧ ӧдйӧджык кутіс тӧвзьыны Тисса пӧлӧн.
«Мый нӧ вӧчны?» — воддзамозыс синсӧ восьтывтӧг мӧвпаліс Алёна.
Водзвылын, Верховинаын, перевалъяс вылын, абуӧсь нин ни пограничнӧй, ни милицейскӧй постъяс.
Некод сэсся оз сувтӧд лесовозӧс.
А мый эськӧ...
Джынвыйӧ тупкӧм синлапъяс костӧдыс Алёна гусьӧник видзӧдліс водительлӧн польдчыштӧм зеп вылӧ, метитчис, арталіс, оз-ӧ позь босьтны пистолетсӧ сідзи, медым тайӧс эз казяв шофёр.
Оз, оз позь: пыр жӧ кылас, мыйӧн сӧмын сюяс сы зептӧ кисӧ.
Мый нӧ вӧчны?
Колӧ кыдзкӧ ылӧдны сійӧс, кватитны зепсьыс пистолетсӧ да сразу жӧ, кыв ни джын шутӧг, лыйны.
Сӧмын тадзи.
Тайӧс кӧ сійӧ оз вӧч, сійӧ кӧ оз смелмӧдчы лыйны, то шофёр бӧр мырддяс сылысь пистолетсӧ да ачыс лыяс.
«Лыя», — решитіс Алёна.
Алёна видзчысигтыр, сантиметр бӧрся сантиметр матыстчис водительлань.
Шофёр нинӧм эз казяв, сюся видзӧдіс туй вылӧ.
Алёна ньӧжйӧник, быттьӧкӧ унйывсьыс, нёровтчис сылань.
И кор Алёна пӧшти матыстчис нин шофёр дінӧ, кор лӧсьӧдчис раснитны сы зептысь пистолетсӧ, ён ки топӧдіс сылысь пельпомсӧ да кыліс шмонитан гӧлӧс:
— Ныртӧ жугӧдан, Алёна Ивановна.
Садьмы!
Алёналы быть ковмис веськӧдчыны, пыркнитны юрсӧ да меліа нюмъёвтны.
Ӧні сы киӧ коли сӧмын ӧти оружие — мудерлун.
— Извиняйтча.
Гӧститӧдӧй сигаретаӧн, «Гырнич» ёрт, а то бара унмовся.
Алёна сэтшӧма нервничайтіс, мый весиг сигаретаыс, кодлысь дуксӧ эз вермы терпитны, эз кажитчы ӧні зывӧкӧн.
Мудеритны кӧ, мудеритны нин помӧдз!
Алёна ньӧти чукрасьтӧг куритіс дука сигарета, тшын пырыс видзӧдлывліс орччӧн пукалысь вылас.
Но и тайӧ сылы кажитчис этша, медым бӧбйӧдлыны шофёрӧс.
— А тэныд, Алёна, мунӧ куритчӧмыс, — шуис водитель. — Важӧн куритан?
— Верӧссайӧ мунӧмсянь.
Мужикӧй велӧдіс.
— А вина юны сійӧ тэнӧ велӧдіс?
Думсьыс Алёна скӧраліс ас вылас сыысь, кутшӧм лёктор сійӧ ас йывсьыс висьталӧ, но шуис:
— Водкатӧ ме важӧн нин, верӧссайӧ петтӧдз на, юлывлі.
— Сідзкӧ, гашкӧ, юыштам?
Менам эм.
— Ог, ме терпита нин.
Гортын лӧсьыдджыка водкаыд юсьӧ.
Пыралам миянӧ — гӧститӧда.
Алёналӧн планыс вӧлі прӧстӧй: пыртӧдны «Гырничӧс» гортас да, удобнӧй здук аддзӧм бӧрын, предупредитны да корны пограничникъясӧс.
Вӧлі пемыд нин, кор ыджыд лесовоз видзчысьӧмӧн, медым не пӧрӧдны омӧлик потшӧссӧ, сьӧкыдпырысь писькӧдчис векньыдик ӧградаӧд да, вынйӧра моторнас ньӧжйӧник мургигтыр, пырис лесник дворӧ.
Алёналӧн батьыс сулаліс кильчӧ вылас да, важиник кучик куртка зептас кияссӧ сюйӧмӧн, сотчӧм калляннас тшынасиг, зумыштчӧмӧн видзӧдіс виччысьтӧм да кортӧм гӧсть вылӧ.
Но кор грузӧвик кабинаысь чеччыштіс Алёна, сійӧ пыр жӧ гажмис.
Сійӧ лэптіс юр весьтас вушйӧм турунвиж шляпасӧ да нюмъялігтыр мӧдӧдчис нылыслы паныд.
Батьсӧ кутлігӧн Алёна удитіс вашнитны сылы кык кыв: «Юӧрт заставаӧ».
Батьыс эз гӧгӧрво, мый шуис нылыс.
Но Алёна ӧлӧдіс синнас, и батьыс выльысь эз юав.
Алёна эз кут рискуйтны да водзӧ нинӧм эз висьтав батьыслы, виччысис удобнӧйджык здук.
Выдержка — абу медбӧръя качество повтӧм да бдительнӧй мортлӧн.
Эз книгаяс серти, эз кыськӧ воӧм йӧзлӧн висьтъяс серти велӧдчы Алёна бдительностьӧ, повтӧмлунӧ да выдержкаӧ.
Граница бердын олӧм, пограничникъяскӧд быд лун паныдасьлӧм да, медбӧрын, сійӧторйыс, мый Алёна лои гӧтырӧн Андрей Смолярчуклӧн, коді кутіс нелямын нарушительӧс, — ставыс тайӧ вӧчис сійӧс границабердса повтӧм салдатӧн, коді надёжнӧя видзӧ заставалысь тылсӧ да сы гӧгӧрса местаяссӧ.
— Тэ он на узь, бать?
Дивӧ, — сералігтыр горӧдіс Алёна.
Сійӧ бергӧдчис шофёрлань, коді сулаліс сысянь кык воськов сайын, да шуис: — Тайӧ... тайӧ... — ланьтіс, мудера нюммуніс, — менам друг да тӧдса.
Шу сійӧс Гырничӧн, но пачӧ эн сюй.
«Гырнич» нюжӧдіс лесниклы кисӧ, висьтасис:
— Козловский.
Абу вок, и абу сват, и весиг абу рӧдня знаменитӧй артистлӧн.
Прӧстӧ сідз...
Козловский.
Иван Васильевич кутліс гӧстьлысь кисӧ да радпырысь пыртӧдіс сійӧс гортас, петкӧдліс мыссян доз, коді сулаліс прихожӧйын, сетіс майтӧг, кичышкӧд:
— Мыссьӧй, а ми нывкӧд ужын лӧсьӧдам.
Узьны миянӧ кольччанныд?
— Миянӧ, бать, миянӧ! — кыліс Алёналӧн гӧлӧс. — Тэ мун вод, ме ачым ужынсӧ лӧсьӧда.
Энлы, нӧрӧвитлы: лэччыв кӧбрегӧ да вай кольӧм вося вина тыра кӧрзинасӧ.
— Ладнӧ, ветла.
Иван Васильевич кисьтіс мыссян дозйӧ ва, ӧшӧдіс гӧстьлы пельпом вылас гӧрд петукъясӧн вышивайтӧм кичышкӧд да тэрмасьтӧг петіс.
Орчча комнатаын сійӧс виччысис Алёна — гырысь синъяса, кельыд чужӧма да решительнӧй:
— Бать, тайӧ лёк морт.
Оружиеа.
Висьтав Андрейлы.
Прӧстӧя, естественнӧя сёрнитіс «Ковчегкӧд» старик.
Ни синъяснас, ни движениенас, ни гӧлӧснас — нинӧмӧн сійӧ эз петкӧдлы ассьыс ёна тӧждысьӧмсӧ, и век жӧ «Ковчег» сюся видзӧдліс лесник вылӧ, кор сійӧ петіс прикожӧйысь.
Збыльысь-ӧ сэтшӧм бур сьӧлӧма старикыс?
Кӧбрегӧ сійӧ мунас али мӧдлаӧ?
«Ковчег» некодлы эз дӧверяйт, быдторйысь поліс, пыр вӧлі дась встретитны медся бур сьӧлӧма мортын ассьыс смертельнӧй врагӧс, чувствуйтіс сӧветскӧй му вылын асьсӧ бокӧвӧйӧн, и та вӧсна сійӧ эз вӧв спокойнӧй весиг тані, кӧні сійӧс сэтшӧм бура примитісны.
Мыйӧн сӧмын лесник петіс, «Ковчег» уськӧдчис ӧдзӧс дорӧ, кутіс кывзысьны.
Но весиг сылӧн важысянь тренируйтӧм, сюсь пельыс эз кыв Алёналысь кывъяссӧ, кодъясӧс сійӧ вашнитіс батьыслы.
Нинӧм эз гӧгӧрво «Ковчег», но век жӧ тӧждысис.
Мыйла друг вашкӧдчӧны?
Мый Алёна висьталіс батьыслы?
Эз-ӧ мӧдӧд сійӧс милицияӧ либӧ пограничникъяс дінӧ?
«Ковчег» сюйис кисӧ зептас, видліс пистолетсӧ да гурйыв восьтіс ӧдзӧссӧ.
Но ая-ныла спокойнӧя нин сулалісны комната шӧрын да лӧсьӧдчисны вольсавны пызандӧра.
«Фу, дурак!
Муртса эг садьӧс вошты повзьӧмла», — шпыньмуніс «Ковчег» да перйис зепсьыс кисӧ.
— Аттьӧ, — шуис сійӧ гораа, — мысси бура!
Папаша, кӧні нӧ винаыд?
— Ветла, ветла!
Иван Васильевич босьтіс пӧнар, ӧзтіс сись да гӧрбыльтчӧмӧн мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
«Ковчег» куритіс сигарета, нюмъялігтыр видзӧдіс гӧрдӧдыштӧм Алёна вылӧ, коді нуаліс буфетысь пызан вылӧ тарелкаяс да стӧканъяс, но ачыс «Ковчег» эз вӧв тані, а сэні, лесник дорын.
Со старик чушкис-муніс аслас киссьӧм башмакъяснас прихожӧйті, со тэрмасьтӧг, видзчысьӧмӧн кутіс лэччыны кильчӧ поскӧд.
«Ковчег» ньӧжйӧник, медым Алёна эз кыв, ышловзис.
Ставыс, буракӧ, лючки-ладнӧ.
Тадзи ӧмӧй эськӧ муніс лесник, тэрмасис кӧ пограничникъяс дінӧ?
— Ылын тіян кӧбрегыд? — век жӧ юаліс сійӧ, медым дзикӧдз успокоитчыны.
— Дворын.
А мый? — Алёна дивитӧмпырысь кыпыда видзӧдліс гӧсть вылӧ: — Онӧ вермӧй терпитны, юны окота?
Козловский ёрт, шонді водзын косьтӧм чери ті онӧ радейтӧй? — друг серьёзнӧя юаліс сійӧ.
— Радейта, эм кӧ.
— Эм!
Ме пырысь-пыр.
Алёна ӧзтіс сись да мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
«Ковчег» бара повзис.
Оз, сійӧ ни ӧти воськов сайӧ оз лэдз ас дінсьыс тайӧ кралясӧ.
Кӧть и прӧстӧй видзӧднысӧ, но код тӧдас, мый йылысь сійӧ мӧвпалӧ!
— Тэ кытчӧ, Алёнушка?
— Черила.
— А кӧні сійӧ тэнад?
Алёна видзӧдліс пӧтӧлӧклань:
— Выліын.
— Ме муна тэкӧд! — Сійӧ босьтіс сисьсӧ да, кинас сійӧс тупкыштӧмӧн, мӧдӧдчис Алёна бӧрся.
Найӧ кайисны выліӧ векньыдик дзуртысь поскӧд, прӧйдитісны ичӧтик коридорӧд да пырисны ляпкыдик стекляннӧй ӧдзӧса чардакӧ; ӧдзӧс сайын гез йылын, кодзулӧсь енэж улын, ӧшалісны ёдіяс.
— Тайӧ мый? — чуймис гӧсть. — Кытчӧ ме веськалі?
— Тӧдмалӧй!
Некор онӧ тӧдӧй.
Алёна восьтіс балкон ӧдзӧс, босьтіс кык ыджыд чери.
Сисьсӧ юр весьтас лэптӧмӧн гӧсть видзӧдіс чардаксӧ.
Сэні сулаліс ыджыд верстак, кӧні тырыс куйлісны столярнӧй, плотничнӧй  да мукӧдсикас инструментъяс.
Стенын ӧшалісны кык трембита.
Найӧс вӧлі вӧчӧма ёна важӧн нин да сэтшӧма нин найӧн пӧльзуйтчӧмаӧсь йӧз, мый сьӧдӧдӧмаӧсь.
Найӧ сьӧдӧдӧмаӧсь абу важмӧм вӧсна, а тайӧ вӧлі дыр олӧм йылысь благороднӧй пас.
Мастерскӧйын быдторйыс вӧлі зэв уна.
Тані Иван Васильевич пӧчиняйтіс матігӧгӧрса кыйсьысьяслысь ружьеяс, зарядиталіс аслыс патронъяс, вӧчис дрӧб да пуляяс, кодъяс вермисны вины пӧрысь кабанӧс да ошкӧс, пуысь вӧчаліс кувшинъяс, шкатулкаяс, часі футляръяс, кӧлдуйтіс лун и вой громовицаӧн: вӧчаліс пастухъяслы зэв гора трембитаяс.
Став Закарпатье пасьтаын некод эз куж вӧчавны трембитаяс Иван Васильевич Дударь дорысь бурджыка.
Ни ӧти пастух эз лысьт шуны, мый сійӧ кужас ворсны трембитаӧн бурджыка либӧ кӧть нин сідз жӧ, кыдзи Иван Васильевич.
Нелямын воысь дырджык пӧльтіс аслас трубаӧ трембитнӧй мастер и пыр ворсліс ӧти и сійӧ жӧ мелодия — шонді кодь югыдӧс, тувсовъясӧ праздничнӧйӧс, коді юргӧ вонас ӧтчыд, «тувсалан» лунъясӧ, кор заводитӧны «мунны Полониныӧ», сійӧ лунъясас, кор верховинецъяс пасьталӧны ассьыныс медбур паськӧмъяссӧ да вӧтлӧны альпийскӧй лугъяс вылӧ ыжъясӧс, мӧсъясӧс, кӧзаясӧс, чаньясӧс.
И ассьыс нывсӧ — Алёнаӧс — Иван Васильевич велӧдіс ворсны трембитаӧн сӧмын тайӧ сьыланкывсӧ, коді славитӧ тулысӧс.
— Но, тӧдмалінныд? — Алёна бӧр пырис чардакӧ, но балкон ӧдзӧссӧ колис восьсӧн.
— Тӧдмалі.
Тэнад батьыд вӧчалӧ трембитаяс.
— Правильнӧ, вӧчалӧ трембитаяс.
Да ещӧ кутшӧмъясӧс!
Со кывзы.
И Алёна сэтшӧм тэрыба босьтіс стенысь ӧти трембита, сэтшӧм тэрыба лэптіс сійӧс юр весьтас, грознӧй раструбсӧ восьса балкон ӧдзӧслань да кодзула енэжлань веськӧдӧмӧн, мый «Ковчег» эз удит весиг вӧрзьыны, кыв шуны.
Синсӧ читкыртӧмӧн, мыйвынсьыс тутсіс Алёна, чуксаліс отсӧг вылӧ пограничникъясӧс, став отважнӧй верховинецъясӧс да медводз верӧссӧ, Андрей Смолярчукӧс.
Ӧтлаын олан первойя лунъясас жӧ, заставаӧ войын мунігӧн, Андрей шуис Алёналы: «Оз кажитчы меным тэнад вӧрса керкаыд — бокын сулалӧ...» Алёна вочавидзис сылы нюмъялігтыр, шмонитӧмӧн: «Ме чукӧста тэнӧ трембитаӧн, меным кӧ лоӧ лёк».
Сійӧ радпырысь да серьёзнӧя шыасис: «Правильнӧ!
Мыйкӧ кӧ лоӧ, тутсы и тутсы мыйвынсьыд!»
И со сійӧ тутсіс.
Гораа юргис трембита, кодӧс вӧчӧма громовицаысь.
Став яворскӧй гӧраясӧ да долинаясӧ, вӧр лэдзысьяслӧн став чомъясӧ кыліс сылӧн юргӧмыс.
Зиля-зёлякылісны ӧшиньысь да балкон ӧдзӧсысь стеклӧяс.
Таркакылісны верстак вылын кӧрт инструментъяс.
Солькъясис кӧшын ваыс.
Звукӧвӧй волнаясыс гыалісны-мунісны керка стенъяс кузя, джодж плакаяс кузя.
Сырмисны «Ковчеглӧн» банбокъясыс, паськалісны и паськалісны синаканьясыс.
— Да тэ мый... мый тэ? — повзьӧмысла пӧлӧстчӧм чужӧма, мыкталігтыр горӧдіс «Ковчег», кватитіс трембитасӧ да нетшыштіс сійӧс Алёна вом бердысь.
Пинжак зептас сюйӧм киыс кабыртіс пистолет, вӧлі дась личкыны спускӧвӧй крючок да сяркнитны-лыйны том нывбабаӧс ӧкмыснан пулянас.
Алёна кӧ тайӧ здукас тӧждысьтӧма да веськодьпырысь эз нюмъёвт, сійӧ кӧ эз дзуг «Ковчеглысь» юрсисӧ, не аддзывны эськӧ сылы вӧльнӧй светсӧ.
— Мыйысь тэ повзин, Козловский ёрт? — юаліс Алёна.
— Да ме эг повзьы, а прӧстӧ сідз... пельӧс чунӧдін... — «Ковчег» перйис дрӧжжитысь кияснас сигарета, ӧзтіс. — Став Верховинасӧ садьмӧдін!
— Эн пов, верховинецъяс кужӧны чорыда узьны.
Мӧдім.
Найӧ лэччисны улӧ; Алёна муніс водзвылас, а «Ковчег», киас сись кутігтыр, — бӧрвылас.
Пырисны сійӧ комнатаас, кытчӧ вӧлі лӧсьӧдӧма ужын.
Пызан вылын вӧліны тарелкаяс, стӧканъяс, вилкаяс, пуртъяс, закускаяс, а вина ӧнӧдз на эз вӧв.
— Кӧні нӧ батьыд? — «Ковчег» мудериттӧг нин, подозрительнӧя видзӧдліс кӧзяйка вылӧ.
— И збыльысь, кӧні нӧ сійӧ?
Ме пыр жӧ... — Алёна тэрыба... пӧжалуй, вывті тэрыба мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
Выдержкаыс, коді сэтшӧм бура да дыр отсаліс Алёналы, друг кытчӧкӧ воши.
— Сулав! — прикажитіс «Ковчег».
Алёна эз сувт и эз бергӧдчыв.
Сійӧ котӧртіс.
«Ковчег» уськӧдчис сійӧс пановтны.
Алёна гӧгӧрвоис, мый ӧні жӧ, тайӧ здукас «Ковчег» кватитас сійӧс, уськӧдас, талялас, пӧдтас.
Оз нин вермы быттьӧкӧ некыдзи спаситчыны Алёна.
Вермас!
Со сійӧ — дубысь вӧчӧм, из кодь сьӧкыд, зэв ыджыд важ пызан.
Алёна чепӧсйис сы дорӧ да зэв ыджыд вынӧн, кутшӧмыс ӧнӧдз некор на эз вӧвлы сылӧн, путкыльтіс да йӧткыштіс враг кок улӧ.
«Ковчег» здук кежлӧ шӧйӧвошлі тайӧ виччысьтӧм препятствие водзас.
Алёналы тайӧ вӧлі тырмымӧн: сійӧ удитіс чепӧсйыны прихожӧйӧ да уськӧдчис ывлаӧ петан ӧдзӧслань.
«Ковчег» вӧтчис сы бӧрся, сійӧ шыбитіс Алёналы сьӧкыд табуреткаӧн, сэсся лыйис пистолетсьыс, а Алёна тӧвзис водзӧ.
Йӧткыштіс пельпомнас ӧдзӧссӧ, петіс кильчӧ вылӧ, чеччыштіс перилӧ вомӧн.
Рӧднӧй верховинскӧй му вӧлі Алёна кок улын, рӧднӧй карпатскӧй енэж дзирдаліс юр весьтас рытъя кодзувъяснас, сап пемыд кытшаліс сійӧс быд боксянь, сук вӧр корис ас дінас, кӧсйис дзебны сійӧс аслас ыджыдысь-ыджыд борд улас.
Некымын минута мысти лесник керка дорӧ котӧрӧн воис Смолярчук.
Сыкӧд вӧліны Тюльпанов да Витязь.
КЫЗЬ КОЙМӦД ГЛАВА
Витязьӧс вӧлі сувтӧдӧма Козловский кок туй вылӧ.
Овчарка уськӧдчис вӧрӧ, гӧра пӧкатӧд кытшовтіс главнӧй лесосека да, шор веськыдвыв берегса кустъяс пӧвстӧд чукльӧдлігтыр, лэччис автомобильнӧй туй вылӧ, кыті лесовозъяс кыскалісны бук да пожӧм кражъяс.
Тані овчарка кутіс чепсасьны, никсыны, следыс воши!
Пограничникъяс обследуйтісны местностьсӧ, но следсӧ эз аддзыны да котӧртісны увлань изъя туй кузя, коді муніс бузгысь шор пӧлӧн.
— Машина! — сувтігмозыс шуис Тюльпанов.
Збыльысь, автомобильнӧй фараяслӧн югӧр югдӧдіс пу йывъяс, и кутіс кывны лесовоз моторлӧн сьӧкыда мургӧмыс.
Регыд мысти чукыль сайысь петіс паськыд ныра грузӧвик.
Смолярчук лэптіс кисӧ.
Грузӧвик сувтіс.
— Водитель ёрт, кутшӧмкӧ лесовоз паныдасис эз?
Шофёр восьтіс кабина ӧдзӧссӧ, перйис сигарета пачка, нюмъёвтіс:
— Бур лун, старшина ёрт!
Ті нӧ мый, энӧ тӧдӧй?
Овӧн век менӧ шулінныд, а ӧні...
— Видза оланныд, Шуба ёрт, — шофёрлӧн нюмъёвтӧм вылӧ вочавидзтӧг да сьӧкыда ышловзьӧм бӧрын шуис Смолярчук. — Ме юала: кутшӧмкӧ машина паныдасис эз?
Водитель сразу лои серьёзнӧй — тыдалӧ, гӧгӧрвоис, мый старшиналы некор варовитнысӧ.
— Вӧлі делӧ, паныдасис.
Муніс Микола Василько дас-дас кыкӧд номера лесовозӧн.
Тыртӧг, прицепа.
— Ӧтнас?
— Эз, кабинаас вӧлі пассажир.
— Пассажирыс — мужчина?
Тӧдса тіянлы али бокӧвӧй?
— Мужчина.
Буракӧ, лесхозысь выль техник.
А гашкӧ, и абу сійӧ, бура ог тӧд.
— Бергӧдчӧй!
Ӧдйӧджык! — шуис Смолярчук. — Кутам суӧдны!
— Кывза, старшина ёрт, — окотапырысь шыасис беринӧсь чужӧма, би кодь гӧрд юрсиа шофёр. — Пуксьӧй!
Шуба бергӧдіс машинасӧ да тыр ӧдӧн мӧдіс тӧвзьыны увлань.
Туйыс регыд мысти петіс дзескыд ущельеысь да тані вожаліс: шуйгавылӧ — Поддубьеӧ, и водзӧ, лесозаводӧ, веськыдвылӧ — Журавлинӧй  эрд вылӧ, этша йӧза местаӧ.
Шофёр кежис Поддубьелань.
— Сулав! — шуис Смолярчук.
Шуба сувтіс.
— Мыйла ті кежинныд шуйгавылӧ? — юаліс старшина.
— А кытчӧ нӧ?
Василько муніс лесозаводӧ.
Мӧд туй сылы абу.
— А пассажирыслы?
Сылы туйыс уна...
Старшина петіс кабинаысь да видзӧдліс туйсӧ.
Журавлинӧй  эрд вылӧ мунан туйӧд омӧля ветлӧмаӧсь, сійӧ вӧлі небыд, неважӧн зэрӧм бӧрын гӧпъясӧсь.
Машина туй серти Смолярчук кокниа тӧдмаліс, мый таті некымын минута сайын мунӧма прицепа лесовоз.
— Мӧдім веськыдвылӧ! — кабинаӧ пыригмоз шуис Смолярчук.
Крут чукыльясӧд грымакыліс-муніс Шубалӧн ыджыд машинаыс.
Вуджрасисны туйбердса пуяс, ӧшалысь скалаяс, то ӧти, то мӧд гӧралӧн пӧкатъяс.
Туйыс зэв ёна чукльӧдліс.
Кузовын пукалысь Тюльпановӧс лёкысь шыблаліс ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Смолярчук ӧти кинас кутчысис скӧбаӧ, кодӧс крепитӧма приборъяс щитокӧ, мӧднас топӧдіс ас бердас Витязьӧс.
Пон нервничайтіс жӧ.
Шуба да Смолярчук сюся видзӧдісны туй вылӧ.
Чукыль сайысь петіс паныд локтысь машина.
Приказ виччысьтӧг Шуба сувтӧдіс ассьыс грузӧвиксӧ.
Сувтіс и паныдасьысьыс.
Кабинаысь мыччысьӧмӧн Смолярчук юаліс:
— Кытысянь?
— Верховинасаяс, старшина ёрт.
— Машинаяс паныдасисны?
— Ӧти, не кӧ лыддьыны тіянлысь.
— Лесовоз?
— Да.
Кутшӧмкӧ йӧй, быттьӧ чеп йылысь мынӧма.
— Прицепа?
— Да.
— Кабинаас эм пассажир?
— Абу. 
Ӧтнасӧн шофёрыс.
— Збыль?
Эн ӧшибитчы?
— Абу ӧд синтӧм, старшина ёрт.
Ставсӧ бура аддзылі, кыдзи со тіянӧс.
— Тӧдса шофёрыс?
— Абу.
Машинаыс татчӧс, а водительыс бокӧвӧй.
— Руд кепкаа?
Сьӧд пинжака?
Сьылісӧ чышъянӧн гартыштӧма? — юаліс Шуба.
— Быттьӧкӧ сідз.
Шуба видзӧдліс Смолярчук вылӧ.
— А кытчӧ нӧ воши Василькоыс?
Мый сыкӧд лоис?
— Мӧдім! — стрӧга шуис Смолярчук.
И бара кутіс мургыны Шубалӧн тяжеловозыс.
Туйыс лэччис чой горув, муніс векньыдик карнизті, дзик кыр пӧлӧн.
Водзын чукыль сайын тыдовтчис кутшӧмкӧ препятствие.
Шуба друг сувтіс.
Смолярчук тангысис юрнас стеклӧӧ.
Друг сувтӧмысь Тюльпанов исковтіс кузов пыдӧсті.
Лесовоз водзын туй вомӧныс сулаліс 10-12 номернӧй  знака прицеп.
Туй бокӧ прицепсӧ йӧткыштӧм бӧрын Шуба да пограничникъяс тӧвзисны водзӧ.
Туйыс крута мытшасис векньыдик пемыд ущельеӧ.
Ущелье пыдӧсӧд визувтіс ичӧтик ю.
Юсьыс неуна вылынджык, циклопическӧй изъясӧн облицуйтӧм дамба вылын, лӧсталісны узкоколейкалӧн рабочӧй рельсъяс.
Автомобильнӧй туй кайис ещӧ вылӧджык скалистӧй карниз пӧлӧн.
Ущелье пӧкатъяс вӧліны крутӧсь, суровӧйӧсь, гӧгӧр нитшсялӧм валунъяс, пӧжарӧн сотӧм сьӧд мыръяс, и некӧн ни ӧти веж эрдтор.
«Ковчег» гӧгӧрвоис, мый сы бӧрся вӧтчӧны, да решитіс пӧръявны пограничникъясӧс.
Лесовозлысь ӧдсӧ чинтытӧг сійӧ восьтіс кабина ӧдзӧссӧ, дзикӧдз кыскис ручнӧй газ рычаг да чеччыштіс муӧ.
Машина мыйкӧ дыра муніс веськыда.
Но туйыс крута кежис шуйгавылӧ.
Машиналӧн водз кӧлесаясыс, кодъяс бергалісны инерция серти, ӧшйисны сынӧдӧ, сэсся лесовоз сунгысис нырнас, бергӧдчис да грымакылігтыр лэбзис ущельеӧ.
«Ковчег» котӧртіс, но эз водзӧ, а бӧрӧ.
Метр сё котӧртӧм бӧрын сійӧ кежис шуйгавылӧ да воши сук кустъяс пӧвстӧ.
Сы дінті тӧвзьыштіс пограничникъяс тыра машина.
Пропастьысь жугалӧм машина аддзӧм бӧрын Шуба сувтіс, а Смолярчук да Тюльпанов пыр жӧ котӧртісны увлань.
Ёсь скалаяс, тшупӧдъяс, кӧні пукавлӧны лэбачьяс, каднас да тӧлӧн шыльӧдӧм гранит, нитшсялӧм стена да, медбӧрын, ущелье пыдӧс.
Тані дамба дорын, код вывті муніс узкоколейка, тшынасисны лесовозлӧн торпыригъясыс.
Неылын ёся тутӧстіс локомотив.
Чукыль сайысь петіс некымын платформаа поезд, коді нуис керъяс.
Ӧти платформа вылӧ керъяс костӧ дзебсис «Ковчег». Сійӧ сьӧкыда лолаліс, киас кутіс пистолет.
Сійӧ аддзыліс, кыдзи пограничникъяс да овчарка лэччисны увлань пропасть пӧкатті, да кокниа ышловзис.
Кӧлесаяснас гажаа стучитігтыр поезд лэччис ущельеті.
Водзын тыдовтчис неыджыд кар.
Пограничникъяс, зумышӧсь да скӧрӧсь, сулалісны машина торпыригъяс дорын.
— Колӧ обследуйтны местностьсӧ, — шуис Смолярчук.
Витязь аддзис след да кыскис старшинаӧс туй кузя, сэсся гӧрабокса кустъяс пӧвстті вайӧдіс узкоколейка дорӧ.
Тані пон кутіс бергавны ӧти местаын.
— Следыс воши, — шуис Смолярчук. — Нарушитель мунӧма поездӧн.
И бара лесовоз, кодӧн веськӧдліс Шуба, кутіс тӧвзьыны ущельеясвесьтса туй кузя.
Смолярчук пукаліс кабинаын.
Тюльпанов сулаліс выліас, кузовын.
Тӧлыс швачӧдіс сылы чужӧмас, пычкис синва.
Тюльпанов терпитіс, видзӧдіс водзӧ.
Узкоколейнӧй  кӧрт туй помасис ущельеысь петанінын.
Поезд, коді муртса на лэччӧма гӧраясысь, сулаліс эстакада улын.
Пограничникъяс тыра машина сувтіс.
Смолярчук да Витязь уськӧдчисны корсьны след...
«Ковчег» эскис, мый бура мыніс пограничникъясысь.
Сійӧ тэрмасьтӧг муніс верховинскӧй карлӧн уна йӧза уличаӧд.
Йӧз чукӧркӧд тшӧтш сійӧ петіс базар дорӧ.
Праздничнӧй базар вӧлі шума, базартырыс вӧліны йӧз.
Тані вӧліны и мичаа вӧччӧм верховинецъяс, и скромнӧй паськӧма йӧз, кодъяс вузасисны градвыв пуктасӧн да фруктыӧн, и цыганъяс-жестянщикъяс, и виноградарьяс, кодъяс сулалісны торъя радын асланыс вина тыра бутылкаясӧн да бӧчкаясӧн.
«Ковчег» муніс базар вывті йӧз чукӧр пӧвстӧд.
Сійӧ сувтіс ларёк дорӧ, кӧні верховинец да нывка, буракӧ, верховинецлӧн внучка, вузасисны кустарнӧй изделиеясӧн: пуысь вӧчӧм дозмукӧн, вышивкаясӧн, гортын кыӧм нойӧн, паськӧмӧн, шляпаясӧн да лэбач гӧнӧн.
— Эй, кӧзяин! — чукӧстіс вузасьысьӧс «Ковчег». — Вай меным со эсійӧ пасьсӧ да жӧниковскӧй шляпасӧ.
Да тэрыбджыка!
Терпитны ог вермы! — Сійӧ мигнитіс, нюмъёвтіс: — Муна корасьны ӧти государыня ордӧ...
«Ковчег» пасьталіс кожухсӧ, перйис зепсьыс деньга, шыбитіс прилавок вылӧ.
Босьтіс сдача, тэрмасьӧмӧн сюйыштіс кожух улас кепкасӧ да воши базарвывса йӧз пӧвстӧ.
Верховинскӧй изделиеясӧн вузасьысь сюся колльӧдіс ньӧбасьысьӧс синъяснас.
— Тӧргуйтышт ӧтнад, Мария, — нывкалы шуис сійӧ, — а ме регыд бӧр локта.
Йӧз пӧвстӧд писькӧдчигмоз сійӧ гусьӧник вӧтчис подозрительнӧй ньӧбасьысь бӧрся, эз вошты сійӧс син увсьыс, но и эз матыстчы сы дінӧ.
Сійӧ аддзыліс, кыдзи тайӧ аслыссяма мортыс ньӧбис важ велосипед, сэсся кӧрзина, кӧрталіс сійӧс багажникӧ, да мӧдӧдчис Раховлань.
Витязь вайӧдіс Смолярчукӧс да Тюльпановӧс базар дорӧ.
Пограничникъяс да овчарка кокниа писькӧдчисны базарвывса йӧз пӧвстӧд.
Кустарнӧй изделиеясӧн тӧргуйтысь аддзис пограничникъясӧс да уськӧдчис на дінӧ.
— Ті кодӧскӧ корсянныд? — юаліс сійӧ.
— А мый? — шуис Смолярчук.
— Онӧ руд кепкаа, сьӧд пинжака, сьыліас кӧртӧда мортӧс?
— А кытысь ті сэтшӧмсӧ аддзылінныд?
— Ньӧбис менсьым виж шляпа, пась да муніс велосипедӧн со эсылань. — Старик шеныштіс кинас асыв-войвылӧ, Раховскӧй шосселань. — Часджын на эз коль.
Кар помын туйыс пӧшти ставнас вӧлі тырӧма базар вывсянь мунысь йӧзӧн.
Помтӧм уна велосипедистъяс.
Вӧла-доддяяс.
Автомобильяс.
Подаяс.
Тайӧ йӧз чукӧр пӧвстас и воши «Ковчег».
Сійӧ муніс велосипедӧн да пӧшти эз торъяв йӧз пӧвстсьыс.
Сійӧ бергӧдчыліс, медым лӧсьӧдыштны кӧрзинасӧ, да неылысь аддзис грузӧвик, кӧні вӧліны пограничникъяс.
Шубалӧн лесовоз муніс ньӧжйӧник.
Смолярчук сюся видзӧдіс шуйгаладорӧдыс мунысь йӧзӧс.
Тюльпанов контролируйтіс веськыдладорсӧ.
Шуба бергӧдліс юрсӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ, эз коль ни ӧти мортӧс, быдӧнлы видзӧдліс чужӧмас.
Вуджисны пос вывті неыджыд ю вомӧн да саялісны.
«Ковчег» дзебсис буретш сійӧ пос улас, кыті муртса на вуджисны пограничникъяс.
Сійӧ пукаліс железобетоннӧй опора улын да быттьӧкӧ мыськаліс ассьыс бусӧссьӧм велосипедсӧ.
Сэсся сійӧ петіс шоссе вылӧ да бӧр мӧдӧдчис карлань, кежис трӧпа вылӧ.
Ӧдсӧ чинтытӧг вуджис железнодорожнӧй переезд да саялі туй чукыль сайӧ.
Железнодорожнӧй переезд видзысь стӧрӧж веськодьпырысь колльӧдіс синнас велосипедистӧс.
Пограничникъяс бергӧдчисны жӧ.
Километр вит карлань мунӧм бӧрын найӧ эз аддзыны виж шляпаа велосипедистӧс, и Смолярчук гӧгӧрвоис, мый муніс лӧжнӧй след кузя: враг эз вермы татшӧм дженьыд кадӧн мунны ылӧдз.
Тыдалӧ, сійӧ бӧрйӧма аслыс не тайӧ главнӧй да зэв уна йӧза туйсӧ, а кутшӧмӧскӧ мӧдӧс.
Кутшӧмӧс нӧ?
Асфальтируйтӧм шоссесянь шуйгавылӧ и веськыдвылӧ кежлісны зэв уна туйяс.
Кытчӧ кежис лазутчик?
Кутшӧм туй кажитчис сылы медся выгоднӧйӧн?
Смолярчук, кыдзи тайӧс унаысь вӧчліс врагкӧд тышын, сувтӧдіс асьсӧ сы местаӧ.
Эз, тайӧ туйсӧ сійӧ эськӧ эз бӧрйы: нуӧдӧ неыджыд населённӧй пунктӧ, кӧні йӧзыс бура тӧдӧны ӧта-мӧднысӧ да вермасны пыр жӧ казявны бокӧвӧйӧс.
И со эсійӧ туйыс абу выгӧднӧй: колӧ вуджны охраняйтан пос вомӧн.
А вот тайӧ, пӧжалуй, туяна.
Кыкнанладорсяньыс тупкӧма садъясӧн.
И, главнӧйыс, нуӧдӧ кӧрт туй дорӧ, кӧні позьӧ пуксьыны поездӧ.
Эз-ӧ татчӧ уськӧдчы враг?
Да, дерт, сӧмын татчӧ должен мунны ставсӧ водзвыв арталысь, мудер лазутчик.
— Кеж веськыдвылӧ, — шуис шофёрлы Смолярчук.
Туйсӧ исследуйтӧм бӧрын пограничникъяс аддзисны сэтысь велосипед кӧлесаяслысь свежӧй след.
Дерт, тайӧ вермис лоны и не виж шляпаа велосипедистлӧн туйыс, позьӧ ӧшибитчыны, но Смолярчук тшӧктіс мунны водзӧ.
Воисны железнодорожнӧй переезд дорӧ да сувтісны: дежурнӧй тупкис шлагбаум, кор лэдзис границалань мунысь кузь тӧварнӧй поезд.
Смолярчук да Тюльпанов чеччыштісны машинаысь да лажыньтчисны, сюся видзӧдалісны кӧрт туй насыплысь кыкнан боксӧ: оз-ӧ пет сэтчӧ матысса кустъяс пиысь сійӧ, кодӧс найӧ корсьӧны, оз-ӧ заводитлы пуксьыны поездӧ.
Грымӧдіс-муніс медбӧръя вагон.
Железнодорожнӧй переездвывса дежурнӧй сюйис виж флажоксӧ кучик футлярӧ да бергӧдчис Смолярчуклань:
— Куритчанӧн абу озырӧсь, ёрт?
Смолярчук гӧститӧдіс железнодорожникӧс папиросӧн да юаліс:
— Эз-ӧ прӧйдит таті велосипеда дядька?
— Виж шляпаа?
Эстчань муніс. — Стӧрӧж индіс гӧраяслань.
Водитель петіс машинаысь.
— Менам «буйволӧн» водзӧ он мун, — жалитӧмпырысь шуис сійӧ пограничникъяслы. — Сиа удача!
— Аттьӧ, Шуба ёрт, — аттьӧаліс Смолярчук да юаліс сторожлысь: — Телефоныд уджалӧ?
— Уджалӧ.
Смолярчук юӧртіс заставаӧ, кӧні сійӧ да кодарлань вӧтчӧ враг бӧрся, прӧщайтчис Шубакӧд да крут, векни туй кузя мӧдӧдчис гӧраясӧ.
Километр дорысь этшаджык мунӧм бӧрын туйыс лои трӧпаӧн да крута кутіс кайны вывлань.
Тані велосипед кӧлесалӧн туйыс воши.
Витязь отсӧгӧн Смолярчук обследуйтіс трӧпабердса местасӧ да регыд аддзис сук вӧрысь шыбитӧм велосипед, а сэсся аддзис и бура тӧдса ыджыд башмак туйяс.
— След, Витязь, след!
Витязь кыскис Смолярчукӧс пӧрӧм пуяс вомӧн, путкылялӧм изъяс вывті.
Тюльпанов, кутшӧма кӧть сійӧ эз тренируйт асьсӧ котравны ыджыд дистанцияяс вылӧ, эз вермы вӧтчыны старшина бӧрся, пыр вочасӧн колис и колис да, медбӧрын, дзикӧдз воштіс сійӧс син увсьыс.
Нарушитель кок туй кузя мунігӧн Смолярчук да Витязь матыстчисны пашкыра коз пу дорӧ, коді ӧтнасӧн сулаліс неыджыд эрдтор вылын.
Пон чепӧсйис пашкыр лапъяса пу дорӧ, сувтіс бӧр лапаяс вылас.
Смолярчук гӧгӧрвоис, мый враг дзебсьӧма пу йылӧ, мый дась сэтысянь вины сійӧс.
Сійӧ крута чепӧсйис бӧрвыв.
Но эз удит пышйыны, юрӧбтіс лыйӧм шы...
Смолярчук уси, кияссӧ водзлань нюжӧдӧмӧн, быттьӧ кӧсйис кутны врагӧс.
Кольӧм вося коръяс да васӧд нитш, кытчӧ некор эз инмыв шонді югӧр, примитісны асланыс ыркыд небыд вольпасьӧ старшиналысь вынтӧммӧм сьӧкыд тушасӧ.
Турунвиж нитш йиджтысис пограничниклӧн пӧсь вирӧн да муртса руаліс.
Ас бӧрсяыс паськыд гӧрд визь кольӧмӧн Смолярчук, садьсӧ воштіг нин, кыссис некымын метр да ланьтіс.
Нелямынысь старшина Смолярчук сувтліс граница нарушитысьяслӧн гуся туй вылӧ, задерживайтліс, преследуйтліс найӧс, кодъяс заводитлісны пышйыны, бырӧдліс водзсасьысьясӧс, и век аслас олӧмӧн рискуйтӧмӧн, но век удачнӧя, аслас юрысь ни ӧти юрси сі воштытӧг.
Нелямын ӧтиӧдысь эз везит.
И эз сы вӧсна, мый вӧтчигас вӧчис ӧшибка.
Нелямын ӧтиӧд нарушительыс вӧлӧма, тыдалӧ, медся опаснӧй, мудер, наян...
Кор «Ковчег» аддзис, мый сійӧс преследуйтысь пограничник дугдіс вӧрны да ымзыны, мый понйыс ӧні абу опаснӧй, сійӧ чеччыштіс муӧ, лыйис метитчытӧг понлы да воши сук вӧрӧ.
Пуляыс чишнитіс пон дінті.
Витязь зэлӧдіс кӧвсӧ, кодӧс вӧлі гартыштӧма вӧрзьытӧг куйлысь инструктор киӧ, нетшыштчис сылань, кытчӧ воши сылы мустӧм морт.
Пон вӧлі сэтшӧма скӧрмӧма, мый сійӧ кыскис муӧдыс Смолярчуклысь сьӧкыд тушасӧ некымын метр.
Кӧвйыс крукасис бушколӧн пӧрӧдӧм пожӧм увйӧ.
Витязь сувтіс бӧр лапаяс вылас, увтчис, эргис скӧрысла, но ньӧти эз вермы воськовтны.
Сэки сійӧ котӧртіс вӧрзьӧдчывтӧг куйлысь Смолярчук дінӧ, курччис гимнастёркасӧ, кӧсйис лэптыны пограничникӧс му вылысь.
Дыр зілис Витязь кыпӧдны ассьыс другсӧ.
Косяліс гимнастёркасӧ, но сідзи нинӧм эз и вермы вӧчны.
Скӧрысла эбӧссьыс петӧм бӧрын пуктіс юрсӧ водз лапаяс вылас да кутіс никсыны.
Тайӧ здукас и воис сы дінӧ Тюльпанов.
Витязь чеччыштіс, уськӧдчис салдатлы морӧс вылас, нюлыштіс чужӧмсӧ, радпырысь лявӧстіс.
Пон вылӧ видзӧдлытӧг Тюльпанов пидзӧсчанясис, пуктіс пельсӧ Смолярчук морӧс бердӧ.
Ловъя, ловъя!
Старшиналысь ранасӧ кӧрталӧм бӧрын Тюльпанов сюйис сылы юр улас кисӧ, видзчысьӧмӧн лэптыштіс муысь.
Муртса-муртса воссьыштісны Смолярчуклӧн синъясыс, муртса-муртса вӧрзьыштісны лӧзӧдӧм вомдоръясыс.
— Вӧтӧд! — муртса кывмӧн вашнитіс сійӧ.
— А кыдзи нӧ ті?
— Вӧтӧд! — мӧдысь шуис Смолярчук да кунис синъяссӧ.
Тюльпанов разис старшина киысь кӧвсӧ да властнӧя, кӧзяин моз командуйтіс:
— След, Витязь!
Овчарка уськӧдчис водзӧ.
Тюльпанов котӧртіс сы бӧрся кӧвсӧ зэлӧдтӧг.
О, сійӧ ӧні оз кольччы весиг Витязьысь!
Джуджыд металлическӧй ферма дорын, кытысянь заводитчис воздушнӧй канатнӧй  туй, тыдовтчисны кык вӧр лэдзысь, верховинецъяс. Найӧ вӧліны вышивайтӧм еджыд пасяӧсь.
— Сэтчӧ, сэтчӧ, долинаас лэччис! — дружнӧя, ӧттшӧтш горӧдісны найӧ да шеныштісны цапинъясӧн: кӧрт пома бедьясӧн — вӧр лэдзысьяслӧн орудиеӧн.
Тюльпанов юаліс, кутшӧм паськӧма вӧлі тайӧ мортыс да важӧн-ӧ сійӧ таті котӧртіс.
Вӧр лэдзысьяс висьталісны, мый прӧйдитіс унакодь нин кадыс, часджынйысь не этшаджык, а то и унджык.
Сійӧ еджыд пася да руд гача.
Юрас виж шляпа, кокас кыз пӧтшваа ботинки.
Тюльпанов видзӧдіс увлань, ёсь йывъяса пемыд коз вӧр вылӧ, коді тупкис гӧралысь крут пӧкатъяссӧ дзик поддінӧдзыс, да думайтіс, мый тайӧ сук вӧрӧдыс, дерт, кӧнкӧ, тӧвзьӧ ӧні нарушитель, быттьӧ зверь, код бӧрся вӧтчӧны понъяс.
И сійӧ вевъяліс нин ылӧдз пышйыны сійӧ каднас, кор Тюльпанов кӧрталіс старшиналысь ранасӧ, да бара писькӧдчӧ шосселань, йӧз дінӧ.
Колӧ суӧдны сійӧс, кытчӧдз сійӧ эз пыр йӧз чукӧр пӧвстӧ.
Тюльпанов решитіс мунны канатнӧй  туйӧд.
Рабочӧйяс отсалісны сылы да Витязьлы пуксьыны подвеснӧй  ящикӧ.
Тюльпанов аттьӧаліс вӧр лэдзысьясӧс да висьталіс налы, мый вӧрын эрд вылын, пӧрысь коз пу улын, куйлӧ ранитчӧм Смолярчук.
— Корсьӧй сійӧс, отсалӧй.
— Ставсӧ вӧчам, эн тӧждысь.
Стальнӧй тросъяс йылын бовъялігтыр ньӧжйӧник исковтіс джуджыд пропасть весьтті, пу йывъяс весьтті подвеснӧй  ящик.
Часджын мысти сійӧ сувтіс равнина вылӧ, химзаводлӧн леснӧй склад эстакада весьтӧ.
Тюльпанов да Витязь лэччисны муӧ.
Мый нӧ вӧчны водзӧ?
Кыдзи корсьны нарушительӧс, некутшӧм след кӧ оз тӧдчы?
Подвеснӧй  ящикын пукалігӧн на Тюльпанов казяліс ю вомӧн вуджысь пода мортӧс, пос, коді вӧлі шоссесянь ылынкодь.
Нарушитель, дерт, оз кольччы сэтчӧ, вӧрас, сійӧ бара кутас писькӧдчыны йӧз дінӧ, карӧ.
Сідзкӧ, быть вуджас пос вывті, сійӧс некыдзи он коль бокӧ, сійӧ тані дзик ӧти.
Сэні, пос дорас, ю таладорас, и колӧ встречайтны нарушительӧс.
Тюльпанов эз ӧшибитчы.
...Векньыдик пос вылын тыдовтчис гуцульскӧй кожуха да шляпаа, паськыд пельпомъяса, ён морт.
Нарушитель котӧртіс пос вывті да уськӧдчис берегдорса бадьяс пӧвстӧ, кытчӧ дзебсис Тюльпанов.
— Руки вверх! — командуйтіс пограничник.
Нарушитель лэптіс кисӧ, но сійӧ жӧ здукас чепӧсйис бокӧ, чеччыштіс юӧ да суніс ваӧ.
Визулыс кватитіс сылысь шляпасӧ да кутіс кылӧдны увлань.
— Он пышйы! — скӧрысь шуис Тюльпанов.
Сійӧ разис тасма бердсьыс гез, помас кӧрталіс из, шыбитіс вывлань.
Гезйыс некымынысь гартыштчис пожӧм ув гӧгӧр.
Тюльпанов тойыштчис берегысь да муртса эз лэбышт ю мӧдар берегӧдзыс.
Сійӧ чеччыштіс ляпкыдінӧ сійӧ местасяньыс неылӧ, кытчӧ здук мысти петіс ваысь нарушитель.
Пограничникӧс аддзӧм бӧрын «Ковчег» чепӧсйис береглань, бадьяс пӧвстӧ.
Тюльпанов суӧдіс сійӧс да, кӧть сійӧ и зэв ёна водзсасис, веніс, кӧрталіс.
abu
abu
Лолыштӧм бӧрын Тюльпанов перйис ракетнӧй пистолет, лыйис вывлань.
Регыд воис пограничникъяс тыра машина — витӧд заставаса салдатъяс да капитан Шапошников.
Машина сувтіс ю дорӧ, Тюльпанов водзӧ.
Шапошников матыстчис нарушитель дінӧ, чӧла видзӧдліс сы вылӧ.
— Кӧні Смолярчук? — Тюльпановлань бергӧдчигмоз юаліс сійӧ.
— Ранитчис...
...Старшинаӧс аддзисны вӧр лэдзысьяс, выльысь кӧрталісны ранасӧ, и ӧні сійӧ куйліс коз пу улын.
Друг кыліс пон увтчӧм шы.
Смолярчук тӧдіс Витязьлысь гӧлӧссӧ да нюмъёвтіс кельдӧдӧм, курччалӧм вомдоръяснас.
Вӧр дорын тыдовтчисны Тюльпанов да Шапошников.
Смолярчук кыпӧдчис кияс вылас да радпырысь видзӧдіс матысмысь боевӧй другъяс вылас.
Мӧд лунас заставаын обсуждайтісны Алёналысь «Козловскийкӧд» путешествуйтӧмсӧ, Смолярчуклысь да Тюльпановлысь сыкӧд тышсӧ.
Вот сэки Волошенко и нимтіс Алёнаӧс «Громовицаӧн».
Бур сійӧ нимыс, кодӧс сетісны тэныд бать-мамыд, кор тэ чужин свет вылас, — но тысячапӧв бурджык да донаджык сійӧ нимыс, кодӧс пӧлучитін тэ йӧзсянь ассьыд олӧмтӧ жалиттӧг налы служитӧмысь.
КЫЗЬ НЁЛЬӦД ГЛАВА
Кутӧм нарушительӧс вӧлі сетӧма государственнӧй безопасность органъяслы.
Сійӧс пыртӧдісны Зубавин кабинетӧ. Сійӧ вӧлі кӧрталӧм кияса, шляпатӧм, юр вывсяньыс кок улӧдзыс кӧтасьӧма, косясьлӧм паськӧма.
Да, видзӧднысӧ сійӧ вӧлі коньӧр кодь, но синъясас дзирдаліс лӧглун.
Некутшӧм шемӧсмӧм да полӧм.
Шатров чӧв оліс, лӧгпырысь да зывӧктӧмӧн видзӧдіс морт вылӧ, коді присвоитіс станиславскӧй автобазаса шофёрлысь документъяссӧ.
— Важнӧй гусь! — шпыньмуніс Зубавин.
Козловскийӧс вӧлі виӧма кык лун сайын морӧсас пурт сатшкӧмӧн.
Сылысь шойсӧ вӧлі аддзӧма вӧрысь, кыдз пу пес чипас улысь.
Виысьыс сэтшӧма тэрмасьӧма, мый кольӧма шофёр пинжак зептӧ Козловский ним вылӧ письмӧ, автобазаӧ пропуск да сберегательнӧй книжка.
Тайӧ документъяс сертиыс Зубавин тӧдмаліс виӧмалысь личностьсӧ, сылысь профессиясӧ да уджалан местасӧ.
Сы йылысь, мый дыр преследуйтӧм бӧрын пограничникъяс кутісны «шофёр Козловскийӧс», Зубавинлы да Шатровлы висьталіс телефон пыр генерал Громада.
И найӧ пыр жӧ решитісны, мый сійӧ и виис Козловскийӧс.
Сійӧс аддзытӧдз на, сыкӧд паныдасигкежлӧ лӧсьӧдчигӧн Зубавин да Шатров сетісны аслыныс вель уна важнӧй вопросъяс.
Коді сійӧ сэтшӧмыс, тайӧ молодчикыс, коді сатшкӧма пуртсӧ шофёрлы морӧсас дзик воропӧдзыс?
Кытысь воӧма?
Сёрнитны кӧ сылӧн поступокъяс йылысь, пограничникъяслы лёкысь водзсасьӧм йылысь, сійӧ воӧма сыладорсянь, рытыввывсянь, имеитӧ специальнӧй шпионскӧй подготовка.
Тайӧ кӧ сідзи — а тайӧ дерт сідзи, — кодлысь заданиесӧ сійӧ пӧртӧ олӧмӧ?
Абу-ӧ сылӧн кӧзяиныс «Бизон»?
Оз-ӧ имеит сійӧ кутшӧмкӧ отношение «Гӧраясын тулыс» операция дінӧ?
Зубавин, кыдзи и век, допрашивайтліс государственнӧй преступникъясӧс арестуйтӧм бӧрас пыр жӧ, кор найӧ эз на удитны велавны асланыс выль положение дінӧ.
И тшӧкыдджыкасӧ буретш тайӧ первой допросыс определяйтіс ставнас следственнӧй процессӧ.
Ӧні кӧ удайтчас тӧдмавны, мый «Козловскийӧс» мӧдӧдӧма Яворӧ «Бизон», то могыслысь ӧкмыс дасӧд юкӧнсӧ лоӧ пӧртӧма олӧмӧ.
Юрнас довкнитӧмӧн Зубавин лэдзис конвойӧс, матыстчис арестованнӧй дінӧ, перйис зепсьыс пурт да орӧдіс гез гӧрӧдъяссӧ.
— Аттьӧ тіянлы, майор, — пыктӧм, лӧзӧдӧм килутшъяссӧ зыраліг шпыньмуніс Хорунжий.
Зубавин индіс сылы улӧс вылӧ:
— Пуксьӧй.
— Ещӧ ӧтчыд аттьӧ. — Хорунжий пуксис.
Кияссӧ пуктіс пидзӧс вылас да серам сяма лӧг синъясӧн видзӧдлывліс то майор вылӧ, то полковник вылӧ: ме пӧ дась любӧй допрос кежлӧ, заводитӧй.
Зубавин пуксис креслӧӧ, пуктіс ныр улас чистӧй бумага лист да спокойнӧя видзӧдліс арестованнӧйлӧн немъяндысьтӧм, лӧг чужӧм вылӧ:
— Овныд?
Хорунжий зывӧкпырысь шпыньмуніс:
— Майор, ті энӧ на дӧзмӧй ӧти и сійӧ жӧ торсӧ юасьны асланыд став клиентъяслысь?
— Овныд? — гӧлӧссӧ лэптытӧг, видзӧдлассӧ вежтӧг, терпеливӧя повторитіс майор.
— Гижӧй кӧть гырничӧн, сӧмын... смертникъяс камераӧ энӧ пуксьӧдӧй.
Зубавин видзӧдліс Шатров вылӧ, петіс пызан сайысь, матыстчис пӧшти дзик арестованнӧй дінӧ.
Душаыслысь да вежӧрыслысь став вынсӧ вӧлі веськӧдӧма ӧні сы вылӧ, медым казявны Козловскийӧс виысь чужӧм вылысь да синъяссьыс кӧть ичӧтик вежсьӧм.
Следитіс враг бӧрся и Шатров.
— Кывзӧй, «Гырнич», весьшӧрӧ ті збояланныд, — шуис Зубавин. — Стенъясыс тані ёнӧсь, кызӧсь, и тіянлысь речьястӧ оз кывны ни «Бизон», ни «Черногорец».
Хорунжийлӧн кузь синлысъясыс дрӧгнитісны, синаканьясыс ыдждісны.
Зубавинлы да Шатровлы лои гӧгӧрвоана, мый налы киас веськаліс эз прӧстӧй лазутчик, а Артур Крапслӧн да Джон Файнлӧн дӧвереннӧй.
Кыдз кӧть ӧні «Гырнич» оз соссьы, кутшӧм кӧть легендаяс оз сочиняйт — тайӧ оз отсав ни сылы, ни сылӧн сообщникъяслы.
Оз кӧ ӧні, то вежон мысти сылы быть ковмас висьтавны правдасӧ.
Зубавин бӧр пуксис пызан сайӧ:
— Кыдзи тіянӧс век жӧ гижны?
«Гырничӧн» али... настӧящӧй овнытӧ уськӧданныд тӧдвыланыд?
Арестованнӧй чӧв оліс.
Юрсӧ копыртӧмӧн сійӧ сюся видзӧдіс ва гӧп вылӧ, коді артмис паськӧмсьыс ва виялӧмысь.
Пызанвывса стеклӧӧ ручка помнас котшкӧдігтыр Зубавин терпеливӧя виччысис.
Шатров нюмъяліс.
— Кутшӧм наказание лоӧ мортӧс виӧмысь? — юрсӧ кыпӧдлытӧг юаліс «Гырнич». — Ог кӧ ӧшибайтчы, лыйлыны?
Да, ті менӧ лыйланныд сӧмын шофёрӧс виӧмысь.
Мыйла нӧ меным висьтавны тіянлы ставсӧ веськыда?
Абу ӧмӧй ӧткодь покойниклы, кыдзи ті сійӧс нимтанныд — сирӧн али юсьӧн?
Шуны кӧ веськыда, майор да полковник, ме ог кут ӧтвечайтны тіян вопросъяс вылӧ ни ӧні, ни аски, ни тӧлысь мысти. — Арестованнӧй ӧшӧдчис улӧс бӧр вылӧ, кресталіс кияссӧ морӧс вылас да кунис синъяссӧ.
— Мый нӧ, тайӧ тіян право.
Но ме уверен, мый ті регыд, зэв регыд ӧткажитчанныд чӧв олӧмысь.
Любомир Крыжӧс аддзӧм бӧрын тіянлы быть лоӧ окота сёрнитыштны.
«Гырнич» эз восьты синсӧ, эз вӧрзьы, быттьӧ измӧма места вылас.
Шатровлы лои гӧгӧрвоана, мый талун весьшӧрӧ нин видзны кад да энергия тайӧ «Гырничыскӧд» сёрнитӧм вылӧ.
Сійӧ шуис:
— Евгений Николаевич, дугӧдӧй допроссӧ да корӧй конвой.
Кор арестованнӧйӧс нуӧдісны, Зубавин перйис сейфысь «Гӧраясын тулыс» гижӧда папка да, полковник вылӧ видзӧдіг, юаліс, абу-ӧ кад дугӧдны преступнӧй группалысь действиеяссӧ да гуся следствиесӧ вӧчны восьсаӧн.
Вопросыс эз вӧв кокни, сы вылӧ оз позь вӧлі вочавидзны сразу, обстановкасӧ бура анализируйттӧг.
Дыр мӧвпалісны Зубавин да Шатров.
Да, ӧні кыдз быттьӧ ставнас компанияыс чукӧрмис, ӧні пӧшти дзик нин яснӧ, кыдзи юклӧма рольяссӧ тайӧ шайка пытшкас.
Резидентыс, дерт, — Любомир Крыж.
Мукӧдъясыс ставныс — рядӧвӧй агентъяс.
Цыганскӧй слӧбӧдаысь гадайтчысь, Железнодорожнӧй вылысь портниха да синтӧм корысь — прӧстӧй информаторъяс.
Шофёр Ступак да тайӧ «Гырничыс» — диверсантъяс.
Тайӧ компаниясьыс сӧмын ӧти мортлӧн рольыс абу на тӧдса — Андрей Лысаклӧн.
Кутшӧм сылӧн рольыс «Гӧраясын тулыс» операцияын?
Тӧдӧмысь, абу сӧмын сыын, мый сійӧ шантажируйтіс станцияса начальниклысь отсасьысь Горгуляӧс да чукӧртіс туннельяс йылысь даннӧйяс.
Андрей Лысаклы, тыдалӧ, сетӧма ещӧ кутшӧмкӧ важнӧй задание.
Кутшӧмӧс жӧ?
Кутны кӧ тӧдвылын сійӧс, мый Андрей Лысак ӧткажитчис мунны Львовӧ, машинистъясӧс гӧтӧвитан школаӧ, кутны кӧ тӧдвылын сійӧс, кыдзи Лысак заводитіс ухаживайтны Олекса Сокач бӧрся да кыдзи сибӧдчис комсомольскӧй паровоз дінӧ, позьӧ шуны, мый сійӧ думыштӧма писькӧдчыны бригадаӧ, коді обслуживайтӧ заграничнӧй линия.
Оз-ӧ кӧсйы Крыж вӧчны Лысакӧс аслас почтальонӧн, связникӧн, коді гусьӧн вуджӧдлӧ граница вомӧн разведцентрлысь директиваяс да шпионскӧй сведениеяс?
Зубавин да Шатров лунысь лун пыр унджык и унджык эрдӧдалісны гуся трӧпаяс, кодъяс нуӧдӧны «Гӧраясын тулыс» операциялань, пыр матӧджык матыстчисны тайӧ «вывті мудер» операцияыслӧн главнӧй исполнительяс дінӧ.
И вот, кор найӧ вӧліны дасьӧсь нин топӧдны лазутчикъяслӧн яворскӧй центр гӧгӧр кытшсӧ, лои сэтшӧмтор, мыйысь муртса эз весьшӧрӧ вош налӧн кузь кадся, терпеливӧй уджыс.
Тайӧ лои эз Зубавин да Шатров мыж вӧсна.
Мыжанас лои Тарас Волошенко, витӧд заставаса пӧвар.
Ӧти шойччан лунӧ Тарас Волошенко да рядӧвӧй Тюльпанов, заставаса начальник разрешение серти, пуксисны мотоцикл вылӧ да мӧдӧдчисны Верховинаӧ, Трубнӧй  ущельеӧ, кыті бузгис-визувтіс сӧдз ваа ю, кӧні эм уна форель.
Волошенко радейтіс да кужис кыйны горнӧй юясса тайӧ благороднӧй, но кужтӧм йӧзлы сюртӧм черисӧ.
Заставаӧ сійӧ пырджык волывліс ӧтчукӧрӧ кӧртавлӧм чериясӧн.
Но тайӧ пӧрйӧ сійӧ локтіс тыртӧг.
Сылӧн кыйсьӧмлы виччысьтӧг мешайтіс шофёр Ступак, коді муніс машинанас на дінті.
Ступак заводитіс ассьыс рейссӧ Сьӧд шорсянь.
Талун сійӧ пӧлучитіс приказ кыскавны вӧрсӧ не грузитчан станцияӧ, а гидростанциялӧн строительнӧй площадка вылӧ.
Сійӧ сӧвтіс машинаас корабельнӧй пожӧм вӧр да мӧдӧдчис назначение серти.
Иван Дударь керка дорті мунігӧн сувтӧдліс машинасӧ да котӧрӧн пыраліс аслас чардакӧ, перйис крӧвать увсьыс бусӧссьӧм важ сапӧгпӧв, нетшыштіс кучик стелькисӧ, перйис тыртӧм каблукысь микроплёнкаа кассета, зарядитіс портсигарӧ монтируйтӧм фотоаппарат да тэрыба лэччис улӧ.
Прихожӧйысь сійӧ аддзис Алёнаӧс.
Сійӧ вӧлі ситеч платьеа, нагруника, сьӧд чышъяна.
Моздорас кутіс джодждӧраяс, кодъясӧс кӧсйис пыркӧдны.
— Бур асыв, Алёнушка! — Ступак чолӧмалана шеныштіс кинас да копыртчыліс кӧзяйкалы, муртса эз инмӧдчыв джоджӧдзыс.
— Здорово!
Мыйла нӧ ті гортынӧсь уджалан лунӧ? — чуймис Алёна.
— Муна горт дінті да кыдзи нӧ он пырав сигаретала?
Гидростанцияӧ вӧр нуа.
Срочнӧй рейс.
— Гидростанцияӧ? — нимкодь лои Алёналы. — И ме тіянкӧд ветла.
Кӧсъя строительствосӧ видзӧдлыны.
Позьӧ?
Алёналӧн кывъясыс эз воны сьӧлӧм вылас Ступаклы, и сійӧ эз куж тайӧс ас кадӧ дзебны, неуна сёрмыштіс.
— Тіянлы абу окота, медым ме тіянкӧд муні? — дӧзмис Алёна. — Но ог и мун.
— Мый ті, Алёнушка!
Пӧжалуйста, мунам.
Сӧмын предупреждайта: ог лысьт ручайтчыны ни аслам, ни тіян олӧм вӧсна.
Да!
Тіян вылӧ век кута видзӧдны, а ог туй вылас, и верма путкыльтны машинасӧ пропастьӧ.
Алёна серӧктіс, ӧвтыштіс юрсьыс нетшыштӧм чышъяннас:
— Ланьтӧй, энӧ сӧрӧй!
Мунӧй ӧтнанныд.
— Правильнӧ решитінныд, Алёнушка.
Зыркӧдіс эськӧ тіянӧс, юрныд кольмис.
Лоӧй дзоньвидзаӧсь!
Ступак котӧрӧн петіс ывлаӧ, пырис лесовоз кабинаӧ да мӧдӧдчис гӧраясӧ, Каменица ю катчӧс.
Сійӧ первойысь веськаліс тайӧ зэв важнӧй туй вылас да сюся видзӧдаліс гӧгӧрбок.
Шоссеыс муніс дзик ва бердтіыс, ю шуйгаладорӧдыс.
Муртса вылынджык лӧсталісны кӧрт туй рельсъяс.
Кор Ступаклы паныдасис воинскӧй эшелон, сійӧ сувтӧдіс лесовозсӧ, петіс кабинасьыс, перйис портсигар, фотографируйтіс платформаяс, кӧні сулалісны брезентӧн вевттьӧм кутшӧмкӧ гырысь машинаяс.
Тайӧ вермисны лоны выль маркаа танкъяс, атомнӧй пушкаяс либӧ ещӧ мыйкӧ сэтшӧмтор, мыйӧн торйӧн ёна интересуйтчис «Бизон».
Ступак сулаліс мунысь поездлы паныдӧн, киас кутіс портсигар, а вомас сигарета. Татшӧм позаын и аддзис шофёр Ступакӧс Тарас Волошенко.
Сійӧ да Тюльпанов пукалісны Каменица мӧдлапӧлын, кустъяс пӧвстын, ыджыд из улын: дзебсисны, медым эз казяв найӧс сӧдз ва пырыс форель.
— Тӧдан эсійӧ красавецсӧ? — аслас ёртлы зургигмоз ньӧжйӧник юаліс Волошенко.
— Кыдзи нӧ!
Тэнад «бур» другыд: «дзик ас морт».
— Стӧч сійӧ.
Аддзан, кутшӧм синъясӧн видзӧдӧ воинскӧй поезд вылас.
Быттьӧ гипнотизёр...
А мый дзирдалӧ сы киын?
Ноко, Тюльпанов, вайлы бинокльсӧ...
Ступак шыбитіс сигаретасӧ, сюйис зептас портсигарсӧ, пуксис кабинаӧ да мӧдӧдчис водзӧ.
Лесовоз ньӧжйӧник, видзчысьӧмӧн кайис чукльӧдлысь, крут туйӧд.
Каменица лои пыр паськыдджык, а ущелье весьтын ӧшалысь скалаясыс вешйыштісны, восьтісны енэжсӧ.
Водзвылын, чукыль сайын, кӧні юыс мытшасис крут гӧраӧ, тыдовтчис ыджыд кӧрт туй пос, кодӧс вӧлі стрӧитӧма дзик на неважӧн.
Пос дорӧ воӧм бӧрын Ступак сувтӧдіс лесовозсӧ.
Волошенко да Тюльпанов, кодъяс локтісны лесовоз бӧрся, сувтісны жӧ.
Найӧ дзебсисны туйбокса кустъяс пӧвстӧ да кутісны следитны «дзик ас морт» бӧрся.
— Интереснӧ, мый сійӧ кутас вӧчны тані? — син бердас бинокльсӧ кылӧдігмоз юаліс Волошенко.
Ступак петіс грузӧвик кабинаысь.
Сы киын бовъяліс тыртӧм ведра.
Сійӧ гумовтіс юысь ва, пуктіс ведрасӧ муӧ, перйис портсигар, сувтіс послань банӧн да ӧзтіс зажигалкаӧн сигаретасӧ.
— Ӧзтіс сигарета, — бинокльсӧ лэдзигмоз шуис Волошенко.
— И ставыс? — Тюльпанов кутіс дӧзмыны нин.
— Абу, абу ставыс.
Терпитышт.
Сигарета ӧзтӧм бӧрын Ступак босьтіс ведра, бергӧдчис машиналань, восьтіс капотсӧ, перйис радиаторыслысь пробкасӧ да заводитіс кисьтны ва.
Но сы вӧсна мый радиаторас ваыс вӧлі тырыс нин, то сійӧ киссис муӧ.
Тайӧс пыр жӧ казяліс Волошенко.
— Кӧні юӧны, сэні и киссьӧ, — шпыньмуніс сійӧ. — Со ӧд кыдзи зільӧ бӧбйӧдлыны.
На, видзӧдлы жӧ, — Волошенко мыччис бинокльсӧ Тюльпановлы.
Лесовоз мӧдӧдчис водзӧ.
Мотоцикла пограничникъяс видзчысьӧмӧн мунісны сы бӧрся, дзебсьылісны то пуяс сайӧ, то чукыльяс сайӧ.
Ступак эз чайт, мый сы бӧрся кыйӧдчӧны.
Веськодьпырысь шутьлялігтыр сійӧ муніс водзӧ.
Лесовоз йиркӧдіс-муніс изйӧн вольсалӧм выль туйӧд, кодӧс неважӧн вӧчисны векни ущелье крут пӧкат пӧлӧн, и чукыль сайын тыдовтчис джуджыд плӧтина, кодлӧн выль бетоныс дзирдаліс на.
Ступак чинтіс ӧдсӧ, перйис портсигар, ӧзтіс сигарета.
Сійӧ фотографируйтіс плӧтинасӧ, гидростанциясӧ да сійӧ местаяссӧ, кытысянь позьӧ матыстчыны на дінӧ.
Туйыс крута кайис вывлань.
Ступак зэв ыджыд интересӧн видзӧдаліс гӧгӧр.
Разведцентр сылы прикажитіс быд боксянь фотографируйтны гидростанциясӧ да сійӧ местаяссӧ, кытысянь позьӧ сы дінӧ матыстчыны.
Плӧтинаыс пыкис векньыдик кузь ты, кодӧс лунвывсянь и войвывсянь вӧлі топӧдӧма гӧраясӧн, кӧні быдмис вӧр.
Водохранилище веркӧс вылын эз тӧдчы ни ӧти вералыштӧм, сійӧ вӧлі шлифуйтӧм мрамор кодь, и муніс сійӧ ылӧ-ылӧ, Карпаты пытшлань.
Лесовоз мыйкӧ дыра муніс дзик искусственнӧй ты берег пӧлӧн, — пыдӧсӧдзыс сӧдз ва веркӧсті шытӧг исковтіс машиналӧн вуджӧрыс, быттьӧ сьӧд парус.
Шоссе вожаліс: главнӧй туйыс муніс гӧраясӧ, перевалъяслань, а туй вожыс — вӧр материалъяс складӧ.
Ступак веськӧдіс машинасӧ разгрузочнӧй  эстакадалань.
Ас кыӧм дӧраысь вурӧм курткаяса да шароваръяса, кучик сапӧга нёль том грузчик пукалісны кер вылын да сёйисны гортсьыныс вайӧм сёянтор.
Ступак сувтӧдіс на дінӧ машинасӧ, пӧрччис кепкасӧ:
— Видза оланныд, карпатскӧй морякъяс!
Но, кыдзи тіян вылӧ действуйтӧ выль морелӧн климатыс?
— Ничево, — вочавидзисны грузчикъяс. — Олам ӧні, кыдзи ваын чери.
— Первойсяньыс и тӧдчӧ сійӧ. — Ступак лэччис ты дорӧ, гумовтіс содзнас ва, инмӧдчыліс вомдоръяснас. — Чӧссскыд! — грузчикъяслань бергӧдчигмоз ошкыштіс сійӧ. — Чӧскыдджыкӧс эг юлы ни Альпыын, ни Балканыын, ни Дунайысь, ни Берлинын.
Багатырскӧй ва!
Сӧветскӧй ва!
Комбинезон соснас вомдоръяссӧ чышкалігмоз перйис портсигарсӧ да ещӧ ӧтчыд, ӧні мӧдарсянь, асыввывладорсянь, фотографируйтіс плӧтина да гидростанция.
Волошенко да Тюльпанов, главнӧй туйбокса кустъяс пиӧ дзебсьӧмӧн, видзӧдісны лесовозса шофёр бӧрся.
— Бара сигарета ӧзтіс! — шпыньмуніс Волошенко. — Интереснӧ!
Мыйӧн аддзас важнӧй объект, сідзи сылы и окота лоӧ куритны.
Верман, Тюльпанов ёрт, объяснитны научнӧя тайӧ тешкодь рефлекссӧ?
— Верма.
Сійӧс, тыдалӧ, специальнӧ дрессируйтӧмаӧсь изучайтны важнӧй объектъяс.
— Сӧгласен!
А мый тэ думайтан портсигар йывсьыс?
Он чайт, мый сійӧ не сӧмын портсигар, но и фотоаппарат?
— Фотоаппарат?
— Окота эськӧ босьтлыны тайӧ портсигарсӧ, видлыны сылысь пульссӧ.
Кыдзи, Тюльпанов, абу прӧтив?
Лесовоз сэк кості ректысис эстакада весьтын да ньӧжйӧник муніс гидростанция территория вывті.
Магистраль вылӧ петӧм бӧрын сійӧ содтіс ӧдсӧ да мӧдӧдчис водохранилищевесьтса из гӧра карнизті.
Ступаклы вӧлі веськодь нин «карпатскӧй морелӧн» мичлунъясыс: сійӧ вӧчис ставсӧ, мый сылы вӧлі колӧ.
Сійӧ вӧлі дӧвӧлен аснас, гажаа видзӧдіс шоссе вылӧ да шутьляліс «Нам не страшен серый волк, серый волк».
Гӧрд скалаяс кытшовтӧм бӧрын сійӧ аддзис туй вылысь, крут чукыль сайысь, кык пограничникӧс, кодъяс гӧгыльтісны гӧра горув мотоцикл да зілисны сійӧс заведитны мунігас.
Ступак друг тормозитіс.
Сьӧлӧмсяньыс нюмъялігтыр сійӧ петіс кабинасьыс:
— Чолӧм, землякъяс!
— Бур здоровье сиам, — яндысьӧмпырысь вочавидзис Волошенко да чышкыштіс чужӧмсьыс ньылӧмсӧ.
— Сідзкӧ, буретш тайӧ жӧ местаас!
Бара оз уджав тэнад мучительыд.
— Кыдзи аддзан.
Локтім водохранилищеӧн любуйтчыны и, сы дорӧ вотӧдз, сувтім, эз тырмы ловным.
Ступак трачнитӧмӧн восьтіс портсигарсӧ, вӧзйис пограничникъяслы папирос.
Ступак шыбитіс портсигарсӧ лесовоз подножка вылӧ, перйис шофёрскӧй сиденье улысь ключьяс, отвёртка, запаснӧй свечаяс да заводитіс ремонтируйтны мотоцикл.
Шонді югӧр улын дзирдалысь никелируйтӧм портсигар кыскис ас дінас Волошенкоӧс.
Сійӧ бокногӧн, ньӧжйӧник, матыстчис портсигар дорӧ, босьтіс сійӧс да кутіс тэрыба видлавны.
Мотоцикл цилиндръясысь свечаяс вежлалігӧн Ступак казяліс, мый пограничник интересуйтчӧ сылӧн портсигарӧн.
Ступак повзис, ёкмуні сьӧлӧмыс, но тайӧс нинӧмӧн эз петкӧдлы.
Портсигарсӧ видлалігӧн Волошенко личкис кнопкасӧ, и сійӧ гораа трачнитіс, мыйысь пограничник зэв ёна чуймис.
— Мый, менам игрушкаыс сьӧлӧм вылад воис? — Мотоцикл дорысь вешйӧм бӧрын нюмъялігтырйи юаліс Ступак.
— Да, интереснӧй штукаыс.
Радейта сюрпризъяс.
Он вузав?
— Мый ті!
Другъяслы ӧмӧй вузавлӧны!
Босьт прӧста.
Пӧдарита.
Волошенко гусьӧник видзӧдліс Тюльпанов вылӧ.
Кыкнанныс шӧйӧвошисны.
— Пӧдаркияс ог босьтав, — шуис Волошенко. — Но временнӧ тайӧ дивӧкодь штуканас верма вӧдитчыштны, нывъяс водзын ошйысьыштны.
— Мый нӧ, ошйысь.
Босьт...
Гӧтов тэнад клячаыд, заведит! — Маслӧӧсь кияссӧ чышкалігтыр Ступак вешйис мотоцикл дорысь.
— Босьта.
Смотри эн шогсьы.
Бӧр вая. — Волошенко сюйис зептас портсигарсӧ, пуксис мотоцикл вылӧ, йӧткыштіс кокнас стартӧвӧй педаль.
Мотор пыр жӧ да ритмичнӧя заводитіс уджавны. — Но и кӧлдун жӧ тэ, земляк!
Зэв ыджыд аттьӧ тэныд!
Сиа бур здоровье, быдмы ыджыда.
А игрушка вӧснаыд тэ век жӧ эн тӧждысь.
Бур шуд тэныд!
Волошенко ӧвтыштіс кинас да муніс.
Тюльпанов пукаліс багажнӧй решётка вылын, ёртыслы тасмаас кутчысьӧмӧн.
Минута дас вит мысти, ылӧдзкодь мунӧм бӧрын, Волошенко чинтіс ӧдсӧ, кежис туй бокӧ да сувтіс.
— Видлам, — Ступаклысь пӧдаркисӧ перйигмоз шуис сійӧ. — Оз терпитсьы.
Разисны портсигарсӧ медбӧръя винтӧдзыс, и эз аддзыны сійӧс, мый корсисны.
Тайӧ эз вӧв фотоаппарат, а дзик прӧстӧй портсигар-зажигалка.
Зептас Ступак век новлӧдліс кык портсигар: ӧтиыс прӧстӧй, а мӧдыс монтируйтӧм фотоаппарата.
Кор гӧгӧрвоис, мый пограничникъяс серьёзнӧя интересуйтчӧны портсигарнас, сійӧ сетіс налы прӧстӧй портсигар-зажигалка.
Дугдасны али оз ӧні пограничникъяс интересуйтчыны сыӧн?
Ступак вӧлі вывті опытнӧй лазутчик, медым пӧръявлыны асьсӧ.
Оз, дерт, оз дугдыны.
Сійӧ кӧ нин кыпӧдіс налысь подозрение, то коркӧ найӧ всё равно ставсӧ тӧдмаласны.
Лёк делӧыс.
Зэв лёк.
Колӧ висьтавны «Крестлы» да пышйыны заграницаӧ.
Сэксянь, кыдзи Ступак воис Яворӧ, сы бӧрся пыр жӧ кутісны следитны.
И та вӧсна пограничникъяскӧд сылысь паныдасьӧмсӧ пыр жӧ юӧртісны Зубавинлы да Шатровлы.
Ӧні оз нин вӧлі позь кольны лазутчикӧс вӧля вылӧ.
Сійӧс колӧ арестуйтны да кыдз позьӧ регыдджык.
...Ступаклӧн лесовозыс тӧвзис-муніс Яворлань.
Карӧ пыртӧдз, железнодорожнӧй переезд шлагбаум водзын, машинасӧ вӧлі сувтӧдӧма.
Документъяссӧ прӧверяйтігӧн автоинспектор аддзис, мый путёвкасӧ оформитӧма неправильнӧя, да тшӧктіс пыравны шофёрлы дежурнӧй будкаӧ, медым составитны акт.
Ступак нинӧм на эз тӧд да кыв ни джын шутӧг мӧдӧдчис автоинспектор бӧрся.
Будка порог вомӧн воськовтӧм бӧрын сійӧ паныдасис вооружённӧй майоркӧд.
— Тіянӧс арестуйтӧма, — шуис Зубавин.
Первой допрос дырйи жӧ шофёр Ступак висьталіс, мый сійӧ Дубашевич, мый гусьӧн вуджис граница, мый сійӧс Яворӧ мӧдӧдіс «Лунвыв» разведцентр Джон Файнлы отсӧг вылӧ, мый аддзӧдчыліс нин сыкӧд Любомир Крыж пыр.
Зубавин да Шатров решитісны арестуйтны ставсӧ, кодъяс исполняйтісны «Бизонлысь» план.
КЫЗЬ ВИТӦД ГЛАВА
Луншӧр бӧрын Книготорг магазинӧ пырис сёрмӧм ньӧбасьысь, сійӧ лунас медбӧръя ньӧбасьысь.
Яворса уна олысьӧс Крыж бура тӧдіс.
Магазин порог вомӧн воськовтысь мортӧс сійӧ аддзис первойысь.
Прилавок дорын кӧ эськӧ вӧлі уна йӧз, Крыж эськӧ эз веськӧд сы вылӧ торъя внимание.
А ӧні сійӧ сюся видзӧдіс сы вылӧ да, нинӧм вӧчигмоз, гадайтіс, коді сійӧ сэтшӧмыс.
«Учитель либӧ библиотекарь, — решитіс Крыж, — вӧвлӧм офицеръясысь».
Тайӧ ньӧбасьысьыс вӧлі кузь тушаа, паськыд пельпомъяса, синмӧ шыбитчан военнӧй выправкаа, кӧть и вӧлі штатскӧй костюма.
Мелі чужӧмсӧ кузяланогыс и вомӧнногыс серӧдӧма посни чукыръясӧн.
Сӧдз синъясыслӧн видзӧдласыс зэв спокойнӧй, дӧверчивӧй, коді, тыдалӧ, важӧн велалӧма видзӧдны мир вылас веськодьпырысь.
Крыж казяліс ньӧбасьысьлысь и гырысь, ён кияссӧ, сылысь кыз чуньяссӧ; ӧти чуньын вӧлі стариннӧй чунькытш.
Крыж копыртыштіс юрсӧ, чолӧмалӧмпырысь нюмъёвтіс да юаліс, мыйӧн сійӧ вермас лоны пӧлезнӧйӧн.
— Эм тіян Булаховскийлӧн учебник «Введение в языкознание»?
«Да, сійӧ буретш учитель!» — шпыньмуніс Крыж. Сійӧ вӧлі дӧвӧлен аслас кужӧмлунӧн тӧдмавны йӧзӧс.
Сійӧ шуис гораа:
— Пӧжалуйста, эм.
Мынтӧй.
Кор Крыж гартыштіс книгасӧ бумагаӧн, ньӧбасьысь мынтіс кассаӧ деньга да бӧр локтіс прилавок дорӧ чекӧн.
Сійӧ сетіс Крыжлы чексӧ, шуис «аттьӧ» да вашнитіс: «Эм поручение «Бизонсянь».
Локта рытнас.
Виччысьӧй».
Удж вылысь гортас воӧм бӧрын Крыж пырысьтӧм-пыр жӧ висьталіс аслас шефлы сы йылысь, мый сылы вашкӧдіс-висьталіс «Введение в языкознание» учебник ньӧбысь.
Тайӧ юӧрсӧ Файн эз виччысь, и тайӧ шемӧсмӧдіс сійӧс.
«Черногорец» думсьыс юаліс ассьыс, коді тайӧ сэтшӧмыс, «Бизонлӧн» тайӧ выль посолыс.
Тайӧ кӧ «Ковчег», то мыйла сійӧ локтіс резидент дінӧ, кытчӧ сылы стрӧга запретитӧма петкӧдчыны?
Абу, тайӧ абу «Ковчег».
Коді нӧ?
Джон Файн бура тӧдіс аслас шефлысь характерсӧ.
Недоверчивӧй, подозрительнӧй, перестраховка радейтысь «Бизон» решитӧма, тыдалӧ, мӧдӧдны Яворӧ контролёрӧс.
«Мый нӧ, мед контролируйтӧ, милости просим!» — зэв скӧрысь мӧвпыштіс Файн.
Мыйӧн сӧмын пемдіс, сійӧ сюйис зепъясас кык пистолет, запаснӧй обоймаяс, тасмаас ӧшӧдіс кык граната, видліс яд тыра ампула, кодӧс вӧлі вурыштӧма дӧрӧм воротникас да, кӧзяинсӧ предупредитӧм бӧрын, петіс аслас гуся оланінысь садйӧ, встречайтны кортӧм да виччысьтӧм гӧстьӧс.
Калиткасянь кык воськов сайын быдмис сирень куст.
Сэтчӧ и дзебсис Файн.
Татысянь сылы зэв бура тыдаліс, кыдзи гӧсть пырас дворӧ, кыдзи мунас керкалань, кыдзи котшнитас ӧшиньӧ.
Буретш «кыдзиыс» и висьталас Файнлы, надейтчис сійӧ, кодкӧд сылы ковмас имеитны делӧсӧ.
«Черногорец» лыддис асьсӧ зэв тӧлка разведчикӧн.
Файн эскис, мый сійӧ вермӧ тӧдмавны мортлысь медся гуся мӧвпъяссӧ да чувствояссӧ сы серти, кыдзи сійӧ кутӧ асьсӧ.
Гӧсть кӧ абу «Бизонлӧн» посол, а подставнӧй  морт, аскӧдыс кӧ вайӧдас «бӧж», то Файнӧс друг оз кутны — писькӧдас аслыс туй пистолетӧн да гранатаясӧн.
Колис час, мӧд, коймӧд, а гӧсть оз тыдав ни оз кыв.
Сійӧ воис чуть ли не войшӧрын, кор Гвардейскӧй вылын быд керкаын узисны нин.
Файн виччысис быд минута и век жӧ эз казяв, кытысянь да кыдзи сійӧ воис.
Сійӧ чӧла, падъявтӧг пырис калиткаӧд, быттьӧ аслас гортӧ.
Керка дорӧ нуӧдысь гравийнӧй  туй кузя муніс сідз, мый ни ӧти из эз кажмун сы кок улын, ни ӧти ув эз вӧрзьы сы юр весьтын.
Матыстчис ӧшинь дорӧ да гыжъялыштіс стеклӧсӧ.
Ӧдзӧс пыр жӧ воссис, и войся гӧсть воши пемыд керка пытшкӧ.
Файн петіс сирень куст пиысь да пырис аслас гуся оланінӧ.
Некымын минута мысти сійӧ сулаліс гортса библиотекалӧн ортсыса стен дорын да книжнӧй полкаӧ вӧчӧм розь пыр заводитіс изучайтны «Бизонлысь» чрезвычайнӧй посолӧс.
Эз, сылӧн чужӧмыс нинӧм эз висьтав Файнлы.
Ньӧтчыд эз аддзыв сійӧс ни разведцентр штабысь, эз тӧд сійӧс и фотография серти.
«Кытысянь тэ воин? — тӧдтӧм мортлысь Крыжкӧд сёрнисӧ кывзігмоз мӧвпаліс Файн. — Мый тэ ӧнӧдз вӧчин?
Кыдзи тэныд удайтчис завоюйтны подозрительнӧй «Бизонлысь» дӧвериесӧ?
Кутшӧм приказание тэныд сетіс шеф?»
Войся гӧсть да кӧзяин сёрнитісны рочӧн.
— Пӧрччысьӧй, пӧжалуйста, пуксьӧй, — шуаліс Крыж. — Кынӧмныд сюмалӧ?
— Да, — нюмъёвтіс гӧсть, и сылӧн чукырӧсь чужӧмыс пыр жӧ томмыштіс. — И весиг зэв ёна.
Ыджыд аттьӧ висьтала, бура кӧ верданныд да мыччанныд вина румка.
— Ме пырысьтӧм-пыр ставсӧ лӧсьӧда.
Пуксьӧй, шойччӧй.
Прӧститӧй, кыдзи тіянӧс...
— Кучера Степан Степанович.
Сулавлӧй, Крыж, энӧ мунӧй.
Ме верма терпитны дас минута.
Пуксьӧй.
Сёрнитыштам.
Крыж пуксис, пуктіс кияссӧ пидзӧс вылас да сюся кутіс видзӧдны гӧсть вылӧ.
— Тіянӧс, дерт, повзьӧдіс менам воӧмӧй, — заводитіс Кучера. — Ті абу дзик уверенӧсь, коді ме.
— Мый ті, Степан Степанович!
— Но-но, энӧ йӧй улӧ лэдзчысьӧй, тайӧ лишнӧй.
Кучера зэв бура сёрнитіс рочӧн, некутшӧм акценттӧг, муртса тӧдчана нюркйӧдлӧмӧн, коді лӧсялӧ лунвылын олысьяслы.
Сылӧн векни руд синъясыс спокойнӧя видзӧдісны Крыж вылӧ, а вомыс меліа нюмъялыштіс.
Сэк кості сылӧн киясыс кужӧмӧн разрядитісны патрон, кодӧс перйис пистолет стволысь.
Пулясӧ кыскӧм бӧрын Кучера видзчысьӧмӧн булавка йылӧн перйис патронсьыс вӧсньыдик шӧвк бумага да пуктіс сійӧс Крыжлы ныр улас:
— Шефсянь собственноручнӧй  письмӧ.
Лыддьӧй.
Резидент видзчысьӧмӧн разис высочайшӧй посланиесӧ.
Посни букваясӧн, английскӧй кыв вылын «Черногорецлы» да «Крестлы» тшӧктӧма кыв шутӧг выполняйтны любӧй приказъяс «тайӧ сетысьлысь, менам особоуполномоченнӧйлысь».
Крыж нарошнӧ гораа лыддис «Бизонлысь» письмӧсӧ, медым кыліс сылӧн шефыс, «Червонюк ёрт».
Лыддьӧм бӧрас сійӧ сюся видзӧдліс «тайӧс сетысь» морт вылӧ, сэсся бумагатор вылӧ, кодӧс кутіс киас.
Особоуполномоченнӧй  гӧгӧрвоис тайӧ видзӧдласыслысь тӧдчанлунсӧ:
— Мый, чуйминныд?
Мыйла татшӧм секретнӧй посланиесӧ абу шифруйтӧма?
Эз вӧв таын коланлуныс, дона Любомир Васильевич.
Серьёзнӧй опасность дырйи ме эськӧ лыйи пистолетысь да соті письмӧсӧ порохыскӧд ӧтлаын.
Тайӧ ӧти-кӧ.
А мӧд-кӧ, абу на мирас сэтшӧм шифр, кодӧс эськӧ эз позь тӧдмавны. — Войся гӧсть перйис сигарета пачка, кытчӧ вӧлі рисуйтӧма руд верблюдӧс, заводитіс куритчыны. — Но, Любомир Васильевич, верительнӧй грамотаяс сетӧма, ӧні петкӧдӧй лунъюгыд вылас ассьыныд квартиранттӧ.
Кӧні сійӧ?
Корӧй сійӧс татчӧ.
Крыж чӧв оліс, падъялігтыр педзис места вылас.
— Корӧй, Любомир, энӧ полӧй.
Крыж эз вӧрзьы места вывсьыс.
Креслӧсьыс чеччытӧг особоуполномоченнӧй  нюжӧдіс кисӧ, таркнитіс стенӧ:
— Ме виччыся тіянӧс, Червонюк ёрт, петӧй!
Тарас Шевченколӧн портретыс вешйис веськыдвылӧ, воссис гуся ӧдзӧс, и пемыд квадратын тыдовтчис Файнлӧн юрыс.
Сійӧ кыв ни джын шутӧг чеччыштіс уліӧ, библиотека джоджӧ, юрнас довкнитӧмӧн здоровайтчис Кучеракӧд, матыстчис Крыж дінӧ да кватитіс сы киысь «Бизонлысь» письмӧсӧ.
Лыддис сійӧс дыр да внимательнӧя.
Изучайтіс, а эз лыддьы.
Став тайӧ кад чӧжыс особоуполномоченнӧй  спокойнӧя пукаліс креслӧын, куритчис да лӧг, властнӧй, муртса читкыртыштӧм синъясӧн видзӧдіс зумыш Файн вылӧ.
Крыж вешталіс книгаяс ӧти джаджйысь мӧд джаджйӧ, мыйвынсьыс зілис не петкӧдлыны, мый сылы интереснӧ, мыйӧн жӧ помасяс сы ордса кык кӧзяинлӧн, важлӧн да выльлӧн, тайӧ паныдасьӧмыс.
Гӧсть омӧлика зургыштіс Крыжлы гырддзанас да, вом вылас кинас индігмоз, няклялыштіс: вай пӧ ӧдйӧджык ужынтӧ!
Крыж гӧгӧрвоис, мый сійӧс ыстӧны, да тэрыба петіс.
Тарелкаясӧн да стӧканъясӧн кухняын зёльӧдчигтыр сійӧ сюся кывзіс библиотекаысь сёрни.
— Но, ставыс лючки-ладнӧ? — юаліс особоуполномоченнӧй, кор Файн дугдіс лыддьыны «Бизонлысь» письмӧсӧ да лэптіс юрсӧ.
Файн ярскӧба вочавидзис:
— Ог гӧгӧрво, мый ті чайтанныд тайӧ «лючки-ладнӧнас».
Кучера серӧктіс:
— Онӧ гӧгӧрвоӧй?
Ой, кутшӧм сьӧкыда гӧгӧрвоысь! — Сійӧ чеччис, матыстчис Файн дінӧ, дружескӧя пуктіс сылы пельпом вылас кисӧ, шуис английскӧй кыв вылын: «Энӧ ӧбижайтчӧй ме вылӧ, сэр.
Ме исполняйта шефлысь воля да ассьым долг.
Регыдджык успокоитчӧй, и заводитам делӧвӧй сёрни.
Вайӧй бӧр менсьым мандатӧс».
Файн кывзіс Кучераӧс куньса синмӧн, пиньяссӧ мурч-курччӧмӧн.
Особоуполномоченнӧйлӧн сёрни серти сійӧ зілис гӧгӧрвоны, кытысянь сійӧ, найӧ страналӧн кутшӧм юкӧнысь.
Буракӧ, войвылысь.
— Пӧжалуйста, ме дась.
Заводитӧй ассьыныд делӧвӧй сёрнитӧ.
Файн шыбитіс «Бизонлысь» письмӧсӧ пызан вылӧ, пуксис креслӧӧ.
— Ме — «Кобра», — ньӧжйӧник, вомгорулас, рочӧн нин шуис гӧсть да нюмъёвтіс сідзи, быттьӧ шуис: «Ме — ангел».
— Ті — «Кобра»?! — Файн кельдӧдіс да ас кӧсйытӧгыс шатовмуні став тушанас бӧрвыв. — О, сідзкӧ ставыс гӧгӧрвоана!
Вопросъяс сэсся абуӧсь.
Найӧс оз сетавны Безопасность службалы.
Ме тіянӧс кывза.
— Ме разрешайта тіянлы ӧти вопрос.
Юалӧй.
Но!
Файн чӧв оліс, эз чӧвтлы синсӧ сыкӧд сёрнитысь вылӧ, сӧмын парсаліс гыжнас пызансӧ.
«Кобра» сувтса синмӧн видзӧдіс сы вылӧ да виччысис.
Файн упорнӧя чӧв оліс.
«Кобра» видзчысьӧмӧн лэптыштіс пинжак соссӧ, видзӧдліс киса часі вылас, сэсся ӧшинь вылӧ, кодъясӧс вӧлі пытшкӧссяньыс тупкӧма брӧвъясӧн, Тарас Шевченко портрет вылӧ, сэсся — ӧдзӧс вылӧ.
— И весиг ӧти вопрос вылӧ онӧ решитчӧй? — юаліс сійӧ. — Ладнӧ, сідзкӧ ме висьтала, мый медся ёна мучитӧ тіянӧс.
Тіянӧс интересуйтӧ, мыйла командируйтісны менӧ татчӧ?
Файн довкнитіс юрнас.
— Радпырысь вочавидза.
Шеф абу дӧвӧлен тіянӧн, «Червонюк ёрт».
Сійӧ зэв ёна скӧралӧ.
— Мыйла? — повзьӧмысла дрӧгнитіс Файн. — Ми ӧнӧдз стӧча действуйтім план серти.
— Тайӧ тіянлы сӧмын кажитчӧ, сэр! — серамсорӧн шмонитӧмӧн шуис «Кобра».
— Мыйла нӧ сӧмын кажитчӧ?
Ми лючки-ладнӧ, некутшӧм воштӧмъястӧг, писькӧдчим граница вомӧн.
Ми закрепитчим, кыдзи вӧлі индӧма.
Ми активнӧя действуйтам.
Ми пӧшти финиш дорынӧсь.
— Вот именнӧ — финиш дорынӧсь! — шпыньмуніс «Кобра» да бара видзӧдліс часі вылас. — Абу тіян ставыс лючки-ладнӧ, кыдзи тіянлы кажитчӧ, Джон Файн.
— Ньӧжйӧджык, ен могысьӧн! — вашнитіс «Черногорец» да полігтырйи видзӧдліс кухня ӧдзӧс вылӧ. — Крыж оз тӧд, мый ме...
— Сёрминныд, Файн, — гӧлӧссӧ чинтытӧг водзӧ висьталіс «Кобра». — Кыдзи ті думайтанныд, тӧдӧны безопасность кузя сӧветскӧй органъяс «Гӧраясын тулыс» операция план йылысь?
— Мый ті!
Тӧдісны кӧ, то ми эськӧ эгӧ пукалӧй тіянкӧд тані...
— Тӧдӧны, Файн!
Тӧдӧны! — решительнӧя торкис «Кобра». — И не сӧмын план йывсьыс тӧдӧны.
Майор Зубавинлы тӧдса, кор, кыті да кыдзи Дубашевич вуджис граница, кӧні да кыдзи сійӧ легализуйтчис.
— Оз вермы лоны! — Файн плеш вылын чепӧсйисны ньылӧм войтъяс, банбокъясыс да вомдоръясыс кулӧм мортлӧн моз лӧзӧдісны. — Оз вермы лоны! — повторитіс сійӧ.
«Кобра» веськодьпырысь висьталіс водзӧ:
— Майор Зубавинлы тӧдса, мый настӧящӧй резидентыс абу «Гомер», а Крыж.
— Чудовищнӧ!
Тайӧ жӧ полнӧй провал!
— Да, провал, — сӧгласитчис «Кобра». — Майор Зубавинлы сідзжӧ тӧдса, мый Гвардейскӧй вылӧ, Крыж керкаӧ, пятницалы паныда войӧ вайӧма взрывчатка тыра нёль конвектор.
Майор Зубавин тӧдӧ, мый Крыж керкаын гуся жырйын дзебсясьӧ «Черногорец», сійӧ жӧ Джон Файн, «Тисса» агентурнӧй направлениелӧн вӧвлӧм руководитель.
— Ті шутитанныд, «Кобра»! — Файн зілис нюммунны. — Ог верит!
Ог верит!
Талунӧдз ме эг казявлы, мый миян бӧрся следитӧны.
Ог, ог верит!
Ті шутитанныд, «Кобра».
Ог гӧгӧрво, мыйла тайӧ тіянлы ковмис?
— Бӧрынджык, шойччигмозыд, гӧгӧрвоанныд.
Да, колӧ шуны, ӧдвакӧ ті верманныд тайӧс гӧгӧрвоны!
Файн сэтшӧма вӧлі шӧйӧвошӧма, шемӧсмӧма, повзьӧма, мый эз кыв «Кобралысь» медбӧръя кывъяссӧ.
Сійӧ полігтыр видзӧдіс особоуполномоченнӧй  вылӧ да став сьӧлӧмсяньыс кевмысис сылы регыдджык, пыр жӧ, дугӧдны пыткасӧ, а то... сійӧ йӧймас.
Кухнясянь кыліс кутшӧмкӧ грымакылӧм, жугалӧм пӧсудалӧн зиль-зёльмунӧм.
Файн дрӧгнитіс.
— Энӧ тӧждысьӧй Крыж вӧсна.
Ас йывсьыныд думыштлӧй. — «Кобра» ньӧжйӧник чеччис да, шӧйӧвошӧм «Черногорец» вылӧ сюся видзӧдігтыр, тэрмасьтӧг матыстчис сы дінӧ, пуктіс сьӧкыд кипыдӧсъяссӧ пельпом вылас. — Ставыс помасис, Джон Файн, тіянлы воис пом!
Файн кӧсйис звиркнитны, но ён кияс чорыда кутісны сійӧс сідзи, мый рутш-ратшмуніны ордлыясыс.
И сійӧ жӧ здукас Файн аддзис кухня ӧдзӧс дорысь оружиеа йӧзӧс.
Файн ставсӧ гӧгӧрвоис да эз мӧд водзсасьны.
«Кобраыс» вӧлі Никита Самойлович Шатров.
Настӧящӧй «Кобрасӧ» эз вӧв арестуйтӧма.
Сійӧ лунас, кор «Кобра» писькӧдчис Яворӧ, Зубавин дінӧ локтіс «Говерло» гостиницаысь парикмахер да висьталіс, мый часджын сайын аслас киӧн бритӧма да шырӧма ассьыс ӧти важ тӧдсаӧс, тӧдчана гестаповецӧс, кодӧс тӧдӧны найӧ, кодъясӧс сійӧ пытайтіс; сылӧн нимыс вӧлӧма «Ян, Сьӧд Ки».
Война воясӧ тайӧ карательыс да палачыс весьӧпӧртлӧма Львовса олысьясӧс.
Кӧть и сійӧ кадсяньыс коли уна во, кӧть и Ян вежсьыштӧма нин, парикмахер пыр жӧ тӧдӧма сійӧс.
Палачӧс бритігӧн сійӧ полӧма, медым эськӧ Ян эз тӧд ассьыс вӧвлӧм жертвасӧ.
Абу тӧдӧма.
Вывті уна мучитӧм да джынвыйӧ мучитӧм йӧз прӧйдитісны сы ки пыр, ставнысӧ он тӧд.
Гестаповец петӧма парикмахерскӧйысь, босьтӧма швейцар ордысь 72-ӧд номерысь ключ да кыпӧдчӧма гостиница лифтӧн коймӧд судтаӧ...
Час мысти Зубавин да Шатров воисны гостиницаӧ, но «Кобра» сэні эз нин вӧв: сійӧ вошӧма, тыдалӧ, гӧгӧрвоӧма, мый сійӧс тӧдісны.
Сёрӧнджык Шатров пӧлучитіс Москвасянь «Кобра» йылысь даннӧйяс.
Сэтысь лои тӧдса, мыйла «Кобра» волӧма Яворӧ да кутшӧм сылӧн рольыс «Гӧраясын тулыс» операцияын.
Кор Шатров решитчис «Кобра» ним улын пырны Любомир Крыж керкаӧ, сійӧ бура гӧгӧрвоис, мыйӧн рискуйтӧ.
Сулалӧ сӧмын тӧкӧтьӧ ӧшибитчыны либӧ весиг мӧдногӧн асьтӧ кутны, олӧмтӧ воштан.
Но вывті важнӧ вӧлі босьтны Файнӧс ловйӧн да дзоньвидзаӧн, и та вӧсна Шатров ньӧти падъявтӧг решитчис та вылӧ.
Асывнас водз, авиасоединение штабын занятие заводитчытӧдз, Батура сувтіс аслас местаӧ — Кировскӧй да Ужгородскӧй пельӧсӧ.
Сійӧ чӧла, терпеливӧя сулаліс каштан улын индӧм кад, чукӧртіс дань удж вылӧ локтысь офицеръяссянь да решитіс ветлыны сёйыштны закусочнӧйӧ, Яков дінӧ.
Важиник сьӧд шляпасӧ син улӧдзыс лэдзӧмӧн, зепсьыс эзысь да ыргӧн деньга чувствуйтігтыр, сійӧ мӧдӧдчис Ужгородскӧй кузя.
Эз вевъяв на сійӧ мунны и кызь воськов, кыдзи сійӧс суӧдіс ыджыд легкӧвӧй машина.
Машина сувтіс сы дінӧ, и руд костюма дзор юра морт, коді пукаліс шофёркӧд орччӧн, восьтіс ӧдзӧссӧ да шуис:
— Пуксьӧй, гражданин Батура, нуам.
— Аттьӧ, ме подӧн, меным матӧдз.
— Пуксьӧй! — тшӧктан гӧлӧсӧн повторитіс морт.
Кодкӧ, коді сулаліс тротуар вылын Батура мышкын, видзчысьӧмӧн босьтіс сійӧс гырддзаӧдыс да кокньыдика йӧткыштіс машиналань:
— Пуксьӧй.
Тэрыбджыка!
«Гомерлӧн» кынмис сьӧлӧмыс.
Эз на вӧв шуӧма ни ӧти страшнӧй кыв, эз на вӧв висьталӧма, мый сійӧс арестуйтісны, а сійӧ гӧгӧрвоис нин, мый ставыс пропадитіс.
Сылӧн бергӧдчис юр вежӧрыс, кокъясыс сьӧктаммисны, эз кывзысьны.
Сійӧ и кӧсйис эськӧ пуксьыны машинаӧ, но эз вермы вӧрзьыны места вывсьыс.
— Пуксьӧй! — ньӧжйӧник, джын гӧлӧсӧн шуис Батура мышкын сулалысь морт.
— Мыйла?..
Кор? — мыкталігтыр нурбыляліс «Гомер». — Ме...
Ме...
— Тіянӧс арестуйтӧма.
— Арестуйтӧма? — сэтшӧм сьӧлӧмсяньыс чуймис корысь, мый сылы эськӧ вермис вежавны гениальнӧй актёр. — Мыйысь?
Ті ӧшибитчинныд, ёрт.
Менам овӧй Батура.
Игнат Батура.
Ме — синтӧм.
Корысь.
— Вот буретш ті миянлы и коланныд, гражданин Батура.
Пуксьӧй!
Батура пуксис.
Нэмнас первойысь сійӧ муніс легкӧвӧй машинаӧн, и машинаыс нуис сійӧс тюрьмаӧ.
Дас минута мысти машина сувтіс Горнӧй улича вылӧ.
Кор пырисны керкаӧ, кӧні оліс Батура, полковник Шатров пуктіс пызан вылӧ Батураӧс арестуйтӧм кузя да обыск вӧчӧм кузя ордеръяс.
Корысь квартираысь вӧлі аддзӧма шифръяс да кодъяс, тайнопись вылӧ приспособлениеяс, оружие, зарни, валюта да уна сӧветскӧй деньга.
— Кытысь тайӧ ставыс тіянлы, гражданин корысь? — шпыннялігтыр юаліс Шатров.
Батура чӧв оліс.
Сійӧ думсьыс мӧвпаліс, кыдзи кутны асьсӧ допрос вылын, мый висьтавны да мый йылысь чӧв овны.
Сы йылысь, мый служитіс «Бизонлы», ковмас быть висьтавны, но кӧть кыдз да колӧ дзебны, мый сійӧс назначитісны резидентӧн.
Шатров сюяліс чемоданӧ ставсӧ, мый висьталіс Батуралӧн шпионскӧй удж йылысь, пӧдлаліс вевтсӧ да видзӧдліс «Гомер» вылӧ.
— Мыйла чӧв оланныд, мистер резидент?
Самообороналысь план стрӧитанныд?
Батура друг заводитіс сёрнитны.
Пидзӧсчанясьӧмӧн, морӧс вылас кияссӧ кресталӧмӧн, сійӧ висьтасис Шатров водзын.
Да, агент.
Но сӧмын агент, прӧстӧй агент.
Кывзіс офицеръяслысь сёрнияс, сэсся нинӧм.
Эз, эз, сійӧ решительнӧ нинӧм эз вӧч кыдзи резидент.
Батура клянитчис мам нимнас, божитчис, бӧрдіс, кевмысис, корис эскыны сылы.
Шатров дугӧдіс сійӧс.
Тайӧ фигураыс эз зэв ёна сійӧс интересуйт.
«Гомер» оз вермы висьтавны сыысь унджык, мыйта тӧдіс, сы вӧсна мый сійӧс «Бизон» используйтіс сьӧдас.
Сійӧ жӧ майскӧй лунас, асывнас водз, МГБ яворскӧй райотделлӧн мӧд тупкӧса машина мӧдӧдчис Железнодорожнӧй вылӧ.
Марта Стефановна Лысак куйліс вольпась вылас на, кор сы ордӧ пырисны майор Зубавин да сійӧс сопровождайтысь оперативнӧй работник.
Налӧн воӧмыс ньӧти эз повзьӧд вӧвлӧм манашкаӧс: найӧ вӧліны штатскӧй паськӧмаӧсь.
Локтісны заказчицаяслӧн верӧсъясыс, думыштіс сьӧд Мария.
— Пани Марта узьӧ, — шуис сійӧ, — и дыр на оз чеччы.
Волӧй ӧбед бӧрын.
— Ӧбед бӧрын миян кадыс оз ло, — нюмъёвтіс Зубавин. — Садьмӧдӧй ассьыныд пани Мартанытӧ.
— Мый ті, да позьӧ ӧмӧй!
Ог.
Асывнас ми некодӧс огӧ принимайтӧй.
— А миянӧс век жӧ тіянлы ковмас примитны.
Садьмӧдӧй, а то ми асьным садьмӧдам! — гораджыка нин шуис Зубавин.
Мужскӧй гӧлӧсъяс садьмӧдісны кӧзяйкаӧс.
Спальня ӧдзӧс воссис, и ачыс Марта Стефановна аслас став мичлуннас сувтіс Зубавин водзӧ.
Пельпом вылас вӧлі плавгӧма сьӧд драконъяса атласнӧй халат, код улысь тыдаліс прӧшвиа кузь дӧрӧм.
Кокас — фетрӧвӧй пӧтшваа, лакируйтӧм, бӧртӧм босоножка.
Юрсисӧ гартлӧма ӧшӧдчӧм, кыз банбокъяса, лӧз синдоръяса чужӧм вылас тӧдчисны на войся косметикалӧн туйясыс.
Уна вояс чӧж губнӧй  помадаӧн сотӧм вомдоръясыс ӧні вӧліны вӧйӧм мортлӧн кодь лӧзӧсь.
— Мый лои, Мария? — унзіль, кыз гӧлӧсӧн горӧдіс Марта Стефановна. — Мыйла тэ лэдзин тайӧ йӧзсӧ?
Тэ жӧ тӧдан, мый ме заводита принимайтны сӧмын ӧбед бӧрын.
Колльӧд панъяссӧ ывлаӧ да висьтав налы, мый абу лӧсьыд...
Зубавин перйис арестуйтӧм вылӧ ордер да, сійӧс киас кутігтыр да портниха вылӧ видзӧдіг, зэв спокойнӧя да зэв вежливӧя юаліс:
— Марта Стефановна Лысак?
«Венера» чошкӧдіс пельсӧ.
Тӧдтӧм мортлӧн увереннӧй чужӧмыс, сылӧн властнӧй  лӧз синъясыс, кӧні тӧдчис зывӧктӧм, сылӧн спокойнӧй, вежливӧй гӧлӧсыс эз висьтавны нинӧм бурсӧ.
«Тыдалӧ, фининспектор».
Марта Стефановна думыштіс, кымын тысяча сувтас сылы тайӧ неприятнӧй  визитыс.
Сійӧ пыдісянь ышловзис да думсьыс решитіс мынтыны штрафсӧ.
Татшӧмъясыдкӧд скупитчыны опаснӧ.
— Да, ме Марта Стефановна Лысак, — шуис сійӧ да тшапа нюммуніс. — Пуксьӧй, пӧжалуйста.
Мария, кофе!
Вӧвлӧм манашка тэрыба уськӧдчис кухня ӧдзӧслань, но сійӧс сувтӧдіс Зубавин:
— Петны керкаысь некодлы оз разрешайтсьы сэтчӧдз, кытчӧдз кутас мунны обыск.
— Обыск? — Марта Стефановна сідзи арыштіс синъяссӧ, мый, кажитчис, найӧ чеччыштасны сингуранъяссьыс. — Ме ордын обыск?
Мыйла?
Кыдзи ті лысьтанныд луншӧр-лунӧ пырны ӧтка, дорйысьны вермытӧм нывбаба ордӧ?
Ме кута норасьны, ме...
Зубавин пуктіс ордеръяссӧ пызан вылӧ:
— Тіянӧс арестуйтӧма, гражданка Лысак...
Борисов ёрт, заводитӧй обыск.
— Арестуйтӧма?
Менӧ? — чилӧстіс «Венера». — Мыйысь?
Повзьӧмысла арыштӧм синъясас веськыда видзӧдігтыр да быд кыв яснӧя шуаліг Зубавин шуис:
— Иностраннӧй разведкалы уджалӧмысь тіянӧс кыскӧны кывкутӧмӧ.
— Кутшӧм удж?
Энӧй лӧсьӧдлӧй!
Ті ӧшибитчинныд.
Ме — портниха.
Кыланныд, портниха...
— И Крыжлӧн отсасьысь, — торкис Зубавин.
«Венералы» эськӧ колі тайӧ кывъяс бӧрас пыр жӧ ланьтны, но сійӧ эз чинты гӧлӧссӧ, лыддис асьсӧ мыжтӧм мортӧн, кодӧс оскорбитісны.
Татшӧм сяма йӧзыскӧд Зубавинлы ковмыліс паныдасьлыны унаысь.
Сійӧ стӧча нин тӧдіс Крыжсянь, мыйӧн да кыдзи «Венера» отсасис сылы.
Тӧдіс сійӧ и сылысь кличкасӧ, и та вӧсна сійӧ эз вермы терпитны да серӧктіс:
— Весьшӧрӧ энӧ горзӧй, гражданка.
Пасьтасьӧй.
Сӧветуйта пасьтавны прӧстӧйджык платье, — содтіс сійӧ шмонитігмоз. — Тюрьмаын абуӧсь тіянлысь портновскӧй таланттӧ донъялысьяс...
Мария, — вӧвлӧм манашкалань бергӧдчигмоз шуис Зубавин, — вайӧй асланыд панилы кутшӧмкӧ платье.
— Ме ачым. — Марта Стефановна чепӧсйис спальня ӧдзӧслань.
— Энӧ тӧждысьӧй, гражданка, тіянлы сетасны ставсӧ, мый колӧ.
Пуксьӧй, шойччӧй.
Позьӧ весиг куритчыны.
Мария, вайӧй и панилысь радейтана сигаретасӧ.
«Ставсӧ тӧдӧ.
Воши менам юрӧй, воши!» — куритчигмозыс мӧвпаліс Марта Стефановна и табак тшын да синва пырыс видзӧдліс ассьыс квартирасӧ, кӧні тырыс вӧлі дона эмбур, кодӧс кыскаліс татчӧ нэм чӧжыс.
«Кодлы тайӧ ставыс веськалӧ, — думайтіс сійӧ, — коді кутас овны тайӧ керкаас?
А долларъясыс, кодъясӧс гуалӧма виноградникӧ!
Оз ӧмӧй и удайтчы наӧн пользуйтчыны?
А радейтана Андрюшаӧй?
Мый сыкӧд лоӧ?»
Оперативнӧй сотрудник петіс орчча комнатаысь да орӧдіс Марта Стефановналысь думъяссӧ.
Сы киын вӧлі неыджыд чемодан.
— Магнитофон, майор ёрт.
Заграничнӧй.
Зубавин довкнитіс юрнас да видзӧдліс портниха вылӧ:
— Индӧй местасӧ, кытчӧ дзебинныд Крыжсянь пӧлучитӧм долларъяс.
— Долларъяс?
Кутшӧм долларъяс?
Некутшӧм долларъяс ме эг пӧлучитлы Крыжсянь.
Абуӧсь и эз вӧвны менам долларъяс.
— Водзӧ шобӧй, капитан ёрт, — прикажитіс Зубавин.
Сы вӧсна мый Яворын вӧлі базарнӧй лун, «Кармен» петіс Цыганскӧй слӧбӧдаысь шонді петтӧдз.
Сійӧс ковмис корсьны базар пельӧсъясысь, кытчӧ сійӧ пыравліс накӧд, коді кӧсйис няйтӧссьӧм карті отсӧгӧн видзӧдлыны аслас будущӧйӧ.
МГБ-са сотрудник, милицияса сержант формаа капитан, задержитіс «Карменӧс» сэтшӧм помкаӧн, мый сійӧ нарушайтӧ рынок вылын лӧсьӧдӧм порядокъяс, да мӧдӧдіс матысса отделениеӧ, кӧні сійӧс виччысис Киевскӧй вывсянь машина.
Медбӧръяӧн вӧлі кутӧма Андрей Лысакӧс.
Сійӧс арестуйтны вӧлі тшӧктӧма лейтенант Гойдалы.
Войбыд да лунтыр сійӧ лунас, кор вӧлі репрессируйтӧма Файнӧс, Крыжӧс да «бизоновскӧй» планлысь мукӧд исполнительясӧс, Андрей Лысак вӧлі ылі туйын.
Воис Яворӧ пемдандорыс, прӧщайтчис бригадакӧд да тэрыба мӧдӧдчис гортас.
Паровоз вылысь лэччӧм бӧрын сійӧ аддзис подъезднӧй  станционнӧй туйяс вылысь Василий Гойдаӧс.
Андрей чолӧмалана ӧвтыштіс кинас Олекса Сокач друглы да нюмъёвтіс:
— Здорово, Вася!
Кыдзи олан-вылан?
Олексаӧс встречайтны локтін?
— Эг сійӧс, а тэнӧ, — вочавидзис Гойда.
— Менӧ?
Эн лӧсьӧдлы!
Эг на ме заслужит сэтшӧм ыджыд честьсӧ!
Мун встречайт Олексаӧс.
Лысак йӧткыштіс Гойдаӧс паровозлань, но зон эз вӧрзьы местасьыс.
Сійӧ босьтіс Лысакӧс киӧдыс.
— Ме серьёзнӧя шуа: тэнӧ встречайта.
Мунам ӧдйӧджык, миянӧс виччысьӧны.
— Коді виччысьӧ?
Кытчӧ колӧ муннысӧ?
Мыйӧн?
— Машинаӧн.
Мӧдім, сэні ставсӧ тӧдмалан.
— А юыштны?.. — веськодьпырысь юаліс Лысак.
— Лоӧ, лоӧ!
И сэтшӧма юан, вокӧ, нэм кежлад паметяд кольӧ!
Пуксисны машинаӧ, мӧдӧдчисны.
Шофёрыс вӧлі штатскӧй паськӧма, и Лысак нинӧм эз гӧгӧрво.
Дзик Киевскӧй вылӧдз Лысак эз гӧгӧрво да эз дӧгадывайтчы, мый лоис.
И сӧмын кор «Победа» друг крута кежис веськыдвылӧ да пырис райотдел дворӧ, сылы ставыс лои гӧгӧрвоана.
Сійӧ бледӧдіс, но зілис на нюмъявны:
— Кытчӧ тэ менӧ вайӧдін, Вася?
Гойда сюйис кисӧ зептас, довкнитіс подъездлань да лӧг гӧлӧсӧн, пинь пырыс сӧдзӧдіс:
— Мун водзвылын!
— Вася!..
— Эн сёрнит!
Но!
Джӧмдалігтыр, конвоир вылӧ видзӧдлывліг, Лысак кайис вылыс судтаӧ; сійӧ век на надейтчис, мый Гойда шутитӧ, мый нинӧм страшнӧйыс эз на ло.
— Веськыдвылӧ! — командуйтіс Гойда. — Сулав! — Сійӧ восьтыштіс лакируйтӧм сьӧд клеёнкаӧн эжӧм ӧдзӧс. — Разрешитӧй, майор ёрт? — Сійӧ йӧткыштіс Лысакӧс порог вомӧн, пырис сы бӧрся Зубавин кабинетӧ да доложитіс сы йылысь, мый приказание пӧртӧма олӧмӧ: государственнӧй преступник Андрей Лысакӧс арестуйтӧма да некутшӧм происшествиеястӧг вайӧдӧма райотделӧ.
Майор Зубавин кыв ни джын шутӧг довкнитіс юрнас да сюся видзӧдліс Лысак вылӧ.
— Кызь арӧс — и государственнӧй преступник нин, — шуис сійӧ шогпырысь да чукыртчыліс, быттьӧ кутшӧмкӧ пытшкӧсса дойысь. — Пуксьӧй!
Андрей Лысак пуксис матысса улӧс вылӧ да полігтыр кутіс видзӧдны майор вылӧ, дась вӧлі вӧчны ставсӧ, мый сійӧ тшӧктас.
Полӧм, асьсӧ дорйыны вермытӧм шымыртісны сійӧс.
Зубавин петіс пызан сайысь, пуксис Андрей Лысаккӧд орччӧн да нюжӧдіс кисӧ, медым пуктыны зонлы пельпом вылас.
Но Лысак эз гӧгӧрво, мый кӧсйис вӧчны майор, да повзьӧмӧн вешйис сы дінысь.
Сылӧн гӧрд чужӧмыс мисьтӧма вежыньтчис.
— А-а-а-а! — капканӧ веськалӧм зверь моз горӧдіс сійӧ.
Зубавин видзӧдліс лейтенант Гойда вылӧ.
Гойдалы вӧлі и яндзим, и зывӧк, и сьӧкыд видзӧдны Лысак вылӧ, коді воштӧма став морт обликсӧ.
Зубавин век жӧ пуктіс кисӧ Андрей Лысак пельпом вылӧ, сылы збыльысь вӧлі жаль зонмыс.
— Кыдзи нӧ тайӧ лоис?
Кыдзи ті, кызь арӧса том морт, воинныд татшӧм олӧмӧдзыс?
— Майор ёрт, ме ставсӧ висьтала, ставсӧ! — горӧдіс Лысак да дрӧжжитысь вомдоръяснас инмӧдчыліс Зубавин киӧ.
Сійӧ аттьӧаліс майорӧс сійӧс жалитӧмысь.
Весиг и талы сійӧ радліс.
— Но, висьталӧй, ме кывза.
Лысак збыльысь висьталіс Крыжкӧд аслас взаимоотношениеяслысь став историясӧ.
Сійӧ сьӧлӧмсяньыс ёрис сійӧ лунсӧ да чассӧ, кор йитчис сыкӧд.
Сійӧ каитчис, зэв ёна видіс асьсӧ да мамсӧ, коді балуйтіс сійӧс деньгаӧн ичӧтысяньыс да тадзикӧн вайӧдіс татшӧм олӧмӧдз.
Зубавин терпеливӧя кывзіс Лысакӧс, но протоколӧ гижис медся тӧдчанасӧ, коді колӧ вӧлі следствиелы.
Следствиелы важнӧ вӧлі ӧні жӧ, первой допрос дырйи, тӧдмавны, мый, кӧні, кор да кыдзи должен вӧчны Лысак.
Тайӧс тӧдігӧн Зубавин эськӧ вермис артыштны, став мераяссӧ-ӧ сійӧ примитіс, медым дзикӧдз провалитчис «Бизон» операциялӧн планыс.
Тайӧ цельсӧ тӧдвылын кутӧмӧн сійӧ гижис аслыс Лысак показаниеясысь сійӧ юкӧнсӧ, кӧні висьтавсис сы йылысь, мый Крыж мӧдӧдӧма паровоз вылӧ ассьыс подшефнӧйсӧ водзӧ действуйтӧм вылӧ планъясӧн.
«Кутшӧм планъяс нӧ вӧліны Крыжлӧн?» — юаліс Зубавин.
Лысак дінӧ должен вӧлі матыстчыны железнодорожник, том мадьяр, да заводитны сыкӧд специальнӧй беседа.
— А кутшӧм приметаяс серти сійӧ эськӧ тӧдіс, мый буретш ті «Крестлӧн» дӧвереннӧй, мый буретш тіянкӧд колӧ заводитны специальнӧй беседа?
Та вылӧ Андрей Лысак вочавидзис тадзи:
— Менам комбинезон вылыс зептын должен лоны горнӧй фиалкаясысь ичӧтик букет.
— Гӧгӧрвоана.
А кутшӧм приметаяс серти ті долженӧсь вӧлі тӧдмавны сійӧс?
— Сылӧн юрас сьӧд берет, а веськыд киса водзчуняс — карті лист кодь изъя кыз чунькытш.
— Мый йылысь ті долженӧсь вӧлі беседуйтны тайӧ мадьярыскӧд? — юаліс Зубавин. — Тіянлы тайӧ тӧдса?
— Да.
Ме бура помнита парольсӧ.
Венгерскӧй железнодорожник должен вӧлі матыстчыны ме дінӧ, нюмъялігтырйи пӧрччыны юрсьыс беретсӧ да шуны рочӧн да мадьярскӧй кыв вылын: «Чолӧм, ёрт».
Ме должен вӧлі вочавидзны сӧмын рочӧн: «Чолӧм».
Сэсся сійӧ гӧститӧдӧ менӧ венгерскӧй сигаретаӧн, а ме сійӧс — сӧветскӧйӧн.
Сигаретасӧ ӧзтӧм бӧрын сійӧ юалӧ: «Кутшӧм тіян, Сӧветскӧй Союзын, поводдяыс?»
Ме вочавидза: «Сэтшӧм жӧ, кутшӧм и тіянын, бур».
Андрей Лысак ланьтіс, полігтыр видзӧдліс майор Зубавин вылӧ.
— Водзӧ, — шуис Зубавин.
Лысак висьталіс водзӧ:
— Сэсся сійӧ должен вӧлі висьтавны меным, кытчӧ пуктіс посылка.
— Кутшӧм посылка?
— Тайӧс ме ог тӧд.
И вообщӧ... ме сэсся нинӧм ог тӧд.
Ставсӧ висьталі.
— Ладнӧ.
Талун кежлӧ тырмас.
Зубавин мӧдӧдіс Андрей Лысакӧс предварительнӧй заключение камераӧ.
Мыйкӧ дыра сійӧ чӧв оліс мӧвпалігтыр.
Сэсся друг юаліс лейтенант Гойдалысь:
— Аски, буракӧ, мӧдӧдчӧ аслас первой заграничнӧй рейсӧ Олекса Сокачлӧн комсомольскӧй паровозыс?
— Да, майор ёрт.
— А вермис эськӧ Сокач пӧртны олӧмӧ миянлысь ӧти деликатнӧй поручение?
— Гӧгӧрвои, майор ёрт.
Олекса Сокач ставсӧ вӧчас. Кыв сета.
— Но, сідзкӧ, корӧй Сокачӧс татчӧ беседа вылӧ.
— Эм корны Сокачӧс беседа вылӧ! — Гойда крута бергӧдчис, чепӧсйис ӧдзӧслань, саялі.
Кор Гойда корсис став Явор пасьта ассьыс другсӧ, Зубавин прикажитіс срочнӧ вайӧдны тюрьмаысь Любомир Крыжӧс.
Сійӧс вайӧдісны часджын мысти.
Сійӧ пырис кабинетӧ конвойнӧй водзвылын — киясыс мыш саяс, гӧрбыльтчыштӧма, сьӧд пинжака, зумыш чужӧма, галстуктӧм дӧрӧма, синъясыс пыдӧдз вӧйӧмаӧсь, бритчытӧм.
Сійӧ зумыша, синкым увтіыс видзӧдліс майор вылӧ да, юрсӧ копыртӧмӧн, сувтіс порог дорӧ.
Зубавин лэдзис конвоирӧс, а Крыжлы индіс матысса улӧс вылӧ:
— Пуксьӧй да висьталӧй, мистер вӧвлӧм резидент, мыйла ті кыскинныд асланыд шайкаӧ Андрей Лысакӧс.
Крыж лэптіс юрсӧ, чуймӧмӧн видзӧдліс майор вылӧ:
— А сэсся нинӧм тіянӧс оз интересуйт?
Сӧмын тайӧ понпиыс?
Ме решиті висьтавны дзик ставсӧ, мый тӧда.
— Мыйла нӧ сэтшӧм окота лои ставсӧ висьтавны?
Крыж тэрыба, ньӧти падъявтӧг, вочавидзис:
— Ме вывті опытнӧй да тӧлка, медым не гӧгӧрвоны, кутшӧм сьӧкыд положениеӧ веськалі.
И сэсся... тюрьмаын олӧм абу ме серти.
— Гӧгӧрвоа.
Нервъяс.
— Да, ог дзеб, ме тэрмася финишӧ.
Олышті, тырмас...
Медым регыдджык воас пом.
Ӧти кывйӧн кӧ, ме ог кут нинӧмысь ӧтказывайтчыны.
Висьтала ставсӧ, весиг сійӧс, мый верми кокниа дзебны.
О, менам олӧмӧй поучительнӧй!
Чужи ме знаменитӧй поместьеын...
Зубавин кинас шеныштӧмӧн дугӧдіс Крыжӧс:
— Ассьыныд олӧмнытӧ мӧдысь висьталанныд.
Ӧні ӧтвечайтӧй сӧмын вопросъяс вылӧ.
Мыйла тіянлы ковмис Андрей Лысакыс?
— Ме кӧсйи вӧчны сыысь бур связникӧс.
— И та могысь мӧдӧдінныд сійӧс Сокач бригадаӧ?
— Да, буретш та могысь.
Аслас первой заграничнӧй рейс дырйи жӧ Лысак должен вӧлі йитчыны Тиссавараын разведцентрса агенткӧд да вайны миянлы Яворӧ важнӧй посылка.
— Кодсянь тайӧ посылкаыс?
— Менам квартирант висьталіс, мый разведцентрсянь, «Бизонсянь».
— Мый посылка пытшкас?
— Эскыны кӧ «Червонюк ёртлы», — шпыньмуніс Крыж, — то «Бизон» решитӧма мӧдӧдны миянлы кутшӧмкӧ выльтор — замедленнӧй действиеа да страшнӧй разрушительнӧй  вына портативнӧй мина.
— Мый вылӧ?
— Взорвитны Тисса вомӧн ыджыд пос либӧ кутшӧмкӧ туннель.
— Кыдзи должен вӧлі паныдасьны Лысак разведцентрса агенткӧд?
Явка?
Пароль?
Крыж висьталіс стӧч сійӧс жӧ, мый висьталіс нин Зубавинлы Лысак.
Крыжлысь показаниеяссӧ гижӧм бӧрын Зубавин мӧдӧдіс сійӧс тюрьмаӧ да муніс полковник Шатров дінӧ.
КЫЗЬ КВАЙТӦД ГЛАВА
«Галочка» ньӧжйӧник прӧйдитіс контрольнӧй пост.
Паровознӧй будка ӧшинь дорын сулаліс Олекса Сокач.
Комбинезон морӧс зептас вӧлі горнӧй фиалкаясысь букет.
Выльысь белитӧм будкалӧн восьса ӧдзӧс дорын сулаліс стрелочница, кодлӧн киас вӧлі дзирдалысь ыргӧн рожок.
Русӧй юрсиас сійӧ сатшкӧма горнӧй фиалкаяс жӧ.
— Кытчӧ мунан, Олекса?
Сокач сідз-тадз шеныштіс кинас.
— Светыслӧн кутшӧм юкӧнӧ? — юасис стрелочница. — Карпатыӧ?
Сокач пыркнитіс юрнас.
— Румынияӧ?
— Ог.
— Чехословакияӧ?
— Гадайт водзӧ.
— Польскӧй границалань?
— Эн тӧд!
— A-а, тӧда — Венгрия?
— Ок, кутшӧм тэ тӧлка!
«Галочка» прӧйдитіс стрелочница дінті.
Олекса чабыртіс паклятор да сералігтыр шыбитіс нывлы, сылӧн русӧй юрӧ метитчӧмӧн:
— Кут, Анна, и менсьым букетӧс!
Ныв кутіс паклясӧ, неуна котӧртыштіс да бӧр шыбитіс пӧдаркисӧ паровоз будкалӧн восьса ӧшиньӧд.
— Сет аслад невесталы!
«Галочка» видзчысьӧмӧн, зэв ньӧжйӧник гӧгыльтчис станция асыввыв вороталань.
Эз на саяв ыргӧн рожока, русӧй юрсиа стрелочница, а Сокач вунӧдіс нин сы йылысь.
Весиг кӧть Анна местаын сулаліс ачыс Ганна-Терезия, то и сэки эськӧ сійӧ эз сайӧд тайӧ чуднӧй луныслысь дивӧкодь ылі туйсӧ.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
«Галочка» прӧйдитіс выходнӧй стрелкаяс да, стрелочник рожокӧ кывзысиг, бӧр локтіс нёльӧд туй вылӧ, кӧні сулаліс мӧдӧдігкежлӧ дасьтӧм состав, кытчӧ грузитӧма кокс, руда да чугун слитокъяс.
Кондукторскӧй бригада заводитіс принимайтны поезд.
Главнӧй кондуктор сюся видзӧдліс том механик вылӧ, быттьӧ юаліс синъяснас: збыль ӧмӧй тэ, молокосос, нуӧдан заграницаӧ поезд?
Паровоз дорӧ локтіс пограничнӧй войскаса капитан.
— Кора паспортъяс, — шуис сійӧ.
Олекса, кочегар да отсасьысьыс лэччисны муӧ, сетісны пограничниклы ассьыныс выль паспортъяссӧ.
Сійӧ внимательнӧя видзӧдліс да мӧдӧдчис станциялань.
— Мый лои? — повзис Иванчук. — Мыйла эз сет бӧр?
— Регистрируйтас да ваяс.
Сэтшӧм порядокыс. — Олекса сёрнитіс увереннӧя, спокойнӧя, быттьӧ сылы сёысь нин ковмыліс вуджавны граница.
Сэк кості кондукторскӧй бригада примитіс поезд.
Главнӧйыс пӧлучитіс поезднӧй  документъяс да ӧкуратнӧй пачкаясӧн тэчис найӧс аслас кучик сумкаӧ.
Автоматическӧй тормозъяс видлалысь гижис справка сы йылысь, мый став тормозъясыс исправнӧйӧсь, да сетіс сійӧс главнӧйлы.
Туйяс вылын тыдовтчис станцияса дежурнӧй, мугов чужӧма, гӧрд картуза морт.
Семафор кыптіс вывлань.
Таможенникъяс вӧчисны ассьыныс делӧсӧ.
Стрелочница лӧсьӧдіс туйсӧ маршрут кежлӧ.
А пограничник век абу и абу.
Медбӧрти паровоз дорӧ локтіс и оператор. Сійӧ сетіс Сокачлы маршрут.
Путевӧй телеграммаын вӧлі висьталӧма, мый венгерскӧй станцияса дежурнӧй Лайош виччысьӧ 733-ӧд номера сӧветскӧй поезд, кӧні лыддьыссьӧ комын кӧкъямыс вагон.
Ставыс, дзик ставыс дась, а пограничник...
Со сійӧ!
Киас сылӧн пемыдгӧрд книжка чукӧр.
Капитанлӧн чужӧмыс ӧні вӧлі мелі, бур — святӧй долг исполнитысь мортлӧн чужӧм.
Сійӧ тэрыба сеталіс движенецъяслы да паровозникъяслы паспортъяс да, сӧмын синъяснас нюмъёвтӧмӧн, матыстліс кисӧ турунвиж картуз кӧзырёк бердас.
Главнӧй кондуктор тюрӧстіс.
Сокач пӧшти сійӧ жӧ здукас кузя да гажаа тутӧстіс.
Ылӧдз-ылӧдз паськаліс «Галочкалӧн» гӧлӧсыс — шондіа лӧнь долинаті, Тисса кузя вывлань и увлань, Карпаты бердса предгорьеясті, граница пӧлӧн.
«Галочка» мӧдӧдчис Тисса бердса паськыд долиналӧн тӧдса равнинаті.
Бӧрвылын, Карпатыын, тасянь сӧмын кык час мунны, — скалаясын писькӧдӧм туннельяс, зэв джуджыд посъяс, изъяс костӧд бузгысь юяс, букӧвӧй вӧръяс, водопадъяс, коз пу вӧра гӧраяс, кодъясӧс вевттьӧма кымӧръясӧн, ру да зэр, а тані — море пасьта колхознӧй ыбъяс, шоныд, пӧшти жар шонді, лӧнь тувсов лун.
Веськыдвылын, кӧрт туй пӧлӧн, кыссисны то трактор гусеницаясӧн серлӧдлӧм сьӧд град йӧръяс, то веж ӧзим муяс.
Шуйгавылын ӧшинь пыр тыдалӧны лугъяс, а на сайын выль да важ садъяс.
Пуяс сайысь тыдовтчис дамба, коді видзӧ долинасӧ наводнениеясысь.
Тайӧ нин граница.
«Тисса весьтын кыа» колхозлӧн владениеяс.
Дамба пӧлӧн йирсисны мӧсъяс.
Шонді водзын гусеницаяснас дзирдалігтыр трактор гӧрис му.
Тисса вылын, шоныд зэр ва пиын, плавайтісны дзодзӧгъяс.
Сэні жӧ, гачкокъяссӧ пуджӧмӧн, еджыд юра детинкаяс ас вӧчӧм тывъясӧн кыйисны чери.
Гырысь осокорьяс, кодъяс вӧлі вежӧдӧмаӧсь нин йылӧдзыс, кыпӧдчисны дамба сайын, налӧн пемыд вуджӧръясыс куйлісны пӧшти Тисса берег дорын.
Чавканъяс чӧсмасисны пограничнӧй садъясын кольӧм вося гылалӧм плодъясӧн.
Кӧрт туй полотнолӧн ещӧ ӧти неыджыд чукыль — и тыдовтчис Тисса вомӧн зэв ыджыд стальнӧй пос.
Сэті, ю шӧртіыс, и мунӧ государственнӧй граница.
Олекса Сокач, Иванчук, Довбня, кондуктор, поезднӧй  мастер — ставныс, коді нуӧдіс поездсӧ, чӧв олігтыр видзӧдісны ньӧжйӧ матысмысь граница вылӧ.
Граница!..
Государстволӧн грань.
Ещӧ важӧн, зэв важӧн нин йӧз заводитісны «рубеж рубитны да грань гранитны».
Роч торйӧдчыліс немецысь, немец — французысь, болгарин — турокысь гӧраясӧн да пустыняясӧн, юясӧн да нюръясӧн, вӧръясӧн да степьясӧн, штыкъясӧн да пушкаясӧн, нэмӧвӧйся смертельнӧй враждаӧн.
И сӧмын меч да вир, би да рӧзӧренье недыр кежлӧ бырӧдлісны народъяс костын границасӧ.
Мир вӧлі гежӧда овлысь гӧстьӧн му шарвывса став государственнӧй границаяс вылын.
Некутшӧм народ некутшӧм эпохаӧ эз вермыв мыччыны граница вомӧн мӧд народлы дружба да братство кузя кисӧ да ӧтувтны ассьыс вынсӧ бурджык олӧм вӧсна тышын.
Уна сё во сайын китаецъяс стрӧитісны асланыс границаяс вылын Великӧй стена, коді и ӧнӧдз на эм.
Но тайӧ стенасьыс ещӧ джуджыдджыкӧсь, ещӧ зумыдджыкӧсь лоины йӧз мӧвпъясын национальнӧй перегородкаясыс.
Немецкӧй завоевательяс лыддьылісны ассьыныс рытыввывса да асыввывса границаяссӧ пределӧн, «культурнӧй, организованнӧй, идеальнӧя тэчӧм германскӧй мирлӧн» помӧн.
Турецкӧй поработительяс лыддьылісны жӧ, мый «мичлунлӧн идеалыс сӧмын налӧн мусульманскӧй мирын».
Японскӧй самурайяс чувствуйтісны асьнысӧ асланыс му вылын медся «великӧй йӧзӧн».
Важысянь нин сідзи мунӧ: англичанин ошйысьӧ француз водзын, испанец — португалец водзын, итальянец — грек водзын.
Ставныс найӧ ӧтлаын зывӧктісны виж да сьӧд кучикаясӧс; индеецъяслӧн, мавръяслӧн, кореецъяслӧн, негръяслӧн, китаецъяслӧн власть кутысьяс воспитывайтісны лӧглун еджыд кучикаяс дінӧ.
Прӧйдитны позьтӧм границаяс кузяла и вомӧнног шӧралісны му шарсӧ да йӧзыслысь сьӧлӧмъяссӧ.
Поколениеысь поколениеӧ вуджліс границалӧн, юксян визьлӧн тайӧ чувствоыс.
Олекса Сокачлысь и батьсӧ, и дедсӧ, и прадедсӧ, и налысь став предокъяссӧ нартитлісны йӧз муысь воӧм поработительяс.
Тысяча во чӧж, мадьярскӧй племенаяслӧн вождь Арпадсянь, кодъяс пырисны Закарпатьеӧ 898 воын, фашистскӧй фюрер Хортиӧдз, Венгрияса правительяс нартитісны закарпатскӧй украинецъясӧс.
Кодъяс киын вӧліны медбур закарпатскӧй муяс?
Венгерскӧй графъяс да баронъяс киын.
Кодъяслӧн сиктъясыс вӧліны медся лӧсьыд местаясын, равнина вылын, юяссянь матын?
Венгерскӧй кулакъяслӧн.
Кытчӧ мунісны налогъяс?
Венгерскӧй казнаӧ.
Кутшӧм кыв вылын заставляйтісны велӧдчыны украинскӧй челядьлы?
Венгерскӧй кыв вылын.
Кутшӧм кыв вылын сёрнитісны ужгородса, мукачевоса, хустса судьяяс, чиновникъяс, полицейскӧйяс?
Венгерскӧй кыв вылын.
Кодъяслӧн плетьясыс да пуляясыс лӧньӧдлісны пӧкӧритчытӧм украинецъясӧс?
Венгерскӧйяс.
Олекса Сокач ӧнӧдз на помнитіс сьыланкывъяс, легендаяс, басняяс да быльяс, кӧні ёрисны нэмӧвӧйся нартитысьясӧс.
Тадзи вӧлі сэтчӧдз, кытчӧдз венгерскӧй народ эз босьт властьсӧ аслас киясӧ да эз вӧв бырӧдӧма национальнӧй нартитӧм.
Пыр матынджык и матынджык пос.
Пограничникъяс ӧти бӧрся мӧд чеччыштісны вагонъяслӧн тормознӧй площадкаяс вылысь.
Найӧ тэрыба, быттьӧ лӧсьӧдчисны параднӧй смотр кежлӧ, лӧсьӧдышталісны тасмаяс, гимнастёркаяс, воротничокъяс, фуражкаяс да чӧв олігтыр колльӧдісны поезд, коді матыстчис границалань.
Иванчук матыстліс кисӧ фуражка кӧзырёк бердас:
— Аддзысьлытӧдз, турунвиж гвардия!
Паровоз воис пу гриб весьтӧ, код вуджӧр улын сулаліс пограничник.
Тайӧ нин медбӧръя часӧвӧй.
Сыкӧд орччӧн, кык воськов сайын, — нёль пельӧса гӧрдов-турунвиж рӧма бетоннӧй столб.
Сійӧ ньӧжйӧник коли бӧрӧ.
Шонді водзын дзирдаліс сімтӧм стальысь герб.
Поезд пырис послӧн ыркыд туннельӧ, код увті визувтіс паськыд Тисса.
Олекса кыскыштіс свисток рычаг.
Послӧн стальнӧй фермаясыс, быттьӧ зэв ыджыд музыкальнӧй инструментлӧн струнаяс, повторитісны «Галочкалысь» гӧлӧссӧ.
Уна сё гулюяс лэбзисны асланыс позъясысь.
Чукӧрӧн-чукӧрӧн найӧ лэбисны поезд бӧрся, колльӧдісны сійӧс дзик венгерскӧй берегӧдз.
Иванчук кыпӧдіс шыльыда бритӧм щӧкасӧ:
— Почётнӧй эскорт.
Венгерскӧй Народнӧй Республикалӧн герба пограничнӧй столб.
Пӧвъясысь вӧчӧм причал дорын еджыд катер.
Пограничнӧй стражалӧн серӧдӧм будка.
Зэв ыджыд картуза, табак рӧма мундира, лӧсталысь сьӧд ботинки вылас лэдзалӧм шароварыа часӧвӧй.
Водокачка.
Поворотнӧй  круг.
Депо.
Тиссавара станция.
abu
abu
Венгерскӧй железнодорожникъяслӧн мӧдпӧлӧс форменнӧй паськӧм — стальнӧй рӧма, векни гӧрд погона; мӧдпӧлӧс кыв юргӧ, но мыйта и тані, граница сайын, сӧветскӧй сьӧлӧмлы мусаторйыс!
Вокзал зданиедорса кӧрт арка, код увті мунӧны асыввывлань став поездъяс, мичмӧдӧма дзоридзьясӧн, лентаясӧн.
Ӧшаліс алӧй транспарант, кытчӧ венгерскӧй да роч кыв вылын гижӧма: «Чолӧм Сӧветскӧй Союзса народъяслы — венгерскӧй народлӧн другъяслы!»
Арка шӧрын кык флаг — кумач рӧма да гӧрд-еджыд-турунвиж рӧма — кресталӧма СССР да Венгерскӧй Народнӧй Республика гербъяс весьтӧ.
Поезд пырис паркӧ да сувтіс нёльӧд туй вылӧ.
Кор пограничнӧй стража прӧверяйтіс паспортъяс, паровоз подножка вылӧ чеччыштіс кузь тушаа, косіник железнодорожник венгр.
Олекса видзӧдліс венгр ки вылӧ.
Сы чуньын эз вӧв некутшӧм чунькытш и сьӧд юрас эз вӧв берет — сійӧ вӧлі береттӧм.
Еджыд пиньяса, сьӧд уска, энергичнӧй, том чужӧмсӧ чатӧртӧмӧн сійӧ тэрыба, то венгерскӧй кыв вылын, то рочӧн, то украинскӧй кыв вылын, то бара венгерскӧй кыв вылын шуис:
— Ио напот киванок!
(Бур лун!).
И локомотивыс выль и механикыс выль.
Бур локомотив, татшӧмыс эз на вӧвлы Тиссавараын.
Вывті бур!
Кыдзи тэнӧ шуӧны?..
Олекса?
Гӧгӧрвоа.
Мадьярскӧй ногӧн — Шандор.
А ме — Золтан Сабо.
Тшынась!
Венгр гӧститӧдіс Олексаӧс да сылысь бригадасӧ сигаретаясӧн.
Ставӧн кутісны куритчыны да нюмъялігтыр, кыв ни джын шутӧг, мыйкӧ дыра видзӧдісны ӧта-мӧд вылас.
Венгр сюся видзӧдліс Сокач зеп вылӧ, кӧні тыдаліс фиалкаясысь вӧчӧм ичӧтик букет.
— Золтан, тэ составитель? — юаліс Олекса сэтшӧм чистӧй венгерскӧй кыв вылын, мый Сабо чуймӧмпырысь паськӧдіс синъяссӧ да горӧдіс:
— Шандор, тэ тӧдан мадьярскӧй кыв?
Молодеч!
Ме рад, мый тэкӧд ӧтлаын кутам уджавны.
— Бура кутам уджавны али сідз-тадз? — юаліс Олекса.
— Бура, Шандор!
Сӧмын бура!
Кыдзи тіян.
Ме — эльмунгаш.
Передӧвӧй рабочӧй.
— Сідзкӧ, лӧсьӧд меным настӧящӧй поезд.
Ыджыдӧс, тяжеловеснӧйӧс.
Ветымын вагонысь не этшаджык.
— Ветымын вагон? — веськыд кинас Золтан кӧсйис сюйны сигаретасӧ вомас, но вомӧдзыс эз во.
Олекса пыр жӧ видзӧдліс Золтанлӧн водзчунь вылӧ — сэні дзирдаліс нин карті кодь изъя кыз чунькытш. — Ветымын вагон! — радпырысь шуис венгр. — Он вермы кыскынытӧ!
— Кыска!
— О, Шандор!.. — Золтан перйис зепсьыс сьӧд берет, швачкис сійӧс паровознӧй будка джоджӧ. — Ме пырысьтӧм-пыр котӧрта Лайош дінӧ, миян секретарь дінӧ, и ставсӧ висьтала сылы.
Виччысь менӧ, Шандор!
Да, кутшӧм тіян поводдяыс Яворын?
— Сэтшӧм жӧ, кутшӧм и тіян, бур, — шуис Олекса.
— Зэв бур!
Сідзкӧ, виччысь менӧ, Шандор!
Венгр чеччыштіс муӧ, пуктіс беретсӧ юрас да воши вагонъяс улӧ.
Сы йылысь юӧр, мый сӧветскӧй машинист кӧсйысис постоянно новлӧдлыны Тисса сайӧ тяжеловеснӧй  поездъяс, ӧдйӧ паськаліс станция пасьтала.
Тиссавара станцияса железнодорожникъяслӧн тайӧ событиенас интересуйтчӧмыс вӧлі тырвыйӧ гӧгӧрвоана да лӧсялана.
Перевалочнӧй базаын тиссаварецъяс ректалісны паськыд колеяа поездъясысь узкоколейнӧй  вылӧ Москваысь вайӧм троллейбусъяс, будапештскӧй метролы тюбингъяс, самоходнӧй запорожскӧй комбайнъяс, Ростсельмашлысь вартан машинаяс, люберецкӧй вундан машинаяс, челябинскӧй да сталинградскӧй тракторъяс, «Краснӧй пролетарийлысь» станокъяс, донецкӧй чугун слитокъяс, Печ горнӧй бассейнлы горловскӧй врубӧвӧй машинаяс, Сталинварошлы зэв сложнӧй агрегатъяс, кокс да руда, марганец да автомобильяс.
Сӧмын озыр да бур сьӧлӧма друг, нэм кежлӧ друг, вермис мӧдӧдавны ставсӧ тайӧс.
Вӧлі ӧбед кад.
Ӧкмысӧд туйлань, кысянь должен вӧлі мунны Тисса сайӧ тяжеловеснӧй  состав, мӧдӧдчисны станцияысь пӧшти став рабочӧй йӧзыс.
Медся уна йӧзыс вӧліны первой вагон дорын, кытчӧ должен вӧлі матыстчыны паровоз.
Стальнӧй рӧма обмундированиеа да джуджыд картузъяса железнодорожникъяс.
Нывъяслӧн русӧй, сьӧд, зарни рӧма юръяс.
Кресталӧм гач волысъяса кӧмтӧм детинкаяс.
Маслӧӧссьӧм комбинезонъяса слесарьяс.
Чукырӧсь шляпаяса да пуджӧм соска дӧрӧмъяса, жилеткаяса землекопъяс.
Карабинъяса да табак рӧма гачьяса пограничникъяс.
Кучик партукъяса плӧтникъяс.
Чери кыйысьяс, кодъяслӧн пельпом вылас гартӧм тывъяс, а вомас каллянъяс...
Уна дас да сё син ёрт сяма тӧждысьӧмӧн да ошкӧмпырысь видзӧдісны «ЭР 777-13» номера паровоз вылӧ, коді ньӧжйӧник локтіс ӧкмысӧд туй вылӧ станциялӧн асыввыв вороталадорсянь.
Поезд колльӧдны чукӧртчӧм йӧз пӧвстысь, первой радсьыс Сокач аддзис составитель Золтан Сабоӧс.
— Но кыдзи, Шандор, он пов? — юаліс Золтан Сабо да довкнитіс юрнас составлань, кодлӧн медбӧръя вагоныс вӧлі кӧнкӧ станциялӧн рытыввыв ворота дорын. — Эн на думышт ӧткажитчыны? — еджыд пиньяссӧ жергӧдӧмӧн да уссӧ чеплялігтыр содтіс сійӧ.
Олекса эз сразу вочавидз, сійӧ мыйвынсьыс зілис лоны спокойнӧйӧн, не петкӧдлыны, мый йылысь думайтӧ.
А думайтіс сійӧ Золтан Сабо йылысь: «Кутшӧм пӧръясьысь!
Кутшӧм пелька маскируйтчӧ!»
Золтан Сабо ас ногыс гӧгӧрвоис Сокачлысь чӧв олӧмсӧ.
Сылы кажитчис, мый сӧветскӧй механик оз эскы аслас вынъяслы.
Тӧждысьӧм, полӧм да весиг разочарование тыдовтчис составитель чужӧм вылын.
— Дерт, ог и думайт ӧткажитчыны, — тэрыба шуис Олекса. — Кутшӧм вермас лоны сёрни!
— Вай китӧ, Шандор! — Золтан паськыда шеныштчис, гораа клопкис кипыдӧснас Сокач кипыдӧсӧ да сетіс сылы штампуйтӧм латинскӧй букваяса овальнӧй  ыргӧн пластинка. — Пӧлучайт миянлысь гарантийнӧй марка!
Менсьым!
Автоматчикъяслысь!
Вагоннӧй мастеръяслысь!
Грузчикъяслысь!
Тиссавара станцияса став рабочӧйяслысь да служащӧйяслысь. — Гусьӧник, вашнитӧмӧн содтіс: — Посылка тендер пыдӧсын, ва пиын. — Сійӧ ещӧ ӧтчыд шеныштчис да швачнитіс кипыдӧснас Олекса кипыдӧсӧ: — Мунам поезд примитны!
Олекса да Золтан тэрыба, быттьӧ зілисны пановтны ӧта-мӧдсӧ, мӧдӧдчисны состав пӧлӧн.
Ӧтиыс — кузь тушаа, паськыд пельпомъяса, еджгов юрсиа, кузь синлысъяса, зэв том да зэв мича чужӧмыс яндысяна.
Мӧдыс — кузь тушаа, неуна гӧрбыльтчыштӧма, пельк вӧраса, мичаа вурӧм тужуркаа, шыльӧдӧм, мавтӧм юрсиа, моднӧй уска, ышнясьысь чужӧма: «Видзӧдӧй, видзӧдӧй, кодкӧд ме муна...
И ті тӧданныд, мый сійӧ кӧсйӧ вӧчны?
Чудо!
А коді тайӧс котыртіс?
Ме, Золтан Сабо.
Да, тӧданныд-ӧ, ме!
Верманныд менӧ чолӧмавны»
Поездсӧ видлалӧм бӧрын найӧ бӧр локтісны паровоз дорӧ.
Йӧзыс тӧдчымӧн содӧма.
Воӧма весиг выль еджыд трубаяса оркестр.
Йӧз юръяс весьтын дӧлалісны куим рӧма национальнӧй флаг да сӧветскӧй гӧрд флаг.
Муын куйлісны велосипедъяс, кодъясӧс шыбитӧма сідзи, быттьӧ найӧ некор нин оз ковмыны.
Грузӧвик кузовын сулалісны еджыд визя пемыдлӧз шапочкаяса, лӧз галстукъяса, еджыд дӧрӧмъяса пионеръяс. Галстукъясыслысь гӧрӧдъяссӧ вӧлі шымыртӧма гӧрд кольчаясӧн.
Быд пионер киын — куим рӧма флажок, кытчӧ рисуйтӧма кирка.
Зонкаяс да нывкаяс лэптісны найӧс юр весьтас да дружнӧя чолӧмалісны Сокачӧс:
— Элоре, пайташок!
Горӧдӧмыс серти — «Водзӧ, другъяс!» — да сылӧн торжественнӧя юргӧм серти Олекса гӧгӧрвоис, мый тайӧ пионеръяслӧн боевӧй клич.
— Ставыс лючки-ладнӧ? — паровоз дорӧ матыстчигмоз юаліс главнӧйыс.
abu
Сокач довкнитіс юрнас да кыпӧдчис паровоз вылӧ.
— Мый вӧчсьӧ!.. — шуис Иванчук. — Кыдзи миянлы эскӧны!
Да ми кӧ огӧ вермӧй катӧдны татшӧм махинасӧ да нюжӧдам, тайӧ лоӧ став мирыслы позор.
Сокач видзӧдліс кочегар вылӧ, сэсся — манометр вылӧ, водомернӧй  стеклӧ вылӧ.
Котёлын ваыс да парыс вӧлі тырмымӧн.
Топкаын ыпъяліс еджыд би.
Воздушнӧй насос уджаліс нормальнӧя.
Туйяс вылын шум ланьтіс.
Праздничнӧй паськӧма йӧз матыстчисны паровозлань.
Уна сё йӧз виччысисны, кыдзи «ЭР 777-13» вӧрзьӧдас места вывсьыс татшӧм кузь да сьӧкыд составсӧ, кыдзи катӧдас сійӧс гӧра вылӧ, Тисса вомӧн послань, СССР-ӧ.
Автоматчик сетіс тормозъяс йылысь справка.
Станцияса начальник ачыс вручитіс путевӧй телеграмма Яворсянь.
Главнӧйыс сетіс свисток.
Йӧз чукӧр весьтӧ лыбисны чышъянъяс, кепкаяс, шляпаяс, куим рӧма флажокъяс.
Духӧвӧй оркестр юрӧбтіс марш.
Грымгисны пионерскӧй барабанъяс.
Том гӧлӧсъяс горӧдісны: «Элоре, пайташок!»
И ставсӧ тайӧс вӧлі друг вевттьӧма паровоз гудокӧн.
И кутшӧм вӧлі тайӧ гудокыс!
Вынйӧра да нежнӧй.
Кузь да сэк жӧ резкӧй, быттьӧ чардби.
Радлысь и властнӧя чуксалысь.
— Видзӧдтӧ, кыдзи кутіс сьывны миян «Галочкаыд!» — шуис Иванчук. — Гимн, а абу гудок.
— Гудок кыдзи гудок, — броткыштіс Сокач.
Сокач сэтшӧма курччис пиньяссӧ, мый едждӧдісны банбокъясыс, сійӧ дзикӧдз лэдзис реверссӧ водзлань да восьтіс регуляторсӧ ичӧт клапан вылӧ.
Состав вӧрзис кокниа, плавнӧя.
Автоматическӧй сцеплениелӧн кузь линия нюжаліс вочасӧн, пӧшти ньӧти грымакывтӧг.
Сокач сюся кывзіс выхлопъяс.
Найӧ вӧліны гежӧдӧсь, напряжённӧйӧсь, тырвыйӧ гораӧсь.
Наын, тайӧ выхлопъясас, кыліс увереннӧй вын парӧвӧй машинаяслӧн, кодъяс действуйтӧны ходӧвӧй частьлӧн да рельсӧвӧй туйлӧн позянлунъяс серти.
Трубаӧ выхлопъяс лоины тшӧкыдджыкӧсь, омӧльджыка напряжённӧйӧсь, пӧшти свободнӧйӧсь.
И сӧмын ӧні Олекса ышловзис, чышкыштіс пӧсялӧм плешсӧ, видзӧдліс ӧшиньӧд.
Мусянь кыліс вӧсни гӧлӧсӧн горӧдӧм:
— Элоре, пайташок!
Поезд муніс пионеръяс дінті, шыбитӧм велосипедъяс дінті.
Простор вылӧ петӧм бӧрын Сокач восьтіс регуляторсӧ ыджыд клапан вылӧ, а реверссӧ кыскис нёльӧд тшупӧдӧдз.
Локомотив ӧні муніс медся экономичнӧй  ходӧн: пар да ломтас медся этша рӧскодуйтӧмӧн.
Пыр матынӧсьджык и матынӧсьджык Карпатскӧй гӧраяс.
Ӧдыс содіс.
Ветымын, ветымын вит, квайтымын километр...
Телеграфнӧй столбъяс вирдалісны ӧти бӧрся мӧд.
Кӧдзӧм муяс кажитчисны ӧтторъя веж лугӧн.
Пограничнӧй пос мӧдарладорын, Тиссалӧн веськыдвыв берегын, пограничникъяслӧн знак серти Олекса сувтӧдіс поездсӧ.
Кӧрт туй насыпдорса веж кустъяс пӧвстысь петісны военнӧйяс да штатскӧйяс.
На пӧвстысь Олекса тӧдіс майор Зубавинӧс да ассьыс другсӧ, лейтенант Гойдаӧс.
Олекса лэччис паровоз вылысь муӧ.
— Но кыдзи? — тӧждысьӧмпырысь юаліс Зубавин.
Поручение пӧртӧма олӧмӧ, майор ёрт.
Посылкаыс тендер пыдӧсын, ва пиын. — Олекса эз вермы кутны гордӧй, радлан нюмсӧ.
— Аттьӧ, Сокач ёрт! — Зубавин крепыда кутліс разведчик-доброволецлысь кисӧ.
Василь Гойда сэк кості чӧла разяліс дӧрӧм кизьяссӧ, пӧрччис пинжаксӧ, разяліс ботинки кӧвъяссӧ.
Сійӧ кольччис трусик кежысь да шыасис Зубавин дінӧ:
— Разрешитӧй сунлыны, майор ёрт?
— Сунлӧй.
Да видзчысьӧмӧнджык.
Гойда кайис тендер вылӧ, кӧні тырыс вӧлі из шом да ва.
Сійӧ лэдзис кокъяссӧ люкӧ да, кӧрт вевтас кутчысьӧмӧн, ньӧжйӧник кутіс лэччыны кӧдзыд ва пиӧ.
Кор ваыс лои щӧкаӧдзыс, сійӧ лэдзчысис вевтсьыс да суніс.
Тендер пыдӧсысь сылы ки улас недыр мысти веськаліс резинӧвӧй, тыдалӧ, герметическӧя тупкӧм, неыджыд ящик.
Люклӧн югыд пятна серти ориентируйтчӧмӧн сійӧ лючки-ладнӧ кыпӧдчис ва веркӧсӧ «посылкасӧ» юр весьтас кутӧмӧн.
Вит либӧ квайт ки босьтісны сійӧс.
Вит минута мысти Олекса пӧлучитіс разрешение мунны водзӧ, Яворӧ.
Лӧсьыд вӧлі тӧвзьыны лунвылӧ, ыркыд гӧраподдінъяссянь, войвывсянь лунвылӧ, — Тиссалань, жар равниналань...
Пыр паськыдджык, пыр мичаджык вӧлі тувсов муыс, пыр сӧдзджык сынӧдыс.
Сулалӧ вӧлі кыпӧдчыштны ещӧ вылӧджык, кӧть нин сэтчӧдз, кӧні сьыліс колипкай, — и пыр жӧ эськӧ тэ аддзин рытыввылысь Будапешт, а лунвылысь — Сегед да Балканскӧй гӧраяс, а ещӧ шуйгавылысьджык — Трансильванскӧй Альпы.
Лӧсьыд тӧвзьыны и ӧні, лунвывсянь войвылӧ, равнинасянь Карпаты поддінӧ, лымъя еджыд гӧраяслань...
Ыркыдджык лоӧ сынӧдыс.
Тыдовтчӧны мылькъяс, вӧр діяс.
Выль и выль гӧраяс кыпӧдчӧны горизонт весьтын.
Гораджыка стучитӧны кӧлесаяс.
Енэжыс, коді вӧлі сэтшӧм вылын сэні, равнинаын, ӧні пыр матынджык и матынджык муланьыс, Закарпатьелӧн енэж, Рӧдиналӧн енэж.
Стӧч дас куим часын 777-ӧд номера поезд прӧйдитіс Явор станцияса пограничнӧй арка увті.
abu
Поезд муніс ньӧжйӧджык и ньӧжйӧджык.
Контрольнӧй столбик дорӧ метр куим вотӧдз сійӧ сувтіс.
— Эй, механик, кӧні тэ сэні? — кыліс тӧдса гӧлӧс.
Олекса видзӧдліс ӧшиньӧд.
Паровоз дорын сулаліс бритӧм юра, пӧсялӧм, гӧрд чужӧма инженер Мазепа.
— Кыдзи тэнад делӧыд из шом кузя? — сьӧкыда лолалігтыр да ассьыс куш юрсӧ небыда видлаліг юаліс сійӧ. — Ещӧ ӧти рейс вылӧ тырмас?
— Венгрияӧ либӧ Чехословакияӧ кӧ муна, тырмас ӧтарӧ и мӧдарӧ.
— А ва?
— Неуна колӧ содтыштны, кубик вит кымын.
— Топкаыд абу тырӧма шлакӧн?
— Ва босьтігӧн весалам.
— Сэсся ме нинӧм ог юась.
А буксаяс, подшипникъяс да ставнас паровозыс, дерт, идеальнӧй порядокын?
— Быттьӧкӧ сідз, — скромнӧя вочавидзис Сокач.
— Вот и бур.
Нуӧдан пражскӧй поезд, кӧні мунӧны мир сторонникъяслӧн Всемирнӧй конгрессвывса делегатъяс.
Явор станцияса главнӧй туй вылын вольсалӧма нёль рельсӧвӧй туй: кык узкоколейнӧй  — заграничнӧй поездъяслы, да кык ширококолейнӧй  — сӧветскӧйяслы.
Татчӧ и вӧлі сувтӧдӧма пражскӧй экспресслысь вагонъяс, кодъясӧс мичмӧдӧма СССР-лӧн, Китайлӧн, Кореялӧн, Румыниялӧн, Венгриялӧн, Чехословакиялӧн, Польшалӧн да мукӧд странаяслӧн национальнӧй флагъясӧн.
Мӧдӧдчытӧдз ёна водзджык Олекса сувтӧдіс «Галочкасӧ» поезд водзвылӧ.
Сійӧ сулаліс ӧшинь дорын да эз вештыв синсӧ досмотрӧвӧй заллӧн дубӧвӧй ӧдзӧс вылысь, кыті долженӧсь вӧлі петны мир сторонникъяслӧн Всемирнӧй конгрессвывса делегатъяс.
Медводз петісны лӧз курткаяса да небыд сьӧд фуражкаяса китаецъяс.
Найӧ вӧліны, кыдзи лыддис Олекса, нелямын нёль морт.
Кузь тушаа, паськыд пельпомъяса кык зон нуисны еджыд иероглифъяса зэв ыджыд алӧй полотнище.
Олекса, дерт, эз тӧд китайскӧй кыв, но сійӧ кокниа гӧгӧрвоис, мый вӧлі гижӧма китайскӧй знамя вылӧ.
Мир да дружба!
Долой война!
Мед олас свободолюбивӧй народъяслӧн победа!..
Мӧдногӧн кӧ, сійӧс, мый гижӧма быд делегация знамя вылӧ.
Уна тысяча яворецъяс колльӧдісны гӧстьясӧс бурнӧй аплодисментъясӧн да чолӧмалана горӧдӧмъясӧн.
Став китаецъясыс нюмъялігтыр вочавидзисны дружнӧя горӧдӧмӧн: «Мир и дружба!
Мир и дружба!»
Олекса мыйвынсьыс клопайтіс.
Кутшӧма сійӧ радейтіс ӧні тайӧ мугов чужӧма, неуна виж кучика да сьӧд юрсиа салдатъяссӧ, кутшӧма гордитчис наӧн, кутшӧм найӧ ставныс матыссаӧсь сылы...
Сылы окота вӧлі чеччыштны паровоз вывсьыс, кутлыны быдӧнӧс.
Олексалы кажитчис, мый китаецъясӧс ӧнӧдз на — кӧть войнасянь коли не этша во — шымыртӧма сражениеяс тшынӧн, и на чужӧм вылысь сійӧ аддзис Янцзы вылын, Пекинын, Нанкин дорын, Шанхайын великӧй победалысь югӧр.
Ӧти китаец — неыджыд тушаа, паськыд пельпомъяса, кушӧдз бритӧм, ыджыд юра, сьӧд синма, зэв чукырӧсь плешка да еджыд пиньяса — торйӧдчис аслас ёртъяс чукӧрысь да котӧртіс паровоз дорӧ.
— Шань-го! — «Галочкаӧн» любуйтчигтыр шуис сійӧ радпырысь. — Красавица! — содтіс мича роч кыв вылын. — Тэ механик? — Олекса вылӧ видзӧдіг юаліс сійӧ.
Олекса довкнитіс юрнас да лэччис муӧ.
— Ме механик жӧ.
Харбинысь, — кисӧ мыччигмоз шуис китаец. — Чолӧм, суляньжень тунчжи!
Гӧгӧрвоан? — Китаец тапнитіс Олексалы пельпомас, и сійӧ зэв паськыда нюммуніс. — Тайӧ лоӧ: чолӧм, сӧветскӧй ёрт!
Олекса вӧлі шуда, мый китаец матыстчис сылӧн паровоз дінӧ, мый сійӧ вӧлӧма сэтшӧм варов да прӧстӧй.
— Чолӧм, китайскӧй ёрт!
Кыдзи тіянӧс шуӧны?
— Го Ше-ду.
А тэнӧ, суляньжень тунчжи?
— Олекса Сокач.
Кор нӧ ті вевъялінныд татшӧм бура велӧдны роч кывсӧ, Го Ше-ду?
— Ленинлӧн кывйыс зэв кокни, зэв мича кыв! — вочавидзис китаец. — Харбинын миян роч йӧзыс уна.
Дас во ме уджалі Иван Иванович Орловкӧд.
Шань-го!
Бур морт.
Настӧящӧй орёл!
Тэ кодь жӧ.
Абу сідз, тэ сы кодь.
Китаец серӧктіс, кор казяліс, кутшӧм ёна гӧрдӧдіс да яналіс «суляньжень тунчжи».
Пограничник, коді сулаліс паровозсянь неылын, матыстліс кисӧ кӧзырёк бердас, висьталіс китайскӧй ёртлы, мый поездыс регыд вӧрзяс.
Го Ше-ду кутліс Олексалысь кисӧ да муніс аслас вагонлань.
Капитан-пограничник сеталіс бригадалы заграничнӧй паспортъяс, главнӧй кондуктор сетіс свисток.
И Олекса видзчысьӧмӧн вӧрзьӧдіс кокньыдик поездсӧ да тэрмасьтӧг, медся ичӧт ӧдӧн, нуӧдіс сійӧс рытыв-лунвылӧ, советско-чехословацкӧй границалань.
Уна тысяча яворецъяс шызисны, кутісны ӧвтчыны кияснас, шляпаясӧн, фуражкаясӧн, чышъянъясӧн.
Конгрессвывса делегатъяс, кодъяс сулалісны вагонъясын восьса ӧшиньяс дорын, ӧтвечайтісны яворецъяслӧн чолӧмалӧмъяс вылӧ.
Олекса содтіс ӧдсӧ.
Поезд мӧдӧдчис тыр ӧдӧн да петіс станционнӧй стрелкаяс сайӧ.
Рельсъясӧ небыдика стучитіг мӧдӧдчис равнина вывті.
Ньывкӧс берегъяса паськыд Каменица, коді дзик нин абу горнӧй ю кодь, визувтіс орччӧн, веськыдвылын.
Сылӧн шыльыд веркӧс вылын отражайтчис рӧмдандор-водзвывса небеса.
Рытыввылын, кытчӧ тӧвзис поезд да кодарлань визувтіс Каменица, ыпъяліс рытъя кыа.
Сэтысь, тайӧ шондіа моресьыс, друг тыдовтчис пограничнӧй арка, кодӧс вӧлі мичмӧдӧма лыс лапъясӧн да кумач лентаӧн.
Лента вылас рочӧн да чешскӧй кыв вылын вӧлі гижӧма: «Миян кадӧ став туйясыс нуӧдӧны коммунизмӧ».
Пограничнӧй арка сайын сулалісны еджыд платьеяса, юръяс весьтас кыпӧдӧм букетъяса уна сё словацкӧй нывъяс.
Ещӧ ылынджык тыдаліс и первой чехословацкӧй станция, кодӧс вевттьӧма еджыд да сьӧд шашкиӧн.
Олекса бергӧдіс регуляторсӧ ичӧт клапан вылӧ.
Поезд прӧйдитіс ӧмидз-турунвиж рӧма пограничнӧй столбъяс дорті да ньӧжйӧник мӧдӧдчис чехословацкӧй му вывті, дзоридзалысь ловъя потшӧс пӧлӧн: мичаник, шань нывъяс топыд шеренгаясӧн сулалісны кӧрт туй кыкнанлабокас, ӧзим муяслӧн веж фон вылын, рытъя кыаа енэж улын.
Олекса ӧтвечайтіс словацкӧй нывъяслӧн чолӧмалӧм вылӧ сьӧлӧмсяньыс сэтшӧма радлӧмӧн, быттьӧкӧ тайӧ чудеснӧй праздникыслы помканас вӧліны сӧмын сійӧ да сылӧн бригадаыс.
{Полевой Б. Н. (комиӧдіс Рочев Я. М.) @ Настоящӧй морт йылысь повесть @ повесьт @ Борис Полевой. Настоящӧй морт йылысь повесть @ 1951 @ Лб. 3‒316.}
БОРИС ПОЛЕВОЙ
Настоящӧй МОРТ ЙЫЛЫСЬ повесть
ПЕРВОЙ ЧАСТЬ
1
Кодзувъяс нӧшта дзирдалісны на югыда да кӧдзыда, но асыввылын небесаыс заводитіс нин югдыны.
Пуяс вочасӧн мыччысялісны пемыдсьыс.
Друг на йывъясӧд котӧртіс вына да свежӧй тӧв.
Вӧрыс пыр жӧ ловзис, кутіс ёна шувгыны.
Тревожнӧя вашкӧдчӧмӧн шыӧдчисны ӧта-мӧд дінаныс сё арӧса пожӧмъяс, и кос гыӧрыс, небыдика кышӧдчигтыр, киссис шызьӧдӧм пуяс вылысь.
Тӧлыс лӧнис сідз жӧ виччысьтӧг, кыдзи и лыбліс.
Пуяс бара кынмисны места выланыс.
Дзик пыр жӧ кутісны кывны вӧрлӧн асъядорса став шыясыс: орчча эрд вылын кӧинъяслӧн лёкысь эргӧм, ручьяслӧн видзчысьӧмӧн тявгӧм да садьмысь сизьлӧн медводдза, неувереннӧй на торнитӧмъяс. Вӧрса чӧв-лӧняс тайӧ торкнитлӧмъясыс вӧліны сэтшӧм музыкальнӧйӧсь, быттьӧкӧ сизьдіс сійӧ нырнас эз пу ствол, а скрипкалысь тӧщӧ телӧсӧ.
Пожӧм йывъяслӧн сьӧкыд лысъясын бара чорыда шувгыштіс тӧв.
Кельдӧдӧм небесаын надзӧник кусісны медбӧръя кодзувъяс.
Ачыс небесаыс топаліс да векняммис.
Вӧрыс пыркнитіс ас вывсьыс войся пемыдлысь коляссӧ да кыпӧдчис аслас став веж мичлуннас.
Сы серти, кыдзи гӧрд югӧрӧн кышсисны пожӧмъяслӧн кудриа юръясныс да козъяслӧн ёсь йывъясныс, гӧгӧрвоана вӧлі, мый кыпӧдчис шонді да мый пуксьысь луныс кӧсйӧ лоны сэзь, кӧдзыд, мича.
Лоис дзик югыд.
Кӧинъяс пырисны вӧр чащаӧ, медым кынӧманыс переваритчис войся сёйӧмторныс, усйысис эрд вылысь руч, лым вылӧ колис прӧшви кодь, мудера дзугӧм коктуй.
Пӧрысь вӧр заводитіс шувгыны рӧвнӧя, ланьтлытӧг.
Сӧмын посни лэбачьяслӧн ноксьӧмыс, сизьлӧн торкӧдчӧмыс, увъяс костті тювкъялысь виж пыстаяслӧн гажа чивкйӧдлӧмыс да кеняяслӧн горштырнас горӧдлӧмныс вежлісны вӧрлысь небыдик гыясӧн ньӧжйӧ паськалысь гажтӧм да тревожнӧй шумсӧ.
Ловпу ув вылын сьӧд ёсь нырсӧ весалысь катша друг пӧлыньтліс юрсӧ, кывзысьыштіс, лажыньтчис, дась йӧткыштчыны да лэбзьыны.
Тревожнӧя дзуртісны увъяс.
Вӧр пыр, туйтӧг веськыда, кодкӧ восьлаліс ыджыд да вына.
Рутшка-ратшкакылісны кустъяс, дзӧрисны посньыдик пожӧмъяслӧн йывъясыс, кок улас чегъясис да дзуртіс чарӧмыс.
Катша горӧдіс да, ньӧв пом кодь бӧжсӧ паськӧдӧмӧн веськыда лэбзис кытчӧкӧ ылӧ.
Асъя пужйӧн пудритӧм лысъяс пӧвстті мыччысис кузь руд нырвом, чурвидзисны паськыд вожъяса сюръяс.
Повзьӧм синъясыс видзӧдісны паськыд эрдлань.
Пӧсь ловруӧн чушкысь розӧвӧй, гӧнтӧм паськыд ныр розьясыс судорожнӧя вӧрисны.
Пожӧма вӧрын пӧрысь йӧра быттьӧкӧ кынмис места вылас, кыдзи изваяние.
Сӧмын клӧкӧсь куыс тіраліс мыш вылас.
Чошкӧдӧм пельясыс кылісны быд ичӧтик шытор, зверь весиг кыліс, кыдзи пуын дзуртӧ пучӧй, пожӧм кырсь улын вӧчалӧ туйяс.
Но весиг и тайӧ ставтор кылысь пельясыс, лэбачьяслӧн тёльгӧмысь кындзи, сизьлӧн тотшкӧдчӧмысь да пожӧм йывъяслӧн шувгӧмысь кындзи, вӧрын эз кывны сэк нинӧм.
Пельяс тшӧктісны нинӧмысь не повны, но нырисыс висьталіс опасность йылысь.
Сывны заводитысь лымлӧн чӧскыд дуккӧд тшӧтш кыліс кутшӧмкӧ чорыд, опаснӧй лёк дук, коді эз лӧсяв тайӧ сьӧд вӧрыслы.
Зверлӧн шог сьӧд синъясыс син ёран чарӧм вылысь аддзисны сьӧд фигураяс.
Некыт вӧрзьӧдтӧг сійӧ зэвтіс мускулъяссӧ, дась вӧлі чеччыштны чащаӧ.
Но йӧз эз вӧрны.
Найӧ куйлісны лым пиын тшӧкыда, кӧнсюрӧ вевсьӧн-вевсьӧн.
Найӧ вӧліны зэв унаӧн, но на пиысь некод эз вӧр да эз торк вӧвлытӧм чӧвлунсӧ.
На дорын чурвидзисны толаӧн тырӧм кутшӧмкӧ чудовищеяс.
Насянь и кыліс чорыд да повзьӧдлан дукыс.
Повзьӧм синнас кӧсӧя видзӧдігтыр йӧра сулаліс вӧр дорын, эз гӧгӧрво, мый лоӧма тайӧ лӧнь, вӧрзьывтӧм да видзӧдны ньӧти абу опаснӧй йӧз чукӧрыскӧд.
Вниманиесӧ сылысь ас дінас кыскис вылісянь кылан шы.
Зверь дрӧгнитіс, мыш вылас куыс вӧрзьыштліс, бӧр кокъясыс нӧшта на ёнджыка зэвтчисны.
Но шыыс тайӧ сідзжӧ эз вӧв страшнӧй.
Быттьӧкӧ некымын майскӧй жук, кыз гӧлӧсӧн дзизгигтыр, бергалісны вежӧдны заводитысь кыдз пу коръяс пӧвстын.
И дзизгӧмыс налӧн сорласьліс корсюрӧ тшӧкыд, дженьыдика сяркнитлӧмкӧд, коді вӧлі быттьӧкӧ рытын нюр вылын дергачлӧн дзуртӧм кодь.
А со и асьныс сійӧ жукъясыс.
Бордъяснаныс дзирдалігтыр найӧ йӧктӧны кӧдзыд лӧз воздухас.
Вевдорын выльысь и выльысь дзуртыштіс дергач.
Жукъяс пиысь ӧти, бордъяссӧ сюркнявтӧг, шыбитчис улӧ.
Мукӧдыс бара мӧдісны йӧктыны кельыдлӧз небесаас.
Зверь личӧдіс зэлӧдӧм мускулъяссӧ, петіс эрд вылӧ, синбӧжнас небесаӧ видзӧдігтыр нюлыштіс чарӧмсӧ.
И друг небесаын йӧктысьяс чукӧрысь торйӧдчис нӧшта ӧти жук да, ас бӧрсьыс ыджыд паськыд бӧж кольӧмӧн, тӧвзис веськыда эрдлань.
Сійӧ сэтшӧм ӧдйӧ быдмис, мый йӧра муртса вевъяліс чеччыштны кустъяс пиӧ, кыдзи мыйкӧ зэв ыджыдтор, весиг немвиччысьтӧг лыбысь арся бушколысь страшнӧйджыктор, кучкис пожӧм йывъясӧ да зутшкысис муӧ сідзи, мый вӧрыс ставнас йиркмуніс да ружӧктіс.
Йӧлаыс паськаліс пуяс весьтті да пановтіс йӧраӧс, коді мыйвынсьыс тӧвзис чащаӧ.
Йӧлаыс вӧйис веж лысъяса сук вӧр пиӧ.
Усьысь самолётӧн чегъялӧм пу йывъясысь дзирдалігтыр киссис гыӧр.
Вӧрсӧ выльысь шымыртіс кузя нюжалана да властнӧй чӧвлун.
И сэки зэв бура кыліс, кыдзи ымӧстіс морт да кыдзи ош кокъяс улын сьӧкыда дзуртыштіс чарӧмыс; ошкӧс вӧрсьыс эрд вылӧ вӧтлісны тайӧ вӧвлытӧм жургӧмыс да ратшкӧдчӧмыс.
Ош вӧлі ыджыд, пӧрысь да лёзь гӧна.
Сылӧн мисьтӧм гӧныс чурвидзис пыдӧ вӧйӧм бокъясас, йи нёньясӧн моз ӧшаліс яйтӧм зад вылас.
Тайӧ местаясын арсянь гымаліс война.
Сійӧ воис весиг татчӧ, нэмӧвӧйся овтӧм местаас, кытчӧ войдӧр шочиника пыравлісны сӧмын лесникъяс да кыйсьысьяс.
Матын мунысь бойяслӧн гымалӧмыс арнас на лэптіс ошкӧс гусьыс, дзугис сылысь тӧвся унсӧ, да со ӧні, тшыг да скӧр, сійӧ шӧйтіс вӧрӧд, эз тӧдлы спокой.
Ош сувтіс вӧр дорӧ, сэтчӧ, кӧні сӧмын на сулаліс йӧра.
Сылысь свежӧй, чӧскыд дука коктуйсӧ исалыштӧм бӧрын, сійӧ сьӧкыда да горша лолалыштіс пыдӧ вӧйӧм бокъяснас, кывзысьыштіс.
Йӧра муніс, но сы пыдди матын кыліс шы, кодӧс вӧчис кутшӧмкӧ ловъя, но, тыдалӧ, зэв слаб существо.
Зверлӧн сувтіс став гӧныс.
Сійӧ нюжӧдіс нырвомсӧ.
И тайӧ нориник шыыс бара муртса кылыштіс вӧр дорсянь.
Небыд лапаяснас ньӧжйӧник да видзчысьӧмӧн восьлалігтыр, кос да ён чарӧмас шумӧн вӧйласигтыр, зверь мӧдӧдчис лымйӧ вӧйӧм, вӧрзьывтӧм морт фигура дінӧ...
2
Лётчик Алексей Мересьев веськаліс кыкпӧвста «клещиӧ».
Тайӧ вӧлі медся омӧльтор, мый вермис лоны воздушнӧй бойын.
Сійӧс, став боеприпасъяссӧ лыйлӧм бӧрын, збыльвылас безоружнӧйӧс, кытшалісны нёль немецкӧй самолёт да, ни на костысь мездысьны, ни курсысь кежны лэдзтӧг, нуисны асланыс аэродром вылӧ.
А ставыс тайӧ артмис тадз.
Истребительяслӧн звено лейтенант Мересьев команда улын лэбзис сопровождайтны вражескӧй аэродром штурмуйтны мунысь «илъясӧс».
Смел вылазка муніс бура.
Штурмовикъяс, тайӧ «лэбалысь танкъясыс», кыдзи найӧс шулісны пехотаын, пӧшти пожӧм йывъясті исковтігтыр, гусьӧн воисны веськыда лётнӧй поле вылӧ, кӧні орччӧн-орччӧн сулалісны гырысь транспортнӧй «юнкерсъяс».
Лӧзов вӧр сайысь немвиччысьтӧг петӧм бӧрын найӧ тӧвзисны «ломовикъяслӧн» сьӧкыд тушаяс весьтті, пушкаясысь да пулемётъясысь резісны найӧс свинечӧн да стальӧн, шыблалісны бӧжа снарядъяс.
Мересьев, коді аслас четвёркакӧд видзис воздухсӧ атака мунан места весьтын, вылісянь бура аддзис, кыдзи аэродром кузя котралісны йӧзлӧн сьӧд фигураяс, кыдзи юждӧм лым вывті заводитісны сьӧкыда разӧдчыны транспортникъяс, кыдзи штурмовикъяс вӧчалісны выль и выль заходъяс да кыдзи «юнкерсъяслӧн» садьӧ воысь экипажъясыс ён би улын заводитісны рулитны старт вылӧ да машинаяснысӧ кыпӧдны воздухӧ.
Вот сэки Алексей и вӧчис промахсӧ.
Штурмовка район весьтын воздухсӧ стрӧга видзӧм пыдди, сійӧ, кыдзи шулӧны лётчикъяс, ылаліс кокни пӧткаӧн.
Машинасӧ пиксӧ шыбитӧм бӧрын сійӧ из моз уськӧдчис сӧмын на муысь торйӧдчӧм сьӧкыд да ньӧжмыд «ломовик» вылӧ, некымын кузь ӧчередьӧн радпырысь шонтыштіс сылысь гофрированнӧй дюральысь вӧчӧм нёль пельӧса, сера корпуссӧ.
Асас увереннӧй, сійӧ весиг эз видзӧдлы, кыдзи врагыс зурасис муӧ.
Аэродром мӧдар бокын воздухӧ кыпӧдчис нӧшта ӧти «юнкерс».
Алексей вӧтчис сы бӧрся.
Атакуйтіс — и неудачнӧ.
Сылӧн огневӧй трассаясыс мунісны ньӧжйӧникӧн кыпӧдчысь машина вевдортіыс.
Алексей крута бергӧдчис, атакуйтіс нӧшта ӧтчыд, выльысь промажитіс, бара суӧдіс ассьыс жертвасӧ да, став бортовӧй оружиеысь паськыд сигара кодь тушаас вражескӧй машиналы некымын кузь ӧчередь лэдзӧм бӧрын, уськӧдіс сійӧс кӧнкӧ бокын нин, вӧр весьтас.
«Юнкерсӧс» уськӧдӧм бӧрын помтӧм вӧрлӧн гыалысь веж море вевдорын кыпалысь сьӧд сюръя весьтті Алексей вӧчис кык победнӧй кытш да самолётсӧ бӧр бергӧдіс немецкӧй аэродромлань.
Но сэтчӧдз воны сылы эз удайтчы.
Сійӧ аддзис, кыдзи сылӧн звеноса куим истребитель нуӧдӧны бой ӧкмыс «мессеркӧд», кодъясӧс, тыдалӧ, корӧма немецкӧй аэродромлӧн командование, медым отразитны штурмовикъяслысь налётсӧ.
Лыд серти стӧч куимпӧв вевтыртысь немецъяс вылӧ збоя усьласьӧмӧн лётчикъяс зілисны ылӧдны врагӧс штурмовикъяс дінысь.
Бой нуӧдігтыр найӧ кыскисны противникӧс век ылӧджык и ылӧджык бокӧ, кыдзи тайӧс вӧчӧ тар, кор сійӧ лэдзчысьӧ ранитчӧм улӧ да кыйсьысьясӧс ылыстӧ аслас пиян дінсьыс.
Алексейлы лои яндзим, мый сійӧ вӧтчис кокни добыча бӧрся, сэтшӧм яндзим, мый сійӧ весиг кыліс, кыдзи шлем улас гӧрдӧдӧмысла ыпнитіс чужӧмыс.
Сійӧ бӧрйис аслыс противникӧс да, пиньсӧ мурч курччӧмӧн, уськӧдчис бойӧ.
Цельнас сылӧн вӧлі «мессер», коді неуна торъялыштӧма мукӧдъяссьыс да, тыдалӧ, сідзжӧ корсьӧ аслыс добыча.
Аслас «ишачоклысь» став скоростьсӧ пычкигтыр Алексей уськӧдчис враг вылӧ флангсянь.
Сійӧ атакуйтіс немецӧс став правилӧяс серти.
Вражескӧй машиналӧн руд корпусыс зэв бура тыдаліс прицеллӧн черань вез кодь крестикын, кор сійӧ личкыштліс гашеткаяссӧ.
Но вражескӧй машина спокойнӧя шуркнитіс дінтіыс.
Промах лоны эз вермы.
Цельыс вӧлі матын да тыдаліс вывті бура.
«Боеприпасъяс!» — гӧгӧрвоис Алексей, ачыс чувствуйтіс, мый мышку кузяыс котӧртіс йирмӧг.
Прӧверитӧм могысь личкыштіс гашеткасӧ и эз чувствуйт дзенӧдысь жургӧмсӧ, кодӧс став тушанас кывлывлӧ лётчик, кор заводитӧ пызйыны аслас машинаса оружиеысь.
Заряднӧй кӧрӧбкаяс вӧліны тыртӧмӧсь: «ломовикъяс» бӧрся вӧтлысигӧн сылӧн лыйлыссьӧма став боекомплектсӧ.
Но враг эз тӧд та йылысь!
Пуысь бойӧ Алексей решитіс пырны оружиетӧг, медым положениесӧ бурмӧдны кӧть лыднас.
Сійӧ ӧшибитчис.
Истребитель вылын, кодӧс сійӧ сэтшӧм неудачнӧя атакуйтіс, пукаліс опытнӧй да наблюдательнӧй лётчик.
Немец казяліс, мый машина безоружнӧй, и сетіс приказ аслас ёртъясыслы.
Нёль «мессершмитт» петісны бойысь, топӧдісны Алексейӧс кыкнанладор боксяньыс, вылісянь и улісянь да, кельыдлӧз сӧдз воздухас мичаа тӧдчысь пуляяс трассаясӧн сылы туй диктуйтігмоз, босьтісны сійӧс кыкпӧвста «клещиӧ».
Кымынкӧ лун сайын Алексей кывліс, мый татчӧ, Старая Русса районӧ, рытыввывсянь воис знаменитӧй немецкӧй авиадивизия «Рихтгофен».
Сійӧс вӧлі комплектуйтӧма фашистскӧй империяса медбур асъясӧн да вӧлі Геринглӧн аслас покровительство улын.
Алексей гӧгӧрвоис, мый веськаліс тайӧ воздушнӧй кӧинъяслы гыжъясас да мый найӧ, тыдалӧ, кӧсйӧны сійӧс нуӧдны асланыс аэродром вылӧ, заставитны пуксьыны, медым ловйӧн босьтны пленӧ.
Татшӧм случайяс сэк вӧвлісны.
Алексей ачыс аддзыліс, кыдзи ӧтчыд истребительяслӧн звено сылӧн приятель Сӧветскӧй Союзса Герой Андрей Дегтяренко командование улын вайӧдіс да пуксьӧдіс асланыс аэродром вылӧ немец-разведчикӧс.
Пленнӧй немецлӧн турунвиж-блед кузь чужӧмыс, сылӧн шатлалӧмӧн восьлалӧмыс дзик пыр усис Алексейлы тӧдвылас.
«Пленӧ?
Некор!
Оз артмы тайӧ номерныд!» — шуис сійӧ.
Но мездысьны сылы эз удайтчы.
Немецъяс, мыйӧн сӧмын сійӧ босьтчыліс кӧть неуна кежыштны наӧн диктуйтӧм курсысь, пыр жӧ тупкылісны сылысь туйсӧ пулемётнӧй очередьясӧн.
И бара сы водзын мелькнитіс пленнӧй лётчиклӧн тіралысь черлыа, мисьтӧма вешкыртчӧм чужӧмыс.
Тайӧ чужӧм вылас тӧдчис кутшӧмкӧ унизительнӧй животнӧй страх.
Мересьев чорыда курччис пиньяссӧ, сетіс полнӧй газ да, машинасӧ вертикальнӧя лӧсьӧдӧм бӧрын, босьтчыліс тювкнитны сы вевдорса немец увдорысь, коді личкис сійӧс мулань.
Сылы удайтчис нетшыштчыны конвой улысь.
Но немец удитіс ас кадӧ личкыштны гашеткасӧ.
Моторлӧн дзугсис ритмыс да кутіс уджавны тшӧкыда оръясян шыӧн.
Самолёт ставнас мӧдіс тіравны смертельнӧй лихорадкаӧн.
Жугӧдісны!
Алексей удитіс кежны гудыр еджыд кымӧр пытшкӧ, воштысьны вӧтчысьясысь.
Но мый нӧ водзӧсӧ?
Лётчик став сьӧлӧмнас кыліс ранитчӧм машиналысь тіралӧмсӧ, быттьӧкӧ тайӧ эз вӧв жугӧдӧм моторлӧн агония, а сылысь ассьыс став телӧсӧ пыркӧдысь лихорадка.
Кытчӧ ранитчис моторыс?
Дыр-ӧ вермас самолёт кутсьыны воздухын?
Оз-ӧ взорвитчыны бакъясыс?
Ставсӧ тайӧс Алексей не сы мында думайтіс, мыйта став виръяйнас кыліс.
Сійӧ асьсӧ чувствуйтіс динамитнӧй шашка вылын пукалысьӧн, код дінӧ запал шнур кузя котӧртӧ нин би, но веськӧдіс самолётсӧ бӧр мунан туй вылӧ, фронт линиялань, ас йӧзлань, мыйкӧ кӧ лоас, кӧть медым гуаласны рӧднӧй киясӧн.
Развязкаыс лоис дзик пыр.
Мотор виньдіс да ланьтіс.
Самолёт, быттьӧкӧ крут гӧра вывсянь исковтігтыр, ыджыд ӧдӧн тювгысис увлань.
Самолёт улын рудоввеж гыясӧн мовкъяліс синмӧн судзтӧм море кодь вӧр...
«Но век жӧ абу плен!» — удитіс думыштны лётчик, кор матыса пуясыс, продольнӧй полосаӧ ӧтлаасигмоз, котӧртісны самолёт бордъяс улас.
Кор вӧрыс зверь моз чеччыштіс нин сы вылӧ, сійӧ инстинктивнӧя выключитіс зажиганиесӧ.
Кыліс рутшка-ратшкакылӧм да дзажнитӧм шы, и ставыс ӧти здукӧн вошис, быттьӧкӧ машинаыскӧд ӧтлаын сійӧ вӧйис пемыд да шоныд сук ваӧ.
Исковтігмоз усигӧн самолёт инмис пожӧм йывъясӧ.
Тайӧ небзьӧдыштіс зурасьӧмсӧ.
Некымын пу чегӧм бӧрын машинаыс пасьмуніс торпыригӧ, но таысь здук войдӧр Алексейӧс нетшыштіс пукаланінсьыс, шыбитіс воздухӧ, да, паськыд лапъяса нэмӧвӧйся коз вылӧ усьӧм бӧрын, увъяс пӧвстті сійӧ тювгысис джуджыд толаӧ, кодӧс нӧбалӧма тӧлыс коз пу дінӧ.
Тайӧ спаситіс сылысь олӧмсӧ.
Дыр-ӧ куйліс сійӧ вӧрзьӧдчывтӧг, садьтӧг, Алексей эз помнит.
Кутшӧмкӧ неопределённӧй морт вуджӧръяс, зданиеяслӧн контуръяс, аддзывтӧм машинаяс, зэв ӧдйӧ вуджрасигтыр, тӧвзисны сы водзті, да налӧн тӧвныр кодь движение вӧсна сійӧ став телӧсьыс кыліс сьӧкыд, став виръяй кырлӧдлана дой.
Сэсся хаоссьыс петіс мыйкӧ ыджыд, пӧсь, неопределённӧй формаа да сы вылӧ мӧдіс лолавны пӧсь лёк дукӧн.
Сійӧ босьтчыліс вешйыны, но телӧыс сылӧн быттьӧкӧ вӧлі сибдӧма лымъяс.
Гӧгӧрвотӧм ужасӧн личкӧм, сійӧ йӧткыштчис — и друг кыліс кӧдзыд воздухсӧ, коді ылькнитіс сы тыясӧ; кыліс аслас чужӧмвывса лымлысь кӧдзыдсӧ да зэв ёна доймӧм, но эз нин став телӧсьыс, а сӧмын кокъяссьыс.
«Ловъя!» — югнитіс сылӧн мӧвп.
Сійӧ вӧрзьӧдчис, медым кыпӧдчыны, да ас дінсьыс кыліс кодкӧ кокъяс улын чарӧмлысь дзуртӧм да киргана гора ловшы.
«Немецъяс!» — пыр жӧ мӧвпыштіс Алексей. Сійӧ эз кӧсйы восьтыны синсӧ, ни сувтны, медым дорйысьны:
«Плен, сідзкӧ, всё-таки плен!..
Мый нӧ вӧчны?»
Сылы тӧдвылас уси, мый сылӧн механикыс Юра, быдтор вылӧ мастер морт, босьтчыліс тӧрыт вурны сылы кобурасьыс резьдӧм ремешоксӧ да сідзи эз и вур; лэбзигӧн пистолетсӧ лои сюйны комбинезон зептас.
Ӧні, медым сійӧс перйыны, колӧ вӧлі бергӧдчыны бок вылас.
Врагъяс казявтӧг тайӧс вӧчны, дерт, оз позь.
Алексей куйліс кымыньӧн.
Лядьвейнас сійӧ кыліс пистолетыслысь ёсь дорышъяссӧ.
Но куйліс сійӧ вӧрзьӧдчывтӧг: гашкӧ, враг чайтас сійӧс кулӧмӧн да мунас.
Немец тапикасис дінас, кыдзкӧ тешкодя ышловзис, вешйыліс, бара матыстчис Мересьев дорӧ, дзуртыштіс-чарӧмнас, копыртчис.
Алексей бара кыліс сылысь лёк дукӧн лолалӧмсӧ.
Ӧні сійӧ тӧдіс, мый немец ӧтнас, и таын вӧлі позянлун спаситчыны: кыйӧдны кӧ сійӧс, немвиччысьтӧг чеччыштны, кутчысьны сылы голяас да, оружиеас кутчысьны лэдзтӧг, босьтчыны тышкасьны ӧти-на-ӧти...
Но тайӧс колӧ вӧчны бура артыштӧмӧн да точнӧя.
Вӧрзьӧдчывтӧг, ньӧжйӧник, зэв ньӧжйӧник Алексей восьтыштіс синсӧ да синлыс увтіыс немец пыдди ас дінсьыс аддзис руд гӧна пятно.
Синсӧ восьтіс паськыдджыка да пыр жӧ топыда бӧр кунис: сы водзладорын бӧр кокъяс вылас сулаліс кузь гӧна, ыджыд да омӧльтчӧм ош.
3
Лӧня, кыдзи кужӧны сӧмын зверьяс, ош пукаліс шонді улын дзирдалысь лӧзов лым толаас муртса тыдалыштысь вӧртӧм морт фигура дорын.
Сылӧн няйт ныр розьясыс ньӧжйӧникӧн вӧрзьывлісны.
Восьтыштӧм вомсьыс, кӧні тыдалісны важ, вижӧдӧм, но ён пиньяс, вӧлі ӧшӧдчӧма да тӧв йылын бовъяліс сук дулльыслӧн вӧсньыдик вез.
Тӧвся гуысь войнаӧн вӧтлӧм, сійӧ вӧлі тшыг да скӧр.
Но ошъяс оз сёйны кулӧмаӧс.
Бензин дука вӧрзьывтӧм телӧсӧ исалӧм бӧрын ош дышпырысь муніс кушинӧ, кӧні зэв уна куйлісны чарӧмӧ кынмӧм сэтшӧм жӧ вӧрзьытӧм морт шойяс.
Ойӧстӧм да вӧрзьыштӧм кылӧм бӧрын ош локтіс бӧр.
И вот сійӧ пукаліс Алексей дінын.
Став тушасӧ нёнялысь тшыглуныс вермасис кулӧм яй дінӧ сылӧн зывӧклункӧд.
Тшыглуныс кутіс венны.
Зверь ышловзис, кыпӧдчис, толаса мортӧс бергӧдіс лапанас да гыжнас чашнитіс комбинезонлысь «<rus>чортова кожа</rus>сӧ».
Комбинезон эз косяссьы.
Ош мурӧстіс кыз гӧлӧсӧн.
Ыджыд вын ковмис Алексейлы, медым не восьтыны тайӧ кадӧ синсӧ, медым не вӧрзьӧдчыны, не горӧдны, медым йӧткыштны морӧс вывсьыс тайӧ сьӧкыд няйт тушасӧ.
Сэк, кор сылӧн став виръяйыс нетшкысис яра дорйысьӧм вылӧ, сійӧ заставитіс асьсӧ ньӧжйӧник, гусьӧн сюйны кисӧ зептас, корсьны пистолетлысь сера воропсӧ, видзчысьӧмӧн, медым оз трачнит, певнас лэптыны куроксӧ да вӧлисти нин заводитны гусьӧн перйыны оружиеа кисӧ.
Зверь нӧшта ёнджыка чашнитіс комбинезонсӧ.
Ён материеыс рутшмуніс, но бара эз косяссьы.
Ош лёк горшӧн горӧдіс, кватитіс комбинезонсӧ пиньяснас, мех да вата пырыс топӧдіс телӧсӧ.
Алексей воляыслысь медбӧръя вынсӧ зэвтӧмӧн пӧдтіс ас пытшсьыс доймӧмсӧ да сійӧ здукӧ, кор зверь нетшыштіс сійӧс толаысь, чургӧдіс пистолетсӧ да личкыштіс куроксӧ.
Шковӧбтіс гора лыйӧм шы.
Борднас шпоркнитӧм бӧрын пелька лэбзис катша.
Вӧрзьӧдӧм увъяс вылысь киссис гыӧр.
Зверь ньӧжйӧникӧн лэдзис жертвасӧ.
Алексей усис лымйӧ, противник вылысь синъяссӧ вештывтӧг.
Ош пукаліс бӧр лапаяс вылас, и сьӧд, посни гӧн пиӧ вӧйӧм орӧсь синъясас сылӧн тӧдчис шӧйӧвошӧм.
Сук вирыс матӧвӧй струяӧн петіс пиньяс косттіыс да лэччис лым вылӧ.
Сійӧ лёкысь, мисьтӧма мурӧстіс, сьӧкыда кыпӧдчис бӧр лапаяс вылас да сэк жӧ, Алексейлӧн мӧдысь лыйны удиттӧдз, пӧри лым вылӧ.
Голубӧй чарӧмыс надзӧникӧн гӧрдӧдіс вирсьыс да сылігмозыс тӧкӧтьӧ руалыштіс зверь юр дорын.
Ош вӧлі кулӧма.
Алексейлӧн напряжение прӧйдитіс.
Кок лапаяссьыс сійӧ бара кыліс ёнтысь чорыд дой, уси лым вылӧ да воштіс садьсӧ.
Садьыс сылӧн петіс сэк, кор шондіыс вӧлі вылын нин.
Лысъяс костті писькӧдчысь югӧръясыс дзирдалісны чарӧм вылын.
Вуджӧраинын лымйыс кажитчис весиг эз гӧлубӧйӧн, а лӧзӧн.
«Мый нӧ, меным ошкыс кажитчис али мый?» — медводдза мӧвп воис Алексейлы юрас.
Сы водзладорса лым вылын туплясис бурӧй, кузь гӧна, мисьтӧм туша.
Вӧр шувгис.
Гораа тотшкӧдчис сизь.
Кустъяс костті чеччалігтыр чивзісны виж морӧса тэрыб пыстаяс.
«Ловъя, ловъя, ловъя!» — думнас шуаліс Алексей.
И став тушатырнас сійӧ радліс, ас пытшкӧссьыс олӧмлысь чудеснӧй, вынйӧра, коддзӧдана ощущение кылігӧн; тайӧ ощущениеыс волӧ морт дінӧ да шымыртӧ сійӧс быдпӧрйӧ сы бӧрын, кор сійӧ перенеситіс смертельнӧй опасность.
Тайӧ вынйӧра чувствоыслы кывзысьӧмӧн, сійӧ чеччыштіс кокъяс йылас, но дзик пыр жӧ, ружӧктӧм бӧрын пуксис ош туша вылӧ.
Кок лапаясас юкалысь дойыс дзоньнас сотыштіс сылысь телӧсӧ.
Юрас сьӧкыда шувгис, быттьӧкӧ сэні зымгигтыр, юр вемсӧ пыркӧдігтыр бергалісны юрпӧла важ изкияс.
Синъяс юкалісны, быттьӧкӧ на вылӧ синлыс вевдорсяньыс кодкӧ личкӧ чуньӧн.
Кӧдзыд виж шонді лучьясӧн мавтыштӧм став матігӧгӧрыс то зэв бура тыдаліс, то вошліс, да син водзыс вевттьыссьыліс бикиньясӧн дзирдыштлысь руд эшкынӧн.
«Омӧль.
Тыдалӧ, усигӧн контузитӧма, да кокъяскӧд мыйкӧ лоӧма», — думыштіс Алексей.
Кыпӧдчыштӧмӧн, шензигтыр сійӧ видзӧдліс паськыд эрдӧ, коді тыдаліс пушкыра вӧр сайын. Горизонт дорас ылын эрдсӧ кытшаліс полукругӧн лӧзов вӧр.
Буракӧ, арнас, а стӧчджыка кӧ — водз тӧвнас, вӧр дорӧдыс тайӧ эрд вомӧныс мунӧма оборонительнӧй рубежъясысь ӧти, кӧні абу дыр, но чорыда, кыдзи шуасны, на смерть, тышкасьӧма красноармейскӧй часть.
Мулысь ранаяссӧ пургаяс вевттьӧмаӧсь топалӧм лым ватаӧн.
Но и на улын бура тӧдчисны окопъяслӧн вурдысьяслӧн кодь ходъяс, жуглӧм огневӧй точкаяслӧн му мылькъясыс, гырысь да посни снарядъяслӧн писти сер моз тӧдчысь лыдтӧм воронкаясыс, кодъяс тыдалӧны вӧр заводитчанінын сулалысь, взрывъясӧн чегъялӧм, чашйӧм, чирсӧм пуяс дінӧдз.
Снарядъясӧн гӧрӧм эрд шӧрын разнӧй местаясын лымйӧ кынмӧмаӧсь сир чери сьӧм кодь рӧмӧн краситӧм некымын танк.
Ставныс найӧ — торъя нин меддорсаыс, кодӧс, тыдалӧ, граната либӧ мина взрывӧн пӧрӧдӧма бок вылас, да орудиелӧн кузь стволыс, мыччӧм кыв моз, ӧшйӧма мулань, — кажитчисны гырысь чудовищеяслӧн шойясӧн.
И став поле пасьтаыс — ляпкыдик окопъяс дорын, танкъяс дінын и вӧр заводитчанінын — сорті-кості куйлісны красноармеецъяслӧн да немецкӧй салдатъяслӧн шойяс.
Шойясыс вӧліны сэтшӧм уна, мый кӧнсюрӧ найӧ куйлісны вевсьӧн-вевсьӧн.
Найӧ куйлісны кӧдзыдӧн дорӧм сійӧ жӧ позанас, кутшӧм позаын некымын тӧлысь сайын, нӧшта тӧв заводитчигӧн на, бойын суис йӧзсӧ смертьыс.
Ставыс висьталіс Алексейлы тані бушуйтлысь бойлӧн чорыдлун да ярлун йылысь, сы йылысь, мый сылӧн боевӧй ёртъясыс тышкасисны ставтор йылысь вунӧдӧмӧн. Сӧмын тӧдісны ӧтитор — колӧ сувтӧдны, водзӧ не лэдзны врагӧс.
Со неылын, вӧр дорас снарядӧн чегӧм кыз пожӧм дінын, кодлӧн джуджыд, пӧлӧса чегӧм стволыс тырӧма виж сӧдз сирӧн, туплясьӧны пазӧдӧм юр чашкаа, жугласьӧм чужӧма немецъяс.
Шӧрас, ӧти немец вылӧ сунгысьӧмӧн, куйлӧ зэв ыджыд тушаа, гӧгрӧс чужӧма, шинельтӧм, косяссьӧм воротника гимнастёркаа, вӧньтӧм том зонлӧн шой, а сыкӧд орччӧн — чегӧм штыка да жугалӧм вирӧсь приклада винтовка.
А водзынджык, вӧрӧ нуӧдысь туй дорын, лыаӧн коялӧм том коз пу улын, джынвыйӧ воронкаын, дор йылас сідз жӧ кымыньӧн куйлӧ муг чужӧма узбек, чужӧмыс вӧсни, быттьӧкӧ тӧчитӧма важ слоновӧй лыысь.
Сы сайын коз пу лапъяс улын тыдалӧ сылӧн ӧтчукӧрӧ бура тэчӧм рӧскодуйттӧм на гранатаясыс, и ачыс сійӧ бӧрлань шеныштӧм кынмӧм киас кутӧ граната, быттьӧ шыбиттӧдзыс сійӧ думыштӧма видзӧдлыны небесаас, да сідзи и кынмӧма.
И нӧшта водзынджык, вӧр туй пӧлӧн, танкъяслӧн сера тушаяс водзын, гырысь воронкаяслӧн пӧкатъяс дорын, посньыдик окопъясын, важ мыръяс дінын, — быдлаын шоныд жилета да ватнӧй гача, сьӧдассьӧм виж френча да пель выланыс лэдзӧм пилоткаа кулӧм фигураяс.
abu
Некымын кырныш ньӧжйӧникӧн кытшлалісны эрд весьтті, и друг тайӧ эрдыс Алексейлы тӧдвылас уськӧдіс князь Игорь тышлысь торжественнӧй, зумыш вынлунӧн тыр серпассӧ, кодӧс вӧлі великӧй русскӧй художниклӧн полотно вылысь воспроизводитӧма история кузя школьнӧй учебникӧ.
«Вот и ме эськӧ куйлі тані!» — думыштіс сійӧ, да бара сылӧн став виръяйыс тырис олӧм кылӧмӧн.
Сійӧ пыркнитчис.
Юрас пыр на кыліс ньӧжйӧник бергалысь юрпӧла изкияслӧн кодь шум, кокыс ёнтіс да юкаліс воддза дорысь ёнджыка, но Алексей кӧдзалӧм нин да кос лымйӧн эзысялӧм ош туша вылын пукалігӧн заводитіс думайтны, мый сылы вӧчны, кытчӧ мунны, кыдзи воны асланым передовӧй частьясӧдз.
Планшетсӧ картанас Алексей воштіс усигас.
Но талунъя маршрутсӧ сійӧ бура тӧдіс и картатӧг.
Немецкӧй полевӧй аэродром, код вылӧ лэбзьылісны штурмовикъяс, куйліс фронт линиясянь рытыввылын километр квайтымын сайын.
Немецкӧй истребительяслы бой кӧвъялӧмӧн сэк сылӧн лётчикъяслы удайтчис найӧс кыскыны аэродромсянь примернӧ кызь километр сайӧ асыввылӧ, да и сылы, кыкпӧвста «клещиысь» мынтӧдчӧм бӧрын, колӧ чайтны, удайтчис нӧшта неуна сетчыны асыввывлань.
Сідзкӧ, усис сійӧ фронт линиясянь приблизительнӧ комын вит километр сайӧ, немецкӧй передӧвӧй дивизияяс мыш сайӧ ылӧ, кытчӧкӧ сідз шусяна зэв ыджыд Сьӧд вӧр районӧ, код вомӧн не ӧтчыд сылы удайтчыліс лэбавны, бомбардировщикъясӧс да штурмовикъясӧс матыса немецкӧй тылъяс кузя налӧн дженьыдик рейдъясӧ колльӧдліг.
Тайӧ вӧрыс вылісянь сылы век кажитчыліс помтӧм веж мореӧн.
Бур поводдя дырйи сійӧ гыавліс пожӧм пу йыв шапкаясӧн, а омӧль поводдя дырйи, руд руӧн вевттьысьыштӧм, сійӧ вӧвлі зумыш ва веркӧс кодь, кӧні котралӧны посньыдик гыяс.
Тайӧ заповеднӧй вӧр шӧрас сылӧн усьӧмыс вӧлі бур и омӧль.
Бур сы вӧсна, мый ӧдвакӧ тані, тайӧ сук чащаясас, позьӧ вӧлі паныдавны немецъясӧс, кодъяс векджык кыссьӧны туйяс дорӧ да оланінъясӧ.
А омӧль сы вӧсна, мый колӧ вӧлі мунны, кӧть и абу зэв кузь, но сьӧкыд туйӧд сук чащаясті, кӧні оз позь надейтчыны морт отсӧг вылӧ, няньтор вылӧ, вевтув вылӧ, ӧтчыд ньылыштмӧн кипяток вылӧ.
Ӧд кокъяс...
Лэптасны-ӧ кокъясыс?
Нуасны-ӧ?..
Сійӧ ньӧжйӧникӧн чеччис ош туша вылысь.
Кок лапаясас ёнтысь сійӧ жӧ ёсь дойыс сотыштіс сылысь став телӧсӧ улісянь выліӧдз.
Сійӧ горӧдіс.
Лои бара пуксьыны.
Заводитліс пӧрччыны унтсӧ.
Унт эз шед, да быд зэлӧдчыштлігӧн лоліс ойзыны.
Сэки Алексей мурч курччис пиньяссӧ, куньтыртіс синъяссӧ, кыкнан кинас став вынсьыс нетшыштіс унтсӧ — и пыр жӧ воштіс садьсӧ.
Садьӧ воӧм бӧрын сійӧ осторожнӧ разис байковӧй нямӧдсӧ.
Кок лапаыс ставнас пыктӧма да ӧтторъя лоӧма гӧрдов-лӧз синяк.
Сійӧ сотчӧмӧн сотчис да ёнтіс аслас быд суставын.
Алексей пуктіс коксӧ лым вылӧ, дойыс неуна чиныштіс.
Сэтшӧм жӧ ӧтчаяннӧя дернитӧмӧн, быттьӧкӧ ачыс ассьыс нетшкис пиньсӧ, сійӧ нетшыштіс мӧд унтсӧ.
Кыкнан кокыс некытчӧ эз туйны.
Тыдалӧ, кор пожӧм йывъясӧ самолётӧн зурасьӧмыс шыбитіс сійӧс кабинасьыс, кок лапаяссӧ мыйӧнкӧ топӧдӧма да пазӧдӧма сэсь посни лыяссӧ, кок чуньяссӧ.
Дерт, обычнӧй условиеяс дырйи эськӧ сійӧ весиг эз и думыштлы чеччыны тайӧ жугласьӧм, пыктӧм кокъяс вылас.
Но ӧні сійӧ вӧлі ӧтнас вӧр чащаын, враг тылын, кӧні морткӧд паныдасьӧмыс оз сет кокньӧд, а смерть.
И сійӧ решитіс мунны, мунны асыввылӧ, мунны вӧр пыр, бурджык туйяс да оланінъяс корсьтӧг, мунны, кӧть мед мый эз ло.
Сійӧ решительнӧя чеччыштіс ош туша вылысь, ойӧстіс, мурчнитіс пиньяснас да вӧчис первой воськов.
Сулалыштіс, лымйысь перйис мӧд коксӧ да вӧчис нӧшта воськов.
Юрас шувгис, вӧрыс да эрдыс катовтчисны, вешйисны бокӧ.
Алексей чувствуйтіс, мый вынсӧ зэвтӧмла да дой вӧснаыс сійӧ слабмӧ.
Курччис вомдорсӧ да водзӧ муніс, воӧдчис вӧрса туйӧдз, коді муніс жугӧдӧм танк дінті, гранатаа узбек дінті, пыдӧ вӧрӧ, асыввылӧ.
Небыд лым кузя мунны вӧлі ещӧ нинӧм на, но кыдз сӧмын тувччис туйлӧн чорыд, тӧлӧн тӧлӧдӧм, йизьыштӧм гӧрб вылӧ, дойыс лои сэтшӧм терпитны позьтӧм, мый сійӧ сувтіс, эз лысьт вӧчны водзӧ весигтӧ ӧти воськов.
Тадзи кокъяссӧ тажгӧдӧмӧн сулаліс сійӧ да шатлаліс, быттьӧкӧ ыджыд тӧв вӧсна.
И друг син водзас ставыс лоис руд.
Вошисны туйыс, пожӧмъяс, лӧзов лысъясыс, сы весьтын тыдыштлысь кельыдлӧз югыдыс...
Сійӧ сулаліс аэродром вылын самолёт дінын, аслас самолёт дінын, и сылӧн механикыс либӧ, кыдзи сійӧ шуліс сійӧс, «технарь», кузь тушаа Юра бритчытӧм да мавтчӧм сьӧд чужӧм вылас век волялысь пиньяса да югъялысь синъяса, корис кинас, индіс сылы кабина вылӧ: дась, пуксьы, лэбзьы...
Алексей вӧчис самолётлань воськов, но муыс ыпъяліс, сотіс кокъяссӧ, быттьӧ тувччаліс сійӧ доналӧм плита вывті.
Сійӧ нетшыштчис, медым чеччыштны тайӧ жарӧн ымралысь му вомӧныс веськыда борд вылӧ, но люкасис кӧдзыд фюзеляжӧ да чуймис.
Фюзеляжыс эз вӧв шыльыд, лакӧн мавтӧм, а вӧлі зуд кодь чорыд, кышӧма пожӧм кырсьӧн...
Некутшӧм самолёт, сійӧ сулалӧ туй вылын да кинас малалӧ пулысь стволсӧ.
«Галлюцинация?
Контузия вӧсна йӧйма, — думыштіс Алексей. — Туй вывті мунны ог вермы.
Кежны лымйӧ?
Но лымйӧд собны лоӧ ёна дырджык...» Сійӧ пуксис лым вылӧ.
Воддза мозыс жӧ решительнӧ, крута нетшыштіс унтъяссӧ, гыжъяснас да пиньяснас косяліс найӧс зьӧмӧдыс, медым дрӧбалӧм кок лапаяссӧ эз дзескӧдны, голясьыс пӧрччис ангорскӧй вурунысь вӧчӧм ыджыд пухӧвӧй шарфсӧ, сійӧс косяліс шӧри, гартліс кок лапаяссӧ да кӧмасис бӧр.
Ӧні мунны лои кокньыдджык.
Мунны — тайӧ неправильнӧ лоӧ шуӧма: абу мунны, а водзӧ вешйыны, вешйыны осторожнӧ, коклябӧр вылӧ тувччалӧмӧн да вылӧджык кокъяссӧ лэпталӧмӧн, кыдзи ветлӧдлывлӧны нюр вывті.
Дой вӧснаыс да став вынъяс зэвтӧм вӧснаыс кымынкӧ воськов вӧчӧм бӧрын заводитліс бергӧдчыны юрыс.
Ковмыліс сулавны пу бердӧ мышнас нёровтчӧмӧн, синъяс куньӧмӧн, либӧ пуксьывны тола вылӧ да шойччыны, вир сӧнъяссьыс пульсыслысь тэрыба тіпкӧмсӧ чувствуйтігӧн.
Тадз кыссис сійӧ некымын час чӧж.
Но кор видзӧдліс бӧрӧ, прӧсек помын тыдаліс на югыд эрд вылӧ петан туй чукыльыс, кӧні лым вылын сьӧд чутӧн куйліс узбеклӧн шойыс.
Тайӧ зэв ёна шогӧдіс Алексейӧс.
Шогӧдіс, но эз повзьӧд.
Сылы окота лои мунны ӧдйӧджык.
Сійӧ чеччис тола вылысь, топыда курччис пиньяссӧ да мӧдіс водзӧ, водзвылысь аслыс индаліс ичӧтик цельяс, на вылӧ веськӧдліс вниманиесӧ — пожӧмсянь пожӧмӧ, мирсянь мырйӧ, толасянь толаӧ.
Тыртӧм вӧр туйлӧн вӧрзьӧдлытӧм лым вывті сы бӧрся чукльӧдліс муртса тӧдчысь, кежавлӧм коктуй, кутшӧмӧс кольлывлӧ ранитчӧм зверь.
4
Тадз сійӧ кыссис рытӧдз.
Кор кӧнкӧ Алексей мышладорын лэччысь шондіыс койыштіс пожӧм йывъясӧ ассьыс кӧдзыд бисӧ, да вӧрын заводитіс сукмыны рытъя руд рӧмыдыс, туй бокысь туся пуяса сёнысь Алексейлы син улас веськаліс серпас, кодӧс аддзигӧн быттьӧ кӧтӧдӧм кузьчышъянӧн нуӧдісны мышку кузяыс дзик голяӧдзыс да шлем улас вӧрзис юрсиыс.
Сэк, кор эрд вылас мунӧма бой, сёнас, туся пуяс пӧвстын, расположитчӧма вӧлі, тыдалӧ, санитарнӧй рота.
Татчӧ ваялӧмаӧсь раненӧйясӧс да тані водтӧдавлӧмаӧсь найӧс лысъясысь вӧчӧм пӧдушкаяс вылӧ.
Тадзи и куйлісны ӧні найӧ радъясӧн кустъяс улас, кодыс джынвыйӧ, кодыс дзикӧдз лымйӧ тырӧмаӧсь.
Аддзӧмыскӧд ӧттшӧтш лои гӧгӧрвоана, мый найӧ кулӧмаӧсь абу ранаысь.
Кодкӧ лэчыд пуртӧн пелька вундалӧма налысь ставныслысь голянысӧ, да найӧ куйлісны юрнысӧ ӧткодя бӧрлань чатӧртӧмӧн, быттьӧкӧ зілисны видзӧдлыны, мый вӧчсьӧ найӧ бӧрладорын.
Страшнӧй серпаслӧн тайнаыс пыр жӧ лои гӧгӧрвоана.
Пожӧм улын, лымйӧ тырӧм красноармеец шой дорын, сылысь юрсӧ аслас пидзӧс вылас пуктӧмӧн, коскӧдзыс лымйын пукаліс сестра, тшӧка увтіыс кӧрталӧм ушанкаа, ичӧтик, нэриник нывка.
Лопаткаяс костас сылӧн чурвидзис пурт вороп, дзирдаліс полировканас.
А водзладорас, ёрта-ёртныслы голяясас кутчысьӧмӧн да сідзи и кынмӧмӧн, куйлісны СС войскаса сьӧд мундира немец да вирӧсь марляӧн бинтуйтӧм юра красноармеец.
Алексей пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый тайӧ сьӧд мундираыс и виалӧма раненӧйяссӧ аслас пуртнас, сутшкӧма сестраӧс да сэні жӧ сійӧс голяӧдыс чабыртӧма морт, кодӧс тайӧ немецыс абу на удитӧма дзикӧдз вины, да коді ассьыс вынсӧ ставнас пуктӧма враглысь голясӧ чабыртысь чуньясӧ.
Пурга тадзи и гуалӧма найӧс — аслас телӧӧн раненӧйӧс вевттьысь, ушанкаа, вӧсньыдик нывкаӧс да тайӧ кыксӧ, палачсӧ да мстительсӧ, кодъяс сатшкысьӧмаӧсь ӧта-мӧдныслы голяаныс нывкалӧн важиник кирзӧвӧй паськыд гӧленя сапӧга кокъяс дорын.
Некымын здук Мересьев сулаліс шӧйӧвошӧмӧн, сэсся шатлалігтыр матыстчис сестра дорӧ да сы телӧысь нетшыштіс кинжалсӧ.
Тайӧ вӧлі эсэсовскӧй пурт, кодӧс вӧлі вӧчӧма древнегерманскӧй меч модаӧн; воропыс — гӧрд пуысь, кытчӧ вӧлі кодйӧмӧн сюйӧма эсэсовецъяслысь эзысь знак.
Сімӧм лезвие вылас тӧдчис гижӧд: <deu>«Аllеs fur Deutschland»</deu>.
Кинжаллысь кучик пуртӧссӧ Алексей пӧрччис эсэсовец вылысь.
Туйын пурт вӧлі зэв коланатор.
Сэсся сійӧ кодйис лымсӧ, перйис сэсь йизьӧм плащ-палатка, сійӧн бережнӧя вевттис сестралысь шойсӧ, выліас пуктіс кымынкӧ пожӧм лыс...
Пока сійӧ ставсӧ тайӧс вӧчис, ывлаыс пемдіс.
Рытыввылын кусісны пуяс костті тыдалысь кыа югӧръяс.
Сён весьтӧ вольсасис кӧдзыд да сук пемыд.
Сёнын вӧлі лӧнь, но пожӧмъяс вывті гуляйтіс войся тӧв, вӧрыс шувгис то баййӧдлана сьылӧмӧн, то ӧддзӧдчылӧмӧн да тревожнӧя.
Сён кузя нӧбаліс синмӧн тыдавтӧм нин, ньӧжйӧн баркӧдчысь да чужӧмӧ чутйӧдлысь лым.
Алексей, коді чужис поволжскӧй степьясдорса Камышинын, вӧрса делӧясын неопытнӧй карса морт, ас кадӧ эз думышт ни узянін йылысь, ни бипур йылысь.
Сап пемыдӧн суӧм бӧрын, жугласьӧм пыктӧм кокъясас терпитны позьтӧм дой вӧснаыс вӧрӧ песла мунны сылӧн выныс эз тырмы, да пырис посньыдик понӧля сук чащаӧ, пуксис пу улӧ, ёкмыльтчис, чужӧмсӧ дзебис сойяснас шымыртӧм пидзӧсъяс костас да, аслас ловрунас шонтысигмоз, ланьтӧдчис, горша кутіс наслаждайтчыны лоӧм покойнас да вӧрзьӧдчытӧмнас.
Дасьтӧма вӧлі пистолет, куроксӧ сылысь лэптӧма, но ӧдвакӧ Алексей вермис эськӧ применитны сійӧс вӧрын колльӧдан тайӧ медводдза вояс.
Сійӧ узис, быттьӧкӧ изйысь вӧчӧм, эз кывлы ни пожӧмъяслысь рӧвнӧя шувгӧмсӧ, ни кӧнкӧ туй дорын ружтысь сюзьлысь буксӧмсӧ, ни кӧинъяслысь ылын кылысь омлялӧмсӧ — дзик нинӧмтор вӧрса сійӧ шыяссьыс, кодъясӧн вӧлі тырӧма сійӧс топыда кытшалысь сук сьӧд пемыдыс.
Зато сійӧ дзик пыр, быттьӧкӧ йӧткыштӧмысь, садьмис сэк, кор муртса кутіс тӧдчыны руд югыд да сӧмын матыса пуясыс вуджӧр моз торъялыштны кутісны кӧдзыд пемыдсьыс.
Садьмис, тӧдвылас уськӧдіс, мый сыкӧд да кӧні сійӧ, и сэки сӧмын повзис тайӧ вӧрын сэтшӧм тӧждысьтӧг коллялӧм войсьыс.
Кӧдзыд йирмӧгыс писькӧдчис <rus>«чортова кожа»</rus> да комбинезон мех пырыс да йиджис лыӧдзыс.
Телӧыс кутны вермытӧг посниа тіраліс.
Но медся страшнӧйыс вӧліны кокъясыс: найӧ висисны нӧшта на ёнджыка, весиг ӧні, кор куйлісны спокойнӧ.
Полӧмӧн думыштіс Алексей сы йылысь, мый колӧ чеччыны.
Но чеччис сійӧ сэтшӧм жӧ решительнӧя, ӧддзӧдчӧмӧн, кыдзи тӧрыт нетшкаліс ас вывсьыс унтъяссӧ.
Кад вӧлі дона.
Алексей вылӧ усьысь став сьӧкыдторъяс дінӧ содіс нӧшта тшыгъялӧм.
Тӧрыт на, сестралысь телӧсӧ плащ-палаткаӧн вевттялігӧн, сы дінысь сійӧ аддзис гӧрд креста брезентӧвӧй сумка.
Сэні кутшӧмкӧ ичӧтик зверь кӧзяйничайтӧма нин, да йирӧм розьяс дорын лым вылас туплясисны крӧшкияс.
Тӧрыт Алексей на вылӧ пӧшти эз и видзӧдлы.
Талун сійӧ лэптіс сумкасӧ.
Сэні вӧлӧма некымын индивидуальнӧй пакет, консерв тыра ыджыд банка, кутшӧмкӧ письмӧяслӧн пачка, ичӧтик зеркалӧ, код мышкӧ вӧлі пуктӧма кутшӧмкӧ косіник старукалысь фотография.
Вӧлӧма, тыдалӧ, сумкаас нянь либӧ сукар, да лэбачьяс либӧ зверьяс куштӧмаӧсь сійӧс.
Алексей пукталіс банкасӧ да бинтъяссӧ комбинезон зепъясас, шытӧг шуис: «Аттьӧ, роднӧйӧй!» — лӧсьӧдіс ныв кок вылысь тӧлӧн нетшыштӧм плащ-палаткасӧ да ньӧжйӧникӧн мӧдіс, собис асыввылӧ, кӧні пу лысъяс сайын тыдаліс нин асъя кыалӧн ыпъялӧмыс.
Ӧні сылӧн вӧлі консервъяс тыра килограммовӧй банка, и Алексей решитіс сёйны суткинас ӧтчыд, луншӧр кадӧ.
5
Медым чинтыны дойсӧ, кодӧс вӧчліс сылы быд воськов, сійӧ кутіс ылӧдлыны асьсӧ туй йылысь думайтӧмӧн да арталӧмӧн.
Мунны кӧ лунын дас-дас кык километр, сійӧ воас аслас йӧз дінӧ куим, уна вылӧ нёль лунӧн.
Сідзи, бур!
Ӧні — мый сійӧ лоӧ дас-дас кык километр мунӧмыс?
Километр — сійӧ кык тысяча воськов, сідзкӧ дас километр — кызь тысяча воськов, а тайӧ уна, артыштны кӧ, мый быд витсё-квайтсё воськов бӧрын лоӧ сувтлыны да шойччыштны...
Тӧрыт Алексей, медым дженьдӧдны туйсӧ, индавліс аслыс кутшӧмкӧ тыдалана ориентиръяс: пожӧм, мыр, туй вылысь тёпкан — тэрмасис на дінӧ, кыдзи шойччан местаӧ.
Ӧні сійӧ ставсӧ тайӧс вуджӧдіс цифраяс вылӧ, арталіс воськовъясӧн.
Сійӧ аслыс шуис кык шойччӧм костын вӧчны тысяча воськов, мӧдногӧн кӧ километр-джын, да шойччыны часі серти, вит минутысь не дырджык.
Артмӧ, югдӧмсянь да шонді лэччытӧдз сійӧ, кӧть и сьӧкыда, но мунас километр дас.
Кутшӧм сьӧкыда сылы шедіс медводдза тысяча воськолыс!
Сійӧ заводитліс асьсӧ ылӧдны арталӧмӧн, медым ичӧтджык вӧлі дойыс, но, витсё воськов мунӧм бӧрын, сылӧн став щӧтыс дзугсис, торксис, да став телӧ орйӧдлысь дойысь кындзи нинӧм йылысь нин мӧдтор йылысь эз вермы думайтны.
И тайӧ тысяча воськовсӧ сійӧ век жӧ муніс.
Пуксьынысӧ выныс сылӧн эз нин тырмы, сійӧ уси чужӧмнас лымйӧ да кутіс горша нювны чарӧмсӧ.
Топӧдчыліс сы дінӧ плешнас, кӧсичаяснас, кӧні стучитіс вирыс, и кӧдзыд чарӧм дінӧ инмӧдчылӧм бӧрын сылы лои висьтавны позьтӧм лӧсьыд.
Сэсся сійӧ дрӧгнитіс, видзӧдліс часі вылӧ.
Секунднӧй стрелка тічкӧдіс вит минуталысь медбӧръя здукъяс.
Алексей полӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ, быттьӧкӧ, кор помасяс сылӧн медбӧръя кытшыс, мыйкӧ должен лоны ужаснӧйтор, а кор стрелкаыс инмӧдчис «квайтымын» цифраӧ, — дзик пыр жӧ чеччыштіс кок йылас, ружӧктіс да мӧдӧдчис водзӧ.
Луншӧр кежлӧ, кор вӧрса рӧмыдыс югдіс тшӧкыд лысъяс костті вӧсньыдик везъясӧн писькӧдчысь шонді лучьясӧн да вӧрын ёна мӧдіс ӧвтны сир дукӧн да сылысь лымйӧн, сійӧ вӧчис сӧмын нёль татшӧм шойччӧм кост.
Сійӧ сідзи и пуксис туй шӧрӧ лым вылас: эз нин тырмы выныс мунны пӧрӧм кыдз пу дінӧдз, коді вӧлі ӧдвакӧ эз чургӧдӧм киӧн судзан ылнаын.
Дыр пукаліс сійӧ пельпомъяссӧ лэдзӧмӧн, нинӧм йылысь думайттӧг, нинӧм аддзытӧг да кывтӧг, весиг тшыгъялӧмсӧ кывтӧг.
Ышловзис, вомас чӧвтіс кымынкӧ ичӧтик лым комӧк да, ки-кок усяна мудз венӧмӧн, зепсьыс перйис сімӧм банкасӧ да восьтіс сійӧс немецкӧй гижӧда кинжалӧн.
Вомас сійӧ чӧвтіс кын, некутшӧм кӧртӧм гостор, кӧсйис сійӧс ньылыштны, но госыс сыліс.
Вомсьыс сійӧ кыліс гослысь кӧрсӧ, да друг сэтшӧм ёна мӧдіс сюмавны кынӧмыс, мый муртса заставитіс асьсӧ эновтчыны банкасьыс да заводитіс сёйны лым, медым кӧть мыйкӧ да ньылавны.
Выльысь туйӧ мӧдӧдчытӧдз туся пуысь сійӧ вӧчис бедьяс.
Сійӧ пыксис на вылӧ, но мунны вӧлі часысь час пыр сьӧкыдджык.
6
...Коймӧд луннас, сьӧд вӧр кузя мунігӧн, кытысь Алексей эз аддзыв ни ӧти морт коктуй, лои немвиччысьтӧмтор.
Сійӧ садьмис шонді петігӧн. Кӧдзыдысла да йирмӧгысла тіраліс.
Комбинезон зепсьыс сылы сюри зажигалка, кодӧс винтовочнӧй патронысь на память вӧчліс сылы механикыс — Юра.
Алексей кыдзкӧ дзикӧдз вунӧдіс зажигалка йывсьыс да сы йылысь, мый позьӧ и колӧ биасьны.
Козйысь, код лапъяс улын сійӧ узис, чегъяліс ройӧсь кос увъяс, вевттис найӧс лысъясӧн да ӧзтіс.
Еджгов лӧз тшын улысь чепӧсйисны тэрыба ветлӧдлысь виж билӧн кывъяс.
Сира кос пес ӧзйис ӧдйӧ да гажаа.
Биыс вуджис лысъяс вылӧ да пӧльтысь тӧв улас ӧзйис шумӧн шутьлялігтыр.
Бипурйыс трачкӧдчис да чажгис, койис лысьӧм небзьӧдана кос жар.
Алексейлы лои лӧсьыд.
Сійӧ лэдзис комбинезонлысь молниясӧ, гимнастёрка зепсьыс перйис вушйысьыштӧм гижӧда некымын письмӧ, кодъясӧс вӧлі гижӧма ӧти и сійӧ жӧ старайтчана гӧгрӧс почеркӧн; ӧти конвертысь перйис кокъяс сюркнялӧмӧн турун пиын пукалысь, цветъяса платьеа вӧсньыдик нывлысь фотографиясӧ.
Алексей дыр видзӧдіс сы вылӧ, сэсся бӧр мичаа гартіс целлофанӧ, пуктіс письмӧ пиас да, думайтігтыр киас кутыштӧм бӧрын, бӧр сюйис зептас.
— Нинӧм, нинӧм, ставыс лоӧ бур, — шуис сійӧ, не то тайӧ ныв дінас, не то ас дінас шыасигмоз, да думайтігтыр содтіс: — Нинӧм...
Ӧні велалӧмӧн нин сійӧ нетшыштіс кокъяссьыс унтъяссӧ, разяліс шарф торъяссӧ, лючки видлаліс кокъяссӧ.
Найӧ нӧшта на ёнджыка пыктӧмаӧсь.
Кок чуньясыс вӧлі чургӧдчӧмаӧсь, быттьӧкӧ кок лапаясыс вӧліны резинӧвӧйӧсь да найӧс пӧльтӧма воздухӧн.
Рӧмыс налӧн вӧлі тӧрытъя дорысь нӧшта на сьӧдджык.
Ваймӧм бипуркӧд прӧщайтчигӧн Алексей ышловзис да водзӧ мӧдӧдчис туй кузя, йизьӧм лым вылын бедьяснас дзуртіг, курччаліс вомдоръяссӧ да коръясӧкӧ дойысла пӧшти воштывліс садьсӧ.
Вӧрса мукӧд шумъяс пиын, кодъясӧс велалӧм пельыс дугдіс нин кыйнысӧ, друг кылісны уджалысь моторъяслӧн ыліса шыяс.
Первойсӧ сійӧ думайтіс, мый тайӧ кажитчӧ мудз вӧснаыс, но моторъяс жургисны век гораджыка, то первой скорость вылын дзизгӧмӧн, то лӧньлӧмӧн.
Тыдалӧ, тайӧ вӧліны немецъяс, да локтісны найӧ дзик тайӧ жӧ туй вывтіыс.
Алексей кыліс, кыдзи сразу кӧдзавлі сылӧн пытшкӧсыс.
Полӧмыс Алексейлы содтіс вынсӧ.
Мудзӧм йывсьыс, кокъяссьыс дойсӧ вунӧдӧмӧн, сійӧ кежис туй вылысь, джуджыд лымйӧд келіс сук понӧляинӧ, пырис чащаӧ и сэні водіс лым вылӧ.
Туй вывсянь сійӧс, дерт, сьӧкыд вӧлі аддзыны; а ёсь пиньяса забор кодь коз вӧр йылӧдз нин кыпӧдчӧм луншӧрся шондіӧн югдӧдӧм туйыс сылы зэв бура тыдаліс.
Шумыс матысмис.
Алексейлы тӧдвылас уси, мый тырӧм туйвывса лым вылын бура тӧдчӧ сылӧн ӧтка коктуйыс.
Но мунны вӧлі сёр, воддза машиналӧн моторыс жургис кӧнкӧ дзик нин матын.
Алексей нӧшта ёнджыка вӧйтчис лымйӧ.
Лысъяс костті первой югнитіс колун кодь плоскӧй, известьӧн краситӧм броневик.
Катласигтыр да цепьяснас зёльӧдчигтыр сійӧ матысмис сійӧ места дінӧ, кӧні Алексейлӧн коктуйыс кежӧ вӧлі вӧрӧ.
Алексей ланьтӧдіс ловшысӧ.
Броневик эз сувт.
Броневик бӧрся муніс ичӧтик, восьса вездеход.
Кодкӧ джуджыд фуражкаа, нырсӧ руд мехӧвӧй воротникӧ дзебӧмӧн, пукаліс шоферкӧд орччӧн, а бӧрладорас джуджыд скамейка вылын катласисны рудвиж шинеля да каскаа автоматчикъяс.
Неылын бӧрын, чушкигтыр да гусеницаяснас зёльӧдчигтыр, локтіс нӧшта ӧти, ыджыд вездеход, код вылын радъясӧн пукалісны морт дас вит немецъяс.
Алексей вӧйтчис лымйӧ.
Машинаяс вӧліны сэтшӧм матынӧсь, мый сылы чужӧмас ӧвтыштіс шоныд газолинлӧн чӧскыдтӧм дукӧн.
Сылӧн балябӧжас вӧрзис юрсиыс, а мускулъясыс зэвтчисны чорыд ёкмыльясӧ.
Но машинаяс прӧйдитісны, дукыс разаліс, да моторъяслӧн муртса кылана шумыс кыліс кытӧнкӧ ылын нин.
Алексей виччысьыштіс, кытчӧдз ставыс эз лӧнь, сэсся петіс туй вылӧ, кӧні зэв бура тӧдчисны гусеницаяслӧн тшупӧдъяса следъясыс, да тайӧ следъяс кузяыс мӧдіс мунны водзӧ.
Сійӧ муніс сэтшӧм жӧ ӧткодь костъясӧн, сідзи жӧ шойччывліс, сідз жӧ сёйыштліс, кор мунліс лунся туйыслысь джынсӧ.
Но ӧні сійӧ муніс зверь моз, видзчысьӧмӧн.
Тревожитӧм пельясыс кылісны быд шаркмуныштӧм, синъясыс ӧтарӧ-мӧдарӧ кыйӧдісны, быттьӧкӧ сійӧ тӧдіс, мый кӧнкӧ орччӧн дзебсясьӧ, тӧдлытӧг матыстчӧ ыджыд, опаснӧй хищник.
Воздухын воюйтны велалӧм лётчик медводдзаысь аддзис му вылысь ловъя, вӧлявывса врагъясӧс.
Ӧні сійӧ муніс найӧ туйӧд, лёкысь сераліс найӧс.
И гажтӧма жӧ налы овсьӧ тані, лёка, абу нянь-сола наӧн оккупируйтӧм муыс!
Весигтӧ вӧрзьӧдлытӧм вӧрӧд, кытысь Алексей куим лун чӧжӧн эз аддзыв ни ӧти ловъя мортӧс, найӧ офицеръяслы лоӧ ветлыны татшӧм конвой улын.
«Нинӧм, нинӧм, ставыс лоӧ бур!» — асьсӧ ыштӧдіс Алексей да век восьлаліс, восьлаліс, восьлаліс, зілис не кывны сійӧс, мый кокъясыс сылӧн висьӧны век ёнджыка да мый сійӧ ачыс тӧдчымӧн слабмӧ.
Кынмӧмсӧ эз нин вермыны ылӧдлыны ни том коз кырсьяс, кодъясӧс сійӧ дугдывтӧг йирис да ньылаліс, ни курыд кыдз гаръяс, ни липалӧн небыдик да сибдалысь нюдз кырсьясыс.
Рӧмдытӧдз сійӧ ӧдва муніс вит шойччӧм кост.
Сы пыдди вой кежлӧ сійӧ пестіс ыджыд бипур му вылын куйлысь джынвыйӧ сісьмӧм зэв ыджыд кыдз пу колода дінӧ тэчӧм лысъясысь да кос увъясысь.
Кытчӧдз тайӧ колодаыс ӧзйис пӧся да югыд битӧг, сійӧ, лым вылӧ нюжӧдчӧмӧн, узис, инстинктивнӧя бергаліс ӧтар-мӧдар бок вылас да кыліс ловзьӧдана шоныдсӧ то ӧтар, то мӧдар боксьыс; садьмывліс сы могысь, медым содтыштны ваймыны заводитысь колода вылӧ кос увъяс.
Войшӧрнас лыбис пурга.
Юр весьтын мӧдісны дзуртны, ружтыны, шувгыны пожӧмъяс.
Чужӧмӧ чутйӧдлысь лым тӧвзис му вывті.
Кышакылысь сук пемыдыс кутіс йӧктыны ыргысь, киньясӧн югъялысь би весьтын.
Но лым бушколыс эз тревожит Алексейӧс.
Шоныд бипур дорын сійӧ узис чӧскыда да горша.
Би видзис зверьясысь.
А немецъясысь татшӧм войын позьӧ вӧлі не повны.
Пурга дырйи сьӧд вӧрӧ найӧ локны оз лысьтны.
И век жӧ, кор мудзӧм телӧыс шойччис тшына шоныдас, пельыс, коді велаліс нин зверлӧн кодь осторожностьӧ, кыйліс быд шы.
Асъядорыс, кор бушколыс лӧнис да ланьтӧм мувесьтса пемыдас ӧшйис еджыд сук ру, Алексейлы кажитчис, мый пожӧм йывъяс шувгӧм улын, усьысь лымлӧн кышӧдчӧм улын сійӧ кыліс ылі бойлысь шыяс, автоматлысь очередьяс, винтовкаысь лыйӧмъяс.
«Неужели фронтлӧн линия?
Сэтшӧм регыд?»
7
Но кор асывнас тӧв разӧдіс русӧ, а вой чӧжӧн эзысь бусӧн киськалӧм, дзор да гажа вӧрыс шонді водзын мӧдіс дзирдавны ем кодь пужйӧн, да, быттьӧкӧ тайӧ виччысьтӧм вежсьӧм вӧснаыс радуйтчигтыр, тёльгыны мӧдісны тулыслысь воӧмсӧ кылысь вӧрса посни лэбачьяс, кӧть мыйта эз кывзысь Алексей, бойлысь шумсӧ сійӧ эз кыв — ни лыйсьӧм шы, ни весиг канонада шы.
Еджыд вӧсньыдик струйкаясӧн, шонді водзын яра дзирдалігтыр, пуяс вылысь киссис лым.
Кӧнсюрӧ лым вылӧ тёпкисны тувсовъя сьӧкыд войтъяс.
Тулыс!
Тайӧ асылын сійӧ медводдзаысь сэтшӧм ёна сетіс асьсӧ тӧдны.
Консервлысь ичӧтик коляссӧ — ароматнӧй госӧн вевттьысьыштӧм кымынкӧ ичӧтик яй тор — Алексей шуис сёйны асывнас, сы вӧсна мый чувствуйтіс — татӧг сылы не чеччыны.
Сійӧ зэв сьӧлӧмсьыс весаліс банка пытшкӧссӧ чуньнас, ёсь банка дорас некымынлаті вундіс кисӧ, но сылы век кажитчис, мый госыс нӧшта коли на.
Банкаас сійӧ гумовтіс лым, ваймысь бисьыс вештышталіс руд пӧимсӧ, банкасӧ пуктіс ваймысь ӧгыръяс пиӧ, а сэсся наслаждайтчигтыр, ичӧтикаӧн ньылалӧмӧн юис тайӧ пӧсь, муртса кылыштысь яй дука васӧ.
Банкасӧ сійӧ сюйис зептас, шуис сэні пузьӧдлыны чай.
Юны пӧсь чай!
Тайӧ вӧлі долыд да неуна гажмӧдыштіс Алексейӧс, кор сійӧ бара мӧдӧдчис туйӧ.
Но сэні сійӧс виччысис ыджыд шоглун.
Войся пурга дзикӧдз тыртӧма туйсӧ.
Сійӧ вомӧнавлӧма туйсӧ ёсь йыла джуджыд толаясӧн.
Дзирдалысь гӧлубӧй лым вылӧ видзӧдӧмысь бытшкыны мӧдіс синсӧ.
Кокъяс вӧйласисны пуксьыны удиттӧм на пушыд лымйӧ.
Найӧс перйыны сэсь ковмыліс став вын зэвтӧмӧн.
Весиг бедьяс, кодъяс вӧйласисны асьныс, омӧля отсасисны сылы таын.
Луншӧр кежлӧ, кор пуяс улын вуджӧръяс лоисны сьӧдӧсь, а шондіыс видзӧдліс пу йывъяс вывті туй ордым вылӧ, Алексей вермис вӧчны ставсӧ сӧмын тысяча витсё гӧгӧр воськов да мудзис сэтшӧма, мый быд выль вӧрзьӧдчӧм сылы шедліс воля зэвтӧмӧн.
Сійӧ шатлаліс.
Муыс вошласис кок увсьыс.
Сійӧ быд минутаын усьлывлі, ӧти здук куйлывліс тола вылын, плешнас топӧдчыліс дзуртысь лымйӧ, сэсся кыпӧдчывліс да вӧчліс нӧшта кымынкӧ воськов.
Сідзи и личкис ун.
Окота вӧлі водны, нюжӧдчыны, не вӧрзьӧдны ни ӧти мускул.
Мый лоӧ, ло.
Сійӧ лигышмунӧмӧн да ӧтарӧ-мӧдарӧ шатлалӧмӧн сувтлывліс, сэсся вомдорсӧ доймытӧдз курччӧмӧн асьсӧ вайӧдліс вежӧрӧ да, кызмырдӧн кокъяссӧ кыскигтыр, бара вӧчліс некымын воськов.
Медбӧрын, сійӧ гӧгӧрвоис, мый сэсся оз вермы, мый некутшӧм вын сійӧс оз вӧрзьӧд места вылысь да мый, ӧні кӧ сійӧ пуксяс, сэсся сійӧ оз нин вермы чеччыны.
Шогпырысь сійӧ видзӧдліс гӧгӧр.
Орччӧн туй бокын сулаліс кудриа том пожӧм.
Медбӧръя выныштчӧмӧн Алексей воськовтіс сы дорӧ да уськӧдчис сы вылӧ, щӧкаыс сылӧн веськаліс пу вож костас.
Жугласьӧм кокъяс вылӧ личкысь сьӧктаыс тӧкӧтьӧ чиныштіс, лоис кокньыдджык.
Сійӧ куйліс пружинитысь увъяс вылын, наслаждайтчис шойччӧмнас.
Бурджыка водны лӧсьӧдчигмоз сійӧ щӧканас пыксис том пожӧм вож костӧ, кыскыштіс кокъяссӧ — ӧтисӧ, мӧдсӧ, и на вылын эз ло телӧлӧн сьӧктаыс, да найӧ кокньыда мездысисны толаысь.
И сэки Алексей юрын бара югнитіс мӧвп.
Но да, но да!
Ӧд позьӧ жӧ вундыны вот тайӧ ичӧтик пусӧ, вӧчны сыысь вожа пома кузь бедь, чӧвтавны сійӧс водзвыв, вожас пыксьыны щӧкаӧн, сы вылӧ вуджӧдны тушалысь сьӧктасӧ, а сэсся, кыдзи ӧні тайӧ ичӧтик пожӧм дорас, вештавны кокъясӧс водзӧ.
Надзӧн?
Но да, дерт, надзӧн, но сы пыдди он кут сэтшӧма мудзны да позьны кутас водзӧ мунны, толаяслысь пуксьӧмсӧ, ляпкалӧмсӧ виччысьтӧг.
Сійӧ пыр жӧ уси пидзӧс вылас, кинжалнас кераліс пусӧ, увйис сійӧс да вожсӧ гартліс носовӧй чышъяннас, бинтъясӧн да пыр жӧ видліс вӧрзьӧдчыны туй кузя водзӧ.
Бедьсӧ чӧвтіс водзӧ, сы вылӧ пыксис щӧканас да кияснас, вӧчис воськов, кыкӧс, бедьсӧ бара чӧвтіс водзлань, бара пыксис, бара вӧчис воськов, кыкӧс.
И муніс, воськовъяс лыддигтыр да аслыс мунӧм кузя выль нормаяс лӧсьӧдалігтыр.
Буракӧ, бокысянь видзӧдны вӧлі тешкодь морт вылӧ, коді татшӧм гӧгӧрвотӧм ногӧн кыссьӧ сьӧд вӧрӧд, джуджыд толаясӧд, лёльӧ ӧдӧн, коді кыасянь кыаӧдз мунӧ вит километрысь не унджык.
Но вӧрыс вӧлі тыртӧм.
Катшаясысь кындзи сы бӧрся некод эз видзӧд.
А катшаяс, кодъяс тайӧ лунъяс чӧжӧн убедитчисны, мый тайӧ куим кока ловъя лолыс налы омӧльторсӧ нинӧм оз вӧч, сы матыстчигӧн эз лэбзьывны, а сӧмын дышпырысь чеччыштлывлісны туй вылысь, да, юрнысӧ доровтӧмӧн, сералӧмӧн моз видзӧдісны сы вылӧ асланыс любопытнӧй сьӧд моль кодь синъяснас.
8
Тадзи сійӧ бедьсӧ водзлань чӧвталӧмӧн, сы вылӧ мыджсьӧмӧн да сы дінӧ кокъяссӧ кыскӧмӧн, лымйӧн тырӧм туй кузя кыссис нӧшта кык лун.
Кок лапаясыс измисны нин да нинӧм эз чувствуйтны, но телӧсӧ быд вӧрзьӧдчыштігӧн юковтліс дой.
Тшыг дугдіс мучитны.
Кынӧм пытшсӧ орйӧдлӧм пыдди лоис дугдывлытӧм дой, быттьӧкӧ тыртӧм желудокыс чорзис, лёкног бергӧдчис да личкис став ты муссӧ.
Алексей питайтчис том пожӧм кырсьӧн, кодӧс сійӧ шойччигъясас кульліс кинжалнас, кыдз да липа гаръясӧн да ещӧ веж, небыд нитшкӧн.
Нитшсӧ сійӧ кодйыліс лым улысь да узянінъясас пуліс кипятокын.
Сьӧлӧм бурмӧданторйӧн сылӧн вӧлі сылӧминъясысь чукӧртӧм волялысь пув коръясысь «чай».
Пӧсь ва, телӧсӧ шонтӧмкӧд тшӧтш, весиг быттьӧкӧ сетліс пӧтӧс.
Тшын да корӧсь дука пӧсь ва панялігӧн Алексей кыдзкӧ ставнас успокоитчывліс да весиг эз сэтшӧм помасьлытӧмӧн да страшнӧйӧн кажитчыв сылы туйыс.
Ассьыс квайтӧд узянінсӧ сійӧ бара вӧчис паськыд веж лапъяса коз пу улӧ, а бипурсӧ пестіс орччӧн, важ сира мыр гӧгӧр, коді, сылӧн арталӧм серти, должен вӧлі жара сотчыны войбыд.
Нӧшта эз на пемды.
Коз пу йылын ноксис тыдавтӧм ур.
Сійӧ киллис коль да кадысь кадӧ тыртӧм, чирйӧм кольяссӧ гылӧдліс улӧ.
Алексейлы, кодлӧн ӧні юрсьыс эз петавлыны сёянтор йылысь думъяс, интереснӧ лои, мый жӧ бурсӧ аддзӧ кольяссьыс тайӧ ичӧтик зверыс.
Сійӧ лэптіс лым вылысь ӧти коль, чирйыштіс вӧрзьӧдлывтӧм кышсӧ да сэтысь аддзис просо тусь ыджда кӧйдыс.
Сійӧ вӧлі ичӧтик ӧрешки ядро кодь.
Алексей топӧдіс сійӧс пиньнас.
Вомас кыліс суспу выйлӧн чӧскыд дук.
Алексей пыр жӧ чукӧртіс гӧгӧрсьыс некымын воссьытӧм коз пу уль коль, пуктіс найӧс би дорӧ, бисӧ лӧдсалыштіс лысъясӧн, а кор кольясыс жергӧдчисны, заводитіс на пытшкысь пыркӧдны кӧйдыссӧ да зыртны найӧс кипыдӧсъяс костас.
Сійӧ пӧляліс кышторъяссӧ, а посньыдик ӧрешкисӧ шыблаліс вомас.
Гусьӧник шувгис вӧр.
Сотчис сира мыр, гӧгӧр разӧдіс ладан дука, син сёйтӧм тшын.
Биыс то ыдждывліс, то чинліс, да шумитысь пемыдсьыс то мыччысьлісны югдӧдӧм кытшас, то пемыдас бӧр вошлісны зарни рӧма пожӧмъяслӧн да эзысь рӧма кыдзьяслӧн стволъясыс.
Сэсся друг пемыдыс кытшавліс ваймысь мырсӧ, и сэки кажитчис, мый гӧгӧрвотӧм существояс, кодъяс вӧчлісны тайӧ гора шумсӧ, петӧны войся пемыдсьыс, шӧпкӧдчӧны ӧта-мӧд костаныс.
Алексей чӧвтліс би вылӧ увъяс да бара босьтчывліс кольяс дінӧ.
Сус пу выйлӧн кӧрыс тӧдвылӧ уськӧдіс важӧн вунӧдӧм челядьдырся серпас...
Тӧдса кӧлуйӧн тырӧм ичӧтик комната.
Ӧшалысь лампа улын пызан.
Всеношнӧй вылысь воӧм бӧрын праздничнӧй паськӧма мамыс торжественнӧя перйӧ сундукысь ичӧтик бумага кулёк да мискаӧ кисьтӧ сэтысь кедрӧвӧй ӧрешки.
Семьяыс ставнас — мамыс, бабыс, кык вок, сійӧ, Алексей, медся ичӧтыс, — пуксьӧ пызан гӧгӧр да заводитӧ праздник лунся тайӧ чӧсмасянторсӧ, ӧрешкисӧ торжественнӧя килльыны.
Ставныс пукалӧны чӧв.
Бабыс тусьяссӧ перъялӧ шпилькиӧн, мамыс — булавкаӧн.
Ӧрешки тусьяссӧ лӧсьыда курччыштӧмӧн, мамыс ядрояссӧ перъялӧ сэтысь да тэчӧ найӧс чукӧрӧ.
А сэсся, найӧс кырымас чукӧртӧмӧн, челядь пиысь кодлыкӧ сюйӧ вомас; <rus>счастливчик</rus> вомдорнас кылӧ сэк мамыслысь уджысь чорзьыштӧм, мудз тӧдтӧм кисӧ, кодсянь ӧвтӧ праздник лун кузя земляничнӧй майтӧг дук.
Камышин... челядьдыр!
Лӧсьыда овсис кар окраина уличвывса ичӧтик керкаын!..
Шувгӧ вӧр, чужӧмлы жар, а мышладорсяньыс писькӧдчӧ чеплясьысь кӧдзыд.
Пемыдын буксӧ сюзь, тявгӧны ручьяс.
Бипур дінӧ йӧжгыльтчӧма, ваймысь, тіралысь ӧгыр вылӧ видзӧдӧ тшыг, висьысь, вынысь петмӧн мудзӧм, тайӧ зэв паськыд сьӧд вӧр шӧрас дзик ӧтка морт, и сы водзын пемыдас куйлӧ тӧдтӧм, тыдавтӧм опасностьясӧн да испытаниеясӧн тырӧм туй.
— Нинӧм, нинӧм, ставыс лоӧ бур! — друг шуӧ тайӧ мортыс, да ваймысь билӧн бӧръя гӧрд югӧръяс улын тыдалӧ, мый сійӧ потласьӧм вомдоръяснас нюмъялӧ аслас кутшӧмкӧ ылыс думъяслы.
9
Аслас походлӧн сизимӧд сутки вылын Алексей тӧдмаліс, кытысянь сылы пургаа войӧ кылісны ылыс бойлӧн шыясыс.
Дзикӧдз нин вынысь петӧм да омӧльтчӧм, быд минутаын шойччыштны сувталысь, сійӧ кыссис вӧрса сылӧм туйӧд.
Тулыс ӧні эз нин ылісянь нюмъяв.
Тайӧ вӧрзьӧдлытӧм, заповеднӧй вӧрас сійӧ пырис аслас шоныд, збоя пӧльыштлывлысь тӧвъясӧн, югыд шонді лучьясӧн, кодъяс писькӧдчисны лыс лапъяс пыр да вутшъяс вылысь, мылькъяс вылысь бырӧдісны лымсӧ. Тулыс пырис тайӧ вӧрӧ рытъясын ракаяслӧн горзӧмӧн, вылӧ кольӧм рудмӧм туй вылын нюжмасьысь солиднӧй грачьясӧн, мазі <rus>соты</rus>яс кодь розьӧсь васӧд лымйӧн, сылӧминъясын дзирдалысь ва гӧпъясӧн, сійӧ вына брагалӧн чӧскыд дукнас, кодысь быд ловъя ловлӧн гажаа бергӧдчӧ юрыс.
Алексей челядьдырсяньыс радейтіс тайӧ кадсӧ, да весиг ӧні тшыг, ассьыс кӧтасьӧм, нильзьӧм унтъяса висьысь кокъяссӧ ва гӧпъясті кыскигӧн, дой да мудз вӧснаыс садьсӧ воштывлысь, ва гӧпъяссӧ, сибдысь лымсӧ да водз тулысся няйтсӧ ёригтыр, сійӧ век жӧ горша ньылаліс тайӧ коддзӧдысь да васӧд ароматсӧ.
Сійӧ эз нин бӧрйысь туйӧн, ва гӧпъяс эз кытшлав, джӧмдаліс, усьлывліс, аслас бедь вылӧ сьӧкыда лэдзчысьӧмӧн чеччывліс, шатлаліс да вын чукӧртӧмӧн сулалыштліс, сэсся бедьсӧ чӧвтліс водзӧ, кыдзи позьӧ ылӧджык, да бара заводитліс надзӧникӧн мунны асыввывлань.
Друг тані, шуйгавылӧ ёна чукыльтысь вӧрса туй чукыль дорын, сійӧ сувтіс да кынмис места вылас.
Сэтысь, кӧні туйыс вӧлі торъя ёна векни, ӧтар-мӧдар боксяньыс топӧдӧма сук том вӧрӧн, сійӧ аддзис немецкӧй машинаяс, найӧс, кодъяс пановтісны сійӧс.
Туйсӧ налысь потшӧмаӧсь кык зэв кыз пожӧм.
Дзик тайӧ пожӧмъяс дінас, наӧ радиаторнас зурасьӧмӧн, сулаліс колун кодь броневик.
Сӧмын сійӧ вӧлі эз пятнояса еджыд, кутшӧм вӧлі войдӧр, а вӧлі гӧрд да ляпкыд: сулаліс кӧрт ободъяс вылын, сы вӧсна мый шинаясыс сылӧн сотчӧмаӧсь.
Башняыс туплясис бокын, лым вылын, пу улын, зэв ыджыд тшак кодь.
Броневик дорын куйлісны куим шой — сылӧн экипажыс — сьӧд, маслӧӧссьӧм дженьыдик тужуркааӧсь да матерчатӧй шлемаӧсь.
Кык вездеход, сідзжӧ сотчӧмаӧсь, багровӧйӧсь, сьӧдасьӧм пытшкӧсаӧсь, сулалісны броневикӧ зурасьӧмӧн, пӧимӧн да шомӧн сьӧдасьӧм лым вылын.
А гӧгӧрас, туй бокын, туйдорса кустъясын, канаваясын туплясисны немецкӧй салдатъяслӧн шойясыс, и на серти тыдалӧ вӧлі, мый салдатъяс котӧрталӧмаӧсь садь воштана ужасын, весиг лючки гӧгӧрвотӧг, мый жӧ лоис, мый пургалӧн еджыд борд улӧ сайӧдчӧмӧн смерть найӧс кыйӧдіс быд пу и быд куст сайын.
Пу бердӧ кӧрталӧма вӧлі мундира, но гачтӧм офицерлысь шойсӧ.
Сылӧн сьӧд воротника веж френчӧ сутшкӧма записка.
«Мый корсьны мунан, сійӧс и аддзан», — вӧлі гижӧма сэтчӧ.
И улынджык, мӧд почеркӧн чернильнӧй карандашӧн вӧлі содтӧма гырысь букваясӧн гижӧм кыв «пон».
Алексей дыр видлаліс тыш мунан местасӧ, корсис кутшӧмкӧ сёянтор.
Сӧмын ӧтилаысь сійӧ аддзис кодӧнкӧ лымйӧ тальыштӧм, лэбачьясӧн кокалӧм нин важ, бакшасьӧм сукар да вайӧдіс сійӧс вом дорас, рудзӧг няньлысь шома кӧрсӧ горша дукалігтыр.
Окота вӧлі тайӧ сукарсӧ дзоньнас сюйны вомас да няклявны, няклявны, няклявны няньлысь ароматнӧй массасӧ.
Но Алексей юкис сійӧс куимпельӧ, кыксӧ дзебис пыдӧ бок зептас, а ӧтиӧс кутіс торйӧдлыны крӧшкиясӧ да тайӧ крӧшкияссӧ нёнявны леденцыӧс моз, зілис, медым тайӧ удовольствиеыс кыссис дырджык.
Сійӧ нӧшта ӧтчыд кытшовтіс бой мунӧминсӧ.
Сэки сылӧн чужис мӧвп: кӧнкӧ тані, матын долженӧсь лоны партизанъяс!
Ӧд тайӧ найӧ кокъясӧн юждӧма кустъяс костсьыс да пуяс гӧгӧрсьыс рӧшкыд лымсӧ.
Вермас лоны, сійӧс, шойяс костті шӧйтысьӧс, казялісны нин да кысянькӧ коз пу йывсянь, куст сайсянь, толаяс сайсянь сы бӧрся видзӧдӧны партизанскӧй разведчикъяс.
Алексей пуктіс кияссӧ вом дорас да горӧдіс мыйвынсьыс:
— Ого-го!
Партизанъяс!
Партизанъяс!
Сійӧс шензьӧдіс, кутшӧм нориника да надзӧн кылӧ сылӧн гӧлӧсыс.
Весиг йӧлаыс, коді кыліс сылы вӧр чаща сайын да пу стволъясӧ люкасьӧм вӧсна оръясянаӧн бӧр вайис сылысь горӧдӧмсӧ, кажитчис гораджыкӧн.
— Партизанъяс!
<ns>Партиза-а-нъяс</ns>!
Эге-ей! — чуксаліс Алексей, машинаяс сотчӧмысь сьӧдасьӧм лым вылын чӧв олысь вражескӧй шойяс костын пукалігмоз.
Чукӧстіс и чошкӧдіс пельяссӧ.
Сылӧн нин гӧлӧсыс чирис.
Сійӧ нин гӧгӧрвоис, мый партизанъяс, ассьыныс удж вӧчӧм да трофейяс чукӧртӧм бӧрын, важӧн мунӧмаӧсь — да и мыйла вӧлі налы кольччынысӧ йӧзтӧм вӧрса чащаас? — но сійӧ век горзіс, надейтчис чудеса вылӧ, сы вылӧ, мый вот-вот кустъясысь петасны тошка йӧз, кодъяс йылысь сы мында кывліс, босьтасны сійӧс, нуасны сьӧрсьыныс да позяс кӧть лун, кӧть час шойччыны, йӧзлӧн бур волялы подчиняйтчӧмӧн, нинӧм йылысь тӧждысьтӧг, некытчӧ тэрмасьтӧг.
Сӧмын вӧрыс сылы вочавидзис гора да мелі йӧлаӧн.
И друг — либӧ тайӧ, вермас лоны, сылы кажитчис ёна кывзысьӧмысла — лысъяслӧн мелодичнӧй шувгӧм пыр Алексей кыліс пыдын кылана да тшӧкыд, то мичаа кылана, то дзикӧдз лӧньлана ударъяс.
Сійӧ тушатырнас чепӧсйис, быттьӧкӧ ылісянь вӧрса пустыняӧ сыӧдз воис дружескӧй чуксалӧм.
Но пельясыслы сійӧ эз верит да дыр пукаліс голясӧ нюжӧдӧмӧн.
Эз, сійӧ эз ылав.
Васӧд тӧлыс пӧльыштліс асыввывсянь да бара вайис ӧні лючки нин тӧдмавны позяна канонада шыяс.
И тайӧ канонадаыс вӧлі эз сэтшӧм дыш да гежӧд, кутшӧм кывліс бӧръя тӧлысьясӧ, кор войска, обороналӧн зумыд линия вылын окопайтчӧмӧн да укрепитчӧмӧн, дыша шыбласисны снарядъясӧн, дӧзмӧдчыштісны мӧда-мӧдыслы.
Сійӧ юрӧбтліс тшӧкыда да напряжённӧя, быттьӧкӧ кодкӧ бергӧдліс гырысь изъяслысь чукӧр либӧ босьтчывліс кулакӧн тшӧкыда кучкавны дубовӧй бӧчка пыдӧсӧ.
Гӧгӧрвоана!
Напряжённӧй артиллерийскӧй дуэль.
Шыяс сертиыс позис казявны, мый фронтлӧн линияыс вӧлі километр дас сайын, да мыйкӧ сэні вӧчсис, кодкӧ наступайтіс да кодкӧ обороняйтчигӧн отчаяннӧя воча лыйсис.
Алексей чужӧм кузя визувтіс радлана синва.
Сійӧ видзӧдіс асыввылӧ.
Правда, тані туйыс крута чукыльтӧ вӧлі мӧдарӧ, а сы водзладорын куйліс лым.
Но сэсянь кыліс сійӧ тайӧ чуксасьысь шысӧ.
Сэтчӧ нуӧдӧны вӧлі партизанъяслӧн лымйын тӧдчысь сьӧдасьыштӧм кузьмӧс коктуйясныс; найӧ, вӧрса отважнӧй йӧзыс, олісны кӧнкӧ тайӧ вӧрас.
— Нинӧм, нинӧм, ёртъяс, ставыс лоӧ бур! — аслыс кывмӧн шуалігтыр Алексей збоя сутшкис бедьсӧ лымйӧ, мыджсис сы вылӧ щӧканас, вуджӧдіс сы вылӧ тушаыслысь став сьӧктасӧ, сьӧкыда, но решительнӧя пуктіс кокъяссӧ толаӧ.
Туй вылысь сійӧ кежис веськыда лым вылӧ.
10
Тайӧ лунас сылы эз удайтчы мунны лым вывті и сё ветымын воськов.
Сійӧс суис рӧмыдыс.
Сійӧ бара корсис важ мыр, сы гӧгӧр тэчис кос увъяс, перйис патронысь вӧчӧм заветнӧй зажигалкасӧ, чиркнитіс ичӧтик кӧлесанас, чиркнитіс мӧдысь — и яй кузяыс котӧртіс йирмӧг: зажигалкасьыс бырӧма бензиныс.
Сійӧ тракйис зажигалкасӧ, пӧляліс, зілис пычкыны медбӧръя бензинӧвӧй парсӧ, но весьшӧрӧ.
Пемдіс.
Ичӧтик кӧлеса улысь сявкйисны бикиньяс, быттьӧкӧ посньыдик чардбияс, здук кежлӧ вештыштавлісны сы чужӧм гӧгӧрысь пемыдсӧ.
Камешокыс бырис, а би сідз эз и шед.
Лои кималасӧн кыссьыны матысса ичӧтик тшӧкыд пожӧмъяс дорӧдз, ёкмыльтчыны, щӧкасӧ матыстны пидзӧсъяс дінас, шыгыртны сойяснас да сідзи и чӧв ланьтны вӧрлысь шаркӧдчыштӧмсӧ кывзігмоз.
Вермис лоны, Алексейӧс тайӧ войнас босьтіс эськӧ отчаяние.
Но узьысь вӧрын канонадалӧн шыясыс кылісны бурджыка, сылы кажитчис, мый сійӧ вермис весиг торйӧдны разрывъяслысь пыдісянь укйӧдлӧмсӧ лыйӧмъяслысь дженьыдик шыясысь.
Асывнас садьмӧмкӧд тшӧтш сылӧн сьӧлӧмыс кыліс кутшӧмкӧ шоглун, тӧждысьӧм. Алексей пыр жӧ мӧвпыштіс:
«Мый нӧ лои?
Омӧль вӧт?»
Тӧдвылас уси: зажигалка.
Но, кор шондіыс меліа шонтіс, кор гӧгӧр ставыс — и кизьӧртчӧм, шыдӧсасьӧм лымйыс, и пуяслӧн стволъясыс, и асьныс лысъясыс — лӧсталіс да дзирдаліс, тайӧ эз нин кажитчы ыджыд шоглунӧн.
Омӧльджык вӧлі мӧдтор: пыктӧм кияссӧ лэдзӧм бӧрын сійӧ казяліс, мый оз вермы чеччынысӧ.
Тӧлктӧг некымынысь кыпӧдчыны босьтчылӧмӧн сійӧ чегис ассьыс вожа бедьсӧ да мешӧк моз шмоткысис муӧ.
Бергӧдчис мыш вылас, медым шойччӧдыштны пыктӧм ки-кокъяссӧ, да пожӧмъяслӧн ёсь йыла лысъяс костті мӧдіс видзӧдны пыдӧстӧм кельыдлӧз небесаӧ, кыті тэрмасьӧмӧн шлывгисны сӧстӧминик, зарни кудриа доръяса кымӧръяс.
Телӧыс муртса шойччыштіс, но мыйкӧ лоӧма кокъясыскӧд.
Найӧ дзик эз вермыны сулавны.
Томиник пожӧмӧ кутчысьӧмӧн Алексей нӧшта ӧтчыд заводитліс чеччыны.
Кыпӧдчыны сылы медбӧрын удайтчис, но мыйӧн сӧмын сійӧ мӧдліс матыстны кокъяссӧ пу дінӧ — слабмӧмысла да кок лапаясын кутшӧмкӧ страшнӧй выль ёнтысь дой вӧсна пыр жӧ уси.
Збыль ӧмӧй ставыс помасис?
Збыль ӧмӧй тадзи и лоӧ пӧгибнитны тані, пожӧмъяс улас, кытысь, гашкӧ, некод некор оз и аддзыв да оз гуав сылысь зверьясӧн вильӧдӧм лыяссӧ?
Слаблуныс сідзи и личкис му бердӧ.
Но ылын гымаліс канонада.
Сэні муніс бой, сэні вӧліны ас йӧз.
Оз ӧмӧй нӧ сійӧ ас пытшкысь аддзы вын, медым кыссьыны тайӧ медбӧръя кӧкъямысдас километрсӧ?
Лыйсьӧм шыяс чуксалісны ас дінаныс, сетісны сьӧлӧм, настойчивӧя корисны сійӧс, и сійӧ вочавидзис тайӧ чуксалӧм вылас.
Сійӧ кыпӧдчис, бауасис да зверь моз кыссис асыввылӧ, первойсӧ ылі бойлӧн муралысь шыясӧн гипнотизируйтӧм, кыссис нинӧм думайттӧг, а сэсся гӧгӧрвоӧмӧн, мый вӧрӧд беддьӧн дорысь тадзи кыссьынысӧ бурджык, мый тадзи омӧльджыка висьӧны сылӧн кок лапаясыс, кодъяс вылын некутшӧм сьӧкта абу, мый, зверьяс ногӧн кыссьӧмӧн, сійӧ вермас водзӧ мунны тӧдчымӧн ӧдйӧджык.
И бара сійӧ кыліс, кыдзи радысла морӧс пытшкас кыпӧдчӧ да горшӧдзыс матысмылӧ ёкмыль.
Быттьӧкӧ эз аслыс, а кодлыкӧ мӧдлы, коді усьӧма сьӧлӧмнас да оз эскы татшӧм веритны позьтӧм мунӧмас, сійӧ шуис кывмӧн:
— Нинӧм, уважаемӧй, ӧнітӧ ставыс нин лоӧ ладнӧ!
Шойччӧм костъясысь ӧти бӧрын сійӧ киняулас топӧдӧмӧн шонтіс турдӧм кияссӧ, кыссис коз пу дінӧ, вундіс квадратнӧй кырсь торъяс, сэсся гыжъяссӧ чегъявтӧдз кулис кыддзысь векни еджыд сюмӧдъяс.
Унтъяссьыс перйис вурун шарфлысь торъяссӧ, сійӧн гартліс кияссӧ, выліладорсяньыс, кимышладорсяньыс, подошва моз пуктіс кырсь, кӧрталіс сійӧс сюмӧднас да гартліс индивидуальнӧй пакетъясысь бинтӧн.
Веськыд киыс лои зэв удобнӧй да паськыд култышкаа.
А шуйга киас, кодӧс кӧртавлыны ковмис нин пиньяснас, сооружениеыс артмис омӧльджык.
Но киясыс вӧліны ӧні «кӧмаӧсь», и Алексей кыссис водзӧ да гӧгӧрвоис, мый кыссьыны лои кокньыдджык.
Мӧд шойччанінын кырсь торъяс кӧрталіс и пидзӧсъясас.
Луншӧр кежлӧ, кор заводитіс прамӧя шонтыны, Алексей вӧчис нин бауӧн прамӧй уна «воськов».
Канонада, сы вӧсна ли, мый сійӧ матысмис сы дінӧ, либӧ кутшӧмкӧ акустическӧй ылӧдчӧм вӧсна, кыліс ёнджыка.
Вӧлі сэтшӧм шоныд, мый сылы лои лэдзны комбинезонлысь молниясӧ да разявны кизьяссӧ.
Кор сійӧ кыссис лым улысь мыччысьӧм веж нитшка вутшъяса ичӧтик нюр вомӧн, судьбаыс сылы сетіс нӧшта ӧти пӧдарки: дзормыштӧм, васӧд да небыд нитш вылысь сійӧ аддзис полируйтӧм шочиник ёсь йыла коръяса вӧсньыдик заяс, и на пӧвстын, веськыда вутшъяс веркӧс вылас куйлісны чим гӧрд, тӧкӧтьӧ нярмыштӧм, но век на сочнӧй турипув тусьяс.
Алексей копыртчис вутш дінӧ да веськыда вомдоръяснас мӧдіс ӧктыны бархат кодь, шоныд нюрвавывса ва ру дука нитш вылысь ӧти пув тусь бӧрся мӧдӧс.
Лым улысь петӧм турипувлӧн тайӧ приятнӧй, юмов шомсьыс, тайӧ медводдза настоящӧй сёянторсьыс, кодӧс сійӧ сёйис бӧръя лунъяс чӧжӧн, сылӧн кынӧм пытшкас кутіс доймыны.
Но виччысьыштны кынӧм пытшкысь орйӧдлысь ёсь дой прӧйдитӧмсӧ сылӧн эз тырмы воляыслӧн выныс.
Сійӧ бауӧн кыскасис вутшъяс вывті да кывнас да вомдоръяснас ош моз ӧктіс шома-юмов ароматнӧй вотӧссӧ.
Сійӧ весаліс тадзи некымын вутш да, вомас юмов кӧра шома кислотасьыс да кынӧмас приятнӧй сьӧктасьыс кындзи, нинӧм мукӧдтор эз кыв, ни унтъясас больскӧдчысь тувсов йиа ваыслысь кӧдзыдсӧ, ни кокъяссьыс сьӧлӧм ёнтан дойсӧ, ни мудзӧмсӧ.
Сійӧс восӧдіс.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый сёйис лишнӧй, но кутсьыны эз вермы да бара кутіс сёйны вотӧс.
Кияс вывсьыс сійӧ разис ас вӧчӧм кӧмсӧ, ягӧдсӧ вотіс банкаӧ, тыртіс шлемсӧ, кӧвъясӧн кӧрталіс тасмаас да став организмсӧ личкыны заводитысь унсӧ кызмырдӧн венігтырйи кыссис водзӧ.
Вой кежлӧ, дзор коз пу лыслапъяс вевт улӧ пырӧм бӧрын, сійӧ сёйис вотӧс, кырсь да коз пу коль кӧйдысъяс.
Узис сійӧ кокньыда, тревожнӧя.
Некымынысь кажитчыліс, мый пемыдас кодкӧ гусьӧникӧн матыстчӧ сы дорӧ.
Сійӧ восьтывліс синъяссӧ, чошкӧдчывліс сідз, мый заводитліс тиньгыны пельясас, кутчысьлывліс пистолетас да пукавліс измӧмӧн, дрӧгнитлывліс усьысь коль шыысь, кынмысь лымлӧн шуракылыштӧмысь, лымувса ичӧтик шорлӧн надзӧникӧн жургыштӧмысь.
Сӧмын асъядорыс сьӧкыд ун личкис сійӧс.
Кор дзикӧдз югдіс, пу гӧгӧрысь, код улын узис, сійӧ аддзис посньыд прӧшви кодь руч коктуйяс, и на костын лым вылас тыдаліс кыссьӧм бӧжлӧн визь.
Вот коді вӧлӧм оз лэдз узьнысӧ!
Коктуй серти вӧлі тыдалӧ, мый руч кытшлалӧма пу гӧгӧр, пуксьывлӧма да бара ветлӧдлӧма.
Омӧль мӧвп визьнитіс Алексей юрын.
Кыйсьысьяс шуӧны, мый тайӧ мудер зверыс чувствуйтӧ мортлысь кулӧмсӧ да заводитӧ сійӧс кыйӧдны.
Збыль ӧмӧй тайӧ сылӧн водзвыв тӧдӧмыс и кыскис полысь хищникӧс сы дінӧ?
«Чепуха!
Ставыс лоӧ бур...» — асьсӧ бодритіс сійӧ да кыссис, кыссис, зілис регыдджык мунны тайӧ местасьыс.
Тайӧ лунӧ сылы бара везитіс.
Туся пулӧн дука кустысь сійӧ вомдоръяснас ӧктіс лӧз, матӧвӧй вотӧс, аддзис усьӧм коръясысь кутшӧмкӧ тешкодь ёкмыль.
Сійӧ вӧрзьӧдіс кинас, ёкмыльыс вӧлі сьӧкыд да эз киссьы.
Сэки сійӧ мӧдіс нетшкыны коръяссӧ да кисӧ сутшкис на пыр чурвидзысь емӧ.
Сійӧ гӧгӧрвоис: ёж.
Ыджыд, пӧрысь ёж, тӧв кежлӧ сук чащаӧ пыригас шоныд вӧсна ас вылас лэпталӧма арын киссьӧм коръяссӧ.
Радысла Алексей муртса эз вошты садьсӧ.
Аслас став сьӧкыд туй чӧж сійӧ мӧвпаліс вины зверӧс либӧ лэбачӧс.
Кымынысь сійӧ перйыліс пистолетсӧ да метитчыліс то катшалы, то кенялы, то кӧчлы да быдпӧрйӧ кызмырдӧн веніс лыйны кӧсйӧмсӧ.
Пистолетын колис сӧмын куим патрон: кыкыс — враглы, ӧти, ковмас кӧ, аслыс.
Сійӧ асьсӧ заставитліс дзебны пистолетсӧ.
Сійӧ эз имеит право рискуйтны.
А яй кусӧк тані ачыс сюрис сылы киас.
Сы йылысь, мый поверие серти ёжъяс лыддьыссьӧны пеж животнӧйясӧн, ньӧти думайттӧг, сійӧ тэрыба весаліс зверь вылысь коръясысь артмӧм кышсӧ.
Ёж эз садьмы, эз паськӧдчы да вӧлі тешкодь, емъясӧн щӧтяссьӧм тупыль кодь.
Кинжалнас сутшкӧмӧн Алексей виис, гатшӧдіс сійӧс, сяммытӧг кулис кынӧм вывсьыс виж кусӧ да мышвывса емӧсь панцырсӧ, вундаліс торъяс вылӧ да наслаждайтчигтыр кутіс пиньяснас нетшкыны нӧшта кӧдзавтӧм на, лӧз, сӧнӧсь, лыяс бердас топыда сибдӧм яйсӧ.
Ёжӧс сёйис ӧтпырйӧ, ставнас.
Алексей йирис да ньылаліс став посньыдджык лыяссӧ да сӧмын та бӧрын вомсьыс кыліс прӧтивнӧй пон дук.
Но кутшӧм нӧ тӧдчанлун тайӧ лёк дукас, кор желудокыс сылӧн лои пӧт, кор став организм кузяыс паськаліс пӧтлун, шоныд да унзіль!
Сійӧ нӧшта ӧтчыд видлаліс, нёняліс быд лытор, водіс лым вылӧ, наслаждайтчис шоныднас да шойччӧгнас.
Сійӧ, гашкӧ, эськӧ весиг унмовсис, кустъясын кӧ эз кыв ручлӧн осторожнӧй шыыс.
Алексей чошкӧдчыштіс, да друг век асыввывсянь кылысь орудийнӧй канонадалӧн пыді шыяс мургӧм пыр сійӧ кыліс пулемётнӧй очередьяслысь дженьыдика сяргӧм.
Дзик пыр мудзсӧ пыркнитӧмӧн, руч йылысь, шойччӧм йылысь вунӧдӧмӧн, сійӧ бара кыссис водзлань, вӧрӧ.
11
Нюртор сайын, кодӧс сійӧ вуджис кыссьӧмӧн, воссис эрд, сійӧс вомӧналіс муӧ сатшкалӧм майӧгъясӧ бадь пу ньӧръясӧн кӧртавлӧм важ, тӧлӧн быгӧдӧмла руд потшъясысь вӧчӧм потшӧс.
Потшӧслӧн кык рад костын кӧнсюрӧ лым улас тыдаліс эндӧм, ветлывтӧм туйлӧн визь.
Сідзкӧ, матын кӧнкӧ йӧзлӧн оланін!
Алексейлӧн сьӧлӧмыс мӧдіс тревожнӧя чеччыны.
Ӧдвакӧ немецъяс локтасны татшӧм глушас!
А кӧть и писькӧдчасны, сэні век жӧ эмӧсь ас йӧз, а найӧ, дерт, дзебасны раненӧйӧс, отсаласны, мыйӧн вермасны.
Скитайтчӧмлысь матыса пом чувствуйтӧмӧн, Алексей кыссис шойччывтӧг, вын жалиттӧг.
Сійӧ кыссис кашкигтыр, чужӧмнас лым вылӧ усьласигтыр, вын зэвтӧмысла садь вошталӧмӧн, кыссис, тэрмасис регыдджык воны мыльк йылӧ, кысянь, тӧдӧмысь, тыдалӧ спасительнӧй деревняыс.
Бӧръя вынъяс зэвтӧмӧн оланінӧ зільӧмӧн сійӧ эз казяв, мый тайӧ потшӧсыс да лым улысь век бурджыка и бурджыка тӧдчысь туй визь кындзиыс нинӧм сэтшӧмыс, йӧзлӧн матын лоӧм йылысь висьталанаыс абу.
Со, медбӧрын, и мылькйыв.
Муртса лолавны вермысь, воздухсӧ судорожнӧя ньылаліг, Алексей лэптіс синъяссӧ.
Лэптіс и пыр жӧ лэдзис — сэтшӧм страшнӧйӧн сылы кажитчис сійӧ, мый воссис сы водзын.
Тӧдӧмысь, неважӧн на тайӧ вӧлӧма вӧрса ичӧтик деревня.
Сылӧн очертаниеясыс бура тӧдчисны лымъялӧм мылькъяс сайын пӧжар местаын чуклякодь, кык радӧн чурвидзысь пач трубаяс серти.
Кӧнсюрӧ дзоньӧн кольӧмаӧсь палисадникъяс, плетеньяс, коркӧ ӧшинь улын сулавлысь пелысь пу кустъяс.
Ӧні найӧ чурвидзисны лымйысь, шомӧдз сьӧдасьӧмаӧсь, косьмӧмаӧсь.
Тайӧ вӧлі лымйӧн вевттьыссьӧм куш эрд, кӧні мыръяс моз чурвидзисны трубаяс да шӧрас — дзик нин тешкодя — вылӧ чатӧртчӧмӧн сулаліс юкмӧс жаравеч, кодлӧн помас сімӧм чеп йылын довъяліс кӧрт асыка вижӧдӧм пу бадья.
Да нӧшта сиктӧ пыранінын, виж заборӧн потшӧм ичӧтик сад пиын, сулаліс пелька баситӧм арка да сэні сімӧм дзиръяснас дзуртіс калитка.
И ни ловъя лов, ни шы, ни тшынтор.
Пустыня.
Быттьӧкӧ морт тані некор абу и овлӧма.
Кӧч, кодӧс Алексей повзьӧдіс кустъясысь, задсӧ тешкодя лэптавлігтыр котӧртіс сы дінысь веськыда деревняӧ, столб моз пуксис, лэптіс водз лапаяссӧ да пельсӧ чургӧдӧмӧн пукалыштіс дзиръя дорын, а кор аддзис, мый кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм, ыджыд да страшнӧй ловъя лов век ӧтарӧ кыссьӧ сійӧ туйӧд, сотчӧм палисадникъяс пӧлӧн чеччаліс водзӧ.
Алексей машинальнӧ кыссис водзӧ.
Сылӧн бриттӧм банбокъясӧдыс визувтісны да лымйӧ войталісны гырысь синва войтъяс.
Сійӧ сувтіс дзиръя дорӧ, кӧні минута сайын пукаліс кӧч.
Дзиръя весьтын дзоньӧн кольӧма пӧвтор да сы вылын букваяс: <ns>«Детс...»</ns>
Эз вӧв сьӧкыд представитны, мый со тайӧ виж забор саяс сулавлӧма детскӧй садлӧн пелькиник мича керка.
Дзоньӧн кольӧмаӧсь ещӧ и тӧждысьысь деревенскӧй столярӧн коркӧ пелька стружитӧм да стеклӧ торйӧн шыльӧдӧм ичӧтик лабичьясыс.
Алексей йӧткыштіс дзиръясӧ, кыссис лабич дорӧ да кӧсйис пуксьыны.
Но телӧыс сылӧн привыкнитіс нин горизонтальнӧй положениеӧ.
Кор сійӧ пуксис, кутіс зэв ёна висьны сюрса лыыс.
И, медым наслаждайтчыштны шойччӧмнас, сійӧ водіс лым вылӧ джынвыйӧ ёкмыльтчӧмӧн, кыдзи водлывлӧ мудзӧм зверь.
abu
Лабич дорын лымйыс сылӧма.
Тыдовтчӧма сьӧд муыс, и сы весьтын синлы тыдалана вералыштӧмӧн вывлань кайис шоныд ва ру.
Алексей киас босьтіс шоныд, сыв мусӧ.
Муыс сылаа пычкысис чуньяс косттіыс; кыліс куйӧд дук да уль дук, кыліс карта да керка дук.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Алексей кыссис сэті, кӧні коркӧ вӧвлӧма деревняса улича.
Пӧжар местаысь кыліс сьӧкыд, шой дук.
Деревня кажитчис вӧрса пемыд чаща дорысь нӧшта на йӧзтӧмджыкӧн.
Друг кутшӧмкӧ бокӧвӧй шум заставитіс сійӧс чошкӧдчыны.
Меддор сотчӧм керка места дорысь сійӧ аддзис понйӧс.
Тайӧ вӧлі кузь гӧна, лапъя пельяса дворняжка-пон, обычнӧй Бобик либӧ Жучка.
Ньӧжйӧникӧн эргигтыр, кок лапаяс костас топӧдӧмӧн, сійӧ нетшкис уль яй тор.
Алексейӧс аддзӧм бӧрын пон, кодлы колӧ вӧлі лоны мелі существоӧн, кӧзяйкаяслӧн дугдывтӧг мурган да челядьлӧн радейтанторйӧн, друг мӧдіс пиньяссӧ жергӧдӧмӧн эргыны.
Синъясас сылӧн югъяліс сэтшӧм скӧр би, мый Алексей кыліс, кыдзи сувтіс сылӧн юрсиыс.
Кисьыс сійӧ чӧвтіс «кӧмсӧ» да кисӧ зептас сюйис пистолетла.
Некымын здук найӧ — морт да тайӧ, ӧні зверӧ пӧрӧм понйыс, — упорнӧя видзӧдісны мӧда-мӧд выланыс.
Сэсся понлы, тыдалӧ, тӧдвылас уси важыс: сійӧ улӧ лэдзис юрсӧ, мыжапырысь ӧвтыштіс бӧжнас, босьтіс ассьыс аддзӧмторсӧ да, задсӧ топӧдыштӧмӧн, муніс пӧжар местаса сьӧд мыльк сайӧ.
Регыдджык, регыдджык мун татысь!
Ӧдйӧджык сэтчӧ, кӧні мунӧ тыш!
Пемдытӧдз кольӧм бӧръя минутаяссӧ используйтӧмӧн Алексей, туй корсьтӧг, веськыда лымйӧд кыссис вӧрӧ, пӧшти инстинктивнӧя зілис сэтчӧ, кӧні ӧні зэв нин бура кылісны канонадалӧн шыясыс.
Канонадаыс, кыдзи магнит, матыстчӧмыскӧд тшӧтш век содысь вынӧн кыскис Алексейӧс ас дінас.
12
Тадзи сійӧ кыссис нӧшта лун, кыкӧс либӧ витӧс либӧ кӧкъямысӧс.
Кадсьыс сійӧ вошис нин.
abu
Коръясӧкӧ сійӧ не то ойбыртліс, не то вунӧдліс ставсӧ.
Сійӧ унмовсьлывліс мунігас, но асыввылӧ сійӧс кыскысь выныс вӧлі сэтшӧм ыджыд, мый и вунӧдчӧм бӧрас сійӧ ньӧжйӧникӧн век кыссис водзӧ, кытчӧдз эз зурасьлыв пуӧ либӧ кустӧ, либӧ кытчӧдз эз лигышмунлы киыс да сійӧ эз зутшкысьлыв чужӧмнас ва лымъяс.
Сылӧн став воляыс, сылӧн став неяснӧй думъясыс, кыдзи фокусын, вӧлі ӧтувтчӧмаӧсь ӧти ичӧтик чутын: кыссьыны, мунны, мунны водзӧ, кӧть мый эз ло.
Мунігас туй вылысь сійӧ сюся видзӧдіс быд куст, но ёжъяс сэсся некысь нин эз сюрлыны.
Сёйис лымувса вотӧс, нёняліс нитш.
Ӧтчыд сылы веськаліс ыджыд кодзувкот чукӧр.
Вӧрын сійӧ чурвидзис быттьӧ зэръясӧн шыльӧдӧм да мыськалӧм ичӧтик турун зорӧд.
Кодзувкотъяс ещӧ абу на садьмӧмаӧсь, да налӧн оланінныс кажитчис кулӧмаӧн.
Но Алексей тайӧ пушыд зорӧдас сюйис кисӧ да кор сійӧс перйис бӧр, сэтчӧ тырыс вӧлі сапкысьӧмаӧсь кодзувкотъяс.
И сійӧ заводитіс сёйны тайӧ кодзувкотъяссӧ, наслаждайтчис потлассьӧм кос вомас кылысь кодзувкот кислоталӧн кӧрнас.
Сійӧ выльысь и выльысь сюйліс кисӧ кодзувкот чукӧрӧ, кытчӧдз сэні кодзувкотъясыс эз садьмыны да эз мӧдны жуны немвиччысьтӧг вӧрзьӧдӧмысла.
Ичӧтик насекомӧйяс водзсасисны яра.
Найӧ курччалісны Алексейлысь кисӧ, вомдоръяссӧ, кывсӧ, найӧ пырисны комбинезон улӧ да сотісны яйсӧ, но тайӧ сотыштлӧмъяссьыс сылы весиг вӧлі долыд.
Кодзувкот кислоталӧн кӧрыс бодритіс сійӧс.
Окота лои юны.
Вутшъяс костысь Алексей аддзис вӧрса сьӧдовгӧрд ваа ичӧтик гӧп да копыртчис сы весьтӧ.
Копыртчис — да пыр жӧ бӧр чепӧсйис: валӧн сьӧд зеркалӧсянь гӧлубӧй небеса фон вылын сы вылӧ видзӧдіс страшнӧй, дзик тӧдтӧм чужӧм.
Сійӧ вӧлі сьӧдасьӧм куӧн вевттьысьӧм, кудриасьны нин заводитӧм щӧтинаӧн тырӧм череп кодь.
Сьӧд син гуранъяссьыс видзӧдісны гырысь, гӧгрӧс, дикӧя югъялысь синъяс, гынзьӧм да дзугсьӧм юрси пратьясыс шлем увсьыс лэдзчисны кымӧс вылас сосулькаясӧн.
«Неужели тайӧ ме?» — думыштіс Алексей да полӧмӧн выльысь копыртчис ва весьтӧ, эз кут юны, сёйыштіс лым да ӧдйӧджык муніс, кыссис асыввылӧ, коді кыскис сійӧс пыр сэтшӧм жӧ вына магнитӧн.
Узьны сійӧ пырис ыджыд бомбовӧй воронкаӧ, кодӧс вӧлі кытшалӧма взрывӧн койыштӧм виж лыаысь артмӧм брустверӧн.
Воронка пыдӧсас вӧлі лӧнь да лӧсьыд.
Тӧлыс татчӧ эз веськав да сӧмын шаркакыліс увлань пӧльыштӧм лыаӧн.
А кодзувъясыс улісянь кажитчисны вӧвлытӧм югыдӧсь да быттьӧ ӧшалісны юр весьтас матын, а пожӧмлӧн пашкыр лаптыс, коді катласис на весьтын улын, кажитчис киӧн, коді тайӧ дзирдалысь бияссӧ быттьӧ пыр чышкаліс да весаліс ветьӧкӧн.
Асъядорланьыс кӧдздӧдіс.
Еджыд ру ӧшйис, тӧлыс бергӧдчис да мӧдіс пӧльтны войвывсянь. Еджыд руыс пӧри йиӧ.
Кор чусалӧм, сёрмӧм югыдыс медбӧрын писькӧдчис пу лапъяс пыр да сук руыс пуксис, надзӧникӧн сыліс, гӧгӧр ставыс лоис кышӧма вольк йиӧн, а воронка весьтас пожӧмлӧн лаптыс эз нин кажитчы ветьӧка киӧн, а вӧлі быттьӧ хрустальысь вӧчӧм посньыдик сыръя люстраӧн.
Тайӧ сыръясыс, кор лапсӧ пыркнитліс тӧв, зёльӧдчисны надзӧникӧн да кӧдзыда.
Тайӧ войнас Алексей кыдзкӧ торъя ёна слабмис.
Сійӧ весиг эз кут няклявны пожӧм кырсь, кодӧс вӧлі заптӧма питшӧгас.
Сійӧ сьӧкыда торйӧдчис му бердысь, быттьӧкӧ войбыднас телӧыс сэтчӧ сибдӧма.
Комбинезонсьыс, тошсьыс да уссьыс йизьӧм лымсӧ весавтӧг сійӧ кутіс кавшасьны воронка стенӧд.
Но киясыс вынтӧма вильсъялісны вой чӧжӧн йизьӧм лыаӧд.
Выльысь и выльысь сійӧ босьтчыліс петны, выльысь и выльысь сійӧ бӧр исковтліс воронка пыдӧсӧ.
Босьтчылӧмъясыс сылӧн лоисны пыр слабджыкӧсь.
Медбӧрын, сійӧ ужасӧн убедитчис, мый йӧз отсӧгтӧг сылы татысь не петны.
Тайӧ мӧвпыс нӧшта ӧтчыд сійӧс заставитіс кавшасьны вильыд стенаӧд.
Сійӧ вӧчис сӧмын некымын движение и, вынысь петӧмӧн, бара вильдіс.
«Ставыс, ӧні ставыс веськодь!»
Сійӧ йӧжгыльтчис воронка пыдӧсӧ, став телӧнас кыліс сійӧ страшнӧй ланьтӧмсӧ, коді размагничивайтӧ воля да парализуйтӧ сійӧс.
Вялӧя кисӧ лэптылӧмӧн гимнастёрка зепсьыс сійӧ перйис вушйӧм письмӧяс, но найӧс лыддьыны выныс эз вӧв.
Перйис целлофанӧ гартыштӧм фотографиясӧ нывлысь. Сійӧ фотографияас луг вылын пукаліс сера платьеа ныв.
Серьёзнӧя да гажтӧма нюмъялігтыр Алексей сылысь юаліс: — «Неужели прӧщай?»
И друг дрӧгнитіс да быттьӧ кынмис киас фотографиясӧ кутігӧн: кӧнкӧ вылын вӧр весьтын, кӧдзыд воздухас, кажитчис, кыліс сылы тӧдса шы.
Ун личкӧмыс сылӧн пыр жӧ воши.
Тайӧ шыас торъяыс нинӧм эз вӧв.
Шыыс вӧлі сэтшӧм слаб, мый весиг зверлӧн быдтор бура кылысь пельыс эз вермы эськӧ сійӧс торйӧдны йизьӧм пу йывъяслӧн рӧвнӧй шувгӧмысь.
Но Алексей кыліс сійӧс век бурджыка.
Аслыспӧлӧс шутьлялыштысь нотаяс серти сійӧ ӧшибитчытӧг тӧдмаліс, мый лэбзьӧ «ишачок», кутшӧм вылын лэбавліс и сійӧ.
Моторлӧн жургӧмыс пыр матысмис, содіс; кор самолётыс воздухас бергӧдчывліс, шумыс пӧрліс то шутьлялӧмӧ, то ойзӧмӧ, и вот медбӧрын, руд небесаас тыдовтчис то вошлысь, то векньыдик руд кымӧр тшын пиысь бӧр мыччысьлысь ичӧтик, ньӧжйӧникӧн водзӧ вешйысь кресттор.
Со нин бордъяс вылас тыдалӧны гӧрд звездаяс; со нин сійӧ Алексейлӧн дзик юр весьтас да, шонді улын бордъяснас дзирдыштӧмӧн, вӧчис мёртвӧй петля, бергӧдчис да веськӧдчис мунан курс вылӧ.
Регыд сылӧн жургӧмыс бӧр лӧнис, вӧйи йизьӧм лыс лапъяслӧн тӧв улын небыдика шувгӧмӧ, но Алексейлы дыр на кажитчис, мый сійӧ кылӧ на тайӧ шутьлялысь, вӧсньыдик шысӧ.
Сійӧ представитіс асьсӧ кабинаын.
Ӧти здукӧн, кор морт эз вевъяв эськӧ помавны папироска куритӧм, сійӧ лоис эськӧ аслас рӧднӧй вӧрса аэродром вылын.
Коді жӧ лэбис?
Вермас лоны, Андрей Дегтяренко петіс асъя разведкаӧ?
Прӧтивниккӧд паныдасьны гуся надеяӧн, разведкаяс дырйи сійӧ радейтӧ кыпӧдчывны вылӧ...
Дегтяренко...
Машина...
Ёртъяс...
Ас пытшкӧссьыс выль вынлысь содыштӧм кылӧмӧн, Алексей видзӧдліс воронкалысь йизьӧм стенъяссӧ.
Но, дерт жӧ!
Тадзи он кай.
Но не куйлыны жӧ бок вылын да виччысьны смертьлысь воӧм!
Пуртӧссьыс сійӧ перйис кинжалсӧ да слабиника кучкалӧмӧн босьтчис керавны йизьӧм коркасӧ, гыжнас кодйыны кын лыасӧ, вӧчавны тшупӧдъяс.
Сылӧн чегъясисны гыжъясыс, чуньяссьыс кутіс петны вир, но пуртӧн да гыжъясӧн уджаліс век упорнӧйджыка.
Сэсся, пидзӧсъяснас да кияснас тайӧ тшупӧдъясас мыджсьӧмӧн, сійӧ кутіс ньӧжйӧникӧн кайны.
Сылы удайтчис кайны брустверӧдз.
Нӧшта выныштчӧм — водны сы вылӧ, быгыльтчыштны.
Но кокъясыс вильдісны, чужӧмыс доймымӧн зурасис йиӧ, ачыс исковтіс улӧ.
Сійӧ ёна доймис.
Но моторлӧн жургӧмыс век на вӧлі пельясас.
Сійӧ выльысь кутіс кавшасьны да бара вильдіс.
Сэки, уджсӧ критическӧя видлалӧм бӧрын, сійӧ босьтчис джудждӧдны тшупӧдъяссӧ, выліса тшупӧдъяслысь доръяссӧ вӧчис ёсьджыкӧн да, слабмысь телӧсьыс вынъяссӧ осторожнӧя зэвтӧмӧн, бара мӧдіс кавшасьны.
Зэв сьӧкыда сійӧ быгыльтчис лыа бруствер вомӧн да вын бырӧм вӧсна, исковтіс сы дор вылысь ортсылань.
И кыссис сэтчань, кытчӧ лэбис самолёт да кысянь, ру разӧдігтыр да вольк йилӧн хрустальын дзирдалігтыр, вӧр весьтын кыпӧдчӧ вӧлі шонді.
13
Но кыссьыны вӧлі сьӧкыд нин.
Киясыс тіралісны да эз вермыны кутны тушаыслысь сьӧктасӧ, лигышмунавлісны.
Чужӧмнас сійӧ некымынысь ляскысьліс сылысь лымъяс.
Кажитчӧ, муыс унапӧв ёнджыка кутіс кыскыны сійӧс ас бердас.
abu
Сідзи и окота вӧлі водны да кӧть ичӧтика, кӧть часджын шойччыштны.
Но талун Алексейӧс вывті ёна кыскис водзӧ.
И мудзӧмсӧ венӧмӧн сійӧ век кыссис и кыссис, усяліс, кыпӧдчывліс да кыссис, ни дой, ни тшыглун кывтӧг, нинӧм аддзытӧг да, канонада да лыйсьӧм шыясысь кындзи, нинӧм кывтӧг.
Кор киясыс дугдісны вермыны кутны, сійӧ босьтчыліс кыссьыны гырддзаяс вылас.
Тадзи кыссьыны вӧлі зэв неудобнӧ.
Сэки сійӧ водіс да, гырддзаяснас лымсьыс йӧткыштчалӧмӧн, пробуйтліс быгыльтчыны.
Тайӧ сылы удайтчис.
Ӧти бок вывсянь мӧд вылӧ быгыльтчыны вӧлі кокньыдджык да этшаджык коліс вын.
Сӧмын вывті ёна бергӧдчис юрыс, быд здук вошӧ вӧлі вежӧрыс да тшӧкыда лолі дугдывны быгыльтчӧмсьыс, пуксьывны лым вылӧ, виччысьыштны, кор дугдасны син водзас бергавны муыс, вӧрыс, небесаыс.
Вӧрыс шочмис, кӧнсюрӧ вӧліны кералӧм кушинъяс.
Лым вылын тыдалісны тӧвся туй визьяс.
Алексей эз нин думайт сы йылысь, удайтчас-ӧ сылы воны ас йӧз дінӧдз, но сійӧ тӧдіс, мый кутас кыссьыны, быгыльтчыны, кытчӧдз вермыны кутас вӧрны.
Кор став слабмӧм мускулъясӧн тайӧ страшнӧй уджсьыс сійӧ здук кежлӧ воштывліс вежӧрсӧ, киясыс да сылӧн став телӧыс водзӧ вӧчавлісны сійӧ жӧ сложнӧй движениеяссӧ, и Алексей быгыльтчыліс лым вывті — канонада шылань, стӧч асыввывлань.
Алексей эз помнит, кыдзи колльӧдіс тайӧ войсӧ да уна-ӧ нӧшта кыссис асывнас.
Ставыс вӧйи мучитана вошласьӧмӧ.
Омӧлика помнитіс сӧмын мунан туй вывсьыс паныдасьлысь преградаяс: пӧрӧдӧм пожӧмлысь зарни рӧма стволсӧ, кодлӧн визувтіс янтарнӧй сирыс, керъяслысь штабель, быдлаын тыдалысь опилки да стружкияс, кутшӧмкӧ мыр, кытӧні яснӧя тӧдчисны во чӧжӧн быдмӧм кытшъяса слӧйяс.
Бокӧвӧй шы бӧр вайӧдіс сійӧс ас садяс, заставитіс пуксьыны да гӧгӧр видзӧдлыны.
Сійӧ, вӧлӧмкӧ, пӧрӧдӧм да чукӧртӧм пуясӧн, керъясӧн да пес штабельясӧн тырӧм пӧрӧдчанінын, кодӧс югыда киськаліс зарни лучьяснас шонді.
Луншӧрся шондіыс вӧлі юр весьтын.
Чорыда ӧвтіс сир дукӧн, шоналӧм лыскӧн, сылысь лымлӧн васӧд руӧн, и кӧнкӧ вылын, нӧшта сывтӧм на му весьтын, ассьыс сьыланкывсӧ сьыліс жаворонок.
Сьӧлӧмнас гӧгӧрвотӧм опасность кылӧмӧн Алексей гӧгӧр видзӧдліс вӧрлэдзан местасӧ.
Пӧрӧдчаніныс вӧлі свежӧй на, пӧшти дзик выльӧн кольӧм, увйытӧм-вундавтӧм пуяс вылысь весиг лыскыс на абу удитӧма небзьыны да вижӧдны, ма кодь сир визувтіс найӧ вундалӧминъясысь, кыліс быдлаын туплясьысь свежӧй чаг дук да уль кырсь дук.
Сідзкӧ, тані вӧлісны йӧз.
Вермас лоны, блиндажъяс да укреплениеяс стрӧитны вӧрсӧ тані пӧрӧдісны немецъяс.
Найӧ кӧ — колӧ регыдджык весасьны, — ӧд найӧ ӧні жӧ вермасны воны бӧр.
Но телӧыс быттьӧкӧ измӧма, дорӧма сьӧкыд дойнас, да муннысӧ выныс эз вӧв.
Водзӧ кыссьыны?
Но инстинктыс, коді выработайтчис вӧрын олан лунъяс чӧжӧн, тшӧктіс гӧгӧр сюся видзӧдны.
Сійӧ эз аддзы, эз, но зверьяс моз чувствуйтіс, мый кодкӧ сюся да дугдывтӧг следитӧ сы бӧрся.
Коді?
Вӧрыс лӧнис, вӧр пӧрӧданін весьтын сьылӧ жаворонок, клёнӧдчӧны сизьяс.
Пӧрӧдӧм пожӧмъяслӧн увлань копыртчӧм увъяс костті лэбалігтыр скӧрысь чивгӧны пыстаяс.
И век жӧ став виръяйнас Алексей кыліс, мый сы бӧрся следитӧны.
Трачмуніс ув.
Алексей видзӧдліс да аддзис кудриа йывъяснас ӧтсӧглас ӧвтчысь сук том пожӧмъяс пӧвстысь лӧзов некымын лап, кодъяс олісны аслыспӧлӧс олӧмӧн да дрӧгнитлывлісны эз мукӧдъяс мозыс.
И Алексейлы кажитчис, мый сэсянь кылӧ ньӧжйӧникӧн вашкӧдчӧм, мортъяслӧн вашкӧдчӧм.
Бара, кыдзи сэки понкӧд паныдасьлігӧн, Алексей чувствуйтіс, кыдзи вӧрзис юрсиыс.
Питшӧгсьыс сійӧ перйис сімӧм, бусӧссьӧм пистолетсӧ да кыкнан кинас выныштчӧмӧн лэптіс куроксӧ.
Кор курокыс трачнитіс, понӧльяс пиын быттьӧкӧ кодкӧ бӧрвыв чеччыштіс.
Некымын пулӧн вӧрзьыштісны йывъясыс, быттьӧкӧ кодкӧ найӧс вӧрзьӧдіс, да бара ставыс лӧнис.
«Мый тайӧ — зверь, морт?» — мӧвпыштіс Алексей, да сылы кажитчис, кустъясын кодкӧ сідзжӧ шуис: «Морт?»
Кажитчис али збыльысь сэні, кустъясас, кодкӧ сёрнитӧ рочӧн?
Но да, буретш рочӧн.
И сы вӧсна, мый сёрнитісны рочӧн, сійӧ друг сэтшӧм рад лоис, мый, сы йылысь ньӧти думайттӧг, коді тан — друг али враг, — торжествующӧя горӧдіс, чеччис кок йылас, став тушатырнас уськӧдчис гӧлӧс кыланінӧ водзӧ да пыр жӧ ружӧктӧмӧн уси, быттьӧкӧ ытшкыштісны, да пистолетсӧ уськӧдіс лымйӧ...
14
Алексей босьтчыліс чеччыны, но эз вермы. Сійӧ уси да здук кежлӧ воштыліс садьсӧ, но сійӧ жӧ матыса опасность кылӧмыс сійӧс бӧр вайӧдіс садяс.
Дерт жӧ, сук пожӧмъяс пиын дзебсясисны йӧз, найӧ кыйӧдісны сы бӧрся да мыйкӧ йылысь вашкӧдчисны.
Сійӧ кыпӧдчис кияс вылас, лым вылысь лэптіс пистолетсӧ да, сійӧс му бердын гусьӧн кутӧмӧн, кутіс наблюдайтны.
Опасностьыс сійӧс вайӧдіс садьӧ.
Вежӧрыс уджаліс чёткӧя.
Кодъяс найӧ вӧліны?
Вермас лоны, вӧрлэдзысьяс, кодъясӧс немецъяс вӧтлісны татчӧ пес вӧчны?
Гашкӧ нӧ русскӧйяс, сэтшӧмӧсь жӧ, кутшӧм и сійӧ ачыс, окруженецъяс, кодъяс писькӧдчӧны немецкӧй тылъясысь фронт линия вомӧн ас йӧз дінӧ?
Али кодкӧ местнӧй крестьяна пиысь?
Ӧд кыліс жӧ сійӧ, кыдзи отчётливӧя горӧдіс: «Морт?»
Кыссьӧм вӧсна турдӧм киас пистолетыс тіраліс.
Но Алексей лӧсьӧдчис тышкасьны да бура рӧскодуйтны кольӧм куим патронсӧ...
Сэки кустъясысь кыліс волнуйтчана челядь гӧлӧс:
— Эй, тэ коді?
<deu>Дойч?</deu>
<deu>Ферштейтан?</deu>
Тайӧ тешкодь кывъясыс чуймӧдісны Алексейӧс, но горзіс, тӧдӧмысь, русскӧй да, тӧдӧмысь, челядь.
— Тэ мый сэні вӧчан? — юаліс мӧд челядь гӧлӧс.
— А ті кодъяс? — воча юаліс Алексей да чӧв ланьтіс; сійӧ шӧйӧвошис — кутшӧм вынтӧм да слаб сылӧн гӧлӧсыс.
Куст сайсаясӧс сылӧн юалӧмыс чуймӧдіс.
Сэні дыр шӧпкӧдчисны да сёрнитіганыс сэтшӧма ӧвтчисны кияснаныс, мый быдӧн вӧрисны пожӧмъясыслӧн лыс лапъясыс.
— Тэ миянӧс эн бӧбйӧдлы, он ылӧд!
Немецӧс ме тӧда вит верст сайсянь, дук сертиыс.
Тэ эм <deu>дойч</deu>?
— А ті кодъяс?
— А тэныд мыйла тӧднысӧ?
Ог <deu>ферштейт</deu>...
— Ме русскӧй.
— Ылӧдчан...
Ей-богу, ылӧдчан, фриц!
— Ме русскӧй, русскӧй, лётчик, менӧ немецъяс уськӧдісны.
Ӧні Алексей эз видзчысь.
Сійӧ убедитчис, мый кустъяс сайын ас йӧз, русскӧй, сӧветскӧй йӧз.
Найӧ оз веритны сылы, но и мый нӧ, война велӧдӧ лоны осторожнӧйӧн.
Став туй чӧжыс сійӧ медводдзаысь чувствуйтіс, мый дзикӧдз слабмӧма, мый оз нин вермы сэсся вӧрзьӧдны ни коксӧ, ни кисӧ, непӧштӧ кыссьыны да дорйысьны.
Омӧльтчӧм сьӧд чужӧм кузяыс сылӧн визувтіс синва.
— Видзӧд, бӧрдӧ! — кыліс кустъяс сайысь. — Эй, тэ, мыйла бӧрдан?
— Да русскӧй, русскӧй ме, ас морт, лётчик.
— А кутшӧм аэродром вылысь?
— Да ті нӧ кодъяс?
— А тэныд мыйла,
тэ вочавидз.
— Мончаловскӧйысь,
отсалӧй жӧ меным, петӧй!
Мый чӧртсӧ....
Кустъясын вашкӧдчисны збойджыка.
Ӧні Алексей кывъяссӧ кыліс бурджыка:
— Видзӧдтӧ, шуӧ, Мончаловскӧйысь...
Гашкӧ, збыль...
бӧрдӧ...
Эй тэ, лётчик, шыбит нагантӧ! — горӧдісны сылы. — Шыбит, шуа, а то ог петӧй, пышъям!
Алексей бокӧ шыбитіс пистолетсӧ.
Кустъяс паськалісны да кык детинка, видзчысигтыр, быттьӧкӧ любопытнӧй пыстаяс, дасьӧсь быд здукӧ пурк-лэбзьыны, осторожнӧя, ки-ки воча кутчысьӧмӧн, кутісны матыстчыны сы дінӧ; та дырйи ыджыдджыкыс, нывбаба важ шушуна, гезйӧн вӧнясьӧма, немецкӧй пилоткаа, косіник, лӧз синъяса, русӧй юрсиа детинка, киас дасьтӧмӧн кутіс чер, тыдалӧ, лӧсьӧдчӧма, ковмас кӧ, кучкыны сійӧн.
Сы бӧрвылын, сы мыш сайӧ дзебсигтыр да сэсянь любопытнӧя видзӧдігтыр, локтіс ичӧтик, рыжӧй, беринӧсь чужӧма детинка да шӧпкӧдіс:
— Бӧрдӧ.
И збыль, бӧрдӧ.
А кутшӧм омӧль, кутшӧм омӧль!
Ыджыдджыкыс, Алексей дінӧ матыстчӧм бӧрын, черсӧ век на киас кутігтыр, батьыслӧн зэв ыджыд гынкӧмнас ылӧджык чужйис лым вылын куйлысь пистолетсӧ:
— Шуан, лётчик?
А документыд эм?
Мыччӧдлы.
— Кодъяс тані?
Миян йӧз?
Немецъяс? — шӧпкӧдӧмӧн, аслас тӧдлытӧг шпыннялігтыр юаліс Алексей.
— А ме тӧда?
Меным оз докладывайтны.
Вӧр тані, — дипломатичнӧя вочавидзис ыджыдджыкыс.
Лои перйыны гимнастёрка зепсьыс удостоверение.
Звездаа командирскӧй гӧрд книжкаыс челядь вылӧ вӧчис ыджыд впечатление.
Быттьӧкӧ оккупация кадӧ воштӧм челядьдырныс рӧднӧй Краснӧй Армияса лётчикӧс син водзсьыныс аддзӧм мысти на дінӧ воис бӧр.
— Асланым йӧз, асланым, коймӧд лун асланым йӧз!
— Дяденька, тэ мыйла сэтшӧма омӧльтчӧмыд?
— ...Найӧс тан миян сэтшӧма пыркнитісны, сэтшӧма сыналісны, сэтшӧма гындыштісны!
Бойыс тан вӧлі, ок ён!
Изісны найӧс сы мында, сы мында, но... щӧтыс абу!
— А усйысисны, код мыйӧн кужис...
Ӧти фриц вож помас кӧрталӧма вор да воръяс гӧнитӧ.
Сэн жӧ кыкӧн раненӧйяс мунӧны, вӧв бӧжас кутчысьӧмаӧсь, а коймӧд — вӧв вылас верзьӧмӧн, кыдзи фон барон...
Кӧні нӧ тэнӧ, дяденька, уськӧдісны?
Варовитыштӧм бӧрын челядь заводитісны действуйтны.
Пӧрӧдчанінсянь оланінӧдз, найӧ кывъяс серти, вӧлі километр вит.
Дзикӧдз слабмӧм Алексей весиг эз вермы бергӧдчыны, медым бурджыка водны гатшӧн.
Дадь, кодӧн «немецкӧй вӧрлэдзанінӧ» челядь локтӧмаӧсь лысла, вӧлі вывті ичӧт, да и туйтӧминті, джуджыд лымйӧд мортӧс эз вермыны кыскыны челядь.
Ыджыдджыкыс, кодӧс шуисны Серёнькаӧн, тшӧктіс Федька вокыслы мыйвынысь котӧртны деревняӧ да корны йӧзӧс, а ачыс кольччис Алексей дінӧ видзны сійӧс, кыдз сійӧ ачыс шуис, немецъясысь, а думсьыс эз дӧверяйт сылы, думайтіс:
«А чӧртыс сійӧс тӧдас, фриц мудер — и кулысь улӧ лэдзчысяс, и документ судзӧдас...»,
но полӧмыс вочасӧн век жӧ воши, да детинка кутіс больгыны быдторсӧ.
Алексей джынвыйӧ куньса синъясӧн вуграліс шоныд небыд лысъяс вылын.
Сійӧ кывзіс и эз кыв, мый висьтавліс детинка.
Личкысь ун пырыс сы вежӧрӧдз воалісны сӧмын торъя, ӧта-мӧдыскӧд йитчытӧм кывъяс.
Найӧ смыслӧ пыртӧг, узигас Алексей наслаждайтчис рӧднӧй кывлӧн шыясӧн.
Сӧмын бӧрынджык сійӧ тӧдмаліс ичӧтик Плавни деревняса олысьясӧс суӧм шог история йылысь.
Вӧра да тыяса тайӧ краяс немецъяс воӧмаӧсь ещӧ октябрын на, кор кыдзьяс вӧліны пасьтасьӧмаӧсь зарни коръяса паськӧмӧн, а пипуяс быттьӧ ыпъялісны гӧрд биӧн.
Плавни районын бойяс эз вӧвны.
Километр комын сайын кымын рытыввылын, тэрмасьӧмӧн стрӧитӧм оборонительнӧй линиялӧн укреплениеяс вылын красноармейскӧй частьӧс бырӧдӧм бӧрын, немецкӧй колоннаяс, вынйӧра танкӧвӧй авангардӧн юрнуӧдӧмӧн, туйысь бокын вӧрса ты дорӧ дзебсьӧм Плавни сиктӧс кольӧмаӧсь вӧрзьӧдтӧг да мунӧмаӧсь асыввылӧ.
Найӧ стремитчисны ыджыд железнодорожнӧй узел Бологое дорӧ, медым сійӧс босьтӧм бӧрын торйӧдны Западнӧй да Северо-Западнӧй фронтъясӧс.
Тані, кардорса ылі подступъяс вылын, став гожся тӧлысьяс чӧж да арбыд Калининскӧй областьса олысьяс — карса йӧз, крестьяна, нывбабаяс, старикъяс да челядь, став арлыда да став профессияа йӧз — вой и лун зэригъясӧ и жар дырйи, номъясысь, нюрвывса сыростьысь, омӧль ваысь мучитчигтыр кодйисны да стрӧитісны оборонительнӧй рубежъяс.
Укреплениеяс нюжӧдчисны лунвывсянь войвылӧ вӧръяс, нюръяс, тыяс, юяс да шоръяс вомӧн уна сё километр кузьта.
Уна шоглун ас вывтіныс нуисны строительяс, но налӧн уджъяс эз вошны прӧста.
Немецъяс пырмунігмоз орӧдісны некымын оборонительнӧй пояс, но медбӧръяяссьыс ӧти вылын найӧс сувтӧдісны.
Бойяс лоины позиционнӧйӧсь.
Бологое кар дорӧ пырны немецъяслы сідзи эз и удайтчы, да налы быть ковмис ударлысь центрсӧ вештыны лунвылӧджык, а тані вуджисны оборонаӧ.
Плавни деревняса крестьяна, кодъяс ассьыныс лыа муясвывса ичӧтик урожайнысӧ кызвыннас подкрепитлісны вӧрса тыясын удачнӧй чери кыйӧмӧн, ёна нин заводитлісны радлыны, мый война найӧс эз вӧрзьӧд.
Колхозса председательлысь, кыдзи тайӧс требуйтісны немецъяс, нимсӧ вежисны старӧстаӧ да водзӧ мӧдісны овны колхозӧн, надейтчисны, мый оз жӧ нэм чӧж кутны талявны сӧветскӧй муӧс немецъяс да мый налы, Плавнисаяслы, налӧн глушас, гашкӧ, и удайтчас гусьӧник овны тайӧ кадсӧ.
Но нюрвыв нитш рӧма мундира немецъяс бӧрвывті, кодъяс пуксисны передовӧй вылӧ, машинаяс вылын воисны сьӧд паськӧма, пилотка вылас черепа да лыяса немецъяс.
Плавниса олысьяслы вӧлі тшӧктӧма кызь нёль час мысти сетны дас вит доброволецӧс, кодъяс желайтӧны мунны Германияӧ постояннӧй уджъяс вылӧ.
Оз кӧ ло тайӧс вӧчӧма, деревнялы кӧсйысисны вӧчны ыджыд беда.
Доброволецъяслы тшӧктісны локны сиктпомса керкаӧ, кӧні помещайтчис артельнӧй чери склад да правление, сьӧрсьыныс босьтны пара бельё, пань, вилки, пурт да дас лун кежлӧ продукта.
Индӧм срок кежлӧ некод эз лок.
Да и, колӧ шуны, сьӧд паськӧма немецъяс, тыдалӧ, опыт серти тӧдісны нин да локтӧм вылас ёнасӧ эз и надейтчыны.
Медым повзьӧдны йӧзсӧ, найӧ кутісны да правление здание водзладорас лыйлісны колхозса председательӧс, колӧ шуны, старӧстаӧс, детскӧй садйысь олӧма воспитательница Вероника Григорьевнаӧс, колхозса кык бригадирӧс да дас кымын крестьянинӧс, кодъяс веськалісны найӧ ки улӧ.
Шойяссӧ эз тшӧктыны гуавны да заявитісны, мый деревняысь тадзи лоӧ лыйлӧма ставсӧ, сутки мысти кӧ доброволецъяс оз локны приказын индӧм местаӧ.
Доброволецъяс бара эз локны.
А асывнас, кор СС зондеркомандаса немецъяс мунісны сикт кузя, став керкаяс вӧліны тыртӧмӧсь.
Сэні эз вӧв ни ӧти морт — ни пӧрысьяс, ни ичӧтъяс.
Войнас, ассьыныс керкаяснысӧ, мунысӧ, вояс чӧжӧн нажӧвитӧм эмбурнысӧ, пӧшти став скӧтсӧ эновтӧмӧн, йӧз тайӧ крайясса войся ру пытшкӧ дзебсьӧмӧн некутшӧм след кольтӧг вошины.
Деревняыс ставнас, дзик ӧти морттӧг, мунӧма сьӧд вӧрӧ — дас кӧкъямыс верст сайӧ, важ вӧрлэдзанінӧ.
Землянкаяс кодйӧм бӧрын мужчинаяс мунісны партизанитны, а бабаяс кольччисны челядькӧд бедуйтны вӧрын тулысӧдз.
Мятежнӧй деревняӧс зондеркоманда дзикӧдз сотіс, кыдзи и унджык деревняяссӧ да сиктъяссӧ тайӧ районсьыс, кодӧс немецъяс шуисны мёртвӧй зонаӧн.
— ...Менам бать вӧлі колхозса председатель, найӧ сійӧс шуисны старӧстаӧн, — висьталіс Серёнька, и кывъясыс сылӧн Алексей вежӧрӧдз воалісны быттьӧкӧ стена сайсянь, — да сійӧс найӧ виисны, дай ыджыдджык вокӧс виисны, инвалид сійӧ вӧлі, китӧм, киыс сылӧн доймыліс гумла вылын.
Дас квайт мортӧс...
Ме ачым аддзылі; миянӧс ставнымӧс вӧтлісны видзӧдны.
Бать век горзіс, век матькис....
«Миянӧс виӧмысь петкӧдласны тіянлы пуж, сукин сынъяс! — горзіс. — Вир синваӧн, — горзіс, — миянӧс виӧмысь бӧрддзанныд!..»
Еджыд юрсиа, шогӧн тырӧм гырысь синъяса ичӧтик мужичоклысь висьталӧмсӧ кывзігӧн лётчиклӧн вӧлі страннӧй ощущение.
Сійӧ быттьӧкӧ плавайтіс сук ру пиын.
Венны позьтӧм мудзлуныс сьӧкыда личкис сылысь немортнога зэвтчӧмысь дзикӧдз мудзӧм телӧсӧ.
Сійӧ эз вермы весиг вӧрзьӧдны чуньсӧ да прӧста эз гӧгӧрво, кыдзи сійӧ сӧмын на час кык сайын ещӧ кыссис.
— Сідзи вӧрас и оланныд? — ун личкӧмысь сьӧкыдпырысь мездысьӧмӧн муртса кыланаа детинкалысь юаліс Алексей.
— А кыдзи нӧ, сідзи и олам.
Куимӧнӧсь ми ӧні, ми Федькакӧд да мам.
Вӧлі чой Нюшка — тӧвнас кулі, пыктіс и кулі, да нӧшта ичӧт куліс, сідз со, артмӧ, ми куимӧн...
А мый: немецъяс бӧр оз воны, а?
Дед миян, сідз шуны, мамлӧн батьыс, миян сійӧ ӧні председатель пыдди, шуӧ: оз локны, кулӧмӧс, шуӧ, кладбище вылысь бӧр оз кыскывны.
А мам век полӧ, век пышйыны кӧсйӧ, а вот шуӧ, бара локтасны...
А со и Федькакӧд дедуш локтӧ, видзӧдлы!
Вӧр дорын сулаліс рыжӧйиник Федька да Алексей вылӧ чуньнас петкӧдліс ыджыд тушаа, ас кыӧм да лук кышӧн краситӧм, косясьлӧм сукмана, коскӧдыс гезйӧн вӧнясьӧм, джуджыд дора немецкӧй офицерскӧй фуражкаа гӧрбыльтчӧм стариклы.
Старик, дед Микайлӧ, кыдзи сійӧс шуисны челядь, вӧлі ыджыд тушаа, гӧрбыльтчыштӧм да омӧлиник.
Сылӧн вӧлі прӧстӧйиника сиктын рисуйтӧм Микӧла-угодниклӧн кодь мелі чужӧм, сӧдз, югыд, челядьлӧн кодь синъяс да шочиник, небыд да дзик эзысь кодь тош.
Сё дӧмаса ыж ку пасьӧ Алексейӧс тубраліг, некутшӧм сьӧкталунтӧг сылысь кокньыдик телӧсӧ лэптіг да бергӧдіг сійӧ дугдывтӧг пыр шензис челядь моз:
— Аттӧ, грекыс кутшӧм, дзикӧдз мортыс косьмӧма!
Мый выйӧдз воӧма,
аттӧ, господьӧй енмӧй, но дзик ӧд шкилет!
И мый сӧмын войнаыс йӧзыскӧд вӧчӧ.
Ай-яй-яй!
Ай-яй-яй!
Осторожнӧ, кыдзи выльӧн на чужӧм кагаӧс, Алексейӧс сійӧ пуктіс дадь вылӧ, кӧртавліс вӧжжиӧн, думайтыштіс, вылыссьыс пӧрччис сукмансӧ, тубраліс да сійӧс пуктіс Алексейлы юр улас.
Сэсся петіс водзӧ, юрсӧ сюйис мешӧкысь вӧчӧм ичӧтик сийӧсӧ, доддясис, гез помъяссӧ сетіс детинкаяслы да шуис: «Но, ен отсӧгӧн!»
И найӧ куимӧн мӧдісны кыскыны дадьсӧ сылысь лым вывті, коді вӧлі сибдӧ сювъясас, крахмал моз дзуртӧ да оз лыбӧд.
15
Водзӧ кык-куим луныс Алексейлӧн вӧліны вӧйӧмаӧсь сук да пӧсь руӧ, кытысь ас гӧгӧрса олӧмсӧ сійӧ аддзис гудыра да вӧтӧн моз.
Збыльторйыс сорласьліс бредовӧй вӧтъяскӧд, и сӧмын дыр кад кольӧм бӧрын нин сылы удайтчис збыль вӧвлӧмторъяссӧ восстановитны сідзи, кыдз найӧ вӧліны.
Пышйӧм деревня оліс нэмӧвӧйся ягын.
Сывны удиттӧм на лымйӧн шебрасьӧм, вылісянь лыскӧн вевттьӧм землянкаясӧс дзик пырсӧ весиг сьӧкыд вӧлі казявны.
Тшыныс наысь пуркйис дзик быттьӧ му письыс.
Луныс, кор татчӧ воис Алексей, вӧлі лӧнь да ульдӧм, тшыныс ниртчис нитш бердас, крукасьліс пуясӧ, и Алексейлы кажитчис, мый тайӧ местаас вӧлӧма ваймысь вӧрса пӧжар.
Став йӧзыс — медсясӧ бабаяс да челядь, да некымын старик, — кор кылісны, мый Микайлӧ вайӧ вӧрысь код тӧдас кытысь татчӧ веськалӧм сӧветскӧй лётчикӧс, Федька висьталӧм серти «дзик шкилет» кодьӧс, петіс встречайтны.
Кор даддя «тройка» мӧдіс тыдыштавлыны пу стволъяс костті, бабаяс кытшалісны сійӧс да, кок гӧгӧр гартчысь челядьӧс шлёпйӧдлігтыр да балябӧжӧдныс йӧткышталӧмӧн татысь ысталігтыр, сідзи стенаӧн и мунісны, кытшалісны дадьсӧ, окайтісны да лыддьӧдлӧмӧн бӧрдісны.
Ставныс найӧ вӧліны киссьӧм паськӧмаӧсь, да ставныс кажитчисны ӧткодь олӧмаӧсь.
Из горъя землянкаясын пуксьӧм саыс на чужӧм вылысь некор эз мынлыв.
Сӧмын мугов чужӧм выланыс волялысь синъяс сертиныс да еджыд пиньяс сертиныс позис торйӧдны ичмоньӧс бабысь.
— Бабаяс, бабаяс, ак, бабаяс!
Но мый ті чукӧртчинныд, но мый?
Театра тайӧ тіянлы?
Спиктакль? — аслас сийӧс вылӧ пельпомъяснас личкигтыр кыссис да скӧраліс Микайлӧ. — Да эн сюйсьӧй ті кокъяс улас, ради бога, йӧй ыжъяс, господьӧй прӧстит!
А йӧз чукӧрын Алексейлы кывмӧн шуалісны:
— Ой, кутшӧм!
Збыльысь, шкилет!
Оз вӧрзьӧдчыв, ловъя-ӧ кӧть?
— Садьтӧм сійӧ...
Мый нӧ тайӧ сыкӧд?
Ой, бабаяс, кутшӧма омӧльтчӧма, кутшӧма омӧльтчӧма!
Сэсся шензьӧмъяс чинісны.
Тайӧ лётчикыслӧн тӧдтӧм, но, тыдалӧ, страшнӧй судьбаыс шӧйӧвоштіс бабаясӧс, да пока даддьыс подземнӧй деревняӧ матыстчигтыр ньӧжйӧникӧн кыссис вӧр дорті, лыбис вензьӧм: код ордын овны Алексейлы?
— Менам землянкаын зэв кос да бур.
Гӧгӧр лыа и воздухыс сӧстӧм...
Пачтор менам, — доказывайтіс ичӧтик тушаа, гӧгрӧс чужӧма, том негрлӧн кодь збоя югъялысь синъеджыдъяса нывбаба.
— ....«Пачтор!»
А оланныд ті кымынӧн?
Ӧти дуксьыс нин сӧмын кулан!..
Микайлӧ, вай ме ордӧ, куим пи менам красноармеец, и ичӧтика пызьтор на эм, ме сылы лепёшки пӧжавны кута.
— Оз, оз тэ ордӧ, ме ордӧ, ме ордын вӧля, олам кыкӧн, местаыс тырмас, лепёшкиястӧ вай ми ордӧ, ӧткодь ӧд сылы, кӧть кӧні сёяс.
Митӧ нин Ксюшакӧд сійӧс дӧзьӧритам, менам и кынтӧм ёді эм и кос тшак эм...
Юкватор сылы, тшака шыд.
— Кысь нин сылы сёйны, кор ӧти кокнас гортйын!
Ме ордӧ, дядя Миша, менам мӧс, йӧвтор эм!
Но дадьсӧ Микайлӧ кыскис аслас землянка дорӧ, коді вӧлі му пиӧ кодйысьӧм деревня шӧрас.
...Алексей помнитӧ: куйлӧ сійӧ муувса ичӧтик, пемыд чомйын; ичӧтика тшынӧдыштігтыр, трачкӧдчиг да ӧгырӧн печласигтыр сотчӧ стенӧ сутшкӧм сартас.
Сысянь паськалысь югыдас нар вывсянь тыдалӧ немецкӧй миннӧй ящикысь вӧчӧм пызан, кодӧс сувтӧдӧма муӧ сюйӧм ляпкыдик столб вылӧ, да сы дорысь тыдалісны пес чуркаяс, кодъяс вӧліны сэн табуреткаяс пыдди; сійӧ аддзӧ пызанлань копыртчӧмӧн пукалысь вӧсньыдик, старука моз пасьтасьӧм сьӧд чышъяна нывбабаӧс — Микайлӧлысь томджык моньсӧ, Варвараӧс, да ассьыс Микайлӧыслысь гежӧдик кудриа дзор юрсӧ.
Алексей куйлӧ визя дӧра тюфяк вылын, кодӧс сюялӧма идзасӧн.
Шебрӧдӧма сійӧс век сійӧ жӧ сё дӧмаса ыж ку пасьӧн.
Пассьыс кылӧ кутшӧмкӧ приятнӧй шома дук, сэтшӧм тӧдса да быд лунъя.
И кӧть телӧыс изйӧн нӧйтӧм бӧрын моз ставыс юкаліс-ёнтіс, а кокъясыс сотчӧмӧн сотчисны, быттьӧкӧ кок лапаяс дінас пуктӧмаӧсь доналӧм кирпичьяс, долыд вӧлі куйлыны со тадзи шоныдінын да лӧнинын, тӧдӧмӧн, мый некод тэнӧ оз вӧрзьӧд, да мый оз ков ни кыссьыны, ни думайтны, ни асьтӧ видзны.
Пельӧсӧ му вылӧ тэчӧм горйысь ловъя слӧйясӧн вольсасис лӧзов тшын, да Алексейлы кажитчӧ, мый абу сӧмын тайӧ тшыныс, но и пызаныс да эзысьӧн серласьӧм юрыс Микайлӧ дедлӧн, коді век мыйӧнкӧ занят да дугдывтӧг мыйкӧ мастеритӧ, и Варялӧн вӧсньыдик фигураыс — ставыс тайӧ расплывайтчӧ, вӧрӧ, нюжласьӧ.
Алексей куньӧ синъяссӧ.
Сьӧд немецкӧй орёла эжӧдӧн кышӧм ӧдзӧсӧд кӧдзыд воздухӧн пӧльыштӧмысь садьмӧм бӧрын синъяссӧ сійӧ восьтӧ бӧр.
Пызан дорын кутшӧмкӧ нывбаба.
Сійӧ пуктӧма пызан вылӧ ичӧтик мешӧк да сы вылын пыр на кутӧ кияссӧ, быттьӧкӧ думайтӧ, босьтны-ӧ сійӧс бӧр, ышлолалӧ да шуалӧ Варваралы:
— Маннӧй тайӧ...
Мирнӧй кадсянь Костюнькалы видзим.
Сылы ӧні оз ков нинӧм... Костюнькаыдлы...
Босьтӧй, олысьныдлы роктор пуӧй.
Тайӧ, рокыс челядьлы, сылы лоӧ буретш...
Сійӧ бергӧдчӧ да аслас шоглунӧн ставныслысь сьӧлӧмъяснысӧ вӧрзьӧдӧм бӧрын ньӧжйӧникӧн мунӧ.
Кодкӧ вайӧ кынтӧм ёді, кодкӧ — гор из вылын пӧжалӧм лепёшкияс, кодъяссянь землянка пытшкын паськалӧ няньлӧн шома, шоныд рутор.
Локтӧны Серёнька да Федька.
Крестьянскӧй степенностьӧн ӧдзӧсӧд пыригӧн Серёнька пӧрччӧ юрсьыс пилоткасӧ, шуӧ: «Видза тіянлы», пызан вылӧ пуктӧ кык пильнӧй сакар тор, кытчӧ сибдӧмаӧсь посньыдик махорка чиръяс да ӧтруб торъяс.
— Мам ыстіс.
Сійӧ, сакарыссӧ, пӧлезнӧ, сёйӧй, — шуӧ сійӧ да лабутнӧя шыасьӧ дед дінӧ: — Бара сотчӧм сикт местаӧ ветлім.
Пӧимсьыс чугун аддзим.
Торъя ёна сотчытӧм кык кӧрт зыр, путӧм чер.
Вайим, сгӧдитчас.
А Федька, вокыс сайысь мыччысьыштлӧмӧн, горша видзӧдӧ би югӧр улын волялысь сакар торъяс вылӧ да гораа кыскышталӧ дульсӧ.
Сӧмын ёна сёрӧнджык нин, став тайӧтор кузя бура думайтӧм мысти, Алексей кужис донъявны вайӧмторъяссӧ, кодъясӧс ваявлісны сылы сиктын, кӧні тайӧ тӧвнас кулісны коймӧд юкӧн гӧгӧр олысьыс тшыглы, кӧні эз вӧв семья, коді эз гуав эськӧ ӧтиӧс, а то и кык покойникӧс.
— Эк, бабаяс, бабаяс, доныс тіянлы, бабаяс, абу!
А? Кывзы, Алёха, шуа — русскӧй бабалы, кывзы, доныс абу.
Сылысь сулалӧ сӧмын сьӧлӧмсӧ вӧрзьӧдны, сійӧ медбӧръяторсӧ сетас, юрсӧ пуктас, бабаыд миян.
А? Абу сідз? — шуаліс Микайлӧ дед, Алексейлы став тайӧ пӧдаркияссӧ примиталігӧн, да бара босьтчыліс кутшӧмкӧ помасьлытӧм удж бердӧ — сийӧс-завод пӧчинитны либӧ вурлыны киссьӧм гынкӧм. — И уджын, Алёха вокӧ, сійӧ, тайӧ бабаыс, миянысь оз кольччы, а то и тю-тю! — видзӧд, и пановтас на мужиктӧ удж вылас!
Сӧмын нывбабалӧн кывйыс тайӧ, ок и кыв!
Гудыртісны, Алёха, тайӧ чӧртлӧн бабаясыс юрӧс менсьым, но дзикӧдз гудыртісны.
Кор Анисьяӧй менам кулі, ме, грешнӧй лов, и мӧвпышті: «<rus>Слава те, господи</rus>, олышта лӧня, спокойнӧя!»
Вот менӧ енмыд и накажитіс.
Миян мужикъяс, кодъяс колины армияӧ босьттӧг, немецъяс дырйи ставныс мунісны партизанӧ, и коли ме аслам ыджыд грекъяс вӧсна бабаяслӧн командирӧн, кыдзи ыж чукӧрын козёл...
Ох-ох-ох!
Тайӧ вӧрса оланінас уна шензьӧдантор аддзыліс Алексей.
Плавниса олысьясӧс фашистъяс кольӧмаӧсь керкаястӧг, эмбуртӧг, инвентартӧг, скӧттӧг, керкапытшкӧсса кӧлуйтӧг, паськӧмтӧг — ставыстӧг, мый вӧлі лӧсьӧдӧма уна поколениеяслӧн уджӧн; йӧзыс ӧні олісны вӧрын, терпитісны гырысь бедствиеяс, быд здук полісны, мый немецъяс найӧс аддзасны; тшыгъялісны, кулалісны, — но колхоз, кодӧс комынӧд воын передовикъяслы воджынся видчӧмъяс да вензьӧмъяс бӧрын муртса удайтчис котыртны, эз киссьы.
Мӧдарӧ, войналӧн ыджыд бедствиеясыс ещӧ на ёнджыка ӧтувтісны йӧзсӧ.
Весиг землянкаяснысӧ кодйисны ӧтвылысь да овмӧдчисны сэтчӧ эз важмоз, коді кытчӧ веськалӧ, а бригадаясӧн.
Председательлысь обязанностьяссӧ, зятьсӧ виӧм бӧрын, босьтіс ас вылас Микайлӧ дед.
Вӧрын сійӧ святӧя соблюдайтіс колхознӧй обычайяс, да ӧні со сыӧн веськӧдлан пещернӧй деревняыс, кодӧс йӧршитӧма вӧрса чащаӧ, бригадаясӧн да звеноясӧн лӧсьӧдчис тулыс кежлӧ.
Тшыгъялысь крестьянкаяс вайисны да общӧй землянкаӧ кисьталісны медбӧръя тусьӧдз ставсӧ, кодлӧн мый коли гортсьыныс пышйӧм бӧрын.
Немецъясысь ас кадӧ вӧрӧ нуӧм мӧсъяслӧн чужӧм куканьяс бӧрся вӧлі лӧсьӧдӧма бур уход.
Йӧз тшыгъялісны, но общественнӧй скӧтӧс эз начкавны.
Олӧмӧн рискуйтӧмӧн, детинкаяс ветлывлісны сотчӧм сиктӧ да пӧжар местаса шомъяс пиысь перъявлісны жарысла лӧзӧдӧм плугъяс.
На пиысь бурджыкъясыслы вӧчавлісны пу воропъяс.
Мешӧк дӧраысь вӧчавлісны сийӧсъяс, медым тулыссяньыс заводитны гӧрны мӧсъясӧн.
Нывбабаясысь котыртӧм бригадаяс нарядъяс серти тыясысь кыйисны чери, и сійӧн деревняыс оліс тӧвбыд.
Кӧть Микайлӧ дед и ропкис «аслас бабаяс» вылӧ да тупкывліс пельсӧ, кор найӧ сы землянкаын панлісны Алексейлы омӧля гӧгӧрвоана хозяйственнӧй делӧяс вӧсна скӧр да кузь зыксьӧм, кӧть мукӧд дырйи аслас фальцетӧн и горзывліс на вылӧ терпениеысь петӧм дед, но сійӧ кужис найӧс донъявны да кывзысьлӧн чӧв олӧмӧн пӧльзуйтчӧмӧн босьтчывліс небесаӧдз лэптывны «нывбаба отродьесӧ»:
— Ӧд тэ видзӧд, Алёха, дона другӧй менам, мый артмис.
Баба — сійӧ нэмыс кыкнан кинас кутчысьӧ кусӧкӧ.
А? Абу сідз?
А мыйла?
Скуп?
Абу сы вӧсна, мый сылы кусӧкыс дона, челядьсӧ ӧд сійӧ вердӧ, семьясӧ, кӧть мый сэні эн шу, сійӧ, бабаыс, нуӧдӧ...
Ӧні видзӧдлы, кутшӧм делӧыс.
Олам ми, ачыд аддзан кыдзи: крӧшкияс лыддям.
Ага, тшыглун!
А сэки, значит, вӧлі тайӧ январын, ми дорӧ друг воисны партизанъяс — да эз миян деревнясаяс, эз, миянсӧ кӧнкӧ, тӧдан, Оленин дорын воюйтӧны, а бокӧвӧйяс, чугункаысь кодъяскӧ.
Ладнӧ.
Локтісны:
«Тшыглы кулам».
И, мый тэ думайтан, мӧд луннас бабаяс налы сумкаясаныс тырыс сӧвтісны.
А асланыссӧ челядьыс тшыгысла пыкталӧмаӧсь, кок йыланыс оз ӧшйыны.
А? Абу сідз?..
Сійӧ ӧд и эм!
Ме кӧ эськӧ вӧлі, шуам, кутшӧмкӧ командир, мыйӧн ми немецъясӧс вӧтлам, чукӧрті эськӧ ассьым медбур войскаӧс, да петкӧді эськӧ водзвылас нывбабаӧс да тшӧкті эськӧ став войскаӧйлы, значит, сы водзын, русскӧй баба водзас, маршируйтны да честь сетны сылы!..
Тайӧ пӧрысь морт больгӧм улас Алексей чӧскыда вуграліс.
Корсюрӧ, стариклысь кывзігӧн, сылы окота лолывліс гимнастёрка зепсьыс перйывны нывлысь письмӧяссӧ, фотографиясӧ да петкӧдлыны сылы, да кисӧ лэптывны эз вермы, сэтшӧм сійӧ вӧлі слаб.
Но, кор Микайлӧ дед босьтчывліс ошкыны ассьыс нывбабаяссӧ, Алексейлы кажитчис, мый тайӧ письмӧясыслысь шоныдсӧ сійӧ кылӧ гимнастёрка ной пырыс.
Сэн жӧ, пызан дорас, сідз жӧ кутшӧмкӧ уджӧн век занят, рытъясын ноксис Микайлӧ дедлӧн пельк да чӧв олысь моньыс.
Первойсӧ Алексей сійӧс чайтіс старукаӧн, дедлысь гӧтырӧн, но сэсся казяліс, мый сылы абу унджык кызь-кызь кык арысь, мый сійӧ вӧсньыдик, стройнӧй, мича, да мый, Алексей вылӧ полӧмӧн да тӧждысьӧмӧн видзӧдігӧн, сійӧ сьӧкыда ышловзьӧ, быттьӧкӧ ньылалӧ горш вылас пуксьӧм кутшӧмкӧ гӧрӧд.
Мукӧд дырйи войясӧ, кор куслывліс сартас да тшына пемыд землянкаын заводитліс чиргыны сверчок, кодӧс Микайлӧ дед случайнӧ аддзис сотчӧм деревня местаысь да, шомӧдз сотчӧм пӧсудакӧд ӧтлаын, «ловъя дук могысь» кепысяс вайис татчӧ, Алексейлы кажитчис, мый сійӧ кылӧ, быттьӧкӧ кодкӧ, йӧзысь дзебсьӧмӧн да юрлӧссӧ пиньнас курччӧмӧн, нар вылын ньӧжйӧник бӧрдӧ.
16
Микайлӧ дед ордын гӧститан коймӧд лунӧ асывнас Алексейлы старик шуис решительнӧя:
— Тойӧссьӧмыд тэ, Алёха, — беда: быттьӧкӧ навознӧй жук.
А гыжъясьны тэныд сьӧкыд.
Вот мый, пывсян ме тэныд вӧча.
Мый?
Ага...
Пывсян.
Мыськала тэнӧ, лыястӧ небзьӧдышта.
Сійӧ, пывсяныс, тэныд татшӧм сьӧкыд туй бӧрад, вывті лӧсьыд.
Мый?
Абу сідз?
И сійӧ босьтчис вӧчны пывсян.
Пельӧсын сулалысь горсӧ сійӧ ломтіс сэтшӧма, мый горъяс шумӧн кутісны потласьны изъясыс.
Кӧнкӧ ывлаын сідз жӧ ломтысис бипур, да сэні, кыдзи висьталісны Алексейлы, доналіс ыджыд из.
Важ пельсаӧ Варя ваяліс ва.
Джоджӧ вольсалісны зарни рӧма идзас.
Сэсся Микайлӧ дед пӧрччысис, кольччис улыс гач кежсьыс, пу дозйӧ тэрыба вӧчис кунва, рӧгӧзаысь вӧчис мочала.
А кор землянкаын лои сэтшӧм жар, мый пӧтӧлӧксьыс кутісны виявны сьӧкыд, кӧдзыд войтъяс, старик котӧртліс ывлаӧ, кӧрт лист вылын сэтысь пыртіс гӧрдӧдз доналӧм изсӧ да лэдзис сійӧс пельсаӧ.
Быдса кымӧрӧн пӧтӧлӧклань чепӧсйис ру.
Нинӧм эз кут тыдавны, и Алексей кыліс,мый стариклӧн пельк киясыс сійӧс пӧрччӧдӧны.
Айкаыслы отсасис Варя.
Жарысла сійӧ пӧрччӧма ватниксӧ да юрсьыс чышъянсӧ.
Сьӧкыд кузь кӧсаясыс, кодъясӧс розьӧсь чышъян увсьыс сьӧкыд вӧлі казявны, ӧні вӧлі разьсьӧмаӧсь да усьӧмаӧсь пельпомъяс вылас.
И ставнас сійӧ, омӧльтчӧма да гырысь синъяса, вӧсньыдик, енлы кевмысь старукаысь кыдзкӧ виччысьтӧг пӧрис том нылӧ.
Тайӧ вежсьӧмыс лои сэтшӧм виччысьтӧм, мый Алексей, коді первойсӧ сы вылӧ эз видзӧдлы, ӧні весиг яндысис аслас пасьтӧмлунысь.
— Крепитчы, Алёха!
Но, другӧ, крепитчы, сэтшӧм нин миян тэкӧд, значит, делӧыс!
Кывлін, Финляндияын, шуӧны, мужикъяс и бабаяс пыр ӧтлаын пывсьӧны-мыссьӧны?
Мый, абу сідз?
Гашкӧ и сӧрӧм.
А сійӧ, Варькаыссӧ, ӧні, значит, кыдз быттьӧ ранитчӧм боец дінын медицинскӧй сестра.
Да.
И сыысь яндысьны оз шогмы...
Кут сійӧс, ме дӧрӧмсӧ пӧрчча,
аддзан, кыдзи сійӧ пӧжсьӧма, сідзи и нёйдӧ!
И ӧні том нывбабалӧн гырысь да пемыд синъясысь Алексей аддзис ёна повзьӧм.
Катастрофа бӧрын, мӧвкъялысь ру пырыс сійӧ медводдзаысь аддзис ассьыс телӧсӧ.
Зарни идзас вылын куйліс лыяссӧ мугӧм рӧма кучикӧн зэлӧдӧм морт, кодлӧн пидзӧс чӧланъясыс чурвидзисны шаръясӧн, тазйыс лоӧма гӧгрӧс да ёсь, кынӧмсӧ дзикӧдз нюкыр кыскӧма, ордлыясыс гирвидзӧны.
Старик ноксис кунва тыра пу шайка дорын.
А кор сійӧ кӧтӧдіс мочалкасӧ выя кодь руд жидкостьӧн да вайӧдіс сійӧс Алексей весьтӧ да жар ру пырыс видзӧдліс сы вылӧ, мочалкаа киыс воздухас сідзи и кынмис.
— Аттӧ бедаӧй!..
Сурьёзнӧй тэнад делӧыд, Алёха вок!
А? Сурьёзнӧй, шуа.
Немецъяссьыдтӧ тэ, вокӧ, значит, кыссин, а эсійӧсьыс, кӧсӧйсьыс...
И друг уськӧдчис бӧрладорсяньыс Алексейӧс кутысь Варя вылӧ.
— А тэ мый пасьтӧм морт вылас синъястӧ паськӧдін, страмница!
Мый вомдоръястӧ курччалан?
Ук, ставныд ті, бабаяс — катша рӧд!
А тэ, Алексей, эн думайт, эн думайт некутшӧм омӧльтор йылысь.
Да ми, вокӧ, тэнӧ сылы, кӧсӧйыслы, нинӧм вылӧ ог сетӧй.
Митӧ нин тэнӧ, значит, кок йылад сувтӧдам, бурдӧдам, тайӧтӧ нин мӧдног оз вермы лоны!..
Эн пов!
Сійӧ пелька да видзчысьӧмӧн, ичӧтӧс моз, мыськаліс Алексейӧс кунваӧн, бергӧдліс, киськавліс пӧсь ваӧн, бара зыраліс да зыраліс сэтшӧм сьӧлӧмсьыс, мый лы мылькъяс кузя вильсъялысь сылӧн киясыс регыд кутісны дзуртны.
Варя сылы отсасис чӧв олігтыр.
Но прӧста сы вылӧ горзіс старик.
Сійӧ эз видзӧд чурвидзысь лыяса тайӧ страшнӧй телӧ вылас, коді вынтӧг ӧшаліс сы кияс вылын.
Сійӧ зілис видзӧдны бокӧ, а кор ру пырыс век жӧ сылы син улас веськавліс Алексейлӧн киыс либӧ кокыс, нывбаба синъясын ыпнитлывліс вывті ыджыд повзьӧм.
Сылы кутліс кажитчыны, мый тайӧ — абу сылы тӧдтӧм морт, код тӧдас кытысь найӧ семьяӧ веськалӧм лётчик, а сылӧн Мишаыс, мый эз тайӧс, виччысьтӧм гӧстьсӧ, а сылысь верӧссӧ, кодкӧд Варя оліс сӧмын ӧти тулыс, гырысь беринъяса, синкымъястӧм сӧдз чужӧма, вына кияса том зонмӧс, немецъяс воштісны та выйӧдзыс да мый тайӧ сылысь, Мишалысь, вынтӧм, мукӧд дырйи кулӧмаӧн кажитчысь телӧсӧ кутӧны ӧні сылӧн киясыс.
И сылы лолі страшнӧ, весиг заводитліс бергӧдчыны юрыс, да, сӧмын вомдорсӧ курччалӧмӧн, кутліс сійӧ асьсӧ обморокӧ усьӧмысь...
... А сэсся Алексей, Микайлӧ дедлӧн кузяла и вомлӧсӧн дӧмлӧм, но сӧстӧм да небыд кузь дӧрӧма, куйліс аслас визя тюфяк вылын, став телӧас свежесть да бодрость кылӧмӧн.
Пывсян бӧрын, кор тшынлы петӧм вылӧ горвесьтса пӧтӧлӧкӧ вӧчӧм розьӧд руыс петыштіс, Варя юкталіс сійӧс тшын дука пувъя чайӧн.
Алексей юис тайӧс кык сакар торйӧн, кодъясӧс вайисны челядь да еджыд сюмӧд тор вылӧ посньыдика жугліс Варя.
Сэсся сійӧ медводдзаысь унмовсис чорыда, вӧтъяс аддзывтӧг.
Садьмӧдіс сійӧс гора сёрни.
Землянкаын вӧлі пӧшти пемыд, сартасыс муртса чискыштіс.
Тайӧ тшына пемыдас кыліс Микайлӧ дедлӧн резкӧй тенорыс:
— Нывбаба вежӧр, кӧн тэнад мывкыдыд?
Мортыс дас ӧти лун вомас шыдӧс тусь абу босьтлӧма, а тэ крута пуӧм кольк...
Да тэнад тайӧ крута пуӧм колькъясыд — сылы смерть!.. — Друг гӧлӧсыс дедлӧн лои корана: — Сылы ӧні эськӧ оз кольк ков, сылы эськӧ ӧні, тӧдан мый, Василиса, сылы эськӧ ӧні курӧг яя шыдтор паньыштны!
О! Со мый сылы колӧ.
Тайӧ эськӧ сійӧс пыр жӧ олӧмӧ бӧр бергӧдіс.
Вот Партизаночкатӧ эськӧ тэнсьыд, а?..
Но Микайлӧ дедлысь висьталӧмсӧ чуймӧмӧн торкис старукалӧн резкӧй да неприятнӧй гӧлӧс:
— Ог сет!
Ог сет и ог сет, и эн кор, тэ пӧрысь чӧрт.
Мӧвпыштӧма!
И сёрнитны та йылысь эн лысьт.
Медым ме Партизаночкаӧс ассьым...
Шыдтор паньыштны...
Шыдтор!
И сытӧг нин со мыйта вайӧма, дзик быттьӧ свадьба вылӧ!
Тожӧ мӧвпыштӧма!
— Эк, Василиса, яндысьны колӧ тэныд, Василиса, татшӧм бабьей кывъяссьыд, — кыліс стариклӧн взволнованнӧй тенорыс. — Аслад кыкӧнӧсь фронт вылын, и та мында тэнад вежӧрыд оз гӧгӧрво!
Мортыс, позьӧ шуны, ми ради дзикӧдз калекаӧ пӧрӧма, вир кисьтіс...
— Оз ков меным сылӧн вирыс.
Ме вӧсна менам аслам кисьтӧны.
И эн кор, шуӧма — ог сет, и ог сет.
Старукалӧн сьӧд силуэтыс муніс ӧдзӧс дорӧ, и воссьӧм ӧдзӧсӧдыс сявкнитіс тувсов лунлӧн сэтшӧм яръюгыд визь, мый Алексей дзик тӧдлытӧг куньтыртіс синсӧ да ойӧстіс, ружтіс.
Старик уськӧдчис сы дінӧ:
— Ой, тэ, вӧлӧмкӧ, он узь, Алёха?
А? Ой, кывлін сёрнисӧ?
Кывлін?
Толькӧ тэ, Алёха, эн дивит, эн дивит, другӧ, кывъяссӧ сылысь.
Кывъясыс кыш кодьӧсь, а сьӧвмӧсыс сы пытшкын бур.
Чайтан, курӧгсӧ сійӧ тэныд жалитіс?
Эз, Алёха, эз!
Ставнас налысь семьясӧ — а семьяыс вӧлі зэв ыджыд, душ дас — немец бырӧдіс.
Полковник сылӧн ыджыд пиыс.
Вот тӧдмалӧмаӧсь, мый полковниклӧн семья, и ставнысӧ, тайӧ Василисасьыс кындзи, ӧти часӧ ровӧ.
Овмӧссӧ сылысь ставнас жугӧдісны.
Ок ыджыд шоглун — сы арлыдын рӧдвужтӧг кольны!
Став овмӧссьыс сылӧн коли, значит, ӧти курӧг.
Мудер курӧг, Алёха,
первой неделяс на немецъяс куталісны став курӧг-уткасӧ, немецыдлы пӧткаыд — медся чӧсмасянтор.
Век — «Кура, матка, кура!»
Но, а тайӧ спаситчис.
Но, прӧстӧ артист, а абу курӧг!
Вӧвлі, немец пырас дворӧ, а сійӧ тювкнитас вышка вылӧ да пукалӧ сэні, быттьӧкӧ сійӧ и абу.
А ас морт пырас — нинӧм, гуляйтӧ.
Бесыс тӧдас, кыдзи сійӧ вӧлі тӧдмалӧ.
И коли сійӧ, тайӧ курӧгыс, миян став деревня пасьта ӧтнас да вот мудерлуныс вӧсна ми сійӧс и шуим Партизанкаӧн.
Мересьев вуграліс восьса синъясӧн.
Тадзсӧ сійӧ велаліс вӧрын.
Сылӧн чӧв олӧмыс, тыдалӧ, Микайлӧ дедӧс беспокоитіс.
Землянкаын мыйкӧ ноксьыштӧм да пызан дорын мыйкӧ вӧчыштӧм бӧрын сійӧ бара бергӧдчис тайӧ сёрниас:
— Эн дивит, Алёха, бабасӧ!
Тэ, муса друг, сійӧтор гӧгӧрво: вӧлі сійӧ, кыдз ыджыд вӧрын пӧрысь кыдз пу, сылы некодарсянь тӧв эз инмыв, а ӧні чурвидзӧ, кыдзи вӧр пӧрӧданінын сісьмӧм мыр, и ӧти гажӧдысь сылӧн — тайӧ курӧгыс.
Мый нӧ чӧв олан, али унмовсин?..
Но, узьышт нӧ, узьышт.
Алексей узис и эз узь.
Сійӧ куйліс полушубок улын, кысянь ӧвтіс сылы шома нянь дукӧн, важ крестьянскӧй оланін дукӧн, кыліс сверчоклысь ланьтӧдана чиркӧмсӧ, да эз вӧв окота сылы вӧрзьӧдыштны весиг чуньяссӧ.
Вӧлі кажитчӧ, мый сылӧн телӧыс лыястӧм, тэчӧма сэтчӧ шоныд вата, кӧні толчокъясӧн пульсируйтӧ вир.
Жуглассьӧм, пыктӧм кокъясыс быттьӧкӧ сотчисны, найӧс пытшкӧссяньыс юклӧдліс кутшӧмкӧ сьӧкыд дой, и выныс эз вӧв ни бергӧдчыны, ни вӧрзьӧдчыштны.
Тайӧ джынвыйӧ узигас землянкаса олӧмсӧ Алексей вежӧртіс кусӧкъясӧн, быттьӧкӧ тайӧ эз вӧв збыль олӧм, а сы водзын экран вылын ӧти бӧрся мӧд котӧртісны мӧда-мӧдкӧд йитчытӧм, необыкновеннӧй серпасъяс.
Вӧлі тулыс.
Пышйӧм сикт ас вывтіыс нуис медся сьӧкыд лунъяссӧ.
Сёйисны медбӧръя колясъяснысӧ сійӧ сёянторъяслысь, кодъясӧс удитлісны ас кадӧ дзеблавны муӧ да кодъясӧс ӧні сотчӧм сикт местаысь войясын гусьӧн кодйылісны мусьыс да ваялісны вӧрӧ.
Му сыліс.
Тэрмасьӧмӧн кодйӧм землянкаяс «бӧрдісны», да сэтчӧ мӧдіс воны ва.
Деревняысь рытыввылынджык Оленинскӧй вӧръясын партизанитысь да войдӧр коркӧ да коркӧ войясын муувса деревняӧ кӧть, ӧткӧн волывлысь мужикъяс лоины ӧні орӧдӧмаӧсь фронт линияӧн.
Насянь некутшӧм юӧр эз вӧв.
Выль шоглун водіс и сытӧг нин мучитчӧм нывбабаяс пельпомъяс вылӧ.
А сэні тулыс, сылӧ лым, да колӧ думайтны кӧдза йылысь, градъяс йылысь.
Бабаяс шӧйтісны тӧждысьысьӧсь, скӧрӧсь.
Микайлӧ дед землянкаын на костын век ӧтарӧ пансьывлісны зыксьӧмъяс, мӧда-мӧдӧс видӧмъяс, дзик став ӧбидаяс, важъясӧс и выльясӧс, збыль вӧвлӧмъясӧс и лӧсьӧдлӧмъясӧс, лыддьӧдлӧмӧн.
Мукӧд дырйи тані лыблывліс страшнӧй ызгӧм, но сулалӧ вӧлі мудер дедлы нывбабаяслӧн ызгӧм-зыксьӧмӧ сюйыштны овмӧс кузя кутшӧмкӧ мӧвптор — сы йылысь, абу-ӧ пӧ кад ыстыны ходокъясӧс сотчӧм сикт дорӧ видзӧдлыны, гашкӧ сыліс нин муыс, либӧ тӧдмавны, туяна-ӧ тӧлыс васӧд му дука кӧйдысъяс тӧлӧдӧм вылӧ, — и пыр жӧ лӧньлісны тайӧ зыксьӧмъясыс.
Ӧтчыд лунын дед локтіс довольнӧй да тӧждысьысь.
Сійӧ вайис веж турунтор да, чорзьӧм кипыдӧс вылас пуктӧмӧн, петкӧдліс Алексейлы:
— Аддзылін?
Ме му вылысь тайӧс.
Муыс сылӧ, а сю ӧзимыс, ен сыкӧд, буриник.
Лым таво уна на.
Ме видзӧді.
Яровӧй кӧдзаяс кӧ нуӧдны ог вермӧй, ӧзим — и сійӧ нянь кусӧк сетас.
Муна, бабаяслы мыччӧдла, мед, коньӧръяс, этша радлыштӧны!
Быттьӧкӧ тулысын чавкан чукӧр, землянка дорын шум лэптісны, горзісны бабаяс: му вылысь вайӧм веж турунторйыс садьмӧдіс на пиын выль надея.
А рытнас Микайлӧ дед ниртіс кияссӧ:
— Ӧд и ничево решитісны менам кузь юрсиа министеръясыд.
А, Алёха?
Ӧти бригада, значит, увтасінъяссӧ, кыті гӧрнысӧ сьӧкыдджык, гӧрӧ мӧсъясӧн.
Да уна-ӧ нӧ гӧран: ӧд миян стадаысь ставыс квайт мӧс и коли!
Мӧд бригадалы муыс — вывтасінысьджык, косджыкинысь, — сійӧс кӧрт зырйӧн да коканӧн.
И нинӧм — градъястӧ ӧд сійӧн жӧ гӧрам, артмӧ.
Но, а коймӧдыс мыльк йылын, сэні лыа, картупель улӧ, значит, мусӧ дасьтам, тайӧяслы дзик кокни, сэні челядьӧс заставитам копайтны зыръясӧн да нывбабаясӧс, кодъяс слабджыкӧсь.
А сэні, видзӧдан да, и отсӧг лоӧ миянлы правительствосянь, значит.
Но, а оз кӧ ло, бара жӧ абу беда.
Сэк нин ми асьным кыдзкӧ-мыйкӧ справитчам, кӧдзтӧг муяс ог кольӧй.
Пасибӧ, немецъясӧс татысь вӧтлісны, а ӧні мӧдӧдчас олӧмыд.
Народ миян винёв, любӧй сьӧкыдторкӧд справитчас.
Сійӧ дыр эз вермы унмовсьны, бергаліс идзас вылын, ружтіс, гыжъясис, ышлолаліс: «О, господьӧй, енмӧй!» — некымынысь чеччыліс нар вылысь, матыстчыліс ва тыра ведра дорӧ, гирӧдчис кӧшӧн, да кылӧ вӧлі, кыдзи сійӧ гораа, быттьӧкӧ пӧсялӧм вӧв, горша ньылалӧ-юӧ.
Медбӧрын сійӧ эз вермы кутчысьны, ӧзтіс сартас, малалыштіс восьса синъясӧн куйлысь джынвыйӧ узьысь Алексейӧс.
— Узян, Алёха?
А ме вот век думайта.
А? Гӧгӧрвоан, век вот думайта.
Эм миян деревняын важ местаын площадь вылын дуб.
Сійӧс во комын сайын, буретш николаевскӧй война дырйи, чардбиӧн жугӧдіс да йылыс тӧвзис муӧ.
Да, а сійӧ ён, дубйыссӧ, вужйыс сылӧн крепыд, сокыс уна.
Вылӧ быдмыны сылы ход эз ло, кутіс быдмыны боквыв, и ӧні, видзӧдтӧ, кутшӧм шапка лоӧма бара...
Сідз жӧ и миян Плавниным.
Медтыкӧ миянлы шондіыс сетіс югыдсӧ да муыс чужтіс, да рӧднӧй властьным миян вӧлі, а ми, Алёха вок, во витӧн бурдӧдчам, стрӧитчам.
Винёлӧсь.
Ок-ок-ок, будь здоров!
Да нӧшта — медым эськӧ войнаыс регыдджык помасис!
Жугӧдны эськӧ найӧс, да и удж бердӧ ставнымлы, значит, ӧтвылысь, мирӧн!
А, кыдз думайтан?
Тайӧ войнас Алексейлы лои сьӧкыд.
Дедлӧн пывсяныс пыркнитіс сылысь организмсӧ, петкӧдіс сійӧс ньӧжйӧник кусан состояниесьыс.
Сійӧ ещӧ вӧвлытӧм на вынӧн дзик пыр кыліс и истощитчӧм, и немортнога мудзӧм, и кокъяслысь висьӧмсӧ.
Джынвыйӧ ас садя, сійӧ пессис тюфяк вылын, ойзіс, мурчкис пиньяссӧ, кодӧскӧ чуксаліс, кодкӧдкӧ видчис, мыйкӧ требуйтіс.
Кокъяссӧ уліас сюркнялӧмӧн да гажтӧм, гӧгрӧс гырысь синъяснас шогпырысь видзӧдігмоз войбыд сы дорын пукаліс Варвара.
Сійӧ пуктывліс Алексейлы то юр вылас, то морӧс вылас кӧдзыд ваӧн кӧтӧдӧм рузум, лӧсьӧдавліс сы вылысь полушубоксӧ, кодӧс Алексей вылыссьыс ӧтарӧ шыбитліс, да думайтіс аслас ылын ветлӧдлысь, война бушколӧн код тӧдас кӧні новлӧдлантор йывсьыс.
Югдӧмкӧд тшӧтш чеччис старик.
Видзӧдліс ланьтӧм да вугралысь нин Алексей вылӧ, шӧпкӧдчыштіс Варякӧд да кутіс мӧдӧдчыны туйӧ.
Валегияс вылӧ сійӧ зэвтіс автомобильнӧй камераысь ас вӧчӧм ыджыд калошъяс, сукман вывтіыс вӧнясис нинысь вӧчӧм гезторйӧн, босьтіс туся пуысь волявмӧн шыльӧдӧм бедьсӧ, коді век вӧвлі сыкӧд быд ылі туйын.
Сійӧ муніс Алексейлы кыв ни джын шутӧг.
17
Мересьев вӧлі сэтшӧм выйын, мый весиг эз казяв кӧзяиныслысь мунӧмсӧ.
Мӧд лунас лунтыр сійӧ вӧлі садьтӧм да садьӧ воис сӧмын коймӧд лунас, кор шондіыс вӧлі вылын нин да пӧтӧлӧкса задвижнӧй ӧшинь пыр землянка вомӧн, Алексей кокъяс дорӧдз, нюжаліс шонді югӧръясысь артмӧм югыд сюръя, коді писькӧдіс слӧйӧсь, лӧз тшынсӧ, но землянка пытшкӧсса пемыдсӧ сійӧ эз разӧд, а мӧдарӧ, нӧшта ёнджыка сукмӧдіс.
Землянкаын некод эз вӧв.
Вылісянь ӧдзӧс пыр кыліс Варялӧн лӧнь, чирӧмкодь гӧлӧсыс.
Тыдалӧ, займитчӧма кутшӧмкӧ уджӧн да сійӧ сьылӧ важ, тайӧ вӧръясаинын зэв паськыда тӧдса сьыланкыв.
Тайӧ сьыланкывйыс вӧлі ӧтка, шогсьысь пелысь пу йылысь, коді мечтайтӧ сы йылысь, кыдзи эськӧ воӧдчыны сылы дуб дінӧ, коді сідзжӧ сулалӧ ӧтнас сысянь кытӧнкӧ бокын.
Алексейлы не ӧтчыдысь тайӧ сьыланкывсӧ удайтчыліс кывлыны и войдӧр.
Сійӧс сьывлывлісны нывъяс, кодъяс гажа чукӧрӧн волывлісны рӧвняйтны да весавны аэродром.
Ньӧжмыд, нор мотивыс сылы вӧлі кажитчӧ.
Но войдӧрсӧ сійӧ мыйлакӧ эз думыштчыв сьыланкывлӧн кывъяс вылас, да боевӧй олӧмын ноксигӧн найӧ исковтлісны сознание бокӧдыс.
А вот ӧні тайӧ гырысь синъяса том нывбаба вомысь найӧ петлісны чувствоӧн сэтшӧм тырӧсь да сы мында наын вӧлі ыджыд да абу песняса, а збыль олӧмса шоглуныс, мый Алексей сьӧлӧмнас пыр жӧ кыліс мелодияыслысь джуджтасӧ да гӧгӧрвоис, кыдзи Варя — пелысь пу шогсьӧ аслас дуб йылысь.
<rus>— ...Но нельзя рябине</rus>
<rus>К дубу перебраться,</rus>
<rus>Видно, сиротине</rus>
<rus>Век одной качаться</rus>... —
сьыліс сійӧ и гӧлӧсас сылӧн збыльысь кыліс синва, а кор дугдіс кывны тайӧ гӧлӧсыс, Алексей представитіс, кыдзи пукалӧ сійӧ ӧні кӧнкӧ сэні, тувсов шондіӧн югдӧдӧм пуяс улын да сылӧн шогсьысь гӧгрӧс синъясыс тырӧмаӧсь синваӧн.
Сійӧ ачыс кыліс, мый сылӧн горшыс гӧрддзасис, сылы окота лои видзӧдлыны, эз лыддьыны, а буретш видзӧдлыны важ, наизусть велӧдӧм сійӧ письмӧясыс вылӧ, кодъяс куйлісны сылӧн гимнастёрка зептас, видзӧдлыны луг вылын пукалысь вӧсньыдик нывлӧн фотография вылӧ.
Сійӧ вӧрзьӧдчыштіс, медым судзӧдчыны гимнастёркаӧдзыс, но киыс вынтӧма уси тюфяк вылӧ.
Бара ставыс воши унапӧлӧс рӧма кытшъяса пемыдӧ.
Сэсся тайӧ пемыдас, коді лӧня кышӧдчис кутшӧмкӧ ёсь шыясӧн, сійӧ кыліс кык гӧлӧс — Варенькалысь да кутшӧмкӧ мӧд, пӧрысь, сідзжӧ тӧдса нывбабалысь.
Сёрнитісны шӧпкӧмӧн:
— Оз сёй?
— Эн тӧлкуйт!..
Сідз, ичӧтика тӧрыт лепёшкияс нямлялыштіс, и сійӧс восӧдіс.
Тайӧ ӧмӧй сёйӧм?
Пӧвтор вот ичӧтикаӧн юыштӧ.
Сетлывлам.
— А ме со, видзӧд, шыдтор вайышті...
Гашкӧ, сёйыштас ичӧтика шыдторсӧ.
— Тётя Василиса! — горӧдіс Варя. — Неужели...
— Но, дерт жӧ, курӧг яя, мый шӧйӧвошин?
Нинӧм шензянаыс абу.
Чукӧстлы сійӧс, садьмӧд, гашкӧ, сёйыштас.
Алексей, коді унйылысь моз кыліс тайӧс ставсӧ, эз на удит восьтыны синъяссӧ, Варя крута, радпырысь вӧрзьӧдіс сійӧс:
— Лексей Петрович, Лексей Петрович, садьмӧдчы!..
Василиса баб тэныд курӧг яя шыд вайис!
Садьмӧдчы, шуа!
Стенӧ сутшкӧм сартас сотчис трачкӧдчигтыр.
Тшынӧн тырыштӧм слабиник югыдысь Алексей аддзис гӧрбыльтчыштӧм, ичӧтик, кузь ныра, чукыръяса, скӧр чужӧма старукаӧс.
Сійӧ ноксис пызан вылын сулалысь ыджыд ёкмыль дінын, разис дӧрасӧ, сэсся важ шушун, сэсся бумага, и сэні тыдовтчис ичӧтик чугун, да сэсянь землянка пытшкын ӧвтыштіс сэтшӧм чӧскыд да госа курӧг яя шыд кӧрӧн, мый тыртӧм желудокысь Алексей кыліс судорога.
Василиса баблӧн чукырӧсь чужӧм вылысь эз быр суров да скӧр выражение.
— Вайи со, эн брезгуйтӧй, сёйӧй на здоровье,
гашкӧ, ен сетас, пӧльза лоӧ.
И Алексейлы тӧдвылас усис баб семьялӧн шог историяыс, тешкодь прозвище <rus>«Партизаночка»</rus> новлӧдлысь курӧг йылысь висьтыс, да ставыс — и баб, и Варька, и пызан вылын чӧскыда руалысь пӧрт — вевттьысис гудыр синваӧн, код пыр помтӧм жальлунӧн сы вылӧ видзӧдісны старукалӧн стрӧг синъясыс.
— Аттьӧ, бабушка, — сӧмын и кужис шуны Алексей, кор старуха мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
И ӧдзӧс дорысь нин кыліс:
— Нинӧм вылӧ.
Мыйысь сэні аттьӧавнысӧ?
Менам ӧд воюйтӧны жӧ.
Гашкӧ, и налы кодкӧ шыдтор сетас.
Сёйӧй на здоровье.
Бурдӧдчӧй.
— Бабушка, бабушка! — Алексей нетшыштчис сылань, но Варенькалӧн киясыс кутісны сійӧс да бӧр водтӧдісны тюфяк вылӧ.
— А ті куйлӧй, куйлӧй!
Сёйыштӧй лучше шыдторсӧ, — тарелка пыдди сійӧ мыччис сылы немецкӧй салдатскӧй пӧртлысь важ алюминиевӧй вевтсӧ, кытысь ӧвтіс чӧскыд, пӧсь руӧн, да, сійӧс матыстӧм бӧрын, бергӧдчис бокӧ, тыдалӧ, сы могысь, медым дзебны сӧдзтысьысь синвасӧ. — Сёйӧй, со, сёйӧй!
— А кӧні Микайлӧ дед?
— Муніс сійӧ...
Могӧн муніс, район корсьны.
Регыдсӧ оз лок.
А ті сёйӧй, сёйӧй со.
И дзик чужӧм дінсьыс Алексей аддзис ыджыд, каднас сьӧдасьӧм, йирӧм доръяса пу пань, коді вӧлі тыр сӧдз бульонӧн.
Дзик первойя паньтыръясыскӧд тшӧтш сылӧн воссис зверлӧн кодь аппетит — желудокас весиг кыліс дой, спазма, но сійӧ сёйис сӧмын дас пань тыр да небыд, еджыд курӧг яйлысь кымынкӧ си.
Кӧть желудокыс вывті ёна требуйтіс ещӧ и ещӧ, Алексей решительнӧя вештыштіс сёянсӧ, тӧдӧмӧн, мый татшӧм положениеын сылы лишнӧйджыка сёйӧм вермас лоны ядӧн.
Баблӧн шыдторйыс вӧлі чудодейственнӧй.
Сёйӧм бӧрас Алексей унмовсис, эз вош вежӧрсьыс, а именнӧ унмовсис — чорыд, бурдана унмӧн.
Садьмис, сёйыштіс да бара унмовсис, да нинӧм — ни горлӧн тшыныс, ни бабаяслӧн сёрниыс, ни Варя кияслӧн инмӧдчывлӧмыс — Варя инмӧдчывліс полӧмӧн, абу-ӧ Алексейыс кулӧма, да кадысь-кадӧ копыртчывліс, кывзіс, тіпкӧ-ӧ сылӧн сьӧлӧмыс, — нинӧм эз вермыв сійӧс садьмӧдны.
Сійӧ вӧлі ловъя, лолаліс рӧвнӧя, пыдісянь.
Сійӧ узис лун помсӧ, войсӧ да водзӧ узис сідз, мый кажитчис, мирас абу сэтшӧм вын, коді вермис эськӧ дзугны сылысь унсӧ.
Но вот асывводзын кӧнкӧ зэв ылын кыліс вӧрсӧ тыртысь мукӧд шумъяс пиын нинӧмӧн торъявтӧм, ыліса, ӧткодя жургысь шы.
Алексей пыркнитчис да, ставнас зэвтчӧмӧн, юрлӧс вывсьыс лэптіс юрсӧ.
Кутшӧмкӧ дикӧй, нинӧмӧн пӧдтыны позьтӧм радлан чувство кыптіс сы пытшкын.
Сійӧ кынмис места вылас, югъялісны синъясыс.
Горйын трачкӧдчисны кӧдзалысь изъяс, дышиника чиргис вой чӧжӧн мудзӧм сверчок, кыліс, кыдзи землянка весьтын спокойнӧя да рӧвнӧя шувгӧны пӧрысь пожӧмъяс да весиг кыдзи барабанитӧ землянкаӧ пыранінын тувсовъя сьӧкыд войт.
Но тайӧ став пырыс кыліс рӧвнӧй жургӧм.
Алексей тӧдмаліс, мый тайӧ жургӧ «Ушкалӧн», «У‒2» самолётлӧн моторыс.
Шыыс то матысмыліс да содліс, — то кывліс ньӧжйӧджык, но эз вошлыв.
Алексей тшӧкмуні.
Вӧлі бура гӧгӧрвоана, мый самолёт кӧнкӧ матын, мый сійӧ кытшлалӧ вӧр весьтті, то ли мыйкӧ аддзыны зільӧ, то ли корсьысьӧ пуксян места.
— Варя! Варя! — гырддзаяс вылас кыпӧдчыны зілигтыр горӧдіс Алексей.
Варя эз вӧв.
Ывлаын кылісны нывбабаяслӧн шызьӧм гӧлӧсъяс, котӧртысьяслӧн тэрыб воськовъяс.
Сэні мыйкӧ лоӧма.
Здук кежлӧ воссис землянкалӧн ӧдзӧсыс, сэні мыччысис Федькалӧн сера чужӧмыс.
— Тётя Варя!
Тётя Варя! — чукӧстіс детинка, сэсся тэрыба содтіс: — Лэбӧ...
Кытшлалӧ...
Ми весьтті кытшлалӧ...
Алексей эз вевъяв весиг мыйкӧ юавны, Федькалӧн юрыс ӧдзӧс сайӧ тупкысис бӧр.
Алексей выныштчис да пуксис.
Став телӧнас сійӧ кыліс, кыдзи йӧктӧ сьӧлӧмыс, кыдзи тэрыба пульсируйтӧ, кӧсичаас да висьысь кокъясас кучкалӧ вирыс.
Сійӧ лыддис самолётлысь вӧчалан кытшъяссӧ, лыддис ӧтиӧс, мӧдӧс, коймӧдӧс да, волнуйтчӧмӧн венӧм, уси тюфяк вылас, бара вӧйис сійӧ жӧ ставсӧ вермысь, бурдӧдысь унмӧ.
Сійӧс садьмӧдіс том, сочнӧй, кыз гӧлӧс шы.
Сійӧ эськӧ торйӧдіс тайӧ гӧлӧссӧ мукӧд гӧлӧсъясысь любӧй хорын.
Татшӧм гӧлӧсыс истребительнӧй полкын вӧлі сӧмын эскадрильяса командир Андрей Дегтяренколӧн.
Алексей восьтіс синъяссӧ, но сылы кажитчис, мый сійӧ век на узьӧ да вӧтӧн аддзӧ другыслысь тайӧ паськыд, скуластӧй, грубӧй, быттьӧкӧ столярӧн сідзи на, сьӧдас вӧчыштӧм, да ни шкуркаӧн ни стеклӧ торйӧн шыльӧдтӧм, нёль пельӧса кодь мелі чужӧмсӧ, кодлӧн плеш вылас вӧлі багрӧвӧй шрам, а синъясыс югыдӧсь да сэтшӧм жӧ югыдӧсь, рӧмтӧм — кыдзи шулісны Андрейлӧн недругъясыс, порсьлӧн кодь — еджыд синлысъясыс.
Лӧз синъясыс падмӧмӧн видзӧдісны, тшын рӧмыдсьыс кодӧскӧ корсисны.
— Но, <rus>дидусь</rus>, петкӧдлы ассьыд трофейтӧ, — мурӧстіс Дегтяренко.
Тайӧ эз вӧв кажитчӧм.
Тайӧ збыльысь вӧлі Дегтяренко, кӧть чайтсис веритны дзик позьтӧмӧн, мый сылӧн другыс вермис аддзыны сійӧс тась, муувса деревняысь, вӧрса глушысь.
Сійӧ сулаліс ыджыд, паськыд пельпомъяса, кыдзи и век, кизявтӧм воротника.
Киясас сійӧ кутіс радиофон проводкаяса шлем да нӧшта кутшӧмкӧ ичӧтик кулёкъяс да тубыръяс.
Сартас билӧн югӧрыс сійӧс югдӧдіс бӧрладорсяньыс.
Дженьыда шырӧм юрсиыслӧн зарни бобрикыс нимбӧн югъяліс сійӧ юр вылын.
Дегтяренко мыш сайын тыдаліс Микайлӧ дедлӧн блед чужӧмыс, дзикӧдз мудзӧм, возбуждённӧя таращитӧм синъяса, а сыкӧд орччӧн сулаліс медсестра, чангыльтчыштӧм ныра, вильыш Леночка да зверлӧн кодь любопытствоӧн видзӧдіс пемыдас.
Киняулас тайӧ нывкаыс кутіс гӧрд креста брезентӧвӧй ыджыд, кыз сумка да морӧс бердас вӧлі топӧдӧма кутшӧмкӧ тешкодь цветъяс.
Сулалісны сёрниттӧг.
Андрей Дегтяренко видзӧдіс гӧгӧрвотӧг, тыдалӧ, пемыдсьыс нинӧм эз аддзы.
Гоз-мӧдысь сійӧ равнодушнӧя видзӧдліс Алексей чужӧм вылӧ, коді сідзжӧ эз вермы гӧгӧрвоны другыслысь татчӧ немвиччысьтӧг воӧмсӧ да век поліс, абу-ӧ тайӧ прӧстӧ бредовӧй кажитчӧм.
— Да со жӧ сійӧ, господи, со куйлӧ! — Мересьев вылысь пась нетшыштігмоз шӧпнитіс Варя.
Дегтяренко ещӧ ӧтчыд синъяссӧ нуӧдіс Алексей чужӧм вывті.
— Андрей! — шуис Мересьев, ачыс зілис кыпӧдчыны гырддзаяс вылас.
Лётчик падмӧмӧн, повзьӧмсӧ дзебтӧг, видзӧдіс сы вылӧ.
— Андрей, он тӧд? — вашнитіс Мересьев да сэки кыліс, мый сійӧ ставнас заводитіс тіравны.
Ещӧ ӧти здук лётчик видзӧдіс сьӧд, быттьӧкӧ шомӧдз сотчӧм кучикӧн эжӧм ловъя скелет вылӧ, зілис тӧдмавны другыслысь гажа чужӧмсӧ, да сӧмын зэв ыджыд, пӧшти гӧгрӧс синъяссьыс сійӧ аддзис тӧдса, упрямӧй да Мересьевлысь восьса выражениесӧ.
Сійӧ водзӧ нюжӧдіс кияссӧ.
Му джоджас уси шлемыс, киссисны ёкмыльясыс да гӧгыльтчисны сэсь яблокъяс, апельсинъяс, печенье.
— Лёшка, тэ? — гӧлӧсыс лётчиклӧн лои нор, рӧмтӧм кузь синлысъясыс йитчисны. — Лёшка, Лёшка! — сійӧ кватитіс вольпась вывсьыс тайӧ висьысь, челядьлӧн кодь кокньыдик телӧсӧ, топӧдіс сійӧс ас бердас, кыдзи кагаӧс, да кутчысьны вермытӧг шуаліс: — Лёшка, другӧ, Лёшка!!
Секунда кежлӧ сійӧс ылыстіс ас дінсьыс, горша видзӧдліс сы вылӧ ылысяньджык, быттьӧкӧ кӧсйис убедитчыны, збыль-ӧ тайӧ сылӧн другыс, да бара топыда топӧдіс ас дінас:
— Да, тайӧ жӧ тэ!
Лёшка!
Бес пи!
Варя да медсестра зілисны мырддьыны сылӧн ён киясысь, ошлӧн кодь лапаясысь джынвыйӧ ловъя телӧсӧ.
— Да лэдзӧй жӧ сійӧс, бога ради, лэдзӧй, сійӧ муртса ловъя! — скӧраліс Варя.
— Сылы жӧ волнуйтчынысӧ жӧ вреднӧ, пуктӧй! — тэрыб сёрниӧн, ассьыс кывъяссӧ помтӧм «жӧ»-ӧн тыртӧмӧн долис медсестра.
А лётчик, бура веритчӧм бӧрын, мый тайӧ сьӧд, пӧрысь, вестӧм мортыс збыль абу некод мӧд, а Алексей Мересьев, сылӧн боевӧй ёртыс, сылӧн другыс, кодӧс найӧ став полкнаныс думсьыныс важӧн нин гуалісны, кутчысис юрас, дикӧя, торжествующӧя горӧдіс, да гопаклысь кыпыд мотив сьылӧм улын друг мӧдіс йӧктыны пызан гӧгӧр, апельсинъяссӧ да яблокъяссӧ талялігтыр. Сэсся выльысь уськӧдчис Мересьев дінӧ, кутіс сійӧс пельпомъясӧдыс да, сылӧн сьӧд, гырысь син гуранъясын долыдлунӧн югъялысь синъяс вылӧ видзӧдігтыр, горӧдіс:
— Ловъя!
Ак, <rus>мать честная</rus>!
Ловъя, каналья!
Да кӧн тэ вӧлін сы мында лунсӧ?
Кыдз нӧ тэ сідз?
Но сестра, тайӧ ичӧтик, чангыля ныра тешкодь нылыс, кодӧс полкын, сылысь лейтенантскӧй званиесӧ игнорируйтӧмӧн, ставӧн шуисны Леночкаӧн либӧ медицинскӧй наукаясса сестраӧн, кыдзи сійӧ, аслас юр вылӧ, рекомендуйтіс ӧтчыд асьсӧ начальстволы, сьывны да серавны мастер Леночка, коді влюбитчӧма став лейтенантъясыс вылӧ ӧтпырйӧ, — ышмӧм лётчикӧс суровӧя да чорыда йӧткыштіс:
— Капитан ёрт, вешйӧй жӧ висьысь дінсьыс жӧ!
Пызан вылӧ цветъяслысь букет шыбитӧм бӧрын, кодла тӧрыт на нарошнӧ лэбзьылісны областнӧй карӧ, вӧлӧмкӧ, дзик ковтӧм букет, сійӧ восьтіс гӧрд креста брезентӧвӧй сумкасӧ да деловитӧя заводитіс осмотр.
Сылӧн дженьыдик чуньясыс пелька котралісны Алексей кок кузя, да сійӧ пыр юасис:
— Доймӧ?
А тадзи?
А тадзи?
Первойысь Алексей збыльногӧн обратитіс вниманиесӧ аслас кокъяс вылӧ.
Кок лапаясыс чудовищнӧя пыктӧмаӧсь.
На дінӧ быд инмӧдчылӧм кыпӧдліс дой, быттьӧкӧ токӧн визйӧдліс став телӧсӧ.
Но медся ёнасӧ, тыдалӧ, эз во сьӧлӧм вылас Леночкалы сійӧ, мый кок чунь йывъясыс лоӧмаӧсь сьӧдӧсь да воштӧмаӧсь чувствительностьсӧ.
Пызан сайын пукалісны Микайлӧ дед да Дегтяренко.
Ыджыд радлун вӧсна лётчик флягаысь ньӧжйӧник юыштӧм-гӧститӧм бӧрын найӧ кыпыда сёрнитісны.
Оръясяна пӧрысь тенорнас Микайлӧ дед, тыдалӧ, эз нин первойысь заводитлыв висьтавны:
— Сідз, значит, артмӧ, челядь миян вӧр кераланінысь сійӧс и аддзӧмаӧсь.
Вӧрсӧ немецъяс сэн пӧрӧдісны блиндажъяс вылӧ, а тайӧ челядьсӧ мамныс, мӧдногӧн кӧ, менам ныв, ыстӧма сэтчӧ чагъясла.
Сэні найӧ сійӧс и аддзӧмаӧсь.
Ага, мыйся чудо татшӧмыс?
Первойсӧ найӧ, значит, ошкӧн чайтасны, мый пӧ, сійӧс ранитӧмаӧсь, да тадзи быгыльтчӧ.
Найӧ вӧлӧм пышйыны нин кӧсйӧны, но окота лоас видзӧдлыны да бергӧдчасны: мыйся ош татшӧмыс, мыйла быгыльтчӧ?
Ага!
Абу сідз?
Видзӧдӧны, значит, ӧтар бок вывсьыс мӧдар бок вылас быгыльтчӧ, быгыльтчӧ да ружтӧ.
— Кыдзи сійӧ «быгыльтчӧ»?
— эзкодь верит Дегтяренко да дедлы мыччис портсигарсӧ: — Куритан?
Дед босьтіс портсигарысь папирос, зепсьыс перйис куснялӧм газета тор, ӧкуратнӧя косяліс пельӧссӧ, папироссьыс сэтчӧ кисьтіс табаксӧ, гартыштіс, ӧзтіс да любӧпырысь кыскыштіс.
— Кыдз нӧ куриттӧг, куритам-шпуткам.
Ага!
Сӧмын ми немецъяс дырйи эгӧ аддзывлӧй табактӧ.
Куритам нитш да кос коръяс, да!..
А кыдз сійӧ быгыльтчис, тэ ассьыс юав.
Ме эг аддзыв.
Челядь шуӧны, сідз пӧ и быгыльтчис — мыш вывсяньыс кынӧм вылас, кынӧм вывсяньыс мыш вылас, лым вывтіыс, видзӧд, кыссьынысӧ сылы сьӧкыд, оз вермы, со сійӧ кутшӧм!
Дегтяренко век ӧтарӧ зілис чеччыны, медым видзӧдлыны друг вылас, код дінын ноксисны нывбабаяс, тӧбисны сійӧс сестраӧн вайӧм руд, армейскӧй эшкынъясӧн.
— А тэ, другӧ, пукав, пукав, тайӧ абу мужскӧй делӧ — тӧбӧмыс!
Тэ кывзы да тӧдвылад босьт, да сэні аслад кутшӧмкӧ начальниклы ставсӧ выльысь висьтав...
Ыджыд подвиг вӧчӧма тайӧ мортыс!
Аддзан, кутшӧм сійӧ!
Вежон чӧж став колхозӧн сійӧс дӧзьӧритам, а сійӧ вӧрзьӧдчынысӧ оз вермы.
А вынсӧ вот ас пытшкас чукӧртлӧма, медым кыссьыны миян вӧръясӧд да нюръясӧд.
Тайӧс, вокӧ, этшаӧн вермасны вӧчны!
И житиеяс серти святӧй отечьяс татшӧм подвигъяссӧ эз вӧчлывны.
Кысь нӧ налы!
Аддзӧмаӧсь ыджыдтор — столб вылын сулавны!
Мый, абу сідз?
Ага, а тэ, зон, кывзы, кывзы!..
Старик копыртчис Дегтяренко пель дорӧ да гильӧдіс сійӧс аслас пошкыртчӧм небыд тошнас:
— Сӧмын кажитчӧ меным, сійӧ, эсійӧ, мед эськӧн ловсӧ эз пӧльышт, а?
Немецсьыдтӧ сійӧ, аддзан, кыссис, а сыысь, кӧсӧйсьыс, ӧмӧй верман кыссьыны?
Куш лыясыс, и кыдзи сӧмын сійӧ кыссьӧма, ог гӧгӧрво ме.
Ёна нин, тыдалӧ, сылы окота вӧлӧм ас йӧз дорас.
И кор садьсӧ воштӧ, пыр ӧтитор висьталӧ: аэродром да аэродром, да разнӧйпӧлӧс кывъяс сэні, да казьтылӧ кутшӧмкӧ Оля йылысь.
Эм тіян сэні сэтшӧмыс, али, гашкӧ нӧ, гӧтырыс...
Тэ кылан менӧ али он, а, летун, кылан?
Но...
Дегтяренко эз кыв.
Сійӧ зілис представитны аслыс, кыдзи вот тайӧ мортыс, сылӧн ёртыс, коді полкын кажитчыліс обычнӧй зонмӧн, кынмӧм либӧ жугласьӧм кокъяснас ва лым вывті, вӧръяс да нюръяс пыр лун и вой кыссьӧ, садьсӧ вошталігтыр кыссьӧ, быгыльтчӧ, медым сӧмын пышйыны врагысь да веськавны ас йӧз дінӧ.
Лётчик-истребительлӧн профессия велӧдіс Дегтяренкоӧс опасность дінӧ.
Воздушнӧй бойӧ шыбитчигӧн сійӧ некор эз думайтлыв кулӧм йылысь да весиг чувствуйтліс кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс, радостнӧй взволнованность.
Но медым вот тадз, вӧрын, ӧткӧн...
— Кор ті сійӧс аддзинныд?
— Кор? — старик вӧрӧдыштіс вомдоръяссӧ, восьса портсигарысь бара босьтіс папироска, разис сійӧс да заводитіс вӧчны чигарка. — Кор нин и эм?
Да чистӧй субботаӧ, ыджыд видзся медбӧръя воскресеньеыслы паныд, сідзкӧ, буретш вежон сайын.
Лётчик артыштіс числӧяссӧ, да артмис, мый Алексей Мересьев кыссис дас кӧкъямыс сутки.
Ранитчӧм мортлы кыссьыны та дыра, сёянтӧг — тайӧ кажитчис прӧста веритны позьтӧмӧн.
— Но, аттьӧ тэныд, дедуш! — лётчик топыда кутіс да морӧс бердас топӧдіс старикӧс. — Аттьӧ, вок!
— Нинӧм вылӧ, нинӧм вылӧ, мыйысь нӧ аттьӧавнысӧ!
Аттьӧ пӧ ӧд!
Мый ме, иностраннӧй, бокӧвӧй кутшӧмкӧ!
Ага!
Шуан, абу? — и сійӧ скӧрысь горӧдіс моньыслы, коді сулаліс нывбабаяслӧн шог думъяса вечнӧй позаӧн, кияссӧ морӧс вылас кресталӧмӧн да кимӧдзнас тшӧкасӧ пыкӧмӧн. — Чукӧрт джоджсьыс прӧдуктасӧ, рака!
Со ӧд, сюв-сяв вӧчисны эстшӧм донатор!.. «Аттьӧ», вот кутшӧм тэ!
Сэк кості Леночка помаліс Мересьевӧс тӧбны.
— Нинӧм, нинӧм жӧ, <rus>старший</rus> лейтенант ёрт, — кисьтіс сійӧ тшӧкыд да анькытш кодь посньыдик кывъяс, — Москваын жӧ тіянӧс дзик пыр кок йылӧ сувтӧдасны.
Москва жӧ кар жӧ!
Не татшӧмъясӧс лечитӧны!
Сы серти, мый сійӧ вӧлі лишнӧй тэрыб, мый ланьтлытӧг висьталіс, кыдзи Мересьевӧс лечитасны пырысь-пыр, Дегтяренко гӧгӧрвоис: видлалӧмыс сетіс омӧль результатъяс, да приятельыслӧн делӧяс лёкӧсь.
«И мый китшкӧ, катша!» — лӧгпырысь мӧвпыштіс сійӧ «медицинскӧй наукаясса сестра» йылысь.
А ӧд тайӧ нывкасӧ полкын некод эз примитлыв серьёзнӧя, шутитісны, мый лечитны сійӧ вермӧ сӧмын радейтчӧмысь, — и та вӧсна Дегтяренколы сьӧлӧм вылас лои неуна кокньыдджык.
Эшкынӧ гартлӧм Алексей, кодлӧн тӧбӧд увсьыс чурвидзис сӧмын юрыс, Дегтяренколы тӧдвылас уськӧдіс древньӧй история кузя средньӧй школаса учебникысь кутшӧмкӧ фараонлысь мумия.
Ыджыд кинас лётчик малыштіс другыслысь чужӧмсӧ, кӧні вӧлі быдмӧма сук да чорыд рыжӧйиник тош.
— Нинӧм, Лёшка!
Лечитасны!
Эм приказ — Москваӧ талун тэнӧ, бур госпитальӧ.
Сэні ставныс профессоръяс.
А сестраяс — сійӧ шлочнитіс кывнас да мигнитіс Леночкалань, — кулӧмаяссӧ кок йыланыс сувтӧдӧны.
Воздухын ми тэкӧд шумитыштам на, — тані Дегтяренко гӧгӧрвоис, мый сійӧ, кыдзи и Леночка, сёрнитӧ кутшӧмкӧ пуысь вӧчӧм кодь кыпыдлунӧн; а сылӧн киясыс, кодъяс малалісны другыслысь чужӧмсӧ, чуньяс увсьыс друг казялісны ва. — Но, кӧні нӧсилкаыс?
Нуам ли мый ли, мыйла нюжмасьнысӧ! — скӧра командуйтіс сійӧ.
Стариккӧд ӧтлаын найӧ осторожнӧя пуктісны нӧсилка вылӧ тӧбӧм Алексейӧс.
Варя чукӧртіс да ёкмыльӧ гартыштіс сылысь кӧлуйторсӧ.
— Вот мый, — Варяӧс дугӧдіс Алексей, кор сійӧ кутіс ёкмыляс сюйны эсэсовскӧй кинжал, кодӧс не ӧтчыд любӧпырысь видлавліс, весавліс, тӧчитліс, чуньнас пробуйтлывліс кӧзяйственнӧй Микайлӧ дед, — босьт, дед, на память.
— Но, аттьӧ, Алёха, аттьӧ!
Стальыс бур, видзӧдлы.
И гижӧма мыйкӧ абу миян ногӧн, — сійӧ мыччӧдліс кинжалсӧ Дегтяренколы.
— <deu>«Аллес фюр Дойчланд»</deu> — «Ставыс Германиялы», — Дегтяренко переведитіс лезвиевывса гижӧдсӧ.
— «Ставыс Германиялы», — выльысь шуис Алексей, кодлы уси тӧдвылас, кыдзи сылы сюри тайӧ кинжалыс. — «Ставыс Германиялы».
— Но, босьт, босьт нӧсилка помсӧ, старик, — нӧсилка водзладор помӧ кутчысигӧн горӧдіс Дегтяренко.
Нӧсилкаыс лайкъяліс да, стенъяссьыс мусӧ гылӧдіг, муртса тӧрисны найӧ землянкалӧн векни петанінті.
Ставӧн, кодъяс сюйсьылісны сэтчӧ аддзӧм мортӧс колльӧдны, ыльнитісны ывлаӧ.
Сӧмын Варя кольччис керкаӧ.
Сійӧ тэрмасьтӧг лӧсьӧдыштіс стенасьыс сартассӧ, матыстчис визя тюфяк дорӧ, кӧні тӧдчис на мортлӧн вӧйыштӧм куйлан туйыс, да шыльӧдыштіс сійӧс кинас.
Син улас сылы уси букет, код йылысь тэрмасиганыс вунӧдісны ставӧн.
Тайӧ вӧлі васӧд да кӧдзыд землянкаын тӧв колльӧдысь, пышйӧм деревняса олысьяс кодь жӧ блед, омӧлик оранжерейнӧй сиреньлӧн некымын чаль.
Нывбаба босьтіс букетсӧ, дукыштіс нэриник чад тшын дук пыр муртса кылыштысь нежнӧй тувсов кӧрсӧ и друг уськӧдчис нар вылӧ да бӧрддзис нывбабалӧн курыд синваӧн.
18
Ассьыс виччысьтӧм гӧстьсӧ колльӧдны петіс Плавни деревнялӧн став населениеыс.
Самолёт сулаліс вӧр сайын, вӧрса кузьмӧс ты вылын, кодлӧн доръясыс вӧлі сылӧмаӧсь нин, но ещӧ рӧвнӧй да ён на.
Туйыс сэтчӧ эз вӧв.
Небыд, шыдӧс кодь лымйӧд, веськыда некутшӧм туйтӧг, нуӧдӧ вӧлі татчӧ коктуй визь, кодӧс вӧчисны час сайын Микайлӧ дед, Дегтяренко да Леночка.
Ӧні тайӧ коктуй визьӧдыс ты дорӧ кыссис йӧз чукӧр, сы водзвылын степеннӧй Серёнькакӧд да восторженнӧй Федькакӧд мунісны детинкаяс.
Серёнька, кыдзи важ друг, коді лётчикӧс аддзис вӧрысь, нӧсилка водзвылас восьлаліс солиднӧя, зілис, медым батьыслӧн кольӧм зэв ыджыд валегиясыс эз кольны лым пиас, да властнӧя горӧдлывліс дзирдалан пиньяса, сьӧд чужӧмъяса, дзикӧдз оръясьӧм паськӧма челядь вылӧ.
Дегтяренко да дед, кокысь-кок тувччалігтыр нуисны нӧсилка, а бокладортіныс, лымйӧд, котӧртіс Леночка; сійӧ то сюялыштіс Алексейлысь эшкынсӧ, то гартіс сылысь чужӧмсӧ аслас шарфӧн.
Бӧрвылас ӧтчукӧрын вӧтчисны бабаяс, нывъяс, старукаяс.
Йӧз чукӧр ызгис.
Первойсӧ лымсянь отражайтчысь югыд светыс Алексейлысь ёрис синсӧ.
Мича тувсов луныс сэтшӧма кучкис синъясас, мый сійӧ топыда кунис найӧс да муртса эз вошты садьсӧ.
Синъяссӧ надзӧник восьтыштӧмӧн Алексей первой велӧдіс найӧс видзӧдны лун югыдас да сы бӧрын нин вӧлись свободнӧя кутіс видзӧдны ывла вылас.
Сы водзӧ воссис муувса деревнялӧн серпас.
Кытчӧ эн видзӧдлы, быдлаын стенаӧн сулаліс пӧрысь вӧр.
Юр весьтын пу йывъясыс пӧшти ӧтлаасьӧмаӧсь.
Налӧн увъясыс омӧля лэдзисны шонділысь югӧрсӧ, да пуяс костас вӧлі джынвыйӧ пемыд.
Вӧрыс вӧлі сора.
Нӧшта пасьтӧм на кыдзьяслӧн, кодъяслӧн йывъясыс вӧліны воздухын кынмӧм лӧзоват тшын кодьӧсь, еджыд колоннаяс сулалісны пожӧмъяслӧн зарни рӧма стволъяскӧд орччӧн, а на костын то сэні, то тані тыдалісны козъяслӧн сьӧдов треугольникъясыс.
Пу увъясын, кодъяс дзебисны вражескӧй синъясысь му вывсянь и воздухсянь, муас, код вылысь лымсӧ важӧн вӧлі талялӧма уна сё кокӧн, и вӧлі кодйӧма землянкаяс.
Нэмӧвӧйся козъяс вылын быгалісны кага рузумъяс, пожӧм увъяс вылын тӧлалісны кымыньтӧм сёй гырничьяс да кашникъяс, а пӧрысь коз улын, коді ставнас тырӧма дзор ройӧн, дзик кыз діныс дорын, вужъяс бердас, кӧні став серти колӧ эськӧ вӧлі куйлыны хищнӧй зверлы, муас вӧлі чернильнӧй карандашӧн рисуйтӧм чужӧма трапьеысь вӧчӧм сьӧдасьӧм важ акань.
Нӧсилка колльӧдысь йӧз чукӧр ньӧжйӧник восьлаліс нитшвывса подмӧдӧм «улич» кузя.
Воздух вылӧ веськалӧм бӧрын Алексей первойсӧ кыліс ас пытшкӧссьыс гӧгӧрвотӧм, животнӧй радлун, а сэсся сійӧ вежсис сьӧлӧм вылын лӧсьыд да лӧнь гажтӧмлунӧн.
Ичӧтик чышъянӧн сы чужӧм вылысь Леночка чышкис синвасӧ да, ас ногыс тайӧс гӧгӧрвоӧм бӧрын, носильщикъяслы тшӧктіс мунны ньӧжйӧджык.
— Эн, эн, ӧдйӧджык, ӧдйӧджык вайӧ, но! — тэрмӧдліс Мересьев.
Сылы и татӧг нин кажитчис, мый сійӧс нуӧны вывті ньӧжйӧ.
Сійӧ заводитіс повны, мый тэрмасьтӧм вӧснаыс сылы лэбзьынысӧ вермас не удайтчыны, мый друг да самолётыс, кодӧс ыстӧмаӧсь сылы Москваысь, найӧс виччысьны вермытӧг мунас, да сылы оз удайтчы талун веськавны спасительнӧй клиникаӧ.
Носильщикъяслӧн тэрыба восьлалӧмла сылӧн дойыс содіс да сійӧ пыдісянь ружтіс, но век корис: «Ӧдйӧджык, пӧжалуйста, ӧдйӧджык!»
Сійӧ тэрмӧдліс, кӧть и кыліс, мый Микайлӧ дедлӧн нин лолыс тырӧма, помтӧг джӧмдалӧ да дзугсялӧны кокъясыс.
Старикӧс вежисны кык нывбаба.
Микайлӧ посньыдика восьлаліс нӧсилкакӧд орччӧн, Леночкалы паныда нӧсилка мӧдар бокын.
Пӧсялӧм куш плешсӧ, гӧрд чужӧмсӧ, чукырӧсь сьылісӧ аслас офицерскӧй фуражкаӧн чышкалігтыр сійӧ довольнӧя ропкис:
— Со ӧд тэрмӧдлӧ, а?
Тэрмасьӧ!..
Правильнӧ, Лёша, тэнад истина, тэрмась!
Тэрмасьӧ кӧ морт, сідзкӧ, олӧмыс сы пытшкын чорыда пукалӧ.
Миянӧн аддзӧм дона мортӧй, тэ, мый, шуан — оз?..
Госпитальсяньыд тэ миянлы гиж!
Адрессӧ эн вунӧд: Калининскӧй область, Бологовскӧй район, будущӧй Плавни деревня, а?
Будущӧй, а?
Нинӧм, воас, эн вунӧд, адресыс вернӧй!
Кор нӧсилкасӧ лэптісны самолётӧ, да Алексей лолыштіс авиационнӧй бензинлысь ёсь дуксӧ, сы пытшкӧ бара ыльнитіс ыджыд радлун.
Целлулоиднӧй крышкасӧ вылісьыс пӧдлалісны.
Алексей эз аддзыв, кыдзи кияснаныс ӧвтчисны колльӧдысьяс; кыдзи ыджыд ныра ичӧтик старушка, коді аслас руд чышъяннас вӧлі скӧр рака кодь, полӧмсӧ да винтӧн лэптӧм тӧвсӧ венӧмӧн, уськӧдчис кабинаын нин пукалысь Дегтяренко дінӧ да сылы киас сюйыштіс пуӧм курӧг яй тыра тубыр; кыдзи Микайлӧ дед жӧдзис самолёт дорас, горзіс бабаяс вылӧ да вӧтлаліс челядьӧс; кыдзи Микайлӧ дед юрысь тӧлыс нетшыштіс фуражкасӧ, да сійӧ гӧгыльтчис йи вывті; да кыдзи сійӧ сулаліс куш юра, плешыс воляліс, да югъялісны шочиник дзор сіясыс, кодъясӧс летіс тӧлыс; Микайлӧ дед вӧлі прӧстӧйиника сиктса рисуйтӧм Микӧла-угодник кодь.
Сулаліс, котӧртысь самолёт бӧрся кияснас ӧвтчиг, нывбабаяс пиын дзик ӧти мужчина.
Самолётсӧ йизьӧм чарӧмсьыс торйӧдӧм бӧрын Дегтяренко лэбис колльӧдысьяс юр весьтті да осторожнӧя, лыжъяснас пӧшти йиас инмӧдчывлӧмӧн, лэбис ты пӧлӧныс крут, джуджыд берегъяс сайті да тупкысис вӧр ді сайӧ.
Полкса тайӧ юр вундысьыс, кодлы боевӧй разборъяс дырйи командирсянь частӧкодь инмывліс воздухын лишнӧй збойлун вӧсна, лэбис осторожнӧ, эз лэб, а му бердтіыс кыссис гусьӧн, муніс шор визьӧгъясӧд, дзебсясис ты берегъяс сайӧ.
Нинӧм тайӧс Алексей эз аддзы и эз кыв.
Бензинлӧн да маслолӧн тӧдса дукыс, долыд лэбзьӧмыс воштісны сылысь вежӧрсӧ, да садяс воис сӧмын аэродром вылын, кор сылысь нӧсилкасӧ перйисны самолётысь, медым нуны скоростнӧй санитарнӧй самолёт вылӧ, коді воӧма Москваысь.
19
Рӧднӧй аэродром вылас сійӧ веськаліс пределӧдз загрузитӧм лэбалан лунлӧн самӧй разгарас. Татшӧмӧсь вӧліны тайӧ боевӧй тулысас став лунъясыс.
Моторъяслӧн жургӧм эз ланьтлыв ӧти минута кежлӧ.
Заправка вылӧ пуксьысь ӧти эскадрильяӧс воздухын вежліс мӧд, коймӧд.
Ставныс, лётчикъяссянь бензоцистернаяслӧн шоферъясӧдз да горючӧй сеталысь кладовщикъясӧдз, тайӧ лунӧ кок йылысь усьтӧдз мудзисны.
Штабса начальниклӧн бырис гӧлӧсыс да ӧні лэдзаліс сӧмын чирӧм шыторъяс.
Ставлӧн занятлун да вывті ыджыд напряжение вылӧ видзӧдтӧг, ставӧн тайӧ лунӧ олісны Мересьевӧс виччысьӧмӧн.
— Эз вайны? — капониръяс дінӧ рулиттӧдз на моторъяслӧн жургӧм ныр механикъяслы горзісны пилотъяс.
— А сы йылысь оз кывсьы? — интересуйтчисны «бензинӧвӧй корольяс», кор очереднӧй бензиновоз рулитліс-воліс муӧ гуалӧм цистернаяс дорӧ.
И ставӧн кывзысисны, оз-ӧ жургы кӧнкӧ вӧр весьтын тӧдса полковӧй санитарнӧй самолёт.
Кор Алексей садьӧ воис нӧсилка вылын, сійӧ аддзис тӧдса чужӧмъяслысь топыд кытш.
Сійӧ восьтіс синъяссӧ.
Йӧз пиын лыбис радлана шум; кодкӧ горӧдіс «ура».
Дзик нӧсилка дінсьыс сійӧ аддзис полкса командирлысь том, сдержаннӧя шпыннялыштысь чужӧмсӧ, сыкӧд орччӧн вӧлі штабса начальниклӧн паськыд, гӧрд да пӧсялӧм чужӧмыс да весиг гӧгрӧс, кыз да еджыд чужӧмыс БАО-са — аэродромнӧй обслуживание кузя батальонса командирлӧн, кодӧс Алексей эз вермыв терпитны формализм да скуплуныс вӧсна.
Кымын тӧдса чужӧм!
Нӧсилкасӧ нуӧ кузь тушаа Юра.
Сійӧ ӧтарӧ весьшӧрӧ зілис видзӧдлыны бӧрлань, медым видзӧдлыны Алексей вылӧ, да та вӧсна быд воськов вӧчигӧн джӧмдалӧ.
Орччӧн котӧртӧ рыжӧйиник ныв — метеостанцияысь сержант.
Алексейлы водзджык кажитчывліс, мый тайӧ нылыс мыйыськӧ сійӧс оз радейт, зільӧ не веськавны сылы син улас да век гусьӧникӧн следитӧ сы бӧрся кутшӧмкӧ тешкодь видзӧдласӧн.
Шуткапырысь сійӧ шуліс сійӧс «метеорологическӧй сержантӧн».
Алексей дінын тэрыба тувччаліс лётчик Кукушкин, неприятнӧй, виж чужӧма ичӧт морт, — кодӧс эскадрильяын оз радейтны вздорнӧй прав вӧснаыс.
Сійӧ сідзжӧ нюмъялӧ да зільӧ ӧтмоз восьлавны Юралӧн зэв гырысь воськовъяскӧд.
Мересьевлы тӧдвылас уси, мый лэбзьӧм водзвылас ыджыд компанияын сійӧ лёкысь разыграйтіс Кукушкинӧс картіасян уджйӧз мынтытӧмысь да вӧлі уверен, мый омӧльтор помнитысь тайӧ мортыс некор оз прӧстит сылы тайӧ ӧбидасьыс.
А вот ӧні сійӧ котӧртӧ нӧсилка дінын, бережнӧя кутыштӧ нӧсилкасӧ да гырддзаяснас скӧрысь йӧтлалӧ йӧзсӧ бокӧ, медым нӧсилкасӧ видзны зэркйӧдлӧмысь.
Алексей некор эз чайтлыв, мый сылӧн та мында другъяс.
Со кор найӧ, йӧзыс, петкӧдлӧны асьнысӧ!
Сылы лои жаль «метеорологическӧй сержант», коді сыысь мыйлакӧ поліс, эз вӧв лӧсьыд БАО-са командир водзын, кодлӧн скуплун йылысь дивизия пасьта сійӧ паськӧдіс сы мында шуткаяс да анекдотъяс, окота лои извинитчыны Кукушкин водзын да став ёртъясыслы шуны, мый тайӧ вӧвсе абу сэтшӧм нин неприятнӧй да ладмӧдчыны вермытӧм морт.
Алексейлӧн вӧлі ощущение, мый став мучитчӧмъяс бӧрас сійӧ веськаліс, медбӧрын, рӧднӧй семьяӧ, кӧні ставныс сьӧлӧмсяньыс радӧсь сылы.
Сійӧс бережнӧя нуисны поле вомӧн эзысь рӧма санитарнӧй самолёт дінӧ, кодӧс маскируйтӧма вӧлі вӧр заводитчанінса пасьтӧм кыдз вӧр пиӧ.
Вӧлі тыдалӧ, мый техникъяс резиновӧй амортизатор отсӧгӧн заводитӧны нин «санитарлысь» кӧдзалӧм моторсӧ.
— Майор ёрт... — полкса командирлы друг шуис Мересьев, кыдз позьӧ гораджыка да увереннӧйджыка сёрнитны зілигмоз.
Командир, кыдзи и век, лӧня да загадочнӧя нюмъялігтыр, копыртчис сы дінӧ.
— Майор ёрт, разрешитӧй меным не лэбзьыны Москваӧ, а тані, тіян дінын...
Командир нетшыштіс юрсьыс шлемсӧ, коді мешайтіс сылы кывзынысӧ.
— Оз ков Москваӧ, ме кӧсъя тані, медсанбатын.
Майор пӧрччис мехӧвӧй кепысьяссӧ, эшкын увсьыс корсис Алексейлысь кисӧ да топӧдліс сійӧс:
— Чудак, тіянӧс жӧ лечитны колӧ серьёзнӧя, настоящӧя.
Алексей довкнитіс юрнас.
Сылы вӧлі лӧсьыд, бур.
Ни ас вывті нуӧмторйыс, ни кокъясас дойыс эз нин кажитчыны страшнӧйӧн.
— Мый сэн сійӧ? — чирӧм гӧлӧсӧн юаліс штабса начальник.
— Корӧ асьсӧ кольӧдны татчӧ, миян дінӧ, — нюмъялігтыр вочавидзис командир.
И тайӧ здукӧ сылӧн нюмъялӧмыс эз вӧв загадочнӧй, кутшӧм век, а вӧлі мелі, нора.
— Дурак!
Романтика, «Пионерскӧй правдалы» пример, — чирӧстіс штабса начальник. — Сылы честь, весиг армияса командующӧйлӧн аслас распоряжение серти Москваысь сыла ыстісны самолёт, а сійӧ — вот сэсся тэ и шу!
Мересьев кӧсйис вочавидзны, мый сійӧ ньӧти абу романтик, мый сійӧ прӧстӧ уверен — тані, медсанбат палаткаын, кӧні сійӧ ӧтчыд, жугӧдӧм машинаӧн неудачнӧя пуксьӧм бӧрын кокньыдик переломысь лечитчигӧн, колльӧдліс нин некымын лун, рӧднӧй атмосфераын сійӧ бурдас регыдджык московскӧй клиникаса тӧдтӧм удобствоясын дорысь.
Сійӧ бӧрйыліс нин кывъяс, медым вочавидзны штабса начальниклы дойданаджыка, но найӧс шуны эз удит.
Гажтӧма горӧдіс сирена.
Ставныслӧн чужӧмъясныс дзик пыр лоины серьёзнӧйӧсь, тӧждысянаӧсь.
Майор сетіс кымынкӧ дженьыдик приказание, и йӧзыс заводитісны котӧртны, кыдзи кодзувкотъяс: коді вӧр бердӧ дзебӧм самолёт дорӧ, коді команднӧй пунктлӧн поле помын тыдалысь землянка мыльклань, коді вӧрын дзебӧм машинаяслань.
Небесаысь Алексей аддзис мичаа тшынӧн гижӧм да ньӧжйӧникӧн разалысь уна бӧжа ракеталысь еджыд визь.
Сійӧ гӧгӧрвоис: — «Воздух!»
Сьӧлӧмыс сылӧн кутіс тіпкыны, паськавлісны ныр розьясыс, да сійӧ аслас слабмӧм став телӧсьыс кыліс возбуждайтысь йирмӧг, коді век вӧвлывліс сыкӧд опаснӧй минутаясӧ.
Леночка, механик Юра да «метеорологическӧй сержант», кодъяслы нинӧм вӧлі вӧчны аэродромӧс шымыртысь боевӧй тревогалӧн напряжённӧй ноксьӧмын, куимӧн кватитісны нӧсилкасӧ да котӧрӧн, кокъяснысӧ торктӧг мунны зілигтыр да волнуйтчӧмысла, дерт, торкалігтыр нуисны сійӧс матыса вӧр дорӧ.
Алексей заводитіс ружтыны.
Найӧ кутісны мунны восьлӧн.
А ылын судорожнӧя сяргисны нин автоматическӧй зениткаяс.
Петалісны нин взлётнӧй дорожка вылӧ, сэті тӧвзисны да ӧти бӧрся мӧд кыпӧдчалісны небесаӧ самолётъяслӧн звенояс, да асланыс моторъяслӧн тӧдса шы пырыс Алексей кыліс нин вӧр сайсянь локтысь неровнӧй, качайтчысь жургӧм, кодысь мускулъясыс сылӧн кыдзкӧ асьныс чорзисны, пружина моз зэлалісны, и сійӧ, тайӧ вынтӧм мортыс, кодӧс вӧлі кӧрталӧма нӧсилка бердӧ, чувствуйтіс асьсӧ истребительлӧн кабинаын враглы паныд тӧвзьысьӧн, чувствуйтіс асьсӧ гончӧйӧн, коді казялӧма зверӧс.
Векни «щельӧ» нӧсилка эз тӧр.
Кор тӧждысьысь Юра да нывъяс кӧсйисны Алексейӧс увлань лэччӧдны ки выланыс, сійӧ протестуйтіс да шуис, медым колясны нӧсилкасӧ вӧр бердӧ, пӧрысь ён кыдз пуувса гож сайӧ.
Тані куйлігӧн сійӧ ас синнас аддзис событиеяссӧ, кодъяс, кыдзи сьӧкыд вӧтын, ӧдйӧ паськалісны некымын минут мысти.
Му вывсянь лётчикъяслы шоча сюрлывлӧ следитны воздушнӧй бойяс бӧрся.
Мересьевлы, коді боевӧй авиацияын лэбаліс война заводитчан первой лунсянь, му вывсянь ньӧтчыд эз удайтчыв аддзывны воздушнӧй бой.
И вот сійӧ, воздушнӧй схваткалӧн чардби кодь ӧдъясӧ велалӧм, шензьӧмӧн видзӧдіс, кутшӧм надз да абу страшнӧй сылы тасянь тыдалысь воздушнӧй бойыс, кутшӧм ньӧжмыдӧсь вӧліны движениеясыс тшӧтшыд ныра важиник «ишачокъяс»-лӧн да кутшӧм безобиднӧйӧн кылӧ вывсянь пулемётъяслӧн сяркӧдчӧмыс да кажитчӧ мыйӧнкӧ гортсаӧн: не то вурсян машиналӧн сяргӧмӧн, не то ньӧжйӧ косялан коленкорлӧн дзажакылӧмӧн.
Дас кык немецкӧй бомбардировщик дзодзӧгъяс моз лэбигӧн кытшовтісны аэродромсӧ бокысянь да вошины вылын дзирдалысь шонділӧн зарни югӧръясӧ.
Сэтысь, шонді югӧрӧн пӧртмасьысь кудриа кымӧръяссьыс, кодъяс вылӧ видзӧдігӧн доймис син, кыліс моторъяслӧн кыз, майскӧй жукъяслӧн дзизгӧм кодь жургӧм.
Ещӧ на отчаяннӧйджыка беснуйтчисны да увтчисны неыджыд вӧрторйын автоматическӧй зениткаяс.
Разрывъясыслӧн тшынторъясыс небесаын разалісны лэбысь одуванчик пух моз.
Но нинӧм эз тыдав истребительяслӧн шочиника югнитлывлӧмъясысь кындзи.
Гигантскӧй майскӧй жукъяслысь дзизгӧмсӧ век тшӧкыдджыка и тшӧкыдджыка орӧдлісны косялан коленкорлӧн дженьыдик шыяс: гррр, гррр, гррр!
Шонді лучьяслӧн дзирдъясын муніс му вывсянь тыдавтӧм бой, но ньӧти сійӧ эз вӧв сы кодь, кутшӧмӧс аддзӧ воздушнӧй тышлӧн участник, да улісянь сійӧ кажитчис сэтшӧм тӧдчытӧмӧн да неинтереснӧйӧн, мый Алексей бой бӧрся следитіс дзик спокойнӧя.
Весиг кор вылісянь кыліс пель чунӧдана ёсь, ӧтарӧ содысь дзизгӧм шы да, кисточкаысь пыркнитӧм сьӧд войтъяс моз усьысь бомбаяс му бердлань матысмигӧн пыр ыдждісны и ыдждісны, сійӧ эз повзьы, а весиг ичӧтика лэптыштліс юрсӧ да видзӧдіс, кытчӧ найӧ усьӧны.
Сэки висьтавны вермытӧма шензьӧдіс Алексейӧс «метеорологическӧй сержант».
Кор бомбаяслӧн дзизгӧмыс кыптіс медся вылі нотаясӧдз, ныв, коді сулаліс коскӧдзыс щельын да, кыдз и век, гусьӧникӧн видзӧдіс сы вылӧ, друг чеччыштіс, шыбитчис нӧсилка дінӧ, уськӧдчис да волнуйтчӧмысла да полӧмысла ставнас тіралысь телӧнас вевттис Алексейӧс, личкис му бердӧ.
Ӧти здук кежлӧ дінсьыс, дзик синъяс водзсьыс, сійӧ аддзыліс сылысь гожъялӧм, дзик челядьлӧн кодь, небыд вомдоръяса да кульсьӧм тшӧтшыд ныра чужӧмсӧ.
Разрыв пыркнитіс мусӧ кӧнкӧ вӧрын.
Дзик пыр жӧ кытӧнкӧ матынджык кыліс мӧд, коймӧд, нёльӧд.
Витӧдыс грымӧбтіс сідз, мый чеччыштлӧмӧн юрӧбтіс став муыс да осколокӧн вундыштӧм кыдз пулӧн паськыд кронаыс, код улын куйліс Алексей, усис шутёвтӧмӧн.
Алексей син водзын нӧшта ӧтчыд югнитіс нывлӧн кельыд, повзьӧмысла вежсьӧм чужӧмыс, да аслас щӧка вылысь Мересьев кыліс сылысь кӧдзыд щӧкасӧ, и кык бомбовӧй очередьлӧн гымыштлӧм дженьыдик костын нывлӧн вомдоръясыс повзьӧмӧн да пӧся шӧпнитісны:
— Мусаӧй!..
Мусаӧй!..
Выль бомбовӧй очередь пыркнитіс мусӧ.
Аэродром весьтын небесалань шумӧн резыштчисны разрывъяслӧн сюръяяс, быттьӧкӧ мусьыс чеччыштісны пуяслӧн шеренгаяс, налӧн кронаясыс ӧти здукӧн шавмунісны, сэсся гымалігтыр киссисны кын му ёкмыльяс, а воздухас коли чеснок дука курыд, руд тшын.
Тшын лэдзчӧм бӧрын гӧгӧр нин вӧлі лӧнь.
Воздушнӧй бойлӧн шыясыс муртса кылыштісны вӧр сайсянь.
Ныв чеччис нин кок йылас, сылӧн банбокъясыс вижов блед пыдди лоины чим гӧрдӧсь, сійӧ гӧрдӧдіс синва петтӧдзыс да, Алексей вылӧ видзӧдтӧг, извиняйтчис:
— Ме эг дойд тіянӧс?
Йӧй ме, йӧй, господьӧй, извинитӧй менӧ.
— Мый нӧ каитчыны лоӧм бӧрас? — ропкис Юра, кодлы яндзим вӧлі, мый эз сійӧ, а вот тайӧ, метеостанцияса нывкаыс, аснас вевттис сылысь другсӧ.
Ропкигтыр сійӧ пыркӧдіс ассьыс комбинезонсӧ, гыжъялыштіс балябӧжсӧ, юрсӧ довйӧдлігтыр видзӧдіс осколокӧн орӧдӧм кыдз вылӧ, кодлӧн ствол кузяыс регыд мӧдӧдчис сӧдз зарава.
Ранитӧм пулӧн тайӧ зараваыс югъялігтыр визувтіс нитшсялӧм сюмӧд кузяыс да войталіс му вылӧ, сӧстӧм да сӧдз, быттьӧкӧ синва.
— Видзӧдлӧй жӧ, кыддзыс бӧрдӧ, — шуис Леночка, коді ӧпаснӧй минутаӧ абу воштӧма ассьыс задорнӧй шензян видсӧ.
— Бӧрддзан! — зумыша вочавидзис Юра. — Но, сеанс помасис, нуимӧй.
Санитарыс дзонь, сійӧс эз пызйышт?
— Тулыс, — шуис Мересьев, кор видзӧдліс пулӧн ранитчӧм ствол вылӧ, шонді водзын югъялысь тшӧкыда муӧ войталысь сӧдз зарава вылӧ, абу туша серти ыджыд шинеля, чангыля ныра «метеорологическӧй сержант» вылӧ, кодӧс сійӧ весиг эз тӧд, кыдз шуӧны.
Кор куимӧн — Юра водзын, а нывъяс бӧрас — нуисны сылысь нӧсилкасӧ самолёт дорӧ ещӧ тшынасьысь на воронкаяс вомӧн, кытчӧясӧ визувтіс сылӧм лым ва, Алексей любопытнӧя видзӧдліс нывкалӧн ичӧтик, но вына киыс вылӧ, коді мыччысьӧма вӧлі шинельлӧн грубӧй обшлагсьыс да топыда кутіс нӧсилкасӧ.
Мый сыкӧд?
Али тайӧ кывъясыс Алексейлы повзьӧмысла кажитчисны?
Тайӧ знаменательнӧй лунас Алексей Мересьевлы удайтчис лоны свидетельӧн нӧшта ӧти событиелы.
Бордъяс да фюзеляж вылас гӧрд крестъяса эзысь рӧма самолёт вӧлі матын нин, тыдалӧ нин вӧлі, кыдзи, юрсӧ катлӧдлігтыр, сы гӧгӧр ветлӧдлӧ бортмеханик, видзӧдалӧ, эз-ӧ осколокӧн да взрывнӧй волнанас жугӧд машинасӧ, — кор ӧти бӧрся мӧд кутісны воздухсянь пуксявны истребительяс.
Найӧ мыччысялісны вӧр сайсянь да, увлань исковтӧм бӧрын, обычнӧй кытш вӧчтӧг, пуксялісны муӧ да ход вывсьыныс рулиталісны вӧр заводитчанінлань асланыс капониръяс дорӧ.
Регыд небесаыс лӧнис.
Аэродром рекмис, вӧрын дугдісны жургыны моторъяс.
Но команднӧй пункт дінын сулалісны на йӧз да, синъяснысӧ кинаныс шондіысь сайӧдӧмӧн, видзӧдісны небесаӧ.
— «Девятка» эз во!
Кукушкин кытчӧкӧ сибдіс! — юӧртіс Юра.
Алексейлы тӧдвылас уси Кукушкинлӧн вижӧдыштӧм, век скӧр чужӧмыс, да тӧдвылас уси, кыдзи буретш тайӧ Кукушкиныс талун тӧждысьӧмпырысь кутіс сылысь нӧсилкасӧ.
Збыль ӧмӧй?
Тайӧ мӧвпыс, пӧсь лунъясӧ лётчикъяслы сэтшӧм обычнӧй мӧвпыс, ӧні, кор Алексей выключитчис аэродром олӧмысь, заставитіс сійӧс дрӧгнитны.
Тайӧ кадӧ небесаын кыліс жургӧм.
Юра радпырысь чеччыштіс:
— Сійӧ!
Команднӧй пункт дінын кутісны вӧрны.
Мыйкӧ лоӧма?
«Девятка» эз пуксьы, а муніс аэродромвесьтса паськыд кытшӧд, да кор самолёт вӧлі лэбӧ Алексей весьтті, сійӧ аддзис, мый самолётыслӧн бордйыс жугалӧма да — медся страшнӧйторйыс! — фюзеляжсьыс тыдаліс сӧмын ӧти «кок».
Воздухӧ ӧти бӧрся мӧд качисны гӧрд ракетаяс.
Кукушкин бара лэбис юръяс весьтті.
Сылӧн самолётыс вӧлі лэбач кодь, коді кытшлалӧ рӧзӧритӧм поз весьтті да оз тӧд, кытчӧ сылы пуксьыны.
Сійӧ мӧдӧдчис нин коймӧд кытш вӧчны.
— Дзик пыр чеччыштас, бензиныс быранвыйын, бӧръя войтъяссӧ пычкӧ! — часі вылӧ видзӧдігтыр шӧпнитіс Юра.
Сійӧ случайясын, кор пуксьыны дзик позьтӧм, вылӧ кыпӧдчӧм мысти лётчиклы разрешайтсьӧ чеччыштны парашютӧн.
Тыдалӧ, татшӧм приказсӧ му вывсянь получитӧма нин и «девятка».
Но сійӧ упрямӧя лэбаліс кытш кузя.
Юра видзӧдіс то самолёт вылӧ, то часі вылӧ.
Кор сылы кажитчис, мый моторыс уджалӧ ньӧжйӧджык нин, сійӧ ляпкӧдчывліс да бергӧдчывліс бокӧ.
Збыль ӧмӧй сійӧ думайтӧ спаситны машинасӧ?
«Чеччышт, да чеччышт нин!» — думайтісны быдӧн.
Аэродром вылысь исковтіс истребитель, кодлӧн бӧж вылас вӧлі гижӧма единица, качӧдчис воздухӧ да первой кругсяньыс жӧ мастера лӧсьӧдчис ранитчӧм «девятка» дінӧ.
Спокойнӧй мастерство стиль сертиыс Алексей тӧдіс, мый тайӧ вӧлі полкса командир ачыс.
Тыдалӧ, решитӧм бӧрын, мый Кукушкинлӧн торксьӧма радиоыс либӧ мый сійӧ растеряйтчис, полкса командир муніс сы дорӧ, ӧвтыштіс бордъяснас, сигнализируйтіс «вӧч сійӧс жӧ, мый вӧча ме» да, вывлань кыпӧдчигтыр, кутіс мунны бокӧ.
Сійӧ приказывайтіс сылы мунны боклань да чеччыштны.
Буретш сэки Кукушкин чинтіс газсӧ да муніс посадка вылӧ.
Чегӧм бордъя ранитчӧм самолётыс сылӧн тӧвзис Алексей юр весьтті, ӧдйӧ матыстчис му бердӧ.
Вот кӧнкӧ дзик му черта дінас сійӧ крута пӧлыньтчыліс шуйгавыв, лэдзчыштліс дзоньвидза «кок» вылас, скоростьсӧ чинтӧмӧн неуна котӧртыштіс ӧти кӧлеса вылас, сэсся усис веськыдвылас да, дзоньвидза борднас муӧ крукасьӧмӧн, ыджыд ӧдӧн бергӧдчис аслас ось гӧгӧр, лэптіс лымсӧ быдса кымӧр.
Бӧръя здукас сійӧ воши син улысь.
А кор лым бусыс пуксис, кутіс тыдавны — бок вылас пӧлыньтчӧм ранитчӧм машина дінсянь неуна бокын, лым вылас, тыдыштӧ мыйкӧ сьӧдтор.
И тайӧ сьӧд чут дінас котӧртісны йӧз да, сиренанас тюргигтыр, тӧвзис санитарнӧй автомобиль.
«Спаситіс, спаситіс машинасӧ!
Вот так Кукушкин!
Кор сійӧ тадзсӧ велавлӧма?» — нӧсилка вылын куйліг да ёрт вылас вежалігтыр думайтіс Мересьев.
Сылы аслыс окота вӧлі мыйвынсьыс котӧртны сэтчӧ, кӧні лым вылын куйліс тайӧ ичӧтик, некодӧн радейттӧм мортыс, коді друг окажитчис сэтшӧм стойкӧйӧн да сэтшӧм мастерӧн.
Но Алексейӧс вӧлі тӧбӧма, топӧдӧма нӧсилка полотно бердӧ, личкӧма вывті ыджыд дойӧн, коді выльысь став выннас уськӧдчис сы вылӧ сы бӧрын, кор чиныштіс нервнӧй напряжениеыс.
Став тайӧ происшествиеясыс займитісны часысь не унджык, но найӧ вӧліны сэтшӧм уна, мый Алексей сразу наын эз вермы разберитчыны.
Сӧмын кор нӧсилкасӧ сылысь вӧлі закрепитӧма санитарнӧй самолётлӧн специальнӧй гнездоясӧ да сійӧ бара казяліс сы вылӧ «метеорологическӧй сержантлысь» видзӧдӧмсӧ, сійӧ настоящӧя гӧгӧрвоис кывъяслысь значениесӧ, кодъясӧс ныв аслас едждӧдӧм вомдоръяснас шуис бомбовӧй очередьяслӧн кык разрыв костын.
Алексейлы лои яндзим, мый сійӧ весиг оз тӧд нимсӧ тайӧ славнӧй, самоотверженнӧй нылыслысь.
— Сержант ёрт... — ныв вылӧ аттьӧалана синъясӧн видзӧдлӧм бӧрын ньӧжйӧник шуис сійӧ.
Моторлӧн вына жургӧм улын ӧдвакӧ тайӧ кывъясыс воисны ныв пельӧдз.
Но сійӧ воськовтіс сылань да мыччис неыджыд тубыр.
— <rus>Старший</rus> лейтенант ёрт, тайӧ тіян письмӧясныд.
Ме видзи найӧс, ме тӧді, мый ті ловъяӧсь, мый ті бӧр воанныд.
Тӧді, чувствуйті.
Сійӧ пуктіс Алексейлы морӧс вылас письмӧяслысь вӧсньыдик стопа.
Письмӧяс пиысь сійӧ тӧдмаліс мамыслысь куим пельӧса письмӧяссӧ, кытчӧ нечёткӧй почеркӧн вӧлі гижӧма адрес, да тӧдса конвертъяс, сэтшӧмъяс, кутшӧмӧс сійӧ век новлӧдліс сьӧрсьыс гимнастёрка зептас.
Тайӧ конвертъяссӧ аддзӧм бӧрын сылӧн чужӧмыс югдіс, да, медым прӧстмӧдны кисӧ эшкын увсьыс, вӧрзьӧдчыштіс.
— Тайӧ нывсянь? — шога юаліс «метеорологическӧй сержант», бара сэтшӧма гӧрдӧдігмоз, мый бронзовӧй кузь синлысъясыс сибдісны синванас.
Мересьев гӧгӧрвоис, мый сэки, взрывъяс дырйиыс, сійӧ эз ылав, гӧгӧрвоис да эз решитчы шуны веськыда.
— Верӧссайӧ мунӧм чойсянь.
Сылӧн овыс мӧд, — шуис сійӧ, чувствуйтігӧн, мый ачыс аслыс прӧтив лои.
Шонтан моторъяс жургӧм пыр кутісны кывны гӧлӧсъяс.
Воссис боковӧй люк.
Сэтчӧ пырис шинель вылӧ пасьталӧм халата тӧдтӧм врач.
— Ӧти висьысьыс тані нин? — Мересьев вылӧ видзӧдлӧм бӧрын юаліс сійӧ. — Зэв бур, пыртӧй мӧдсӧ, дзик пыр лэбзям.
А ті мый тані вӧчанныд, мадам? — пӧсялӧм ӧчки пырыс сійӧ видзӧдліс Юра мышку сайӧ дзебсьыны зільысь «метеорологическӧй сержант» вылӧ. — Кора петны, дзик пыр лэбзям.
Эй!
Вайӧй татчӧ нӧсилкасӧ!
— Гижӧй, ен могысь, гижӧй, ме кута виччысьны! — кыліс Алексей нывлысь шӧпкӧдӧм.
Юра да ортсыса кияс отсӧгӧн врач лэптісны нӧсилка, код вылын кодкӧ ружтіс ньӧжйӧ да кузя.
Кор нӧсилкасӧ пуктісны гнездоӧ, прӧстыняыс уси, да Мересьев сэтысь аддзис Кукушкинлысь доймӧмысла вешкыртчӧм чужӧмсӧ.
Доктор тіралыштіс кияссӧ, видлаліс кабинасӧ, тапкӧдыштіс Мересьевлы рушкуас:
— Зэв бур, вывті бур!
Сідз, том морт, вот тіянлы компаньон, медым лэбны эз вӧв гажтӧм...
А? Мукӧдъяс жӧ ставныд весасьӧй.
А сержантскӧй званиеа этайӧ Лорелеяыс усйысис?
Зэв бур.
Кора вӧрзьӧдчыны!..
Сійӧ тойлаліс нюжмасьысь Юраӧс.
Ӧдзӧссӧ пӧдлалісны.
Самолёт дрӧгнитіс, вӧрзис, чеччалыштіс, сэсся ланьтіс да моторъяслӧн рӧвнӧй жургӧм улын плавнӧя шлывгис рӧднӧй стихияті.
Врач, стенъясӧ кутчысялігтыр, матыстчис Мересьев дорӧ:
— Кыдзи асьнымӧс чувствуйтам?
Ноко пульснытӧ, — сійӧ любопытствоӧн видзӧдліс Алексей вылӧ да довкйӧдліс юрнас: — М-да!
Ён личность!
Тіян приключениеяс йылысь другъясыд висьталӧны мыйкӧ дзик веритны позьтӧмӧс, джек-лондоновскӧйӧс.
Сійӧ пуксис аслас креслӧӧ, йиджласьыштіс бурджыка пуксьыны лӧсьӧдчигмоз да пыр жӧ копыртіс юрсӧ унмовсигас.
И тыдавны кутіс, кутшӧм ёна мудзӧма тайӧ кельыд чужӧма олӧма мортыс.
«Мыйкӧ джек-лондоновскӧйӧс!» — думыштіс Мересьев, да тӧдвылас уси кольӧм челядьдырыс — чегӧм кокӧн пустыняӧд кыссьысь морт йылысь висьт; мортсӧ кыйӧдӧ висьысь тшыг зверь.
Моторъяслӧн рӧвнӧй жургӧм улын ставыс заводитіс кывтны, гудыртчыны, вошны ру пиӧ, да унмовсьысь Алексейлӧн медбӧръя мӧвпӧн вӧлі тешкодь мӧвп сы йылысь, мый абуӧсь ни война, ни бомбёжка, ни кокъясас сійӧс мучитана, дугдывтӧг ёнтысь дойыс, ни самолётыс, коді шуркйӧ-лэбӧдӧ сійӧс Москваӧ, мый ставыс тайӧ чудеснӧй книгаысь, кодӧс лыддьӧма челядь дырйиыс на ылі Камышин карын.
МӦД ЧАСТЬ
1
Андрей Дегтяренко да Леночка нинӧм эз содтавны, кор асланыс другныслы сэтшӧма ошкисны сійӧ столичнӧй госпитальсӧ, кытчӧ армияса командование корӧм серти поместитісны Мересьевӧс, а тшӧтш и лейтенант Константин Кукушкинӧс, кодӧс ӧтлаын вайисны Москваӧ.
Войнаӧдз тайӧ вӧлі институтлӧн клиника, кӧні известнӧй сӧветскӧй учёнӧй корсис висьӧм бӧрын да доймӧм бӧрын мортлысь организм ӧдйӧ восстановитӧм кузя методъяс.
Тайӧ учреждениеыслӧн вӧліны зэв бур традицияяс да мирӧвӧй слава.
Война лунъясӧ аслас институтса клиникасӧ учёнӧй пӧртіс офицерскӧй госпитальӧ.
Воддзамоз висьысьясӧс лечитісны сэні став методъяснас, кутшӧмъясӧс сӧмын тӧдліс сійӧ кадӧ передӧвӧй наука.
Столицасянь неылын ыпъялысь война дырйи госпитальӧ вайисны сы мында раненӧйӧс, мый госпитальлы нёльпӧв лои содтыны койкаяслысь лыдсӧ сы серти, кымын места вылӧ сійӧс вӧлі арталӧма.
Став подсобнӧй помещениеяс — висьысьяс дорӧ волысьяскӧд встречаяс вылӧ индӧм приёмнӧйяс, лыддьысьӧм да лӧня ворсӧм вылӧ комнатаяс, медицинскӧй персоналлӧн комнатаяс да бурдысьяслы общӧй столовӧйяс — вӧлі пӧртӧма палатаясӧ.
Раненӧйяслы учёнӧй сетіс весиг ассьыс кабинетсӧ, коді вӧлі лабораторияыскӧд орччӧн, а ачыс аслас книгаяскӧд да привычнӧй вещиясыскӧд ӧтлаын вуджис ичӧтик комнатаӧ, кӧні водзджык вӧлі дежурка.
И век жӧ мукӧд дырйи ковмыліс койкаяссӧ сувтӧдавны коридоръясӧ.
Дзирдалысь еджыд стенъяс костын, кодӧс, кажитчӧ, архитектор ачыс водзвыв вӧлі арталӧма медицина храмлы чӧвлун вылӧ, быдлаын кылісны сьӧкыд ружтӧмъяс, ойзӧмъяс, узьысьяслӧн шкоргӧм, сьӧкыда висьысьяслӧн сӧрӧм.
Татчӧ прочнӧя овмӧдчӧма войналӧн сьӧкыд да душнӧй дукыс — вирӧссьӧм бинтъяслӧн, ловъявылысь сісьмысь морт яйлӧн дукыс, кодӧс эз вермы бырӧдны некутшӧм проветривайтӧм.
Учёнӧйлӧн аслас чертёжъяс серти вӧчӧм удобнӧй крӧватьяскӧд орччӧн важӧн нин сулалісны походнӧй раскладушкаяс.
Эз тырмы пӧсуда.
Клиникаса мича фаянскӧд орччӧн тані вӧдитчисны и куснясьӧм алюминиевӧй мискаясӧн.
Неылын взорвитчӧм бомбалӧн взрывнӧй волнаӧн жугласьӧмаӧсь стеклӧясыс гырысь итальянскӧй ӧшиньясысь, да найӧс ковмис тувъявны фанераӧн.
Оз вӧлі тырмы ва, ӧтарӧ выключайтсис газ, да инструментъяссӧ ковмыліс пуны важ спиртовкаяс вылын.
А раненӧйясӧс ӧтарӧ вайлісны.
Найӧс вайлісны век унджык и унджык — самолётъяс вылын, автомашинаяс вылын, поездъясын.
Найӧс вайӧмыс содіс сы серти, кыдзи фронт вылын содіс миян наступайтӧмлӧн вынйӧрыс.
И век жӧ госпитальлӧн персоналыс — ставнас, сылӧн шефсянь, наукаса заслуженнӧй деятель да Верховнӧй Сӧветса депутатсянь заводитӧмӧн, да любӧй сиделкаӧн, гардеробщицаӧн, швейцарӧн помалӧмӧн, — ставныс найӧ мудз, мукӧд дырйи джынвыйӧ тшыг, кок йылысь пӧрласьысь, пӧттӧдз некор узьлытӧм йӧзыс фанатическӧя видзисны асланыс учреждениеын порядок.
Сиделкаяс, кодъяс мукӧд дырйи дежуритісны помся кык да весиг куим смена, используйтлісны любӧй свободнӧй минута сы вылӧ, медым весавны, чышкавны, мыськавны.
Омӧльтчӧм, пӧрысьмӧм, мудзысла шатлалысь сестраяс удж вылӧ волывлісны, кыдзик и важӧн, войнаӧдз, крахмалитӧм халатъясӧн, да врачебнӧй назначениеяс исполнитны вӧліны сэтшӧм жӧ помтӧм требовательнӧйӧсь.
Ординаторъяс, кыдзи и войдӧр, придирайтчисны постельнӧй бельёын быд ичӧтик чутӧ да сӧстӧм носовӧй чышъянъясӧн видлалісны стенъяслысь, пос перилаяслысь, ӧдзӧс вугъяслысь сӧстӧмлунсӧ.
А ачыс шефыс, зэв ыджыд тушаа, гӧрд чужӧма старик, кодлӧн джуджыд кымӧс весьтас юрсиыс дзор, ачыс уска, ёна эзысялӧма сьӧд эспаньолкаа, мудзлытӧм видчысь, кыдзи и войнаӧдз, луннас кыкысь крахмалитӧм халатъяса ординаторъяс да ассистентъяс чукӧркӧд индӧм часъясӧ ветлӧдліс палатаясӧд, видлаліс выльяслысь диагнозъяс, консультируйтіс сьӧкыд случайяс.
Боевӧй страдналӧн тайӧ лунъясӧ сылӧн вӧлі тырыс удж и тайӧ госпитальын кындзи.
Но сылы век сюрліс кад радейтана детищелы, часъяссӧ корсьліс шойччан да узян кадысь.
Нерадивостьысь кодӧскӧ персоналысь видіг, а тайӧс сійӧ вӧчлывліс гораа, яра, обязательнӧ преступление вӧчанінас, висьысьяс дырйи, сійӧ век чирзіс, мый сылӧн клиникаыс, коді, кыдзи и войдӧр, образцовӧя уджалӧ замаскируйтӧм, быд лун бомбитан Москваын, — тайӧ и эм став сійӧ Гитлеръяс да Герингъяслы налӧн вочакывйыс, мый сійӧ оз кӧсйы кывны война сьӧкыдлун вылӧ некутшӧм ыстысьӧмъяс, мый немуджтӧмъяс да дышъяс татысь вермасны весасьны чӧрту да мый буретш ӧні, кор ставыс сэтшӧм сьӧкыд, госпитальын должен лоны торъя стрӧг порядок.
Ачыс сійӧ обходъяссӧ пыр вӧчавліс сэтшӧм стӧча, мый сылӧн воӧм серти сиделкаяс век сідз жӧ прӧверяйтлісны палатаяслысь стеннӧй часіяссӧ.
Сылысь точностьсӧ эз торклыны весиг воздушнӧй тревогаяс.
Тыдалӧ, буретш тайӧторйыс персоналӧс и заставляйтіс вӧчавны чудеса да дзик позьтӧм сьӧкыд условиеясын кутны сійӧ порядокъяссӧ, кодъяс тані вӧліны войнаӧдз.
Ӧтчыд асъя обход дырйи госпитальса шеф, шуам сійӧс Василий Васильевичӧн, зурасис кык койкаӧ, кодъяс сулалісны орччӧн коймӧд судтаса лестничнӧй площадка вылын.
— Мыйся выставка? — равӧстіс сійӧ да аслас кыз синкымъяс увтіыс ординатор вылас видзӧдліс сідзи, мый тайӧ мышкыра, ыджыд тушаа, олӧма нин, видзӧдны зэв почтеннӧй мортыс веськыда сувтіс, кыдзи школьник:
— Сӧмын войнас вайисны...
Лётчикъяс.
Вот талӧн чегӧма лядьвей лыыс да веськыд киыс.
Состояниеыс нормальнӧй.
А тайӧ, — кинас сійӧ индіс неопределённӧй арлыда ёна омӧльтчӧм морт вылӧ, коді куйліс куньса синъясӧн, — тайӧ сьӧкыда ранитчӧм.
Пазалӧмаӧсь кок лапа лыясыс, кыкнан кок лапаас гангрена, а главнӧйыс — вывті ёна истощитчӧма.
Ме ог верит, дерт, но найӧс колльӧдысь <rus>военврач второго ранга</rus> гижӧ, быттьӧкӧ пӧ пазалӧм кок лапаа висьысьыс дас кӧкъямыс лун кыссьӧма немецкӧй тылысь.
Тайӧ, дерт, содтӧм.
Ординаторлысь кывзытӧг, Василий Васильевич лэптіс эшкын.
Алексей Мересьев куйліс морӧс вылас кияссӧ кресталӧмӧн; сӧстӧм еджыд дӧрӧм да прӧстыня вылын ёна торъялысь сьӧд куа кияс сертиыс позьӧ вӧлі эськӧ изучитны морт лыяслысь строениесӧ.
Профессор бережнӧя вевттис лётчикӧс эшкынӧн да броткӧмӧн торкис ординаторсӧ:
— Мыйла тані куйлӧны?
— Местаыс коридорас абу нин...
Ті асьныд...
— Мый «ті асьныд», «ті асьныд»!
А нелямын кыкӧдыс?
— Но сійӧ жӧ полковникъяслы.
— Полковникъяслы? — Профессор друг терпениесьыс петіс. — Кутшӧм болван сійӧс думыштіс?
Полковникъяслы!
<rus>Дурачьё</rus>!
— Но ӧд миянлы жӧ шуӧма: кольны резерв Сӧветскӧй Союзса Геройяслы!
— «Геройяслы», «геройяслы»!
Тайӧ войнаын — быдӧн геройяс.
Да мый ті менӧ велӧданныд?
Коді тані начальникыс?
Кодлы оз кажитчыны менам распоряжениеяс, вермас дзик пыр жӧ весасьны.
Ӧні жӧ пыртны тайӧ лётчикъяссӧ нелямын кыкӧдӧ!
Лӧсьӧдланныд быдсяма глупостьяс: «полковникъяслы!»
Ланьтӧмӧн колльӧдысь свита водзын сійӧ вешйыліс нин бокӧ, но друг бергӧдчис, копыртчис Мересьев койка весьтӧ да лётчик пельпом вылӧ ассьыс небыд, быдсяма дезинфекцияясӧн сёйӧм, варччӧм куа кисӧ пуктӧм бӧрын юаліс:
— А збыль тэ кык недельысь дырджык кыссин немецкӧй тылысь?
— Неужели менам гангрена? — усьӧм гӧлӧсӧн юаліс Мересьев.
Профессор скӧр видзӧдласӧн сотыштіс ӧдзӧсӧ сувтӧм ассьыс свитасӧ, видзӧдліс лётчиклы веськыда сьӧд, ыджыд синъясас, кӧні тыдалісны шогсьӧм да тӧждысьӧм, да друг шуис:
— Сэтшӧмъясӧс, кыдзи тэ, грек ылӧдлыны.
Гангрена.
Но ныртӧ эн нюжӧд!
Лечитны позьтӧм висьӧмъяс свет вылын абуӧсь, кыдзи абуӧсь и безвыходнӧй положениеяс.
Запомнитін?
Мися жӧ!
И сійӧ муніс шума, ыджыд да кысянькӧ ылісянь нин, коридорлӧн стекляннӧй ӧдзӧс сайсянь кыліс сылӧн гораа броткӧмыс.
— Тешкодь дядька, — сьӧкыда сы бӧрся видзӧдігмоз шуис Мересьев.
— Псих.
Аддзылін?
Миян дінӧ сибӧдчӧ.
Тӧдам ми татшӧм прӧстӧйиникъястӧ, — вомсӧ вежыньтӧмӧн шпыньмунігтыр койка вывсянь шуис Кукушкин. — Сідзкӧ, уси честь «полковникъяс» палатаӧ веськавны.
— Гангрена, — ньӧжйӧ шуис Мересьев да шогпырысь шуис выльысь: — Гангрена.
2
Сідз шусяна «полковникъяслӧн» палатаыс помещайтчис мӧд судтаын коридор помас.
Сылӧн ӧшиньясыс видзӧдісны лунвылӧ да асыввылӧ, и та вӧсна шондіыс кочуйтіс сэті лунтыр, вочасӧн вуджліс ӧти койкаяс вывсянь мӧдъяс вылӧ.
Сідзисӧ тайӧ вӧлі неыджыд комната.
Паркет вылын кольӧм сьӧд чутъяс серти тӧдчис, мый войнаӧдз тані сулавлӧмаӧсь кык крӧвать, кык тумбочка да джодж шӧрас — гӧгрӧс пызан.
Ӧні тані вӧлі нёль койка.
Ӧти вылын куйліс ставнас бинтуйтӧм, сӧмын на чужӧм да тӧбӧм кага кодь раненӧй.
Сійӧ куйліс век гатшӧн да бинтъяс увсяньыс веськодя видзӧдіс пӧтӧлӧкӧ.
Мӧд вылын, кодкӧд орччӧн куйліс Алексей, вӧлі визув морт, чукырӧсь, сера салдатскӧй чужӧма, вӧсньыдик еджыд уска, услужливӧй да сёрниа.
Госпитальын йӧз тӧдмасьӧны ӧдйӧ.
Рыт кежлас Алексей тӧдіс нин, мый сера чужӧмаыс — сибиряк, колхозса председатель, охотник, а военнӧй профессия сертиыс снайпер, удачливӧй снайпер.
Ельня дорын знаменитӧй бойяс лунсянь, кор сійӧ аслас Сибирскӧй дивизия составын, кӧні ӧтлаын сыкӧд служитӧмаӧсь сылӧн кык пи да зять, включитчис войнаӧ, сійӧ удитіс, кыдзи сійӧ шуліс, «печиктыны» сизимдас немецӧс.
Вӧлі сійӧ Сӧветскӧй Союзса Герой, да кор Алексейлы шуис ассьыс овсӧ, Алексей интересуйтчӧмӧн видзӧдліс сылӧн нинӧмӧн тӧдчытӧм фигура вылас.
Сійӧ лунъясӧ тайӧ овыс армияын паськыда вӧлі тӧдса.
Гырысь газетаяс весиг посвятитлісны снайперлы передовӧйяс.
Госпитальын ставӧн — и сестраяс, и врач-ординатор, и ачыс Василий Васильевич — уважительнӧя шуисны сійӧс Степан Ивановичӧн.
Палатаса нёльӧд олысь, кодӧс ставнас вӧлі бинтуйтӧма да тӧбӧма, лунтырӧн ас йывсьыс нинӧм эз висьтав.
Сійӧ вообще эз шу ни ӧти кыв, но свет вывсьыс ставтор тӧдысь Степан Иванович ньӧжйӧникӧн висьталіс Мересьевлы сылысь историясӧ.
Шуисны сійӧс Григорий Гвоздевӧн.
Сійӧ вӧлі танкӧвӧй войскаса лейтенант да сідзжӧ Сӧветскӧй Союзса Герой.
Армияӧ сійӧ воӧма танкӧвӧй училищеысь да воюйтӧма война заводитчан первойя лунъяссянь, первой бойсӧ примитӧма кӧнкӧ Брест-Литовскӧй крепость дорын.
Белосток дорын известнӧй танкӧвӧй тышын сійӧ воштӧма ассьыс машинасӧ.
Сэні жӧ пуксьӧма мӧд машина вылӧ, кодлысь командирсӧ вӧлі виӧма, да танкӧвӧй дивизия колясӧн заводитӧма прикрывайтны Минскӧ отступайтысь войскаӧс.
Буг вылын бойын сійӧ воштӧма мӧд машинасӧ, ранитчӧма, пуксьӧма коймӧд машина вылӧ да, пӧгибнитӧм командирсӧ вежӧм бӧрын, ас вылас босьтӧма ротаӧн командуйтӧм.
Сэсся немецкӧй тылӧ веськалӧм мысти куим машинаысь сійӧ лӧсьӧдӧма кочуйтысь танкӧвӧй группа да тайӧ группанас тӧлысь кымын шӧйтӧма ылі немецкӧй тылъясӧд, нападайтлӧма обозъяс да колоннаяс вылӧ.
Сійӧ заправляйтчылӧма горючӧйӧн, чукӧртлӧма боеприпасъяс да запаснӧй частьяс выльӧн мунӧм тыш местаясын.
Тані, туйясбокса веж рощаясын, вӧръясын да нюръясын, мыйта колӧ да некодӧн видзтӧг сулалісны и любӧй маркаа жугӧдӧм машинаяс.
Чужлӧма сійӧ кӧнкӧ Дорогобуж дорын.
Кор Сӧветскӧй Информбюролӧн сводкаяс серти, кодъясӧс командирскӧй машинавывса рацияӧн танкистъяс примитлывлісны аккуратнӧя, Гвоздев тӧдмаліс, мый фронтлӧн линияыс воис сылӧн рӧднӧй местаяс дорӧ, сійӧ эз вермы терпитны, взорвитіс ассьыс куимнан танксӧ да боецъяскӧд, кодъяс ловйӧн колины сылӧн кӧкъямыс морт, заводитчис писькӧдчыны вӧръясӧд.
Дзик война заводитчӧм водзвылас сылы удайтчылӧма волыны гортас, увтас видзьяса чукльӧсь ю берег вылын пукалысь ичӧтик деревняӧ.
Мамыс сылӧн, сиктса учительница, сьӧкыда висьмӧма, да батьыс, пӧрысь агроном, уджалысь йӧз депутатъяс областнӧй Сӧветса член, писӧ корӧма армияысь.
Гвоздев казьтыліс школа дорын сулалысь ичӧтик пу керканысӧ, важ диван вылын вӧрзьӧдчывтӧг куйлысь ичӧтик омӧльтчӧм мамсӧ, висьысь дінын тӧждысянаа кызӧктывлысь да дзор тошсӧ чеплялысь, важ модаӧн вурӧм пинжака батьсӧ да ичӧтик, сьӧдіник мамыс вылӧ вывті ёна мунысь куим подросток-чойяссӧ.
Казьтыліс лӧз синъяса, вӧсньыдик фельдшерица Женяӧс, коді сійӧс вӧлӧн колльӧдіс дзик станцияӧдз да кодлы сійӧ кӧсйысьліс быд лун гижны письмӧ.
Белоруссияса талялӧм муяс кузя, сотӧм да тыртӧм деревняясӧд зверь моз писькӧдчигӧн, каръяс кытшлалӧмӧн да йӧз ветлан туйясысь кежалӧмӧн, сійӧ шога гадайтіс сы йылысь, мый сійӧ аддзас аслас ичӧтик рӧднӧй керкаысь, удайтчис-ӧ сылӧн матыса йӧзлы мунны да мый накӧд лоис, эз кӧ найӧ мунны.
Сійӧ, мый аддзис рӧдинасьыс Гвоздев, вӧлі став сылӧн чайтӧмъяс дорысь страшнӧйджык:
сійӧ эз аддзы ни керкасӧ, ни рӧднӧйяссӧ, ни Женясӧ, ни самӧй деревнясӧ.
Пӧим шӧрын ӧткӧн сулалысь пач дорын йӧктігтыр да вомгорулас боргиг, мыйкӧ пуысь, джынвыйӧ йӧй старукалӧн висьталӧмысь сійӧ тӧдмаліс, мый, кор матысмыны кутісны немецъяс, висьысь учительницалы вӧлі зэв сьӧкыд да аслас нывъясыскӧд агроном эз решитчы ни нуны сійӧс, ни эновтны.
Немецъяс кылӧмаӧсь, мый деревняӧ кольӧма уджалысь йӧз депутатъяс областнӧй Сӧветса членлӧн семья.
Найӧс кутісны да сійӧ жӧ вояс ӧшӧдісны кыдз вылӧ, керка водзладорас, а керкасӧ ӧзтісны.
Женяӧс, коді котӧртӧма медся главнӧй немецкӧй офицер дінӧ корны, медым оз вины Гвоздевлысь семьясӧ, быттьӧ пӧ дыр мучитӧмаӧсь, быттьӧ офицерыс издевайтчӧма сы вылын, а водзӧ мый сэсся вӧлӧма сэні, сы йылысь старука эз тӧд, а сы бӧрын нин сійӧ керкасьыс, кӧні олӧ вӧлӧм офицерыс, мӧд суткинас нывсӧ петкӧдӧмаӧсь кулӧмӧн, да сылӧн шойыс кык лун куйлӧма ю дорын.
А деревняыс сотчӧма сӧмын вит лун сайын, и немецъяс сотӧмаӧсь сійӧс сыысь, мый войнас кодкӧ ӧзтӧма налысь колхознӧй конюшняын сулалысь бензоцистернаяссӧ.
Танкистӧс старука нуӧдіс сотчӧм керка местаӧ да индіс пӧрысь кыдз пу вылӧ.
Тайӧ кыддзыслӧн кыз ув вылын челядь дырйиыс ӧшавліс сылӧн качай.
Ӧні кыддзыс косьмӧма, да чишкассьӧм ув вылас тӧв летйӧдліс вит гезтор.
Йӧктігтыр да вомгорулас молитва лыддигтыр Гвоздевӧс старука нуӧдіс ю дорӧ да петкӧдліс местасӧ, кӧні куйлӧма нывлӧн шойыс, сійӧ нылыслӧн, кодлы сійӧ кӧсйысьліс гижны быд лун да бӧрынас сідзи и эз слӧймыв гижлыны весиг ни ӧти письмӧ.
Гвоздев сулалыштӧма кышӧдчысь эжӧр пӧвстын, сэсся бергӧдчӧма да мунӧма вӧрлань, кӧні сійӧс виччысьӧмаӧсь боецъяс.
Сійӧ эз шу ни ӧти кыв, эз уськӧд ни ӧти синва войт.
Июнь помын, Западнӧй фронт вылын генерал Коневлӧн армия наступайтігӧн, Григорий Гвоздев аслас боецъяскӧд ӧтлаын вуджис немецкӧй фронт вомӧн.
Августын сійӧ получитіс выль машина, знаменитӧй «Т‒34», да тӧлӧдзыс удитіс кывсьыны батальонас «мератӧм» мортӧн.
Сы йылысь висьтавлісны, сы йылысь газетаясын гижлісны историяяс, кодъяс кажитчывлісны веритны позьтӧмӧн, но ставыс тайӧ вӧлі збыль.
Ӧтчыд, кор ыстісны сійӧс разведкаӧ, аслас машина вылын, сылы полнӧй газ сетӧмӧн, войын сійӧ пыркнитіс немецкӧй укреплениеяс вомӧн, вуджис миннӧй поле, лыйліг да паника кӧдзигтыр, пырис немецъясӧн босьтӧм ичӧтик карӧ, кодӧс вӧлі кытш джынйӧ топӧдӧма Краснӧй Армия, да немецъяссӧ ёна полошитӧм бӧрын петіс ас йӧз дорӧ кар мӧдар помӧдыс.
Мӧдысь, немецкӧй тылын подвижнӧй группаын действуйтігӧн, засадасянь сійӧ уськӧдчис немецкӧй гужевӧй обоз вылӧ да гусеницаяснас лямӧдіс вӧвъяссӧ да асьнысӧ немецъяссӧ.
Тӧвнас неыджыд танкӧвӧй группаӧн юрнуӧдӧмӧн сійӧ атакуйтіс Ржев дорын укреплённӧй деревнялысь гарнизонсӧ, кӧні помещайтчис противниклӧн ичӧтик оперативнӧй штаб.
Сикт сайын на, кор танкъяс вуджисны оборонительнӧй полосасӧ, сы машинаӧ веськалӧма горючӧй жидкость тыра ампула.
Танксӧ кытшалӧма чадитыс, пӧдтысь тшына би, но сылӧн экипажыс век тышкасис.
Танк, аслас став бортӧвӧй оружиесьыс лыйсигтыр, быттьӧ гигантскӧй факел, маневрируйтіс да, пышйысь немецкӧй салдатъясӧс суӧдӧмӧн, гусеницаяснас лямӧдігтыр, тӧвзис деревня кузя.
Гвоздев да сылӧн экипажыс, кодъясӧс бӧрйӧма сійӧ окружениеысь аскӧдыс тшӧтш петӧм йӧзысь, тӧдісны, мый найӧ вот-вот долженӧсь пӧгибнитны бак либӧ боеприпасъяс взорвитчӧмысь.
Найӧ пӧдӧны вӧлі тшынын, сотчалісны доналӧм броняас, на вылын ӧзйис нин паськӧмныс, но найӧ тышкасисны водзӧ.
Машина гусеницаяс улын взорвитчысь ыджыд снаряд пӧрӧдіс налысь танксӧ, да взрывнӧй волнанас-ӧ, лэптӧм лыанас да лымнас-ӧ кусӧдіс танк вылысь бисӧ.
Сотчалӧм Гвоздевӧс петкӧдісны машинасьыс.
Башняас сійӧ пукаліс виӧм стрелоккӧд орччӧн, кодӧс вежис бойын.
Мӧд тӧлысь нин танкист вӧлі олӧм да кулӧм костын, бурдӧм вылӧ надеятӧг, нинӧмӧн интересуйтчытӧг сійӧ куйліс да мукӧд дырйиыс сутки чӧж эз шулы ни ӧти кыв.
Сьӧкыда ранитчӧмъяслӧн мир векджык йӧршитчӧ налӧн госпитальнӧй палата стенъяс костын.
Кӧнкӧ, тайӧ стенъяс ортсыас, мунӧ война, мунӧны гырысь и посни событиеяс, пуӧны страстьяс, да морт душа вылӧ быд лун пуктӧны кутшӧмкӧ выль штрихъяс.
«Сьӧкыдъяс» палатаӧ ортсыса мирлысь олӧмсӧ оз лэдзны, да госпиталь стена ортсыса бушковъяс воӧны татчӧ сӧмын ыліса, омӧля кылысь шыясӧн.
Палаталы быть лоӧ вӧлі овны аслас ичӧтик событиеясӧн.
Лунся шондіӧн шонтыштӧм стеклӧ вылын кытыськӧ немвиччысьтӧг тыдовтчысь бусӧсь да муртса ловъя гут тані — происшествие.
Джуджыд каблука выль туфли, кодӧс кӧмалӧма талун палатаса сестра Клавдия Михайловна, коді лӧсьӧдчӧ мунны госпитальсянь веськыда театрӧ, — выльтор.
Коймӧд блюдо пыдди черносливысь вӧчӧм компот, коді сетсьӧ быдӧнӧс нин дӧзмӧдӧм урюковӧй кисель пыдди, — сёрнитантор вылӧ тема.
И сійӧ быдлунсяыс, мый тыртліс сьӧкыда висьысьлысь госпитальса вывті ньӧжйӧ кыссьысь лунъяссӧ, мый ас дінас дорліс сылысь думъяссӧ, вӧлі сылӧн ранаыс, коді нетшыштіс сійӧс боецъяс радысь, трудовӧй боевӧй олӧмысь да шыбитіс татчӧ, вот тайӧ небыд да удобнӧй, но пыр жӧ мустӧммӧм койка вылас.
Сійӧ унмовсьлывліс тайӧ рана, пыкӧс либӧ лы чегӧм йывсьыс думайтігӧн, аддзывліс найӧс вӧтӧн да, садьмӧм бӧрас, пыр жӧ лихорадочнӧя зілис тӧдмавны, чиніс-ӧ пыкӧсыс, бырис-ӧ гӧрдыс, содіс али чиніс температураыс.
И кыдзи войся чӧв-лунын насторожитчӧм пель вермӧ содтыны даспӧв неыджыд кышмуныштӧм, сідзи и тані аслас недуг вылӧ быдлунся сосредоточитчӧмыс вӧчліс ранасӧ ещӧ на висянаӧн да заставляйтіс весиг медся чорыд да ыджыд воляа йӧзӧс, кодъяс бой дырйи спокойнӧ видзӧдісны смертьлы синмас, полӧмӧн кыйны профессор гӧлӧсысь оттенокъяс, да Василий Васильевич чужӧм серти кыи сьӧлӧмӧн угадывайтны сы йылысь, кыдзи мунӧ налӧн висьӧмыс.
Кукушкин уна да скӧрысь ропкис.
Сылы век кажитчис, мый шинаяссӧ пуктӧма абу сідз, мый найӧс вывті ёна зэлӧдӧма да мый та вӧсна лыясыс йитчасны оз сідз, кыдз колӧ, да найӧс ковмас чегъявны.
Гриша Гвоздев оліс чӧв, быттьӧкӧ джынвыйӧ узис.
Но эз вӧв сьӧкыд казявны, кутшӧма терпиттӧг да волнуйтчӧмӧн сійӧ видлалӧ ассьыс багровӧй, сотчӧм кучик лестукъясӧн тырӧм телӧсӧ, кор сылысь кӧртӧдсӧ вежигӧн Клавдия Михайловна кырым тырнас лӧдӧ сы ранаяс вылӧ вазелин, да кыдз сійӧ настораживайтӧ пельяссӧ, кор кылӧ врачьяслысь сёрнисӧ.
Степан Иванович, палатаын дзик ӧти морт, коді вермис ветлӧдлыны, правда, коколюка моз, кусыньтчӧмӧн да крӧвать бӧръясӧ кутчысьӧмӧн, дугдывтӧг тешкодя да скӧрысь видіс «йӧй бомбасӧ», коді сійӧс ранитіс, да контузияысь лоӧм «растреклятӧй радикулитсӧ».
Мересьев зіля дзебис ассьыс переживаниесӧ, вӧчліс вид, мый сійӧс оз интересуйтны врачьяслӧн сёрниясыс.
Но быдпӧрйӧ, кор электризация вӧчӧм могысь кокъяссьыс разявлісны бинтсӧ да сійӧ аддзывліс, кыдзи ньӧжйӧ, но дугдывтӧг кокъясӧдыс пыр вывлань и вывлань кайӧ предательскӧй багровӧй гӧрдыс, сылӧн синъясыс паськавлісны ёна полӧмысла.
Характерыс сылӧн век ӧтарӧ лои беспокойнӧйджык, мрачнӧйджык.
Ёртыслӧн кужтӧмджык шмонитӧм, прӧстыня вылын чукыр, пӧрысь сиделка киысь усьысь щӧтка пузьытӧдзыс скӧрмӧдлісны, и сійӧ муртса вермывліс пӧдтыны скӧрлунсӧ.
Правда, госпитальнӧй зэв бур сёянлӧн строгӧй, ньӧжйӧникӧн содысь зэв бур рационыс ӧдйӧ восстанавливайтіс сылысь вынсӧ, да перевязкаяс дырйи либӧ луч вылын томиник практиканткаяс сэсся эз нин повзьывны сылӧн гирвидзысь лыясысь.
Но сідз жӧ ӧдйӧ, кыдзи ёнмис организмыс, век ӧтарӧ омӧльджык лолі сылӧн кокъяслы.
Кок зьӧм вывсьыс гӧрдыс вуджис вылӧджык да кутіс водзӧ мунны кок шегъясас.
Чуньясыс дзикӧдз воштісны чувствительностьсӧ, найӧс чутӧдлывлісны булавкаӧн, да тайӧ булавкаясыс пырлывлісны яяс некутшӧм дой вӧчтӧг.
Пыкӧсыслысь водзӧ паськалӧмсӧ удайтчис дугӧдны кутшӧмкӧ выль способӧн, кодлӧн вӧлі тешкодь ним «блокада».
Но дойыс ӧтарӧ содіс.
Сійӧ лоны кутіс дзик терпитны позьтӧмӧн.
Луннас, пӧдушка бердӧ чужӧмсӧ ляскӧмӧн, Алексей куйліс ланьтӧмӧн.
Войнас Клавдия Михайловна сылы впрыскивайтліс морфий.
Врачьяс сёрниын ӧні пыр тшӧкыдджыка и тшӧкыдджыка кыліс страшнӧй кыв «ампутация».
Василий Васильевич корсюрӧ сувтлывліс Мересьев койка дінӧ, юавліс:
— Но кыдз, ползун, ёнтӧ?
Гашкӧ, вундыны, а?
Чик — и бокӧ.
Алексей таысь ставнас кӧдзавліс да йӧжгыльтчывліс.
Пиньяссӧ мурч курччӧмӧн, медым не горӧдны, сійӧ сӧмын довкйӧдліс юрнас, а профессор скӧрысь ропкис:
— Но, терпит, терпит — делӧ тэнад.
Видлам ещӧ вот тайӧс, — да вӧчліс выль назначение.
Сы бӧрвылын пӧдласьліс ӧдзӧс, коридорын ланьталісны обход вӧчысьяслӧн кокшыяс, а Мересьев куйліс куньса синъясӧн да думайтіс: «Кокъясӧй, кокъясӧй, менам кокъясӧй!..»
Неужели кольччыны кокъястӧг, пу кока калекаӧн, кыдзи сылӧн рӧднӧй Камышинын пӧрысь перевозчик Аркаша дядь!
Медым купайтчигӧн сідз жӧ, кыдзи и сійӧ, пу кокъяссӧ пӧрччыны да кольны берег вылӧ, а аслыс кияс вылын, обезьяна моз, пырны ваӧ.
Тайӧ переживаниеясыс усугубляйтчисны ещӧ ӧти обстоятельствоӧн.
Медводдза лунас жӧ, кор воис госпитальӧ, сійӧ лыддис Камышинысь воӧм письмӧяс.
Мамыслӧн ичӧтик треугольникъясыс, кыдзи и вообще став мамъяслӧн письмӧяс, вӧліны дженьыдӧсь, джынйыс наын вӧлі рӧдняяссянь поклонъяс да сы йылысь успокоитӧмъяс, мый гортын ставыс слава богу, да мый сійӧ, Алёша, та йылысь вермас не тӧждысьны, а мӧд джынйыс корӧмъяс видзны асьсӧ, не прӧстудитчыны, не сюйсьыны сэтчӧ, кӧні ӧпаснӧ, видзчысьны немецкӧй коварствоысь, код йылысь мамыс тырмымӧн кывлӧма суседкаяссяньыс, не кӧтӧдны кокъяссӧ.
Письмӧясыс тайӧ содержание сертиыс ставыс вӧліны ӧткодьӧсь да торъялісны найӧ сӧмын сійӧн, мый ӧтиын мамыс юӧртіс сы йылысь, кыдзи корліс сійӧ суседкасӧ воин Алексей вӧсна юрбитны, кӧть ачыс мамыс енмыслы и эз верит, но сідз, на всякий случай, друг да мыйкӧ сэні эм: мӧдын — тӧждысис ыджыдджык пияныс вӧсна, кодъяс тышкасисны кӧнкӧ лунвылын да важӧн абу гижлӧмаӧсь, а медбӧръяас — гижис, мый вӧтӧн аддзылӧма, быттьӧ Волга вылын ытва дырйи локталісны став пияныс, быттьӧкӧ найӧ воисны чери кыянінысь удачнӧя кыйсьӧм бӧрын покойник-батьыскӧд ӧтлаын да сійӧ, мамныс, ставнысӧ гӧститӧдіс семьяӧн радейтана чӧсмасянторйӧн — чериняньӧн, — да мый суседкаясыс тайӧ вӧт йывсьыс тӧлкуйтісны тадзи: пиянъяссьыс пӧ кодкӧ ӧти обязательнӧ должен воны фронт вылысь гортӧ.
Старука корис Алексейӧс юавлыны начальстволысь, оз-ӧ лэдзлыны гортас кӧть ӧти лун кежлӧ.
Гырысь да гӧгрӧс ученическӧй почеркӧн гижӧм лӧз конвертъясын письмӧяс вӧліны нывсянь, кодкӧд Алексей ӧтлаын велӧдчис ФЗУ-ын.
Шуисны сійӧс Ольгаӧн.
Сійӧ ӧні уджаліс техникӧн Камышинскӧй лесозаводын, кӧні коркӧ металл кузя токарӧн уджавліс и Алексей.
Тайӧ нылыс вӧлі не сӧмын челядьдырся другӧн.
И сысянь письмӧясыс вӧліны необычнӧйӧсь, особеннӧйӧсь.
Эз весьшӧрӧ сійӧ найӧс лыддьыв некымынпӧв, босьтчывліс на дінӧ выльысь и выльысь, медся прӧстӧй строкаяссьыс корсис кутшӧмкӧ мӧдпӧлӧс, сылы аслыс абу тырвыйӧ гӧгӧрвоана, радостнӧй, гуся смысл.
Сійӧ гижис, мый сылӧн юрвывтырыс удж, мый ӧні сійӧ и узьнысӧ гортас оз ветлывлы, медым не воштыны кад, а узьлӧ сэні жӧ, контораас, мый ассьыс заводсӧ ӧні Алексей, пӧжалуй, эз и тӧд эськӧ да чуймис эськӧ и йӧймис радысла, тӧдмаліс кӧ, мый найӧ ӧні сэні вӧчалӧны.
Мукӧдторъяскӧд тшӧтш сійӧ гижис, мый шочиник шойччан лунъясӧ, кодъяс вичмывлӧны сылы тӧлысьнас ӧтиысь не унджыкысь, волывлӧ сійӧ Алексей мам ордӧ, мый старушка чувствуйтӧ асьсӧ неважнӧ, сы вӧсна мый ыджыдджык вокъяссяньыс некутшӧм юӧр абу, мый мамыслы овнысӧ сьӧкыд, бӧръя кадас сійӧ ёна кутіс висьӧдчыны.
Ныв корис частӧджык да унджык гижны мамыслы да не волнуйтны сійӧс омӧль юӧръясӧн, сы вӧсна мый сійӧ, Алексей, гашкӧ, ӧні сылӧн дзик ӧти олан гажыс.
Олялысь письмӧяссӧ унапӧв лыддигӧн Алексей гӧгӧрвоис мамыслысь вӧт аддзылӧмӧн мудеритӧмсӧ.
Сійӧ гӧгӧрвоис, кыдзи сійӧс виччысьӧ мамыс, кыдзи надейтчӧ сы вылӧ, да гӧгӧрвоис сідзжӧ, кутшӧм ёна сійӧ шогӧдас найӧс кыкнаннысӧ, кор юӧртас аслас катастрофа йылысь.
Дыр думайтіс сійӧ, кыдзи сылы вӧвсьыны, да эз тырмы смеллуныс гортас гижны веськыда.
Сійӧ решитіс виччысьыштны да гижис кыкнанныслы, мый олӧ бура, вуджӧдісны сійӧс лӧнь участок вылӧ, а медым оправдайтны адрес вежсьӧмсӧ, ёнджыка веритӧм могысь юӧртіс, мый служитӧ ӧні тылӧвӧй частьын да выполняйтӧ специальнӧй заданиеяс да мый, став сертиыс тыдалӧ, сійӧ тані тӧрчитас дыр на.
И вот ӧні, кор врачьяс сёрниын пыр тшӧкыдджыка и тшӧкыдджыка кыліс «ампутация» кыв, сылы лои страшнӧ.
Кыдз сійӧ калекаӧн локтас Камышинӧ!
Кыдзи сійӧ петкӧдлас Олялы ассьыс культяпкаяссӧ!
Кутшӧм сьӧкыд удар сійӧ вӧчас аслас мамлы, коді воштӧма фронтъяс вылын ассьыс став пиянсӧ да виччысьӧ сійӧс, медбӧръясӧ, гортас!
Со мый йылысь думайтіс сійӧ палаталӧн гажтӧм чӧвлунын, кывзігтыр, кыдзи скӧрысь дзуртісны бергалысь Кукушкин улын матрац пружинаясыс, кыдзи чӧв олігтыр ышлолалӧ танкист, да чуньяснас стеклӧӧ барабанитӧ куим кусыньӧ кусыньтчӧм Степан Иванович, коді став лунъяссӧ колльӧдліс ӧшинь дорын.
«Ампутация!
Оз, сӧмын не тайӧ!
Бурджык кувны...
Кутшӧм кӧдзыд, сутшкасьысь кыв!
Ампутация!
Да оз жӧ, тайӧ оз вермы лоны!» — думайтіс Алексей.
Страшнӧй кывсӧ сійӧ аддзывліс весиг вӧтӧн, кыдзи кутшӧмкӧ стальнӧй, неопределённӧй формаа чераньӧс, коді косявлӧ сійӧс ёсь, уна пидзӧсъяса кокъяснас.
3
Недель кымын нелямын кыкӧд палатасаяс олісны нёльӧн.
Но ӧтчыд кык санитаркӧд локтіс тӧждысьысь Клавдия Михайловна да юӧртіс, мый лоӧ дзескӧдчыштны.
Степан Ивановичлысь койкасӧ сувтӧдісны дзик ӧшинь дорас, мый вылӧ сійӧ вӧлі вывті рад.
Кукушкинӧс нуисны пельӧсӧ, Степан Ивановичкӧд орччӧн, а тыртӧм местаас сувтӧдісны небыд, пружиннӧй матраца ляпкыдик бур крӧвать.
Кукушкин дзикӧдз пузис.
Сійӧ кельдӧдіс, кулакнас мӧдіс кучкавны тумбочкаӧ, чирзігтыр заводитіс видны и сестрасӧ, и госпитальсӧ, и асьсӧ Василий Васильевичсӧ, грӧзитіс норасьны кытчӧкӧ, кодлыкӧ гижны да сэтшӧма пузис, мый тӧкӧтьӧ эз лый кружканас коньӧр Клавдия Михайловналы, да, гашкӧ, весиг лыйис эськӧ, эз кӧ Алексей, цыганскӧй синъяснас бешенӧя югнитігтыр, чорыда сы вылӧ горӧд.
Буретш тайӧ здукас и пыртісны витӧдӧс.
Сійӧ вӧлі, колӧ чайтны, зэв сьӧкыд, сы вӧсна мый нӧсилкаыс дзуртіс да санитаръяс восьлалігӧн ёна лайкъяліс.
Юрлӧс вылын вынтӧг лётъяліс гӧгрӧс, кушӧдз бритӧм юр.
Виж, быттьӧкӧ воскысь вӧчӧм гӧгрӧс чужӧмыс вӧлі кулӧмлӧн кодь.
Кыз кельыд вомдоръяс вылас кынмӧма страдайтӧм.
Кажитчис, выль морт вӧлі садьтӧм.
Но мыйӧн сӧмын нӧсилкасӧ пуктісны джоджӧ, висьысьыс пыр жӧ восьтіс синъяссӧ, кыпӧдчис гырддза вылас, любопытствоӧн видзӧдліс палатасӧ, мыйлакӧ мигнитіс Степан Ивановичлы — кутшӧм пӧ, шуӧ, олӧмыс, ничево? — кыз гӧлӧсӧн кызӧктыштіс.
Грузнӧй телӧсӧ, тыдалӧ, сылысь вӧлі сьӧкыда контузитӧма, да сы вӧсна сійӧ ёна висис.
Мересьев, кодлы тайӧ ыджыд, пыктӧм мортыс первойсӧ мыйлакӧ эз во сьӧлӧм вылас, мустӧма следитіс сы бӧрся, кыдзи кык санитар, кык сиделка да сестра ӧтвылысь сьӧкыда лэптісны сійӧс крӧвать вылӧ.
Сійӧ аддзис, кыдзи выль воысьлӧн чужӧмыс друг кельдӧдіс да вевттьысис посньыдик пӧсь войтъясӧн, кор неловкӧя бергӧдісны сылысь кер кодь коксӧ, кыдзи вежыньтчисны сылӧн кельыд вомдоръясыс.
Но сійӧ сӧмын дзуртыштіс пиньяснас.
Койка вылӧ веськалӧм бӧрын сійӧ пыр жӧ рӧвнӧя лӧсьӧдіс пододеяльниклысь эшкын дорсьыс вурыссӧ, тумбочка вылӧ стопаӧ тэчис сы бӧрся вайӧм книгаяс да блокнотъяс, улі полка вылӧ ӧкуратнӧя пукталіс паста, одеколон, бритвеннӧй прибор, майтӧг доз, сэсся хозяйственнӧй синъясӧн вӧчис тайӧ став аслас делӧяслы итог да пыр жӧ, быттьӧкӧ асьсӧ чувствуйтіс гортсьыс, кыз да гора басӧн мурӧстіс:
— Но, вайӧй тӧдмасьны.
Полковӧй комиссар Семён Воробьёв.
Рам, куритчытӧм морт.
Кора примитны компанияӧ.
Сійӧ спокойнӧя да интересӧн видзӧдіс палатаса ёртъяссӧ, и Мересьев казяліс, кыдзи сы вылӧ сувтыштлісны сылӧн зарни рӧма векньыдик, зэв ёсь синъясыс.
— Ме тіянӧ недыр кежлӧ.
Ог тӧд, кодлы кыдзи, а меным тані бок пӧжны некор.
Менӧ виччысьӧны менам конникъяс.
Вот йи мунас, косьмыштасны туйяс — и айда: <rus>«Мы красная кавалерия, и про нас...»</rus> А? — кыз, гажа басӧн став комнатасӧ тыртіс сійӧ.
— Ставным ми тані недыр кежлӧ.
Йи вӧрзяс — и айда... водзлань кокъясӧн ветымынӧд палатаӧ, — стенлань крута бергӧдчигӧн шыасис Кукушкин.
Ветымынӧд палатаыс госпиталяс эз вӧв.
Висьысьяс тадзи ас костаныс шулісны мертвецкӧйӧс.
Ӧдвакӧ комиссар удитіс тӧдмавны та йылысь, но сійӧ пыр жӧ казяліс шуткаыслысь гажтӧм смыслсӧ, эз ӧбидитчы да сӧмын, чуймӧмӧн Кукушкин вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, юаліс...
— А кымын арӧс тіянлы, дона друг?
Эк, тошка дядь!
Мыйкӧ ті водз пӧрысьмӧмныд.
4
Нелямын кыкӧдӧ выль висьысь воӧм бӧрын, кодӧс ас кежаныс ставӧн кутісны шуны Комиссарӧн, палатаас оланногыс пыр жӧ ставнас вежсис.
Тайӧ грузнӧй да слабиник мортыс мӧд лунас жӧ ставныскӧд бура тӧдмасис да, кыдзи бӧрынджык сы йылысь шуис Степан Иванович, на дырйи кужис «быдӧнлы бӧрйыны ассьыс особӧй ключ».
Степан Ивановичкӧд сійӧ пӧттӧдзыс тӧлкуйтіс вӧвъяс йылысь да кыйсьӧм йылысь, кодӧс найӧ кыкнанныс ёна радейтісны да бура тӧдісны.
Мересьевкӧд, коді радейтіс вникайтны войналӧн сутьӧ, Комиссар пӧся вензис авиация, танкъяс да кавалерия применяйтан ӧнія способъяс йылысь, та дырйи пӧся доказывайтіс, мый авиация да танкъяс, дерт, буртор, но мый и вӧв эз вошты коланлунсӧ да ещӧ петкӧдлас на асьсӧ да, бура кӧ ремонтируйтны ӧні кавалерийскӧй частьясӧс да подкрепитны найӧс техникаӧн да важ рубака-командиръяслы отсӧг вылӧ быдтыны паськыда да смела мӧвпалысь томйӧзӧс, — миян конница шензьӧдлас на став мирсӧ.
Весиг чӧв олысь танкисткӧд сійӧ аддзис общӧй кыв.
Вӧлӧмкӧ, дивизияыс, кӧні сійӧ комиссаравлӧма, воюйтӧма Ярцево дорын, а сэсся Духовщинаын, знаменитӧй коневскӧй контрударын участвуйтігӧн, сэні, кӧні танкист аслас группакӧд писькӧдчӧма окружениеысь.
И Комиссар увлечениеӧн казьтыліс деревняяслысь налы кыкнанныслы тӧдса нимъяссӧ да висьтавліс, кыдзи да кӧнъясын сэні сюралі немецъяслы.
Танкист важмозыс чӧв оліс, но эз бергӧдчыв бокӧ, кыдзи тайӧ вӧвлі войдӧр.
Чужӧмыс сылӧн бинт увсьыс эз тыдав, но сійӧ сӧгласитчанаа катлӧдліс юрнас.
А Кукушкин скӧрлунсӧ пыр жӧ вежис мелілунӧн, кор Комиссар корис сійӧс ворсны ӧти партия шахматӧн.
Шахмат пӧвйыс куйліс Кукушкин койка вылын, а Комиссар ворсіс «видзӧдтӧг», куньса синъясӧн куйлігӧн.
Ворсӧмын сійӧ дзикӧдз жугӧдіс придирчивӧй лейтенантӧс да тайӧн дзикӧдз миритіс сійӧс аскӧдыс.
Комиссар воӧмкӧд тшӧтш нелямын кыкӧдын артмис мыйкӧ сэтшӧмнога, мый овлывліс асывъясын, кор сиделка восьтлывліс форточкасӧ да ӧтипӧлӧс гажтӧминик больничнӧй чӧвлунӧ ывласа гажа шумкӧд тшӧтш пырлывліс московскӧй водз тулыслӧн сӧстӧм да васӧд воздухыс.
Тайӧс вӧчны Комиссар ньӧти эз выныштчыв.
Сійӧ оліс прӧста, оліс жаднӧя да полнокровнӧя, мучитысь висьӧм йывсьыс вунӧдӧмӧн либӧ вунӧдны асьсӧ заставляйтӧмӧн.
Асывъясын садьмӧм бӧрын сійӧ пуксьывліс койка вылас, кияссӧ шевгӧдліс вывлань, ӧтарӧ-мӧдарӧ копыртчывліс, веськӧдчывліс, ритмичнӧя бергӧдлывліс да копыртлывліс юрсӧ — вӧчліс гимнастика.
Кор сетлісны мыссьыны, сійӧ корліс кӧдзыдджык ва, дыр пызйысис да сёлькӧдчывліс таз весьтын, а сэсся чышкысьліс кузьчышъянӧн сэтшӧм азартӧн, мый сылӧн пыктӧм яйыс лоліс гӧрд да, сы вылӧ видзӧдігӧн, быдӧнлы окота лоліс вӧчны сідз жӧ.
Вайлісны газетаяс.
Сійӧ горша кватитлывліс найӧс сестра ордысь да тэрмасьӧмӧн гораа лыддьывліс Сӧветскӧй Информбюролысь сводка, сэсся, тэрмасьтӧг нин, ӧти бӧрся мӧдӧс лыддьыліс фронтъяс вывсянь гижӧм корреспонденцияяс.
И лыддьынысӧ сійӧ кужис кыдзкӧ аслысногӧн, сідз шуны, активнӧя: то друг шӧпкӧмӧн заводитліс выльысь лыддьыны сылы кажитчана места да вомгорулас шуавны «правильнӧ» да мыйкӧ визьнитлывліс улісяньыс, то друг скӧрысь горӧдлывліс:
«Ылӧдчӧ, пон,
пукта сур бутылкалы паныд ассьым юрӧс, мый фронт вылын абу вӧлӧма.
Вот мерзавецыд!
А гижӧ».
Ӧтчыд, кутшӧмкӧ сӧрысь корреспондент вылӧ скӧрмӧм бӧрын сійӧ пыр жӧ гижис газета редакцияӧ скӧр открытка. Сэні доказывайтіс, мый война вылын татшӧмторъяс оз овлыны, лоны оз вермы, корис ӧлӧдыштны ылӧдчысьсӧ.
А то думайтлывліс газета вылын, мышнас лэдзчысьлывліс юрлӧс вылас да куйліс сідзи, восьса синъясӧн либӧ друг заводитлывліс висьтавлыны интереснӧй вӧвлӧмторъяс аслас конникъяс йылысь, кодъяс, сылӧн кывъяс серти, ставныс вӧліны геройясысь-геройяс да молодецъясысь-молодецъяс.
А сэсся бара босьтчывліс лыддьысьны.
И тешкодь: тайӧ сылӧн замечаниеясыс да лирическӧй отступлениеяс ньӧти эз мешайтлыны кывзысьяслы, эз отвлекайтны найӧс, а, мӧдарӧ, отсавлісны гӧгӧрвоны лыддьӧмторсӧ.
Лунын кык час чӧж, ӧбед да лечебнӧй процедура костын сійӧ велӧдіс немецкӧй кыв, шуавліс кывъяс, лӧсьӧдавліс фразаяс да мукӧд дырйи, немецкӧй кывъяслысь смыслӧ думайтігтырйи, шулывліс:
— А тӧданныд, зонъяс, кыдзи немецкӧй кыв вылын шусьӧ чипанпи?
Кюхельхен.
Здорово!
Кюхельхен, мыйкӧ сэтшӧм ичӧтик, небыд, нежнӧй.
А кӧлӧкӧльчик, тӧданныд кыдз?
Глёклинг.
Гора кыв, вернӧ?
Кыдзкӧ ӧтчыд Степан Иванович петіс терпениесьыс:
— А мый вылӧ тіянлы, полковӧй комиссар ёрт, немецкӧй кывйыс?
Он-ӧ прӧста асьнытӧ мудзтӧдӧй?
Выннытӧ эськӧ тіянлы видзыштны...
Пӧрысь салдат вылӧ Комиссар видзӧдліс мудера:
— Э, тошка дядь, тайӧ ӧмӧй нӧ роч мортлы олӧм?
А кутшӧм кыв вылын нӧ ме кута немкаясыскӧд сёрнитны Берлинас, кор сэтчӧ воам?
Тэ ногӧн, <rus>по-чалдонски</rus> али мый?
А?
Степан Иванович, коді пукаліс Комиссар койка вылын, кӧсйис, тыдалӧ, чорыда шуны паныд, мый пӧ фронтлӧн линияыс ӧні матын на Москва дорын да мый немкаясӧдз ылынкодь на, но Комиссар гӧлӧсын кыліс сэтшӧм гажа убеждённость, мый салдат сӧмын кызӧктыштіс да лабутнӧя содтіс:
— Сійӧтӧ сідз, огӧ <rus>по-чалдонски</rus>, дерт,
но асьнытӧ видзыштны эськӧ тіянлы, комиссар ёрт, татшӧм контузия бӧрад.
— Бура видзӧм вӧлыд, другӧ, первойӧн кок йывсьыс усьӧ.
Эн кывлы?
Абу лӧсьыд, тошка дядь!
Висьысьяс пиысь некод эз вӧв тошка.
А Комиссар мыйлакӧ ставнысӧ шуис «тошка дядьӧн».
Артмывліс тайӧ сылӧн кыдзкӧ гажаа, лӧсьыда, да тайӧ шмонитана нимыс ставныслы кокньӧдліс сьӧлӧмнысӧ.
Лунтыръясӧн Алексей видзӧдіс Комиссар вылӧ, зілис тӧдмавны, мыйын сылӧн помасьлытӧм гажлуныс.
Тӧдӧмысь, сійӧ страдайтіс ёна.
Сулалӧ вӧлі сылы унмовсьны да воштыны ас вылас ассьыс контрольсӧ, кыдзи сійӧ пыр жӧ заводитліс ружтыны, шыбласьны ӧтарӧ-мӧдарӧ, дзуртны пиньяснас, чужӧмыс сылӧн лёкысь вежыньтчывліс.
Тыдалӧ, сійӧ тӧдіс тайӧс да зілис луннас не узьны, корсьліс аслыс кутшӧмкӧ удж.
Олігас жӧ сійӧ век вӧлі спокойнӧй да ӧткодь, быттьӧкӧ сьӧкыд висьӧмыс эз и мучит, тэрмасьтӧг сёрнитіс врачьяскӧд, шмонитіс накӧд, кор чуньяснаныс найӧ личкалісны да видлалісны сылысь висянінъяссӧ, да буди сӧмын сы серти, кыдзи сылӧн киыс чабравліс прӧстынясӧ, да кык син костас бисерӧн югъялысь пӧсь войтъяс сертиыс позьӧ вӧлі тӧдмавны, кутшӧм сьӧкыд сылы вӧлі кутсьынысӧ.
Лётчик оз вӧлі гӧгӧрво, кыдзи вермӧ тайӧ мортыс пӧдтыны страшнӧй дойсӧ, кытысь сылы сы мында энергияыс, бодростьыс, жизнерадостностьыс.
Алексейлы ещӧ нин ёнджыка окота вӧлі гӧгӧрвоны тайӧс сы вӧсна, мый, наркотиклӧн век ӧтарӧ содысь дозаяс вылӧ видзӧдтӧг, сійӧ ачыс эз нин вермы узьны войясын да мукӧд дырйиыс асылӧдзыс куйліс восьса синъясӧн да, медым не ружтыны, пиньяснас курччаліс эшкынсӧ.
Пыр тшӧкыдджыка, пыр настойчивӧйджыка ӧні кыліс осмотръяс дырйи мустӧм, шогӧдана кыв «ампутация».
Страшнӧй лунлысь ӧтарӧ матысмӧмсӧ чувствуйтігӧн Алексей аслыс шуис, мый овны кокъястӧг оз сулав.
5
И со луныс воис.
Обход дырйи Василий Васильевич дыр видлаліс кияснас Алексейлысь сьӧдасьӧм да инмӧдчывлӧмъяс кывтӧм нин кок лапаяссӧ, сэсся крута веськӧдчис да, Мересьевлы синъясас веськыда видзӧдігмоз, шуис: «Вундыны!»
Кельдӧдӧм лётчик нинӧм эз удит вочавидзны, кыдзи профессор тэрыба содтіс: «Вундыны — и некутшӧм сёрни оз вермы лоны, кылан?
Мӧдног кулан!
Гӧгӧрвоин?»
Комнатаысь сійӧ петіс аслас свита вылӧ видзӧдлытӧг.
Палатаын лои сьӧкыд чӧвлун.
Мересьев куйліс измӧм сьӧлӧмӧн, восьса синъясӧн.
Сы син водзын ру пыр чурвидзисны инвалид-перевозчиклӧн безобразнӧй, лӧз култышкаясыс;
Алексей бара аддзис, кыдзи сійӧ пӧрччысьӧма да, кияс вылас мыджсьӧмӧн, обезьяна моз, бауӧн кыссьӧ уль лыа вывті ва дорӧ.
— Лёша, — ньӧжйӧник чукӧстіс Комиссар.
— Мый? — гортӧм гӧлӧсӧн шыасис Алексей.
— Тадз колӧ, Лёша.
И тайӧ здукӧ Мересьевлы кажитчис, мый тайӧ абу перевозчик, а сійӧ ачыс культяпкаяс вылын кыссьӧ да мый сылӧн нылыс, сылӧн Оляыс, сулалӧ лыа вылын тӧлӧн дӧлалысь сера платьеа, кокньыдик, шондіӧн югдӧдӧм, мича, да, вомдорсӧ курччалігтыр, напряжённӧя видзӧдӧ сы вылӧ.
Тадз лоас!
И Алексей, чужӧмсӧ юрлӧсӧ дзебӧмӧн, шытӧг да ёна бӧрддзис ставнас сырмигтыр да дергайтчигтыр.
Ставлы лои вывті страшнӧ.
Степан Иванович, гораа ружтігтыр, лэччис койка вывсьыс, ас вылас зэвтіс халат да, туфлинас шарӧдчигтыр, крӧвать бӧръясӧ кияснас мыджсигтыр, гораа кашкигтыр, муніс Мересьев дорӧ.
Но Комиссар сетіс дугӧдана знак: мед пӧ бӧрдас, эн торк.
И збыльысь, Алексейлы лои кокньыдджык.
Регыд сійӧ успокоитчис да весиг кыліс кокняммӧм, кодӧс век кылӧ морт, кор, медбӧрын, решитас сійӧ дыр мучитана вопрос.
Сійӧ чӧв оліс дзик рытӧдзыс, кытчӧдз сыла эз воны санитаръяс, медым нуны операционнӧйӧ.
Тайӧ еджыд, син ёрмӧн югыд комнатаас сійӧ сідзжӧ эз шу ни ӧти кыв.
Весиг кор сылы объявитісны, мый омӧль сьӧлӧм вӧснаыс сійӧс оз позь унмовськӧдны да операциясӧ лоӧ вӧчны местнӧй наркоз улын, сійӧ сӧмын довкнитіс юрнас.
Операция дырйи сійӧ весиг ӧтчыд эз ружӧктыв, ни эз горӧдлы.
Василий Васильевич, коді ачыс вӧчис тайӧ несложнӧй ампутациясӧ да, кыдзи и век, та дырйи чорыда пиняліс сестраясӧс да отсасьысьяссӧ, некымынысь заставитліс ассистентсӧ видзӧдлыны, эз-ӧ пурт улас кув висьысьыс.
Кор пилитісны лысӧ, дойыс вӧлі терпитны позьтӧм, но сійӧ велалӧма нин ас вывтіыс нуны страдайтӧмъяссӧ да весиг бурасӧ эз гӧгӧрво, мый вӧчӧны сы кокъяс дінын марляысь вӧчӧм маскаа тайӧ йӧзыс.
Садьмис сійӧ палатаын нин да медвойдӧр аддзис Клавдия Михайловналысь тӧждысян чужӧмсӧ.
Тешкодь, но сійӧ нинӧм эз гӧгӧрво да весиг чуймис, мыйла тайӧ муса, мелі, еджыд нывбабаыслӧн чужӧмыс сэтшӧм тӧждысяна да юасяна.
Алексейлысь син восьтӧмсӧ казялӧм бӧрын сійӧ гажмис да эшкын увсьыс ньӧжйӧникӧн топӧдіс висьысьлысь кисӧ.
— Кутшӧм ті молодец! — и пыр жӧ заводитіс кывзыны пульссӧ.
«Мый тайӧ сыкӧд?»
Алексей кыліс, мый кокъясыс сылӧн висьӧны воддза дорсьыс кытікӧ вылітіджык да оз воддзамоз жар, лысӧ юклӧдлана, нетшкана дойӧн, а кыдзкӧ надзӧнджык да ныжджыка, быттьӧкӧ пидзӧс вевдорӧдыс топыда зэлӧдӧмаӧсь гезъясӧн.
И друг эшкын кусыньяс сертиыс аддзис, мый тушаыс сылӧн лоӧма дженьыдджык,
ӧтпырйӧ тӧдвылас уси: еджыд комнаталӧн син ёрана югъялӧмыс, Василий Васильевичлӧн скӧрысь ворчитӧмыс, эмалированнӧй ведраӧ гортӧма котшнитӧмыс.
«Эштіс?!» — кыдзкӧ вялӧя чуймис сійӧ да, нюммунны зілигтыр, шуис сестралы:
— Ме, кажитчӧ, лои дженьыдджык.
Нюмъёвтасыс артмис мисьтӧма, гримаса сяма.
Клавдия Михайловна тӧждысьӧмӧн лӧсьӧдіс сылысь юрсисӧ:
— Нинӧм, нинӧм, бур пи, ӧні кокньыдджык лоӧ.
— Да, збыльысь, кокньыдджык.
Кымын килограммӧн?
— Оз ков, рӧднӧйӧй, оз ков.
А ті молодец, мукӧдъяс горзӧны, мукӧдъясӧс ременьясӧн кӧртавлӧны да ещӧ кутӧны, а ті ӧти шы эн сетлӧй...
Эк, война, война!
Сэки палаталӧн рытъя рӧмыдас кыліс Комиссарлӧн скӧр гӧлӧс:
— Ті мый сэні панихида сьывны кутінныд?
Вот сетӧй со письмӧяссӧ сылы, сестричка.
Везитӧ мортыслы, весиг менӧ завидь босьтӧ: сы мында письмӧ ӧтпырйӧ!
Комиссар сетіс Мересьевлы письмӧяслысь пачка.
Тайӧ вӧліны рӧднӧй полксяньыс воӧм письмӧяс.
Гижан числӧясыс сэні вӧліны разнӧйӧсь, но воисны мыйлакӧ ӧтлаын, и со ӧні, вундӧм кокъясӧн куйлігӧн, Алексей ӧти бӧрся мӧдӧс лыддис тайӧ дружескӧй посланиеяссӧ, кодъяс висьталісны ыліса олӧм йылысь, уджӧн, неудобствоясӧн да опасностьясӧн тырӧм да ас дорас кутны вермытӧм вынӧн кыскысь олӧм йылысь, коді ӧні вошӧма сылӧн нэм кежлас.
Сійӧ тӧдмаліс и гырысь выльторъяс и дона посниторъяс, кодъяс йылысь сылы гижисны полксянь.
Сылы ӧткодя вӧлі интереснӧ и сійӧ, мый, корпусса политработник висьталӧм серти, полксӧ представитӧма Краснӧй Знамя орденӧн наградитӧм вылӧ, мый Иванчук ӧтпырйӧ получитіс кык награда, и сійӧ, мый кыйсигӧн Яшин виӧма ручӧс, коді мыйлакӧ бӧжтӧм, мый флюс вӧсна Стёпа Ростовлӧн дзугсис сестра Леночкакӧд роман.
Ӧти здук кежлӧ сійӧ думнас ветліс сэтчӧ, вӧръяс да тыяс костӧ вошӧм аэродром вылӧ, кодӧс лётчикъяс сэтшӧм частӧ пинявлісны омӧль грунт вӧснаыс да коді кажитчис сылы ӧні медся бур местаӧн му вылын.
Письмӧяснас сійӧ сэтшӧма увлекитчис, мый весиг эз видзӧдлы, кор найӧс гижӧма, да эз казявлы, кыдзи Комиссар мигнитіс сестралы, шпыннялігтыр сылань индігмоз, да ньӧжйӧникӧн шӧпнитіс сылы: «Менам лекарствоыд став тіян люминалъяс да вероналъяс дорысь сёпӧв бурджык».
Алексей сідзи некор эз и тӧдлы, мый, событиеяс лоӧмсӧ артыштӧмӧн, Комиссар дзеблавлӧма сылысь кымынкӧ письмӧяс, медым Мересьевлы страшнӧй лунӧ, рӧднӧй аэродром вылысь приветъяс да выльторъяс лётчиклы передайтӧм бӧрын, небзьӧдны сылы сьӧкыд ударсӧ.
Комиссар вӧлі важ воин.
Тэрмасьӧмӧн гижӧм бумага торъяслысь, кодъяс мукӧд дырйи фронт вылын коланаджыкӧсь овлӧны лекарство да сукар дорысь, вынсӧ сійӧ тӧдіс бура.
Андрей Дегтяренколӧн, кыдзи и ачыс, грубӧйкодь да прӧстӧй письмӧын куйліс ичӧтик бумажка, кодӧс вӧлі тыртӧма чикыльӧсь букваясӧн да восклицательнӧй знакъясӧн:
«<rus>Старший</rus> лейтенант ёрт!
Абу лӧсьыд, мый ті он кутӧй ассьыныд кывнытӧ!!!
Полкын тіянӧс казьтылӧны зэв частӧ да, ме ог ылӧдчы, сӧмын тіян йылысь и сёрнитӧны.
Столовӧйын неважӧн полкса командир ёрт шуис, мый вот Мересьев Алексей — сійӧ да!!!
Ті жӧ тӧданныд, мый сійӧ тадзисӧ шулывлӧ сӧмын медся буръяс йылысь.
Локтӧй регыдджык бӧр, тіянӧс тані виччысьӧны!!!
Столӧвӧйса ыджыд Лёля тшӧктіс висьтавны тіянлы, мый сійӧ прениеястӧг ӧні кутас сетавны тіянлы куим мӧд блюдоӧн, мед кӧть весиг сійӧс военторг таысь уволитас.
Сӧмын абу бур, мый ті онӧ кутӧй ассьыныд кывнытӧ!!!
Мукӧдъяслы ті век жӧ гижинныд, а меным нинӧм эн гижӧй.
Меным тайӧ зэв ӧбиднӧ, сы вӧсна — ог гиж тіянлы торъя письмӧ, а ті меным гижӧй, пӧжалуйста, торйӧн — кыдзи ті оланныд да кыдзи чувствуйтанныд!..»
Тайӧ забавнӧй записка улас вӧлі кырымпас: «Метеорологическӧй сержант».
Мересьев нюммуніс, но син улас сылы веськалісны кывъяс: «Локтӧй регыдджык бӧр, тіянӧс тані виччысьӧны», — кодъясӧс письмӧас вӧлі улітіыс визьнитӧма.
Алексей лэптыштчис койка вылас да сэтшӧм чужӧмӧн, кутшӧмӧн корсьӧны зепъясысь, кор казялӧны, мый вошӧма сэсь зэв колана документ, тіралана киясӧн нуӧдіс сэті, кӧні вӧліны кокъясыс.
Ки улыс вӧлі тыртӧм.
Сӧмын тайӧ минутаӧ Алексей тырвыйӧ гӧгӧрвоис воштӧмыслысь став сьӧкыдлунсӧ.
Полкӧ, авиацияӧ, вообще фронт вылӧ сійӧ некор сэсся оз бергӧдчы бӧр.
Сылы некор сэсся не кыпӧдлыны воздухӧ самолётсӧ да не уськӧдчывны воздушнӧй бойӧ, некор!
Ӧні сійӧ инвалид, кодӧс лишитӧма радейтана делӧысь, дорӧма места вылас, весиг ӧні сійӧ гортсаясыслы обуза, олӧмын лишнӧй.
Тайӧс исправитны оз позь, тайӧ кувтӧдзыс.
6
Операция бӧрын Алексей Мересьевкӧд лои медся страшнӧйторйыс, мый вермӧ лоны татшӧм обстоятельствояс дырйи.
Сійӧ дугдывтӧг думайтіс.
Сійӧ эз норась, эз бӧрд, эз раздражайтчы.
Сійӧ чӧв оліс.
Быдса лунъяс сійӧ вӧрзьӧдчывтӧг куйліс мыш вылас, видзӧдіс пӧтӧлӧкса век ӧти и сійӧ жӧ чукыльӧсь потас вылӧ.
Кор ёртъясыс заводитлісны сёрнитны сыкӧд, сійӧ вочавидзліс — и частӧ тышкас-мышкас — «да», «абу» и бара чӧв ланьтлывліс, синсӧ веськӧдліс штукатуркаса потасӧ, быттьӧ сійӧ вӧлі кутшӧмкӧ иероглиф да сылӧн спаситчӧмыс вӧлі сійӧс расшифруйтӧмын.
Сійӧ покорнӧя выполняйтіс врачьяслысь став индӧдъяссӧ, принимайтіс ставсӧ, мый сылы прописывайтлісны, дышпырысь, аппетиттӧг сёйліс ӧбедсӧ да бара водліс гатшӧн.
— Эй, тошка дядь, мый йылысь думайтан? — горзіс сылы Комиссар.
Алексей бергӧдлывліс чужӧмсӧ сылань сэтшӧм выражениеӧн, быттьӧкӧ эз аддзыв сійӧс.
— Мый йылысь, юала, думайтан?
— Нинӧм йылысь.
Кыдзкӧ ӧтчыд палатаӧ пырис Василий Васильевич:
— Но, ползун, ловъя?
Кутшӧм делӧясыд?
Герой, герой, весиг эн сетлы шы.
Ӧні, вокӧ, верита, мый тэ збыльысь дас кӧкъямыс лун бауӧн кыссин немецъясысь.
Аслам нэмын ме сы мында ті воксӧ аддзывлі, мый тэ сы мында картупельсӧ эн сёйлы, а тэ кодьсӧ вундавны эз удайтчыв, — профессор чышкалыштіс ассьыс кульсьысь кучика, сулемаӧн сотӧм гыжъяса гӧрд кияссӧ. — Мый нӧ зумыштчин?
Сійӧс ошкӧны, а сійӧ зумыштчӧ.
Ме жӧ медицинскӧй служба кузя генерал-лейтенант.
Но, приказывайта нюммунны!
Сьӧкыдпырысь вомдоръяссӧ тыртӧм, резинӧвӧй нюмъёвтасӧ нюжӧдігмоз Мересьев думайтіс: «Тӧді кӧ, мый ставыс тадзи помасяс, сулаліс-ӧ эськӧ кыссьыныс?
Ӧд пистолетын кольлі куим патрон».
Комиссар лыддис газетаысь интереснӧй воздушнӧй бой йылысь корреспонденция.
Миян квайт истребитель, кызь кык немецкӧйкӧд бойӧ пырӧмӧн, уськӧдісны кӧкъямысӧс, ассьыныс воштісны сӧмын ӧтиӧс.
Комиссар лыддис тайӧ корреспонденциясӧ сідзи, быттьӧкӧ отличитчисны эз сылы тӧдтӧм лётчикъяс, а сылӧн кавалеристъясыс.
Весиг Кукушкин ӧзйыштіс, кор пансис вензьӧм, зілис представитны, кыдзи тайӧ ставыс артмис.
А Алексей кывзіс да думайтіс: «Шудаӧсь!
Лэбалӧны, тышкасьӧны, а вот меным сэсся некор нин не кыпӧдчывны».
Сӧветскӧй Информбюролӧн сводкаяс лоины пыр лаконичнӧйджыкӧсь.
Став сертиыс тыдаліс, мый кӧнкӧ Краснӧй Армия тылын чабыртчӧ нин вынйӧра кулак выль удар кежлӧ.
Комиссар да Степан Иванович пӧся обсуждайтісны, кӧні тайӧ ударсӧ лоӧ вӧчӧма да мый сійӧ ваяс немецъяслы.
Ещӧ неважӧн на Алексей вӧлі первойӧн тайӧ сёрниясас.
Ӧні сійӧ зілис налысь не кывзыны.
Сійӧ сідзжӧ аддзӧ вӧлі содысь событиеяссӧ, чувствуйтӧ гигантскӧй, вермас лоны, решающӧй бойяслысь матысмӧмсӧ.
Но сы йылысь мӧвп, мый сылӧн ёртъясыс, весиг, навернӧ, Кукушкин, коді ӧдйӧ бурдӧ, кутасны участвуйтны наын, а сылы лоӧ боксӧ пӧжны тылын да тайӧс нинӧмӧн нин он исправит, сылы вӧлі сэтшӧм курыд, мый кор Комиссар лыддис газетаяс либӧ заводитчывліс война йылысь сёрни, Алексей вевттьысьлывліс юр вывтіыс эшкынӧн да чужӧмнас ниртліс юрлӧссӧ, медым не аддзыны да не кывны.
А юрас мыйлакӧ бергаліс мӧвп: «Коді чужӧма ползайтны, лэбавны оз вермы».
Клавдия Михайловна вайис вербалысь некымын рос, кодъяс код тӧдас кыдзи да кор веськалӧмаӧсь баррикадаясӧн потшӧм, суровӧй, военнӧй Москваӧ.
Пызан выланыс ставныслы сійӧ пуктіс стаканъясӧ ӧти роскӧн.
Еджыд пушыд шарикъяса гӧрдіник росъяссьыс ӧвтіс сэтшӧм чӧскыд дукӧн, быттьӧкӧ ачыс тулысыс пырис нелямын кыкӧд палатаӧ.
Тайӧ луннас ставныс вӧліны радӧсь, возбуждённӧйӧсь.
Весиг чӧв олысь танкист аслас бинтъяс увсянь мургыльтліс некымын кыв.
Алексей куйліс да думайтіс: Камышинын мостовӧйяслӧн югъялысь булыжникъяс вывті котӧртӧны тротуаръяс пӧлӧн исковтысь няйтӧн сукмӧм гудыр шоръяс, кылӧны шоналӧм мулӧн, сӧстӧм ва рулӧн, вӧв куйӧдлӧн дукъясыс.
Вот татшӧм лунас Олякӧд найӧ сулалісны Волгалӧн крут берег дорын да ва бердті маті синмӧн судзтӧм паськыд ю эрд вывтіыс, торжественнӧй чӧвлунас, кӧні юргис жаворонокъяслӧн эзысь кӧлӧкӧльчик кодь гӧлӧсныс, шытӧг да плавнӧя кывтіс йи.
И кажитчис, мый оз йи пластъяс тайӧ мунны ва кывтчӧсыс, а найӧ Олякӧд шытӧг катӧны гызьӧм да бурнӧй ю паныдыс.
Найӧ сулалісны чӧв ланьтӧмӧн, да сы мында шудлун тыдаліс налы водзысь, мый тані, волжскӧй эрдъясвесьтса вӧльнӧй тувсов тӧв улас налы оз тырмы воздухыс.
Нинӧм ӧні татшӧмыс оз ло.
Алексейысь сійӧ бергӧдчас мӧдарӧ, а кӧть и оз бергӧдчы, вермас ӧмӧй Алексей примитны тайӧ жертвасӧ, эм ӧмӧй сылӧн право допуститны, медым Оля, татшӧм мичаыс, стройнӧйыс да славнӧй нылыс мунас орччӧн сыкӧд, кӧстыльясӧн дзурликасьыськӧд!..
И сійӧ корис сестралысь пызан вывсьыс босьтны тулыслысь тайӧ наивнӧй памяткасӧ.
Вербасӧ уберитісны, но мучитысь мӧвпъяссьыс мездысьны вӧлі сьӧкыд: мый шуас Оля, кор тӧдмалас, мый Алексей лои коктӧм?
Мунас, вунӧдас, черкнитас сійӧс аслас олӧмысь?
Алексейлӧн став существоыс протестуйтіс: оз, сійӧ абу сэтшӧм, сійӧ оз эновт, оз бергӧдчы мӧдарӧ!
И тайӧ весиг омӧльджык.
Аслыс сійӧ представитіс: кыдзи благородство ради Оля мунас сы сайӧ, коктӧм сайӧ, та вӧсна сійӧ эновтас высшӧй техническӧй образование йылысь мӧвпъяс, доддясяс служебнӧй лямкаӧ, медым вердны асьсӧ, инвалид-верӧссӧ да, код тӧдас, гашкӧ, и челядьӧс.
Эм-ӧ сылӧн право примитны тайӧ жертвасӧ?
Ӧд найӧ нинӧмӧн на абу йитчӧмаӧсь, ӧд сійӧ невеста, а абу гӧтыр.
Сійӧ радейтліс Оляӧс, радейтліс бура да та вӧсна решитіс, мый татшӧм правоыс сылӧн абу, мый сылы аслыс ковмас керыштны найӧс йитысь став гӧрӧдъяссӧ, орйӧдлыны дзикӧдз, дзик пыр, медым мездыны Оляӧс не сӧмын сьӧкыд будущӧйысь, но и мучитана колебайтчӧмысь.
Но сэки воисны «Камышин» штемпеля письмӧяс да став тайӧ решениеяссӧ пыр жӧ черкнитісны.
Олялӧн письмӧыс вӧлі тырӧма кутшӧмкӧ зэв уна гуся тӧждысьӧмӧн.
Быттьӧкӧ несчастьесӧ водзвыв чувствуйтӧмӧн, сійӧ гижис, мый сійӧ лоас сыкӧд век, кӧть мый сыкӧд оз ло, мый олӧмыс сылӧн Алексейын, мый сійӧ думайтӧ сы йылысь быд прӧст минутаӧ, мый тайӧ думъясыс отсалӧны сылы кыскыны ас вылас военнӧй олӧмлысь сьӧкыдлунъяссӧ, заводын узьтӧм войяссӧ, прӧст лунъясӧ да войясӧ кодйыны окопъяс да противотанкӧвӧй ровъяс да, мый сэні дзебнысӧ, джынвыйӧ пӧтӧса олӧмсӧ.
«Тэнад бӧръя ичӧтик карточкаыд, кӧні тэ понкӧд орччӧн пукалан мыр вылын да нюмъялан, век менам сьӧрысь.
Ме пукті сійӧс мам медальонӧ да новла морӧсын.
Кор меным сьӧкыд, восьта да видзӧда...
И, тӧдан, ме верита: кытчӧдз ми радейтам мӧда-мӧднымӧс, миянлы нинӧм абу страшнӧ».
Гижис сійӧ сідзжӧ, мый Алексейлӧн мамыс бӧръя кадас вывті ёна тӧждысьӧ сы йылысь да бара корис, медым сійӧ гижас старушкалы частӧджык да оз волнуйт сійӧс шог юӧръясӧн.
Рӧднӧй карысь воӧм письмӧяс, кодъяс пиысь войдӧр быд письмӧ вӧвлі шуда событиеӧн, сьӧкыд фронтӧвӧй лунъясӧ дыр кежлӧ сьӧлӧм шонтысьӧн, первойысь эз радуйтны Алексейӧс.
Сы сьӧлӧмӧ найӧ пыртісны выль шог, и вот сэки сійӧ и вӧчис ӧшибка, коді бӧрынджык вайис сылы уна мучитчӧмъяс: сійӧ эз решитчы Камышинӧ гижны сы йылысь, мый сылысь вундісны кокъяссӧ.
Дзик ӧти морт, кодлы сійӧ ставсӧ стӧча гижис аслас несчастье йылысь да гажтӧм думъяс йылысь, вӧлі метеостанцияса ныв.
Найӧ пӧшти эз вӧвны тӧдсаӧсь, да та вӧсна сыкӧд сёрнитны вӧлі кокни.
Нывлысь нимсӧ тӧдтӧм вӧсна Алексей весиг сідзи и гижис адрессӧ: ППС, сэтшӧмтӧ метеостанция, Метеорологическӧй сержантлы.
Сійӧ тӧдіс, кыдзи фронт вылын бережитӧны письмӧсӧ, да надейтчис, мый кӧть кор, а тайӧ тешкодь адреса письмӧыс ассьыс адресатсӧ век жӧ аддзас.
Но тайӧ сылы вӧлі и неважнӧ.
Сылы прӧста окота вӧлі кодлыкӧ висьтавны ас думъяс йывсьыс.
Гажтӧм раздумьеӧн колины Алексей Мересьевлӧн госпитальса однообразнӧй лунъясыс.
И кӧть сылӧн кӧрт кодь организмыс кокниа вынеситіс мастера вӧчӧм ампутациясӧ да ранаясыс бурдісны ӧдйӧ, сійӧ тӧдчымӧн слабмис да, став мераяс вылӧ видзӧдтӧг, лунысь-лун омӧльтчис да косьмис ставлӧн син водзын.
7
А та кості ывла вылын ыджыдаліс тулыс.
Сійӧ писькӧдчис и татчӧ, нелямын кыкӧд палатаӧ, йодоформ дукӧн тырӧм тайӧ комнатаас.
Сійӧ пырис восьталӧм форточкаяс пыр сылысь лымлӧн ыркыд да васӧд ловшыӧн, воробейяслӧн кыпыд чирикайтӧмӧн, туй чукыльясын трамвайяслӧн гажа да гора дзижгӧмӧн, кушмӧм асфальт кузя тотшйӧдлысь гора кокшыясӧн, а рытъясын — однообразнӧй небыдика ливкйӧдлысь гудӧк шыӧн.
Тулыс видзӧдлывліс бокса ӧшиньӧд шондіӧн югдӧдӧм тополь лап вывсянь, код вылын польдісны виж клея кузьмӧс гаръяс.
Тулыс пырліс палатаӧ зарни рӧма берин чутъясӧн, кодъяс чеччалӧмаӧсь Клавдия Михайловналӧн мелі, кельыд чужӧм вылас, мир вылӧ видзӧдісны пудралӧн любӧй сорт пыр да вайлісны сестралы уна шогсьӧм.
Тулыс настойчивӧя сетіс тӧдны ас йывсьыс и ӧшиньяслӧн жӧч карниз вылӧ гырысь войтъяс тёпкӧмӧн.
Тулыс, кыдзи и пыр, небзьӧдіс сьӧлӧмъяс, садьмӧдіс мечтаяс.
— Эк, ӧні эськӧ ружьеӧн да ветлыны кытчӧкӧ вӧрӧ!
Кыдзи, Степан Иванович, а?..
Кыа ломзигӧн пукалыштны эськӧ чомйын, засадаын...
Зэв ӧд лӧсьыд!..
Тӧдан, асылыс розӧвӧй, сэзь да кӧдзыдкодь, а тэ пукалан — пельяс чошкӧдӧмӧн и друг: гл, гл, гл... и бордъяс — фью, фью, фью...
И тэ весьтын пуксьӧ — бӧжыс веер кодь — и мӧд, и коймӧд...
Степан Иванович гораа ас пытшкас кыскыштӧ воздухсӧ, быттьӧкӧ збыльысь сылӧн визувтӧ дулльыс, а Комиссар сёрнисӧ нуӧдӧ водзӧ:
— А сэсся бипур дорӧ вольсалан плащ-палатка, сэні руалысь пӧсь чай да буриник чарка юыштан, медым быд мускуллы шоныд лои, а?
Праведнӧй уджъяс бӧрын...
— Ой, эн нин сёрнит, полковӧй комиссар ёрт...
А миянладорын тайӧ кадас, тӧданныд, мый кыям?
Но, он веритӧй — сир кыям, ей-богу, эн кывлӧй?
Занятнӧй делӧ; балуйтӧм, дерт, но абу пӧльзатӧм.
Сирыс, мыйӧн ты вылысь йиыс потӧ да туасны юяс, век береглань сетчӧ кульмӧ сійӧ.
И кульмынысӧ сюйсьӧ — но тӧкӧтьӧ нин ог косӧдзыс кай — пырӧ турунӧ, нитшкас, кодӧс ойдӧдӧма ытванас.
Пырас сэтчӧ, ниртчӧ, пӧксӧ кӧдзӧ.
Мунан берегӧд да быттьӧкӧ вӧйӧм пес чуркаяс.
А тайӧ сир.
Ружьеысь гымӧбтан!
Мукӧд дырйи сы мында кыям, мый мешӧкӧ оз тӧр.
Ей-богу!
А мукӧд дырйи ещӧ...
И заводитчывлісны кыйсьысьяслӧн казьтылӧмъяс,
сёрниыс тӧдлытӧг вуджлывліс фронтӧвӧй делӧяс вылӧ босьтчывлісны гадайтны, мый вӧчсьӧ ӧні дивизияын, ротаын, оз-ӧ «бӧрдны» тӧлын вӧчӧм землянкаяс, да эз-ӧ «буждыны» укреплениеяс, да кутшӧмджык нин ӧні тулыснас немецлы, коді велалӧма Рытыввылын восьлавны асфальт кузя.
Ӧбед бӧрын заводитчывліс воробейясӧс вердӧм.
Степан Иванович, коді вообще эз кужлыв пукавны уджтӧг да век мыйкӧ аслас косіник зіль кияснас мастеритіс, думыштіс чукӧртны ӧбедлысь кольӧм крӧшкияс да форточка пыр шыблавны найӧс ывлаӧ лэбачьяслы.
Тайӧ лои обычайӧн.
Шыблалісны эз нин крӧшки, а кольӧдлывлісны быдса кусӧкъяс да нарошнӧ крӧшитлісны найӧс.
Татшӧм ногӧн, кыдзи шулывліс Степан Иванович, довольствие вылӧ вӧлі босьтӧма воробейяслысь быдса чукӧр.
Став палатаӧн зэв любӧпырысь видзӧдісны, кыдзи посньыдик да шума лэбачьяс зіля уджалӧны кутшӧмкӧ ыджыд корка вылын, чивзӧны, тышкасьӧны, а сэсся ӧшиньвыв весалӧм бӧрын, тополь ув вылын пукалігӧн, нырнаныс весалӧны асьнысӧ и друг шпоркнитлывлӧны да лэбӧны кытчӧкӧ асланыс воробейяс могӧн.
Воробейясӧс вердӧм лог радейтана гажӧдчӧмӧн.
Ӧткымын лэбачьясӧс кутісны тӧдны, весиг нимталісны найӧс.
Палатасаяс торъя ёна радейтісны ичӧтик, наян да збой воробейӧс, коді, тыдалӧ бӧжсӧ воштӧма аслас омӧль, тышкасян сям вӧснаыс.
Степан Иванович нимтіс сійӧс «Автоматчикӧн».
Интереснӧ, мый именнӧ тайӧ шума лэбачьясыскӧд ноксьӧмыс петкӧдіс танкистӧс чӧв олӧмсьыс.
Первойсӧ сійӧ дышпырысь да равнодушнӧя видзӧдіс, кыдзи куим кусыньӧн кусыньтчӧм Степан Иванович, кӧстыльяс вылас мыджсьӧмӧн, дыр лӧсьӧдчывліс батарея вылӧ, медым кайны ӧшинь вылӧ да судзӧдчыны форточкаӧдз.
Но кор мӧд лунас воробейяс локтісны, танкист, дойысла чукрасигтыр, весиг пуксис койка вылас, медым бурджыка тыдаліс лэбачьяслӧн зіль ноксьӧмыс.
Коймӧд лунӧ ӧбед дырйи сійӧ юрлӧс улас сюйыштіс юмов пироглысь прамӧй ыджыд тор, быттьӧкӧ госпитальса тайӧ чӧсмасьыштанторйыс торъя ёна должен вӧлі кажитчыны гора гӧлӧса лэбачьяслы.
Ӧтчыд «Автоматчик» эз лок, и Кукушкин шуис, мый сійӧс, тыдалӧ, сёйис кань — и таковскӧй.
Чӧв олысь танкист ёна друг скӧрмис да видіс Кукушкинӧс «кыв песысьӧн», а кор мӧд лунас ичӧтик бӧжтӧм лэбач бара чивгис да тышкасис ӧшинь вылын, победнӧя дзирньӧдліс наглӧя югъялысь синъяса юрсӧ, танкист серӧктіс, серӧктіс уна тӧлысь чӧжӧн медводдзаысь.
Коли неуна кад, и Гвоздев дзикӧдз ловзис.
Вӧлӧмкӧ сійӧ гажа сёрниа да кыпыд морт.
Добитчис тайӧс, дерт, Комиссар, коді вӧлі збыльысь мастер, кыдзи шуліс Степан Иванович, бӧрйыны быд мортлы ассьыс ключ.
И добитчис со кыдзи.
Медся гажа часӧн нелямын кыкӧд палатаын вӧлі, кор ӧдзӧсын, кияссӧ мышкас пуктӧмӧн, мыччысьліс Клавдия Михайловна да шуліс:
— А но, коді талун йӧктыны кутас?
Тайӧ петкӧдліс: воӧмаӧсь письмӧяс.
Письмӧ получитысь должен вӧлі кӧть ичӧтика чеччалыштны крӧвать вылын, петкӧдлыны, мый танцуйтӧ.
Унджыкысьсӧ тайӧс лолі вӧчны Комиссарлы, коді получитлывліс мукӧд дырйи ӧтпырйӧ дас письмӧӧдз.
Сылы гижисны дивизиясянь, тылсянь, гижисны ӧтлаын служитысьясыс, командиръяс да политработникъяс, гижисны салдатъяс, важ паметь кузя гижисны командир гӧтыръяс, корисны, медым сійӧ «чирыштіс» разболтайтчӧм верӧснысӧ, гижисны виӧм ёртъясыслӧн дӧваясыс, корисны олӧмын сӧвет либӧ уджын отсӧг, гижис весиг Казахстанысь пионерка, полкса виӧм командирлӧн нылыс, кодлысь нимсӧ Комиссар некыдз эз вермы запомнитны.
Тайӧ став письмӧяссӧ сійӧ лыддис ыджыд интересӧн, став вылас обязательнӧ вочавидзліс да сэки жӧ гижліс колана учреждениеӧ, корис отсавны сэтшӧмтӧ командир гӧтырлы, скӧрысь видліс «разболтайтчӧм» верӧсъясӧс, грӧзитіс управдомлы, мый ачыс локтас да орӧдас сылысь юрсӧ, оз кӧ сійӧ вӧч пач фронтовиклӧн, сэтшӧмтӧ боевӧй командирлӧн, семьялы, да видыштіс Казахстанса сложнӧй да сьӧкыд нима нылӧс мӧд четвертьын роч кыв кузя двойкаысь.
И Степан Иванович ёна гижасис и фронткӧд и тылкӧд.
Аслас пиянлысь, сэтшӧм жӧ удачливӧй снайперъяслысь, письмӧяссӧ, нылыслысь — колхознӧй бригадирлысь — письмӧяссӧ, кӧні тырыс вӧліны став рӧднясянь да тӧдсаяссянь поклонъяс да юӧртсьыліс, мый колхоз, кӧть и бара ыстіс йӧзӧс новостройка вылӧ, сэтшӧмтӧ хозяйственнӧй планъяс содтӧдӧн тыртіс сы мындатӧ процент вылӧ, Степан Иванович зэв радпырысь пыр жӧ гораа лыддьывліс, да став палата, став сиделкаяс, сестраяс да весиг ординатор, косіник да вижӧдӧм морт, вӧліны век тӧдсаӧсь сылӧн семейнӧй делӧясӧн.
Весиг ӧтдортчысь Кукушкин, коді, кажитчӧ, лӧгалӧ вӧлі став свет вылас, получайтіс письмӧяс кытыськӧ Барнаулысь мамсяньыс.
Сійӧ кватитліс письмӧсӧ сестра ордысь, виччысис, кор палатаын йӧзыс унмовсясны, да лыддьыліс, кывъяссӧ вомгорулас аслыс шӧпкӧдігтыр.
Тайӧ минутаясас сылӧн резкӧй, неприятнӧй чертаяса ичӧтик чужӧм вылас тыдовтчыліс особӧй, сылы дзик лӧсявтӧм, торжественнӧй да лӧнь выражение.
Сійӧ вывті ёна радейтіс ассьыс мамсӧ, старушка-фельдшерицаӧс, но мыйлакӧ яндысис аслас тайӧ радейтӧмсьыс да сійӧс ёна дзебис.
Сӧмын ӧтнас танкист долыд минутаясас, кор палатаын зіля тӧдмасисны поучительнӧй выльторъясӧн, лолі ещӧ гажтӧм чужӧма, бергӧдчывліс стенлань да юр вывтіыс шебрасьліс: некодлы вӧлі сылы гижны.
Кымын унджык письмӧ получитліс палата, сымын ёнджыка сійӧ чувствуйтіс ассьыс ӧткалунсӧ.
Но вот ӧтчыд Клавдия Михайловна локтіс кутшӧмкӧ торъя кыпыд.
Комиссар вылӧ не видзӧдны зільӧмӧн, сійӧ тэрыба юаліс:
— А, но, коді талун йӧктас?
Сійӧ видзӧдліс танкист койка вылӧ, и сылӧн бур чужӧмыс сідзи и ворсіс паськыд нюмӧн.
Быдӧн гӧгӧрвоисны, мый лои мыйкӧ вӧвлытӧмтор.
Палата виччысис.
— Лейтенант Гвоздев, йӧктӧй!
Но, мый нӧ ті?
Мересьев аддзис, кыдзи дрӧгнитіс Гвоздев, кыдзи крута сійӧ бергӧдчис, кыдзи бинт увсяньыс югнитісны сылӧн синъясыс.
Сійӧ пыр жӧ асьсӧ босьтіс киӧ да тіралана гӧлӧсӧн, равнодушие петкӧдлыны зільӧмӧн, шуис:
— Ӧшибка.
Орччӧн водӧма ещӧ кутшӧмкӧ Гвоздев, — но синъясыс сылӧн горша, надеяӧн видзӧдісны куим конверт вылӧ, кодъясӧс сестра, флаг моз, кутіс вылын.
— Кыдзи нӧ, тіянлы.
Аддзанныд: лейтенант Г. М. Гвоздевлы, да весиг: нелямын кыкӧд палатаӧ.
Но?
Эшкын улысь жаднӧя мыччысис бинтуйтӧм ки.
Кор лейтенант, конвертсӧ пиняс босьтӧмӧн, тэрыба курччаліс-восьтіс письмӧсӧ, киыс сылӧн тіраліс.
Бинт увтіыс Гвоздевлӧн синъясыс возбуждённӧя югъялісны.
Тыдовтчис тешкодьтор.
Куим ныв-подруга, ӧти и сійӧ жӧ университетса, ӧти и сійӧ жӧ курсса слушательницаяс, разнӧй почеркӧн да разнӧй кывъясӧн гижисны примернӧ ӧтитор.
Кор кывлӧмаӧсь, мый герой-танкист Гвоздев ранитчӧма да куйлӧ Москваын, найӧ решитӧмаӧсь сыкӧд письмӧасьны.
Найӧ гижисны, мый сійӧ кӧ, лейтенантыс, оз ӧбидитчы налӧн дӧзмӧдчӧмысь, то оз-ӧ гиж налы, кыдзи сійӧ олӧ да кыдзи сылӧн здоровьеыс, а на пиысь ӧти, коді гижсьӧма вӧлі «Анюта», гижис: оз-ӧ вермы сійӧ мыйӧнкӧ отсавны сылы, оз-ӧ ковны сылы бур книгаяс, да колӧ кӧ сылы мыйкӧ, медым стесняйтчытӧг шыасяс сы дінӧ.
Тайӧ письмӧяссӧ лейтенант лунтыр бергӧдліс киас, лыддис адресъяссӧ, видлаліс почеркъяссӧ.
Дерт, сійӧ тӧдіс татшӧм сяма гижасьӧмъяс йылысь да весиг ачыс ӧтчыд гижасис тӧдтӧм нывбабакӧд, кодлысь мелі запискасӧ сійӧ аддзис праздничнӧй подаркиын сылы веськалысь вурун кепысь певйысь.
Но тайӧ гижасьӧмыс кыдзкӧ ачыс кусі сы бӧрын, кор сылӧн корреспонденткаыс ыстіс сылы ассьыс шутливӧй гижӧда фотокарточкасӧ, кӧні сійӧ, олӧма нывбаба, вӧлі снимитчӧма аслас нёль челядькӧд ӧтлаын.
Но тані делӧыс вӧлі мӧд.
Шензьӧдіс Гвоздевӧс сӧмын сійӧ, мый тайӧ письмӧясыс воисны сэтшӧм виччысьтӧг да ӧтпырйӧ, да ещӧ гӧгӧрвотӧм вӧлі, кытысь университетса медфакысь студенткаяс друг тӧдмалісны сылӧн боевӧй делӧяс йылысь.
Шензис та кузя став палата, и медся ёна — Комиссар.
Но Степан Ивановичкӧд да сестракӧд Комиссарлысь синмасьӧмсӧ Мересьев казяліс да гӧгӧрвоис, мый и тайӧ — сылӧн вӧчӧмтор.
Кӧть кыдзи сэні эз вӧв, но мӧд лунас асывсянь Гвоздев корис Комиссарлысь бумага, некодлысь юавтӧг разис веськыд кисьыс бинтсӧ да рытӧдз гижис, черкайтліс, куснявліс, выльысь гижис аслас тӧдтӧм корреспондентъяслы ӧтветъяс.
Кык нылыс кыдзкӧ асьныс вешйисны бокӧ, зато тӧждысьысь Анюта кутіс гижны куимнан пыддиыс.
Гвоздев вӧлі откровеннӧй морт, и ӧні став палатаыс тӧдіс, мый вӧчсьӧ медфакса коймӧд курсын, кутшӧм увлекательнӧй наука биология да кутшӧм гажтӧм органика, кутшӧм симпатичнӧй гӧлӧсыс профессорлӧн да кутшӧм бура сійӧ сетӧ материалсӧ, да, мӧдарӧ, кутшӧм гажтӧма ассьыс лекцияяссӧ сетӧ сэтшӧмтӧ доцент, мыйта пес сӧвтісны грузӧвӧй трамвайяс вылӧ ӧчереднӧй студенческӧй воскресник дырйи да, кутшӧм сложнӧйтор ӧтпырйӧ велӧдчыны и уджавны эвакогоспитальын да кыдзи «асьсӧ вылӧ пуктӧ» сэтшӧмтӧ студентка, бездарнӧй зубрила да вообще абу симпатичнӧй особа.
Гвоздев не сӧмын кутіс сёрнитны.
Сійӧ кыдзкӧ ставнас кыпыдмис.
Сійӧ ӧдйӧ мӧдіс бурдны.
Кукушкинлысь снимитісны кардъяс.
Степан Иванович велӧдчис ветлӧдлыны кӧстыльястӧг да ветлӧдліс веськыдджыка нин.
Ӧні сійӧ быдса лунъяс колльӧдліс ӧшинь вылын, видзӧдіс, мый вӧчсьӧ «вӧльнӧй светас».
И сӧмын Комиссарлы да Мересьевлы лунысь-лун лои омӧльджык.
Торъя ӧдйӧ омӧльтчис Комиссар.
Асывнас сійӧ эз нин вермы вӧчны ассьыс гимнастикасӧ.
Телӧыс сылӧн век ёнджыка тырис мисьтӧм виж пыкӧсӧн, киясыс куснясисны мырдысьӧн да эз нин вермыны кутны ни карандаш, ни ӧбедайтігӧн пань.
Асывъясын сиделка мыськавліс да чышкавліс сылысь чужӧмсӧ, паньӧн вердліс сійӧс, да чувствуйтчис, мый оз сьӧкыд дойясыс, а тайӧ беспомощностьыс угнетайтӧ да скӧрмӧдӧ сійӧс.
Но и сэки сійӧ эз няргы.
Сэтшӧм жӧ кыпыда юргис сылӧн басыс лунын, сэтшӧм жӧ горша сійӧ лыддис газетаясысь выльторъяс да весиг водзӧ велӧдіс немецкӧй кыв.
Сӧмын ӧні ковмыліс сылы пуктыны книгаяссӧ Степан Ивановичӧн специальнӧ вӧчӧм проволочнӧй пюпитр вылӧ, и важ салдат, сы водзладорын пукалігтыр, листавліс сылы листбокъяссӧ.
Асывъясӧ, кор эз на вӧв выль газета, Комиссар тэрмасьтӧг юасис сестралысь, кутшӧмджык сводка, мый выльторсӧ висьталісны радио пыр, кутшӧм поводдяыс да мый кывсьӧ Москваын.
Сійӧ корис Василий Васильевичлысь нуӧдны сы крӧвать дорӧ радиотрансляция.
Кажитчис, кымын слабджык да вынтӧмджык лолі сійӧ ачыс, сымын упрямӧйджык да вынаджык вӧлі сылӧн духыс.
Сійӧ сэтшӧм жӧ интересӧн лыддис уна письмӧяс, да, то Кукушкинлы, то Гвоздевлы диктуйтӧмӧн, вочавидзліс на вылӧ.
Ӧтчыд Мересьев, процедура бӧрын вугыртлӧм мысти, садьмис сылӧн гымалан басысь.
— Чинушаяс! — мураліс сійӧ лёкысь.
Проволочнӧй пюпитр вылын тыдаліс дивизионнӧй газеталӧн листок, кодӧс, кӧть и вӧлі приказ «не петкӧдны частьысь», другъяс пиысь кодкӧ регулярнӧ ысталіс сылы. — Бӧбмӧмаӧсь найӧ сэні оборонаас пукалігӧн.
Кравцов — бюрократ?!
Армияын медбур ветеринар — бюрократ?!
Гриша, гиж, гиж ӧні жӧ!
И сійӧ Гвоздевлы диктуйтіс армия Военнӧй сӧветса член ним вылӧ скӧр рапорт, корис ӧлӧдны «строкачьясӧс», кодъяс незаслуженнӧя видӧны бур, удж радейтысь мортӧс.
Сестракӧд письмӧ ыстӧм бӧрын сійӧ ещӧ дыр на да чорыда видіс «щелкунъясӧс», да страшнӧ вӧлі кывны делӧвӧй страстьӧн тырӧм кывъяссӧ сійӧ мортсянь, коді оз вермы весиг юрлӧс вылын бергӧдны юрсӧ.
Тайӧ жӧ лунӧ рытнас лои нӧшта на тӧдчанаджыктор.
Лӧнь часӧ, кор ещӧ эз на биасьны да палата пельӧсъясын заводитіс нин сукмыны рӧмыд, Степан Иванович пукаліс ӧшинь вылын да думыштчӧмӧн видзӧдіс набережнӧй вылӧ.
Ю вылын кералісны йи.
Брезентӧвӧй фартука некымын нывбаба пыридзьясӧн поткӧдлісны сійӧс векньыдик полосаясӧн юкмӧслӧн сьӧд квадрат пӧлӧн, сэсся гоз-мӧдысь кучкӧмӧн кузяланог поткӧдлісны полосаяссӧ, босьтавлісны багыръяс да пӧв кузя тайӧ кузьмӧс йи торъяссӧ лэпталісны ваысь.
Йи торъяс куйлісны радъясӧн: улісяньыс — лӧзов-прозрачнӧйӧсь, вылісяньыс — вижов-рӧшкыдӧсь.
Ю пӧлӧнса туй вывті йи кераланінӧ гез моз люзьгисны мӧда-мӧдӧ домалӧм вӧлаяс.
Гӧна шапкаа, ватнӧй гача да ватнӧй фуфайкаа, вӧнь костас чера старик вӧвъяссӧ дом поводӧдыс вайӧдіс йи кераланінӧ, и багыръясӧн нывбабаяс быглялісны йи торъяссӧ доддьӧ.
Хозяйственнӧй Степан Иванович решитіс, мый найӧ уджалӧны колхозсянь, но мый уджсӧ котыртӧма тӧлктӧг.
Вывті нин уна йӧзыс тойласьӧны, мӧда-мӧдыслы мешайтчӧны.
Сылӧн хозяйственнӧй юрас артмис нин план.
Думнас сійӧ ставсӧ юкліс куим морта группаясӧ буретш сы мындаӧн, медым ӧтвылысь найӧ кокньыда вермисны лэптавны доддяныс йи торъяссӧ.
Быд группалы думнас сійӧ торйӧдіс торъя участок да мынтысис эськӧ налы эз ӧтмоза, а быд группалы наӧн лэптӧм йи торъяс лыд серти.
А со эсійӧ гӧгрӧс, банйӧм чужӧма бабаыслы эськӧ сійӧ сӧветуйтіс панны ордйысьӧм тайӧ тройкаясыс костын...
Сійӧ сэтшӧма ылаліс аслас тайӧ хозяйственнӧй мӧвпъяснас, мый эз дзик пыр казяв, кыдзи ӧти вӧв локтіс йи кераланінас сэтшӧм матӧ, мый бӧр кокъясыс сылӧн друг вильдісны да сійӧ лои ваын.
Доддьыс кутіс вӧвсӧ ва веркӧсын, а визулыс кыскис сійӧс йи улӧ.
Вӧйысь вӧв дорын тӧлктӧг ноксис чера старик: то додьсӧ кыскис додь нырӧдыс, то вӧвсӧ нетшкис поводӧдыс.
— Вӧв вӧйӧ! — став палататырӧн акнитіс Степан Иванович.
Комиссар зэвтіс став вынсӧ, дойысла вижӧдӧмӧн кыпӧдчис гырддзаяс вылас да, морӧснас ӧшинь дор вылӧ лэдзчысьӧмӧн, матыстчис стеклӧ дінӧ.
— Дубина!.. — шӧпнитіс сійӧ. — Кыдзи сійӧ оз гӧгӧрво?
Гужисӧ...
Гужисӧ колӧ керавны, вӧлыс ачыс каяс...
Ак, пӧгубитас скӧтинасӧ!
Степан Иванович сьӧкыда кавшасис ӧшинь вылӧ.
Стариклӧн вӧлыс вӧйны нин кутіс.
Гудыр гыыс тупкывліс нин сійӧс юр вывтіыс, но сійӧ ещӧ отчаяннӧя тышкасис на, чеччыштлывліс васьыс да заводитлывліс водз кокса подковъяснас парсавны йисӧ.
— Да керав жӧ гужисӧ! — гӧлӧстырнас равӧстіс Комиссар, быттьӧкӧ сэні, ю вылас, и збыльысь сылысь горӧдӧмсӧ вермис кывны старик.
— Эй, дона друг, гужисӧ керав!
Черыд тай вӧнь костад, керав гужисӧ, керав! — рупорӧ кияссӧ вӧчӧмӧн ывлаӧ горӧдіс Степан Иванович.
Тайӧс, быттьӧкӧ небесасянь усьысь сӧветсӧ, кыліс старик.
Сійӧ кватитіс черсӧ да кыкысь шеныштчӧмӧн кераліс гужияссӧ.
Додь помысь мынӧм вӧв пыр жӧ чеччыштіс йи вылӧ да юкмӧс дорӧ сувтӧмӧн сьӧкыда вӧрӧдіс бокъяссӧ да пон моз вылыссьыс пыркӧдіс васӧ.
— Тайӧ нӧ мый значитӧ? — друг кыліс тайӧ здукӧ палатаын.
Ӧдзӧс дорын, кизявтӧм халата да аслас обычнӧй еджыд шапкатӧм, сулаліс Василий Васильевич.
Сійӧ пондіс мыйвынысь видчыны, зымӧдны кокъяснас, эз кӧсйы кывзыны некутшӧм помкаяс.
Обалдейтӧм палатаӧс сійӧ кӧсйысис вӧтлыны чӧрту да, видчиг да сьӧкыда лолалігтыр, муніс, сідз, кажитчӧ, эз и гӧгӧрво лоӧмторйыслысь смыслсӧ.
Минута мысти палатаӧ котӧрӧн пырис Клавдия Михайловна, расстроитчӧма, бӧрдӧм синъяса.
Сылы Василий Васильевич дзик на ӧні сетіс страшнӧй головомойка, но сійӧ аддзис пӧдушка вывсьыс вижӧдӧм, кулӧмалӧн кодь чужӧмсӧ Комиссарлысь, коді куйліс вӧрзьӧдчывтӧг, куньса синмӧн, да уськӧдчис сы дінӧ.
Рытнас Комиссарлы лои сьӧкыд.
Впрыскивайтісны камфора, сетлісны кислород.
Сійӧ дыр эз во ас садяс.
Садяс воӧм бӧрын Комиссар пыр жӧ нюммуніс Клавдия Михайловналы, коді сулаліс сы дорын, киас кутіс кислороднӧй подушка, да кутіс шмонитны:
— Эн волнуйтчӧй, <rus>сестрёнка</rus>.
Ме и адысь кыпӧдча, медым вайны тіянлы средство, кодӧн сэні чӧртъяс бырӧдӧны беринъяс.
Вывті сьӧкыд вӧлі видзӧдны, кыдзи, висьӧмкӧд сьӧкыд тышын яра водзсасигтыр, лунысь-лун слабмӧ тайӧ ыджыд, вына мортыс.
8
Лунысь-лун слабмис и Алексей Мересьев.
Ӧчереднӧй письмӧын сійӧ юӧртіс Метеорологическӧй сержантлы, дзик ӧти мортлы, кодлы гижис сійӧ ӧні аслас курыд шог йылысь, мый, пӧжалуй, сылы татысь не нин петавны, мый тайӧ весиг и бурджык, сы вӧсна мый коктӧм лётчик — дзик жӧ нин бордтӧм лэбач кодь, коді овны да кокасьны нӧшта вермӧ на, но лэбавны — некор, мый оз кӧсйы сійӧ лоны бордтӧм лэбачӧн да дась спокойнӧ встретитны медся омӧль помсӧ, мед сӧмын тайӧ помыс регыдджык воис.
Тадзи гижны вӧлі, пӧжалуй, вывті чорыд: письмӧасигӧн нывка признайтчис, мый «<rus>старший</rus> лейтенант ёрт дінӧ» важӧн нин неравнодушнӧй, но мый нинӧм вылӧ эськӧ сійӧ та йылысь оз сознайтчы, эз кӧ ло сыкӧд татшӧм шоглуныс.
— Верӧссайӧ кӧсйӧ, мужчинаыд ӧні дона.
Кокъясыд сылы мыйла, медтыкӧ вӧлі ыджыдджык аттестат, — язвительнӧя комментируйтіс век ӧткодь Кукушкин.
Но Алексей помнитіс нывлысь кельдӧдӧм сы дінӧ топӧдчысь чужӧмсӧ сійӧ часӧ, кор смерть шутьляліс найӧ юр весьтын.
Сійӧ тӧдіс, мый тайӧ абу сідз.
Тӧдіс сійӧ сідзжӧ, мый нывлы сьӧкыд лыддьыны сылысь шог юӧръяссӧ.
Весиг сы йылысь тӧдмавтӧг, кыдзи шуӧны Метеорологическӧй сержантӧс, сійӧ водзӧ гижис сылы ассьыс гажтӧм думъяссӧ.
Быдӧн дінӧ Комиссар кужис «аддзыны ключ», а вот Алексей Мересьев эз сетчы и сылы.
Мересьевлы операция вӧчӧм бӧрын первой лунӧ жӧ палатаын появитчис книжка <rus>«Как закалялась сталь»</rus>.
Сійӧс заводитісны лыддьыны гораа.
Алексей гӧгӧрвоис, код вылӧ веськӧдӧма тайӧ лыддьысьӧмсӧ, но тайӧ этша кокньӧдіс сійӧс.
Павел Корчагинӧс сійӧ радейтіс челядьдырсяньыс.
Тайӧ вӧлі сылӧн радейтана геройясысь ӧти.
«Но Корчагин ӧд эз вӧв лётчикӧн, — думайтіс ӧні Алексей. — Сійӧ ӧмӧй тӧдіс, мый сійӧ сэтшӧм «воздухӧн висьӧмыс».
Ӧд Островский вольпась вылас гижис ассьыс книгаяссӧ эз сійӧ лунъясӧ, кор странаса став мужчинаяс и унаӧн нывбабаяс воюйтӧны, кор весиг зырымӧсь ныра детинкаяс ичӧт тушаныс вӧсна судзтӧмла ящик вылӧ сувтӧмӧн станок вылын тӧчитӧны снарядъяс.
Ӧти кывйӧн кӧ шуны, книгалӧн успехыс тайӧ случайын эз вӧв.
Сэки Комиссар мӧдӧдчис кытшола туйӧд.
Быттьӧкӧ сідз прӧста, сійӧ висьтавліс мӧд морт йылысь, коді парализуйтӧм кокъясӧн вермис нуны ыджыд общественнӧй удж.
Степан Иванович, коді интересуйтчис свет вылын быдторйӧн, кутіс шензьӧмӧн окайтны.
И аслыс тӧдвылас уси, мый найӧладорын эм китӧм врач, районын медся бур лекарь, и сійӧ и вӧв вылын верзьӧмӧн ветлӧдлӧ, и кыйсьӧ, да та дырйи сідзикӧн ӧти кинас вӧдитчӧ пищальӧн, мый ӧти дрӧб тусьӧн инмӧ урлы синмас.
Сэки Комиссар казьтыштіс покойнӧй академик Вильямсӧс, кодӧс личнӧ тӧдлӧма ещӧ эмтеэсовскӧй уджъяс кузя.
Тайӧ джынвыйӧ парализуйтӧм мортыс, кодлӧн уджаліс сӧмын ӧти киыс, руководитіс институтӧн да нуӧдіс вывті ыджыд уджъяс.
Мересьев кывзіс и сералыштіс: думайтны, сёрнитны, гижны, приказывайтны, лечитны, весиг кыйсьыны позьӧ и дзик коктӧг, но ӧд сійӧ лётчик, признание сертиыс лётчик, челядь дырсянь лётчик, буретш сійӧ лунсянь, кор детинкаӧн, бахча караулитігӧн, кӧні вижӧдӧм коръяс пӧвстын кос, потласьӧм му вылын куйлісны став Волга пасьтаын нималысь арбузъяслӧн визя, зэв гырысь шаръяс, кыліс, а сэсся аддзис ичӧтик, эзысь рӧма стрекозаӧс, коді шонді водзын югнитіс кыквевся бордъяснас да ньӧжйӧникӧн буса степь весьтті шлывгис кытчӧкӧ Сталинградлань.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
— Сійӧ жӧ абу лётчик, тіян мортныд, — шуис Алексей да бергӧдчис стенлань.
Но Комиссар эз эновт ассьыс кӧсйӧмсӧ «восьтыны» сійӧс.
Ӧтчыд, нинӧм йылысь думайттӧг куйлігӧн, Алексей кыліс Комиссарлысь бассӧ:
— Лёша, видзӧдлы: тані тэ йылысь гижӧма.
Степан Иванович нуӧ нин вӧлі Мересьевлы журнал.
Ичӧтик статьясӧ вӧлі визьйӧдлӧма карандашӧн.
Пасйӧмторсӧ Алексей тэрыба нуӧдіс син пырыс да эз аддзы ассьыс овсӧ.
Тайӧ вӧлі первой мировӧй война кадся русскӧй лётчикъяс йылысь статейка.
Журнал листбоксянь Алексей вылӧ видзӧдіс читкыльтчыштӧм йывъяса ичӧтик уска, дзик пель вылас вешйӧм пилотка вылын еджыд кокардаа том офицерлӧн чужӧм.
— Лыддьы, лыддьы, веськыда тэныд инмӧ, — тшӧктіс Комиссар.
Мересьев лыддис.
Статьяын висьтавсис русскӧй военнӧй лётчик, поручик Валерьян Аркадьевич Карпович йылысь.
Вражескӧй позицияяс весьтті лэбалігӧн поручик Карпович ранитчис кокас немецкӧй разрывнӧй дум-дум пуляӧн.
Жугӧдӧм кокӧн сійӧ кужис аслас «фарман» вылын лэбны фронт линия вомӧн да пуксьыны ас йӧз дорӧ.
Кок лапасӧ сылысь вундісны, но том офицер эз кӧсйы уволитчыны армияысь.
Сійӧ изобретитіс аслас конструкцияа протез.
Сійӧ дыр да дӧзмытӧг занимайтчис гимнастикаӧн, тренируйтчис да та вӧсна война помасигкежлӧ бӧр локтіс армияӧ.
Сійӧ служитіс военнӧй лётчикъяс школаын инспекторӧн да весиг, кыдзи висьтавсис заметкаын, «мукӧд дырйи рискнитліс кыпӧдчывны аслас аэроплан вылын воздухӧ».
Сійӧс вӧлі наградитӧма офицерскӧй Георгийӧн да успешнӧя служитіс русскӧй военнӧй авиацияын, кытчӧдз катастрофа дырйи эз пӧгибнит.
Мересьев лыддис тайӧ заметкасӧ ӧтчыд, мӧдысь, коймӧдысь.
Неуна напряжённӧя, но збоя нюмъяліс снимок вывсянь мудз, волевӧй чужӧма, косіник том поручик.
Став палатаыс кыв шутӧг следитіс Алексей бӧрся.
Сійӧ пашкыртыштіс юрсисӧ да, статья вылысь синсӧ вештывтӧг, кинас корсис тумбочка вылысь карандаш да ӧкуратнӧя, бура гижтіс сійӧс гӧгӧрыс.
— Лыддин? — мудера юаліс Комиссар;
Алексей чӧв оліс, век на синнас котраліс строкаяс вывті. — Но, мый шуан?
— Но сылӧн абу вӧлӧма сӧмын ӧти кок лапаыс.
— А тэ жӧ сӧветскӧй морт.
— Сійӧ лэбаліс «фарман» вылын.
Тайӧ ӧмӧй самолёт?
Тайӧ этажерка.
Сы вылын мый не лэбавны?
Сэні управлениеыс сэтшӧм, мый ни пельклун, ни тэрыблун оз ков.
— Но тэ жӧ сӧветскӧй морт! — настаивайтіс Комиссар.
— Сӧветскӧй морт, — заметка вылысь синсӧ век на вештывтӧг машинальнӧ повторитіс Алексей; сэсся сылӧн кельыд чужӧмыс быттьӧкӧ пытшкӧссяньыс банйыштіс, и сійӧ став вылӧ видзӧдліс долыд видзӧдласӧн.
Вой кежлас журналсӧ Алексей сюйис юрлӧс улас, сюйис и казьтыштіс, мый челядь дырйиыс пӧлатьӧ, кӧні сійӧ узьліс вокъясыскӧд, кайӧм бӧрын тадз юрлӧс улӧ пуктывліс важ плюшевӧй ковтаысь мамыслӧн сылы вурӧм лапнитчӧм пеля мисьтӧминик ошсӧ.
И тайӧ важсӧ казьтылӧм кузяыс сійӧ серӧктіс, серӧктіс став комнататырнас.
Войнас сійӧ эз куньлы синъяссӧ.
Сьӧкыд унмӧн узис став палатаыс.
Пружинаясӧн дзуртігтыр койка вылас бергаліс Гвоздев.
Ныргорӧн, сідз, мый, кажитчис, косясьлӧ сылӧн пытшкӧсыс, узис Степан Иванович.
Шочиника бергӧдчывлігтыр, ньӧжйӧникӧн, пинь пырыс ружтыштавліс Комиссар.
Но Алексей нинӧм эз кыв.
Сійӧ ӧтарӧ перйывліс журналсӧ да ночник югӧр улын видзӧдіс поручиклӧн шпыннялысь чужӧм вылӧ.
«Тэныд вӧлі сьӧкыд, но тэ век жӧ кужин, — думайтіс сійӧ. — Меным даспӧв сьӧкыдджык, но вот аддзылан, ме тожӧ ог кольччы».
Войшӧрнас Комиссар друг лӧнис.
Алексей кыпӧдчыштіс да аддзис, мый куйлӧ сійӧ кельдӧдӧма, спокойнӧй да, кажитчӧ, оз нин лолав.
Лётчик босьтіс кӧлӧкӧльчик да зэв ёна мӧдіс тракйыны сійӧн.
Котӧрӧн локтіс чышъянтӧм, чукырӧсь чужӧма да разьсьӧм кӧсаа Клавдия Михайловна.
Кымынкӧ минута мысти корисны ординаторӧс.
Видлалісны пульссӧ, впрыскивайтісны камфора, вомас сюйлісны кислороднӧй шланг.
Тайӧ ноксьӧмыс кыссис час гӧгӧр да корсюрӧ кажитчыліс безнадёжнӧйӧн.
Медбӧрын Комиссар восьтіс синъяссӧ, слаба, муртса тӧдчымӧн нюммуныштіс Клавдия Михайловналы да ньӧжйӧникӧн шуис:
— Извинитӧй, шызьӧді ме тіянӧс, а тӧлктӧг.
Адӧдз сідзи эг и волы да беринъяс бырӧдан мазьтӧ сідзи эг и судзӧд.
Сідзкӧ, тіянлы, мусаӧй, ковмас беринъяснад щеголяйтны, нинӧм он вӧч.
Шуткасьыс ставлы лои сьӧлӧм выланыс кокньыдджык.
Ён жӧ тайӧ дуб пуыс,
гашкӧ, оз сетчы сійӧ и тайӧ бушколыслы.
Муніс ординатор, сылӧн ботинки дзуртӧмыс коридор помын надзӧникӧн ланьтіс, разӧдчисны сиделкаяс, и сӧмын Клавдия Михайловна коли Комиссар крӧвать вылӧ бокног пуксьыштӧмӧн.
Висьысьяс унмовсисны, но Мересьев куйліс куньӧм синъясӧн, думайтіс протезъяс йылысь, кодъясӧс позис эськӧ прикрепитны самолётын нежнӧй управление дінӧ кӧть эськӧ ременьясӧн.
Тӧдвылас усис сылы, мый коркӧ, ещӧ аэроклубын на, сійӧ кывліс инструкторсянь, гражданскӧй война кадъясся пӧрысь лётчиксянь, мый ӧти дженьыд кока пилот педальясас кӧртавлывліс пу колодкаяс.
— «Ме, вокӧ, тэысь ог кольччы», — убеждайтіс сійӧ Карповичӧс.
— «Кута, кута лэбавны!» — юраліс да сьыліс Алексей юрын, вӧтліс унсӧ.
Сійӧ куйліс ланьтӧмӧн, синъяссӧ куньӧмӧн.
Бокысянь позьӧ вӧлі думайтны, мый сійӧ унйывсьыс нюмъялігтыр топыда узьӧ.
И сэки сійӧ кыліс сёрни, кодӧс бӧрыннас олӧмлӧн сьӧкыд минутаясӧ не ӧтчыд казьтывліс.
— Но, мыйла, мыйла ті тадз?
Тайӧ жӧ страшнӧ — серавны, шутитны, кор сэтшӧм дой.
Менам сьӧлӧмӧй измӧ, кор ме думайта, кутшӧм тіянлы сьӧкыд.
Мыйла ті ӧткажитчинныд торъя палатаысь?
Кажитчис, мый тайӧ сёрнитіс эз палатнӧй сестра Клавдия Михайловна, мичаник, мелі, но кутшӧмкӧ бесплотнӧй морт.
Сёрнитіс страстнӧй да протестуйтысь нывбаба.
Сійӧ гӧлӧсын кыліс шоглун да, вермас лоны, мыйкӧ ыджыдджыктор.
Мересьев восьтіс синъяссӧ.
Кӧсынкаӧн сайӧдӧм ночник югӧр улысь сійӧ аддзис юрлӧс вылысь Комиссарлысь ньӧжйӧник да меліа югнитлывлысь синъяса блед, пыктӧм чужӧмсӧ да сестралысь небыдик, женственнӧй профильсӧ.
Бӧрладорсянь инмысь свет улын сылӧн пашкыртчӧм русӧй юрсиыс быттьӧкӧ дзирдаліс, да Мересьев, кӧть и тӧдіс, мый оз ков видзӧдны, эз вермы сы вылысь вештывны синъяссӧ.
— Ай-яй-яй, <rus>сестрёночка</rus>...
синва, вот так раз!
Гашкӧ, бромтор примитам? — нывкалы моз шуис сылы Комиссар.
— Бара сераланныд.
Но мыйся морт ті?
Ӧд тайӧ позьтӧмтор, гӧгӧрвоанныд, позьтӧмтор: серавны, кор колӧ бӧрдны, мукӧдъясӧс бурӧдны, кор асьтӧ гӧгӧр орйӧдлӧ.
Донаӧй ті менам, донаӧй!
Ті эн лысьтӧй, кыланныд, эн лысьтӧй тадзи относитчыны ас дінад.
Юрсӧ лэдзӧмӧн сійӧ дыр бӧрдіс шытӧг.
А Комиссар шог, мелі синъяснас видзӧдліс халат улын дрӧгнитлывлысь косіник пельпомъяс вылӧ.
— Сёр, сёр, роднӧйӧй.
Личнӧй делӧясын ме век вывті ёна сёрмывлі, век некор да ог эшты, а ӧні, кажитчӧ, дзикӧдз сёрми.
Комиссар ышловзис.
Сестра веськӧдчис да синваӧн тырӧм синъяснас жаднӧя виччысигтыр видзӧдліс сы вылӧ.
Комиссар нюммуныштіс, ещӧ ышловзис да аслас обычнӧй, мелі да муртса сералыштана тонӧн висьталіс водзӧ:
— Кывзӧй жӧ, умница, история.
Меным друг уси дум вылӧ.
Важӧн нин тайӧ вӧлі, гражданскӧй война дырйи на Туркестанын.
Да.
Ӧти эскадрон увлекитчис басмачьяс бӧрся вӧтлысьӧмӧн да пырис сэтшӧм пустыняӧ, мый вӧвъясныс, — а вӧвъясныс вӧліны российскӧйӧсь, лыаясӧ привыкниттӧмӧсь, — кулавны кутісны.
И друг ми лоим пехотаӧн.
Да.
И вот командир примитіс решение: вьюкъяс шыблавны да сӧмын оружиеӧн подӧн петны ыджыд карӧ.
А сэтчӧдз километр сё квайтымын — да куш лыа вывті.
Гӧгӧрвоанныд, умница?
Мунам лун, мунам мӧдӧс, мунам коймӧдӧс.
Шондіыс сотӧ-жаритӧ.
Юны нинӧм.
Воманым кучикыс потласьны кутіс, а воздухас пӧсь лыа, кок улын сьылӧ лыа, пинь улын дзуртӧ, синъяс тыртӧ, горш вылӧ пуксьӧ, но — вын абу.
Усяс морт лыа вылас, чужӧмсӧ сюяс муӧ дай куйлӧ.
А комиссарӧн миян вӧлі Володин Яков Павлович.
Вид вылас омӧлик, интеллигент — историк сійӧ вӧвлӧма...
Но крепыд большевик.
Сійӧ, кажитчӧ, медводз должен вӧлі усьны кок йывсьыс, а сійӧ мунӧ и пыр йӧзсӧ тэрмӧдлӧ: шуӧ, матын, регыд — и пистолетнас грӧзитӧ налы, кодъяс водӧны: чеччы, лыя...
Нёльӧд суткинас, кор карӧдз коли сӧмын километр дас вит, йӧзыс дзикӧдз эбӧссьыныс петісны.
Шатлалам, мунам, быттьӧкӧ кодӧсь, и туйыс миян бӧрвылын абу рӧвнӧй, быттьӧкӧ ранитчӧм зверлӧн коктуй.
И друг миян комиссар сьывны заводитіс.
Гӧлӧсыс сылӧн омӧлик, слабиник, и сьыланкывсӧ горӧдіс чепуховӧйӧс, важ салдатскӧй сьыланкыв: «Чубарики, чубчики», — а ӧд мукӧдъяс тшӧтш горӧдісны сьывны.
Ме командуйті: «Строитчыны», — лыдди шаг, и — он веритӧй — кокньыдджык муннысӧ лои.
Тайӧ сьыланкыв бӧрас сьылім мӧдӧс, сэсся коймӧдӧс.
Гӧгӧрвоанныд, <rus>сестрёнка</rus>, кос, потласьӧм вомъясӧн да татшӧм жар дырйи!
Туйын став сьыланкывсӧ, кодӧс тӧдам вӧлі, сьылім, и воим, да ни ӧти мортӧс лыа вылӧ эг кольӧй.
Аддзанныд, кутшӧм штука!
— А комиссарыс? — юаліс Клавдия Михайловна.
— А мый комиссарыс?
Ловъя, олӧ-вылӧ и ӧні.
Профессор сійӧ, археолог.
Муысь кутшӧмкӧ доисторическӧй поселениеяс кодйӧ.
Гӧлӧсыс сылӧн та бӧрын збыль воши.
Киргӧ.
Да мый сылы гӧлӧссьыс?
Сійӧ жӧ абу Лемешев...
А но, тырмас сёрнитны,
мунӧй, умница, сета тіянлы конниклысь кыв талун сэсся не кувлыны.
Мересьев медбӧрти унмовсис чорыд да чӧскыд унмӧн.
Вӧтӧн сійӧ аддзыліс лыа пустыня, кодӧс сійӧ нэмыс некор эз аддзыв, вирӧсь, потласьӧм вомдоръяс, кытысь петӧны сьыланкывлӧн горъяс, да и асьсӧ Володинсӧ, коді вӧтын мыйлакӧ став сертиыс вӧлі комиссар Воробьёвкодь.
Садьмис Алексей сёрӧн, кор шонді кӧчьяс куйлісны нин палата шӧрын. Тайӧ петкӧдліс луншӧр, — и садьмис кутшӧмкӧ радлун кылӧмӧн.
Вӧт?
Кутшӧм вӧт...
Син улас сылы уси журнал, кодӧс и узигас топыда кутіс сылӧн киыс.
Куснясьӧм листбок вывсянь век сідз жӧ збоя нюмъяліс поручик Карпович.
Журналсӧ Мересьев лӧсьыдика шыльӧдіс да мигнитіс Карповичлы.
Важӧн нин мыссьӧм да сынасьӧм Комиссар шпыннялігтыр видзӧдіс Алексей бӧрся.
— Мый тэ сыкӧд мигайтчан? — довольнӧя юаліс сійӧ.
— Лэбзям, — вочавидзис Алексей.
— А кыдз нӧ?
Сылӧн эз вӧв сӧмын ӧти кокыс, а тэнад кыкнаныс?
— Да ӧд ме жӧ сӧветскӧй, русскӧй! — шыасис Мересьев.
Сійӧ шуис тайӧ кывсӧ сідз, быттьӧкӧ сійӧ гарантируйтӧ вӧлі сылы, мый сійӧ обязательнӧ панъяс Карповичӧс да кутас лэбавны.
Завтракайтігӧн сійӧ сёйис ставсӧ, мый вайис сиделка, шензьӧмӧн видзӧдліс тыртӧм тарелкаяс вылӧ да корис ещӧ: сійӧ вӧлі нервнӧй возбуждение состояниеын, сьыліс, босьтчывліс шутьлявны, ас кежас гораа сёрнитіс.
Профессорскӧй обход дырйи, Василий Васильевичлӧн бур настроениеӧн пӧльзуйтчӧмӧн, Алексей сылысь дыр юасис, мый колӧ вӧчны, медым ӧддзӧдны бурдӧмсӧ.
Кор тӧдмаліс, мый та могысь колӧ унджык сёйны да узьны, сійӧ корис ӧбедайтігӧн кык мӧд блюдо да, виньдалігтыр, мырдысь сёйис нёльӧд <rus>котлетка</rus>.
А лунын узьны сійӧ эз вермы, кӧть и часӧн-джынйӧн кымын куйліс куньса синмӧн.
Шуд овлӧ эгоистичнӧй.
Профессорӧс вопросъясӧн мучитігӧн Алексей эз казявлы сійӧс, мый вылӧ веськӧдіс вниманиесӧ став палата.
Василий Васильевич, кыдз и век, обходӧн воис стӧч сэк, кор лун чӧжӧн джоджті палата вомӧн ньӧжйӧникӧн кыссьысь шонді югӧрыс инмӧдчис жугалыштӧм паркетинаӧ.
Ортсысяньыс профессор вӧлі сэтшӧм жӧ внимательнӧй, но ставлы синмӧ шыбитчис кутшӧмкӧ пытшкӧс, сылы дзик лӧсявтӧм рассеянность.
Сійӧ эз видчы, эз чирзы аслас обычнӧй сола кывъяснас, да сылӧн гӧрдӧдӧм син пельӧсъясас дугдывтӧг тіралісны сӧнъясыс.
Рытнас сійӧ воис вӧйӧм банъяса, тӧдчымӧн пӧрысьмӧма.
Сиделкалы, коді ӧдзӧс вуг вылӧ вунӧдӧма ветьӧксӧ, лӧнь гӧлӧсӧн вӧчис выговор, видзӧдліс Комиссарлысь температурнӧй листсӧ, вежис сылы назначениесӧ да, весиг ӧти кыв шутӧг, аслас, сідз жӧ шӧйӧвошӧм, чӧв олысь свита водзвылын муніс, мунігас джӧмдіс порогӧ да эськӧ уси, эз кӧ кутны сійӧс киняулӧдыс.
Тайӧ ыджыд, чирӧм гӧлӧса, шума видчысьыслы дзик эз лӧсяв вежливӧйӧн да лӧньӧн лоӧмыс.
Нелямын кыкӧд палатаса олысьяс сы вылӧ видзӧдісны гӧгӧрвотӧм видзӧдласъясӧн.
Ставныслы, кодъяслы удитіс сьӧлӧм выланыс воны тайӧ ыджыд да бур мортыс, лои кыдзкӧ лӧсьыдтӧм.
Мӧд асывнас ставыс выяснитчис: Рытыввыв фронт вылын усьӧма Василий Васильевичлӧн ӧтка пиыс, кодӧс сідзжӧ шуисны Василий Васильевичӧн да сідзжӧ вӧлі медик, том, надея сетысь учёнӧй, батьыслӧн гордость да радлун.
Индӧм часъясӧ чӧв ланьтӧмӧн став госпиталь виччысис, воас али оз аслас традиционнӧй обходӧн профессор.
Нелямын кыкӧдын напряжённӧя видзӧдісны джоджӧд шонді югӧрлӧн пӧшти тӧдчытӧм водзӧ вешйӧм бӧрся.
Медбӧрын югӧрыс воис жугалыштӧм паркетинаӧдз — ставӧн видзӧдлісны мӧда-мӧд выланыс: эз во.
Но буретш сэк коридорын кылісны тӧдса сьӧкыд воськовъяс да уна лыда свиталӧн кокъясӧн котшакылӧм.
Чужӧм сертиыс профессор кажитчис весиг тӧрытъя дорысь тӧкӧтьӧ бурджыкӧн.
Правда, синъясыс сылӧн вӧліны гырдӧсь, син лапъясыс да нырыс пыктӧмаӧсь, кыдзи овлӧ ён насморк дырйи, кульсьысь куа ён киясыс сылӧн тӧдчымӧн тіралісны, кор сійӧ босьтіс Комиссар пызан вылысь температурнӧй лист.
Но сійӧ вӧлі важмозыс энергичнӧй, деловитӧй, сӧмын сылӧн шума видчӧмыс вӧлі вошӧма.
Быттьӧкӧ сёрнитчӧмӧн, раненӧйяс да висьысьяс мӧда-мӧд вежмӧн тэрмасисны мыйӧнкӧ сійӧс радуйтны.
Ставныс тайӧ лунӧ асьнысӧ чувствуйтісны бурджыка.
Весиг медся сьӧкыда висьысьяс нинӧм вылӧ эз норасьны да чайтісны, мый налӧн делӧыс мунӧ бурмӧмлань.
И ставӧн, гашкӧ, весиг лишнӧй зільӧмӧн, ошкисны госпитальса порадокъяс да разнӧйпӧлӧс лечитӧмлысь волшебнӧй действуйтӧмсӧ.
Тайӧ вӧлі дружнӧй семья, кодӧс вӧлі котыртӧма ӧтувъя ыджыд шогӧн.
Палатаясті обходӧн ветлӧдлігӧн Василий Васильевич шензис, мыйла тайӧ талун асывсяньыс сылӧн татшӧм лечебнӧй удачаяс.
Шензис-ӧ?
Вермас лоны, сійӧ эрдӧдіс тайӧс чӧв олысь, наивнӧй заговорсӧ, да эрдӧдіс кӧ, вермас лоны, кокньыдджык сылы ӧні лои терпитнысӧ ассьыс ыджыд, лечитны позьтӧм ранасӧ.
9
Асыввылӧ видзӧдысь ӧшиньдорса тополь увъяс вылын потісны нин клея коръяс, на улысь мыччысисны гӧна гӧрд исергаяс.
Асывъясын тайӧ коръясыс югъялісны шонді водзын да кажитчисны компресснӧй бумагаысь вундалӧмаӧн.
Насянь ӧвтіс чӧскыд веж дукӧн, налӧн ароматыс, восьса форточкаӧд пырӧм бӧрын, венліс госпитальлысь лекарство дуксӧ.
Степан Ивановичлӧн вердӧм воробейяс дзикӧдз вельмисны.
Тулыс воӧмкӧд тшӧтш «Автоматчиклӧн» быдмис выль бӧж да лоис ачыс ещӧ на ёнджыка ноксьысьджык да тышкасьысьджык.
Асывъясӧ карниз вылын лэбачьяс кыпӧдлывлісны сэтшӧм шум, мый палата идралысь сиделка петліс терпеньесьыс, броткигтыр кайліс ӧшинь вылӧ да, форточкаӧ юрсӧ сюйӧмӧн, найӧс вӧтлывліс ветьӧкнас.
Москва ю вылысь йиыс кылаліс.
Ызгӧм бӧрын ю лӧнис, бара ямыштіс да вына мышсӧ лӧсьӧдіс пароходъяслы, баржаяслы, речнӧй трамвайяслы, кодъяс тайӧ сьӧкыд лунъясас вежлісны карлысь шочмыштӧм автотранспортсӧ.
Кукушкин кӧть и тунъявліс, нелямын кыкӧдысь ытваыс некодӧс эз ну.
Комиссарысь кындзи ставлӧн делӧяс лоины бурӧсь, да сӧмын и сёрнитісны выпишитчӧм йылысь.
Первойӧн палатасӧ эновтіс Степан Иванович.
Таӧдз лун войдӧр сійӧ шӧйтіс госпитальӧд, места вылӧ ӧшйытӧм, кыпыд.
Сылы эз пукавсьы места вылас.
Коридорын шӧйтӧм бӧрын сійӧ локліс палатаӧ, пуксьывліс ӧшинь дорӧ, заводитліс мыйкӧ мастеритны небыд няньысь, но пыр жӧ чеччывліс да бара котӧртліс.
Сӧмын рытнас, рӧмдігӧн нин, сійӧ ланьтіс, пуксис ӧшинь вылӧ да чорыда мӧдіс думайтны, ышлолаліс да окайтіс.
Тайӧ вӧлі процедура час, палатаӧ колины куимӧн: Степан Иванович, сы бӧрся чӧла видзӧдысь Комиссар да кызмырдӧн унмовсьны зільысь Мересьев.
Вӧлі чӧв.
Степан Ивановичлань юрсӧ бергӧдӧмӧн муртса кывмӧн заводитіс сёрнитны Комиссар, — сылӧн силуэтыс тыдаліс зарни кыа югӧрӧн югдӧдӧм ӧшиньын:
— А деревняын ӧні рӧмыд, лӧнь-лӧнь.
Кылӧ сэтысь мулӧн, сотчысь куйӧдлӧн да тшынлӧн дук.
Картаын вольӧсӧн шарӧдчӧ мӧс, тӧждысьӧ: сылы кад куканясьны.
Тулыс...
И кыдз найӧ, бабаясыс, удитісны-ӧ муяс вылӧ разӧдны куйӧд?
А кӧйдысныс, а сийӧс-заводныс — дасьтӧма-ӧ?
Мересьевлы кажитчис, мый Степан Иванович эз шензьӧмӧн, а полӧмӧн видзӧдліс нюмъялысь Комиссар вылӧ:
— Ті, полковӧй комиссар ёрт, кӧлдун али мый, йӧзлысь став думъяссӧ тӧданныд...
Да-а-а, бабаяс найӧ, дерт, делӧвӧйӧсь, тайӧ вернӧ,
но ӧд век жӧ бабаяс, чӧртыс тӧдас, кыдзи найӧ миянтӧг сэні...
Збыльысь.
Олыштісны чӧв.
Ю вылын тутӧстіс пароход, и горӧдӧмыс сылӧн гранитнӧй берегъяс костті лэбовтігмоз гажаа паськаліс ва вывті.
— А кыдзи думайтан: войнаыс регыд помасяс? — мыйлакӧ шӧпкӧмӧн юаліс Степан Иванович. — Турун пуктігкежлӧ оз помась?
— А мый тэныд?
Тэнад арлыдаяс оз воюйтны, тэ доброволец, ассьыд пайтӧ воюйтін нин.
Вот и кор лэдзасны, кутан бабаясӧн командуйтны, тылын делӧвӧй морт сідзжӧ абу лишнӧй, а?
Кыдз, тошка дядь?
Меліа нюмъялігтыр Комиссар видзӧдліс пӧрысь салдат вылӧ.
Сійӧ чеччыштіс ӧшинь вывсьыс, волнуйтчысь да кыпыд.
— Лэдзасны?
А? Вот ме сідз жӧ думайта, долженӧсь эськӧ лэдзны.
Ӧд вот, думайта ӧні: неужели комиссия дінӧ шыӧдчыны?
И вернӧ, куим война — империалистическӧйын помӧдз воюйті, гражданскӧй война помсянь помӧдз муні да тайӧ войнасӧ видлі.
Гашкӧ, и тырмас, а?
Кыдзи сӧветуйтан, полковӧй комиссар ёрт?
— Сідзи и гиж заявлениеад: лэдзӧй пӧ бабаяс дінӧ тылӧ, а немецъясысь медым менӧ мукӧдъяс дорйӧны! — терпениеысь петӧмӧн аслас койка вывсянь горӧдіс Мересьев.
Степан Иванович мыжапырысь видзӧдліс сы вылӧ, а Комиссар скӧрысь чукыртліс чужӧмсӧ.
— Мый тэныд сӧветуйтны, Степан Иванович, аслад сьӧлӧмлысь юав, тэнад сійӧ русскӧй, сійӧ висьталас.
Мӧд луннас Степан Иванович выпишитчис.
Ассьыс военнӧй паськӧмсӧ пасьталӧм бӧрын сійӧ воис палатаӧ прӧщайтчыны.
Важ, быгалӧм, еджыдӧдз мыськалӧм гимнастёркаа, зэлыда тасмаасьӧма да гимнастёркасӧ сэтшӧма лӧсьӧдӧма, мый сы вылын абу ни ӧти чукыр, а ачыс ичӧтик, кажитчис ар дас витӧн томджык.
Морӧсас сылӧн дзирдалісны син ёрмӧн мелӧн югдӧдӧм Геройлӧн звезда, Ленин орден да медаль <rus>«За отвагу»</rus>
да накӧд орччӧн важ, сьӧдасьӧм лента вылын ӧшаліс салдатскӧй Георгий.
Халатсӧ сійӧ чӧвтӧма пельпомъяс вылас, быттьӧкӧ плащ-палатка.
Кизявтӧм халатыс эз вевттьы сылысь салдатскӧй величиесӧ.
И ставнас Степан Иванович, важиник кирзӧвӧй сапӧг ныр йывсяньыс да вӧсньыдик ускӧдзыс, кодӧс сійӧ кӧтӧдӧма да молодеч моз вывлань гартӧма, вӧлі 1914 вося война кадъясся рождественскӧй открыткавывса бравӧй российскӧй воин кодь.
Салдат матыстчыліс палатаса быд ёрт дінӧ да прӧщайтчис быдӧнӧс звание серти шуигмоз да та дырйи каблукъяснас сэтшӧма сьӧлӧмсьыс щёлкнитігтыр, мый сы вылӧ вӧлі гажа видзӧднысӧ.
— Разрешитӧй прӧщайтчыны, полковӧй комиссар ёрт, — ярскӧба, торъя долыдпырысь шуис сійӧ дорса койка дінын.
— Аддзысьлытӧдз, Стёпа.
<rus>Счастливо</rus>, —
и Комиссар, дойсӧ венӧмӧн, вӧрзьӧдчис сылы воча.
Салдат сувтіс пидзӧс вылас, кутіс сылысь ыджыд юрсӧ, да найӧ, русскӧй обычай серти, куимысь крестӧн окасисны.
— Бурдӧдчы, Семён Васильевич, ен мед сетас тэныд дзоньвидзалун да кузь нэм, зарни морт тэ!
Батьным миянӧс тадзи эз жалитлы, нэмӧс помнитны кута, — норапырысь шуаліс салдат.
— Мунӧй, мунӧй, Степан Иванович, сійӧс вреднӧ волнуйтны, — салдатӧс киӧдыс дергайтігтыр шуаліс Клавдия Михайловна.
— И тіянлы, сестрица, аттьӧ тіян мелілунсьыныд да тӧждысьӧмсьыныд, — торжественнӧя сы дінӧ шыасис Степан Иванович да муӧдз копыртчис сылы. — Сӧветскӧй ангел ті миян, вот ті коді...
Дзикӧдз шӧйӧвошӧм, оз тӧд, мый нӧшта шуны, сійӧ кутіс бӧрыньтчыны ӧдзӧслань.
— А кытчӧ тэныд гижнысӧ, Сибирад али мый? — нюммунӧмӧн юаліс Комиссар.
— Да мый нин сэні, полковӧй комиссар ёрт!
Тӧдан, кытчӧ война дырйи гижӧны салдатлы, — шӧйӧвошӧмӧн вочавидзис Степан Иванович да, нӧшта ӧтчыдысь, ӧні ставлы нин, муӧдз копыртчылӧм бӧрын, воши ӧдзӧс сайӧ.
Пыр жӧ палатаын лои лӧнь да тыртӧмджык.
Сэсся сёрнитны мӧдісны асланыс полкъяс йылысь, асланыс ёртъяс йылысь, найӧс виччысьысь ыджыд боевӧй делӧяс йылысь.
Быдӧн бурдісны, и тайӧ вӧліны ӧні эз мечтаяс, а делӧвӧй сёрнияс.
Кукушкин ветлӧдліс нин коридоръясӧд, придирайтчис сестраяс дінӧ, сераліс раненӧйяс вылын, удитіс нин зыксьыштны кок йылын ветлӧдлысь уна висьысьяскӧд.
Танкист сідзжӧ чеччывліс ӧні койка вывсьыс да, коридорса зеркалӧ водзӧ сувтӧмӧн, дыр видзӧдавліс ассьыс чужӧмсӧ, голясӧ, пельпомъяссӧ, кодъяс вылысь вӧлі разялӧма нин бинтъяссӧ да бурдӧны нин.
Кымын ёнджыка найӧ гижасисны Анютакӧд, кымын бурджыка сійӧ тӧдмасис университетса сылӧн делӧясӧн, сымын тревожнӧйджыка сійӧ видзӧдаліс обезобразитӧм сотчалӧм чужӧмсӧ.
Рӧмыд дырйи либӧ джынвыйӧ пемыд комнатаын сійӧ вӧлі лӧсьыд, весиг, пӧжалуй, мича: лӧсьыдика рисуйтӧм, паськыд плешка, тӧкӧтьӧ гӧрбакодь ичӧтик ныра, дженьыдик сьӧд уска, коді быдмис госпитальын, упрямӧй выражениеа юношескӧй свежӧй вомдоръяса, но югыд свет дырйи тӧдчис, мый куыс вевттьысьӧма шрамъясӧн да на дінті зэвтчӧма.
Кор сійӧ волнуйтчис, либӧ пӧсялӧмӧн локліс водолечебницаысь, вурысъясыс дзикӧдз безобразитлісны сійӧс, и, тайӧ здукъясас зеркалӧ пыр ас вылас видзӧдлӧм бӧрын, Гвоздев дась вӧлі бӧрдны.
— Но, мый тэ ныртӧ ӧшӧдін?
Киноартистӧн али мый кӧсъян лоны?
Сійӧ кӧ, тэнад эсійӧыс, прамӧй, сэки сійӧс оз повзьӧд тайӧ, а повзьӧдас кӧ, — сідзкӧ, дура, и медым весасьӧ сэки чӧрту.
Туйыс — восьса, прамӧйджыкӧс аддзан, — бурӧдіс Мересьев.
— Став нывбабаыс — дерьмо, — сюйсьыштіс Кукушкин.
— И тіян мамыд? — юаліс Комиссар;
Кукушкинӧс, палатаын дзик ӧтнассӧ, шуис сійӧ «ті»-ӧн.
Сьӧкыд висьтавны, кутшӧм впечатление лои лейтенантлӧн тайӧ спокойнӧй юалӧмсьыс.
Кукушкин пескыльтчис койка вылас, лёкысь югнитіс синъяснас да сэтшӧма кельдӧдіс, мый чужӧмыс сылӧн лои прӧстынясьыс еджыдджык.
— Но, вот аддзанныд, сідзкӧ, свет вылас овлӧны и бур нывбабаяс, — миритӧдӧм могысь шуис Комиссар. — Мыйла нӧ Гришалы оз сюр бурыс?
Олӧмас, зонъяс, сідзи и овлӧ: мый корсян, сійӧ и сюрӧ.
Ӧти кывйӧн шуны, став палатаыс вӧлі бурдӧ-ловзьӧ.
Сӧмын Комиссар пыр ӧтарӧ омӧльтчис.
Сійӧ оліс морфий вылын, камфора вылын, и таысь мукӧд дырйиыс быдса суткиясӧн, наркотическӧй полузабытьеын, беспокойнӧя пессис койка вылас.
Степан Иванович мунӧм бӧрын кыдзкӧ сійӧ торъя нин слабмис.
Мересьев корис ассьыс койкасӧ сувтӧдны Комиссар дорӧ матӧджык, медым, кор ковмас, отсавны сылы.
Сійӧс пыр ёнджыка и ёнджыка кыскис тайӧ морт дорас.
Алексей гӧгӧрвоис, мый коктӧг олӧм лоӧ ёна сьӧкыдджык да сложнӧйджык мукӧдлӧн олӧм дорысь, и сійӧс инстинктивнӧя кыскис тайӧ морт дінас, коді, нинӧм вылӧ видзӧдтӧг, кужис настоящӧя овны, да, аслас висьӧм вылӧ видзӧдтӧг, ас дінас магнит моз кыскис йӧзӧс.
Ӧні Комиссар пыр шочджыка и шочджыка вӧвлі садя нисьӧ садьтӧм состояниеын.
Но садь петавлігас сійӧ вӧлі важ кодьыс.
Коркӧ сёр рытын, кор госпиталь лӧнис да сы помещениеын пуксис сьӧкыд чӧвлун, кодӧс торклісны сӧмын палатаясын муртса кылыштысь ружтӧмъяс, шкоргӧм да сӧрӧм, коридорын кутісны кывны тӧдса сьӧкыд, гора кок-шыяс.
Мересьевлы стеклӧа ӧдзӧс пыр тыдаліс ставнас пемдӧдӧм биясӧн югдӧдыштӧм коридорыс, кӧні, ылі помланяс, пызан дорын пукаліс дежурнӧй сестра да помасьлытӧг кыис ковта.
Коридор помын тыдовтчис Василий Васильевичлӧн кузь фигураыс.
Кияссӧ мышкас пуктӧмӧн сійӧ тэрмасьтӧг восьлаліс.
Сы матыстчигӧн сестра мӧдліс чеччыны, но сійӧ дӧзмӧмӧн ӧвтыштчис сыысь.
Халатыс сылӧн вӧлі кизявтӧм, юрас шапочкаыс эз вӧв, дзормыштӧм сук юрси пратьясыс ӧшӧдчӧмаӧсь плеш вылас.
— Вася локтӧ, — шӧпнитіс Мересьев Комиссарлы, кодлы сійӧ ӧні висьталӧ вӧлі особӧй конструкцияа протез кузя ассьыс проектсӧ.
Василий Васильевич быттьӧкӧ джӧмдіс да кинас стенӧ мыджсьӧмӧн сувтіс, мыйкӧ броткис ныр улас, сэсся йӧткыштчис стен дінсьыс да пырис нелямын кыкӧдӧ.
Сійӧ сувтіс палата шӧрӧ да кутіс ниртны плешсӧ, быттьӧкӧ мыйкӧ кӧсйис уськӧдны тӧдвылас.
Сысянь кыліс спирт дук.
— Пуксьӧй, Василий Васильевич, рытйысям, — шуис Комиссар.
Коксӧ кыскыштӧмӧн восьлалігтыр профессор матыстчис крӧвать дінӧ, пуксис сідзи, мый дзуртыштісны пружинаясыс, кияснас ниртыштіс кӧсичаяссӧ.
Сійӧ и войдӧр обходъяс дырйи не ӧтчыд задержитчывліс Комиссар дінын, медым сёрнитыштны война мунӧм йылысь.
Сійӧ тӧдчымӧн торйӧдліс Комиссарӧс мукӧд висьысьясысь, и тайӧ войся визитас нинӧм эз вӧв, позьӧ шуны, тешкодьыс.
Но Мересьев мыйлакӧ чувствуйтіс, мый тайӧяс костын вермас пансьыны кутшӧмкӧ особӧй сёрни, код дырйи коймӧд оз ков.
Сійӧ кунис синъяссӧ, вӧчис вид, мый узьӧ.
— Талун апрель кызь ӧкмысӧд лун.
Сылӧн чужан лун.
Сылы тыри — эз, должен вӧлі тырны комын квайт ар, — ньӧжйӧник шуис профессор.
Комиссар невероятнӧя вынсӧ зэвтӧмӧн эшкын увсьыс кыскис зэв ыджыд, пыктӧм кисӧ да сійӧс пуктіс Василий Васильевичлы ки вылӧ.
И артмис веритны позьтӧмтор: профессор бӧрддзис.
Вывті сьӧкыд вӧлі аддзыны, кыдзи бӧрдӧ тайӧ ыджыд, вына, волевӧй мортыс.
Алексей ас тӧдлытӧгыс топӧдіс юрсӧ пельпомъяс бердас да вевттьыссис эшкынӧн.
— Сэтчӧ мунӧм водзвылын сійӧ локтіс ме дінӧ.
Сійӧ шуис, мый гижсис ополчениеӧ, да юаліс, кодлы передайтны делӧяссӧ.
Сійӧ уджаліс тані, ме ордын.
Ме сэтшӧма поразитчи, мый весиг горӧді сы вылӧ.
Ме эг гӧгӧрволы, мыйла медицина кузя кандидатлы, талантливӧй учёнӧйлы, колӧ вӧлі босьтны винтовка.
Но сійӧ шуис, ме тайӧс помнита кывйысь кывйӧ, сійӧ шуис меным: «Папа, овлӧ кад, кор медицина кузя кандидат должен босьтны винтовка».
Сійӧ тадзи шуис да бара юаліс: «Кодлы сдайтны делӧяссӧ?»
Меным сулалӧ вӧлі сӧмын босьтны телефоннӧй трубка — и нинӧм, нинӧм эськӧ тайӧ эз ло, гӧгӧрвоанныд, нинӧм!
Ӧд сійӧ жӧ заведуйтіс ме ордын отделениеӧн, сійӧ уджаліс военнӧй госпитальын...
Ӧд сідз?
Василий Васильевич чӧв ланьтіс.
Кыліс, кыдзи сійӧ сьӧкыда да киргӧмӧн лолалӧ.
— ...Оз ков, мый ті, мый ті, босьтӧй кинытӧ, ме тӧда, кутшӧм сьӧкыд тіянлы вӧрны...
Да, и ме думайті войбыд, мый вӧчны.
Ті гӧгӧрвоанныд, меным вӧлі тӧдса, мый ещӧ ӧти мортлӧн, — ті тӧданныд, код йылысь ме сёрнита, — вӧлі пи, офицер, и сійӧс виисны война первой лунъясӧ.
И ті тӧданныд, мый вӧчис тайӧ батьыс?
Сійӧ ыстіс фронт вылӧ мӧд писӧ, ыстіс лётчик-истребительӧн — медся ӧпаснӧй воинскӧй специальность вылӧ...
Ме думайті сэки тайӧ морт йывсьыс, меным лои яндзим аслам мӧвпъясысь, и ме эг звӧнит телефонӧн...
— А ӧні жалитанныд?
— Ог.
Тайӧ ӧмӧй шусьӧ жалитӧмӧн?
Ме ветлӧдла и думайта: неужели ме ассьым ӧтка пиӧс виысь?
Ӧд сійӧ вермис эськӧ лоны ӧні тані, мекӧд ӧтлаын, да ми эськӧ сыкӧд кыкнанным ӧні вӧчим страналы зэв полезнӧй удж.
Ӧд сійӧ жӧ вӧлі настоящӧй талант — живӧй, збой, дзирдалана.
Сійӧ вермис лоны сӧветскӧй медициналӧн гордостьӧн... ме кӧ сэки звӧнитлі!
— Ті жалитанныд, мый эн звӧнитлӧй?
— Ті мый йылысь?
Ак, да...
Ог тӧд, ог тӧд.
— А заводитчис кӧ эськӧ ӧні ставыс выльысь, ті эськӧ мӧдног вӧчинныд?
Чӧв ланьтісны.
Кыліс узьысьяслӧн рӧвнӧя лолалӧм.
Ритмичнӧя дзуртіс крӧвать, — тыдалӧ, профессор сьӧкыда думайтігас ӧтарӧ-мӧдарӧ катласис, — да парӧвӧй отопление батареяясын буткӧдчыштіс ва.
— Но, кыдз нӧ? — юаліс Комиссар, и сы гӧлӧсын кыліс помтӧм мелілун.
— Ог тӧд...
Тіян юалӧм вылӧ дзик пыр он вочавидз.
Ог тӧд, но, кажитчӧ, ставыс кӧ выльысь лои, ме эськӧ вӧчи тадз жӧ.
Ме жӧ абу бурджык, но и абу омӧльджык мукӧд батьясысь...
Кутшӧм сійӧ страшнӧйтор — война...
— И веритӧй, мукӧд батьяслы страшнӧй юӧр дырйи тіянлы дорысь эз вӧв кокньыдджык.
Эз, эз кокньыдджык вӧв.
Василий Васильевич дыр пукаліс чӧв ланьтӧмӧн.
Мый йылысь сійӧ думайтіс, кутшӧм думъяс кыссисны тайӧ помасьлытӧм кажитчысь минутаясас сылӧн чукырӧссьӧм джуджыд кымӧс улас?
— Да, ті правӧсь, сылы эз вӧв кокньыдджык, и век жӧ сійӧ ыстіс мӧдсӧ...
Аттьӧ, голубчик, аттьӧ, рӧднӧй!
Эк!
Мый сэні тӧлкуйтнысӧ...
Сійӧ чеччис, сулалыштіс койка дорас, тӧждысьӧмӧн пуктіс места вылас да вевттис Комиссарлысь кисӧ, сюялыштіс эшкынсӧ да нинӧм шутӧг петіс палатаысь.
А войнас Комиссарлы лои омӧль.
Садьтӧгыс сійӧ мӧдліс то пессьыны койка вылас пиньсӧ герчкигтыр, да гораа ружтігтыр, то лӧньліс, нюжӧдчывліс, да ставлы кажитчывліс, мый воис пом.
Сійӧ вӧлі сэтшӧм омӧль, мый Василий Васильевич, коді пи усян лунсяньыс вуджис зэв ыджыд тыртӧм квартирасьыс госпитальӧ, кӧні сійӧ ӧні узьліс аслас ичӧтик кабинетын клеёнкаӧн эжӧм кушетка вылын, — тшӧктіс торйӧдны висьысьӧс мукӧдъясысь ширмаӧн, мый вӧчсьывліс обычнӧ, кыдзи тӧдса, сы водзвылын, кор висьысьӧс мӧдӧдлывлісны «ветымынӧд палатаӧ».
Сэсся, кор камфора да кислород отсӧгӧн пульсыс ладитчис бӧр, дежурнӧй врач да Василий Васильевич мунісны узьыштны вой помсӧ, ширма сайын коли сӧмын бӧрдӧм синъяса да тревожнӧй Клавдия Михайловна.
Мересьев сідзжӧ эз узь, полӧмӧн думайтіс: «Неужели тайӧ пом?»
А Комиссар пыр мучитчис.
Сійӧ пессис да би йывсьыс ружтӧмкӧд тшӧтш упрямӧя, киргыштӧмӧн шуалӧ кутшӧмкӧ кыв, и Мересьевлы кажитчис, мый сійӧ корӧ:
— Юны, юны, да юны жӧ!
Клавдия Михайловна петіс ширма сайысь да дрӧжжитысь кияснас стӧканӧ кисьтіс ва.
Но васӧ висьысь эз ю, стӧканыс весьшӧрӧ зилякыліс сы пиньясӧ, ваыс солькъяліс юрлӧс вылас, а Комиссар упорнӧя, то коригтыр, то требуйтігтыр, то приказывайтігтыр, шуаліс век сійӧ жӧ кывсӧ.
И Мересьев друг гӧгӧрвоис, мый тайӧ кывйыс абу «юны», а «овны», мый тайӧ горзӧмас смертьлы паныд бессознательнӧя бунтуйтӧ могучӧй мортлӧн став существоыс.
Сэсся Комиссар ланьтіс да восьтіс синъяссӧ.
— Слава богу! — шӧпнитіс Клавдия Михайловна да кокньыдпырысь заводитіс идравны ширмасӧ.
— Оз ков, эновтӧй, — дугӧдіс Комиссарлӧн гӧлӧс. — Оз ков, <rus>сестрёнка</rus>, тадз миянлы уютнӧджык, и бӧрдны оз ков: и тіянтӧг свет вылас вывті уль...
Но, мый ті, сӧветскӧй ангел!..
Кутшӧм жаль, мый ангелъяссӧ, весиг татшӧмъяссӧ, кутшӧмӧсь ті, паныдалан сӧмын порог дорын... сэтчӧ мунігӧн.
10
Страннӧй состояние переживайтіс Алексей.
Сійӧ кадсянь, кор сійӧ веритны кутіс, мый тренируйтчӧмӧн вермас велӧдчыны лэбавны коктӧг да бара лоны полноценнӧй лётчикӧн, сылы вывті окота лои овны да уджавны.
Ӧні сылӧн вӧлі олан цель: бӧр лоны истребительӧн.
Сэтшӧм жӧ фанатическӧй упрямствоӧн, кутшӧмӧн сійӧ, коктӧг кольӧм бӧрын, кыссис ас йӧз дінӧ, ӧні стремитчис сійӧ тайӧ цель дінас.
Ещӧ зэв том дырйиыс на ассьыс олӧмсӧ гӧгӧрвоны велалӧмӧн, сійӧ медся войдӧр стӧча определитіс, мый сійӧ должен вӧчны, медым кыдз позьӧ регыдджык, дона кадсӧ весь воштытӧг, бӧр лоны лётчикӧн.
И артмис, мый сійӧ должен, ӧти-кӧ, регыдджык бурдны, бӧр бергӧдны тшыгъялігӧн воштӧм здоровьесӧ да вынсӧ, а та могысь унджык сёйны да узьны; мӧд-кӧ, восстановитны лётчиклысь боевӧй качествояс да та могысь развивайтны асьсӧ физически, сылы, койка вылын куйлысь висьысьлы доступнӧй гимнастическӧй упражнениеясӧн; коймӧд-кӧ, и тайӧ вӧлі медся колана да сьӧкыдторйыс, развивайтны пидзӧс выйӧн вундӧм кокъяссӧ сідз, медым наын выработайтны вын да пельклун, а сэсся, кор лоасны протезъяс, велӧдчыны вӧчавны на вылын самолётӧн управляйтӧм могысь колана став движениеяс.
Весиг ветлӧдлӧм — коктӧм мортлы абу кокньыдтор.
Мересьев жӧ кӧсйис управляйтны самолётӧн, да именнӧ истребительӧн.
А та могысь, торйӧн нин воздушнӧй бой мунан здукъясӧ, кор ставсӧ арталӧма секундалӧн сёӧд юкӧнъяс вылӧ да движениеяслӧн согласованностьыс должен воны безусловнӧй рефлекс степеньӧдз, — кокъяс долженӧсь кужны вӧчавны кияс дорысь не омӧльджыка точнӧй, искуснӧй, а главнӧйыс, тэрыб уджъяс.
Колӧ вӧлі сідзи асьсӧ тренируйтны, медым вундӧм кок помӧ кӧрталӧм пу торъяс да кучикъяс, кыдзи ловъя органъяс, вӧчисны тайӧ тонкӧй уджсӧ.
Любӧй мортлы, коді тӧдса пилотаж техникаӧн, тайӧ кажитчис эськӧ веритны позьтӧмӧн.
Но Алексей ӧні веритіс, мый мортлы тайӧс вӧчны зэв бура позьӧ, а сідз кӧ, сійӧ, Мересьев, обязательнӧ тайӧс достигнитас.
И вот Алексей босьтчис осуществитны ассьыс плансӧ.
Педантизмӧн, коді поражайтліс сійӧс асьсӧ, сійӧ босьтчис исполняйтны пропишитӧм процедураяс да принимайтліс став индӧм лекарствояс.
Сійӧ уна сёйис, пыр корліс содтӧд, кӧть мукӧд дырйи сылӧн и эз сюмав кынӧмыс.
Кӧть мый эз лолы, сійӧ заставляйтіс асьсӧ узьны индӧм час лыд чӧж да весиг вӧчис привычкаӧн узьны ӧбед бӧрын, кӧть тайӧ привычкаыслы и дыр водзсасис сылӧн деятельнӧй да подвижнӧй натураыс.
Заставитны асьтӧ сёйны, узьны, лекарствояс примитны абу сьӧкыд.
Омӧльджык вӧлі гимнастикаӧн.
Обычнӧй система, код серти войдӧр Мересьев вӧчлывліс зарядка, койка вылын куйлысь коктӧм мортлы эз лӧсяв.
Сійӧ придумайтіс ассьыс система: быдса часъяс чӧж кусыньтчывліс, веськӧдчывліс, кияснас бокъясас пыксьӧмӧн бергавліс, бергӧдліс юрсӧ сэтшӧм азартӧн, мый рутшкакылісны сюрса лыясыс.
Палатаса ёртъясыс добродушнӧя серавлісны сы вылын.
Кукушкин эльтліс сійӧс, шуліс то Знаменский вокъясӧн, то Лядумегӧн, то кутшӧмкӧ мукӧд знаменитӧй бегунъяс нимъясӧн.
Синнас сійӧ эз вермы видзӧдны тайӧ гимнастикасӧ, кодӧс лыддис госпитальса йӧйталӧмлӧн образецӧн, да векджык, мыйӧн сӧмын Алексей босьтчывліс вӧчны гимнастика, броткигтыр да скӧралігтыр пышйывліс коридорӧ.
Кор кокъяссьыс разисны бинтъяссӧ да койка вылас Алексей вермис ёнджыка вӧрны, упражнениеяссӧ сійӧ усложнитіс.
Вундӧм кокъяссӧ крӧвать бӧр улӧ сюйӧмӧн, кияснас бокъясас пыксьӧмӧн, сійӧ ньӧжйӧникӧн кусыньтчывліс да веськӧдчывліс, быдпӧрйӧ надзмӧдліс ӧдсӧ да содтыліс «поклон» лыдсӧ.
Сэсся сійӧ разработайтіс кокъясыслы упражнениеяслысь серия.
Мыш вылас водӧмӧн сійӧ кусыньтліс асланьыс да водзӧ чургӧдліс, то ӧти коксӧ, то мӧдсӧ.
Кор сійӧ вӧчис тайӧс первойысь, то пыр жӧ гӧгӧрвоис, кутшӧм ыджыд, а вермас лоны, венны позьтӧм сьӧкыдлунъяс виччысьӧны сійӧс.
Гӧлень выйӧныс вундӧм култышкаясыс нюжӧдігас ёна доймисны.
Движениеясыс вӧліны поланаӧсь да невернӧйӧсь.
Найӧс сьӧкыд вӧлі артавны, кыдзи, шуам, зэв сьӧкыд лэбны жугалӧм бордъя либӧ жугалӧм бӧжа самолёт вылын.
Самолёткӧд асьсӧ невольнӧ сравнивайтігӧн Мересьев гӧгӧрвоис, мый морт телӧлӧн став идеальнӧя арталӧм конструкцияыс сылӧн дзугсьӧма, да, кӧть и телӧыс ещӧ дзонь да ён на, сійӧ некор оз вермы шедӧдны движениеяслысь войдӧрся, челядьдырсянь выработайтӧм гармониясӧ.
Гимнастика дырйи кокъяс ёна доймисны, но Мересьев лунысь-лун торйӧдліс сы вылӧ воддза лунся дорысь минутаӧн пыр унджык.
Тайӧ вӧліны страшнӧй минутаяс, минутаяс, кор синваыс ачыс визувтліс синъяссьыс да ковмывліс вирӧдз курччавны вомдоръяссӧ, медым кутны невольнӧ петысь ойзӧмсӧ.
Но сійӧ заставляйтіс асьсӧ вӧчавны упражнениеяс, первой ӧтчыд, сэсся кыкысь лун, быдпӧрйӧ найӧс вӧчліс дырджык.
Быд татшӧм упражнение бӧрын сійӧ вынтӧммӧмӧн усьліс пӧдушка вылас да думайтліс: вермас-ӧ сійӧ выльысь вӧчны найӧс?
Но воліс индӧм кад, и сійӧ босьтчывліс аслас удж бердӧ.
Рытнас сійӧ кияснас видлавліс лядьвейсьыс, кокчӧръяссьыс мускулъяссӧ да ки увсьыс радпырысь кывліс эз кизьӧриник яй да гостор, кыдзи тайӧ вӧлі упражнениеяс вӧчавны заводитігӧн, а важкодь зумыд мускул.
Став думъясыс Мересьевлӧн вӧліны кокъяс йывсьыс.
Мукӧд дырйи, вунӧдчӧмӧн, дойсӧ сійӧ кывліс кок лапасьыс, вӧрзьӧдчывліс да сӧмын сэки воліс вежӧрӧдзыс, мый кок лапаясыс абуӧсь.
Кутшӧмкӧ нервнӧй аномалия вӧсна кокъясыслӧн вундӧм юкӧнъясыс дыр на быттьӧкӧ олісны телӧыскӧд ӧтлаын, друг заводитчылісны лудны, уль поводдя водзвылын ёнтыны да весиг висисны.
Сійӧ сэтшӧм уна думайтіс кокъяс йывсьыс, мый частӧ вӧтӧн асьсӧ аддзывліс дзоньвидзаӧн, тэрыбӧн.
То тревога дырйи мыйвынсьыс котӧртӧ самолёт дорӧ, ӧд вывсьыс чеччыштӧ борд вылас, пуксьӧ кабинаӧ да кокнас видлӧ рульяссӧ, кор Юра босьтӧ мотор вывсьыс чехолсӧ.
То Олякӧд ӧтлаын, ки-ки воча кутчысьӧмӧн, найӧ мыйвынысь котӧртӧны дзоридзалысь степь вывті, котӧртӧны кӧмтӧг, кылӧны васӧд да шоныд мулысь небыда инмӧдчывлӧмъяссӧ.
Кутшӧм тайӧ лӧсьыд, да кутшӧм сьӧкыд та бӧрын аддзыны асьтӧ садьмӧм мысти кокъястӧг!
Татшӧм вӧтъяс бӧрас мукӧддырйи Алексейлӧн лолывліс угнетённӧй состояние.
Сылы заводитліс кажитчыны, мый сійӧ весьшӧрӧ асьсӧ мучитӧ, мый некор сылы не лэбавлыны, кыдзи некор не котравлыны сылы степь вывті Камышинса муса нывкӧд, коді лолі сылы пыр матысаджыкӧн, пыр желаннӧйджыкӧн, сыкӧд тшӧтш кыдзи пыр унджык и унджык кад торйӧдіс сійӧс сы дінысь.
Олякӧд отношениеяс эз радуйтны Алексейӧс.
Пӧшти быд недельын Клавдия Михайловна заставляйтіс сійӧс «йӧктыны», мӧдногӧн кӧ, кияснас клопӧдігтыр чеччавны койка вылын, медым получитны сысянь гӧгрӧс да ӧкуратнӧй почеркӧн гижалӧм конверт.
Тайӧ письмӧясыс век лолісны кузьджыкӧсь, меліджыкӧсь, быттьӧкӧ войнаӧн орӧдӧм, томиник радейтӧмыс Олялӧн лолі пыр зрелӧйджыкӧн.
Тӧждысяна шоглунӧн Алексей лыддис найӧс, ачыс тӧдіс, мый сылӧн абу право вочавидзны сылы тайӧн жӧ.
Школьнӧй ёртъяс, кодъяс ӧтлаын велӧдчисны Камышин карын деревообделочнӧй заводбердса фабзавучын, челядь дырйиыс романтическӧя симпатизируйтісны ёрта-ёртыслы да верстьӧ йӧзлы подражайтӧм могысь тайӧс шуисны любовӧн, сэсся янсалісны квайт-сизим во кежлӧ.
Первой ныв муніс велӧдчыны механическӧй техникумӧ.
Сэсся, кор сійӧ бӧр воис да кутіс уджавны механикӧн заводын, Алексей эз нин вӧв карын.
Сійӧ велӧдчис лётнӧй школаын.
Выльысь аддзысисны найӧ война заводитчытӧдз неуна войдӧр.
Ни Алексей, ни Оля эз корсьны тайӧ аддзысьӧмсӧ да, вермас лоны, весиг эз казьтывлыны ёрта-ёртнысӧ — вывті нин уна ва визувтіс сійӧ кадсянь.
Но ӧтчыд тувсов рытӧ Алексей мунӧ вӧлі кар улича кузя, кытчӧкӧ колльӧдӧ мамсӧ, да налы паныд сюрис ныв, код вылӧ Алексей весиг эз и видзӧдлы, син улас веськавлісны сӧмын сылӧн стройнӧй кокъясыс.
— Мый нӧ тэ эн здоровайтчы,
али вунӧдін, ӧд тайӧ жӧ Оля, — и мамыс висьталіс нывлысь овсӧ.
Алексей бергӧдчис.
Ныв сідзжӧ бергӧдчис да видзӧдіс на бӧрся.
Видзӧдласъясыс налӧн паныдасисны, и Алексей кыліс, кыдзи сылӧн друг вӧрзис сьӧлӧмыс.
Мамсӧ кольӧм бӧрын сійӧ котӧрӧн уськӧдчис коръяссьытӧм на тополь улын тротуар вылын сулалысь ныв дорӧ.
— Тэ? — шензьӧмӧн шуис Алексей, видзӧдліс Оля вылӧ сідзи, быттьӧкӧ сы водзын вӧлі моресайса кутшӧмкӧ мича диковинка, коді код тӧдас кыдзи веськалӧма тайӧ лӧнь, тувсов няйтӧн тырӧм улича вылас.
— Алёша? — сідзжӧ шензьӧмӧн да весиг недоверчивӧя юаліс сійӧ.
Найӧ видзӧдісны ёрта-ёрт выланыс квайт либӧ сизим во кежлӧ торъявлӧм бӧрын медводдзаысь.
Алексей водзын сулаліс миниатюрнӧй ныв, стройнӧй, гибкӧй, детинкалӧн кодь гӧгрӧс да муса чужӧма, ныр шӧрас койыштӧм зарни беринъяса.
Алексей вылӧ сійӧ видзӧдіс гырысь, руд синъясӧн, вӧсньыдик синкымъяссӧ тӧкӧтьӧ лэптыштӧмӧн.
Тайӧ кокньыдик, свежӧй, сӧстӧминик нылас зэв этша вӧлі кольӧма сійӧ гӧгрӧс, банйӧм чужӧма да грубӧйкодь подростокыс, коді вӧвлі ягвывса тшак кодь зумыд, важнӧя ветлӧдлывліс батьыслӧн маслӧӧссьӧм, пуджӧм сосъяса рабочӧй пиджакӧн, кутшӧмӧн сійӧ вӧлі фабзавучын налӧн бӧръяысь аддзысьлывлан воӧ.
Мам йывсьыс вунӧдӧмӧн, Алексей восхищайтчигтыр видзӧдіс Оля вылӧ да, сылы кажитчис, мый сійӧ тайӧ квайт либӧ сизим во чӧжыс некор Оляӧс эз вунӧдлы да мечтайтліс тайӧ аддзысьӧм йывсьыс.
— Со тэ кутшӧм ӧні! — медбӧрын шуис Алексей.
— Кутшӧм? — гора гортаннӧй, сідзжӧ школаынся дорысь дзик мӧд гӧлӧсӧн, юаліс Оля.
Пельӧс сайсянь чепӧсйис тӧвру, шутьлялыштіс коръяссьытӧм ичӧтик тополь увъяс костын.
Стройнӧй кокъяссӧ кытшалысь юбкасӧ нывлысь пыркнитіс.
Прӧстӧя, мичаа вӧрзьӧдчыштӧмӧн Оля топӧдіс юбкасӧ, серӧктіс да лажыньтчис.
— Со кутшӧм! — выльысь, ассьыс восхищайтчӧмсӧ дзебтӧг нин, шуис Алексей.
— Да кутшӧм нӧ, кутшӧм? — сераліс Оля.
Томйӧз вылӧ видзӧдлӧм бӧрын мамыс гӧгӧрвоана нюммуніс да муніс аслас туйӧд.
А найӧ пыр на сулалісны, любуйтчисны ёрта-ёртнаныс, да эз сетны мӧда-мӧдныслы сёрнитны, горӧдлӧмъясӧн асьнысӧ торкалігтыр: «а помнитан», «а тӧдан», «а кӧні ӧні...», «а мый ӧні...»
Найӧ дыр сулалісны тадзи, кытчӧдз Оля эз инды матіса керкаяслӧн ӧшиньяс вылӧ: ӧшинь стеклӧяс сайсянь гераньяс да ёлочкаяс костті на вылӧ видзӧдлывлісны любопытнӧй чужӧмъяс.
— Тэнад кадыд эм?
Мунам Волга дорӧ, — шуис Оля, да, кутчысьӧмӧн, кыдзи найӧ эз вӧчлыны весиг ичӧт дырйиыс, светын ставтор йылысь вунӧдӧмӧн, найӧ мӧдӧдчисны юлань крут джуджыд мыльк йылӧ, кысянь тыдаліс паськыда ойдӧм Волга, кыті торжественнӧя кывтісны йи пластъяс.
Тайӧ кадсяньыс мамыс шоча аддзывліс гортсьыс ассьыс радейтана писӧ.
Мича паськӧм бӧрся вӧтлысьтӧм пиыс друг кутіс быд лун гладитны ассьыс брюкисӧ, форменнӧй курткаыслысь кизьяссӧ весавны мелӧн, чемоданысь перйис еджыд вылыса да параднӧй лётнӧй знака фуражкасӧ, быд лун кыкысь бритіс ассьыс чорыд щетинасӧ, а рытъясын, зеркалӧ дінын бергалыштӧм бӧрын, мӧдӧдчыліс заводлань встречайтны удж вылысь локтысь Оляӧс.
Лунъясын Алексей кытчӧкӧ сідзжӧ вошлывліс, вӧлі рассеяннӧй, юалӧм вылӧ вочавидзліс эз стӧча.
Мам сьӧлӧмнас старушка ставсӧ гӧгӧрвоис.
Гӧгӧрвоис и эз ӧбидитчы: пӧрысьлы пӧрысьмыны, а томлы быдмыны.
Томйӧз некор эз сёрнитлыны асланыс любовь йылысь.
Быдпӧрйӧ, рытъя шондіӧн югдӧдӧм дзирдалысь лӧнь Волга весьтӧд либӧ карсӧ кытшалысь бахчаяс пӧлӧн, кӧні дьӧгӧдь кодь сьӧд да сыла му вылын куйлісны нин веж коръя кыз заяс, гуляйтанінысь локтігӧн, ӧдйӧ кольысь отпусклысь лыда лунъяс лыддигтыр, Алексей сетліс аслыс кыв сёрнитны Олякӧд веськыда.
Воліс мӧд рыт.
Сійӧ встречайтліс Оляӧс завод дорын, колльӧдліс кык судта пу керка дорӧдз, кӧні сылӧн вӧлі самолёт кабинка кодь югыд да сӧстӧм ичӧтик комната.
Дӧзмытӧг виччысьліс, пока Оля, паськӧм видзан шкаф ӧдзӧс сайӧ дзебсьӧмӧн, вежліс паськӧмсӧ, да зілис не видзӧдны ӧдзӧс сайысь тыдалыштлывлысь пасьтӧм гырддзаяс, пельпомъяс, кокъяс вылӧ.
Сэсся Оля мунліс мыссьыны да бӧр воліс банйӧм чужӧма, свежӧй, кӧтасьӧм юрсиа, век ӧти и сійӧ жӧ еджыдіник шӧвк блузкаа, кодӧс сійӧ новліс прӧстӧй лунъясӧ.
И найӧ мунлісны кино вылӧ, циркӧ либӧ садйӧ.
Кытчӧ, — Алексейлы вӧлі дзик веськодь.
Сійӧ эз видзӧд экран вылӧ, арена вылӧ, гуляйтысь йӧз чукӧр вылӧ.
Сійӧ видзӧдіс Оля вылӧ, видзӧдіс и думайтіс: «Вот ӧні обязательнӧ, но обязательнӧ гортӧ мунігӧн объяснитча!»
Но туйыс помасьліс, и сылӧн эз тырмыв смеллуныс.
Ӧтчыд воскресеньеӧ найӧ шуисны асывсяньыс мунны Волга сайӧ, видзьяс вылӧ.
Аслас медбур еджыд брюкиа да восьса воротника дӧрӧма, коді, кыдзи мамыс шуліс, зэв ёна вӧлі мунӧ сы мугӧм, джуджыд банчукъяса чужӧм дінӧ, Алексей пырис Оляла.
Оля вӧлі дась нин.
Сійӧ сюйыштіс Алексейлы киас салфеткаӧ гартӧм кутшӧмкӧ ёкмыль, и найӧ мунісны ю дорӧ.
Пӧрысь, коктӧм перевозчик, первой империалистическӧй войнаса инвалид, детинкаяслӧн радейтанатор, коді Алексейӧс коркӧ велӧдіс перекатъяс вылысь гуринаясӧс кыйны, аслас пу кокъясӧн котшкӧдчигтыр, йӧткыштіс сьӧкыд, уна сё киӧн инмӧдчылӧмысь лӧсталысь пыжсӧ да частӧ копрасигтыр кутіс сынны.
Ва визувсӧ накӧсӧ вундігтыр пыжыс посньыдик ӧдӧбъясӧн ю вомӧн муніс ньывкӧс веж береглань.
Ныв пукаліс пыж бӧжын, думайтігтыр кинас гижтіс ваӧдыс.
— Дядя Аркаша, тэ миянӧс он помнит? — юаліс Алексей.
Перевозчик веськодьпырысь видзӧдліс том чужӧмъяс вылӧ.
— Ог помнит, — шуис сійӧ.
— Но, кыдз нӧ, ме Алёшка Мересьев, тэ менӧ велӧдлін лыа кӧса вылысь гуринаяс кыйны вилкиӧн.
— Но мый нӧ, гашкӧ, и велӧдлі, унаӧн ті тан ме дінын озорничайтлінныд, кысь нӧ ставнытӧ помнитны.
Пыж муніс мостки дорті, кӧні сулаліс вушйысьӧм борт вылас гордӧй гижӧда «Аврора» катер, да нырнас дзажнитіс берегса гырысь лыаӧ.
— Ӧні менам тані местаыс,
ме абу горкомхозсянь, а ассянь, частник, сідзкӧ, — висьталіс дядя Аркаша, аслас пу кокъяснас ваӧ лэччигӧн да пыжсӧ береглань йӧткалігтыр.
Пу кокъясыс вӧйласисны лыаас, и пыжыс водзланьӧ муніс омӧля.
— Лоӧ тіянлы чеччыштны тадзи, — флегматичнӧя шуис перевозчик.
— Уна-ӧ тэныд? — юаліс Алексей.
— А вай, мыйта абу жаль.
Тіянлысь эськӧ унджык пӧлагайтчӧ, со ті кутшӧм шудаӧсь.
Сӧмын ог помнит ме тіянӧс, ог, ог помнит.
Пыжысь чеччыштігӧн найӧ кӧтӧдісны кокъяснысӧ, и Оля предложитіс пӧрччыны кӧмъяснысӧ.
Найӧ пӧрччисны кӧмъяснысӧ.
Юдорса уль, шоныд лыаӧ кӧмтӧм кокъясӧн инмӧдчалӧмысь налы лои сэтшӧм лӧсьыд да долыд, мый окота вӧлі котравны, турбылясьны, быглясьны турун вылын кӧза пиянлы моз.
— Кут! — горӧдіс Оля да, гожъялӧм, зумыд кокъяссӧ тэрыба вӧрӧдігтыр, котӧртіс лыа вомӧн ойдлӧм ньывкӧс берег вылӧ уна рӧмӧн дзоридзалысь турун пӧвстӧ.
Алексей котӧртіс сы бӧрся мыйвынсьыс, ас водзвывсьыс аддзис сӧмын сылысь цветъяса сера вӧсни платьеыслысь чут.
Сійӧ котӧртіс чувствуйтігтыр, кыдзи дзоридзьясыс да шомкор гумъяс чорыда кучкалӧны сылы кӧмтӧм кокъясас, кыдзи шоныда да небыда вӧйышталӧ сы кок лапаяс улын шондіӧн шонтӧм васӧд муыс.
Алексейлы кажитчис, мый сылы зэв важнӧ суӧдны Оляӧс, мый таысь зависитӧ унатор налӧн будущӧй олӧмын, мый, навернӧ, ӧні сэні, дзоридзалысь, кольмӧдмӧн чӧскыд дукӧн ӧвтысь луг вылас сійӧ кокньыда висьталас сылы ставсӧ, мый ӧнӧдз эз лысьтлы висьтавны.
Но мыйӧн сӧмын сійӧ заводитліс суны Оляӧс да сы дінӧ нюжӧдчыліс кинас, ныв крута чукыльтліс бокӧ, кыдзкӧ кань моз пескыльтчыліс да гораа сералігтыр котӧртіс мӧдарӧ.
Сійӧ вӧлі упрямӧй.
Сідзи Алексей сійӧс эз и суӧд.
Оля ачыс кежис видз вывсьыс берегдорлань да уськӧдчис зарниа пӧсь лыа вылӧ, ставнас гӧрдӧдӧма, восьса вома, тшӧкыда вылӧ кыпавлысь морӧса, сійӧ горша ньылаліс воздухсӧ да сераліс.
Дзордзалысь видз вылын катшасинъяслӧн еджыд звёздочкаяс пӧвстын Алексей фотографируйтіс сійӧс.
Сэсся найӧ купайтчисны и Алексей покорнӧя муніс юбокса бадьяс пиӧ да бокӧ бергӧдчӧмӧн сулаліс, кытчӧдз Олялӧн эз помась паськӧм вежӧмыс да купайтчан ва костюмсӧ пыдзралӧмыс.
Кор Оля чукӧстіс Алексейӧс, Алексей аддзис — Оля пукалӧ лыа вылын, кокни, вӧсньыдик платьеа, гожъялӧм кокъяссӧ сюркнялӧма уліас, юрсӧ гартлӧма кичышкӧдӧн.
Турун вылӧ сӧстӧм салфетка вольсалӧм бӧрын да сылысь пельӧсъяссӧ изторъясӧн личкӧм бӧрын Оля тэчис салфетка вылас тубырсьыс ставсӧ.
Найӧ сёйисны салат, выйӧсь бумагаӧ гартлӧм кӧдзыд чери; вӧлі весиг ас вӧчӧм печенье.
Оля абу вунӧдӧма весиг сов, весиг горчица, кодъяс сулалісны скатерть вылын рекмӧм кольдкрем улысь ичӧтик баночкаясын.
Вӧлі мыйкӧ ёна муса да сьӧлӧм вӧрзьӧданатор сыын, кыдзи тайӧ кокни вӧраса да лӧсьыд нылыс серьёзнӧя да кужӧмӧн ноксьӧ скатерть дорас.
Алексей решитіс: тырмас нюжӧдны.
Ставыс.
Талун рытнас сійӧ сыкӧд объяснитчас.
Сійӧ убедитас сійӧс, сійӧ докажитас сылы, мый сійӧ обязательнӧ должен лоны Алексейлӧн гӧтырӧн.
Пляж вылын туплясьыштӧм бӧрын ещӧ ӧтчыд купайтчӧм да рытын Оля ордын аддзысьны сёрнитчӧм бӧрын, найӧ, мудзӧсь да шудаӧсь, ньӧжйӧникӧн мунісны перевоз дорӧ.
Мыйлакӧ эз вӧв ни катерыс, ни пыжыс.
Найӧ дыр, тӧлӧс чиртӧдзныс чуксалісны дядя Аркашаӧс.
Шондіыс нёрис нин степӧ.
Яръюгыд розовӧй лучьяслӧн кольтаясыс, мӧдлапӧвса джуджыд крут кыр йывті исковтӧм бӧрын, зарни рӧмӧн мавтыштісны карса керкаяслысь вевтъяссӧ, карсӧ, ланьтӧм бусӧсь пуяссӧ, — вир гӧрдӧн дзирдалісны ӧшинь стеклӧясын.
Гожся рыт вӧлі жар да лӧнь.
Но мыйкӧ карын лоӧма.
Уличаяс вылын, кодъяс тайӧ кадӧ векджык овлӧны тыртӧмӧсь, жуисны уна йӧз, мунісны йӧзӧн тырӧм кык грузовик, стройӧн муніс ичӧтик йӧз чукӧр.
— Юсис, али мый, дядя Аркашаыс? — шуис Алексей. — А мый, ковмас кӧ тані узьны?
— Тэкӧд ме нинӧмысь ог пов, — Алексей вылӧ аслас меліа югъялысь гырысь синъяснас видзӧдлӧм бӧрын шуис Оля.
Алексей кутліс сійӧс да окыштіс, окыштіс первойысь да дзик ӧтчыд.
Ю вылын дзуртісны нин ӧключинаяс.
Мӧдарсянь локтіс йӧз тыра пыж.
Ӧні найӧ мустӧма видзӧдлісны на дінӧ матыстчысь пыж вылӧ, но мыйлакӧ покорнӧя мунісны сылы воча, быттьӧкӧ сьӧлӧмнаныс кылісны, мый сійӧ налы вайӧ.
Йӧз чӧв олігтыр чеччышталісны пыжысь берег вылӧ.
Ставныс вӧлі праздничнӧя пасьтасьӧмаӧсь, но чужӧмъясныс вӧліны тӧждысянаӧсь да зумышӧсь.
Сёрниттӧг мостки вывті пара дінӧд прӧйдиталісны серьёзнӧй, тэрмасьысь мужчинаяс да волнуйтчысь, бӧрдӧм синъяса нывбабаяс.
Нинӧм гӧгӧрвотӧг, томйӧз чеччыштісны пыжӧ, да дядя Аркаша, налӧн шуда чужӧмъяс вылӧ видзӧдтӧг, шуис:
— Война...
Талун радио вӧлі, Молотов ёрт сёрнитіс.
— Война?..
Кодкӧд? —
Алексей весиг чеччыштіс скамейка вывсьыс.
— Век сыкӧд, проклятӧйыскӧд, германецкӧд, кодкӧд нӧ, — ӧпаснӧйяснас скӧрысь сынігтыр вочавидзис дядя Аркаша. — Йӧзыс военкоматъясӧ нин мунісны...
Мобилизация.
Веськыда гуляйтанінсянь, гортас пыравтӧг, Алексей пырис военнӧй комиссариатӧ.
Войся поездӧн, коді мунӧ 0.40-ын, назначение серти сійӧ муніс нин аслас лётнӧй частьӧ; сійӧ муртса удитіс пыравны гортас чемоданла да весиг эз прӧщайтчы Олякӧд.
Найӧ письмӧасисны шоча, но эз сы вӧсна, мый налӧн симпатияясыс слабмисны да найӧ кутісны вунӧдны мӧда-мӧднысӧ.
Эз, Олялысь ученическӧй гӧгрӧс почеркӧн гижӧм письмӧяссӧ Алексей виччысис терпитны вермытӧг, новлӧдліс найӧс зептас да, ӧткӧн кольӧм бӧрын, лыддьывліс выльысь и выльысь.
Тайӧ найӧс топӧдлывліс сійӧ морӧс бердас да на вылӧ видзӧдлывліс вӧрын скитайтчан суровӧй лунъясӧ.
Но томйӧз костын отношениеяс орисны сэтшӧм виччысьтӧг да сэтшӧм неопределённӧй стадияын, мый тайӧ письмӧясас найӧ сёрнитісны мӧда-мӧдныскӧд, кыдзи важ бур тӧдсаяс, кыдз другъяс, полісны та дінӧ сорлавны мыйкӧ ыджыдджыкӧс, коді сідзи и коли висьтавтӧг.
Со и ӧні, госпитальӧ веськалӧм бӧрын, быд письмӧ воӧм мысти ёнджыка шензиг, Алексей казяліс, кыдзи Оля ачыс мӧдіс сылы отсасьны, кыдзи стесняйтчытӧг письмӧясас сійӧ сёрнитіс аслас гажтӧмтчӧм йылысь, жалитіс, мый эз кадын во сэки на дінӧ дядя Аркаша, корис, кӧть мед мый Алексейкӧд эз ло, медым сійӧ тӧдӧ, мый эм морт, код вылӧ сійӧ век вермас артавны, да медым йӧз муясӧд скитайтчигӧн сійӧ тӧдіс, мый сылӧн эм пельӧс, кытчӧ сійӧ вермас, кыдзи ас морт, локны война вылысь.
Кажитчис, гижӧ кутшӧмкӧ выль, мӧд Оля.
Кор Алексей видзӧдіс сы карточка вылӧ, сылы век кажитчис: пӧльыштас тӧв, и Оля лэбзяс аслас цветъяса платьеӧн, кыдзи лэбзьӧны воӧм одуванчик вылысь кӧйдысъяс тыра ичӧтик парашютикъясыс.
Тайӧ письмӧяссӧ жӧ гижис нывбаба — мелі, бур, любитысь, коді гажтӧмтчӧма аслас радейтана мортысь да сійӧс виччысьӧ бӧр.
Тайӧ радуйтіс и смущайтіс, радуйтіс аслас кӧсйытӧг, а смущайтіс сы вӧсна, мый Алексей арталіс — сылӧн абу право татшӧм любовь вылас да оз сулав татшӧм откровенность доныс.
Ӧд сійӧ эз аддзы вын аслас кадӧ гижны, мый сійӧ абу нин тыр вына чиган кодь том зон, а коктӧм инвалид, Аркаша дядь кодь.
Збыльтор йылысь гижны лысьттӧг, висьысь мамсӧ вины полӧм вӧсна, сылы быть лолі ӧні ылӧдлыны аслас письмӧясын Оляӧс, тайӧ ылӧдчӧмас лунысь-лун пыр ёнджыка и ёнджыка дзугсигтыр.
Вот мыйла Камышинысь воысь письмӧяс кыпӧдлісны сы пытшкын медся противоречивӧй чувствояс: радлун и шогсьӧм, надейтчӧм и тревога, — найӧ ӧтпырйӧ и вдохновляйтісны и мучитісны сійӧс.
Ӧтчыд ылӧдӧм бӧрын сылы ковмис выдумывайтны водзӧ, а ылӧдчыны сійӧ эз куж, да сы вӧсна Олялы ӧтветъясыс сылӧн вӧліны дженьыдикӧсь да косӧсь.
Кокньыдджык вӧлі гижны Метеорологическӧй сержантлы.
Сійӧ вӧлі несложнӧй, но самоотверженнӧй да честнӧй душа.
Отчаяние минутаӧ, операция бӧрын, кор окота вӧлі висьтавны ассьыс шоглунсӧ, Алексей гижис сылы кузь да шог письмӧ.
Регыд воис тетраднӧй лист вылӧ чикльӧдлӧм букваясӧн гижӧм ӧтвет, кӧні тырыс вӧлі восклицательнӧй знак да синва войтъясӧн артмӧм кляксаяс.
Ныв гижис, мый не кӧ эськӧ военнӧй дисциплина, сійӧ эськӧ ӧні жӧ эновтіс ставсӧ да локтіс сы дорӧ, медым ухаживайтны сы бӧрся да кокньӧдыштны сылысь шоглунсӧ.
Ныв кевмысис гижны унджык.
И сумбурнӧй письмӧас сы мында вӧлі наивнӧй, джынвыйӧ детскӧй чувствоыс, мый Алексейлы лои шог, и сійӧ видіс асьсӧ сыысь, мый кор тайӧ нылыс сетіс Алексейлы Олялысь письмӧяссӧ, ныв юалӧм вылӧ сійӧ вочавидзис, мый Оля — сылӧн верӧссайӧ петӧм чой.
Татшӧм мортӧс оз позь вӧлі ылӧдлыны.
Алексей честнӧя гижис сылы невеста йывсьыс, коді олӧ Камышинын, да сы йылысь, мый эз лысьт юӧртны мамыслы да Олялы аслас несчастье йылысь правдасӧ.
Метеорологическӧй сержантлӧн ӧтветыс воис сэкся кад серти веритны позьтӧма ӧдйӧ.
Ныв гижис, мый письмӧсӧ ыстӧ на ордӧ полкӧ волысь ӧти майоркӧд, военнӧй корреспонденткӧд, коді ухаживайтіс сы бӧрся да код вылӧ сійӧ, дерт, внимание эз обратит, кӧть майорыс и варов да интереснӧй.
Письмӧ сертиыс вӧлі тыдалӧ, мый ныв огорчитчӧма да ӧбидитчӧма, кӧсйӧ кутсьыны, кӧсйӧ и оз вермы.
Алексей вылӧ сыысь пенничайтігтыр, мый сійӧ сэки сылы эз висьтав правдасӧ, ныв корис лыддьыны сійӧс аслас другӧн.
Письмӧ помас абу нин чернилаӧн, а карандашӧн вӧлі гижӧма, мый медым сійӧ, «<rus>старший</rus> лейтенант ёртыс», тӧдӧ, мый сійӧ крепыд друг да мый эсійӧ Камышинсаыс кӧ сылы изменитас (ме пӧ тӧда, кыдзи кутӧны асьнысӧ нывбабаяс сэні, тылад), либӧ дугдас радейтны, либӧ повзяс сылӧн увечьеысь, то медым Алексей оз вунӧд Метеорологическӧй сержант йылысь, медым сӧмын гижас сылы правдасӧ.
Письмӧкӧд ӧтлаын Алексейлы сетісны мичаа вурӧм ичӧтик посылка.
Сэні вӧлі парашютнӧй шӧвкысь вурӧм да вышивайтӧм некымын носовӧй чышъян, рисуйтӧм лэбысь самолёта табак кӧшель, гребёнка, «Магнолия» одеколон да туалетнӧй майтӧг кусӧк.
Алексей тӧдіс, кутшӧм донаӧсь вӧліны нывъяслы-боецъяслы став тайӧ вещьясыс тайӧ сьӧкыд кадъясас.
Тӧдіс, мый майтӧг да одеколон, кодъяс налы веськалісны кутшӧмкӧ праздничнӧй пӧдаркиын, видзӧны найӧс векджык, кыдзи священнӧй амулетъяс, кодъяс казьтылӧны вӧвлӧм гражданскӧй олӧмсӧ.
Сійӧ тӧдіс донсӧ тайӧ пӧдарокъяслы, да сылы вӧлі долыд и лӧсьыдтӧм, кор сійӧ пукталіс найӧс аслас тумбочка вылӧ.
Ӧні, кор сійӧ аслас став энергиянас тренируйтіс искалечитӧм кокъяссӧ, бӧр лэбавны да воюйтны мечтайтігтыр, сійӧ ас пытшкӧссьыс кыліс неприятнӧй раздвоенность.
Сылы зэв вӧлі сьӧкыд, мый лоӧ ылӧдчыны да письмӧасигас веськыда не висьтавны Олялы, кодӧс сійӧ лунысь-лун век ӧтарӧ ёнджыка и ёнджыка радейтіс, и веськыда сёрнитны нывкӧд, кодлысь сійӧ весиг нимсӧ эз тӧд.
Но сійӧ сетіс аслыс торжественнӧй кыв, мый кыдз сӧмын ассьыс мечтасӧ пӧртас олӧмӧ, бӧр бергӧдчас стройӧ, восстановитас ассьыс работоспособностьсӧ, сійӧ выльысь сёрнитны кутас Олякӧд любовь йылысь.
И пыр ыджыдджык фанатичностьӧн сійӧ стремитчис аслас тайӧ цель дінас.
11
Комиссар кулі май первой лунӧ.
Артмис тайӧ кыдзкӧ тӧдлытӧг.
Асывнас на, мыссьӧдӧм да сыналӧм бӧрын сійӧ дыр юасис сійӧс бритысь парикмахершалысь, бур-ӧ поводдяыс, кутшӧмджык праздничнӧй Москваыс, радліс, мый уличаяс вылысь заводитісны разьны баррикадаяс, жалитіс, мый тайӧ мича, югыд тувсов лунас оз ло демонстрация, шутитыштіс Клавдия Михайловна вылын, коді праздник кузя бара вӧчӧма героическӧй попытка пудритны ассьыс беринъяссӧ.
Кажитчис, Комиссарлы лои бурджык, да быдӧн кутісны надейтчыны: гашкӧ, делӧыс бурдомлань мӧдас.
Важӧн нин, кор сійӧ эз кут вермыны лыддьыны газетаяс, сы койка дінӧ нюжӧдісны радиотрансляция наушникъяс.
Гвоздев, коді неуна гӧгӧрвоыштӧ вӧлі радиотехникаын, мыйкӧ реконструируйтіс сэні, да ӧні наушникъясыс равзісны да сьылісны став палата тырнас.
Ӧкмыс часын диктор, кодлысь гӧлӧссӧ сійӧ лунъясӧ кывзіс да тӧдіс став мир, заводитіс лыддьыны Оборона кузя Народнӧй Комиссарлысь приказ.
Ставӧн чӧв ланьтісны, полісны пропуститны кӧть ӧти кыв да юрнысӧ матыстісны кык сьӧд гӧгыль дінӧ, кодъяс ӧшалісны стенын.
Юралісны нин кывъяс: «Великӧй Ленинлӧн непобедимӧй знамя улын — водзӧ, победаӧ!» — а палатаын век на вӧлі зэв чӧв.
— Вот висьталӧй меным татшӧмтор, полковӧй комиссар ёрт... — заводитліс Кукушкин да друг повзьӧмӧн горӧдіс: — Комиссар ёрт!
Ставныс видзӧдлісны.
Комиссар куйліс крӧвать вылын, веськыд, нюжалыштӧма, стрӧг, синъяссӧ веськӧдӧма пӧтӧлӧкса кутшӧмкӧ чутӧ, сылӧн омӧльтчӧм да едждӧм чужӧм вылас кынмӧма торжественнӧй, покойнӧй да величавӧй выражение.
— Кулӧма! — горӧдіс Кукушкин да уськӧдчис сы крӧвать дінӧ пидзӧс вылас. — Кулӧма!
Котӧрӧн пыравлісны да бӧр петлісны шӧйӧвошӧм сиделкаяс, чепсасис сестра; мунігмозыс халатсӧ кизявлігтыр котӧрӧн пырис ординатор.
Некод вылӧ видзӧдтӧг, челядь моз эшкын улӧ чужӧмсӧ дзебӧмӧн гораа нырнас кыскывлігтыр, пельпомъяснас да став телӧнас дрӧгнитлывлігтыр кулысь морӧс вылын бӧрдіс лейтенант Константин Кукушкин, здоритысь да йӧзкӧд лӧсявтӧм морт...
Тайӧ лунся рытнас тыртӧммӧм нелямын кыкӧдӧ вайисны выль мортӧс.
Тайӧ вӧлі столицаӧс воздухсянь прикрывайтысь дивизияысь лётчик-истребитель майор Павел Иванович Стручков.
Праздник лунӧ немецъяс решитісны Москва вылӧ вӧчны ыджыд налёт.
Налысь некымын эшелонӧн локтысь соединениеяссӧ вӧлі перехватитӧма да чорыд тыш бӧрын жугӧдӧма кӧнкӧ Подсолнечнӧй районын, и сӧмын ӧти «юнкерс» писькӧдчис кытш пырыс да, вылӧ кыпӧдчӧмӧн, мӧдіс мунны водзӧ столицалань.
Экипажыс сылӧн, тыдалӧ, решитіс любӧй донӧн выполнитны заданиесӧ, медым торкны праздник.
Вот сы бӧрсяыс и вӧтчис воздушнӧй бой суматохаын на сійӧс аддзылысь Стручков.
Сійӧ лэбис великолепнӧй сӧветскӧй машина вылын — сійӧ машинаясысь ӧти вылын, кодъясӧн сэки заводитіс переоснащивайтчыны истребительнӧй авиация.
Сійӧ суӧдіс немецӧс вылын, мусянь квайт километр вылнаын, подмосковнӧй дачнӧй местность весьтын нин, кужис пелька матыстчыны сы бӧж дорӧ да, врагӧс целик вылӧ босьтӧм бӧрын, личкис гашетка.
Личкис и шензис: эз кыв тӧдса таркӧдӧмыс.
Спусковӧй механизмыс ӧткажитіс.
Немец муніс неуна водзынджык.
Мёртвӧй зонаын кутсигтыр Стручков вӧтчис сы бӧрся, бомбардировщикӧс бӧрсяньыс видзысь кык пулемётысь «юнкерс» бӧж киль сайӧ дзебсьӧмӧн.
Майскӧй асывся сӧстӧм югыдас муртса тыдалыштіс нин горизонт вылын Москва, тшынӧн кытшалӧм сылӧн руд гырысь керкаяснас.
И Стручков решитчис.
Пӧрччаліс ременьяссӧ, вештіс колпаксӧ да ачыс кыдзкӧ ставнас топӧдчис, зэлӧдіс став мускулъяссӧ, быттьӧкӧ лӧсьӧдчис чеччыштны немец вылӧ.
Аслас машинаыслысь ходсӧ бомбардировщикыскӧд ӧти ход вылӧ лӧсьӧдӧмӧн сійӧ прицелитчис.
Ӧти здук найӧ ӧшалісны воздухын орччӧн, ӧтиыс мӧдсьыс бӧрынджык, быттьӧкӧ тыдавтӧм везйӧн мӧда-мӧд дінас кӧрталӧмаӧсь.
«Юнкерслӧн» прозрачнӧй колпачокын Стручков бура аддзис синъяссӧ фашистскӧй башеннӧй стрелоклысь, коді следитіс сылӧн быд манёвр бӧрся да виччысис, кор кӧть ичӧтика сылӧн борд йылыс петыштас мёртвӧй зонасьыс.
Сійӧ аддзис, кыдзи волнуйтчӧмысла гитлеровец нетшыштіс ас вывсьыс шлемсӧ, да весиг аддзис русӧй да кузь пратьясӧн кымӧс вылас лэччӧм юрсиыслысь рӧмсӧ.
Спареннӧй крупнокалибернӧй кык пулемётлӧн сьӧд вомъясыс дугдывтӧг видзӧдісны Стручковлань да, быттьӧкӧ ловъяӧсь, вӧрисны виччысигмоз.
Ӧти здук Стручков чувствуйтіс асьсӧ оружиетӧм мортӧн, код вылӧ вӧр веськӧдіс пистолетсӧ.
И сійӧ вӧчис сійӧс, мый вӧчӧны тайӧ случайясын оружиетӧм смел йӧз.
Сійӧ ачыс уськӧдчис враг вылӧ, но эз кулакӧн, кыдзи тайӧс вӧчис эськӧ му вылын, сійӧ шыбитіс ассьыс самолётсӧ водзлань, винтыслысь дзирдалан кругсӧ веськӧдіс немецлӧн хвостовӧй оперениеӧ.
Сійӧ весиг эз кыв трачкысьӧмсӧ.
Здук мысти зэв ыджыд толчокӧн бокӧ шыбитӧм бӧрын сійӧ гӧгӧрвоис, мый турбылясьӧ воздухын.
Сы юр весьтын тыдовтчыліс муыс, сэсся сувтіс места вылас да, мича турунвиж рӧмнас югъялігмоз, шутьлялігтыр кутіс тӧвзьыны сылы воча.
Сэки сійӧ нетшыштіс парашютлысь кольчасӧ.
Стропаяс вылӧ садьтӧг ӧшйытӧдз синбӧжнас сійӧ удитіс аддзывны, кыдзи сыкӧд орччӧн, арся тӧлӧн пуысь нетшыштӧм кор моз бергалігтыр, сійӧс пановтіг, увлань тӧвзьӧ керыштӧм бӧжа «юнкерслӧн» сигара кодь тушаыс.
Стропаяс вылын вынтӧг катласьысь Стручковӧс чорыда кучкис керка вевтӧ, да сійӧ садьтӧг уси Москва пригородлӧн праздничнӧй улича вылӧ, кӧні сэтчӧс олысьяс му вывсянь следитісны сылӧн великолепнӧй таран бӧрся.
Найӧ босьтісны сійӧс, нуисны медматыса керкаӧ.
Матігӧгӧрса уличаясыс пыр жӧ тырины сы мында йӧзӧн, мый корӧм врач муртса вермис писькӧдчыны кильчӧ дорас.
Керка вевтӧ зурасьӧмысь лётчиклӧн, вӧлӧмкӧ, доймӧмаӧсь пидзӧс чӧланъясыс.
Стручков подвиг йылысь юӧр вӧлі пыр жӧ передайтӧма радио пыр «Бӧръя юӧръяслӧн» специальнӧй выпускӧн.
Моссоветса председатель ачыс колльӧдіс сійӧс столицаса медбур госпитальӧ.
И кор Стручковӧс вайисны палатаӧ, сы бӧрся санитаркаяс пыртісны цветъяс, фруктъяс тыра кулёкъяс, кампет кӧрӧбкаяс — благодарнӧй москвичьяслысь пӧдаркияс.
Тайӧ вӧлі гажа, йӧз дінӧ сибалысь морт.
Пӧшти порог дорсянь сійӧ юасис висьысьяслысь, кыдзи тані госпитальын «сёйӧм йылысь», чорыд-ӧ режимыс, эмӧсь-ӧ лӧсьыдик сестраяс.
А бинтуйтігкостіыс удитіс висьтавны Клавдия Михайловналы военторг йылысь вечнӧй тема вылӧ забавнӧй анекдот да сюйыштіс прамӧй збой комплимент Клавдия Михайловналӧн внешность йылысь.
Кор сестра петіс, Стручков синнас мигнитіс сылань.
— Симпатичнӧй.
Стрӧг?
Небось тіянӧс кутӧ вӧжжи йылын?
Немтор, энӧ полӧй.
Мый нӧ, тіянӧс тактикаӧ эз велӧдлыны али мый?
Неприступнӧй нывбабаяс абуӧсь кыдзи абуӧсь и неприступнӧй укреплениеяс, — и сійӧ гораа сяр-сяр серӧктіс.
Госпитальын сійӧ асьсӧ кутіс кыдзи важ олысь, быттьӧкӧ тані куйліс нин быдса во.
Палатаын быдӧнкӧд пыр жӧ кутіс сёрнитны «тэ» вылӧ, и кор сылы ковмис сульны, ньӧти церемонитчытӧг Мересьев тумбочка вылысь босьтіс Метеорологическӧй сержантӧн сэтшӧм сьӧлӧмсянь вышивайтӧм паса, парашютнӧй шӧвкысь вурӧм носовик.
— Симпатиясяньыд? — сійӧ мигнитіс Алексейлы да носовиксӧ сюйис аслас юрлӧс улӧ. — Тэныд, другӧ, тырмас, а оз кӧ тырмы — симпатияыд нӧшта вышивайтас, сылы тайӧ — лишнӧй удовольствие.
Кӧть и гожъялӧм чужӧмыс вӧлі банйӧма, Стручков эз нин вӧв том.
Кӧсичаясас, син доръясас тӧдчисны джуджыд чукыръяс, и быдторйын тӧдчис важ салдат, коді велалӧма лыддьыны гортӧн сійӧ места, кӧні сулалӧ сылӧн вещевӧй мешӧкыс, кӧні мыссяндоз вылын куйлӧ сылӧн майтӧг дозйыс да зубнӧй щӧткаыс.
Сійӧ сьӧрсьыс вайис палатаӧ уна гажа шум да вӧчис тайӧс сідз, мый некод сы вылӧ таысь эз дӧзмы да быдӧнлы кажитчис, мый найӧ сійӧс тӧдӧны ёна нин важысянь.
Выль ёрт быдӧнлы воис сьӧлӧм вылас, и сӧмын Мересьевлы эз кажитчы нывбабаяс дінӧ майорлӧн ёна кыссьӧмыс, кодӧс сійӧ, веськыда кӧ шуны, эз и дзеблы да код йылысь сёрнитіс окотапырысь.
Мӧд лунас Комиссарӧс гуалісны.
Мересьев, Кукушкин, Гвоздев пукалісны дворӧ видзӧдысь ӧшинь вылын да аддзисны, кыдзи артиллерийскӧй вӧвъяслӧн сьӧкыд упряжка кыскис дворӧ пушечнӧй лафет, кыдзи, шонді водзын трубаяснас дзирдалігтыр, чукӧртчис военнӧй оркестр да стройӧн локтіс воинскӧй часть.
Пырис Клавдия Михайловна да ӧшинь вывсьыс вӧтлаліс висьысьясӧс.
Сійӧ вӧлі, кыдзи и век, лӧнь да энергичнӧй, но Мересьев казяліс, мый гӧлӧсыс сылӧн вежсьӧма, дрӧжжитӧ да оръясьӧ.
Сійӧ локтіс выль мортлысь температура мерайтны.
Тайӧ кадӧ дворын оркестр заводитіс ворсны траурнӧй марш.
Сестралӧн чужӧмыс кельдӧдіс, термометрыс уси кисьыс, да ртутьлӧн дзирдалысь войтъясыс котӧртісны паркетнӧй джоджӧд.
Кияснас чужӧмсӧ вевттьӧмӧн Клавдия Михайловна котӧртіс палатаысь.
— Мый сыкӧд?
Сылысь милӧйсӧ али мый... — Стручков юрнас довкнитіс ӧшиньлань, кысянь кыліс нор музыка.
Сылы некод эз шыась.
Ӧшинь пыр юрнысӧ ывлаӧ мыччӧмӧн ставӧн видзӧдісны улича вылӧ, кытчӧ воротаясӧд лафет вылын ньӧжйӧник петіс гӧрд горт.
Зелень пиын, цветъяс пиын куйліс Комиссарлӧн телӧыс.
Сы бӧрвылын пӧдушкаяс вылын нуисны орденъяс — ӧти, кык, вит, кӧкъямыс.
Юрнысӧ ӧшӧдӧмӧн восьлалісны кутшӧмкӧ генералъяс.
На пӧвстын, сідзжӧ генеральскӧй шинеля, но мыйлакӧ фуражкатӧм, восьлаліс и Василий Васильевич.
Бӧрынджык, мукӧдъяссьыс торйӧн, надзӧник восьлалысь боецъяс водзын, чышъянтӧм, аслас еджыд халата, джӧмдалігтыр, тыдалӧ, ас водзладорсьыс нинӧм аддзытӧг муніс Клавдия Михайловна.
Воротаын кодкӧ чӧвтіс сылы пельпомъяс вылас пальто.
Сійӧ муніс водзӧ, пальтоыс исковтіс пельпомъяс вывсьыс да уси, и боецъяс, медым пальтосӧ не талявны, шеренгасӧ шӧри поткӧдӧмӧн кытшовтісны сійӧс.
— Хлопцы, кодӧс гуалӧны? — юаліс майор.
Сійӧ сідзжӧ ӧтарӧ зілис кыпӧдчыны ӧшиньлань, но кардйӧн топӧдӧм да гипсуйтӧм кокъясыс эз лэдзны, да кыпӧдчынысӧ сійӧ эз вермы.
Процессия ылыстчис.
Ылысянь нин ньӧжйӧникӧн ю вывті паськалісны керка стенъяссянь разалысь нюжйӧдлана торжественнӧй звукъяс.
Воротаӧд петіс нин чотысь дворничиха да совок вылӧ босьтіс вӧв куйӧд, звӧнӧн пӧдлаліс нин сійӧ кӧрт воротасӧ, а нелямын кыкӧд палатаса олысьяс век на сулалӧны ӧшинь дорын, колльӧдӧны Комиссарӧс аслас медбӧръя туйӧ.
— Кодӧс нӧ гуалӧны?
Но?
Мый нӧ быттьӧкӧ ставныд лоинныд пуысь вӧчӧмъяс кодьӧсь, — ӧшинь вылӧ кыссьыны пыр на зілигтыр, терпитны вермытӧг юасис майор.
Лӧнь, пыдіса, быттьӧкӧ орӧм да васӧд гӧлӧсӧн медбӧрын сылы вочавидзис Константин Кукушкин:
— Настоящӧй мортӧс дзебӧны...
Большевикӧс дзебӧны.
И Мересьев запомнитіс тайӧс: настоящӧй мортӧс.
Бурджыка, пӧжалуй, Комиссарӧс он и шу.
И вывті окота лои Алексейлы лоны настоящӧй мортӧн, сэтшӧмӧн жӧ, кутшӧмӧн вӧлі сійӧ, кодӧс ӧні нуисны медбӧръя туйӧ.
12
Комиссар кулӧм бӧрын дзикӧдз вежсис олӧмыс нелямын кыкӧд палаталӧн.
Некодлы вӧлі бур кывйӧн торкны сьӧкыд чӧвлунсӧ, коді корсюрӧ пуксьывліс госпитальяс палатаясын, кор сёрнитчытӧг ставныс друг вӧйтчӧны гажтӧм думъясӧ да быдӧнӧс шымыртӧ гажтӧмлун.
Некодлы вӧлі шуткаӧн гажӧдны шогӧ усьӧм Гвоздевӧс, сетны сӧвет Мересьевлы, кужӧмӧн да ӧбидиттӧг ӧлӧдны ропчитысь Кукушкинӧс.
Эз ло центрыс, коді чукӧртліс да йитліс став тайӧ разнӧй характера йӧзсӧ.
Но ӧні тайӧ эз нин и вӧв сэтшӧм колана.
Лечитӧм да кад вӧчисны ассьыныс уджсӧ.
Ставныс вӧлі ӧдйӧ бурдӧны, да кымын матӧджык делӧыс воис выпишитчӧмӧдз, сымын этшаджык найӧ думайтісны асланыс висьӧм йылысь.
Мечтайтісны сы йылысь, мый виччысьӧ найӧс палата стенаяс сайын, кыдзи встретитасны найӧс рӧднӧй частьын, кутшӧм делӧяс найӧс виччысьӧны.
Ставныслӧн налӧн, привычнӧй военнӧй быт кузя гажтӧмчысьяслӧн, лудісны киясыс, окота вӧлі регыдджык вевъявны выль наступление кежлӧ, код йылысь ещӧ эз на гижны да весиг эз сёрнитны, но коді быттьӧкӧ чувствуйтчис воздухас да, быттьӧкӧ матысмысь гымалӧм, тӧдмавсьыліс фронтъяс вылын друг лоӧм лӧньлун серти.
Военнӧй мортлы госпитальысь боевӧй уджъяс дінӧ бӧр бергӧдчӧм — обычнӧйтор.
Сӧмын Алексей Мересьевлы тайӧ вӧлі проблема: кужас-ӧ сійӧ искусствоӧн да тренируйтчӧмӧн восполнитны вундӧм кокъяссӧ, пуксяс-ӧ сійӧ бара истребитель кабинаӧ?
Век ыджыдджык и ыджыдджык упорствоӧн сійӧ стремитчис индӧм цельлань.
Минутаяс вочасӧн содтӧмӧн сійӧ вайӧдіс кокъяс тренируйтан кадсӧ, общӧй гимнастика вӧчан кадсӧ, кык часӧдз асылын и рытын.
Но тайӧ кажитчис сылы этша.
Сійӧ заводитіс гимнастикаӧн занимайтчыны ӧбед бӧрын.
Майор Стручков, коді синбӧжнас наблюдайтіс сы бӧрся гажа да сералана синъяснас, быдпӧрйӧ объявитліс:
— А ӧні, граждана, ті аддзанныд природалысь загадка: великӧй шаман Алексей Мересьев, кодысь бурджыкасӧ некод оз вермы вӧчны Сибирса вӧръясын, петкӧдчӧ аслас репертуарын.
Збыльысь, упражнениеясас, кодъясӧс сэтшӧм упорнӧя вӧчавліс Алексей, вӧлі мыйкӧ фанатическӧйтор, коді вӧчліс сійӧс шаман кодьӧн.
Сылӧн помасьлытӧм катласьӧм вылӧ, равномернӧя бергӧдчывлӧмъяс вылӧ, сьыліыслы да киясыслы вӧчалӧм упражнениеяс вылӧ, кодъясӧс сійӧ вӧчліс упорнӧя, катласьысь маятник моз, видзӧдны вӧлі сьӧкыд, и кок йылын ветлӧдлысь ёртъясыс тайӧ кад кежлас петавлісны коридорӧд шӧйтны, а койка вылӧ дорӧм Стручков юр вывтіыс вевттьысьліс эшкыннас да зілис унмовсьыны.
Палатаын, дерт, некод эз верит, мый позяс лэбавны коктӧг, но ёртыслысь упорствосӧ ставӧн уважайтісны да, шутка улӧ тайӧс дзебӧмӧн, пӧжалуй, весиг преклоняйтчисны сы водзын.
Майор Стручковлӧн пидзӧс чӧланъяс потӧмыс вӧлӧмкӧ первой чайтӧм серти ёна серьёзнӧйджыкӧн.
Бурдісны найӧ ньӧжйӧ, кокъясыс пыр на вӧліны кардъяӧсь, да кӧть и налӧн бурдӧмын некутшӧм сомнение эз вӧв, майор эз мудзлы быдногыс видны «ӧкаяннӧй чӧланъяссӧ», кодъяс вайисны сылы та мында клопочитӧм.
Тайӧ броткӧмыс сылӧн кутіс пӧрны неистовӧй припадокъясӧ.
Кутшӧмкӧ мелочь сійӧс скӧрмӧдліс ку письыс петмӧн, сійӧ мӧдліс видны быдӧнӧс да быдногыс.
Татшӧм минутаӧ кажитчывліс, вермас сійӧ кучкыны сылы, коді босьтчас сійӧс ӧлӧдны.
Чӧв ланьтӧмӧн ёртъясыс сійӧс сэки эз вӧрзьӧдлыны ӧти кывйӧн, сетлісны сылы, кыдзи ачыс шуліс, «лыйлыны став патронъяссӧ», да виччысисны, кытчӧдз сылӧн природнӧй жизнерадостностьыс эз венлы раздражениесӧ да война вылын расшатайтчӧм нервъяссӧ.
Ассьыс тайӧ век ӧтарӧ содысь терпиттӧмлунсӧ Стручков объясняйтіс сійӧн, мый сійӧ весиг эз вермы гусьӧникӧн куритчыны уборнӧйын да ещӧ сійӧн, мый сылы оз вӧлі позь аддзысьлыны, весиг кӧть коридорын, операционнӧйса рыжӧйиник сестракӧд, кодкӧд сійӧ быттьӧкӧ нин мигайтчыштіс, кор сійӧс нулісны перевязка вылӧ.
Вермас лоны, мыйтакӧ тайӧ вӧлі збыль тадзикӧн, но Мересьев казяліс, мый раздражениеыслӧн вспышкаясыс майорӧс шызьӧдлісны сы бӧрын, кор сійӧ ӧшинь пырыс аддзыліс Москва весьтті лэбзьысь самолётъяс либӧ радио пыр да газетаясысь тӧдмавліс выль интереснӧй воздушнӧй бой йылысь, тӧдса лётчиклӧн успехъяс йылысь.
Тайӧ петкӧдлывліс терпениесьыс и асьсӧ Мересьевӧс.
Но сійӧ весиг и вид эз петкӧдлы да ӧні, Стручковкӧд асьсӧ сравнивайтігӧн, думсьыс торжествуйтіс.
Сылы кажитчис, мый сійӧ кӧть неуна кутіс матыстчыны асласӧн бӧрйӧм «настоящӧй морт» обликлань.
Майор Стручков кольлі аслыс вернӧйӧн: уна сёйис, сьӧлӧмсяньыс сераліс быд ичӧтик помка дырйи, радейтіс тӧлкуйтны нывбабаяс йылысь да та дырйи ӧтпырйӧ кажитчис и нывбабаясӧс радейтысьӧн и нывбабаясӧс ненавидитысьӧн.
Торъя нин сійӧ усьласис мыйлакӧ тылса нывбабаяс вылӧ.
Мересьев терпитны эз вермы Стручковлысь тайӧ сёрнияссӧ.
Стручковлысь сёрнисӧ кывзігӧн сы син водзӧ век сувтліс Оля либӧ метеостанцияса тешкодь салдатик-ныв, коді, кыдзи висьтавлісны полкын, аслас будкасьыс винтовка прикладнас тойлалӧма да скӧрйывсьыс тӧкӧтьӧ абу лыйӧма аэродромнӧй обслуживаниеса вывті предприимчивӧй старшинаӧс, и Алексейлы кажитчис, мый тайӧ на вылӧ клевещитӧ майор Стручков.
Ӧтчыд, майорлысь ӧчереднӧй историясӧ, кодӧс сійӧ помаліс сы йылысь сентенцияӧн, мый «ставныс найӧ сэтшӧмӧсь», да любӧйкӧд позьӧ ладмыны «пыр жӧ», зумыштчӧмӧн кывзӧм бӧрын Мересьев эз вермы кутсьыны.
— Любӧйкӧд? — юаліс сійӧ пиньсӧ сідзи курччӧмӧн, мый черлыясыс едждісны.
— Любӧйкӧд, — беспечнӧя шуис майор.
Палатаӧ пырис Клавдия Михайловна, пырис и чуймис сьӧкыд напряжениеыс вылӧ, кодӧс сійӧ аддзис висьысьяс чужӧм вылысь.
— Мый лои? — юаліс сійӧ да бессознательнӧй движениеӧн кӧсынка улас сюйыштіс петӧм юрси пратьяссӧ.
— Олӧм йылысь сёрнитам, сестричка,
миян делӧыс сэтшӧм, старикъяслӧн, беседуйтны, — долыда нюммуніс сылы майор.
— И такӧд? — скӧрысь юаліс Мересьев, кор сестра петіс.
— А мый сійӧ, мӧдпӧлӧс тестаысь пӧжалӧма, али мый?
— Клавдия Михайловнаӧс эновтӧй, — стрӧга шуис Гвоздев. — Миян ӧти старик сійӧс сӧветскӧй ангелӧн шуис.
— Коді кӧсйӧ заклад вартны, но?
— Заклад вартны? — цыганскӧй синъяснас скӧрысь югнитігтыр горӧдіс Мересьев. — Мыйысь?
— Да кӧть пистолетнӧй пуляысь, кыдзи споритліс важӧн офицерня: тэ воан — менӧ лыян, ме воа — тэнӧ лыя, — сералігӧн да ставсӧ шуткаӧ бергӧдны зілигтыр шуис Стручков.
— Заклад вартны?
Мый вылӧ?
Тэ мый, вунӧдін, мый тэ сӧветскӧй командир?
Тэ кӧ прав, верман сьӧвзьыны менам чужӧмӧ. — Скӧрпырысь Алексей видзӧдліс Стручков вылӧ. — Но, виччысь, медым эськӧ ме тэныд эг сьӧвзьы.
— Он кӧсйы заклад вартны — оз ков.
Пузинныд.
Ӧд кутшӧм!..
Ме тіянлы, хлопцы, и сытӧг докажита, мый нинӧм сы вӧсна ку пиысь петны.
Тайӧ лунсянь Стручков быдногыс кутіс матыстчыны Клавдия Михайловна дінӧ, гажӧдны сійӧс анекдотъясӧн, а анекдотъяс висьтавлыны сійӧ вӧлі мастер.
Гижтӧм правилӧ дзугны полігтыр лётчикъяс зэв неокотапырысь сёрнитӧны бокӧвӧйяскӧд асланыс военнӧй приключениеяс йылысь. Тайӧ законсӧ нарушитӧмӧн Стручков сылы висьтавліс аслас збыль ыджыд да интереснӧй олӧмысь быдсямапӧлӧс случайяс да ышлолалігтыр весиг гарыштлывліс аслас кутшӧмкӧ семейнӧй неудачаяс йылысь, сьӧкыд ӧтка олӧм йылысь, кӧть палатаын ставӧн тӧдісны, мый сійӧ гӧтыртӧм да некутшӧм торъя неудачаяс эз вӧвлыны.
Клавдия Михайловна, правда, мукӧдъясысь сійӧс ёнасӧ торйӧдтӧг, коръясӧкӧ пуксьывліс сы дорӧ койка вылас, кывзыліс боевӧй переплётъяс йылысь сылысь висьтъяссӧ, та дырйи, быттьӧкӧ вунӧдчӧмӧн, Стручков босьтлывліс сылысь кисӧ, и сійӧ эз мырддьыв кисӧ.
Мересьевлӧн пуис лёк скӧрлун.
Палатаса став олысьяс возмущайтчисны Стручковӧн.
А сійӧ асьсӧ кутіс сідзи, быттьӧкӧ сыкӧд збыльысь заклад вартісны.
Стручковӧс серьёзнӧя ӧлӧдісны, медым сійӧ эновтіс ассьыс недостойнӧй ворсӧмсӧ.
Палата лӧсьӧдчис нин решительнӧя суитчыны тайӧ делӧас, но событиеясыс бергӧдчисны дзик мӧдарлань.
Ӧтчыд рытын, аслас дежуритан часъясӧ, Клавдия Михайловна пырис нелямын кыкӧдӧ некутшӧм могтӧг, прӧста сёрнитыштны, мыйысь торъя ёна радейтлісны сійӧс раненӧйяс.
Майор паніс кутшӧмкӧ висьт.
Клавдия Михайловна пуксис сы койка дінӧ.
Мый лои, некод эз аддзыв.
Ставӧн видзӧдлісны, кор кылісны сӧмын, кыдзи сійӧ тэрыба чеччис.
Скӧрысь, топалыштӧм сьӧд синкымъяса, гӧрдӧдӧм банчукъяса, сійӧ видзӧдіс шӧйӧвошӧм, весиг повзьӧм, Стручков вылӧ:
— Майор ёрт, ті кӧ эськӧ энӧ вӧлӧй висьысь, а ме <rus>милосердия сестра</rus>, ме кучки эськӧ тіянлы чужӧманыд.
— Но, мый ті, Клавдия Михайловна, ме, веськыда шуа, эг кӧсйы...
И, <rus>подумаешь</rus>, важность...
— Ак, важность? — сійӧ видзӧдліс Стручков вылӧ эз нин скӧрмӧмӧн, а презрениеӧн. — Бур, сідзкӧ миянлы нинӧм йылысь сёрнитны.
Кыланныд?
И вот тіян ёртъясыд водзын кора тіянӧс шыасьлыны ме дінӧ сӧмын могӧн, кор тіянлы ковмас медицинскӧй отсӧг.
Бура узьны, ёртъяс.
И сійӧ муніс сылы лӧсявтӧм вывті сьӧкыд походкаӧн, тыдалӧ, став вынсьыс зілис лоны спокойнӧйӧн.
Ӧти здук став палатаыс чӧв оліс.
Сэсся кыліс Алексейлӧн торжествуйтана, скӧр серам, да ставӧн уськӧдчисны майор вылӧ:
— Мый, сёйин?
Мересьев, югъялан синъяса, вежливӧя юаліс:
— Ӧні разрешитанныд сьӧлыштны, майор ёрт, али виччысьыштлыны?
Стручков пукаліс думыштчӧмӧн.
Но сійӧ эз сдайтчы да шуис, правда, эз зэв увереннӧя:
— М-да, атака отбитӧма.
Но, нинӧм, выльысь вӧчам.
Дзик войӧдзыс сійӧ куйліс чӧв, ньӧжйӧник мыйкӧ шутьлялыштіс да мукӧд дырйи кывмӧн вочавидзліс аслас кутшӧмкӧ мӧвпъяс вылӧ: «М-да».
Тайӧ случай бӧрас регыд мысти выпишитчис Константин Кукушкин.
Сійӧ выпишитчис некутшӧм переживаниеястӧг, прӧщайтчигас шуис, мый медицина сійӧс дӧзмӧдіс зэв ёна.
Прӧщайтчис сійӧ небрежнӧя да сӧмын ӧтарӧ тшӧктіс Мересьевлы да сестралы, лоасны кӧ сылы письмӧяс мамсяньыс, обязательнӧ найӧс ыстыны сылы полкас да тайӧ письмӧяссӧ видзны, не воштавны.
— Тэ гиж, кыдзи устроитчан, кыдзи встретитасны, — колльӧдігас шуис сылы Мересьев.
— А мыйла ме тэныд гижа?
Кутшӧм делӧ тэныд меӧдз?
Ог ме кут тэныд гижны, прӧста бумага видзны, — всё равно он ӧтветит.
— Но, кыдз гажыд.
Тайӧ кывъяссӧ Кукушкин, колӧ чайтны, эз нин кыв.
Бӧрвыв бергӧдчывтӧг сійӧ петӧ нин вӧлі палатаысь.
Сідз жӧ, бӧрас видзӧдлытӧг, сійӧ петіс госпиталь ӧдзӧсӧд, муніс набережнӧй кузя, саясис пельӧс сайӧ, кӧть зэв бура тӧдіс, мый, госпитальса обычай серти, тайӧ минутаас став палата дзоргӧ ӧшиньӧд, колльӧдӧ ёртсӧ.
Но сійӧ гижис Алексейлы и гижис регыд.
Письмӧыс вӧлі косіник, делӧвӧй.
Ас йывсьыс сійӧ юӧртіс сӧмын, мый полкын сы локтӧм вылӧ, кажитчӧ, радлісны, но и пыр жӧ пасйис, мый бӧръя бойясын вӧлӧмаӧсь ыджыд воштӧмъяс, да тані радӧсь быд мыйтакӧ опытнӧй мортлы.
Лыддьӧдліс виӧм да ранитчӧм ёртъясыслысь фамилияяссӧ, гижис, мый Мересьевӧс важмозыс помнитӧны, мый полкса командир, коді получитіс ӧні подполковник звание, Алексейлӧн гимнастическӧй подвигъяс йылысь да авиацияӧ сылӧн бӧр локны кӧсйӧм йылысь тӧдмалӧм бӧрын, шуис: «Мересьев локтас.
Раз сійӧ шуис — ассьыс добитчас», — и мый штабса начальник вочавидзис: оз пӧ позь шымыртны позьтӧмӧс, а командир та вылӧ шуис, мый сэтшӧмъяслы, кыдзи Мересьев, шымыртны позьтӧмыс абу.
Алексейлы шензьӧм вылӧ, вӧліны весиг Метеорологическӧй сержант йылысь строчкаяс.
Кукушкин гижис: тайӧ сержантыс пӧ сійӧс сэтшӧма дӧзмӧдіс аслас юасьӧмъяснас, мый сылы, Кукушкинлы, быть лои командуйтны сылы <rus>налево кругом, марш</rus>...
Письмӧ помас Кукушкин гижис, мый частьын олан первой лунас жӧ сійӧ лэбзьылӧма кыкысь, мый кокъясыс бурдісны дзикӧдз да мый матысса лунъясӧ полкыс пуксяс выль «Ла‒5» самолётъяс вылӧ, кодъяс регыд воасны да кодъяс йылысь Андрей Дегтяренко, коді лэбзьыліс приёмка вылӧ, висьталіс, мый, сравнитны кӧ тайӧ «Ла‒5»-ыскӧд немецкӧй маркаа став самолётъяс — найӧ сундукъяс да рухлядь.
13
Пуксис водз гожӧм.
Нелямын кыкӧд палатаӧ сійӧ видзӧдліс топольлӧн век сійӧ жӧ лап вывсянь, кодлӧн коръясыс лоисны чорыдӧсь да югъяланаӧсь.
Найӧ шӧпкӧдчисны то ӧддзӧдчывлӧмӧн, то дугдывлӧмӧн, быттьӧ вашкӧдчисны ёрта-ёртныскӧд, да рыт кежлӧ рудӧдлісны улич вылысь пуксьӧм бусысь.
Тайӧ уввывса мича исергаясыс важӧн нин пӧрисны югъялысь веж мольясӧ, а ӧні мольясыс потласисны, наысь петіс кокньыдик пух.
Луншӧрын, медся жар дырйиыс, топольыслӧн тайӧ шоныд пухыс тӧвзис Москва пасьта, сійӧ пырліс палаталӧн восьса ӧшиньясӧ да небыдик розоватӧй гыясӧн куйліс ӧдзӧс дорын да пельӧсъясын, кытчӧ вӧтлісны сійӧс шоныд сквознякъяс.
Вӧлі ыркыд, виж да дзирдалысь гожся асыв, кор Клавдия Михайловна торжественнӧя вайӧдіс палатаӧ шӧрт торйӧн кӧртавлӧм кӧрт оправаа ӧчкиа пӧрысь мортӧс, кодлӧн весиг лишнӧй крахмалӧн шаракылысь выль халатыс эз веж пӧрысь мастерӧвӧйлысь ортсысӧ.
Сійӧ вайис мыйкӧ еджыд рузумӧн тӧбӧмтор да, Мересьев койка дорӧ джоджӧ пуктӧмӧн, осторожнӧя да важнӧя, быттьӧ фокусник, заводитіс разявны гӧрӧдъяссӧ.
Ки улас сылӧн дзуртіс кучик да палатаын паськаліс дубильнӧй веществояслӧн чӧскыд, шомакодь дук.
Стариклӧн тубырас вӧлӧм выль, вижиник, дзуртысь протез пара, кодӧс зэв лӧсьыда вӧчӧма да лӧсьӧдӧма мера серти.
Протезъяссӧ — стариклӧн тайӧ вӧліны ӧдвакӧ не главнӧй гордитчанаторйыс — кӧмӧдӧма виж, казеннӧй образеца башмакъясӧн.
Башмакъясыс пукалісны сэтшӧм лӧсьыда, мый кольліс впечатление, быттьӧкӧ тайӧ кӧма ловъя кокъяс.
— Колошъяс кӧ кӧмалан, кӧть венеч улӧ сувт, — аслас киясӧн вӧчӧмторнас ӧчки вывтіыс любуйтчигтыр шуис мастер. — Ачыс Василий Васильевич тшӧктіс меным: вӧч, шуӧ, Зуев, сэтшӧм протезъяс, медым кокъяс дорысь бурджыкӧсь вӧліны.
И, со, пӧжалуйста, Зуев вӧчис.
Царскӧйӧс!
Тайӧ ассьыс искусственнӧй кокъяссӧ аддзӧм бӧрын, Мересьевлӧн шога топавліс сьӧлӧмыс, топавліс, кӧдзавліс, но регыдджык видлыны протезъяссӧ, мунны, ас кежысь мунны ыджыд кӧсйӧмыс веніс став мукӧдторсӧ.
Эшкын увсьыс сійӧ перйис ассьыс култышкаяссӧ да кутіс тэрмӧдлыны старикӧс регыдджык мерайтны.
Но пӧрысь протезистлы, коді, сылӧн кывъяс серти, «мирнӧй кадӧ» на вӧчлӧма протезъяс кутшӧмкӧ «ыджыд князьлы», коді скачки вылын чегӧма коксӧ, татшӧм тэрмасьӧмыс сьӧлӧм вылас эз во.
Сійӧ зэв гордӧй вӧлі вӧчӧмторнас да кӧсйис кыдз позьӧ дырджык нюжӧдны удовольствиесӧ, кодӧс сійӧ аддзис протезъяссӧ сетӧмысь.
Протезъяссӧ сійӧ чышкыштіс кияснас, кучик вывсьыс гыжнас гудйыштіс чут, пӧлялыштіс тайӧ местасӧ, ниртыштіс сійӧс лым еджыд халат пӧланас, сэсся протезъяссӧ сувтӧдіс джоджӧ, тэрмасьтӧг тубраліс рузумсӧ, сюйис сійӧс зептас.
— Но, старина, вай ли, мый ли, — крӧвать вылас пукалігӧн да кокъяссӧ легӧдігтыр тэрмӧдліс Мересьев.
Ӧні сійӧ видзӧдліс вундӧм кокъяс вылас бокӧвӧй морт синъясӧн да вӧлі наӧн довольнӧй.
Найӧ вӧліны ёнӧсь, сӧнӧдӧсь, да эз гос, кыдзи тайӧ век овлывлӧ, кор быть лоӧ ветлӧдлытӧг овны, а мугӧм кучик улас вӧліны зумыд мускулъяс, быттьӧ тайӧ абу вундӧм кок помъяс, а тыр-бур кокъяс, уна да ӧдйӧ ветлӧдлысь мортлӧн кокъяс.
— А мый сэн вай да вай?..
Татшӧмторйын оз тэрмасьны, — броткис старик. — Меным Василий Васильевич шуӧ — отличитчы, шуӧ, Зуев, тайӧ протезъяс вӧчӧмнад, тайӧ протезъяснад лейтенант, шуӧ, кокъястӧгыс кӧсйӧ лэбавны.
А ме мый, ме дась, ме, пӧжалуйста, босьтӧй.
Татшӧм протезъясӧн не сӧмын ветлӧдлыны, но и лисапет вылын катайтчыны, барышняяскӧд полька-бабочка танцуйтны...
Вӧчӧма!
Алексейлысь веськыд кок обрубоксӧ сійӧ сюйис гӧна да небыд протезӧ да гӧгӧр топыда зэвтіс ременьясӧн.
Вешйис бокӧ, любуйтчыштіс, шлочнитіс кывнас:
— Зэв бур кӧмкот!..
Оз дойд?
Сійӧ и эм,
Зуевысь бур мастерыс, шуны, и Москваас абу.
Зуевлӧн — зарни кияс.
Сійӧ пелька кӧмӧдіс мӧд протезсӧ да муртса удитіс кӧртавны ременьсӧ, Мересьев пружина моз вынаа друг йӧткыштчӧмӧн чеччыштіс койка вывсьыс джоджӧ.
Кыліс зутшнитӧм, доймӧмысла Мересьев горӧдіс да сэтчӧ жӧ, крӧвать дорас, уси став тушатырнас.
Пӧрысь мастерлӧн шензьӧмысла ӧчкиыс кайис плеш вылас.
Сійӧ эз виччысь аслас заказчиксянь татшӧм тэрыблунсӧ.
Мересьев куйліс джоджын, вынтӧм, чуймӧма, ботинкиа искусственнӧй кокъяссӧ паськыда паськӧдӧмӧн.
Сы синъясын вӧліны недоумение, ӧбида, повзьӧм.
Збыль ӧмӧй сійӧ ылаліс?
Кияснас шевкнитӧм бӧрын Клавдия Михайловна уськӧдчис сы дорӧ.
Пӧрысь мастеркӧд ӧтвылысь найӧ лэптісны Алексейӧс да пуксьӧдісны койка вылас.
Сійӧ пукаліс подавленнӧй, рушмӧм, шог чужӧма.
— Э-э-э, муса друг, тадзитӧ оз туй, некытчӧ оз туй, — броткис мастер. — Аддзан, чеччыштіс, быттьӧкӧ и збыльысь ловъя кокъяс сылы пуктісны.
Ныртӧ ӧшӧдны нинӧмла, муса друг, сӧмын ӧні тэнад уджыд сэтшӧм — заводитны ставсӧ выльысь.
Ӧні вунӧд, мый тэ вояка, ӧні тэ ичӧтик кага, воськолӧн, воськолӧн велӧдчы ветлӧдлыны, первой кӧстыльясӧн, сэсся стенӧ кутчысьӧмӧн, сэсся беддьӧн.
Да эн дзик пыр, да ичӧтикаӧн, а сійӧ — со!..
Кокъясыдтӧ и бурӧсь, да абу аслад.
Сэтшӧмъясӧс, муса друг, кутшӧмъяс вӧліны, тэныд некод нин оз вӧч.
Неудачнӧя чеччыштӧмысь кокъясыс ёнтісны.
Но Мересьев кӧсйис ӧні жӧ, дзик пыр видлыны протезъяссӧ.
Сылы вайисны кокньыдик, алюминиевӧй кӧстыльяс.
Сійӧ мыджсис наӧн джоджӧ, киняулас топӧдіс пӧдушкаяссӧ да ӧні ньӧжйӧник, осторожнӧ йӧткыштчис койка вывсьыс да сувтіс кокъяс вылас.
И збыльысь, сійӧ ӧні вӧлі ичӧтик кага кодь, коді оз куж ветлӧдлыны, но инстинктивнӧ гӧгӧрвоӧ, мый мунны сійӧ вермӧ да полӧ кисӧ мынтӧдны сійӧс кутысь спасительнӧй стен дорысь.
Кыдзи ичӧтик кагаӧс, кодӧс мамыс либӧ бабушкаыс, киняулӧдыс кузьчышъянӧн босьтӧмӧн, петкӧдӧны первой путешествиеӧ, Мересьевӧс тӧждысьӧмпырысь ӧтар-мӧдарсяньыс кутісны Клавдия Михайловна да пӧрысь протезист.
Ӧти местаын сулалыштӧм бӧрын протез кӧртӧдъяс улысь велавтӧм вӧсна ёсь дой кылӧмӧн, Мересьев полігтыр вештіс первой ӧти, сэсся мӧд кӧстыльсӧ, вуджӧдіс на вылӧ тушаыслысь сьӧктасӧ да кыскыштіс первой ӧтисӧ, сэсся мӧд коксӧ.
Дзескыдпырысь да гораа дзуртыштіс кучик, кыліс джоджӧ кыкысь сьӧкыда зутшнитӧм: бум, бум.
— Но, и бур туй, бур туй, — шуаліс пӧрысь мастер.
Мересьев вӧчис нӧшта некымын осторожнӧй воськов, и протез вылас тайӧ первой воськовъясыс сылы шедісны сэтшӧм сьӧкыда, мый ӧдзӧс дорӧдз мунӧм да бӧр локтӧм бӧрын сійӧ чувствуйтіс, быттьӧкӧ витӧд судтаӧ кыскис рояль.
Койка дорас воӧм бӧрын сійӧ уськӧдчис сы вылӧ морӧснас, пӧсялӧмысла кӧтасьӧма да выныс эз вӧв весиг бергӧдчыны мыш вылас.
— Но, кыдзи протезъясыс?
Сійӧ и эм, енлы шу аттьӧ, мый свет вылас эм мастер Зуев, — ременьяссӧ осторожнӧя разялігмоз Алексейлысь велавтӧм вӧснаыс пыктыштӧм нин кокъяссӧ мездаліг <rus>по-стариковски</rus> ошйысис протезист. — Татшӧм протезъясӧн не сӧмын лэбавны, а самӧй господь-ен дінӧдз лэбны позьӧ.
abu
— Аттьӧ, аттьӧ, старик, вӧчӧма бура, — нурбыльтіс Алексей.
Мастер кыв шутӧг жӧдзис ӧти местаын, быттьӧкӧ кӧсйис мыйкӧ юавны да эз лысьт либӧ, мӧдарӧ, ачыс виччысис юалӧм.
— Но, прӧщайтлӧй, сідзкӧ.
Бура новлыны, — шуис сійӧ, неуна разочаруйтчыштӧмӧн ышловзис да ньӧжйӧникӧн мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
— Эй, мастер! — чукӧстіс сійӧс Стручков, — на со тэныд, «царскӧй» протезъяс кузяыд юыштан, — и старик киӧ сійӧ сюйыштіс гырысь кредиткаяслысь комӧк.
— Но, аттьӧ, аттьӧ, — ловзис старик, — татшӧм случай кузя кыдз он юышт, — сійӧ солиднӧя пуктіс деньгасӧ кытчӧкӧ бӧрладор зептас, та могысь халатсӧ пешкыльтіс сэтшӧм жестӧн, быттьӧкӧ сійӧ вӧлі ремесленниклӧн фартук. — Аттьӧ тіянлы, юыштам, а протезъясыд — будь здоров, вӧчӧма на совесть.
Меным Василий Васильевич шуӧ: колӧны особӧйяс, Зуев, эн янӧд.
Но, а Зуев, гӧгӧрвоана делӧ, вермас ӧмӧй янӧдны?
Ті сылы, Василий Васильевичыслы, слӧйманныд кӧ, сёрни костын рапортуйтӧй, шуӧй, мый уджнас довольнӧйӧсь.
И старик, копрасигтыр да мыйкӧ шуалігтырйи, муніс.
А Мересьев куйліс, видлаліс ассьыс крӧвать дінас туплясьысь тайӧ выль кокъяссӧ, да кымын ёнджыка сійӧ видзӧдіс на вылӧ, сымын ёнджыка найӧ воисны сылы сьӧлӧм вылас и бура мӧвпыштӧм конструкциянас, и мастера вӧчӧмнас, и кокнилуннас: лисапет вылын ветлыны, полька-бабочка танцуйтны, самолёт вылын лэбзьывны самӧй господь-енмӧдзыс.
«Кута, ставсӧ кута, обязательнӧ кута», — думайтіс сійӧ.
Тайӧ лунӧ Олялы вӧлі мӧдӧдӧма кузь да гажа письмӧ, кӧні сійӧ юӧртіс: самолётъяс примитӧм кузя удж сылӧн матысмӧ помлань, да надейтчӧ сійӧ, мый начальство сылы мунас воча да, гашкӧ, ар кежлӧ, а уна вылӧ нин тӧвнас, мӧдӧдас сійӧс тайӧ тылса дзикӧдз дӧзмӧдысь удж вывсьыс фронт вылӧ, полкӧ, кӧні ёртъясыс сійӧс эз вунӧдны да виччысьӧны.
Катастрофа бӧрын тайӧ вӧлі сылӧн радлунӧн тырӧм первой письмӧ, первой, кӧні сійӧ гижис невестаыслы, мый век думайтӧ сы йылысь, гажтӧмчӧ сыысь, да, правда, зэв полӧмӧн, висьталіс заветнӧй мӧвпсӧ, мый, вермас лоны, встретитчасны найӧ война бӧрын да, Оля кӧ ассьыс думъяссӧ оз веж, овмӧдчасны ӧтлаын.
Сійӧ некымынпӧв лыддис письмӧсӧ да сэсся, ышловзьӧм бӧрын, дзик тӧдчытӧмӧдз марайтіс бӧръя строкаяссӧ.
Зато Метеорологическӧй сержантлы муніс задорнӧй да гажа письмӧ, кӧні мичаа опишитіс тайӧ лунсӧ, протезъяс йывсьыс висьталіс сідзи, мый татшӧм протезъяссӧ эз новлыв весиг ачыс государь-император; опишитіс асьсӧ, мый протезъяс вылын вӧчалӧ ассьыс первой воськовъяс, да пӧрысь, больгысь мастерӧс, коді надейтчис, мый позяс пӧ и лисапет вылын ветлыны, и полька-бабочка танцуйтны, и самӧй небесаӧдзыс лэбны.
«Сідзкӧ, виччысьӧй менӧ ӧні сэні, полкын, эн вунӧдӧй да висьталӧй комендантлы, медым выль местаын обязательнӧ меным коляс помещение», — гижис Мересьев да кӧсӧя видзӧдліс улӧ, джоджас.
Протезъяс куйлісны сідз, мый кажитчис, быттьӧ кодкӧ дзебсьӧма крӧвать улас да, кокъяссӧ паськыда паськӧдӧмӧн, сэні куйлӧ — выль виж ботинкияса.
Алексей видзӧдліс, убедитчис, мый сы бӧрся некод оз следит, да меліа малалыштіс дзуртысь кӧдзыд кучиксӧ.
И нелямын кыкӧд палатаын «царскӧй протезъяс» появитчӧмсӧ регыд пӧся обсудитісны нӧшта ӧтиклаын: Московскӧй государственнӧй университетса медицинскӧй факультетлӧн коймӧд курсын.
Став нывбабаяс, а тайӧ кадӧ сэні ёна унджыкыс вӧліны найӧ, Анюта висьталӧм серти, зэв бура тӧдсаӧсь вӧліны нелямын кыкӧд палатаса делӧясӧн.
Анюта зэв ёна гордитчис аслас корреспондентӧн да, кӧть лейтенант Гвоздев и эз кӧсйыв да письмӧяссӧ эз ыстыв быдӧнлы тӧдӧм вылӧ, найӧс выдержкаясӧн, а мукӧд дырйи и ставнас лыддисны гораа, дерт, торъя интимнӧй местаяс кындзи, а татшӧм местаясыс, колӧ шуны, гижасьӧм содӧмкӧд тшӧтш, лолісны век унджык и унджык.
Медикъяслӧн коймӧд курсыс Анюта юрнуӧдӧм улын ставнас симпатизируйтіс героическӧй Гриша Гвоздевлы, эз радейт вздорнӧй Кукушкинӧс, лыддис, мый сӧветскӧй снайпер Степан Иванович мыйӧнкӧ мунӧ толстовскӧй Платон Каратаевлань, преклоняйтчис Мересьевлӧн несокрушимӧй дух водзын да кыдзи ассьыс личнӧй несчастье примитіс Комиссарлысь кулӧмсӧ. Гришалӧн вывті бур отзывъяс бӧрын Комиссарӧс ставӧн кужисны кыдзи колӧ донъявны да збыльногӧн радейтны.
Унаӧн эз вермыны кутны синванысӧ, кор письмӧсьыс лыддисны сы йылысь, кыдзи кулі тайӧ ыджыд да шумнӧй мортыс.
Госпиталь да университет костын век частӧджык и частӧджык ветлӧдлісны письмӧяс.
Томйӧз эз довольствуйтчыны почтаӧн, коді сійӧ лунъясӧ ветліс вывті ньӧжйӧ.
Гвоздев ӧтчыд аслас письмӧын вайӧдіс Комиссарлысь кывъяссӧ сы йылысь, мый письмӧяс ӧні воӧны адресатӧдз, кыдзи ыліса кодзувъяслӧн югӧръяс.
Корреспондент вермас кусны, а сылӧн письмӧясыс дыр на нӧшта кутасны кыссьыны и кыссьыны, висьтавны адресатыслы важӧн нин кулӧм морт олӧм йылысь.
Деятельнӧй да предприимчивӧй Анюта кутіс корсьны ёнджыка совершеннӧй связьяс да тайӧс аддзис олӧма сестраын, кодлӧн вӧлі кык служба да уджаліс университетскӧй клиникаын и Василий Васильевич госпитальын.
Тайӧ кадсянь нелямын кыкӧд палатаса событиеяс йылысь университет тӧдмавліс мӧд, медся уна вылӧ нин — коймӧд лунас да вермис ӧдйӧ на вылӧ шыасьны.
«Царскӧй протезъяскӧд» йитӧдын столовӧйын пансис спор: кутас Мересьев лэбавны али оз.
Томйӧзлӧн кыпыд, пӧсь спор, кӧні кыкнанладорыс ӧткодя симпатизируйтісны лётчиклы.
Истребительӧн веськӧдлӧмын ыджыд сложность арталӧмӧн пессимистъяс шулісны: оз.
Оптимистъяс лыддисны, мый мортлы, коді противникысь пышйигӧн тӧлысьджын кыссис сьӧд вӧр пыр да кыссис код тӧдас кымын километр, позьтӧмтор нинӧм абу.
Медым крепыдджыкӧсь вӧліны доводъясныс, оптимистъяс вайӧдлісны примеръяс историяысь да книгаясысь.
Тайӧ вензьӧмъясас Анюта эз участвуйтлыв.
Тӧдтӧм лётчиклӧн протезъясыс сійӧс этша интересуйтлісны.
Шоча овлан прӧст минутаясӧ сійӧ думайтлывліс Гриша Гвоздевкӧд аслас делӧяс йылысь, кодъяс, кыдзи сылы кажитчис, лолісны век сложнӧйджыкӧсь и сложнӧйджыкӧсь.
Первойсӧ, татшӧм трагическӧй биографияа герой-командир йылысь тӧдмалӧм бӧрын, сійӧ гижис сылы прӧста, кӧсйис кыдзкӧ кокньӧдыштны сылысь ыджыд шоглунсӧ.
Сэсся, сыкӧд тшӧтш, кыдзи налӧн заочнӧй тӧдмасьӧмыс ёнмис, Отечественнӧй войнаса абстрактнӧй геройлӧн фигураыс сетіс местасӧ настоящӧй, ловъя том зонлы, да тайӧ том зонмыс век ёнджыка и ёнджыка интересуйтіс сійӧс.
Анюта казяліс, мый сысянь кӧ письмӧяс абуӧсь, сійӧ тӧждысьӧ да шогсьӧ.
Тайӧ выльторйыс радуйтіс и повзьӧдліс сійӧс.
Мый тайӧ? Любовь?
Позьӧ ӧмӧй мортӧс заводитны любитны сӧмын письмӧяс серти, мортӧс, кодӧс некор эн аддзыв да весиг эн кывлы сылысь гӧлӧссӧ?
Танкист письмӧын век унджык и унджык лоины местаяс, кодъясӧс эз позь лыддьыны ӧти курсын велӧдчысьяслы.
Сы бӧрын, кор Гвоздев ӧтчыд ачыс сылы признайтчис, мый сійӧ сідз жӧ сьӧлӧмнас кыліс «заочнӧй любовь», Анюта убедитчис, мый сійӧ влюбитчис да влюбитчис эз челядь сямӧн, кыдзи тайӧ вӧлі школаын, а збыльногӧн.
Сылы кажитчис, мый олӧмас оз ло смыслыс, оз кӧ кутны воны тайӧ письмӧясыс, кодъясӧс сійӧ ӧні виччысис терпитны вермытӧг.
Тадз, ёрта-ёртнысӧ аддзывтӧг, найӧ объяснитчисны любовын.
Та бӧрын Гвоздевкӧд кутіс лоны мыйкӧ страннӧйтор.
Сылӧн письмӧясыс лоины нервнӧйӧсь, шыбласянаӧсь, тырӧсь помавтӧм мӧвпъясӧн.
Сэсся, смелмӧдчӧмӧн, сійӧ гижис сылы, мый синсайса объяснитчӧмыс налӧн абу бур, мый Анюта, колӧ чайтны, оз тӧд, кутшӧм мисьтӧм сійӧ лои сотчалӧм бӧрас, мый сійӧ дзик абу важ фотографиявывса кодьыс, кодӧс ыстыліс Анюталы.
Гриша оз кӧсйы сійӧс ылӧдлыны да корӧ дугдыны гижны чувствояс йылысь, кытчӧдз сійӧ аслас синъясӧн оз аддзыв сійӧс, кодкӧд письмӧасьӧ.
Ныв первой возмутитчис, сэсся повзис.
Зепсьыс сійӧ перйис карточка.
Сы вылӧ видзӧдіс том зонлӧн упрямӧй бандзибъяса, мича веськыд ныра, ичӧтик уска да лӧсьыдик вомдоръяса чужӧм.
«А ӧні?
Кутшӧмджык тэ ӧні, мусаӧй тэ менам, шудтӧмӧй? — карточка вылӧ видзӧдігмоз шуаліс сійӧ.
Кыдзи медик, сійӧ тӧдіс, мый сотчӧминъяс омӧля рубцуйтчӧны да кольӧны джуджыд, бурдтӧм туйяс.
Сы син водзӧ мыйлакӧ здук кежлӧ сувтіс волчанкаӧн висьӧм бӧрын морт юрлӧн муляж, кодӧс сійӧ аддзыліс анатомическӧй музейысь.
Быттьӧкӧ лӧз бӧрӧздаясӧн гӧрӧм да чулькъяса, дойӧсь вомдоръяса, лестукъяс кодь синкыма да синлысъястӧм гӧрд синлапъяса чужӧм.
А мый, сійӧ кӧ сэтшӧм жӧ?
Ныв зэв ёна повзис, весиг кельдӧдіс, но пыр жӧ думсьыс ас вылас горӧдіс...
Но, и мый, сэтшӧм кӧ!
Сотчысь танкын сійӧ тышкасис врагкӧд, сійӧ дорйис сылысь свободасӧ, велӧдчыны сылысь правосӧ, сылысь честьсӧ да олӧмсӧ.
Сійӧ герой, война вылын сійӧ сы мындаысь рискуйтіс да выльысь нетшкысьӧ фронт вылӧ, медым бара тышкасьны да бара рискуйтны олӧмнас.
А сійӧ?
Мый Анюта вӧчис войнаыслы?
Окопъяс кодйис, крыша вылын дежуритіс, ӧні уджалӧ эвакогоспитальын?
Тайӧс ӧмӧй позьӧ сравнитны сыкӧд, мый вӧчис сійӧ?!
«Ме ачым ог сулав сы дон сӧмын ӧти тайӧ сомневайтчӧмсьыс!» — горзіс сійӧ ас вылас, зілис вӧтлыны юрсьыс шрамъясӧн изуродуйтӧм чужӧм йылысь думъяс.
Анюта гижис сылы налӧн став гижасьӧмдырся серти медся нежнӧй да медся кузь письмӧ.
Сылӧн тайӧ колебайтчӧмъяс йывсьыс Гвоздев, дерт, нинӧм эз тӧд.
Аслас тревогаяс вылӧ вочакыв пыдди бур письмӧ получитӧм бӧрын сійӧ дыр лыддис да некымынысь выльпӧв лыддис тайӧ письмӧсӧ, гижӧднас весиг тӧдмӧдіс Стручковӧс. Стручков бура кывзіс помӧдзыс да вочавидзис:
— Эн пов, танкист, «миянлы чужӧм вылысь оз на ков ва юны, и корявӧйкӧд позьӧ овны», тайӧс, вокӧ, кор шуӧма?
Вот, вот.
А ӧні, вокӧ, и ещӧ нин, ӧні мужчинаыд ыджыд дефицитын.
Тайӧ откровениеыс, гӧгӧрвоана, эз успокоит Гвоздевӧс.
Матысмис сылӧн выпишитчан срок, сійӧ век частӧджык видзӧдчис зеркалӧ пыр, то видзӧдіс асьсӧ ылісянь, сідз шуны, муртса син пыр нуӧдӧмӧн, то дзик стеклӧ дінас ассьыс изуродуйтӧм чужӧмсӧ матыстӧмӧн, да часъяс чӧж шыльӧдіс гуранъяссӧ да вурысъяссӧ.
Сы корӧм серти Клавдия Михайловна ньӧбис сылы пудра да чужӧм мавтан крем.
Сійӧ пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый изъянъяссӧ сылысь некутшӧм косметикаӧн он дзеб.
Но, век жӧ, войын, кор ставӧн узисны, сійӧ ньӧжйӧник петавліс уборнӧйӧ да сэні дыр массируйтліс гӧрд рубецъяссӧ, киськавліс найӧс пудраӧн да бара массируйтліс, а сэсся надеяпырысь видзӧдіс зеркалӧӧ.
Ылісянь сійӧ вӧлі лӧсьыд, ён, паськыд пельпомъяса, векни бекъяса, зумыд, веськыд кокъяса.
Но матысяньыс!
Банбокъясас да щӧкаас гӧрд рубецъяса, вурысӧсь зэлалӧм куыс сійӧс вайӧдіс отчаяниеӧ.
Сійӧ полӧмӧн думайтліс: а кыдз жӧ видзӧдлас Анюта?
Друг да сійӧ дзикӧдз повзяс, друг да видзӧдыштас сы вылӧ, бергӧдчас да, пельпомъяснас топӧдлӧм бӧрын, мунас.
Либӧ, мый вӧлі эськӧ медся омӧль, вежливость ради час-мӧд сёрнитыштас сыкӧд, а сэсся шуас мыйкӧ официальнӧйӧс, кӧдзыдӧс, дай — аддзысьлытӧдз.
Гвоздев волнуйтчис, ӧбидаысла кельдӧдліс, быттьӧкӧ ставыс нин тайӧ збыль вӧлі.
Сэки сійӧ халат зепсьыс перйывліс фотографическӧй карточка да, тӧдмавны зільӧмӧн, видзӧдліс тыр виръяя, джуджыд кымӧса ныв вылӧ, коді вӧлі гежӧдіник, бӧрвыв шыльӧдӧм юрсиа, кызіник, чангыльтчыштӧм, истиннӧ русскӧй ныра да нежнӧй, челядьлӧн кодь вомдоръяса.
Вылыс вомдор вылас муртса тӧдчыштіс ичӧтик сьӧд пудпас.
Неуна петыштӧмкодь, тыдалӧ, руд либӧ лӧз синъясыс сы вылӧ видзӧдісны тайӧ прӧстӧйиник да муса чужӧм вывсяньыс восьсӧн да честнӧя.
«Кутшӧм жӧ тэ эм?
Но, шу: он повзьы, он пышйы?
Тырмас тэнад морттуйыд не казявны менсьым безобразиеӧс?» — карточка вылӧ испытующӧя видзӧдігтыр, быттьӧкӧ юасис сійӧ сылысь.
Сэк кості сы дінті, коридорӧд, кӧстыльяснас тотшйӧдлігтыр да протезъяснас дзуртігтыр, мудз тӧдтӧг, бӧрӧ-водзӧ ветлӧдліс <rus>старший</rus> лейтенант Мересьев.
Муніс ӧтчыд, мӧдысь, дас, дас вит, кызьпӧв.
Сійӧ шӧйтіс — кутшӧмкӧ аслас программа серти — асылын и рытын, сетліс аслыс урокъяс да быд лун содтывліс туйсӧ.
— Вывті бур морт! — сы йылысь думайтіс Гвоздев. — Упорнӧй, упрямӧй.
Аддзан, кутшӧм волевӧй!
Вежонӧн велӧдчис ӧдйӧ да кужӧмӧн ветлӧдлыны кӧстыльясӧн.
А мукӧдлӧн та вылӧ мунӧны тӧлысьяс.
Тӧрыт ӧткажитчис нӧсилкаясысь да процедурнӧйӧ ачыс муніс поскӧд.
И лэччыліс и бӧр кайис.
Чужӧм кузяыс синваыс визувтӧ, а сійӧ кайӧ.
И весиг горӧдіс санитарка вылӧ, коді кӧсйис сылы отсавны.
А кутшӧма сійӧ радліс, кор ӧтнас кайис вылыс площадкаӧдзыс!
Быттьӧкӧ воис Эльбрус вылӧдз.
Гвоздев вешйис зеркалӧ дорысь да видзӧдліс кокъяснас да кӧстыльяснас ӧдйӧ восьлалысь Мересьев бӧрся.
Аддзан, тюрӧдӧ!
А кутшӧм сылӧн лӧсьыд, симпатичнӧй чужӧмыс!
Ичӧтик рубеч, коді орӧдыштӧ синкымсӧ, ньӧти сійӧс оз мисьтӧммӧд, весиг кажитчӧ кутшӧмкӧ тӧдчанаджыкӧн.
Вот эськӧ сылы кӧ, Гвоздевлы, ӧні татшӧм чужӧмыс!
Мый сійӧ кокъясыд, найӧ оз тыдавны, ветлӧдлыны да лэбавны, сійӧ, дерт, велӧдчас.
Но чужӧмыд...
Кытчӧ воштысян вот татшӧм сёркнинад, кӧні быттьӧкӧ коддзӧм чӧртъяс войнас анькытш вартӧмаӧсь...
...Алексей Мересьев, коді рытъя урок щӧт весьтӧ коридор кузя вӧчис кызь коймӧд рейс, аслас став мудз, мучитчӧм телӧнас чувствуйтіс, кыдзи пыктісны да кутісны ёнтыны лядьвейясыс, кыдзи юкалӧны кӧстыльясысь позялӧм пельпомъясыс.
Гвоздев дінті мунігӧн кӧсӧйтчывліс танкист вылӧ: чудак, но мый нӧ сійӧ мучитӧ ассьыс коньӧр чужӧмсӧ!
Кинозвездаӧн сылы, дерт, ӧні не лоны, а танкистӧн — кутшӧм колӧ...
Аддзӧма жӧ чужӧм вӧсна шогсьыны, медтыкӧ дзонь вӧліны юрыд, да киясыд, да кокъясыд.
Да, да, кокъясыд, настоящӧй кокъясыд, а абу тайӧ кералӧм помъясыс, кодъяс висьӧны да сотчӧны, быттьӧкӧ протезъяссӧ вӧчӧма абу кучикысь, а доналӧм кӧртысь.
Тук, тук.
Дзурк, дзурк.
Тук, тук.
Дзурк, дзурк.
Вомдоръяссӧ курччӧмӧн да дой вӧснаыс синъясас доршасьысь синвасӧ кутігтыр <rus>старший</rus> лейтенант Мересьев, суткися уроксӧ помалӧм могысь, кызмырдысьӧн вӧчис коридор кузя ассьыс кызь ӧкмысӧд рейс.
14
Григорий Гвоздев петіс госпитальысь июнь тӧлысь шӧрын.
Таӧдз лун либӧ кык лун войдӧр найӧ бура сёрнитісны Алексейкӧд да кыкнанныслы кыдзкӧ сьӧлӧм выланыс лои долыд, мый найӧ несчастье кузя ёртъяс да налӧн кыкнанныслӧн ӧткодь сложнӧйӧсь личнӧй делӧясныс.
Кыдзи овлӧ татшӧм случайяс дырйи, кыкнанныс нинӧм дзебтӧг мӧда-мӧдныслы висьталісны ассьыныс опасайтчӧмнысӧ, висьталісны ставсӧ, мый кыкнанныслы вӧлі кыкпӧв сьӧкыдджык новлӧдлыны ас пытшканыс,
сы вӧсна мый гордостьныс эз лэдзлыв некодкӧд юксьыны асланыс сомнениеясӧн.
Мӧда-мӧдныслы петкӧдлісны нывъяслысь карточкаяссӧ.
Алексейлӧн вӧлі ёна нин вушйӧм да быгалӧм любительскӧй фотография.
Сійӧ ачыс снимайтіс Оляӧс сійӧ прозрачнӧй, югыд июньскӧй лунас, кор найӧ кӧмтӧг котралісны Волга сайса дзоридзалысь степьвывса шоныд турун пӧвстті.
Косіник, быттьӧ ичӧт нывка, аслас сера платьеа, кӧмтӧм кокъяссӧ сюркнялӧма, пидзӧс вылас разӧдӧм букета, сійӧ пукаліс турун пиын, дзоридзалысь катшасинъяс пӧвстын, ачыс сӧдз чужӧма, еджыд да сӧстӧм, кыдзи асъя лысваын катшасин.
Дзоридзьяс бӧрйигтыр сійӧ задумчивӧя пӧлыньтыштӧма юрсӧ боквыв, да синъясыс сылӧн вӧліны паськыда восьсаӧсь, тырӧмаӧсь радлунӧн, быттьӧкӧ сійӧ медводдзаысь аддзӧма мирыслысь мичлунсӧ.
Фотография вылӧ видзӧдлӧм бӧрын танкист шуис, мый татшӧм ныв сійӧс бедаӧ оз эновт.
Но, а эновтас — чӧрт сыкӧд: сідзкӧ, внешностьыс сылӧн ылӧдчана, а сэки сідзи и колӧ, тайӧ весиг бурлань, сідзкӧ, сійӧ дрянь, а дрянькӧд ӧмӧй позьӧ ассьыд олӧмтӧ йитны!
Алексейлы Анюталӧн чужӧмыс сідзжӧ сьӧлӧм вылас воис.
Казявлытӧг сійӧ Гвоздевлы висьтавліс аслас кывъясӧн сійӧс жӧ, мый ӧні на кывліс сысянь.
Тайӧ прӧстӧйиник сёрниыс, гӧгӧрвоана, личнӧй делӧаныс некутшӧм ясность эз пырт, но кыкнанныслы лои кокньыдджык, быттьӧкӧ письтіс дыр мучитысь ыджыд мыль.
Найӧ сёрнитчисны, мый Гвоздев, госпитальысь петӧм бӧрас, Анютакӧд, коді телефон пыр кӧсйысис волыны сыла, прӧйдитас палата ӧшинь увті, и Алексей аслас письмӧын пыр жӧ танкистлы гижас Анюта йылысь ассьыс впечатлениесӧ.
А Гвоздев ассяньыс кӧсйысис гижны приятельыслы, кыдзи сійӧс Анюта встретитас, кыдзи видзӧдлас сылӧн изуродуйтӧм чужӧм вылӧ да кыдзи ладмасны налӧн делӧясыс.
Мересьев пыр жӧ загадайтіс: Гришалӧн кӧ ставыс артмас бура, сійӧ пыр жӧ ыстас Олялы письмӧ да висьталас ас йывсьыс ставсӧ, Олясянь босьтас кыв, мый сійӧ оз висьтав Алексей мамлы, оз жугыльмӧд сійӧс, кор век на вӧлі сійӧ слаб да муртса чеччывліс вольпась вывсьыс.
Со мыйла кыкнанныс найӧ ӧткодя волнуйтчисны танкистлысь выпишитчӧмсӧ виччысигӧн.
Волнуйтчисны сідз, мый эз узьны войсӧ, да войнас кыкнанныс гусьӧник петісны коридорӧ — Гвоздев, медым зеркалӧ водзын нӧшта ӧтчыд массируйтны рубечьяссӧ, а Мересьев, шум вӧсна кӧстыль помъяссӧ рузумӧн гартлӧм бӧрын, медым лишнӧйысь тренируйтчыны ветлӧдлӧмын.
Дас часын Клавдия Михайловна, лукавӧя нюмъялігтыр, Гвоздевлы юӧртіс, мый сыла локтісны.
Быттьӧ сійӧс койка вывсьыс тӧв нӧбӧдіс.
Сэтшӧмӧдз гӧрдӧдӧмӧн, мый чужӧм вылас рубечьясыс кутісны тӧдчыны ещӧ на ёнджыка, сійӧ заводитіс тэрыба чукӧртны кӧлуйсӧ.
— Лӧсьыд ныв, сэтшӧм серьёзнӧй, — тайӧ садь воштӧмӧн чукӧртчӧм вылас нюмъялӧмӧн видзӧдігтыр шуис сестра.
Гвоздев сідзикӧн ставнас и мӧдіс югъявны.
— Серьёзнӧ?
Тіянлы кажитчис?
Збыль, збыльысь лӧсьыд? — сійӧ сэтшӧма волнуйтчис, мый вунӧдіс прӧщайтчынысӧ да котӧртіс.
— Детинка! — нурбыльтіс майор Стручков. — Татшӧмъястӧ и гут вылӧ позьӧ кыйны.
Бӧръя лунъясӧ тайӧ бесшабашнӧй мортыскӧд мыйкӧ вӧчсьыны кутіс неладнӧ.
Сійӧ лои чӧв олысь, частӧ некутшӧм помкатӧг раздражайтчис да, мыйӧн ӧні позьны кутіс пукавны койка вылас, кулакъяснас щӧкасӧ пыкӧмӧн, юалӧмъяс вылӧ вочавидзтӧг, быдса лунтыръясӧн видзӧдіс ӧшиньӧ.
Палатаса став олысьяс — и зумыштчӧм майор, и Мересьев, и кык выль морт — юрнысӧ сюйисны ӧшиньӧ, виччысисны ёртныслысь ывлаын мыччысьӧмсӧ.
Вӧлі шоныд.
Небесаӧд, форманысӧ вежлалігтыр, тэрыба шлывгисны зарниӧн югъялысь доръяса небыд, пушыд кымӧръяс.
Ю весьтті тайӧ здукӧ, гежӧдик, гырысь, шонді водзын дзирдалысь зэр войтъяс гылӧдігтыр, муніс кизьӧриник руд кымӧр.
Та вӧсна, быттьӧкӧ полируйтӧма, югъяліс набережнӧйвывса гранит, асфальтыс вевттьысис сьӧд мраморнӧй чутъясӧн, да сэтшӧм ёна сэсянь ӧвтіс шоныд васӧд руӧн, мый окота вӧлі Мыччысьны ӧшиньӧд да юртӧ лӧсьӧдны тайӧ мелі зэр улас.
— Мунӧ, — шӧпнитіс Мересьев.
Подъездса сьӧкыд дубӧвӧй ӧдзӧс ньӧжйӧникӧн воссис.
Сэтысь петісны кыкӧн: шляпатӧм, прӧстӧй причёскаа еджыд блузкаа да сьӧд юбкаа полнӧйиник ныв да том военнӧй, кодын весиг Алексей эз вермы дзик пыр тӧдмавны танкистӧс.
Военнӧйлӧн киас вӧлі чемодан, ки вылас шинель, да восьлаліс сійӧ сэтшӧм кокньыда да пружинистӧя, зумыда, мый лӧсьыд вӧлі видзӧдны сы вылӧ.
Тыдалӧ, ассьыс вынсӧ видлӧм могысь, паськыда ветлӧдлыны позянлун вылӧ радлігӧн, сійӧ весиг эз котӧрт, а кыдзкӧ пелька исковтыштіс подъезд тшупӧд вывсьыс, да аслас спутницаыскӧд кутчысьӧмӧн, найӧ шочиник да гырысь зарни зэр войтъяс улын мӧдӧдчисны набережнӧй вывті, палата ӧшиньлань матыстчигмоз.
Алексей видзӧдіс на вылӧ, и сьӧлӧмыс сылӧн тыри радлунӧн: артмис бура, нылыслӧн абу весьшӧрӧ сэтшӧм прӧстӧй да мусаник чужӧмыс.
Татшӧмыд бокӧ оз бергӧдчы.
Но да, татшӧмъясыд бедаӧ веськалӧм мортысь бокӧ оз бергӧдчыны.
Найӧ воисны ӧшинь весьтӧ, юрнысӧ чатӧртыштӧмӧн сувтісны.
Томйӧз сулалісны зэрӧн лакируйтӧм набережнӧйлӧн гранитнӧй парапет дорын, ньӧжйӧ лэбзьысь зэр войтъясӧн кольӧм югъялысь кӧсӧй визьяс фон вылын.
И тані Алексей казяліс, мый танкистлӧн чужӧм вылас шӧйӧвошӧм да напряжённӧй тревога, да мый Анютаыс сылӧн и збыльысь сэтшӧм жӧ лӧсьыд, кутшӧм и фотография вылас, но сулалӧ быттьӧ кутшӧмкӧ мог водзын, смутитчӧма, мый сылӧн киыс танкист ки вылын куйлӧ оз топыда, да позаыс сылӧн волнуйтчана да абу решительнӧй, быттьӧкӧ вот-вот жӧ сійӧ нетшыштас ассьыс кисӧ да пышъяс.
Кинаныс ӧвтчыштӧм да мырдӧн нюмъялыштӧм бӧрын пара мӧдӧдчис набережнӧй кузя да саяліс пельӧс сайӧ.
Палатаын ставныс лӧня разӧдчисны асланыс местаясӧ.
— А Гвоздичлӧн делӧясыс абу ёна ошйысянаӧсь, — чӧвтіс майор и, коридорысь Клавдия Михайловналысь кокшысӧ кылӧм бӧрын, дрӧгнитіс да друг бергӧдчис ӧшиньлань.
Мӧд лунджынъяс Алексей чувствуйтіс асьсӧ тревожнӧя.
Рытнас сійӧ весиг эз ветлӧдлы, водіс ставсьыс медводз, но сы бӧрын, кыдзи унмовсис палата, ещӧ дыр на нервнӧя дзуртісны сы койкалӧн пружинаясыс.
Мӧд лун асывнас ӧдзӧс порог вомӧн на вуджысь сестралысь сійӧ юаліс, эз-ӧ вайны сы ним вылӧ письмӧ.
Письмӧ эз вӧв.
Сійӧ жугыля мыссис, жугыля сёйис.
Но мукӧд лунсяяс дорысь сійӧ ветлӧдліс унджык, да, тӧрытъя слабостьысь асьсӧ наказывайтігмоз, тӧрытъя выполниттӧм норма пыддиыс вӧчис дас вит рейс унджык.
Тайӧ виччысьтӧм достижениеыс заставитіс сійӧс вунӧдны став тревогаяссӧ.
Сійӧ докажитіс, мый кӧстыльясӧн вермӧ ветлӧдлыны свободнӧ, лишнӧй ёна мудзтӧг.
Ӧд коридорлысь ветымын метрсӧ кӧ помножитны нелямын вит вылӧ, рейс лыдыс серти, то артмӧ вӧлі кык сюрс кыксё ветымын метр либӧ кык да ӧти нёльӧд юкӧн километр.
Та мында, примернӧ, вӧлі офицерскӧй столовӧйсянь аэродромӧдз.
Сійӧ думнас артыштіс тайӧ памятнӧй туйсӧ, коді вӧлі мунӧ сиктса киссьӧм вичко пӧлӧн, тыртӧм сьӧд ӧшинь розьяснас туй вылӧ шога видзӧдысь сотӧм школалӧн кирпичнӧй куб пӧлӧн, вӧртор ныр, кӧні коз пу лысъясӧн вевттьысьӧмӧн дзебсясисны бензовозъяс, команднӧй пунктлӧн землянкаяс пӧлӧн, пӧвйысь вӧчӧм ичӧтик будка пӧлӧн, кӧні картаяс да схемаяс вылын священнодействуйтіс Метеорологическӧй сержант.
Абу этша, ей-богу, абу этша!
Мересьев решитіс лунся уроксӧ содтыны нелямын квайт рейсӧдз, асылын кызь куим да рытын кызь куим, а аски свежӧй вынӧн видлыны ветлӧдлыны кӧстыльястӧг.
Тайӧ пыр жӧ сійӧс ылӧдіс гажтӧм мӧвпъясысь, кыпӧдіс сылысь духсӧ, настроитіс делӧвӧй лад вылӧ.
Рытнас сійӧ босьтчис аслас путешествиеӧ сэтшӧм кыпыда, мый пӧшти эз казявлы, кыдзи вуджис комын рейс сайӧ.
Буретш тайӧ минутаас и сувтӧдіс сійӧс вешалкадорса гардеробщица, коді явитчис письмӧӧн.
Алексей босьтіс ичӧтик конвертсӧ, кодӧс вӧлі адресуйтӧма «<rus>старший</rus> лейтенант Мересьевлы личнӧ аслас киясӧ».
«Личнӧ аслас киясӧ» кывъяссӧ вӧлі улісяньыс визьнитӧма, да Алексейлы тайӧ эз во сьӧлӧм вылас.
Письмӧ вылас, обращение вевдорас, сідзжӧ сулаліс, бара жӧ улісяньыс визьнитӧмӧн: «Сӧмын адресатлы».
Ӧшинь вылӧ лэдзчысьӧмӧн Алексей восьтіс конвертсӧ, да кымын водзӧ лыддис тайӧ кузь посланиесӧ, кодӧс Гвоздев гижӧма войнас вокзалын, сымын гажтӧмджык и гажтӧмджык лолі сылӧн чужӧмыс.
Гвоздев гижис, мый Анюта окажитчис буретш сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн сійӧс найӧ чайтісны, мый сыысь мичаджыкыс, вермас лоны, Москваас абу, мый сійӧ встретитіс сійӧс, Гвоздевӧс, кыдзи роднӧйӧс, да ещӧ на ёнджыка сылы кажитчис.
«...Но сійӧ, мый йылысь ми тэкӧд тӧлкуйтім, буретш сідзи и лои.
Сійӧ шань.
Сійӧ весиг меным нинӧм эз шу да весиг видсӧ эз петкӧдлы.
Ставыс бурногӧн.
Но ӧд ме абу синтӧм, аддза, повзьӧдлӧ сійӧс менам проклятӧй рожаӧй.
Ставыс быттьӧкӧ нинӧм, а друг видзӧдла — казяла: видзӧдӧ ме вылӧ, не то сылы яндзим, не то страшнӧ, не то жалитӧ менӧ ли, мый ли...
Вайӧдіс менӧ ас ордас, университетас.
Бурджык эськӧ вӧлі меным сэтчӧ не мунны.
Кытшалісны менӧ студенткаяс, видзӧдӧны...
Тэ гӧгӧрвоан, найӧ, вӧлӧмкӧ, миянӧс ставнымӧс тӧдӧны, Анюта налы ми йылысь ставсӧ висьтавлӧма...
И аддза, сійӧ на вылӧ видзӧдӧ кыдзкӧ мыжапырысь, извинитӧй пӧ, мый татшӧм страшилищеӧс вайӧді.
А главнӧйыс, Алёша, сійӧ та йылысь вид эз петкӧдлы, ухаживайтӧ ме бӧрся, мелі да пыр висьталӧ и висьталӧ, быттьӧкӧ полӧ сёрнитны дугдӧмсьыс.
Сэсся мунім сы ордӧ.
Олӧ сійӧ ӧтнас, батьмамыс эвакуацияынӧсь, семьяыс, тыдалӧ, бур.
Кутіс гӧститӧдны чайӧн, а ачыс пыр видзӧдӧ чайник вылын тыдалысь менам чужӧм вылӧ да пыр ышловзьывлӧ.
Ӧти кывйӧн кӧ шуны, чувствуйта: ог вермы, чӧрту!
Ме сылы веськыда и шуи: мися, сідзтӧ и сідз.
«Аддза, менам внешностьӧй тіянлы абу сьӧлӧмсьыныд.
Мый нӧ, и бур, гӧгӧрвоа и ог ӧбижайтчы».
Сійӧ кутіс бӧрдны, а ме шуа: «Эн бӧрдӧй, ті мича, бур ныв, ті любӧйлы сьӧлӧм вылас воанныд, мыйла ассьыныд олӧм торкны».
Сэсся ме сылы шуи: «Ӧні ті менӧ аддзылінныд, кутшӧм ме эм красавец, да мӧвпыштӧй бурджыка, а ме частьӧ муна, адрес ыста.
Думнытӧ кӧ он вежӧй, гижӧй».
И шуи сылы: «Энӧ неволитӧй асьнытӧ, вӧлі ме — и ме абу:война».
Сійӧ, дерт: «Ог, ог, мый ті», — бӧрдӧ.
Тайӧ кадас объявитісны кутшӧмкӧ дурацкӧй воздушнӧй тревога, сійӧ петіс, а ме шум улас уйкниті и — веськыда офицерскӧй полкӧ.
Пырмунігмоз получиті направление.
Ставыс бур, литер зептын, муна.
Сӧмын, Алёша, ещӧ ёнджыка на ме сыӧ влюбитчи да кыдз сытӧг кута овнысӧ водзӧ — ог тӧд».
Лыддис Алексей другыслысь письмӧсӧ, да сылы кажитчис, мый сійӧ видзӧдліс аслас будущӧйӧ.
Буретш тадзикӧн, тыдалӧ, лоӧ и сыкӧд.
Оля сійӧс оз йӧткышт, оз бергӧдчы мӧдарӧ, оз, сійӧ буретш тадзи жӧ великодушнӧя думыштас асьсӧ сетны жертваӧ, кутас синва пырыс серавны, меліасьны ас пытшкӧссьыс неприязньсӧ пӧдтігмоз.
— Оз, оз, оз ков!
Оз ков! — кывмӧн шуис Алексей.
Сійӧ ӧдйӧ дзурликтіс палатаӧдз, пуксис пызан сайӧ да ӧти здукӧн гижис Олялы письмӧ, дженьыдӧс, косіник-делӧвӧйӧс.
Сійӧ эз решитчы гижны правдасӧ — мыйла,
мамыс висьӧ, сулалӧ-ӧ сылысь сьӧлӧмсӧ гудыртны ещӧ ӧти шоглунӧн.
Олялы сійӧ гижис, мый уна думайтіс налӧн отношениеяс йылысь, мый, тӧдӧмысь, виччысьнысӧ сылы сьӧкыд.
Дыр-ӧ на ещӧ кыссяс войнаыс?
А вояс кольӧны, томлун пыр мунӧ.
Война жӧ — сэтшӧмтор, мый виччысьӧмъяс вермасны лоны весьшӧрӧ.
А друг да виасны Алексейӧс, да Оля кольӧ дӧваӧн, коді эз на вӧв весиг гӧтырӧн, либӧ сыысь на омӧльджык: сійӧс искалечитасны да нывлы ковмас петны верӧссайӧ инвалид сайӧ.
Мыйла?
Медым сійӧ оз вошты томлунсӧ да регыдджык сійӧс вунӧдас.
Сійӧ вермас Алексейлы не ӧтвечайтны, Алексей оз ӧбидитчы.
Сійӧ гӧгӧрвоӧ сійӧс, кӧть тайӧ и вывті сьӧкыд.
Тадз лоӧ бурджык.
Письмӧыс сотіс кияссӧ.
Лыддьытӧг сійӧ печатайтіс конвертсӧ, тэрыба дзурликтіс лӧз почтовӧй ящик дорӧдз, коді ӧшаліс пузьӧдӧм ва тыра дзирдалысь «титан» сайын.
Палатаӧ бӧр локтӧм бӧрын сійӧ бара пуксис пызан сайӧ.
Кодлы висьтавны аслас шоглун йылысь?
Мамыслы оз позь.
Гвоздевлы?
Сійӧ, дерт, эськӧ гӧгӧрвоис, да кӧні сійӧ, корсь сійӧс ӧні помтӧм дзуг уна лыда фронтӧвӧй туйяс вылысь.
Полкӧ?
Но сыӧдз-ӧ сэні шуда йӧзлы, кодъяс занятӧсь обычнӧй боевӧй делӧясӧн!
Метеорологическӧй сержантлы!
Со кодлы.
И сійӧ заводитіс гижны, и гижсис кокньыда, сідз жӧ, кыдз кокньыда бӧрдсьӧ другыд пельпом вылын.
Но друг кывджын вылас дугдіс, думыштчис, скӧрысь чукраліс да косявліс ассьыс гижӧдсӧ.
— «Кывйӧн мучитӧм дорысь ыджыдджык мучитчӧм абу...» — сералӧмпырысь цитируйтіс Стручков.
Сійӧ пукаліс койка вылас, киас кутіс Гвоздевсянь воӧм письмӧ; письмӧсӧ сійӧ, тыдалӧ, аслас церемонитчытӧмлунӧн босьтӧма Алексей тумбочка вылысь да лыддьӧма.
— Мый тіян вылӧ став выланыд талун усьӧма?..
Гвоздев сідзжӧ, ой, дуралей!
Нывка кӧрлӧдлыштӧма чужӧмсӧ, кутшӧм шоглун!..
Панӧма психология, тожӧ меным Карамазов вок...
Он скӧрмы, мый лыдди?
Кутшӧм миян, фронтовикъяслӧн, вермасны лоны секретъяс?
Алексей эз скӧрмы.
Сійӧ думайтіс.
А, гашкӧ, аски кыйӧдны почтальонсӧ да сы ордысь бӧр босьтны письмӧсӧ?
Тайӧ войсӧ Алексей узис тревожнӧя да вӧтнас аддзыліс то пургаӧн тыртӧм аэродром да тӧдтӧм конструкцияа, кокъяс пыддиыс лэбач лапаяса «Ла‒5» самолёт; быттьӧкӧ кабинаас пырис технарь Юра, пырис да шуӧ, мый Алексей «ассьыс пайсӧ лэбаліс», ӧні лэбавнысӧ ӧчередьыс сылӧн; то еджыд дӧрӧма да кӧтасьӧм улыс гача Микайлӧ дед быттьӧ корӧсьӧн пывсьӧдіс Алексейӧс идзас вылын да пыр сераліс: свадьба водзад пӧ и пывсьыштны абу грек.
А сэсся, дзик нин асъядорыс, вӧталіс Оляӧс.
Ассьыс гожъялӧм да зумыд кокъяссӧ ваӧ лэдзӧмӧн пукаліс сійӧ путкыльтӧм пыж вылын, кокньыд, вӧсньыдик, кутшӧмкӧ ставнас югъялысь.
Быттьӧкӧ сійӧ кипыдӧснас шондісьыс сайӧдчӧмӧн, сералігтыр корис сійӧс ас дінас, а Алексей быттьӧ вартчис сы дінӧ, но ыджыд, ён визулыс кыскис сійӧс берег дорсьыс, ныв дінсьыс бӧрӧ.
Сійӧ век ёнджыка уджаліс кияснас, кокъяснас, став мускулъяснас да пыр матӧджык, матӧджык матысмис сылань, аддзис нин, кыдзи тӧлыс песіс сылысь юрси пратьяссӧ, кыдзи дзирдалӧны сы кокъяслӧн гожъялӧм кучик вылас ва войтъясыс...
Та вылын сійӧ садьмис, нимкодясьысь, гажа чужӧма.
Садьмис да дыр куйліс куньса синъясӧн, зілис выльысь унмовсьны да бара аддзывны долыд вӧтсӧ.
Но тайӧ удайтчывлӧ сӧмын челядь дырйи.
Вӧтӧн аддзылӧм, гожъялӧм, вӧсньыдик нывлӧн образыс кыдзкӧ пыр жӧ югдӧдіс ставсӧ.
Не думайтны, не шогсьыны, не панны, кыдзи шуліс майор, психология, а вартчыны Олялы воча, вартчыны визулыслы паныд, вартчыны водзӧ, кӧть мыйӧ тайӧ эз сувт, пуктыны став вын — и воӧдчыны.
А письмӧыс?
Сійӧ кӧсйыліс мунны ящик дорӧ да кыйӧдны почтальонӧс, но ӧвтыштіс кинас: медым мунас аслас туйӧд.
Настоящӧй любовтӧ татшӧм письмӧ оз повзьӧд.
Ӧні, веритӧм мысти, мый любовыс настоящӧй, мый сійӧс виччысьӧны гажаӧн и шогсянаӧн, дзоньвидзаӧн и висьысьӧн — быдкодьнас, сійӧ ас пытшкӧссьыс кыліс вынлысь ыджыд содӧм.
Асывнас сійӧ видліс ветлӧдлыны кӧстыльястӧг.
Осторожнӧя лэччис крӧвать вывсьыс.
Сувтіс.
Кокъяссӧ паськӧдыштӧмӧн сулалыштіс да балансируйтӧм могысь ӧвтыштіс кияснас.
Сэсся кияснас стен бердӧ кутчысьӧмӧн вӧчис воськов.
Дзуртыштіс протезыслӧн кучикыс.
Тушаыс довкнитчис боквыв, но сійӧ балансируйтіс кинас.
Вӧчис мӧд воськов век на стен дінысь торйӧдчытӧг.
Сійӧ некор эз думайтлыв, мый сэтшӧм сьӧкыд ветлӧдлыны.
Челядь дырйиыс, ичӧтӧн на, сійӧ велӧдчис ветлыны пу кокӧн.
Сувтас колодкаяс вылас, мышнас йӧткыштчас стен дорысь — воськов, мӧд, коймӧд, кутчысьны позьтӧма кыскӧ боквыв, и сійӧ чеччыштӧ, а пу кокъяс пӧрӧны бусӧсь турун вылӧ, кодӧн тырӧма карлӧн окраинаса улица.
Но пу кокъяс вылын кокньыдджык, на вылысь позьӧ чеччыштны.
Протезъяс вылысь он чеччышт.
И кор сійӧс коймӧд воськов вӧчигӧн довкнитіс боквыв да лигышмуні кокыс, сійӧ кымыньӧн сьӧкыда крапкысис джоджӧ.
Велӧдчӧм вылӧ сійӧ бӧрйис процедурнӧй час, кор палатаса олысьясӧс нулісны лечебнӧй кабинетъясӧ.
Сійӧ некодӧс эз кор отсӧг вылӧ, кыссис стен дорӧ, сэтчӧ кутчысьӧмӧн, ньӧжйӧникӧн сувтіс кок йылас, кинас видлалыштіс доймӧм боксӧ, видзӧдліс гырддзаса синяк вылӧ, коді заводитӧ нин вӧлі гӧрдӧдыштны да, пиньяссӧ мурч курччӧмӧн, стен бердысь торйӧдчӧм мысти бара вӧчис ӧти воськов водзӧ.
Ӧні сійӧ, кажитчӧ, тӧдмаліс секретсӧ.
Сылӧн составнӧй кокъясыс обычнӧйясысь торъялісны сійӧн, мый эз вӧв наын эластичностьыс.
Сійӧ эз тӧд налысь свойствояссӧ да эз выработайт аслыс привычка, аслыссяма рефлекс, медым ветлӧдлігас кокъясыслысь вежлавны положениесӧ, воськовтігас коклябӧр вывсьыс тушаыслысь сьӧктасӧ вуджӧдны кок лапа вылас да корпусыслысь сьӧктасӧ бара вуджӧдны мӧд коклябӧр вылас.
И, ещӧ, кок лапаяссӧ пуктыны не орччӧн, а пельӧсӧн, кокныръяссӧ паськӧдыштӧмӧн, — мунігӧн тайӧ сетӧ ыджыдджык устойчивость.
Ставыс тайӧ мортлы шедӧ ёна ичӧт дырйи, кор сійӧ мамыс син улын вӧчӧ дженьыдіник небыд кокъяс вылас медводдза ичӧтик воськовъяс.
Тайӧ навыкъясыс кольӧны нэм кежлӧ, лоӧны естественнӧй импульсӧн.
А кор жӧ морт кӧмаліс протезъяс да сы организмлӧн естественнӧй соотношениеясыс вежсисны, тайӧ, челядь дырйи босьтӧм импульсыс, оз отсав, а, мӧдарӧ, сьӧктӧдӧ ветлӧдлӧмсӧ.
Выль навыкъяс выработайтігӧн век лоӧ сійӧс преодолевайтны.
Унаӧн, кодъяс воштісны кокнысӧ, волялӧн вын абутӧмла, нэм чӧжныс оз вермыны велавны челядь дырйи сэтшӧм кокниа шедысь ветлӧдлан искусствоӧ.
Мересьевӧс вӧлі пӧжалӧма бур тестаысь.
Сійӧ кужис добивайтчыны ассьыс.
Ӧшибкаяс артыштӧмӧн сійӧ выльысь йӧткыштчис стен бердысь да, искусственнӧй кокыслысь ныръяссӧ боклань бергӧдыштӧмӧн, сувтіс коклябӧр вылас, сэсся тушаыслысь сьӧктасӧ вуджӧдіс искусственнӧй кокныр вылас.
Протезыс скӧра дзуртыштіс.
Сійӧ здукӧ, кор сьӧктаыс вуджис кокныр вылас, Алексей резкӧя нетшыштіс джодж бердсьыс мӧд коксӧ да шыбитіс сійӧс водзӧ.
Коклябӧрыс гораа зымкнитіс джоджас.
Ӧні, кияснас балансируйтігтыр, сійӧ сулаліс комната шӧрын да поліс вӧчны мӧд воськов.
Сулаліс, шатлаліс, пыр ӧтарӧ вошталіс равновесиесӧ да кыліс, кыдзи плеш вылас, кык син костас, петіс кӧдзыд пӧсь.
Тадзи сулалігӧн и суис сійӧс Василий Васильевич.
Сійӧ неуна сулалыштіс ӧдзӧс дорын, видзӧдіс Мересьев вылӧ, мый сійӧ вӧчӧ, сэсся матыстчис да босьтіс сійӧс киняулӧдыс:
— Браво, ползун!
А мыйла ӧтнад, сестратӧг, санитартӧг?
Морт рӧдлӧн гордыня...
Но, нинӧм, быд делӧын медся важнӧйыс первой воськов, ӧні медся сьӧкыдторсӧ тэнад вӧчӧма.
Бӧръя кадас Василий Васильевичӧс пуктісны зэв ыджыд медицинскӧй учреждениеса начальникӧ.
Удж вӧлі ыджыд, босьтіс вывті уна кад.
Госпиталькӧд лои прӧститчыны.
Но важмозыс на старик лыддьыссис сылӧн шефӧн да, кӧть сэні и кӧзяйничайтісны мукӧдъяс нин, быд лун волывліс палатаясӧ, кор сюрліс кад, вӧчліс обход, консультируйтлывліс.
Сӧмын пиыс усьӧм бӧрын век кежлӧ сылӧн быри воддза кадся гажа броткӧмыс, некод вылӧ нин сэсся эз горзыв, эз видчыв, да найӧ, кодъяс сійӧс тӧдлісны бура, аддзисны таын пӧрысьлуныслысь ӧдйӧ локтӧмсӧ.
— Но, Мересьев, вай ӧтвылысь велӧдчыны.
А ті мунӧй, мунӧй, тані абу цирк, нинӧм видзӧдны...
Но, обходсӧ помаланныд метӧг, — горӧдіс сійӧ колльӧдысьясыс вылӧ. — А но, голубчик, заводитлам, раз...
Да кутчысьӧй, кутчысьӧй меӧ, мый сэн яндысьнысӧ!
Кутчысьӧй, ме генерал, менсьым кывзыны колӧ.
Но, два, сідз.
Ӧні веськыд кок вылад.
Бур.
Шуйганад.
Вывті бур.
Знаменитӧй медик нимкодя ниртіс кияссӧ, быттьӧкӧ мортӧс ветлыны велӧдӧмнас вӧчис код тӧдас кутшӧм важнӧй медицинскӧй эксперимент.
Но сэтшӧм нин вӧлі сы характерлӧн свойствоыс — быдторйӧн увлекайтчыны, кӧть мыйӧ сійӧ эз босьтчыв, да пуктыны сэтчӧ ассьыс ставнас ыджыд, энергичнӧй душасӧ.
Сійӧ заставитіс Мересьевӧс мунны палата пӧлӧн, да кор сійӧ, дзикӧдз нин вынсьыс петӧм, шыбитчис стул вылӧ, Василий Васильевич сувтӧдіс ассьыс стулсӧ Алексей стулкӧд орччӧн:
— Но, а лэбавны — кыдз, кутам?
То-то жӧ.
Ӧні, батенька, войнаыс сэтшӧм, орӧдӧм киа йӧз нуӧдӧны атакаӧ рота, смертельнӧя ранитчӧмаяс сяркӧдӧны пулемётысь, морӧснаныс со дотъяс тупкалӧны...
Сӧмын вот кулӧмаяс оз воюйтны, — стариклӧн вежсис чужӧмыс, ышловзис. — Да и найӧ воюйтӧны, асланыс славанас.
Да...
Но-с, заводитам, том морт.
Кор Мересьев шойччис палата кузя мӧд рейс вӧчӧм бӧрын, профессор друг индіс Гвоздев койка вылӧ:
— А тайӧ кыдзи, танкистыс?
Бурдіс, выпишитчис?
Мересьев висьталіс, мый бурдіс, муніс воюйтны, сӧмын ӧти беда — сылӧн чужӧмыс, торйӧн нин улыс черлыыс, изуродуйтчӧма нэм кежлас.
— Гижліс нин?
Разочаруйтчӧма нин, нывъяс оз любитны?
Сідзкӧ сӧветуйтӧй сылы ус да тош быдтыны.
Збыль.
Ещӧ кывсяс на оригиналӧн, нывъяслы тайӧ зэв ёна кажитчыны кутас.
Ӧдзӧсӧд юрсӧ мыччис кашкысь сестра да юӧртіс, мый звӧнитӧны Совнаркомсянь.
Василий Васильевич сьӧкыда чеччис стул вывсьыс, да сы серти, кыдзи сійӧ аслас кульсян кучика, яя лӧзов кияснас пыксьыштліс пидзӧсъяс вылас, кыдзи сьӧкыда веськӧдіс коссӧ, торъя нин вӧлі тыдалӧ, кутшӧм ёна сійӧ пӧрысьмӧма бӧръя вежонъяснас.
Ӧдзӧсын нин сійӧ бергӧдчыліс да гажаа горӧдіс:
— Ті обязательнӧ гижӧй сылы... кыдз нин сійӧс... асланыд другыдлы, мый ме сылы тош пропишиті.
Испытаннӧй средство!
Дамаяс пӧвстын шума успех!
А рытнас клиникаса пӧрысь служитель вайис Мересьевлы сьӧд пуысь вӧчӧм, слӧн лы воропа да кутшӧмкӧ накладнӧй монограммаяса стариннӧй бедь.
— Профессорсянь, Василий Васильевичсянь: ассьыс собственнӧйӧс ыстіс пӧдарок пыдди.
Тіянлы тшӧктіс ветлӧдлыны беддьӧн.
Гажтӧм вӧлі тайӧ гожся рытас госпитальын.
И нелямын кыкӧдӧ кыссисны экскурсияяс.
Соседъясыс веськыдвылысь, шуйгавылысь, весиг выліысь воавлісны видзӧдлыны профессорлысь пӧдаркисӧ.
Беддьыс збыльысь вӧлі зэв мича.
15
Фронт вылын гымводзвывса чӧвлун кутіс нюжавны.
Сводкаясын отмечайтісны местнӧй значениеа бойяс, разведчикъяслысь корсьысьӧмъяс.
Раненӧйяс вӧліны этша, нелямын кыкӧд палатаӧс начальство разгрузитіс, сэтчӧ коли сӧмын кык койка — веськыдвылас Мересьевлӧн да шуйгавылас, набережнӧй вылӧ видзӧдысь ӧшинь дорас, майор Стручковлӧн.
Разведчикъяслӧн корсьысьӧмъяс!
Мересьев да Стручков вӧліны опытнӧй воинъясӧн, да найӧ тӧдісны: кымын кузьджык тайӧ паузаыс, кымын кузьджык тайӧ напряжённӧй чӧвлуныс, сымын чорыдджыка да вынаджыка сяркнитас гымыс.
Ӧтчыд сводкаын мелькнитіс юӧртӧм, мый кӧнкӧ фронтлӧн лунвыв участок вылын Сӧветскӧй Союзса Герой снайпер Степан Ивушкин виис кызь вит немецӧс да бырӧдӧм врагъяслысь общӧй лыдсӧ тайӧн вайӧдіс кыксёӧдз.
Воис письмӧ Гвоздевсянь.
Сійӧ эз гиж, дерт, ни кӧні сійӧ, ни мый сыкӧд, но юӧртіс, мый бара веськаліс аслас важ командир Павел Алексеевич Ротмистров овмӧсӧ, мый олӧмнас довольнӧй, гижис, мый сэні зэв уна черешня, мый ставныс найӧ сёйӧны сійӧс мытсавтӧдз, да корис Алексейӧс, воас кӧ сылы тайӧ письмӧыс, гижыштны гоз-мӧд кыв Анюталы.
Кӧть сійӧ ачыс сылы и гижӧ жӧ, да код тӧдас, воӧны-ӧ Анютаӧдз сылӧн письмӧясыс, сы вӧсна мый век маршын да оланіныс век вежласьӧ.
Военнӧй мортлы весиг другъяс йывсьыс тайӧ кык письмӧ сертиыс лои гӧгӧрвоана, мый гымыс гымыштас кӧнкӧ лунвылын.
Дерт, Алексей и Анюталы гижис и Гвоздевлы ыстіс тош йылысь профессорлысь сӧветсӧ, сӧмын сійӧ тӧдіс, мый Гвоздев ӧні бойводзвывса сійӧ военнӧй лихорадкаас, коді сэтшӧм сьӧкыд да сэк жӧ сэтшӧм дона быд воинлы, и ӧні сылы абу тошкӧдз, а гашкӧ, и абу Анютаӧдз.
Нелямын кыкӧдын лои и ещӧ ӧти радостнӧй происшествие.
Вӧлі публикуйтӧма указ, — майор Стручков Павел Ивановичлы Сӧветскӧй Союзса Геройлысь звание присвоитӧм йылысь.
Но и тайӧ ыджыд радлуныс майорӧс эз дыр кежлӧ бодрит.
Сійӧ пыр вӧлі букыша.
Сійӧс мучитіс, мый тайӧ «чӧртовскӧй чӧланъясыс» вӧсна сылы лоӧ куйлыны татшӧм пӧсь кадӧ.
Хандраыслы вӧлі и мӧд помка, кодӧс сійӧ ёна дзебліс да код йылысь Алексей тӧдмаліс дзик виччысьтӧг.
Ӧні, кор Мересьев аслас волялӧн став выннас зілис ӧти цельӧ — велӧдчыны ветлӧдлыны, — сійӧ омӧля казяліс, мый вӧчсьӧ сы гӧгӧрын.
Ассьыс лунсӧ сійӧ юкліс строгӧй график серти.
Лунын куим час — ӧти часӧн асылын, луншӧрын да рытын — сійӧ колльӧдліс протезъяс вылын, ветлӧдліс коридорӧд.
Первойсӧ висьысьясӧс дӧзмӧдліс лӧз халата сылӧн фигураыс, коді маятник моз методичнӧя помтӧг мелькайтліс палата ӧдзӧсъясын, да протезъяслӧн век ӧтног, кузя дзуртӧмыс, коді кывліс коридорын.
Сэсся сы дінӧ сэтшӧма велалісны, мый суткилӧн индӧм тайӧ часъясыс кыдзкӧ эз и гӧгӧрвосьывны маячитысь тайӧ фигуратӧгыс, и кор Мересьев кыдзкӧ ӧтчыд висьмис гриппӧн, орчча палатаясысь нелямын кыкӧдӧ локтісны ыстӧм йӧз тӧдмавны, мый лои коктӧм лейтенанткӧд.
Асывъясын Алексей вӧчліс зарядка, а сэсся стул вылын пукалігӧн тренируйтліс кокъяссӧ, медым вермис управляйтны самолётӧн.
Мукӧд дырйи сійӧ упражняйтчывліс кольмытӧдзыс, сэтчӧдз, мый заводитліс тиньгыны пельясас, син водзас бергавлісны дзирдалысь веж кытшъяс да кок улас заводитліс катласьны джоджыс.
Сэки сійӧ мунліс мыссяндоз дорӧ, кӧтӧдліс юрсӧ, сэсся водлывліс да шойччывліс, медым регыдджык прӧйдитіс мудзыс да мед эськӧ эз пропустит ветлӧдлан да гимнастика чассӧ.
Тайӧ разын, юр бергӧдчытӧдз ветлӧдлӧм бӧрын, сійӧ, ас водзсьыс нинӧм аддзытӧг, кималаснас корсис ӧдзӧссӧ да ньӧжйӧникӧн нёровтчис аслас койка вылӧ.
Сӧмын сэки сы вежӧрӧдз воисны гӧлӧсъяс — рӧвнӧй, неуна насмешливӧй — Клавдия Михайловналӧн да бурнӧй, обиженнӧй — майор Стручковлӧн.
Кыкнанныс найӧ сэтшӧма ылалӧмаӧсь сёрнинаныс, мый эз и казявлыны, кыдзи пырис Мересьев.
— Да гӧгӧрвоӧй жӧ менӧ, ме серьёзнӧ шуа.
Гӧгӧрвоанныд ті тайӧс?
Нывбаба ті али абу?
— Нывбаба, дерт, сӧмын нинӧм ме тіянлысь ог гӧгӧрво, и тайӧ тема вылӧ ті серьёзнӧ сёрнитны онӧ вермӧй.
Да оз ков меным сійӧ, тіян серьёзностьныд.
Стручков дзикӧдз пузис.
Чорыда, быттьӧ видчис, сійӧ мӧдіс горзыны став палататырнас:
— Да любита жӧ ме тіянӧс, чорт возьми!
Колӧ жӧ не нывбабаӧн, а пипу пес чуркаӧн лоны, медым тайӧс не аддзыны!
Но, гӧгӧрвоинныд? — сійӧ бергӧдчис мӧдарӧ, кутіс чуньяснас барабанитны ӧшиньӧ.
Клавдия Михайловна, опытнӧй медицинскӧй сестралӧн осторожнӧй походкаӧн, кыв шутӧг муніс ӧдзӧслань.
— Сулавлӧй, кытчӧ ті?
Но, мый ті меным ӧтветитанныд?
— Тані сёрнитны та йылысь абу кад ни абу места.
Ме удж вылын.
— Мый ті ылӧдчанныд,
мый ті мучитанныд менӧ?
Вочавидзӧй, —
майор гӧлӧсын кыліс гажтӧмчӧм.
Клавдия Михайловна сувтіс ӧдзӧс дорӧ.
Сылӧн стройнӧй фигураыс мичаа тыдаліс пемыд коридор фон вылас.
Мересьев эз и кужлы думыштлыны, мый тайӧ лӧнь да олӧмакодь нин сестраыс вермӧ лоны татшӧм женственнӧйӧн да привлекательнӧйӧн.
Клавдия Михайловна сулаліс юрсӧ чатӧртыштӧмӧн да быттьӧкӧ пьедестал вывсянь видзӧдіс майор вылӧ.
— Ладнӧ, ме тіянлы ӧтветита.
Ме ог любит тіянӧс да, тыдалӧ, некор эськӧ эг вермы любитны.
Сійӧ муніс.
Майор уськӧдчис крӧвать вылас да чужӧмсӧ дзебис пӧдушкаас.
Мересьевлы лоины гӧгӧрвоанаӧсь бӧръя лунъясӧ Стручковлӧн став чудачитӧмъясыс, сылӧн быдторйысь пузьӧмыс, нервозностьыс, кор найӧ комнатаӧ волывліс сестра, гажа настроениеысь ёна скӧрлунӧ крута вуджӧмыс.
Сійӧ, колӧ чайтны, страдайтіс збыльысь.
Алексейлы сійӧ вӧлі жаль, но сэк жӧ сійӧ вӧлі доволен.
Кор майор чеччис койка вывсьыс, Алексей эз вермы кутчысьны удовольствие вӧснаыс шутитыштны:
— Мый нӧ, разрешитанныд сьӧлыштны, майор ёрт?
Сійӧ кӧ эськӧ тӧдіс, мый артмас, сійӧ эськӧ некор, весиг шуткаӧн, эз шу тайӧ кывъяссӧ.
Майор котӧрӧн локтіс сы койка дорӧ да кутшӧмкӧ отчаяннӧй гӧлӧсӧн горӧдіс:
— Сьӧлав!
Но, сьӧлав, и лоан прав.
Эм мыйысь.
Он кӧсйы?..
Мый нӧ ме кута ӧні вӧчны, а?
Но, мый, велӧд, шу — тэ ӧд кывлін...
Сійӧ пуксис койка вылас да, юрас кияснас кутчысьӧмӧн, мӧдіс катласьны:
— Тыдалӧ, думайтан — кокньыдик развлечение...
Кокньыдик!
Ме жӧ серьёзнӧя, ме жӧ сылы, дуралы, предложение вӧчи!
Рытнас Клавдия Михайловна локтіс палатаӧ назначениеясӧн.
Сійӧ, кыдз и век, вӧлі лӧнь, мелі, терпеливӧй.
Кажитчис, ставнас сысянь ӧвтіс лӧньлунӧн.
Майорлы сійӧ сідзжӧ нюмъяліс, но сы вылӧ видзӧдлывліс неуна чуймыштӧмӧн да полыштігтыр.
Стручков пукаліс ӧшинь дорын, скӧрысь йирис гыжъяссӧ.
Кор Клавдия Михайловналӧн кокшыясыс ылыстчисны коридорын, сійӧ колльӧдіс сійӧс скӧр да шензяна видзӧдласӧн:
— «Сӧветскӧй ангел»...
Да кутшӧм дурак сылы сетӧма татшӧм нимсӧ,
тайӧ жӧ халата чӧрт!..
Пырис канцелярияса сестра, косіник, олӧма нывбаба.
— Мересьев Алексей ветлӧдлӧ? — юаліс сійӧ.
— Котралӧ, — буркнитіс Стручков.
— Ме татчӧ локті эг шмонитны, — стрӧга шуис сестра. — Мересьев Алексейӧс, <rus>старший</rus> лейтенантӧс, корӧны телефон дорӧ.
— Барышня? — скӧр сестралы мигнитігмоз гажмыштіс майор.
— Ме сылысь паспортсӧ эг видлав, — пинь пырыс шуис сестра, палатаысь величественнӧя петігӧн.
Мересьев чеччыштіс койка вывсьыс.
Бедьнас бодрӧя тотшйӧдлігтыр сійӧ пановтіс сестраӧс да коридорӧдыс збыльысь котӧртіс.
Тӧлысь гӧгӧр нин сійӧ виччысис Олясянь ӧтвет, да сылӧн юрас визьнитіс тешкодь мӧвп: а мый, тайӧ кӧ сійӧ?
Тайӧ жӧ лоны эз вермы: Сталинград дорысь локны Москваӧ татшӧм кадӧ!
Да и кыдзи сійӧ вермис аддзыны сійӧс татысь, госпитальысь, кор Алексей сылы гижліс, мый уджалӧ тылӧвӧй организацияын, да оз Москваын, а пригородын.
Но тайӧ минутаас Мересьев веритіс чудоӧ да весиг ачыс эз казяв сійӧ, мый котӧртіс, медводдзаысь настоящӧя котӧртіс протезъяс вылын, шочиника бедь вылас мыджсьывлӧмӧн, ӧтарӧ-мӧдарӧ шатлалігтыр, и протезъясыс дзуртісны: дзурк, дзурк, дзурк...
Телефон трубкаын кыліс кызкодь, лӧсьыд, но дзик тӧдтӧм гӧлӧс.
Сылысь юалісны, сійӧ-ӧ нелямын кыкӧд палатаысь <rus>старший</rus> лейтенант Алексей Петрович Мересьев.
Скӧрысь да чорыда, быттьӧкӧ тайӧ юалӧмыс сылы вӧлі кутшӧмкӧ ӧбидаӧн, сійӧ горӧдіс трубкаас:
— Да!
Трубкаса гӧлӧсыс здук кежлӧ орліс.
Сэсся беспокоитӧмсьыс тӧдчана напряжениеӧн кӧдзыдакодь извинитчисны.
— Сёрнитӧ Анна Грибова.
Ме тіян друг лейтенант Гвоздевлӧн тӧдса, ті менӧ он тӧдӧй, — мырдӧнмоз шуис ныв, коді тӧдчымӧн ӧбидитчӧма Мересьевлӧн скӧр ӧтветысь.
Но Мересьев, кыкнан кинас трубкаас кутчысьӧмӧн, горзіс нин сэтчӧ став вынсьыс:
— Ті Анюта?
Буретш сійӧ?
Оз вермы лоны, ме тіянӧс тӧда зэв бура, вывті бура!
Меным Гриша...
— Кӧні сійӧ, мый сыкӧд?
Сійӧ муніс сэтшӧм виччысьтӧг.
Комнатаысь ме петі воздушнӧй тревога кузя.
Ме санпост.
Локті бӧр — некод абу, ни записка, ни адрес.
Ме нинӧм ог гӧгӧрво, кӧні сійӧ, кытчӧ вошис, мый сыкӧд...
Алёша, донаӧй, ті менӧ извинитӧй, мый ме тіянӧс тадз шуа, ме тіянӧс сідзжӧ тӧда и зэв ёна волнуйтча, кӧні сійӧ, мыйла сэтшӧм виччысьтӧг...
Сьӧлӧм вылас Алексейлы лои шоныд.
Сійӧ вӧлі рад друг вӧснаыс.
Сідзкӧ, эсійӧ чудакыс ӧшибитчис, вывтіджык осторожничайтіс.
Вот збыльысь Карамазов вок.
Сідзкӧ, настоящӧй нывъясӧс воинлӧн увечьеясыс оз повзьӧдны.
Сідзкӧ, и сійӧ, да, сійӧ ачыс, вермас надейтчыны, мый сійӧс тадз жӧ волнуйтчигтыр кутасны корсьны.
Ставыс тайӧ ток ӧдъяӧ визнитіс сы юрын сэк кості, кор сійӧ, тшӧкъялігтыр, горзіс трубкаӧ:
— Анюта!
Ставыс лючки, Анюта!
Ичӧтик недоразумение.
Сійӧ ловъя, дзоньвидза да воюйтӧ.
Но, да.
Полевӧй почтаыслӧн номерыс 42531-В. Тош сійӧ быдтӧ, Анюта, ей-богу, зэв мича тош, кыдзи... кыдзи... кыдзи... партизанлӧн.
Тошкыс сылы зэв ёна мунӧ.
Тошсӧ Анюта эз ошкы.
Сійӧ тайӧс лыддис лишнӧйӧн.
Нӧшта на ёнджыка радлысь Мересьев шуис, мый, сідзкӧ, тошсӧ Гриша пыр жӧ бритас чӧрту, кӧть и быдӧн шуӧны, мый тошкыс сійӧс ёна мичмӧдӧ.
Вообще найӧ трубкаяснысӧ ӧшӧдісны другъясӧн, сёрнитчисны, мый выпишитчӧм водзвылын Мересьев обязательнӧ сылы звӧнитлас.
Палатаӧ бӧр локтігӧн Алексейлы усис тӧдвылас, мый телефонлань сійӧ котӧртіс, видліс котӧртны — да эз артмы.
Джоджӧ протезъяслӧн чорыда инмалӧмысь кутіс висьӧдны сылысь став телӧсӧ.
Но, нинӧм, оз талун — аски, оз аски — аскомысь, а сійӧ котӧртас, чорт возьми!
Ставыс лоӧ бур!
Сійӧ эз сомневайтчы, мый бара кутас и котравны, и лэбавны, и воюйтны, и любитіс зарокъяс да сетіс аслыс зарок — медводдза воздушнӧй бой бӧрын, медводдза немецкӧй самолёт уськӧдӧм бӧрын гижны Олялы ставтор йывсьыс.
Мый лоны, ло.
КОЙМӦД ЧАСТЬ
1
1942 вося гожӧм шӧрын Москваын <ns>Н-скӧй</ns> госпитальлӧн сьӧкыд дубовӧй ӧдзӧсӧд, сьӧд пуысь вӧчӧм ён бедь вылӧ мыджсьӧмӧн петіс паськыд пельпомъяса том морт, военнӧй лётчиклӧн восьса френча, кӧм вылас лэдзӧм форменнӧй брюкиа, гӧлубӧй петлицаяс вылас <rus>старший</rus> лейтенантлӧн куим кубика.
Сійӧс колльӧдіс еджыд халата нывбаба.
Гӧрд креста косынкаыс, кутшӧмӧс новлывлісны воддза мирӧвӧй война дырйи <rus>милосердия сестраяс</rus>, сылӧн бур мелі чужӧмлы сетіс неуна торжественнӧй выражение.
Подъезд площадка вылӧ найӧ сувтісны.
Лётчик пӧрччис чукрасьӧм, гож водзын вушйӧм пилоткасӧ да вомдорас кужтӧг матыстіс сестралысь кисӧ, а сестраыс кияснас кутіс сылысь юрсӧ да окыштіс кымӧссӧ.
Сэсся, кокньыдика катласигтыр, том морт ӧдйӧ лэччис пос тшупӧдъясӧд да, бӧрас видзӧдлывтӧг, набережнӧй асфальт вывті муніс госпитальлӧн кузь здание пӧлӧн.
Лӧз, виж, коричневӧй пижамаа раненӧйяс сылы ӧшиньясӧд ӧвтісны кияснас, бедьяснас, кӧстыльяснас, мыйкӧ горзісны, мыйкӧ сӧветуйтісны, сійӧс колльӧдігмоз.
Сійӧ сідзжӧ ӧвтіс налы кинас, но вӧлі тыдалӧ, мый сійӧ зільӧ кыдз позьӧ ӧдйӧджык мунны тайӧ ыджыд руд здание дінсьыс да ӧшиньяссьыс бергӧдчӧ бокӧ, медым дзебны ассьыс волнуйтчӧмсӧ.
Сійӧ муніс ӧдйӧ, тешкодь, веськыд, чеччышталана походкаӧн, бедь вылас кокньыдика пыксьыштӧмӧн.
Не кӧ эськӧ быд воськов вӧчыштігӧн ньӧжйӧник дзуркнитыштӧмыс, некодлы эськӧ юрас эз и волы, мый тайӧ стройнӧй да крепыда тэчӧм, зумыд да тэрыб мортыслӧн абу некоднан кокыс.
Госпиталь бӧрас ещӧ лечитчыны Алексей Мересьевӧс мӧдӧдісны Военно-воздушнӧй вынъяслӧн санаторийӧ, коді вӧлі Москва дорын матын.
Сэтчӧ жӧ мунӧ вӧлі и майор Стручков.
Санаторийсянь налы ыстісны машина.
Но госпитальса начальствоӧс Мересьев убедитіс, мый Москваын сылӧн родственникъяс, кодъясӧс видлытӧг сійӧ оз вермы мунны.
Вещевӧй мешӧксӧ сійӧ колис Стручковлы да госпитальысь муніс подӧн, кӧсйысис санаторийӧдз локны рытнас электричка вылын.
Москваын сылӧн родственникъяс эз вӧвны.
Но вывті нин окота сылы вӧлі видзӧдлыны столицасӧ, эз терпитсьы видлыны ассьыс вынъяссӧ самостоятельнӧя ветлӧдлӧмын, толкайтчыштны шума йӧз чукӧрын, кодлы сыӧдз некутшӧм мог эз вӧв.
Сійӧ звӧнитліс Анюталы да корис, вермас кӧ сійӧ, встретитчыны сыкӧд час дас кыкын.
Кӧні?
Но, кӧні жӧ?..
Но, Пушкин памятник дорын ли, мый ли...
И вот сійӧ ӧні шонді водзын посньыдик гыясӧн дзирдалысь, величавӧй, гранитӧ дорӧм юлӧн набережнӧй кузя муніс ӧтнас да став морӧстырнас горша ньылаліс шоныд, гожся, мыйӧнкӧ зэв тӧдсаторйӧн, чӧскыдӧн ӧвтысь воздухсӧ.
Кутшӧм жӧ гӧгӧр лӧсьыд!
Став нывбабаясыс сылы кажитчисны мичаӧсь, пуяслӧн вежыс шензьӧдіс яр мичлуннас.
Воздухыс вӧлі сэтшӧм свежӧй, мый сыысь, кыдзи коддзӧмысь, бергӧдчис юр да сэтшӧм сӧдз, мый вошліны перспективаяс да кажитчис: нюжӧд китӧ — и позьӧ инмӧдчыны тайӧ важ, картина вылысь кындзи сыӧн некор на аддзывтӧм зубчатӧй кремлёвскӧй стенаясӧ, Иван Великӧйлӧн куполӧ, сьӧкыд кусыньӧн ва весьтӧ ӧшйӧм послӧн кусыня зэв ыджыд аркаӧ.
Кар весьтӧ ӧшйӧм чӧскыд дукыс казьтіс челядьдырсӧ.
Кытысь сійӧ?
Мыйла сэтшӧм волнуйтчӧмӧн чеччӧ сьӧлӧмыс да тӧдвылас воӧ мамыс, абу ӧнія, омӧльтчӧм старушка, а том, ыджыд тушаа, пушыд юрсиа?
Ӧд найӧ жӧ сыкӧд ньӧтчыд эз вӧвлыны Москваын.
Ӧнӧдз Мересьев тӧдліс столицаӧс журналъясса да газетаясса фотографияяс серти, книгаяс серти, сійӧ йӧзлӧн висьтъяс серти, кодъяс вӧвліны сэні, войшӧрын стариннӧй курантъяслӧн звӧн серти, коді разавліс унмовсьысь мир весьтын, демонстрацияяслӧн унапӧлӧс да гора шум серти, коді горавліс радиорепродукторын.
И вот ӧні сы водзын гожся жар гож улын шевгӧдчис сійӧ, паськыд да мича.
Алексей муніс тыртӧм набережнӧй вывті Кремль пӧлӧн.
Шойччис гранитнӧй ыркыд парапет дінын, ачыс видзӧдіс ӧшкамӧшка рӧма, руд ва вылӧ, коді плескайтчис из стена подножье дорын, да ньӧжйӧникӧн кутіс кайны Краснӧй площадь вылӧ.
Дзоридзалісны липаяс.
Уличаяслӧн да площадьяслӧн асфальт дорын, липаясыслӧн тшӧтшӧдӧм йывъясын, кодъяс вылын тыдалісны чӧскыд дука виж цветъяс, деловитӧя дзизгисны мазіяс; найӧ эз повны ни мунысь машинаяслӧн тутӧстылӧмысь, ни трамвайяслӧн грыма-грамакылан звӧнысь да триньгӧмысь,ни жар, нефтьӧн ӧвтысь воздухысь, коді вераліс доналӧм асфальт весьтын.
Сідзкӧ вот тэ кутшӧм, Москва!
Госпитальын нёль тӧлысь чӧж куйлӧм бӧрын, Алексейӧс сэтшӧм ёна шензьӧдіс Москвалӧн гожся мичлуныс, мый эз пыр казяв: столица вӧлӧм пасьтасьӧма военнӧй формаӧ да вӧлі, кыдз шуӧны лётчикъяс, первой номера готовностьын, мӧдногӧн кӧ, любӧй минутаӧ вермис сувтны враглы паныд тышӧ.
Посдорса паськыд уличасӧ вӧлі потшӧма керъясысь вӧчӧм ыджыд уродливӧй баррикадаӧн да тыртӧма лыаӧн; пызан вылӧ кагаӧн вунӧдӧм кубикъяс моз пос пельӧсъяс вылас тыдалісны нёль амбразура а бетоннӧй дотъяслӧн квадратъяс.
Краснӧй площадьлӧн руд шыльыд пласт вылын разнӧй рӧма краскаясӧн вӧлі рисуйтӧма керкаяс, газонъяс, аллеяяс.
Горький уличавывса магазинъяслысь ӧшиньяссӧ тувъявлӧма щитъясӧн да тыртӧма лыаӧн.
А переулокъясын, сідзжӧ вильыш кагаясӧн разӧдӧм да вунӧдӧм чачаяс моз куйлісны рельсъясысь вӧчӧм сімӧм ёжъяс.
Военнӧй мортлы, коді татчӧ веськаліс фронт вывсянь да нӧшта войдӧрсӧ Москваӧс эз тӧдлы, ставыс тайӧ вывті ёнасӧ оз вӧлі шыбитчы синмас.
Шензьӧдіс сӧмын ӧткымын керкаясӧс да стенъясӧс тешкодя краситӧмыс, кодъяс казьтісны футуристъяслысь лӧсявтӧм картинаяснысӧ да нӧшта «ТАСС-лӧн окнояс», кодъяс видзӧдісны ветлысь-мунысьяс вылӧ заборъяс вывсянь, витринаяс вывсянь, быттьӧкӧ уличаяс вылас чеччыштӧмаӧсь Маяковскийлӧн листбокъяс вылысь.
Протезъясӧн дзуртігтыр да бедь вылас сьӧкыдджыка нин мыджсьӧмӧн, ёнакодь нин мудзӧм Мересьев муніс Горький улича кузя вывлань да шензигтыр синъяснас корсьысис гуранъяс, язвинаяс, бомбаясӧн поткӧдӧм керкаяс, налысь восьса жервидзанінъяс, жуглӧм ӧшиньяс.
Медся рытыввывса аэродромъясысь ӧти вылын олігӧн сійӧ быд вой кывліс, кыдзи землянка весьттіыс эшелон бӧрся эшелон асыввывлань лэблісны немецкӧй бомбардировщикъяс.
Эз удитлыв сэн, ыліын лӧньлыны ӧти гы, кыдзи кыптыліс нин мӧд, да мукӧд дырйиыс войбыд жургис ставнас воздухыс.
Лётчикъяс тӧдісны: фриц мунӧ Москва вылӧ.
И син водзаныс сувтӧдлывлісны, кутшӧм ад сэні ӧні должен лоны.
И вот ӧні, военнӧй Москваӧс видзӧдігӧн, Мересьев корсис синъяснас налётъяслысь следъяссӧ, корсис и некысь эз аддзы.
Шыльыдӧсь вӧліны асфальтовӧй мостӧвӧйяс, тревожиттӧм шеренгаясӧн сулалісны керкаяс.
Весиг ӧшиньясын стеклӧясыс, кӧть на вылӧ и сеткаясӧн клеиталӧмаӧсь бумага полоскаяс, шочиник исключениеяс кындзи, вӧліны дзоньӧсь.
Но фронт вӧлі матын, и тайӧс позьӧ вӧлі казявны татчӧс олысьяслӧн тӧждысяна чужӧмъяс серти; тайӧ олысьяс пиас джынйыс вӧліны бусӧсь сапӧга, пӧсялӧмнысла кӧтасьӧм пельпомъясаныс сибдӧм гимнастёркаа, мышканыс «сидоръяса», кыдзи сэки шуисны вещевӧй мешӧкъясӧс, военнӧйяс.
Вот шондіӧн югдӧдӧм улича вылӧ переулокын петіс бусӧсь, куснясьӧм крылояса, лыйлӧмысь розявлӧм стеклӧа кабинаяса грузовикъяслӧн колонна.
Пельпомъяс саяныс воздухас ӧвтчысь плащ-палаткаа бусӧссьӧм боецъяс жугавлӧм пу кузовъяссянь гӧгӧр видзӧдісны ыджыд интересӧн.
Колонна муніс троллейбусъясӧн легкӧвӧй машинаясӧс, трамвайясӧс панъялігтыр, быттьӧ тайӧн сійӧ казьтіс сы йылысь, мый неприятель тані матын.
Колоннасӧ Мересьев колльӧдіс дыр видзӧдӧмӧн.
Вот чеччыштны эськӧ тайӧ бусӧссьӧм кузовас, а рытнас, видзӧдан да, фронт вылын нин, рӧднӧй аэродром вылын!
Сійӧ аслыс представитіс ассьыс землянкасӧ, кӧні найӧ олісны Дегтяренкокӧд ӧтлаын, кӧзлаяс вылӧ вӧчӧм коз пу наръяссӧ, сирлысь, лысъясысь да снаряд стӧканысь асланыс вӧчӧм лампаса бензинлысь ён дуксӧ, асывъясын шонтан моторъяслысь шумсӧ да юр весьтын лунын ни войын ланьтлытӧм пожӧмъяслысь шумсӧ.
Тайӧ землячкаыс кажитчис спокойнӧйӧн, уютнӧйӧн, настоящӧй керкаӧн.
Эк, регыдджык эськӧ сэтчӧ, сійӧ шоръясас, кодъясӧс лётчикъяс ёрлісны васӧд вӧснаыс, небыд грунт вӧсна, номъяслӧн помтӧм дзизгӧм вӧсна!
Пушкин памятник дорӧдз Алексей ӧдва воис.
Туй вылас сійӧ, кыкнан кинас бедь вылас пыксьӧмӧн, некымынысь шойччис, вӧчис вид, мый сійӧ видзӧдӧ промтоварнӧй магазинъяслӧн витринаяс вылысь кутшӧмкӧ пустяшнӧйторъяс.
Кутшӧм ыджыд удовольствиеӧн сійӧ пуксис, эз, эз пуксьы, а уськӧдчис Пушкин памятник дорын неылын сулалысь шоныд, виж скамейка вылӧ, кодӧс шондіыс шонӧдӧма пӧсьӧдз. Уськӧдчис да нюжӧдіс ёнтысь, неуна пыктыштӧм, ременьясӧн зыртӧм кокъяссӧ.
Но, мудзӧм вылӧ видзӧдтӧг, радлуныс эз чин.
Вывті нин лӧсьыд вӧлі тайӧ шондіа луныс!
Меддорса керка пельӧс башня вылын сулалысь из нывбаба весьтын небесаыс вӧлі пыдӧстӧм.
Бульвар кузя пӧляліс небыдик, мелі, ичӧтик тӧв да вайис дзоридзалысь липаяслысь свежӧй да юмов дуксӧ.
Задорнӧя зёлякылісны трамвайяс, да памятникдорса шоныд да буса лыаын луасьысь ичӧтик москвичьяс, бледіникӧсь, косіникӧсь, сералісны зэв кыпыда.
Неуна бокынджык, бульвар пыдіас, гезйысь вӧчӧм потшӧс сайын, дзирдаліс эзысь рӧмӧн аэростатлӧн зэв ыджыд сигара, кодӧс конвоируйтісны щеголеватӧй гимнастёркаа румянӧй кык ныв, да войналӧн тайӧ атрибутыс Мересьевлы кажитчис эз московскӧй небесаӧс войын караулитысь стӧрӧжӧн, а Зоопаркысь пышйӧм да дзордзалысь пуяс улын ыркыдінас вугралысь ыджыд да бур зверӧн.
Нюмъялысь чужӧмсӧ шонділы паныд бергӧдӧмӧн Мересьев куньтыртіс синсӧ.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Кодкӧ шуис сійӧс нимнас.
Сійӧ сразу чеччис.
Сы водзын вӧлі Анюта.
Фотография сертиыс Алексей сійӧс пыр жӧ тӧдіс, кӧть збыльвылас сійӧ и эз вӧв карточкавывса кодьыс мича.
Сійӧ вӧлі кельыд, мудз чужӧма, полувоеннӧй формаа — гимнастёркаа да сапӧга.
Важиник пилоткаыс сылӧн пирӧг моз куйліс причёска вевдорас.
Но синъясыс, вежовкодь мылькъя синъясыс, Мересьев вылӧ видзӧдісны сэтшӧм югыда да прӧстӧя, мый тайӧ тӧдтӧм нылыс кажитчис важысянь тӧдсаӧн, быттьӧкӧ сыкӧд найӧ быдмисны ӧти дворын.
Ӧти здук найӧ нинӧм шутӧг изучайтісны мӧда-мӧднысӧ.
— Ме тіянӧс чайтлі дзик мӧдногаӧн.
— Кутшӧмӧн нӧ?.. — Мересьев чувствуйтіс, мый сылӧн оз тырмы выныс чужӧм вывсьыс вӧтлыны тайӧ случайын лӧсявтӧм нюмсӧ...
— Да сэтшӧмӧн, кыдз эськӧ тайӧс шуны, героическӧйӧн, ыджыд тушааӧн, да вынаӧн ли, мый ли, вот татшӧм черлыаӧн да трубкаӧн, обязательнӧ трубкаӧн...
Меным Гриша ті йылысь сы мында гижліс!
— Вот Гришаыд тіян — сійӧ збыльысь герой, — торкис сійӧс Алексей, и, кор аддзис, мый нывлӧн чужӧмыс югмуніс, водзӧ висьталіс «тіянлы», «тіян» кывъяс тӧдчӧдӧмӧн: — Сійӧ тіян настоящӧй морт.
Ме — мый, а сійӧ, тіян Гришаыд, сійӧ, навернӧ, тіянлы нинӧм ас йывсьыс эз висьтавлыв...
— Тӧданныд мый, Алёша...
Тіянӧс позьӧ шуны Алёшаӧн?
Ме тадзи велалі сы письмӧяс серти...
Тіян могъяс сэсся Москваын абуӧсь?
Да?
Мунамӧй ме ордӧ, менам дежурствоӧй помасис нин, ме ӧні дзонь сутки прӧст.
Мунамӧй!
Менам винатор эм.
Ті радейтанныд винасӧ?
Ме тіянӧс гӧститӧда.
Ӧти здук кежлӧ быттьӧкӧ кысянькӧ ылісянь Алексей вылӧ видзӧдліс майор Стручковлӧн мудер чужӧмыс да мигнитіс: аддзан пӧ, олӧ ӧтнас, винатор, ага!
Но Стручковӧс сэтшӧма вӧлі янӧдӧма, мый Алексей ӧні сылы ӧти грӧш дон эз верит.
Рытӧдз кадыс вӧлі уна на, и найӧ мунісны бульвар вывті, гажаа больгигтырйи, кыдзи важ, бур другъяс.
Алексейлы вӧлі долыд, мый нылыс тайӧ вомдорсӧ курччӧмӧн ӧдва кутсис, кор Алексей висьтавліс сы йылысь, кутшӧм ыджыд шог суис Гвоздевӧс война заводитчигӧн.
Нывлӧн вежов синъясыс югъялісны, кор Алексей описывайтіс Гвоздевлысь военнӧй приключениеяссӧ.
Кыдзи гордитчӧ Анюта сыӧн!
Кыдзи, ставнас ӧзйӧмӧн, сьӧлӧмсяньыс юасис сы йылысь пыр выль и выль подробностьяс!
Кыдзи скӧралӧ, кор висьталӧ сы йылысь, мый Гвоздев ыстӧма друг сылы денежнӧй аттестат!
И мыйла сідзи немвиччысьтӧг чепӧсйис сійӧ да муніс?
Эз предупредит, эз коль записка, эз сет адрессӧ.
Военнӧй тайна?
Но кутшӧм нӧ сійӧ военнӧй тайна, кор морт мунӧ прӧщайтчытӧг да сэсся нинӧм оз гиж?
— Да, мыйла ті меным телефон пырыс сэтшӧма зільӧмӧн тӧдчӧдінныд, мый сійӧ быдтӧ тош? — испытующӧя Алексей вылӧ видзӧдігтыр юаліс Анюта.
— Сідз, сӧрышті, чепуха, — мӧдліс мынтӧдчыны Мересьев.
— Энлы, энлы, висьталӧй!
Ме ог эновтчы, висьталӧй.
Тайӧ сідзжӧ военнӧй тайна?
— Кутшӧм нӧ сэні тайна!
Да тайӧс прӧстӧ миян профессор Василий Васильевич сылы... пропишитіс, медым сійӧ нывъяслы... медым сійӧ ӧти нывлы ёнджыка кажитчис.
— Ак, вот мый, ӧні ме ставсӧ гӧгӧрвоа.
<ns>Сі-і-ідз</ns>!
Анюта кыдзкӧ сразу чужӧм вылас пемдіс, лои пӧрысьджык, быттьӧкӧ мылькъя вижов синъяссьыс выключитчис светыс, друг ёнджыка кутісны тӧдчыны сы чужӧмлӧн кельыдыс, кымӧсас да син гӧгӧрас посньыдик, быттьӧкӧ ем йылӧн гижталыштӧм чукыръясыс.
И ставнас сійӧ, важ гимнастёркаа, пемыдруд шыльыд юрси вылас гожъялӧм пилоткаа, кажитчис Алексейлы вывті ёна мудзӧмаӧн да утомитчӧмаӧн.
Сӧмын гӧрд вомдоръяса, вылыс вомдор вылас муртса тӧдчыштысь ловгӧна да зэв дзоляник пудпас-чута вомыс висьталіс, мый сійӧ зэв на том ныв, мый ӧдвакӧ сылы тырӧма и кызь арӧсыс.
Москваын, овлӧ, мунан-мунан паськыд улича вывті, мича керкаяс дорті, а сэсся кежан тайӧ улича вывсьыс, боклань вӧчан воськов дас — и тэ водзвылын важ, ляпкыдик керка, коді вужъясьӧма муас да важмӧмысла пемдӧм стеклӧа ичӧтик ӧшиньяснас видзӧдӧ тэ вылӧ.
Вот татшӧм керкаын и оліс Анюта.
Векньыдик да дзескыд поскӧд, код вылысь кыліс карасин дук, найӧ кайисны мӧд судтаӧ.
Ныв восьтіс ӧдзӧссӧ ключӧн.
Ӧдзӧсъяс костын, ыркыдінын сулалысь сёянтор тыра сумкаяс да мискаяс вомӧн воськовтӧм бӧрын, найӧ пырисны пемыд да тыртӧм кухняӧ, кухня пырыс — кӧлуйӧн тырӧм ичӧтик коридорӧ да воисны ичӧт ӧдзӧс дорӧ.
Воча ӧдзӧсӧд юрсӧ мыччис косіник старука.
— Анна Даниловна, сэні тіянлы письмӧ, — шуис сійӧ да, любопытнӧй синъясӧн томйӧзӧс колльӧдӧм бӧрын, воши.
Анюталӧн батьыс вӧлі преподаватель.
Институтыскӧд, кӧні уджаліс батьыс, тшӧтш эвакуируйтчисны и Анюталӧн батьмамыс.
Кык ичӧтик комната, коді мебельнӧй магазин моз дзескыда тырӧма полотноысь вурӧм чехолъяса стариннӧй мебельӧн, колисны нывлы.
Мебельысь, важ шерстянӧй портьераясысь да вижӧдӧм занавесъясысь, картинаясысь, олеографияясысь, пианино вылын сулалысь важ статуэткаясысь да вазочкаясысь ӧвтіс сыростьӧн да эндӧм дукӧн.
— Ті извинитӧй, ме казарменнӧй положениеын, госпитальсянь ветлывла веськыда университетӧ, а татчӧ волывла сӧмын видзӧдлыны, — гӧрдӧдыштӧмӧн шуис Анюта да скатертьыскӧд ӧтлаын пызан вывсьыс кыскис быдсяма ёгсӧ.
Сійӧ петаліс, бӧр пырис, вольсаліс скатертьсӧ да ӧкуратнӧя дернитышталіс доръяссӧ.
— А коркӧ кӧ гортӧ и волан, сэтшӧма мудзан, мый муртса воан диван вылӧдз да узян пӧрччысьтӧг.
Кутшӧм нин сэні идрасьӧм!
Некымын минута мысти сьыліс нин электрическӧй чайник.
Пызан вылын сулалісны важ, вушйысьӧм бока фигурнӧй чашкаяс.
Фаянсовӧй дӧска вылын куйліс вӧсньыдика шӧравлӧм сьӧд нянь, вазаас дзик пыдӧсас тыдаліс посньыдика жугӧдлӧм сакар.
Кольӧм нэмын жӧ кыӧм шерстянӧй тугъяса чехол улын пӧжсис чай, ӧвтіс чӧскыд ароматӧн, казьтыліс войнаӧдзса кад йылысь, а пызан шӧрын голубӧй рӧмӧн дзирдаліс вӧрзьӧдлытӧм бутылка, кодӧс ӧтар-мӧдар боксяньыс конвоируйтісны вӧсни кока кык рюмка.
Мересьевӧс Анюта пуксьӧдіс бархатнӧй джуджыд креслӧӧ.
Веж бархатнӧй матерье увсьыс петӧма сы мында мочалӧ, мый сійӧс оз вермыны вӧлі вевттьыны шерстянӧй сунисӧн вышивайтӧм дорожкаясыс, кодъясӧс ӧкуратнӧя вӧлі тувъялӧма пукаланінас и бӧрас.
Но креслӧыс вӧлі сэтшӧм уютнӧй, сэтшӧм бура да меліа шымыртӧ мортӧс быд боксянь, мый Алексей пыр жӧ сы вылӧ лэдзчис да блаженнӧя нюжӧдіс пыктыштӧм сотчысь кокъяссӧ.
Анюта пуксис сы дорӧ ичӧтик скамейка вылӧ да, увсянь вывлань видзӧдіг, кыдзи ичӧтик ныв, выльысь заводитіс юасьны сылысь Гвоздев йылысь.
Сэсся друг кватитчис, видыштіс асьсӧ, ноксьыштіс да Алексейӧс кыскис пызан дорӧ:
— Гашкӧ, юыштанныд, а?
Гриша висьтавліс, мый танкистъяс, но, дерт, и лётчикъяс...
Алексейлань сійӧ вештіс рюмка.
Комната вомӧн вуджысь югыд шонді луньяс улын винаыс югъяліс гӧлубӧй рӧмӧн.
Спиртлӧн запахыс тӧдвылӧ уськӧдіс вӧрса ылыс аэродром, командирскӧй столовӧй, гажа шум, коді вӧвлі ӧбед дырйи «горючӧй норма» сетавлігъясӧ.
Кор казяліс, мый мӧд рюмкаыс тыртӧм, сійӧ юаліс:
— А ті?
— Ме ог ю, — прӧстӧя шуис Анюта.
— А сы вӧсна кӧ, Гриша вӧсна?
Ныв нюммуніс, нинӧм шутӧг кисьтіс аслас рюмкаӧ, рюмкасӧ босьтіс вӧсни кокӧдыс, думыштчӧмӧн чокнитчис Алексейкӧд.
— Сылӧн удача вӧсна, — решительнӧя шуис Анюта, збоя пӧрӧдіс рюмкасӧ вомас, но пыр жӧ тшӧкмуні, кызӧктіс, гӧрдӧдіс, да ӧдва шедіс лолыс.
Мересьев чувствуйтіс, кыдзи юлывтӧмвывсьыс винаыс кучкис юрас, муніс став сӧнъясас да шонӧдіс сійӧс, небзьӧдіс.
Алексей кисьтіс нӧшта.
Анюта решительнӧя пыркӧдіс юрсӧ:
— Ог, ог, ме некор ог юлыв, ті жӧ аддзылінныд.
— А менам удача вӧсна? — шуис Алексей. — Анюта, ті кӧ эськӧ тӧдінныд, кыдзи колӧ меным удачаыс!
Кыдзкӧ зэв серьёзнӧя сы вылӧ видзӧдлӧм бӧрын ныв лэптіс рюмкасӧ, меліа довкнитіс сылы юрнас, гырддза дорӧдыс ньӧжйӧникӧн кутліс сылысь кисӧ да бара юис.
Тшӧкмунӧм бӧрын сійӧ ӧдва мездысис кызӧмысь.
— Мый нӧ ме вӧча?!
Сутки чӧж дежуритӧм бӧрын?
Тайӧ сӧмын тіян ради, Алёша.
Ті жӧ... ті йылысь меным зэв уна гижліс Гриша...
Ме вывті, вывті ёна кӧсъя тіянлы удача!
И тіян удачаныд лоӧ, обязательнӧ, кыланныд, обязательнӧ лоӧ! — сійӧ серӧктіс гора, гулыд серамӧн. — Мый нӧ ті онӧ сёйӧй?
Сёйӧй няньсӧ.
Энӧ стесняйтчӧй, менам эм на.
Тайӧ нӧшта тӧрытъя, а талунъясӧ ме эг на босьт, — нюмъялігтыр сы дінӧ вештыштіс сыр моз вӧсньыдика шӧравлӧм нянь шӧрӧмъясӧн фаянсӧвӧй пӧвсӧ. — Да сёйӧй, сёйӧй, чудак, а то коддзанныд, мый тікӧд лоӧ?
Алексей вештыштіс ас дінсьыс нянь шӧрӧмъяса пӧвсӧ.
Анюталы веськыда видзӧдліс вежов синъясас да сылӧн гӧрд вомдоръяса ичӧтик вом вылас.
— А мый эськӧ ті вӧчинныд, ме кӧ ӧні тіянӧс окышта? — пыді гӧлӧсӧн юаліс Алексей.
Анюта повзьӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ, дзик пыр, тыдалӧ, лои трезвӧйӧн, весиг эз скӧрысь, эз, а изучайтанаа да разочарованнӧя, кыдзи морт видзӧдӧ жугалӧм стеклӧ вылӧ, коді минута сайын на югъяліс да кажитчис сылы дона изйӧн.
— Буракӧ, вӧтлі эськӧ тіянӧс да гижи Гришалы, мый сійӧ омӧля разбирайтчӧ йӧзын, — кӧдзыда шуис сійӧ, выльысь настойчивӧя вештыштіс сылы няньсӧ. — Закуситӧй, ті коддзӧмныд.
Мересьев зэв рад лои:
— Вот тайӧ правильнӧ, вот таысь тіянлы аттьӧ, умница!
Став Краснӧй Армиясянь аттьӧ!
Ме гижа Гришалы, мый сійӧ бура, сійӧ зэв бура разбирайтчӧ йӧзын.
Найӧ больгисны час куимӧдз, кытчӧдз комната вомӧн вуджысь буса шонді югӧр столбъясыс эз заводитны кыпӧдчыны стенӧ.
Кад вӧлі мунны поезд вылӧ.
Кыдзкӧ гажтӧма Алексей чеччис важ креслӧ вывсьыс, френч вылас вӧліны сибдалӧм мочалӧ пратьяс.
Анюта муніс сійӧс колльӧдны.
Мунісны найӧ кутчысьӧмӧн, шойччыштӧм бӧрын Алексей восьлаліс сэтшӧм увереннӧя, мый нывлы чайтсис: эз-ӧ шутит Гриша, кор шуліс, мый приятельыслӧн кокъясыс абуӧсь.
Анюта висьталіс Алексейлы эвакуационнӧй госпиталь йылысь, кӧні сійӧ мукӧд медичкаяскӧд тшӧтш уджаліс ӧні раненӧйясӧс сортируйтӧм кузя, сы йылысь, кутшӧм ӧні налы сьӧкыд, сы вӧсна мый лунвывсянь быд лун локтӧны некымын эшелон, да сы йылысь, кутшӧм тайӧ раненӧйясыс, збыль кӧ шуны, — чудеснӧй йӧз, кутшӧм стойкӧя найӧ ас вывтіныс нуӧны страдайтӧмъяссӧ.
Друг кыв джын вылас сійӧ торкис асьсӧ да юаліс:
— А ті серьёзнӧ шуинныд, мый Гриша быдтӧ тош? — сійӧ олыштіс чӧв, думайтыштіс, сэсся ньӧжйӧникӧн содтіс: — Ме гӧгӧрвои ставсӧ.
Кыдзи аслам папалы, шуа тіянлы честнӧя: ӧд збыльысь первойсӧ сьӧкыд видзӧдны сы шрамъяс вылӧ.
Абу, абу сьӧкыд, тайӧ — абу сійӧ кывйыс, а неуна страшнӧйкодь ли, мый ли, и абу страшнӧ тайӧ — сідзжӧ абу сійӧ...
Ме ог тӧд, кыдзи шуны.
Ті менӧ гӧгӧрвоинныд?
Тайӧ, гашкӧ, абу лӧсьыд,
но мый нӧ вӧчан?
Но пышйыны, пышйыны ме дорысь — чудак, господи, кутшӧм страшнӧй чудак!
Кутанныд кӧ сылы гижны, гижӧй, мый менӧ сійӧ зэв ёна, но вывті ёна тайӧн ӧбидитіс.
Вокзаллӧн ыджыд помещениеыс вӧлі пӧшти тыртӧм.
Вӧліны сэні военнӧйяс, кодъяс то деловитӧя тэрмасисны, то чӧв пукалісны стенбердса скамейкаяс вылын, асланыс мешӧкъяс вылын да джоджас лажыньтчӧмӧн, зумышӧсь, тӧждысьысьӧсь, быттьӧкӧ думайтӧны ӧти ӧтувъя дум.
Коркӧ тайӧ туйӧдыс осуществляйтчис рытыввыв Европакӧд основнӧй йитӧд.
Ӧні рытыввылӧ туйсӧ вӧлі вундӧма врагӧн Москвасянь километр кӧкъямысдас сайті, да туйлӧн неыджыд тор вылын муніс пригороднӧй сообщение.
Ветлісны сӧмын фронтовӧй составъяс; на вылын военнӧй йӧз час кыкӧн мунлісны столицасянь веськыда тані оборона кутысь асланыс дивизияяслӧн мӧд эшелонӧдз; да электричка поездъяс быд часджынйӧн лэдзлісны платформа вылӧ рабочӧйяслысь чукӧръяс, кодъяс олісны кар дорын, крестьянкаясӧс йӧлӧн, вотӧсӧн, тшакӧн да овощиӧн.
Налӧн шума гыыс здук кежлӧ тыртлывліс вокальнӧй помещениесӧ, но пыр жӧ петлывліс площадь вылӧ, да вокзалын бара кольліны сӧмын фронтовикъяс.
Центральнӧй залын ӧшаліс советско-германскӧй фронтлӧн зэв ыджыд, дзик пӧтӧлӧкӧдзыс карта.
Военнӧй паськӧма, кыз банбокъяса да банйӧм ныв, пос-стремянка вылын сулалігмоз да киас Совинформбюро сводкаа выль газета кутігӧн, карта вылысь, булавкаӧн выльлаӧ сутшкалігтыр, вешталіс фронт линия пасйысь шнурок.
Карта улі юкӧнас шнурокыс крута, пельӧсӧн вешйис веськыдвыв.
Немецъяс наступайтісны лунвылын.
Найӧ прорвитчисны изюм-барвенковскӧй воротаӧ.
Найӧ квайтӧд армиялӧн фронтыс, коді тшӧтшыд клинӧн пырис страна пыдіӧ, воӧ нин вӧлі Дон ю излучиналӧн голубӧй визьӧдз.
Шнуроксӧ ныв тувъяліс дзик матӧ Дон дорӧ.
Дзик орччӧн кыз артерияӧн чукльӧдліс Волга. Сы бокын ыджыд кружокӧн вӧлі пасйӧма Сталинград да Сталинград вевдорын ичӧтик чутӧн Камышин.
Вӧлі яснӧ, мый Дон дорӧ воысь вражескӧй клиныс кыссьӧ тайӧ основнӧй воднӧй артерия дінас да матын нин сысянь да историческӧй карсянь.
Ыджыд йӧз чукӧр, код весьтын стремянка вылын сулаліс ныв, сьӧкыда чӧв олігтыр видзӧдіс булавкаяс выльлаӧ сутшкалысь нывлӧн небыд кияс вылас.
— Зырӧ, понйыд...
Видзӧд, кыдзи зырӧ! — йӧзлы кывмӧн шогысь думайтіс пӧсялӧм чужӧма том салдат, коді вӧлі чукрасьтӧм на выль шинеля.
Маслӧӧссьӧм форменнӧй фуражкаа, дзор уска косіник железнодорожник аслас кузь туша судтасяньыс букыша видзӧдліс боец вылӧ:
— Зырӧ?
А тэ мыйла лэдзан?
Дерт, зырӧ, тэ кӧ сыысь бӧрыньтчан.
Воякаяс!
Со кытчӧ, дзик Волга-матушка дінӧдз лэдзинныд, — сійӧ кывъясын кыліс дой и шог, быттьӧкӧ сійӧ видіс писӧ ыджыд, прӧститны позьтӧм промахысь.
Боец мыжапырысь видзӧдліс гӧгӧр да, ассьыс выль шинель пельпомсӧ дернитӧм бӧрын, мӧдіс писькӧдчыны йӧз чукӧрсьыс.
— Да, прамӧя воюйтім, — ышловзис кодкӧ да шогпырысь довкйӧдліс юрнас. — Э-эх!
— Мыйысь сійӧс виднысӧ?..
Мыйӧн сійӧ мыжа?
Этша, али мый усины сэтшӧмъясыс?
Артыштлы, кутшӧм вынӧн зырӧ, став Европаыс танкъяс вылын.
Кут тэ сійӧс сразу, — боец дор сувтіс брезентовӧй пыльника пӧрысь морт, вид сертиыс не то сиктса учитель, не то фельдшер. — Прамӧя кӧ думыштны, тіа-миалы колӧ тайӧ боецыслы кок улӧдзыс копыртчывны, мый ловъяӧсь да свободнӧйӧсь ветлӧдлам Москва кузя.
Кутшӧм странаясӧс немецыд вежонъяс чӧжӧн танкъяснас лямӧдіс!
А ми во саяс воюйтам — и нинӧм, нӧйтам, и мыйта нин сійӧс лямӧдім.
Сылы вот, боецыслы, став мирыс должен кок улӧдз копрасьны, а ті — «бӧрыньтчан».
— Да тӧда, тӧда, эн агитируйт менӧ, ен могысь.
Вежӧрыдтӧ тӧдӧ, а сьӧлӧмыд висьӧ, морӧстӧ поткӧдӧ, — зумыша воча шыасис железнодорожник. — Ӧд миян му вывті немецыс мунӧ, миянлысь гортъяснымӧс жулльӧ...
— А сійӧ сэні? — кинас лунвылӧ индӧмӧн юаліс Анюта.
— Сэні.
И менам сэні, — вочавидзис Алексей.
Волгалӧн дзик гӧлубӧй кытш дорсьыс, Сталинградысь вылысьджык, сійӧ аддзис «Камышин» гижӧда ичӧтик кружок.
Сылы тайӧ вӧлі эз прӧстӧ географическӧй точка.
Веж садъяса ичӧтик кар, турунӧн тырӧм окраиннӧй уличаяс, буса волялысь коръясӧн кышӧдчысь топольяс, укроплӧн, град йӧр плетеньсайса петрушкалӧн дукыс, визя шаръяс кодь арбузъяс, кодъясӧс быттьӧкӧ шыблалӧма бахчалӧн сьӧд да кос сёй вылын, косьмӧм коръяса полынь дукӧн лэчыда ӧвтысь степнӧй тӧвъяс, Волгалӧн синмӧн судзтӧм шыльыд веркӧсыс да стройнӧй, рудіник синъяса, гожъялӧм ныв да дзор, тӧждысьысь, беспомощнӧй мамыс...
— И найӧ сэтӧнӧсь, — шуис сійӧ ещӧ ӧтчыд.
2
Электричка поезд, збоя кӧлесаяснас таркӧдігтырйи да сиренанас скӧрысь горӧдлывлігтырйи, ӧдйӧ котӧртіс Подмосковьеӧд.
Алексей Мересьев пукаліс ӧшинь дорын, сійӧс топӧдіс дзик стен бердас бритчӧм, паськыд полеяса горьковскӧй шляпаа, сьӧд шнур йылын зӧлӧтӧй пенснеа старик.
Стариклӧн пидзӧсъяс костас чурвидзисны газетаӧн ӧкуратнӧя гартлӧм да кӧвйӧн ӧтлаӧ кӧрталӧм огороднӧй кокан, кӧртзыр да вила.
Кыдзи и став мукӧдъяс, тайӧ грознӧй лунъясас старик оліс войнаӧн.
Мересьев ныр водзын сійӧ збоя треситіс косіник кинас да заговорщик моз шӧпкӧдіс сылы пеляс:
— Ті энӧ видзӧдӧй сы вылӧ, мый ме штатскӧй, ме зэв бура гӧгӧрвои миянлысь планнымӧс — ылӧдны врагӧс волгадорса степьясӧ, да-с, лэдзны сылы нюжӧдны ассьыс коммуникацияяссӧ, кыдзи шуӧны ӧні, ылыстчыны базаяссянь, а сэсся вот тасянь, рытыввывсянь и войвывсянь, раз-раз, коммуникацияяссӧ орӧдны да разделайтчыны сыкӧд.
Да-с, да-с...
И тайӧ зэв разумнӧ.
Ӧд миянлы паныд Гитлер абу ӧтнас.
Аслас плетьӧн сійӧ вӧтлӧ ми вылӧ Европаӧс.
Ӧд ми ӧти на ӧти тышкасям квайт страналӧн армияяслы паныд.
Ӧтнаным тышкасям воча.
Тайӧ страшнӧй ударсӧ колӧ амортизируйтны кӧть нин пространствонас, да-с.
Тайӧ дзик ӧти разумнӧй петан туй.
Ӧд, веськыда кӧ шуны, союзникъясным чӧв олӧны...
А? Кыдзи ті чайтанныд?
— Ме чайта, ті висьталанныд чепуха.
Рӧднӧй муным — амортизаторъяс вылӧ вывті дона материал, — неприветливӧя вочавидзис Мересьев, мыйлакӧ казьтыштіс сотӧм кулӧм деревнясӧ, кыті сійӧ кыссис тӧвнас.
Но лётчик пель дінын старик век ӧтарӧ долис, табак да ид кофей дукӧн ӧвтіг.
Алексей юрсӧ сюйис ӧшиньӧ.
Буса шоныд тӧврулы паныд чужӧмсӧ лӧсьӧдӧмӧн, сійӧ горша видзӧдіс поезд дінті котӧртысь быгалӧм веж решёткаа, гӧрбыльӧн тувъялӧм кокетливӧй ларёкъяса платформаяс вылӧ, веж вӧрсянь видзӧдысь дачаяс вылӧ, ичӧтик юдорса, ойдлӧм изумруднӧй видзьяс вылӧ, лэдзчан шонді югӧрын зарниасьысь лысъяса сись кодь пожӧмъяс вылӧ, вӧр сайысь воссьысь ылын лӧзалысь рытъя эрдъяс вылӧ.
— ...Энлы, вот ті военнӧй, висьталӧй: бур тайӧ?
Вот ми во саяс нин тышкасям фашизмлы паныд ӧти на ӧти, а?
А союзникъяс, а мӧд фронт?
Вот ті представитӧй картина.
Вӧръяс уськӧдчисны морт вылӧ, коді тайӧс и чайтнысӧ эз вермы да пӧсь петмӧныс уджаліс.
И сійӧ эз шӧйӧвош, тайӧ мортыс, босьтчис накӧд тышкасьны да тышкасьӧ.
Вирӧн ойдӧма да тышкасьӧ, нӧйтӧ найӧс, мыйӧн сюрӧ.
Сійӧ ӧтнас, а найӧ унаӧн, найӧ оружиеаӧсь, найӧ сійӧс важӧн кыйӧдӧмаӧсь.
Да-с.
А суседъясыс аддзӧны тайӧ сценасӧ и сулалӧны асланыс керкаяс дорын и сочувствуйтӧны: молодец пӧ, ак, молодец!
Тадз найӧс, вӧръясӧс, и колӧ, нӧйт найӧс, нӧйт!
Сы пыдди медым отсавны сылы мездысьны вӧръясысь, мыччӧны сылы изторъяс, кӧртторъяс: на, шуӧны, кучкы тайӧн, тайӧн чорыдджыка инмас, а асьныс бокын сулалӧны.
Да-а, да-а.
Тадзи найӧ и вӧчӧны ӧні, союзникъясыд...
Пассажиръяс...
Мересьев интересӧн видзӧдліс старик вылӧ.
Унаӧн ӧні видзӧдісны наланьӧ, да йӧзӧн дзик тыр вагон быд помысь кыліс:
— Мый нӧ, и збыльысь тадз.
Ӧтнаным воюйтам.
Кӧні сійӧ, мӧд фронтыссӧ?
— Нинӧм, ен сетас да, уджнас и ӧтнаным справитчам, а ӧбед кежлӧ, гашкӧ, и найӧ вевъяласны воны, мӧд фронтыд.
Поезд сувтыштліс дачнӧй платформа дорӧ.
Вагонӧ пырисны пижамаа, кӧстыльяса да беддя, вотӧс да семечки кулёкъяса некымын раненӧй.
Найӧ, тыдалӧ, волӧмаӧсь выздоравливайтысьяслӧн кутшӧмкӧ госпитальнӧй домысь татчӧс базар вылӧ.
Старик пыр жӧ чеччис места вывсьыс:
— Пуксьӧй, голубчик, пуксьӧй, — мырдӧнсорӧн ас местаас пуксьӧдіс кӧстыльяса, бинтуйтӧм кока, рыжӧйиник том зонмӧс. — Нинӧм, нинӧм, пукалӧй, энӧ тӧждысьӧй, меным дзик пыр петны.
Медым правдоподобнӧйджык вӧлі, старик аслас коканӧн да кураннас весиг ичӧтика вешйис ӧдзӧслань.
Йӧлӧн вузасьысьяс кутісны дзескӧдчавны скамейкаяс вылын, сетны места раненӧйяслы.
Кыськӧ бӧрвывсьыс Алексей кыліс дивитана нывбаба гӧлӧс:
— И абу яндзим мортыслы?
Водзвылас увечитчӧм воин сулалӧ, майшасьӧ, дзикӧдз йӧтлалісны, а сійӧ, дзоньвидза, пукалӧ и пельнас оз вӧрзьӧд.
Быттьӧкӧ и сылы пуляыс оз вермы веськавны,
а ещӧ командир, лётчик!
Алексей ӧзйыштіс тайӧ незаслуженнӧй ӧбидасьыс.
Скӧрысь вӧрзьылісны сылӧн ныр бордъясыс.
Но друг, чужӧм вылас гажмӧмӧн, чеччис места вывсьыс:
— Пуксьы, другӧ.
Раненӧй шӧйӧвошис, вешйыштіс бокӧ:
— Мый ті, <rus>старший</rus> лейтенант ёрт!
Энӧ тӧждысьӧй, ме сулалышта.
Тані абу ылын, кык остановка!
— Пуксьы, шуӧны! — кыпыд гажлунлысь содӧм чувствуйтігтыр горӧдіс сылы Мересьев.
Сійӧ писькӧдчис вагон стен дорӧ да сы бердӧ нёровтчӧмӧн сувтіс, кыкнан кинас пыксис бедь вылас.
Сулаліс да нюмъяліс.
Клетчатӧй чышъяна старушка, тыдалӧ, гӧгӧрвоис ассьыс ылалӧмсӧ.
— Вот народ!..
Коді сэні матысаясыс, сетӧй местасӧ беддя командирыслы.
И абу яндзим?
Со тэ, шляпаа нывбабаыс: кодлы война, а тэныд, тыдалӧ, рӧднӧй мам, — пуксьӧма!..
Командир ёрт, локтӧй татчӧ, менам местаӧ!
Да вешйыштӧй, ен могысь, лэдзӧй командирыслы локнысӧ!
Алексей вӧчис вид, мый оз кыв.
Ылькнитлӧм радлуныс ямис.
Тайӧ кадас проводница шуис Алексейлы колана остановка, и поезд кутіс небыдика тормозитны.
Йӧз чукӧрӧд писькӧдчигӧн ӧдзӧс дінын Алексей бара ӧтлаасис пенснеа стариккӧд.
Сійӧ мигнитіс сылы, кыдзи важ тӧдсалы.
— А кыдз чайтанныд, всё-таки, мӧд фронтсӧ восьтасны? — шӧпкӧмӧн юаліс сійӧ.
— Оз кӧ восьтыны, справитчам асьным, — пу перрон вылӧ лэччигӧн вочавидзис Алексей.
Кӧлесаяснас жургигтыр да сиренанас гораа горзігтыр поезд, ас бӧрсьыс кизериник бус визь колигмоз, саяліс туй чукыль сайӧ.
Платформасӧ, код вылӧ коли сӧмын некымын пассажир, дзик пыр шымыртіс чӧскыд дука рытъя чӧвлун.
Войнаӧдз тані, тыдалӧ, вӧлӧма зэв лӧсьыд да спокойнӧ.
Платформасӧ гӧгӧр тшӧкыда кытшалысь пожӧм вӧр рӧвнӧя да успокаивайтанаа шувгис аслас йывъяснас.
Навернӧ, во сайын кымын татшӧм мича рытъясас трӧпаяс да туйяс кузя, кодъяс нуӧдісны вуджӧра вӧрӧдыс дачаяслань, поездъясысь разавлісны мичаа вӧччӧм, кокньыдик платьеа нывбаба чукӧръяс, шумнӧй челядь, гожъялӧм, гажа мужчинаяс, кодъяс бӧр локтісны карсянь чӧскыд сёян тыра кулёкъясӧн, вина бутылкаясӧн — дачникъяслы гӧстинецъясӧн.
Ӧні жӧ поездӧн кольӧм этшаник пассажиръяс коканъяснаныс, кӧртзыръяснаныс, вилаяснаныс да пуктасъяс вӧдитан мукӧд инвентарӧн тэрыба лэччисны платформа вылысь да тӧждысьӧмӧн, делӧвӧя восьлалісны вӧрӧ.
Сӧмын Мересьев аслас бедьнас вӧлі гуляйтысь морт кодь, нимкодясис гожся рыт мичлуннас, лолаліс морӧстырнас да куньтыраліс синсӧ, кор кучкылісны чужӧмас шондіыслӧн шоныд лучьясыс, кодъяс писькӧдчисны веж пожӧм лыс лапъяс пыр.
Туйсӧ Москваын сылы висьталісны подробнӧя.
Кыдзи настоящӧй военнӧй, кымынкӧ ориентир серти сійӧ кокньыда определитіс санаторийӧ туйсӧ. Ичӧтик лӧнь ты берег вылын сулалысь санаторийӧдз станциясянь мунны вӧлі тырмӧ минут дас.
Коркӧ, революцияӧдз на, ӧти русскӧй миллионер решитіс Москва дорӧ стрӧитны гожся дворец, да сідз, медым сэтшӧмыс некодлӧн эз вӧв.
Архитекторлы сійӧ висьталіс, мый оз жалит сьӧм, медым сӧмын дворецыс вӧлі дзик оригинальнӧй.
Кӧзяиныс вкуслы угодитны зільӧмӧн, ты дорӧ архитектор стрӧитіс кутшӧмкӧ зэв ыджыд диковиннӧй кирпичнӧй терем, векньыдик решётчатӧй ӧшиньяса, башняяса, ичӧтик кильчӧяса, ходъяса и переходъяса да ёсь йыла крышаа.
Аляповатӧй, нелепӧй пятноӧн вӧлі гижӧма тайӧ сооружениесӧ эжӧра берегъяса тыдорса паськыд русскӧй пейзажӧ.
А пейзажыс вӧлі мича!
Лӧнь дырйи стеклӧ кодь шыльыд ты веркӧслань, коръяснас тіралігтыр, лэччис мича да беспокойнӧй том рас.
Быгъя зелень пиас то сэні, то тані тыдалісны кыдзьяслӧн лым еджыд стволъясыс.
Важ яглӧн лӧзов кытшыс дорӧсалӧ вӧлі тысӧ пила пиньяса кытшӧн.
И ставыс тайӧ тыдалӧ вӧлі увлань юрӧн ва зеркалӧас, растворяйтчӧ лӧнь, сӧдз ваыслӧн ыркыд голубӧй рӧмас.
Знаменитӧй художникъясысь унаӧн дыр овлісны татчӧс кӧзяин ордын, коді став Русь пасьта нимавліс бур кӧзяинӧн, да тайӧ раздольнӧй пейзажсӧ дзоньнас и ӧткымын юкӧнъясӧн вӧлі нэмъяс кежлӧ рисуйтӧма уна полотнояс вылӧ кыдзи великорусскӧй природа мичлунлысь могучӧй да скромнӧй образец.
Вот тайӧ дворецас и помещайтчис РККА Военно-воздушнӧй вынъяслӧн санаторийыс.
Мирнӧй кадӧ лётчикъяс овлісны тані гӧтыръясныскӧд, мукӧд дырйи и став семьянаныс.
Война лунъясӧ пайӧс татчӧ мӧдӧдлісны госпиталь бӧрын долечивайтчыны.
Санаторийӧ Алексей воис эз паськыд, ӧтар-мӧдар бокас садитӧм кыдз пуяса асфальтируйтӧм кытшола туйӧд, а трӧпаӧд, кодӧс вӧр пыр веськыда вӧлі писькӧдӧма станциясянь ты дорӧ.
Сійӧ пырис, сідз шуны, тылсянь да, некодӧн казявлытӧм, веськаліс ыджыд да шума йӧз чукӧрӧ, коді кытшалӧма вӧлі параднӧй подъезд дорын сулалысь кык автобусӧс, кодъяс тырӧсь вӧліны йӧзӧн.
Сёрниясысь, репликаясысь, бурсиана горӧдлӧмъясысь да пожеланиеясысь Алексей тӧдмаліс, мый санаторийысь колльӧдӧны веськыда фронт вылӧ мӧдӧдчысь лётчикъясӧс.
Мунысьяс вӧліны гажаӧсь, кыпыдӧсь, быттьӧкӧ найӧ мунісны эз сэтчӧ, кӧні быд кымӧр пласт сайсянь найӧс кыйӧдӧ смерть, а рӧднӧй мирнӧй гарнизонъясӧ.
Колльӧдысьяс чужӧм вылын тӧдчис нетерпение, шогсьӧм.
Алексей тайӧс гӧгӧрвоис.
Лунвылын паськалысь выль гигантскӧй сражение заводитчӧмсянь сійӧс асьсӧ терпитны позьтӧг вӧлі кыскӧ сэтчӧ.
Тайӧ кыскӧмыс сылӧн содіс фронт вылын событиеяс водзӧ паськалӧм да сэні положение усложнитчӧмкӧд тшӧтш.
А кор военнӧйяс пӧвстын, правда, пока ньӧжйӧ на, осторожнӧя, кутіс кывны «Сталинград» кыв, тайӧ фронт вылӧ кыскӧмыс пӧри сьӧлӧм топӧдысь шоглунӧ, да госпитальын вынужденнӧя весь олӧмыс лои терпитны позьтӧмӧн.
Щеголеватӧй машинаяс ӧшиньясӧд мыччысявлісны гожъялӧм, возбуждённӧй чужӧмъяс.
Визя пижамаа, латшкӧс тушаа, лысыштӧм юра, чотысь армянин, быдӧнӧн признайтӧм остроумнӧйясысь да добровольнӧй комикъясысь ӧти, кутшӧмъяс обязательнӧ пыр овлӧны шойччысьяслӧн быд партияын, дзурликасигтыр жӧдзис автобус дорын да, бедьнас ӧвтчигтыр, напутствуйтіс мунысьяс пиысь кодӧскӧ:
— Эй, кланяйтчӧй сэні воздухас фрицъясыслы!
Федя!
Квитайтчы накӧд сыысь, мый тэныд найӧ эз сетны помавны луннӧй ваннаяс курстӧ.
Федя, Федя!
Тэ налы сэні воздухас докажит, мый абу бур насянь мешайтны сӧветскӧй асъяслы луннӧй ваннаяс принимайтны.
Федя, гӧгрӧс юра, плеш вомӧныс куйлысь ыджыд вурыса, гожъялӧм том морт юрсӧ мыччыліс ӧшиньӧд да горзіс, мый санаторийса луннӧй комитет мед лоас спокойнӧй.
Йӧз чукӧрын и автобусын юрӧбтіс серам, тайӧ серам улас машинаяс вӧрзисны да ньӧжйӧникӧн мунісны вороталань.
— Ни пуха, ни пера!
Шуда туй! — кыліс йӧз чукӧрсянь.
— Федя, Федя!
Регыдджык ысты полевӧй почтаыдлысь номерсӧ!
Зиночка заказнӧй пакетӧн бӧр ыстас тэныд тэнсьыд сьӧлӧмтӧ!..
Автобусъяс саялісны аллея чукыль сайӧ.
Лэдзчысь шонді югӧрӧн зарниалӧм бус пуксис бӧр.
Халатъяса, визя пижамаяса шойччысьяс ньӧжйӧникӧн разӧдчисны парк пасьтала.
Мересьев пырис санаторий вестибюльӧ, кӧні вешалка вылын ӧшалісны гӧлубӧй околыша фуражкаяс, а джоджас пельӧсъясас куйлісны кегльяс, волейбольнӧй мачьяс, крокетнӧй молотокъяс да тенниснӧй ракетаяс.
Канцелярияӧдз колльӧдіс сійӧс ӧнтая чотысьыс.
Матісянь видзӧдігӧн сылӧн окажитчис гырысь, мича, шогсьыштана синъяса серьёзнӧй, вежӧра чужӧм.
Муніганыс сійӧ шуткаӧн рекомендуйтіс асьсӧ санаторнӧй лункомса председательӧн да шуис, мый луннӧй ваннаяс, кыдзи докажитіс медицина, — медся бур средство любӧй ранаӧс лечитӧм вылӧ, мый стихия да неорганизованность тайӧ делӧын сійӧ оз допускайт да рытъя прогулка вылӧ ачыс выписывайтӧ нарядъяс.
Шутитіс сійӧ кыдзкӧ автоматически.
Синъясыс сылӧн шутитігас. вӧліны век сэтшӧм жӧ серьёзнӧйӧсь да сюся изучайтісны сёрнитысь ёртсӧ.
Канцелярияын Мересьевӧс встретитіс еджыд халата ныв, сэтшӧм рыжӧй, мый кажитчис, быттьӧ юрыс сылӧн сотчӧ.
— Мересьев? — лыддян книгасӧ бокӧ пуктӧм мысти стрӧга юаліс сійӧ. — Мересьев Алексей Петрович? — лётчик вылӧ сійӧ видзӧдліс критически. — Мый ті мекӧд тешитчанныд?
Со менам гижӧма: «Мересьев, <rus>старший</rus> лейтенант, энскӧй госпитальысь, коктӧм», — а ті...
Сӧмын ӧні Алексей прамӧя видзӧдліс сылысь гӧгрӧс, кыдз и став рыжӧйяслӧн, ыргӧн кодь юрси пиӧ вошӧм еджыд чужӧмсӧ.
Вӧсни кучика чужӧмыс сылӧн банйӧма.
Сійӧ видзӧдіс Алексей вылӧ гажа шензьӧмӧн, сюзьлӧн кодь гӧгрӧс, сӧдз, наглӧйкодь синъясӧн.
— И век жӧ ме Мересьев Алексей, и со менам направление...
А ті Лёля?
— Абу, кытысь ті тайӧс босьтінныд?
Ме Зина.
Тіян нӧ мый, протезъяс, али мый татшӧмъясыс? — сійӧ недоверчивӧя видзӧдіс Алексей кокъяс вылӧ.
— Ага!
Сідзкӧ, буретш сійӧ Зиночкаыс, кодлы Федя сетӧма ассьыс сьӧлӧмсӧ?
— Тайӧс тіянлы майор Бурназян сӧрис?
Удитӧма нин.
Ок, кутшӧма ме ненавидита тайӧ Бурназяшкасӧ!
Быдтор вылын, быдтор вылын сералӧ.
Мый нӧ особеннӧйыс сыын, мый ме Федяӧс велӧді танцуйтны?
<rus>Подумаешь</rus>!
— А ӧні ті менӧ кутанныд велӧдны, ладнӧ?
Бурназян кӧсйысис меным выпишитны луннӧй ваннаяс вылӧ путёвка.
Ныв ещӧ на ёнджыка дивуйтчӧмӧн видзӧдліс Алексей вылӧ:
— Кыдзи сійӧ танцуйтны?
Коктӧгыд?
Но тіянӧс,
ті, тыдалӧ, сідзжӧ быдтор вылын сераланныд.
Тайӧ здукӧ комнатаӧ пырис майор Стручков да сывйыштіс Алексейӧс:
— Зиночка, кыдзи сёрнитчылім: <rus>старший</rus> лейтенантӧс менам комнатаӧ.
Ӧти госпитальын дыр куйлысь йӧз бӧрыннас аддзысьӧны, кыдзи вокъяс.
Майоркӧд аддзысьӧм вылӧ Алексей радліс, быттьӧкӧ некымын во сійӧс эз аддзыв.
Стручковлӧн вещевӧй мешӧкыс куйліс нин тайӧ санаторияс да майор тані чувствуйтіс асьсӧ гортын моз, быдӧнӧс тӧдіс, и быдӧн тӧдісны сійӧс.
Сутки чӧжӧн сійӧ удитіс нин кодсюрӧкӧд другасьны да кодсюрӧкӧд лӧгасьны.
Ичӧтик комнатаыс, кодӧс найӧ займитісны кыкӧн, ӧшиньяснас видзӧдіс паркӧ, кӧні дзик керка дорӧдзыс матысмисны стройнӧй пожӧмъяс, чӧдлӧн югыдвиж кустъяс да вӧсньыдик пелысь пу, код вылын пальма вылын моз шарӧдчисны некымын мича резнӧй коръяс да сярвидзис-ӧзйис мича вотӧсъяса дзик ӧти сьӧкыд роз.
Ужнайтыштӧм бӧрын Алексей дзик пыр водіс крӧвать вылас, нюжӧдчис кӧдзыд, рытъя руысь лапыд прӧстыня вылӧ да пыр и унмовсис.
И тайӧ вояс сійӧ вӧтасис тешкодь, тревожнӧй вӧтъяс.
Гӧлубӧй лым, тӧлысь.
Вӧрыс, быттьӧ гӧна тыв, вевттис сійӧс, и сылы колӧ мездысьны тайӧ тывсьыс; но лымйыс кутӧ сійӧс кокъясӧдыс.
Алексей мучитчӧ, чувствуйтігтыр, мый сійӧс вӧтӧдӧ кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм, но страшнӧй беда, а кокъясыс кынмӧмаӧсь лымъяс, да найӧс нетшыштны сэтысь абу выныс.
Сійӧ ружтӧ, бергӧдчӧ — и сы водзын абу нин вӧр, а аэродром.
Кузь тушаа технарь Юра тешкодь, небыд да бордтӧм самолёт кабинаын.
Сійӧ ӧвтӧ кинас, сералӧ да вертикальнӧя лэбӧ небесаӧ.
Микайлӧ дед босьтӧ Алексейӧс кияс вылас да сылы, кыдзи кагалы, висьталӧ: «Но и медым сійӧ, медым, а ми тэкӧд пывсьыштам, лыяснымӧс шонтыштам, бур да лӧсьыд!»
Но Алексейӧс сійӧ пуктӧ оз пӧсь полка вылӧ, а лым вылӧ.
Алексей кӧсйӧ чеччыны и оз вермы: сійӧс кыскӧ прочнӧя муыс.
Оз, тайӧ оз му кыскы, а пӧсь тушанас сы вылӧ ош водіс, пӧдтӧ, лыяссӧ лязӧдӧ, киргӧ.
Дінтіыс мунӧны лётчикъяс тыра автобусъяс, но найӧ, тайӧ йӧзыс, кодъяс гажаа видзӧдісны ӧшиньяссяньыс, сійӧс оз казявны.
Алексей кӧсйӧ налы горӧдны, медым отсалісны, кӧсйӧ уськӧдчыны на дінӧ либӧ кӧть нин сигнал сетны кинас, но оз вермы.
Вомыс воссьӧ, но кылӧ сӧмын шӧпкӧм.
Алексей заводитӧ пӧдны, сійӧ чувствуйтӧ, кыдзи дугдӧ уджавны сьӧлӧмыс, медбӧръяысь сійӧ выныштчӧ, мыйлакӧ югнитӧ син водзас Зиночкалӧн би кодь гӧрд юрси пиын сералысь чужӧмыс, насмешливӧя югъялӧны сылӧн наглӧйкодь любопытнӧй синъясыс.
Алексей садьмӧ гӧгӧрвотӧм тревога чувствуйтӧмӧн.
Лӧнь.
Нырнас небыдика чушнитлывлӧмӧн узьӧ майор.
Тӧлысь югӧрлӧн призрачнӧй столбыс комнатасӧ кыкпельӧ юкӧмӧн тшукӧма джоджас.
Мыйла нӧ друг бӧр воисны тайӧ страшнӧй лунъясся образъясыс, кодъясӧс Алексей пӧшти некор эз казьтывлы, а коркӧ кӧ и заводитліс казьтывны, то найӧ сылы аслыс кажитчывлісны садьтӧг сӧрӧм кодь мойдӧн?
Тӧлысьӧн югыда югдӧдӧм, паськыда восьтӧм ӧшиньӧд войся воздух дукъяса ыркыдыскӧд тшӧтш пырӧ рӧвнӧй да небыдик звӧн, пуяслӧн вашкӧдчӧм.
Сійӧ то взволнованнӧя матысмылӧ, то ылыстчывлӧ, то тревожнӧя кынмывлӧ шипящӧй нота вылӧ.
Тайӧ шувгӧ ӧшинь улын яг.
Крӧвать вылӧ пуксьӧмӧн лётчик дыр кывзӧ пожӧмъяслысь таинственнӧй шувгӧмсӧ, сэсся чорыда пыркнитӧ юрнас, быттьӧкӧ вӧтлӧ став сьӧкыд вӧтсӧ, и бара сійӧ тырӧ упрямӧй гажа энергияӧн.
Санаторийын сылы пӧлагайтчӧ овны кызь кӧкъямыс лун.
Та бӧрын решитчас, кутас-ӧ сійӧ воюйтны, лэбавны, овны али нэм чӧжыс сылы кутасны сетны места трамвайын да колльӧдны сійӧс жалитан синъясӧн.
Сідзкӧ, тайӧ дыр кыссьысь да сэк жӧ дженьыд кызь кӧкъямыс луныслӧн быд минута должен лоны сы вӧсна тышӧн, медым лоны настоящӧй мортӧн.
Тӧлысьлӧн дымчатӧй югӧр улын крӧвать вылын пукалігӧн, майорлӧн ныргорӧн узигӧн, Алексей вӧчис упражнениеяслысь план.
Сійӧ включитіс татчӧ асъя да рытъя зарядкаяс, ветлӧдлӧм, котралӧм, кокъясыслы специальнӧй тренировка, да, мый медся ёна сійӧс увлекайтіс, мый медся бура быд боксянь вермис развитны сылысь пуктӧм кокъяссӧ, вӧлі идея, коді югнитіс Зиночкакӧд сёрнитігӧн.
Сійӧ решитіс велӧдчыны танцуйтны.
3
Лӧнь, сэзь августовскӧй луншӧр кадӧ, кор природаас ставыс дзирдаліс да воляліс, но кутшӧмкӧ тӧдчытӧм признакъяс серти пӧсь воздухас чувствуйтчис нин надзӧник нярмӧмлӧн шоглунӧн матыстчысь ар, кустъяс пӧвст ньӧжйӧник жургигтыр чукльӧдлысь ичӧтик ю берег вылын, ичӧтик лыа пляж вылын загорайтісны некымын лётчик.
Жарысла жуялӧмаӧсь, найӧ вугралісны, да весиг мудзлытӧм Бурназян оліс чӧв, шоныд лыаӧ тыртіс ассьыс увечитчӧм, ранитчӧм бӧрас неудачнӧя срӧститчӧм коксӧ.
Найӧ куйлісны боковӧй йӧз синъясысь орешникъяслӧн руд коръяс сайӧ сайӧдчӧмӧн, но налы тыдавліс веж турунаинӧд талялӧм векньыдик туйыс, коді муніс гӧра пӧкатӧд.
Тайӧ туй вывсьыс Бурназян, коді ноксис аслас кокнас, и аддзис сійӧс шензьӧдысь зрелищесӧ.
Визя пижамнӧй гача да ботинкияса, но дӧрӧмтӧм, ичӧтик вӧрысь петіс тӧрытъя выль воысьыс.
Гӧгӧр видзӧдліс, некодӧс эз казяв да, тешкодя чеччалігтыр, бокъясас гырддзаяссӧ топӧдалігмоз друг заводитіс котӧртны.
Котӧртіс метр кыксё да кутіс мунны восьлӧн, сьӧкыда лолаліс, пӧсялӧмысла вӧлі сульк ва.
Лолыштіс, бара кутіс котӧртны.
Яйыс сылӧн югъяліс пӧсялӧм вӧв бокъяс моз.
Бурназян нинӧм шутӧг индіс ёртъясыслы котралысь вылӧ.
Найӧ кутісны следитны сы бӧрся кустъяс сайсянь.
Тайӧ несложнӧй упражнениеясыс вӧсна выль воысьлӧн тыри лолыс, доймӧмысла ӧтарӧ чукрӧдліс чужӧмсӧ, корсюрӧ сійӧ ружӧктывліс, но век котраліс и котраліс.
— Эй, друг!
Знаменскийяслӧн лавръясыс спокой оз сетны? — медбӧрын терпениесьыс петіс Бурназян.
Выльӧн воысь сувтіс.
Мудзыс да дойыс быттьӧкӧ исковтісны чужӧм вывсьыс.
Сійӧ равнодушнӧя видзӧдліс кустъяс вылӧ да, нинӧм вочавидзтӧг, тешкодь, катласяна походкаӧн муніс вӧрӧ.
— Тайӧ нӧ мыйся циркач?
Йӧй? — шайпаймунӧмӧн юаліс Бурназян.
Вугыртлӧмысь муртса на садьмӧм Стручков висьталіс:
— Сылӧн абуӧсь кокъясыс.
Сійӧ тренируйтчӧ протезъяс вылын, сійӧ кӧсйӧ бӧр мунны истребительнӧй авиацияӧ.
Быттьӧкӧ кӧдзыд ваӧн койыштісны тайӧ унзіль йӧз вылас.
Найӧ чеччышталісны, ставӧн ӧтпырйӧ заводитісны сёрнитны.
Ставнысӧ чуймӧдіс, мый том морт, кодлысь найӧ, тешкодь походкаысь кындзи, нинӧм эз казявны, вӧлӧма коктӧм.
Истребитель вылын коктӧг лэбавны сылӧн идеяыс кажитчис лӧсявтӧмӧн, веритны позьтӧмӧн, весиг кощунственнӧйӧн.
Тӧдвылас усьлісны случайяс, кор йӧзӧс пустяк вӧсна, киысь кык чунь воштӧм вӧсна, нервъяс портитчӧм вӧсна либӧ плоскоступие вӧсна отчисляйтлісны авиацияысь.
Пилот здоровье дінӧ пыр, весиг война дырйи, предъявляйтлісны требованиеяс мукӧд войскалы дорысь ёна гырысьджыкӧс.
Кажитчис дзик позьтӧмӧн веськӧдлыны сэтшӧм тонкӧй да чуткӧй машинаӧн, кыдзи истребитель, кокъясӧн пыдди протезъясӧн.
Дерт, ставныс воисны ӧти кывйӧ, мый Мересьевлӧн затеяыс осуществитны позьтӧм.
Но коктӧмлӧн дерзкӧй, фанатическӧй мечтаыс увлекайтіс найӧс.
— Тэнад другыд — либӧ безнадёжнӧй идиот, либӧ великӧй морт, — вензьӧмсӧ помаліс Бурназян, — шӧрыс сылы абу.
Сы йылысь юӧр, мый санаторийын олӧ коктӧм, коді мечтайтӧ лэбавны истребитель вылын, ӧти здукӧн кывсис санаторий пасьта.
Ӧбед кежлӧ нин Алексей лоис ставлӧн внимание центрын.
Но ачыс сійӧ, кажитчӧ, тайӧ вниманиесӧ эз замечайт.
И ставныс, коді наблюдайтіс сы бӧрся, коді аддзыліс да кывліс, кыдзи сійӧ вак-вакӧн сераліс пызансайса суседъясыскӧд, уна да аппетитӧн сёйис, традиция серти мичаник подавальщицаяслы сетлывліс комплиментъяслысь колана порция, кыдзи компаниякӧд гуляйтіс паркын, велӧдчис ворсны крокетӧн да весиг волейбольнӧй площадка вылын шыблаліс мач, эз казявны сыын нинӧм необычнӧйторсӧ, ньӧжмыд да катласьысь походкасьыс кындзи.
Сійӧ вӧлі вывті обыкновеннӧй.
Сы дінӧ пыр жӧ велалісны да дугдісны обращайтны сы вылӧ внимание.
Санаторийын олан мӧд лунӧ рытладорыс Алексей локтіс канцелярияӧ Зиночка дорӧ.
Зиночкалы сійӧ галантнӧя вручитіс ӧбеддырся пирожнӧй, кодӧс вӧлі тубыртӧма лапкорйӧ, да, пызан дорӧ церемонитчытӧг пуксьӧм бӧрын, юаліс сылысь, кор сійӧ кӧсйӧ выполнитны ассьыс кӧсйӧмсӧ.
— Кутшӧмӧс? — краситӧм синкым мегыръясӧ вывлань лэптыштлӧмӧн юаліс сійӧ.
— Зиночка, ті кӧсйылінныд менӧ велӧдны танцуйтны.
— Но... — Зина мӧдліс шуны сылы паныд.
— Меным висьталісны, мый ті сэтшӧм талантливӧй учительница, мый коктӧмъяс ті дінын йӧктӧны, а нормальнӧйяс, мӧдарӧ, воштӧны не сӧмын кокъяснысӧ, но и воштӧны юрнысӧ, кыдзи вӧлі Федякӧд.
Кор заводитам?
Вай огӧ кутӧй весьшӧрӧ воштыны кадсӧ.
Кӧть мый шу, а тайӧ новичокыс сылы веськыда сьӧлӧм вылас воис!
Коктӧм — и велӧд сійӧс танцуйтны!
А мыйла не велӧдны?
Сійӧ зэв симпатичнӧй, мугов, пемыд кучик чужӧмыс рӧвнӧя банйӧма, мича волнистӧй юрсиа.
Ветлӧдлӧ сійӧ дзик дзоньвидза морт моз, и синъясыс сылӧн мичаӧсь, кутшӧмкӧ вильышӧсь да неуна, пӧжалуй, гажтӧмӧсь.
Танцуйтӧмъяс Зиночка олӧмын босьтлісны эз ичӧт места.
Сійӧ радейтіс и збыльысь кужис танцуйтны...
Кӧть мый, а Мересьев — зэв лӧсьыдик морт!
Ӧти кывйӧн кӧ, сійӧ сӧгласитчис.
Сійӧ висьталіс, мый танцуйтны велӧдчис став Сокольникиын знаменитӧй Боб Гороховлысь, коді, аслас ӧчередьын, вӧлі медбур ученикӧн да последовательӧн став Москва пасьтаыс нин знаменитӧй Поль Судаковскийлӧн, коді преподавайтіс танцы кутшӧмкӧ военнӧй академияясын да весиг Наркоминдел клубын.
Зиночка висьталіс, мый сійӧ босьтіс тайӧ великӧй йӧзыслысь салоннӧй танецъяслысь медбур традицияяссӧ да мый, пӧжалуй, сійӧ велӧдас танцуйтны и сійӧс, кӧть, дерт, ёнасӧ оз верит, кыдзи нӧ позьӧ танцуйтны настоящӧй кокъястӧг.
Условиеяс Алексей водзӧ вӧлі сувтӧдӧма суровӧйӧс: сійӧ бура мӧдас кывзысьны да кутас зільны не влюбитчыны Зиночкаӧ — тайӧ мешайтӧ урокъяслы, — а главнӧйыс: оз кут ревнуйтны, кор Зиночкаӧс кутасны приглашайтны танцуйтны мукӧд кавалеръяс, сы вӧсна мый ӧтикӧд танцуйтігӧн позьӧ регыд дисквалифицируйтчыны, дай вообще тайӧ гажтӧм.
Условиеяссӧ Мересьев примитіс кывшутӧг.
Зиночка пыркнитіс би кодь гӧрд юрсинас да, ичӧтик стройнӧй кокъяссӧ пелька вешталӧмӧн, сэн жӧ, канцелярияас, петкӧдліс сылы первой па.
Коркӧ Мересьев лӧсьыда йӧктывліс «русскӧй» да важ танецъяс, кутшӧмъясӧс камышинскӧй ичӧтик карса садйын ворсліс пӧжарнӧй командалӧн оркестр.
Сійӧ обладайтіс ритм чувствоӧн да ӧдйӧ схватывайтліс гажа наукасӧ.
Сьӧкыдлуныс сылы ӧні вӧлі сыын, мый управляйтны, пелька да маневреннӧя управляйтны, лоӧ вӧлі оз ловъя, эластичнӧй, подвижнӧй кокъясӧн, а ременьясӧн кокчӧрйӧ топӧдӧм кучик приспособлениеӧн.
Колӧны вӧлі не морт нога усилиеяс мускулъясӧн, волялӧн напряжение, медым пидзӧсъяс вӧрӧдӧмӧн заставитны овны сьӧкыд, неповоротливӧй протезъяссӧ.
И сійӧ заставитіс найӧс подчинитчыны.
Быд выль велӧдӧм колено, став сійӧ глиссадъясыс, парадъясыс, змейкаясыс, точкаясыс — салоннӧй танецлӧн став мудер техникаыс, кодӧс теоретизируйтӧма знаменитӧй Поль Судаковский, оснаститӧма могучӧй да звучнӧй терминологияӧн, сетіс сылы ыджыд радлун.
Быд выль па гажмӧдліс сійӧс, кыдзи детинкаӧс.
Сійӧс велалӧм бӧрын сійӧ заводитліс бергавны места вылас либӧ пӧтӧлӧкӧдз шыбитлывліс ассьыс учительницасӧ, празднуйтіс ас вылас шедӧдӧм победа.
И некод, и медся войдӧр сылӧн учительницаыс, эз вермыны и чайтлыны, кутшӧм ыджыд дой вайӧ сылы став сложнӧй разнӧйпӧлӧс воськовъясыс, кутшӧм донӧн сылы сетчӧ тайӧ наукаыс.
Некод эз казявлы, кыдзи сійӧ пӧсьыскӧд ӧтлаын небрежнӧй жестӧн, нюмъялігтыр чужӧм вывсьыс чышкавліс кутны вермытӧм синвасӧ.
Ӧтчыд сійӧ дзурликтіс-локтіс аслас комнатаӧ дзикӧдз мучитчӧм, вынсьыс петӧм да гажа.
— Велӧдча танцуйтны! — торжественнӧя висьталіс сійӧ майор Стручковлы, коді думыштчӧмӧн вӧлі сулалӧ ӧшинь дорын, код сайысь лӧня кусіс гожся луныс да лэччысь шонділӧн бӧръя югӧръясыс вижӧн дзирдалісны пу йывъяс костті.
Майор чӧв оліс.
— И велала! — нимкодьпырысь протезъяссӧ кокъяссьыс пӧрччаліг да ременьяснас топӧдӧм вӧсна пыктыштӧм кокъяссӧ мыйвынысь гыжъялігтыр упрямӧя содтіс Мересьев.
Стручков эз бергӧдчы, но кыліс кутшӧмкӧ тешкодь звук, быттьӧкӧ сійӧ бӧрдіс, да такӧд тшӧтш пыркмунісны сылӧн пельпомъясыс.
Алексей нинӧм шутӧг пырис эшкын улӧ.
Мыйкӧ тешкодьтор вӧлі вӧчсьӧ майоркӧд.
Тайӧ олӧма нин мортыс, коді неважӧн на вӧчавліс тешъяс да скӧрмӧдлывліс палатаӧс аслас гажа цинизмӧн да женскӧй пол дінӧ шутливӧй пренебрежениеӧн, друг влюбитчис, кыдзи пятиклассник, безотчётнӧя, кутсьыны вермытӧма да, тыдалӧ, безнадёжнӧя.
Луннас некымынысь сійӧ котӧртлывліс санаторий канцелярияӧ звӧнитны Москваӧ, Клавдия Михайловналы.
Быд муныськӧд сылы ыставліс цветъяс, ягӧдъяс, шоколад, гижліс запискаяс, кузь письмӧяс да радуйтчис, шутитліс, кор сылы сетлісны тӧдса конверт.
А Клавдия Михайловна сійӧс тӧдны эз кӧсйы, некутшӧм надея эз сет, весиг эз жалит.
Сійӧ гижис, мый радейтӧ мӧдӧс, кулӧмаӧс, майорлы <rus>по-дружески</rus> сӧветуйтіс эновтны да вунӧдны сійӧс, прӧста не рӧскодуйтчыны да воштыны кад.
Вот тайӧ делӧвӧй, сухӧй, дружескӧй тоныс, любовнӧй делӧясын сэтшӧм оскорбительнӧйыс, и петкӧдліс сійӧс ас письыс.
Алексей водіс нин, шебрасис эшкыннас да <rus>дипломатически</rus> ланьтіс чӧв, кор майор друг чеччыштіс ӧшинь дорсьыс, кутіс тракйыны Алексейӧс пельпомъясӧдыс да сы пель водзын горзіс:
— Но, мый, мый сылы колӧ?
Мый нӧ ме, мувывса ёг турун?
Урӧд, старик, кутшӧмкӧ дрянь?
Да мукӧд кӧ сы местаын...
Да мый сэн сёрнитнысӧ!
Сійӧ уськӧдчис креслӧӧ, кияснас кутчысис юрас да мӧдіс качайтчыны сідзи, мый креслӧыс дзуртіс.
— Ӧд нывбаба жӧ сійӧ!
Должен жӧ сылӧн лоны ме дінӧ, но, кӧть любопытство ли, мый ли.
Ӧд сійӧс жӧ, чӧртӧс, любитӧны да ещӧ кыдзи любитӧнысӧ!..
Э-эк, Лёшка, Лёшка!
Тэ сійӧс тӧдлін, эсійӧс тіянлысь...
Но, висьтав: но, мыйӧн сійӧ меысь бурджык, мыйӧн сійӧ кутчысис сылы сьӧлӧмас?
Ыджыд вежӧра, зэв мича?
Мыйся герой сійӧ сэтшӧм?
Алексейлы тӧдвылас уси комиссар Воробьёв, сылӧн ыджыд, пыктӧм вижӧдӧм телӧыс, коді куйліс еджыд прӧстыня вылын, да нывбаба, коді сы весьтын кынмӧма вӧлі нывбаба шоглӧн векӧвечнӧй позаын, и этайӧ виччысьтӧм висьтыс сы йылысь, кыдзи красноармеецъяс мунісны пустыняӧд.
— Сійӧ вӧлі настоящӧй морт, майор, большевик!
Ен мед сетас миянлы тэкӧд лоны сэтшӧмӧн.
4
Санаторийын паськаліс юӧр, коді кажитчис тешкодьӧн: коктӧм лётчик... увлекитчӧма танцыӧн.
Зиночка сӧмын на помалӧ вӧлі контораын ассьыс уджъяссӧ, а коридорын сійӧс виччысьӧ нин сылӧн ученикыс.
Сійӧ Зиночкаӧс встречайтіс оз цвет букетӧн, шоколадӧн либӧ апельсинӧн, кодӧс кольӧдлывліс ӧбедысь.
Зиночка важнӧя сетлывліс сылы кисӧ кренделёкӧн, и найӧ мӧдӧдчывлісны гожӧмын пустуйтысь залӧ, кӧні прилежнӧй ученик водзвыв вештавліс стен бердӧ ломбернӧй пызанъяс да пинг-понгӧн ворсӧм вылӧ пызан.
Зиночка грациознӧя петкӧдлывліс сылы выль фигура.
Синкымъяссӧ зумыштӧмӧн лётчик серьёзнӧя следитліс вензельяс бӧрся, кодъясӧс джоджын чертитлісны ичӧтик, мича кокъяс.
Сэсся ныв лоліс серьёзнӧйӧн, клопайтліс кипыдӧсас да заводитліс лыддьӧдлыны:
— Раз, два, три, раз, два, три, веськыдвылӧ глиссад...
Раз, два, три, раз, два, три, шуйгавылӧ глиссад...
Поворот.
Сідз.
Раз, два, три, раз, два, три...
Ӧні змейка.
Вӧчам ӧтлаын.
Вермас лоны, сійӧс увлекайтіс мог велӧдны танцуйтны коктӧмӧс, кутшӧмӧс, колӧ чайтны, эз решайтлыны ни Боб Горохов, ни весиг ачыс Поль Судаковский.
Вермас лоны, нывлы кажитчис сылӧн муг чужӧма, сьӧд юрсиа, упрямӧй «шалӧй» синъяса гожъялӧм ученикыс, а, буракӧ, тайӧыс и мӧдыс ӧтлаын, но сӧмын велӧдӧм вылас пуктывліс ассьыс став прӧст кадсӧ да став душасӧ.
Рытъясын, кор тыртӧммывлісны пляжъяс, волейболӧн да городкиӧн ворсан площадкаяс, санаторийын радейтана развлечениеӧн вӧліны танцы.
Алексей ни ӧти рыт кольлывтӧг участвуйтлывліс вечеръясын, эз омӧля танцуйт, эз пропуститлы ни ӧти танец, и сылӧн учительницаыс не ӧтчыдысь нин жалитліс, мый сылы пуктіс велӧдчӧм кузя сэтшӧм суровӧй условиеяс.
Ворсіс баян, бергалісны параяс.
Горячитчӧм, возбуждениеысла югъялана синъяса Мересьев вӧчавліс тайӧ став глиссадъяссӧ, змейкаяссӧ, поворотъяссӧ, точкаяссӧ пелька да, кыдзи кажитчис, некутшӧм сьӧкыдлунтӧг новлӧдліс ассьыс кокньыдіник да изящнӧй, би кодь гӧрд кудриа дамасӧ.
И тайӧ зэв удал танцорыс бӧрся наблюдайтысьяс пиысь некодлы эз вермы весиг волыны юрас, мый вӧчӧ сійӧ корсюрӧ залысь вошлывлігӧн.
Пӧсялӧм чужӧмыс сылӧн нюммунӧма, чышъянӧн небрежнӧя ӧвтчигтыр сійӧ петлывліс ывлаӧ, но, мыйӧн сӧмын воськовтлывліс порогсӧ да тувччыліс войся вӧр рӧмыдӧ, нюмыс пыр жӧ вежсьывліс дой вӧсна чукрасьӧмӧн.
Перилӧясӧ кутчысявлігмоз, шатлалігтыр да ымзігтыр сійӧ лэччывліс кильчӧ тшупӧдъяс вылысь, уськӧдчывліс лысваа уль турун вылӧ да лунся шоныдсӧ воштытӧм на васӧд му бердас став телӧнас топӧдчӧмӧн бӧрдіс, ременьясӧн зэлӧдӧм да зыртчӧм кокъясас терпитны позьтӧм дойысла.
Сійӧ личӧдліс ременьяссӧ, сетлывліс кокъясыслы шойччыны.
Сэсся бара кӧмавліс колодкаяссӧ, чеччыштлывліс да тэрыба восьлавліс керка дінӧ.
Тӧдлытӧг сійӧ волывліс залӧ, кӧні ворсіс дзикӧдз пӧсялӧм инвалид-баянист, матыстчывліс рыжӧйиник Зиночка дінӧ, коді корсис нин сійӧс синъяснас йӧз пиысь.
Алексей чужӧмтырнас нюмъяліс, петкӧдліс ассьыс рӧвнӧй, еджыд, быттьӧкӧ фарфорысь кисьтӧм пиньяссӧ, и пельк, мича пара бара пырліс кругӧ.
Зиночка шуасьліс сыысь, мый Алексей колис сійӧс ӧтнассӧ.
Алексей оправдайтчывліс гажа шуткаӧн.
Найӧ танцуйтлісны водзӧ, мукӧд параясысь нинӧмӧн торйӧдны позьтӧмӧсь.
Сьӧкыд танцовальнӧй упражнениеяс сетлісны нин ассьыныс результатъяссӧ.
Алексей пыр этшаджык и этшаджык кутіс кывны протезъясыслысь дорӧм действиесӧ.
Найӧ вочасӧн быттьӧкӧ бурдлісны сы бердӧ.
Алексей вӧлі довольнӧй.
Сӧмын ӧтитор ӧні тревожитіс сійӧс — эз вӧвны письмӧяс Олясянь.
Тӧлысь ногӧ водзджык Гвоздевлӧн неудачакӧд йитӧдын сійӧ ыстіс Олялы ассьыс, кыдзи сылы кажитчис ӧні, роковӧй да, кӧть мый эн шу, а дзик нелепӧй письмӧ.
Ӧтвет эз вӧв.
Быд асылӧ зарядка да котралӧм бӧрын, мый вылӧ сійӧ быд лун содтыліс маршрутсӧ сё воськов вылӧ, сійӧ пыравліс канцелярияӧ да видзӧдліс письмӧ тыра ящик.
«М» ячейкаын письмӧяс век вӧвліны унджык мукӧд ячейкаясын дорысь.
Но дзик весьшӧрӧ сійӧ выльысь и выльысь видлавліс тайӧ пачкасӧ.
Но вот ӧтчыд, кор сійӧ занимайтчис танцыӧн, комната ӧшиньӧд, кӧні вӧлі мунӧ велӧдчӧмыс, тыдовтчис Бурназянлӧн сьӧд юрыс.
Киас сійӧ кутіс ассьыс бедьсӧ да письмӧ.
Эз на удит сійӧ нинӧм шуны, Алексей кватитіс гырысь, гӧгрӧс, ученическӧй почеркӧн гижӧм конвертсӧ да котӧрӧн петіс, колис падмыштӧм Бурназянӧс ӧшиняс, а скӧрмӧм учительницасӧ комната шӧрас.
— Зиночка, ставныс вот татшӧмӧсь ӧнія кавалеръясыд, — тьӧтка-сплетница тонӧн дзуртыштіс-шуис Бурназян.
— Эн веритӧй, нылӧй, полӧй наысь, кыдзи чӧрт святӧй мощиясысь.
Но сійӧс! Велӧдӧй лучше менӧ, —
комнатаас бедьсӧ шыбитӧм бӧрын Бурназян сьӧкыда пошкигтыр кавшасис ӧшиньӧ, код дінын сулаліс шӧйӧвошӧм, шог Зиночка.
А Алексей, заветнӧй письмӧсӧ киас кутігтыр, тэрмасьӧмӧн, быттьӧкӧ поліс, мый сы бӧрся вӧтчӧны да вермасны мырддьыны сылысь озырлунсӧ, котӧртіс ты дорӧ.
Сэні кышӧдчысь камышъяс пӧвстті писькӧдчӧм бӧрын пуксис нитшсялӧм из вылӧ, кодӧс быдладорсянь сайӧдіс кузь турун, сійӧ видлаліс тіралан чуньяснас кутан письмӧсӧ.
Мый сэтчӧ гижӧма?
Кутшӧм приговор сэні?
Конвертыс вӧлі вушйӧма да бонзьӧма.
Тыдалӧ, адресатсӧ корсигӧн абу этша нин сійӧ шӧйтӧма страна пасьта.
Алексей осторожнӧя косяліс полоска да пыр жӧ видзӧдліс письмӧыслысь помсӧ.
«Окала, рӧднӧйӧй.
Оля», — гижӧма уліас.
Сьӧлӧм вылас сылӧн лои долыдджык.
Спокойнӧя нин пидзӧс вылас паськӧдіс тетрадь листъяссӧ, кодъяс вӧліны мыйлакӧ марайтчӧмаӧсь сёйӧн, мыйӧнкӧ сьӧдӧн да войталӧм сись салӧӧн.
Мый нӧ тайӧ лоӧма ӧкуратнӧй Оленькакӧд?
И тані лыддис сійӧ сэтшӧмтор, мыйысь сылӧн сьӧлӧмыс топавліс гордостьӧн да тревогаӧн.
Вӧлӧмкӧ, тӧлысь сайын нин Оля эновтӧма заводсӧ да ӧні олӧ кӧнкӧ степын, кӧні камышинскӧй нывъяс да бабаяс кодйӧны противотанкӧвӧй рӧвъяс да стрӧитӧны обводъяс «ӧти ыджыд кар гӧгӧр, кодлӧн нимыс святӧ быдӧнлы миянлы», — тадзи гижис сійӧ.
Некӧн ни ӧти кывйӧн эз вӧв казьтыштӧма Сталинград.
Но и татӧг, сы серти, кутшӧм тӧждысьӧмӧн да радейтӧмӧн, кутшӧм тревогаӧн да надеяӧн сійӧ гижис тайӧ кар йывсьыс, вӧлі гӧгӧрвоана, мый сёрниыс мунӧ сы йылысь.
Оля гижис, мый тысячаясӧн найӧ, доброволецъяс, кӧртзыръясӧн, киркаясӧн да тачкаясӧн лун и вой уджалӧны степын да кодйӧны, новлӧны му, бетонируйтӧны да стрӧитӧны.
Письмӧыс вӧлі бодрӧй, и сӧмын торъя строкаяс серти, кодъяс йиджӧмаӧсь сэтчӧ, позьӧ вӧлі дӧгадайтчыны, кутшӧм сьӧкыд налы сэні, степас.
Сӧмын аслас делӧяс йылысь висьталӧм бӧрын, кодъяс, тыдалӧ, ставнас шымыртӧмаӧсь сійӧс, Оля ӧтвечайтіс сы вопрос вылӧ.
Сійӧ скӧра гижис, мый оскорбитчӧма Алексейлӧн медбӧръя письмӧӧн, кодӧс сійӧ получитіс тані, «окопъяс вылас», мый эз кӧ эськӧ Алексей вӧв война вылын, кӧні сэтшӧм ёна треплитчӧны нервъяс, сійӧ сылы эськӧ эз прӧстит тайӧ оскорблениесӧ.
«Рӧднӧйӧй менам, — гижис сійӧ, — кутшӧм нӧ эськӧ сійӧ любовь, полӧ кӧ сійӧ жертваясысь?
Татшӧм любовыс абу, мусаӧй, а и эм кӧ, то, ме ногӧн, сійӧ вовсе абу любовь.
Вот ме ӧні эг мыссьыв нин быдса вежон, ветлӧдла гача, ботинкиа, кытысь кок чуньясӧй чурвидзӧны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Гожъялі сэтшӧма, мый кучикӧй кульсьӧ торъясӧн, а сы улын — кутшӧмкӧ абу шыльыд, фиолетовӧй.
Ме кӧ эськӧ, мудз, няйт, омӧльтчӧм да мисьтӧм, локті кӧ ӧні татысь тэ дінӧ, тэ ӧмӧй тойыштін эськӧ менӧ либӧ весиг дивитін ӧмӧй менӧ?
Чудачок тэ, чудачок!
Кӧть мед мый тэкӧд эз ло, лок да тӧд, мый ме тэнӧ пыр да кӧть кутшӧмӧс виччыся...
Ме уна думайта тэ йылысь, да, кытчӧдз эг веськав «окопъяс вылӧ», кӧні ми асланым нар вылӧ муртса воӧм бӧрын унмовсям сьӧкыд унмӧн, ме тэнӧ частӧ аддзывлі вӧтӧн.
И тэ тӧд: кытчӧдз ме ловъя, тэнад эм места, кӧні тэнӧ виччысьӧны, пыр виччысьӧны, быдноганас виччысьӧны...
Вот тэ гижан, мый тэкӧд мыйкӧ вермас лоны война вылын.
А мекӧд кӧ «окопъяс вылын» лои кутшӧмкӧ несчастье либӧ калечитіс кӧ менӧ, тэ ӧмӧй эськӧ эновтчин меысь?
Помнитан, фабзавучын ми решайтлім алгебраическӧй задачаяс местаяс вежан способӧн?
Вот сувтӧд менӧ аслад местаӧ да думайтышт.
Яндзим тэныд лоӧ тайӧ аслад кывъяссьыд...»
Мересьев дыр пукаліс письмӧнас.
Сьӧд ва вылас син ёранаа отражайтчигтыр чишкаліс шонді, кышӧдчис камыш, да лӧзіник бархатнӧй юрсигусьяс шумтӧг лэбзьывлісны ӧти эжӧр сі вывсянь мӧд вылӧ.
Шыльыд ва веркӧс вылас, камыш вужъяс дінас котралісны кузь, вӧсни кока гагъяс, ас бӧрсьыныс колялісны прӧшви кодь посни гыяслысь туй.
Лыа берегсӧ ньӧжйӧникӧн нюліс ичӧтик гы.
«Мый тайӧ, — думайтіс Алексей. — Предчувствие, угадывайтны кужӧм?»
«Сьӧлӧмыд — тӧдысь», — коркӧ висьтавліс мам.
Али окопнӧй уджъяслӧн сьӧкыдлунъясыс велӧдісны нылӧс, да сійӧ чутьёнас гӧгӧрвоис тайӧс, мый Алексей эз решитчыв сылы висьтавны?
Алексей ещӧ ӧтчыд лыддис письмӧсӧ.
Да абу жӧ, некутшӧм предчувствие, кытысь сійӧ тайӧс босьтіс!
Прӧстӧ сійӧ ӧтвечайтӧ Алексейлӧн кывъяс вылӧ.
Но кыдзи ӧтвечайтӧ!
Алексей ышловзис, надзӧник пӧрччысис, паськӧмсӧ пуктіс из вылӧ.
Сійӧ пыр купайтчывліс тані, тайӧ, сӧмын сылы ӧтнаслы тӧдса куръяас, лыа кӧса дорас, кодӧс вӧлі сайӧдӧма кышӧдчысь камышъяс стенаӧн.
Протезъяссӧ пӧрччалӧм бӧрын сійӧ ньӧжйӧникӧн уйис из вылысь, да, кӧть и гырысь лыа вывті восьлалігӧн вывті ёна доймисны кок обрубокъясыс, сійӧ эз бауась.
Дойысла чужӧмсӧ кӧрӧмӧн сійӧ пырис тыӧ да уськӧдчис плотнӧй кӧдзыд ваас.
Шӧрлань петыштӧм бӧрын сійӧ бергӧдчис мыш вылас да ланьтіс.
Сійӧ аддзис пыдӧстӧм, гӧлубӧй небесасӧ.
Мӧда-мӧднысӧ зыригмоз ноксьысь чукӧръясӧн кывтісны посньыдик, зарниӧн мичмӧдӧм доръяса кымӧръяс.
Кор бергӧдчис мыш вывсьыс бӧр, сійӧ аддзис берегсӧ, коді увлань юрӧн тыдаліс ваас да вӧлі стӧч ӧткодь шыльыд лӧз ва веркӧс вылас: виж кувшинка цветъясӧс, кодъяс плавайтісны ва вылын куйлысь гӧгрӧс коръяс пӧвстын, да лилияяслысь бордъя еджыд чутъяс.
И нитшка из вылысь сійӧ друг представитіс Оляӧс, кутшӧмӧн аддзыліс сійӧс вӧтнас.
Кокъяссӧ ӧшӧдӧмӧн сійӧ пукаліс сера платьеа.
Сӧмын кокъясыс сылӧн эз инмыны ваас.
Ӧшалісны кык обрубок, эз судзны ва веркӧсӧ.
Алексей кучкис кулакнас ваас, медым вӧтлыны тайӧ видениесӧ.
Эз, местаясӧн вежласян способ, кодӧс предложитіс сылы Оля, эз отсав!
5
Лунвылын обстановка осложняйтчис.
Важӧн нин газетаяс эз юӧртлыны Дон вылын бойяс йылысь.
Друг Совинформбюро сводкаын мелькнитісны нимъяс Донсайса станицаяслӧн, кодъяс куйлісны Волгалань, Сталинградлань туй вылын.
Налы, кодъяс эз тӧдны сэтчӧс местаяссӧ, тайӧ нимъясыс этша висьталісны.
Но Алексей, коді быдмис тайӧ местаясас, гӧгӧрвоис, мый донскӧй укреплениеяслысь линия орӧдӧма да война вуджис Сталинград стенаяс дорӧ.
Сталинград!
Тайӧ кывйыс ещӧ эз на казьтывсьыв сводкаын, но сы йылысь сёрнитісны быдӧн.
Сійӧс шулывлісны 1942 вося арын тревогаӧн, сьӧлӧм дойӧн, сы йылысь сёрнитісны весиг эз кыдзи кар йылысь, а кыдзи матыса морт йылысь, коді смертельнӧй опасностьын.
Тайӧ общӧй тревогаыс Мересьевлы содіс сійӧн, мый Оля вӧлі кӧнкӧ сэні, кардорса степас, да, код тӧдас, кутшӧм испытаниеяс сійӧс виччысисны водзын!
Алексей ӧні сылы гижис быд лун.
Но мый значитісны сылӧн письмӧясыс, кодъясӧс адресуйтӧма вӧлі кутшӧмкӧ полевӧй почта вылӧ?
Аддзасны-ӧ найӧ сійӧс отступайтан суматохаас, гигантскӧй битва биас, коді паськаліс приволжскӧй степын?
Лётчикъяслӧн санаторий волнуйтчис тальыштӧм кодзувкот чукӧр моз.
Эновтісны став привычнӧй занятиеяс, шашкияс, шахмат, волейбол, городки, вежсьывтӧм фронтӧвӧй «козёл» да очко; любительяс гусьӧн ворслывлісны картіӧн тыдорса кустъясын.
Нинӧм эз пыр юрӧ.
Подъёмысь час войдӧр, радио пыр сизим часын передайтан сводка кывзыны чукӧртчывлісны весиг медся дышъяс.
Кор сводкаса эпизодъясын казьтывсьывлісны лётчикъяслӧн подвигъяс, ставӧн ветлӧдлісны зумышӧсь, ӧбидитчӧмаӧсь, придирайтчисны сестраяс дінӧ, броткисны режим вылӧ да сёян вылӧ, быттьӧкӧ санаторийса администрация вӧлі мыжа сыын, мый налы лоӧ татшӧм пӧсь кадӧ весь овны тані, шонді водзын, лӧнь вӧрын, зеркалӧ кодь ты дорын, а не тышкасьны сэні, сталинградскӧй степьяс весьтын.
Медбӧрын, шойччысьяс заявитісны, мый найӧ шойччӧмнас пӧтісны, да корисны срокысь водз найӧс мӧдӧдны действующӧй частьясӧ.
Рытладорыс воис ВВС-ысь комплектование отделса комиссия.
Бусӧссьӧм машинаысь петісны медицинскӧй службаса петлицаяса некымын командир.
Водзса сиденье вылысь, сиденьеас пыксьылӧмӧн, сьӧкыда чеччис Военно-воздушнӧй вынъясын известнӧй медик <rus>военврач первого ранга</rus> Мировольский, кыз морт, кодӧс лётчикъяс радейтлісны на дінӧ сылӧн бать нога отношениеысь.
Ужин дырйи вӧлі объявитӧма, мый комиссия асывсяньыс заводитас бӧрйыны бурдысьясӧс, кодъяс кӧсйӧны срокысь водз помавны отпуск да пыр жӧ мунны частьӧ.
Тайӧ лунас Мересьев чеччис югдігӧн, эз вӧч ассьыс обычнӧй упражнениеяссӧ, муніс вӧрӧ да сэні шӧйтіс завтракӧдз.
Сійӧ нинӧм эз кут сёйны, грубитіс сёян ваялысьлы, коді шуыштіс сылы, мый сійӧ ставсӧ кольӧма тарелкаас, а кор Стручков индіс сылы, мый нинӧмысь видны нылӧс, коді Алексейлы, бурысь кындзи, нинӧм омӧльторсӧ оз желайт? Алексей чеччис пызан сайсьыс да петіс столовӧйысь.
Коридорын, стенын ӧшалысь Совинформбюро сводка дорын, сулаліс Зина.
Кор Алексей сувтлытӧг муніс сы дорті, Зина вӧчис вид, мый сійӧс оз аддзы, да сӧмын скӧрысь лэптыштліс пельпомсӧ.
Но кор Алексей прӧйдитіс сійӧс збыльысь казявтӧг, ныв ӧбидитчӧмӧн, муртса оз бӧрд, чукӧстіс Алексейӧс.
Алексей скӧра видзӧдліс пельпом вывтіыс:
— Но, мый ті кӧсъянныд шуны?
Мый тіянлы колӧ?
— <rus>Старший</rus> лейтенант ёрт, мыйысь ті... — надзӧник шуис сійӧ да сэтшӧма гӧрдӧдіс, мый чужӧмыс сылӧн лои юрси ыргӧныскӧд ӧтрӧма.
Алексей пыр жӧ паляліс да лэдзис юрсӧ.
— Талун решайтчӧ менам судьба, — пӧдӧм гӧлӧсӧн шуис сійӧ.
— Но, топӧдлӧй киӧс, сиӧй меным шуд...
Мукӧддырся ногӧ ёнджыка чотігтыр сійӧ муніс ас ордӧ да игнасис комнатаас.
Комиссия расположитчис залын.
Сэтчӧ вайисны быдсямапӧлӧс приборъяс — спирометръяс, силомеръяс, син прӧверяйтан таблицаяс.
Орчча вежӧсӧ чукӧртчис санаторийыс ставнас, да срокысь водз мунны кӧсйысьяс, мӧдногӧн кӧ, пӧшти став шойччысьясыс, выстроитчӧмаӧсь вӧлі сэні зэв кузь ӧчередьӧ.
Но Зиночка быдӧнлы сеталіс билетъяс, кытчӧ вӧлі гижӧма явитчан часъяс да минутаяс, да тшӧктіс разӧдчыны.
Сы бӧрын, кыдзи первойяясыс комиссиясӧ прӧйдитісны, паськаліс сёрни, мый видлалӧны оз ёна стрӧга да оз ёнасӧ придирайтчыны.
Да и кыдзи вӧлі позьӧ комиссиялы ёна придирайтчыны, кор Волга дорын паськалысь гигантскӧй тыш требуйтіс содтӧд выль и выль вынъяс!
Алексей пукаліс затейливӧй посводзвесьтса кирпичнӧй ӧграда вылын, кокъяссӧ бовйӧдліс да, кор кодікӧ петліс ӧдзӧсӧд, юасис, быттьӧкӧ торъя интересуйтчытӧг:
— Но кыдзи?
— Воюйтам, — мунігмозыс гимнастёркасӧ кизялігтыр либӧ ременьсӧ зэлӧдігтыр гажаа вочавидзліс петысь.
Мересьев водзвылын пырис Бурназян.
Ӧдзӧс дорӧ сійӧ колис ассьыс бедьсӧ да бодритчӧмӧн, ӧтарӧ-мӧдарӧ шатлалӧмысь видзчысьӧмӧн да дженьыдджык кок вылас омӧльджыка тувччыны зільӧмӧн, пырис.
Сійӧс видзисны дыр.
Медбӧрын восьса ӧшиньӧд Алексей кыліс скӧрысь шуалан ӧткымын кывъяс.
Сэсся ӧдзӧсӧд петіс пӧсялӧм Бурназян.
Алексейӧс сійӧ сотыштіс скӧр видзӧдласӧн да, некытчӧ видзӧдлытӧг, варгыльтіс паркӧ.
— Бюрократъяс, тылӧвӧй крысаяс!
Мый найӧ гӧгӧрвоӧны авиацияысь?
Тайӧ налы балет али мый?
Кок пӧлыд дженьыд...
Клистиркаяс, проклятӧй шприцъяс!
Алексейлӧн мышку кузяыс котӧртіс йирмӧг, но комнатаӧ сійӧ пырис бодрӧя восьлалігтыр, гажа, нюмъялысь.
Комиссия пукаліс кузь пызан сайын.
Шӧрас, яя, ыджыд глыба кодь, пукаліс <rus>военврач первого ранга</rus> Мировольский.
Бокас, личнӧй делӧяслӧн стопкаяс тыра ичӧтик пызан сайын, пукаліс Зиночка; аслас еджыд, ёна крахмалитӧм халатнас ичӧтик марлевӧй косынка увсьыс кокетливӧя мыччысьӧм ыргӧн рӧма юрсинас сійӧ вӧлі дзик чача кодь.
Сійӧ мыччис Алексейлы сылысь «делӧсӧ» да сетігмозыс ньӧжйӧникӧн топӧдліс кисӧ.
— Ну-с, том морт, — синъяссӧ куньтыралігтыр шуис врач, — пӧрччӧй гимнастёрканытӧ.
Эз прӧста Мересьев сы мында занимайтчы спортӧн да гожъяв.
Врач любуйтчис сылӧн зумыд, топыд яйӧн, кӧні мугӧм кучик улас бура тӧдчис быд мускул.
— Тіянысь Давидӧс лепитны позьӧ, — ассьыс тӧдӧмлунъяссӧ кӧсйис тӧдчӧдны комиссияса членъяс пиысь ӧтик.
Мересьев кокньыда прӧйдитіс став испытаниеяссӧ, кырымнас сійӧ топӧдіс ӧти да джынпӧв кымын унджык колана норма серти, пӧльыштіс сы мында, мый измерительнӧй стрелкаыс инмис ограничителяс.
Вирыслӧн давлениеыс вӧлі нормальнӧй, нервъясыс отличнӧй состояниеын.
Медбӧрын сійӧ ухитритчис дернитны крафт-аппаратлысь стальнӧй воропсӧ сідзи, мый приборыс жугалі.
— Лётчик? — любӧпырысь юаліс врач, коді вӧлі нёровтчӧма креслӧӧ да дась нин гижны «<rus>старший</rus> лейтенант Мересьев А. П.-лӧн личнӧй делӧ» пельӧсӧ резолюция.
— Лётчик.
— Истребитель?
— Истребитель.
— Но и мунӧй истребляйтны.
Сэні ӧні ті вокыс, ок, кутшӧм ёна колӧны!..
Да ті мыйӧн куйлінныд госпиталяс?
Алексей падмыштіскодь, чувствуйтіс, мый ӧтпырйӧ ставыс дзугсьӧ, но врач лыддис нин сылысь личнӧй делӧсӧ, да сылӧн мелі паськыд чужӧмыс чуймӧмысла нюжаліс:
— Кокъяс ампутируйтӧм...
Мыйся чушь?
Тані описка али мый?
Но, мый нӧ ті чӧв оланныд?
— Абу, абу описка, — лӧня да вывті ньӧжйӧ, быттьӧ эшафот вылӧ тшупӧдъяс кузя кайигмоз, шуис Алексей.
Врач да ставнас комиссияыс подозрительнӧя веськӧдісны синъяснысӧ тайӧ ён, вывті развитӧй, тэрыб том морт вылас, эз гӧгӧрвоны, мыйын делӧыс.
— Пуджӧй брюкинытӧ! — терпитны вермытӧг командуйтіс врач.
Алексей кельдӧдіс.
Беспомощнӧя видзӧдліс Зиночка вылӧ, надзӧникӧн лэптіс гач кокъяссӧ да аслас кучик протезъяс вылын сідзи и мӧдіс сулавны пызан дорас, юрсӧ копыртыштӧмӧн, кияссӧ лэдзӧмӧн.
— Сідзкӧ нӧ мый ті, батенька, миянӧс бӧбйӧдланныд?
Сы мында кад босьтінныд.
Коктӧгыд ӧд онӧ жӧ думайтӧй мунны авиацияӧ? — медбӧрын шуис врач.
— Ме ог думайт: ме муна! — гусьӧник шуис Алексей, и сылӧн цыганскӧй синъясыс югнитісны упрямӧй вызовӧн.
— Ті йӧйминныд!
Кокъястӧгныд?
— Да, кокъястӧг — и кута лэбавны, — эз нин упрямӧя, а зэв спокойнӧя ӧтветитіс Мересьев; сійӧ кисӧ сюйис важ образеца лётнӧй френч зептас да сэтысь перйис журналысь ӧкуратнӧя куснялӧм вырезка. — Аддзанныд, сійӧ жӧ лэбаліс ӧти коктӧгыс, а мыйла нӧ ме ог вермы лэбавны кыкнан коктӧг?
Заметкасӧ лыддьӧм бӧрын врач шензьӧмӧн, уважениеӧн видзӧдліс лётчик вылӧ.
— Но та вылӧ колӧ вывті ыджыд тренировка.
Аддзанныд, сійӧ тренируйтчӧма дас во.
Колӧ жӧ велӧдчыны протезъясӧн уджавны, кыдзи кокъясӧн, — небзьыштӧмӧн нин шуис врач.
Тані Алексей немвиччысьтӧг получитіс отсӧг: Зиночка друг петіс аслас ичӧтик пызан сайысь, молитва лыддигмоз пуктіс морӧс вылас кияссӧ да сэтшӧма гӧрдӧдӧмӧн, мый кӧсичаясас сылӧн ичӧтик бисер мольясӧн чепӧсйис пӧсьыс, ньӧжйӧник шуис:
— <rus>Военврач первого ранга</rus> ёрт, ті видзӧдлӧй, кыдзи сійӧ танцуйтӧ!
Быд здоровӧйысь бурджыка.
Но, <rus>честное слово</rus>.
— Кыдзи танцуйтӧ?
Мыйся чӧрт? — врач йиджнитіс пельпомъяссӧ да добродушнӧя видзӧдліс комиссияса членъяс вылӧ.
Алексей радпырысь кутчысис мӧвпӧ, кодӧс сетіс Зиночка.
— Ті энӧ гижӧй ни «да», ни «нет».
Волӧй талун рытнас миянӧ танцы вылӧ.
Ті убедитчанныд, мый ме верма лэбавны.
Ӧдзӧслань мунігӧн зеркалӧ вылысь Мересьев аддзис, кыдзи комиссияса членъяс ас костаныс мыйкӧ йылысь оживлённӧя сёрнитісны.
Ӧбед водзвылын Зиночка корсис Алексейӧс эндӧм парк чащаысь.
Сійӧ висьталіс, мый кор Алексей петіс, комиссия дыр на тӧлкуйтіс сы йылысь да мый врач шуис, мый Мересьев — необыкновеннӧй том морт и, вермас лоны, код тӧдас, збыльысь кутас лэбавны.
Русскӧй морт быдтор вылӧ способнӧй!
Комиссияса ӧти член сувтіс талы паныд, индіс, мый авиациялӧн история татшӧм примеръяссӧ оз тӧд.
Врач жӧ сылы ӧтветитіс, мый авиациялӧн историяыс унатор на эз тӧдлы и сӧветскӧй йӧз унаторйӧ велӧдісны сійӧс тайӧ война дырйиыс.
Комиссияӧн бӧрйӧм доброволецъясӧс действующӧй армияӧ мӧдӧданводзвывса медбӧръя рытас, а санаторийын татшӧм мунысьясыс чукӧрмисны морт кыксё, танцы вӧлі вӧчӧма расширеннӧй программа серти.
Москваысь грузовик вылын локтіс военнӧй оркестр.
Духовӧй музыка сыркӧдіс ичӧтик теремъяссьыс решётчатӧй став ӧшиньяссӧ, сценаяссӧ и переходъяссӧ.
Мудзлытӧг йӧктісны пӧсялӧм лётчикъяс.
На пӧвстын гажа, пельк, тэрыб Мересьев пыр танцуйтіс аслас зарни кудриа дамакӧд.
Пара вӧлі вывті лӧсьыд.
<rus>Военврач первого ранга</rus> Мировольский, коді пукаліс кӧдзыд сур кружкаӧн восьса ӧшинь дорын, синсӧ эз вештыв Мересьев вылысь да сылӧн би кодь гӧрд юрсиа партнерша вылысь.
Сійӧ вӧлі медик, таысь на унджык: сійӧ вӧлі военнӧй медик.
Лыдтӧм примеръяс серти сійӧ тӧдіс, мыйӧн торъялӧны протезъяс ловъя кокъясысь.
И вот ӧні, ассьыс ичӧтик, изящнӧй дамасӧ мичаа новлӧдлысь мугӧм чужӧма, зумыд виръяя лётчик бӧрся наблюдайтігӧн, сійӧ некыдз эз вермы мынтӧдчыны мӧвпысь, мый ставыс тайӧ кутшӧмкӧ сложнӧй мистификация.
Помланяс, сы бӧрын, кор лётчик збоя йӧктіс «барыня» киясӧн клопӧдчысь круг шӧрын и икайтӧмӧн клопӧдіс бокъясас, банбокъясас да сэсся, пӧсялӧма да кыпыд, писькӧдчис Мировольский дінӧ, мӧдыс уважениеӧн топӧдліс лётчиклысь кисӧ.
Мересьев чӧв оліс, но сылӧн синъясыс, кодъяс видзӧдісны веськыда военврач вылӧ, кевмысисны, корисны ӧтвет.
— Ме, кыдзи ті гӧгӧрвоанныд, ог имеит право мӧдӧдны тіянӧс веськыда частьӧ.
Но ме тіянлы сета кадръяслӧн управлениелы заключение.
Ме гижа миянлысь мнение, мый соответствующӧй тренировка бӧрын ті кутанныд лэбавны.
Ӧти кывйӧн кӧ, любӧй случайын лыддьӧй менсьым гӧлӧс «за», — ӧтветитіс врач.
Залысь сійӧ петіс кутчысьӧмӧн санаторийса начальниккӧд, тожӧ опытнӧй военврачкӧд,
и кыкнанныс восхищайтчисны, вӧліны тӧлк вывсьыныс вошӧмаӧсь.
Узьны водтӧдз, кианыс папироскаӧн пукалігӧн, найӧ дыр на сёрнитісны сы йылысь, мый вылӧ способнӧй сӧветскӧй морт, кӧсйӧ кӧ сійӧ мыйкӧ вӧчны кыдзи следуйтӧ...
Сэки, кор уліын юргис на музыка да нёль пельӧса ӧшиньясӧд усьысь югӧръясын тыдалісны на танцуйтысьяслӧн вуджӧръясыс, Алексей Мересьев пукаліс выліын, топыда игналӧм ваннӧй комнатаын, вомдорсӧ вирӧдз курччӧмӧн, кокъяссӧ кӧдзыд ваӧ лэдзӧмӧн.
Дойысла муртса садьсӧ эз вошты, сійӧ кӧтӧдіс лӧз вир гадьяссӧ да паськыд язваяссӧ, кодъяс артмӧмаӧсь протезъяслӧн вывті ёна вӧрӧм вӧсна.
Кор жӧ час мысти комнатаас пырис майор Стручков, Мересьев, мыссьӧма, свежӧй, зеркалӧ водзын сыналіс ассьыс ва юрсисӧ.
— Тэнӧ сэн Зиночка корсьӧ.
Кӧть эськӧ мед прӧщайтчӧм могысь гуляйтыштін сыкӧд.
Нывкаыс жаль.
— Мунам ӧтлаын, Павел Иванович, но, мунам, мый тэныд? — кутіс корны Мересьев.
Сылы кыдзкӧ эз вӧв лӧсьыд ӧтнаныслы лоны тайӧ зэв бур, тешкодь нывкаыскӧд, коді сэтшӧм зільлунӧн сійӧс велӧдіс танцуйтны.
Оля письмӧ бӧрын Зиночка дырйи сійӧ асьсӧ чувствуйтліс кыдзкӧ торъя сьӧкыда.
И ӧні сійӧ мырдысьӧн кыскис Стручковӧс аскӧдыс, кытчӧдз сійӧ, броткигтыр, медбӧрас, эз босьт фуражкасӧ.
Зиночка виччысис балкон вылын.
Киас сылӧн вӧлі дзикӧдз нин чирйысьӧм букет.
Цветъясыслысь оръясьӧм, нямралӧм венчикъяссӧ да лепестокъяссӧ вӧлі кӧдзӧма сы кокувса джоджас.
Алексейлысь воськовъяссӧ кылӧм бӧрын сійӧ ставнас сетчыштіс водзлань, но, кор аддзис, мый сійӧ абу ӧтнас, ӧшӧдіс юрсӧ, йӧжгыльтчис.
— Мунімӧй вӧрыскӧд прӧщайтчыны! — беспечнӧй тонӧн шуис Алексей.
Найӧ кутчысисны да чӧв олігтыр мӧдӧдчисны липаа важ аллеяӧд.
Налӧн кок уланыс, муас, кодӧс киськалӧма вӧлі тӧлысьлӧн еджыд югӧрӧн, вӧрисны шом сьӧд вуджӧръяс, да то сэні, то тані, быттьӧ сявкнитӧм зарни монетаяс, дзирдалыштісны арлӧн медводдза коръяс.
Аллея помасис.
Петісны паркысь да лысваа турунӧд мӧдӧдчисны ты дорӧ.
Увтасіныс, быттьӧ еджыд ыж куӧн, вӧлі вевттьысьӧма сук ру эшкынӧн.
Сійӧ вольсасис му бердас, вӧлі налы коскӧдзныс да таинственнӧя дзирдаліс да лолаліс тӧлысьлӧн кӧдзыд югӧрас.
Воздухыс вӧлі уль, тырӧма арся пӧтӧс дукъясӧн да то вӧлі ыркыд да весиг кӧдзыд, а то и шоныд да душнӧй, быттьӧкӧ тайӧ руа тыас вӧліны кутшӧмкӧ асланыс ключьяс, асланыс шоныд да кӧдзыд течениеяс...
— Артмӧ, быттьӧкӧ ми великанъяс да мунам кымӧръяс вывті, а? — задумчивӧя шуис Алексей, неловкӧя ощущайтігтыр, кыдзи сы гырддза дінӧ топӧдчӧ нывлӧн ичӧтик, но вына киыс.
— Артмӧ, мый ми дуракъяс, кӧтӧдам кокъяснымӧс да прӧстудитчам туйӧ петігкежлӧ, — броткыштіс Стручков, коді думайтіс ассьыс кутшӧмкӧ гажтӧм думъяс.
— Меным ті дорысь бурджык.
Меным нинӧм кӧтӧдны да прӧстудитны, — шпыньмуніс Алексей.
Зиночка кыскис найӧс руӧн вевттьыссьӧм ты дорӧ.
— Мунамӧй, мунамӧй, сэні ӧні колӧ лоны зэв лӧсьыд.
Найӧ муртса эз кевны ваас да шензьӧмӧн сувтісны, кор ваыс друг сьӧдавны кутіс сук ру везъяс косттіыс дзик нин кок уланыс.
Дінаныс вӧлӧма мостки, да орччӧн тыдалыштіс ичӧтик пыжлӧн сьӧд силуэтыс.
Зиночка вошліс ру пиас да бӧр локтіс веслӧясӧн.
Лӧсьӧдісны ӧключинаяссӧ, Алексей пуксис сынны, Зина да майор пуксисны пыжбӧжса пуклӧс вылӧ орччӧн.
Пыж ньӧжйӧник мӧдӧдчис лӧнь ва вывті, то сунлывліс руас, то исковтлывліс ва эрд вылӧ, кодлысь веркӧссӧ лышкыда киськалӧма вӧлі югыд тӧлысьлӧн эзысь югӧрӧн.
Найӧ думайтісны быдӧн ассьыныс думъяс.
Войыс вӧлі лӧнь, веслӧяс улын ваыс сявмунліс ртуть войтъясӧн да кажитчис сэтшӧм жӧ сьӧкыдӧн.
Зялькакылісны ӧключинаяс, кӧнкӧ дзуртіс коростель, да кысянькӧ зэв ылісянь ва кузя кывліс сюзьлӧн лёкысь буксӧм.
— И он верит, мый орччӧн воюйтӧны... — ньӧжйӧник шуис Зиночка. — Кутанныд меным гижны, ёртъяс?
Вот ті, например, гижыштанныд, Алексей Петрович, кӧть неуна?
Кӧсъянныд, ме тіянлы аслам адреса открыткаяс сета?
Пасйыштанныд: ловъя, дзоньвидза, кланяйтча — и ящикӧ, а?..
— Эк, вокъяс, кутшӧм окотапырысь муна!
Чӧрту ставсӧ, удж бердӧ, удж бердӧ! — горӧдіс Стручков.
И бара ставныс ланьтісны чӧв.
Пыж бокъясӧ небыдика сёлькӧдіс посньыдик да мелі гы, гораа да унзіля сяльгис пыж улын ва, зэлыд югнитлывлысь гӧрӧдъясӧн сійӧ муткырасис пыж бӧрвылас.
Руыс сылі, да тыдалӧ нин вӧлі, кыдзи дзик берегдорсяньыс пыжлань кыссис тӧлысь югӧрлӧн голубӧйкодь гыалыштысь сюръя да кыдзи чурвидзисны кувшинкаяслӧн да лилияяслӧн чутъясыс.
— Вайӧй сьылыштам, а? — предложитіс Зиночка да, вочакыв виччысьтӧг, заводитіс рябина йылысь сьыланкыв.
Сійӧ ӧтнас нориника сьыліс первой куплетсӧ, и сэки вына баритонӧн мӧдіс отсасьны сылы майор Стручков.
Сійӧ войдӧр некор эз сьывлыв, и Алексей весиг эз чайтлыв, мый сылӧн татшӧм лӧсьыд, бархатнӧй гӧлӧс.
И вот шыльыд ва веркӧс вывтіыс паськаліс тайӧ задумчивӧй да страстнӧй сьыланкывйыс.
Кык свежӧй гӧлӧс, мужичӧй да нывбаба гӧлӧс, шогсисны, ёрта-ёртнысӧ поддерживайтігмоз.
Алексейлы тӧдвылас уси ӧтка гӧрд розъя вӧсньыдик пелысь пу, коді сулаліс сылӧн комната ӧшинь улын, тӧдвылас уси муувса деревняысь гырысь синъяса Варя; сэсся ставыс кытчӧкӧ воши; тыыс, и тӧлысьыслӧн волшебнӧй югӧрыс, и пыжыс, и сьылысьясыс, — и эзысь рӧма руас ас водзсьыс сійӧ аддзис Камышинса нылӧс, но эз сійӧ Олясӧ, коді фотография вылас пукаліс дзоридзалысь видз вылын, катшасинъяс пӧвстын, а кутшӧмкӧ выль, тӧдтӧм, мудз, гожъялӧмысла серласьӧм чужӧма да потласьӧм вомдоръяса, пӧсьнас солассьӧм гимнастёркаа да киас кӧртзыръя нылӧс, коді вӧлі кӧнкӧ сэні, Сталинград дорса степьяс вылын.
Алексей чӧвтіс веслӧяссӧ, чӧв ланьтіс, и медбӧръя куплетсӧ согласнӧя сьылісны куимнанныс нин.
6
Аскинас зэв водз санаторий дворысь ӧти бӧрся мӧд дугдывтӧг петалісны военнӧй автобусъяс.
Ещӧ подъезд дорын на, автобус подножка вылын пукалігӧн, майор Стручков горӧдіс сьывны рябина йылысь ассьыс радейтана сьыланкывсӧ.
Сьыланкывйыс вуджис мукӧд машинаясӧ, да прӧщальнӧй приветствиеясыс, пожеланиеясыс, Бурназянлӧн шмонитӧмыс, автобус ӧшинь пыр Алексейлы мыйкӧ горзысь Зиночкалӧн напутствуйтӧмыс, — ставыс вӧйи уна вояс кежлӧ вунӧдлӧм да Великӧй Отечественнӧй война лунъясӧ выльысь ловзьӧм да сьӧлӧмъяс вӧрзьӧдысь важ сьыланкывлӧн прӧстӧй да унатор висьталан кывъясӧ.
Автобусъясыс сідзи мунісны, мелодиялысь дружнӧй, нориник аккордъяссӧ сьӧрсьыныс нуигмоз.
Кор сьыланкывйыс помасис, пассажиръяс ланьтісны, да некод эз шу ни ӧти кыв, кытчӧдз ӧшиньяс сайын эз тыдовтчывны столичнӧй пригородлӧн первой заводъяс да посёлокъяс.
Майор Стручков, коді пукаліс подножка вылын, разялӧм кизьяса кителя, нюмъялігтыр видзӧдіс подмосковнӧй пейзажъяс вылӧ.
Сылы вӧлі гажа.
Сійӧ эз ов ӧти местаын — ветлӧдліс, вуджис ӧти местасянь мӧдлаӧ, тайӧ вечнӧй военнӧй странникыс, сійӧ чувствуйтіс асьсӧ аслас стихияын.
Сійӧс мӧдӧдӧны кутшӧмкӧ, сылы тӧдтӧм на лётнӧй частьӧ, но всё равно сійӧ муніс гортӧ.
Мересьев пукаліс чӧв олысь да тревожнӧй.
Сійӧ чувствуйтіс, мый медся сьӧкыдыс — водзын, и код тӧдас, удайтчас-ӧ сылы венны тайӧ выль препятствиеяссӧ.
Автобуссянь веськыда, некытчӧ пыравтӧг, весиг узянін йывсьыс думыштлытӧг, Мересьев муніс Мировольский дінӧ.
И сэні виччысис сійӧс первой неудача.
Сылӧн бур вӧчны кӧсйысьысьыс, кодӧс сійӧ сэтшӧм сьӧкыда расположитіс аслас пӧльза вылӧ, вӧлӧмкӧ, лэбзьӧма срочнӧй командировкаӧ и воас оз регыд.
Алексейлы тшӧктісны сетны рапорт общӧй порядокын.
Мересьев сэні жӧ коридорас пуксис ӧшинь вылӧ да гижис рапорт.
Сійӧ сетіс сійӧс командир-интендантлы, мудз синъяса, ичӧтик тушаа да косіник мортлы.
Мӧдыс кӧсйысис вӧчны ставсӧ, мый позьӧ, да корис пыравны лун кык мысти.
Весьшӧрӧ лётчик корис, кевмысис да весиг грӧзитчис.
Косіник кулакъяссӧ морӧс бердас топӧдӧмӧн, интендант висьталіс, мый сэтшӧм общӧй порядок да сійӧс вежны сійӧ оз вермы.
Колӧ чайтны, и збыльысь нинӧмӧн сійӧ эз вермы отсавны.
Мересьев ӧвтыштіс кинас да муніс.
Тадзи заводитчисны сылӧн скитайтчӧмъяс военнӧй канцелярияясӧд.
Делӧыс осложнитчис сійӧн, мый госпитальӧ сійӧс вайисны тэрмасьӧмӧн, вещевӧй, продовольственнӧй да денежнӧй аттестатъястӧг, кодъясӧс возобновитӧм йылысь сійӧ ас кадӧ эз тӧждысь.
Сылӧн эз вӧв весиг командировкаыс.
И кӧть мелі да услужливӧй интендант кӧсйысис сылы срочнӧ корны телефон пыр полксьыс колана документъяс, Мересьев тӧдіс, кыдзи ставыс тайӧ ньӧжйӧ вӧчсьӧ, да гӧгӧрвоис, мый сылы ковмас мыйдакӧ кад овны деньгатӧг, квартиратӧг да паёктӧг суровӧй, военнӧй Москваын, кӧні стрӧга арталісны няньлысь быд килограмм, сакарлысь быд тор.
Сійӧ звӧнитіс госпитальӧ Анюталы.
Гӧлӧс сертиыс тӧдчис, мый сійӧ мый вӧсна кӧ тӧждысьӧ да занят, но Алексейлы вӧлі вывті рад да корис, медым сійӧ тайӧ лунъяс кежлас овмӧдчас сы квартираӧ, медся нин сійӧн, мый ачыс Анюта олӧ госпитальын казарменнӧй положение вылын, а Алексей некодӧс оз дзескӧд.
Санаторий став мунысьяссӧ снабдитіс вит лунся сухӧй паёкӧн, и Алексей, дыр думайттӧг, бодрӧя мӧдӧдчис тӧдса важ ичӧтик керка дінӧ, коді сулаліс зэв гырысь выль постройкаяс мыш сайын, двор пытшкын.
Оланін эм, сёян эм — ӧні позьӧ виччысьны.
Сійӧ кайис чукльӧдлысь тӧдса, пемыд поскӧд, кысянь бара ӧвтыштіс карасин тшын да ва бельё дукӧн, кималаснас корсис ӧдзӧссӧ да чорыда кутіс йигӧдчыны.
Неуна восьтыштӧм ӧдзӧсӧд, кодӧс кутісны кык кыз чеп, мыччысис старукалӧн ёсиник чужӧм.
Алексей вылӧ сійӧ дыр видзӧдіс недовериеӧн да любопытствоӧн, сэсся старука юаліс, коді сійӧ, код дінӧ да кыдзи сылӧн овыс.
Сӧмын та бӧрын зильмунісны чепъяс и ӧдзӧс воссис.
— Анна Даниловна абу гортын, но ті йылысь сійӧ звӧнитліс.
Пырӧй, ме тіянӧс колльӧда сы комнатаӧ.
Пӧрысь, чусмӧм синъяснас старука сідзи и видзӧдіс Алексей чужӧм вылӧ, френч вылас, медся нин вещевӧй мешӧк вылас.
— Тіянлы, гашкӧ, ватор шонтыштны?
Со пач вылын Анечкалӧн керосинка, ме шонта...
Некутшӧм неловкость чувствуйттӧг Алексей пырис тӧдса комнатаӧ.
Тыдалӧ, солдатлӧн асьсӧ быдлаын гортын моз чувствуйтӧмыс, коді сэтшӧма петкӧдчис майор Стручковын, вуджӧма и сылы.
Важ пулысь, буслысь, нафталинлысь, вераӧн и правдаӧн дас вояс чӧж служитӧм став тайӧ важ вещьясыслысь тӧдса дуксӧ кылӧм бӧрын, сійӧ весиг мӧдіс волнуйтчыны, быттьӧ дыр скитайтчӧм бӧрын веськаліс рӧднӧй вевт улӧ.
Старука муніс Алексей бӧрся да пыр висьталіс, висьталіс кутшӧмкӧ булочнӧй дінын ӧчередь йылысь, мый сійӧ булочнӧйяс, веськалан кӧ, карточка серти позьӧ сьӧд нянь пыдди ньӧбны сдобнӧй плюшки, мый воддза лунас трамвайын сійӧ кывлӧма зэв солиднӧй военнӧйлысь, мый немецъяслы пӧ Сталинград дорын сюрӧма зэв ёна, мый быттьӧ дӧсадасьыс Гитлер весиг йӧймӧма, пуксьӧдӧмаӧсь виж керкаӧ, а Германияас действуйтӧ сылӧн двойникыс, мый сылӧн суседкаыс Алевтина Аркадьевна, кодлы дзик напраснӧ сетӧмаӧсь рабочӧй карточка, босьтӧма сылысь да оз сет йӧв видзан зэв бур эмалированнӧй бидон, мый Анна Даниловна ӧні эвакуацияын находитчысь зэв достойнӧй йӧзлӧн ныв, — отличнӧй ныв, рам да стрӧг, мый мукӧдъяс моз сійӧ оз шляйтчы ен тӧдас кодкӧд и кавалеръясӧс гортас оз вайӧдлыв.
— А ті нӧ мый, жӧник сылы лоанныд?
Сӧветскӧй Союзса Герой, танкист?
— Абу, ме прӧстӧ лётчик, — вочавидзис Мересьев да муртса эз серӧкты, кор аддзис, кыдзи старушка чужӧм вылын ӧтпырйӧ тыдовтчисны шӧйӧвошӧм, ӧбида, недоверие и скӧрлун.
Сійӧ юмыртіс вомдоръяссӧ, скӧрпырысь крапнитіс ӧдзӧссӧ да коридорсянь нин, мелі тӧждлуна воддза дружелюбиетӧг, броткӧмногӧн шуис:
— Колӧ кӧ шоныд ва, лӧз керосинка вылас шонтӧй асьныд.
Анюталӧн, тыдалӧ, вывті уна вӧлі уджыс аслас эвакопунктын.
Талун, арся букыд лунас, квартираыс вӧлі дзик эновтӧма кодь.
Быдлаын куйліс кыз слӧя бус, ӧшинь вывъясын да тумбочкаяс вылас киськавтӧмысла вижӧдны нин заводитӧмаӧсь цветъяс.
Пызан вылын сулаліс чайник, туплясисны дорсяньыс бакшасьны нин заводитӧм коркаяс.
Пианиноыс сідзжӧ вӧлі вевттьысьӧма руд да небыд бус чехолӧн.
И, кажитчис, сьӧкыд воздухас пӧдігӧн, пемдӧм да вижӧдӧм важ ӧшинь стеклӧас ӧтарӧ зурйӧдліс нора дзизгысь гут.
Мересьев восьтіс ӧшиньяссӧ.
Найӧ видзӧдӧны вӧлі тшӧкыд градъясӧн визьйӧдлӧм косогорлань.
Комнатаӧ ыльнитіс свежӧй воздух, дыр куйлӧм буссӧ пӧльыштіс сідзикӧн, мый лыбис руд кымӧр.
Сэки Алексейлы юрас воис гажа мӧвп: идравны тайӧ эндӧм комнатасӧ, шензьӧдны да радуйтны Анютаӧс, удж вывсьыс кӧ рытнас сійӧ вермас мынтӧдчывны да волыны аддзӧдчывны сыкӧд.
Старукалысь сійӧ корис ведра, ветьӧк, швабра да пӧся босьтчис мужчинаясӧн важысянь презирайтан тайӧ уджас.
Часӧн-джынйӧн кымын сійӧ зырталіс, чышкаліс, мыськаліс, нимкодясис аслас прӧстӧй уджӧн.
Рытнас сійӧ ветліс пос дорӧ, кысь ещӧ татчӧ локтігас на аддзыліс арся мича астраясӧн вузасьысь нывкаясӧс.
Ньӧбис кымынкӧ цветок, найӧс вазаясын пуктіс пызан вылӧ да пианино вылӧ да пуксис удобнӧй турунвиж рӧма креслӧӧ, — став телӧсьыс кыліс долыд мудз да нырнас жаднӧя кыскыштавліс чӧскыд дуксӧ жаркӧйлысь, кодӧс старушка гӧтӧвитіс кухняын Алексей припасъясысь.
Но Анюта воис сэтшӧм мудз, мый сыкӧд муртса здоровайтчӧм бӧрын пыр жӧ пуксис диван вылӧ, весиг эз и казяв, мый гӧгӧр ставыс югъялӧ да дзирдалӧ.
Сӧмын некымын минута мысти лолалыштӧм да ватор юыштӧм бӧрын, сійӧ шензигтыр видзӧдліс да, кор ставсӧ гӧгӧрвоис, мудзпырысь нюммуныштіс да аттьӧалӧмӧн топӧдліс Мересьевлысь гырддзасӧ.
— Абу весьшӧрӧ, тыдалӧ, Гриша сэтшӧма влюбитчӧма тіян вылӧ, ме весиг неуна ревнуйта.
Алёшенька, неужели тайӧ ті... ставсӧ асьныд?
Кутшӧм ті славнӧй!
А Гришасянь нинӧм эн получитлӧй?
Сійӧ сэні.
Кык лун сайын воис дженьыдик, кык кывъя письмӧ: сійӧ Сталинградын да — чудак — гижӧ: быдтӧ тош.
Тожӧ думыштӧма, аддзӧма кад!..
А сэні ӧд зэв ӧпаснӧ?
Но, висьталӧй, Алёша, но?..
Сы мында ужаснӧйтор висьтавлӧны Сталинград йывсьыс?
— Сэні война.
Алексей ышловзис да зумыштчис.
Сійӧ завидуйтіс ставыслы, коді ӧні вӧлі сэні, Волга вылын, кӧні муніс гигантскӧй тыш, код йылысь ӧні сы мында сёрнитӧны.
Найӧ сёрнитісны рытывбыд, зэв бура, аппетитӧн ужнайтісны — сёйисны тушонкаысь вӧчӧм жаркӧй да, сы вӧсна, мый квартираас мӧд комнатасӧ вӧлі тувъялӧма, чоя-вока моз водісны ӧти комнатаӧ: Анюта — крӧвать вылӧ, а Алексей — диван вылӧ, да пыр жӧ унмовсисны чӧскыд том унмӧн.
Кор Алексей восьтіс синъяссӧ да пыр жӧ чеччис вольпась вывсьыс, шонді югӧрлӧн буса кольтаясыс кӧсӧя куйлісны нин джоджас.
Анюта эз вӧв.
Алексейлы диван бӧрас вӧлі сатшкӧма записка: «Тэрмася госпитальӧ.
Чайыс пызан вылын, няньыс буфетын, сахар абу.
Субботаысь водзджык не мынтӧдчывны.
А.».
Став тайӧ лунъяс чӧжыс Алексей пӧшти эз петавлы керкасьыс.
Нинӧм вӧчигмоз сійӧ ремонтируйтіс старушкалысь став примусъяссӧ, керосинкаяссӧ, спояйтіс кастрюляяссӧ, лӧсьӧдаліс выключательяс да штепсельяс да сы корӧм серти весиг ремонтируйтіс кофей изансӧ злӧдейка Алевтина Аркадьевналысь, коді сідзи бӧр абу и сетӧма эмалированнӧй бидонсӧ.
Ставнас тайӧн сійӧ шедӧдіс ас дінас бур расположение старушкалысь да сылӧн верӧсыслысь, Стройтрестса работниклысь, противовоздушнӧй оборона кузя активистлысь, коді сідзжӧ суткиясӧн эз волывлы гортас.
Гозъя воисны заключениеӧ, мый танкистъяс, дерт, — бур йӧз, но и лётчикъяс нинӧмӧн абу омӧльджыкӧсь наысь да весиг, бурджыка кӧ видзӧдлыны на вылӧ, — асланыс воздушнӧй профессия вылӧ видзӧдтӧг, кӧзяйственнӧй, семейнӧй, серьёзнӧй йӧз.
Кадръяс отделӧ заключениела явитчан лунлы паныда войсӧ Алексей куйліс аслас диван вылын восьса синъясӧн.
Югдігас чеччис, бритчис, мыссис да стӧч учреждение воссян часӧ медводдза мортӧн матыстчис административнӧй служба кузя майор пызан дорӧ, — майор должен вӧлі решитны сылысь судьбасӧ.
Майор пыр жӧ эз во сылы сьӧлӧм вылас.
Быттьӧкӧ Алексейӧс казявтӧг, сійӧ дыр ноксис пызан дорас, перъяліс да ас водзас тэчис бумага тыра папкаяс, кодлыкӧ звӧнитліс телефон пыр да дыр сёрнитіс секретаршакӧд сы йылысь, кыдзи колӧ нумеруйтны личнӧй делӧяс, сэсся кытчӧкӧ петіс да зэв дыр эз во.
Сэк кежлӧ Алексейлӧн удитіс нин кыпавны ненависть кузьмӧс чужӧма, бура бритӧм банъяса, гӧрд вомдоръяса, ньывкӧс кымӧса, вылынджык югъялысь лысинаа пӧрысь майор дінӧ.
Медбӧрын, сійӧ листыштіс календарлысь листбоксӧ да сӧмын сы бӧрын нин синъяссӧ кыпӧдіс посетитель вылӧ.
— Ті ме дінӧдз, <rus>старший</rus> лейтенант ёрт? — солиднӧй, самоувереннӧй кыз гӧлӧсӧн юаліс сійӧ.
Мересьев висьталіс ассьыс могсӧ.
Майор корис секретарша ордысь сылысь бумагаяссӧ да найӧс виччысигӧн пукаліс кокъяссӧ нюжӧдӧмӧн, гудйысис вомас зубочисткаӧн, кодӧс сійӧ вежливӧя тупкис шуйга кипыдӧснас.
Кор бумагаяссӧ вайисны, зубочисткасӧ сійӧ чышкаліс носовикнас, гартыштіс бумагаӧ, сюйис китель зептас да босьтчис лыддьыны «личнӧй делӧ».
Тыдалӧ, ампутируйтӧм кокъяс йывсьыс гижӧмӧдзыс воӧм бӧрын, сійӧ тэрмасьӧмӧн индіс Алексейлы стул: пуксьӧй пӧ, пуксьӧй, мый нӧ ті сулаланныд, — да бара копыртчис бумагаяслань.
Медбӧръя листсӧ лыддьӧм бӧрын сійӧ юаліс:
— Но, мый нӧ ті кӧсъянныд?
— Кӧсъя получитны направление истребительнӧй полкӧ.
Майор нёровтчис улӧс бӧр вылас, чуймӧмӧн мӧдіс дзоргыны лётчик вылӧ, коді век на сулаліс сы водзын, да ачыс сылы вештіс улӧссӧ.
Паськыд синкымъясыс ещӧ на вылӧджык лыбисны шыльыд да госа плеш вылас.
— Но ті жӧ лэбавнысӧ онӧ вермӧй?
— Верма, кута.
Мӧдӧдӧй менӧ проба вылӧ тренировочнӧй школаӧ, — пӧшти горзіс Мересьев, да сы мында вӧлі сылӧн гӧлӧсас неукротимӧй кӧсйӧмыс, мый военнӧйяс, кодъяс пукалісны орчча пызанъяс сайын, лэптісны юрнысӧ, зілисны тӧдмавны, мый сэтшӧм ёнасӧ корӧ тайӧ мугӧм чужӧма мича том мортыс.
— Но, кывзӧй, кыдзи нӧ позьӧ лэбавны кокъястӧг?
Тешкодь...
Тайӧс некысь абу аддзывлӧма.
И коді тіянлы разрешитас? — майор гӧгӧрвоис, мый сы водзын кутшӧмкӧ фанатик, вермас лоны, йӧй.
Алексейлӧн скӧр чужӧм вылӧ, сылӧн пӧсь, дзирдалан синъяс вылӧ кӧсӧя видзӧдігтыр сійӧ зілис сёрнитны кыдз позьӧ меліджыка.
— Тайӧ некысь абу аддзывлӧма, но тайӧс аддзасны, — упрямӧя долис Мересьев; записнӧй книжка пиысь сійӧ перйис целлофанӧ гартовтӧм журнальнӧй вырезка да пуктіс сійӧс майор водзладорӧ пызан вылас.
Орчча пызанъяссайса военнӧйяс эновтісны нин уджнысӧ да интересӧн кывзісны сёрнисӧ.
Ӧти, быттьӧкӧ могӧн, матыстчис майор дорӧ, корис истӧг да видзӧдліс Мересьевлы чужӧмас.
Майор нуӧдіс синъяссӧ статейка кузя.
— Миянлы тайӧ абу документ.
Миян эм инструкция.
Сэні стӧча индӧма, кодъяс туйӧны авиацияӧ, а кодъяс оз.
Ме ог вермы лэдзны тіянӧс машинаӧн управляйтны, весиг тіян кӧ эз вӧв кык чунь, а не кыкнан кокныд.
Босьтӧй ассьыныд журналнытӧ, тайӧ — абу доказательство.
Ме уважайта тіянлысь стремлениенытӧ, но...
Мересьев чувствуйтіс, кыдзи сылӧн пытшкас ставыс кутіс пузьыны, ещӧ кӧ ӧти звук — сійӧ лыяс чернильницанас тайӧ югъялысь, куш плешас, да пыдысянь буркнитіс:
— А тайӧ?
Пызан вылӧ сійӧ пуктіс ассьыс медбӧръя аргументсӧ — бумажка, кодӧс кырымалӧма военврач <rus>первого ранга</rus>.
Майор сомнениеӧн босьтіс запискасӧ.
Сійӧс вӧлі колана ногӧн оформитӧма, пуктӧма медико-санитарнӧй служба отделлысь штамп и печать; уліас вӧлі авиацияын радейтана врачлӧн кырымпас.
Майор лыддис сійӧс да лоис любезнӧйджык.
Абу, сы водзын абу йӧй.
Збыльысь, тайӧ необыкновеннӧй том мортыс кӧсйӧ кокъястӧг лэбавны.
Сійӧ весиг кыдзкӧ кужӧма убедитны военврачӧс, серьёзнӧй, авторитетнӧй мортӧс.
— И всё-таки, став менам кӧсйӧм вылӧ видзӧдтӧг, ог вермы, — Мересьевлысь «делӧсӧ» вештігмоз ышловзис майор. — Военврач <rus>первого ранга</rus> вермас гижны, мый сылы колӧ, а миян жӧ яснӧй да определённӧй инструкция, коді оз лэдз кежны сыысь бокӧ...
Ме кӧ сійӧс нарушита, коді кутас кывкутны: военврач?
Мересьев ненавистьӧн видзӧдліс тайӧ пӧт, самодовольнӧй, вывті самоувереннӧй, спокойнӧй, вежливӧй морт вылас, сылӧн сӧстӧм аккуратнӧй кительса подворотничок вылас, сылӧн бура тшӧтшӧдӧм гырысь да мисьтӧм гыжъяса неприятнӧй, гӧна кияс вылӧ.
Но, кыдзи сылы объяснитан?
Сійӧ ӧмӧй гӧгӧрвоас?
Сійӧ ӧмӧй тӧдӧ, мый сэтшӧмыс воздушнӧй бой?
Сійӧ, гашкӧ, аслас нэмнас эз кывлыв лыйӧм шысӧ.
Став вынсьыс зэвтчӧмӧн асьсӧ кутігтыр, сійӧ юаліс:
— А кыдз жӧ ӧні меным?
— Непременнӧ кӧ кӧсъянныд, верма мӧдӧдны формирование отделӧ комиссия вылӧ, — майор лэптыштліс пельпомъяссӧ. — Сӧмын предупреждайта: весьшӧрӧ мӧданныд трудитчыны.
— А, чӧрт сыкӧд, гижӧй комиссия вылӧ! — стул вылӧ сьӧкыда крапкысьӧм бӧрын пинь пырыс чирӧстіс Мересьев.
Тадз заводитчисны учреждениеясӧд сылӧн скитайтчӧмъяс.
Мудзӧм, юр вывтіныс уджӧн тырӧм йӧз кывзісны сылысь, шензисны, сочувствуйтісны, поражайтчисны да разводитлісны кияснаныс.
Да и збыльысь, мый найӧ вермисны вӧчны?
Вӧлі инструкция, дзик правильнӧй инструкция, кодӧс вӧлі вынсьӧдӧма командованиеӧн, существуйтісны уна-уна воясӧн освятитӧм традицияяс да кыдзи нарушитны тайӧ традицияяссӧ, да ещӧ татшӧм, некутшӧм сомнениетӧм случай дырйи?
Быдӧнлы сьӧлӧмсяньыс вӧлі жаль тайӧ неугомоннӧй инвалидыс, коді мечтайтӧ боевӧй удж йылысь, некодлӧн кывйыс эз бергӧдчыв решительнӧя шуны сылы «ог», и сійӧс мӧдӧдлісны кадръяс отделысь формирование отделӧ, пызан дінсянь пызан дінӧ, сылы сочувствуйтісны да мӧдӧдлісны сійӧс комиссияяс вылӧ.
Мересьевӧс сэсся эз нин ас письыс петкӧдлыны ни ӧтказъяс, ни велӧдӧмъяс, ни унизительнӧй сочувствие да снисхождение, кодъяслы паныд ставнас бунтуйтіс сылӧн гордӧй душаыс.
Сійӧ велаліс асьсӧ кутны киын, велаліс сёрнитны накӧд да, кӧть и мукӧд дырйи луннас ӧткажитлывлісны кык-куимысь, эз кӧсйыв воштыны надея.
Журналлӧн листбокыс да военврачлӧн заключениеыс зепсьыс частӧ перйывлӧмысла сэтшӧма бонзисны, мый кусыньтӧминъясӧдыс косясьлісны да сылы ковмис клеитавны найӧс маслитӧм бумагаӧн.
Скитайтчӧмъясыслӧн сьӧкыдлунъясыс осложняйтчисны сійӧн, мый полксянь ӧтветыс пыр на эз во, и сійӧ важмозыс оліс аттестатъястӧг.
Санаторийын сетлӧм запасъясыс бырины нин.
Правда, сусед гозъя, кодъяскӧд сійӧ дружитчис, казялісны, мый сійӧ дугдіс пусьыны да мырдӧн корлісны сійӧс ӧбедайтны.
Но сійӧ тӧдіс, кыдзи мырсьӧны тайӧ пӧрысь йӧзыс асланыс ичӧтик град йӧрын, ӧшинювса косогорас, кӧні водзвыв арталӧма вӧлі быд лук турун, быд морковь, тӧдіс, кыдзи найӧ дружнӧя, челядь тщательностьӧн юкисны асывнас ассьыныс нянь рационнысӧ, тӧдіс да ӧткажитчис, бодрӧя висьталіс, мый, медым не ноксьыны пусьӧмӧн, сійӧ ӧні ӧбедайтӧ командирскӧй столӧвӧйын.
Воис суббота, сійӧ луныс, кор должен вӧлі удж вылысь мынтӧдчывны Анюта, кодкӧд быд рыт сійӧ дыр больгывліс телефон пыр, докладывайтліс сылы аслас гажтӧма мунысь делӧяс йывсьыс.
И сійӧ решитчис.
Вещевӧй мешӧкас сылӧн вӧлі важ эзысь портсигар, кодлӧн вевт вылас вӧлі чеканитӧма тӧвзьысь тройка да гижӧд: «Серебрянӧй свадьба лунӧ другъяссянь».
Алексей эз курит, но мамыс, ассьыс радейтана писӧ фронт вылӧ мӧдӧдігӧн, мыйлакӧ зептас сюйӧма семьяын синмӧс моз видзан реликвиясӧ батьыслысь, и Алексей сідзи и новлӧдліс сьӧрсьыс тайӧ сьӧкыд, неуклюжӧй вещсӧ, лэбзьывлігъясӧ «шуд вылӧ» сюйлывліс зептас.
Вещевӧй мешӧксьыс сійӧ корсис портсигарсӧ да муніс «комиссионкаӧ».
Омӧлик, нафталин дука нывбаба бергӧдлыштіс портсигарсӧ киас, косіник чуньнас индіс гижӧд вылас да шуис: комиссия вылӧ именнӧй вещьяс оз принимайтны.
— Да ме жӧ донтӧминика, тіян дон серти.
— Ог, ог,
сэсся, военнӧй гражданин, меным кажитчӧ, мый тіянлы водзджык на примитавны серебрянӧй свадьба лун кузя пӧдаркияс, — ядӧвитӧя шуис Алексей вылӧ рӧмтӧм да кӧдзыд синъяснас видзӧдлӧм бӧрын нафталин дука нывбаба.
Ёна гӧрдӧдӧмӧн лётчик босьтіс стойка вывсьыс портсигарсӧ да уськӧдчис ӧдзӧслань.
Кодкӧ кутіс сійӧс соскӧдыс, пеляс пӧльыштіс вина дукӧн.
— Лӧсьыдкодь вещыс.
И абу дона? — юаліс щӧть кодь тошка, лӧз ныра мисьтӧм чужӧма морт, сӧнъяса тіралысь киыс кодлӧн нюжӧдчис портсигарлань. — Массивнӧй.
Отечественнӧй войнаса герой дінӧ уважение ради вит рудіникӧс сета.
Алексей эз донъясь, босьтіс вит сёаӧс да котӧрӧн петіс тайӧ лёк дука, важ рухлядь тыра лавкасьыс свежӧй воздух вылӧ.
Матіса рынок вылысь сійӧ ньӧбис яйтор, салӧтор, нянь буханка, картупель, лук.
Эз вунӧд ньӧбны весиг некымын виж петрушка.
Туй вылас салӧыслысь ичӧтик тор няклялігтыр нопйӧн сійӧ локтіс «гортас», кыдзи ӧні ачыс аслыс шулывліс.
— Бара решитчи паёкӧн босьтны, вывті лёка гӧтӧвитӧны, — ассьыс ньӧбӧмторсӧ кухня пызан вылӧ тэчигӧн ылӧдіс сійӧ старукаӧс.
Рытнас Анютаӧс виччысис озыр ужин.
Мяснӧй бульон вылын картупеля шыд, кодлӧн выліас плавайтіс виж петрушка; дукӧн жаритӧм яй да весиг турипувйысь пуӧм кисель;
старушка пуис сійӧс крахмальнӧй отварӧн, кодӧс вӧчис кын картупель кышысь.
Ныв воис мудз, кельыд.
Кызмырдӧн сійӧ заставитіс асьсӧ мыссьыны да вежсьыштны.
Первой да второй блюдояс тэрмасьӧмӧн сёйӧм бӧрын сійӧ нюжӧдчис волшебнӧй важ креслӧӧ, коді, кажитчис, небыд плюшевӧй лапаяснас сывйыштӧ вӧлі мудз мортӧс да шӧпкӧдӧ сылы пеляс чӧскыд ун.
Сідзи сійӧ вугыртіс, эз вермы виччысьны став правилӧяс серти гӧтӧвитӧм кран улысь кӧдзалысь кисель.
Кор регыдик кежлӧ унмовсьыштлӧм бӧрас сійӧ восьтіс синъяссӧ, ичӧтик да бара сідз жӧ сӧстӧм, важ уютнӧй кӧлуйӧн тырӧм комнатаас вӧлі нин рӧмдӧ.
Сійӧ аддзис Алексейӧс ӧбедайтан пызан дорысь, матӧвӧй абажура важ лампа дорысь, кӧні вӧсньыдик сияса везъяс вылын тіралыштісны ичӧтысянь тӧдса чераньяс.
Сійӧ пукаліс юрсӧ кык ки костас кутӧмӧн да сэтшӧма сійӧс топӧдӧмӧн, быттьӧкӧ кӧсйӧма сійӧс лямӧдны.
Чужӧмыс сылӧн эз тыдав, но став тайӧ позаас вӧлі сэтшӧм сьӧкыд отчаяние, мый тайӧ вына, упрямӧй мортсӧ жалитӧмысла нывлӧн гӧрддзасис горш діныс.
Анюта ньӧжйӧникӧн чеччис, матыстчис сы дінӧ, сывйыштіс сылысь ыджыд юрсӧ да кутіс шыльӧдны, чуньяс костӧдыс сылысь чорыд юрси пратьяссӧ лэдзалігмоз.
Алексей босьтіс сылысь кисӧ да окыштіс, сэсся, гажа да нюмъялысь, друг чеччис:
— А кисельыс!
Вот так раз.
Ме зіли, мырси, кран улын кӧдзӧді колана температураӧдз — и, пӧжалуйста, сійӧ унмовсис.
А кутшӧмджык пӧварыслы переживайтнысӧ тайӧс!
Тарелкаӧн морт вылӧ найӧ гажаа сёйисны тайӧ «образцовӧй» — уксус кодь шома кисельсӧ, больгыштісны, быттьӧкӧ уговор серти кыв ни джын эз шуны кык тема кузя: Гвоздев йылысь да сылӧн, Мересьевлӧн, делӧяс йылысь.
Сэсся заводитісны лӧсьӧдны вольпасьяс, кыкнанныс асланыс местаӧ.
Анюта петіс коридорӧ, виччысьыштіс, кытчӧдз джоджӧ эз зымнитны Алексейлӧн протезъясыс, сэсся, лампа кусӧдӧм бӧрын, пӧрччысис да водіс ачыс.
Вӧлі пемыд, найӧ чӧв олісны, но сы серти, кыдзи корсюрӧ шуракылыштлісны простыняяс да дзуртісны пружинаяс, кыкнанныс тӧдісны, мый сійӧ ни мӧдыс оз узьны.
— Алёша, он узьӧй! — медбӧрын эз вермы кутсьыны Анюта.
— Ог узь.
— Думайтанныд?
— Думайта,
а ті?
— Тожӧ думайта.
Найӧ ланьтісны.
Ывлаас туй чукыльтанінын дзизгыштіс трамвай.
Сылӧн дуга весьтас ыпнитлысь лӧз би здук кежлӧ югдӧдліс комната пытшкӧссӧ, и кыкнанныс найӧ ӧти здук кежлӧ аддзылісны ёрта-ёртныслысь чужӧмнысӧ.
Кыкнанныс куйлісны восьса синмӧн.
...Алексей тайӧ лунас Анюталы эз висьтав ни ӧти кыв аслас похождение результатъяс йылысь, и мӧдыс гӧгӧрвоис, мый сылӧн делӧясыс омӧльӧсь да, гашкӧ, тайӧ мудзлытӧм сьӧлӧмас кусӧ нин надеяыс.
Аслас нывбаба чутьёӧн Анюта казяліс, кутшӧм сьӧкыд, колӧ чайтны, ӧні тайӧ мортыслы, да гӧгӧрвоис сідзжӧ, мый, кӧть кутшӧм эськӧ эз вӧв шог сылы тайӧ здукас, выскажитӧм участие сӧмын гудйыштас сылысь дойсӧ, а сочувствуйтӧм оскорбитас.
А Алексей, юр улас кияссӧ кусыньтӧмӧн, куйліс мыш вылас, думайтіс сы йылысь, мый вот сысянь куим воськов сайын пемыдас куйлӧ лӧсьыдик нывка, другыслӧн невеста, зэв бур ёрт.
Сы дінӧдз сылы вӧчны пемыд комнатаӧдыс кык-куим воськов, но некор, нинӧм вылӧ эськӧ эз вӧч сійӧ тайӧ куим воськовсӧ, быттьӧкӧ тайӧ ас ордас овны лэдзысь этша тӧдса нылыс вӧлі сылӧн аслас чойӧн.
Сійӧ думыштіс, мый майор Стручков, колӧкӧ, сійӧс эськӧ видіс, вермас лоны, мый весиг эськӧ сылы эз верит.
А сэсся код тӧдас, вермас лоны, ӧні буретш сійӧ та йылысь вермис гӧгӧрвоны и тайӧс ёнджыка став мукӧдъяс дорысь...
А кутшӧм сійӧ, Анютаыс, славнӧй да кутшӧм ёна, коньӧр, мудзӧ, да такӧд ӧттшӧтш, кутшӧм ёна увлекайтчӧ эвакогоспитальын аслас сьӧкыд уджӧн!..
— Алёша, — ньӧжйӧ чукӧстіс Анюта.
Мересьев диван вылын кыліс рӧвнӧя лолалӧм.
Лётчик узис.
Ныв чеччис вольпассьыс, кӧмтӧм кокъяснас осторожнӧя шлёпайтігтыр матыстчис сы дінӧ да, быттьӧкӧ ичӧт челядьлысь, лӧсьӧдіс сылысь юрлӧссӧ да гӧгӧрыс сюялыштіс эшкынсӧ.
7
Мересьевӧс корисны комиссия вылӧ первойӧн.
Зэв ыджыд, рыхлӧй военврач <rus>первого ранга</rus>, коді дыр виччысьӧм бӧрын воис командировкаысь, пукаліс председательскӧй местаын.
Сійӧ дзик пыр тӧдіс Алексейӧс да весиг пызан сайысь петіс сылы воча.
— Мый, оз босьтны?
Да, дона другӧй, делӧ тіян сложнӧй.
Ӧд колӧ вуджны закон.
А кыдзи чеччыштан закон вомӧныс? — меліа сочувствуйтіс сійӧ.
Алексейӧс весиг эз мӧдны видлавны.
Сылӧн бумага вылӧ гӧрд карандашӧн полковник гижис: «Кадръяс отделлы.
Лыддя позянаӧн мӧдӧдны испытание вылӧ ТАП-ӧ».
Тайӧ бумажканас Алексей муніс веськыда кадръяс отделса начальник дінӧ.
Генерал дорӧ сійӧс эз лэдзны.
Мересьев заводитліс пузьыны, но генераллӧн адъютантыс, ичӧтик сьӧд уска стройнӧй том капитан вӧлі сэтшӧм мелі да гажа чужӧма, мый Мересьев, кыдз ачыс шулывліс, важысянь эз вермы терпитны «архангелъясӧс», пуксис пызан дорс да дзик виччысьтӧг капитанлы стӧча висьталіс ассьыс историясӧ.
Сылысь висьтсӧ частӧ орӧдлісны телефон звонокъяс.
Капитанлы ӧтарӧ ковмыліс дугдывны кывзынысӧ да котӧртлывны шеф кабинетас.
Но бӧр воӧм бӧрын сійӧ пыр жӧ пуксьывліс Мересьевлы паныд да челядьлӧн кодь наивнӧй синъяснас, кодъясын ӧтпырйӧ вӧліны любопытство, восхищение и весиг недоверие, сы вылӧ видзӧдігтыр, тэрмӧдліс:
— Но, но, и водзӧ? — либӧ друг шеныштліс кияснас да гӧгӧрвотӧг юасьліс: — Ылӧдлан?
Ей-богу, он ылӧдлы?
Н-да, тайӧ н-да!
Кор Мересьев висьталіс сылы канцелярияясӧд аслас скитайтчӧмъяс йылысь, аслас том вид вылӧ видзӧдтӧг, аппаратса делӧясын бура разбирайтчыны кужысь капитан дӧзмӧмпырысь горӧдіс:
— Вот чӧртъяс!
Найӧ жӧ весьшӧрӧ тэнӧ котрӧдлісны.
Тэ замечательнӧй, но прӧстӧ, ме ог тӧд, кыдзи шуны, но, исключительнӧй том морт!..
Сӧмын найӧ правӧсь: кокъястӧг оз лэбавлыны.
— Лэбавлӧны...
Вот... — и Мересьев пуктіс сы водзӧ журналысь вырезкасӧ, военврачлысь заключениесӧ да направлениесӧ.
— Да кыдз нӧ тэ кокъястӧгыд лэбзян?
Чудак!
Пӧслӧвичаын, другӧ, оз прӧста шусьы: «Коктӧмысь танцор оз артмы».
Мӧд вылӧ кӧ эськӧ Мересьев збыльысь ӧбидитчис, вермас лоны, весиг пузис, грубитіс эськӧ сылы.
Но капитанлӧн живӧй чужӧмыс петкӧдліс сэтшӧм доброжелательство, мый скӧрмӧм пыддиыс Алексей сӧмын зэв ӧдйӧ чеччис да детинка моз пӧся горӧдіс:
— Оз артмы? — и друг заводитіс приёмнӧйын йӧктыны.
Капитан восхищайтчӧмӧн видзӧдіс сы вылӧ, сэсся, кыв ни джын шутӧг, кватитіс сылысь бумагаяссӧ да пырис кабинетӧ.
Сійӧ дыр эз пет.
Ӧдзӧс сайсянь кылыштысь кык гӧлӧслысь сёрнисӧ кывзігтыр, лётчик чувствуйтіс, кыдзи вывті ыджыд напряжениеысла телӧыс топаліс ставнас, кыдзи тэрыба тіпкис сьӧлӧмыс, быттьӧ ыджыд ӧдӧн лэбысь машина вылын сійӧ мӧдіс крута пикируйтны.
Кабинетсьыс капитан петіс нюмъялан чужӧма, довольнӧй.
— Со мый, — шуис сійӧ, — дерт, сы йылысь, медым лётнӧй составӧ, генерал и кывзыны эз кут.
Но вот сійӧ татчӧ гижис: мӧдӧдны БАО-ӧ служба вылӧ, оклад да довольствие чинтытӧг.
Гӧгӧрвоин!
Чинтытӧг...
Капитан шӧйӧвошис, кор Алексей чужӧм вылысь радлӧм пыдди аддзис скӧрмӧм.
— БАО-ӧ?
Некор!
Да гӧгӧрвоӧй жӧ ті ставныд: ог кынӧм йылысь, ог жалӧванье йылысь ме ветлӧдлы-кор.
Ме лётчик, гӧгӧрвоанныд,
ме лэбавны, ме воюйтны кӧсъя...
Мыйла тайӧс некод оз гӧгӧрво!
Ӧд тайӧ вывті прӧстӧйтор...
Капитан эз тӧд, мый вӧчны.
Вот воис кыськӧ посетительыс,
мукӧд кӧ сы местаын, бара эськӧ йӧктыны кутіс, а тайӧ...
Чудак кутшӧмкӧ.
Но тайӧ чудакыс капитанлы сьӧлӧм вылас воис пыр ёнджыка.
Капитан сылы сочувствуйтіс, сійӧ кӧсйис, кӧть мый, а отсавны тайӧ вӧвлытӧм сьӧкыд кӧсйӧмторсӧ вӧчны.
Друг сылӧн югнитіс мӧвп.
Сійӧ мигнитіс Мересьевлы, чуньнас корис сійӧс ас дінас, да, шеф кабинет вылӧ видзӧдігмоз, кутіс шӧпкӧдны:
— Генерал вӧчис ставсӧ, мый вермис.
Унджык вӧчны сійӧ оз вермы.
Ей-богу!
Сійӧс эськӧ асьсӧ йӧйӧн лыддисны: коктӧмӧс лётнӧй составӧ!
Мун веськыда миян кӧзяин дінӧ, сӧмын сійӧ вермас.
Часджын мысти Мересьев, кодлы сылӧн выль тӧдсаыс шедӧдіс пропуск, нервнӧя ветлӧдліс ыджыд начальниклӧн приёмнӧйын ковёръяс вывті.
Кыдзи эз дӧгадайтчы сійӧс водзджык!
Но да, именнӧ татчӧ и колӧма сылы шыӧдчыны дзик пыр, не воштыны прӧста сы мында кад.
Либӧ пан — либӧ пропал...
Сёрнитісны, мый начальник и ачыс вӧвлӧма асӧн.
Сійӧ должен гӧгӧрвоны!
Сійӧтӧ нин оз мӧдӧд истребительӧс БАО-ӧ.
Приёмнӧйын чиннӧя пукалісны генералъяс, полковникъяс.
Найӧ ас костаныс сёрнитісны гусьӧник, ӧткымынъяс явӧ волнуйтчисны, уна куритісны, и сӧмын <rus>старший</rus> лейтенант бӧрӧ-водзӧ ветлӧдліс ковёръяс вывті аслас тешкодь, чеччалыштана походканас.
Кор став посетительяс прӧйдитісны да воис ӧчередь Мересьевлы, сійӧ крута матыстчис пызан дорӧ, код сайын пукаліс гӧгрӧс, восьса чужӧма том майор.
— Ті ас дінас, <rus>старший</rus> лейтенант ёрт?
— Да.
Менам эм личнӧ сы дінӧдз зэв важнӧй мог.
— А гашкӧ, <rus>все-таки</rus>, и менӧ ті верманныд тӧдмӧдны асланыд делӧӧн?
Да ті пуксьӧй, пуксьӧй.
Куритчанныд? — Мересьевлы сійӧ мыччис восьса портсигар.
Алексей эз куритчы, но мыйлакӧ босьтіс папироссӧ, киас песыштіс да бӧр пуктіс пызан вылӧ да сідз жӧ друг, кыдзи и капитанлы, помсянь помӧдз висьталіс аслас злоключениеяс йылысь.
Тайӧ лунӧ сійӧ решительнӧ вежис ассьыс мнениесӧ «архангелъяс» йылысь, кодъяс видзӧны генеральскӧй «предбанникъяс».
Майор сійӧс кывзіс эз сӧмын кыдзкӧ учтивӧя, эз, а кыдзкӧ зэв дружескӧя, сьӧлӧмсяньыс да внимательнӧя.
Сійӧ лыддис журналысь заметкасӧ, тӧдмасис заключениенас.
Майор участиеӧн воодушевитчӧм Мересьев чеччыштіс да, вунӧдӧмӧн, кӧні сійӧ находитчӧ, кӧсйӧ нин вӧлі бара петкӧдлыны, кыдзи сійӧ йӧктӧ...
Тані муртса сылӧн ставыс эз провалитчы.
Кабинет ӧдзӧс ӧдйӧ воссис, сэтысь петіс ыджыд тушаа, сьӧд юрсиа косіник морт, кодӧс фотографияяс серти Алексей пыр жӧ тӧдіс.
Мунігмозыс сійӧ кизяліс шинельсӧ да мыйкӧ висьталіс сы бӧрвылын мунысь генераллы.
Сійӧ вӧлі ёна тӧждысьӧ, весиг эз казяв Мересьевӧс.
— Ме Кремльӧ, — часі вылӧ видзӧдлӧм бӧрын сійӧ шуис майорлы. — Квайт кежлӧ закажитӧй Сталинградӧ войся самолёт.
Пуксям Верхньӧй Погромнӧйын, — да муніс сэтшӧм жӧ ӧдйӧ, кыдзи петіс кабинетсьыс.
Майор пыр жӧ закажитіс самолёт да, кор дум вылас уси Мересьев, шеныштіс кинас:
— Эз везит, лэбзям.
Лоӧ виччысьыштлыны.
Тіян эм, кӧні овнытӧ?
Необычайнӧй посетительлӧн мугӧм чужӧм вылысь, коді минута сайын на вӧлі упрямӧй да волевӧй, майор друг аддзис разочаруйтчӧм да сэтшӧм мудзӧм, мый вежис решениесӧ:
— Ладнӧ...
Ме тӧда миянлысь кӧзяиннымӧс, сійӧ эськӧ вӧчис тадз жӧ.
Официальнӧй бланок вылӧ сійӧ гижис кымынкӧ кыв, запискасӧ сюйис конвертӧ, гижис: «Кадръяс отделса начальниклы» — да Мересьевлы сетігӧн кутліс сылысь кисӧ:
— Став сьӧлӧмсянь желайта удача!
Бумажка вылас вӧлі гижӧма: «Лейтенант Мересьев А. вӧлі командующӧй ордын приём вылын.
Сы дінӧ колӧ относитчыны став вниманиеӧн.
Колӧ быдногыс, мыйӧн позьӧ, отсавны сылы бӧр бергӧдчыны боевӧй авиацияӧ».
Час мысти ичӧтик уска капитан Мересьевӧс пыртӧдіс аслас шеф кабинетӧ.
Скӧр, пушкыр синкымъяса грознӧй пӧрысь генерал лыддис гижӧдторсӧ, лётчик вылӧ видзӧдліс гажа лӧз синъяснас да серӧктіс:
— И сэні нин вӧлӧмыд...
Тэрыб, тэрыб!
Сідзкӧ, тэ ӧбидитчин, мый ме тэнӧ инді БАО-ӧ?
Ха-ха-ха! — гулыда да гораа серӧктіс сійӧ. — Молодец!
Аддза бур вира летунӧс.
БАО-ӧ сійӧ оз кӧсйы, дӧзмис...
<rus>Умора</rus>!..
Мый нӧ меным тэкӧд вӧчны, плясун, а?
Жугалан, а менсьым юрӧс нетшыштасны, мыйла, пӧрысь дурак, мӧдӧдін.
А, веськыда кӧ шуны, коді тэнӧ тӧдас, тайӧ война вылын миян ребята и эз тадз мирсӧ шензьӧдлыны...
Вайлы бумаженциятӧ.
Лӧз карандашӧн, гӧгӧрвотӧм почеркӧн небрежнӧя, кывъяссӧ помавлытӧг, бумажка вылас вомӧнӧн генерал гижис: «Мӧдӧдны тренировочнӧй обучение школаӧ».
Мересьев кватитіс бумажкасӧ тіралан кияснас.
Сійӧ сэні жӧ, пызан дорас, сійӧс лыддис, сэсся лыддис пос площадка вылын, сэсся улын, пыранінас пропускъяс прӧверяйтысь часӧвӧй дінын, сэсся трамвайын да, медбӧрын, лыддис тротуар вылын зэр улын сулалігӧн.
Му шар вылын олысь став йӧз пиысь сӧмын сійӧ ӧтнас вермис гӧгӧрвоны, мый означайтӧны тайӧ помӧдз гижтӧм, небрежнӧя чукльӧдлӧм нёль кывйыс.
Тайӧ лунӧ Алексей Мересьев радысла вузаліс ассьыс часісӧ — дивизияса командирлысь пӧдароксӧ, — рынок вылысь ньӧбис быдсяма сёянторъяс да вина, телефон пыр кевмысис Анюталы час кык кежлӧ кыдзкӧ вежсьывны сэні, аслас эвакогоспитальын, пригласитіс старик гозъяӧс да аслас великӧй победа случай кузя вӧчис пир на весь мир.
8
Тренировочнӧй обучение школаын, коді размещайтчис Москва дорын, осоавиахимовскӧй ичӧтик аэродром дорын, тайӧ тревожнӧй лунъясас вӧлі страднӧй кад.
Сталинградскӧй сражениеын авиациялы уджыс вӧлі уна.
Пӧжаръяс да разрывъяс тшынысь некор весасьлытӧм, волжскӧй крепостьвесьтса век руд небесаыс вӧлі аренаӧн дугдывтӧм воздушнӧй схваткаяслӧн, бойяслӧн, кодъяс пӧрлісны быдса битваясӧ.
Кыкнанладорыслӧн вӧліны ёна тӧдчана воштӧмъяс.
Тышкасьысь Сталинград дугдывтӧг корис тыллысь лётчикъясӧс, лётчикъясӧс, лётчикъясӧс...
Та вӧсна тренировочнӧй обучение школа, кӧні велӧдчисны госпитальысь петӧм лётчикъяс, а тылысь воӧм лётчикъяс, кодъяс ӧнӧдз лэбавлісны гражданскӧй самолётъяс вылын, велӧдчисны лэбавны выль боевӧй машинаяс вылын, уджаліс предельнӧй нагрузкаӧн.
Тренировочнӧй самолётъяс, юрсигусь кодь «уткаяс» да «уточкаяс» тыртлісны ичӧтик аэродромсӧ, кыдзи сёйӧм бӧрын идравтӧм пызанӧс гутъяс.
Найӧ дзизгисны сы весьтын шонді петӧмсянь шонді лэччытӧдз, да, кӧть кор он видзӧдлы кӧлесаясӧн кузяла и вомӧн гижталӧм поле вылӧ, век тані кодкӧ кыпӧдчывліс либӧ пуксьывліс.
Тренировочнӧй обучение школалӧн штабса начальник, ичӧтик, зэв кыз, гӧрд чужӧма, узьтӧмысла гырд синъяса ён морт, скӧра видзӧдліс Мересьев вылӧ, быттьӧкӧ тайӧ видзӧдлӧмнас кӧсйис шуны: «Кутшӧм чӧрт ещӧ тэнӧ вайис?
Этша менам тані ноксянторйыс!» — да нетшыштіс сы киысь направление да бумага тыра пакетсӧ.
«Придеритчас кокъяс дінӧ дай вӧтлас», — подполковниклӧн важӧн бритчывтӧм паськыд чужӧм вылын чикыльтчыны заводитӧм бурӧй щетина вылас полігтыр видзӧдігмоз думыштіс Мересьев.
Но начальникӧс чуксалісны нин ӧтпырйӧ кык телефон звонок.
Сійӧ пельпомнас пель дінас топӧдіс ӧти трубкасӧ, мыйкӧ раздражённӧя мургис мӧдас да сэк жӧ син пырыс нуӧдіс Мересьевлысь документъяссӧ.
Тыдалӧ, сійӧ сэтысь лыддис сӧмын генераллысь революциясӧ, сы вӧсна мый сэн жӧ, телефон трубкасӧ пуктытӧг уліас гижис: «Коймӧд тренировочнӧй отряд.
Лейтенант Наумовлы.
Зачислитны».
Сэсся, кыкнан трубкасӧ пуктӧм бӧрын, мудзпырысь юаліс:
— А вещевӧй аттестатыд?
А продовольственнӧйыд?
Абу?
Ставныдлӧн абу.
Тӧда, тӧда ме тайӧ сьыланкывъяссӧ.
Госпиталь, суматоха, абу сыӧдз.
А ме нӧ мый, аслам яйысь тіянлы кута пуны?
Гижӧй рапорт, аттестаттӧг приказӧн ог проводит.
— Эм гижны рапорт! — ставнас подтянитчигмоз да кӧзырнитігтыр сьӧлӧмсяньыс шуис Мересьев. — Разрешитанныд мунны?
— Мунӧй, — кинас вялӧя ӧвтыштіс подполковник.
И друг кыліс сылӧн лёкысь горӧдӧм: — Сулавлӧй!
Тайӧ мый татшӧмыс? — чуньнас сійӧ индіс зарни монограммаа сьӧкыд бедь вылӧ — Василий Васильевичлӧн пӧдарок вылӧ.
Мересьев, кабинетсьыс петігӧн, волнуйтчӧмысла вунӧдӧма сійӧс пельӧсас. — Мыйся пижонство?
Шыбитны бедьтӧ!
Абу воинскӧй часть, а цыганскӧй табор!
Кутшӧмкӧ горсад: бедьяс, тросточкаяс...
Регыд кутанныд голя выланыд амулетъяс ӧшлыны да кабинааныд сьӧд каньясӧс босьтны.
Медым ме тайӧ дряньсӧ сэсся эг аддзыв!
Пижон!
— Эм, подполковник ёрт!
Кӧть водзын вӧліны уна сьӧкыдлунъяс да неудобствояс: колӧ вӧлі гижны рапорт, скӧр подполковниклы объяснитны, кыдзи вошины аттестатъяс; кӧть неразбериха вӧсна, коді артмыліс школа пыр дугдывтӧг зэв уна йӧз прӧйдитӧмла, сэні вердісны омӧлякодь, и ӧбед бӧрын курсантъяс пыр жӧ заводитлісны мечтайтны ужин йылысь; кӧть средньӧй школа зданиеын, кодӧс временнӧ пӧртӧма лётнӧй составлы общежитиеӧ, потласьӧм трубаяс вӧсна вӧлі зэв кӧдзыд, да первой войсӧ эшкын да кучик реглан улын Алексей войбыд тіраліс, — сійӧ чувствуйтіс асьсӧ тані, тайӧ ноксьӧмас да неудобствоясас кыдзи, колӧ чайтны, чувствуйтіс асьсӧ чери, кодӧс лыа вылын куйлӧм бӧрын мореӧ бӧр нуис гы.
Ставыс тані сьӧлӧм вылас воис сылы, да весиг тайӧ оланіныслӧн медся неудобнӧйторъясыс сылы висьталісны, мый сійӧ матын ассьыс мечтасӧ олӧмӧ пӧртӧм дінын.
Рӧднӧй обстановка, рӧднӧй йӧз, сарӧгӧсь да война чӧжӧн быгалӧм кучика важ регланаӧсь да пон ку унтыаӧсь, гожъялӧм, чирӧм гӧлӧсаӧсь, гажаӧсь;
авиационнӧй бензинлӧн юмовкодь да ёсь дукӧн ӧвтысь рӧднӧй атмосфера, коді тырӧма шонтан моторъяс шумӧн да лэбысь самолётъяслӧн рӧвнӧй, успокаивающӧй сяргӧмӧн;
маслӧӧссьӧм комбинезона, кок йылысь мудзысла гылалысь, няйтӧссьӧм чужӧма технарьяс;
бронза рӧмӧдз гожъялӧм скӧр инструкторъяс; метеорологическӧй будкаын гӧрд банчукъяса нывъяс;
команднӧй пунктлӧн ичӧтик керкаын лежанкасянь слӧйясӧн плавайтысь лӧз тшын; зуммеръяслӧн сибдӧм шыыс да резкӧй телефоннӧй звонокъяс;
фронт вылӧ мунысьясӧн сьӧрсьыныс «на память» нуӧм вӧсна столовӧйын паньяслӧн тырмытӧм;
цветнӧй карандашӧн гижӧм «боевӧй листокъяс», кодъяслӧн поманыс обязательнӧ рисуйтӧма воздухын нывъяс йылысь мечтайтысь том зонъяс вылӧ карикатураяс;
кузяла и вомӧнног самолётъяслӧн кӧлесаясӧн да кӧстыльясӧн гижлӧдлӧм лётнӧй поле вылын руд небыд няйт;
сола кывъясӧн да авиационнӧй терминъясӧн суктӧм гажа сёрни,
— ставыс тайӧ вӧлі тӧдса, важся.
Мересьев пыр жӧ ловзис.
Сы дінӧ, кажитчӧ, бӧр воисны дзикӧдз вошлӧм кыпыдлуныс да гажа бесшабашностьыс, коді век неуна лӧсялана истребительяслы.
Сійӧ подтянитчис, радпырысь, пелька да мичаа вочавидзліс ичӧтджык чинаяслӧн приветствиеяс вылӧ, старшӧйяскӧд паныдасигӧн чёткӧя восьлавліс да выль форма получитӧм бӧрын пыр жӧ сійӧс сетіс «подгонитны» олӧма сержантлы, гражданскӧй профессия сертиыс портнӧйлы, коді ӧні БАО-ын выписывайтіс прӧдуктаяс.
Войясын сержант нажӧвитчис, торъя взыскательнӧй, тшапитчысь лейтенантъяслы «лыяс сертиныс подгоняйтліс» казённӧй размера формаяс.
Первой лунас жӧ лётнӧй поле вылысь Мересьев корсис коймӧд отрядса инструктор Наумовӧс, код начальство улӧ вӧлі сетӧма сійӧс.
Наумов, ичӧтик тушаа, зэв визув, ыджыдкодь юра, кузь кияса морт, котраліс «Т» районын да, небесаӧ видзӧдігтыр, кӧні зонаын лэбаліс ичӧтик «ушка», быдногыс видіс сійӧс, коді сійӧн веськӧдліс:
— Сундук...
Куйӧд мешӧк...
«Вӧлі истребительӧн»!
Кодӧс кӧсйӧ ылӧдны?
Аслас будущӧй инструкторлы сійӧ представитчис полнӧй форма серти. Мересьев приветствуйтӧм вылӧ инструктор сӧмын ӧвтыштіс кинас да индіс воздухӧ:
— Аддзылінныд?
«Истребитель», воздухса гроза, катласьӧ, кыдзи... юкмӧсын цветок...
Алексейлы инструктор воис сьӧлӧм вылас.
Сійӧ любитіс вот татшӧмъяссӧ, общежитиеын неуна сумасшедшӧйяссӧ, асланыс уджӧ пель йылӧдзныс влюбитчӧм йӧзсӧ, кодъяскӧд способнӧй да старательнӧй мортлы кокньыд аддзыны общӧй кыв.
Сійӧ вӧчис некымын дельнӧй замечание лэбалысь йылысь.
Ичӧтик лейтенант сійӧс видзӧдаліс нин юрсяньыс кок улӧдзыс:
— Менам отрядӧ?
Кыдзи овныд?
Мый вылын лэбавлінныд?
Бойын вӧвлінныд?
Дыр-ӧ эн кыпӧдчывлӧй?
Алексей эз вӧв уверен, мый лейтенант кывзіс сылысь вочакывъяссӧ: сійӧ бара чатӧртіс юрсӧ да, кимӧдзнас шонді югӧръясысь сайӧдчӧмӧн, грӧзитіс кулакнас:
— Шмаровоз!..
Видзӧдлӧй, кыдзи сійӧ бергӧдчӧ!
Быттьӧ гостинӧйын бегемот.
Сійӧ тшӧктіс Алексейлы явитчыны лэбалан лун заводитчигкежлӧ да кӧсйысис пыр жӧ «видлыны».
— А ӧні мунӧй, шойччӧй.
Туй бӧрад пӧлезнӧ.
Сёйинныд?
А то миян тані ноксиганыс вермасны вунӧдны вердны...
Чӧртлӧн акань!
Но, сӧмын пуксьыв му вылас, ме тэныд петкӧдла «истребительӧс»!
Шойччыны Мересьев эз мун, сы вӧсна нин мый аэродром вылын, кӧні кос да чорыд лыа буссӧ нӧбӧдіс кӧдзыд тӧв, кажитчӧ, вӧлі весиг шоныдджык «ӧкмысӧд А» классын дорысь, кӧні сулаліс сылӧн топчаныс.
БАО-ын сійӧ аддзис сапожникӧс, сетіс сылы ассьыс вежонся табак паёксӧ да командирскӧй ременьысь тшӧктіс вурны особӧй конструкцияа кык ичӧтик лямка пряжкаясӧн, медым тайӧ лямкаяснас вермис эськӧ протезъяссӧ топыда кӧртавны управлениелӧн ножнӧй рычажокъяс бердӧ.
Сы вӧсна, мый заказыс вӧлі срочнӧй да аслыспӧлӧс, сапожник шуис аслыс корны «полмитрей» вылӧ да кӧсйысис лямкаяссӧ вӧчны на сӧвесть.
Мересьев жӧ локтіс аэродром вылӧ бӧр да пемыдӧдз, сэтчӧдз, кытчӧдз медбӧръя самолётсӧ эз вайӧдны линейка вылӧ да гезйӧн домавны муӧ винтитӧм штопоръясӧ, видзӧдіс лэбалӧмъяс бӧрся, быттьӧкӧ тайӧ вӧлі эз зонаясӧд обычнӧй тренируйтчана «шуръялӧм», а кутшӧмкӧ сверхасовскӧй соревнование.
Сійӧ эз видзӧд лэбалӧмсӧ.
Сійӧ прӧстӧ оліс аэродромвывса атмосферанас, видзӧдіс делӧвӧй ноксьӧм вылас, кывзіс моторъяслысь ланьтлытӧм ургӧмсӧ, ракетницаяслысь клопӧдӧмсӧ, бензинлысь да маслӧлысь дуксӧ.
Сылӧн став виръяйыс радліс, сійӧ весиг эз думайт, мый аски самолётыс вермас сійӧс не кывзысьны, кутас асныравны, мый вермас лоны катастрофа.
Асывнас сійӧ локтіс лётнӧй поле вылӧ, кор полеыс вӧлі тыртӧм на.
Линейкаяс вылын ургисны шоналысь моторъяс, напряжённӧя пӧлясисны биӧн «полярнӧй» пачьяс, да механикъяс, самолётъяслысь винтъяссӧ бергӧдігӧн, чеччыштлісны боквыв, быттьӧкӧ змея дінысь.
Кыліс тӧдса асъя перекличка:
— Пуск кежлӧ!
— Контакт!
— Эм контакт!
Кодкӧ видіс Алексейӧс сыысь, мый сійӧ татшӧм водз самолётъяс дінын шӧйтӧ код тӧдас мыйла.
Сійӧ шуткаӧн вочавидзис да ас кежас ӧтарӧ шуаліс гажа, мыйлакӧ вежӧрӧ пуксьӧм кывъяс: «Эм контакт, эм контакт, эм контакт»...
Медбӧрас самолётъяс чеччалігтыр, ӧтарӧ-мӧдарӧ пӧлнясигтыр да бордъяснаныс дрӧгнитлывлігтыр кутісны кыссьыны старт дорӧ. Борд улітіыс найӧс кутісны механикъяс.
Наумов вӧлі тані нин да куритіс чигарка, сэтшӧм ичӧтӧс, мый кажитчис — тшынсӧ сійӧ нёняліс вижӧдӧм чуньяссьыс.
— Воин? — юаліс сійӧ, Алексейлӧн полнӧй форма серти вӧчӧм официальнӧй приветствие вылӧ вочавидзтӧг. — Но и бур: первойӧн воин — первойӧн и лэбзян.
А но, пуксьы эсійӧ девятка бӧръя кабинаас, а ме дзик пыр.
Видзӧдлам, кутшӧм тэ дзодзӧг.
Сійӧ кутіс тэрыба кыскышталӧмӧн помавны ичӧтик чигаркасӧ, а Алексей тэрмасьӧмӧн муніс самолёт дорӧ.
Сылы окота вӧлі кӧртавны кокъяссӧ инструктор вотӧдз.
Славнӧй морт сійӧ, но код тӧдас, друг да упрямитчас, ӧткажитчас пробуйтны, лэптас шум?
Мересьев кавшасис вильыд борд вывті, судорожнӧя кабина бортас кутчысялігтыр.
Волнуйтчӧмысла, непривычка вӧснаыс сійӧ век вильдаліс да некыдз эз вермы коксӧ шыбитны кабинаас; та вӧсна, векни чужӧма гажтӧм синъяса, олӧма нин механик шензьӧмӧн сы вылӧ видзӧдӧм бӧрын решитіс: «Код, сӧбакаыд».
Но вот медбӧрын Алексейлы удайтчис шыбитны ассьыс куснясьтӧм коксӧ кабинаӧ, став вынсӧ зэвтлӧмӧн кыскыштіс мӧд коксӧ да сьӧкыда ляскысис пуклӧс вылӧ.
Кучик хомутикъяснас протезъяссӧ сійӧ пыр жӧ кӧрталіс педальнӧй управление бердас.
Конструкцияыс артмӧма удачнӧя, хомутикъясыс лӧсьыда да бура топӧдісны протезъяссӧ рычажокъяс дінӧ да сійӧ чувствуйтіс найӧс сідз жӧ, кыдзи челядь дырйиыс кок увсьыс чувствуйтліс бура кӧрталӧм коньки.
Кабинаӧ юрсӧ сюйис инструктор:
— Тэ, другӧ, случайнӧ абу код?
Лолышт.
Алексей лолыштіс.
Вина дук эз кыв; инструктор грӧзитіс механиклы кулакнас.
— Пуск кежлӧ!
— Контакт!
— Эм контакт!
Мотор некымынысь гораа фырснитліс, сэсся кыліс поршеньяслӧн мичаа уджалан шы.
Мересьев весиг радысла горӧдіс да кинас машинальнӧя кыскыштіс газ рычажоксӧ, но сэки сійӧ сёрнитан трубка пыр кыліс инструкторлысь скӧра видчӧм:
— Батьсьыд войдӧрджык биӧ эн пыр.
Инструктор ачыс сетіс газ, мотор заводитіс ургыны, и самолёт, чеччалігтыр, мӧдӧдчис пыр ӧддзыны.
Машинальнӧя управляйтігмоз Наумов кыскыштіс ручкасӧ асланьыс, да тайӧ ичӧтик, юрсигусь сяма машинаыс, кодӧс меліа нимтӧмаӧсь войвывса фронтъяс вылын «лесникӧн», центральнӧйяс вылын — «капустникӧн», лунвылын — «кукурузникӧн» да коді быдлаын служитӧ добродушнӧй салдатъяс остротаяслы мишеньӧн да быдлаын уважайтана, кыдзи важ, испытаннӧй, чудаковатӧй, но боевӧй друг, — машина, код вылын став лётчикъяс коркӧ велӧдчылісны лэбавны, крута кайис воздухӧ.
Пӧлӧсӧн пуктӧм зеркалӧысь инструктор аддзис выль курсантлысь чужӧмсӧ.
Кымын татшӧм чужӧм сійӧ аддзыліс пилотлӧн дыр кадся перерыв бӧрын первойысь кыпӧдчигӧн!
Сійӧ аддзывліс асъяслысь снисходительнӧй добродушиесӧ, аддзывліс, кыдзи ӧзйывлісны синъясыс лётчик-энтузиастъяслӧн, кодъяс госпитальясын дыр скитайтчӧм бӧрын став виръяйнаныс чувствуйтлісны рӧднӧй стихиясӧ.
Сійӧ аддзывліс, кыдзи воздухӧ веськалӧм бӧрын, кельдӧдлісны, заводитлісны нервничайтны, курччавны вомдоръяснысӧ найӧ, кодъясӧс сьӧкыд воздушнӧй авария дырйи травмируйтліс.
Сійӧ наблюдайтліс задорнӧй любопытствосӧ новичокъяслысь, кодъяс му дінысь торйӧдчылісны первойысь.
Но татшӧм страннӧй выражениесӧ, кутшӧмӧс инструктор аддзис зеркалӧ пырыс ӧні, тайӧ мича мугӧм том зонмыслысь, лётнӧй делӧын явӧ абу новичоклысь, Наумовлы аслас уна вося инструкторскӧй удж дырйи некор на эз удайтчыв аддзывны.
Новичоклӧн мугӧм кучик пырыс тыдаліс, кыдзи банйис чужӧмыс гырысь чутъясӧн, лихорадочнӧя.
Вомдоръясыс сылӧн кельдӧдісны, но эз полӧмла, эз, а Наумовлы гӧгӧрвотӧм кутшӧмкӧ благороднӧй волнуйтчӧмла.
Коді тайӧ?
Мый сыкӧд вӧчсьӧ?
Мыйла технарь сійӧс примитіс кодъюра пыдди?
Кодыр самолётыс торйӧдчис мусьыс да ӧшйис воздухас, инструктор аддзис, кыдзи курсантлӧн синъясыс, сьӧд, упрямӧй цыганскӧй синъясыс, кодъяс вылӧ Алексей эз лэдз ассьыс защитнӧй ӧчкисӧ, друг тырины синваӧн да кыдзи синваыс визувтіс бан кузяыс да мавтіс чужӧмсӧ поворотын кучкысь воздушнӧй струяӧн.
«Чудак кутшӧмкӧ!
Такӧд колӧ осторожнӧ.
Мыйыс оз овлыв!» — ас кежас решитіс Наумов.
Но тайӧ волнуйтчан чужӧмас, коді сы вылӧ видзӧдіс нёль пельӧса зеркалӧсянь, вӧлі мыйкӧ сэтшӧмтор, мый вӧрзьӧдіс сьӧлӧмсӧ и инструкторлысь.
Сійӧ шензьӧмӧн чувствуйтіс, мый и сылӧн горш діныс гӧрддзассьӧ да приборъясыс заводитӧны расплывайтчыны сы синъяс водзын.
— Передайта управление, — шуис сійӧ, но эз передайт, а сӧмын личӧдыштіс кияссӧ да кокъяссӧ, дась вӧлі любӧй здукӧ бӧр босьтны управлениесӧ тайӧ гӧгӧрвотӧм чудак киясысь.
Приборъяс пыр, кодъяс дублируйтісны быд движение, Наумов чувствуйтіс новичоклысь увереннӧй, опытнӧй кияс, «ен милӧстя лётчиклысь» кияс, кыдзи радейтліс шуны школалӧн штабса начальник, важ воздушнӧй кӧин, коді лэбавліс ещӧ гражданскӧй война дырйи на.
Первой кытш бӧрын Наумов дугдіс повны аслас ученик вӧсна.
Машина муніс увереннӧя, «грамотнӧя».
Сӧмын тешкодь, пӧжалуй, вӧлі, мый машинасӧ плоскость кузя нуӧдігӧн, курсант век вӧчаліс то ичӧтик поворотъяс веськыдвылӧ, шуйгавылӧ, то машинасӧ лэптывліс неуна вывлань, то лэдзліс улӧ.
Сійӧ быттьӧкӧ прӧверяйтіс ассьыс вынсӧ.
Думнас Наумов шуис, мый аски жӧ позьӧ новичокӧс ӧтнассӧ мӧдӧдны зонаӧ, а кык-куимысь лэбалыштӧм бӧрын пуксьӧдны <rus>«утёнок»</rus> вылӧ — учебно-тренировочнӧй самолёт «УТ‒2», истребительлӧн ичӧтик фанернӧй копия вылӧ.
Вӧлі кӧдзыд, борд стойкавывса термометр петкӧдліс минус 12.
Чизыр тӧв пӧльыштлывліс кабинаӧ, писькӧдчис пон ку унт пырыс, инструкторлысь кынтіс кокъяссӧ.
Кад вӧлі пуксьыны бӧр.
Но быд раз, кор трубка пыр Наумов командуйтліс: «Посадка вылӧ!», — зеркалӧысь сійӧ аддзывліс пӧсь сьӧд синъяслысь нинӧм шутӧг корӧм, весиг не корӧм, а требуйтӧм, да эз тырмыв выныс выльысь повторитны приказаниесӧ.
Дас минута пыдди найӧ лэбалісны часджын гӧгӧр.
Кабинаысь чеччыштӧм бӧрын Наумов, кияссӧ воча кучкалігтыр да кокъяснас йӧктігтыр, мӧдіс чеччавны.
Тайӧ асывводзас кӧдзыдыс збыльысь вӧлі прамӧй лэчыд.
Курсант жӧ мыйкӧ дыр ноксис кабинаас да петіс сэтысь ньӧжйӧ, быттьӧкӧ петнысӧ эз вӧв окота, а муӧ лэччӧм бӧрын пуксис самолёт борд дінӧ шуда, збыльысь код мортлӧн кодь чужӧма, коді кӧдзыдысла да возбуждениеысла ыпъяліс алӧй рӧмӧн.
— Но, кынмин?
Менӧ унтъяс пыр, ок, кутшӧм чорыда босьтіс!
А тэ, со, ботинкиа.
Кокъясыд эз кынмыны?
— Менам кокъясыс абуӧсь, — аслас думъяслы водзӧ нюмъялігтыр вочавидзис курсант.
— Мый? — подвижнӧй чужӧмыс Наумовлӧн нюжалыштіс.
— Менам кокъясыс абуӧсь, — выльысь отчётливӧя шуис Мересьев.
— Кыдзи сійӧ сідз «кокъяс абуӧсь»?
Кыдзи тайӧс гӧгӧрвоны?
Висьӧны, али мый?
— Да абуӧсь — и ставыс...
Протезъяс.
Ӧти здук Наумов сулаліс, быттьӧкӧ юрас мӧлӧтӧн кучкӧмысь тувъялӧм места вылас.
Сійӧ, мый сылы висьталіс тайӧ тешкодь том зонмыс, вӧлі дзик веритны позьтӧмтор.
Кыдзи сійӧ кокъяс абуӧсь?
Но ӧд сійӧ сӧмын на лэбаліс и лэбаліс эз омӧля....
— Петкӧдлы, — кыдзкӧ полігтыр шуис инструктор.
Алексейӧс тайӧ любопытствоыс эз чуймӧд ни эз скӧрмӧд.
Мӧдарӧ, сылы окота лои дзикӧдз шензьӧдны тешкодь, гажа мортсӧ, да циркса фокусник движениеӧн сійӧ ӧтпырйӧ лэптіс кыкнан гач коксӧ.
Курсант сулаліс кучикысь да алюминийысь вӧчӧм протезъяс вылын, сулаліс да гажаа видзӧдіс инструктор вылӧ, механик вылӧ да лэбавны ӧчередь виччысьысьяс вылӧ.
Наумов дзик пыр гӧгӧрвоис тайӧ мортыслысь и волнуйтчӧмсӧ, и сы чужӧм вылысь необыкновеннӧй выражениесӧ, и сы сьӧд синъясысь синвасӧ, и дырджык лэбавны сэтшӧм горшлунсӧ.
Курсант сійӧс чуймӧдіс.
Наумов уськӧдчис сы дінӧ да мыйвынсьыс тракйис сылысь кисӧ:
— Рӧднӧй, да кыдз нӧ?..
Да тэ, тэ прӧста весиг он тӧд, кутшӧм тэ эм мортыс!..
Ӧні медся ыджыдторсӧ вӧлі вӧчӧма.
Инструкторлысь сьӧлӧмсӧ завоюйтӧма.
Рытнас найӧ встретитчисны да ӧтвылысь вӧчисны тренируйтчан план.
Воисны ӧти кывйӧ, мый положениеыс Алексейлӧн сьӧкыд, ичӧтик ӧшибка вермас вайӧдны сэтчӧ, мый сылы нэм кежлас запретитасны веськӧдлыны самолётӧн, да, кӧть буретш ӧні сылы став мукӧд кадсяяс дорысь ёна окота вӧлі пуксьыны истребитель вылӧ, лэбзьыны сэтчӧ, кытчӧ зілисны ӧні страналӧн медбур воинъясыс, — Волга вывса знаменитӧй кар дорӧ, — сійӧ сӧгласитчис тренируйтчыны терпеливӧя, последовательнӧя да быд боксянь.
Сійӧ гӧгӧрвоӧ вӧлі, мый сы положениеын сійӧ должен лыйлыны сӧмын «яблочкоӧ».
9
Кык тӧлысь дорысь дырджык Мересьев занимайтчис учебно-тренировочнӧй школаын.
Аэродром тыри лымйӧн, самолётъяс сувтісны лыжи вылӧ.
«Зонаӧ» мунігӧн кок увсьыс Алексей ӧні аддзис мулӧн арся яръюгыд краскаяс пыдди сӧмын кык цвет: еджыдӧс да сьӧдӧс.
Дугдісны нин шумитны юӧръяс Сталинград дорын немецъясӧс разгромитӧм йылысь, квайтӧд немецкӧй армиялӧн гибель йылысь, Паулюсӧс пленӧ босьтӧм йылысь.
Аддзывлытӧм, нинӧмӧн кутны позьтӧм наступление паськаліс лунвылын.
Генерал Ротмистровлӧн танкистъяс орӧдісны фронт да, смел рейд вӧчӧмӧн, грӧмитісны противниклысь пыді тылъяссӧ.
Кропотливӧя «дзуртны» воздухын ичӧтик самолётъяс вылын, кор фронт вылын вӧчсисны сэтшӧм делӧяс, а фронтвесьтса небесаын мунісны сэтшӧм бойяс, Алексейлы вӧлі сьӧкыдджык госпиталь коридор кузя лунысь-лун лыдтӧмпӧв восьлалӧм дорысь либӧ пыктӧм, дугдывтӧг ёнтысь кокъяс вылын мазуркаяс да фокетротъяс йӧктӧм дорысь.
Но госпитальын на сійӧ сетіс аслыс кыв бӧр мунны авиацияӧ.
Сійӧ пуктіс ас водзас цель и стремитчис сэтчӧ шог вылӧ, мудзӧм да разочарование вылӧ видзӧдтӧг.
Коркӧ сылӧн выль военнӧй адрес кузя воис кыз пакет.
Клавдия Михайловна ыстӧма письмӧяс да юасис кыдзи сійӧ олӧ, кутшӧмӧсь успехъяс, добитчис-ӧ осуществитны ассьыс мечтасӧ.
«Добитчис али эз? — юаліс сійӧ ассьыс да, вочавидзтӧг, босьтчис видлавны письмӧяссӧ.
Найӧ вӧліны некымын — мамсяньыс, Олясянь, Гвоздевсянь да ещӧ ӧти, коді зэв ёна шензьӧдіс сійӧс: адрессӧ вӧлі гижӧма Метеорологическӧй сержант киӧн, а уліас гижӧма: «капитан К. Кукушкинсянь».
Тайӧ письмӧсӧ сійӧ лыддис медводз.
Кукушкин юӧртіс, мый сійӧс бара подбитісны, сійӧ чеччыштіс сотчысь самолёт вылысь, чеччыштіс удачнӧ, веськаліс ас йӧз дорӧ, но чегӧма киыс да ӧні куйлӧ медсанбатын, «пӧдӧ гажтӧмысла», кыдзи сійӧ гижис, «клистирса доблестнӧй работникъяс» пӧвстын, но мый ставыс тайӧ — чепуха да регыд сійӧ бара лоас стройын.
А письмӧсӧ жӧ тайӧ гижӧ сы диктуйтӧм серти адресатлы тӧдса Вера Гаврилова, кодӧс и ӧні на полкын шуӧны Метеорологическӧй сержантӧн.
Письмӧын висьтавсис сідзжӧ, мый сійӧ, тайӧ Вераыс, зэв бур ёрт да поддерживайтӧ сійӧс, Кукушкинӧс, несчастье дырйи.
Скобка пиын Вералӧн вӧлі пасйӧма, мый Костя, дерт, содталӧ.
Тайӧ письмӧысь Алексей тӧдмаліс, мый полкын сійӧс помнитӧны, мый столовӧйын полкӧн воспитайтӧм геройяслӧн портретъяс пиын ӧшӧдісны тшӧтш и сылысь портретсӧ, да гвардеецъяс оз воштыны надея бара аддзыны сійӧс, Алексейӧс, ас ордсьыныс.
Гвардеецъяс!
Мересьев шпыньмунӧмӧн довкйӧдліс юрнас.
Мыйӧнкӧ, тыдалӧ, ёна занятӧсь вӧлӧмаӧсь Кукушкинлӧн да добровольнӧй секретарлӧн юрныс, вунӧдӧмаӧсь кӧ найӧ юӧртны сылы весиг сэтшӧм выльтор, кыдзи полкӧн гвардейскӧй знамя получитӧм.
Сэсся Алексей восьтіс мамыслысь письмӧсӧ.
Тайӧ вӧлі старукалӧн обычнӧй, тӧждысяна послание, кӧні тырыс вӧлі сы йылысь волнуйтчӧм да тӧждысьӧм.
Абу-ӧ омӧль сылы, абу-ӧ кӧдзыд, бура-ӧ сійӧс сэні вердӧны да шоныда-ӧ пасьтӧдісны тӧв кежлас да оз-ӧ ков сылы, например, кыны кепысь?
Сійӧ нин вит гоз кыӧма да пӧдарки пыдди мӧдӧдӧма Краснӧй Армияса воинъяслы.
Кепысь певъяс сюйӧма гижӧдтор да сиӧма дыр новлыны.
Бур эськӧ, ӧти татшӧм гоз кӧ веськаліс сылы!
Ангорскӧй вурунысь кыӧм зэв бур кепысьяс; тайӧ вурунсӧ сійӧ сыналӧма аслас кроликъяслысь.
Да, сійӧ вунӧдӧма юӧртны: ӧні сылӧн эмӧсь кроликъяс: ай, энь да сизим пи.
Сӧмын помас, старукалӧн став тайӧ мелі больгыштӧм бӧрас, вӧлі медся главнӧйторйыс: Сталинград дорысь немецъясӧс вӧтлісны да найӧс сэні виисны лыдтӧм-щӧттӧм, весиг шуӧны, налысь кутшӧмкӧ медся главнӧйсӧ босьтӧмаӧсь пленӧ.
И вот, кор найӧс вӧтлісны, Камышинӧ вит лун кежлӧ воліс Оля; воліс да оліс сы ордын, сы вӧсна мый Олялысь керкасӧ бомбитӧмаӧсь.
Уджалӧ сійӧ ӧні сапёрнӧй батальонын, лейтенант званиеа да весиг ранитчылӧма нин пельпомас, бурдӧма да наградитӧмаӧсь орденӧн, — кутшӧмӧн, гӧгӧрвоана, старушка абу сяммӧма юӧртны.
Сійӧ содтӧма вӧлі, мый сы ордын олігӧн Оля век узьӧма, а кор эз узь, век сёрнитӧмаӧсь Алексей йылысь, мый найӧ ӧтлаын гадайтӧмаӧсь да карті серти век вӧлӧм артмӧ, мый трефовӧй корольлӧн сьӧлӧм вылас куйлӧ бубин дама.
Мамыс гижис, мый сылы, асладорсяньыс, тайӧ бубин дамасьыс бурджык моньӧс аслыс оз и кӧсйы.
Алексей нюммуніс старукалӧн трогательнӧй дипломатия вылӧ да осторожнӧя восьтіс «бубин дамасянь» рудіник конверт.
Письмӧыс вӧлі дженьыд.
Оля юӧртіс, мый «окопъяс» бӧрын налӧн рабочӧй батальонса бурджык боецъясӧс вӧлі зачислитӧма регулярнӧй сапёрнӧй частьӧ.
Сійӧ ӧні техник-лейтенант.
Тайӧ налӧн частьыс би улын стрӧитіс Мамаев курган дорын укреплениеяс, кодъяс ӧні лоины сэтшӧм знаменитӧйӧсь, а сэсся Тракторнӧй завод дорын укреплённӧй кольцо, да налысь частьсӧ таысь вӧлі наградитӧма боевӧй Краснӧй Знамя орденӧн.
Оля гижис, мый налы сэні сюрыштіс чорыдакодь, мый ставсӧ — консервъяссянь кӧртзыръясӧдз — ковмыліс вайны Волга сайысь, кодӧс лыйлісны пулемётъясысь.
Гижис, мый став кар пасьталаыс эз коль ни ӧти дзонь керка, а муыс гуранӧсь да дзик тӧлысь ландшафт снимок кодь.
Оля гижис, мый госпиталь бӧрас найӧс нуисны машина вылын став Сталинград вомӧн.
Аддзылӧма сійӧ виӧм да гуавны чукӧртӧм немецъяслысь быдса гӧраяс.
А мында найӧ туплясисны туйяс вылас!
«И меным окота вӧлі, медым тэнад сійӧ танкист другыд, ме ог помнит сылысь нимсӧ, буретш сійӧ, кодлысь семьясӧ ставнас виӧмаӧсь, веськаліс татчӧ да видзӧдліс та вылӧ аслас синъясӧн.
Честнӧй кыв, ставсӧ тайӧс колӧ эськӧ снимайтны кино вылӧ да петкӧдлыны сэтшӧмъяслы, кутшӧм сійӧ.
Медым аддзӧны, кыдзи ми на пыдди отомститім враглы».
Письмӧ помас сійӧ гижис — Алексей некымынысь лыддис сылы гӧгӧрвотӧм тайӧ фразасӧ — мый ӧні, Сталинградскӧй битва бӧрын, сійӧ чувствуйтӧ асьсӧ Алексейлы, геройясысь геройлы, достойнӧйӧн.
Ставсӧ тайӧс вӧлі гижӧма тэрмасьӧмӧн, станцияын, кӧні сулаліс налӧн эшелоныс.
Сійӧ эз тӧд, кытчӧ найӧс нуӧны да кутшӧм лоӧ сылӧн выль военнӧй адресыс.
Сысянь мӧд письмӧ вотӧдз Алексей эз вермы ӧтвет сетны сылы, мый абу сійӧ, а Оля, тайӧ ичӧтик, нэриник нывкаыс, коді сьӧлӧмсянь зіля уджалӧ войналӧн самӧй биас, — геройясысь настоящӧй геройыс.
Алексей ещӧ ӧтчыд быд боксянь видлаліс письмӧсӧ да конвертсӧ.
Бӧр мӧдӧдан адрес местаас вӧлі мичаа гижӧма: гвардияса младшӧй техник-лейтенант Ольга сэтшӧмтӧ.
Аэродром вылын шойччан здукъясӧ унаысь Алексей перйывліс да выльысь лыддьывліс тайӧ письмӧсӧ.
Дыр на сійӧ шонтывліс сійӧс лётнӧй полевывса чизыр тӧв вылын да гыӧртӧм пельӧсъяса «ӧкмысӧд «А» классын, кӧні важмозыс на оліс сійӧ.
Декабрь тӧлысь шӧрын инструктор Наумов назначитіс сылы испытаниеяс.
Лэбавны колӧ вӧлі <rus>«утёнок»</rus> вылын, да лэбалӧмсӧ инспектируйтны должен вӧлі не инструктор, а штабса начальник, буретш сійӧ гӧрд чужӧма, тыр виръяя кыз подполковникыс, коді сэтшӧм кӧдзыда сійӧс встретитіс школаас воӧм бӧрын.
Мересьев тӧдіс, мый сы бӧрся следитӧны му вывсянь да мый ӧні решайтсьӧ сылӧн судьбаыс, сійӧ тайӧ лунас превзойдитіс асьсӧ ачыс.
Ичӧтик, кокньыдик самолётсӧ сійӧ шыблаліс сэтшӧм рискованнӧй фигураясӧ, мый бывалӧй подполковниклӧн ас тӧдлытӧгыс петісны ошкана замечаниеяс.
Кор Мересьев петіс машинасьыс да сувтіс начальство водзӧ, Наумовлӧн возбуждённӧй, радлана да став чукыръяснас волялысь чужӧм сертиыс гӧгӧрвоис, мый делӧыс шляпаын — бур.
— Отличнӧй почерк!
Да...
Лётчик, кыдзи шусьӧ, ен милӧстьӧн, — вомгорулас шуыштіс подполковник. — Вот мый, синьор, он-ӧ кольччы миянӧ инструкторӧн?
Миянлы татшӧмъясыс колӧны.
Мересьев дзикӧдз ӧткажитчис.
— Но, и артмӧ дурак!
Этатшӧм хитрость — воюйтны.
А тані эськӧ йӧзӧс велӧдін.
Друг подполковник аддзис бедьсӧ, код вылӧ пыксис Мересьев, да весиг гӧрдӧдіс:
— Бара?
Вай татчӧ!
Тэ мый, пикник вылӧ тросточкаӧн мӧдӧдчин?
Кӧні тэ находитчан, бульвар вылын?
Приказание выполниттӧмысь «губаӧ»!
Кык сутки!..
Амулетъяс лӧсьӧдісны, асъяс...
Шаманитанныд.
Фюзеляж выланыд ещӧ бубновӧй туз оз тырмы.
Кык сутки!
Кывлінныд?
Мересьев киысь бедьсӧ нетшыштӧм бӧрын подполковник гӧгӧр видзӧдліс, корсьысис, мыйӧ эськӧ бурджык жугӧдны сійӧс.
— Подполковник ёрт, разрешитӧй доложитны: сійӧ коктӧм, — другсӧ дорйыны босьтчис инструктор Наумов.
Штабса начальник ещӧ на ёнджыка гӧрдӧдіс.
Синъяссӧ шармӧдӧмӧн сійӧ пыдісянь лолаліс:
— Кыдз сідз?
Тэ ещӧ сэні менӧ бӧбйӧдлыны!
Збыль?
Мересьев утвердительнӧя довкнитіс юрнас, ачыс волнуйтчӧмӧн следитіс аслас беддьыс бӧрся, кодлы угрожайтіс ӧні ыджыд опасность.
Сійӧ ӧні збыльысь эз торйӧдчыв Василий Васильевич пӧдароккӧд.
Подполковник подозрительнӧя видзӧдіс кык друг вылӧ:
— Но, сідзкӧ, батенька, тӧдан...
А нолтӧ, петкӧдлы кокъястӧ...
Да-а-а!..
Тренировочнӧй школаысь Алексей Мересьев петіс отличнӧй отзывӧн.
Скӧр подполковник, тайӧ «воздушнӧй кӧиныс», кужис став мукӧд дорысь бурджыка донъявны лётчик подвиглысь величиесӧ.
Сійӧ эз жалит восторженнӧй кывъяс да аслас отзывын рекомендуйтіс Мересьевӧс служитны «авиациялӧн любӧй видын кыдзи искуснӧй, опытнӧй да волевӧй лётчикӧс».
10
Тӧв помсӧ да водз тулыссӧ Мересьев колляліс переподготовка школаын.
Тайӧ вӧлі военнӧй лётчикъяслӧн важ стационарнӧй училище, сэні вӧлі отличнӧй аэродром, зэв бур общежитие, озыр клуб, код сцена вылын мукӧд дырйи пуктывлісны спектакльяс московскӧй театръяслӧн гастрольнӧй группаяс.
Тайӧ школаыс сідзжӧ вӧлі тыр, но сэні святӧя видзисны войнаӧдзса порядокъяс, да весиг формалӧн мелочьяс бӧрся ковмыліс зэв бура следитны, сы вӧсна мый весавтӧм кӧ сапӧгыд, реглан вылад кӧ абу кизьыд либӧ лётнӧй планшеттӧ тэрмасигӧн пасьталан вӧнь вевдорад, ковмыліс комендант приказ серти «рубитны» час кыкӧн строевӧй подготовка.
Лётчикъяслӧн ыджыд группа, кытчӧ вӧлі зачислитӧма и Алексей Мересьевӧс, велӧдчис лэбавны сэки выль сӧветскӧй истребитель «Ла‒5» вылын.
Подготовкаыс нуӧдсис серьёзнӧя, изучайтісны мотор, материальнӧй часть, велӧдісны техника.
Лекцияяс кывзігӧн Алексей шензис, кутшӧм ылӧ водзӧ мунӧма сӧветскӧй авиация сійӧ ичӧтик кад костас, кор сійӧ вӧлі армияысь бокын.
Сійӧ, мый война заводитчигӧн кажитчыліс смелӧй новаторствоӧн, ӧні дзикӧдз важмӧма.
Тэрыб «ласточкаяс» да кокньыдик «мигъяс», кодъясӧс приспособитӧма высотнӧй бойяс вылӧ да кодъяс война заводитчигӧн кажитчисны шедевръясӧн, ӧні снимайтсисны вооружениеысь.
Найӧс вежисны сӧветскӧй заводъясӧн война лунъясӧ нин лэдзӧм, вывті дженьыд срокъясӧ освоитӧм, бӧръя модельяса «якъяс», модаӧ пырысь «Ла‒5», двухместнӧй «илъяс», тайӧ лэбалысь танкъясыс, кодъяс вӧлі живъялӧны дзик му бердтіыс да веськыда враг юр вылӧ кӧдзӧны и бомбаяс, и пуляяс, и снарядъяс; тайӧ самолётъясыслы немецкӧй армияын сетісны нин паническӧй прозвище «<deu>шварце тод</deu>» — мӧдногӧн кӧ, «сьӧд смерть».
Тышкасьысь народ генийӧн чужтӧм выль техникаыс вывті ёна усложнитіс воздушнӧй бойсӧ да лётчиксянь требуйтіс не сӧмын ассьыс машинасӧ тӧдӧм, не сӧмын дерзкӧй непреклонность, но и бой мунан поле весьтын ӧдйӧ ориентируйтчӧм, воздушнӧй бойсӧ торъя составнӧй юкӧнъяс вылӧ юклыны кужӧмлун да, аслад страх да риск вылӧ, частӧ команда виччысьтӧг, принимайтавны да осуществляйтны боевӧй решениеяс.
Ставыс тайӧ вӧлі вывті интереснӧй.
Но фронт вылын мунісны чорыд, лӧньлытӧм наступательнӧй бойяс, и, джуджыд да югыд классын удобнӧй сьӧд учебнӧй пызан сайын пукалігӧн, лекцияяс кывзіг, Алексей Мересьев вывті ёна да мучительнӧя гажтӧмчис фронтысь, боевӧй обстановкаысь.
Сійӧ велӧдчис ас пытшкӧссьыс пӧдтыны физическӧй дойсӧ.
Сійӧ кужис заставляйтны асьсӧ вӧчавны веритны позьтӧмторъяс.
Но и сылӧн эз тырмы воляыс венны ас пытшкӧссьыс тайӧ вынужденнӧя нинӧм вӧчтӧг олӧмыс вӧсна лоӧм гажтӧмчӧмсӧ, и сійӧ мукӧд дырйи вежонъясӧдз ветлӧдліс школаас зумыш, чӧв олысь, рассеяннӧй да скӧр.
Алексейлы шуд вылӧ, сійӧ жӧ школаас прӧйдитіс переподготовка и майор Стручков.
Найӧ аддзысисны, кыдз важ другъяс.
Школаас Стручков веськаліс вежон кыкӧн сёрӧнджык, но пыр жӧ йитчис сылӧн аслыспӧлӧс делӧвӧй олӧмкӧд, приспособитчис школаса строгостьяс дінӧ, кодъяс военнӧй кадӧ вӧліны необычнӧйӧсь, да быдӧнлы лои ас мортӧн.
Сійӧ сразу гӧгӧрвоис Мересьевлысь настроениесӧ, и, кор найӧ рытъя мыссьӧм бӧрын разӧдчисны асланыс спальняясӧ, тувкнитіс сылы бокас:
— Эн шогсьы, зон, миян нэм вылӧ войнаыс тырмас.
Со мыйта на Берлинӧдзыс: восьлавны да восьлавны.
Воюйтыштам на.
Пӧттӧдз на воюйтам.
Кык либӧ куим тӧлысьӧн, мый дыра найӧ эз аддзысьлыны, майор тӧдчымӧн омӧльтчӧма, пӧрысьмӧма.
Первой лунас, кор найӧ шойччигмоз казьтылісны став тӧдсаяснысӧ, Стручков ни ӧти кыв эз шу Клавдия Михайловна йылысь, весиг, кажитчӧ, нарошнӧ кытшовтӧ вӧлі бокті став сійӧторъяссӧ, мыйяс вермисны тӧдвылӧ уськӧдны Клавдия Михайловнаӧс.
Мӧд лунас, кор найӧ пукалісны столовӧйын ӧти пызан сайын, Стручков эз вермы терпитны да шуис, мыйлакӧ Клавдия Михайловнаӧс нимнас шуӧмысь видзчысьӧмӧн:
— А сыкӧд, эсійӧыскӧд, письмӧася.
Ӧтвечайтӧ.
Мересьев нинӧм эз шу.
Первой блюдонысӧ сёйисны чӧв олігтыр.
Майор друг крута вештыштіс ассьыс тарелкасӧ, мый весиг кольыштӧм шыдыс солькнитчис скатерть вылас.
— Сійӧ пыр корӧ, медым ме сійӧс вунӧді, а?
Кыдзи тайӧ тэныд сьӧлӧм вылад воӧ, вунӧдны!
Думыштлы тэ, дура-баба, вунӧдны сійӧс!
Юавсьӧ, мыйла?
Оз любит.
А мыйысь менӧ не любитныс.
Но, тайӧ медым, но медым оз любит, мырдӧн йӧз сьӧлӧмӧ он пыр.
Но кӧть надея сет, кӧть сет тӧждысьны тэ йылысь, дура йылысь ли, мый ли.
Ӧд тӧда, олӧ сьӧкыда, муртса-муртса.
Ысті сылы посылка — скандалӧн мӧдӧдіс бӧр.
Ысті сылы аттестат, пӧльзуйтчы, мый вылӧ меным, кор ме ола дзоньнас казеннӧй довольствие вылын, — и, боже мой, кутшӧм шум лэптіс!
Ті менӧ он уважайтӧй, ті менӧ ӧбижайтанныд!..
Чӧртыс тӧдӧ мый.
И главнӧйыс, кодкӧ кӧ сылӧн вӧлі, а то сідз — кулӧм мортлӧн вуджӧрыс, пустӧй места.
Али, гашкӧ, эм, а?
Лӧсьӧдіс кодӧскӧ?
Кыдзи тэ чайтан?
Майор друг кутіс педзны улӧс вылас.
— Чайта, мый эз.
— Збыльысь?
Но, сідзкӧ мый нӧ?
Али манашкаӧ кӧсйӧ мунны?
Да ӧд манашкаас ӧні оз босьтавны...
А, чӧрт, бара нин тайӧ сьӧд синъяса блондинкаыс! — друг равӧстіс майор да дінсьыс йӧткыштіс чернослив сорӧн пуӧм пшеннӧй рок тыра тарелкасӧ.
Тайӧ блюдосӧ школаса пӧвар мыйлакӧ торъя ёна радейтіс, да, официальнӧй «пуддинг» ним пыдди, тайӧ блюдосӧ школаын шуисны «сьӧд синма блондинкаӧн».
Но занятиеяс вылын майор ловзьывліс, вӧлі кыпыд, быдтор регыд казялысь, юасьӧмъяс вылӧ ӧтвечайтіс бура.
Сӧмын радейтана делӧыс вермывліс сы юрысь вештывны муса образсӧ лӧнь, мелі нывбабалысь, коді сэтшӧм ёна, сылы шоглун вылӧ, оккупируйтліс сылысь ыджыд, бесшабашнӧй сьӧлӧмсӧ.
Тӧв шӧрнас курсвывса лётчикъяслӧн, кӧні велӧдчисны Мересьев да Стручков, заводитчис лётнӧй практика.
Бордъя чери кодь дженьыдик бордъяса ичӧтик «Ла‒5» самолётыс Алексейлы вӧлі нин зэв бура тӧдса.
Перерывъяс дырйи сійӧ частӧ ветлывліс аэродром вылӧ да видзӧдіс, кыдзи ичӧтика котӧртыштӧм бӧрын торйӧдчывлісны муысь да крута кыпӧдчывлісны небесаӧ тайӧ машинаясыс, кыдзи найӧ бергавлісны воздухас, голубӧйкодь кынӧмнаныс дзирдалісны шонді водзас.
Матыстчывліс самолёт дінӧ, видлаліс сійӧс, кинас малаліс бордсӧ, тапйӧдлывліс сылы бокъясас, быттьӧкӧ тайӧ эз вӧв машина, а мича да бур, чистопороднӧй вӧв.
Но вот группа петіс старт вылӧ.
Быд морт кӧсйис регыдджык видлыны ассьыс вынсӧ, и заводитчисны сдержаннӧй вензьӧмъяс.
Медводдзаӧн инструктор корис Стручковӧс.
Майорлӧн синъясыс югнитісны долыд дзирдӧн, сійӧ озорнӧякодь нюммуніс да пока вӧнявліс парашют ременьяссӧ да пӧдлаліс кабинасӧ, мыйкӧ радпырысь шутьляліс.
Сэсся грознӧя мӧдіс ургыны мотор.
Самолёт нетшыштчис места вывсьыс, да со нин котӧртіс аэродром вывті, ас бӧрсьыс колис шонді водзын ӧшкамӧшкаӧн дзирдалысь лым буслысь бӧж, со нин, шонді югӧр улас бордъяснас лӧсталіг, ӧшйис небесаӧ.
Аэродром весьтын Стручков вӧчис крут кытш, некымын мича вираж, бергӧдчис борд вомӧныс, кужӧмӧн, настоящӧй шикӧн вӧчис индӧм упражнениеяслысь став комплектсӧ, саявліс син водзысь, друг петіс кыськӧ школа вевт сайсянь да, моторнас пель вундымӧн жургигтыр полнӧй скоростьӧн живӧбтіс аэродром весьтті, муртса эз инмы фуражкаясас старт вылын виччысьысь курсантъяслы.
Бара воши, сэсся тыдовтчис да солиднӧя нин лэччис, медым мастера пуксьыны куим точка вылӧ.
Кабинасьыс Стручков чеччис возбуждённӧй, ликуйтысь, ышмысь, кыдз детинка, кодлы сюрыштіс неуна дурыштны.
— Абу машина — скрипка,
ей-богу, скрипка, — шумитіс сійӧ, перебивайтіс инструкторӧс, коді босьтчыліс сы вылӧ шуасьны лихачалӧмысь. — Та вылын Чайковскийӧс ворсны...
Ей-богу.
Олам, Алёша! — и сійӧ топӧдіс Мересьевӧс аслас вына сойяснас.
Машинаыс збыльысь вӧлі бур.
Таын ӧти кывйӧ волісны ставӧн.
Но кор ӧчередь воис Мересьевӧдз, и сійӧ ременьяснас кӧрталіс ассьыс протезъяссӧ управление педальяс бердӧ да кыпӧдчис воздухӧ, сійӧ друг казяліс, мый тайӧ вӧлыс сылы, коктӧмлы, вывті тэрыб да требуйтӧ торъя ыджыд осторожность.
Муысь торйӧдчӧм бӧрын сійӧ эз кыв машинакӧд сійӧ великолепнӧй, полнӧй контактсӧ, коді и сетӧ лэбалӧмын радлунсӧ.
Тайӧ вӧлі отличнӧй конструкция.
Машина чувствуйтіс не сӧмын быд движение, но и рульяс вылын куйлысь килысь тіралӧмсӧ, воздухын кутшӧмкӧ движениеӧн пыр жӧ сійӧс фиксируйтігмоз.
Аслас кывзысьӧмлунӧн сійӧ збыльысь вӧлі бур скрипка кодь.
Вот тані Алексей и почувствуйтіс ассьыс бергӧдны позьтӧм воштӧмсӧ, аслас протезъяслысь неповоротливостьсӧ да гӧгӧрвоис, мый тайӧ машинаӧн веськӧдлігӧн протез — весиг медся бур протезыс, медся ыджыд тренировка дырйи — оз веж ловъя, чувствуйтысь, эластичнӧй кокӧс.
Самолётыс кокньыда вундіс воздухсӧ, бура кывзысис управление рычаглӧн быд движение вылӧ.
Но Алексей сыысь поліс.
Сійӧ аддзис, мый крут виражъяс дырйи кокъясыс сёрмӧны, оз артмы сійӧ стройнӧй согласованностьыс, коді лётчикын воспитывайтсьӧ кыдзи аслыссяма рефлекс.
Тайӧ сёрмӧмыс вермис чуткӧй машинасӧ шыбитны штопорӧ да лоны роковӧйӧн.
Алексей чувствуйтіс асьсӧ гезйӧ гартчӧм вӧлӧн.
Сійӧ эз вӧв трус, эз, сійӧ эз тірав аслас олӧм вӧсна да лэбзис весиг парашютсӧ прӧвериттӧг.
Но сійӧ поліс, мый сылӧн ичӧтик оплошность пыр кежлӧ черкнитас сійӧс истребительнӧй авиацияысь, дзикӧдз тупкас сылы радейтана профессияӧ туйсӧ.
Сійӧ осторожничайтіс кыкпӧв ёнджыка да самолётсӧ пуксьӧдіс, дзикӧдз расстроитчӧмӧн, да и тані, кокъясыслӧн неповоротливость вӧсна, сетіс сэтшӧм «козёл», мый машинаыс некымынысь чеччыштіс лым вылас.
Кабинасьыс Алексей петіс чӧв олысь, букыш.
Ёртъясыс, да весиг инструктор, збыльторсӧ висьтавтӧг, заводитісны вежмӧн ошкыны да поздравляйтны сійӧс.
Татшӧм снисходительностьыс сійӧс сӧмын ӧбидитіс.
Сійӧ ӧвтыштіс кинас да, чӧв-чӧлӧн сьӧкыда катласигтыр да кокъяссӧ кыскигтыр, лым эрд вывті восьлаліс школалӧн руд зданиелань.
Лоны несостоятельнӧйӧн сэки, кор нин сійӧ пуксис истребитель руль сайӧ, вӧлі медся сьӧкыд крушениеӧн сійӧ апрельскӧй асывся крушение бӧрын, кор сылӧн подбитӧм самолётыс кучкысис пожӧм йывъясӧ.
Алексей эз ӧбедайт, эз лок и ужнайтны.
Школалысь лунся кадӧ спальняын овны запрещайтысь чорыд правилӧяссӧ торкӧмӧн, сійӧ кияссӧ юр улас пуктӧмӧн куйліс крӧвать вылын ботинкияснас, да некод — ни школа кузя дежурнӧй, ни сы дінті мунысь командиръяс, кодъяс тӧдісны сы шог йылысь — эз лысьтлыны вӧчны сылы замечание.
Пырис Стручков, заводитліс сыкӧд сёрнитны, но некутшӧм вочакыв эз добитчы да сочувствуйтӧмӧн юрсӧ довкйӧдлігтыр муніс.
Стручков бӧрын регыд, пӧшти дзик пыр жӧ, спальняӧ, кӧні куйліс Мересьев, пырис школаса замполит подполковник Капустин, кыз ӧчкиа, латшкӧсіник тушаа, выліас омӧля пукалысь военнӧй формаа нескладнӧй морт.
Курсантъяс радейтлісны кывзыны международнӧй вопросъяс кузя сылысь лекцияяссӧ, кор тайӧ, ортсыса вид серти неуклюжӧй мортыс тыртліс кывзысьяслысь сьӧлӧмъяссӧ гордостьӧн, сы вӧсна мый найӧ участвуйтӧны великӧй войнаын.
Но, кыдзи начальниккӧд, сыкӧд лыддьысисны омӧля, сійӧс лыддьылісны гражданскӧйӧн, авиацияын случайнӧйӧн, лётнӧй делӧын нинӧм гӧгӧрвотӧм мортӧн.
Мересьев вылӧ внимание обращайттӧг, Капустин видзӧдаліс комнатасӧ, нюхайтыштіс воздухсӧ да друг скӧрмис:
— Кутшӧм чӧрт тані куритчис?
Ӧд эм жӧ курилкаяс.
<rus>Старший</rus> лейтенант ёрт, мый тайӧ значитӧ?
— Ме ог курит, — позасӧ вежтӧг, веськодя вочавидзис Алексей.
— А мыйла ті куйланныд койка вылын?
Правилӧяс он тӧдӧй?
Мыйла эн чеччӧй, кор пырис старшӧй начальник?..
Чеччӧй.
Тайӧ эз вӧв команда.
Мӧдарӧ, тайӧс вӧлі шуӧма вывті штатскӧя, мирнӧя, но Мересьев тэрмасьтӧг чеччис да койка дорас вытянитчис.
— Правильнӧ, <rus>старший</rus> лейтенант ёрт, — ошкис Капустин. — А ӧні пуксьӧй да сӧветуйтчыштам.
— Мый йылысь?
— А вот, мый миянлы тіянкӧд вӧчны.
Гашкӧ, петам татысь?
Меным куритны окота, а тіянын тані оз позь.
Найӧ петісны джынвыйӧ пемыд коридорӧ, кодӧс вӧлі скупа югдӧдӧма затемняйтан лӧз лампаясӧн, да сувтісны ӧшинь дорӧ.
Капустин вомын пушкис трубка.
Кор биыс трубкаас кыскыштігас ӧзйывліс, рӧмыдсьыс тыдовтчывліс Капустинлӧн паськыд да задумчивӧй чужӧмыс.
— Ме талун кӧсъя тіян группаса инструкторлы сетны взыскание.
— Мыйысь?
— Сыысь, мый школаса командованиесянь разрешениетӧг сійӧ лэдзис тіянӧс зонаӧ...
Но да, мый ті ме вылӧ сідзи видзӧданныд?
Дерт, меным эськӧ и аслым взыскание колӧ вӧлі сетны, сы вӧсна мый ӧнӧдз ме тіянкӧд эг тӧлкуйтлы.
Век некор да ог слӧймы, а кӧсъя вӧлі...
Но, ладнӧ.
Так вот, Мересьев, абу сэтшӧм прӧстӧй делӧ тайӧ — тіянлы лэбавны, да!
Таысь и влепита, ме, кажитчӧ, инструкторлы.
Алексей чӧв оліс.
Мыйся морт сулаліс сы водзын, ыпйӧдліс трубканас?
Бюрократ, коді лыддьӧ, мый кодкӧ нарушитіс сылысь полномочиеяссӧ, ас кадӧ эз тӧдмӧд сійӧс, мый школа олӧмын лои необыкновеннӧй событие?
Чинуша, коді аддзис лётнӧй составӧс бӧръян правилӧясысь статья, коді запрещайтӧ лэдзны воздухӧ физическӧй недостатокъяса йӧзӧс?
Али прӧста чудак, коді крукасис первой позянторйӧ, медым петкӧдлыны ассьыс властьсӧ?
Мый сылы колӧ, мыйла сійӧ локтіс, кор и сытӧг нин сьӧлӧм вылын шог, сэтшӧм шог, кӧть юртӧ петляӧ сюй!
Мересьев ставнас пузис, сійӧ муртса вермис кутны асьсӧ.
Но несчастьедырся тӧлысьяс велӧдісны сійӧс не тэрмасьны выводъяс вӧчигӧн, да и асас тайӧ нескладнӧй Капустинас вӧлі мыйкӧ комиссар Воробьёвлань мунантор, кодӧс Алексей думнас шуліс настоящӧй мортӧн.
Трубкаас биыс ыпнитлывліс да бӧр куслі, лӧз пемыдсьыс тыдовтчывліс да бӧр вошлі кыз ныра, вежӧра, лэчыд синъяса паськыд чужӧмыс.
— Аддзанныд, Мересьев, ме ог кӧсйы тіянлы висьтавны комплиментъяс, но кӧть кыдз сэні эн бергӧдлы, ӧд ті мирас единственнӧй морт, коді кокъястӧг веськӧдлӧ истребительӧн.
Единственнӧй! — сійӧ видзӧдліс мундштук розь пырыс чусалӧмӧн ломалысь лампочка вылӧ да тӧждысьӧмпырысь качайтіс юрнас: — Ме ог сёрнит ӧні боевӧй авиацияӧ бӧр локны тіян зільӧм йылысь.
Тайӧ, дерт, подвиг, но тайӧ подвигас нинӧм абу сэтшӧм особеннӧйыс.
Ӧні сэтшӧм кад, мый быдӧн вӧчӧ победа ради ставсӧ, мый вермӧ...
Да мый нӧ тайӧ проклятӧй трубкаыскӧд лоӧма?
Сійӧ бара босьтчис гудйысьны мундштукас да, кажитчӧ, ставнас сетчӧма вӧлі тайӧ уджас, а неяснӧй предчувствиеӧн тревожитчӧм Алексей ӧні терпитны вермытӧг нин виччысис, мый сылы висьталасны.
Трубкаӧн водзӧ ноксигтыр, Капустин, ньӧти тӧждысьтӧг сы йылысь, кутшӧм впечатление вӧчасны сылӧн кывъясыс, висьталіс водзӧ:
— Тані делӧыс абу тіянын, <rus>старший</rus> лейтенант Алексей Мересьевын.
Делӧыс сыын, мый ті кокъястӧг шедӧдінныд мастерство, коді ӧнӧдз мирын лыддьыссьӧ шедӧдны позянаӧн сӧмын зэв здоровӧй мортлы, да и то ӧдвакӧ сё пытшкысь ӧтиклы.
Ті абу прӧста гражданин Мересьев, ті великӧй экспериментатор...
А-а-а, медбӧрын, воссис жӧ.
Мыйӧн ме тайӧс сэтшӧма ёгӧсьті?..
Так вот, и ми огӧ вермӧй, огӧ имеитӧй право, гӧгӧрвоанныд, огӧ имеитӧй право ті вылӧ видзӧдны, кыдзи рядовӧй лётчик вылӧ.
Ті панінныд важнӧй эксперимент, и ми обязанӧсь отсавны тіянлы быдторйӧн, мыйӧн вермам.
А мыйӧн?
Нолтӧ, висьталӧй асьныд: мыйӧн тіянлы позьӧ отсавны?
Капустин бара пестіс ассьыс трубкасӧ, ӧзтіс, и бара гӧрд югӧрыс то ӧзйывлігтыр, то куслігтыр, джынвыйӧ пемыдсьыс югзьӧдліс замполитлысь паськыд да кыз ныра чужӧмсӧ.
Капустин кӧсйысис сёрнитчыны школаса начальниккӧд, медым сійӧ содтіс Мересьевлы лэбалӧмсӧ, да тшӧктіс Алексейлы аслыс вӧчны тренируйтчӧмъяслысь программа.
— Но ӧд мыйта бензин сы вылӧ мунас? — жалитіс Алексей и шензис, кыдзи прӧстӧя да деловитӧя тайӧ ичӧтик нескладнӧй мортыс разрешитіс сылысь сомнениеяссӧ.
— Бензин — важнӧй продукт, торъя нин ӧні.
Кубикъясӧн мерайтам.
Но эмӧсь бензин дорысь донаджык вещьяс. — И сапӧг каблукас тотшйӧдлігтыр Капустин заводитіс пыркӧдны пӧсь пӧимсӧ аслас чукля трубкаысь.
Мӧд лунсяньыс Мересьев заводитіс тренируйтчыны торйӧн.
Сійӧ уджаліс эз сӧмын упорнӧя, кыдзи сэки, кор сійӧ велӧдчис ветлӧдлыны, котравны, танцуйтны.
Сійӧс шымыртіс настоящӧй вдохновение.
Сійӧ зілис анализируйтны лэбалан техникасӧ, обдумайтны сылысь став детальяссӧ, разложитны сійӧс посньыдик движениеяс вылӧ да быд движение велӧдны торйӧн.
Ӧні сійӧ изучайтіс, именнӧ изучайтіс сійӧс, мый водзынджык, томджык дырйиыс шедӧдліс стихийнӧя; умнас дойдитліс сэтчӧдз, мый войдӧр босьтлывліс опытӧн, навыкӧн.
Самолётӧн управляйтан процессӧ думнас составнӧй движениеяс вылӧ юклӧмӧн, сійӧ выработайтіс аслыс быд движениелы лӧсялана торъя сноровка, кокъясыслысь став уджалан ощущениесӧ лапаяссьыс вуджӧдіс кокчӧръяс.
Тайӧ вӧлі зэв сьӧкыд, кропотливӧй удж.
Сылӧн результатъясыс вӧліны сэтшӧм ичӧтӧсь, мый пӧшти эз тӧдчывны.
И век жӧ Алексей чувствуйтіс, мый быдпӧрйӧ самолётыс быттьӧкӧ век ёнджыка и ёнджыка йитчӧ сыкӧд, лоӧ кывзысьджык.
— Но, кутшӧмӧсь делӧясыд, маэстро? — паныдасьлігъясӧ юавліс Капустин.
Мересьев лэптывліс певсӧ.
Сійӧ ньӧти эз ошйысь.
Делӧыс муніс водзӧ, кӧть и эз ӧдйӧ, но увереннӧя да чорыда и, мый медся главнӧйыс, тайӧ тренируйтчӧмъяс бӧрас Алексей дугдіс чувствуйтны асьсӧ самолётас кужтӧм, омӧля ветлӧдлысь всадникӧн, коді пукалӧ тэрыб да збой вӧв вылын.
Сійӧ бара веритіс аслас мастерствоӧ.
Тайӧ быттьӧкӧ вуджліс самолётыслы, и сійӧ, кыдзи ловъя существо, кыдз бур ездокӧс чувствуйтысь вӧв, лоліс век ёнджыка покорнӧйӧн.
Машинаыс вочасӧн восьтыліс Алексейлы ассьыс став лэбалан качествояссӧ.
11
Коркӧ челядь дырйиыс Волга куръяын первой, шыльыд, сӧдз да нюдз йи вылын Алексей велӧдчис иславны конькиӧн.
Веськыда кӧ шуны, конькиыс сылӧн эз вӧв.
Мамыс конькияссӧ эз вермы ньӧбны, да кузнеч, кодлысь сійӧ пеславлывліс бельесӧ, сы корӧм серти вӧчис кӧрт сювъяса да доръясӧдыс розьяса ичӧтик пу колодкаяс.
Гезторъясӧн да бедьторъясӧн Алексей колодкаяссӧ крепитліс дӧмасӧсь важ гынкӧмъясас.
Тайӧ гынкӧмъяснас сійӧ и петіс куръяса вӧсньыдик, кок улын куснясьысь, гораа нязакылысь йи вылӧ, кӧні горзігтыр кузяла и вомӧн ислалісны Камышин окраинаясса челядь.
Детинкаяс шуркъялісны, кыдз чӧртъяс, вӧтлысисны мӧда-мӧд бӧрсяныс, чеччалісны да танцуйтісны конькинаныс.
Бокысянь видзӧдігӧн тайӧ вӧлі прӧстӧйӧн, кокниторйӧн.
Но мыйӧн сӧмын Алексей лэччис куръя вылӧ, йиыс пыр жӧ исковтіс сы кок улысь и, Алексей доймымӧн крапкысис-уси мыш вылас.
Детинка пыр жӧ чеччис кок йылас, медым ёртъясыс эз казявны доймытӧдз усьӧмсӧ.
Сійӧ поліс усьны бӧрвыв да, кокъяссӧ вешталігтыр, сетчыштіс водзвыв, но пыр жӧ уси ныр вылас.
Бара чеччис, тіралысь кокъяс вылас сулалыштіс, думайтіс, мый жӧ лои, ачыс видзӧдіс, кыдзи ислалӧны мукӧдъяс.
Ӧні сійӧ тӧдіс, мый оз позь вывті ёна копыртчыны водзлань, сідз жӧ, кыдзи оз позь и вывті ёна чатӧртчыны.
Веськыда асьсӧ кутны зілигтыр сійӧ вӧчис некымын движение бокӧ да шмоткысис бок вылас.
Тадзи сійӧ усяліс да чеччывліс рытӧдз да гортас, мамыслы шоглун вылӧ, каток вылысь воис лым сюръя кодь да мудзӧмысла лигышмунӧм кокъяса, став телӧ пасьтаыс йӧгъяса да лӧзінъяса.
Аски асывнас сійӧ бара вӧлі каток вылын.
Сійӧ прамӧй бура нин уджаліс кокъяснас, усяліс омӧльджыка, котӧртыштӧм бӧрын вермис исковтны некымын метр, но кӧть кутшӧма эз старайтчы, кӧть кутшӧма эз зэвтлы вынсӧ, кӧть кутшӧма асывсянь пемдытӧдз эз ноксьыв йи вылын, делӧыс таысь водзӧ эз мунлыв.
Но вот ӧтчыд — Алексей нэм кежлас запомнитіс тайӧ пургаа кӧдзыд лунсӧ, кор полируйтӧм йи вывті тӧлыс визьясӧн нӧбӧдіс кос лымсӧ, — сійӧ вӧчис кутшӧмкӧ удачнӧй движение да друг, ас виччысьтӧгыс исковтіс, исковтіс быд круг вӧчигӧн увереннӧйджыка и увереннӧйджыка.
Сійӧторйыс, кодӧс ас пытшкас сійӧ надзӧник чӧжис усялігас, доймавлігас, век выльысь и выльысь повторяйтіс ассьыс попыткаяссӧ, — став тайӧ ичӧтик навыкъясыс да привычкаясыс, кодъясӧс сійӧ зілис босьтны, быттьӧкӧ друг тэчсисны ӧти навыкӧ, и сійӧ увереннӧя кутіс уджавны кокъяснас, чувствуйтіс, кыдзи сылӧн став телӧыс, збой челядь виръяйыс радлӧ, тырӧ приятнӧй уверенностьӧн.
Тадзи лои сыкӧд ӧні.
Сійӧ уна, упорнӧя лэбаліс, зілис выльысь йитчыны самолёткӧд, чувствуйтны сійӧс протезлӧн металл да кучик пыр.
Коръясӧкӧ сылы мӧдліс кажитчыны, мый тайӧ удайтчӧ.
Сійӧ радліс, машинасӧ кутшӧмкӧ сложнӧй фигураӧ шыбитігӧн, но пыр жӧ казявліс, мый сылӧн движениеясыс абу вернӧйӧсь, самолётыс быттьӧ ыръянитӧ, оз кывзысь да, надея чинан шоглун кылӧмӧн, Алексей бара босьтчывліс аслас гажтӧм тренируйтчӧм бердӧ.
Но вот ӧтчыд ульдысь мартовскӧй лунӧ, кор аэродромыс друг ӧти асылӧн сьӧдасис, а сылӧм шоль лымйыс сэтшӧма пуксис, мый самолётъяс вӧчалісны джуджыд бороздаяс, Алексей аслас истребитель вылын кыпӧдчис зонаӧ.
Кыпӧдчигас тӧлыс вӧлі бокног паныда, самолётсӧ нуис боквыв, и сійӧс век колӧ вӧлі веськӧдны.
Вот буретш тані, самолётсӧ курс вылӧ вайӧдігас, Мересьев друг казяліс, мый машинаыс сылысь кывзысьӧ, мый Алексей чувствуйтӧ сійӧс аслас став виръяйнас.
Машинасӧ чувствуйтӧмыс тайӧ вирдыштіс чардбиӧн.
Алексей первойсӧ сылы эз верит.
Вывті нин уна ас вывтіыс сійӧ нуис разочарованиесӧ, медым пыр жӧ веритны аслас шудлы.
Сійӧ вӧчис крут да джуджыд вираж веськыдвыв.
Машина вӧлі покорнӧй да точнӧй.
Алексей чувствуйтіс сійӧс жӧ, мый переживайтліс коркӧ детинкаӧн на Волга дорса куръя вылын, ёся дзажгысь пемыд йи вылын.
Букыд луныс быттьӧкӧ пыр жӧ лои гажаджык.
Сьӧлӧмыс кутіс тіпкыны долыда.
Сійӧ мӧдіс чувствуйтны, кыдзи голяыс юзмуныштіс тӧдса йирмӧг волнение вӧснаыс.
Кутшӧмкӧ тыдавтӧм визь улын вӧлі вӧчӧма итогъяс сылӧн упорнӧй тренируйтчӧмъяслы.
Сійӧ вуджис тайӧ визьсӧ да ӧні кокньыда, вынъяссӧ зэвттӧг босьтіс уна и уна сьӧкыд уджа лунъяслысь плодъяс.
Сійӧ добитчис медся главнӧйсӧ, мый сылы сэтшӧм дыр эз кӧсйы сетчыны: сійӧ йитчис аслас машинакӧд, кыліс сійӧс, кыдзи аслас организмлысь юкӧнӧс.
Весиг нинӧм чувствуйттӧм да омӧля вӧрысь протезъясыс эз мешайтны ӧні тайӧ йитчӧмыслы.
Ас пытшкӧссьыс пыр содысь радлун кылігӧн Алексей вӧчис некымын джуджыд вираж, вӧчис мёртвӧй петля да, муртса на сыысь петӧм бӧрын, шыбитіс машинасӧ штопорӧ.
Муыс шутьлялігтыр бешенӧя кутіс бергавны, и аэродром, и школалӧн зданиеыс, и польтчӧм визя мешӧкнас метеостанциялӧн башняыс — ставыс тайӧ гудыртчис ӧтторъя кытшъясӧ.
Сійӧ увереннӧя петкӧдіс машинасӧ штопорысь, вӧчис упругӧй петля.
Сӧмын ӧні сэкся лунъясӧ знаменитӧй «Ла‒5»-ыс лётчик водзын восьтіс ассьыс став тыдалана и гуся качествояссӧ.
Кутшӧм бур машина тайӧ вӧлі опытнӧй киясын!
Быд движение вылӧ чуткӧя шыасигмоз, сійӧ кокньыда чертиталіс медся сложнӧй фигураяссӧ, веськыда журкнитліс вылӧ, компактнӧй, пельк, тэрыб.
Мересьев петіс самолётысь, кодъюра морт моз шатлаліг, — чужӧмыс вӧлі тырӧма аслыспӧлӧс, бессмысленнӧй нюмӧн, ас водзсьыс эз аддзы скӧрмӧм инструкторсӧ, ни эз кыв сылысь видчӧмсӧ.
Медым видчӧ!
«Губа»?
Бур, Алексей дась вӧлі индӧм срок чӧж пукавны гауптвахтаын.
Абу ӧмӧй ставыс веськодь ӧні?
Яснӧ: сійӧ лётчик, бур лётчик, эз прӧста сылӧн тренировкаяс вылӧ видзчы нормаысь вывті драгоценнӧй бензин.
Сійӧ сёпӧв мынтас тайӧ бензинсӧ, мед сӧмын ӧдйӧджык фронт вылӧ, бойӧ.
Общежитиеын сійӧс виччысис ещӧ ӧти радлун.
Пӧдушка вылас куйліс Гвоздевсянь письмӧ.
Кӧні, дыр-ӧ, код зептын сійӧ кочуйтӧма адресатсӧ корсигӧн, сьӧкыд вӧлі весиг тӧдмавны, сы вӧсна мый конвертыс вӧлі бонзьӧма, марайтчӧма, маслӧӧссьӧма.
А письмӧыс воӧма выль, Анюта киӧн гижӧм конвертын.
Алексейлы танкист гижис, мый сыкӧд лоӧма омӧльсьыс-омӧль история.
Сійӧ ранитчӧма юрас — и мыйӧн?
Немецкӧй самолёт бордйӧн.
Куйлӧ ӧні корпуснӧй госпитальын, кытысь тайӧ лунъясӧ лӧсьӧдчӧ нин петны.
А артмис тайӧ веритны позьтӧм происшествиеыс тадз.
Сы бӧрын, кор немецкӧй квайтӧд армияӧс вӧлі орӧдӧма да Сталинград дорын кытшалӧма, налӧн корпусыс прорвитіс отступайтысь немецъяслысь фронтсӧ да, артмӧм брешӧ проскочитӧм бӧрын, аслас став танкъяснас степь вывті уськӧдчис немецкӧй тылъяс вылӧ.
Тайӧ рейдас Гвоздев командуйтіс танковӧй батальонӧн.
Тайӧ вӧлі гажа рейд!
Стальнӧй армада, ставсӧ жугӧдігтыр да лямӧдігтыр пыравліс немецкӧй тылъяслӧн расположениеясӧ, укреплённӧй деревняясӧ, узловӧй станцияясӧ, уськӧдчавліс на вылӧ немвиччысьтӧг, кыдзи юр вылӧ лым.
Туй вылын паныдасьысь став немецкӧйсӧ лыйлігмоз да лямӧдігмоз танкъяс тӧвзисны уличаяс вывті, да, кор немецкӧй гарнизонъяслӧн колясъясыс пышйылісны, — танкистъяс да мотопехота, кодӧс вӧлі вайӧма броня вылын, ӧзталісны боеприпасъяса складъяс, взрывайтісны посъяс, стрелкаяс, станцияяссьыс поворотнӧй кругъяс, мыйӧн потшлісны отступайтысь немецъяслысь поездъяссӧ.
Заправляйтчисны враглӧн запасъясысь трофейнӧй бензинӧн, босьтлісны продовольствие да тӧвзисны водзӧ, пока немецъяс эз вевъявны опомнитчыны, подтянитны вынъяссӧ отпор вылӧ либӧ кӧть нин определитны танкъяслысь водзӧ мунан направлениесӧ.
«Гуляйтыштім ми, Алёша, степь кузя, кыдзи будённовецъяс!
И поліс жӧ миянысь немчура!
Он верит, мукӧддырйи куим «Т‒34»-ӧн да трофейнӧй броневичокӧн босьтлім быдса сиктъяс базӧвӧй складъясӧн.
Паникаыд, Алёша вок, военнӧй делӧын — великӧй вещь.
Враглӧн ыджыд паникаыс наступайтысьяслӧн кык полнокровнӧй дивизияысь донаджык.
Сӧмын сійӧс колӧ кужӧмӧн поддержитны, кыдзи бипурйысь би, вӧчавны выль и выль виччысьтӧм ударъяс да не сетны сылы куснысӧ.
Сы нога, мый фронт вылын ми писькӧдім немецкӧй броня, а броня улас вӧлӧма тыртӧмин, сісь труха, лёк дук.
И мунім ми, кыдзи тесто пыр мутӧй...
... И вот артмис мекӧд тайӧ грекыс.
Корис миянӧс кӧзяин.
Разведсамолёт шыбитӧма сылы вымпел.
Сэні пӧ и сэні зэв ыджыд базӧвӧй аэродром.
Куимсё кымын самолёт, горючӧй, грузъяс.
Командующӧй ассьыс рыжӧй уссӧ чеплялыштіс да приказывайтӧ: «Гвоздев, войнас некутшӧм шумтӧг, лыйсьытӧг, чиннӧя, быттьӧкӧ асланыс, матыстчы аэродром дінӧдзыс матӧджык, а сэсся став ораванад лыйсигтыр уськӧдчы да, пока найӧ воасны асланыс садьӧ, ставсӧ вывлань пыдӧсӧн пузувт, медым ни ӧти сволочь эз лэбзьы».
Задачасӧ получитім менам да ещӧ ӧти батальон, кодӧс вӧлі сетӧма менам подчинениеӧ.
А основнӧй хозяйствоыс воддза курс кузя кыссис Ростовлань.
И вот, Алёша, веськалім ми тайӧ аэродром вылас, кыдзи курӧг позйӧ руч.
Алёшенька, другӧй, он верит, дзик немецкӧй махальщикъяс дорӧдзыс кыссим туй вывті.
Ми вылӧ немецъяс некутшӧм внимание — ас йӧз и ас йӧз, асыв, туман, нинӧм прамӧясӧ оз тыдав, сӧмын кылӧ моторъяслӧн жургӧм да гусеницаяслӧн зяльскӧм.
Сэсся тай кыдзи уськӧдчим ми, да кыдз тай пызйыштім;
но, Лёшка, и теш жӧ вӧлі!
Самолётъясыс сулалісны радъясӧн, а ми на кузя бронебойнӧйясӧн, вит, квайт машинаӧн ӧти снаряднас косьыштам.
Сэсся аддзам, не справитчыны: налӧн збойджык экипажъясыс кутісны заводитавны моторъяссӧ.
Но, ми тупкалім люкъяснымӧс да и мунім таран вылӧ, броняӧн изны бӧжъяснысӧ.
Самолётъясыс транспортнӧйяс, зэв гырысьӧсь, моторӧдзыс некыдз он судз, вот ми и босьтчим бӧжъяссӧ жуглыны.
Бӧжтӧг, всё равно кыдз мотортӧг, оз лэбзьыны.
Вот тані менӧ и шонтыштіс.
Мыччыси ме люкысь, видзӧдлыны обстановкасӧ, а машинаӧй буретш зутшнитіс самолётас.
Жугалӧм борд торйыс буретш и косьыштіс меным юрӧ.
Аттьӧ, шлемӧй амортизируйтіс, а то эськӧ сэні и пом вӧлі.
Но ставыс ерунда, делӧыс мунӧ выпишитчӧмлань, да регыд бара аддза ме ассьым танкачьясӧс.
Беда лои мӧдторйын: госпитальын менсьым бритісны тошкӧс.
Быдті сійӧс, быдті, зэв паськыд тош вӧлі, а найӧ ньӧти жалиттӧг бритісны.
Но, да чӧрт сыкӧд, тошнас.
Кӧть мунам ми и тэрыба, век жӧ, чайта, война помасьтӧдз быдмас выль да дзебас менсьым безобразиеӧс.
Кӧть, тӧдан, Алёша: Анюталы мыйлакӧ абу мусмӧма менам тошкӧй да письмӧясас мыйлакӧ пыр сійӧс травитӧ».
Письмӧыс вӧлі кузь.
Тыдалӧ вӧлі, мый Гвоздев сійӧс гижӧма госпитальын куйлігӧн, кор зэв ёна гажтӧмчис.
Да, письмӧ помас сійӧ юӧртіс, мый Сталинград дорын, кор сылӧн танкистъясыс бойын воштісны машинаяснысӧ да выль техника виччысигмоз тышкасисны пешӧй стройын, знаменитӧй Мамаев курган районын, Гвоздев аддзыліс Степан Ивановичӧс.
Старик вӧлӧма нин курсъяс вылын да начальствоӧ петӧма.
Ӧні сійӧ старшина да командуйтӧ противотанковӧй ружьеяс взводӧн.
Но ассьыс снайперскӧй сямлунсӧ сійӧ абу эновтӧма.
Сӧмын, сы кывъяс серти, зверыс ӧні сылӧн лоӧма серьёзнӧйджык: абу окопысь шонді водзӧ шонтысьыштны петӧм фриц-ротозей, а немецкӧй танк — мудер да ён машина.
Но старик тайӧ зверыс бӧрся охотитчигӧн важмозыс вына аслас сибирскӧй кыйсян смекалкаӧн, ыджыд терпениеӧн, выдержкаӧн да стӧча лыйсьӧмӧн.
Аддзысьлігӧн найӧ Гвоздевкӧд юӧмаӧсь фляга омӧлик трофейнӧй вина, коді веськалӧма запасливӧй Степан Ивановичлӧн сьӧрсьыс, казьтылӧмаӧсь став другъяснысӧ, да старик пӧ быттьӧ сэки ыстӧма Мересьевлы ассьыс зэв ыджыд поклон да корӧма найӧс кыкнаннысӧ, ловъяӧсь кӧ кольӧны, война бӧрын локны сы ордӧ, колхозас, кыйны ур либӧ вӧтлысьыштны чиракъяс бӧрся.
Тайӧ письмӧсьыс Мересьевлы сьӧлӧм вылас лои шоныд и гажтӧм.
Нелямын кыкӧд палата кузя став другъясыс важӧн нин воюйтӧны.
Кӧнӧсь бара ӧні Гриша Гвоздев да пӧрысь Степан Иванович?
Мый накӧд?
Кутшӧм крайясті найӧс новлӧдлӧны военнӧй тӧвъяс, ловъяӧсь-ӧ найӧ?
Кӧні Оля?
И бара Алексей казьтыштіс комиссар Воробьёвлысь кывъяссӧ, мый военнӧй письмӧяс, кыдзи кусысь кодзувъяслӧн югӧръяс, дыр-дыр локтӧны миян дорӧ да овлӧ — кодзулыс важӧн кусӧма, а сылӧн югӧрыс, гажа да яръюгыд, дыр на писькӧдчӧ пространствоӧд, вайӧ йӧзлы важӧн нин кусӧм светилӧлысь мелі дзирдалӧмсӧ.
НЁЛЬӦД ЧАСТЬ
1
1943 вося гожӧмын жар лунӧ наступайтысь Краснӧй Армия дивизияяслӧн обозъясӧн талялӧм фронтовӧй туй вывті, веськыда эндӧм, зэв сук ёгтурунӧн быдмӧм му вомӧн гуранъясӧд доровтчылігмоз да чеччалігтыр, киссьӧм кузовнас сяркӧдчигтыр, фронтлань тюрӧдіс важиник грузовик.
Жуглассьӧм, бусысла гӧна кодь бортъяс вывсьыс муртса-муртса тӧдчисны еджыд визьяс да гижӧд: «Полевӧй почта».
Грузовик кӧлесаяс улысь кыпаліс да зэв душнӧй тӧврутӧм воздухас сы бӧрся ньӧжйӧник разалігтыр нюжаліс ыджыд руд бӧж.
Кузовас, кодӧс тыртӧма вӧлі письмӧяс тыра кульясӧн, свежӧй газетаяс пачкаяс вылын, став грузыскӧд ӧтмоза чеччалігтыр да катласигтыр пукалісны гожся гимнастёркаа да гӧлубӧй околыша фуражкаа кык военнӧй.
На пиысь томджыкыс, вылиник, чукрасьтӧм да погонъясыс серти авиацияса <rus>старший</rus> сержант вӧлі вӧсньыдик, стройнӧй еджыд зон.
Сылӧн чужӧмыс вӧлі нывкалӧн кодь, сэтшӧм нежнӧй, мый кажитчис, вирыс тыдаліс еджыд кучик пырыс.
Вид сертиыс сылы вӧлі ар дас ӧкмыс.
Кӧть сійӧ и быдногыс зілис асьсӧ петкӧдлыны бывалӧй солдатӧн, сьӧласис пинь пырыс, видчис чирӧм гӧлӧсӧн, гартлывліс чунь кызта чигаркаяс да став дінас петкӧдліс равнодушие, вӧлі тыдалӧ, мый фронт вылӧ сійӧ мунӧ первойысь да зэв ёна волнуйтчӧ.
Гӧгӧр ставыс — жугалӧм пушка, коді стволнас муӧ сутшкысьӧмӧн куйліс туй бокын, и дзик башняӧдзыс ёг турунӧн тырӧм сӧветскӧй танк, и немецкӧй танклӧн торпыригъясыс, кодъяс, тыдалӧ, мунӧмаӧсь авиабомбалӧн веськыда инмӧмысь, и снарядӧн вӧчалӧм воронкаяс, кодъяс эжсьӧмаӧсь нин, и противотанковӧй мина-тарелкаяслӧн чукӧръясыс, кодъясӧс перъялӧмаӧсь да выль переправадорса туй бокас тэчӧмаӧсь сапёръяс, и ылын турун пӧвстас тыдалысь немецкӧй солдатскӧй кладбищеса кыдз пу крестъясыс — тані гымалӧм сражениеяслӧн следъясыс, кодъясӧс фронтовиклӧн синъясыс прӧстӧ эз казявны, — ставыс шензьӧдіс, поражайтіс том мортӧс, кажитчис сылы тӧдчанаӧн, важнӧйӧн да зэв интереснӧйӧн.
А сылысь спутниксӧ, <rus>старший</rus> лейтенантсӧ, мӧдарӧ, позьӧ вӧлі ӧшибитчытӧг тӧдны кыдзи опытнӧй фронтовикӧс.
Первой видзӧдлӧм серти сылы позьӧ вӧлі сетны 23‒24 арӧсысь не унджык.
Но, гожъялӧм чужӧмас, кӧні синдоръясас, кымӧсас, вомдоръясас тӧдчисны вӧсньыдик, сунис кодь чукыръяс, задумчивӧй, мудз сьӧд синъяс вылас видзӧдӧм бӧрын, позьӧ вӧлі содтыны и ещӧ ар дас.
Кытшалысь ставтор вылас сійӧ видзӧдіс веськодя.
Сійӧс эз шензьӧдны ни взрывъясӧн жуглӧм, кусняссьӧм, быдлаын тыдалысь военнӧй техникалӧн торпыригъясыс, ни сотчӧм деревнялӧн кулӧм уличаясыс, кыті грымӧдіс-муніс налӧн грузовикныс, ни весиг сӧветскӧй самолётлӧн торпыригъясыс — ичӧтик чукӧр кусняссьӧм руд алюминийлӧн, кысянь неуна ылынджык ӧтлаын туплясисны нюклясьӧм моторыс, гӧрд звездаа да номера бӧжыс. Став тайӧ видыс заставитіс том мортӧс гӧрдӧдны да тіравны.
Газетнӧй тюкъясысь аслыс удобнӧй креслӧ лӧсьӧдӧмӧн, сьӧд пуысь вӧчӧм да вылітіыс зӧлӧтӧй монограммаясӧн мичмӧдӧм стариннӧй бедь вылӧ щӧканас пыксьӧмӧн офицер вуграліс да шочиника, быттьӧ тайӧ вугралӧмсьыс палявлӧмӧн, шудаа видзӧдлывліс гӧгӧр да став морӧстырнас горша лолаліс чӧскыд дука жар воздухсӧ.
Но кор туйсянь бокысь кытыськӧ нахальнӧй рыжӧй бурьян море весьтысь ылысь сійӧ аддзис кык ичӧтик, муртса-муртса тӧдчыштана чёрточкаяс внимательнӧйджыка видзӧдігӧн, кодъяс вӧлӧмкӧ кык самолёт, кодъяс тэрмасьтӧг, быттьӧкӧ вӧтлысьӧны ӧта-мӧд бӧрсяыс, лэбалісны воздухас, сійӧ друг ловзис, синъясыс ӧзйисны, неыджыд гӧрбакодь, вӧсньыдик нырыслӧн бордъясыс то топавлісны, то паськавлісны да, тайӧ кык, муртса-муртса тыдалысь точкаяс вывсьыс синъяссӧ вештывтӧг, сійӧ кипыдӧснас пондіс таркӧдны кабина вевтӧ:
— Воздух!
Кеж бокӧ!
Сійӧ сувтіс, опытнӧй синъясӧн донъяліс местасӧ да шофёрлы кинас индіс шорлӧн сёйӧд гуранлань, кӧні тыдалісны мать-и-мачехалӧн руд коръясыс, гвоздика да мукӧд цветъяс.
Том зон веськодьпырысь нюммуніс.
Самолётъяс безобиднӧя турбылясисны кӧнкӧ ылын: кажитчис, некутшӧм мог налӧн эз вӧв ӧтка грузовикӧдз, коді шуштӧм, пустыннӧй муяс весьтӧ кыпӧдіс буслысь быдса кымӧр.
Но пока том зон кӧсйис мыйкӧ шуны паныд, шофёр кежис нин туй вывсьыс, и машина, кузовнас таркакылігтыр, ӧдйӧ муніс шор гуранӧ.
<rus>Старший</rus> лейтенант пыр жӧ лэччис кузовсьыс да пуксис турун вылӧ, туй вылӧ сюся видзӧдігтыр.
— Но, мый ті, збыль... — насмешливӧя сы вылӧ видзӧдлывлігмоз кӧсйыліс мыйкӧ висьтавны том зон.
Но тайӧ кадас <rus>старший</rus> лейтенант уськӧдчис турун пӧвстӧ да лёкысь горӧдіс:
— Вод!
И пыр жӧ кутіс кывны моторъяслӧн гораа жургӧм да кык зэв ыджыд вуджӧр, воздухсӧ сыркӧдігтыр да тешкодя таргигтыр, тӧвзисны дзик найӧ юръяс весьтті.
И том зонлы тайӧ кажитчис не сэтшӧм страшнӧйӧн: обычнӧй самолётъяс, колӧ чайтны, асланым.
Сійӧ видзӧдліс да друг аддзис, мый туй дорӧ пӧрӧм туплясьысь да важӧн нин частьӧн-частьӧн разберитӧм грузовик, тшыналӧ ӧдйӧ ӧзйигтыр.
— Аддзан, зажигательнӧйясӧн козьнасьӧ, — снарядӧн жугӧдӧм да сотчысь машина вылӧ видзӧдігтыр шпыньмуніс шофёр. — Машинаяс бӧрся вӧтлысьны петӧма.
— Охотникъяс, — спокойнӧя шуис <rus>старший</rus> лейтенант да бурджыка водіс турун вылӧ. — Лоӧ виччысьыштлыны, найӧ ӧні дзик пыр жӧ бергӧдчасны бӧр.
Туйяссӧ бритӧны.
Нуӧд жӧ, другӧ, машинатӧ ылӧджык, кӧть эсійӧ кыдз улас.
Тайӧс сійӧ шуис сэтшӧм равнодушнӧя да сэтшӧм увереннӧя, быттьӧкӧ немецкӧй лётчикъясыс ӧні на сӧмын юӧртісны сылы ассьыныс планъяснысӧ.
Машинасӧ колльӧдіс ныв — военнӧй почтальон.
Кельдӧдӧм, бусӧссьӧм вомдорас муртса тӧдчысь гӧгӧрвотӧм нюма, сійӧ полігтыр видзӧдлывліс лӧнь небесаӧ, кыті, мӧда-мӧдныскӧд сорласьӧмӧн да гартчигтыр, тэрмасьӧмӧн шлывгисны гожся югыд кымӧръяс.
Буретш та вӧсна <rus>старший</rus> сержант, кӧть и вӧлі ёна чуймӧма, небрежнӧя шуис:
— А бурджык эськӧ вӧлі мунны, мыйла прӧста кадсӧ воштыны?
Кодлы шуӧма лоны ӧшӧдӧмаӧн, сійӧ оз вӧй.
Спокойнӧя турун сі курччалысь <rus>старший</rus> лейтенант, скӧр сьӧд синъяснас муртса тӧдчана мелі серамӧн видзӧдыштіс том зон вылӧ:
— Вот мый, друг, тайӧ дурацкӧй пословицасӧ, пока абу сёр, вунӧд.
Да ещӧ вот мый, <rus>старший</rus> сержант ёрт: фронт вылын шуӧма старшӧйяслысь кывзыны.
Приказывайтӧны: «Водны», — сідзкӧ, вод.
Турун пиысь сійӧ аддзис сочнӧй шомкор гум, гыжъяснас кулис сы вылысь сиа кышсӧ да азыма мурчкигтыр мӧдіс сійӧс сёйны.
Бара кутіс кывны моторъяслӧн шыыс, да туй весьттіыс зэв уліті, ӧтар-мӧдар борд выланыс пӧлнясигтыр, шлывгисны ӧнтая самолётъясыс да лэбзисны сэтшӧм маті, мый зэв мичаа тыдалісны и бордъясыслӧн вижов-коричневӧй рӧмныс, и еджыда-сьӧда крестъясныс, и весиг вина тузйыс, кодӧс вӧлі рисуйтӧма на пиысь матысаджык самолёт фюзеляж вылас.
<rus>Старший</rus> лейтенант дышпырысь нетшыштіс нӧшта кымынкӧ гум, видзӧдліс часі вылас да командуйтіс шофёрлы:
— Мӧдім!
Ӧні позьӧ.
Давай, другӧ, ӧдйӧджык, медым тайӧ местасьыс ылӧджык мунны.
Шофёр тутӧстіс сиренанас, сёнысь котӧрӧн локтіс ныв-почтальон.
Сійӧ вайис корнас нетшыштӧм кымынкӧ розӧвӧй оз тусь да найӧс мыччис <rus>старший</rus> лейтенантлы.
— Кисьмӧ нин...
Эг и тӧдлӧй, кыдзи гожӧм воис, — шуис <rus>старший</rus> лейтенант, дукалыштіс вотӧсъяссӧ да цветъяс пыдди сюйис гимнастёрка морӧс зепса кизь петляас.
— Мыйӧн ті тӧданныд, мый ӧні найӧ оз локны да позьӧ мунны? — юаліс том зон <rus>старший</rus> лейтенантлысь, коді чӧв ланьтіс да гуранъясӧд чеччалысь автомашинакӧд ӧти тактын доровтчывліс то ӧтарвыв, то мӧдарвыв.
— Тайӧс тӧдны абу сьӧкыд.
Тайӧ «Мессеръяс», «Ме‒109».
Налӧн горючӧй запасыс 45 минута кежлӧ, тайӧ кадсӧ найӧ лэбалісны и мунісны заправка вылӧ.
Сійӧ висьталіс тайӧс равнодушнӧя, быттьӧкӧ эз гӧгӧрво, кыдз позьӧ не тӧдны татшӧм прӧстӧйторсӧ.
А том зон мӧдіс сюсяджык следитны воздух бӧрся.
Сылы окота вӧлі медводз аддзыны лэбысь «мессеръясӧс».
Но воздухыс вӧлі сӧстӧм да сэтшӧм ёна ӧвтіс дзоридзалысь турунъяссянь чӧскыд дукӧн, бусӧн, шоналӧм му дукӧн, сэтшӧм кыпыда да гажаа чирксісны турунас чиркъяс, сэтшӧм гора гӧлӧсӧн сьыліс ёг турунӧн быдмӧм тайӧ шог му весьтас кӧнкӧ жаворонок, мый сійӧ вунӧдіс и немецкӧй самолётъяс йылысь и опасность йывсьыс да заводитіс сьывны приятнӧй, чистӧй гӧлӧсӧн тайӧ лунъясӧ фронт вылын зэв радейтана сьыланкыв воин йылысь, коді землянкаас гажтӧмчӧ аслас ыліса мусасьыс.
— А «Рябина» тӧдан? — друг торкис сійӧс мунысь ёртыс.
Том морт довкнитіс юрнас да заводитіс сьывны тайӧ важ сьыланкывсӧ.
Старший лейтенантлӧн мудз, бусӧссьӧм чужӧм вылас тыдовтчис шоглун.
— Он сідз сьыв, старик.
Тайӧ тэныд абу частушка, тайӧ настоящӧй сьыланкыв.
Тайӧс колӧ сьӧлӧмсянь сьывны, — и сійӧ заводитіс отсавны ньӧжйӧник, муртса кылыштан, зэв ичӧтик, но вернӧй гӧлӧсӧн.
Машина ӧти здук кежлӧ чинтыштліс мунан ӧдсӧ, кабинаысь чеччыштіс ныв-почтальон.
Сійӧ машина мунігас пелька кутчысис машина бӧрас, кияс вылас чеччыштіс да тупыльтчис кузовӧ, кӧні сійӧс кутісны вына дружескӧй кияс.
— Ме ті дінӧ: кыла, ті сьыланныд...
Грузовик зэркйӧдлӧм улын, чиркъяслӧн сьӧлӧмсянь трачкӧдчӧм улын найӧ мӧдісны сьывны куимӧн.
Том морт дзикӧдз гажмис.
Вещевӧй мешӧксьыс сійӧ перйис вомӧн ворсан ыджыд гудӧк, и то сэтчӧ пӧльыштлывлігтыр, то сьылігтыр да гудӧкнас дирижируйтігтыр, нуӧдіс сьыланкывсӧ.
Шуштӧм, важӧн нин эндӧм фронтовӧй туй вылын, кодӧс быттьӧ плетьӧн кучкӧмӧн вундыштӧма сук, бусӧн тырӧм ёг турун пӧвстас, вынаа да шога юраліс тайӧ сьыланкывйыс, коді вӧлі сэтшӧм жӧ пӧрысь да сэтшӧм жӧ том, кыдзи со этайӧ гожся жарас жуялӧм муясыс, кыдзи шоныд да чӧскыд дука турунас чиркъяслӧн чирксӧмыс, кыдзи сэзь гожся небесаас сьылысь жаворонокъяслӧн звӧныс да кыдзи ачыс тайӧ джуджыд да пыдӧстӧм небесаыс.
Найӧ сэтшӧм ёна ылалісны сьылӧмнас, мый тӧкӧтьӧ эз лэбны тюкъяс вывсьыс, кор машинаыс крута тормозитіс.
Сійӧ сувтіс туй шӧрас.
Орччӧн туплясис канаваӧ бокног путкыльтчӧм да бусӧсь кӧлесаяссӧ вывлань чургӧдӧм жугалӧм трёхтонка.
Том морт кельдӧдіс.
А сылӧн ёртыс тэрыба лэччис борт вывтіыс да тэрмасьӧмӧн муніс жугалӧм машиналань.
Сылӧн вӧлі тешкодь танцуйтысь походка.
Минута мысти кусняссьӧм кабинасьыс водитель перйис интендантскӧй служба кузя капитанлысь вирӧссьӧм шойсӧ.
Ранаясӧн да гыжйыштчӧм туйясӧн тырӧм чужӧмыс сылӧн, буракӧ, стеклӧас зурасьӧм вӧсна, вӧлі туйвыв бусыскӧд ӧтрӧма.
<rus>Старший лейтенант</rus> восьтыштліс сылысь куньса синсӧ.
— Тайӧ эштӧма, — фуражкасӧ пӧрччигмоз шуис сійӧ. — Ещӧ сэні эм?
— Эм.
Водительыс, — шуис шофёр.
— Но, мый сулаланныд?
Отсалӧй! — шӧйӧвошӧмӧн жӧдзысь том мортлы горӧдіс <rus>старший</rus> лейтенант. — Эн аддзывлӧй вирсӧ?
Привыкайтӧй, ковмас аддзывны...
Со сійӧ, охотникъясыд, налӧн уджыс.
Водительыс вӧлӧма ловъя.
Синъяссӧ восьтывтӧг сійӧ ньӧжйӧникӧн ружӧктывліс.
Ранаясыс сылӧн эз тыдавны, но, тыдалӧ, кор снарядӧн жугӧдӧм машинаыс тыр ӧд вывсьыс тупыльтчӧма канаваас, сійӧ морӧснас зурасьӧма руляс, а кабина торъясыс сійӧс топӧдӧмаӧсь баранка бердас.
<rus>Старший</rus> лейтенант прикажитіс лэптыны сійӧс кузовӧ.
Раненӧйлы уліас сійӧ вольсаліс ассьыс дзик выль пасьтавлытӧм на тшапитчан шинельсӧ, кодӧс нуӧ вӧлі коленкор торйӧ мичаа гартыштӧмӧн.
Ачыс пуксис кузов пыдӧсас да раненӧйлысь юрсӧ пуктіс пидзӧсъяс вылас.
— Мун кыдз верман ӧдйӧ! — шофёрлы командуйтіс сійӧ.
Раненӧйлысь юрсӧ бережнӧя кутігтыр сійӧ мӧдіс нюмъявны мыйлыкӧ ас кежас.
Вӧлі нин рӧмдӧ, кор грузовик тӧвзис-пырис ичӧтик деревня уличаӧ, кытысь опытнӧй син пыр жӧ эськӧ казяліс ичӧтик авиационнӧй частьлысь команднӧй пунктсӧ.
Проводъяслӧн некымын вез нюжӧдчӧмаӧсь льӧм пуяслӧн бусӧссьӧм увъяс вывті, палисадникъясын чурвидзысь жебиник яблоняяс вывті, гартыштчӧмаӧсь жаравеч вожа сюръяясӧ, забор майӧгъясӧ.
Керкаяс дінын лэбувъяс улын, кӧні обычнӧ сулавлӧны крестьянскӧй телегаяс да куйлӧны плугъяс да агасъяс, тыдалісны куснясьӧм бокъяса «эмкаяс» да «виллисъяс».
Ичӧтик ӧшиньяслӧн чусыд стеклӧяс сайын то ӧтилаын, то мӧдлаын вуджӧртлывлісны голубӧй околыша фуражкаа военнӧйяс, сяргисны пишущӧй машинкаяс, а ӧти керкаын, кытчӧ вӧлі воӧны став проводъясыс, кыліс телеграфнӧй аппаратлӧн надзӧник тотшкӧдчӧм.
Гырысь и посни туйясысь бокын сулалысь тайӧ ичӧтик деревняыс кольӧма гажтӧм, бурьянӧн тырӧм пустыняас быттьӧкӧ заповедник, медым петкӧдлыны, кутшӧм бура да долыда вӧлі овсьӧ тайӧ крайясас немецъяс вотӧдз.
Весиг ичӧтик, виж нюйтӧн тырӧм прудйыс вӧлі ва тыра.
Ыркыд ыджыд пятноӧн сійӧ дзирдаліс пӧрысь бадь пуяслӧн вуджӧръяс пиын, и веж нюйт пырыс туй писькӧдігмоз, бордъяснаныс шенасиг да васӧ резігтыр, сэні уялісны лым еджыд, гӧрд ныра кык дзодзӧг.
Раненӧйӧс сдайтісны керкаӧ, код дінын ӧшаліс гӧрд креста флаг.
Сэсся грузовик котӧртіс деревня кузя да сувтіс сиктса школалӧн мичаник здание дорӧ.
Тані жугалӧм ӧшиньӧд пырысь зэв уна провод серти да солдат серти, коді автоматӧн сулаліс посводзас, позьӧ вӧлі тӧдмавны штаб.
— Полкса командир дінӧ, — шуис <rus>старший</rus> лейтенант восьса ӧшинь дорын «Красноармеец» журналысь кроссворд решайтысь дежурнӧйлы.
<rus>Старший</rus> лейтенант бӧрся восьлалысь том зон казяліс, кыдзи штабӧ пырӧм водзвылын сылӧн спутникыс механическӧй движениеӧн лӧсьӧдыштіс гимнастёркасӧ, певъяснас сюйышталіс сійӧс тасма улас, кизяліс воротник кизьяссӧ, и пыр жӧ сійӧ ачыс вӧчис сы моз.
Ӧні сійӧ быдторйын зілис лоны сэтшӧмӧн, кутшӧм вӧлі абу варов, но сьӧлӧм вылӧ сылы воысь аслас спутникыс.
— Полковник занят, — вочавидзис дежурнӧй.
— Доложитӧй, мый срочнӧй пакетӧн ВА штабса кадръяс отделсянь.
— Виччысьыштлӧй: сы ордын докладӧн воздушнӧй разведкалӧн экипаж.
Корис не мешайтны.
Со пукалыштӧй керкадорса садъяс.
Дежурнӧй бара босьтчис кроссворд дінӧ, а воысьяс петісны садйӧ да пуксисны кирпичӧн гӧгӧрыс лӧсьыдика кытшавлӧм, но ӧні эндӧм да турунӧн тырӧм клумбавесьтса важиник скамейка вылӧ, кӧні войма водзвылын, вот татшӧм лӧнь гожся рытъясас, колӧ чайтны, пукавлывліс, шойччывлывліс удж бӧрас пӧрысь учительница.
Восьса ӧшинь пыр мичаа кыліс кык гӧлӧс.
Ӧтиыс, чирӧма кодь, пӧся докладывайтіс:
— Вот тайӧ да этайӧ туйяс кузя, Большое Горохово да Крестовоздвиженскӧй погост костас, зэв ыджыд движение, грузовикъяслӧн оръявлытӧм колоннаяс да, тӧдчӧ, став движениеыс ӧтиладорӧ — фронтлань.
Вот тані, дзик погост бердас, лощинаын грузовикъяс либӧ танкъяс...
Чайта, сосредоточитчӧма зэв ыджыд часть.
— Мыйла сідз чайтан? — торкис тенор.
— Вывті ыджыд заградительнӧй би.
Ӧдва удитім.
Тӧрыт сэні нинӧм эз вӧв, тшынасисны кутшӧмкӧ кухняяс.
Ме дзик керка вевтъяс вывтіыс лэби, повзьӧдыштӧм могысь неуна ещӧ лыйлі на кузя.
А талун — кытчӧ сэні!
Сэтшӧм би...
Явӧ кыссьӧны фронтлань.
— А «зет» квадратас?
— Тані тожӧ движение, но ичӧтджык.
Вот тані, ичӧтик вӧр дорас, зэв ыджыд танковӧй колонна маршын.
Машина сё кымын.
Эшелонъясӧн нюжӧдчӧма километр вит кузьта, сідзи луннас и муніс, маскируйтчытӧг.
Вермас лоны, лӧжнӧй движение...
Вот татысь да татысь, да сэсся эстысь засекитім артиллерия, дзик передовӧй дінсьыс.
Да огнеприпас складъяс.
Маскируйтӧмаӧсь песъясӧн.
Тӧрыт найӧ эз вӧвны...
Зэв гырысь складъяс.
— Ставыс?
— Ставыс, полковник ёрт.
Прикажитанныд гижны рапорт?
— Кутшӧм сэні рапорт!
Ӧні жӧ армияӧ.
Рапорт!
Тӧданныд, мый тайӧ значитӧ?
Эй, дежурнӧй!
Менсьым «виллис»:
капитанӧс мӧдӧданныд ВА штабӧ.
Полкса командирлӧн кабинетыс вӧлі ыджыд классын.
Нинӧмӧн кыштӧм пу стенъяса комнатаын сулаліс сӧмын ӧти пызан, код вылын куйлісны телефонъяслӧн кучик футляръяс, картаа ыджыд авиационнӧй планшет да гӧрд карандаш.
Полковник, ичӧтик, тэрыб, зумыд тэчаса морт, кияссӧ мыш саяс пуктӧмӧн, котраліс комната стен пӧлӧн.
Аслас думъясӧн занятӧй, сійӧ гоз-мӧдысь котӧрӧн прӧйдитіс навытяжку сулалысь лётчикъяс дінті, сэсся друг сувтіс на водзӧ, косіник, зумыд чужӧмсӧ чатӧртіс вопросительнӧя.
— <rus>Старший</rus> лейтенант Алексей Мересьев, — вытянитчигмоз да каблукъяснас щёлкнитӧм бӧрын рекомендуйтчис сьӧдіник офицер. — Вои тіян распоряжениеӧ.
— <rus>Старший сержант</rus> Александр Петров, — ещӧ на ёнджыка вытянитчыны зілигтыр да кирзӧвӧй сапӧг каблукъяснас джоджӧ ёна колскӧдігтыр рапортуйтіс том морт.
— Полкса командир полковник Иванов, — буркнитіс кӧзяин. — Пакет?
Чёткӧй жестӧн Мересьев нетшыштіс планшетсьыс пакет да мыччис полковниклы.
Сійӧ син пырыс нуӧдіс препроводительнӧй бумагаяссӧ да тэрыб синъясӧн видзӧдліс воысьяс вылӧ.
— Бур, ас кадӧ.
Сӧмын мый нӧ найӧ этшаӧс ыстӧмаӧсь? — Сэсся друг сылы мыйкӧ дум вылас уси, чужӧм вылас югнитіс шензьӧм: — Энлӧй, тайӧ ті Мересьевыс?
Меным ті йылысь звӧнитліс ВА штабса начальник.
Сійӧ предупредитіс менӧ, мый ті...
— Тайӧ оз имеит значение, полковник ёрт, — эз зэв вежливӧя торк сійӧс Алексей. — Разрешитанныд приступитны нуны служба?
Полковник любопытствоӧн видзӧдліс <rus>старший</rus> лейтенант вылӧ да ошкана нюммунӧмӧн довкнитіс юрнас:
— Правильнӧ.
Дежурнӧй, нуӧдӧй найӧс штабса начальник дінӧ, ме нимсянь распорядитчӧй, медым найӧс вердісны да устроитісны вой кежлӧ.
Висьталӧй, медым приказӧн найӧс оформитасны гвардияса капитан Чеслов эскадрильяӧ.
Исполняйтӧй.
Петровлы полкса командир кажитчис лишнӧй суетливӧйӧн.
Мересьевлы сійӧ воис сьӧлӧм вылас.
Алексейлы кажитчылісны со татшӧм тэрыб йӧзыс, кодъяс сразу, пырмунігмоз схватывайтӧны ставсӧ, кужӧны чёткӧя мыслитны да крепыда решайтны.
Воздушнӧй разведчиклӧн докладыс, кодӧс садйын виччысигӧн случайнӧ кывлісны найӧ, эз вешйыв сылӧн тӧдвылысь.
Военнӧй мортлы гӧгӧрвоана уна приметаяс серти: сы серти, кыдзи вӧлі тырӧмаӧсь туйясыс, кыті найӧ мунісны армияысь, «гӧлӧсуйтан» способӧн ӧти машинаысь мӧдӧ пуксялігӧн: сы серти, кыдзи войясын туйясвывса часӧвӧйяс стрӧга требуйтісны соблюдайтны маскировка, тайӧс дзугысьяслы шинаясаныс лыйлыны грӧзитігтыр; сы серти, мый кыдз пу расъясын, фронтовӧй туйясысь бокын вӧлі сэтшӧм шума да дзескыд сэтчӧ чукӧрмӧм танкъяс, грузовикъяс, артиллерия вӧсна; сы серти, мый весиг пустыннӧй туй вылын найӧс талун атакуйтісны немецкӧй «охотникъяс», — Мересьев гӧгӧрвоис, мый фронт вылын затишьелы воис пом, мый кӧнкӧ — и буретш тайӧ крайясас фашистъяс думыштӧмаӧсь вӧчны ассьыныс выль удар; мый тайӧ ударыс лоӧ регыд да мый Краснӧй Армиялӧн командование та йылысь тӧдӧ да дасьтӧма нин колана ӧтвет.
2
Беспокойнӧй <rus>старший</rus> лейтенант столовӧйын Петровлы эз сет виччысьны коймӧд блюдосӧ.
Найӧ чеччыштісны попутнӧй бензовоз вылӧ да мунісны деревня сайӧ кушинӧ вӧчӧм аэродром вылӧ.
Тані выль воысьяс тӧдмасисны эскадрильяса командир гвардияса капитан Чесловкӧд, зумыш, сёрнитӧм, но, буракӧ, вывті бур сьӧлӧма морткӧд.
Кузя сёрниттӧг сійӧ нуӧдіс найӧс турунсялӧм му капониръяс дорӧ, кӧні сулалісны вертикальнӧй руль выланыс 11 да 12 номеръяса лакӧн югъялысь выль голубӧй «Ла‒5»-яс.
На вылын и лоӧ вӧлі лэбавны выль воысьяслы.
Чӧскыд дука кыдз раскын, кӧні лэбачьяслысь гора дзользьӧмсӧ эз вевттьыв весиг моторъяслӧн ургӧмыс, локтысьяс колльӧдісны машинаяс дорын рытпомсӧ, больгисны асланыс механикъяскӧд, тӧдмасисны полкса олӧмкӧд.
Сёрнинаныс найӧ сэтшӧма ылалісны, мый деревняӧ воисны медбӧръя грузовикӧн, пемыдӧн нин да сёрмисны ужин кежлӧ.
Та вӧсна найӧ ёнасӧ эз и тӧждысьны.
Вернӧй «сидоръясын», кыдзи сійӧ лунъясӧ шулісны фронт вылын вещевӧй мешӧкъяс, налӧн вӧлыштіс на туй вылӧ сетлӧм сухӧй паёклӧн колясыс.
Сьӧкыдджык вӧлі узянінӧн.
Ёгтурунӧн тырӧм, кулӧм пустыняшӧрса ичӧтик оазисыс вӧлӧмкӧ ёна населитӧма тані сулалысь кык авиационнӧй полкса экипажъясӧн да штабъясса уджалысьясӧн.
Йӧзӧн тырӧм керкаясті дыр ветлӧдлӧм бӧрын, олысьясыскӧд, кодъяс эз кӧсйыны лэдзны выль воысьясӧс, скӧр пинясьӧмъяс бӧрын да ас костаныс дыр сы йылысь философствуйтӧм бӧрын, мый кутшӧм жаль, мый керкаясыс абу резиновӧйӧсь да оз нюжавны, — комендант медбӧрын йӧткыштіс найӧс первой веськалысь керкаӧ.
— Узьӧй тані, а аски разберитчам.
Ичӧтик керкаын олісны нин ӧкмысӧн.
Лётчикъяс узьны водӧны водз.
Снаряд гильзаысь вӧчӧм керосиновӧй коптилка, кодъясӧс война первой лунъясӧ шулісны «катюшаӧн», а Сталинград бӧрын креститісны «сталинградкаӧн», узьысьяслысь муртса тӧдчысь силуэтъяссӧ югдӧдіс омӧля.
Узьысьяс занимайтісны крӧватьяс, лабичьяс, орччӧн куйлісны турун вылӧ вольсалӧм плащ-палаткаяс вылын джоджас.
Ӧкмыс патерщик кындзи керкаас олісны и кӧзяеваыс — старука да сылӧн верстьӧ ныв, — кодъяс дзескыдлун радиыс узьлісны ыджыд русскӧй пач вылын.
Выль воысьяс здук кежлӧ сувтлісны порог дорӧ, эз тӧдны, кыдзи пырны тайӧ узьысь йӧз вомӧныс.
Паччӧрсянь на вылӧ горзіс старукалӧн скӧр гӧлӧс:
— Некытчӧ, некытчӧ!
Аддзанныд, тырӧма йӧзнас.
Пӧтӧлӧк вылас, али мый?
Петровлы эз ло лӧсьыд да педзис места вылас, дась петны бӧр ывлаӧ, но Мересьев видзчысьӧмӧн восьлаліс нин джоджӧд пызан дорӧ, зілис не тальччыны узьысьяс вылӧ.
— Миянлы эськӧ, мамаша, сӧмын сёйыштны кӧнкӧ, лунтыр эгӧ сёйлӧй.
Да тарелка эськӧ, да пара чашка, да вилки, а?
А узьнытӧ ми и дворад узям, огӧ дзескӧдӧй.
Гожӧм.
Но паччӧр пыдӧссянь, броткысь старука мыш сайсянь, мыччысисны нин кодлӧнкӧ ичӧтик кӧмтӧм кокъяс.
Вӧсньыдик кокни фигура ни ӧти кыв шутӧг исковтіс пач вылысь, пелька восьлаліс узьысьяс вывті, вошліс посводзас да пыр жӧ бӧр локтіс, вайис тарелкаяс, кык сімӧм вилки да вӧсни чуньясас крукыштӧмӧн разнӧй рӧма кык чашка.
Первойсӧ Петровлы кажитчис, мый тайӧ подросток-нывка.
А кор сійӧ матыстчис пызан дорӧ да лампалӧн тшынасьысь виж югӧрыс югдӧдыштіс сылысь чужӧмсӧ, Петров аддзис, мый тайӧ ныв — и лӧсьыдик, верстьӧ ныв.
Сӧмын вывті нин ёна сійӧс портитісны коричневӧй ковтаыс, мешӧк дӧраысь вурӧм юбкаыс да косясьлӧм чышъяныс, кодӧс вӧлі кресталӧма морӧс водзас да старука моз кӧрталӧма мышкас.
— Марина, Марина, лок татчӧ, пеж лов! — пач вылын мӧдіс низгыны старука.
Но ныв и синсӧ эз лапнитлы.
Сійӧ пелька вольсаліс пызан вылӧ чистӧй газета да, синбӧжнас Петров вылӧ видзӧдлывлігтыр, пукталіс пӧсуда, вилкияс.
— Сёйӧй на здоровье.
Гашкӧ, мыйкӧ вундавны тіянлы либӧ шонтыны?
Ме дзик пыр.
Сӧмын вот дворӧ комендант эз тшӧкты биасьны.
— Маринка, лок татчӧ! — чуксаліс старука.
— Сы вылӧ эн видзӧдӧй: сійӧ прӧста, сідз, неуна абу ас вежӧрас.
Немецъяс сійӧс повзьӧдісны.
Мыйӧн войын аддзас военнӧйясӧс, век кӧсйӧ менӧ дзебны.
Ті сы вылӧ эн дӧзмӧй: тадзсӧ сійӧ сӧмын войнас, а луннас сійӧ бур.
Вещевӧй мешӧксьыс Мересьевлы сюри калбас, консерв, весиг солӧн тырӧм кос бокъяса кык селёдка да армейскӧй нянь кирпич.
Петров вӧлӧма омӧльджыка запаслив: сылӧн вӧліны яй да сукар.
Маринкалӧн ичӧтик киясыс пелька вундалісны тайӧс ставсӧ, лӧсьыда тэчисны тарелкаяс вылӧ.
Сылӧн кузь синлысъяс саяс дзебсьӧм синъясыс пыр тшӧкыдджыка видзӧдлывлісны Петров вылӧ, а Петров сідз жӧ гусьӧникӧн заводитіс видзӧдлывны сы вылӧ.
А кор налӧн синъясныс вочаасьлісны, найӧ кыкнанныс гӧрдӧдлісны, зумыштчывлісны, бергӧдчывлісны бокӧ ӧта-мӧдсьыс да кыкнанныс сёрнитісны сӧмын Мересьев пыр, мӧда-мӧд дінӧ шыӧдчывтӧг.
Алексейлы тешкодь вӧлі следитны на бӧрся, тешкодь и неуна гажтӧм: кыкнанныс найӧ вӧліны сэтшӧм томӧсь — на дорын сійӧ кажитчис аслыс пӧрысьӧн, мудзӧн, дыр олӧмаӧн.
— Вот мый, Маринушка, а ӧгурцытор случайнӧ абу? — юаліс Алексей.
— Случайнӧ эм, — небыдика нюммунӧмӧн вочавидзис ныв.
— А пуӧм картупель оз сюр, кӧть кык штука?
— Коранныд — сюрас.
Узьысьяс вывті пелька чеччышталігмоз ныв — шумтӧм, бобув кодь кокньыдик — бара петіс комнатаысь.
— <rus>Старший</rus> лейтенант ёрт, кыдзи ті верманныд сыкӧд сідзи?
Тӧдтӧм ныв, а ті сійӧс шуанныд «тэ», ӧгурцытор коранныд и...
Мересьев гораа серӧктіс:
— Старик, кӧні тэ ӧні находитчан?
Тайӧ тэныд фронт али абу?..
Бабуха, тырмас броткынытӧ, лэччы, сёйны кутам, но?
Баб, пошкигтыр да вомгорулас век на мыйкӧ броткигтыр, лэччис пач вылысь, да пыр жӧ матыстчис калбас дінӧ, кодӧс, кыдзи тыдовтчис, войнаӧдз сійӧ вывті ёна радейтлӧма.
Нёльӧн найӧ пуксисны пызан сайӧ да керкаса узьысьяслӧн ныргорӧн узьӧм да унйылысь сёрнитӧм шы улын аппетитнӧя да чӧскыда ужнайтісны.
Алексей дугдывтӧг больгис, шутитіс старука вылын, серамсӧ петкӧдліс Маринкалысь.
Бивуачнӧй олӧмлӧн рӧднӧй атмосфераӧ бара веськалӧм бӧрын сійӧ тырвыйӧ наслаждайтчис, йӧз муясӧд дыр скитайтчӧм бӧрын асьсӧ чувствуйтіс рӧднӧй керкаӧ воысьӧн.
Ужин помасигкежлӧ другъяс тӧдмалісны: деревняыс дзоньӧн кольӧма сы вӧсна, мый тані коркӧ сулавлӧма немецкӧй штаб.
Кор Краснӧй Армия мӧдӧма наступайтны, штабыс пышйӧма сэтшӧм ӧдйӧ, мый абу удитӧма сотны деревнясӧ.
Старукалӧн вошӧма вежӧрыс сэк, кор сы дырйи немецъяс мырдӧналӧмаӧсь ыджыдджык нывсӧ, коді бӧрыннас шыбитчӧма прудйӧ.
Маринка жӧ ачыс, немецъяслӧн тані олан кӧкъямыс тӧлысь чӧжӧн, абу аддзылӧма шондісӧ, дзебсясьӧма тыртӧм рынышын, кытчӧ пыранінсӧ вӧлі тыртӧма идзасӧн да разнӧй хламӧн.
Мамыс сылы сэтчӧ вайлывлӧма да тшын петан розьӧдыс сетавлӧма сёян-юан.
Кымын унджык Алексей сёрнитіс нывкӧд, сымын частӧджык да частӧджык Маринка видзӧдлывліс Петров вылӧ, да нывлӧн синъясас, кодъяс вӧліны задорнӧйӧсь, тыдаліс дзебны позьтӧм восхищайтчӧм.
Тӧдлытӧг ужинсӧ вӧлі сёйӧма.
Мый коли, сійӧс Маринка хозяйственнӧя тубыртіс да сюйис Мересьевлы мешӧкас: салдатлы пӧ ставыс згӧдитчас.
Сэсся сійӧ шӧпкӧдчыштіс мамыскӧд да решительнӧя шуис:
— Вот мый: раз тіянӧс комендант индіс татчӧ, тані и олӧй.
Кайӧй паччӧрӧ, а ми мамкӧд чуланын узям.
Туй бӧраныд шойччыштӧй.
А аски аддзам тіянлы места.
Сідз жӧ узьысьяс вывті кӧмтӧм кокъяснас кокньыда восьлалігтыр Маринка петаліс да дворсьыс пыртіс ид. идзас моздор, сійӧс лышкыда вольсаліс ыджыд паччӧрас, юр уланыс тэчис кутшӧмкӧ паськӧм, и ставсӧ тайӧс вӧчис ӧдйӧ, пелька да кань моз шытӧг.
— Лӧсьыд, старик, нылыс! — идзас вылӧ окотапырысь нюжӧдчигмоз шуис Мересьев да сэтшӧма нёдзовтчис, мый суставъясыс быдӧн рутшмунлісны.
— А, тыдалӧ, ничево, — веськодь петкӧдлӧмӧн шыасис Петров.
— И кыдзи тэ вылӧ видзӧдіс!..
— Но и шуинныд жӧ, видзӧдіс.
Сійӧ пыр тіянкӧд сёрнитіс...
Минута мысти кыліс нин сылӧн рӧвнӧй, узян ловшыыс.
Мересьев эз узь.
Ыркыд, пӧтӧс дука идзас вылӧ нюжӧдчӧмӧн сійӧ куйліс.
Сійӧ аддзыліс, кыдзи посводзысь пырис Маринка, мыйкӧ корсьысигтыр ветлӧдліс комнатаӧд.
Эз-эз да гусьӧникӧн сійӧ видзӧдлывліс паччӧрлань.
Пызан вылысь лӧсьӧдыштіс лампасӧ, бара видзӧдліс паччӧр вылӧ да узьысьяс вомӧн ньӧжйӧ-ньӧжйӧ муніс ӧдзӧслань.
Дӧра паськӧмӧн пасьтасьӧм мича, вӧсньыдик тайӧ нылыслӧн видыс мыйлакӧ Алексейлысь сьӧлӧмсӧ ланьтӧдіс гажтӧм лӧньлунӧн.
Вот и овмӧдчисны найӧ квартираӧ.
Асыв кежлӧ назначитӧма налысь первой боевӧй полёт — Петровкӧд параӧн.
Сійӧ, Мересьев — ведущӧй,
Петров — сылӧн ведомӧй.
Кыдз бара артмас?
Шань, тыдалӧ, зонмыс!
Со и Маринка первой видзӧдлӧмсяньыс влюбитчис сыӧ.
Но, узьны кӧ и узьны.
Мересьев бергӧдчис бок вылас, кышакылыштіс идзас вылас да пыр жӧ унмовсис чорыд унмӧн.
Садьмис мыйкӧ страшнӧйтор чувствуйтӧмӧн.
Сійӧ эз сразу гӧгӧрво, мый лои, но военнӧй привычкаыс заставитіс сійӧс пыр жӧ чеччыштны, кутчысьны пистолетӧ.
Сійӧ эз помнит, ни кӧні сійӧ, ни мый сыкӧд.
Син сёян, чеснок дука тшын вевттис ставсӧ, а кор тшын кымӧрсӧ вештыштіс тӧвныр, юр весьтсьыс Алексей аддзис тешкодь, югыда дзирдалысь зэв гырысь кодзувъяс.
Вӧлі лунын кодь югыд да тыдалісны истӧг тувъяс моз шыблалӧм керка керъяс, стропилӧяснас чурвидзысь боквыв пӧрӧдӧм керка вевт да бокланьын мыйкӧ бесформеннӧй, сотчыны заводитчысь.
Сійӧ кыліс ружтӧм, ойзӧм, юр весьтас жургысь моторъяслысь шум да усьысь бомбаяслысь тӧдса, прӧтивнӧй, лыӧдз пырысь шутьлялӧм.
— Вод! — горӧдіс сійӧ Петровлы, коді нинӧм гӧгӧрвотӧг гӧгӧр видзӧдігтыр пидзӧс вылас сулаліс киссьӧм керкаын чурвидзысь пач вылын.
Найӧ уськӧдчисны кирпичьяс вылӧ, ляскысисны на бердӧ, да тайӧ здукӧ ыджыд осколок пӧрӧдіс пач трубасӧ, ӧвтыштіс гӧрд бус да кос сёй дук.
— Эн вӧрзьӧдчы, куйлы! — командуйтіс Мересьев, ас пытшкӧссьыс чеччыны да котӧртны кӧсйӧмсӧ пӧдтӧмӧн, котӧртны, код тӧдас кытчӧ, но медтыкӧ мунны — сійӧ кӧсйӧмсӧ, коді мортлӧн пыр овлӧ войся бомбёжкаяс дырйи.
Бомбардировщикъяс эз тыдавны.
Найӧ кытшлалісны пемыдас, наӧн ӧшӧдӧм осветительнӧй ракетаясысь вылынджык.
Зато еджгов югыдас вӧлі тыдалӧ, кыдзи пырисны югдӧдӧм зонаас да син водзын ӧдйӧ ыдждігтыр тӧвзисны бомбаяслӧн сьӧд войтъясыс да кыдзи бӧрынджык гожся вой пемыдас вывлань качлісны гӧрд билӧн кузь кывъяс.
Кажитчис, торъяс вылӧ потласьӧ муыс да кузяа гымалӧ: «Р-р-рыых!
Р-р-рыых!»
Лётчикъяс пласнитчӧмӧн куйлісны пач вылын, коді быд бомба разрыв бӧрын катласис да пыркмунліс.
Найӧ топӧдчисны пач бердас став телӧнаныс, чужӧмнаныс, кокъяснаныс, инстинктивнӧ зілисны пырны, йиджны кирпичас.
Сэсся моторъяслӧн жургӧмыс ылыстчис, да пыр жӧ кутіс кывны, кыдзи неыджыд шыӧн сотчӧны асланыс ичӧтик парашютъяс вылын улӧ лэдзӧм осветительнӧй ракетаяс да кыдзи чажгӧ пӧжарлӧн биыс, коді займитӧма улича мӧдарбокса пазалӧм керкаяссӧ.
— Но, вот миянӧс и освежитісны, — гимнастёрка да брюки вывсьыс идзассӧ да сёй буссӧ спокойнӧя пыркӧдігтыр шуис Мересьев.
— А найӧ, сійӧясыс, кодъяс сэні узисны? — ужасӧн горӧдіс Петров, коді зілис ланьтӧдны нервнӧя тіралысь щӧка лысӧ да дугӧдны сутшиктӧдлӧмсӧ. — А Маринкаыс?
Найӧ лэччисны пач вылысь.
Мересьевлӧн сьӧрас вӧлӧма ичӧтик пӧнар.
Югдӧдісны киссьӧм керкалысь пӧвъясӧн да керъясӧн тырӧм джоджсӧ.
Сэні некод эз вӧв.
Кыдзи бӧрыннас тыдовтчис, лётчикъяс, тревога шы кылӧм бӧрын, удитӧмаӧсь котӧртны дворӧ да дзебсьыны щельясӧ.
Петров да Мересьев ветлӧдлісны став развалинаясті.
Маринка да баб некӧн эз вӧвны.
Чуксасьӧм вылӧ некод эз шыась.
Кытчӧ найӧ лоины?
Пышйисны, удитісны спаситчыны?
Уличаяс вывті ветлӧдлісны нин комендантскӧй патрульяс, лӧсьӧдалісны порядок.
Сапёръяс кусӧдалісны пӧжар, разберитісны киссьӧм керкаяс, петкӧдалісны шойяс да перъялісны раненӧйясӧс.
Пемыдас ветлӧдлісны посыльнӧйяс, горзісны лётчикъяслысь овъяссӧ.
Полкыс тэрыба заводитӧма вуджны выль местаӧ.
Лётнӧй составсӧ чукӧртісны аэродром вылӧ, медым югдігӧн лэбзьыны асланыс машинаяс вылын.
Предварительнӧй сведениеяс серти личнӧй составын воштӧмъяс вообщесӧ вӧліны ичӧтӧсь.
Ранитӧма лётчикӧс, виӧма кык техникӧс да кымынкӧ часӧвӧйӧс, кодъяс налёт дырйиыс вӧлӧмаӧсь пост выланыс.
Чайтӧны вӧлі, мый пӧгибнитіс уна местнӧй олысь, но уна-ӧ, пемыд да суматоха вӧснаыс тӧдмавны вӧлі сьӧкыд.
Асъядорыс, аэродром вылӧ мунігӧн, Мересьев да Петров невольнӧя задержитчисны сійӧ керка развалинаяс дорас, кӧні узисны.
Керъяс да тьӧсъяс чукӧръясысь сапёръяс петкӧдісны нӧсилка, кӧні кодкӧ куйліс вирӧссьӧм прӧстыняӧн вевттьӧм.
— Кодӧс нуанныд? — омӧльтор чувствуйтӧмла юаліс ставнас кельдӧдӧм Петров.
Уска, степеннӧй сапёр, коді Мересьевлы кажитчис Степан Иванович кодьӧн, нӧсилкасӧ водз помӧдыс нуигтыр кузя вочавидзис:
— Да со кутшӧмкӧ бабушкаӧс да нывкаӧс гӧбӧчсьыс перйим.
Изъясӧн лямӧдӧма.
Кувтӧдзныс.
Нывка либӧ ныв он и гӧгӧрво: ичӧтик сэтшӧм — тыдалӧ, лӧсьыдик вӧлӧма.
Изйыс морӧсас сетыштӧма.
Зэв лӧсьыдик, быттьӧ ичӧт кага.
...Тайӧ вояс немецкӧй армия вуджис аслас медбӧръя ыджыд наступлениеӧ да, сӧветскӧй войскаяслысь укреплениеяссӧ атакуйтӧм бӧрын, паніс аслыс роковӧй тыш Курскӧй дуга вылын.
3
Шондіыс ещӧ эз на кыпты, вӧлі дженьыд гожся войлӧн медся пемыд час, а полевӧй аэродром вылын ургисны нин моторъяс.
Капитан Чеслов, лысваа турун вылас карта паськӧдӧмӧн, эскадрильяса лётчикъяслы петкӧдліс маршрут да выль положениелысь точка:
— Видзӧдӧй сюся.
Синмӧн аддзана взаимодействие не воштыны.
Аэродромыс дзик передовӧй дорын.
Выль точкаыс збыль вӧлі фронт линия дорын, кодӧс карта вылӧ вӧлі пасйӧма лӧз карандашӧн, немецкӧй войска расположениеӧ пырысь клин вылын.
Лэбисны эз бӧрлань, а водзӧ.
Лётчикъяс радлісны: сы вылӧ видзӧдтӧг, мый немецъяс выльысь босьтісны инициатива, Краснӧй Армия не сӧмын эз гӧтӧвитчы отступайтігкежлӧ, а лӧсьӧдчис наступайтны.
Шонді первойя югӧръяскӧд тшӧтш, кор му вылын мӧвкъяліс на гыалысь розовӧй ру, мӧд эскадрилья кыпӧдчис аслас командир бӧрся, и самолётъяс, мӧда-мӧднысӧ син улысь воштывтӧг, босьтісны курс лунвывлань..
Мересьев да Петров асланыс первой общӧй полётын сідзи и лэбисны топыд параӧн.
Сійӧ некымын минута чӧжнас, мый дыра найӧ вӧліны воздухын, Петров удитіс донъявны аслас ведущӧйлысь увереннӧй да збыльысь мастера лэбаланногсӧ, а Мересьев, лэбигас некымын крут да виччысьтӧм вираж нарошнӧ вӧчӧмӧн, ведомӧйыслысь казяліс бур син, смекалка, крепыд нервъяс, да, мый вӧлі сылы медся коланаыс, — неувереннӧй на, но бур лэбалан почерк.
Выль аэродромыс вӧлі стрелковӧй полк тылъяс районын.
Немецъяс кӧ эськӧ тӧдмалісны, найӧ вермисны эськӧ сійӧс лыйлыны посни калибра артиллерияӧн да весиг гырысь миномётъясӧн.
Но налы вӧлі не сыӧдз, мый на ныр улын лоӧма кутшӧмкӧ аэродром.
Ещӧ пемыднас на сӧветскӧй войска укреплениеяс кузя найӧ восьтісны би тулыс чӧжӧн татчӧ чукӧртӧм асланыс став артиллерияысь.
Укреплённӧй районвесьтса небесаӧ кыптіс пульсируйтысь гӧрд би югӧр.
Разрывъяс пыр жӧ вевттисны дзик ставсӧ, быттьӧкӧ ӧти здукӧн артмис сук пӧр.
И кор петіс шондіыс, му вылын эз ло югыдджык.
Ургысь, сыркакылысь рӧмыдсьыс сьӧкыд вӧлі мыйкӧ торйӧдны, и небесаас шондіыс ӧшаліс, быттьӧкӧ сьӧдасьӧм, рудмӧм, няйт-гӧрд блин.
Но эз весьшӧрӧ таӧдз тӧлысь водзджык сӧветскӧй самолётъяс шуркъявны немецкӧй позицияясвесьтса небесаӧд.
Немецкӧй командованиелысь намерениеяссӧ вӧлі важӧн нин эрдӧдӧма, позицияяссӧ да сосредоточитчан центръяссӧ вӧлі пасъялӧма карта вылӧ, изучитӧма квадрат бӧрся квадрат.
Немецъяс думайтісны: асланыс обычай серти став выннаныс уськӧдчӧмӧн, сатшкыны пурт водз асывся чӧскыд унмӧн узьысь противниклы лопатка улас.
Но противник сӧмын притворяйтчис узьысьӧн.
Уськӧдчысьӧс сійӧ кватитіс пурта киӧдыс, и киыс тайӧ, кодӧс топӧдӧма вӧлі стальнӧй, богатырскӧй кабырӧ, вармуніс.
Эз на удит разавны фронт вылын некымын дас километр пасьта бушуйтысь артиллерийскӧй подготовкалӧн шквалыс, а немецъяс, кодъяс пельтӧммӧмаӧсь вӧлі асланыс батареяяс укйӧдлӧм шыысь, синтӧммӧмаӧсь порох тшынсьыс, коді кымӧрӧн ӧшаліс найӧ позицияяс весьтын, асланыс траншеяясысь аддзисны разрывъяслысь биӧн ыпъялан шаръяс.
Сӧветскӧй артиллерия лыйліс точнӧя да эз площадь пасьталаыс, кыдзи немецъяс, а веськыда цельясӧ, батареяяс кузя, танкъяс да пехота скоплениеяс кузя, кодъяс вӧлі чукӧрмӧмаӧсь нин атака рубеж дорӧ, посъяс кузя, боеприпасъяслӧн муувса погребъяс кузя, блиндажъяс да команднӧй пунктъяс кузя.
Немецкӧй артиллерийскӧй подготовкаыс вуджис ён огневӧй дуэльӧ, кӧні кыкнанладорсяньыс участвуйтісны медся разнӧйпӧлӧс калибра уна дас тысяча ствол.
Кор капитан Чесловлӧн эскадрильяса самолётъясыс пуксисны аэродром вылӧ, лётчикъяс кок улын муыс тіраліс, а разрывъяс йиркакылісны сэтшӧм частӧ, мый пӧрлісны ӧтторъя грымган-йиркакылан шумӧ, быттьӧкӧ кӧрт пос вывті кыссис титаническӧй поезд да, грыма-йиркакылігтыр, муніс, муніс, муніс и эз вермы прӧйдитны.
Кыза муткырасьысь тшын кытшаліс став горизонтсӧ.
Ичӧтик полковӧй аэродром весьтті то дзодзӧг чукӧръяс моз, то тури чукӧръяс моз, то развёрнутӧй стройӧн шлывгисны и шлывгисны бомбардировщикъяс, да найӧ бомбаяслӧн разрывъясыс гымалан, мусӧ пыркӧдан горӧн торъялісны артиллерийскӧй бойлӧн ӧтнога мургӧмас.
Эскадрильяяс кузя вӧлі объявитӧма 2-ӧд №-а готовность.
Тайӧ означайтӧ, мый лётчикъяс не долженӧсь вӧлі эновтны асланыс самолёт кабинаяс сы могысь, медым первой ракета серти жӧ кыпӧдчыны воздухӧ.
Самолётъяссӧ петкӧдісны кыдз рас заводитчанінӧ, маскируйтісны росъясӧн.
Вӧрсянь ӧвтіс ыркыдӧн, васӧд тшак дукӧн, да бой муралан шы улын кывтӧм номъяс отчаяннӧя атакуйтісны пилотъяслысь чужӧмъяссӧ, кияссӧ, сьылінысӧ.
Мересьев пӧрччис шлемсӧ да, номъясысь дышиника ӧвтчигтыр, пукаліс, думайтіс, наслаждайтчис асъя вӧрлӧн чӧскыд ароматӧн.
Орчча капонирын сулаліс ведомӧйыслӧн самолётыс.
Петров ӧтарӧ чеччывліс пуклӧс вывсьыс да весиг сувтлывліс сы вылӧ, медым видзӧдыштны бой мунанінлань либӧ синъяснас колльӧдны бомбардировщикъясӧс.
Сылы эз терпитсьы, зэв окота вӧлі регыдджык кыпӧдчыны воздухӧ, медым аслас нэмын медводдзаысь встретитны настоящӧй врагӧс, пуля трассаяслысь ёсь черань везъяссӧ веськӧдны не полотноысь вӧчӧм тӧлӧн пӧльтӧм гаддьӧ, кодӧс ас бӧрсьыс гез йылын кыскӧ «Р‒5» самолёт, а настоящӧй вражескӧй самолётӧ, ловъяӧ да верклянӧ, кӧні, кыдзи кыш пиын лёльӧ, пукалӧ, вермас лоны, буретш сійӧ, кодлӧн бомбаыс талун виис эсійӧ вӧсньыдик, мичаник, быттьӧкӧ вӧтӧн аддзылӧм нывсӧ.
Мересьев видзӧдліс, кыдзи ноксьӧ да волнуйтчӧ сылӧн ведомӧйыс да думайтіс: арлыдӧн найӧ пӧшти ӧттшӧтшъяӧсь: сылы дас ӧкмыс, а Мересьевлы кызь куим.
Мый значитӧ мужчиналы кык-куим арӧс торъялӧм?
Но аслас ведомӧйкӧд орччӧн сійӧ чувствуйтіс асьсӧ старикӧн, опытнӧйӧн, уравновешеннӧйӧн, мудзӧмаӧн.
Вот и ӧні Петров бергалӧ кабинаас, ниртӧ кияссӧ, сералӧ, мыйкӧ горзӧ шлывгысь «илъяслы», а Алексей удобнӧя нёровтчӧма машина кучик пуклӧс вылас.
Мересьев спокойнӧй.
Сылӧн абуӧсь кокъясыс, лэбавны сылы ёна сьӧкыд свет вылын любӧй лётчик дорысь, но весиг и тайӧ эз волнуйт сійӧс.
Сійӧ чорыда тӧдӧ ассьыс мастерствосӧ да веритӧ аслас искалечитӧм кокъяслы.
Полк сідзи и пукаліс рытӧдзыс 2-ӧд №-а готовностьын.
Сійӧс мыйлакӧ видзисны резервын.
Тыдалӧ, эз кӧсйыны кадысь водз эрдӧдны сылысь расположениесӧ.
Узьланін вылӧ вӧлі индӧма посньыдик землянкаяс, кодъясӧс вӧчлӧмаӧсь коркӧ тані сулавлысь немецъяс на; пытшкӧсъяссӧ лӧсьӧдӧмаӧсь, пӧвъяс вывтіыс клеитӧмаӧсь картонӧн да виж обёрточнӧй бумагаӧн.
Стенъясас весиг вӧліны на зэв гырысь хищнӧй вома кинокрасавицаяслӧн открыткаяс да немецкӧй каръясса колючӧй пейзажъяслӧн олеографияяс.
Артиллерийскӧй бой продолжайтчис.
Муыс тіраліс.
Кос лыаыс киссис бумага вылӧ, да став землянкаыс лёкысь кышӧдчис, быттьӧкӧ жуисны насекомӧйяс.
Мересьев да Петров шуисны водны ывлаӧ, вольсалӧм плащ-палаткаяс вылӧ.
Вӧлі приказ: узьны пӧрччысьтӧг.
Мересьев сӧмын личӧдіс протез ременьяссӧ да, гатшӧн куйлігӧн видзӧдіс небесаӧ, коді, кажитчӧ, тіраліс разрывъяслӧн гӧрдов югнитлывлӧмъясын.
Петров унмовсис дзик пыр жӧ.
Унйывсьыс сійӧ шкоргис, мыйкӧ броткис, нямлясис да чопкӧдіс вомдоръяснас да ёкмыльтчывліс ёкмыльӧ, кыдзи детинка.
Мересьев чӧвтіс сы вылӧ ассьыс шинельсӧ.
Чувствуйтігӧн, мый сылы не унмовсьны, сійӧ чеччис, уль русьыс йирмӧг вӧсна йӧжгыльтчыліс да, медым шонтысьыштны, вӧчис некымын резкӧй гимнастическӧй упражнение да пуксис мыр вылӧ.
Артиллерийскӧй шквал лӧнис нин.
Батареяяс сӧмын кӧнсюрӧ шочиника выльысь босьтлывлісны беспорядочнӧй би.
Некымын шальнӧй снаряд живӧбтісны юръяс весьтті да взорвитчисны кӧнкӧ аэродром районын.
Тайӧ сідз шусяна беспокоитысь биыс война вылын обычнӧ некодӧс эз беспокоитлыв.
Алексей весиг эз и видзӧдлы разрывъяс вылас.
Сійӧ видзӧдіс фронт линиялань.
Пемыдас сійӧ тыдаліс зэв мичаа.
Весиг ӧні, войся пемыд часас, фронт линияыс оліс напряжённӧй, лӧньлытӧм сьӧкыд тышӧн, тайӧ линияыс пасйыссис став горизонт кузя зэв ыджыд, пыр паськалысь пӧжаръяслӧн сьӧдгӧрд кыаӧн.
Фронт линия весьтын маячитісны ракетаяслӧн трепетнӧй бияс: немецъяслӧн — лӧзов-фосфорическӧй, миян — вижовкодьӧсь.
То сэні, то тані ыпнитлывліс яр билӧн пламя, здук кежлӧ лэптыштлывліс му весьтсьыс пемыдыслысь, эшкынсӧ, и та бӧрын пельӧдз волывліс разрывъяслӧн сьӧкыд йиркакылӧмыс.
Вот майскӧй жукъяслӧн, кодъяс, война вылӧ некутшӧм внимание обращайттӧг, веж коръясӧн ӧвтчысь, кыддза вӧрын занимайтчисны асланыс делӧясӧн, кыза дзизгӧм дінӧ сорсис дзик мӧд, жукъяслӧн кодь жӧ, войся бомбардировщикъяслӧн жургӧм.
Фронтлӧн став линияыс дзик пыр жӧ вевттьыссис трассируйтан пуляяслӧн уна рӧма бисерӧн.
Кыдзи вир войтъяс, вывлань резыштчисны скорострельнӧй зениткаяслӧн очередьяс.
Бара кутіс тіравны, мургыны, сыркакывны муыс.
Но жукъясӧс, кодъяс кыза дзизгисны кыдз пуяс пӧвстын, тайӧ эз беспокоит, вӧр пыдӧсас, беда тунъялігтыр, морт гӧлӧсӧн руксіс сюзь; улын, лощинаын, бадьяс пӧвстын, лунся страхсӧ вунӧдӧм бӧрын, первой неуна полӧмӧн, быттьӧкӧ гӧлӧссӧ пробуйтіг либӧ инструмент настроитіг, а сэсся став вынсьыс мӧдіс щёлкайтны, дзольгыны, сьывны соловей.
Сылы воча шыасисны мукӧдъяс, и регыд мысти фронтбердса тайӧ став вӧрыс юргис да сьыліс, — тыри быдласянь кылысь соловейяслӧн мелодичнӧй сьылӧмӧн.
Эз весьшӧрӧ став мир пасьта славитчыны знаменитӧй курскӧй соловейяс!
Тешкодь вӧлі кывзыны налысь сьылӧмсӧ вӧрын, кодӧс югдӧдӧма пӧжаръяс югӧрӧн, ракетаяслӧн дзирдалӧмӧн да разрывъяслӧн судорожнӧя ыпнитлысь биясӧн, вӧрын, кӧні кыліс бензин дук, а вӧрдорса пуяс улас дзебсисны самолётъяс.
Лэбачьяслысь тайӧ сьылӧмсӧ кывзігӧн Алексейлы тӧдвылас уси ӧти соловей, кодӧс найӧ Олякӧд шулісны коркӧ «асланысӧн».
Татшӧм жӧ еджгов, ыркыд да душистӧй войӧ найӧ локтісны гуляйтанінысь Волга берег дорті.
Найӧ кыкысь нин прӧйдитісны Оляяс дзиръя дорті и быд раз, мыйӧн воліс прӧщайтчан здук, шулісны прӧйдитчыны ещӧ ӧтчыд.
И вот, кор найӧ петісны карлӧн йӧзтӧм переулокӧ улич помса косогор дорӧ, код горулын тӧлысь югӧр улас дзирдалісны жугавлӧм стеклӧ торъяс, консервнӧй банкаяс да гырнич торъяс, да сувтісны, сэтшӧма занятӧсь ёрта-ёртнаныс, мый весиг эз казявны, кутшӧм лӧсьыдтӧм наӧн бӧрйӧм местаыс, и друг кыськӧ матысь, ичӧтик вичко садйысь, найӧ кылісны соловейӧс.
Сійӧ полігтыр щёлкнитіс и ланьтіс.
Ёрта-ёрт выланыс видзӧдлӧм бӧрын найӧ думыштісны, мый налы тайӧ кажитчис.
Но соловей щёлкнитіс ещӧ ӧтчыд, да, збоймыштӧмӧн, горӧдліс став гӧлӧс тырнас мичаа сьывны.
Мӧда-мӧдныс дінӧ топыда топӧдчӧмӧн найӧ кывзісны сылысь сьыланкывсӧ — ӧтнаныс тӧлысь улын узьысь кар помын, войся стӧрӧжлӧн ылын трачкӧдчӧм аккомпанемент шы улын.
Кутшӧм благодарнӧйӧсь найӧ вӧліны тайӧ лэбачыслы, коді горӧдіс сьывны быттьӧкӧ дзик налы татшӧм виччысьтӧм да лӧсьыдтӧм местаас!
Найӧ шуисны сійӧс «асланыс соловейӧн», а сэсся не ӧтчыд ветлывлісны кывзыны сылысь сьылӧмсӧ, кытчӧдз найӧс эз торйӧд война.
И со ӧні вӧрас зэв сьӧлӧмсяньыс сьылісны курскӧй соловейяс.
Алексей, кодлы аски бойын колӧ вӧлі кутны экзамен оз комиссия водзын, а самӧй смерть водзын, эз вермы унмовсьны, кывзіс соловейяслысь сьылӧмнысӧ.
И думайтіс сійӧ эз аския лун йылысь, эз локтан бой йылысь, эз лоны вермана смерть йылысь, а ыліса соловей йылысь, коді сьывліс коркӧ налы камышинскӧй окраинаын, «асланыс» соловей йылысь, Оля йылысь, рӧднӧй кар йылысь.
Асыввылас енэжыс вӧлі едждӧдӧ нин.
Соловейяслысь сьылӧмнысӧ надзӧникӧн выльысь вевттис канонада.
Тышкасян поле весьтын ньӧжйӧник кыпӧдчис шонді, ыджыд, багровӧй гӧрд, и муртса писькӧдіс лыйсьӧмъяслысь да разрывъяслысь сук тшынсӧ.
4
Курскӧй дуга вылын битва ӧтарӧ паськаліс.
Немецъяслысь первойя планъяссӧ — Курскысь лунвылын да войвылын миянлысь укреплениеяс мощнӧй танковӧй вынъяс ударӧн жуглӧм бӧрын клещисӧ топӧдны да, Краснӧй Армиялысь курскӧй группировкасӧ ставнас кытшӧ босьтӧм бӧрын, вӧчны сэні «немецкӧй Сталинград» — вӧлі пыр жӧ дзугӧма обороналӧн зумыдлунӧн.
Немецкӧй командованиелы первой лунъяссяньыс жӧ лои яснӧ, мый миянлысь оборона сылы не орӧдны да мый весиг кӧть тайӧ и удайтчас, воштӧмъясыс сылӧн вӧліны эськӧ сэтшӧм гырысьӧсь, мый эз тырмы эськӧ выныс клещисӧ топӧдны.
Но дугдыны вӧлі сёр.
Вывті уна надея — стратегическӧй, тактическӧй, политическӧй — вӧлі йитчӧма Гитлерлӧн тайӧ операцияыскӧд.
Лавина вӧрзис места вывсьыс.
Сійӧ ӧні тӧвзис горув, объёмнас пыр ыдждіс, ставсӧ, мый веськавліс туй вылас, гартліс ас вылас да кыскис ас бӧрсяыс, и налӧн, кодъяс сійӧс вӧрзьӧдісны местасьыс, эз тырмы выныс, медым сувтӧдны.
Немецъяслӧн водзӧ мунӧмыс вӧлі километръясӧн, воштӧмъясыс — дивизияясӧн да корпусъясӧн, уна сё танкъясӧн да орудиеясӧн, уна тысяча машинаясӧн.
Наступайтысь армияяс слабмисны, ойдісны вирӧн.
Немецкӧй штаб таын сетіс аслыс отчёт, но сылӧн эз нин вӧвны позянлунъясыс кутны событиеяссӧ, и сылы быть ковмыліс шыблавны тайӧ ӧзйысь тыш биас пыр выль и выль резервъяс.
Немецъяслысь ударъяссӧ сӧветскӧй командование отражайтіс линейнӧй частьяс вынъясӧн, кодъяс кутісны тані оборона.
Немецъяс ярлун содӧм бӧрся наблюдайтігмоз сӧветскӧй командование ассьыс резервъяссӧ видзис пыдын, виччысис, кор бырас вражескӧй ударлӧн инерцияыс.
Кыдзи бӧрынджык тӧдмаліс Мересьев, налӧн полкыс должен вӧлӧм прикрывайтны армияӧс, кодӧс вӧлі сосредоточитӧма не оборона нуӧдӧм вылӧ, а буретш контрудар вӧчӧм вылӧ.
Та вӧсна битвалӧн первой этапас и танкистъяс и накӧд йитчӧм лётчик-истребительяс вӧліны сӧмын великӧй битвасӧ видзӧдысьясӧн.
Кор враг став вынъяснас пырис битваӧ, аэродром вылын 2-ӧд №-а готовность вӧлі отменитӧма.
Экипажъяслы разрешитісны узьлыны землянкаясын да весиг вой кежлӧ пӧрччысьлыны.
Мересьев да Петров ассьыныс оланіннысӧ оборудуйтісны выльысь.
Кинокрасавицаяслысь открыткаяссӧ да иностраннӧй пейзажа снимокъяссӧ найӧ шыблалісны, немецкӧй картонсӧ да бумагасӧ кулисны, стенъяссӧ мичмӧдісны лысъясӧн, свежӧй кыдз пуясӧн, да налӧн му позйыс сэсся эз нин кыша-кашакыв, кор гылаліс лыаыс.
Ӧтчыд асылын, кор ӧдзӧс вевттьысь тупкытӧм вон пыр лыскӧн вольсалӧм землянка джоджӧ усины нин шонділӧн югыд югӧръясыс, а кыкнан другыс нюжмасисны на стенӧ вӧчӧм ниша-койкаяс вылын, ывлаас туй вылын кыліс кодлӧнкӧ тэрыба восьлалӧм шы да кыліс фронт вылын магическӧй кыв: «Почтарь!»
Кыкнанныс ӧтпырйӧ шыбитісны эшкынсӧ, но, пока Мересьев кӧртавліс протезъяссӧ, Петров удитіс нин суӧдлыны почтарӧс, бӧр локтіс да Алексейлы торжественнӧя вайис кык письмӧ.
Тайӧ письмӧясыс вӧліны мамыссянь да Олясянь.
Алексей найӧс нетшыштіс другыс киысь, но сэки аэродром вылын тшӧкыда пондісны клёнӧдны-кучкавны рельсӧ.
Экипажъясӧс корисны машинаяс дорӧ.
Письмӧяссӧ Мересьев сюйис питшӧгас да, на йылысь дзик пыр жӧ вунӧдӧм бӧрын, Петров бӧрся котӧртіс вӧрын талялӧм трӧпаӧд, коді вайӧдіс самолётъяс сулаланінӧ.
Бедь вылӧ пыксьышталігмоз да муртса тӧдчымӧн катласигтыр, сійӧ котӧртіс доза ӧдйӧ.
Кор воис самолёт дорас, мотор вывсьыс чехолсӧ вӧлі нин босьтӧма, механик, пистиӧсь чужӧма да тешкодь том зон, терпитны вермытӧг педзис машина дінас.
Живӧбтіс мотор.
Мересьев видзӧдліс «шестёрка» вылӧ, код вылын лэбаліс эскадрильяса командир.
Капитан Чеслов ассьыс машинасӧ петкӧдӧ вӧлі эрд вылӧ.
Со сійӧ кабинаас лэптіс кисӧ.
Тайӧ означайтіс: «Внимание!»
Моторъяс ургисны.
Тӧв вӧснаыс едждіс му бердӧ водтӧдӧм туруныс, нэриник кыдз пуяслӧн веж коръясныс вольсасисны да тіралісны ыджыд тӧвныр улас, дасьӧсь нетшыштчыны пу чальяскӧд ӧтлаын.
Ещӧ туй вылас на Алексейӧс пановтысь лётчикъясысь кодкӧ ӧти удитіс горӧдны сылы, мый «танкачьяс» вуджӧны наступлениеӧ.
Весьшӧрӧ мырсьӧмын выннысӧ воштысь немецъяс вылӧ мӧдӧдчис став армия, коді вӧлі чукӧртчӧма вӧрӧ.
Сідзкӧ, лётчикъяс водзын сулаліс мог прикрывайтны танкистъяслысь артиллерияӧн жуглӧм да гӧрӧм вражескӧй укреплениеяс пыр мунан туйсӧ, наступайтысь танкистъяс весьтысь весавны да видзны воздухсӧ.
Видзны воздух?
Всё равно.
Татшӧм напряжённӧй сражениеын и тайӧ эз вермы лоны пустӧй лэбзьылӧмӧн.
Кӧнкӧ сэн, небесаас, кӧть кор-а паныдасяс враг.
Со сійӧ, вын пробуйтӧмыс, со кӧні Мересьев петкӧдлас, мый сійӧ абу омӧльджык любӧй мӧд лётчик дорысь, мый сійӧ добитчис ассьыс.
Алексей волнуйтчис.
Но тайӧ эз вӧв смертьысь полӧм.
Тайӧ эз вӧв весиг опасность чувствуйтӧм, коді лӧсялана и медся храбрӧй, хладнокровнӧй йӧзлы.
Сійӧ тӧждысис мӧдтор йылысь: прӧверитісны-ӧ оружейникъяс пулемётъяссӧ да пушкаяссӧ; мед жӧ эськӧ эз ӧткажит бойын видлытӧм на выль шлемас мегафон; мед эськӧ эз кольччы Петров, мед эз ышмы сійӧ, ковмас кӧ пырны тышӧ; кӧні беддьыс, эз-ӧ вош Василий Васильевичлӧн пӧдарокыс; да весиг мед эськӧ кодкӧ эз гусяв землянкасьыс книжкасӧ — романсӧ, кодӧс тӧрыт лыддис медся интереснӧй местаӧдзыс да тэрмасигас вунӧдіс пызан вылас.
Сылы тӧдвылас уси, мый эз прӧщайтчы Петровкӧд, да кабинасяньыс нин ӧвтіс сылы кинас.
Но мӧдыс эз аддзы.
Кучик рамкаа шлемас ведомӧйыслӧн чужӧмыс ыпъяліс гӧрд пятноясӧн.
Сійӧ терпитны вермытӧг видзӧдіс командирлӧн лэптӧм киыс бӧрся.
Со киыс лэдзчис.
Пӧдлассисны кабинаяс.
Машинаяслӧн тройка фыркнитіс старт вылын, вӧрзис, котӧртіс, на бӧрся вӧтчис мӧд тройка, да вӧрзьӧдчыны заводитчис нин коймӧд тройка.
Со первой самолётъяс тювкнитісны енэжӧ.
На бӧрся котӧртӧ Мересьевлӧн звено.
Уліаныс ӧтарӧ-мӧдарӧ катласьӧ нин плоскӧй муыс.
Первой тройкасӧ син увсьыс воштывтӧг на дінӧ Алексей пристраивайтӧ ассьыс звеносӧ, а бӧрсяньыс пӧшти дзик бӧж бердас локтӧ коймӧд звено.
Со и передовӧй.
Сера, снарядъясӧн парсалӧм му, коді вылісяньыс кажитчис буса туйӧн, код вылӧ быттьӧ усьӧмаӧсь первой гырысь зэр войтъяс.
Кодъялӧма траншеяяслысь ходъяс, блиндажъяслӧн да дзотъяслӧн ичӧтик мылькъясыс чурвидзӧны керъясӧн да кирпичьясӧн.
Став истерзайтӧм долина пасьтаыс ыпнитлывлӧны да куслӧны виж бикиньяс.
Тайӧ и эм великӧй сражениелӧн биыс.
Кутшӧм чача кодьӧн, ичӧтикӧн да тешкодьӧн кажитчӧ ставыс тайӧ вылісянь.
Оз веритсьы, мый сэні, уліас, ставыс сотчӧ, шумитӧ, пыркакылӧ да изувечитӧм му вывтіыс, тшынас да саас гуляйтӧ смерть, босьтӧ озыр «урожай».
Найӧ лэбисны передовӧй весьтті, вӧчисны вражескӧй тыл весьтын кытшовджын, бара вуджисны бой линиясӧ.
На кузя некод оз лыйлы.
Муыс вывті ёна занят вӧлі аслас мувывса сьӧкыд делӧясӧн, сылы некор вӧлі видзӧдны сы весьтті змейкаӧн лэбалысь ӧкмыс ичӧтик самолёт вылӧ.
А кӧнӧсь нӧ танкистъясыс?
Ага!
Со найӧ.
Мересьев аддзис, кыдзи яркӧй веж коръя пуяса вӧрысь ӧти бӧрся мӧд кутісны петавны эрд вылӧ танкъяс, кодъяс вылісяньыс кажитчисны ньӧжмыда вӧрысь ичӧтик жукъясӧн.
Ӧти здук мысти найӧ петісны унаӧн нин, но веж пуяс костысь петісны выльяс и выльяс, кыссисны туйяс вывті, писькӧдчисны сёнъясӧд.
Со медводдзаясыс кайисны нин мыльк вылӧ, воисны снарядъясӧн гӧрӧм му вылӧ.
Найӧ хоботъясысь кутісны лэбавны гӧрд бикиньяс.
Весиг кагаӧс, весиг нервнӧй нывбабаӧс эз повзьӧд эськӧ тайӧ гигантскӧй танкӧвӧй атакаыс, немецкӧй укреплениеяслӧн колясъяс вылӧ уна сё машиналӧн ыджыд ӧдӧн тайӧ уськӧдчӧмыс, найӧ кӧ эськӧ наблюдайтісны атакасӧ воздухсянь, кыдзи наблюдайтіс сійӧс Мересьев.
Тайӧ здукас, шлемса наушникъяс тыртысь шум да звӧн пырыс сійӧ кыліс капитан Чесловлысь чирӧмакодь да весиг ӧні вялӧй гӧлӧссӧ:
— Внимание!
Ме — Леопард три, ме — Леопард три.
Веськыдвылын лаптёжникъяс, лаптёжникъяс!
Кыськӧ водзвывсьыс Алексей аддзис командирскӧй самолётлысь дженьыдик визьтор.
Визьторйыс довкъялыштіс.
Тайӧ означайтіс: вӧч, мый вӧча ме.
Мересьев передайтіс тайӧ жӧ командасӧ бӧрвыв аслас звенолы.
Сійӧ видзӧдліс: ведомӧйыс ӧшаліс сыкӧд орччӧн, пӧшти сы дінысь орӧдчывтӧг.
Молодец!
— Кутчысь, старик! — горӧдіс сылы Мересьев.
— Кутчыся, — хаоссьыс, моторъяс зыкысь да шумысь кылыштіс сылы.
— Ме — Леопард три, ме — Леопард три.
Ме бӧрся! — юргис ларингофонын.
Враг вӧлі матын.
Наысь тӧкӧтьӧ улынджык немецъяслӧн радейтана стройӧн — кык орчча дзодзӧгӧн — локтісны ӧти мотора пикировщикъяс «10‒87».
Налӧн вӧліны уберитчывтӧм шассияс.
Тайӧ шассиясыс лэбиганыс ӧшалісны рушку уланыс.
Кӧлесаяснысӧ видзисны кузьмӧс обтекательяс.
Вӧлі сэтшӧм нога, быттьӧкӧ машина рушкуысь чурвидзисны лаптиа кокъяс.
Та вӧсна быд фронт вылын и нимтісны найӧс «лаптёжникъясӧн».
Знаменитӧй пикировщикъяс, кодъяс нажӧвитлісны аслыныс разбойничӧй слава Польша, Франция, Голландия, Дания, Бельгия да Югославия весьтын бойясын, — немецкӧй новинка, код йылысь война заводитчигӧн став мирса пресса висьтавліс сы мында страшнӧй историяяс, — Сӧветскӧй Союзса паськыд эрдъяс весьтын ӧдйӧ важмисны.
Уна лыда бойясын сӧветскӧй лётчикъяс тӧдмалісны налысь слабинъяссӧ, да сӧветскӧй асъяслы «лаптёжник» лои эз нин сэтшӧм ыджыд добычаӧн, а мыйкӧ дозмӧр либӧ кӧч сяма добычаӧн, — кодъясӧс кыйӧм оз требуйт охотниклысь настоящӧй мастерство.
Капитан Чеслов ассьыс эскадрильясӧ нуӧдіс эз враг вылӧ, а кытчӧкӧ кытшолӧн.
Мересьев решитіс, мый осторожнӧй капитан пырӧ «шонді улӧ», медым бӧрынджык, син ёран сы лучьясӧ дзебсьӧмӧн, гусьӧн матыстчыны враг дорӧ дзик дінӧдзыс да пыр жӧ уськӧдчыны сы вылӧ.
Алексей шпыньмуніс: абу-ӧ вывті ыджыд честь «лаптёжникъяслы», медым вӧчны татшӧм сложнӧй манёвр.
Но осторожность абу омӧль.
Алексей бара видзӧдліс:
Петров локтіс бӧрас.
Еджыд кымӧр фон вылас сійӧ тыдаліс зэв бура.
Ӧні вражескӧй пикировщикъяслӧн стройыс ӧшаліс насянь веськыдвылын.
Немецъяс локтісны мичаа, рӧвнӧя, быттьӧкӧ ӧта-мӧд дінаныс домасьӧмаӧсь тыдавтӧм гезъясӧн.
Машинаясыслӧн борд вылысъясыс шонді югӧр водзас дзирдалісны син ёрмӧн.
— ... Леопард три.
Атака! — юрӧбтіс Мересьев пельясын командир фразалӧн отрывок.
Алексей аддзис, кыдзи веськыдвывсянь, вылісянь, быттьӧкӧ йи гӧра вывсянь бешенӧя исковтіг, вражескӧй стройлӧн флангӧ тӧвзисны Чеслов да сылӧн ведомӧйыс.
Трассаяслӧн нитьясыс пызйыштісны медматыс «лаптёжниклы», сійӧ друг уси, и Чеслов ведомӧйыскӧд да сы звеноса коймӧдыс тювкнитісны артмӧм коластас да вошины немецкӧй шеренга сайӧ.
Немецкӧй пикировщикъяслӧн шеренгаыс на бӧрын пыр жӧ топӧдчис.
«Лаптёжникъяс» водзӧ мунісны идеальнӧй порядокӧн.
Ассьыс позывнӧйсӧ висьталӧм бӧрын Алексей кӧсйис горӧдны: «Атака!, но возбуждение вӧснаыс вомсьыс петіс сӧмын шутьлялӧм кодь: «А-а-а!»
Стройнӧя водзӧ шлывгысь тайӧ вражескӧй стройысь кындзи нинӧм аддзытӧг сійӧ тӧвзис нин увлань.
Аслыс Алексей наметитіс буретш сійӧ фашистсӧ, коді пырис Чесловӧн уськӧдӧм самолёт местаӧ.
Алексейлӧн тіньгис пеляс, сьӧлӧмыс дась вӧлі чеччыштны вомӧдыс.
Сійӧ кыйис самолётсӧ прицел крестикӧ да, гашеткаяс вылын кыкнан певсӧ кутігтыр, тӧвзис сы дінӧ.
Быттьӧкӧ пушистӧй руд гезъяс вирдыштісны сысянь веськыдвылын.
Ага!
Лыйлӧны.
Промажитісны.
Бара, и матынджык нин.
Дзоньвидза.
А Петров?
Дзоньвидза жӧ.
Сійӧ шуйгаладорас.
Кежис.
Молодец детинкаыс!
«Лаптёжниклӧн» руд бортыс прицел крестикас пыр ыдждӧ.
Чуньясыс чувствуйтӧны гашеткаяслысь кӧдзыд алюминийсӧ.
Ещӧ ичӧтика...
Со кор Алексей радпырысь кыліс аслас машинакӧд дзикӧдз ӧтлаасьӧмсӧ.
Сійӧ чувствуйтіс моторсӧ, быттьӧкӧ сійӧ уджаліс сылӧн морӧс пытшкын, став виръяйнас сійӧ кыліс бордъяссӧ, бӧжса рульяссӧ, да весиг омӧля вӧрысь искусственнӧй кокъясыс, кажитчис сылы, лоины чувствительнӧйӧсь да эз мешайтны гымньӧв ӧдӧн мунысь машинаыскӧд сылӧн ӧтлаасьӧмлы.
Исковтліс, но бара шеді прицеллӧн крестикӧ «немецлӧн» стройнӧй, нюлӧмакодь мольыд тушаыс.
Веськыда сы вылӧ тӧвзигтыр Мересьев личкыштіс гашеткасӧ.
Сійӧ эз кыв лыйӧм шыяссӧ, эз аддзыв весиг би трассаяссӧ, но тӧдіс, мый инмис, да дугдывтӧг, век водзӧ тӧвзис вражескӧй самолёт вылӧ, ачыс тӧдіс, мый самолётыс удитас усьны сыкӧд зурасьтӧдз.
Прицел дінсьыс торйӧдчӧм бӧрын Алексей шензьӧмӧн аддзис, мый орччӧн уси ещӧ мӧд самолёт.
Неужели сійӧ случайнӧ уськӧдіс и сійӧс?
Эз.
Тайӧ Петров.
Сійӧ муніс веськыдладорын.
Тайӧ сылӧн удж.
Молодец новичок!
Том другыслӧн удача вылӧ Алексей радліс аслас удача вылӧ дорысь ёнджыка.
Мӧдӧд звеноыс тювкнитіс немецкӧй стройын артмӧм костӧ.
А сэні нин вӧлі кутерьма.
Немецъяслӧн мӧд гыыс, кӧні локтісны, тыдалӧ, неопытнӧйджык пилотъяс, разӧдчис нин да воштіс стройсӧ.
Чеслов звеноса самолётъяс шуркъялісны тайӧ разалӧм «лаптёжникъяс» костас, весалісны небесасӧ да заставляйтісны врагӧс тэрмасьӧмӧн ректыны бомбовӧй кассетаяссӧ асланыс жӧ окопъяс вылӧ.
Капитан Чесловлӧн расчётливӧй затеяыс сы вылӧ и вӧлі арталӧма, медым заставитны немецъясӧс бомбитны ассьыныс укреплениеяссӧ.
Шонді улӧ пыралӧмыс тан ворсіс сӧмын отсасяна роль.
Но фашистъяслӧн первой шеренга стройыс бара ӧтлаасис.
«Лаптёжникъяс» лэбисны водзӧ танкъясӧн вӧчам прорыв месталань.
Коймӧд звенолӧн атакаыс вӧлі успехтӧм.
Немецъяс эз воштыны ни ӧти машина, а миян воши ӧти истребитель, кодӧс уськӧдіс вражескӧй стрелок.
Танкӧвӧй атака нуӧдан местаыс вӧлі матын.
Выльысь кыпӧдчылӧм вылӧ кад эз вӧв.
Чеслов решитіс рискнитны атакуйтны улісянь.
Алексей думнас ошкис сійӧс.
Сылы аслыс окота вӧлі, «Ла‒5»-лысь вертикальнӧй манёврын чудеснӧй боевӧй свойствояссӧ используйтӧмӧн, «сутшкыны» враглы кынӧмас.
Первой звено тӧвзис нин вывлань, и трассаяслӧн везъясыс кайисны воздухӧ, кыдзи фонтанъяслӧн ёсь струяяс.
Кык немец пыр жӧ петісны стройысь.
На пиысь ӧтиыс, тыдалӧ, шӧри орӧдӧм вӧсна, друг потіс воздухас.
Сылӧн бӧжыс тӧкӧтьӧ эз инмы мересьевскӧй машина моторӧ.
— Видзӧд! — ведомӧйыс силуэт вылӧ синсӧ чӧвтлӧм мысти горӧдіс Мересьев да ручкасӧ топӧдіс асланьыс.
Муыс путкыльтчис.
Быттьӧкӧ ён кучкӧм лязӧдіс сійӧс пуклӧс бердас, топӧдіс сы дорӧ.
Вомсьыс да вомдоръяссьыс сійӧ кыліс вирлысь кӧр, синъяс водзас вуджӧртчис гӧрд пелена.
Машинаыс, пӧшти вертикальнӧя сувтӧмӧн, тӧвзис вывлань.
Пуклӧс мыш вылас куйлігӧн, прицел крестиксьыс Алексей здук кежлӧ аддзыліс «лаптёжниклысь» серӧсь рушкусӧ, кыз кӧлесаяссӧ вевттьысь тешкодь лаптияссӧ да весиг аэродромвывса сёй комӧкъяссӧ, кодъяс вӧлі сибдӧмаӧсь лаптиясас.
Сійӧ личкыштіс кыкнан гашеткасӧ.
Кытчӧ сійӧ инмис — бакъясас-ӧ, моторас-ӧ, бомбаяс тыра кассетаас-ӧ, — сійӧ эз гӧгӧрво, но немец пыр жӧ воши взрывъяслӧн руд кымӧр пиӧ.
Мересьевлысь машинасӧ шыбитіс бокӧ, и сійӧ тӧвзис би комӧк дорті.
Машинасӧ плоскостнӧй лэбӧм вылӧ вуджӧдӧм бӧрын Алексей видзӧдліс небесасӧ.
Ведомӧйыс локтіс сы бӧрся веськыдланяс, ӧшаліс еджыд майтӧг быг кодь кымӧр слӧй вевдорын пыдӧстӧм небеса лӧзас.
Вӧлі тыртӧм, и сӧмын горизонтас, ылі кымӧръяс фон вылас, вӧлі тыдалыштӧны ӧтарӧ-мӧдарӧ разӧдчӧм «лаптёжникъяслӧн» визьторъяс.
Алексей видзӧдліс часі вылас да чуймис.
Сылы кажитчис, мый бойыс кыссис, этша вылӧ нин, часджын да бензиныс должен лоны быранвыйын.
Часіыс петкӧдліс, мый став тайӧ бойыс займитӧма сӧмын куим минута да джын.
— Ловъя? — веськыдладорас вуджӧм да орччӧн лэбысь ведомӧйыс вылӧ видзӧдігмоз юаліс Алексей.
Ланьтлытӧм шыяс пиысь сійӧ кыліс ыліса радлысь гӧлӧс:
— Ловъя...
Му...
Му вылас...
Улын, мылькйӧсь да гуранӧсь долинаын, кодӧс вӧлі ставнас гӧрӧма да парсалӧма, некымынлаын кыз тшынӧн ӧзйисны лёк дука бензиновӧй бипуръяс.
Налӧн сук тшыныс сюръяясӧн кайис лӧнь воздухас.
Но Алексей видзӧдіс эз вражескӧй самолётъяслӧн тайӧ ваймысь шойяс вылас.
Сійӧ видзӧдіс став эрд пасьтаыс нин разӧдчӧм рудоввеж ичӧтик жукъяс вылӧ.
Кык сёнӧд найӧ кыссисны вражескӧй позицияяс дінӧ, воддзаясыс вуджисны нин траншеяяс вомӧн.
Асланыс хоботъясысь немецкӧй укрепление линия сайын нин гӧрд би койыштлывлігтыр найӧ кыссисны пыр водзӧ и водзӧ, кӧть найӧ мыш сайын ыпнитлывлісны на лыйӧмъяс да тыдалісны немецкӧй артиллериялӧн тшынторъяс.
Мересьев гӧгӧрвоис, мый значитӧны тайӧ уна сё жучокыс жуглӧм вражескӧй позицияяс пыдіын.
Артмис сійӧ, мый йылысь сӧветскӧй народ да свободолюбивӧй став мирыс радлігтыр лыддисны аскинас став газетаясысь.
Курскӧй битвалӧн участокъясысь ӧти вылын кык час чӧжся вына артиллерийскӧй подготовка бӧрын армия прорвитіс немецкӧй оборона да став вынъяснас пырис прорывас, весаліс туй наступлениеӧ вуджӧм сӧветскӧй войскалы.
Капитан Чесловлӧн эскадрильяӧн ӧкмыс машина пиысь тайӧ лунӧ аэродром вылӧ эз воны кык машина.
Бойын вӧлі уськӧдӧма ӧкмыс «лаптёжникӧс».
Ӧкмыс — кык, — кыв шутӧг бур счёт, кор сёрниыс мунӧ машинаяс нылысь.
Но кык ёртӧс воштӧмыс гажтӧммӧдіс победа кузя радлӧмсӧ.
Самолётысь чеччалігӧн лётчикъяс эз шумитны, эз горзыны, эз ӧвтчыны кияснаныс, кыдзи тайӧ вӧвлі удачнӧй бой бӧрын, кор пӧся обсуждайтісны тыш йылысь да выльысь переживайтлісны кольӧм опасностьяссӧ.
Зумышӧсь, найӧ матыстчавлісны штабса начальник дінӧ, скупа да дженьыда докладывайтісны результатъяс йывсьыныс да разӧдчалісны мӧда-мӧд выланыс видзӧдлытӧг.
Полкын Алексей вӧлі выль мортӧн.
Пӧгибнитӧмъясӧс сійӧ оз вӧлі тӧд весиг чужӧм сертиыс.
Но сійӧ сетчис общӧй настроениелы.
Сы олӧмын лои медся тӧдчана да ыджыд событие, кытчӧ сійӧ стремитчис аслас став сьӧлӧмнас, аслас став выннас, — событие, коді решитіс сылысь став водзӧ олӧмсӧ, коді сійӧс бӧр бергӧдіс здоровӧй, полноценнӧй йӧз радъясӧ.
Кымынысь госпитальнӧй койка вылын да сэсся ветлӧдлыны, танцуйтны велӧдчигӧн, пилотлысь воштӧм навыкъяссӧ упорнӧй тренировкаӧн восстанавливайтігӧн сійӧ мечтайтліс тайӧ лун йывсьыс.
И вот ӧні, кор тайӧ луныс воис, кор сійӧ уськӧдіс кык немецӧс да сійӧ выльысь истребительяс семьяын равноценнӧй член, сійӧ сідз жӧ, кыдзи и став мукӧдъяс, матыстчис штабса начальник дінӧ, шуис аслас жертваяслысь лыдсӧ, уточнитіс обстоятельствояссӧ да, ведомӧйсӧ ошкӧм бӧрын, муніс бокӧ, кыдзьяс улӧ, думайтіс на йылысь, кодъяс талун эз воны бӧр.
Сӧмын Петров котраліс аэродром кузя шлемтӧг, тӧв вылын дӧлалысь русӧй юрсиа да быдӧнӧс, коді сылы паныд сюрлі, киӧдыс кутігмоз, босьтчывліс висьтавны:
— ... и вот аддза: найӧ мекӧд орччӧнӧсь, но, киӧн судзан.
Тэ сӧмын кывзы... и аддза: <rus>старший</rus> лейтенант метитчӧ медводдзаас.
Ме босьті целикӧ орччасӧ.
Раз!
Сійӧ котӧрӧн матыстчис Мересьев дінӧ, уськӧдчис сы кокъясдінса туруна нитш вылӧ, нюжӧдчис, но эз тырмы терпениеыс кутны тайӧ спокойнӧй позасӧ да пыр жӧ чеччис:
— А кутшӧм виражъяс ті талун вӧчалінныд!
Роскошь!
Весиг синъяс пемдылісны...
Ті тӧданныд, кыдзи ме сійӧс талун кокышті!
Сӧмын ті кывзӧй...
Ті бӧрся лэба и аддза: сійӧ орччӧн, киӧн судзан, со кыдзи ті ӧні-сулаланныд...
— Энлы, старик, — торкис сійӧс Алексей да шлапнитіс аслас зепъясӧ. — Письмӧясыс, письмӧясыс, кытчӧ ме найӧс вошті?
Сылы тӧдвылас усины письмӧясыс, кодъясӧс получитіс талун да эз удит лыддьынысӧ.
Зепсьыс найӧс эз аддзы, и сылӧн чепӧсйис пӧсьыс.
Сэсся, кор чунь улас сюрины морӧс бердас дӧрӧм улас шаракылысь конвертъясыс, кокниа ышловзис.
Перйис Олялысь письмӧсӧ, аслас восторженнӧй друглысь висьтсӧ кывзытӧг, пуксис кыдз улӧ да осторожнӧя кутіс косявны конвертсӧ.
Тайӧ кадӧ гораа клопнитіс ракетница.
Киньяс койысь гӧрд змея кытшовтіс аэродромвесьтса небесасӧ да кусі, ас бӧрсьыс руд, ньӧжйӧник вошысь туй колигмоз.
Лётчикъяс тэрыба чеччисны.
Мунігмозыс Алексей конвертсӧ сюйис питшӧгас.
Сійӧ эз удит лыддьыны весиг ни ӧти строчка.
Письмӧсӧ восьтігӧн чунь улас сійӧ сэтысь, почтовӧй бумагаысь кындзи, кыліс мыйкӧ чорыдӧс.
Звено водзвылын тӧдса туйӧд лэбигӧн мукӧд дырйи сійӧ видлывліс конвертсӧ кинас.
Мый сэні?
Гвардейскӧй истребительнӧй авиаполклы, кӧні ӧні служитіс Алексей, танкӧвӧй армиялӧн прорыв вӧчан луныс вӧлі боевӧй страда заводитчӧмӧн.
Прорыв места весьтын эскадрильяяс вежласисны ӧти бӧрся мӧд.
Муртса удитліс бойысь петны да муӧ пуксьыны ӧти, пыр жӧ кыпӧдчыліс сійӧс вежны мӧд, а муӧ пуксьысьяс дінӧ тӧвзьылісны нин бензовозъяс.
Рекмӧм бакъясӧ лышкыд струяӧн киссьыліс бензин.
Пӧсь моторъяс весьтын, кыдзи гожся шоныд зэр бӧрын му весьтын, едъяліс студень кодь ру.
Кабинаясысь лётчикъяс эз чеччывны.
Весиг ӧбедсӧ налы алюминиевӧй котелокъясын вайлывлісны татчӧ.
Но сёйны некод эз мӧд.
Абу тайӧн вӧлі занятӧсь талун налӧн юръясыс.
Няньныс тасасьліс горшаныс.
Кор капитан Чесловлӧн эскадрильяыс бара бӧр пуксис муӧ да машинаясныс, ичӧтик вӧрӧ рулитӧм бӧрын, кутісны заправляйтчыны, Мересьев шпыннялігтыр пукаліс кабинаас, кыліс приятнӧй мудзӧм, терпиттӧг видзӧдлывліс небесаӧ да горӧдлывліс заправщикъяс вылӧ.
Сійӧс выльысь и выльысь кыскис бойӧ — испытывайтны асьсӧ.
Сійӧ частӧ видлывліс кинас питшӧгас шаракылысь конвертсӧ, но татшӧм обстановкаын письмӧ лыддьыны эз вӧв окота.
Сӧмын рытнас, кор рӧмыдыс бура вевттис армиялысь наступайтан районсӧ, экипажъясӧс лэдзисны гортъясаныс.
Мересьев муніс эз вӧрса дженьыд туйӧд, кыті векджык ветлывліс, а кытшолӧн, бурьянӧн тырӧм му вомӧн.
Сылы окота вӧлі сосредоточитчыны, шойччыны шумсьыс да гымгӧмсьыс, тайӧ помасьлытӧм лунлӧн унапӧлӧс став впечатлениеясысь.
Рытыс вӧлі сэзь, душистӧй да сэтшӧм лӧнь, мый канонадалӧн ӧні ылын нин юргӧмыс кажитчис эз бой мунан шумӧн, а бокыті мунысь гымалӧмӧн.
Туйыс муніс коркӧ рудзӧгӧн кӧдзлӧм му вывті.
Пыр сійӧ жӧ мисьтӧминик гӧрдов бурьян, коді обычнӧй человеческӧй мирын вӧсньыдик гумъяссӧ мыччывлӧ кӧнкӧ дворлӧн пемыд пельӧсъясын да му помъясӧ чукӧртӧм из чукӧръяс дорын, сэні, кытчӧ омӧля веськавлӧны мортлӧн кӧзяйскӧй синъясыс, тані сулаліс ӧтторъя стенаӧн, зэв кузь, ён, наглӧй да вевттис уна поколениеяс пӧсьӧн киськалӧм кӧдза муяссӧ.
И сӧмын кӧнсюрӧ, быттьӧкӧ нэриник турун, бурьяннас дзикӧдз пӧдтӧм, муртса-муртса тыдыштісны шочиник, нярмӧм рудзӧг шепъяс.
Вельмӧм бурьяныс кыскис аслыс муыслысь став сокъяссӧ, жӧритіс став шонді югӧрсӧ, рудзӧглы эз коль сёянсӧ, светсӧ, да тайӧ шепъясыс розъявтӧдзныс на косьмӧмаӧсь, сідзи эз и вермыны нурсявны.
И Мересьевлы думайтсис: вот тадз и немецъяс кӧсйылісны миян му вылӧ лэдзны вужъяснысӧ, кисьмыны миян сокъясӧн, миян озырлунъясӧн кыпӧдчыны наглӧя да страшнӧя, вевттьыны шондісӧ, а великӧй, трудолюбивӧй, вынйӧра народӧс зырны сылӧн аслас му вылысь, сылӧн каръясысь, лишитны ставсьыс, нёнявны, пӧдтыны, кыдзи бурьяныс пӧдтӧма тайӧ нярмӧм шепъяссӧ, кодъяс ӧні асланыс ортсы вид сертиныс воштӧмаӧсь нин вына, мича злаклысь формасӧ.
Ас пытшкысь челядьдырся вильышлун чувствуйтігӧн, Алексей аслас беддьӧн кучкаліс бурьянлӧн гӧрдов, кузьмӧс сьӧкыд юръяс кузя, радліс, мый быдса чукӧръясӧн вольсыштчӧны мустӧм турун чутъясыс.
Чужӧм кузяыс визувтіс пӧсь, а сійӧ век кучкаліс рудзӧгӧс пӧдтысь бурьян кузя, мудз виръяяс тышлысь да движениелысь ыджыд радлун чувствуйтігӧн.
Дзик виччысьтӧг мыш саяс журмуніс «виллис» да, кӧлесаяснас дзуртыштӧм бӧрын, сувтіс туй вылӧ.
Бӧрас видзӧдлытӧг Мересьев гӧгӧрвоис, мый тайӧ вӧтӧдіс сійӧс полкса командир да суис челядь моз сідз балуйтігас.
Алексей сэтшӧма гӧрдӧдіс, мый сотчыны кутісны весиг пельясыс, вӧчис вид, мый машинасӧ эз казяв, да заводитіс бедьнас парсавны мусӧ.
— Керавлан?
Бур удж.
Ме став аэродромсӧ кытшовті машинаӧн: кӧні геройным миян, кытчӧ лои геройным?
А сійӧ со, <rus>пожалуйте</rus>: бурьянкӧд воюйтӧ.
Полковник чеччыштіс «виллиссьыс».
Машинаӧн веськӧдлыны сійӧ ачыс зэв бура кужис да радейтліс прӧст кадъясӧ ноксьыны сыкӧд, сідз жӧ, кыдзи ачыс радейтліс нуӧдны ассьыс полксӧ сьӧкыд заданиеяс вылӧ, а сэсся рытъясын технарьяскӧд ӧтлаын луасьны маслӧӧссьӧм моторъясын.
Обычнӧ сійӧ ветлӧдліс лӧз комбинезонӧн, да сӧмын косіник чужӧмса властнӧй чукыръяс да вылиник щеголеватӧй лётнӧй фуражка сертиыс позьӧ вӧлі торйӧдны сійӧс сьӧдасьӧм чужӧма механикъясысь.
Сійӧ кутіс пельпомӧдыс век на шӧйӧвошӧмӧн бедьнас мусӧ парсалысь Мересьевӧс.
— А, нолы, вай ме видзӧдла тэ вылӧ.
Чӧртыс тіянӧс тӧдас: нинӧм особӧйыс.
Ӧні позьӧ сознайтчыны: кор тіянӧс мӧдӧдісны татчӧ, эг верит, кӧть ті йылысь мыйсӧ эз сёрнитны армияын, эг верит, мый выдержитанныд бой, да ещӧ кыдзи...
Вот сійӧ, Россия матушканым!
Поздравляйта.
Поздравляйта да преклоняйтча.
Тіянлы вурдысьяс карӧ?
Пуксьӧй, нуӧда.
«Виллис» нетшыштчис места вывсьыс да тӧвзис эрдвывса туйӧд, тыр ӧд вывсьыс туй чукыльясын пельк виражъяс вӧчалігтыр.
— Но, а гашкӧ тіянлы мыйкӧ колӧ?
Кутшӧмкӧ сьӧкыдлунъяс эмӧсь?
Корӧй, энӧ стесняйтчӧй, тіян эм право, — висьталіс командир, туйтӧг, ичӧтик кустъяс пыр, «вурдысь позъяслӧн», кыдз шулісны лётчикъяс ассьыныс муувса ичӧтик карсӧ, землянка мылькъяс костӧд веськыда ассьыс машинасӧ нуӧдігӧн.
— Нинӧм оз ков, полковник ёрт.
Ме сэтшӧм жӧ, кутшӧмӧсь и став мукӧдъяс.
Бурджык эськӧ вӧлі, вунӧдісны кӧ, мый менам абуӧсь кокъясӧй.
— Но, правильнӧ.
Коді тіян оланіныс?
Тайӧ?
Дзик землянкаӧ пыранін дорын полковник крута тормозитіс.
Мересьев муртса удитіс петны — «виллис», мургиг да кос увъясӧн трачкӧдігтыр, кыдзьяс да посньыдик дубъяс костті чукльӧдлігӧн, саяліс нин вӧрӧ.
Алексей эз пыр землянкаӧ.
Сійӧ водіс кыдз пуувса васӧд, гӧнакодь, тшак дука нитш вылӧ да конвертсьыс осторожнӧя перйис Олялысь письмӧсӧ.
Кутшӧмкӧ фотография исковтіс кисьыс да уси турун вылӧ.
Алексей кватитіс сійӧс.
Сьӧлӧмыс мӧдіс тэрыба тіпкыны.
Фотография вывсянь видзӧдіс тӧдса да такӧд ӧттшӧтш тӧдмавны позьтӧмвыйӧдз вежсьӧм выль чужӧм.
Оля фотографируйтчӧма военнӧй паськӧмӧн.
Гимнастёрка, портупея, ремень, Краснӧй Звезда орден, весиг гвардейскӧй значок — ставыс тайӧ сылы зэв ёна муніс.
Сійӧ вӧлі офицерскӧй паськӧма косіник мича детинка кодь.
Сӧмын тайӧ детинкаыслӧн чужӧмыс вӧлі мудз да сылӧн гырысь, гӧгрӧс, лучистӧй синъясыс видзӧдісны эз том морт проницательностьӧн.
Алексей дыр видзӧдіс тайӧ синъясас.
Сьӧлӧмыс тырис гӧгӧрвотӧм лӧсьыд шоглунӧн, кутшӧмӧс кывлан рытын ылын кылысь радейтана сьыланкывлысь шыяссӧ кывзігӧн.
Зепсьыс сійӧ корсис Олялысь воддза фотографиясӧ, кӧні сійӧ вӧлі фотографируйтчӧма сера платьеӧн, дзоридзалысь видз вылын, сярвидзысь еджыд катшасинъяс пӧвстын.
И тешкодь: гимнастёркаа, мудз синъяса нылыс, кутшӧмӧс сійӧ некор эз аддзыв, сылы вӧлі мусаджык да донаджык сы дорысь, кодӧс тӧдліс.
Карточка мышкас вӧлі гижӧма: «Эн вунӧд».
Письмӧыс вӧлі дженьыдик да жизнерадостнӧй.
Ныв командуйтіс нин сапёрнӧй взводӧн.
Сӧмын сылӧн взводыс ӧні эз воюйт.
Сійӧ вӧчис мирнӧй удж.
Найӧ восстанавливайтісны Сталинград.
Оля этша гижис ас йывсьыс, но сьӧлӧмсяньыс висьтавліс великӧй кар йылысь, сылӧн ловзьысь руинаяс йылысь, сы йылысь, кыдзи ӧні страналӧн быд помысь воалӧм нывбабаяс, нывъяс, подростокъяс, пӧдвалъясын, войнаысь кольӧм дотъясын, блиндажъясын да бункеръясын, железнодорожнӧй составъяслӧн вагонъясын, фанернӧй баракъясын, землянкаясын олігӧн, стрӧитӧны да восстанавливайтӧны кар.
Шуӧны, мый быд строитель, коді бура уджалас, бӧрыннас восстановитӧм Сталинградын получитас квартира.
Мый нӧ, сідзкӧ, медым Алексей тӧдӧ, мый война помасьӧм бӧрын сылы лоӧ места, кӧні позяс шойччыны.
Гожся моз ӧдйӧ пемдіс.
Письмӧыслысь бӧръя строкаяссӧ Алексей лыддис карманнӧй фонарӧн югдӧдӧмӧн.
Лыддьӧм бӧрас сійӧ бара югдӧдіс фотографиясӧ.
Стрӧга да честнӧя видзӧдісны детинка-салдатлӧн синъясыс.
Мусаӧй, мусаӧй, абу кокньыд тэныд...
Война тэнӧ бокӧ эз коль, но и эз чег!
Виччысян?
Виччысь, виччысь!
Радейтан, да?
Радейт, радейт, рӧднӧйӧй!
И друг Алексейлы яндзим лои, мый вот воӧн-джынйӧн нин сыысь, Сталинградса боецысь, соськӧ ассьыс несчастьесӧ.
Сійӧ кӧсйӧ нин вӧлі ӧні жӧ лэччыны землянкаӧ, медым честнӧя да ньӧти дзебтӧг гижны сылы ставтор йывсьыс —
медым решайтӧ — и кымын ӧдйӧджык, сымын бурджык.
Кыкнанныслы лоӧ кокньыдджык, кор ставыс определитчас.
Талунъя делӧяс бӧрын Олякӧд сійӧ вермис сёрнитны, кыдзи равнӧй.
Сійӧ оз сӧмын лэбав: сійӧ воюйтӧ.
Ӧд сійӧ обещайтліс аслыс, сетліс кыв висьтавны сылы ставсӧ — либӧ сэк, кор сылӧн надеяясысь нинӧм оз артмы, либӧ сэк, кор бойын сійӧ лоӧ мукӧдъяс пиын ӧткодьӧн.
Ӧні сійӧ тайӧс шедӧдіс.
Сыӧн подбитӧм кык самолёт усины ставлӧн син водзын.
Талун дежурнӧй гижис тайӧс боевӧй журналӧ.
Та йылысь мунісны донесениеяс дивизияӧ, армияӧ да Москваӧ.
Ставыс тайӧ тадзи, кыв сетӧм выполнитӧма, позьӧ гижны.
Но стрӧгджыка кӧ видзӧдлыны, «лаптёжник» ӧмӧй прамӧй противник — истребительлы?
Ӧд прамӧй охотник оз жӧ кут кыйсян сямсӧ петкӧдлӧм могысь висьтавны, мый сійӧ лыйис, но шуам, кӧчӧс.
Шоныд улис войыс сукмис вӧрын.
Ӧні, кор бойлӧн гымалӧмыс вешйис лунвывлань да муртса нин ылыс пӧжаръяслӧн заревоыс тыдаліс увъяс костӧд, кутісны зэв бура кывны гожся, душистӧй, дзоридзалысь вӧрыслӧн став войся шыясыс; вӧрбердса чиркъяслӧн дугдывтӧг да гораа чирксьӧмыс, орчча нюрын уна сё лягушаяслӧн кваксӧмыс, дергач птицалӧн гораа чиркӧмыс, да тайӧ, ставсӧ пӧдтысь, ставсӧ вевтыртысь соловейлӧн сьылӧмыс, коді кыліс улис, джынвыйӧ пемыд ывлаас.
Тӧлысьлӧн еджыд пятноясыс сьӧд вуджӧръяскӧд ӧтсор кыссисны турун вывті Алексей кокъяс дінті, коді век на пукаліс кыдз пуувса небыд, ӧні лысваӧссьӧм нин нитш вылын.
Сійӧ бара перйис зепсьыс фотографиясӧ, пуктіс пидзӧс вылас да, тӧлысь югӧрӧн югзьӧдӧм фотокарточка вылӧ видзӧдігтыр, думыштчис.
Юр весьтӧдыс сэзь, пемыдлӧз небесаӧдыс ӧти бӧрся мӧд кыссисны лунвывлань войся бомбардировщикъяслӧн сьӧд ичӧтик силуэтъяс.
Налӧн моторъясныс жургисны кыз басӧн, но весиг войналӧн тайӧ гӧлӧсыс тӧлысь югӧрӧн да соловейяслӧн сьылӧмӧн тырӧм вӧрас вӧлі майскӧй жукъяслӧн мирнӧй жургӧм кодь.
Алексей ышловзис, фотографиясӧ сюйис гимнастёрка зептас, тайӧ войыслысь колдовскӧй очарованиесӧ пыркӧдігтыр пелька чеччис да кос увъясӧн трачкӧдчигтыр котӧртіс аслас землянкаӧ, кӧні векньыдик солдатскӧй ложе вылӧ багатыр моз паськӧдчӧмӧн чӧскыда ныргорӧн узис нин сылӧн ведомӧйыс.
5
Экипажъясӧс садьмӧдісны кыа петтӧдз.
Армияса штаб получитіс разведсводка, кӧні юӧртсис, мый сӧветскӧй танкъяслӧн фронт орӧдан районӧ тӧрыт воӧма ыджыд немецкӧй воздушнӧй соединение.
Наземнӧй наблюдениелӧн даннӧйяс, кодъясӧс подтвердитісны агентурнӧй юӧртӧмъяс, сетісны позянлун вӧчны заключение, мый немецкӧй командование, Курскӧй дуга заводитчанінын советскӧй танкъяслӧн прорывӧн вӧчӧм угрозасӧ артыштӧмӧн, корӧма татчӧ «Рихтгофен» воздушнӧй дивизиясӧ, кодӧс укомплектуйтӧма Германияса медбур асъясӧн.
Тайӧ дивизиясӧ вӧлі жугӧдлӧма нин Сталинград весьтын да выльысь ловзьӧдӧма кӧнкӧ ылі немецкӧй тылъясын.
Полкӧс предупредитісны, мый предполагайтчысь противник уна лыда, оснаститӧма медся выль «фокке-вульф‒190» самолётъясӧн да зэв опытнӧй.
Вӧлі прикажитӧма лоны дасьӧн, бура прикрывайтны подвижнӧй частьяслысь мӧд эшелонъяс, кодъяс заводитісны войнас подтягивайтчыны прорвитчӧм танкъяс бӧрся.
«Рихтгофен»!
Опытнӧй лётчикъяс бура тӧдісны нимсӧ дивизиялысь, коді вӧлі Герман Геринглӧн особӧй покровительство улын.
Немецъяс сюйлісны сійӧс быдлаӧ, кӧні налы лолі сьӧкыд.
Тайӧ дивизияыслӧн экипажъясыс, кодъяс пиысь некымынӧн пиратствуйтлісны ещӧ республиканскӧй Испания весьтын на, тышкасисны кужӧмӧн, яра да нималісны медся ӧпаснӧй противникӧн...
— Кутшӧмкӧ пӧ «рихтгофенъяс», шуӧны, миянлань локтӧмаӧсь.
Вот эськӧ паныдасьлыны.
Эк, и петкӧдлім жӧ эськӧ ми гаж сійӧ «рихтгофенъясыслы»!
— ассьыс завтраксӧ тэрмасьӧмӧн сёйиг столовкаын ораторствуйтіс Петров, да видзӧдлывліс ӧшиньӧ, код сайын официантка Рая унасикас цветъяс пиысь нетшкис медмичаяссӧ да букетъясӧн сувтӧдліс снарядъясысь вӧчӧм да мелӧн югдӧдӧм стӧканъясӧ.
«Рихтгофенъяс» йылысь тайӧ збой сёрнисӧ, дерт, вӧлі веськӧдӧма не сы мында кофе юӧм помалысь Алексейлы, мыйта нывлы, коді, цветъяснас ноксигӧн, эз-эз дай синсӧ чӧвтлывліс банйӧм чужӧма, лӧсьыдик Петров вылӧ.
Мересьев шпыннялігтыр наблюдайтіс на бӧрся.
Но кор сёрниыс мунліс делӧ йылысь, сійӧ эз радейтлы шуткаяс да весьшӧрӧ кыв песӧм:
— Абу кутшӧмкӧ «Рихтгофен».
«Рихтгофен» — тайӧ лоӧ: видзӧд кыкнан синнад, он кӧ кӧсйы сотчыны талун бурьянын.
Пельястӧ эн ӧшӧд, йитӧдтӧ эн вошты.
«Рихтгофен» — тайӧ, другӧ, сэтшӧм зверьяс, мый тэ и вомтӧ восьтны на эн удит, а вазакылан нин на пиньяс улын...
Югдӧмкӧд тшӧтш воздухӧ кыпӧдчис полковниклӧн аслас юрнуӧдӧм улын первой эскадрилья.
Сылӧн действуйтігкості лӧсьӧдчис кыпӧдчыны мӧд группа, дас кык истребитель.
Сійӧс должен вӧлі нуӧдны гвардияса майор Сӧветскӧй Союзса Герой Федотов, командир бӧрын медся опытнӧй лётчик полкын.
Машинаяс вӧліны дасьӧсь, лётчикъяс пукалісны кабинаясын.
Моторъяс ньӧжйӧник уджалісны ичӧт газ вылын, да таысь вӧр дорын гуляйтіс сэтшӧм тӧвныр, кутшӧм чышкавлӧ мусӧ да пыркнитыштлӧ пуяссӧ гыма зэр водзын, кор кос му вылӧ шлёпнитлывлӧны нин медводдза гырысь, сьӧкыд зэр войтъяс.
Кабинаын пукалігӧн Алексей видзӧдіс, кыдзи крута, быттьӧкӧ исковтісны небесасяньыс, увлань лэччисны первой группаса самолётъяс.
Невольнӧ, аслас кӧсйытӧг, сійӧ лыддис найӧс да заводитліс волнуйтчыны, кор муӧ пуксьысь кык самолёт костын лоліс интервал.
Но вот пуксис медбӧръяыс.
Ставыс!
Алексейлы долыдджык лои сьӧлӧм вылас.
Медбӧръя пуксьысь машинаыс эз на удит рулитны бокӧ, а места вывсьыс нетшыштчис нин майор Федотовлӧн «<rus>единичка</rus>ыс».
Гозйӧн-гозйӧн качисны небесаӧ истребительяс.
Со нин найӧ стрӧитчисны вӧр весьтын.
Бордъяснас качайтыштӧм бӧрын Федотов босьтіс курс.
Лэбисны улі, осторожнӧ, мунісны тӧрытъя прорывлӧн зона дорті.
Ӧні нин эз вылісянь, эз ылісянь, кысянь став збыльторйыс кажитчис чача кодьӧн, а Алексей самолёт уліӧд матіті шлывгис муыс.
Мый тӧрыт вылісяньыс сылы кажитчывліс кутшӧмкӧ ворсӧмӧн, талун сы водзӧ паськӧдчис зэв ыджыд, синмӧн судзтӧм тыш мунан полеӧн.
Бешенӧй ӧдӧн вешйисны бордъяс улын снарядъясӧн да бомбаясӧн парсалӧм, окопъясӧн да траншеяясӧн визьйӧдлӧм муяс, видзьяс, вӧр діяс.
Тыдалісны эрд пасьта куйлысь шойяс, прислугаӧн эновтӧм да ӧткӧн и быдса батареяясӧн сулалысь пушкаяс, син пырыс вуджӧртчисны жугӧдӧм танкъяс да жуглӧм кӧрт да пу чукӧръяс сэні, кӧні артиллерия накрывайтӧма колоннаяссӧ.
Кывтіс ыджыд, но канонадаӧн дзикӧдз шырӧм вӧр.
Вылісяньыс сійӧ кажитчис зэв ыджыд табунӧн талялӧм му кодь.
Ставыс тайӧ тӧвзис кинематографическӧй лента ӧдӧн, да кажитчис, мый тайӧ лентаыслӧн абу помыс.
Ставыс висьталіс гырысь, чорыд да вир кисьтана сражение йылысь, ыджыд воштӧмъяс йылысь, тані шедӧдӧм победалӧн величие йылысь.
Танкӧвӧй гусеницаяслӧн кык орчча визьясыс кузяла и вомӧн гижйӧдлӧмаӧсь эрдсӧ.
Найӧ нуӧдӧны вӧлі век водзӧ и водзӧ, немецкӧй позицияяс пытшкӧ.
Тайӧ туйясыс вӧлі уна.
Синъяс аддзисны найӧс быдлаысь дзик горизонтӧдзыс, быттьӧкӧ веськыда муяс вывтіыс, туйяссӧ аддзытӧг, мунӧма тӧдтӧм зверьяслӧн зэв ыджыд стада.
А мунӧм танкъяс бӧрся туй вывті, бӧрсяньыс ылӧдз тыдалана лӧз бус бӧж колигтыр, мунісны и, кыдзи кажитчис воздухсянь, зэв ньӧжйӧ мунісны моторизованнӧй артиллериялӧн, бензоцистернаяслӧн помасьлытӧм колоннаяс, ремонтнӧй мастерскӧйяслӧн гигантскӧй фургонъяс, кодъясӧс кыскӧны тракторъяс; брезентӧн вевттьӧм грузовикъяс; и, кор истребительяс кыпӧдчывлісны вылӧ, ставыс тайӧ кажитчис тувсов кодзувкот туйясӧд кодзувкотъяслӧн мунӧм кодь.
Лӧнь воздухас вылӧ кыпӧдчӧм бус бӧжас, кымӧрӧ моз сунласигтыр, истребительяс лэбисны колонна кузялаыс колонна юрса «виллисъясӧдз», кодъяс вылын, тыдалӧ, муніс танкӧвӧй начальство.
Колоннаяс весьтын небесаыс вӧлі свободнӧй, и кӧнкӧ ылын, тумана ылыс горизонт дорас, тыдалісны бойлӧн нерӧвнӧй тшынторъяс.
Группа бергӧдчис бӧр да лӧз змейкаӧн небесаас гартчигтыр мӧдӧдчис.
И тайӧ кадас дзик горизонт визь дорсьыс Алексей аддзис первой ӧтикӧс, сэсся му весьтас улын ӧшалысь сьӧд визьторъяслысь быдса чукӧр.
Немецъяс!
Найӧ лэбисны сідз жӧ, му бердӧ топӧдчӧмӧн, да явӧ метитісны бурьянӧн тырӧм гӧрдов муяс весьтын ылӧдз тыдалысь бус бӧжъяс вылӧ.
Алексей инстинктивнӧя видзӧдліс бӧрас.
Сылӧн ведомӧйыс локтіс бӧрвылас, ичӧтик дистанция соблюдайтігтыр.
Лётчик чошкӧдіс пельяссӧ да кысянькӧ ылісянь кыліс гӧлӧс:
— Ме — Чайка‒2, Федотов, ме — Чайка‒2, Федотов.
Внимание!
Ме бӧрся!
Сэтшӧм нин дисциплинаыс воздухын, кӧні лётчиклӧн нервъясыс зэвтчӧмаӧсь помӧдз, и командирыслысь намерениеяссӧ сійӧ исполняйтӧ мукӧд дырйи весиг водзджык сы серти, пока командир эштас помавны приказыслысь медбӧръя кывъяссӧ.
Кор кӧнкӧ ылын тіньгӧм да шутьлялӧм пырыс кылісны выль командалӧн кывъясыс, ставнас группаыс параясӧн, но общӧй сомкнутӧй строй соблюдайтӧмӧн, бергӧдчис нин немецъяс вылӧ.
Ставыс зэвтчис позьтӧмвыйӧдз — зрение, слух, вежӧр.
Алексей нинӧм оз аддзы синъяс водзас ӧдйӧ быдмысь тайӧ бокӧвӧй самолётъяссьыс кындзи, наушникъясын, кӧні должен кывны приказ, звӧн да трачкӧдчӧм кындзи ӧні нинӧм оз кыв.
Приказ пыдди сійӧ друг мичаа кыліс йӧз кыв вылын возбуждённӧя шуалысь гӧлӧс:
<deu>— Ахтунг!</deu>
<deu>Ахтунг!.. «Ла-фюнф».</deu>
<deu>Ахтунг</deu>! — горзіс, буракӧ, мувывса немецкӧй наводчик, опасность йылысь предупреждайтіс ассьыныс самолётъяссӧ.
Знаменитӧй немецкӧй авиадивизия, аслас обыкновение серти, сражение поле вылын комфортабельнӧя пуксьӧдавліс наводчикъясӧс да мувывса наблюдательясӧс, кодъясӧс сійӧ войясын радиопередатчикъяскӧд тшӧтш водзвыв лэдзавліс парашютъяс вылын воздушнӧй тышъяс лоны вермана районъясӧ.
И шыасис омӧльджыка нин кылана мӧд, чирӧм да скӧр кыз немецкӧй гӧлӧс:
<deu>— О, доннер-веттер!</deu>
<deu>Линкс «Ла-фюнф»!</deu>
<deu>Линкс «Ла-фюнф»!..</deu>
Тайӧ гӧлӧсас дӧсада пыр кыліс омӧля дзебӧм тревога.
— «Рихтгофен», а «лавочкинъясысь» полан, — налань матыстчысь вражескӧй строй вылӧ видзӧдігмоз пинь пырыс сӧдзӧдіс Мересьев, став собраннӧй телӧсьыс сійӧ чувствуйтіс ыджыд кокнилун, сійӧс шымыртысь восторг, мый вӧсна сылӧн юр вылас вӧрисны юрсиясыс.
Врагӧс сійӧ аддзис бура.
Тайӧ вӧліны «фокке-вульф‒190» истребитель-штурмовикъяс, вына, пельк машинаяс, кодъяс сӧмын на сэки появитчисны вооружениеын, да кодъясӧс сӧветскӧй лётчикъяс нимтісны нин «фокаясӧн».
Лыднас найӧ вӧліны пӧв кык унджык.
Локтісны найӧ буретш сэтшӧм строгӧй стройӧн, кутшӧмӧн отличайтчисны «Рихтгофен» дивизиялӧн частьясыс,
локтісны тшупӧдӧн-тшупӧдӧн, гозйӧн-гозйӧн, расположитчӧмаӧсь сідзи, мый быд бӧръяджык параыс видзис бӧжсӧ воддзаджыкыслысь.
Вылнаын превосходствоӧн пӧльзуйтчӧмӧн, Федотов ассьыс группасӧ кутіс нуӧдны атакаӧ.
Алексей думнас аслыс бӧрйис нин противникӧс да, син увсьыс мукӧдъяссӧ воштывтӧг, тӧвзис сы вылӧ, зілис сійӧс кутны прицел крестикас.
Но кодкӧ панйис Федотовӧс.
«Якъяс» вылын кодлӧнкӧ группа пырис мӧдар боксяньыс да немецъясӧс стремительнӧя атакуйтіс вылісянь да сэтшӧм удачнӧя, мый пыр жӧ жугӧдіс налысь стройсӧ.
Воздухын заводитчис сутолока.
Кыкнан стройыс юксисны торъя тышкасьысь параяс да четвёркаяс вылӧ.
Истребительяс зілисны прӧтивникӧс вундыны пулемётнӧй трасса линияясӧн, матыстчыны бӧрсяньыс, атакуйтны боксяньыс.
Мӧда-мӧд бӧрсяныс вӧтлысигмоз параяс гӧгралісны и воздухын пансис сложнӧй хоровод.
Сӧмын опытнӧй син вермис разбирайтчыны тайӧ сутолокаас, буретш сідз жӧ, кыдзи сӧмын опытнӧй пель вермис торйӧдны ӧткымын шыяс, кодъяс пырлісны наушник пыр пилот пельӧ.
Мый сӧмын эз кыв тайӧ минутаас эфирын: и атакаӧ мунысьлӧн чирӧм гӧлӧсӧн сочнӧя ёрччӧм, и усьысьлӧн ужасӧн горӧдӧм, и победительлӧн радуйтчана горӧдлӧм, и ранитчӧмлӧн ойзӧм, и крут виражын вынсӧ зэвтысьлӧн пиньнас дзуртӧм, и сьӧкыда лолалӧмлӧн киргӧм.
Кодкӧ, бойнас коддзӧмӧн, ӧтдор кыз вылын горзіс сьыланкыв, кодкӧ, челядь сямӧн акнитӧм мысти шуис «мама», кодкӧ, тыдалӧ, став гашеткаяс вылас личкигӧн скӧрысь шуаліс: «на тэныд, на, на, на!»
Индӧм жертваыс Мересьев прицелысь пышйис.
Сы пыдди Алексей ас дорсьыс вылысьджык аддзис «якӧс», кодлы бӧж дінас чорыда вӧлі сатшкысьӧма веськыд бордъяса сигарообразнӧй «фока».
«Фока» бордъяссянь «яклань» кыссисны нин кык параллельнӧй плоскӧй трасса.
Найӧ инмисны сылы бӧжас.
Мересьев варыш моз шыбитчис вывлань, ёртыслы выручка вылӧ.
Секундалӧн кутшӧмкӧ сёӧд юкӧн кежлӧ сы весьтӧ мыччысьліс сьӧд вуджӧр, и тайӧ вуджӧрас сійӧ зілис пызйыштны-лэдзны кузь очередь аслас став оружиеысь.
Сійӧ эз аддзыв, мый лои «фокакӧд».
Сійӧ аддзыліс сӧмын, мый повредитӧм бӧжа «як» водзӧ лэбис ӧтнас нин.
Мересьев видзӧдліс: кутерьмаас эз-ӧ вош ведомӧйыс?
Эз, сійӧ лэбис пӧшти орччӧн.
— Эн кольччы, старик, — пинь пырыс шуис Алексей.
Пельясын юргис, трачкакыліс, сьыліс, кык кыв вылын кылісны торжество да ужас петкӧдлан горзӧмъяс, киргӧм, пиньӧн варчкӧм, видчӧм, сьӧкыда лолалӧм.
Тайӧ шыяс сертиыс кажитчис, мый оз истребительяс тышкасьны воздухын, кажитчис, быттьӧкӧ врагъяс кутчысьӧмаӧсь ёрта-ёртныслы да киргиг-кашкигтыр, став вынъяс зэвтӧмӧн, быглясьӧны муас.
Мересьев видзӧдліс воздухӧ, аслыс корсис противникӧс, и друг почувствуйтіс, кыдзи сылӧн сразу кӧдзавліс мышкыс да сувтліс юрсиыс.
Тӧкӧтьӧ улысьджык сійӧ аддзис «Ла‒5» да вылісянь сійӧс атакуйтысь «фокаӧс».
Сійӧ эз аддзыв сӧветскӧй самолётлысь номерсӧ, но гӧгӧрвоис, чувствуйтіс, мый тайӧ Петров.
«Фокке-вульф» тӧвзис веськыда сы вылӧ да сэк жӧ сяркӧдіс аслас став оружиеысь.
Петровлы овны коли секунда юкӧнъяс.
Тайӧ тышыс муніс матын, и Алексей, воздушнӧй атакалысь правилӧяс соблюдайтӧмӧн, эз вермы уськӧдчыны другыслы отсӧг вылӧ.
Эз вӧв ни кад, ни места, медым развернитчыны.
Ёртыслӧн олӧмыс, коді сулаліс карті вылын, заставитіс Мересьевӧс мунны риск вылӧ.
Сійӧ шыбитіс ассьыс машинасӧ веськыда улӧ да содтіс газсӧ.
Самолёт, кодӧс кыскис аслас сьӧктаыс, сэтчӧ содтӧд инерцияыс да моторыслӧн полнӧя лэдзӧм выныс, вӧвлытӧм напряжениеын ставнас сырмигтыр из моз увлань лэбис, эз, эз из моз, а ракета моз, дженьыдик бордъяса «фока» вылӧ веськыда, сійӧс трассаяс везъясӧн резігтыр.
Мересьев чувствуйтіс, мый тайӧ вывті ыджыд ӧдсьыс, вывті крута лэччӧмсьыс, вошӧ вежӧрыс, сійӧ тӧвзис пропасть да пемдӧм, гудырмӧм синъяснас муртса аддзис, мый кӧнкӧ дзик сы машина винт дорын немецкӧй «фока» тыри взрывлӧн тшын кымӧрӧн.
А Петров?
Кытчӧкӧ сійӧ воши.
Кӧні сійӧ?
Уськӧдісны?
Чеччыштіс?
Муніс?
Небесаыс гӧгӧр вӧлі чистӧй, и кысянькӧ ылісянь, тыдавтӧм нин самолёт вывсянь лӧньӧм эфирын юргис гӧлӧс:
— Ме — Чайка‒2, Федотов, ме — Чайка‒2, Федотов.
Стрӧитчӧй, стрӧитчӧй ме дінӧ.
Гортӧ.
Ме — Чайка‒2...
Тыдалӧ, Федотов нуӧдӧ вӧлі группасӧ.
Сы бӧрын, мыйӧн Мересьев расправитчис «фоккевульфкӧд», ассьыс самолётсӧ петкӧдіс бешенӧй вертикальнӧй пикеысь, сійӧ, горша да сьӧкыда лолалігтыр, наслаждайтчис лоӧм лӧньлуннас, став виръяйнас опасность вешйӧмсӧ, победалысь радлунсӧ чувствуйтігмоз.
Сійӧ видзӧдліс компас вылӧ, медым определитны бӧр мунан туйсӧ, да зумыштчис, кор аддзис, мый бензиныс этша да ӧдвакӧ тырмас аэродромӧдзыс.
Но нуль дорын матын сулалысь стрелкаа бензомер дорысь на страшнӧйджыктор сійӧ аддзис мӧд здукас.
Гӧна пушкыр кымӧръяс сайысь веськыда сы вылӧ тӧвзис код тӧдас кытысянь татчӧ веськалӧм «фокке-вульф‒190».
Думайтны вӧлі некор, пышйыны некытчӧ.
Врагъяс ыджыд ӧдӧн мӧдісны тӧвзьыны мӧда-мӧд выланыс.
6.
Шумъяссӧ воздушнӧй бойлысь, коді пансис туйяс весьтын, кыті кыссисны наступающӧй армиялӧн тылъясыс, кылісны не сӧмын тайӧ бойын участвуйтысьяс, кодъяс пукалісны тышкасьысь самолётъяслӧн кабинаясын.
Управляйтан ён рация пыр аэродром вылын кывзіс найӧс и гвардейскӧй истребительнӧй полкса командир полковник Иванов.
Ачыс опытнӧй ас, эфирӧд воысь шыяс серти сійӧ гӧгӧрвоис, мый бойыс мунӧ чорыд, мый противник вына да упорнӧй да оз кӧсйы уступитны небесасӧ.
Сы йылысь юӧр, мый туйяс весьтын Федотов нуӧдӧ сьӧкыд бой, ӧдйӧ паськаліс аэродром пасьта.
Ставӧн, кодъяс вермисны, вӧрысь петісны эрд вылӧ да тревожнӧя видзӧдісны лунвылӧ, кысянь долженӧсь вӧлі локны самолётъяс.
Столовӧйысь котӧрӧн петісны еджыд халата, мунігмозыс мыйкӧ сёйысь врачьяс.
Кузов крыша выланыс зэв ыджыд гӧрд креста санитарнӧй машинаяс, слӧнъяс моз, петісны кустъясысь да, уджалысь моторнаныс мургигтыр, лӧсьӧдчисны.
Вӧрйыв сайсянь медводз мыччысис, круг вӧчтӧг пуксис да паськыд эрд вывті котӧртіс первой пара
— Сӧветскӧй Союзса Герой Федотовлӧн «единичкаыс» да ведомӧйыслӧн «двойкаыс».
На бӧрын пыр жӧ пуксис мӧд пара.
Вӧрвесьтса став воздухыс юргис бӧр локтысь машинаяслӧн моторъясӧн.
— Сизимӧд, кӧкъямысӧд, ӧкмысӧд, дасӧд, — гораа лыддисны аэродром вылын сулалысьяс да пыр ыджыдджык и ыджыдджык напряжениеӧн видзӧдісны небесаӧ.
Пуксьӧм машинаяс муналісны эрд вылысь, рулиталісны асланыс капониръяс дорӧ да ланьталісны сэні.
Но кык машина эз вӧвны.
Виччысьысь йӧз чукӧрын лои шынитӧв.
Коли ӧти минута, коді кажитчис зэв кузьӧн.
— Мересьев да Петров, — шуис кодкӧ ньӧжйӧник.
Друг кодлӧнкӧ нывбаба гӧлӧс радпырысь чирӧстіс став лётнӧй поле пасьтаыс кывмӧн:
— Лэбӧ!
Кутіс кывны моторлӧн жургӧм.
Кыдз пу йывъяс сайысь, пӧшти наӧ лэдзӧм лапаяснас инмӧдчывлігтыр петіс «дас кыкӧд».
Самолётыс вӧлі ранитчӧма, бӧжсьыс чеччӧдӧма тор, шуйга бордйыслӧн керыштӧм помыс лётъяліс, кыссис трос йылас.
Машинаыс кыдзкӧ тешкодя инмис муӧ, вылӧ чеччыштліс, бара инмыліс, бара чеччыштліс.
Тадзи чеччаліс сійӧ пӧшти аэродром помӧдзыс да бӧжсӧ лэптӧм мысти друг кынмис места вылас.
Санитарнӧй машинаяс, код подножкаяс вылын сулалісны врачьяс, некымын «виллис» да виччысьысь йӧз чукӧрыс ставнас уськӧдчисны сы дінӧ.
Кабинаысь некод эз кыпӧдчы.
Восьтісны колпаксӧ.
Сиденьеас ляскысьӧмӧн Петров куйліс вир пиын.
Юрыс лётмунӧма морӧс вылас.
Чужӧм вылас ӧшӧдчӧмаӧсь кузь, еджыд юрси пратьяс.
Врачьяс да сестраяс разялісны ременьяссӧ, пӧрччисны осколокӧн орӧдӧм парашютнӧй сумкасӧ, да вӧртӧм телӧсӧ осторожнӧя петкӧдісны му вылӧ.
Лётчиклӧн вӧлі ранитчӧмаӧсь кокъясыс, повредитчӧма киыс.
Лӧз комбинезон вывтіыс ӧдйӧ паськалісны сьӧд пятнояс.
Петровлы сэн жӧ тэрыба вӧчисны перевязка. Лётчикӧс пуктісны нӧсилка вылӧ да кутісны лэптыны машинаӧ.
Сэки сійӧ восьтіс синъяссӧ.
Сійӧ мыйкӧ шӧпкӧдіс, но сэтшӧм слаба, мый нинӧм оз вӧлі позь кывны.
Полковник копыртчис сы дінӧ.
— Кӧні Мересьев? — юаліс раненӧй.
— Эз на пуксьы.
Нӧсилкасӧ бара лэптісны, но раненӧй энергичнӧя треситіс юрнас да весиг вӧрзьӧдчис, заводитліс чеччыштны нӧсилка вывсьыс.
— Сулалӧй, энӧ лысьтӧй нуны, ог кӧсйы!
Ме кута виччысьны Мересьевӧс.
Сійӧ спаситіс менсьым олӧмӧс.
Лётчик сэтшӧм энергичнӧя протестуйтіс, мый полковник ӧвтыштіс кинас да, бокӧ бергӧдчӧмӧн, пинь нырыс шуис:
— Ладнӧ, пуктӧй.
Медым.
Горючӧйыс Мересьевлӧн коли минута кежлӧ дорысь не унджык.
Оз кув.
Полковник видзӧдіс, кыдзи сылӧн секундомер вылын, пульсируйтігтыр, круг кузя ветлӧдліс гӧрд секунднӧй стрелка.
Ставӧн видзӧдісны лӧз вӧрлань, код йывъяс сайысь должен вӧлі мыччысьны медбӧръя самолётыс.
Чошкӧдӧм пельяс кывзісны напряжённӧя.
Но ылын муралысь канонада да неылын шочиника тотшнитлывлысь сизь кындзи нинӧм эз кыв.
Кутшӧм дыр мукӧд дырйи кыссьӧ минутаыс!
7
Врагъяс тӧвзисны полнӧй газ вылын мӧда-мӧдныслы паныд.
«Лавочник‒5» да «фокке-вульф‒190» вӧліны быстроходнӧй самолётъяс.
Мӧда-мӧдныс дінӧ врагъяс матыстчисны звук мунӧм дорысь ӧдйӧджык.
Алексей Мересьев да знаменитӧй «Рихтгофен» дивизияысь сылы тӧдтӧм немецкӧй ас локтісны лобовӧй атакаӧ.
Авиацияын лобовӧй атака кыссьӧ кымынкӧ здук, кор весиг медся провора морт оз удит ӧзтыны папироска.
Но тайӧ здукъясыс лётчиксянь требуйтӧны нервъяслысь сэтшӧм напряжение, став духовнӧй вынъяслысь сэтшӧм испытание, коді мувывса бойын тырмис эськӧ лунтыр тышкасьӧм вылӧ.
Аслыныд представитӧй кык скоростнӧй истребительӧс, кодъяс тӧвзьӧны мӧда-мӧд выланыс полнӧй боевӧй скоростьӧн.
Враглӧн самолётыс быдмӧ син водзын.
Вот сійӧ югнитіс став детальяснас, тыдалӧны сылӧн плоскостьясыс, винтыслӧн югъялысь кытшъясыс, пушкаясыслӧн сьӧд чутъясыс.
Ещӧ здук — и самолётъяс люкасясны да пазаласны сэтшӧм торпыригӧдз, код серти оз позь тӧдмавны ни машинасӧ, ни мортсӧ.
Тайӧ здукас испытывайтсьӧны пилотлӧн не сӧмын воляыс, но и сылӧн став духовнӧй вынъясыс.
Сійӧ, коді малодушнӧй, коді оз выдерживайт нервъяслысь чудовищнӧй напряжениесӧ, коді оз чувствуйт ас пытшкӧссьыс вын пӧгибнитны победа ради, сійӧ инстинктивнӧя дернитӧ ручкасӧ асланьыс, медым чеччыштны сы вылӧ локтысь смертельнӧй ураган вомӧныс, да мӧд здукас сылӧн самолётыс поткӧдӧм рушкуӧн либӧ орӧдӧм плоскостьӧн лэбӧ увлань.
Спасение сылы абу.
Опытнӧй лётчикъяс тайӧс тӧдӧны зэв бура, да на пиысь сӧмын медся храбрӧйясыс решайтчӧны лобовӧй атака вылӧ.
Врагъяс бешенӧя тӧвзисны мӧда-мӧдныс вылӧ.
Алексей вӧлі гӧгӧрвоӧ, мый сылы воча локтӧ оз сідз шусяна Геринглӧн призывысь детинка, кодӧс сокращённӧй программа серти ӧдйӧ велӧдӧма лэбавны да йӧткыштӧма бойӧ, медым тупкыны розьсӧ, коді немецкӧй авиацияын артмис Асыввыв фронт вылын вывті ыджыд воштӧмъяс вӧсна.
Мересьевлы воча локтіс «Рихтгофенса» ас, кодлӧн машина вылас, тӧдӧмысь, вӧлі рисуйтӧма самолёт силуэт модаӧн не ӧти воздушнӧй победа.
Тайӧ оз ӧшибитчы, оз кеж, оз пышйы тышысь.
— Кутчысь, «Рихтгофен»!
— пинь пырыс горӧдіс Алексей да, вомдоръяссӧ вирӧдз курччӧм бӧрын, зумыд мускулъяснас комӧкӧ ёкмыльтчӧмӧн, синъяснас сатшкысис цельӧ, став выннас заставитіс асьсӧ, медым сы вылӧ тӧвзьысь машина водзын не куньны синъяссӧ.
Сійӧ сэтшӧма зэвтчис, мый сылы кажитчис, быттьӧкӧ аслас винтлӧн югыд кытшджын сайсьыс сійӧ аддзӧ противник кабиналысь прозрачнӧй щитоксӧ да сы пыр — сы вылӧ напряжённӧя видзӧдысь мортлысь кык син.
Сӧмын кык син, кодъяс ӧзйӧны помтӧм ненавистьӧн.
Тайӧ вӧлі каститчӧм, кодӧс чужтіс нервъяслӧн вывті ыджыд напряжениеыс.
Но Алексей мичаа аддзис найӧс.
«Ставыс»! —
думыштіс сійӧ да ещӧ на зумыдджыка ёкмыльӧ топӧдіс ассьыс став мускулъяссӧ.
Ставыс!
Водзӧ видзӧдігтыр сійӧ лэбис содысь бушковлы воча.
Оз, немец сідзжӧ оз кеж.
Ставыс!
Сійӧ лӧсьӧдчис мгновеннӧй смерть кежлӧ.
И друг кӧнкӧ, кыдзи сылы кажитчис, сы самолётсянь киӧн судзан ылнаын, немец эз выдержит, тювкнитіс вылӧ да, кор водзвылас чардбиӧн моз вирдыштіс шондіӧн югдӧдӧм самолётлӧн голубӧй кынӧмыс, Алексей, ӧтпырйӧ став гашеткаяс вылӧ личкыштӧмӧн, пызйыштіс враглы куим би струяӧн.
Ачыс пыр жӧ вӧчис мёртвӧй петля и, кор муыс муніс сы юр весьтті, му фон вылысь аддзис ньӧжйӧникӧн да вынтӧг катласигтыр усьысь самолёт.
Кутны вермытӧм торжество ыпнитіс сы пытшкын.
Сійӧ горӧдіс:
— Оля! — вунӧдіс ставтор йывсьыс да воздухас кутіс вӧчавны крут кытшъяс, немецӧс медбӧръя туйӧ, бурьянӧн гӧрдӧдӧм дзик муӧдзыс колльӧдігмоз, кытчӧдз немец эз люкась муас да эз кай сьӧд тшынлӧн сюръя.
Сӧмын сэки Алексейлӧн нервнӧй напряжениеыс прӧйдитіс, измӧм мускулъясыс личмунісны, сійӧ кыліс вывті ёна мудзӧм, да пыр жӧ сылы син улас уси бензомерлӧн циферблатыс.
Стрелкаыс тіраліс дзик нуль дорас.
Бензиныс коли сӧмын минута куим кежлӧ, бур, нёль минута кежлӧ кӧ.
А аэродром дорӧдз лэбны колӧ, этша вылӧ, дас минута.
Эськӧ не кӧ видзны ещӧ кадсӧ кыпӧдчӧм вылас.
Но и уськӧдӧм «фокаӧс» му дінӧдз колльӧдӧм!..
«Детинка, дурак!» — видіс сійӧ асьсӧ.
Юрыс уджаліс бура да яснӧя, кыдзи век овлӧ ӧпаснӧй минутаясӧ смел, хладнокровнӧй йӧзлӧн.
Медся войдӧр кыпӧдчыны кыдз позьӧ вылӧджык.
Но кытшъяс вӧчавтӧг: кыпӧдчыны да ӧттшӧтш кыссьыны аэродромлань.
Бур.
Самолётсӧ колана курс вылӧ веськӧдӧм бӧрын да аддзигӧн, кыдзи муыс кутіс ылыстчыны да горизонт дінті вевттьысьны тшынӧн, — сійӧ спокойнӧйджыка нин водзӧ нуӧдіс ассьыс расчётъяссӧ.
Горючӧй вылӧ надейтчыны нинӧм.
Бензомер кӧть неуна и пӧръясьӧ, бензин век жӧ оз тырмы.
Пуксьыны местаӧ вотӧдз?
Кытчӧ?
Сійӧ думсьыс казьтыліс ставнас дженьыдик трассасӧ.
Лиственнӧй вӧръяс, нюр сора вӧрторъяс, дыр кад кежлӧ вӧчӧм укреплениеяс зонаын мылькйӧсь муяс, кодъясӧс парсалӧма кузяла и вомӧн, сплош кодйӧм воронкаясӧн, потшалӧм колючӧй проволокаясӧн.
Оз, пуксьыны — тайӧ смерть.
Чеччыштны парашютӧн?
Тайӧ позьӧ.
Кӧть ӧні жӧ!
Восьтны колпак, вираж, ручка йӧткыштны ас дінысь, нетшыштчыны и ставыс.
Но самолётыс, тайӧ чудеснӧй, сэтшӧм тэрыба жвиркъялысь бур лэбачыс!
Сылӧн боевӧй качествоясыс тайӧ лун чӧжнас куимысь спаситісны сылысь олӧмсӧ.
Шыбитны сійӧс, жугӧдны, пӧртны алюминий торпыриг чукӧрӧ!
Ответственность?
Эз, ответственностьысь сійӧ эз пов.
Татшӧм случайын весиг пӧлагайтчис чеччыштны парашютӧн.
Машинаыс тайӧ здукӧ сылы кажитчис вывті мичаӧн, вынаӧн, великодушнӧйӧн да преданнӧй ловъя существоӧн, кодӧс эновтӧмыс лои эськӧ сысянь омӧльсьыс-омӧль предательствоӧн.
И сэсся — медводдза полётъясысь жӧ локны машинатӧг, выль машина виччысигӧн шӧйтны резервын, бара бездействуйтны татшӧм пӧсь кадӧ, кор фронт вылын чужӧ нин миян ыджыд победа.
И татшӧм лунъясӧ шатлавны уджтӧг.
— Он босьт! — кывмӧн шуис Алексей, быттьӧкӧ сьӧлӧмнас отвергайтіс кодӧнкӧ сылы вӧчӧм предложение.
Лэбны, кытчӧдз оз дугды уджавны мотор.
А сэсся?
Сэсся кутас тыдавны.
И сійӧ лэбис, куим, сэсся нёль тысяча метр вылнасянь, видзӧдіс местаяссӧ, зілис аддзыны кыськӧ кӧть неыджыд кушин.
Горизонт дінын гудыра лӧзаліс нин вӧр, код сайын вӧлі аэродромныс.
Сыӧдз коли километр дас вит.
Бензомерлӧн стрелкаыс оз нин тірав, сійӧ зумыда куйлӧ ограничитель винтик вылас.
Но мотор уджалӧ на.
Мыйӧн сійӧ уджалӧ?
Ещӧ, ещӧ вылӧджык...
Сідз!
Друг равномернӧй жургӧмыс, кодӧс лётчиклӧн пельыс весиг оз казявлыв, кыдзи дзоньвидза морт оз кыв ассьыс сьӧлӧм тіпкӧмсӧ, лои мӧдкодь шыа.
Алексей пыр жӧ казяліс тайӧс.
Вӧрыс мичаа тыдалӧ, сыӧдз коли километр сизим, вӧр вывтіыс — куим-нёль.
Абу уна.
Но моторлӧн режимыс зловещӧя нин вежсис.
Лётчик тайӧс кылӧ став виръяйнас, быттьӧкӧ эз моторыс, а сійӧ ачыс кутіс пӧдны.
И друг тайӧ страшнӧйторйыс — «чих, чих, чих»-ыс, коді, быттьӧкӧ юкалан висьӧм, ёнтіс телӧ пасьтаыс...
Оз, нинӧм.
Бара уджалӧ равномернӧя.
Уджалӧ, уджалӧ, ура!
Уджалӧ!
А вӧрыс, со нин сійӧ вӧрыс: тыдалӧны нин вылісянь кыдзьяслӧн йывъясыс, шонді улын веж кудриа гыалысь быгйыс.
Вӧр.
Ӧні дзик нин оз позь пуксьыны кытчӧкӧ мӧдлаӧ аэродромысь кындзи.
Туйяс орӧдӧма.
Водзӧ, водзӧ!
Чих, чих, чих!..
Бара кутіс жургыны.
Дыр кежлӧ-ӧ?
Вӧрыс уліын.
Туйыс кыссьӧ лыа вывті, веськыд да шыльыд, быттьӧкӧ полкса командир юр вылын проборыс.
Ӧні аэродромӧдз километр куим.
Сійӧ сэні, пила пинь кодь йывъяса вӧр визь саяс, кодӧс Алексей, кажитчӧ, аддзӧ нин.
Чих, чих, чих, чих!
И друг лои шынитӧв, сэтшӧм шынитӧв, мый весиг кылӧ, кыдзи тӧв вылын жургӧны снастьясыс.
Ставыс?
Мересьев кутіс чувствуйтны, кыдзи став тушаыс кӧдзалӧ.
Чеччыштны?
Ог, ещӧ неуна...
Самолётсӧ сійӧ лӧсьӧдіс ньывкӧсӧн лэччӧм вылӧ да кутіс исковтны воздушнӧй гӧра йывсянь, зілис вӧчны сійӧс кыдз позьӧ ньывкӧсӧнджык да сэк жӧ не лэдзны машинасӧ путкыльтчыны штопорӧ.
Кутшӧм страшнӧ воздухас тайӧ абсолютнӧй шынитӧлыс!
Сэтшӧмыс, кор весиг кылӧ, кыдзи трачкӧдчӧ кӧдзалысь моторыс, кыдзи вирыс кучкалӧ кӧсичаас да вылісянь ӧдйӧ лэччӧмысла тиньгӧ пельясын.
И кутшӧм ӧдйӧ воча тӧвзьӧ муыс, быттьӧкӧ кыскӧ сійӧс самолёт дінас зэв ыджыд магнитӧн!
Со сійӧ, вӧрыслӧн дорыс.
Со сы сайын ылын вуджӧртчис аэродромлӧн мича веж пластторйыс.
Сёр?
Полуоборот вылӧ сувтӧмӧн ӧшалӧ винтыс.
Кутшӧм страшнӧ аддзыны сійӧс лэбигӧн.
Вӧрыс матын нин.
Пом?..
Неужели Оля сідзи оз и кут тӧдны, мый сыкӧд лои, кутшӧм не мортнога сьӧкыд туй сійӧ муніс тайӧ дас кӧкъямыс тӧлысь чӧжнас, мый сійӧ век жӧ добитчис ассьыс — лои настоящӧй, но, да, настоящӧй мортӧн, медым татшӧм нелепӧя жугавны пыр жӧ, мыйӧн сӧмын тайӧ артмис?
Чеччыштны?
Сёр!
Вӧрыс тӧвзьӧ, и пу йывъясыс сылӧн стремительнӧй ураганас ӧтлаасьӧны ӧтторъя веж полосаясӧ.
Кыськӧ сійӧ аддзыліс нин мыйкӧ татшӧмторсӧ.
Кытысь?
Ак, сэки тулыснас, эсійӧ страшнӧй катастрофа дырйиыс.
Сэки вот тадз жӧ борд улас тӧвзисны-локтісны веж полосаясыс.
Медбӧръя усилие, ручкасӧ аслань...
Неужели пом?
8
Вир воштӧмысла Петровлӧн шувгис пельясас.
Ставыс — и аэродромыс, и тӧдса чужӧмъясыс, и рытъя зарниа кымӧръясыс — друг заводитісны катласьны, ньӧжйӧникӧн бергавны, расплывайтчыны.
Сійӧ бергӧдлыштлывліс ранитчӧм коксӧ, да ёна доймӧмыс вӧсна сылӧн петаліс садьыс.
— Эз во?..
— Эз на.
Эн сёрнитӧй, — ӧтвечайтісны сылы.
Неужели сійӧ, Алексей Мересьев, коді талун, кыдзи бордъя ен, думыштны позьтӧм ногӧн друг петкӧдчис немец водзӧ буретш сійӧ кадас, кор Петровлы кажитчис, мый ставыс помасьӧма, бесформеннӧй, сотчӧм яй кусӧкӧн ӧні куйлӧ кӧнкӧ сэні, эсійӧ страшнӧй снарядъясӧн парсавлӧм, чашйӧм му вылас.
И некор нин сэсся <rus>старший</rus> сержант Петров оз аддзыв сьӧд, неуна шальнӧй, мелі серама синъяссӧ аслас ведущӧйлысь.
Некор?..
Полкса командир лэдзис гимнастёрка соссӧ.
Часіыс сылы сэсся эз нин ков.
Шыльыда сыналӧм юрсӧ кыкнан кинас мольӧдӧм бӧрын кутшӧмкӧ пу гӧлӧсӧн командир шуис:
— Ӧні ставыс.
— И некутшӧм надея? — кодкӧ юаліс сылысь.
— Ставыс.
Бензиныс быри.
Гашкӧ, кытчӧкӧ пуксис либӧ чеччыштіс...
Эй, нуӧй нӧсилкасӧ.
Командир бергӧдчис бокӧ да кутіс мыйкӧ шутьлявны, кывзыны позьтӧма мотивсӧ дзуглігтыр.
Петров бара кутіс чувствуйтны горш дінас бергалысь ёкмыль, сэтшӧм пӧсьӧс да зэлыдӧс, мый позьӧ вӧлі пӧдны.
Мӧдіс кывны тешкодь, кызӧгтана шы.
Йӧз, кодъяс век на чӧла сулалісны аэродром шӧрын, бергӧдчылісны да пыр жӧ бӧр бергӧдчисны: нӧсилка вылас раненӧй лётчик бӧрдіс.
— Да нуӧй жӧ сійӧс, мый чӧртсӧ! — ӧтдор гӧлӧсӧн горӧдіс командир да быттьӧкӧ чизыр тӧв вылын йӧз чукӧрсянь бергӧдчигмоз да синъяссӧ куньтыралігтыр муніс бокӧ.
Йӧзыс заводитісны ньӧжйӧникӧн разӧдчыны эрд кузя.
И буретш тайӧ здукас дзик шытӧг, быттьӧ вуджӧр, кӧлесаяснас кыдз йывъясӧ чиркниталігтыр, вӧрйыв сайысь мыччысис самолёт.
Быттьӧкӧ привидение, сійӧ исковтіс юръяс весьтті, му весьтті да, быттьӧкӧ муыс ас дінас кыскыштіс, куимнан кӧлесанас ӧттшӧтш инмис турунӧ.
Кыліс гымнитӧм, гравийлӧн дзуртыштӧм да турунлӧн кышӧдчӧм — сэтшӧм аслыспӧлӧс, сы вӧсна мый лётчикъяс сійӧс некор оз кывлыны уджалысь моторлӧн жургӧм вӧсна.
Артмис ставыс тайӧ сэтшӧм виччысьтӧг, мый некод весиг эз гӧгӧрво, мый жӧ лои, кӧть происшествиеыс ачыс аснас вӧлі зэв обычнӧйӧн: пуксис самолёт, и именнӧ «дас ӧтикӧд», буретш сійӧ, кодӧс сэтшӧма ставӧн виччысисны.
— Сійӧ! — равӧстіс кодкӧ сэтшӧм ёся да неестественнӧй гӧлӧсӧн, мый ставӧн быттьӧкӧ дзик пыр садьмисны.
Самолёт дугдіс нин котӧртны, тормозъяснас дзажнитыштіс да сувтіс дзик аэродром помас еджыд стволъяса, кудриа том кыдзьяслӧн стен дорӧ, кодӧс югдӧдісны рытъя оранжевӧй югӧръясыс.
Кабинаысь бара некод эз кыпӧдчы.
Йӧзыс, кашкигтыр, мыйвынсьыныс котӧртісны машина дінӧ, сьӧлӧмныс поліс мыйкӧ омӧльторйысь.
Полкса командир медводз котӧрӧн воис самолёт дорӧ, пелька чеччыштіс борд вылас да, колпаксӧ восьтӧм бӧрын, видзӧдліс кабинаас.
Алексей Мересьев пукаліс шлемтӧм, бумага кодь кельыд да нюмъяліс виртӧм, лӧзӧдӧм вомдоръяснас.
Курччалӧм улыс вомдорсьыс щӧкаӧдыс визувтісны кык вир визь.
— Ловъя?
Ранитчин?
Слаба нюмъялігтыр Алексей видзӧдіс полковник вылӧ смертельнӧя мудзӧм синъясӧн.
— Эг, дзоньвидза.
Вывті ёна повзи.
Километр квайт дзик бензинтӧг локті.
Лётчикъяс ызгисны, поздравляйтісны, топӧдлісны кисӧ.
Алексей нюмъяліс:
— Другъяс, бордъяссӧ энӧ жугӧдӧй.
Позьӧ ӧмӧй?
Аддзан, мыйдтӧмӧн...
Ме дзик пыр пета.
Тайӧ здукӧ сійӧ кыліс кытыськӧ улысь, сы вылӧ ӧшйӧм тайӧ юръяс сайсьыс тӧдса, но сэтшӧм слаб гӧлӧс, коді кыліс быттьӧкӧ кысянькӧ зэв ылісянь:
— Алёша, Алёша!
Мересьев сразу ловзис.
Сійӧ чеччис, ки вылас пыксьылӧмӧн ӧвтыштіс кабинаысь ассьыс сьӧкыд кокъяссӧ, кодӧскӧ тӧкӧтьӧ эз уськӧд да лэччис муӧ.
Петровлӧн чужӧмыс ӧткодь пӧдушкаыскӧд.
Пыдӧ вӧйӧм сьӧдӧдӧм сии гуранъясас кынмӧма кык ыджыд синва войт.
— Старик!
Тэ ловъя?..
Ок, тэ, каналья!
Лётчик сьӧкыда уси нӧсилка дінӧ пидзӧсъяс вылас, шымыртіс ёртыслысь лётмунӧм куйлысь юрсӧ, видзӧдліс сылӧн лӧз, страдайтысь да такӧд тшӧтш шудӧн тырӧм синъясас.
— Ловъя?
— Аттьӧ, Алёша, тэ менӧ спаситін.
Тэ сэтшӧм, Алёша, сэтшӧм...
— Да нуӧй жӧ раненӧйсӧ, чӧрт возьми,
паськӧдӧмныд вомнытӧ! —
кӧнкӧ орччӧн равӧстіс полковниклӧн гӧлӧс.
Полкса командир, ичӧтик, визув, топыда кӧмалӧм дзирдалысь сапӧгъяса, кодъяс тыдалыштісны лӧз комбинезон увсьыс, кокъяс вылас катласигтыр сулаліс на дінын.
— <rus>Старший</rus> лейтенант Мересьев, доложитӧй полёт йывсьыд.
Уськӧдӧмъяс эмӧсь?
— Так точно, полковник ёрт.
Кык «фокке-вульф».
— Обстоятельствояс?
— Ӧтисӧ — вертикаль вылын атакаӧн.
Петров бӧж вылын ӧшаліс.
Мӧдсӧ — лобовӧй атакаӧн общӧй тыш мунан местасянь километр куим войвылынджык.
— Тӧда.
Мувывса наблюдатель сӧмын на докладывайтіс...
Аттьӧ.
— Служита... — босьтчыліс форма серти висьтавны Алексей,
но командир, коді век вӧвлі зэв придирчивӧй да преклоняйтчывліс устав водзын, торкис сійӧс гортса гӧлӧсӧн:
— Но, и отлично!
Аски примитӧй эскадрилья, заменитӧй...
Коймӧд эскадрильяса командир талун эз во базаӧ...
Команднӧй пунктӧ найӧ мӧдӧдчисны подӧн.
Сы вӧсна, мый талун кежлӧ полётъяс помасисны, став йӧз чукӧрыс мӧдӧдчис на бӧрся.
Команднӧй пунктлӧн веж мылькйыс вӧлі матын нин, кор сэтысь налы паныд котӧрӧн петіс дежурнӧй офицер.
Ӧд вывсьыс сійӧ сувтіс командир водзӧ шапкатӧм, рад, да восьтіс нин вомсӧ, медым мыйкӧ горӧдны.
Полковник торкис сійӧс кос, ёсь гӧлӧсӧн:
— Мыйла фуражкатӧм?
Ті мый, перемена вылын школьник?
— Полковник ёрт, разрешитӧй обратитчыны, — вытянитчис да сьӧкыда лолалігтыр шуис волнуйтчысь лейтенант.
— Но?
— Миян сусед, «якъяс» полкса командир, корӧ тіянӧс телефон дорӧ.
— Сусед?
Но, и мый нӧ?..
Полковник тэрыба котӧртіс землянкаӧ.
— Сэні тэ йылысь... — Алексейлы мӧдліс висьтавны дежурнӧй,
но пыр жӧ кыліс командирлӧн ёсь гӧлӧсыс:
— Мересьевӧс ме дінӧ!
Кор Мересьев, кияссӧ <rus>по швам</rus> нюжӧдӧмӧн, сувтіс сы дінӧ, полковник, трубкасӧ кипыдӧснас топӧдӧмӧн, уськӧдчис сы вылӧ:
— Мый нӧ ті менӧ подводитанныд?
Звӧнитӧ сусед, юасьӧ:
«Коді тэнад йӧз пиысь «одиннадцатка» вылын лэбалӧ?»
Ме шуа: «Мересьев, <rus>старший</rus> лейтенант».
Шуӧ: «Тэ кымын уськӧдӧм самолёт сылы талун гижин?»
Вочавидза: «Кыкӧс».
Шуӧ: «Гиж сылы ещӧ ӧтикӧс: сійӧ талун менам бӧж дінысь «фокке-вульф» нетшыштіс.
Ме, — шуӧ, — ачым аддзылі, кыдзи сійӧ муӧ люкасис».
Но?
А ті мый чӧв оланныд? — полковник зумыша видзӧдіс Алексей вылӧ, да сьӧкыд вӧлі гӧгӧрвоны, шутитӧ-ӧ сійӧ али збыльысь скӧралӧ: — Тайӧ вӧлі?..
Но, объяснитчӧй асьныд, на со.
Алло, кывзан?
<rus>Старший</rus> лейтенант Мересьев телефон дінын.
Сета трубкасӧ.
Пель дорас Алексейлӧн кутіс ургыны чирыштӧмкодь тӧдтӧм бас:
— Но, аттьӧ, <rus>старший</rus> лейтенант.
Класснӧй удар, ценита, спаситін менӧ.
Да.
Ме дзик му дінӧдзыс сійӧс колльӧді да аддзылі, кыдзи сійӧ тшуки...
Вина юлывлан?
Волы менам КП-ӧ, ме вылысь литр.
Но, аттьӧ, кутла китӧ.
Действуйт!
Мересьев пуктіс трубкасӧ.
Сійӧ сэтшӧма мудзӧма став переживайтӧмсьыс, мый муртса сулаліс кок йылас.
Сійӧ думайтіс ӧні сӧмын сы йылысь, кыдзи эськӧ ӧдйӧджык воны «вурдысьяс карӧдз», аслас землянкаӧдз, шыбитны протезъяссӧ да нюжӧдчыны койка вылас.
Телефон дорын неловкӧя жӧдзыштӧм бӧрын сійӧ ньӧжйӧникӧн мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
— Кытчӧ мунанныд? — полкса командир сувтіс сылӧн туй вылӧ; сійӧ босьтіс Мересьевлысь кисӧ да топыда, доймытӧдзыс топӧдіс сійӧс косіник ичӧт кинас. — Но, мый тіянлы шуны?
Молодец!
Гордитча, мый менам татшӧм йӧз...
Но, мый ещӧ?
Аттьӧ...
А эсійӧ тіян Петров другыд ӧмӧй омӧль?
А мукӧдъясыс...
Эк, татшӧм народӧн война он ворссьы!
Сійӧ нӧшта ӧтчыд доймытӧдзыс топӧдліс Мересьевлысь кисӧ.
Войнас нин аслас землянкаӧ воӧм бӧрын Мересьев эз вермы унмовсьны.
Сійӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ бергӧдліс пӧдушкасӧ, лыддис тысячаӧдз да мӧдарӧ, тӧдвылас уськӧдліс тӧдсаяссӧ, кодъяслӧн овныс заводитчӧ «А» буквасянь, сэсся — «Б» буквасянь да сідз водзӧ, дугдывтӧг видзӧдіс пемыд дзузган би вылӧ, но ставыс тайӧ асьсӧ унмовськӧдӧм кузя сёпӧв испытайтлӧм средствоясыс талун эз действуйтны.
Мыйӧн сӧмын Алексей куняс синъяссӧ, сы водзын заводитлісны вуджрасьны то мичаа тыдалан, то пемыдас муртса тӧдчана тӧдса образъяс:
тӧждысяна сы вылӧ видзӧдіс аслас эзысь рӧма юрси пырыс Микайлӧ дед,
меліа мигайтіс аслас «мӧс» синкымъяснас Андрей Дегтяренко;
кодӧскӧ видігтыр пыркӧдіс аслас юрнас Василий Васильевич; аслас став салдатскӧй чукыръяснас шпынняліс пӧрысь снайпер;
еджыд пӧдушка фон вывсянь Алексей вылӧ видзӧдіс аслас вежӧра, ставсӧ гӧгӧрвоысь ёсь синъяснас кельыд чужӧмыс комиссар Воробьёвлӧн;
тӧв вылын дӧлалігтыр мелькайтіс Зиночкалӧн би кодь гӧрд юрсиыс;
нюмъяліс, сочувственнӧя да гӧгӧрвоӧмӧн мигнитлывліс ичӧтик, варов инструктор Наумов.
Кымын бур дружескӧй чужӧм видзӧдіс, шпынняліс пемыдінсяньыс, чужтіс казьтылӧм, тыртіс шоныдӧн татӧг нин тыр сьӧлӧмсӧ!
Но вот тайӧ дружескӧй чужӧмъяс пӧвстас мыччысис да пыр жӧ ставсӧ сайӧдіс Олялӧн чужӧмыс, офицерскӧй гимнастёркаа, гырысь, мудз синъяса подростоклӧн чужӧмыс.
Алексей аддзис сійӧс сэтшӧм бура да мичаа, быттьӧкӧ нылыс збыльысь сувтіс сы водзӧ — кутшӧмӧн Алексей сійӧс некор эз аддзыв.
Тайӧ видениеыс вӧлі сэтшӧм реальнӧй, мый Алексей весиг кыпӧдчис вольпась вывсьыс.
Кутшӧм нин сэн узьӧм.
Радостнӧй энергиялысь содӧм чувствуйтігтыр Алексей чеччис вольпась вывсьыс, ӧзтіс «сталинградкасӧ», тетрадьысь нетшыштіс лист да, сапӧг пыдӧсас карандашсӧ ёсьтӧм бӧрын, заводитіс гижны.
«Рӧднӧйӧй менам! — ӧдйӧ тӧвзьысь мӧвпъяссӧ пасйыны муртса удитігтыр гижис сійӧ неразборчивӧя. — Ме талун уськӧді куим немецӧс.
Но делӧыс абу сыын.
Менам ӧткымын ёртъяс ӧні тайӧс вӧчӧны пӧшти быд лун.
Ме эг кут эськӧ та йылысь тэныд ошйысьны...
Рӧднӧйӧй менам, ылісаӧй, мусаӧй!
Талун ме кӧсъя, менам эм право талун висьтавны тэныд ставсӧ, мый мекӧд лои дас кӧкъямыс тӧлысь сайын да мый, каитча, и вывті ёна каитча, ме сосси тэысь.
А вот талун, медбӧрын, решитчи...»
Алексей думыштчис.
Пӧвъяс сайын, кодъясӧн вӧлі кышӧма землянкасӧ, кос лыасӧ кисьтігтыр, чипсісны шыръяс.
Восьса ӧдзӧсӧд кыдз пуяслӧн да дзоридзалысь турунъяслӧн свежӧй да васӧд дуккӧд ӧтлаын кылыштіс соловейяслӧн ливкйӧдлӧм.
Кӧнкӧ неылын, овраг сайын, буракӧ офицерскӧй столовӧй палаткаяс дорын, мужичӧй да нывбаба гӧлӧс лӧсялӧмӧн да задумчивӧя сьылісны «Рябина».
Ылынкодь вӧснаыс войся лӧньлунас мелодияыс ещӧ нин кажитчис небыдӧн да лӧсьыдӧн, сьӧлӧмын чужтіс мелі шоглун — виччысьӧмла шогсьӧм, надейтчӧмла шогсьӧм.
Канонадалӧн ылын кылана ӧткымын мурӧстлывлӧмыс, коді ӧні муртса нин кылыштлывліс пыді тылӧ кольӧм полевӧй аэродромӧдз, эз пӧдтывны ни тайӧ мелодиясӧ, ни соловейяслысь ливкйӧдлӧмсӧ, ни войся вӧрлысь вугралігмоз ньӧжйӧникӧн кышӧдчӧмсӧ.
ПОСЛЕСЛОВИЕ
Сійӧ лунъясӧ, кор Орловскӧй битва вӧлі матысмӧ аслас победнӧй помлань да войвывсянь наступайтысь передовӧй полкъяс юӧртісны нин, мый Красногорскӧй возвышенность вывсянь найӧ аддзӧны сотчысь карсӧ, Брянскӧй фронт штабӧ воис юӧр, мый тайӧ районас действуйтысь гвардейскӧй истребительнӧй полкса лётчикъяс бӧръя дас луннас уськӧдісны противниклысь нелямын сизим самолёт.
Асьныс жӧ найӧ воштісны вит машина да сӧмын куим мортӧс, сы вӧсна мый кыкыс жугӧдӧм самолёт вывсьыныс чеччыштӧмаӧсь парашютъяс вылын да асланыс полкӧдз воӧмаӧсь подӧн.
Весиг Краснӧй Армиялӧн бурнӧя наступайтан тайӧ лунъясӧ тайӧ победаыс вӧлі необычайнӧйӧн.
Связнӧй самолёт вылын ме лэби тайӧ полкас, медым «Правда» газетаӧ гижны лётчик-гвардеецъяс подвигъяс йылысь.
Полклӧн аэродромыс вӧлӧм расположитчӧма обычнӧй крестьянскӧй пӧскӧтина вылӧ, кытысь кыдзсюрӧ вӧлі вундӧмаӧсь вутшъяссӧ да вурдысь гуяслысь рӧчьяссӧ.
Самолётъясыс, дозмӧр пиян моз, дзебсялісны том кыдз рас дорын.
Дженьыдика кӧ шуны, тайӧ вӧлі сійӧ бурнӧй военнӧй лунъясся обычнӧй полевӧй аэродром.
Ми пуксим сэтчӧ рытладорыс, кор полкыс помалӧ вӧлі ыджыд страднӧй лун.
Орёл дорын немецъяс торъя ёна «активничайтісны» воздухас.
Истребительяслы тайӧ лунас ковмис вӧчны сизим боевӧй вылетӧн.
Шонді лэччигас нин бӧр локтісны кӧкъямысӧд вылетысь медбӧръя звенояс.
Полкса командир, ичӧтик, ременьӧн зэлыда вӧнясьӧм, гожъялӧм, выль лӧз комбинезона, идеальнӧй пробора тэрыб морт честнӧя признайтчис, мый нинӧм лючки сійӧ талун меным висьтавны оз вермы, мый сійӧ квайт час асывсянь аэродром вылын, ачыс куимысь кыпӧдчыліс воздухӧ да мудзӧмысла ӧні ӧдва сулалӧ кок йылас.
Да и мукӧд командиръяслы тайӧ лунӧ вӧлі не газетнӧй интервьюӧдз.
Ме гӧгӧрвои, мый ковмас виччысьлыны аскиӧдз, да и бӧрсӧ мунны всё равно вӧлі сёр.
Шондіыс водіс нин кыдз йывъяс вылӧ, киськаліс найӧс аслас зарни югӧръяснас.
Пуксялісны медбӧръя машинаяс.
Моторъяс выключиттӧг найӧ рулиталісны веськыда вӧр дорӧ.
Механикъяс бергӧдавлісны найӧс киӧн.
Сӧмын сэк, кор самолёт сулаліс нин эжаӧн кышӧм му капонирын, кабинаысь ньӧжйӧник петалісны кельыд, мудз лётчикъяс.
Медбӧръяӧн локтіс самолётыс коймӧд эскадрильяса командирлӧн.
Воссис кабиналӧн прозрачнӧй колпакыс.
Первой сэсь лэбзис да турун вылӧ усис ыджыд, сьӧд пуысь вӧчӧм, бокъясас зэв уна зарни монограммаяса бедь.
Сэсся гожъялӧм, паськыд чужӧма, сьӧд юрсиа морт тэрыба кыпӧдчис зумыд кияс вылас, пелька вуджӧдіс ассьыс телӧсӧ борт вомӧныс, лэдзис сійӧс борд вылас да сэсся сьӧкыда лэччис муӧ.
Кодкӧ висьталіс меным, мый полкас сійӧ медся бур лётчик.
Медым прӧста не воштыны рытсӧ, ме решиті ӧні жӧ сёрнитны сыкӧд.
Вывті бура помнита, кыдзи цыганлӧн кодь тэрыб сьӧд синъяснас, кӧні тешкодя ӧтлаасисны детинкалӧн кодь том задор да бывалӧй, уна аддзылӧм, уна переживайтӧм мортлӧн мудз вежӧр, чужӧмӧ веськыда видзӧдігтыр, нюмъялігтыр сійӧ шуис:
— Жалитыштӧй,
<rus>честное слово</rus>, кок йылысь уся.
Пельясын жувгӧ.
Ті сёйинныд?
Энӧ?
Вот, и зэв бур,
мунамӧй столовӧйӧ, ӧтлаын ужнайтам.
Миян уськӧдӧм самолётысь ужин дырйи кыксё граммӧн вина сетӧны.
Меным талун воӧ нёльсё.
Буретш кык мортлы тырмас.
Но, мый нӧ, мунам?
Пызан саяс и сёрнитыштам, оз кӧ тіянлы терпитсьы.
Ме сӧгласитчи.
Вывті нин ёна меным кажитчис тайӧ гажа мортыс.
Ми мӧдӧдчим трӧпкаӧд, кодӧс лётчикъяс веськыда вӧчӧмаӧсь вӧр пыр.
Выль тӧдса муніс ӧдйӧ, корсюрӧ копыртчывліс, медым нетшыштны чӧдлач тусь либӧ еджгов-гӧрд бока пув роз да найӧс сійӧ пыр жӧ чӧвтліс вомас.
Тӧдӧмысь, ёна мудзӧма талун, сы вӧсна мый муніс сьӧкыда.
Но аслас мича бедь вылӧ сійӧ эз лэдзчысьлыв.
Беддьыс сылӧн ӧшаліс сой вылас и лётчик сӧмын шочиника босьтлывліс сійӧс киас, медым жугӧдны гут кулан тшак либӧ кучкыны розовӧй иван-чай турунӧ.
Кор ми, овраг вуджӧм бӧрын, кайим крут, вильыд, сёйӧд кырйӧд, лётчик кайис ньӧжйӧ, отсаліс аслыс сійӧн, мый кыссис кияснас кустъясӧ кутчысьӧмӧн.
Но бедь вылас сідз и эз пыксьыв.
Колӧ шуны, столовӧйын сылысь мудзсӧ быттьӧкӧ тӧлӧн пӧльыштіс.
Сійӧ пуксис ӧшинь дорӧ, кыті тыдаліс рытъя кӧдзыд гӧрд кыа, коді, лётчикъяслӧн примета серти, висьталіс, мый аски лоӧ тӧла; горша, шумӧн юис ыджыд кружка тыр ва, лӧсьыдіник кудриа официанткакӧд шутитыштіс госпитальын куйлысь кутшӧмкӧ аслас приятель йылысь, код вӧсна официантка быттьӧкӧ быдӧнлысь шыдсӧ солавліс ёнджыка.
Сёйис сійӧ азыма, уна, ён пиньяснас гораа вильӧдіс ыж лыяс.
Пызан вомӧн шмонитіс ёртъясыскӧд, менсьым юасис Москваса выльторъяс йылысь, интересуйтчис литератураын выльторъясӧн да юасис, кутшӧм постановкаяс мунӧны московскӧй театръясын, кӧні сійӧ, аслас кывъяс серти, кӧть и жаль, некор на абу вӧвлӧма.
Кор ми помалім сёйны коймӧд блюдо — чӧдъя кисель, кодӧс тані шуисны «гыма кымӧрӧн», — сійӧ юаліс:
— Да, ті кытчӧ сувтінныд узьнысӧ?
Некытчӧ?
Вот, и зэв бур, узьӧй менам землянкаын, — минута кежлӧ сійӧ зумыштчыліс да висьталіс: — Суседӧй менам талун задание вылысь бӧр эз во...
Сідзкӧ, водны места эм.
Свежӧй бельё сюрас, мунамӧй.
Сійӧ, тыдалӧ, вӧлі сэтшӧмъяс пиысь, кодъяс радейтӧны йӧзӧс, кодъясӧс вермытӧма кыскӧ варовитны выль морткӧд да обязательнӧ юасьны сылысь ставсӧ, мый сійӧ тӧдӧ.
Ме сӧгласитчи.
Ми воим оврагӧ, кодлӧн кыкнанладор гӧра бокас пӧжсьысь коръяс да уль тшак дука малинник пӧвстын, медуница да иван-чай пӧвстын вӧлі кодйӧма землянкаяс.
Кор ас вӧчӧм лампа «сталинградкалӧн» ӧзйис тшынасьысь биыс да югдӧдіс землянкасӧ, помещениеыс кажитчис прамӧй ыджыдӧн да лӧсьыдикӧн.
Сёй стен нишаясын, плащ-палаткаясӧ свежӧй турун сюялӧмӧн вӧчӧм матрацъяс вылын вӧлі кык ӧкуратнӧй вольпась.
Пельӧсъясын сулалісны вижӧдны удиттӧм на коръяса том кыдзьяс, лётчик висьталӧм серти, «чӧскыд дук ради».
Вольпасьяс весьтын стенас вӧлі кодйӧма рӧвнӧй уступъяс, найӧс вӧлі вольсалӧма газетаӧн, сэні куйлісны книга стопаяс, мыссян да бритчан кӧлуй.
Ӧти вольпась юрлӧс водзын муртса тыдыштісны прозрачнӧй плексигласысь асланыс киӧн мичаа вӧчӧм рамкаясын кык фотография.
Затишье лунъясӧ, кор вӧлі вӧчны нинӧм, татшӧм рамкаяссӧ вражескӧй самолётъяслӧн торъясысь полкса мастеръяс тӧчитлісны уна.
Пызан вылын сулаліс паськыд лапкорйӧн вевттьӧм вӧрса чӧскыд ӧмидз тыра салдатскӧй котелок.
Ӧмидзсянь, свежӧй том кыдзьяссянь, турунсянь, джоджӧ вольсалӧм коз пу лапъяссянь кыліс чӧскыд дук, а землянкаын вӧлі сэтшӧм лӧсьыд, ыркыд, оврагас сэтшӧм мичаа чиргисны чиркъяс, мый, став тушааным сразу приятнӧй мудзлун чувствуйтігӧн, ми кӧзяинкӧд шуим отложитны асылӧдз и сёрнисӧ и ӧмидзсӧ, кодӧс заводитлім сёйны.
Лётчик петіс ывлаӧ, да вӧлі кылӧ, кыдзи сійӧ весалӧ пиньяссӧ, став вӧртырнас акйӧдлігтыр киськасьӧ кӧдзыд ваӧн.
Сійӧ бӧр пырис гажа, свежӧй, синкымъяс вылас и юрси вылас вӧліны ва войтъяс, чинтіс лампалысь фитильсӧ да заводитіс пӧрччысьны.
Мыйкӧ сьӧкыда гымгысис джоджӧ.
Ме видзӧдлі да аддзи сэтшӧмтор, мый и ачым эг верит.
Джоджас колис сійӧ ассьыс кокъяссӧ.
Коктӧм лётчик!
Лётчик-истребитель!
Лётчик, коді сӧмын талун на вӧчис сизим боевӧй вылет да уськӧдіс кык самолёт!
Тайӧ кажитчис дзик веритны позьтӧмӧн.
Но кокъясыс сылӧн, стӧчджыка кӧ шуны, военнӧй образеца ботинкиясӧн лӧсьыда кӧмӧдӧм протезъясыс, туплясисны джоджын.
Помъясыс налӧн саялісны койка улас, да кажитчис, быттьӧкӧ тайӧ сэтчӧ дзебсьӧм мортлӧн кокъясыс.
Тыдалӧ, тайӧ здукас менам синъяс вӧліны вывті шензянаӧсь. Кӧзяин, ме вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, мудера нюммунігтыр юаліс:
— Неужели ті водзджык эн казявлӧй?
— Весиг и юрӧ эз волы.
— Вот бур!
Вот аттьӧ!
Сӧмын ӧтитор вылӧ шензя, кыдзи тіянлы некод эз висьтав.
Миян полкын сы мында жӧ асыс, кымын и звӧнарыс.
Кыдзи вот найӧ выль мортӧс, да ещӧ «Правдаысь», прӧзевайтісны да эз ошйысьны татшӧм диковинканас?
abu
— Но ӧд тайӧ — вӧвлытӧмтор.
Тайӧ жӧ чӧртыс тӧдас кутшӧм подвиг: кокъястӧг воюйтны истребитель вылын!
Авиациялӧн история, кыдзи ме тӧда, татшӧмсӧ нинӧм оз тӧд.
Лётчик гажаа шутёвтіс:
— Но, авиациялӧн история...
Сійӧ унатор на мыйсюрӧ эз тӧдлы, да тайӧ война дырйи тӧдмаліс сӧветскӧй лётчикъяслысь.
Да и мый сэн бурыс?
Верманныд веритны, ме эськӧ ёна окотапырысьджык лэбалі настоящӧй кокъясӧн, а эг со этайӧ кокъяснас.
Но мый вӧчан?
Сэтшӧм нин вӧліны обстоятельствояс, — лётчик ышловзис. — Но, а лоны кӧ точнӧйӧн, татшӧм сяма примерсӧ авиациялӧн история тӧдӧ.
Планшетас лукйысьыштӧм бӧрын сійӧ перйис журналысь вырезка, коді нюкыльтӧминъястіыс вӧлі дзикӧдз нин бонзьӧма да та вӧсна лӧсьыдика клеитӧма целлофан лист вылӧ.
Сэні висьтавсис лётчик йылысь, коді лэбавлӧма кок лапатӧгыс.
— Но ӧд сылӧн ӧти кокыс век жӧ вӧлӧма?
Сэсся сійӧ абу истребитель, сійӧ жӧ лэбаліс допотопнӧй «фарман» вылын.
— Зато ме сӧветскӧй лётчик.
Сӧмын энӧ думайтӧй, мый ме ошйыся, тайӧ кывъясыс абу менам.
Сійӧс меным коркӧ ӧтчыд шуліс ӧти зэв бур, настоящӧй морт, — «настоящӧй» кывсӧ сійӧ тӧдчӧдіс торйӧн.
— Сійӧ ӧні кулӧма нин.
Лётчиклӧн паськыд энергичнӧй чужӧм вылын тыдовтчис бур мелі шоглунлӧн выражение, синъясыс югнитісны пӧся да яснӧя, чужӧмыс дзик пыр жӧ томмис ар дас вылӧ, лои пӧшти том зонлӧн кодь да ме шензьӧмӧн убедитчи, мый менам кӧзяинлы, коді минута сайын кажитчис шӧр арлыда мортӧн, ӧдвакӧ вӧлі и кызь куим арӧсыс.
— Ме ог вермы терпитны, кор заводитӧны юасьны, мый, да кор, да кыдзи...
А вот ӧні ставыс ӧтпырйӧ уси тӧдвылӧ...
Ті бокӧвӧй морт, аски прӧщайтчам да сэсся ог аддзысьлӧй, тӧдӧмысь...
Кӧсъянныд, ме висьтала тіянлы кокъясӧйкӧд став тайӧ историясӧ?
Сійӧ пуксис койка вылас, щӧкаӧдзыс вевттьысис эшкынӧн да заводитіс висьтавны.
Собеседник йывсьыс дзикӧдз вунӧдӧмӧн, сійӧ быттьӧкӧ гораа мӧвпаліс, но сёрнитіс интереснӧя, образнӧя.
Сылӧн тӧдчис тонкӧй ум, бур паметь да ыджыд, бур сьӧлӧм.
Ме пыр жӧ гӧгӧрвои, мый кыла мыйкӧ зэв значительнӧйӧс, вӧвлытӧмӧс, мый мӧдысь сэсся, гашкӧ, некор нин он и кывлы татшӧмсӧ, пызан вылысь кватиті ученическӧй тетрадь, кытчӧ вӧлі гижӧма «Коймӧд эскадрильялӧн боевӧй вылетъяс кузя дневник» да заводиті гижны сылысь висьтсӧ.
Войыс тӧдлытӧг кыссис вӧр весьтӧд.
Пызан вылын трачнитлывліс дзузган.
Руд бордъяснысӧ сотӧм неосторожнӧй войся бобувъяс унаӧн нин туплясисны лампа гӧгӧрас.
Первойсӧ войся тӧлыс миянӧдз вайлывліс гудӧклысь нязгӧм.
Сэсся гудӧкыс ланьтіс да сӧмын войся вӧрлӧн шувгӧмыс, выплӧн ёся горӧдлывлӧмыс; сюзьлӧн ылын буксӧмыс, орчча нюрын лягушаяслӧн пель сьӧдмӧдан кваксӧмыс да чиркъяслӧн чиргӧмыс сопровождайтӧ чирыштӧмкодь задумчивӧй гӧлӧслысь ӧткодя водзӧ кылысь шыяссӧ.
Тайӧ мортыслӧн шензьӧдана повестьыс сэтшӧма менӧ шымыртіс, мый ме зіли сійӧс гижны кыдз позьӧ подробнӧйджыка.
Тырті ӧти тетрадь, джаджсьыс аддзи мӧдӧс да гижалі и сійӧс и эг тӧдлы, кыдзи кельдӧдіс землянкаӧ пыранінса ичӧтик костӧд тыдыштысь небесаыс.
Алексей Маресьев ассьыс висьтсӧ вайӧдіс сійӧ лунӧдз, кор, «Рихтгофен» воздушнӧй дивизияысь куим немецкӧй самолёт уськӧдӧм бӧрын, сійӧ гӧгӧрвоис, мый сійӧ бара полноправнӧй да полноценнӧй лётчик.
— Эк, больгыштім ми тікӧд, а аски асывсяньыс лэбавны, — торкис сійӧ асьсӧ. — Сёрнинас ме дзикӧдз ылӧ-ді тіянӧс?
А ӧні — узьны.
— Но, а кыдзи Оляыд?
Мый сійӧ тіянлы вочавидзис? — юалі ме да пыр жӧ кватитчи. — Но, извинитӧй, гашкӧ, тайӧ юалӧмыс тіянлы неприятнӧ, сэки, пӧжалуйста, энӧ ӧтвечайтӧй.
— Абу, мыйла нӧ, — серӧктыштіс сійӧ. — Ми сыкӧд кыкнанным ыджыд чудакъяс.
Тӧданныд-ӧ, вӧлӧмкӧ, сійӧ ставсӧ тӧдӧма.
Менам приятель Андрей Дегтяренко, ме тіянлы сы йылысь висьтавлі нин, пыр жӧ гижӧма сылы — первой катастрофа йывсьыс, а сэсся сы йылысь, мый менсьым вундісны кокъясӧс.
Но сійӧ аддзӧ, мый ме тайӧс мыйлакӧ сосся, решитӧма, мый меным сьӧкыд сёрнитнысӧ та йылысь, и пыр петкӧдліс вид, быттьӧкӧ нинӧм оз тӧд.
И артмис — ёрта-ёртнымӧс ми ылӧдлім дзик прӧста.
Кӧсъянныд сы вылӧ видзӧдлыны?
Сійӧ лэптыштіс фитильсӧ дзузганлысь да сійӧс матыстіс плексигласысь мичаа вӧчӧм рамкаа фотографияяс дінӧ, кодъяс ӧшалісны юрлӧс водзас: ӧти вывсьыс, любительскӧй карточка вывсьыс, коді пӧшти дзикӧдз нин вӧлі быгалӧма да вушйысьӧма, сьӧкыда позьӧ вӧлі аддзыны гожся дзоридзьяс пиын тӧждысьтӧг нюмъялысь нывкаӧс.
Мӧдсяньыс — стрӧга видзӧдіс младшӧй техник-лейтенант формаа сійӧ жӧ нывлӧн омӧльтчӧм, сосредоточеннӧй, вежӧра чужӧм.
Вӧлі сійӧ сэтшӧм ичӧтик, мый военнӧй форманас вӧлі детинка-подросток кодь, сӧмын тайӧ подростокыслӧн вӧліны мудз да абу детинкалӧн кодь лэчыд синъяс.
— Сійӧ тіянлы кажитчӧ?
— Вывті ёна, — став сьӧлӧмсянь ме вочавидзи сылы.
— И меным сідзжӧ, — добродушнӧя шпыньмуніс сійӧ.
— Но, а Стручков, кӧні сійӧ ӧні?
— Ог тӧд.
Бӧръя письмӧсӧ ме сысянь пӧлучитлі тӧвнас Великие Луки дорысь.
— А эсійӧ танкистыс, кыдзи нин сійӧс?..
— Гриша Гвоздев?
Сійӧ ӧні майор.
Участвуйтіс Прохоровка дорын знаменитӧй сражениеын, а сэсся Курскӧй дуга вылын танкӧвӧй прорывын.
Орччӧн воюйтім да эг аддзысьлӧй.
Танкӧвӧй полкӧн командуйтӧ.
Ӧні мыйкӧ дыр нин эз гижлыв.
Но, нинӧм, аддзыссяс, ловъяӧсь лоам.
А мый нӧ миянлы не овны?
Но, узьны, узьны: асыв нин.
Сійӧ пӧльыштіс дзузганлысь бисӧ.
Лои джынвыйӧ пемыд, кодӧс кизьӧртіс нин еджгов, букыш югдӧмыс, дзизгисны номъяс, кодъяс составляйтісны пӧжалуй единственнӧй неудобство тайӧ вӧрса славнӧй оланінас.
— Меным эськӧ зэв окота вӧлі ті йылысь гижны «Правдаӧ».
— Мый нӧ, гижӧй, — торъя энтузиазмтӧг сӧгласитчис лётчик да дзик нин унзіль гӧлӧсӧн содтіс: — А, гашкӧ, оз сулав?
Веськалас Геббельслы, сійӧ пестас кадилӧсӧ: русскӧйяслӧн пӧ коктӧмъяс воюйтӧны, сідз пӧ да сідз...
Фашистъяс та вылӧ мастерӧсь.
Здук мысти нин сійӧ чӧскыда шкоргис.
А ме эг вермы узьны.
Виччысьтӧм исповедьыс вӧрзьӧдіс менсьым сьӧлӧмӧс аслас простотанас да величиенас.
Ставыс тайӧ вермис кажитчыны эськӧ бур мойдкывйӧн, эз кӧ эськӧ ачыс геройыс узь тані мекӧд орччӧн да джоджас кӧ эз туплясьны лысваысла вазьыштӧм протезъясыс, кодъяс мичаа тыдалісны заводитчысь лунлӧн асъя еджгов югыдас...
...Сэсянь ме эг аддзыв Алексей Маресьевӧс, но быдлаын, кӧть кытчӧ эз шыбитлы менӧ военнӧй судьба, ме сьӧрысь новлӧдлі кык ученическӧй тетрадка, кытчӧ ещӧ Орёл дорын на гижи тайӧ лётчикыслысь необыкновеннӧй одиссея.
Кымынысь война дырйи, затишье лунъясӧ да бӧрыннас, мездӧм Европалӧн странаясӧд скитайтчигӧн, босьтчылі гижны сы йылысь очерк и быдпӧрйӧ уджсӧ кольлі мӧдысь кежлӧ, сы вӧсна мый ставыс, мый удайтчывліс гижны, кажитчыліс сы олӧмлӧн кельыдіник вуджӧрӧн!
Но вот Нюрнбергын ме присутствуйті Международнӧй Военнӧй Трибуналлӧн заседание вылын.
Помлань матысмӧ вӧлі Герман Герингӧс допроситӧм.
Кор документъясӧн вӧлі докажитӧма сылысь мыжъяссӧ да сӧветскӧй обвинитель аслас вопросъясӧн жмитіс сійӧс стен бердӧ, «Германиялӧн мӧдӧд натіыс» дрӧгнитіс да неокотаысь, пинь пырыс, висьталіс судлы сы йылысь, кыдзи менам Рӧдиналӧн необъятнӧй просторъяс вылын тышъясын Краснӧй Армиялӧн ударъяс улын сылі да киссис фашизмлӧн гигантскӧй армияыс, коді таӧдз эз тӧдлыв поражениеяс.
Оправдывайтчигтыр Геринг лэптіс гудыр лӧз синъяссӧ небесалань: «Татшӧм вӧлі провидениелӧн вӧляыс».
— Признайтанныд-ӧ ті, мый Сӧветскӧй Союз вылӧ предательскӧя уськӧдчӧмӧн, мый вӧсна Германия окажитчис разгромитӧмаӧн, ті вӧчинныд величайшӧй преступление? — Геринглысь юаліс сӧветскӧй обвинитель Роман Руденко.
— Тайӧ абу преступление, тайӧ роковӧй ӧшибка, — синъяссӧ зумыша увлань лэдзигмоз глухӧя вочавидзис Геринг. — Ме верма признайтны сӧмын, мый ми поступитім опрометчивӧя, сы вӧсна мый, кыдзи тыдовтчис война мунігӧн, ми унатор эгӧ тӧдӧй, а унатор йылысь весиг эг и вермылӧй подозревайтны.
Главнӧйыс, ми эгӧ тӧдӧй да эгӧ гӧгӧрвоӧй сӧветскӧй русскӧйясӧс.
Найӧ вӧліны и кольӧны загадкаӧн.
Некутшӧм, медся бур агентура оз вермы разоблачитны Сӧветъяслысь истиннӧй военнӧй потенциалсӧ.
Ме сёрнита ог пушкаяслӧн, самолётъяслӧн да танкъяслӧн лыд йылысь.
Тайӧс ми приблизительнӧя тӧдім.
Ме сёрнита ог промышленностьлӧн вынйӧр да мобильность йылысь.
Ме сёрнита йӧз йылысь, а русскӧй морт иностранецлы век вӧвлі загадкаӧн.
Наполеон сійӧс сідзжӧ эз гӧгӧрволы.
Ми сӧмын повторитім Наполеонлысь ӧшибкасӧ.
Ми гордостьӧн кылім вынужденнӧй «откровениесӧ» «загадочнӧй русскӧй морт» йылысь, миян Рӧдиналӧн «тӧдмавны позьтӧм военнӧй потенциал» йылысь.
Позьӧ вӧлі: веритны, мый сӧветскӧй морт, кодлӧн способностьясыс, талантъясыс, самоотверженностьыс да мужествоыс война лунъясӧ сэтшӧма чуймӧдісны став мирсӧ, этайӧ став герингъясыслы збыльысь вӧлі дай коли роковӧй загадкаӧн.
Да и кысь вӧлі налы, немецкӧй «господаяслӧн раса» йылысь жалкӧй «теория» изобретайтысьяслы, гӧгӧрвоны душасӧ да вынйӧрсӧ мортлысь, коді быдмис социалистическӧй странаын!
И друг меным тӧдвылӧ уси Алексей Маресьев.
Сылӧн джынвыйӧ вунӧдӧм образыс яркӧя сувтіс ме водзӧ сэні, тайӧ строгӧй, дубӧвӧй пуӧн облицуйтӧм залас.
И окота лои тані жӧ, Нюрнбергын, карын, коді вӧлі фашизмлӧн колыбельӧн, висьтавны уна миллион прӧстӧй сӧветскӧй йӧз пиысь ӧти йылысь, кодъяс жугӧдісны армияяссӧ Кейтельлысь, воздушнӧй флотсӧ Геринглысь, вӧйтісны море пыдӧсӧ корабльяссӧ Редерлысь да асланыс вынйӧра ударъясӧн разрушитісны Гитлерлысь разбойничӧй государствосӧ.
Виж коркаа ученическӧй тетрадкаяс, кодъяс пиысь ӧти вылӧ Маресьев почеркӧн вӧлі лӧсьыда гижӧма «Коймӧд эскадрильялӧн боевӧй вылетъяс кузя дневник», — воисны мекӧд и Нюрнберг.
Трибунал заседание вылысь локтӧм бӧрын ме босьті видлавны важ гижӧдъяс да бара пукси уджавны, босьтчи правдивӧя висьтавны Алексей Маресьев йылысь ставсӧ, мый тӧді сылӧн висьталӧм серти.
Унатор ас кадӧ ме эг удит гижавны, унатор нёль во чӧжӧн воши паметьысь.
Унатор, аслас скромность вӧсна, эз висьтав сэки Алексей Маресьев.
Ковмис выльысь думайтны, содтавны.
Вушйисны паметьысь портретъясыс сы другъяслӧн, кодъяс йылысь сійӧ пӧся да яркӧя висьталіс тайӧ вояс.
Найӧс ковмис лӧсьӧдавны выльысь.
Менам эз вӧв тані позянлун стрӧга босьтавны фактъяссӧ, ме неуна вежышті геройлысь овсӧ да сеті выль нимъяс налы, кодъяс вӧліны сыкӧд ӧтилаын, кодъяс отсалісны сылы сійӧ подвигӧн сьӧкыд туй вылын.
Медым найӧ оз ӧбидитчыны таысь ме вылӧ, тӧдасны кӧ найӧ асьнысӧ висьтсьыс.
Ме сеті аслам книгалы ним: «Настоящӧй морт йылысь повесть», — сы вӧсна мый Алексей Маресьев и эм настоящӧй сӧветскӧй мортыс, кодӧс некор эз гӧгӧрволы да сідзи эз и гӧгӧрво аслас позорнӧй смертьӧдз Герман Геринг, кодӧс ӧнӧдз оз гӧгӧрвоны и ставныс найӧ, кодъяс кӧсйӧны вунӧдны историялысь урокъяссӧ, коді и ӧні на гусьӧн мӧвпалӧ мунны Наполеонлӧн да Гитлерлӧн туй кузя.
Тадзи артмис «Настоящӧй сӧветскӧй морт йылысь» тайӧ повестьыс.
Кор тайӧ книгасӧ вӧлі нин гижӧма да подготовитӧма печатьӧ, меным окота лои печатайттӧдзыс тӧдмӧдны книганас сылысь главнӧй геройсӧ.
Но сійӧ меным некысь эз сюр помтӧм уна военнӧй дзуг туйяс вылысь, и ни общӧй другъяс-лётчикъяс, ни официальнӧй источникъяс, кытчӧясӧ ме обращайтчылі, эз вермыны отсавны меным корсьны Алексей Петрович Маресьевӧс.
Повестьсӧ вӧлі нин печатайтӧма «Октябрь» журналын, сійӧс лыддисны московскӧй радио пыр, кор ӧтчыд асылын звӧнитіс менам телефон.
— Меным эськӧ окота вӧлі тіянкӧд аддзысьлыны, — трубкаын кыліс чирӧмкодь, мужественнӧй, быттьӧ тӧдса, но вунӧдӧм нин гӧлӧс.
— А кодкӧд ме сёрнита?
— Гвардин майор Алексей Маресьевкӧд.
А кымынкӧ час мысти, тэрыб, кыпыд, век сэтшӧм жӧ деятельнӧй, ошлӧн кодь, муртса катласьыштана аслас походкаӧн сійӧ пырис ме ордӧ квартираӧ.
Войналӧн нёль воӧн сійӧ пӧшти абу вежсьӧма.
— Ме тӧрыт пукала гортын, лыддя философиялысь история, радио включитӧма, но ме увлекитчи и ог кывзы, мый сэні передайтӧны.
Друг матыстчӧ волнуйтчысь мамӧй, индӧ приёмник вылӧ да шуӧ: «Кывзы, пиук, тайӧ жӧ тэ йылысь».
Кывза — збыльысь ме йылысь: передайтӧны сы йылысь, мый мекӧд вӧлі.
Ме шензи: коді тайӧс вермис гижны?
Ӧд ме некодлы эг висьтавлы та йылысь.
И друг дум вылӧ уси Орёл дорын миян встречаным да сійӧ, кыдзи землянкаын ме аслам висьтъясӧн войбыд эг лэдз тіянӧс узьны...
Думайта: кыдзи нӧ сідзи, тайӧ жӧ вӧлі важӧн, пӧшти вит во сайын...
Но лыддисны отрывок, шуисны авторсӧ, и вот ме решиті тіянӧс корсьны...
Ставсӧ тайӧс сійӧ висьталіс ньӧти коставлытӧг и нюмъяліс аслас паськыд да сэк жӧ муртса застенчивӧй важся маресьевскӧй нюмӧн.
Кыдзи век овлӧ ёрта-ёртсӧ дыр аддзывлытӧм кык военнӧйлӧн аддзысигӧн, дыр ми сёрнитім бойяс йылысь, миянлы тӧдса офицеръяс йылысь, бур кывйӧн казьтылім найӧс, кодъяс эз овны победаӧдз.
Ас йывсьыс Алексей Петрович висьталіс важмозыс неокотапырысь, и тӧдмалі ме, мый миян аддзысьлӧм бӧрын сійӧ ещӧ дыр на да удачнӧя воюйтӧма.
Аслас гвардейскӧй полккӧд ӧтлаын сійӧ участвуйтӧма 1943‒1945 воясся став боевӧй кампанияын.
Миян аддзысьлӧм бӧрын сійӧ [...]
abu
abu
abu
abu
abu
abu
{Чехов А. П. (комиӧдіс Тарабукин И. И.) @ Учёнӧй соседлы письмӧ @ висьт @ А. П. Чехов. Канитель да мукӧд рассказъяс @ 1956 @ Лб. 3‒7.}
УЧЁНӦЙ СОСЕДЛЫ ПИСЬМӦ
Блины-Съедены сикт
Дона Соседушка!
Максим...
(вунӧді кыдзи батюшка кузяыд, извенитӧй великодушнӧя!)
Извенитӧй да прӧститӧй менӧ пӧрысь старикашкаӧс да тӧлктӧм морт душаӧс сыысь, мый смелмӧдчи Тіянӧс дӧзмӧдны аслам жебиник гудыр гижӧдӧн.
Со дзонь во нин коли кыдзи Ті изволитінныд овмӧдчыны миян свет юкӧнын меным ичӧт мортлы сосед пыдди, а ме ещӧ век на ог тӧд Тіянӧс, а Ті менӧ коньӧр кодь юрсигусьӧс онӧ тӧдӧй.
Позволитӧй жӧ дона соседушка кӧть тайӧ пӧрысьмӧм <ns>гиероглифъяс</ns> отсӧгӧн тӧдмасьны Тіянкӧд, думысь топӧдлыны Тіянсьыныд учёнӧй кинытӧ да поздравитны Тіянӧс Санкт-Петербургысь миян недостойнӧй материк вылӧ воӧмӧн, кӧні олӧны мужикъяс да крестьянскӧй народ, модногӧн кӧ, плебейскӧй элемент.
Важӧн ме корси случай тӧдмасьны Тіянкӧд, зэв ёна кӧсйи, сы вӧсна мый наука кутшӧмакӧ миян рӧдимӧй мам, дзик ӧткодь кыдзи и <ns>цивилизацыя</ns> и сы вӧсна мый сьӧлӧмсянь радейта сэтшӧм йӧзсӧ, кодъяслысь знаменитӧй нимсӧ да званиесӧ мичмӧдӧма популярнӧй слава ореолӧн, лавръясӧн, кимвалъясӧн, орденъясӧн, лентаясӧн да аттестатъясӧн юралӧ, гым-чард моз, став вселеннӧй юкӧнъясас тайӧ аддзана и аддзытӧм мирас, мӧдногӧн кӧ, му вылын.
Ме зэв пӧся радейта астрономъясӧс, поэтъясӧс, метафизикъясӧс, приват-доцентъясӧс, химикъясӧс да наукалӧн мукӧд жрецъясӧс, кодъяс дорӧ Ті асьнытӧ причисляйтанныд асланыд сюсь фактъяс да наука отрасльяс пыр, мӧдногӧн кӧ, продуктъяс да плодъяс пыр.
Шуӧны, ті пӧ уна книгаяс печатайтӧмныд трубаяснад, градусникъяснад да заманчивӧй рисунокъяса заграничнӧй книга чукӧръяснад умственнӧя пукаліганыд.
Неважӧн кежаліс менам омӧлик владениеясӧ да киссьӧм оланінӧ менам сосед Герасимов да сылы лӧсялана фанатизмӧн пиняліс да кулитіс йӧз лоӧм йылысь да тыдалана мирын мукӧд явлениеяс йылысь Тіянлысь мӧвпъястӧ да идеяястӧ и кыпӧдчыліс да скӧраліс Тіян умственнӧй сфералы паныд да светилӧясӧн да аэроглитъясӧн вевттьысьӧм мыслительнӧй горизонтлы паныд.
Ме абу сӧгласен Герасимовкӧд Тіян умственнӧй идеяяс кузя, сы вӧсна мый ола да пӧткӧдча сӧмын ӧти наукаӧн, кодӧс провидениеыс сетӧма человеческӧй рӧдлы аддзана да аддзытӧм мир недраясысь драгоценнӧй металлъяс, металлоидъяс да бриллиантъяс перйӧм вылӧ, но всё-таки энӧ дивитӧй менӧ, батюшка, ӧдва тӧдчана насекомӧйӧс, ме кӧ смелмӧдча опровергнитны <ns>по-стариковски</ns> природа естество йылысь Тіянлысь ӧткымын идеяястӧ.
Герасимов юӧртіс меным, мый быттьӧ Ті сочинитӧмныд сочинение, кӧні изволитӧмныд изложитны йӧз йылысь да найӧ перворӧднӧй состояние да допотопнӧй бытие йылысь абу зэв существеннӧй идеяяс.
Ті изволитӧмныд сочинитны мый морт лоӧма орангуташкаясысь, мартышкаясысь да мукӧд обезьянскӧй племяясысь.
Энӧ дивитӧй менӧ старичокӧс, но ме Тіянкӧд тайӧ важнӧй пунктыс кузя абу сӧгласен и верма ме Тіянлы запятая сувтӧдны.
Ӧд морт кӧ, мирлӧн властитель, лолалысь существояс пӧвстысь медся сюсь существо, лои йӧй да невежественнӧй обезьянаысь, то сылӧн вӧлі эськӧ бӧж да дикӧй гӧлӧс.
Ми кӧ лоим обезьянаясысь, то миянӧс новлӧдлісны эськӧ каръяс кузя Цыганъяс йӧзлы петкӧдлӧм могысь и ми мынтім эськӧ деньга ӧта-мӧднымӧс петкӧдлӧмысь, танцуйтім эськӧ Цыган приказ серти либӧ пукалім зверинецын решётка сайын.
Ми ӧмӧй гӧгӧр вевттьысьӧмаӧсь гӧнӧн?
Ми ӧмӧй огӧ новлӧй паськӧм, коді абу обезьянаяслӧн?
Ми ӧмӧй эськӧ радейтім да эгӧ зывӧктӧй нывбабаӧс, сы дінысь кӧ кӧть неуна кыліс обезьяна дук, кодӧс ми быд вторникӧ аддзывлам Дворянствоса Предводитель ордысь?
Миян прародительясным кӧ эськӧ лоӧмаӧсь обезьянаясысь, то ми эськӧ найӧс эгӧ гуалӧй христианскӧй кладбище вылӧ; менсьым прапрадедӧс, например, Амвросийӧс, коді оліс <ns>«во время оно»</ns> Польскӧй царствоын, вӧлі дзебӧма абу обезьянаӧс моз, а католическӧй абат Иоаким Шостаккӧд орччӧн, кодлӧн умереннӧй климат йылысь да чорыд юанторъяс неумереннӧя употребляйтӧм йылысь запискаясыс ӧнӧдз на видзсьӧны менам Иван вок (Майор) ордын.
Абат — сійӧ католическӧй поп.
Извенитӧй менӧ неукӧс сыысь, мый сюйся тіян учёнӧй делӧясӧ да тӧлкуйта ас ногӧн старик моз да кӧвъяла Тіянлы ассьым дикообразнӧй да кутшӧмкӧ аляповатӧй идеяяс, кодъяс учёнӧйяслӧн да цивилизованнӧй йӧзлӧн регыдджык помещайтчӧны кынӧмас, а оз юрас.
Ог вермы чӧв овны да ог терпит, кор учёнӧйяс неправильнӧ мӧвпалӧны асланыс вежӧрнас и ог вермы не возразитны Тіянлы.
Герасимов юӧртіс меным, мый ті неправильнӧ вежӧртанныд луна йылысь, мӧдногӧн кӧ, тӧлысь йылысь, коді лоӧ миянлы шондіӧн рӧмыд да пемыд кадӧ, кор йӧзыс узьӧны, а Ті нюжӧданныд электричество местаысь местаӧ да фантазируйтанныд.
Энӧ сералӧй старик вылын сы вӧсна, мый сэтшӧм йӧйталана ме гижа.
Ті гижанныд, мый луна вылын, мӧдногӧн кӧ, тӧлысь вылын олӧны да вылӧны йӧз да племяяс.
Татшӧмыс оз вермы лоны некор, сы вӧсна мый йӧзыс кӧ олісны тӧлысь вылын, то сайӧдісны эськӧ миянлы сылысь магическӧй да волшебнӧй югӧрсӧ асланыс керкаяснаныс да озыр пӧскӧтинаяснаныс.
Зэртӧг йӧз оз вермыны овны, а зэр локтӧ увлань му вылӧ, а оз вывлань тӧлысь вылӧ.
Тӧлысьвывса олысьясыс гылалісны эськӧ миян му вылӧ, а сэтшӧмторйыс оз овлы.
Нечистотаяс да помӧйяс киссисны эськӧ миян материк вылӧ, олісны кӧ тӧлысь вылын йӧз.
Вермасны-ӧ овны тӧлысь вылын йӧз, сійӧ кӧ существуйтӧ сӧмын войын, а лунын бырлывлӧ?
И правительствояс оз вермыны лэдзны овны тӧлысь вылын, сы вӧсна мый ылын расстояние вӧсна да сэтчӧ воны вермытӧм вӧсна позьӧ зэв кокниа дзебсьыны повинностьясысь.
Ті неуна ӧшибитчинныд.
Ті сочинитінныд да печатайтінныд асланыд тӧлка сочинениеаныд, кыдз висьталіс меным Герасимов, мый быттьӧкӧ медся ыджыд светилӧ вылын, шонді вылын, эмӧсь сьӧд пятнушкаяс.
Тайӧ оз вермы лоны, сы вӧсна мый тайӧ оз вермы лоны некор.
Кыдзи Ті верминныд аддзыны шонді вылысь пятнаяс, шонді вылӧ кӧ оз позь видзӧдны мортлӧн прӧстӧй синмӧн, и мыйла сэні пятнаясыс, позьӧ кӧ и натӧг обойдитчыны?
Кутшӧм уль телӧысь вӧчалӧма самӧй тайӧ пятнаяссӧ, найӧ кӧ оз сотчыны?
Гашкӧ, тіян ногӧн и черияс олӧны шонді вылын?
Извенитӧй менӧ ядӧвитӧй дурманӧс, мый сэтшӧм бӧбногӧн ёсялышті!
Ме вывті предан наукалы!
Рубль тайӧ дас ӧкмысӧд нэмся парус меным некутшӧм дон оз имеит, наука сійӧс пемдӧдіс менам син водзын аслас водзӧ лоӧм бордъяснас.
Быд открытие йирӧ менӧ кыдзи мышкын кӧрт тув.
Кӧть ме невежда да старосветскӧй помещик, а век жӧ пӧрысь негодник занимайтча наукаӧн да открытиеясӧн, кодӧс вӧчала аслам киясӧн да тырта ассьым бӧб юрӧс, ассьым йӧй юр лыӧс мӧвпъясӧн да величайшӧй знаниеяс комплектӧн.
Природа матушка сійӧ книга, кодӧс колӧ лыддьыны да аддзыны.
Ме вӧчи уна открытиеяс аслам собственнӧй вежӧрӧн, сэтшӧм открытиеяс, кутшӧмъясӧс ещӧ ни ӧти реформатор на эз изобретайтлы.
Висьтала ошйысьтӧг, мый гадьясӧн шедӧдӧм образованность кузя ме абу медбӧръяяс лыдысь, образованностьсӧ ме эг шедӧд родительскӧй, мӧдногӧн кӧ, ай-мамлӧн либӧ опекунъяслӧн озырлунӧн, кодъяс частӧ губитӧны ассьыныс челядьсӧ озырлуннас, роскошнас да квайт судтаа оланінъяснас, кӧні невольникъяс да электрическӧй позвонокъяс.
Вот мый восьтіс менам грӧш дон сулалысь вежӧрӧй.
Ме восьті, мый миян биа лучистӧй великӧй хламида шонді вонас ӧтчыд водз асылын занимательнӧя да живописнӧя ворсӧ унасикас рӧмъясӧн да вӧчӧ аслас гажаа дзирдалӧмнас ышмӧдана впечатление.
Мӧд открытие.
Мыйла тӧлын луныс дженьыд, а войыс кузь, а гожӧмын мӧдарӧ?
Луныс тӧвнас сы вӧсна дженьыд, мый кыдзи и мукӧд тыдалысь да тыдавтӧм предметъясыс кӧдзыд вӧсна топалӧ, мый шондіыс водз лэччӧ, а войыс светильникъяс да пӧнаръяс ломзьӧдӧмысь паськалӧ, сы вӧсна мый шоналӧ.
Сэсся ме ещӧ восьті, мый понъяс тулысын турун сёйӧны ыжъяс моз да мый кофей тырвира йӧзлы вреднӧ, сы вӧсна мый морт юрын ставыс бергӧдчӧ, а синъяс лоӧны гудырӧсь да мукӧд сэтшӧмтор.
Ме вӧчи уна открытиеяс и таысь кындзи кӧть и ог имеит аттестатъяс да свидетельствояс.
Волӧй ме ордӧ дона соседушко, ей-богу.
Восьтам <ns>мыйкӧ-нибудь</ns> ӧтлаын, литератураӧн займитчам и Ті менӧ пежӧс унапӧлӧс вычислениеясӧ велӧдыштанныд.
Ме неважӧн лыдди ӧти французскӧй учёнӧйлысь, мый левлӧн нырвомыс дзик абу морт чужӧм кодь, кыдзи думайтӧны учёнӧйяс.
И та йылысь ми сёрнитам.
Волӧй, вӧчӧй милӧсть.
Волӧй кӧть аски например.
Ми ӧні кослунъяӧс сёям, но Тіянлы кутам лӧсьӧдны уллюнъяӧс.
Менам ныв Наташенька корӧ Тіянлысь, медым Ті аскӧдныд кутшӧмкӧ тӧлка книгаяс вайинныд.
Менам сійӧ «<ns>эманципе</ns>», ставыс сылы дуракъяс, сӧмын сійӧ ӧтнас сюсь.
Том йӧз, ӧні ме Тіянлы висьтала, вылӧ асьнысӧ пуктӧны.
Ен сетас налы!
Недель мысти ме ордӧ воас менам вок Иван (Майор), морт бур, но миян костын висьтавны, Бурбон и наукаясӧс оз радейт.
Тайӧ письмӧсӧ должен вайны Тіянлы менам ключник Трофим стӧч кӧкъямыс час рытын.
Ваяс кӧ сёрӧнджык, то сеталӧй сылы банбокъясас, <rus>по-профессорски</rus>, нинӧм татшӧм племяыскӧд церемонитчыны.
Ваяс кӧ сёрӧнджык, сідзкӧ кабакӧ анафемаыд пыралӧма.
Обычай ветлӧдлыны соседъяс ордӧ абу миянӧн лӧсьӧдӧма да оз миянӧн и помась, а сідзкӧ непременнӧ волӧй машинкаяснад да книгаяснад.
Ме эськӧ ачым Тіян ордӧ волі, да яндысьысь зэв и смеллунӧй оз тырмы.
Извенитӧй менӧ негодникӧс беспокойствоысь.
Коля Тіянӧс уважайтысь Донскӧй Войскаса дворяна пӧвстысь отставнӧй урядник, тіян сосед.
Василий Семи-Булатов.
{Чехов А. П. (комиӧдіс Тарабукин И. И.) @ Толедоысь грешник @ висьт @ А. П. Чехов. Канитель да мукӧд рассказъяс @ 1956 @ Лб. 8‒13.}
ТОЛЕДОЫСЬ ГРЕШНИК
(Испанскӧй вылысь перевод)
«Коді индас места, кӧні олӧ ӧні ведьма, коді асьсӧ нимтӧ Мария Спаланцоӧн, либӧ коді вайӧдас сійӧс судьяяс заведениеӧ кулӧмаӧн либӧ ловйӧн, сылӧн мынасны грекъясыс».
Тайӧ объявлениесӧ вӧлі кырымалӧмаӧсь Барцелонаса епископ да нёль судья важӧн кольӧм лунъясысь ӧтиӧ, кодъяс нэм кежлӧ кольӧны вуштытӧм пятноӧн Испаниялӧн да, пӧжалуй, человечестволӧн историяын.
Объявлениесӧ лыддис Барцелонаыс ставнас.
Заводитчисны корсьысьӧмъяс.
Вӧлі кутӧма квайтымын нывбабаӧс, коді вӧлі корсяна ведьма кодь, пытайтісны налысь рӧдвужсӧ...
Вӧлі серам петкӧдлана и сэк жӧ сьӧлӧмсянь веритӧм, мый ведьмаяс вермӧны пӧртсьыны каньӧ, понйӧ либӧ мукӧд животнӧйясӧ да непременнӧ сьӧдъясӧ; висьтавлісны, мый зэв частӧ охотник, сы вылӧ уськӧдчысь животнӧйлысь лапасӧ керыштӧм бӧрын, нулывліс сійӧс трофей пыдди, но, сумкасӧ восьтӧм бӧрын, аддзыліс сэтысь сӧмын вирӧсь ки, мыйын тӧдмавліс аслас гӧтырыслысь кисӧ.
Барцелонаса олысьяс виалісны став сьӧд каньяссӧ и понъяссӧ, но эз аддзыны тайӧ ковтӧм жертваяссьыс Мария Спаланцоӧс.
Мария Спаланцо вӧлі Барцелонаса ӧти озыр тӧргӧвечлӧн ныв.
Сылӧн батьыс вӧлі француз, мамыс испанка.
Батьсяньыс сылы коли наследствоӧ галльскӧй тӧждысьтӧмлун да сэтшӧм помтӧм гажлун, мый сэтшӧма кажитчӧ француженкаяслы, мамсяньыс жӧ — испанскӧй виръяй.
Мичасьыс-мича, пыр кыпыд, сюсь, сійӧ сиис ассьыс олӧмсӧ испанскӧй став гажа кад коллялӧмлы да искусствояслы; сійӧ кызь арӧсӧдз эз уськӧдлы ни ӧти синва войт...
Сійӧ вӧлі шуда, кыдзи кага...
Сійӧ лунӧ, кор сылы тыри стӧч кызь арӧс, сійӧ петіс верӧссайӧ став Барцелонаыслы тӧдса моряк Спаланцо сайӧ, зэв мича да, кыдзи шулісны, учёнейшӧй испанец сайӧ.
Верӧссайӧ сійӧ петіс любитӧм кузя.
Верӧсыс клянитчис сылы, мый сійӧ виас асьсӧ, Мария кӧ оз ло шуда сыкӧд.
Верӧсыс радейтіс сійӧс садь быртӧдзыс.
Свадьба мӧд луннас нывлысь судьба вӧлі решитӧма.
Рытгорулын сійӧ мӧдӧдчис верӧс ордсьыс мамыс ордӧ да воши.
Барцелона паськыд, и оз быд испанка куж индыны тіянлы медся дженьыд туй ӧти кар помсяньыс мӧд помӧдзыс.
Сылы паныдасис томиник манак.
— Кыдзи мунны святӧй Марк улича вылӧ? — манаклысь юаліс ныв.
Манак сувтіс и, мый йылысь кӧ думайтігтыр, кутіс видзӧдны сы вылӧ...
Шондіыс вӧлі лэччӧма нин.
Петіс тӧлысь да кояліс ассьыс кӧдзыд югӧръяссӧ Мариялӧн зэв мича чужӧм вылӧ.
Нывбабаясӧс воспевайтігӧн поэтъяс оз весьшӧрӧ казьтывны тӧлысь йылысь!
Тӧлыся войӧ нывбаба сёпӧв мичаджык.
Мариялӧн мича сьӧд юрсиыс, ӧдйӧ мунӧм вӧснаыс, сявмунӧма пельпомъяс вылас да джуджыда лолалысь, кыптавлысь морӧс вылас...
Сьылі вывсьыс кӧсынкасӧ кутыштӧм вӧсна сылӧн сойясыс вӧлі кушалӧмаӧсь гырддзаӧдзыс...
— Клянитча святӧй Януарий вирӧн, мый тэ ведьма! — друг немвиччысьтӧг шуис том манак.
— Тэ кӧ эськӧ эн вӧв манак, ме эськӧ думышті, мый тэ кодъюра! — шуис ныв.
— Тэ ведьма!
Манак пинь пырыс шуаліс кутшӧмкӧ заклинание.
— Кӧні сійӧ понйыс, коді ӧні котӧртіс ме водзвылын?
Сійӧ понйыс пӧртсис тэӧ!
Ме аддзылі!..
Ме тӧда...
Ме эг на ов и кызь вит арӧдз, а эрдӧді нин ветымын ведьмаӧс.
Тэ ветымын ӧтикӧд!
Ме — Августин...
Тайӧс шуӧм бӧрын манак пернапасасис, бергӧдчис бӧр да воши.
Мария тӧдіс Августинӧс...
Сійӧ унатор кывлывліс сы йылысь бать-мамсяньыс...
Сійӧ тӧдіс Августинӧс, кыдзи ведьмаясӧс бырӧдалысьӧс да кыдзи ӧти учёнӧй книга гижысьӧс.
Тайӧ книгаас сійӧ проклинайтіс нывбабаясӧс да ненавидитіс мужчинаӧс сы вӧсна, мый сійӧ чужӧма нывбабасянь.
abu
Верстджын мунӧм бӧрын Мария ещӧ ӧтчыд паныдасьліс Августинкӧд.
Кузь латинскӧй гижӧда ӧти ыджыд керка воротаысь петісны нёль сьӧд фигура.
Тайӧ фигураясыс лэдзисны сійӧс ас дінтіыс да мӧдӧдчисны ныв бӧрся.
На пиысь ӧти мортын ныв тӧдіс сійӧ жӧ Августинӧс.
Найӧ колльӧдісны сійӧс дзик горт дорӧдзыс.
Августинкӧд паныдасьлӧмсянь куим лун мысти Спаланцо ордӧ воис сьӧд паськӧма морт, пыктӧм да бритӧм чужӧма, став сертиыс судья.
Тайӧ мортыс тшӧктіс Спаланцолы пырысь-пыр жӧ мунны епископ дорӧ.
— Тэнад гӧтырыд ведьма! — Спаланцолы висьталіс епископ.
Спаланцо кельдӧдіс.
— Благодарит енмӧс! — водзӧ висьталіс епископ. — Морт, коді имеитӧ енсянь драгоценнӧй дар аддзыны йӧзысь нечистӧй дух, восьтіс миянлысь и тэнсьыд синъяс.
Аддзылӧмаӧсь, кыдзи сійӧ пӧртсьӧма сьӧд понйӧ да кыдзи сьӧд понйыс пӧртсьӧма тэнад гӧтырӧ...
— Сійӧ абу ведьма, а... менам гӧтыр! — нурбыльтіс шемӧсмӧм Спаланцо.
— Сійӧ оз вермы лоны католиклӧн гӧтырӧн!
Сійӧ сӧтаналӧн гӧтыр!
Ӧнӧдз ӧмӧй тэ эн казявлы, коньӧрӧй, мый сійӧ унаысь нин тэныд изменяйтліс нечистӧй дух вӧсна?
Мун гортад да вайӧд сійӧс татчӧ...
Епископ вӧлі зэв учёнӧй морт, <ita>«femіnа»</ita> * кыв сійӧ артмӧдіс кык кывйысь: <ita>«fе»</ita> и <ita>«mіnus»</ita>, кыдз быттьӧ сійӧ законнӧй основание вылын, мый нывбабалӧн этшаджык вераыс...
Спаланцо лои кулӧм мортысь кельыдджык.
Сійӧ петіс епископскӧй покойясысь да кутчысис юрас.
Кӧні да кодлы ӧні висьтавны, мый Мария абу ведьма?
Коді оз верит сэтшӧмторлы, мыйӧ веритӧны манакъяс?
Ӧні Барцелонаыс ставнас веритӧ сыӧ, мый сылӧн гӧтырыс ведьма!
Ставнас!
Нинӧм абу кокньыдджык сыысь, кыдзи убедитны кутшӧмкӧ лӧсявтӧмторйын бӧб мортӧс, а испанецъяс ставныс бӧбӧсь!
— Испанецъясысь бӧбджык йӧз абуӧсь! — шуліс коркӧ Спаланцолы сылӧн кулысь лекарь-батьыс. — Презирайт испанецъясӧс и эн верит сыӧ, мыйӧ веритӧны найӧ!
Спаланцо веритліс сыӧ, мыйӧ веритӧны испанецъяс, но епископ кывъяслы эз верит.
Сійӧ бура тӧдіс ассьыс гӧтырсӧ да чорыда эскис сыӧ, мый нывбабаяс лоӧны ведьмаясӧн сӧмын пӧрысьладорыс...
— Тэнӧ, Мария, манакъяс кӧсйӧны сотны! — шуис сійӧ гӧтырыслы, кор воис гортас епископ ордысь. — Найӧ шуӧны, мый тэ ведьма, да прикажитісны меным вайӧдны тэнӧ сэтчӧ...
Кывзы, гӧтырӧй!
Тэ кӧ збыльысь ведьма, то ен тэкӧд! — пӧртсьы сьӧд каньӧ да пышйы кытчӧкӧ; тэын кӧ нечистӧй духыс абу, то ме ог сет тэнӧ манакъяслы...
Найӧ ӧшӧдасны сьыліад ошейник и оз сетны узьны тэныд сэтчӧдз, кытчӧдз тэ ас йывсьыд он сӧр.
Пышйы жӧ, тэ кӧ ведьма!
Мария эз пӧртсьы сьӧд каньӧ и эз пышйы...
Сійӧ сӧмын бӧрддзис да пондіс кевмыны енлы.
— Кывзы! — шуис Спаланцо бӧрдысь гӧтырыслы. — Менам покойник бать шулывліс меным, мый регыд воас кад, кор кутасны серавны сэтшӧмъяс вылын, кодъяс веритӧны, мый эмӧсь ведьмаяс.
Менам бать вӧлі безбожник, но век висьтавліс правда.
Колӧ, сідзкӧ, дзебсьыны кытчӧкӧ да виччысьны сійӧ кадсӧ...
Сійӧ зэв кокни!
Гаваньын ремонтируйтӧны корабль менам Христофор воклысь.
Ме дзеба тэнӧ сійӧ корабляс, и тэ он пет сэтысь сэтчӧдз, кытчӧдз оз во кад, код йылысь висьтавліс менам бать...
Тайӧ кадыс, сы кывъяс серти, воас регыд...
Рытнас Мария пукаліс нин дзик корабль пыдӧсас да, кӧдзыдысла да полӧмысла дрӧжжитігтыр, кывзіс гыяслысь ызгӧмсӧ да сьӧлӧмсяньыс виччысис сійӧ лоны вермытӧм кадсӧ, код йылысь висьтавліс Спаланцолӧн батьыс.
— Кӧні тэнад гӧтырыд? — юаліс Спаланцолысь епископ.
— Сійӧ пӧртсис сьӧд каньӧ да пышйис ме дорысь, — пӧръяліс Спаланцо.
— Ме тайӧс виччыси, водзвыв тӧді!
Но немтор.
Ми аддзам сійӧс...
Августин вывті сюсь!
О, шензьӧдана сюсьлун!
Мун бурӧн да мӧдысь эн гӧтрась ведьмаяс вылӧ!
Вӧліны примеръяс, кор гӧтыръяссяньыс нечистӧй духъяс вуджлісны мужикъясас...
Кольӧм во ме соті ӧти благочестивӧй католикӧс, коді ас вӧляыслы паныд нечистӧй нывбаба дорӧ инмӧдчылӧмӧн сетӧма ассьыс ловсӧ сӧтаналы...
Мун!
Мария дыр оліс корабльын.
Спаланцо волывліс сы дорӧ быд вой да вайлывліс сылы став коланторсӧ.
Оліс сійӧ тӧлысь, мӧдӧс, оліс коймӧдӧс, но виччысян кад эз во.
Прав вӧлі Спаланцолӧн батьыс, но предрассудокъяслы тӧлысьясыд этшаӧсь.
Найӧ каньяс кодь винёвӧсь, и налы колӧны быдса нэмъяс...
Мария велаліс нин выль олӧм-вылӧмӧ да пондіс нин серавны манакъяс вылын, кодъясӧс нимтіс кырнышъясӧн...
Сійӧ дыр на эськӧ оліс, и, пӧжалуй, кывтіс эськӧ вӧчӧм корабльнас, кыдзи шулывліс Христофор, ылі странаясӧ, ылӧджык бӧб Испанияысь, эз кӧ ло эськӧ ӧти страшнӧй, веськӧдны позьтӧм несчастье.
Епископлӧн объявлениеыс, коді ветлӧдліс Барцелонаын киысь киӧ да кодӧс вӧлі клеиталӧма быд площадь да рынокъяс вылын, веськаліс и Спаланцо киӧ.
Спаланцо лыддис тайӧ объявлениесӧ да думыштчис.
Сійӧ мӧвпаліс грек мынӧм йылысь, код йылысь вӧлі пасйӧма объявление помын.
— Бур эськӧ вӧлі грекъястӧ кӧ прӧститасны! — ышловзис Спаланцо.
Спаланцо лыддис асьсӧ страшнӧй грешникӧн.
Сы сӧвесть вылын вӧліны зэв уна сэтшӧм грекъяс, кодъяс вӧсна мунісны бипур вылӧ да кулісны пыткаысь уна католикъяс.
Томдырйиыс Спаланцо оліс Толедоын.
Сійӧ кадас Толедо вӧлі магикъяслӧн да волшебникъяслӧн сборнӧй пунктӧн...
Сэні XII да XIII нэмъясын, Европаса мукӧд местаясын серти, медъёна дзоридзаліс математика.
Испанскӧй каръясын математикасянь магияӧдз сӧмын ӧти воськов...
Батьыс веськӧдлӧм улын Спаланцо сідзжӧ занимайтчис магияӧн.
Сійӧ вскрывайтіс животнӧйяслысь пытшкӧсъяссӧ да чукӧртіс зэв шоча веськавлысь турунъяс...
Ӧтчыд сійӧ мыйкӧ майкис кӧрт гырйын, и гырсьыс страшнӧй ратшмунӧмӧн петіс лӧзоват биӧн нечистӧй дух.
Толедоын олӧмыс вӧлі дорвыв татшӧм сяма грекъясысь.
Батьыс кулӧм бӧрын Спаланцо муніс Толедоысь да регыд мысти ёна кутіс чувствуйтны сӧвесть мучитӧм.
Ӧти пӧрысь, зэв учёнӧй манак-доктор висьталіс сылы, мый сылысь грекъяссӧ оз ло прӧститӧма, оз кӧ сійӧ мынтӧдчы грекъяссьыс кутшӧмкӧ ыджыд подвиг вӧчӧмӧн.
Медым мынтӧдчыны грекъясысь, Спаланцо эськӧ сетіс ставсӧ, сӧмын мед мездыны ассьыс душасӧ позорнӧй толедскӧй олӧм йылысь казьтылӧмъясысь да мынтӧдчыны адысь.
Сійӧ сетіс эськӧ ассьыс джын овмӧссӧ, вузассисны кӧ эськӧ сэки Испанияын индульгенцияяс...
Сійӧ муніс эськӧ подӧн святӧй местаясӧ, сійӧс кӧ эз кутны эськӧ сылӧн делӧясыс.
«Эг кӧ эськӧ вӧв ме сылы верӧс, ме эськӧ выдайті сійӧс...» — епископлысь объявление лыддьӧм бӧрын думыштіс Спаланцо.
Мӧвп, мый сулалӧ сӧмын сылы шуны ӧти кыв, медым мынны грекъясысь, вужъясис юрас да эз сет сылы спокой лунын ни войын...
Сійӧ любитіс ассьыс гӧтырсӧ, зэв ёна любитіс...
Эз кӧ вӧв тайӧ любовыс, тайӧ слабостьыс, кодӧс сэтшӧма презирайтӧны манакъяс и весиг толедскӧй докторъяс, пӧжалуй, позьӧ эськӧ вӧлі...
Сійӧ петкӧдліс объявлениесӧ Христофор вокыслы...
— Ме выдайті эськӧ сійӧс, — шуис вокыс, — сійӧ кӧ вӧлі эськӧ ведьма да эз кӧ вӧв сэтшӧм мича...
Грекъясысь мынтӧдчӧм буртор...
Да, ми убыткаӧ огӧ воӧ, виччысьлам кӧ Мариялысь кулӧмсӧ да выдайтам сійӧс кырнышъясыслы кулӧманас...
Мед сотасны шойсӧ...
Кулӧмаясыд оз кывны доймӧмсӧ.
Сійӧ кулас, кор ми лоам нин пӧрысьӧсь, а пӧрысьдырйиыд и ковмас миянлы грекъяссьыд мынтӧдчыны...
Тайӧс шуӧм бӧрын Христофор вак-вакӧн серӧктіс да шлапнитіс вокыслы пельпомас...
— Ме верма сыысь водзджык кувны, — шуыштіс Спаланцо. — Но, клянитча енмӧн, ме эськӧ выдайті сійӧс, эг кӧ вӧв сылӧн верӧсӧн!
Тайӧ сёрни бӧрас недель мысти Спаланцо ветлӧдліс корабль палуба вывті да вомгорулас сёрнитіс:
— О, вӧлі кӧ эськӧ сійӧ кулӧма!
Ловъяӧн ме сійӧс ог выдайт, ог!
Но кулӧмаӧн эськӧ выдайті!
Ме пӧръялі эськӧ сійӧ проклятӧй пӧрысь кырнышъяссӧ, и найӧ эськӧ отсалісны мынтӧдчыны грекъясысь.
И бӧб Спаланцо отравитіс ассьыс коньӧр гӧтырсӧ...
Мариялысь шойсӧ Спаланцо нуис судьяяс заседаниеӧ и сетіс сотны.
Спаланцолысь прӧститісны толедскӧй грекъяссӧ...
Сійӧс прӧститісны сыысь, мый сійӧ велӧдчис лечитны йӧзӧс да занимайтчис наукаӧн, коді бӧрынджык кутіс шусьыны химияӧн.
Епископ ошкис сійӧс да пӧдаритіс сылы книга, кодӧс гижис ачыс.
Тайӧ книгаас учёнӧй епископ гижис, мый бесъяс частӧджык овмӧдчӧны сьӧд юрсиа нывбабаясын, сы вӧсна мый сьӧд юрсиыс бес рӧма.
{Чехов А. П. (комиӧдіс Тарабукин И. И.) @ Море вылын @ висьт @ А. П. Чехов. Канитель да мукӧд рассказъяс @ 1956 @ Лб. 14‒17.}
МОРЕ ВЫЛЫН
(Матрослӧн висьталӧм)
Тыдалӧны вӧлі сӧмын бӧрӧ кольӧм гаваньлӧн муртса дзузгысь биясыс да, тушь кодь, сьӧд небеса.
Пӧльтіс кӧдзыд, уль руа тӧв.
Ми чувствуйтім ас весьтысь кыз кымӧръяс, чувствуйтім налысь зэрмыны кӧсйӧмсӧ, и миянлы вӧлі сьӧкыд лолавны, кӧть эськӧ вӧлі тӧла и кӧдзыд.
Ми, матросъяс, чукӧртчим асланым кубрикӧ, пудъясим.
Кывлывліс миян кодъюра братиялӧн гора серам, кывлісны шуткаяс, кодкӧ серам петкӧдлӧм могысь чуксасис петукӧн.
Йирмӧг визлаліс менам балябӧжсянь дзик кокбӧрляӧдз, быттьӧ менам балябӧжын вӧлі розь, кытысь киссис увлань менам пасьтӧм туша кузя посньыд, кӧдзыд дрӧб.
Тірзи ме и кӧдзыдысла и мукӧд помка вӧсна, мый йылысь и кӧсъя тані висьтавны.
Морт, менам чайтӧм серти, вообщӧ зывӧк, а матросыд, веськыда кӧ шуны, овлывлӧ мукӧддырйиыс свет вылас ставсьыс зывӧкджык, медся омӧль животнӧйсьыс зывӧкджык, кодлӧн век жӧ эм оправдание, сы вӧсна мый сійӧ подчиняйтчӧ инстинктлы.
Гашкӧ, ме и ӧшибайтча, сы вӧсна мый олӧмсӧ ог тӧд, но меным кажитчӧ, мый матрослӧн мукӧд серти унджык помкаыс ненавидитны да видны асьсӧ.
Мортлы, коді быд здукӧ вермас усьны мачта вывсянь, саявны век кежлӧ гыяс улӧ, кодлы енмыс усьлӧ дум вылас, сӧмын кор вӧйӧ либӧ лэбӧ увлань юрӧн, нинӧмӧдз абу мог, и нинӧм сылы му вылын абу жаль.
Ми юам уна вина, ми развратничайтам, сы вӧсна мый ог тӧдӧй, кодлы да мыйла колӧ море вылын добродетель.
Но кута водзӧ висьтавны.
Ми пудъясим.
Ми ставным, ассьыным вахта помалысь, прӧст йӧз, вӧлім кызь кык морт.
Тайӧ лыдсьыс сӧмын кыклы вермис усьны шуд насладитчыны шоча овлысь спектакльӧн.
Делӧыс сыын, мый «выль гӧтрасьӧмаяслы каюта», коді вӧлі миян пароход вылын, тайӧ войнас имеитіс пассажиръясӧс, а тайӧ каюта стенъясас вӧлі сӧмын кык розь, кодъясӧн ми вермим распоряжайтчыны.
Ӧти розьсӧ ме пилиті ачым ичӧтик вӧсни пилаӧн, первой стенсӧ штопорӧн писькӧдӧм бӧрын, мӧдсӧ жӧ розьӧдіс пуртӧн менам ӧти ёрт, и кыкнанным ми уджалім недельысь дырджык.
— Ӧти розьыс веськаліс тэныд!
— Кодлы?
Индісны ме вылӧ.
— Мӧдыс кодлы?
— Тэнад батьыдлы!
Менам бать, гӧрба пӧрысь матрос, кодлӧн чужӧмыс вӧлі пӧжалӧм яблӧк кодь, матыстчис ме дінӧ да тапнитіс меным пельпомӧ.
— Талун, зонмӧй, ми тэкӧд шудаӧсь, — шуис меным сійӧ. — Кылан, зонмӧ?
Шудыс ӧтпырйӧ уси тэныд и меным.
Сійӧ мыйкӧ да значитӧ.
Сійӧ терпитны вермытӧг юаліс, кымын час.
Вӧлі сӧмын дас ӧти.
Ме петі кубрикысь, ӧзті каллян да куті видзӧдны море вылӧ.
Вӧлі пемыд, но, колӧ чайтны, и менам синмын отражайтчис сійӧ, мый вӧчсис менам сьӧлӧмын, сы вӧсна мый пемыд вой фон вылас меным тӧдчисны образъяс, ме аддзи сійӧс, мый сэтшӧма вӧлі оз тырмы сэкся менам том на, но тшыкӧдӧм олӧмын...
Дас кык часын ме муні общӧй каюта дорті да видзӧдлі ӧдзӧс костті.
Выль гӧтрасьӧм морт, мича еджыд юрсиа том пастор пукаліс пызан сайын да кутіс киас евангелие.
Сійӧ мыйкӧ объясняйтіс кузь тушаа омӧлик англичанкалы.
Том, статя, зэв мича гӧтырыс пукаліс верӧсыскӧд орччӧн да кельыдлӧз синъяссӧ эз вештыв сылӧн еджгов юрси вывсьыс.
Каюта кузя пельӧсысь пельӧсӧ ветлӧдліс банкир, кузь тушаа, гӧрд юрсиа, мисьтӧм чужӧма, кыз старик англичанин.
Тайӧ вӧлі олӧма дамалӧн верӧсыс, кодкӧд сёрнитіс выль гӧтрасьысь.
«Пасторъяслӧн эм привычка: сёрнитны дзонь часъясӧн! — думышті ме. — Сійӧ оз помав асылӧдз!»
Первой часын матыстчис ме дорӧ бать, нетшыштіс соскӧд да шуис:
— Пӧра!
Найӧ петісны общӧй каютаысь.
Ме ӧти здукӧн лэбзьышті крут поскӧд уліӧ да мӧдӧдчи тӧдса стен дорӧ.
Тайӧ стен да корабль стен костас вӧлі ичӧтик места, коді тырӧма саӧн, ваӧн да крысаясӧн.
Регыд ме кылі пӧрысь батьлысь сьӧкыд воськовъяссӧ.
Сійӧ крукасьліс карасин ящикъясӧ, куль мешӧкъясӧ да видчис.
Ме кималасӧн корси стенысь ассьым розьсӧ да босьті сэтысь нёль пельӧса пу тор, кодӧс ме сэтшӧм дыр коркӧ пилиті.
Ме аддзи вӧсни, пырыстыдалана кисея, код пыр писькӧдчис ме вылӧ слабиник, розӧвӧй югӧр.
Тайӧ югӧрыскӧд тшӧтш менам ӧзйысь чужӧмӧ инмӧдчис вывті чӧскыд, пӧдтысь дук; тайӧ вӧлі, тӧдӧмысь, аристократическӧй спальнялӧн дукыс.
Медым аддзыны спальнясӧ, колӧ вӧлі кык чуньӧн вештыштны кисеясӧ, мый ме тэрмасигтыр и вӧчи.
Ме аддзи бронза, бархат, прӧшви.
И ставсӧ вӧлі югдӧдӧма розӧвӧй югӧр.
Менам чужӧмсянь сывйӧн-джынйӧн сайын сулаліс крӧвать.
— Лэдз менӧ тэнад розь дорӧ, — терпитны вермытӧг меным бокӧ тувкӧдігмоз шуис бать. — Тэнадті бурджыка тыдалӧ!
Ме чӧв олі.
— Тэнад, зонмӧй, синмыд меысь ёсьджык, и тэныд дзик веськодь, видзӧдны ылісянь либӧ матісянь!
— Ньӧжйӧджык! — шуи ме. — Эн увгы, миянӧс вермасны кывны!
Том гӧтыр пукаліс крӧвать дорйылын ассьыс ичӧт кокъяссӧ мех вылӧ ӧшӧдӧмӧн.
Сійӧ видзӧдіс муӧ.
Сы водзын сулаліс сылӧн верӧсыс, том пастор.
Сійӧ мыйкӧ висьтавліс сылы, а мый именнӧ — ог тӧд.
Пароходлӧн шумыс мешайтіс кывзыны.
Пастор сёрнитіс пӧся, ӧвтчис кияснас, кодзлаліс синъяснас.
Том гӧтыр кывзіс да пыркӧдіс юрнас — эз сӧглашайтчы...
— Чӧрт, менӧ курччис крыса! — ропкыштіс бать.
Ме ёнджыка топӧдчи морӧсӧн стен бердас, полі, мед эськӧ эз чеччышт морӧсысь сьӧлӧмӧй.
Юрӧй менам ыпъяліс-сотчис.
Том гозъя сёрнитісны дыр.
Медбӧрын пастор пидзӧсчанясис да, кияссӧ гӧтырланьыс нюжӧдлігтыр, кутіс сы водзын кевмысьны.
Том гӧтыр пыркӧдіс юрнас — эз сӧглашайтчы.
Сэки пастор звирк чеччис да кутіс ветлӧдлыны каютаӧд.
Чужӧмыс серти да кияснас ӧвтчӧм серти ме гӧгӧрвои, мын сійӧ грӧзитіс.
Сылӧн том гӧтырыс чеччис, ньӧжйӧник матыстчис стен дорӧ, кӧні ме сулалі, и сувтіс дзик менам стен розь дорас.
Сійӧ сулаліс вӧрзьывтӧг да думайтіс, а ме синмӧн сёйи сылысь чужӧмсӧ.
Меным кажитчис, мый сійӧ страдайтӧ, мый сійӧ вермасьӧ аскӧдыс, падъялӧ, и сэк жӧ сылӧн чужӧм чертаясыс петкӧдлісны скӧралӧм.
Ме немтор эг гӧгӧрво.
Гашкӧ, минута вит ми сулалім сыкӧд чужӧм-на-чужӧм, сэсся сійӧ ылыстчис, сувтіс каюта шӧрас да довкнитіс юрнас аслас пасторлы, — тыдалӧ, петкӧдліс согласие.
Мӧдыс радпырысь нюмъёвтіс, окаліс сылысь кисӧ да петіс спальнӧйысь.
Куим минута мысти ӧдзӧс воссис, и спальнӧйӧ пырис пастор, а сы бӧрся ыджыд тушаа, кыз англичанин, код йылысь ме висьтавлі нин вылынджык.
Англичанин матыстчис крӧвать дорас да юаліс мый йылысь кӧ красавицалысь.
Сійӧ, кельдӧдӧма, сы вылӧ видзӧдтӧг, утвердительнӧя довкнитіс юрнас.
Англичанин-банкир кыскис зепсьыс кутшӧмкӧ пачка, гашкӧ, банкӧвӧй билетъяслысь пачка, да мыччис пасторлы.
Мӧдыс видлаліс, лыддис да копыртчылӧм бӧрын петіс.
Старик англичанин игналіс сы бӧрся ӧдзӧссӧ.
Ме чеччышті стен дорысь, быттьӧ чушкӧмысь.
Ме повзи.
Меным кажитчис, мый тӧлыс чашнитіс пароходнымӧс посни торъяс вылӧ, мый ми лэччам ва пыдӧсас.
Пӧрысь бать, этійӧ код, развратнӧй мортыс, кутіс менӧ киӧд да шуис:
— Петам татысь!
Тэ не должен аддзыны тайӧс.
Тэ ещӧ детинка на...
Сійӧ ӧдва сулаліс кок йылас.
Ме катӧді сійӧс гартчысь, крут пос кузя выліӧ, кӧні сярӧдіс нин настӧящӧй арся зэр...
{Чехов А. П. (комиӧдіс Тарабукин И. И.) @ Предводительша ордын @ висьт @ А. П. Чехов. Канитель да мукӧд рассказъяс @ 1956 @ Лб. 18‒21.}
ПРЕДВОДИТЕЛЬША ОРДЫН
Быд во февраль первой лунӧ, святӧй мученик Трифон лунӧ, вӧвлӧм уезднӧй предводитель Трифон Львович Завзятов дӧва имениеын овлывлӧ вӧвлытӧм движение.
Тайӧ луннас предводительлӧн дӧва Любовь Петровна вӧчлӧ панихида кувсьӧм верӧс нимлун кузьыс, а панихида бӧрас — благодарственнӧй молебен енлы.
Панихида вылӧ волывлӧны став уезд пасьтаысь.
Сэтысь ті аддзанныд ӧнія предводитель Хрумовӧс, земскӧй управаса председатель Марфуткинӧс, непременнӧй член Потрашковӧс, кыкнан участкӧвӧй мирӧвӧйсӧ, исправник Кринолиновӧс, кык станӧвӧйӧс, йодоформ дукӧн ӧвтысь земскӧй врач Дворнягинӧс, став гырысь да ичӧт помещикъясӧс, да мукӧдӧс.
Ставыс чукӧрмылӧ морт ветымын.
Стӧч дас кык час лунын, чужӧмъяссӧ нюжӧдӧмӧн, гӧстьяс локтӧны став комнатаяссьыс залӧ.
Джоджас вольсалӧма ковёръяс, и кок шы оз кыв, но случайыслӧн торжественностьыс тшӧктӧ инстинктивнӧя кыпӧдчывны кок чунь йылӧ да ветлӧдлігӧн балансируйтны киӧн.
Залын ставыс нин дась.
Отец Евмений, ичӧтик старичок, джуджыд быгалӧм камилавкаа, пасьталӧ сьӧд ризі.
Рак кодь гӧрд диакӧн Конкордиев пасьтасьӧма, шыавтӧг листалӧ требник да пукталӧ сэтчӧ бумагаторъяс.
Передньӧйӧ петысь ӧдзӧс дорын дьячок Лука, быльсвидзысь синма да польдчӧм банбокъяса, пӧльтӧ кадилӧ.
Зал вочасӧн тырӧ лӧзоват тшынӧн да ладан дукӧн.
Народнӧй учитель Геликонский, том морт, лӧсьыдтӧма вурӧм выль сюртука да повзьӧм чужӧм вылас гырысь угрияса, новлӧдлӧ мельхиорӧвӧй поднос вылын воскӧвӧй сисьяс.
Кӧзяйка Любовь Петровна сулалӧ медводзын куттяа пызан дорын да водзвыв матыстӧ чужӧм бердас носӧвиксӧ.
Гӧгӧр чӧв-лӧнь, сӧмын шочиника кывлан кодлыськӧ ышловзьӧм.
Чужӧмъяс быдӧнлӧн нюжалӧмаӧсь, торжественнӧйӧсь...
Панихида заводитчӧ.
Кадилӧысь петӧ лӧзоват тшынтор да ворсӧ пӧлӧсӧн усьысь шонді югӧръяс улын, ӧзтӧм сисьясыс ньӧжйӧник трачкӧдчӧны.
Первойсӧ сьылӧны резкӧя да зэв гораа, но регыд мысти, кор сьылысьяс вочасӧн ладмӧдчӧны комнаталӧн акустическӧй условиеяс дінӧ, заводитӧны сьывны лӧня, стройнӧя...
Став мотивъясыс шогӧсь да норӧсь...
Гӧстьяс ньӧжйӧник настраивайтчӧны меланхолическӧй лад вылӧ да думыштчӧны.
Налы юраныс заводитӧны пырны мӧвпъяс мортлӧн дженьыд нэм йылысь, мирскӧй суета йылысь, кольӧм олӧм йылысь...
Тӧдвыланыс усьӧ покойник Завзятов, виръяя, гӧрд чужӧма морт, коді юлывліс сувтлытӧг шампанскӧй бутылка да жугӧдлывліс плешнас зеркалӧяс.
А кор сьылӧны <rus>«со святыми упокой»</rus> да кылӧ кӧзяйкалӧн сыркъялӧмыс, гӧстьяс заводитӧны гажтӧмпырысь дзӧрны.
Медся нор сьӧлӧмаяслӧн заводитӧ лудны горшдіныс да синлап гӧгӧрыс.
Медым неуна чинтыштны неприятнӧй чувствосӧ, земскӧй управаса председатель Марфуткин копыртчӧ исправник пель дорӧ да вашкӧдӧ:
— Тӧрыт ме вӧлі Иван Фёдорович ордын...
Пётр Петровичкӧд кӧзыръястӧг став взяткасӧ босьтім...
Ей-богу...
Ольга Андреевна сэтшӧма скӧрмис, мый сылӧн вомсьыс пуктӧм пиньыс уси.
Но вот сьылӧны нин <rus>«вечная память»</rus>.
Геликонский почтительнӧя бӧр босьталӧ сисьяс, и панихида помасьӧ.
Та бӧрын мунӧ минута дыра ноксьӧм, ризіяс вежӧм да молебен.
Молебен бӧрын, отец Евмений пӧрччӧ ризісӧ, гӧстьяс ниртӧны кияснысӧ да кызӧктышталӧны, а кӧзяйка висьтавлӧ покойник Трифон Львович бурлун йылысь.
— Кора, господа, закуситыштны! — ышловзигтыр помалӧ сійӧ ассьыс сёрнисӧ.
Гӧстьяс тэрмасьӧны столӧвӧйӧ, зільӧны не йӧткавны ӧта-мӧдсӧ да не талявны ёрта-ёртныслы кокъяс вылас...
Сэні найӧс виччысьӧ завтрак.
Тайӧ завтракыс сэтшӧм роскошнӧй, мый дьякӧн Конкордиев быд во, завтрак вылас видзӧдлӧм бӧрын, лыддьӧ аслас могӧн паськӧдлыны кияссӧ, чуймӧмпырысь довкйӧдлыштны юрнас да шуны:
— Сверхъестественнӧ!
Тайӧ, отец Евмений, не сэтшӧма мунӧ морт сёян вылӧ, мыйта жертваяс вылӧ, кодъясӧс сетӧны енъяслы.
Завтрак збыльысь необыкновеннӧй.
Пызан вылын эм ставыс, мый сӧмын вермӧны сетны флора да фауна, сверхъестественнӧйыс жӧ сэні сӧмын ӧтитор: пызан вылын эм ставыс... винаясысь кындзи.
Любовь Петровна сетӧма кыв не видзны керкапомын карті да спиртнӧй напитокъяс — кыктор, кодъяс пӧгубитісны сылысь верӧссӧ.
И пызан вылын сулалӧны сӧмын уксус да вый тыра бутылкаяс, быттьӧ серам вылӧ да сёйысьяссӧ накажитӧм вылӧ, кодъяс дзик ставныс ӧтчаяннӧй пьянникъяс да вина гагъяс.
— Сёйӧй, господа! — корӧ предводительша. — Сӧмын, извинитӧй, вина менам абу...
Ог видз...
Гӧстьяс матыстчӧны пызан дорӧ да падъялігтыр заводитӧны сёйны черинянь.
Но сёйӧм оз клеитчы.
Вилкиясӧн сутшкалӧмын, вундалӧмын, сёйӧмын тӧдчӧ кутшӧмкӧ дышлун, апатия...
Тыдалӧ, мыйкӧ оз тырмы.
— Чувствуйта, мыйкӧ быттьӧ вошті... — вашкӧдӧ ӧти мирӧвӧйыс мӧдыслы. — Татшӧм жӧ чувство вӧлі менам, кор гӧтырӧй пышйис инженеркӧд...
Ог вермы сёйны!
Сёйны заводиттӧдз Марфуткин дыр лукйысьӧ зепъясас да корсьӧ носӧвик.
— Да ӧд носӧвикыс пась зептын!
А ме со корсьыся, — гораа казьтыштӧ сійӧ да мунӧ передньӧйӧ, кӧні ӧшалӧны пасьяс.
Передньӧйысь сійӧ бӧр воӧ кылалӧм синъяса нин да пырысь-пыр жӧ азыма заводитӧ сёйны черинянь.
— Мый, небось коснад оз кылав? — вашкӧдӧ сійӧ отец Евменийлы. — Петав, батя, передньӧйӧ, сэні менам пась зептын бутылка эм...
Сӧмын, видзӧд, ньӧжйӧджык, бутылканас эн зёлькнит!
Отец Евменийлы дум вылас усьӧма, мый колӧ сетны Лукалы кутшӧмкӧ приказ, да тотшӧдӧ-мунӧ передньӧйӧ.
— Батюшка! кыв-мӧд... гусьӧник! — суӧдӧ сійӧс Дворнягин.
— А кутшӧм пась ме аслым ньӧби, господа, случайнӧ! — ошйысьӧ Хрумов. — Тысяча сулалӧ, а ме мынті... ті онӧ веритӧй... кыксё ветымынӧс!
Сӧмын!
Мукӧд кадӧ эськӧ гӧстьяс кывзісны тайӧ юӧрсӧ веськодьпырысь, но ӧні быдӧн петкӧдлӧны шензьӧм да оз веритны.
Медбӧрын найӧ ставныс ӧтчукӧрӧн гузьгӧны-петӧны передньӧйӧ видзӧдлыны пась вылӧ, и видзӧдӧны сэтчӧдз, кытчӧдз докторлӧн Микешкаыс гусьӧник эз петкӧд передньӧйсьыс вит тыртӧм бутылка...
Кор вайӧны жаритӧм осетр, Марфуткин казьтылӧ, мый сійӧ вунӧдіс доддяс ассьыс портсигарсӧ, и петӧ конюшняӧ.
Мед сылы эз вӧв гажтӧм петавны ӧтнаслы, сійӧ босьтӧ аскӧдыс дьякӧнӧс, кодлы сідзжӧ колӧ вӧлі видзӧдлыны вӧвсӧ...
Сійӧ жӧ лунӧ, рытнас, Любовь Петровна кабинетас гижис Петербургса важ пӧдругаыслы письмӧ.
«Талун, мукӧд воясӧ моз жӧ, — гижӧ сійӧ, — покойникӧс казьтылӧм кузя ме ордын вӧлі панихида.
Панихида вылын вӧліны став менам соседъяс.
Йӧз грубӧйӧсь, прӧстӧйӧсь, но кутшӧм налӧн сьӧлӧмъясныс!
Гӧститӧді ме найӧс <rus>на славу</rus>, но, дерт, кыдзи кольӧм воясӧ, коддзӧдан юанъяс — ни ӧти войт.
Сэксянь, кор сійӧ кувсис вывті юӧмла, ме сеті аслым клятва — пыртны миян уездӧ <rus>?трезвость</rus> да сійӧн искупитны сылысь грекъяссӧ.
Трезвость проповедуйтӧм ме заводиті аслам керкасянь.
Отец Евмений вывті рад та вылӧ да отсалӧ меным кывйӧн и делӧӧн.
Ок, та <ita>сhérе</ita> *, тэ кӧ эськӧ тӧдін, кутшӧма радейтӧны менӧ менам ошъясӧй!
Земскӧй управаса председатель Марфуткин завтрак бӧрын ляскысис менам ки бердӧ, дыр кутіс сійӧс вомдорас да, юрсӧ тешкодя лётйӧдлігтыр, бӧрддзис: чувствоыс уна, а кывъясыс абуӧсь!
Отец Евмений, сійӧ чуднӧй старикашечкаыс, пуксис ме дінӧ да, синва сорӧн ме вылӧ видзӧдӧмӧн, дыр тёльгис кага моз.
Ме эг гӧгӧрво сылысь кывъяссӧ, но гӧгӧрвоны сылысь искренньӧй чувствосӧ ме сямма.
Исправник, сійӧ мича мужчинаыс, код йылысь ме тэныд гижлі нин, сувтіс ме водзӧ пидзӧсчаньӧн, кӧсйис лыддьыны ассьыс сочинитӧм стихъяссӧ (сійӧ миян поэт), но... эз тырмы эбӧсыс... шатовтчис да уси...
Великанлӧн лои истерика...
Верман тэ гӧгӧрвоны менсьым радлунӧс!
Эз коль, дерт, и неприятностьястӧг.
Мирӧвӧй съездса коньӧр председатель Алалыкин, апоплексическӧй да тыр виръяя морт, кутіс чувствуйтны асьсӧ омӧля да садьтӧг куйліс диван вылын кык час чӧж.
Ковмис киськавны сійӧс ваӧн...
Пасибӧ доктор Дворнягинлы: аслас аптекаысь вайис коньяк бутылка да кӧтӧдіс сылысь кӧсичаяссӧ, мый вӧсна мӧдыс регыд воис ас садяс и сійӧс нуисны...»
{Чехов А. П. (комиӧдіс Тарабукин И. И.) @ Канитель @ висьт @ А. П. Чехов. Канитель да мукӧд рассказъяс @ 1956 @ Лб. 22‒24.}
КАНИТЕЛЬ
Кырлӧсын сулалӧ дьячок Отлукавин да кутӧ нюжӧдӧм кыз чуньяс костас йирӧм гусинӧй перӧ.
Ичӧтик плешас ставыс чукыр, ныр вылас уна рӧма пятнаяс — розӧвӧйсянь да пемыдлӧзӧдз.
Сы водзын рыжӧй переплёта Цветнӧй триодь вылын куйлӧны кык бумагатор.
Ӧти вылас гижӧма <rus>«о здравии»</rus>, мӧд вылас — <rus>«за упокой»</rus>, и кыкнан заглавие улас сулалӧны нимъяс...
Кырлӧс дорас сулалӧ тӧждысян чужӧма да мышкас нопторъя ичӧтик старушка.
Сійӧ мыйкӧ думайтӧ.
— Водзӧ кодӧс? — дышиника пель сайсӧ гыжъялігмоз юалӧ дьячок. — Ӧдйӧджык думайт, коньӧрӧй, а то меным некор.
Пырысь-пыр жӧ часы кута лыддьыны.
— Пырысь-пыр, батюшка...
Но, гиж...
<rus>О здравии</rus> раб божӧйясӧс: Андрейӧс да Дарьяӧс челядьяснаныс...
Митрейӧс, бара Андрейӧс, Антипӧс, Марьяӧс...
— Сулавлы, эн ӧдйӧ...
Он ӧд кӧч бӧрся вӧтчы, удитан.
— Гижин Марьяӧс?
Но, ӧні сэсся Кириллӧс, Гордейӧс, новопредставленнӧй младенеч Герасимӧс, Пантелейӧс...
Гижин кувсьӧм Пантелейӧс?
— Энлы...
Пантелейыс кувсис?
— Кувсис... — сьӧкыда ышловзьӧ старука.
— Сідзкӧ, кыдз нӧ тэ тшӧктан гижавны <rus>о здравии</rus>? — скӧралӧ дьячок, черкайтӧ Пантелейӧс да вуджӧдӧ сійӧс мӧд бумагатор вылӧ. — Вот тай ещӧ...
Тэ тӧлкӧн висьтав, а эн сор.
Кодӧс ещӧ за упокой?
— За упокой?
Пырысь-пыр... энлы...
Но, гиж...
Иванӧс, Авдотьяӧс, ещӧ Дарьяӧс, Егорӧс...
Гиж... Захар воинӧс...
Кыдзи муніс служба вылӧ нёль во сайын, сідзи и сэксянь оз кывсьы нинӧм...
— Сідзкӧ, сійӧ кулӧма?
— А коді нӧ сійӧс тӧдӧ!
Гашкӧ, кулӧма, а гашкӧ, и ловъя...
Тэ гиж...
— Кытчӧ нӧ ме сійӧс гижа?
Кулӧма кӧ, шуам, то колӧ за упокой, ловъя кӧ, то <rus>о здравии</rus>...
Вот и гӧгӧрво тіянлысь!
— М-м!..
Тэ, донаӧй, кыкнан бумагатор вылас сійӧс гиж, а сэн тыдавны кутас.
Да сылы дзик ӧткодь, кӧть кыдз сійӧс он гиж: омӧль морт... вошӧм морт...
Гижин?
Ӧні сэсся за упокой Маркӧс, Левонтийӧс, Аринаӧс... но, и Кузьмаӧс Аннакӧд... висьысь Федосьяӧс...
— Висьысь Федосьяӧс за упокой?
Тю!
— Тайӧ менӧсӧ за упокой?
Тэ дурмин али мый?
— Тьпу!
Тэ, коколюка, менӧ дзугин!
Абу кӧ кулӧмыд на, сідзи и висьтав, мый абу кулӧмыд, а нинӧм за упокойӧ сюйсьыны!
Дзуган сэн!
Ӧні колӧ киритны Федосьяӧс да гижны мӧд местаӧ... став бумагасӧ тшыкӧді!
Но, кывзы, ме тэныд лыддя...
<rus>О здравии</rus> Андрейӧс, Дарьяӧс челядьнас, паки Андрейӧс, Антипийӧс, Марияӧс, Кириллӧс, новопредставленнӧй младенец <ns>Гер...</ns>
Энлы, кыдзи нӧ татчӧ веськалі этайӧ Герасимыс?
Новопредставленнӧй, и друг — <rus>о здравии</rus>!
Абу сідз, тӧлк вылысь тэ воштін менӧ, выжывӧй!
Ен тэкӧд, дзикӧдз тӧлк вылысь воштін!
Дьячок бергӧдлӧ юрнас, черкайтӧ Герасимӧс да вуджӧдӧ сійӧс за упокойнӧй отделӧ.
— Кывзы!
<rus>О здравии</rus> Марияӧс, Кириллӧс, Захар воинӧс...
Ещӧ кодӧс?
— Авдотьяӧс гижин?
— Авдотьяӧс?
М-м...
abu
Евдокияӧс... — выльысь видлалӧ дьячок кыкнан бумагасӧ. — Помнита, гижлі сійӧс, а ӧні кулльыс сійӧс тӧдӧ... некыдз ог аддзы...
Со сійӧ!
За упокойӧ гижӧма?
— Авдотьясӧ за упокой? — шензьӧ старука. — Во на ещӧ эз ло, кыдзи верӧссайӧ петіс, а тэ сылы нин смерть туналан!..
Тэ ачыд вот, сьӧлӧмшӧрӧй, дзуган, а ме вылӧ скӧралан.
Тэ молитваӧн гиж, а сьӧлӧмад кӧ мӧдан лёксӧ кутны, то мутилы радлун вылӧ.
Тайӧ тэнӧ мутиыс бергӧдлӧ да дзугӧ...
— Энлы, эн мешайт...
Дьячок бугжылясьӧ и думайтыштӧм бӧрын ньӧжйӧник киритӧ заупокойнӧй лист вылысь Авдотьяӧс.
«Д» буква вылын перӧыс чирснитіс да вӧчис ыджыд клякса.
Дьячоклы эз ло лӧсьыд да гыжъялӧ балябӧжсӧ.
— Авдотьяӧс, сідзкӧ, долой татысь... — яндысигтыр ропкыштіс сійӧ вомгорулас, — а гижны сійӧс татчӧ...
Сідз?
Энлы...
Сійӧс кӧ сэтчӧ, то лоӧ <rus>о здравии</rus>, татчӧ кӧ, то за упокой...
Дзикӧдз дзугис бабаыд!
И этайӧ ещӧ Захарий воиныс кӧласьӧма татчӧ...
Мутиыс сійӧс вайис...
Нинӧм ог гӧгӧрво!
Колӧ выльысь...
Дьячок сюйис кисӧ шкапчикӧ да кыскӧ сэтысь осьмушка еджыд бумага.
— Шыбит Захарийсӧ, сідзкӧ... — шуӧ старука, — Ен сыкӧд нин, шыбит...
— Ланьт!
Дьячок ньӧжйӧник тульгылӧ перӧсӧ да гижалӧ кыкнан лист вывсьыс нимъяссӧ выль лист вылӧ.
— Ме найӧс ставнысӧ чукӧрӧн гижа, — шуӧ сійӧ, — а тэ ну отец дьякӧнлы...
Мед дьякӧн разберитас, коді тані кулӧма, коді ловъя; сійӧ велӧдчыліс семинарияын, а ме тайӧ делӧясад... кӧть ви, нинӧм ог гӧгӧрво.
Старука босьтӧ бумагаторсӧ, сетӧ дьячоклы важ кӧпейкаӧн-джынйӧн да мунӧ алтарлань.
{Чехов А. П. (комиӧдіс Тарабукин И. И.) @ Абу судьба! @ висьт @ А. П. Чехов. Канитель да мукӧд рассказъяс @ 1956 @ Лб. 25‒29.}
АБУ СУДЬБА!
Асылын дасӧд часын кык помещик, Гадюкин да Шилохвостов, мӧдӧдчисны вӧлӧн участкӧвӧй мирӧвӧй судьяӧс бӧрйыны.
Поводдя сулаліс зэв бур.
Туйыс пӧлӧнтіыс, кыті найӧ мунісны, вӧлі ставыс веж.
Пӧрысь кыдзьяс, кодъясӧс садиталӧмаӧсь туй бокъясас, лӧня вашкӧдчисны коръясыскӧд.
Шуйгавылын и веськыдвылын нюжӧдчӧмаӧсь кузь туруна видзьяс, кытысь кыліс куликъяслӧн, чибисъяслӧн да перепелъяслӧн горзӧм.
Горизонт дорас сэні и тані лӧзов небеса фон вылын тыдалісны еджыд вичкояс да турунвиж вевта барскӧй усадьбаяс.
— Вайӧдны эськӧ татчӧ миянлысь предводительӧс да нырнас зурӧдны... — ропкис дзор юрсиа кыз Радюкин, няйт идзас шляпаа да разьсьӧм сера галстука барин, кор бричкаыс чеччаліг да став суставнас гуля-голякылігтырйи, гӧгӧртіс поссӧ. — Миян земскӧй посъяс сы вылӧ сӧмын и стрӧитсьӧны, медым кытшлавны найӧс.
Веськыда висьталіс кольӧм земскӧй собрание вылын граф Дублеве, мый земскӧй посъяс стрӧитӧма умственнӧй способностьяс испытайтӧм могысь: морт кӧ кытшовтіс поссӧ, то, сідзкӧ, сійӧ сюсь морт, кайис кӧ пос вылас и, кыдз овлывлӧ, чегис сьылісӧ, то дурак.
А пыр председатель мыжа.
Вӧлі кӧ миян председательӧн кодкӧ мӧд, а эз пьянник, эз пыр узьысь, эз некытчӧ туйтӧм морт, эз эськӧ вӧвны татшӧм посъясыд.
Тані колӧ тӧлка морт, энергическӧй, кыдзи тэ, шуам.
Чӧртыс тэнӧ нуӧ мирӧвӧй судьяӧ!
Баллотируйтчин эськӧ председательӧ!
— А вот видзӧдлы, кыдзи исковтӧдасны талун воронӧйясӧн, — раминика шуыштіс Шилохвостов, выль дворянскӧй картуза, ыджыд тушаа, рыжӧй морт, — сэки быть ковмас баллотируйтчыны председательӧ.
— Оз исковтӧдны... — очсыштіс Гадюкин. — Миянлы колӧны образованнӧй йӧз, а университетскӧйясыд миян уездын ставыс ӧти — тэ!
Кодӧс нӧ сэсся бӧрйыны, не кӧ тэнӧ?
Сідзи нин и шуим...
Сӧмын весьшӧрӧ тэ мирӧвӧяс сюйсян...
Председательӧ тэ коланаджык вӧлін эськӧ...
— Дзик ӧткодь, другӧ...
И мирӧвӧй пӧлучайтӧ кык тысяча нёльсё и председатель кык тысяча нёльсё.
Мирӧвӧй сӧмын и тӧдӧ — пукалӧ гортас, а председательлы век таркӧдны-мунны бричкаӧн управаӧ...
Мирӧвӧйлы, дерт, ёна кокньыдджык, и сэтчӧ жӧ...
Шилохвостов эз помав сёрнисӧ...
Сійӧ друг беспокойнӧя вӧрзьыштіс да сюся кутіс дзоргыны туй вылӧ.
Сэсся сійӧ гӧрдӧдіс, сьӧлыштіс да шыбитчис бричка бӧрвылас.
— Сідзи и чайті!
Тӧдіс менам сьӧлӧм! — ропкыштіс сійӧ, пӧрччис картузсӧ да чышкаліс плеш вывсьыс пӧсьсӧ. — Бара оз бӧрйыны!
— Мый сэтшӧмыс?
Мыйла?
— Да он ӧмӧй аддзы, мый отец Онисим паныд локтӧ?
Тайӧ нин дзик сідз...
Паныдасяс тэныд вот этатшӧм фигура, верман бӧр бергӧдчыны, сы вӧсна мый — нинӧм оз артмы.
Тайӧс нин ме тӧда!
Митька, бергӧдчы бӧр!
Господьӧй, нарошнӧ водзджык петі, медым тайӧ иезуитыскӧд не паныдасьны, да со тай эз ло сідз; исалӧма, мый ме муна!
Нырисыс сылӧн сэтшӧм!
— Да тырмас тэныд, эновт!
Нинӧмабусӧ думайтан, ей-богу!
— Ог нинӧмабусӧ!
Поп кӧ туй вылын паныдасяс, то лоӧ беда, а сійӧ быд раз, кор ме муна бӧрйысьны, нӧрӧвитӧ меным паныд петны.
Пӧрысь, ӧдва ловъя, кувны кӧсйӧ, а сэтшӧма лёк кутӧ, мый ен мед видзас!
Оз ӧд прӧста кызь во чӧж местатӧг ов!
И мыйысь ме вылӧ лёксӧ кутны?
Менам мӧвпаланногысь!
Менам мӧвпъясӧй сылы оз кажитчыны!
Вӧлім ми, тӧдан кӧ, ӧтчыд Ульев ордын.
Ӧбед бӧрын, юыштӧмаӧсь, дерт, вӧлім, ме пукси фортепьяна сайӧ да давай, тӧдан кӧ, нинӧмтор йылысь думышттӧг, сьывны <rus>«Настоечка травная»</rus> да <rus>«Грянем в хороводе при всем честном народе»</rus>, а сійӧ кылӧма да шуӧ: «Оз лӧсяв судьялы тадзи мӧвпавны иерархия йылысь.
Ог лэдз бӧрйыны!»
И сійӧ кадсянь быд раз паныд локтӧ...
Ме нин и пинясьлі сыкӧд и туйяссӧ вежлавлі — нинӧм оз отсав!
Ныриснас кылӧ, кор ме пета туйӧ...
Мый нӧ?
Ӧні колӧ бӧр бергӧдчыны!
Всё равно оз бӧрйыны!
Тайӧ нин дзик сідз...
Кольӧм разӧ эз бӧрйывны, — а мый вӧсна?
Дзик сійӧ милӧсть кузя!
— Но тырмас, велӧдчӧм морт, университет помавлін, а бабьей предрассудокъясӧ веритан...
— Ог верит ме предрассудокъясӧ, но менам примета: кыдз сӧмын заводита мыйкӧ вӧчны дас коймӧд числӧын либӧ паныдася тайӧ фигураыскӧд, то пыр помала лёка.
Ставыс тайӧ, дерт, чепуха, сӧрӧм, оз позь талы веритны, но... объяснит, мыйла пыр артмӧ сідзи, кыдзи приметаясыс висьталӧны?
Он жӧ вот объяснит!
Ме ногӧн, веритны оз ков, но век жӧ оз мешайт подчиняйтчыны тайӧ проклятӧй приметаясыслы...
Бергӧдчам!
Ни менӧ, ни тэнӧ, зонмӧ, оз бӧрйыны, сыысь кындзи, вермас ещӧ и телега чӧрсыд чегны либӧ ворссям...
Вот аддзылан!
Бричка паныдасис крестьянскӧй телегакӧд, кӧні пукаліс ичӧтик тушаа, пӧрысиник иерей; сійӧ вӧлі дыр новлӧмысла вижӧдӧм паськыд дора цилиндра да парусинӧвӧй рясаа.
Бричкакӧд орччаасигӧн сійӧ пӧрччис цилиндрсӧ да копыртчыліс.
— Абу лӧсьыд тадз вӧчны, батюшка! — ӧвтыштіс сылы кинас Шилохвостов. — Татшӧм ехиднӧй поступокъясыс абу приличнӧйӧсь тіян санлы!
Да!
Таысь ті долженӧсь ӧтвет сетны страшнӧй судилище вылын!..
Бергӧдчам! — шуис сійӧ Гадюкинлы. — Весьшӧрӧ сӧмын мунам...
Но Гадюкин эз сӧгласитчы бергӧдчыны...
Сійӧ жӧ лунӧ рытнас приятельяс бӧр вӧлі мунӧны гортаныс...
Кыкнанныс вӧліны гӧрдӧсь да скӧрӧсь, кыдзи лёк поводдя водзын рытъя кыа.
— Шулі ӧд ме тэныд, мый колӧ бӧр бергӧдчыны! — ропкис Шилохвостов. — Шулі ӧд.
Мыйла эн кывзысь?
Вот тэныд и предрассудокъяс!
Кутан ӧні не веритны!
Этша на, мый воронӧйясӧн, подлецъясыд, исковтӧдісны, но ещӧ и серам вылӧ лэптісны, анафемаясыд!
«Кабак, шуӧны, аслад му вылын кутан!»
Но и кута!
Кодлы кутшӧм делӧ?
Кута, да!
— Нинӧм, тӧлысь мысти председательӧ кутан баллотируйтчыны... — успокоитіс сійӧс Гадюкин. — Тэнӧ нарошнӧ талун исковтӧдісны, медым председательӧ тэнӧ бӧрйыны...
— Сьыв соловей моз!
Пыр тэ менӧ, ехида, бурӧдан, а ачыд медводз тэрмасян сьӧдъясӧс чӧвтавны!
Талун весиг ни ӧти еджыд эз вӧв, ставыс сьӧдъяс, сідзкӧ и тэ, другӧ, сьӧдӧс лэдзӧмыд...
Мерси...
Тӧлысь мысти приятельяс мунісны сійӧ жӧ туй кузяыс земскӧй управаӧ председательӧс бӧрйыны, но мунісны нин эз дасӧд часын асывнас, а сизимӧдын.
Шилохвостов инасьтӧг бергаліс бричкаын да полігтыр видзӧдлывліс туй вылӧ...
— Сійӧ оз виччысь, мый ми сэтшӧм водз петам, — висьталіс сійӧ, — но век жӧ колӧ тэрмасьны...
Чӧртыс сійӧс тӧдӧ, гашкӧ, сылӧн шпионъяс эмӧсь!
Вӧтлы, Митька!
Ӧдйӧджык!..
Тӧрыт, другӧ, — шыасис сійӧ Гадюкин дорӧ, — ме ысті отец Онисимлы кык мешӧк зӧр да фунт чай...
Думайті меліалӧмӧн бурӧдны сійӧс, а сійӧ босьтӧма пӧдаркитӧ да шуӧма Фёдорлы: «Копрась бариныдлы да аттьӧав сійӧс дар сетӧмысь, но, шуӧ, висьтав сылы, мый менӧ он ньӧб не сӧмын зӧрйӧн, но и зарниӧн сійӧ оз вермы вежны менсьым мӧвпъясӧс».
Кутшӧм?
Часлы жӧ...
Мунан да и пыктӧм чӧрткӧд паныдасян...
Вӧтлы, Митька!
Бричка пырис сиктӧ, кӧні оліс отец Онисим...
Сійӧ керка дорті мунігӧн приятельяс видзӧдлісны ворота пыр...
Отец Онисим ноксис телега дорын да тэрмасис доддявны вӧв.
Ӧти кинас сійӧ коскас кӧрталіс вӧнь, мӧд кинас да пиньяснас шлеяаліс вӧвсӧ...
— Сёрмин! — гораа серӧктіс Шилохвостов. — Донеситӧмаӧсь шпионъясыд, да сёр нин!
Ха-ха!
На, курччышт!
Мый, сёйин?
Вот тэныд и ньӧбны позьтӧм морт!
Ха-ха!
Бричка петіс сиктысь, и Шилохвостов чувствуйтіс асьсӧ опасностьысь мынӧмаӧн.
Сійӧ ёна радліс.
— Но, другӧ, менам татшӧм посъясыд оз лоны! — синъяснас мигайтігтыр кутіс ышнясьны председательпу. — Ме найӧс велӧда дорын узьлыны, тайӧ подрядчикъяссӧ!
Менам, другӧ, оз татшӧм школаяс лоны!
Мыйӧн казяла, мый учительяс пӧвстысь кодкӧ пьянник либӧ социалист — айда, вокӧ!
Мед и дукыд тэнад эз вӧв!
Менам, другӧ, земскӧй докторъясыд оз лысьтны гӧрд дӧрӧмӧн ветлӧдлыны!
Ме, другӧ... тэ, другӧ...
Вӧтлы, Митька, медым кутшӧмкӧ мӧд поп оз паныдась!..
Но, кажитчӧ, лючки-ладнӧ вои...
Ок!
Шилохвостов друг кельдӧдіс да чеччыштіс, быттьӧ чушкисны сійӧс.
— Кӧч!
кӧч! — горӧдіс сійӧ. — Кӧч туйнымӧс вомӧналіс!
Аа... чӧрт мед нуас, лы ни ку мед чашмунас!
Шилохвостов ӧвтыштіс кинас да ӧшӧдіс юрсӧ.
Сійӧ недыр чӧв олыштіс, думайтыштіс да, кельыд пӧсялӧм плешсӧ малыштӧм бӧрын, вашкӧдыштіс:
— Абу судьба, тыдалӧ, меным кык тысяча нёльсё пӧлучайтны...
Бӧр бергӧдчы, Митька.
Абу судьба!
{Чехов А. П. (комиӧдіс Тарабукин И. И.) @ Панихида @ висьт @ А. П. Чехов. Канитель да мукӧд рассказъяс @ 1956 @ Лб. 30‒35.}
ПАНИХИДА
Одигитриевскӧй божья матерь вичкоын, коді сулалӧ Верхние Запруды сиктын, ӧбедня сӧмын на помасис.
Йӧзыс вӧрзис да люзьгыны-петны кутіс вичкоысь.
Эз вӧрзьӧдчы сӧмын ӧти Андрей Андреич лавочник, верхнезапрудскӧй интеллигент да важся олысь.
Сійӧ гыравывтчӧма веськыдладор кырлӧс перилӧ вылӧ да виччысьӧ.
Сылӧн бритӧм госа чужӧм вылын, коді вӧлі коркӧя прыщикъясысь мылькйӧсь кодь, тайӧ кадас тӧдчис кык противоположнӧй чувство: тӧдны позьтӧм судьбаяс водзын смирение и дінтіыс мунысь дукӧсъяса да сера чышъянъяса йӧз водзын помтӧм высокомерие.
Воскресенье лун кузя сійӧ пасьтасьӧма франт моз.
Сійӧ лыысь вӧчӧм виж кизьяса ной пальтоа, навыпуск лӧз гача да ыджыд колошиа, самӧй сійӧ ыджыд неуклюжӧй колошиа, кутшӧм овлывлӧ сӧмын положительнӧй, рассудительнӧй да религиозно-убеждённӧй йӧз кокын.
Сылӧн дыша видзӧдысь синъясыс дзоргӧны иконостас вылӧ.
Сійӧ аддзӧ важысянь нин тӧдса святӧйяслысь чужӧмъяссӧ, сисьяс кусӧдлысь, польдчӧм банбокъяса стӧрӧж Матвейӧс, сьӧдасьӧм ӧшинь куричьяссӧ, вушйӧм ковёр, дьячок Лопуховӧс, коді котӧрӧн тӧвзьӧ алтарысь да пуӧ ктиторлы прӧскур...
Ставсӧ тайӧс важӧн нин аддзывлӧма сёпӧв, кыдзи ассьыс вит чуньсӧ...
Неуна быттьӧ тешкодь да абу гӧгӧрвоана ӧтитор: войвывла ӧдзӧс дорас сулалӧ отец Григорий, коді абу на пӧрччӧма ассьыс ризісӧ, да скӧра мигайтӧ аслас сук синкымъяснас.
«Кодлы сійӧ мигайтӧ, ен мед сетас сылы дзоньвидзалун? — думайтӧ лавочник. — А, и чуньсӧ мӧдіс вӧрӧдны!
И кокнас зымнитіс, висьтав ен могысьӧн...
Кутшӧм тайӧ оказия, царица мам?
Кодлы тайӧ сійӧ?»
Андрей Андреич видзӧдӧ гӧгӧр да аддзӧ дзикӧдз нин тыртӧммӧм вичко пытшкӧс.
Ӧдзӧс дорас чукӧртчӧмаӧсь морт дас, да и найӧ сулалӧны алтарлань мышкӧн.
— Лок нин, кор корӧны!
Мый сулалан изваяние моз? — кылӧ сійӧ отец Григорийлысь скӧр гӧлӧссӧ. — Тэнӧ кора!
Лавочник видзӧдӧ отец Григорийлӧн скӧрмӧм гӧрд чужӧм вылӧ да сэки сӧмын гӧгӧрвоӧ, мый синкымъяснас мигайтчӧмыс да чуньнас вӧрӧдчӧмыс вермас и сылы относитчыны.
Сійӧ дрӧгнитӧ, вешйӧ кырлӧс дорысь да, аслас сьӧкыд колошинас зымӧдігтыр, полӧмпырысь мунӧ алтарлань.
— Андрей Андреич, тайӧ тэ сетлін проскомидия вылӧ Мариялы за упокой? — сылӧн пӧсялӧм госа чужӧм вылӧ скӧрысь видзӧдлывліг юалӧ батюшка.
— Точно так.
— Сідзкӧ, тэ тайӧс гижин?
Тэ?
И отец Григорий скӧрысь зурӧдӧ сылӧн синъяс дорӧ записка.
А тайӧ запискаас, кодӧс сетӧма Андрей Андреич прӧскуркӧд ӧтлаын проскомидия вылӧ, гырысь, быттьӧ довъялысь букваясӧн гижӧма: «Раба божия блудница Мариялы за упокой».
— Точно так... ме гижи... — вочавидзӧ лавочник.
— Кыдзи нӧ тэ лысьтін тайӧс гижны? — нюркйӧдлӧмӧн вашкӧдӧ батюшка, и сійӧ чирӧм гӧлӧсӧн вашкӧдӧмын кылӧ скӧралӧм да повзьӧм.
Лавочник видзӧдӧ сы вылӧ бӧб морт моз шензигтыр, оз гӧгӧрво да ачыс весиг повзьӧ: нэм чӧжыс на отец Григорий эз сёрнитлы татшӧм тонӧн верхнезапрудскӧй интеллигентъяскӧд!
Мыйкӧ дыра кыкнанныс чӧв олӧны да видзӧдӧны ӧта-мӧдныслы синъясас.
Лавочник сэтшӧма шемӧсмӧма, мый сылӧн госсялӧм чужӧмыс паськалӧ, быттьӧ киссьӧм няньшом.
— Кыдзи тэ лысьтін? — бара шуӧ батюшка.
— Ко... кодӧс? — оз гӧгӧрво Андрей Андреич.
— Тэ он гӧгӧрво?! — вашкӧдӧ отец Григорий, ачыс чуймӧмысла воськовтӧ бӧрвыв да шеныштӧ кияснас. — Мый нӧ тэнад пельпом вылад: юр али кутшӧмкӧ мӧд предмет?
Сетан жертвенникӧ записка, а сэтчӧ гижӧмыд сэтшӧм кыв, кодӧс весиг и улича вылын шунысӧ оз позь!
Мый синъястӧ быльӧдӧмыд!
Он ӧмӧй тӧд, кутшӧм смыслыс тайӧ кывйыслӧн?
— Тайӧ ті блудница йывсьыс? — нурбыльтӧ лавочник, ачыс гӧрдӧдӧ да лапйӧдлӧ синъяснас. — Но ӧд господь, аслас бурлун кузя, тайӧ... этайӧ самӧй, прӧститліс блудницасӧ... места сылы дасьтіс, да и позьӧ аддзыны преподобнӧй Египетскӧй Мария житиеысь, кутшӧм смыслъясын тайӧ самӧй кывйыс, извинитӧй...
Лавочник кӧсйӧ асьсӧ оправдайтӧм могысь вайӧдны ещӧ кутшӧмкӧ аргумент, но дзугсьӧ да чышкалӧ вомдоръяссӧ соснас.
— Вот тэ кыдзи гӧгӧрвоан! — шеныштӧ кияснас отец Григорий. — Но ӧд господь прӧститіс — гӧгӧрвоан? — прӧститіс, а тэ осуждайтан, дивитан, шогмытӧм кывйӧн нимтан, да ещӧ кодӧс!
Ассьыд кулӧм нывтӧ!
Не сӧмын священнӧй, но весиг и светскӧй писаниеысь татшӧм грексӧ он лыддьы!
Мӧдысь висьтала тэныд, Андрей: мудрствуйтны оз ков!
Да, мудрствуйтны, вокӧ, оз ков!
Ен кӧ сетіс тэныд писькӧс вежӧр да он кӧ тэ вермы веськӧдлыны сійӧн, то бурджык лоӧ эн и сюй ныртӧ сэтчӧ...
Эн сюй и чӧв ов!
— Но ӧд сійӧ эсійӧ... извинитӧй, актёрка вӧлі! — шуӧ шӧйӧвошӧм Андрей Андреич.
— Актёрка!
Да коді кӧть мед сійӧ эз вӧв, тэныд сы кулӧм бӧрын ставсӧ колӧ вунӧдны, а непӧштӧ запискаяс вылӧ гижавны!
— Тайӧ збыль... — сӧгласитчӧ лавочник.
— Пуктыны эськӧ тэ вылӧ эпитимия, — кыз гӧлӧсӧн мургӧ алтарь пытшкӧссянь дьякӧн, коді зывӧктӧмӧн видзӧдӧ Андрей Андреичлӧн конфузитчӧм чужӧм вылӧ, — сэк дугдін эськӧ умствуйтны!
Тэнад нылыд известнӧй артистка вӧлі.
Сійӧ кулӧм йылысь весиг газетаясын печатайтлісны...
<ns>Филозоф</ns>!
— Сійӧтӧ, дерт... збыльысь... — бормочитӧ лавочник, — кывйыс абу лӧсялана, но ме ог дивитӧм кузя, отец Григорий, а кӧсйи ен ногӧн... медым тіянлы тыдаланаджык вӧлі, код вӧсна кевмыны.
Гижӧны жӧ свертӧкъясӧ быдсямасӧ, шуам, младенец Иоаннӧс, утопленница Пелагеяӧс, Егор воинӧс, виӧм Павелӧс да мукӧдпӧлӧс...
Сідзжӧ и ме кӧсйи.
— Абу лючки, Андрей!
Ен тэнӧ прӧститас, но мӧд пӧрйӧ видзчысь!
Медсясӧ нин, эн мудрствуйт и мӧвпав мукӧдъяс ног.
Вӧч дас поклон и мун.
— Кывза, — шуӧ лавочник радлігтыр, мый нотация помасис нин, да сылӧн чужӧм вылын бара лои важнӧй да степеннӧй выражение. — Дас поклон?
Зэв бур, гӧгӧрвоа.
А ӧні, батюшка, дозволитӧй тіян дорӧ просьбаӧн...
Сы вӧсна, кыдзи ме век жӧ бать сылы лоа... асьныд тӧданныд, а сійӧ меным, кутшӧм кӧть эськӧ эз вӧв, век жӧ ныв, то ме эсійӧ... извинитӧй, кӧсъя корны тіянӧс талун служитны панихида.
И тіянӧс дозволитӧй корны, отец дьякӧн!
— Вот тайӧ бур! — ризісӧ пӧрччигмоз шуӧ отец Григорий. — Таысь ошка.
Позьӧ ошкыны...
Но, мун!
Ми пырысь-пыр петам.
Андрей Андреич лабутнӧя восьлалӧ алтарь дорсянь да гӧрдӧдӧма, торжественно-панихиднӧй чужӧм вӧчӧмӧн, сувтӧ вичко джодж шӧрӧ.
Стӧрӧж Матвей сувтӧдӧ сы водзвылӧ куттяа пызан, и недыр мысти панихида заводитчӧ.
Вичкоын чӧв-лӧнь.
Кылӧ сӧмын кадилӧлӧн гольснитлӧм да нюркйӧдлӧмӧн сьылӧм...
Андрей Андреич дорын сулалӧны стӧрӧж Матвей, бабитчысь Макарьевна да сылӧн пиыс, кос киа Митька.
Сэсся некод абу.
Дьячок сьылӧ лёка, лӧсьыдтӧм негора басӧн, но гласыс да кывъясыс сэтшӧм норӧсь, мый лавочник чужӧм вылысь вочасӧн вошӧ степеннӧй выражениеыс да сійӧ жугыльмӧ.
Казьтылӧ сійӧ ассьыс Машуткасӧ...
Сійӧ помнитӧ, кыдзи сійӧ сылӧн чужис, кор сійӧ служитіс на верхнезапрудскӧй господаяс ордын лакейӧн.
Лакеялігас сійӧ эз и казявлы, кыдзи быдмис сылӧн нылыс.
Сійӧ кузь кадколастыс, кор нылыс формируйтчис еджгов юрсиа да кӧпейкаяс кодь гырысь задумчивӧй синъяса грациознӧй созданиеӧ, сылӧн коли тӧдлытӧг.
Воспитывайтчис сійӧ, кыдзи и вообщӧ фаворит-лакейяслӧн став челядьыс, барышняяс дорын.
Господа, нинӧм керигмозыс, велӧдісны сійӧс лыддьысьны, гижны, танцуйтны, батьыс жӧ ныв воспитаниеас эз сюйсьыв.
Буди, шочиника, случайнӧ, кӧнкӧ ворота дорын либӧ пос площадка вылын аддзысигъясын, батьыслы дум вылас усьлывлі, мый сійӧ сылӧн ныв, и заводитлывліс, мыйта тырмывліс сылӧн прӧст кадыс, велӧдны нывсӧ молитваясӧ да священнӧй историяӧ.
О, и сэки на сійӧ вӧлі лыддьыссьӧ устав да св. писаниеяс зэв бура тӧдысьӧн!
Нывкаыс, кӧть мед кутшӧм солиднӧй да зумыш эз вӧв батьыслӧн чужӧмыс, окотапырысь кывзывліс сійӧс.
Молитваяссӧ шуаліс сійӧ сы бӧрся очсалігтыр, но зато, кор батьыс, мӧмъялӧмӧн да фигуристӧйджыка сёрнитны зілигтырйи, заводитлывліс висьтавны нылыслы историяяс, сійӧ кывзыліс зэв сьӧлӧмсяньыс.
Исавалӧн чечевица, Содомӧс казнитӧм да ичӧтик детинка Иосифлӧн бедствиеясыс заставляйтлісны сійӧс кельдӧдны да паськыдджыка восьтывны гӧлубӧй синъяссӧ.
Бӧрвылас, кор сійӧ шыбитіс лакействосӧ да чӧжӧм деньга вылас восьтіс сиктын лавка, Машутка муніс господакӧд Москваӧ...
Кувтӧдзыс куим во войдӧр сійӧ воліс батьыс ордӧ.
Батьыс муртса тӧдіс нывсӧ.
Тайӧ вӧлі стройнӧй том нывбаба, барынялӧн кодь манераяса и пасьтасьӧма господа моз.
Сёрнитіс сійӧ тӧлкӧн, быттьӧ книга кузя, куритіс табак, узис луншӧрӧдз.
Кор Андрей Андреич юаліс сылысь, мыйӧн сійӧ занимайтчӧ, нылыс, повтӧг сылы веськыда синмас видзӧдӧмӧн, шуис: «Ме актриса!»
Татшӧм веськыдлуныс кажитчис вӧвлӧм лакейлы вывті циничнӧйӧн.
Машутка заводитліс эськӧ ошйысьны аслас успехъясӧн да актёрскӧй олӧмӧн, но, кор аддзис, мый батьыс сӧмын гӧрдӧдӧ да ӧвтчӧ кияснас, чӧв ланьтіс.
И сёрниттӧг, ёрта-ёрт вылас видзӧдтӧг, найӧ олісны недель кык дзик мунтӧдзыс.
Мунӧм водзвылас нылыс корис батьсӧ гуляйтыштны сыкӧд берег пӧлӧн.
Кутшӧм кӧть лӧсьыдтӧм эз вӧв гуляйтны актриса нылыскӧд луншӧр-лунын, став бур йӧз син водзын, но сійӧ уступитіс ныв корӧмыслы...
— Кутшӧм гажаӧсь тіян местаясыс! — гуляйтігас радліс нылыс. — Кутшӧмӧсь нюръясыс да оврагъясыс!
Енмӧй, кутшӧм мича чужанінӧй!
И сійӧ бӧрддзис.
«Тайӧ местаясыс сӧмын места занимайтӧны... — думайтіс Андрей Андреич, ачыс букышӧн видзӧдіс оврагъяс вылӧ да эз гӧгӧрво нылыслысь ёна радлӧмсӧ. — Тайӧясысь пӧльзаыс, кыдзи козёлсянь йӧв».
А нылыс бӧрдіс, бӧрдіс да горша лолаліс морӧстырнас, быттьӧ чувствуйтіс, мый сылы недыр нин коли лолавны...
Андрей Андреич пыркнитіс юрнас, быттьӧ чушкӧм вӧв, и, медым бырӧдны сьӧкыд казьтылӧмъяссӧ, заводитіс тэрыба пернапасасьны...
— Казьтышт, господьӧй, — боргӧ сійӧ, — тэнсьыд усопшӧй раба блудница Марияӧс да прӧстит сылы вольнӧйсӧ и невольнӧйсӧ...
Мисьтӧм кыв бара петіс сы вомысь, но сійӧ оз казяв тайӧс: мый зумыда пуксьӧма юрас, сійӧс, тӧдӧмысь, он сӧмын отец Григорий наставлениеясӧн, но и кӧрт тувйӧн он гудйышт!
Воздухсӧ ас пиас кыскигтыр Макарьевна ышлолалӧ да мыйкӧ шӧпкӧдӧ, кос киа Митька мый йылысь кӧ думыштчӧма...
— <rus>идеже несть болезни, печалей и воздыхания</rus>... — веськыдладор банбоксӧ кинас тупкиг юргӧ дьячок.
Кадилӧысь петӧ лӧзов тшынтор да купайтчӧ пӧлӧсӧн усьысь паськыд шонді югӧрын, коді вомӧналӧ вичко пытшкӧсыслысь пемыд, шуштӧм тыртӧминсӧ.
И кажитчӧ, тшыныскӧд тшӧтш югӧрас гӧвкъялӧ кулӧмаыслӧн лолыс.
Тшыныслӧн визьӧгъясыс, быттьӧ кагалӧн кудри, бергалӧны, кайӧны вылӧ ӧшиньлань да быттьӧ пышйӧны шуштӧмсьыс да шоглунсьыс, мыйӧн тырӧма тайӧ коньӧр лолыс.
{Чехов А. П. (комиӧдіс Тарабукин И. И.) @ Ведьма @ висьт @ А. П. Чехов. Канитель да мукӧд рассказъяс @ 1956 @ Лб. 36‒48.}
ВЕДЬМА
Кадыс муніс войлань.
Дьячок Савелий Гыкин куйліс аслас вичко стӧрӧжкаын зэв ыджыд вольпасьын да эз узь, кӧть эськӧ велалӧма вӧлі унмовсьны курӧгъяскӧд ӧти кадӧ.
Быдсикас ситеч лӧскутъясысь вурӧм, няйтӧссьӧм эшкын улысь ӧти помтіыс тыдаліс сылӧн рыжӧй чорыд юрсиыс, мӧд пом увсяньыс чурвидзисны важӧн нин мыськывтӧм гырысь кокъясыс.
Сійӧ кывзіс...
Сылӧн стӧрӧжкаыс пырӧма ӧградаас, и дзик ӧти ӧшиньыс видзӧдӧ муяс вылӧ.
А муяс вылын вӧлі настӧящӧй война.
Сьӧкыд вӧлі гӧгӧрвоны, коді кодӧс вӧтліс свет вывсьыс и код гибель вылӧ пузьӧма природаас татшӧм рокыс, но ланьтлытӧм, зловещӧй шум сертиыс позис тӧдны, мый кодлыкӧ вӧлі зэв омӧль.
Кутшӧмкӧ победительнӧй вын вӧтлысис код бӧрся кӧ муяс вылын, бушуйтіс вӧрын и вичко вевт вылын, скӧрысь зымӧдіс кулакъяснас ӧшиньӧ, шыблаліс и нетшкис, а кодкӧ победитӧмаыс омляліс да бӧрдіс...
Нора бӧрдӧм кыліс то ӧшинь сайын, то вевт вылын, то пачын.
Сыын кыліс эз отсӧг вылӧ корӧм, а шоглун, вежӧртӧм, мый сёр нин, спасение абу.
Лым толаясыс вевттьысисны вӧсни йи коркаӧн; на вылын и пуяс вылын тіралісны синва тусьяс, туйяс вылын и трӧпа вылын паськалӧма сук сьӧд ва, коді лоӧма сылысь лымсьыс да няйтсьыс.
Ӧти кывйӧн кӧ, му вылын вӧлі лым сылан кад, но небесаыс, пемыд вой пырыс эз аддзыв тайӧс да мыйвынсьыс койис сылысь му вылӧ выль гырысь лым.
А тӧлыс гуляйтіс кодъюра моз...
Сійӧ эз сетлы усьны тайӧ лымйыслы му вылас да гартіс-бергӧдліс сійӧс пемыдас, кыдзи кӧсйис.
Гыкин кывзіс тайӧ музыкасӧ да бугжылясис.
Делӧыс сыын, мый сійӧ тӧдіс, либӧ век жӧ нин дӧгадывайтчис, кытчӧ синіс ывлаас став тайӧ дурӧмыс да кодлӧн киясыс вӧчисны тайӧ делӧсӧ.
— Ме <ns>тӧ-ӧда</ns>! — броткис сійӧ, ачыс грӧзитіс кодлыкӧ чуньнас эшкын улас. — Ме ставсӧ тӧда!
Ӧшинь дорын табуретка вылын пукаліс дьячиха Раиса Ниловна.
Ичӧтик жӧч лампа, коді сулаліс мӧд табуретка вылын, быттьӧ полігтырйи да ас вын вылас вериттӧг, койис кизьӧриник вуджрасяна югӧрсӧ сылӧн паськыд пельпомъяс вылӧ, телӧыслӧн мича, аппетитнӧй рельефъяс вылас, кыз кӧса вылас, коді инмаліс муас.
Дьячиха вурис кыз дӧраысь мешӧкъяс.
Киясыс сылӧн вӧрисны тэрыба, телӧыс жӧ ставнас, синмыслӧн видзӧдласыс, синкымъясыс, госа паръясыс, еджыд сьыліыс быттьӧ кынмӧмаӧсь, да ӧтипӧлӧс механическӧй удж вӧчӧмысь найӧ, кажитчӧ, узисны.
Дьячиха сӧмын шочиника лэптывліс юрсӧ, медым шойччӧдыштны ассьыс мудзӧм сьылісӧ, пырмунігмоз чӧвтлывліс синсӧ ӧшинь вылӧ, код сайын бушуйтіс турӧб, да бара копыртчыліс вурсян дорас.
Ни кӧсйӧм, ни гажтӧмлун, ни радлун — нинӧм эз петкӧдлы сылӧн чангылякодь ныра да гурана бандзибъяса мича чужӧмыс.
Тадзи нинӧм оз петкӧдлы мича фонтан, кор сійӧ оз сявкйы-кой васӧ.
Но вот сійӧ помаліс ӧти мешӧк, шыбитіс сійӧс бокӧ и, чӧскыда нужмыштчӧм бӧрын, веськӧдіс ассьыс чусыд видзӧдлассӧ ӧшинь вылӧ...
Стеклӧяс вылын плавайтісны синва тусьяс да югъялісны недыр олысь лым чиръяс.
Лым чир усяс стеклӧ вылӧ, видзӧдлас дьячиха вылӧ да сылӧ...
— Лок вод! — броткыштіс дьячок.
Дьячиха чӧв оліс.
Но друг синлысъясыс сылӧн вӧрзьыштісны и синъясас югнитіс внимание.
Савелий, коді пыр на видзӧдіс эшкын увсяньыс гӧтыр чужӧм вылас, мыччис юрсӧ да юаліс:
— Мый?
— Нинӧм...
Кажитчӧ, кодкӧ локтӧ... — ньӧжйӧник вочавидзис дьячиха.
Дьячок шыбитіс ас вывсьыс кияснас и кокъяснас эшкынсӧ, пидзӧсчанясис вольпась вылас да букышӧн видзӧдліс гӧтырыс вылӧ.
Лампаыслӧн муртса ӧзйысь биыс югдӧдіс сылысь тошсялӧм сера чужӧмсӧ да исковтіс дзугсьӧм чорыд юрси кузяыс.
— Кылан? — юаліс гӧтырыс.
Ӧтмоза омлялысь турӧб пыр Савелий муртса кыліс вӧсни, тиньгысь лӧвтӧм, быттьӧ номлысь дзизгӧм, кор сійӧ кӧсйӧ пуксьыны банбокӧ да скӧралӧ, мый сылы мешайтӧны.
— Тайӧ почта... — кокбӧрля вылас пуксигӧн ропкыштіс Савелий.
Вичкосянь куим верст сайын муніс почтӧвӧй тракт.
Тӧла дырйи, кор пӧльтіс миртуй вывсянь вичко вылӧ, стӧрӧжкаын олысьяслы кывлывлісны звӧнокъяс.
— Господьӧй, окота жӧ ветлӧдлыны татшӧм поводдянас! — ышловзис дьячиха.
— Делӧыс казеннӧй.
Кӧсъян кӧть он, мун...
Лӧвтӧмыс гӧвкъялыштіс воздухас да ланьтіс.
— Муніс водзӧ! — водігмозыс шуис Савелий.
Но эз на вевъяв сійӧ шебрасьны эшкынӧн, кыдзи сы пельӧдз воис кӧлӧкӧльчик шы.
Дьячок тревожнӧя видзӧдліс гӧтырыс вылӧ, чеччыштіс вольпась вывсьыс да катласигтыр пондіс ветлӧдлыны пач пӧлӧн.
Кӧлӧкӧльчик тиньгыштіс неуна да бара ланьтіс, быттьӧ ори.
— Оз кыв... — вомгорулас шуис дьячок, коді сувтіс да кутіс читкыравны синъяссӧ гӧтырыс вылӧ.
Но тайӧ здукӧ тӧлыс таркнитіс ӧшиняс да вайис вӧсньыдик, тиньгысь лӧвтӧм шы...
Савелий кельдӧдіс, ружӧктіс да бара мӧдіс ветлӧдлыны джоджтіыс кӧмтӧм кокнас.
— Почтасӧ гӧгрӧдлӧ! — шуис сійӧ сибдӧм гӧлӧсӧн гӧтырыс вылӧ скӧрысь синбӧжнас видзӧдігтырйи. — Кылан тэ?
Почтасӧ гӧгрӧдлӧ?..
Ме... ме тӧда!
Неужели ме ог... ог гӧгӧрво? — бормочитіс сійӧ. — Ме ставсӧ тӧда, мед тэ пропадитан!
— Мый тэ тӧдан? — ӧшиньысь синсӧ вештывтӧг ньӧжйӧник юаліс дьячиха.
— А сійӧс тӧда, мый тайӧ став уджыс тэнад, чӧртовка!
Тэнад удж, мед тэ пропадитан!
И турӧбыс тайӧ, и почтасӧ гӧгрӧдлӧ... ставсӧ тайӧс тэ вӧчин!
Тэ!
— Йӧйталан, бӧб юр... — спокойнӧя шуыштіс дьячиха.
— Ме тайӧс важӧн нин тэнсьыд казялі!
Мыйӧн гӧтраси, первой луннас жӧ казялі, мый тэ пытшкын вирыс понлӧн!
— Тьпу! — чуймис Раиса пельпомъяссӧ лэптыштліг да пернапасасигтыр. — Да тэ пернапасась, дурень!
— Ведьма — ведьма и эм, — бӧрдам, пыді гӧлӧсӧн водзӧ висьталіс Савелий, ачыс тэрмасигтыр сульсис дӧрӧм бӧждорас. — Кӧть тэ и гӧтыр меным, кӧть и духовнӧй званиеысь, но ме тэ йылысь и поплы висьтасигӧн сідз шуа, кутшӧм тэ эм...
Да кыдз жӧ?
Заступит, господьӧй, да помилуйт!
Кольӧм воын Пророк Даниил да куим отрок рытъяӧ вӧлі турӧб и — мый жӧ?
мастер шонтысьны пырис.
Сэсся Алексея божья лунӧ юсӧ жугӧдліс, и урядникӧс вайис...
Войбыд тані тэкӧд, проклятӧйыд, больгис, а мыйӧн петіс асывнас да мыйӧн ме видзӧдлі сы вылӧ, сідзи синъяс гӧгӧрыс сылӧн кытшъяс лоӧмаӧсь да кыкнан банбокыс нюкырмунӧма!
А? Спас лунъясӧ кыкысь гымаліс, и кыкнанысьсӧ охотник узьны пыраліс.
Ме ставсӧ аддзылі, мед сійӧ пропадитас!
Ставсӧ!
О, ракысь гӧрдджык лоин!
А-а!
— Нинӧм тэ эн аддзыв...
— Но, да!
А таво рӧштво водзвылын Критын дас мучениклы паныда лунӧ, кор турӧбыс омляліс лун и вой... помнитан? — предводительлӧн писарыс туйсьыс ылалӧма да и татчӧ, понйыд, веськаліс...
И мый вылӧ вежыд петӧма!
Тьпу, писарь вылӧ!
Аддзӧмыд тай сы вӧсна енлысь поводдясӧ гудыртны!
Чертяка, зырымбедь, мусьыс оз тыдав, рожаыс ставнас угриӧсь и сьыліыс чукля...
Бур эськӧ мича кӧ вӧлі, а то — тьпу! — сӧтана!
Дьячок лолыштіс, чышкыштіс вомдорсӧ да кутіс кывзысьны.
Кӧлӧкӧльчик оз вӧлі кыв, но вевт весьтын швачӧбтіс тӧв, и ӧшинь сайын пемыдас бара мӧдіс триньгыны.
— И ӧні сідзжӧ! — водзӧ шуаліс Савелий. — Оз прӧстӧ гӧгрӧдлы тайӧ почтасӧ!
Сьӧлышт меным синмӧ, почтаыс кӧ оз тэнӧ корсь!
О, бесыд тӧдӧ ассьыс уджсӧ, бур отсасьысь!
Гӧгрӧдлас, гӧгрӧдлас да татчӧ вайӧдас.
<ns>Тӧ-ӧда!</ns>
<ns>А-ддза!</ns>
Он дзеб, беслӧн балаболка, идоллӧн ворсантор!
Мыйӧн заводитчис турӧб, ме пырысь-пыр гӧгӧрвои тэнсьыд мӧвпъястӧ.
— Вот йӧйыд! — нюммуніс дьячиха. — Мый нӧ, тэ ногӧн, дурацкӧй вежӧр серти ме лёк поводдясӧ вӧча?
— М-м...
Серав!
Тэ али он тэ, а ме пыр жӧ казяла: кыдзи тэнад вирыд кутас ворсны, сідзи и лёк поводдя, а кыдзи лёк поводдя, сідзи и кыскӧ татчӧ кутшӧмкӧ да йӧйӧс.
Быдпӧрйӧ сідзи артмӧ!
Сідзкӧ, тэ!
Медым лои убедительнӧйджык, дьячок пуктіс чуньсӧ плешкас, тупкис шуйга синсӧ да шуис нюркйӧдлан гӧлӧсӧн:
— О, вежӧртӧм!
О, иудалӧн ӧкаянство!
Тэ кӧ збыльысь морт, а абу ведьма, то думыштін эськӧ мед аслад юр йылысь: а мый, сійӧ кӧ эз вӧв мастер, эз вӧв охотник, эз вӧв писарь, а мортӧ пӧртсьӧм бес!
А? Тэ эськӧ мед думыштлін!
— Но и йӧй жӧ тэ, Савелий! — жалитӧмпырысь верӧс вылас видзӧдлӧмӧн ышловзис дьячиха. — Кор папенька ловъя на вӧлі да тані олім, сэки уна быдсикас йӧз волывлісны миян ордӧ лихорадкаысь лечитчыны: и сиктысь, и пӧчинокъясысь, и армянскӧй хуторъясысь.
Пӧшти быд лун волывлісны, и некод найӧс бесӧн эз нимтыв.
А миян ордӧ кӧ во чӧжнас кодкӧ пыралас лёк поводдя дырйи шонтысьыштны, сідзи и дивӧ лоӧ тэныд, йӧйлы, пырысь-пыр жӧ тэнад кыптасны унапӧлӧс мӧвпъяс.
Гӧтырыслӧн логикаыс вӧрзьӧдіс Савелийлысь сьӧлӧмсӧ.
Сійӧ тажгӧдіс куш кокъяссӧ, ӧшӧдіс юрсӧ да думыштчис.
Сійӧ ещӧ эз на ёна эскы аслас дӧгадкаяслы, а дьячихалӧн сьӧлӧмсяньыс веськодьпырысь висьталӧмыс дзикӧдз воштіс сійӧс тӧлк вывсьыс. Но сы вылӧ видзӧдтӧг, неуна думайтыштӧм бӧрын, довкнитіс юрнас да шуис:
— Оз старикъяс либӧ кутшӧмкӧ варгыль кокаяс, а век томъяс узьны вӧзйысьӧны...
Мыйла тадзи?
И мед эськӧ сӧмын шонтысисны, а то ӧд чӧртӧс тешитӧны.
Да, баба, тіян бабьей рӧдысь мудерджыкыс тайӧ свет вылас и тварыс абу!
Настӧящӧй вежӧрныд тіян — ей-богу, скворец вежӧрысь этшаджык, зато бесовскӧй мудерлун — у-у-у! — спасит, царица небеснӧй!
Со, зильӧдчӧ почта!
Турӧбыс сӧмын на заводитчис, а ме нин став мӧвпъястӧ тэнсьыд тӧді!
Ведьмаасян, паучиха!
— Да тэ нӧ мый сирасин ме дінӧ, ӧкаяннӧй? — терпениесьыс петіс дьячиха. — Мый тэ сирасин ме дінӧ, коз пу сир?
— А сы вӧсна сираси, мый тавой кӧ, ен мед видзас, мыйкӧ лоӧ... тэ кывзы!.. мыйкӧ кӧ лоӧ, то аски жӧ, кор муртса югдыштас, муна Дьяковоӧ отец Никодим дорӧ и ставсӧ объяснита.
Сідзи и сідз, шуа, отец Никодим, извинитӧй великодушнӧя, но менам гӧтырӧй ведьма.
Мыйла?
М-м... кӧсъянныд тӧдны мыйла?
Изволитӧй...
Сідз и сідз.
И ыджыд шог тэныд лоӧ, баба!
Не сӧмын страшнӧй судилище вылын, но и мувывса олӧмын лоан накажитӧма!
Абу прӧстӧ тіян йылысь требникӧ молитваяс гижӧма!
Друг кыліс ӧшиньӧ таркнитӧм, сэтшӧм гора, мый Савелий кельдӧдіс да лажыньтчыліс повзьӧмысла.
Дьячиха звирк чеччис да сідзжӧ кельдӧдіс.
— Ен могысьӧн, лэдзӧй шонтысьыштны! — кыліс дрӧжжитысь кыз гӧлӧс. — Коді сэні эм?
Вӧчӧй милӧсть!
Туйысь ылалім!
— А кодъяс ті? — юаліс дьячиха ӧшиньӧ видзӧдлыны полігтыр.
— Почта! — вочавидзис мӧд гӧлӧс.
— Прӧстӧ эн дьявӧлит! — шеныштіс кинас Савелий. — Сідзи и эм!
Менам правда...
Но, энлы жӧ тэ менам!
Дьячок кыкысь чеччыштліс крӧвать водзас, нюжӧдчис перина вылас и, скӧрысь нырнас чушкигтыр, бергӧдчис стенлань банӧн.
Регыд мысти сы мышкӧ ӧвтыштіс кӧдзыд ру.
Дзуртыштіс ӧдзӧс, и порог дорын тыдовтчис юр вывсяньыс да кок улӧдзыс лымйӧн тырӧм кузь мортлӧн фигура.
Сы бӧрся вуджӧртіс мӧд, сэтшӧм жӧ еджыд...
— И тюкъяссӧ пыртлыны? — чирӧм басӧн юаліс мӧдыс.
— Не сэтчӧ жӧ найӧс кольны!
Тайӧс шуӧм бӧрын первойыс кутіс разявны ассьыс башлыксӧ и виччысьтӧг, кор сійӧ разьсяс, нетшыштіс сійӧс юрсьыс картузыскӧд ӧтлаын да скӧрысь шыбитіс пачлань.
Сэсся пӧрччис ас вывсьыс пальтосӧ, шыбитіс сійӧс сэтчӧ жӧ да, здоровайтчытӧг пи нинӧм, кутіс ветлӧдлыны стӧрӧжка кузя.
Тайӧ вӧлі том еджгов юрсиа почтальон, ёна нин новлӧм форменнӧй сюртука да няйт рыжӧй сапӧгъяса.
Ветлӧдлыштӧмӧн асьсӧ шонтӧм бӧрын сійӧ пуксис пызан сайӧ, нюжӧдіс мешӧкъясланьыс ассьыс няйт кокъяссӧ да пыкис юрсӧ кулакнас.
Сылӧн гӧрд чутъяса блед чужӧмыс висьталіс сӧмын на переживайтӧм дой да повзьылӧм йылысь.
Скӧрысла вежыньтчӧм чужӧмыс, кӧні тӧдчисны неважӧн на вӧлӧм физическӧй да нравственнӧй страданиеяслӧн следъяс, вӧлі мича; синъяс, ус да гӧгрӧс ичӧтик тош вывсьыс сыліс лымйыс.
— Пон олӧм! — ропкыштіс почтальон да чӧвтліс синсӧ стен пӧлӧныс, быттьӧ эз верит, мый сійӧ шоныдінын нин. — Тӧкӧтьӧ эгӧ пропадитӧй!
Эськӧ не тіян биныд кӧ, ог тӧд, мый эськӧ и лои...
И чӧртыс сійӧс тӧдӧ, кор тайӧ ставыс помасяс!
Пом ни дор абу тайӧ пон олӧмыслы!
Кытчӧ ми веськалім? — гӧлӧссӧ чинтыштӧмӧн да дьячиха вылӧ синсӧ чӧвтліг юаліс сійӧ.
— Гуляевскӧй мыльк вылӧ, генерал Калиновскийлӧн имениеӧ, — очмыштӧмӧн да гӧрдӧдыштӧмӧн вочавидзис дьячиха.
— Кылан, Степан? — бергӧдчис почтальон ямщиклань, коді мыш вылас ыджыд кучик тюкӧн пыригас сибдіс ӧдзӧсас. — Гуляевскӧй мыльк вылӧ миян веськавсьӧма.
— Да... ылӧкодь!
Тайӧ кывсӧ сибдӧм, оръясяна ышловзьӧмӧн моз шуӧм бӧрын ямщик петіс да недыр мысти пыртіс мӧд тюк, ичӧтджыкӧс, сэсся бара петаліс и тайӧ пӧрйӧ пыртіс паськыд тасма йылын ӧшалысь почтальоннӧй сабля, кодлӧн фасоныс вӧлі сійӧ кузь плавкӧс меч кодь, кутшӧмӧн рисуйтӧны лубочнӧй картинкаяс вылӧ Юдифӧс Олоферн ложе дорын.
Тюкъяссӧ стен пӧлӧныс пукталӧм бӧрын сійӧ петіс посводзӧ, пуксис сэтчӧ да ӧзтіс каллян.
— Гашкӧ, туй бӧрад чай юыштанныд? — юаліс дьячиха.
— Кутшӧм нин сэні чай юӧм! — зумыштчис почтальон. — Колӧ вот регыдджык шонтысьыштны да мунны, а то почтӧвӧй поезд воигкежлӧ сёрмам.
Минута дас кымын пукыштам и мунам.
Сӧмын ті, вӧчӧй милӧсть, индӧй миянлы туйсӧ...
— Накажитіс енмыс поводдяӧн! — ышловзис дьячиха.
— М-да...
Ті нӧ асьныд коді сэтшӧмъясыс лоанныд?
— Ми?
Татчӧс, вичкоас...
Ми духовнӧй званиеысь...
Со менам верӧсӧй куйлӧ!
Савелий, чеччы жӧ, лок здоровайтчы!
Тані войдӧр приход вӧлі, а воӧн-джынйӧн сайын сійӧс бырӧдісны.
Сійӧ, дерт, кор господа тані олісны, сэки и йӧз вӧліны, сулалӧ вӧлі приходсӧ кутны, а ӧні господатӧгыд, асьныд артыштӧй, мыйӧн духовенствоыдлы овны, медся матысса сиктыс кӧ тані Марковка, да и сійӧ вит верст сайын!
Ӧні Савелий заштатнӧй и... стӧрӧж пыдди.
Сылы тшӧктӧма вичко бӧрся видзӧдны...
И почтальон сэк жӧ тӧдмаліс, мый Савелий кӧ эськӧ ветліс генеральша дорӧ да корис сылысь преосвященнӧй дорӧ записка, сэк эськӧ сылы сетісны бур места; генеральша дорӧ жӧ сійӧ оз мун сы вӧсна, мый дыш да йӧзсьыс полӧ.
— Век жӧ ми духовнӧй званиеысь... — содтіс дьячиха.
— Мый помысь нӧ ті оланныд? — юаліс почтальон.
— Вичкоыслӧн эм видз да град йӧръяс.
Сӧмын миянлы сыысь этша воӧ... — ышловзис дьячиха. — Дядёвоса отец Никодим, завидьтысь син, служитӧ тані гожся Микӧла дырйи, да тӧвся Микӧла дырйи да таысь пӧшти ставсӧ аслыс босьтӧ.
Дорйыны некодлы!
— Сӧран! — кирган гӧлӧсӧн шуис Савелий. — Отец Никодим святӧй душа, вичко светильник, а босьтӧ кӧ, то устав серти!
— Кутшӧм сійӧ тэнад скӧр! — шпыньмуніс почтальон. — А важӧн тэ верӧссаяс?
— Ыджыдвидз пуксьӧмсянь нёльӧд во нин мӧдіс.
Тані войдӧр дьячокнас вӧлі менам папенька, а сэсся, кор сылы воис кад кувны, сійӧ, медым местаыс коли ме сайын, муніс консисторияӧ да корис, медым меным кутшӧмкӧ гӧтыртӧм дьячокӧс ыстісны жӧник пыдди.
Ме и петі верӧссайӧ.
— А-а, сідзкӧ, тэ ӧти хлопушкаӧн кык гутӧс виин! — Савелий мышкӧ видзӧдігмоз шуис почтальон. — И места пӧлучитін и гӧтырӧс босьтін.
Савелий скӧрысь чужйыштчис кокнас да матӧджык вешйис стенланьыс.
Почтальон чеччис пызан сайсьыс, нюжмасьыштіс да пуксис почтӧвӧй тюк вылӧ.
Неуна думайтыштӧм бӧрын сійӧ лӧсьӧдыштіс тюкъяссӧ, вештіс саблясӧ мӧд местаӧ да, ӧти коксӧ джоджӧ ӧшӧдӧм бӧрын, нюжӧдчис.
— Пон олӧм... — кияссӧ юр улас пуктіг да синсӧ кунис нурбыльтіс сійӧ. — И лёк татаринлы татшӧм олӧмсӧ ог си.
Регыд мысти лои чӧв-лӧнь.
Сӧмын вӧлі кылӧ, кыдзи нускис Савелий, да кыдзи унмовсьӧм почтальон лолаліс ӧткодя да ньӧжйӧ, быд лолыштігӧн кыліс кыз да кузь «к-х-х-х...» Шочиника сы горшын дзуртыштліс кутшӧмкӧ кӧлесатор да шарӧдчис тюк кузяыс кокыс.
Савелий бергалыштіс эшкын улас и ньӧжйӧник видзӧдліс гӧгӧр.
Дьячиха пукаліс табуретка вылын и, банбокъяснас кипыдӧсъяс вылас мыджсьӧмӧн, видзӧдіс почтальонлы чужӧмас.
Видзӧдласыс сылӧн вӧлі вӧрзьывтӧм, кыдзи шензьысь, повзьӧм мортлӧн.
— Но, мый видзӧдан? — скӧрысь вашнитіс Савелий.
— А тэныд мый?
Куйлы! — еджгов юрсиа юр вывсьыс синсӧ вештывтӧг шуис дьячиха.
Савелий скӧрысь лэдзис морӧссьыс став воздухсӧ да друг бергӧдчис стенлань.
Минута куим мысти сійӧ бара беспокойнӧя кутіс бергавны, пидзӧсчанясис вольпась вылас да, пӧдушкаӧ кияснас мыджсьӧм бӧрын, кӧсӧйтчис гӧтыр вылас.
Гӧтырыс пыр на пукаліс вӧрзьывтӧг да видзӧдіс гӧсть вылӧ.
Банбокъясыс сылӧн кельдӧдӧмаӧсь, и видзӧдласыс ӧзйӧма кутшӧмкӧ тешкодь биӧн.
Дьячок ружӧктіс, кынӧм вылас кыссис вольпась вывсьыс да, почтальон дорӧ матыстчӧм бӧрын, вевттис сылысь чужӧмсӧ чышъянӧн.
— Мыйла тэ тайӧ? — юаліс дьячиха.
— Мед биыс сылы синмас эз кучкы.
— А тэ бисӧ дзикӧдз кусӧд!
Савелий эскытӧма видзӧдліс гӧтырыс вылӧ, вомдорнас нюжӧдчыліс лампалань, но пырысь-пыр жӧ кватитчис да шеныштіс кияснас.
— Но, абу-ӧ бесовскӧй мудерлун? — горӧдіс сійӧ. — А? Но, эм-ӧ бабьей рӧдысь мудерджык кутшӧмкӧ тварь?
— А, кузь пӧлаа сӧтана! — дӧзмӧмысла чукыртчылӧмӧн пинь пырыс сӧдзӧдыштіс дьячиха. — Энлы жӧ!
И, лӧсьыдджыка пуксьӧм бӧрын, сійӧ бара заводитіс видзӧдны почтальон вылӧ.
Нинӧм, мый чужӧмсӧ вӧлі тупкӧма.
Сійӧс эз сэтшӧма интересуйт тайӧ мортыслӧн чужӧмыс, кутшӧма сылӧн став туша-модаыс.
Морӧсыс сылӧн вӧлі паськыд, ён, киясыс мичаӧсь, чуньясыс вӧсниӧсь, а мускулистӧй стройнӧй кокъясыс вӧлі ёна мичаджыкӧсь да мужественнӧйджыкӧсь Савелийлӧн кык «кулдышка» дорысь.
Весиг сравнитны вӧлі оз позь.
— Кӧть ме и кузь пӧлаа, нечистӧй дух, — недыр сулыштӧм бӧрын шуис Савелий, — а тані налы нинӧмла узьнысӧ...
Да...
Делӧыс налӧн казённӧй, ми жӧ и кывкутны мӧдам, мыйла найӧс тані видзим.
Почта кӧ нуан, то ну, а узьны нинӧмла...
Эй, тэ! — посводзӧ горӧдіс Савелий. — Тэ, ямщик... кыдзи тэнӧ?
Колльӧдны тіянӧс али мый?
Чеччы, нинӧмла почтаӧн узьны!
И скӧрмӧм Савелий чеччыштіс почтальон дорӧ да тракнитіс сійӧс соскӧдыс.
— Эй, <rus>ваше благородие</rus>!
Мунны кӧ и мунны, а не кӧ мунны, то сідзи оз позь...
Узьны оз шогмы.
Почтальон чеччыштіс, пуксис, гӧгӧр видзӧдліс гудыр синъяснас стӧрӧжкасӧ и бӧр водіс.
— А муннысӧ нӧ кор? — барабанитіс кывнас Савелий, ачыс нетшкис сійӧс соскӧдыс. — Сы вылӧ ӧд и почта, медым ас кадӧ вевъявны, кылан?
Ме колльӧда.
Почтальон восьтіс синъяссӧ.
Сійӧ абу на вӧлі дзикӧдз садьмӧма; первой чӧскыд унмысь шоналӧм да лигышмунӧм, сійӧ, быттьӧ ру пыр, аддзис дьячихалысь еджыд сьылісӧ да ӧтилаӧ видзӧдысь мелі видзӧдлассӧ, бӧр кунис синъяссӧ да нюмъёвтіс, быттьӧ ставыс тайӧ вӧлі вӧтӧн.
— Но, кытчӧ татшӧм поводдянас мунны! — кыліс нывбабалӧн небыд гӧлӧс. — Узисны эськӧ да узисны — бурджык лои!
— А почтаыс? — чуймис Савелий. — Коді нӧ почтасӧ нуас?
Гашкӧ, тэ нуан?
Тэ?
Почтальон бара восьтіс синъяссӧ, видзӧдліс дьячиха чужӧм вылын гуранторъяс вылӧ, тӧдвылас уськӧдіс, кӧні сійӧ, гӧгӧрвоис Савелийӧс.
Сійӧ мӧвпыс, мый сылы колӧ мунны кӧдзыд да пемыд дырйи, котӧртіс юрсяньыс став туша кузяыс йирмӧгӧн, и сійӧ йӧжгыльтчис.
— Вит минута ещӧ эськӧ узьыштны... — очсыштіс сійӧ. — Ӧткодь нин, сёрмим...
— А гашкӧ, буретш ас кадӧ воам! — кыліс посводзсянь гӧлӧс. — Гашкӧ, ӧд нинӧм он тӧд, миян шуд вылӧ и ачыс поездыс сёрмас.
Почтальон чеччис да, чӧскыда нюжмасигтыр, кутіс пасьтавны пальтосӧ.
Кор Савелий аддзис, мый гӧстьяс лӧсьӧдчӧны мунны, весиг гӧрӧктіс радысла.
— Отсав ли мый ли! — джоджсьыс тюксӧ лэптігӧн горӧдіс сылы ямщик.
Дьячок уськӧдчис сы дінӧ и ямщиккӧд ӧтвылысь кыскисны дворӧ почтӧвӧй грузсӧ.
Почтальон кутіс разьны башлыкыслысь гӧрӧдсӧ.
А дьячиха видзӧдіс сы синмӧ да быттьӧ кӧсйис пырны сы сьӧлӧмӧ.
— Чай эськӧ юинныд... — шуис дьячиха.
— Ме эськӧ нинӧм... да вот найӧ мӧдӧдчисны! — сӧглашайтчис сійӧ. — Сёрмим жӧ нин-а.
— А ті кольччӧй! — вашнитіс дьячиха, ачыс улӧ лэдзис синсӧ да вӧрӧдыштіс сійӧс соскӧдыс.
Почтальон разис, медбӧрын, гӧрӧдсӧ и падъялӧмсорӧн чӧвтіс башлыксӧ гырддза вомӧныс.
Сылы вӧлі шоныд сулавны дьячиха бердын.
— Кутшӧм тэнад... сьыліыд...
И сійӧ инмӧдчыліс кык чуньӧн дьячиха сьыліӧ.
Кор казяліс, мый сылы нинӧм оз шуны, сійӧ малыштіс кинас сьылісӧ, пельпомсӧ...
— Фу, кутшӧм тэ...
— Кольччинныд эськӧ... чай эськӧ юинныд.
— Кытчӧ пуктан?
Тэ, патока сора куття! — кыліс дворсянь ямщиклӧн гӧлӧсыс. — Вомӧнног пукты.
— Кольчинныд эськӧ...
Видзӧд, кутшӧма омлялӧ поводдяыс!
И почтальонӧс, коді абу на вӧлі дзикӧдз садьмӧма, абу на вӧлі удитӧма шыбитны ас вывсьыс чӧскыд том унмыслысь обаяниесӧ, друг шымыртіс сэтшӧм кӧсйӧм, код ради вунлӧны тюкъяс, почтӧвӧй поездъяс... свет вывсьыс ставыс.
Повзьӧмпырысь, быттьӧ кӧсйис пышйыны либӧ дзебсьыны, сійӧ видзӧдліс ӧдзӧс вылӧ, кватитіс дьячихаӧс коскӧдыс и копыртчис нин лампа весьтӧ, медым кусӧдны бисӧ, кыдзи посводзын кыліс сапӧгӧн зымӧдӧм да порог дорын мыччысис ямщик...
Сы пельпомъяс сайсянь кыйкъяліс Савелий.
Почтальон ӧдйӧ лэдзис кияссӧ да сувтіс, быттьӧ мыйкӧ мӧвпаліс.
— Ставыс гӧтов! — шуис ямщик.
Почтальон сулыштіс недыр, лёкысь пыркнитіс юрнас, кыдзи дзикӧдз садьмӧм морт, да муніс ямщик бӧрся.
Дьячиха коли ӧтнас.
— Мый нӧ, пуксьы, инды туйсӧ! — кыліс дьячиха.
Дышпырысь зилькнитіс ӧти кӧлӧкӧльчик, сэсся мӧд, и зильгӧм шыясыс посни кузь цепочкаӧн ылыстчисны стӧрӧжкасянь.
Кор найӧ ньӧжйӧник дзикӧдз ланьтісны, дьячиха чепӧсйис места вывсьыс да нервнӧя кутіс ветлӧдлыны пельӧсысь пельӧсӧ.
Первойсӧ сійӧ вӧлі кельдӧдӧма, сы бӧрын жӧ ставнас гӧрдӧдіс.
Чужӧмыс сылӧн вешкыртчис ненавистьысла, лов шыыс дрӧжжитіс, синъясыс югъялісны дикӧй, лёк скӧрлунӧн. Сійӧ вӧлі тигрица кодь, кодӧс повзьӧдлӧны доналӧм кӧртӧн.
Здук кежлӧ сійӧ сувтліс да видзӧдліс ассьыныс оланінсӧ.
Пӧшти комнатаджынсӧ занимайтіс вольпась, коді нюжӧдчӧма стен пӧлӧныс, став кузьтаногыс; сэні вӧлі няйт перина, руд чорыд пӧдушкаяс, эшкын да мукӧд рузумъяс.
Тайӧ вольпасьыс вӧлі форматӧм, мисьтӧм, пӧшти сэтшӧм жӧ, кутшӧм вӧлі чурвидзӧ Савелий юр вылын, кор сылы лолі окота мавтны ассьыс юрсисӧ выйӧн.
Кӧдзыд посводзӧ петан ӧдзӧссянь вольпасьӧдз вӧлі нюжӧдчӧма гырничьяса да ӧшалысь ветьӧкъяса сьӧдасьӧм пач.
Ставыс, сӧмын на петысь Савелийӧс тшӧтш лыддьӧмӧн, вӧлі вывті няйт, тшынасьӧм, сьӧдасьӧм, та вӧсна тешкодь вӧлі аддзыны татшӧм обстановкаын нывбабалысь еджыд сьылісӧ да шыльыд, нежнӧй кучиксӧ.
Дьячиха котӧртіс вольпась дорӧ, нюжӧдіс кияссӧ, быттьӧ кӧсйис шыблавны, талявны, чашйыны бусӧдз тайӧс ставсӧ, но сэсся сійӧ, быттьӧ повзис няйтас инмӧдчӧмысь, чеччыштіс бӧрвыв да бара пондіс восьлавны...
Кор час кык мысти бӧр воис лымйӧн тырӧм да мудзӧм Савелий, дьячиха куйліс нин пӧрччысьӧмӧн вольпасьын.
Синъясыс сылӧн вӧліны куньсаӧсь, но чужӧм вылас тӧдчысь посни судорога серти дьячок гӧгӧрвоис, мый гӧтырыс оз узь.
Гортас локтігӧн дьячок сетіс аслыс клятва асылӧдз чӧв овны да не вӧрзьӧдны сійӧс, но эз вермы кутчысьны, медым не чуткыштны гӧтырсӧ.
— Сӧмын весьшӧрӧ ворожитін: муніс! — лёкысь шпыньмунӧмӧн шуис Савелий.
Дьячиха чӧв оліс, сӧмын щӧкаыс сылӧн дрӧгмуніс.
Савелий ньӧжйӧник пӧрччысис, вуджис гӧтыр вомӧныс да водіс стен дорас.
— А вот ме аски висьтала отец Никодимлы, кутшӧм тэ гӧтыр! — броткыштіс сійӧ да водіс куим кусыньӧн.
Дьячиха ӧдйӧ бергӧдчис сылань чужӧмӧн да югнитіс сы вылӧ синъяснас.
— Тырмас тэныд и местаыд, — шуис дьячиха, — а гӧтыртӧ корсь аслыд вӧрысь!
Кутшӧм ме тэныд гӧтыр?
Да мед тэ джагалан!
Вот ещӧ кӧвъясис менам юр вылӧ кын мыр, дыш пон, прӧсти господи!
— Но, но...
Узь!
— Шудтӧм ме! — бӧрддзис дьячиха. — Не кӧ тэ эськӧ, ме, гашкӧ, купеч сайӧ либӧ кутшӧмкӧ благороднӧй сайӧ петі!
Не кӧ тэ эськӧ, ме эськӧ ӧні любиті верӧсӧс!
Абу тыртӧма тэнӧ лымйыс, абу кынмӧмыд тэ сэні миртуй вылас, ирӧд!
Дыр бӧрдіс дьячиха.
Коркӧ сэсся сьӧкыда лолыштіс да ланьтіс.
Ӧшинь сайын пыр на ещӧ скӧраліс турӧб.
Пачын, трубаын, став стенъяс саяс мыйкӧ бӧрдіс, а Савелийлы кажитчис, мый тайӧ сы пытшкӧсын да пельясас бӧрдӧ.
Тайӧ рытнас сійӧ дзикӧдз убедитчис гӧтыр йывсьыс аслас предположениеясын.
Мый гӧтырыс сылӧн нечистӧй вынъяс отсӧгӧн распоряжайтчис тӧвъясӧн да почтӧвӧй тройкаясӧн, та кузя сійӧ сэсся водзӧ эз нин падъяв.
Но сылӧн ыджыд шог вылӧ, тайӧ таинственностьыс, тайӧ сверхъестественнӧй, дикӧй выныс сы бердын куйлысь нывбабаыслы сетісны торъя нин гӧгӧрвотӧм мичлун, кодӧс сійӧ эз и казявлы водзджык.
Сы вӧсна мый сійӧ ас бӧблун вӧснаыс, аслас казявтӧг, поэтизируйтіс гӧтырсӧ, сійӧ лои кыдз быттьӧ еджыдджык, шыльыдджык, неприступнӧйджык.
— Ведьма! — скӧраліс сійӧ. — Тьпу, мустӧм!
Дьячок виччысис гӧтырыслысь ланьтӧм да, кор сійӧ кутіс ӧтмоза лолавны, инмӧдчыліс чуньяснас сы балябӧжӧ... кутыштіс киас сылысь кыз кӧсасӧ.
Гӧтырыс эз кывлы...
Сэки Савелий лои смелджык да малыштіс сійӧс сьыліӧдыс.
— Дугды! — горӧдіс гӧтырыс да сэтшӧма тувкис сійӧс гырддзанас ныр гӧчас, мый синъяссьыс би петаліс.
Ныр гӧчыс регыд мысти эз кут доймыны, но пыткаыс век на водзӧ муніс.
{Чехов А. П. (комиӧдіс Тарабукин И. И.) @ Тайна @ висьт @ А. П. Чехов. Канитель да мукӧд рассказъяс @ 1956 @ Лб. 54‒58.}
ТАЙНА
Ыджыдлун рытӧ действительнӧй статскӧй советник Навагин, визитъяс вылысь воӧм бӧрын, босьтіс передньӧйсьыс лист, кытчӧ гижсявлісны визитёръяс, да листнас муніс аслас кабинетӧ.
Пӧрччысьӧм да зельтерскӧй юыштӧм бӧрын сійӧ удобнӧйджыка пуксис кушетка вылӧ да кутіс лыддьыны лист вывсьыс кырымпасъяссӧ.
Кор синмыс сылӧн воис кырымпасъяслӧн кузь рад шӧрӧдз, сійӧ дрӧгнитіс, шензьӧмпырысь фыркнитіс да, аслас чужӧм вылас вывті ыджыд чуймӧм петкӧдліг, шлочнитіс чуньяснас.
— Бара! — шуис сійӧ аслыс пидзӧсас кучкиг. — Тайӧ шензьӧдана!
Бара!
Бара кырымасьӧма этійӧ, чӧртыс сійӧс тӧдас, коді сійӧ сэтшӧмыс, Федюковыс!
Бара!
Уна лыда кырымпасъяс пӧвстын лист вылын вӧлі кутшӧмкӧ Федюковлӧн кырымпас.
Кутшӧм сэтшӧм лэбач тайӧ Федюковыс — Навагин дзик эз тӧд.
Аслас паметьын бӧрйӧдліс сійӧ ассьыс став тӧдсаяссӧ, рӧдняяссӧ да подчинённӧйяссӧ, тӧдвылас уськӧдіс ассьыс важӧн кольӧм кадсӧ, но некыдз эз вермы тӧдвылӧ уськӧдны кӧть мыйкӧ Федюков кодьсӧ.
Ставсьыс шензьӧдана вӧлі сійӧ, мый тайӧ <ita>іncognіto</ita> * Федюковыс бӧръя дас куим вонас ӧкуратнӧя кырымасьліс быд рӧштвоӧ да ыджыдлунӧ.
Коді сійӧ, кытысь да кутшӧмджык сійӧ ачыс, — эз тӧдны ни Навагин, ни сылӧн гӧтырыс, ни швейцарыс.
— Дивӧ! — кабинет кузя ветлӧдліг шензис Навагин. — Тешкодь и гӧгӧрвотӧм!
Кутшӧмкӧ каббалистика!
Корны татчӧ швейцарӧс! — горӧдіс сійӧ. — Вывті тешкодь!
Энлы, кӧть мый, а ме тӧдмала, коді сійӧ!
Кывзы, Григорий, — шыасис сійӧ пырысь швейцар дінӧ, — бара кырымасьӧма эсійӧ Федюковыс!
Тэ аддзылін сійӧс?
— Некыдз эг...
— Кыдзи эн, да ӧд сійӧ жӧ кырымасьӧма!
Сідзкӧ сійӧ вӧлі передньӧйын?
Вӧлі?
— Некыдз эз, эз вӧв.
— Кыдз нӧ сійӧ вермис кырымасьны, эз кӧ вӧв?
— Ог вермы тӧдны.
— Коді нӧ тӧдас?
Тэ вугралан сэні передньӧяс!
Ноко, тӧдвылад уськӧд, гашкӧ, кутшӧмкӧ тӧдтӧм морт пыраліс!
Думыштлы!
— Эз, <rus>вашество</rus>, тӧдтӧмъяс некод эз вӧвны.
Чиновникъяс миян вӧліны, её превосходительство дорӧ баронесса воліс, крестӧн попъяс волісны, а сэсся некод эз вӧв...
— Мый нӧ, сійӧ невидимкаӧн кырымасис али мый?
— Ог вермы тӧдны, но сӧмын некутшӧм Федюков эз волы.
Та кузя кӧть ме ӧбраз водзын...
— Тешкодь!
Гӧгӧрвотӧм!
<ns>Ди-вӧ</ns>! — думыштчис Навагин. — Тайӧ йӧз серам.
Морт кырымасьӧ нин дас куим во чӧж, а тэ некыдз он вермы тӧдны, коді сійӧ.
Гашкӧ, тайӧ кодлӧнкӧ шутка?
Гашкӧ, кутшӧмкӧ чиновник аслас овыскӧд тшӧтш гижӧ теш ради и тайӧ Федюковсӧ?
И Навагин кутіс видзӧдны Федюковлысь кырымпассӧ.
Важсяногӧн чукыль-мукыльясӧн мичмӧдӧм, гырысь букваяса кырымпасыс почерк сертиыс ньӧти эз вӧв мукӧд кырымпасъяс кодь.
Кырымпасыс сулаліс пыр жӧ губернскӧй секретарь Штучкин кырымпас увдорын. Штучкин вӧлі вывті полысь да ичӧт сьӧлӧма морт, коді, навернӧ, повзьӧмысла куліс эськӧ, лэдзис кӧ аслыс вӧчны татшӧм дерзкӧй штукасӧ.
— Бара таинственнӧй Федюковыд кырымасьӧма! — гӧтыр дорас пыригӧн шуис Навагин. — Бара ме эг вермы тӧдмавны, коді сійӧ сэтшӧмыс!
М-mе Навагина вӧлі спиритка, а сы вӧсна, природаысь став гӧгӧрвоана да гӧгӧрвотӧм явлениеяссӧ объясняйтіс зэв прӧстӧя.
— Немтор сэн шензьӧданаыс абу, — шуис сійӧ. — Тэ вот он верит, а ме висьтавлі и висьтала: природаын зэв уна сверхъестественнӧйыс, кодӧс некор оз гӧгӧрво миян жебиник вежӧр!
Ме эска, мый сійӧ Федюковыс — дух, коді тэныд симпатизируйтӧ...
Тэ местаын кӧ эськӧ ме корн сійӧс да юалі, мый сылы колӧ.
— Сӧрӧм, сӧрӧм!
Навагин оз верит вӧлі предрассудокъяслы, но сійӧс интересуйтысь явлениеыс вӧлі сэтшӧм таинственнӧй, мый сы юрӧ мырдысьӧн пырис быдпӧлӧс чертовщинаыс.
Рытывбыд сійӧ думайтіс сы йылысь, мый <ita>іncognіtо</ita>-Федюков эм дух кутшӧмкӧ важӧн кувсьӧм чиновниклӧн, кодӧс вӧтлылісны служба вылысь Навагинлӧн предокъясыс, а ӧні босьтӧ водзӧс потомокыслысь; гашкӧ, тайӧ рӧдня морт кутшӧмкӧ канцеляристлӧн, кодӧс вӧтлыліс ачыс Навагин, либӧ сыӧн ылӧдӧм ныв...
Навагин войбыд вӧталіс пӧрысь, косіник чиновникӧс, коді вӧлі гирйысьӧм вицмундира, лимон кодь виж чужӧма, щӧть кодь юрсиа да озысь синъяса; чиновник висьталіс мыйкӧ гупытшкӧсса гӧлӧсӧн да грӧзитіс лы чуньяснас.
Навагинлӧн тӧкӧтьӧ эз ло воспаление мозга.
Кык недель чӧж сійӧ чӧв оліс, видзӧдіс букыша и век ветлӧдліс да думайтіс.
Медбӧрын сійӧ веніс ассьыс скептическӧй самолюбиесӧ да, гӧтырыс дорӧ пырӧм бӧрын, нурбыльтіс:
— Зина, кор Федюковӧс!
Спиритка радпырысь тшӧктіс вайны картон лист да блюд, пуксьӧдіс орччӧн ассьыс верӧссӧ да кутіс священнодействуйтны.
Федюковӧс эз ков дыр виччысьны...
— Мый тэныд колӧ? — юаліс Навагин.
— Пӧкаитчы... — вочавидзис блюдечко.
— Мыйӧн тэ вӧвлін му вылын?
— Ылалӧм мортӧн...
— Со аддзан! — вашнитіс гӧтырыс. — А тэ эн веритлы!
Навагин дыр сёрнитіс Федюковкӧд, сэсся корліс Наполеонӧс, Ганнибалӧс, Аскоченскийӧс, ассьыс тьӧткасӧ — Клавдия Захаровнаӧс, и ставныс найӧ сеталісны сылы дженьыдик, но вернӧй да зэв тӧлка ӧтветъяс.
Блюдйӧн сійӧ ноксис час нёль кымын да унмовсис успокоитчӧм, шуда, сы вӧсна мый вермис тӧдмасьны сылы выль, таинственнӧй мирӧн.
Та бӧрын сійӧ быд лун занимайтчис спиритизмӧн да учреждениеас объясняйтіс чиновникъяслы, мый природаын вообщӧ зэв уна сверхъестественнӧйыс, чудеснӧйыс, мый вылӧ миян учёнӧйяслы важӧн нин эськӧ колӧ вӧлі веськӧдны вниманиесӧ.
Гипнотизм, медиумизм, бишопизм, спиритизм, нёльӧд измерение да мукӧд руяс шымыртісны сійӧс дзикӧдз, и, гӧтырыслы ыджыд удовольствие вылӧ, сійӧ быдса лунъясӧн кутіс лыддьыны спиритическӧй книгаяс либӧ занимайтчыны блюдйӧн, пызан гӧгрӧдлӧмӧн да сверхъестественнӧй явлениеяс йылысь тӧлкуйтӧмӧн.
Сы вылӧ видзӧдӧмӧн пондісны занимайтчыны спиритизмӧн и сылӧн став подчинённӧйясыс, да сэтшӧм сьӧлӧмсянь, мый ӧти пӧрысь экзекутор йӧймӧма да ыстӧма ӧтчыд курьерыскӧд татшӧм телеграмма: «Адӧ, казённӧй палатаӧ.
Чувствуйта, мый куті пӧрны нечистӧй духӧ.
Мый вӧчны?
Ӧтвет вылӧ мынтӧма.
Василий Кринолинский».
Уна сё спиритическӧй брошюра лыддьӧм бӧрын Навагинлы зэв окота лои аслыс гижны мыйкӧ.
Вит тӧлысь чӧж сійӧ пукаліс да сочиняйтіс и медбӧрын гижис вывті ыджыд реферат татшӧм заглавиеӧн: «И менам мнение».
Тайӧ статьясӧ помалӧм бӧрын Навагин решитіс ыстыны сійӧс спиритическӧй журналӧ.
Луныс, кор вӧлі шуӧма ыстыны статьясӧ, сылы зэв памятнӧй.
Навагин помнитӧ, мый тайӧ вунӧдлытӧм лунас сы кабинетын вӧлі пукалӧны секретарь, коді переписывайтіс статьясӧ набело, да местнӧй приходысь дьячок, кодӧс вӧлі корӧма могӧн.
Навагинлӧн чужӧмыс ыпъяліс радлунӧн.
Сійӧ любовнӧя видлаліс ассьыс донаторсӧ, босьтліс чуньяс костас, кутшӧм кыз сійӧ, шудаа нюммуніс да шуис секретарлы:
— Ме думайта, Филипп Сергеич, заказнӧйӧн мӧдӧдны.
Сідзсӧ бурджык... — Сэсся лэптіс синъяссӧ дьячок вылӧ да шуис: — Тіянӧс ме тшӧкті корны могӧн, любезнӧй.
Ме кӧсъя сетны ичӧтджык пиӧс гимназияӧ, и меным колӧ метрическӧй свидетельство, сӧмын оз-ӧ позь регыдджык.
— Зэв бур, ваше превосходительство! — копрасигтыр шуис дьячок. — Зэв бур!
Гӧгӧрвоа...
— Оз-ӧ позь аски кежлӧ лӧсьӧдны?
— Ладнӧ, ваше превосходительство, энӧ тӧждысьӧй!
Аски жӧ лоӧ гӧтов!
Изволитӧй аски жӧ ыстыны кодӧскӧ вичкоӧ вечерня водзвылын.
Ме сэні лоа.
Тшӧктӧй юавны Федюковӧс, ме пыр сэні.
— Кыдзи?! — кельдӧдігмоз горӧдіс генерал.
— Федюковӧс.
— Ті... ті Федюков? — синъяссӧ сы вылӧ сувтӧдӧмӧн юаліс Навагин.
— Точно так, Федюков.
— Ті... ті кырымасьлінныд менам передньӧйын?
— Так точно, — висьтасис дьячок да гӧрдӧдыштіс. — Ме, ваше превосходительство, кор ми крестӧн ветлӧдлам, пыр кырымасьлывла вельможнӧй особаяс ордын...
Любита эсійӧ самӧй...
Мыйӧн аддза, энӧ дивитӧй, передньӧйысь лист, сідзи и кыскӧ менӧ ассьым нимӧс гижыштны...
Нинӧм гӧгӧрвотӧг, нинӧм кывтӧг Навагин мӧдіс ветлӧдлыны кабинетӧдыс.
Сійӧ видліс ӧдзӧс дорысь портьерасӧ, куимысь кымын шеныштіс веськыд кинас, кыдзи балетнӧй <fra>jeunepremіer</fra> *, коді аддзӧма ассьыс мусуксӧ, шутьлялыштіс, бессмысленнӧя нюмъёвтіс, индіс чуньнас пространствоас.
— Сідзкӧ ме пырысь-пыр ыста статьятӧ, ваше превосходительство, — шуис секретарь.
Тайӧ кывъясыс пальӧдісны Навагинӧс вунӧдчӧмсьыс.
Сійӧ зумыша видзӧдіс секретарь да дьячок вылӧ, тӧдвылас уськӧдіс ставсӧ да, дӧзмӧмпырысь зымнитӧмӧн, горӧдіс дрӧжжитана, ёсь тенорӧн:
— Кольӧй менӧ спокойын!
<ns>К-о-ль-ӧй</ns> менӧ спокойын, шуа ме тіянлы!
Мый тіянлы колӧ месянь, ог гӧгӧрво?
Секретарь да дьячок петісны кабинетсьыс и вӧліны нин ывлаынӧсь, а Навагин пыр на зымӧдіс кокъяснас да горзіс:
— Кольӧй менӧ спокойын!
Мый тіянлы месянь колӧ, ог гӧгӧрво?
<ns>К-оль-ӧй</ns> менӧ спокойын!
{Чехов А. П. (комиӧдіс Тарабукин И. И.) @ Письмӧ @ висьт @ А. П. Чехов. Канитель да мукӧд рассказъяс @ 1956 @ Лб. 59‒70.}
ПИСЬМӦ
Благочиннӧй отец Фёдор Орлов, ар ветымына кымын благообразнӧй бур вердаса мужчина, кыдзи век важнӧй да стрӧг, чужӧм вылас привычнӧй, некор бырлытӧм достоинство выражениеа, но зэв ёна мудзӧм, ветлӧдліс пельӧсысь пельӧсӧ аслас ичӧтик зал кузя да напряжённӧя думайтіс ӧтитор йылысь: кор жӧ мунас сылӧн гӧстьыс?
Тайӧ мӧвпыс мучитіс да эз эновтлы сійӧс ӧти здук кежлӧ.
Гӧстьыс отец Анастасий, каргӧгӧрса ӧти сиктысь поп, час куим сайын нин локтіс сы ордӧ аслас делӧ кузя, зэв неприятнӧй да гажтӧм делӧ кузя, дыр нин пукаліс и ӧні, гырддзанас кыз счётнӧй книга вылӧ мыджсьӧмӧн, пукаліс пельӧсас гӧгрӧс пызан сайын да, тыдалӧ, эз и думайт мунны, кӧть вӧлі нин ӧкмысӧд час рыт.
Оз быд морт куж ас кадӧ чӧв ланьтны да ас кадӧ мунны.
Частӧ овлывлӧ, мый весиг светскӧя воспитайтӧм, политичнӧй йӧз оз казявны, мый налӧн пукалӧмыс кыпӧдӧ мудзӧм либӧ эштытӧм кӧзяинлысь чувство, коді мунӧ ненависть вылӧ, и кыдзи тайӧ чувствоыс мырдӧн сайӧдчыссьӧ да вевттьыссьӧ лӧжӧн.
Отец Анастасий жӧ зэв бура аддзис и гӧгӧрвоис, мый сылӧн пукалӧмыс ковтӧм да кӧзяиныслы сыысь сьӧкыд, мый благочиннӧй, коді войнас служитіс утреня, а луншӧрнас кузь ӧбедня, мудзӧма да кӧсйӧ шойччыштны; быд минутаӧ сійӧ кӧсйыліс чеччыны да мунны, но эз чеччы, пукаліс и кыдз быттьӧ мыйкӧ виччысис.
Тайӧ вӧлі ар квайтымын вита, не арлыд сертиыс пӧрысь, косіник да мышкыртчӧм старик; чужӧмыс сылӧн косіник, пӧрысьмӧм да сьӧд, син лапъясыс гӧрдӧсь, а спинаыс, черилӧн кодь, кузь, векни; сійӧ вӧлі щӧгӧльскӧй югыдлӧз рӧма, но сылы вывті паськыд рясаа (сійӧс пӧдаритӧма неважӧн кувсьӧм том поплӧн дӧваыс), паськыд кучик тасмаа, ной кафтана да мисьтӧм сапӧга, кодлӧн ыдждаыс да рӧмыс бура висьталісны сы йылысь, мый отец Анастасий ветлӧдліс колошитӧг.
Сан да почтеннӧй арлыд вылӧ видзӧдтӧг, мыйкӧ коньӧр кодьӧс, увтыртӧмаӧс да унижитӧмаӧс петкӧдлісны сылӧн гӧрдӧдӧм гудыр синъясыс, балябӧжас неуна турунвиж рӧма дзор кӧсаторъясыс, косіник мыш вылас гырысь лопаткаясыс...
Сійӧ чӧв оліс, эз вӧрзьӧдчыв да кызіс ёна видзчысигтыр, кыдз быттьӧ поліс, медым кызӧм шы вӧснаыс сылӧн пукалӧмыс эз вӧв казяланаджыкӧн.
Благочиннӧй ордӧ старик волывліс делӧӧн.
Тӧлысь кык сайын сылы запретитісы служитны разрешиттӧдз да назначитісы сы кузя следствие.
Грекъясыс сы сайын лыддьысис зэв уна.
Сійӧ дугдывтӧг юис, эз лӧсяв причткӧд да миркӧд, лёка нуӧдіс метрическӧй записьяс да отчётность — таысь сійӧс мыжалісны формальнӧ, но, таысь кындзи, ещӧ важысянь на ветлісны сёрнияс, мый деньга вылӧ сійӧ венчайтлӧма гӧтрасьны позьтӧмъясӧс и вузавлӧма карысь волывлысь чиновникъяслы да офицеръяслы висьтасьӧм йылысь свидетельствояс.
Тайӧ сёрниясыс ветлӧдлісны сымын ёнджыка, мый сійӧ вӧлі гӧль и сылӧн вӧлі ӧкмыс морт челядь, кодъяс олісны сы сьылі вылын, сэтшӧм жӧ неудачникъяс, кутшӧм и ачыс.
Пияныс вӧліны велӧдчытӧмӧсь, балуйтчӧмаӧсь да пукалісны немуджтӧг, а мисьтӧм нывъясыс верӧссайӧ эз мунны.
Благочиннӧйлӧн эз вӧв выныс сёрнитны веськыда да сійӧ ветлӧдліс пельӧсысь пельӧсӧ, чӧв оліс либӧ жӧ шулывліс гӧгрӧдлӧмӧн.
— Сідзкӧ, ті талун онӧ мунӧй гортаныд? — юаліс сійӧ, ачыс сувтіс пемыд ӧшинь дорӧ да нюжӧдіс чальсӧ узьысь, пошкыртчӧм канарейкалань.
Отец Анастасий пыркнитчис, видзчысигтыр кызӧктіс да тэрыба шуис:
— Гортӧ?
Ен сыкӧд, ог мун, Фёдор Ильич.
Асьныд тӧданныд, служитны меным оз позь, сідзкӧ, мый нӧ ме кута сэн вӧчны?
Нарошнӧ ме муні, мед йӧзлы синмас не видзӧдны.
Асьныд тӧданныд, яндзим служиттӧгыд.
Да и делӧ менам тані эм, Фёдор Ильич.
Кӧсъя аски уллюнйӧн сёйӧм бӧрын отец следователькӧд бурджыка сёрнитыштны.
— Сідз... — очсыштіс благочиннӧй. — А ті код ордӧ сувтінныд?
— Зявкин ордӧ.
Отец Анастасийлы друг уси дум вылас, мый час кык мысти кымын благочиннӧйлы колӧ служитны пасхальнӧй утреня, да сылы сэтшӧм яндзим лои аслас неприятнӧй да йӧзсӧ дзескӧдана пукалӧмсьыс, мый сійӧ решитіс пырысь-пыр жӧ мунны и сетны мудзӧм мортлы шойччӧг.
И старик чеччис, медым мунны, но прӧститчӧм водзвылас сійӧ минута чӧж кызіс да сюся, став фигураас пыр сэтшӧм жӧ неопределённӧй виччысяна выражениеӧн, видзӧдіс благочиннӧйлы мышкас; чужӧм вылас сылӧн кутісны тӧдчыны яндысьӧм, полӧм да коньӧрлӧн кодь, мырдӧн сералӧм, кыдзи сералӧны йӧз, кодъяс оз уважайтны асьнысӧ.
Кинас кыдзкӧ решительнӧя ӧвтыштӧм бӧрын сійӧ шуис сибдӧм дрӧжжитан серамсорӧн:
— Отец Фёдор, помӧдз вӧчӧй ассьыныд милӧстьнытӧ, тшӧктӧй на прощанье сетны меным... румка вина!
— Абу кад ӧні вина юны, — стрӧга шуис благочиннӧй. — Колӧ яндысьны.
Отец Анастасий ещӧ ёнджыка конфузитчис, серӧктіс да, гортас мунӧм йылысь ассьыс кӧсйӧмсӧ вунӧдӧмӧн, пуксис улӧс вылӧ.
Благочиннӧй видзӧдліс сылӧн шӧйӧвошӧм, конфузитчӧм чужӧм вылӧ, сылӧн крукыльтчӧм туша вылӧ, и сылы лои жаль старикыс.
— Ен сетас аски юыштам, — ассьыс чорыд ӧтказсӧ небзьӧдӧм могысь шуис сійӧ. — Ставыс бур ас кадын.
Благочиннӧй веритіс, мый йӧз вермасны исправитчыны, но ӧні, кор сыын кыптіс жалитан чувство, сылы кутіс кажитчыны, мый тайӧ следствиеувса, юсьӧм, эбӧсысь усьӧм да грекӧ вӧйӧм старикыс олӧмсьыс вошӧма нин пыр кежлӧ, мый му вылын абу нин сэтшӧм вын, коді вермис эськӧ веськӧдны сылысь спинасӧ, югдӧдны синъяссӧ, кутыштны сылысь неприятнӧй, полӧмпырысь сералӧмсӧ, кыдзи сійӧ нарошнӧ серавліс, медым кӧть неуна шыльӧдыштны ӧтдортан впечатлениесӧ, кодӧс сійӧ вӧчліс йӧз вылӧ.
Старик кажитчис нин отец Фёдорлы эз мыжаӧн, а увтыртӧмӧн, оскорбитӧмӧн, шудтӧмӧн; благочиннӧй уськӧдіс тӧдвылас сылысь попадьясӧ, ӧкмыс челядьсӧ, Зявкинлысь няйт корысь сяма пӧлатьсӧ, тӧдвылас уськӧдіс мыйлакӧ сійӧ йӧзсӧ, кодъяс радӧсь аддзыны кодъюра попъясӧс да мыжалӧм начальникъясӧс, да думыштіс, мый медся бур, мый эськӧ вермас ӧні вӧчны отец Анастасий, сійӧ — кыдз позьӧ регыдджык кувны, пыр кежлӧ мунны таладор югыдсьыс.
Кылісны кок шыяс.
— Отец Фёдор, ті онӧ шойччӧй? — юаліс передньӧйсянь бас.
— Ог, дьякӧн, пыр.
Залӧ пырис Орловлӧн сослуживецыс, дьякӧн Любимов, став юр пыдӧс пасьтаыс нин куш юра, но ещӧ ён на, сьӧд юрсиа да, грузинлӧн кодь, сьӧд, сук синкымъяса пӧрысь морт.
Сійӧ копыртчыліс Анастасийлы да пуксис.
— Мый бурсӧ висьталан? — юаліс благочиннӧй.
— Да мый бурыс? — вочавидзис дьякӧн да неуна чӧв олыштӧм бӧрын нюмъялігтыр водзӧ висьталіс: — Ичӧт челядь — ичӧт шог, ыджыд челядь — ыджыд шог.
Тані сэтшӧм история, отец Фёдор, мый некыдзи ог вермы тӧлк вылӧ воны.
Комедия, дай сӧмын.
Сійӧ ещӧ недыр чӧв олыштіс, нюмъёвтіс паськыдджыка да шуис:
— Талун Николай Матвеевич Харьковсянь бӧр воис.
Менам Пётр йылысь меным висьталіс.
Вӧлі пӧ сы ордын кыкысь.
— Мый нӧ тэныд сійӧ висьталіс?
— Тревожитіс, ен сыкӧд.
Кӧсйис радуйтыштны менӧ, а кыдзи ме думышті, то артмӧ, мый этша сэні радланаыс.
Шогсьыны колӧ, а оз радлыны...
«Тэнад Петрушкаыд, шуӧ, зэв бура олӧ, киӧн, шуӧ, сыӧдз ӧні он судзӧдчы».
Но, и слава богу, шуа.
«Ме, шуӧ, сы ордын ӧбедайті и став оланногсӧ сылысь аддзылі.
Олӧ, шуӧ, сійӧ благороднӧя, бурджыкасӧ оз и тӧр».
Меным, дерт, интереснӧ, ме и юала: а мыйӧн ӧбед дырйиыс сы ордын вердісны?
«Первой, шуӧ, чериысь, мыйкӧ юква кодь, сэсся кыв анькытшӧн, а сэсся шуӧ, жаритӧм индейка».
Видз дырйиыс да индейка?
Бур тай, шуа, радлун.
Ыджыдвидз дырйи индейка?
А?
— Шензянаыс этша, — серампырысь синсӧ читкыртӧмӧн шуис благочиннӧй.
Сійӧ сюйис кыкнан певсӧ вӧнь костас, веськӧдчис да шуис сэтшӧм тонӧн, кыдзи пырджык висьтавлывліс проповедьяс либӧ объясняйтліс уезднӧй училищеын велӧдчысьяслы закон божий:
— Йӧз, кодъяс оз видзавны, юксьӧны кыкпӧлӧс категория вылӧ: ӧтияс вӧчӧны тайӧс кокни мывкыд вӧснаыс, мӧдъяс — вериттӧм вӧсна.
Тэнад Пётрыд оз видзав вериттӧм вӧсна.
Да.
Дьякӧн полігтыр видзӧдліс отец Фёдорлы стрӧг чужӧм вылӧ да шуис:
— Кымын водзӧ — сымын унджык...
Сёрнитыштім, тӧлкуйтыштім, ӧтитор да мӧдтор, и вӧлӧмкӧ ещӧ, мый менам вериттӧм пиӧй кутшӧмкӧ мадамакӧд олӧ, йӧз гӧтыркӧд.
Сійӧ сы ордын квартираас гӧтыр пыдди и кӧзяйка пыдди, чай кисьталӧ, гӧстьясӧс принимайтӧ и сідз водзӧ, быттьӧ венчайтчӧма.
Коймӧд во нин, кыдзи тайӧ гадюкаыскӧд гартчӧ.
Комедия, да и сӧмын.
Куим во олӧны, а челядь абуӧсь.
— Сідзкӧ, вежавидзӧмӧн олӧны! — китьяліс отец Анастасий да киргигтыр кызіс. — Эмӧсь челядьыс, отец дьякӧн, эмӧсь, да гортаныс оз видзны!
Вошпитательнӧй приютъясӧ ысталӧны!
Хе, хе, хе...
(Анастасийӧс пӧдтіс кызӧмыс.)
— Эн сюйсьӧй, отец Анастасий, — стрӧга шуис благочиннӧй.
— Николай Матвеич и юалӧ сылысь: кутшӧм тайӧ татшӧм мадама пызан саяд шыдсӧ чӧвталӧ? — водзӧ висьталіс дьякӧн да букыша видзӧдлывліс Анастасийлӧн крукыльтчӧм туша вылӧ. — А сійӧ сылы: тайӧ, шуӧ, менам гӧтыр.
А мӧдыс и юалас: «Важӧн-ӧ изволитінныд венчайтчынытӧ?»
Пётр и вочавидзӧ: «Ми венчайтчылім Куликов кондитерскӧйын».
Благочиннӧйлӧн синъясыс лёка ыпнитісны-ӧзйисны, и кӧсичаясыс гӧрдӧдісны.
Аслас грекъясысь ӧтдор, Пётр вӧлі сылы мустӧм, кыдзи морт, вообщӧ.
Пётр вылӧ отец Фёдор, кыдзи шуасны, лӧг кутіс.
Сійӧ помнитӧ Пётрӧс ещӧ детинка-гимназистӧн, помнитӧ зэв бура, сы вӧсна мый и сэки нин сійӧ кажитчис сылы ненормальнӧйӧн.
Петрушка-гимназист яндысис отсасьны алтарын, лӧгасьліс, кор шулывлісны сылы «тэ», комнатаӧ пыригӧн эз пернапасасьлы, и радейтліс уна да пӧся сёрнитны, а, отец Фёдор мнение серти, уна сёрнитӧмыд челядьлы абу лӧсьыд да вреднӧ; сыысь кындзи, Петруша зывӧка да критическӧя видзӧдіс чери кыйӧм вылӧ, кодӧс благочиннӧй да дьякӧн зэв ёна радейтлісны.
Студент Пётр ньӧтчыд эз ветлывлы вичкоӧ, узис луншӧрӧдз, йӧз вылӧ видзӧдіс вылісянь да кутшӧмкӧ аслыссяма задорӧн радейтліс кыпӧдны тӧдтӧм, разрешиттӧм вопросъяс.
— Мый нӧ тэ кӧсъян? — дьякӧн дінӧ матыстчӧмӧн да сы вылӧ скӧрысь видзӧдіг юаліс благочиннӧй. — Мый нӧ тэ кӧсъян?
Татшӧмторсӧ колӧ вӧлі видзчысьны!
Ме век тӧді и вӧлі уверен, мый тэнад Пётрысь немтор путнӧйыс оз артмы!
Висьтавлі ме тэныд и висьтала.
Мый кӧдзин, сійӧ и вунды ӧні!
Вунды!
— Да мый нӧ ме кӧдзи, отец Фёдор? — увсянь благочиннӧй вылӧ видзӧдігмоз ньӧжйӧник юаліс дьякӧн.
— А коді нӧ мыжаыс тэысь кындзи?
Тэ бать, тэнад пи!
Тэныд колӧ вӧлі наставляйтны, мед сійӧ енмысь поліс.
Велӧдны колӧ!
Чужтыны ті чужтанныд, а наставляйтны он наставляйтӧй.
Тайӧ грек!
Абу бур!
Яндзим!
Благочиннӧй вунӧдіс аслас мудзӧм йылысь, ветлӧдліс да водзӧ сёрнитіс.
Дьякӧнлӧн куш кӧсичаас да плешкас тыдовтчисны посньыдик войтъяс.
Сійӧ лэптіс мыжа синъяссӧ благочиннӧй вылӧ да шуис:
— Да ме ӧмӧй эг наставляйтлы, отец Фёдор?
Господи помилуй, ме ӧмӧй абу бать аслам дитялы?
Асьныд ті тӧданныд, ме сылы немтор эг жалитлы, нэм чӧж старайтчи да енлы кевми, мед сылы настӧящӧй образование сетны.
Сійӧ менам и гимназияын вӧлі, и репетиторъясӧс ме сылы медавлі, и университет сійӧ помаліс.
А мый, ме кӧ сылысь вежӧрсӧ веськӧдны эг вермы, отец Фёдор, асьныд думыштӧй, сы вылӧ менам способностьяс абуӧсь!
Вӧвлі, кор сійӧ студентӧн татчӧ волывліс, ме заводита сылы ас ногӧн внушайтны, а сійӧ оз кывзы.
Шуан сылы: «ветлывлы вичкоӧ», а сійӧ: «мыйла ветлынысӧ?»
Кутан сылы объясняйтны, а сійӧ: мыйла? мый вӧсна?
Либӧ лапкӧдыштас меным пельпомъясӧ да шуас: «Ставыс таладор югыдын относительнӧ, приблизительнӧ да условнӧ.
Ни ме нинӧм ог тӧд, ни ті дзик жӧ нинӧм онӧ тӧдӧй, папаша».
Отец Анастасий сибдӧм гӧлӧсӧн серӧктіс, кызӧктіс да чуньяссӧ вӧрӧдыштіс воздухас, кыдз быттьӧ кӧсйис мыйкӧ висьтавны.
Благочиннӧй видзӧдліс сы вылӧ да шуис стрӧга:
— Эн сюйсьӧй, отец Анастасий.
Старик сераліс, радліс да, тыдалӧ, окотапырысь кывзіс дьяконӧс, быттьӧ рад вӧлі, мый таладор югыдас и сыысь кындзи на эмӧсь грешнӧй йӧз.
Дьякӧн сёрнитіс сьӧлӧмсяньыс, шогпырысь, и весиг синваыс петіс син дорас.
Отец Фёдорлы жаль лои сійӧ.
— Мыжа тэ, дьякӧн, мыжа, — шуис сійӧ, но эз нин сэтшӧм стрӧга да пӧся. — Кужин чужтыны, куж и наставитны.
Колӧ вӧлі ещӧ челядьдырсяньыс на сійӧс наставляйтны, а студентӧс мун да велӧд!
Пуксис чӧв-лӧнь.
Дьякӧн кучкис бокас кияснас да ышловзьӧмӧн шуис:
— А ӧд меным жӧ сы вӧсна лоӧ ӧтвечайтны!
— Сійӧ ӧд и эм!
Недыр чӧв олыштӧм бӧрын благочиннӧй и очсыштіс и ышловзис ӧттшӧтш, да юаліс:
— Коді «Деянияяссӧ» лыддьӧ?
— Евстрат.
Пыр Евстрат лыддьывлӧ.
Дьякӧн чеччис да, благочиннӧй вылӧ кевмысяна синмӧн видзӧдіг, юаліс:
— Отец Фёдор, мый нӧ ӧні меным вӧчны?
— Мый кӧсъян, сійӧ и вӧч.
Абу ме бать, а тэ.
Тэ бурджыка тӧдан.
— Немтор ме ог тӧд, отец Фёдор!
Велӧдӧй менӧ, вӧчӧй милӧсть!
Веританныд-ӧ, сьӧлӧмӧй лигышмуні!
Ӧні ме пи узьны ог вермы, ни пукавны спокойнӧя, и праздникыс меным абу праздник.
Велӧдӧй, отец Фёдор!
— Гиж сылы письмӧ.
— Мый нӧ ме сылы кута гижнысӧ?
— А гиж, мый тадзи оз позь.
Дженьыда гиж, но стрӧга да обстоятельнӧя, сӧмын оз ков чинтыны да оз ков небзьӧдны сылысь мыжсӧ.
Тайӧ тэнад рӧдительскӧй обязанность.
Гижан, исполнитан ассьыд долгтӧ и успокоитчан.
— Тайӧ вернӧ, но мый нӧ ме сылы гижа?
Кутшӧмногӧн?
Ме сылы гижа, а сійӧ меным вочавидзас: «мыйла? мый вӧсна? мый вӧсна тайӧ грек?»
Отец Анастасий бара серӧктіс чирӧм гӧлӧсӧн да вӧрӧдыштіс чуньяснас.
— Мыйла?
Мый вӧсна?
Мыйла тайӧ грек? — чирзігтыр пондіс шуавны сійӧ. — Ӧтчыд ме вӧлі висьтӧдз ӧти господинӧс и шуа сылы, мый енлӧн милӧсть вылӧ вывті ёна надейтчӧм лоӧ грек, а сійӧ юалӧ: мый вӧсна?
Кӧсъя сылы вочавидзны, а тані, — Анастасий клопнитіс аслас плешкас, — а танісӧ менам и абу!
Хи-и-хе-хе-хе...
Анастасийлӧн кывъясыс, сылӧн сибдӧм, кирган серамыс сы вылын, мый оз петкӧд серамтӧ, неприятнӧя действуйтісны благочиннӧй вылӧ да дьякӧн вылӧ.
Благочиннӧй кӧсйис нин шуны стариклы «энӧ сюйсьӧй», но эз шу, а сӧмын чукыртчыліс.
— Ог вермы ме сылы гижны! — ышловзис дьякӧн.
— Тэ кӧ он вермы, сідзкӧ коді нӧ вермас?
— Отец Фёдор! — юрсӧ пӧлыньтӧмӧн да кисӧ морӧс бердас пуктӧмӧн шуис дьякӧн. — Ме морт абу образованнӧй, ичӧт вежӧра, тіянлы жӧ господь сетӧма вежӧр и мудрость.
Ті ставсӧ тӧданныд и гӧгӧрвоанныд, быдторйӧдз вежӧрныд судзӧ, ме жӧ тӧлкӧн ӧти кыв ог куж шуны.
Лоӧй великодушнӧйӧн, велӧдӧй менӧ письмӧсӧ гижны!
Велӧдӧй, кыдзи сійӧс да мый...
— Мый нӧ сэн велӧднысӧ?
Велӧдны немторйӧ.
Пуксин да гижин.
— Абу сідз, вӧчӧй нин милӧсть, отец настоятель!
Кевма тіянлы.
Ме тӧда, тіян письмӧысь сійӧ повзяс да кывзысяс, сы вӧсна мый ті сідзжӧ образованнӧй морт.
Лоӧй сэтшӧм бурӧн!
Ме пукся, а ті меным диктуйтыштӧй.
Аски гижнысӧ грек, а талун эськӧ самӧй кад, ме эськӧ и успокоитчи.
Благочиннӧй видзӧдыштіс дьякӧнлӧн кевмысяна чужӧм вылӧ, уськӧдіс тӧдвылас мустӧм Пётрӧс да сӧгласитчис диктуйтны.
Сійӧ пуксьӧдіс дьякӧнӧс аслас пызан сайӧ да заводитіс:
— Но, гиж...
<rus>Христос воскрес</rus>, любезнӧй пи... восклицательнӧй знак.
Воисны меӧдз, тэнад батьӧдз, юӧръяс... водзӧ гиж скобка пытшкӧ... а кутшӧм источникысь, тайӧ тэныд оз касайтчы... скобка...
Гижин?.. мый тэ нуӧдан олӧм ни енлӧн, ни мортлӧн законъяскӧд лыддьысьтӧг.
Ни комфортабельность ни светскӧй великолепие, ни образованность, кодъясӧн тэ ортсысяньыс сайӧдчан, оз вермыны сайӧдны тэнсьыд языческӧй видтӧ.
Нимнад тэ христианин, но аслад пытшкӧснад язычник, сэтшӧм жӧ жалкӧй да шудтӧм, кыдзи и став мукӧд язычникъясыс, весиг ещӧ жалкӧйджык, сы вӧсна мый: сійӧ язычникъясыс пӧгибайтӧны тӧдтӧмлун вӧсна, Христосӧс тӧдтӧм вӧсна, тэ жӧ пӧгибайтан сы вӧсна, мый обладайтан сокровищеӧн, но он пыдди пукты сійӧс.
Ог кут лыддьӧдлыны тані тэнсьыд став тырмытӧмторъястӧ, кодъяс аслыд тэныд бура тӧдсаӧсь, шуа сӧмын, мый тэнад гибельлысь помкасӧ ме аддза тэнад вериттӧмын.
Тэ асьтӧ лыддян мудрӧйӧн, ошйысян наукаяс тӧдӧмӧн, а сійӧс он кӧсйы гӧгӧрвоны, мый енлы вериттӧг наука не сӧмын оз кыпӧд мортӧс, но весиг уськӧдӧ сійӧс низменнӧй животнӧй степеньӧдз, сы вӧсна...
Письмӧыс помӧдзыс вӧлі татшӧм сяма.
Гижны помалӧм бӧрын дьякӧн гораа лыддис сійӧс, вывті рад лои да звирк чеччис.
— Талант, настӧящӧй талант! — шуис дьякӧн, ачыс зэв кыпыда видзӧдіс благочиннӧй вылӧ да шлапӧдіс кияснас бокъясас... — Сетас жӧ господь татшӧм талант!
А? Мать царица!
Сё воӧн эськӧ, кажитчӧ, татшӧм письмӧсӧ эг сочинит?
Мед спаситас тіянӧс господь!
Отец Анастасий сідзжӧ лои зэв рад.
— Таланттӧгыд тадзи он гиж! — чеччигмозыс да чуньяссӧ вӧрӧдіг шуис сійӧ. — Он гиж!
Тані сэтшӧм риторика, мый любӧй философлы позьӧ запятая сувтӧдны да нырас тшукӧдны.
Вежӧр!
Югыд вежӧр!
Эн кӧ эськӧ гӧтрасьӧй, отец Фёдор, важӧн нин эськӧ архиерейӧн вӧлінныд, збыльысь, вӧлінныд эськӧ!
Ассьыс скӧрлунсӧ письмӧас гижӧм бӧрын благочиннӧйлы лои кокньыдджык.
Сы дорӧ бӧр воисны и мудзӧмыс и эбӧстӧммӧмыс.
Дьякӧн вӧлі ас морт, и благочиннӧй эз яндысь шуны сылы:
— Но, дьякӧн, мун, ен тэкӧд.
Ме часджын кежлӧ диван вылӧ ойбыртла, шойччыштны колӧ.
Дьякӧн муніс да нуӧдіс аскӧдыс Анастасийӧс.
Кыдзи и век овлӧ Ыджыдлун рытъяӧ, ывлаын вӧлі пемыд, но небесаыс ставнас дзирдаліс югӧръяс сявкйысь, яръюгыд кодзувъясӧн.
Вӧрзьывтӧм лӧнь воздухсьыс кыліс тулыс да праздник дук.
— Дыр-ӧ сійӧ диктуйтіс? — Шензис дьякӧн. — Минута дас, эз унджык!
Мукӧд эськӧ и тӧлысьӧн татшӧм письмӧтӧ эз сочинит.
А? Вот юрыс!
Сэтшӧм юр, мый ме весиг и висьтавнысӧ ог куж!
Шензяна!
Збыль шензяна!
— Образование! — ышловзис Анастасий да няйт улича вомӧн вуджигӧн лэпталіс аслас рясалысь пӧлаяссӧ коскӧдзыс. — Не миянлы рӧвняйтчыны сыкӧд.
Ми петім дьячокъясысь, а сійӧ ӧд наукаяс прӧйдитліс.
Да.
Настӧящӧй морт, мый и шуны.
— А ті вот кывзыштӧй, кыдзи сійӧ талун ӧбедня дырйи евангелие кутас латинскӧй кыв вылын лыддьыны!
И латинскӧй кыв вылын сійӧ кужӧ, и греческӧй кыв вылын кужӧ...
А Петруха, Петруха! — друг тӧдвылас уси дьякӧнлы. — Но, ӧні сійӧ гыжъясьыштас!
Кывсӧ курччас!
Кутан помнитны нэмыс!
Ӧні оз нин юав: мый вӧсна?
Збыльысь нин, сюсь вылӧ ещӧ сюсьджык веськалі!
Ха-ха-ха!
Дьякӧн гажаа и гораа серӧктіс.
Сы бӧрын, кор Пётрлы письмӧсӧ вӧлі гижӧма, сылы лои гажа да успокоитчис.
Сійӧс вежӧртӧмыс, мый исполнитіс батьыслысь долг да письмӧ вынӧ веритӧмыс бергӧдісны сылы и долыдлун и бур сьӧлӧм.
— Переведитны кӧ Пётр кывсӧ, сійӧ лоӧ из, — висьталіс сійӧ горт дорас матыстчигӧн. — Но менам Пётр абу из, а нямӧд.
Гадюка сы вылӧ лэдзчысьӧма, а сійӧ сыкӧд нянчитчӧ, тойыштны сійӧс оз вермы.
Тьпу!
Эмӧсь жӧ, прӧсти господи, сэтшӧм нывбабаяс!
А? Кӧн нӧ сылӧн яндысьӧмыс?
Лэдзчысьӧма зон вылӧ, кӧвъясьӧма да кутӧ юбка дорас... шутъяслы пӧскӧтина вылӧ сійӧс!
— А гашкӧ, оз нылыс сійӧс кут, а сійӧ кутӧ нывсӧ?
— Всё-таки, сідзкӧ, нылыслӧн некутшӧм яндысьӧм абу!
А Пётрӧс ме ог дорйы...
Сылы сюрыштас...
Лыддяс письмӧсӧ да гыжъялыштас балябӧжсӧ!
Яндзимысла кулӧ!
— Письмӧыс бур, но сӧмын эсійӧ... не ыстыны эськӧ сійӧс, отец дьякӧн...
Ен сыкӧд!
— А мый? — повзис дьякӧн.
— Да сідз!
Эн ысты, дьякӧн!
Мый сэтысь тӧлкыс?
Но, тэ ыстан, сійӧ лыддяс, а... а сэсся мый?
Тревожитан сӧмын.
Прӧстит, ен сыкӧд!
Дьякӧн чуймӧмӧн видзӧдліс Анастасийлӧн пемыд чужӧм вылӧ, сылӧн павкмунӧм ряса пӧлаяс вылас, кодъяс пемыднас вӧліны бордъяс кодьӧсь, да лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Кыдз нӧ сідз прӧститны? — юаліс сійӧ. — Ӧд меным жӧ сы вӧсна ен водзын кыв кутны ковмас!
— Кӧть и сідзи, а век жӧ прӧстит.
Веськыда шуа!
А енмыд тэнад бурлун вӧсна и тэнӧ прӧститас.
— Да ӧд сійӧ менам пи?
Должен ме сійӧс велӧдны али абу?
— Велӧдны?
Мыйла не велӧдны?
Велӧдны позьӧ, а сӧмын мыйла язычникӧн нимтыны?
Ӧд сылы, дьякӧн, ӧбиднӧ...
Дьякӧн вӧлі дӧвеч да оліс куим ӧшиня ичӧтик керкаын.
Кӧзяйствонас веськӧдліс сылӧн ыджыдджык чойыс, ныв на, коді во куим, сайын лои коктӧм да сы вӧсна эз чеччывлы вольпась вывсьыс; дьякӧн сыысь поліс, кывзысис и чой сӧветтӧгыс нинӧм эз вӧчлы.
Отец Анастасий пырис сы ордӧ.
Мыйӧн аддзис пызан вылысь куличьяс да гӧрд колькъяс, сійӧ мыйлакӧ, гашкӧ, тӧдвылас уси аслас гортыс, бӧрддзис и, медым бергӧдны тайӧ синвасӧ шуткаӧ, пырысь-пыр жӧ чирӧм гӧлӧсӧн серӧктіс.
— Да, регыд разговляйтчыны, — шуис сійӧ. — Да...
Сійӧ эськӧ, дьякӧн, и ӧні оз мешайт... румка юыштны.
Позьӧ?
Ме эськӧ юышті, — ӧдзӧс вылӧ кӧсӧйтчылӧмӧн вашнитіс сійӧ, — старушка оз... оз кывлы... ни-ни...
Дьякӧн чӧла вештыштіс сыланьӧ графин да румка, паськӧдіс письмӧсӧ да кутіс гораа лыддьыны.
И ӧні письмӧыс сылы сідзжӧ кажитчис, кыдзи и сэки, кор благочиннӧй диктуйтіс сійӧс.
Сылӧн чужӧмыс лоис долыд, зэв рад и, быттьӧ мыйкӧ зэв юмовтор видлӧм бӧрын, сійӧ гӧгрӧдлыштіс юрсӧ.
— Но и письмӧ! — шуис сійӧ. — Весиг эз вӧтавлы Петруха татшӧм письмӧсӧ.
Татшӧм вот и колӧ сылы, медым сылӧн чепӧсъяс пӧсьыс... во!
— Тӧдан, дьякӧн?
Эн ысты! — быттьӧ вунӧдчӧмӧн мӧд румка кисьтігмоз шуис Анастасий. — Прӧстит, ен сыкӧд!
Ме тэныд... тіянлы сьӧлӧмсянь.
Рӧднӧй батьыс кӧ сійӧс оз прӧстит, то коді нӧ сійӧс прӧститас?
Сідзи и кутас, сідзкӧ, прӧщениетӧг овны?
А тэ, дьякӧн, думыштлы: мыждысьясыд и тэтӧг аддзысясны, а тэ эськӧ рӧдимӧй пиыдлы милуйтысьясӧс мед корсин!
Ме... ме, воканӧй, юышта...
Медбӧръя...
Веськыда сідзи босьт и гиж сылы: прӧстита тэнӧ, Пётр!
Сійӧ гӧгӧрвоа-ас!
<ns>Почу-увствуйтас</ns>!
Ме, вокӧ... ме, дьякӧн, ас серти тайӧс гӧгӧрвоа.
Кор овлі, йӧз моз, и шогыс менам этша вӧлі, а ӧні, кор эг ло морт кодь, сӧмын ӧтитор и кӧсъя, медым менӧ бур йӧзыс прӧститісны.
Да и сійӧтор артышт, оз праведникъясӧс ков прӧщайтны, а грешникъясӧс.
Мыйла тэныд ассьыд старушкатӧ прӧститны, кор сійӧ и сідзи гректӧм?
Тэ вот сэтшӧмъясӧс прӧстит, кодъяс вылӧ и видзӧднысӧ жаль... Да!
Анастасий мыджсис юрнас кулакъяс вылас да думыштчис.
— Беда, дьякӧн, — ышловзис сійӧ, тыдалӧ, вермасис юны кӧсйӧмыскӧд. — Беда!
<rus>Во гресех</rus> чужтіс менӧ мати менам, <rus>во гресех</rus> нэм олі, <rus>во гресех</rus> и кула...
Господьӧй, прӧстит менӧ грешнӧйӧс!
Дзугси ме, дьякӧн!
Абу меным спасение!
И абу сыын, мый олӧмас дзугси, а дзик пӧрысьладорын кулӧм водзвылын...
Ме...
Старик ӧвтыштіс кинас да ещӧ юис, сэсся чеччис да пуксис мӧд местаӧ.
Дьякӧн, письмӧсӧ киас кутігтыр, ветлӧдліс пельӧсысь пельӧсӧ.
Сійӧ думайтіс аслас пи йылысь.
Недовольство, шогсьӧм да полӧм ӧні эз нин беспокоитны сійӧс: ставыс тайӧ вуджис письмӧӧ.
Ӧні сійӧ сӧмын воображайтіс Пётрӧс, рисуйтіс сылысь чужӧмсӧ, казьтыліс кольӧм вояссӧ, кор пиыс волывліс гӧститны праздникъяс дырйи.
Думайтсис сӧмын бур йылысь, мый нылысь мудзлытӧг позьӧ думайтны кӧть нэм чӧжыд.
Пиыс вӧсна гажтӧмчӧмла сійӧ ещӧ ӧтчыд лыддис письмӧсӧ да юалана видзӧдліс Анастасий вылӧ.
— Эн мӧдӧд! — кинас ӧвтыштӧмӧн шуис Анастасий.
— Мыйла, всё-таки... колӧ.
Всё-таки тайӧ сійӧс эсійӧ... неуна вежӧрӧ вайӧдас.
Абу лишнӧй...
Дьякӧн кыскис пызан йӧрсьыс конверт, но письмӧсӧ конвертас сюйтӧдз, первой пуксис пызан сайӧ, нюмъёвтіс да содтіс ассяньыс письмӧ помас: «А миянӧ выль штатнӧй смотрительӧс ыстісны.
Тайӧ воддза сертиыс визувджык.
И йӧктӧ, и кыввора, и быдтор вылӧ мастер, сы вӧсна говоровскӧй нывъяс сыысь ставныс йӧймӧмаӧсь.
Воинскӧй начальник Косыревлы сідзжӧ, шуӧны, регыд лоӧ отставка.
Кад!»
И зэв дӧвӧльнӧй, кӧть ачыс эз гӧгӧрво, мый татшӧм содтӧднас сійӧ помӧдз тшыкӧдіс стрӧг письмӧсӧ, дьякӧн гижис адрес да пуктіс письмӧсӧ пызан вылӧ медся тыдаланінас.
{Чехов А. П. (комиӧдіс Тарабукин И. И.) @ Заглавиетӧг @ висьт @ А. П. Чехов. Канитель да мукӧд рассказъяс @ 1956 @ Лб. 71‒75.}
ЗАГЛАВИЕТӦГ
V нэмын, кыдзи и ӧні, быд асылӧ чеччывліс шонді да быд рыт сійӧ водліс узьны.
Асылын, кор первой югӧръясыс окасисны лысваыскӧд, му ловзьыліс, воздухыс тырліс радлунлӧн, восторглӧн, надеялӧн шыясӧн, а рытнас сійӧ жӧ муыс лӧньліс да вӧйліс суров рӧмыдӧ.
Луныс вӧлі лун кодь, войыс вой кодь.
Шочиника котӧртлывліс кымӧр да скӧрысь гымавліс гым, либӧ усьлывліс небесаысь ылалысь кодзув, либӧ котӧртліс бледӧдӧм манак да висьтавліс братиялы, мый манастырсянь неылысь сійӧ аддзыліс тигрӧс — и сӧмын, а сэсся бара луныс вӧлі лун кодь, войыс вой кодь.
Манакъяс уджалісны да кевмысисны енлы, а налӧн настоятель-старик ворсіс органӧн, сочиняйтіс латинскӧй стихъяс да гижис нотаяс.
Тайӧ чуднӧй старикыслӧн вӧлі шоча паныдасьлысь талант.
Сійӧ ворсіс органӧн сэтшӧм бура, мый весиг пӧрысь манакъяс, кодъяс олӧм помланьыс лолісны сьӧкыд пеляӧсь, эз вермыны кутны синванысӧ, кор сійӧ кельяысь кылісны органлӧн шыясыс.
Кор сійӧ висьтавліс мый йылысь кӧ, весиг медся обыкновеннӧйтор йылысь, например, пуяс, зверьяс либӧ море йылысь, сійӧс оз вӧлі позь кывзыны нюмъявтӧг либӧ синватӧг, и кажитчис, мый сылӧн душаас юргисны сэтшӧм жӧ струнаяс, кыдзи и органын.
Сійӧ кӧ ёна скӧраліс либӧ вывті ёна радліс, либӧ заводитліс висьтавны кутшӧмкӧ ужаснӧй да ыджыдтор йылысь, то страстнӧй вдохновение шымыртліс сійӧс, югъялысь синъясас мыччысьліс синва, чужӧмыс ӧзйывліс, гӧлӧсыс мураліс, гым моз, и манакъяс, сійӧс кывзігӧн, чувствуйтісны, кыдзи сылӧн вдохновениеыс дорліс налысь сьӧлӧмсӧ; сэтшӧм великолепнӧй, чуднӧй минутаясӧ сылӧн властьыс вӧвлі помтӧм, и сійӧ кӧ эськӧ прикажитіс аслас старецъяслы шыбитчыны мореӧ, то найӧ эськӧ ӧтитӧг ыджыд радлунӧн тэрмасисны исполнитны сылысь волясӧ.
Сылӧн музыкаыс, гӧлӧсыс да стихъясыс, кӧні сійӧ славитіс енмӧс, небесаас да муӧс, вӧліны манакъяслӧн постояннӧй радлунлы источникӧн.
Вӧвлі сідз, мый век ӧткодь олансям вӧснаыс пайӧс гажтӧм босьтліс пуяссьыс, цветъяссьыс, тулыссьыс, арсьыс, мудзтыліс налысь пельнысӧ морелӧн шумыс, весиг лэбачьяслӧн сьылӧмыс лолі мустӧм, но настоятель-стариклӧн талантъясыс, нянь моз, вӧлі колӧны быд лун.
Колины уна дас вояс, и век луныс вӧлі лун кодь, а войыс вой кодь.
Дикӧй лэбачьяс да зверьяс кындзи, манастыр гӧгӧрын эз петкӧдчыв ни ӧти лов.
Мортлӧн медматысса оланіныс вӧлі ылын, и, медым мунны сэтчӧ манастырсянь либӧ сысянь манастырӧдз, колӧ вӧлі прӧйдитны пустыняӧд верст сё кымын.
Пустынясӧ вуджны решайтчылісны сӧмын найӧ, кодъяс эз жалитны олӧмнысӧ, отрекайтчылісны сыысь да мунлісны манастырӧ, кыдзи гуӧ.
Кутшӧм жӧ вӧлі та вӧсна манакъяслӧн шензьӧмыс, кор ӧтчыд войын найӧ воротаӧ игӧдчис морт, коді вӧлӧма карса олысьӧн и медся обыкновеннӧй грешникӧн, олӧм радейтысьӧн.
Настоятельлысь благословение кортӧдз да юрбиттӧдз, тайӧ мортыс корис вина да сёйны.
Юалӧм вылӧ, кыдзи сійӧ веськаліс карысь пустыняӧ, сійӧ ӧтвечайтіс кузь охотничӧй историяӧн: мунӧма кыйсьыны, юыштӧма лишнӧйджык да вошӧма.
Кор сылы вӧзйисны пырны манакӧ да спаситны ассьыс душасӧ, сійӧ ӧтветитіс нюмъёвтӧмӧн да кывъясӧн: «Ме тіянлы абу ёрт».
Сёйӧм-юӧм бӧрын сійӧ видзӧдліс манакъяс вылӧ, кодъяс прислуживайтісны сылы, дивитӧмпырысь лайкйӧдлыштіс юрнас да шуис:
— Немтор ті он вӧчӧй, манакъяс.
Сӧмын и тӧданныд, мый сёянныд да юанныд.
Сідз ӧмӧй спасайтӧны душатӧ?
Думыштлӧй: сэки, кор пукаланныд ті тані сэтшӧм тӧждысьтӧг, сёянныд, юанныд да мечтайтанныд блаженство йылысь, тіян матыссаясыд пӧгибайтӧны да мунӧны адӧ.
Видзӧдлӧй, мый вӧчсьӧ карын!
Ӧтияс кулӧны тшыглы, мӧдъяс оз тӧдны, кытчӧ воштыны ассьыныс зӧлӧтасӧ, вӧйтӧны асьнысӧ развратын да кулӧны маӧ сибдӧм гутъяс моз.
Абу йӧзыслӧн ни вера, ни правда!
Кодлӧн нӧ делӧыс мездыны найӧс?
Кодлӧн делӧыс проповедуйтны?
Абу-ӧ меным, коді асывсянь рытӧдз код?
Смиреннӧй духсӧ, радейтысь сьӧлӧмсӧ да верасӧ ӧмӧй енмыс сетіс тіянлы сы вылӧ, медым ті пукалінныд тані нёль стен сайын да нинӧм эн вӧчӧй?
Карсалӧн кодъюра кывъясыс вӧліны дерзкӧйӧсь да мисьтӧмӧсь, но тешкодя действуйтісны настоятель вылӧ.
Старик видзӧдліс аслас манакъяс вылӧ, бледӧдіс да шуис:
— Вокъяс, а ӧд сійӧ правда висьталӧ!
Збыльысь гӧль йӧз асланыс гӧгӧрвотӧмла да слаблун вӧсна пӧгибайтӧны лёкногӧн олӧмын да невериеын, а ми местаысь ог вӧрзьылӧй, кыдз быттьӧ миянлы тайӧ оз касайтчы.
Мыйла эськӧ меным не мунны да казьтыштны налы Христос йылысь, кодӧс найӧ вунӧдӧмаӧсь?
Карса олысьлӧн кывъясыс ызйӧдісны старикӧс; аскинас жӧ сійӧ босьтіс ассьыс бедьсӧ, прӧститчис братияыскӧд да мӧдӧдчис карӧ.
А манакъяс колины музыкатӧг, сылӧн сёрниястӧг да стихъястӧг.
Гажтӧмчисны найӧ ӧти тӧлысь, мӧдӧс, а старик век эз во.
Сэсся, куим тӧлысь мысти кыліс сійӧ бедьлӧн тӧдса шыыс.
Манакъяс уськӧдчисны сылы паныд да тыртісны сійӧс юасьӧмъясӧн, но сійӧ, на вылӧ радуйтчӧм пыдди, шога бӧрддзис да эз шу ни ӧти кыв.
Манакъяс казялісны: сійӧ ёна пӧрысьмӧма и омӧльтчӧма; чужӧмыс сылӧн вӧлі мудз да выражайтіс ыджыд шог, а кор сійӧ бӧрддзис, сылӧн видыс вӧлі оскорбитӧм морт кодь.
Манакъяс сідзжӧ бӧрддзисны да сьӧлӧмсяньыс пондісны юасьны, мыйла сійӧ бӧрдӧ, мыйла сылӧн чужӧмыс зумыш, но сійӧ эз шу ни ӧти кыв да игнасис аслас кельяӧ.
Сизим лун сійӧ пукаліс сэні, немтор эз сёй, эз ю, эз ворс органӧн да бӧрдіс.
Манакъяс таркӧдчисны сы ӧдзӧсӧ, корисны петны да висьтавны налы аслас шог йылысь, но вочакыв висьталӧм пыдди сійӧ чӧв оліс.
Коркӧ сійӧ и петіс.
Бӧрдӧм чужӧма старик чукӧртіс ас гӧгӧрыс стаз манакъяссӧ да ыджыд шогпырысь да негодуйтӧмӧн пондіс висьтавлыны сы йылысь, мый вӧлі сыкӧд бӧръя куим тӧлысьнас.
Гӧлӧсыс сылӧн вӧлі спокойнӧй и синъясыс нюмъялісны, кор сійӧ висьталіс манастырсянь карӧдз ассьыс мунӧмсӧ.
Мунігӧн, висьталіс сійӧ, сылы сьылісны лэбачьяс, жургисны шоръяс, да лӧсьыд, том надеяяс волнуйтісны сылысь душасӧ; сійӧ восьлаліс да чувствуйтіс асьсӧ салдатӧн, коді мунӧ бойӧ да эскӧ победаӧ; сійӧ восьлаліс мечтайтігтыр, лӧсьӧдаліс стихъяс да гимнъяс и эз казявлы, кыдзи помасис сылӧн туй помыс.
Но гӧлӧсыс сылӧн дрӧгмуніс, синъясыс кутісны дзирдавны и ставнас сійӧ ӧзйис скӧрлунӧн, кор пондіс висьтавны кар йылысь да йӧз йылысь.
Олӧмас некор сійӧ эз аддзыв, весиг эз лысьтлы мӧвпыштны аслыс сійӧторсӧ, мый паныдасис сылы карас пырӧм бӧрын.
Сӧмын сэки, первойысь на олӧмас, пӧрысьӧ-нэмӧ, сійӧ аддзис да гӧгӧрвоис, кутшӧм вына дьявӧлыс, кутшӧм мича лёкторйыс да кутшӧм слабӧсь, полысьӧсь да ничтожнӧйӧсь йӧзыс.
Несчастнӧй случайность вӧсна, первой оланіныс, кытчӧ сійӧ пырис, вӧлі разврат керка.
Ветымын гӧгӧр морт, кодъяслӧн вӧлі уна деньга, сёйисны да мера тӧдтӧг юисны вина.
Коддзӧм бӧрын найӧ сьылісны сьыланкывъяс да смела сёрнитісны страшнӧй, лёк кывъясӧн, кутшӧмъясӧс эськӧ эз лысьт шуны енмысь полысь морт; помтӧг свободнӧйӧсь, збодерӧсь, шудаӧсь, найӧ эз повны ни енмысь, ни дьявӧлысь, ни смертьысь, а сёрнитісны да вӧчисны ставсӧ, мый кӧсйисны, да мунісны сэтчӧ, кытчӧ вӧтліс найӧс кокни гажа олӧмыс.
А янтарь кодь югыд винаыс, коді дзирдаліс зарни югӧрӧн, тӧдӧмысь, вӧлі вывті юмов да чӧскыд, сы вӧсна мый быд юысь блаженнӧя нюмъяліс да кӧсйис ещӧ юны.
Морт нюм вылӧ сійӧ сідзжӧ вочавидзліс нюмъялӧмӧн да, кор сійӧс юисны, кыпыда дзирдаліс, быттьӧ тӧдіс, кутшӧм дьявольскӧй прелесть кутӧ сійӧ аслас юмовлунын.
Старик пыр ёнджыка ӧзйис да, лёкысла бӧрдігтыр, водзӧ висьталіс сы йылысь, мый сійӧ аддзыліс.
Пызан вылын, пируйтысьяс пӧвстын, висьталіс сійӧ, сулаліс джынвыйӧ пасьтӧм блудница.
Сьӧкыд представитны аслыд да корсьны природаысь мыйкӧ ещӧ мичаджыкӧс да босьтчӧданаджыкӧс.
Тайӧ гадинаыс, том, кузь юрсиа, мугов чужӧма, сьӧд синъяса да кыз паръяса, яндысьтӧм да наглӧй, жергӧдӧма ассьыс лым кодь еджыд пиньяссӧ да нюмъялӧ, кыдз быттьӧ кӧсйӧ шуны: «Видзӧдлӧй, кутшӧм ме наглӧй, кутшӧм мича!»
Шӧвк да парча мича складкаясӧн ӧшӧдчӧмаӧсь сы пельпомсянь, но мичлуныс эз кӧсйы дзебсьыны паськӧм улас, а, кыдзи том веж турун тувсов муысь, горша писькӧдчис складкаяс костысь.
Наглӧй нывбаба юис вина, сьыліс сьыланкывъяс да сетчыліс быдӧнлы, коді сӧмын кӧсйыліс.
Сэсся старик, скӧрысь кияснас треситігтыр, опишитіс вӧвъяслысь ристалищеяс, ӧшъяслысь тышкасьӧм, театръяс, художникъяслысь мастерскӧйяс, кӧні гижӧны да сёйысь лепитӧны пасьтӧм нывбабаясӧс.
Висьталіс сійӧ кыпыда, мичаа да гораа, быттьӧ ворсіс тыдавтӧм струнаясӧн, а манакъяс горша кывзісны сылысь сёрнисӧ да муртса вермисны лолавны ыджыд радлунысла...
Кор старик опишитіс дьявӧллысь став прелестьяссӧ, лёклысь мичлунсӧ да зывӧктана нывбаба телӧлысь пленительнӧй грациясӧ, сійӧ проклянитіс дьявӧлӧс, бӧр бергӧдчис да воши аслас ӧдзӧс сайӧ...
Кор сійӧ аски асывнас петіс кельяысь, манастырын эз нин вӧв ни ӧти манак.
Найӧ ставныс пышйӧмаӧсь карӧ.
{Чехов А. П. (комиӧдіс Тарабукин И. И.) @ Княгиня @ висьт @ А. П. Чехов. Канитель да мукӧд рассказъяс @ 1956 @ Лб. 76‒88.}
КНЯГИНЯ
N-скӧ и мужскӧй манастырса ыджыд, сідз шусяна «Краснӧй» воротаті пырис коляска, кытчӧ вӧлі доддялӧма вердаса, мича нёль вӧлӧс; иероманакъяс да послушникъяс, кодъяс чукӧрӧн сулалісны гостинӧй корпуслӧн дворянскӧй джынладорас, ылісянь на тӧдмалісны кучер да вӧвъяс сертиыс коляскаын пукалысь дамаӧс — ассьыныс бур тӧдсаӧс, княгиня Вера Гавриловнаӧс.
Ливреяа старик чеччыштіс кӧзла вывсьыс да отсаліс княгинялы петны экипажысь.
Сійӧ лэптыштіс сьӧд вуальсӧ да тэрмасьтӧг матыстчис став иероманакъяс дінӧ благӧслӧвение улӧ, сэсся меліа довкнитіс юрнас послушникъяслы да мӧдӧдчис покойясӧ.
— Мый, гажтӧмчинныд асланыд княгиняысь, — шуаліс сійӧ манакъяслы, кодъяс пыртлісны сылысь кӧлуйсӧ. — Ме тіян ордын быдса тӧлысь эг вӧв.
Но, вот вои, видзӧдӧй асланыд княгиня вылӧ.
А кӧні отец архимандрит?
Боже мой, ме ог вермы виччысьны!
Вывті, вывті шань старик!
Ті долженӧсь гордитчыны, мый тіян сэтшӧм архимандрит.
Кор пырис архимандрит, княгиня восторженнӧя горӧдіс, кресталіс морӧс вылас кияссӧ да матыстчис сы дінӧ благӧслӧвение вылӧ.
— Энлӧй, энлӧй!
Вайӧ меным окыштны! — шуис княгиня, ачыс кватитіс сійӧс киӧдыс да горша окыштіс куимысь кисӧ. — Кутшӧм рад ме, святӧй отец, мый со аддза тіянӧс!
Ті, небось, вунӧдінныд ассьыныд княгинятӧ, а ме быд минутаын думӧн олі тіян муса манастырын.
Кутшӧм тіян тані лӧсьыд!
Еныслы тайӧ олӧмас, суетнӧй мирысь ылын, эм кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс прелесть, святӧй отец, кодӧс ме чувствуйта став сьӧлӧмӧн, но кывйӧн висьтавны ог вермы!
Княгинялӧн гӧрдӧдісны банбокъясыс да доршасис синваыс.
Сёрнитіс сійӧ ланьтлытӧг, пӧся, а архимандрит, ар сизимдаса старик, серьёзнӧй, мисьтӧм да яндысьысь, чӧв оліс, сӧмын шочиника шыасьлывліс дженьыдика да военнӧй ногӧн:
— Так точно, ваше сиятельство... кывза... гӧгӧрвоа...
— Дыр кежлӧ изволитінныд воны миянӧ? — юаліс сійӧ.
— Талун ме узя тіянын, а аски муна Клавдия Николаевна ордӧ — важӧн нин ми сыкӧд эг аддзысьлӧй, а аскомысь бара тіянӧ да олышта лун куим-нёль.
Кӧсъя тіян ордын тані шойччыштны душаӧн, святӧй отец...
Княгиня радейтліс волывлыны <ns>Н-скӧй</ns> манастырӧ.
Бӧръя кык вонас сійӧ облюбуйтіс тайӧ местасӧ да волывліс татчӧ пӧшти быд гожся тӧлысьӧ и овліс лун кык-куимӧн, а мукӧддырйиыс и недель чӧж.
Рам послушникъяс, шынитӧв, ляпкыд пӧтӧлӧкъяс, кипарис дук, скромнӧй закуска, ӧшиньясын донтӧм занавескаяс — ставыс тайӧ вӧрзьӧдліс сылысь сьӧлӧмсӧ, вӧлі муса да ыштӧдіс созерцание вылӧ да бур мӧвпъясӧ.
Тырмымӧн сылы вӧлі олыштны покойясас часджын, кыдзи сылы заводитчыліс кажитчыны, мый сійӧ сідзжӧ рам да скромнӧй, мый сысянь ӧвтӧ кипарис дукӧн; важыс вешйыліс кытчӧкӧ ылӧ, воштыліс ассьыс донсӧ, и княгиня заводитліс думайтны, мый сылы кӧть и кызь ӧкмыс арӧс, сійӧ ёна мунӧ пӧрысь архимандрит вылӧ и, сідз жӧ кыдзи сійӧ, чужӧма абу озырлун вылӧ, абу земнӧй величие да любовь вылӧ, а тайӧ мирсьыс сайӧдӧм, лӧнь, рудіник, кыдзи покойясыс, олӧм вылӧ...
Овлывлӧ сідз, мый видзалысьлӧн пемыд кельяӧ, кор сійӧ сьӧлӧмсяньыс лыддьӧ молитва, друг пырас шонді югӧр либӧ пуксяс ӧшинь водзӧ лэбач да пондас сьывны ассьыс сьыланкыв; суровӧй видзалысь кӧсйытӧгыс нюммунас, и сы морӧсын грекъяс йылысь ыджыд шог улысь, кыдзи из улысь, друг шорӧн мӧдас визувтны лӧнь, гректӧм радлун.
Княгинялы кажитчыліс, мый сійӧ вайліс аскӧдыс дзик сэтшӧм жӧ утешение, кыдзи и шонді югӧр либӧ лэбач.
Сылӧн приветливӧй гажа нюмыс, рам видзӧдласыс, гӧлӧсыс, шуткаясыс, вообщӧ ставнас сійӧ, ичӧтик тушаа, статя, прӧстӧй сьӧд платьеа, аслас локтӧмӧн должен вӧлі ызйӧдны прӧстӧй, суров йӧзлысь сьӧлӧм вӧрзьӧдан да радлун чувство.
Быдӧн, сы вылӧ видзӧдігӧн, должен вӧлі думайтны: «Ен ыстіс миянлы ангелӧс»...
И чувствуйтӧмӧн, мый быдӧн быть думайтӧ тадзи, сійӧ нюмъяліс ещӧ приветливӧйджыка да старайтчис лоны лэбач кодьӧн.
Чай юӧм да шойччӧм бӧрын сійӧ петіс гуляйтыштны.
Шондіыс вӧлі лэччӧма нин.
Манастырскӧй цветникысь княгиня вылӧ ӧвтыштіс сӧмын на киськалӧм резедалӧн чӧскыд дука уль руӧн, вичкоысь кыліс мужскӧй гӧлӧсъяслӧн ньӧжйӧник сьылӧм, коді ылісянь кажитчис зэв лӧсьыдӧн да норӧн.
Муніс всенощнӧй.
Пемыд ӧшиньясас, кӧні лӧня дзузгисны лампадаяслӧн би югӧръяс, вуджӧръясас пӧрысь манак фигураын, коді пукаліс паперть вылын ӧбраз дорын, киас кружка кутігтыр, тӧдчис нинӧмӧн торктӧм сэтшӧм лӧньлун, мый княгинялы мыйлакӧ окота вӧлі бӧрдны...
А ворота сайын, стена да кыдз пукостса аллеяын, кӧні сулалісны скамьяяс, вӧлі нин настӧящӧй рыт.
Воздухыс пемдіс ӧдйӧ, ӧдйӧ...
Княгиня прӧйдитчис аллея кузя, пуксис скамья вылӧ да думыштчис.
Сійӧ думайтіс сы йылысь, мый бур эськӧ овмӧдчыны нэм кежлӧ тайӧ манастырас, кӧні олӧмыс лӧнь да спокойнӧй, кыдзи гожся рыт; бур эськӧ вунӧдны дзикӧдз неблагодарнӧй, распутнӧй князь йылысь, аслас зэв ыджыд состояние йылысь, кредиторъяс йылысь, кодъяс дӧзмӧдӧны сійӧс быд лун, аслас несчастьеяс йылысь, горничнӧй Даша йылысь, кодлӧн талун асывнас чужӧм вылас вӧлі дерзкӧй выражение.
Бур эськӧ нэм чӧж пукавны тані скамья вылас да кыдз пуяс костӧдыс видзӧдны, кыдзи керӧс горулын клӧкъясӧн шӧйтӧ рытъя ру, кыдзи ылын-ылын вӧр весьтті вуаль кодь сьӧд кымӧрӧн лэбзьӧны узянінас сьӧд ракаяс, кыдзи кык послушник — ӧтиыс пеганӧй вӧв вылын верзьӧмӧн, мӧдыс подӧн — вӧтлӧны йирсьыны вӧвъясӧс вой кежлӧ да, вӧля сюрӧм вылӧ радуйтчигтыр, дурӧны посни челядь моз, налӧн том гӧлӧсъясыс гораа юралӧны лӧнь воздухын, и позьӧ гӧгӧрвоны быд кыв.
Лӧсьыд пукавны да кывзысьны чӧв-лӧняс: то тӧвру пӧльыштас да вӧрзьӧдас кыдз пу йывъяссӧ, то лягушка кыпӧдчыштас кольӧм вося коръяс пӧвстын, то стена сайын кӧлӧкӧльнӧй часі кучкалас четверть...
Пукавны эськӧ вӧрзьӧдчывтӧг, кывзыны и думайтны, думайтны, думайтны...
Дінтіыс муніс нопъя старука.
Княгиня думыштіс, мый бур эськӧ сувтӧдны тайӧ старукасӧ да висьтавны сылы <ns>мый-нибудь</ns> меліӧс, задушевнӧйӧс, отсыштны сылы...
Но старука ни ӧтчыд эз бергӧдчыв да кежис пельӧс сайӧ.
Недыр мысти аллеяын тыдовтчис дзор тошка да идзас шляпаа ыджыд мужчина.
Княгиня весьтӧ воӧм бӧрын сійӧ пӧрччис шляпасӧ да копыртчыліс, и сылӧн паськыда кушмӧм юр сертиыс да гӧрба ёсь пыр сертиыс княгиня тӧдіс доктор Михаил Ивановичӧс, коді во вит сайын кымын служитліс сы ордын Дубовикын.
Княгинялы дум вылас уси, мый кодкӧ сылы висьтавліс, мый кольӧм во тайӧ докторыслӧн кувсьӧма гӧтырыс, и сылы окота вӧлі сочувствуйтыштны сылы, бурӧдны сьӧлӧмсӧ.
— Доктор, ті, тыдалӧ, менӧ эн тӧдӧй? — приветливӧя нюмъялігтыр юаліс княгиня.
— Тӧді, княгиня, тӧді, — ещӧ ӧтчыд шляпасӧ пӧрччылігмоз шуис доктор.
— Но, пасибӧ, а то ме думайті, мый и ті вунӧдінныд ассьыныд княгинятӧ.
Йӧз помнитӧны сӧмын ассьыныс врагъяссӧ, а другъяссӧ вунӧдӧны.
И ті локтінныд кевмыны?
— Ме тані быд субӧтаӧ узьла, обязанность серти.
Ме тані лечита.
— Но, кыдзи оланныд-выланныд? — ышловзигмоз юаліс княгиня. — Ме кывлі, тіян кувсьӧма гӧтырыд!
Кутшӧм несчастье!
— Да, княгиня, меным тайӧ зэв ыджыд несчастье.
— Мый вӧчан!
Миянлы колӧ покорностьӧн переноситны несчастьеяс.
Провидение волятӧг ни ӧти юрси оз усь морт юрысь.
— Да, княгиня.
Княгинялӧн мелі нюмъялӧм вылӧ да сылӧн ышлолалӧм вылӧ доктор ӧтвечайтіс кӧдзыда да дженьыда: «Да, княгиня».
И чужӧм выражениеыс сылӧн вӧлі кӧдзыд да стрӧг.
«Мый эськӧ ещӧ сэтшӧмсӧ висьтавны сылы?» — думайтіс княгиня.
— Мый дыра ми тіянкӧд эг аддзысьлӧй! — шуис княгиня. — Вит во!
Тайӧ пӧранас мыйта ва визувтіс мореӧ, мыйта лоины вежсьӧмъяс, весиг думайтны страшнӧ!
Ті тӧданныд, ме верӧссайын вӧлі... графинясянь лои княгиняӧн.
И вевъялі нин юксьыны мужиккӧд.
— Да, ме кывлі.
— Уна испытаниеяс меным ыстіс ен!
Ті, тӧдӧмысь, сідзжӧ кывлінныд, ме пӧшти рӧзӧритчи.
Менам несчастнӧй верӧслӧн долгъяс вӧсна вузалісны менсьым Дубовки, и Кирьяково, и Софьино.
Колины менам сӧмын Бараново да Михальцево.
Страшнӧ видзӧдлыны бӧрвылӧ: мыйта вежсьӧмъяс, разнӧй несчастьеяс, мыйта ӧшибкаяс!
— Да, княгиня, уна ӧшибка.
Княгиня неуна шӧйӧвошис.
Сійӧ тӧдіс ассьыс ӧшибкаяссӧ; найӧ ставныс вӧліны сэтшӧм интимнӧйӧсь, мый сӧмын ӧтнас сійӧ вермис думайтны и сёрнитны на йылысь.
Сійӧ эз вермы кутчысьны да юаліс:
— Ті кутшӧм ӧшибкаяс йылысь думайтанныд?
— Ті гаралінныд на йылысь, сідзкӧ, тӧданныд... — ӧтветитіс доктор да шпыньмуніс. — Мый нин на йылысь сёрнитнысӧ!
— Висьталӧй, доктор.
Ме тіянлы лоа зэв благодарнӧй!
И, пӧжалуйста, энӧ церемонитчӧй мекӧд.
Ме радейта кывзыны правда.
— Ме тіянлы абу судья, княгиня.
— Абу судья?
Кутшӧм тонӧн ті сёрнитанныд, сідзкӧ, тӧданныд мыйкӧ.
Висьталӧй!
— Кӧсъянныд кӧ, то изволитӧй.
Сӧмын, кӧть и жаль, ме ог куж сёрнитны да менсьым оз век позь гӧгӧрвоны.
Доктор думайтыштіс да заводитіс:
— Ӧшибкаяс унаӧсь, но главнӧйыс на пиысь, менам дум серти, сійӧ общӧй духыс коді... ыджыдаліс став тіян имениеясын.
Аддзанныд, ме ог куж выражайтчыныс.
Мӧдногӧн кӧ, главнӧйыс — йӧзӧс радейттӧм, зывӧктӧм, коді чувствуйтчис дзик быдторйын.
Тайӧ зывӧктӧм вылас тіян вӧлі стрӧитӧма олӧмныдлӧн став системаыс.
Йӧзлӧн гӧлӧс дінӧ, чужӧмъяс дінӧ, балябӧжъяс, воськовъяс дінӧ... ӧти кывйӧн кӧ, ставтор дінӧ зывӧктӧм, кодъяс составляйтӧны мортӧс.
Став ӧдзӧсъяс дорын да посъяс дорын сулалӧны ливреяяса пӧт, лёк да дыш гайдукъяс, мед не лэдзны керкаӧ лёкиник паськӧма йӧзӧс; передньӧйын сулалӧны джуджыд бӧра улӧсъяс, медым балъяс да приёмъяс дырйи лакейяс эз няйтӧсьтны балябӧжнаныс стенъясысь шпалеръяссӧ; став комнатаясын кыз ковёръяс, медым оз вӧлі кыв мортлӧн кок шыыс; быд пырысьӧс обязательнӧ предупреждайтӧны, мед сійӧ этшаджык да ньӧжйӧджык сёрнитіс и мед эз сёрнит сійӧтор йылысь, коді вермас лёка влияйтны воображение да нервъяс вылӧ.
А тіян кабинетын оз мыччыны мортлы ки да оз корны сійӧс пуксьыны, дзик сідз жӧ, кыдзи ті ӧні энӧ сетӧй меным кинытӧ да энӧ тшӧктӧй меным пуксьыны...
— Пӧжалуйста, кӧсъянныд кӧ! — кисӧ нюжӧдіг да нюмъялігтыр шуис княгиня. — Збыльысь, скӧравны сэтшӧм пустяк вӧсна...
— Да ме ӧмӧй скӧрала? — серӧктіс доктор, но сэк жӧ гӧрдӧдіс, пӧрччис шляпасӧ да, сійӧн шенасигтыр, кутіс пӧся висьтавны: — Веськыда кӧ шуны, ме важӧн нин виччыси случай, медым висьтавны тіянлы ставсӧ, ставсӧ...
Мӧдногӧн кӧ, ме кӧсъя висьтавны, мый ті видзӧданныд став йӧз вылӧ Наполеон моз, кыдзи пушка яй вылӧ.
Но Наполеонлӧн вӧлі кӧть кутшӧмкӧ идея, а тіян, зывӧктӧмысь кындзи, нинӧм!
— Йӧз дінӧ менам зывӧктӧм! — чуймӧмӧн пельпомъяссӧ лэптыштлігмоз нюммуніс княгиня. — Менам!
— Да, тіян!
Тіянлы колӧны фактъяс?
Пӧжалуйста!
Михальцевоаныд олӧны корӧм помысь вӧвлӧм куим пӧвар, кодъяс синтӧммӧмаӧсь тіян кухняясын пач жарсьыс.
Ставсӧ, мый эм тіян уна дас тысяча десятинаяс вылад здоровӧйыс, ёныс да мичаыс, ставсӧ босьтӧмныд ті да тіян прихлебательясныд гайдукъясӧ, лакейясӧ, кучеръясӧ.
Ставыс тайӧ кык кока олысьясыс воспитайтчисны лакействоын, тшӧгисны, лоины грубӧйӧсь, воштісны мортлысь ӧбликсӧ, ӧти кывйӧн кӧ...
Том медикъясӧс, агрономъясӧс, учительясӧс, вообщӧ интеллигентнӧй работникъясӧс, боже мой, нетшыштӧны уджысь, честнӧй трудысь да тшӧктӧны кусӧк нянь вӧсна участвуйтны быдсикас кукольнӧй комедияясын, кодъясысь лоӧ яндзим быд порядочнӧй мортлы!
Мукӧд том мортыс оз служит весиг и куим во, кыдзи лоӧ лицемерӧн, нювсьысьӧн да суклясьысьӧн...
Тайӧ бур?
Тіян управляющӧйяс-полякъяс, тайӧ подлӧй шпионъясыс, став тайӧ Казимиръясыс да Каэтанъясыс шордлӧны асывсянь да войӧдз уна дас тысяча десятина вывті да тіянлы угодитӧм могысь старайтчӧны кульны ӧти ӧшлысь куим кучик.
Энлӧй, ме сёрнита ог вывті бура, но тайӧ немтор!
Прӧстӧй йӧзӧс тіян оз лыддьыны йӧзӧн.
Да и сійӧ князьяссӧ, графъяссӧ да архиерейяссӧ, кодъяс волывлісны тіян ордӧ, ті признайтлінныд сӧмын кыдзи декорацияӧс, а не кыдзи ловъя йӧзӧс.
Но медсяыс... медсяыс, мый менӧ ставсьыс ёна возмущайтӧ, — имеитны миллионысь унджык состояние да немтор не вӧчны бурсӧ йӧзыслы, немтор!
Княгиня пукаліс шемӧсмӧм, повзьӧм, ӧбидитчӧм, эз тӧд, мый висьтавны да кыдзи кутны асьсӧ.
Некор водзджык сыкӧд эз сёрнитлыны татшӧм тонӧн.
Докторлӧн неприятнӧй, скӧр гӧлӧсыс да мыкталӧмӧн, лёка сёрнитӧмыс вӧчліс княгиня пельын да юрын ыджыд, гымӧдан шум, сэсся сылы пондіс кажитчыны, мый шенасьысь доктор кучкалӧ аслас шляпаӧн сылы юрас.
— Неправда! — шуыштіс княгиня ньӧжйӧник да кевмысян гӧлӧсӧн. — Йӧзлы ме уна буртор вӧчи, тайӧс ті асьныд тӧданныд!
— Да, тырмас! — горӧдіс доктор. — Неужели ті век на лыддянныд ассьыныд благотворительнӧй деятельностьтӧ мыйӧнкӧ серьёзнӧйӧн да пӧлезнӧйӧн, а онӧ кукольнӧй комедияӧн?
Ӧд сійӧ вӧлі комедияӧн заводитчӧмсяньыс да помӧдзыс, сійӧ вӧлі матысса йӧзӧс любитӧмӧ ворсӧмӧн, быдӧнлы тыдалана ворсӧмӧн, кодӧс гӧгӧрволісны весиг челядь да бӧб бабаяс!
Босьтны кӧть эсійӧ тіянлысь — кыдз сійӧс? — ӧтка старукаяслы восьтӧм странноприимнӧй керкатӧ, кытӧні менӧ ті тшӧктінныд лоны главнӧй доктор пыдди, а асьныд вӧлінныд почётнӧй опекуншаӧн.
<rus>О господи, боже наш</rus>, кутшӧм лӧсьыд учреждение!
Стрӧитісны керка паркетнӧй джоджъясӧн да керка вевт вылас флюгерӧн, чукӧртісны сиктъясысь дас кымын старукаӧс да тшӧктісны найӧс узьлыны байкӧвӧй эшкын улын, голландскӧй полотноысь вурӧм прӧстыняяс вылын да сёйны леденцы.
Доктор скӧра серӧктіс шляпаас да водзӧ нуӧдіс тэрмасьӧмӧн да мыкталігтырйи:
— Вӧлі ворсӧм!
Приютса низшӧй чинъяс дзебӧны эшкынъяссӧ да прӧстыняяссӧ томан сайӧ, медым старукаяс эз няйтӧсьтны, — мед узьӧны, чӧртлӧн переч дозъяс, джоджын!
Старука оз лысьт нин крӧвать вылӧ пуксьыны, ни ковта пасьтавны, ни паркетнӧй джодж кузя мунны.
Ставсӧ видзлісны нарад кежлӧ да дзеблісны старукаясысь, кыдзи гусясьысьясысь, а старукаяс гусьӧник пӧткӧдчылісны да пасьтасьлісны корӧм помысь, да лун и вой кевмисны енлы, медым регыдджык мунны арест улысь да сійӧ пӧт подлецъяслӧн душеспасительнӧй назиданиеясысь, кодъяслы ті пӧручитінныд видзӧдны старукаяс бӧрсяыс.
А высшӧй чинъяс мый вӧчисны?
Тайӧ прӧстӧ сьӧлӧмтӧ вӧрзьӧдана!
Неделяс кыкысь кымын, рытын, тӧвзьӧны комын вит тысяча курьер да юӧртӧны, мый аски княгиня, мӧдногӧн кӧ, ті, лоанныд приютын.
Тайӧ лоӧ, мый аски колӧ эновтны висьысьясӧс, пасьтасьны да мунны парад вылӧ.
Ладнӧ, локта.
Сӧстӧм да выль паськӧма старукаясӧс сувтӧдӧмаӧсь нин радӧ да виччысьӧны.
На дінті ветлӧдлӧ отставнӧй гарнизоннӧй крыса — смотритель, аслас юмов, ябедническӧй нюмнас.
Старукаяс очсалӧны да видзӧдлывлӧны ӧта-мӧд вылас, но броткыны полӧны.
Виччысям.
Рӧдтӧ-локтӧ младшӧй управляющӧй.
Часджын мысти сы бӧрын старшӧй управляющӧй, сэсся экономия контораӧн управляющӧй, сэсся ещӧ кодкӧ да ещӧ кодкӧ... рӧдтӧны-локтӧны помасьлытӧг!
Быдӧнлӧн таинственнӧй, торжественнӧй чужӧмъяс.
Виччысям, виччысям, ӧти кок йылысь мӧд кок йылӧ лэдзчысьлам, видзӧдлывлам часі вылӧ — ставыс тайӧ гуын моз шынитӧв олігӧн, сы вӧсна мый ми ненавидитам ӧта-мӧднымӧс да зэв скӧрӧсь ӧта-мӧдным вылӧ.
Прӧйдитӧ час, мӧд и вот коркӧ ылын тыдовтчӧ коляска и... и...
Доктор кутіс вӧсньыдика серавны да шуыштіс вӧсньыдик гӧлӧсӧн:
— Ті петанныд коляскаысь, и пӧрысь ведьмаяс гарнизоннӧй крыса команда серти заводитӧны сьывны: <rus>«Коль славен наш господь в Сионе, не может изъяснить язык...»</rus>
Абу ӧд лёк?
Доктор вак-вакӧн серӧктіс басӧн да ӧвтыштіс кинас, быттьӧкӧ кӧсйис петкӧдлыны, мый серам вӧснаыс сійӧ оз вермы шуны ни ӧти кыв.
Сераліс сійӧ сьӧкыда, резкӧя, пиньсӧ топыда курччӧмӧн, кыдзи сералӧны лёк йӧз, и сылӧн гӧлӧс, чужӧм да югъялысь, неуна наглӧй синъяс сертиыс позьӧ вӧлі гӧгӧрвоны, мый сійӧ ёна презирайтіс и княгинясӧ, и приютсӧ, и старукаяссӧ.
Ставас, мый сійӧ сэтшӧм кужтӧма да скӧра висьталіс, эз вӧв немтор сераланаыс да гажӧданаыс, но сійӧ сераліс сьӧлӧмсяньыс да весиг радпырысь.
— А школа? — сералӧмысла сьӧкыда лолалігтыр водзӧ нуӧдіс сійӧ. — Помнитанныд, кыдзи ті кӧсйинныд асьныд велӧдны мужикъяслысь челядьсӧ?
Тыдалӧ, зэв бура велӧдӧмныд, сы вӧсна мый регыд мысти детинкаяс ставныс пышъялісны, да бӧрын лои розгаавны найӧс да медавны деньга вылӧ, медым волывлісны тіян ордӧ.
А помнитанныд, кыдзи ті кӧсйинныд асьныд вердны нёньпом кагаясӧс, кодъяслӧн мамъясныс уджалӧны муяс вылын?
Ті ветлӧдлінныд сикт кузя да бӧрдінныд, мый нёньпом кагаяс тіянлы абуӧсь — став мамъясыс нуӧмаӧсь найӧс аскӧдныс муяс вылӧ.
Сэсся старӧста тшӧктіс мамъяслы ӧчередьӧн кольлывлыны ассьыныс кагаяссӧ тіянлы гажлун вылӧ.
Шензьӧданатор!
Ставныс вӧлі пышйӧны тіян бур вӧчӧмысь, кыдзи шыръяс каньысь!
А мыйла тайӧ?
Зэв прӧстӧ!
Абу сы вӧсна, мый народ миян невежественнӧй да неблагодарнӧй, кыдзи ті пыр шулывлінныд, а сы вӧсна мый став тіян босьтчылӧмъясын, извинитӧй менӧ тадз шуӧмысь, эз вӧв ни ӧти грӧш дон любовь да милосердие!
Вӧлі сӧмын ӧти кӧсйӧм забавляйтчыны ловъя аканьясӧн и нинӧм мӧдтор...
Коді оз куж торйӧдны йӧзӧс понъясысь, сійӧ не должен занимайтчыны благотворениеӧн.
Эскӧда тіянӧс, йӧз да понъяс костын — ыджыд торъялӧм!
Княгинялӧн зэв ёна тіпкис сьӧлӧмыс, пеляс сылӧн шумитіс, и век на сылы кажитчис, мый доктор кучкалӧ аслас шляпаӧн сылы юрас.
Доктор сёрнитіс тэрыба, скӧрысь да мисьтӧма, мыкталігтырйи да ёна шенасис кияснас; княгинялы вӧлі сӧмын гӧгӧрвоана, мый сыкӧд сёрнитӧ грубӧй, невоспитаннӧй, скӧр, неблагодарнӧй морт, но мый сылы колӧ сысянь да мый йылысь сёрнитӧ сійӧ — княгиня эз гӧгӧрволы.
— Мунӧй! — шуис сійӧ бӧрдан гӧлӧсӧн да вылӧ лэптіс кисӧ, медым сайӧдны ассьыс юрсӧ доктор шляпаысь. — Мунӧй!
— А кыдзи ті обращайтчанныд асланыд служащӧйяскӧд! — водзӧ скӧраліс доктор. — Ті найӧс онӧ лыддьӧй йӧзӧн да третируйтанныд, кыдзи медомӧль мошенникъясӧс.
Например, лэдзӧй меным юавны, мыйла ті менӧ уволитінныд?
Служиті дас во тіян батьлы, сэсся тіянлы, честнӧя, праздникъяс ни отпускъяс тӧдлытӧг, заслужиті ставсянь любовь сё верст гӧгӧр, и друг ӧти мича лунӧ меным висьталӧны, мый ме ог нин служит!
Мыйысь?
Ӧнӧдз ог гӧгӧрво!
Ме, медицина кузя доктор, дворянин, московскӧй университетысь студент, семьялӧн бать, сэтшӧм ичӧт да ничтожнӧй морт, мый менӧ позьӧ вӧтлыны пыр жӧ некутшӧм помка висьтавтӧг!
Мыйла мекӧд церемонитчыны?
Ме кывлі бӧрыннас, мый гӧтырӧй, менам тӧдлытӧг, гусьӧн волӧма тіян ордӧ куимысь ме вӧсна кевмысьӧм могысь, но ті ни ӧтчыд абу примитлӧмныд сійӧс.
Висьталӧны, бӧрдӧма передньӧяд.
И ме таысь некор ог прӧстит сійӧс, покойничаӧс!
Некор!
Доктор ланьтіс, мурч-курччис пиньсӧ да чорыда думыштчис, мый эськӧ ещӧ сэтшӧмсӧ висьтавны зэв неприятнӧйӧс да мстительнӧйӧс.
Сылы мыйкӧ дум вылас уси, и зумыш, кӧдзыд чужӧмыс сылӧн друг югдіс.
— Босьтны кӧть тіянлысь отношениенытӧ тайӧ манастыр дорас! — горша пондіс висьтавны сійӧ. — Ті некор некодӧс эн жалитлӧй, и, кымын святӧйджык местаыс, сымын унджык шансъясыс, мый сылы сюрыштас ӧрешки вылӧ тіян милосердиесянь да ангельскӧй рамлунсянь.
Мыйла ті волывланныд татчӧ?
Мый тіянлы татысь, манакъяс ордысь, колӧ, лэдзӧй тіянлысь юавны?
Мый тіянлы Гекуба да мый ті Гекубаыслы?
Бара жӧ забава, ворсӧм, морт личность вылын кощунствуйтӧм и сэсся немтор.
Ӧд ті манашескӧй енлы онӧ веруйтӧй, тіян сьӧлӧманыд асланыд ен, кодӧдз ті воинныд асланыд вежӧрӧн спиритическӧй сеансъяс вылын; вичко обрядъяс вылӧ ті видзӧданныд снисходительнӧя, ӧбедня вылӧ да всенощнӧй вылӧ онӧ ветлывлӧй, узянныд луншӧрӧдз... мыйла нӧ ті татчӧ волывланныд?..
Йӧз манастырӧ ті волывланныд асланыд енмӧн да думайтанныд, мый манастыр тайӧс лыддьӧ аслыс ыджыд честьӧн!
Кыдзи эськӧ абу сідз!
Ті юалӧй жӧ, мыйӧ сувтӧны манакъяслы тіян волӧмъясыд?
Ті изволитінныд воны татчӧ талун рытнас, а куим лун сайын тані вӧлі нин верзьӧма морт, кодӧс мӧдӧдӧмаӧсь экономиясянь, медым юӧртны, мый ті лӧсьӧдчанныд воны татчӧ.
Тӧрыт лунтыр гӧтӧвитісны тіянлы покойяс да виччысисны.
Талун воис авангард — немъяндысьтӧм горничнӧй, коді дугдывтӧг котралӧ двор вомӧн, кышӧдчӧ, дӧзмӧдчӧ юасьӧмъясӧн, распоряжайтчӧ... терпитны ог вермы!
Талун манакъяс лунтыр виччысисны: ӧд тіянӧс кӧ он встретит церемонияӧн — беда!
Архиерейлы норасянныд:
«Менӧ, <rus>ваше преосвященство</rus>, манакъяс оз любитны.
Ог тӧд, мыйӧн ме найӧс лӧгӧді?
Правда, ме ыджыд грешница, но ме ӧд сэтшӧм шудтӧм!..»
Ӧд ӧти манастырлы тіян вӧсна сюрыштіс нин.
Архимандрит — занят, велӧдчӧм морт, сылӧн я ӧти прӧст минута абу, а ті сійӧ и тӧданныд, мын коранныд сійӧс ас дінад покойясӧ.
Некутшӧм уважение пӧрысь морт дорӧ ни сан дорӧ.
Уна кӧ эськӧ жертвуйтінныд, не сэтшӧм ӧбиднӧ нин вӧлі, а то ӧд став кад чӧжыс манакъяс тіянсянь и сё чӧлкӧвӧй эз пӧлучитлыны!
Кор княгиняӧс беспокоитлісны, эз гӧгӧрволыны, ӧбижайтлісны и кор сійӧ эз тӧд, мый сылы висьтавны да вӧчны, то сійӧ векджык заводитліс бӧрдны.
И ӧні, медбӧрын, сійӧ тупкис чужӧмсӧ да пондіс бӧрдны челядьлӧн кодь вӧсньыдик гӧлӧсӧн.
Доктор пыр жӧ чӧв ланьтіс да видзӧдліс сы вылӧ.
Докторлӧн чужӧмыс сьӧдӧдіс и лои суров.
— Прӧститӧй менӧ, княгиня, — ньӧжйӧник шуис сійӧ. — Ме сетчи скӧр чувстволы да вунӧдчи.
Тайӧ абу лӧсьыд.
И, яндысигтыр кызӧктӧм бӧрын, сійӧ ӧдйӧ муніс княгиня дорысь, весиг вунӧдіс шляпаасьнысӧ.
Небесаын дзирдалісны нин кодзувъяс.
Буракӧ, манастыр мӧдар боксяньыс кыпӧдчис тӧлысь, сы вӧсна мый небесаыс вӧлі сӧдз, пырыстыдалана да нежнӧй.
Еджыд манастыр стен пӧлӧн шумтӧг лэбалісны бордъя шыръяс.
Часі ньӧжйӧник кучкаліс кутшӧмкӧ часлысь куим четверть, тыдалӧ, ӧкмысӧдлысь.
Княгиня чеччис да ньӧжйӧник мӧдӧдчис вороталань.
Сійӧ чувствуйтіс асьсӧ ӧбидитӧмаӧн да бӧрдіс, и сылы кажитчис, мый и пуясыс, и кодзувъясыс, и бордъя шыръясыс жалитӧны сійӧс; и часіыс кучкаліс мелодичнӧя сӧмын сы вӧсна, медым сочувствуйтны сылы.
Сійӧ бӧрдіс да думайтіс сы йылысь, мый бур эськӧ сылы нэм кежлас мунны манастырӧ: лӧнь гожся рытъясын сійӧ гуляйтіс эськӧ аллеяясӧд ӧтнас, ӧбиженнӧй, оскорблённӧй, йӧзӧн гӧгӧрвотӧм, и сӧмын мед енмыс да кодзулӧсь небесаыс аддзисны страдалицалысь синва.
Вичкоын муніс на всенощнӧй.
Княгиня сувтіс да пондіс кывзыны сьылӧмсӧ; кутшӧм мичаа юргис тайӧ сьылӧмыс вӧрзьывтӧм, пемыд воздухас!
Кутшӧм лӧсьыд тайӧ сьылӧм улас бӧрдны да шогсьыны!
Аслас покойясӧ воӧм бӧрын сійӧ видзӧдліс зеркалӧ водзын аслас бӧрдӧм чужӧм вылас да пудритчыштіс, сэсся пуксис ужнайтны.
Манакъяс тӧдісны, мый княгиня любитӧ маринованнӧй стерлядь, посньыдик тшак, малага * да маа прӧстӧй преникъяс, мый вӧсна вомсьыд кылӧ кипарис дук, и быдысь, кор сійӧ волывліс, вайлывлісны сылы тайӧ ставторсӧ.
Тшак сёйигӧн да сэки малага юышталігӧн княгиня мӧвпаліс сы йылысь, кыдзи сійӧс помӧдз рӧзӧритасны да эновтасны, кыдзи сылӧн став управляющӧйяс, приказчикъяс, конторщикъяс да горничнӧйяс, кодъяслы сійӧ сэтшӧм уна вӧчлывліс, изменитасны сылы да пондасны висьтавлыны грубостьяс, кыдзи став йӧзыс, мыйтӧм эмӧсь найӧ му вылас, кутасны каттьысьны сы вылӧ, вӧйпны сійӧс, серавны; княгиня ӧткажитчас аслас княжескӧй титулысь, роскошысь да обществоысь, мунас манастырӧ, и некодлы ни ӧти кӧритӧм; сійӧ кутас юрбитны аслас врагъяс вӧсна, и сэки друг ставныс гӧгӧрвоасны сійӧс, воасны сы ордӧ корны прӧща, но лоӧ сёр нин...
А ужын бӧрын сійӧ пидзӧсчанясис пельӧсса ӧбраз водзӧ да лыддис евангелиеысь кык глава.
Сэсся горничнӧйыс лӧсьӧдіс сылы вольпась, и сійӧ водіс узьны.
Еджыд покрывалӧ улын нюжмасигтыр сійӧ чӧскыда да пыдісянь ышловзис, кыдзи ышловзьылӧны бӧрдӧм бӧрын, кунис синъяссӧ да кутіс унмовсьны...
Асывнас сійӧ садьмис да видзӧдліс аслас часі вылӧ: вӧлі ӧкмыс час да джын.
Крӧватьдорса ковёр вылын куйліс яръюгыд визьӧн шонді югӧр, коді пырис ӧшиньӧд да муртса-муртса югдӧдіс комнатасӧ.
Сьӧд занавеска сайын ӧшинь вылын дзизгисны гутъяс.
«Водз!» — думыштіс княгиня да кунис синъяссӧ.
Вольпась вылас нюжмасигӧн да нежитчигӧн сылы дум вылас уси докторкӧд тӧрытъя аддзысьлӧмыс и став мӧвпъясыс, кутшӧмӧн тӧрыт сійӧ унмовсис; тӧдвылас уси, мый сійӧ шудтӧм.
Сэсся сылы дум вылас воисны сылӧн верӧсыс, коді олӧ Петербургын, управляющӧйяс, докторъяс, соседъяс, тӧдса чиновникъяс...
Тӧдса уна мужскӧй чужӧмъяс прӧйдитісны сы вежӧрын.
Сійӧ нюммуніс да думыштіс, мый тайӧ йӧзыс кӧ кужисны эськӧ пырны сы душаӧ да гӧгӧрвоны сійӧс, то ставныс найӧ вӧліны эськӧ сы кок улын...
Дас ӧти час да четвертьын сійӧ корис горничнӧйсӧ.
— Вай, Даша, пасьтасьны, — мудзпырысь шуис сійӧ. — Энлы, первой мунӧй висьталӧй, мед доддяласны вӧвъяс.
Колӧ Клавдия Николаевна ордӧ мунны.
Экипажӧ пуксьӧм вылӧ покойысь петӧм бӧрын сійӧ читкыртіс синъяссӧ яръюгыд лунся югыдсьыс да сьӧлӧмсяньыс серӧктіс: луныс вӧлі шензьӧдана мича!
Княгиня читкыртӧм синнас видзӧдіс манакъяс вылӧ, кодъяс чукӧртчӧмаӧсь кильчӧ дорас сійӧс колльӧдны, приветливӧя довкйӧдліс юрсӧ да шуис:
— Прӧщайтлӧй, менам другъяс!
Аскомысьӧдз.
Сійӧс долыда чуймӧдіс, мый манакъяскӧд ӧтлаын кильчӧ дорас сулаліс и доктор.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі блед да суров.
— Княгиня, — шуис сійӧ шляпасӧ пӧрччигмоз да мыжа морт моз нюмъялігтыр, — ме важӧн нин тані виччыся тіянӧс.
Прӧститӧй ен могысьӧн...
Лёк, мстительнӧй чувство вӧсна ме ылалі тӧрыт, и ме сы мында шуалі тіянлы... глупостьяс.
Ӧти кывйӧн, ме кора прӧститны.
Княгиня меліа нюммуніс да нюжӧдіс сы паръяс дорӧ кисӧ.
Доктор окыштіс да гӧрдӧдіс.
Княгиня, ичӧтик лэбачӧн зільны лоӧмӧн, шбыркнитіс-пуксис экипажӧ да кутіс довкйӧдлыны юрнас быдладорӧ.
Сьӧлӧм вылас сылӧн вӧлі долыд, ясыд да шоныд, и сійӧ ачыс чувствуйтіс, мый сылӧн нюмыс вӧвлытӧм мелі да небыд.
Кор экипаж мӧдӧдчис вороталань, сэсся буса туй кузя керкаяс да садъяс дінті, кузь чумацкӧй обозъяс дінті да енлы кевмысьяс дінті, кодъяс сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн мунісны манастырӧ, сійӧ век на читкыраліс синъяссӧ да небыдика нюмъяліс.
Сійӧ думайтіс сы йылысь, мый абу ыджыдджык наслаждение, кыдзи быдлаӧ пыртны аскӧдыд шоныдлун, югыд да радлун, прӧщайтны ӧбидаяс да приветливӧя нюмъявны врагъяслы.
Паныдасьысь мужикъяс копрасисны сылы, коляскаыс небыда жургис, кӧлесаяс увсьыс кымӧр моз кыпаліс бус, кодӧс тӧлыс нӧбаліс зарниасьысь сю вылӧ, и княгинялы кажитчис, мый сылӧн телӧыс качайтчӧ оз коляска пӧдушкаяс вылын, а кымӧръяс вылын, и мый сійӧ ачыс кокньыдик, пырыстыдалана кымӧртор кодь...
— Кутшӧм ме шуда! — синъяссӧ кунигмоз вашкӧдіс сійӧ. — Кутшӧм ме шуда!
{Чехов А. П. (комиӧдіс Тарабукин И. И.) @ Морт виӧм @ висьт @ А. П. Чехов. Канитель да мукӧд рассказъяс @ 1956 @ Лб. 89‒117.}
МОРТ ВИӦМ
I
Прогоннӧй станцияын служитісны всенощнӧй.
Ыджыд ӧбраз водзын, кодӧс вӧлі рисуйтӧма зарни фон вылын, сулалісны станционнӧй служащӧйяс, налӧн гӧтыръясыс да челядьыс, а сідзжӧ линия кузя матын уджалысь пес кералысьяс да пилитысьяс.
Ставныс сулалісны чӧла. Найӧ вӧлі очаруйтчӧмаӧсь бияс лӧсталӧмнас да бушков омлялӧмнас, коді виччысьтӧг кыптіс ывла вылын, кӧть эськӧ и вӧлі благӧвещениелы паныд.
Служитіс Веденяпинысь пӧрысь священник; сьылісны псаломщик да Матвей Терехов.
Матвейлӧн чужӧмыс ӧзйис радлунӧн, сійӧ сьыліс да сьылігас нюжӧдліс сьылісӧ, быттьӧ кӧсйис качӧдчыны вывлань.
Сьыліс сійӧ тенорӧн да канонсӧ сідзжӧ лыддис тенорӧн, сладостнӧя, убедительнӧя.
Кор сьылісны «Архангельскӧй глас», сійӧ ӧвтыштліс кинас, кыдзи регент, да старайтчис ладмӧдчыны пӧрысь дьячоклӧн кыз бас дорӧ, сьыліс аслас тенорӧн мыйкӧ зэв сложнӧйтор, да чужӧм сертиыс вӧлі тӧдчӧ, мый сійӧ испытывайтіс ыджыд удовольствие.
Но вот всенощнӧй помасис, ставыс надзӧник разӧдчисны, да бара лои пемыд да тыртӧм, и пуксис самӧй сійӧ чӧв-лӧньыс, коді овлӧ сӧмын станцияяс вылын, кодъяс ӧткӧн сулалӧны эрд вылын либӧ вӧрын, кор тӧлыс шутьлялӧ да нинӧм сэсся оз кыв и кор чувствуйтчӧ гӧгӧр тайӧ пустотаыс, ньӧжйӧ визувтысь олӧмыслӧн став гажтӧмлуныс.
Матвей оліс станциясянь неылын, аслас воча вок трактирын.
Сылы неокота вӧлі мунны гортас.
Сійӧ пукаліс буфетчик прилавок сайын да ньӧжйӧникӧн висьтавліс:
— Изразцӧвӧй заводын миян вӧлі асланым хор.
И колӧ тіянлы висьтавны, кӧть ми и прӧстӧй мастеръяс вӧлім, но сьылім ми прамӧя, великолепнӧя.
Миянӧс частӧ приглашайтлісны карӧ и, кор сэні викарнӧй владыка Иоанн изволитліс служитны Троицкӧй вичкоын, сэки архиерейскӧй певчӧйяс сьывлісны веськыд кырлӧс вылын, а ми шуйгавылын.
Сӧмын карын норасьлісны, мый ми дыр сьылам: заводскӧйяс пӧ, шулывлісны, нюжйӧдлӧны.
Сійӧ, дерт, збыль, ми Андреево стояниетӧ да Похвалатӧ заводитлывлім сизимӧд часын, а помавлім дас ӧти бӧрын, сідз, воан вӧлі гортад заводад, а первой час нин.
Лӧсьыд вӧлі! — ышловзис Матвей. — Зэв дажӧ лӧсьыд, Сергей Никанорыч!
А тані, бать-мам керкаад, некутшӧм радлун.
Медся матысса вичкоыс вит верст сайын, менам омӧль здоровьенад весиг он во сэтчӧдз, певчӧйяс абуӧсь.
А миян семьяын некутшӧм спокойствие, лунысь лун шум да зык, няйт, ставным ӧти тасьтіысь сёям, кыдзи мужикъяс, а шыдыс тӧрӧкан сора...
Оз сет енмыс здоровье, а то эськӧ важӧн нин муні, Сергей Никанорыч.
Матвей Терехов эз на вӧв пӧрысь, ар нелямын вита, но чужӧмыс вӧлі висьысьлӧн кодь, чукырӧсь, и шоч сӧдз тошкыс дзикӧдз нин дзормӧма, и тайӧ ёна пӧрысьмӧдіс сійӧс.
Сёрнитіс сійӧ слаб гӧлӧсӧн, виччысигтырйи да, кызӧдігас кутчысьліс морӧсас, и сэки видзӧдласыс сылӧн лолывліс тӧждысяна да майшасяна, кыдзи зэв мнительнӧй йӧзлӧн.
Сійӧ некор эз висьтавлывлы веськыда, кыті сылӧн висьӧ, но радейтліс кузя висьтавлыны, кыдзи ӧтчыд заводын сійӧ лэптіс сьӧкыд ящик да гӧгсӧ вӧрзьӧдіс да кыдзи сы вӧсна артмис грызь, коді заставитіс сійӧс шыбитны изразцӧвӧй заводын служитӧмсӧ да бӧр воны рӧдинаӧ.
А мый сійӧ грызьыс, висьтавны ачыс эз вермы.
— Веськыда кӧ шуны, ог радейт ме вокӧс, — аслыс чай кисьтігӧн водзӧ нуӧдіс сійӧ. — Сійӧ менам ыджыд вок, грек вӧйпны, и пола господь енмысь, но терпитны ог вермы.
Морт сійӧ лэптысьысь, сурӧвӧй, пинясьысь, аслас рӧдвужлы да работникъяслы мучитель и некор оз пӧкаитчыв.
Кольӧм воскресеньеӧ ме сійӧс меліа кора: «Вокӧй, ветламӧй Пахомовоӧ ӧбедня вылӧ!»
А сійӧ: «Ог мун, — сэні, шуӧ, попыс картёжник».
И татчӧ эз лок талун, шуӧ, веденяпинскӧй священник пӧ куритчӧ да вина юӧ.
Оз радейт духовенствотӧ!
Ачыс аслыс и ӧбедня служитӧ, и часыяс, и вечерня, а чойыс сылы дьячок пыдди.
Сійӧ: <rus>господу помолимся</rus>!
А чойыс зэв вӧсни гӧлӧснас, индюшка моз: господи помилуй!..
Грек да и сӧмын.
Быд лун сылы шуа: «Кад нин тӧлксявны тэныд, вокӧй!
Пӧкаитчы, вокӧй!» — а сійӧ пыдди оз пукты.
Сергей Никанорыч, буфетчик, кисьтіс вит стӧкан чай да нуис поднос вылын дамскӧйӧ.
Сӧмын па сійӧ пырис сэтчӧ, кыдзи кыліс горӧдӧм:
— Кыдзи тэ сетан, порсь чужӧм!
Тэ он па куж сетнысӧ!
Тайӧ вӧлі станцияса начальниклӧн гӧлӧс.
Кыліс полігтырйи вомгорулын висьталӧм, сэсся бара горӧдӧм, скӧр да ёсь:
— Мун татысь!
Буфетчик петіс сэтысь зэв конфуженнӧй.
— Вӧвлі кад, кор угождайтлі графъяслы да князьяслы, — шуис сійӧ ньӧжйӧникӧн, — а ӧні, аддзанныд, ог куж чай сетны...
Пиняліс священник да дамаяс дырйи!
Буфетчик Сергей Никанорычлӧн коркӧ вӧвлі ыджыд деньга да видзліс буфет первокласснӧй станцияын, губернскӧй карын, кӧні вомӧнасьлісны кык туй.
Сэки сійӧ новліс фрак да зӧлӧтӧй часі.
Но делӧяс сылӧн мунісны лёка, сійӧ видзис ассьыс став деньгасӧ роскошнӧй сервировка вылӧ, сылысь гусявліс аслас прислугаыс, и, вочасӧн дзугсьӧм бӧрын, сійӧ вуджис мӧд станцияӧ, кӧні этшаджык бергӧдчӧ йӧз; тані сы дорысь муніс гӧтырыс да пуис аскӧдыс став эзысьсӧ, и сійӧ вуджис коймӧд станцияӧ, лёкджыкӧ, кӧні оз нин вӧлі пӧлагайтчы пӧсь сёян.
Сэсся нёльӧд вылӧ.
Местасӧ частӧ вежлалӧмӧн да пыр увлань и увлань лэччӧмӧн сійӧ, медбӧрын, веськаліс Прогоннӧйӧ и тані вузасис сӧмын чайӧн, донтӧм винаӧн да закуска вылас пуктыліс пуӧм кольк да чорыд калбас, кодысь вӧлі кылӧ пожӧм сир дук да кодӧс ачыс жӧ серам вылӧ нимтывліс музыкантскӧйӧн.
Сылӧн вӧлі юрыс балябӧжӧдзыс куш, неуна былькъялӧм кельыдлӧз синъяс да сук, пашкыр бакенъяс, кодъясӧс частӧ шыльӧдлывліс гребёнкаӧн ичӧтик зеркалӧӧ видзӧдчиг.
Воддза олӧм йывсьыс казьтылӧмъяс мучитісны сійӧс дугдывтӧг, сійӧ некыдзи эз вермы велавны музыкантскӧй калбас дінӧ, станцияса начальниклӧн грубитӧм дінӧ да мужикъяс дінӧ, кодъяс пыр донъясисны, а донъясьны буфетын, кыдзи сійӧ думайтіс, сэтшӧм жӧ неприличнӧ, кыдзи и аптекаын.
Сылы вӧлі яндзим аслас гӧльлунысь да аслас унижениеысь, и тайӧ яндысьӧмыс вӧлі ӧні сійӧ олӧмын медся главнӧйӧн.
— А тулысыд таво сӧр, — шуис Матвей кывзысигмоз. — Сійӧ и бурджык, ме ог радейт тулыстӧ.
Тулыснад зэв няйт, Сергей Никанорыч.
Книгаясын гижӧны: тулыс, лэбачьяс сьылӧны, шонді пуксьӧ, а мый сэн бурыс?
Лэбачыд, лэбач и эм, сэсся нинӧм.
Ме радейта бур общество, мед йӧзӧс кывзыштны, леригия йылысь сёрнитыштны либӧ хорӧн сьылыштны мыйкӧ приятнӧйтор, а этайӧ сэн колипкайясыд да дзоридзьясыд — ен накӧд!
Сійӧ бара заводитіс изразцӧвӧй завод йылысь, хор йылысь, но дӧзмӧм Сергей Никанорыч некыдз эз вермы успокоитчыны да пыр лэптыштліс пельпомъяссӧ и мыйкӧ вомгорулас броткис.
Матвей прӧститчис да муніс гортас.
Эз вӧв кӧдзыд да керка вевтъяс вылысь сыліс нин, но лымъяліс; лымйыс ӧдйӧ бергаліс воздухас, и сылӧн еджыд кымӧръясыс вӧтлысисны ӧта-мӧд бӧрсяыс туй полотно кузя.
Линия кыкнан бокас сулалысь дубӧвӧй вӧр, кодӧс муртса югдӧдыштіс кӧнкӧ кымӧръяс пӧвстын дзебсясьысь тӧлысь аслысногӧн сурӧвӧя шувгис.
Кор ыджыд бушков качайтӧ пуяс, то кутшӧм найӧ страшнӧйӧсь!
Матвей, кияссӧ да чужӧмсӧ дзебигтыр, муніс линияпӧлӧнса шоссе кузя, и тӧлыс йӧткаліс сійӧс мышкас.
Друг тыдовтчис лымйӧн вевттьысьӧм неыджыд вӧв, доддьыс гирскис шоссе вылысь кушалӧм изъяссӧ, и тӧбӧм юра мужик, сідзжӧ ставнас еджыд, кучкаліс вӧвсӧ плетьӧн.
Матвей бергӧдчыліс, но доддьыс ни мужикыс нин эз вӧвны, кыдз быттьӧ ставыс тайӧ сылы сӧмын каститчис, и сійӧ друг, ачыс эз тӧд мыйысь, повзис да ӧддзӧдіс воськовъяссӧ.
Вот переезд и сьӧд ичӧтик керка, кӧні олӧ стӧрӧж.
Шлагбаум лэптӧма, и сы гӧгӧр тӧлыс нӧбӧдӧма лымйысь дзонь гӧраяс, и, кыдзи шабаш вылын ёмаяс, бергалӧны лым кымӧръяс.
Тані линиясӧ вомӧналӧ важ, коркӧ вӧвлӧм ыджыд туй, кодӧс ӧнӧдз на шуӧны трактӧн.
Веськыдвылас, переездсяньыс неылын, дзик туй дорас сулалӧ Тереховлӧн трактир, вӧвлӧм постоялӧй двор.
Сэні войяснас пыр дзузгӧ битор.
Кор Матвей воис гортас, став комнатаясас и весиг посводзас зэв ёна кыліс ладан дук.
Сылӧн вокыс Яков Иваныч служитіс на всенощнӧй.
Молельняын, кӧні муніс служитӧмыс, енув пельӧсас сулаліс зӧлӧтитӧм ризіяса киот стариннӧй дедовскӧй ӧбразъясӧн, да шуйга и веськыдладор кыкнан стенъясас вӧлі ӧшлӧма выльӧн рисуйтӧм и ёна важся ӧбразъяс, киотъясын и прӧстӧ сідз.
Пызан вылас, кодӧс вевттьӧма джоджӧдзыс ошйысь пызандӧраӧн, сулаліс благӧвещениелӧн ӧбраз да сэні жӧ кипарисӧвӧй крест да кадилӧ; ӧзйисны воскӧвӧй сисьяс.
Пызан бердас вӧлі аналой.
Молельня дорті мунігӧн Матвей сувтовкерис да видзӧдліс ӧдзӧсӧд.
Яков Иваныч тайӧ кадас лыддьысис аналой дорын, сыкӧд тшӧтш юрбитіс сылӧн чойыс Аглая, ыджыд тушаа, лӧз платьеа да еджыд чышъяна косіник старука.
Вӧлі сэні и Яков Иванычлӧн нылыс, Дашутка, дас кӧкъямыс арӧса ныв, мисьтӧм, беринӧсь чужӧма, кыдзи пыр кӧмтӧм кока да сійӧ жӧ платьеа, мыйӧн рытъядорыс юктавліс скӧтсӧ.
— <rus>Слава тебе, показавшему нам свет</rus>! — нюжӧдӧмӧн шуис Яков Иваныч да улӧдз копыртчыліс.
Аглая мыджсис щӧканас ки вылас да заводитіс сьывны вӧсньыдик, чизыр, нюжйӧдлана гӧлӧсӧн.
А выліас пӧтӧлӧк вылас сідзжӧ кылісны кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм гӧлӧсъяс, кодъяс быттьӧкӧ грӧзитчисны либӧ предвещайтісны лёктор.
Мӧд сутдаас пӧжар бӧрын, коді вӧвлӧма коркӧ зэв нин важӧн, некод эз ов, ӧшиньяссӧ вӧлі тувъявлӧма пӧвъясӧн и джоджас балкаяс костас туплясисны тыртӧм бутылкаяс.
Ӧні сэні шутьляліс да увгис тӧв, и кажитчис, мый кодкӧ котралӧ балкаясас конъясьліг.
Улыс судтаысь джынйыс вӧлі трактир улын, а мӧд джынъяс оліс Тереховлӧн семьяыс, и кор трактирын шумитісны кодъюра ветлысь-мунысьяс, сэки кылӧ вӧлі комнатаясас став сёрниыс.
Матвей оліс кухнякӧд орччӧн, ыджыд пача комнатаын, кӧні важӧн, кор тані вӧлі постоялӧй двор, быд лун пӧжавлісны нянь.
Тайӧ жӧ комнатаас пач сайын вӧлі и Дашуткалӧн места, кодлӧн эз вӧв аслас комнатаыс.
Тані войяснас пыр горзіс сверчок да шура-шаракылісны шыръяс.
Матвей ӧзтіс сись да пондіс лыддьыны книга, кодӧс босьтліс станционнӧй жандармлысь.
Пока сійӧ лыддьысис, юрбитӧмыс помасис да ставныс водалісны узьны.
Дашутка тожӧ водіс.
Сійӧ пырысь-пыр жӧ пондіс шкоргыны, но регыд садьмис да очсӧдлігтыр шуис:
— Тэ, дядя Матвей, прӧстӧ эськӧ мед сисьсӧ эн сот.
— Тайӧ менам сисьыс, — вочавидзис Матвей. — Ме сійӧс аслам деньга вылӧ ньӧби.
Дашутка бергалыштіс неуна да бӧр унмовсис.
Матвей дыр на пукаліс, — сылӧн оз вӧлі узьсьы, — да, медбӧръя страницасӧ помалӧм бӧрын, кыскис сундуксьыс карандаш да книга вылас гижис: «Тайӧ книгасӧ лыдди ме, Терехов Матвей, и шуа, мый тайӧ книгаыс, меӧн лыддьӧм став книгаяс пӧвстысь медся бур, мыйысь и аттьӧала кӧрт туйвывса жандармскӧй управлениеса унтер-офицерӧс, Кузьма Николаев Жуковӧс, кыдзи тайӧ бесценнӧй книгаыслӧн владелецӧс».
Вӧчавны татшӧм нога гижӧдъяс йӧз книгаяс вылӧ сійӧ лыддис вежливость петкӧдлӧмӧн.
II
Благовещение лунӧ, сы бӧрын кыдзи колльӧдісны почтӧвӧй поезд, Матвей пукаліс буфетын, юис лимона чай да висьталіс.
Кывзісны сійӧс буфетчик да жандарм Жуков.
— Ме, колӧ тіянлы шуны, — висьтавліс Матвей, — челядьдырйи па вӧлі кысся леригиялань.
Меным сӧмын дас кык арӧс на вӧлі, а ме нин вичкоын апостол лыдди, и бать-мам менам ёна радейтлісны, и быд во ми покойнича мамкӧд ветлывлім енлы кевмысьны.
Вӧвлі, мукӧд детинкаяс сьыланкывъяс сьылӧны либӧ ракъяс куталӧны, а ме сійӧ кадас маменькакӧд.
Гырысьджыкъяс менӧ ошкисны, да и меным аслым тайӧ вӧлі приятнӧ, мый ме сэтшӧм бур поведениеа.
И кыдзи менӧ маменька благӧслӧвитіс заводӧ, то ме удж костъясын сьывлі сэні тенорӧн миян хорын, и бурджык удовольствие менам эз вӧвлы.
Дерт, вина ме эг юлы, табак эг куритлы, соблюдайті телеснӧй сӧстӧмлун, а сэтшӧм оласногыд, тӧдӧмысь, эз кажитчы человеческӧй родлӧн враглы, и кӧсйис сійӧ, ӧкаяннӧйыд, пӧгубитны менӧ да заводитіс пемдӧдны менсьым вежӧрӧс, сідзи жӧ, кыдзи ӧні менам воклысь.
Первой, ме сеті кӧсйысьӧм не сёйны понедельникъясӧ уллюнъя сёян и не сёйны яй став мукӧд лунъясас, и вообщӧ сэки вочасӧн ме вылӧ воис фантазия.
Ыджыдвидз дырйи первой недельнас субӧтаӧдз святӧй отецъяс лӧсьӧдӧмаӧсь кослун, но уджалысь йӧзлы да слабӧйяслы абу грек весиг чайтор юыштны, менам жӧ воскресеньяӧдз вомын крӧшки нянь эз вӧвлы, сэсся став ыджыдвидз чӧжыс ме эг разрешитлы аслым вый сёйны, а средаясӧ да пятницаясӧ и дзик нинӧм эг сёйлы.
Сідзжӧ и посни видзьяс дырйи.
Вӧвлывлі, петырвидз дырйи миян завадскӧйяс судакысь шыд панялӧны, а ме наысь бокынджык сукартор нёняла.
Йӧзлӧн вынъясыс, дерт, разнӧйӧсь, но ме ас йылысь висьтала: кослунъясӧ меным эз вӧв сьӧкыд и весиг сідзи, мый кымын ёнджыка старайтчан, сымын кокньыдджык.
Окота сёйны сӧмын видз первой лунъясас, а сэсся велалан, лоӧ пыр кокньыдджык, и, видзӧдан, недель помланьыс сӧвсем лӧсьыд, и кокъясыд дубалӧмаӧсь, быттьӧкӧ тэ абу му вылын, а небесаын.
И, сыысь кындзи, пуктывлі ас вылӧ быдсяма послушаниеяссӧ: чеччывлі войясын да клёнгывлі поклонъяс, местаысь местаӧ гырысь изъяс новлі, кӧмтӧг лым вылӧ петавлывлі, но и чепъяс сідзжӧ.
Сӧмын вот вель уна кад кольӧм бӧрын ме висьтасьны муні ӧтчыд ӧти священник ордӧ, и друг сэтшӧм мӧвп: ӧд священникыс тайӧ, думайта, гӧтыра, уллюнйӧн сёйысь да табак куритысь; кыдзи нӧ вермас сійӧ менӧ висьтӧдны да кутшӧм сійӧ имеитӧ власть мынтӧдны менӧ грекъясысь, ачыс кӧ меысь грекаджык?
Ме весиг кослунъя выйысь видзчыся, а сійӧ небось осетрина сёйис.
Муні ме мӧд священник дорӧ, а сійӧ, грекыд вылӧ, кыз яйыд, шӧвк ризіа, шура-шаракылӧ, быттьӧ дама, и сысянь сідзжӧ табак дук кылӧ.
Муні ме висьтасьны манастырӧ и сэні менам сьӧлӧмӧй абу спокойнӧй, пыр кажитчӧ, быттьӧ манакъясыс оз устав серти овны.
И та бӧрын ме некыдзи ог вермы аддзыны ас серти служба: ӧти местаын служитӧны зэв ӧдйӧ, мӧдлаын, видзӧдан да, эз сійӧ задостойниксӧ сьывны, коймӧдлаын дьячок назгӧ...
Вӧвлывлі, господьӧй, прӧстит менӧ, грешнӧйӧс, сулала вичкоын, а скӧрла сьӧлӧмӧй пуӧ.
Кутшӧм нин сэні молитва?
И кажитчӧ меным, быттьӧкӧ йӧзыс вичкоас оз сідзи пернапасасьны, оз сідзи кывзыны; код вылӧ ог видзӧдлы, ставныс пьянникъяс, уллюнйӧн сёйысьяс, табак куритысьяс, развратникъяс, картёжникъяс, ӧтнам сӧмын ме ола заповедьяс серти.
Лукавӧй бесыд эз вуграв, водзӧ — унджык, дугді ме сьывны хорын да дзикӧдз шыбиті вичкоӧ ветлӧм; сідз нин ме ас йылысь гӧгӧрвоа, быттьӧ ме морт праведнӧй, а вичко аслас несовершенство вӧсна меным оз лӧсяв, мӧдногӧн кӧ, грекӧ усьӧм ангел моз, ме куті думайтны аслам гордыня вӧсна ас йылысь ен тӧдӧ мый.
Та бӧрын ме заводиті клопочитны, кыдзи эськӧ ассьым вичко лӧсьӧдны.
Медалі ме пельтӧм мещанкалысь комнататор ылысь кар сайысь, кладбище дорысь, да лӧсьӧді молельня, кыдзи со воклӧн, но сӧмын менам ещӧ ставникъяс вӧліны да настӧящӧй кадилӧ.
Тайӧ аслам молельняын ме кутчыси святӧй Афонскӧй гӧра уставӧ, мӧдногӧн кӧ, быд лун обязательнӧ утреня менам заводитчывліс войшӧр кадын, а торъя тӧдчана двунадесятӧй праздникъясӧ всенощнӧй менам служитсьыліс дас час кымын, а корсюрӧ и дас кык час.
Манакъясыд всё-таки устав серти кафизмаяс да паремияяс дырйи пукалӧны, а ме кӧсйи лоны манакъясысь енлы угоднӧйӧнджык да пыр, вӧвлі, кок йылын.
Лыддьывлі и сьывлывлі ме ньӧжйӧник, синва сорӧн да ышлолалӧмӧн, киясӧс лэптӧмӧн, и веськыда молитва бӧрын, узьтӧг, удж вылӧ, да и уджала пыр молитваӧн.
Но, мӧдіс кар кузя сёрни: Матвей святӧй, Матвей висьысьясӧс и йӧйясӧс бурдӧдӧ.
Некодӧс ме, дерт, эг бурдӧдлы, но тӧданныд, кутшӧмкӧ кӧ лоӧ раскол либӧ лжеучение, то бабйӧй рӧдысь он мын.
Быттьӧкӧ гутъяс ма вылӧ уськӧдчӧны.
Пӧвадитчисны ме дорӧ быдсяма бабкаяс да пӧрысь нывъяс, кок улӧдз меным копрасьӧны, киӧс окалӧны да горзӧны, мый ме святӧй да мукӧдтор, а ӧти весиг менам юр вылысь сияние аддзылӧма.
Молельняын лои дзескыд, босьті ме ыджыдджык комната, и мӧдіс мунны миян настӧящӧй столпотворение, мутиыс дзикӧдз мутитіс менӧ да тупкис югыдсӧ менам синъясысь аслас пеж гыжъяснас.
Ми ставным кыдз быттьӧ дурмим.
Ме вӧлі лыддя, а бабаяс да пӧрысь нывъяс сьылӧны, да тадзтӧ, дыр сёйтӧг да ютӧг, кок йылын сутки да унджык сулалӧмысь, друг найӧ заводитчӧны треситчыны, быттьӧкӧ лихорадка треситӧ, сэсся то ӧти горӧдас, то мӧд — да этадз страшнӧя!
Ме сідзжӧ ставнам тірала, кыдз жид скӧвӧрӧда вылын, ачым ог тӧд, кутшӧм сэтшӧм помка серти, и заводитӧны миян кокъясным чеччавны.
Дивӧ, веськыда кӧ шуны: он кӧсйы, а чеччалан и кияснад ӧвтчан; и сэсся горзӧм, чилзӧм, ставным йӧктам да ёрта-ёрт бӧрся котралам, котралам усьтӧдз.
И, сэтшӧм ногӧн, йӧйталігад ме сувті лёк туй вылӧ.
Жандарм серӧктіс, но, кор казяліс, мый сыысь кындзи некод оз серав, лои бӧр серьёзнӧйӧн да шуис:
— Тайӧ молоканство.
Ме лыддьылі, Кавказын ставныс сідзи.
— Но менӧ гымӧн эз ви, — водзӧ нуӧдіс Матвей, пернапасасис ӧбраз вылӧ да вӧрӧдыштіс паръяссӧ. — Навернӧ, юрбитіс ме вӧсна мӧдаръюгыдас покойнича мамӧй.
Кор менӧ ставныс нин карас лыддисны святӧйӧн да весиг дамаяс да бур господа кутісны ме ордӧ ньӧжйӧникӧн волывлыны утешениела, кыдзкӧ ӧтчыд муні ме миян кӧзяин Ӧсип Варламыч дорӧ прӧститчыны, — сэки прӧщенӧй лун вӧлі, — а сійӧ этадз игналіс каличӧн ӧдзӧссӧ, и колим ми кыкӧн, син-на-син.
И кутіс сійӧ менӧ видны.
И колӧ тіянлы шуны, Ӧсип Варламыч образованиетӧм, но зэв вежӧра морт, и ставыс сыысь полісны да почитайтісны, сы вӧсна мый вӧлі стрӧг, ен ногӧн олысь и тружденник.
Городскӧй головаӧн вӧлі и старӧстаӧн, гашкӧ, во кызь кымын, и уна буртор вӧчис;
Ново-Московскӧй уличатӧ ставнас галькиӧн вольсаліс, краситіс собор да колоннаяссӧ краситіс виж рӧм улӧ.
Но, игналіс ӧдзӧссӧ да — «важӧн нин, шуӧ, ме тэӧдз воӧдча, сэтшӧм-татшӧм...
Тэ, шуӧ, думайтан, мый тэ святӧй?
Абу, тэ абу святӧй, а богоотступник, еретик да злӧдей!..»
И мӧдіс и мӧдэ...
Ме ог вермы тіянлы висьтавны, кыдзи сійӧ сёрнитіс, бура да умнӧя, быттьӧ гижӧд вылысь лыддис, и сьӧлӧмӧдзыд йиджӧ.
Сёрнитіс кык час.
Вӧрзьӧдіс сійӧ менӧ аслас кывъяснас, воссисны менам синъяс.
Кывзі ме, кывзі и — кыдз бӧрддза!
«Ло, шуӧ, обыкновеннӧй мортӧн, сёй, ю, пасьтась да кевмы, кыдзи ставыс, а мый вывті таысь, сійӧ мутисянь.
Чепъясыд, шуӧ, тэнад мутисянь, видзалӧмыд тэнад мутисянь, молельняыд тэнад мутисянь; ставыс, шуӧ, тайӧ гордость».
Мӧд луннас, чистӧй понедельникӧ, ме висьми.
Менам гӧгйӧй вӧрзис, менӧ нуисны больничаӧ; мучитчи ме зэв ёна и курыд синваӧн бӧрді да дрӧжжиті.
Думайті, мый больничасянь меным веськыд туй — адӧ, и муртса эг кув.
Мучитчи ме висьӧмнас воджын, а мыйӧн петі, медводз пӧкаитчи настӧящӧя да лои бӧр мортӧн.
Кор лэдзис менӧ гортӧ Ӧсип Варламыч, наставляйтіс: «Эн вунӧд, Матвей, мый обыкновеннӧй олӧмысь, сійӧ ставыс мутисянь».
И ме ӧні сёя и юа, кыдзи и мукӧдыс, и юрбита, кыдзи ставыс...
Овлывлӧ кӧ ӧні, мый батюшкосянь табак либӧ вина дук кылӧ, то ме ог лысьт дивитны, сы вӧсна мый ӧд и батюшкоыд прӧстӧй морт.
Но кыдзи сӧмын висьталасны, мый со карын либӧ деревняын пӧ петкӧдчӧма, святӧй, дзонь недельясӧн оз сёй да ассьыс уставъяссӧ лӧсьӧдалӧ, то ме нин гӧгӧрвоа, кодлӧн сэні уджыс.
Сідзкӧ вот, менам сударьяс, кутшӧм история вӧлі менам олӧмын.
Ӧні и ме Ӧсип Варламыч моз пыр велӧда вокӧс да чойӧс и кӧрита найӧс, но ставыс весьшӧрӧ.
Абу сетӧма меным енмыс кывворсӧ.
Матвейлӧн висьталӧмыс, тыдалӧ, некутшӧм впечатление эз сет.
Сергей Никанорыч нинӧм эз шу да пондіс идравны прилавок вывсьыс закускаяссӧ, а жандарм заводитіс сёрнитны сы йылысь, кутшӧм озыр Матвейлӧн вокыс, Яков Иваныч.
— Сылӧн комын тысяча этшавылӧ, — шуис сійӧ.
Жандарм Жуков, гӧрд юрсиа, паськыд чужӧма (кор сійӧ ветлӧдліс, сылӧн банбокъясыс дрӧжжитісны), ён, пӧтӧс, пырджык, кор эз вӧвны чин сертиыс гырысьджыкъясыс, пукаліс шван моз кокъяссӧ кресталӧмӧн; сёрнитігас сійӧ качайтчис да небрежнӧя шутьляліс, и сэки сылӧн чужӧмыс вӧлі зэв дӧвӧльнӧй.
Сійӧ вӧлі деньгаа, и пыр сёрнитіс сы йылысь, кыдзи делӧ бура тӧдысь морт.
Сійӧ занимайтчис комиссионерствоӧн, и кор колӧ вӧлі кодлыкӧ вузавны имение, вӧв либӧ важмыштӧм экипаж, то шыасьлісны сы дорӧ.
— Да, комын тысячаыд лоӧ, пӧжалуй, — сӧгласитчис Сергей Никанорыч. — Тіян дедушкаыдлӧн вӧлі зэв ыджыд состояние, — Матвей дорӧ шыасиг шуис сійӧ. — Зэв ыджыд!
Ставыс сэсся коли тіян батьыдлы да тіян дядьыдлы.
Тіян батьыд кулі зэв томӧн, и сы бӧрын ставсӧ босьтіс дядьыд, а сэсся, сідзкӧ, Яков Иваныч.
Пока ті маменькаыдкӧд юрбитны ветлӧдлінныд да заводын тенорӧн сьылінныд, тані тіянтӧг эз вугравны.
— Тіян пай вылӧ воӧ дас вит тысяча кымын, — качайтчигтыр шуис жандарм. — Трактирыд тіян ӧтувъя, сідзкӧ, и капиталыс ӧтувъя.
Да.
Тіян местаын кӧ, ме эськӧ важӧн нин судӧ сеті.
Ме эськӧ судас сеті сійӧ сідз, а пока делӧ да мый да, коркӧ ӧткӧн эськӧ став чужӧмсӧ сылысь вирӧдз...
Яков Иванычӧс эз радейтны, сы вӧсна мый кодкӧ кӧ оз сідзи веруйт, кыдзи ставныс, то тайӧ неприятнӧя волнуйтіс весиг йӧзӧс, кодъяс веськодьӧсь вера дінӧ.
Жандарм жӧ эз радейт сійӧс ещӧ и сы вӧсна, мый Яков Иваныч тожӧ вузавліс вӧвъяс да важмыштӧм экипажъяс.
— Тіянлы абу окота судитчыны вокыдкӧд сы вӧсна, мый тіян асланыд деньганыд уна, — завидьпырысь сы вылӧ видзӧдіг шуис Матвейлы буфетчик. — Лӧсьыд сылы, кодлӧн эм средствояс, а вот ме, тыдалӧ, татшӧм лёк олӧмас и кула...
Матвей кутіс висьтавлыны, мый сылӧн деньгаыс ньӧти абу, но Сергей Никанорыч эз нин кывзы; важ олӧм йылысь, оскорблениеяс йылысь казьтылӧмъясыс, кодъясӧс сійӧ терпитіс быд лун, усисны тӧдвылас; куш юрыс сылӧн пӧсяліс, сійӧ гӧрдӧдіс да кутіс лапйӧдлыны синъяссӧ.
— Проклятӧй олӧм! — шуис сійӧ дӧзмӧмпырысь да швачкис калбассӧ джодж бердӧ.
III
Висьтавлісны, мый постоялӧй дворсӧ стрӧитлӧма Александр I дырйи на кутшӧмкӧ дӧва, коді овмӧдчылӧма тані аслас пиыскӧд; шулӧмаӧсь сійӧс Авдотья Тереховаӧн.
Почтӧвӧйяс вылын керка дінтіыс мунысьяслысь, торйӧн нин тӧлыся войясӧ, лэбула пемыд дворыс да пыр игана воротаясыс кыпӧдлісны шоглун да полӧм, быттьӧ тайӧ керкаас олісны кӧлдунъяс да рӧзбойникъяс; и быдысь, дінтіыс прӧйдитӧм бӧрын нин, ямщик видзӧдлывліс мышкас да тэрмӧдліс вӧвъяссӧ.
Сувтлывлісны татчӧ неокотапырысь, сы вӧсна мый кӧзяеваыс пыр вӧліны зумышӧсь, этша сёрниаӧсь да босьтлісны ветлысь-мунысьяслысь зэв донӧн.
Двор пытшкас вӧлі няйт весиг гожӧмнас; тані няйт пиас куйлісны гырысь тшӧг порсьяс да шӧйтісны домавтӧм вӧвъяс, кодъясӧн барышничайтісны Тереховъяс, и частӧ овлывліс, мын сулалӧмысь дӧзмӧм вӧвъяс пышйывлісны дворсьыс, да, дурмӧмъяс моз, котралісны туй кузя да повзьӧдлісны странницаясӧс.
Сійӧ кадӧ тайӧ туй кузяыс ёна ветлісны; прӧйдитлывлісны тӧваръясӧн кузь обозъяс, и овлывлісны сэні быдсямапӧлӧс случайяс, шуам татшӧм сяма, кыдзи комын во сайын обозчикъяс скӧрмӧмаӧсь да заводитӧмаӧсь тышкасьны да виӧмаӧсь мунысь купечӧс, и ӧнӧдз на дворсянь верстджын сайын туй дорас сулалӧ нёровтчӧм крест; прӧйдитлывлісны кӧлӧкӧльчикъяса почтӧвӧй тройкаяс да сьӧкыд барскӧй каретаяс, баксігтыр да кымӧр кодь бус лэптіг прӧйдитлісны гырысь скӧт стадаяс.
Кор нюжӧдісны кӧрт туй, первой кадас тайӧ местаас вӧлі сӧмын полустанок, коді шусьыліс прӧстӧ разъездӧн, сэсся дас во мысти кымын стрӧитісны ӧнія Прогоннӧйсӧ.
Ӧтарӧ-мӧдарӧ ветлӧдлӧмыс важ почтӧвӧй туй кузяыс пӧшти дугдіс, и сы кузя ветлісны нин сӧмын сэтчӧс помещикъяс да мужикъяс да тулыснас и арнас чукӧръясӧн прӧйдитлісны рабочӧйяс.
Постоялӧй двор пӧри трактирӧ; вылі судтаыс джынвыйӧ сотчис, вевтыс сімӧмысла лои виж, лэбулыс киссис, но двор пытшкын няйтас пыр на туплясисны зэв гырысь тшӧг порсьяс, розӧвӧйӧсь, мисьтӧмӧсь.
Важмозыс корсюрӧ пышйывлісны дворысь вӧвъяс да, дурмӧмъяс моз, бӧжъяссӧ лэптӧмӧн, гӧняйтлісны туй кузя.
Трактирын вузасисны чайӧн, турунӧн, зӧрйӧн, пызьӧн, а сідзжӧ винаӧн да сурӧн, сэні юӧм вылӧ и петкӧдӧм вылӧ; винаяссӧ вузавлісны видзчысигтыр, сы вӧсна мый патентсӧ некор эз босьтлывны.
Тереховъяс вообщӧ пыр торъявлісны религиозностьӧн, сы вӧсна весиг найӧс нимтісны Богомоловъясӧн.
Но, гашкӧ, сыысь, мый найӧ олісны торйӧн, ошъяс моз, ӧтдортчисны йӧзсьыс да быдторйӧдз воӧдчывлісны ас вежӧрнас, найӧ радейтісны мечтайтны да колебайтчисны вераас, и пӧшти быд поколение веруйтіс кыдзкӧ аслысногӧн.
Бабка Авдотьяыс, коді стрӧитіс постоялӧй дворсӧ, вӧлі кутчысьӧ важ вераӧ, сылӧн жӧ пиыс да кыкнан внукыс Матвейлӧн да Яковлӧн батьясыс ветлывлісны православнӧй вичкоӧ, принимайтлісны ас орданыс духовенствоӧс да выль ӧбразъяслы кевмисны сідз жӧ сьӧлӧмсянь, кыдзи важъясыслы; пиыс пӧрысьладорыс яй эз сёйлы да сетіс енлы обет, пыр овны чӧв, сёрниттӧг, сы вӧсна мый став сёрнисӧ лыддис грекӧн, а внукъяслӧн вӧлі сійӧ особенностьыс, мый найӧ гӧгӧрволісны писаниесӧ эз прӧстӧ, а пыр корсисны сэтысь гуся смысл, уверяйтлісны, мый быд святӧй кывйын колӧ лоны кутшӧмкӧ тайна.
Авдотьялӧн правнукыс, Матвей, ичӧтысяньыс тышкасис мечтаниеяскӧд да муртса эз пӧгибнит, мӧд правнукыс, Яков Иваныч, вӧлі православнӧйӧн, но гӧтыр кулӧм бӧрас друг дугдіс ветлывлыны вичкоӧ да юрбитіс гортас, сы вылӧ видзӧдӧмӧн ылалі тшӧтш и Аглая чойыс: ачыс вичкоӧ эз ветлывлы и Дашуткаӧс эз лэдзлы.
Аглая йылысь ещӧ висьтавлывлісны, быттьӧ томдырйиыс сійӧ ветлывлӧма Веденяпиноӧ хлыстъяс дорӧ да мый гусьӧн сійӧ ӧні на хлыстовка, а сы вӧсна пӧ ветлӧдлӧ еджыд чышъянӧн.
Яков Иваныч вӧлі ыджыдджык Матвейысь дас арӧсӧн.
Тайӧ вӧлі зэв мича старик, ыджыд тушаа, пӧшти коскӧдзыс паськыд дзор тошка да сук синкымъяса, коді вӧчис сылысь чужӧмсӧ суровӧйӧн, весиг скӧрӧн.
Новліс сійӧ бур нойысь вурӧм кузь дукӧс либӧ сьӧд романовскӧй полушубок и вообщӧ зілис пасьтасьны сӧстӧма да бура; колоши новліс весиг кос поводдя дырйи.
Вичкоӧ сійӧ эз ветлывлы сы вӧсна, мый, сы думысь, вичкоын эз точнӧя исполняйтны устав, да сы вӧсна, мый священникъяс юисны вина индытӧм кадӧ да куритісны табак.
Ас ордас гортас сійӧ быд лун лыддьысис да сьыліс Аглаякӧд ӧтлаын.
Веденяпиноын затреня дырйи сӧвсем эз лыддьывны канон да вечерняяссӧ эз служитлыны весиг гырысь праздникъяс дырйи, сійӧ жӧ гортас лыддьывліс ставсӧ, мый пӧлагайтчывліс быд лун вылӧ, ни ӧти строчка кольтӧг да тэрмасьтӧг, а прӧст кадӧ гораа лыддьывліс житиеяс.
И быдлунъя олӧмын сійӧ стрӧга кутчысис уставӧ; сідз, ыджыдвидз дырйи кӧ кутшӧмкӧ лунӧ устав серти позьӧ вӧлі вина юыштны <rus>«ради труда бденного»</rus>, то сійӧ непременнӧ юис вина, весиг кӧть оз вӧлі ков.
Сійӧ лыддьысис, сьыліс, кадитчис да видзаліс эз сы вӧсна, медым пӧлучитны енсянь кутшӧмкӧ буртор, а порядок ради.
Морт оз вермы овны вератӧг, и вераыс должен выражайтчыны правильнӧ, воысь воӧ, лунысь лунӧ известнӧй порядокын, медым быд асыв и быд рыт морт шыасьліс ен дорӧ сійӧ кывъясӧн да мӧвпъясӧн, кодъяс приличнӧйӧсь тайӧ луныслы да часыслы.
Колӧ овны, а сідзкӧ, и юрбитны сідз, кыдзи колӧ енлы, и сы вӧсна быд лун колӧ лыддьыны да сьывны сӧмын сійӧс, коді колӧ енлы, мӧдногӧн кӧ, мый пӧлагайтчӧ устав серти; сідз, Иоаннсянь первой главасӧ колӧ лыддьыны сӧмын ыджыдлунӧ, а ыджыдлунсянь вознесеньеӧдз оз позь сьывны <rus>«Достойно есть»</rus> да мукӧд.
Татшӧм порядоксӧ да сылысь коланлунсӧ тӧдӧмыс молитваяс дырйи Яков Иванычлы вайліс ыджыд удовольствие.
Кор сылы быть ковмывліс торкны тайӧ порядоксӧ, шуам, ветлыны карӧ тӧварла либӧ банкӧ, сэк сійӧс мучитіс сӧвестьыс и сійӧ чувствуйтіс асьсӧ шудтӧмӧн.
Матвей вокыс, коді виччысьтӧг воис заводысь да овмӧдчис трактирын, быттьӧ гортас, первойя лунъяссяньыс жӧ пондіс торкавны порядоксӧ.
Сійӧ эз кӧсйы юрбитны ӧтлаын, сёйис да чай юис ас кадӧ, чеччывліс сёрӧн, средаясӧ да пятницаясӧ юис йӧв, быттьӧ слаб здоровье вӧсна; пӧшти быд лун молитва дырйи сійӧ пыравліс молельняӧ да горзывліс: «Кад нин тӧлксявны тэныд, вокӧй!
Пӧкаитчы, вокӧй!»
Тайӧ кывъясыс скӧр мӧдлісны Яков Иванычӧс, а Аглая эз вермыв кутчысьны да заводитліс пинясьны.
Либӧ войнас, гусьӧникӧн матыстчӧмӧн, Матвей пыравліс молельняӧ да ньӧжйӧник шулывліс: «Вокӧй, тіян молитваыд оз ков енлы.
Сы вӧсна мый шуӧма: первой бурась аслад вокыдкӧд и сэки локтігад вай ассьыд козинтӧ.
Ті жӧ деньгатӧ барыш вылӧ сетанныд, винаӧн торгуйтанныд.
Пӧкаитчӧй!»
Матвей кывъясысь Яков аддзыліс сӧмын прӧстӧй отговорка пустӧй да дыш йӧзлысь, кодъяс сёрнитӧны йӧзӧс радейтӧм йылысь, воккӧд бурасьӧм йылысь да мукӧдтор сӧмын сы вӧсна, медым не кевмыны, не видзавны да не лыддьыны святӧй книгаяс, и кодъяс зывӧкпырысь сёрнитӧны кокни доход да процентъяс йылысь сӧмын сы вӧсна, мый оз радейтны уджавны.
Ӧд лоны гӧльӧн, нинӧм не чукӧртны да нинӧм не видзны ёна кокньыдджык, озырӧн лоӧм дорысь.
А век жӧ сійӧ дӧзмыліс да эз нин вермы юрбитны, кыдзи войдӧр.
Сӧмын на сійӧ пырліс молельняас да восьтыліс книгасӧ, кыдзи заводитліс нин повны, мый вот-вот пырас вокыс да торкас сійӧс; и збыль, Матвей пыравліс регыд да дрӧжжитана гӧлӧсӧн горзіс: «Кад нин тӧлксявны тэныд, вокӧй!
Пӧкаитчы, вокӧй!»
Чойыс пинясис, и Яков сідзжӧ этшсьыс петавліс да горзіс: «Весась менам керкаысь!»
А мӧдыс сылы: «Тайӧ керкаыс миян ӧтувъя».
Заводитліс Яков выльысь лыддьыны да сьывны, но эз нин вермыв успокоитчыны да, ачыс тайӧс казявтӧг, друг думыштчывліс книга вылас; кӧть вокыслысь кывъяссӧ сійӧ лыддис пустякӧн, но мыйлакӧ и сылы бӧръя кадас сідзжӧ кутіс волывны юрас, мый озырлы сьӧкыд веськавны царство небеснӧйӧ, мый куим во сайын сійӧ зэв выгӧднӧ ньӧбис гусялӧм вӧв, мый покойнича гӧтырыс дырйи на ӧтчыд кутшӧмкӧ пьянник куліс сы ордын трактирас вина помысь...
Войяснас сійӧ узис омӧля, кокниа, и сылы кылӧ вӧлі, кыдзи Матвей сідзжӧ оз узь да пыр ышлолалӧ, гажтӧмчӧ аслас изразцӧвӧй заводысь.
И Яковлы войнас, кор сійӧ бергаліс бок вывсянь бок вылӧ, дум вылас усьлісны и гусялӧм вӧлыс, и пьянник, и верблюд йылысь евангельскӧй кывъяс.
Вӧлі мунӧ сы вылӧ, мый кыдз быттьӧ сылӧн бара заводитчисны мечтайтӧмъяс.
А быттьӧ нарошнӧ, быд лун, кӧть эськӧ вӧлі нин март пом, лымъяліс да вӧрыс шувгис тӧвся моз, и эз веритсьы, мый коркӧ воас тулыс.
Лёк поводдяыс вӧлі сэтшӧм, медым гажтӧмчыны, пинясьны да ненавидитны ӧта-мӧдсӧ, а войнас, кор тӧлыс грымакыліс вылі судтаас, кажитчис, мый кодкӧ оліс сэні, мечтайтӧмъясыс йиджтысьлісны вежӧрас, юрыс висис да эз узьсьы.
IV
Страстнӧй понедельник асылӧ Матвей кывліс аслас комнатасянь, кыдзи Дашутка шуис Аглаялы:
— Дядя Матвей тӧрыт висьтавліс, видзавны, пӧ, оз ков.
Матвейлы тӧдвылас уси став сёрниыс, коді сылӧн вӧлі тӧрыт Дашуткакӧд, и сылы друг лои забеднӧ.
— Нылӧ, эн грешит! — шуис сійӧ няр гӧлӧсӧн, висьысь моз. — Видзавтӧг оз позь, ачыс миян господьным нелямын лун видзаліс.
А сӧмын ме тэныд объясняйті, мый омӧль мортлы и видзалӧмыс пӧльза вылӧ оз мун.
— А тэ сӧмын кывзы заводскӧйяслысь, найӧ велӧдасны бур вылӧ, — серамсорӧн шуис Аглая, коді вӧлі мыськалӧ джодж, (прӧстӧй лунъясӧ сійӧ обыкновеннӧ мыськавліс джоджъяс да сэки став вылас скӧравліс). — Заводын, тӧдӧмысь, кутшӧм видзалӧм.
Тэ вот юав сылысь, аслад дядьыдлысь, юав душенька йывсьыс, кыдзи сійӧ сыкӧд, гадюкакӧд, видзалан лунъясӧ йӧв трескайтіс.
Мукӧдсӧ сійӧ велӧдӧ, а ачыс вунӧдӧма гадюка йывсьыс.
А юав: кодлы сійӧ деньгасӧ колис, кодлы?
Матвей тӧждысьӧмӧн, кыдзи няйт ранаӧс, дзебис быдӧнысь, мый самӧй сійӧ кадас, кор кевмысиганыс сыкӧд тшӧтш чеччалісны да котралісны старукаяс да нывъяс, сійӧ оліс ӧти мещанкакӧд да вӧлі сысянь кага.
Гортас мунігӧн сійӧ сетіс тайӧ нывбабаыслы ставсӧ, мый чӧжыштіс заводас, а муннысӧ аслыс корис кӧзяиныслысь, и ӧні сылӧн вӧлі сӧмын кымынкӧ шайт, кодӧс сійӧ видзис чай да сись вылӧ.
«Душенька» сэсся юӧртіс сылы, мый кагаыс кулі, да письмӧас юаліс, мый вӧчны деньганас.
Тайӧ письмӧсӧ вайӧма станция вывсянь работник, да сійӧ веськалӧма Аглая киӧ, коді лыддьӧма письмӧсӧ, да сэсся быд лун кӧритіс Матвейӧс «душенькаӧн».
— Шутка, ӧкмыссё чӧлкӧвӧй! — водзӧ нуӧдіс Аглая. — Сетӧма ӧкмыссё чӧлкӧвӧй бокӧвӧй гадюкалы, заводскӧй кӧбылалы, мед тэ джагалан! — Аглая нин ӧддзис да горзіс чирӧм гӧлӧсӧн: — Чӧв олан?
Ме эськӧ тэнӧ шӧри орӧді, омӧликӧс!
Ӧкмыссё чӧлкӧвӧй кыдзи кӧпейка!
Тэ мед эськӧ Дашуткалы гижӧдін, — ас морт ӧд, абу бокӧвӧй, — а то ыстін эськӧ Белевӧ Марьялӧн шудтӧм сирӧтаяслы.
И эз джагав тэнад гадюкаыд, мед лоӧ сійӧ анафемаӧс куимысь проклянитӧма, дьявӧлица, медым сылы югыд лун не аддзывны.
Яков Иваныч чукӧстіс сійӧс; кад нин вӧлі заводитны часы.
Аглая мыссис, юрас кӧрталіс еджыд чышъян да муніс молельняӧ аслас радейтана вок дорас лӧнь да рам нин.
Кор сійӧ сёрнитліс Матвейкӧд либӧ трактирын ваявліс мужикъяслы чай, то тайӧ вӧлі косіник, ёсь синъяса, лёк старука, молельняын жӧ сылӧн чужӧмыс вӧлі чистӧй, мелі, ачыс сійӧ кыдзкӧ ставнас томмыліс, аслысногӧн копрасис да весиг нюмыртліс вомдоръяссӧ.
Яков Иваныч заводитіс лыддьыны часысӧ ньӧжйӧник да нораа, кыдзи сійӧ лыддьывліс пыр ыджыдвидз дырйи.
Неуна лыддьыштӧм бӧрын сійӧ сувтыштліс, медым кывзыштны чӧв-лӧньсӧ, коді вӧлі став керкаас, да сэсся бара водзӧ лыддис и сьӧлӧм вылас сылӧн вӧлі долыд; сійӧ молитвеннӧя креставліс кияссӧ, видзӧдіс пӧтӧлӧкӧ, довкйӧдліс юрнас, ышлолаліс.
Но друг кылісны гӧлӧсъяс.
Матвей дорӧ воисны гӧстьяс: жандарм да Сергей Никанорыч.
Яков Иваныч яндысис гораа лыддьысьны да сьывны, кор керкаас вӧліны бокӧвӧйяс, и ӧні, гӧлӧсъяс кылӧм бӧрын, кутіс лыддьыны вомгорулас да ньӧжйӧник.
Молельняӧ вӧлі кылӧ, кыдзи буфетчик шуаліс:
— Щеповын татарин сдайтӧ ассьыс делӧсӧ тысяча да джынйысь.
Позьӧ сетны ӧні сылы витсё чӧлкӧвӧй, а мукӧд вылас вексель.
Вот, Матвей Васильич, лоӧй бур мортӧн, удждӧй меным тайӧ витсё чӧлкӧвӧйсӧ.
Ме тіянлы тӧлысьнас кык процент.
— Кутшӧм менам деньга! — шемӧсмис Матвей. — Кутшӧм менам деньга!
— Кык процент тӧлысьнас, тайӧ тіянлы кыдзи небесаысь усьӧ, — объясняйтіс жандарм. — А тіян ордын куйлігад деньганытӧ тіянлысь сӧмын воз сёйӧ, и сэсся некутшӧм результат.
Сэсся гӧстьяс мунісны и лои чӧв-лӧнь.
Но муртса на Яков Иваныч заводитіс гораа лыддьыны да сьывны, кыдзи ӧдзӧс сайсянь кыліс гӧлӧс:
— Вокӧй, сетлӧй меным вӧвтӧ Веденяпиноӧ ветлыны!
Тайӧ вӧлі Матвей.
И Яковлӧн сьӧлӧм вылас бара эз ло лӧсьыд.
— Мыйӧн нӧ ті мунанныд? — думайтыштӧм бӧрын юаліс сійӧ. — Гнедӧйнас работник порсь нуис, а уж вылас ме ачым муна Шутейкиноӧ, кыдз сӧмын помала.
— Вокӧй, мыйла ті верманныд распоряжайтчыны вӧвъяснас, а ме ог? — дӧзмӧмпырысь нин юаліс Матвей.
— Сы вӧсна мый ме ог гуляйтны, а делӧӧн.
— Овмӧсным миян общӧй, сідзкӧ, и вӧвъясыс общӧйӧсь, и ті тайӧс долженӧсь гӧгӧрвоны, вокӧй.
Лои чӧв-лӧнь.
Яков эз юрбит и виччысис, кор ӧдзӧс дорысь мунас Матвей.
— Вокӧй, — водзӧ нуӧдіс Матвей, — ме морт висьысь, оз ков меным овмӧсыд, ен сыкӧд, владейтӧй, но вайӧй кӧть ичӧтик юкӧн висигӧн ачымӧс вердӧм вылӧ.
Вайӧй, и ме муна.
Яков чӧв оліс.
Сылы зэв окота вӧлі торйӧдчыны Матвейкӧд, но сетны сылы деньга сійӧ эз вермы, сы вӧсна мый став деньгаыс вӧлі делӧын; да и став Терехов рӧдас эз на вӧв пример, медым вокъяс юксисны; юксьыны — рӧзӧритчыны.
Яков чӧв оліс да пыр виччысис, кор Матвей мунас, и пыр видзӧдіс чой вылас, поліс, мед эськӧ сійӧ эз сюйсьы да эз заводитчы бара видчӧм, кутшӧм вӧлі асывнас.
Кор, медбӧрын, Матвей муніс, сійӧ водзӧ пондіс лыддьыны, но удовольствиеыс эз нин вӧв, муӧдз копрасьӧмысь сьӧктаммис юрыс да синмыс пемдыліс, и вӧлі гажтӧм кывзыны ассьыс ньӧжмыд, нор гӧлӧссӧ.
Кор татшӧмторйыс овлывліс сыкӧд войясын, то сэки сійӧс объясняйтліс сыӧн, мый эз узьсьы, луннас жӧ татшӧмторйыс повзьӧдліс Яковӧс, и сылы заводитліс кажитчыны, мый юр вылас да пельпомъяс вылас сылӧн пукалӧны мутияс.
Кыдзкӧ-мыйкӧ часы помалӧм бӧрын, недовольнӧй да скӧр, сійӧ муніс Шутейкиноӧ.
Арнас на землекопъяс кодйисны Прогоннӧй дорын межевӧй канава да сёйисны-юисны трактирын дас кӧкъямыс чӧлкӧвӧй дон, и колӧ вӧлі ӧні суны Шутейкиноас налысь пӧдрядчиксӧ да пӧлучитны сысянь тайӧ деньгасӧ.
Шоныдсьыс да бушковъяссьыс туйыс тшыксьӧма, лоӧма сьӧд да тёпканӧсь, и кытсюрӧ вӧлыс вӧйласис нин; лымйыс бокъястіыс пуксьӧма туйсьыс улӧдзджык, сы вӧсна ковмыліс мунны быттьӧкӧ векньыдик насыпь вывті и паныдасигъясӧ кежны вӧлі зэв сьӧкыд.
Небесаыс асывсяньыс на букшасис, да пӧльтіс уль тӧв...
Паныд локтіс кузь обоз: нывбабаяс нуисны кирпич.
Яковлы лои кежны туй вывсьыс; вӧлыс сылӧн пырис лымъяс кынӧмӧдзыс, ӧтка доддьыс пӧлыньтчис веськыдвылӧ, и ачыс сійӧ, медым не усьны, нёровтчис шуйгавылӧ да пукаліс сідзи пыр, пока сы дорті ньӧжйӧник муніс обозыс; сійӧ тӧв шутьлялӧм пыр кыліс, кыдзи дзуртісны додьяс да лолалісны омӧлик вӧвъяс да кыдзи бабаяс сёрнитісны сы йылысь: «Богомолов мунӧ», — а ӧти, жальпырысь сы вӧв вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, тэрыба шуис:
— Кажитчӧ, лымйыс Ёгорейӧдз куйлас.
Дзикӧдз мучитчим!
Яков пукаліс неудобнӧя, кусыньтчӧмӧн да читкыраліс тӧвсьыс синъяссӧ, а сы водзын пыр мелькайтісны то вӧвъяс, то гӧрд кирпич.
И, гашкӧ, сы вӧсна, мын сылы эз вӧв лӧсьыд да висис бокыс, друг сылы лои забеднӧ, и делӧыс, код вӧсна сійӧ ӧні муніс, кажитчис сылы неважнӧйӧн, и сійӧ думыштіс, мый позис эськӧ аски Шутейкиноӧ ыстыны работниксӧ.
Бара мыйлакӧ, кыдзи и кольӧм узьтӧм вояс, сылы дум вылас усины верблюд йылысь кывъяс и сэсся воалісны юрас быдсикас казьтылӧмъяс то мужик йылысь, коді вузавліс гусялӧм вӧвсӧ, то пьянник йылысь, то бабаяс йылысь, кодъяс вайлывлісны сылы закладӧ самӧваръяс.
Дерт, быд купеч зільӧ босьтны унджык, но Яков чувствуйтіс мудзӧм сыысь, мый сійӧ торговец, сылы окота лон мунны кытчӧкӧ ылӧджык тайӧ порядоксьыс, да лои гажтӧм мӧвпысь, мый талун сылы колӧ на лыддьыны вечерня.
Тӧлыс швачкис сылы веськыда чужӧмас да шура-шаракыліс воротникас, и кажитчис, мый тайӧ сійӧ вашкӧдӧ сылы став тайӧ мӧвпъяссӧ, кодъясӧс ваялӧ паськыд еджыд эрд вылысь...
Тайӧ эрд вылас видзӧдігӧн, коді тӧдса вӧлі сылы челядьдырсяньыс на, Яковлы дум вылас усис, мый стӧч татшӧм тӧждысьӧм да татшӧм жӧ мӧвпъяс вӧліны сылӧн томдырйиыс, кор сійӧ уна мечтайтліс да колебайтчис вераас.
Сылы вӧлі шуштӧм кольччыны ӧтнаслы эрд вылын; сійӧ бӧр бергӧдчис да ньӧжйӧникӧн мӧдӧдчис обоз бӧрся, а бабаяс сералісны да шуалісны:
— Богомолов бӧр бергӧдчис.
Гортас ыджыдвидз кузя нинӧм эз пуны и самӧвар эз пуктывны, да луныс та вӧсна кажитчис зэв кузьӧн.
Яков Иваныч важӧн нин лэдзаліс вӧвсӧ, лэдзис станция вылӧ пызь да кыкысь кымын нин босьтчыліс лыддьыны псалтырь, а рытӧдзыс век на ылын вӧлі.
Аглая мыськаліс нин став джоджъяссӧ да, сы вӧсна мый вӧчнысӧ вӧлі нинӧм, ноксис аслас сундукас, кодлысь вевтсӧ пытшсяньыс дзоньнас вӧлі клеитӧма бутылкаясысь ярлыкъясӧн.
Матвей, тшыг да шог, пукаліс да лыддьысис либӧ матыстчывліс голландскӧй пач дорӧ да дыр видзӧдаліс серпасъяссӧ, кодъяс казьтылісны сылы заводсӧ.
Дашутка узис, сэсся садьмӧм бӧрас муніс юктавны скӧтсӧ.
Кор сійӧ лэптіс юкмӧссьыс васӧ, ори гезйыс, и ведраыс уси ваас.
Работник кутіс корсьны багыр, медым кыскыны ведрасӧ, а Дашутка ветлӧдліс сы бӧрся няйт лым вывті кӧмтӧг, дзодзӧглӧн кодь гӧрд кокъяснас да повторяйтіс: «Сэні джуджыд!»
Но работникыс эз гӧгӧрво сійӧс, да, тыдалӧ, Дашуткаыс дӧзмӧдіс сійӧс, сы вӧсна мый работникыс друг бергӧдчис да видіс сійӧс мисьтӧм кывъясӧн.
Яков Иваныч, коді петіс буретш ывлаӧ, кывліс, кыдзи Дашутка ӧтветитіс работникыслы зэв тэрыба да кузя лёк кывъясӧн, кодъясӧс сійӧ вермис кывлыны сӧмын трактирын кодъюра мужикъяслысь.
— Мый тэ, яндысьтӧм син? — горӧдіс сылы Яков Иваныч да весиг ачыс повзис. — Кутшӧм тайӧ кывъяс?
А нылыс видзӧдіс батьыс вылӧ шемӧсмӧмӧн, синсӧ лапниттӧг, гӧгӧрвотӧг, мыйла оз позь шуавны тайӧ кывъяссӧ.
Батьыс кӧсйис лыддьыны сылы наставление, но нылыс кажитчис сылы сэтшӧм бӧбӧн, вежӧртӧмӧн, и первойысь на сійӧ гӧгӧрвоис, мый Дашуткалӧн абу некутшӧм вера.
И став тайӧ олӧмыс вӧрын, лым пытшкын, кодъюра мужикъяскӧд, пинясьӧмӧн кажитчис сылы сэтшӧм жӧ бӧбӧн да пемыдӧн, кыдзи тайӧ нывкаыс, и, Дашуткалы наставление лыддьӧм пыдди, сійӧ сӧмын ӧвтыштіс кинас да бӧр пырис комнатаас.
Тайӧ кадас Матвей дорӧ бара воисны жандарм да Сергей Никанорыч.
Яков Иванычлы уси тӧдвылас, мый тайӧ йӧзыслӧн сідзжӧ некутшӧм, вера абу и мый найӧ ньӧти оз тӧждысьны, и олӧмыс кутіс кажитчыны сылы тешкодьӧн, вежӧртӧмӧн да зэв гажтӧмӧн, кыдзи понлӧн; сійӧ шапкатӧгыс кытшовтіс дворӧдыс, сэсся петіс туй вылӧ да ветлӧдліс кулаксӧ кабыртӧмӧн, — тайӧ кадас кутіс ёна лымъявны, — тошкыс сылӧн шевъяліс тӧв йылас, сійӧ пыр пыркнитлывліс юрнас, сы вӧсна мый мыйкӧ личкис юрсӧ да пельпомсӧ, быттьӧ на вылын пукалісны мутияс, и сылы кажитчис, мый тайӧ ветлӧдлӧ оз сійӧ, а кутшӧмкӧ зверь, ыджыд, страшнӧй зверь, и мый сійӧ кӧ горӧдас, сылӧн гӧлӧсыс прӧйдитас став поле пасьтаыс и вӧр пасьтаыс да повзьӧдас ставсӧ...
V
Кор сійӧ бӧр пырис керкаас, жандармыс эз нин вӧв, а буфетчик пукаліс Матвей комнатаын да арталіс мыйкӧ щӧті вылын.
Сійӧ и водзынджык частӧ, пӧшти быд лун, волывліс трактирӧ; водзджыксӧ волывліс Яков Иваныч дорӧ, а бӧръя кадас Матвей дорӧ.
Сійӧ пыр артавліс щӧті вылын, и сэки сылӧн чужӧмыс зэвтчыліс да пӧсявліс, либӧ корліс деньга, либӧ бакенъяссӧ шыльӧдігмоз висьтавліс сы йылысь, кыдзи коркӧ первокласснӧй станция вылын сійӧ гӧтӧвитлӧма офицеръяслы крюшон да параднӧй ӧбедъяс вылын ачыс чӧвтлӧма стерлядьысь пуӧм юква.
Тайӧ свет вылас сійӧс нинӧм эз интересуйт, буфетъясысь кындзи, и кужис сійӧ сёрнитны сӧмын сёян-юан йылысь, сервировкаяс йылысь, винаяс йылысь.
Ӧтчыд, том нывбабалы чай мыччигӧн, коді вердіс морӧснас кагасӧ, и мед шуны сылы мыйкӧ мелітор, сійӧ шуис сідз:
— Мамлӧн морӧсыс — кагалы буфет.
Матвей комнатаын щӧті вылын артасигӧн сійӧ корис деньга, висьталіс, мый Прогоннӧйын сылы оз нин позь овны, и некымынысь повторяйтіс сэтшӧм тонӧн, быттьӧ кӧсйис бӧрддзыны:
— Кытчӧ нӧ ме муна?
Кытчӧ ме ӧні муна, висьталӧй, пӧжалуйста?
Сэсся Матвей локтіс кухняӧ да заводитіс весавны пуӧм картупель, кодӧс сійӧ дзеблӧма, тыдалӧ, тӧрытсянь.
Вӧлі чӧв-лӧнь, и Яков Иванычлы кажитчис, мый буфетчик мунӧма.
Важӧн нин вӧлі кад заводитны вечерня; сійӧ корис Аглаяӧс да, чайтіг, мый керкаас некод абу, заводитіс сьывны яндысьтӧг, гораа.
Сійӧ сьыліс и лыддис, но юрас вӧліны мӧд кывъяс: «Господьӧй, прӧстит! господьӧй, спасит!» — да дугдывтӧг копрасис муӧдзыс, быттьӧкӧ кӧсйис мудзтӧдны асьсӧ, да пыр пыркнитліс юрнас, мый вӧсна Аглая видзӧдіс сы вылӧ дивуйтчӧмӧн.
Яков поліс, мый пырас Матвей, и вӧлі уверен, мый сійӧ пырас, да чувствуйтіс сы вылӧ лӧглун, кодӧс эз вермы венны ни молитваӧн, ни муӧдз частӧ копрасьӧмӧн.
Матвей зэв ньӧжйӧникӧн восьтіс ӧдзӧссӧ да пырис молельняӧ.
— Грекыс, кутшӧм грекыс! — шуис сійӧ кӧритӧмӧн да ышловзис. — Пӧкаитчӧй!
Кад нин тӧлксявны тэныд, вокӧй!
Яков Иваныч, кулакъяссӧ кабыртӧмӧн, сы вылӧ видзӧдтӧг, медым не кучкыны, ӧдйӧ петіс молельняысь.
Сідз жӧ, кыдзи ӧнтай туй вылас, асьсӧ ыджыд, страшнӧй зверӧн чувствуйтіг, сійӧ муніс посводзӧд няйт, руд, тшынӧн да руӧн тырӧм жырйӧ, кӧні пырджык мужикъяс юлывлісны чай, да тані, сьӧкыда восьлаліг, дыр ветлӧдліс пельӧсысь пельӧсӧ, весиг джаджъясын зиля-зёлякыліс пӧсудаыс да пызанъясыс шатласисны.
Сылы вӧлі нин гӧгӧрвоана, мый сійӧ ачыс абу дӧвӧлен аслас веранас да оз нин вермы важмозыс юрбитны.
Колӧ вӧлі пӧкаитчыны, колӧ вӧлі тӧлксявны, овны да юрбитны кыдзкӧ мӧдногӧн.
Но кыдзи юрбитны?
А гашкӧ, ставыс тайӧ сӧмын смущайтӧ мути да нинӧм тайӧ оз ков?..
Мый вӧчны?
Кыдзи лоны?
Коді вермас велӧдны?
abu
Яков сувтіс да, юрас кутчысьӧмӧн, кутіс думайтны, но сійӧторйыс, мый Матвей вӧлі матын, мешайтіс сылы спокойнӧ думайтны.
И сійӧ тэрыба пырис комнатаясас.
Матвей пукаліс кухняын картупель тыра тасьті дорын да сёйис.
Сэні жӧ ӧта-мӧдыслы паныд пач дорын пукалісны Аглая да Дашутка да быдмалісны сунис.
Пача-пызана костас, кӧні пукаліс Матвей, вӧлі пуктӧма валяйтчан пӧв; сы вылын сулаліс кӧдзыд утюг.
— Чойӧй, — корис Матвей, — вайыштӧй меным выйтор!
— Коді нӧ татшӧм лунӧ вый сёйӧ? — юаліс Аглая.
— Ме, чойӧй, абу манак, а мирянин.
А омӧль здоровье вӧсна меным не сӧмын вый, весиг йӧв позьӧ.
— Да, заводын тіян быдтор позьӧ.
Аглая судзӧдіс джаджсьыс кослунъя вый тыра бутылка да скӧрпырысь сувтӧдіс Матвей водзӧ: та дырйи сійӧ злораднӧя шпыньмуні, тыдалӧ, вӧлі дӧвӧлен, мый сійӧ сэтшӧм грешник.
— А ме тэныд шуа, тэ он вермы сёйны выйсӧ! — горӧдіс Яков.
Аглая да Дашутка дрӧгнитісны, а Матвей, быттьӧ эз кывлы, кисьтіс аслыс тасьтіас выйсӧ да водзӧ сёйис.
— А ме тэныд шуа, тэ он вермы сёйны выйсӧ! — горӧдіс Яков ещӧ гораджыка, гӧрдӧдіс ставнас да друг кватитіс тасьтісӧ, лэптіс сійӧс юрсьыс вылӧджык да мыйвынсьыс швачнитіс джоджас, сідзи мый торпыригъясыс сявмуні-лэбзисны. — Эн лысьт сёрнитны! — горӧдіс сійӧ лёкгоршӧн, кӧть эськӧ Матвей кыв ни джын эз шу. — Эн лысьт! — мӧдысь шуис сійӧ да кучкис кулакнас пызанас.
Матвей кельдӧдіс да сувтіс.
— Вокӧй! — шуис сійӧ няклясигмоз. — Вокӧй, тӧлксялӧй!
— Весась менам керкаысь ӧні жӧ! — горӧдіс Яков; сылы вӧліны зывӧкӧсь Матвейлӧн чукырӧсь чужӧмыс, и сылӧн гӧлӧсыс, и усъяс вылас нянь чиръясыс, и сійӧ, мый Матвей нятшкӧ. — Мун, тэныд шуӧны!
— Вокӧй, успокоитчӧй!
Тіянӧс шымыртӧма бесовскӧй гордость!
— Ланьт!
(Яков кутіс зымӧдны кокъяснас.)
Мун, дьявӧл!
— Ті, кӧсъянныд кӧ тӧдны, — водзӧ нуӧдіс Матвей гораа, коді тожӧ заводитіс скӧрмыны, — ті богоотступник да еретик.
Ӧкаяннӧй мутиясыс тупкӧмаӧсь тіянысь истиннӧй светсӧ, тіян молитваныд оз ков енлы.
Пӧкаитчӧй, пока абу сёр!
Грешниклӧн смертьыс зэв сьӧкыд!
Пӧкаитчӧй, вокӧй!
Яков босьтіс сійӧс пельпомӧдыс да кыскис пызан сайсьыс, а мӧдыс ещӧ ёнджыка кельдӧдіс да повзьӧмпырысь, яндысьӧмпырысь кутіс бормочитны: «Мый нӧ тайӧ татшӧмыс?
Мый нӧ тайӧ татшӧмыс?» — да пыксьӧмӧн, Яков киысь мынтӧдчыны зільӧмӧн, кутчысис сылы дӧрӧмас сьылі дорас да косяліс воротниксӧ, а Аглаялы кажитчис, мый Матвей кӧсйӧ нӧйтны Яковӧс, сійӧ горӧдіс, кватитіс кослунъя вый тыра бутылка да мыйвынсьыс кучкис сійӧн мустӧм вокыслы веськыда кӧсичаас.
Матвей шатовмуні, и чужӧмыс сылӧн ӧти здук кежлӧ лои спокойнӧй, равнодушнӧй;
Яков, сьӧкыда лолалігтыр, возбуждённӧй да сыысь долыдлун испытывайтіг, мый бутылкаыс, юрас кучкысьӧм бӧрын, ружӧктіс, кыдзи ловъя, эз сетлы Матвейлы усьны да кымыныськӧ (тайӧс сійӧ зэв бура помнитӧ) индіс Аглаялы чуньнас утюг вылӧ, и сӧмын кор кутіс визувтны аслас кияс кузя вир да кыліс Дашуткалӧн гора бӧрдӧмыс да кор шумӧн уси валяйтчан пӧв да сы вылӧ сьӧкыда пӧри Матвей, Яков дугдіс чувствуйтны скӧралӧмсӧ да гӧгӧрвоис, мый лои.
— Мед джагалӧ, заводса уж! — утюгсӧ киас кутігтыр зывӧкпырысь шуыштіс Аглая; вирӧн резсьӧм еджыд чышъяныс сылӧн лэччӧма пельпом вылас, да дзор юрсиыс разьсьӧма. — Сэтчӧ сылы и туй!
Ставыс вӧлі страшнӧ.
Дашутка пукаліс джоджын пач дорын киас сунис тупыльӧн, шлюпкис-бӧрдіс да пыр копрасис, да быд копыртчигӧн шуаліс: «гам! гам!»
Но немтор эз вӧв сэтшӧм страшнӧ Яковлы, кыдзи вир сора пуӧм картупель, код вылӧ сійӧ поліс тувччыны, и вӧлі мыйкӧ ещӧ на страшнӧйджыктор, коді личкис сійӧс, кыдзи лёк вӧт, да кажитчис медся опаснӧйӧн и кодӧс сійӧ некыдз эз вермы гӧгӧрвоны первой минутаяс.
Тайӧ вӧлі буфетчик Сергей Никанорыч, коді киас щӧтіӧн сулаліс порог дорын, зэв кельыд, да повзьӧмпырысь видзӧдіс сы вылӧ, мый вӧчсис кухняын.
Сӧмын кор сійӧ бергӧдчис да ӧдйӧ петіс посводзӧ, а сэсянь ывлаӧ, Яков гӧгӧрвоис, коді тайӧ, да петіс сы бӧрся.
Мунігас кияссӧ лымйӧн зыртігмоз сійӧ думайтіс.
Юрас югнитіс мӧвп сы йылысь, мый работникыс вӧзйысис узьны гортас, деревняас, да важӧн нин муніс; тӧрын начкисны порсь, и зэв гырысь вир пятнаяс вӧліны лым вылын, додь вылын да весиг юкмӧс срублӧн ӧти бокыс вӧлі резсьӧма вирӧн, сідзкӧ, мед кӧть эськӧ Яковлӧн став семьяыс вӧлі резсьӧма вирӧн, то тайӧ эз вермы эськӧ кажитчыны подозрительнӧйӧн.
Дзебны морт виӧмсӧ вӧлі эськӧ мучительнӧ, но сійӧ, мый локтас станцияысь жандарм, коді кутас шутьлявны да серамсорӧн нюмъявны, локталасны мужикъяс да топыда кӧрталасны Яковлысь да Аглаялысь кияссӧ да радпырысь нуӧдасны найӧс вӧлӧстьӧ, а сысянь карӧ, и туй вылас ставныс пондасны индыны на вылӧ да гажаа шуавны: «Богомоловъясӧс нуӧдӧны!» — тайӧ кажитчис Яковлы ставсьыс мучительнӧйджыкӧн, и окота вӧлі кыдзкӧ нюжӧдны кадсӧ, медым пережитны тайӧ срамсӧ не ӧні, а коркӧ мӧдысь.
— Ме верма тіянлы удждыны тысяча чӧлкӧвӧй... — Сергей Никанорычӧс вӧтӧдӧм бӧрын шуис сійӧ. — Ті кӧ кодлыкӧ висьталанныд, то таысь некутшӧм пӧльза некодлы... а мортсӧ всё равно он ловзьӧд, — и буфетчик бӧрся ӧдва вотчигтыр, коді эз видзӧдлы бӧрвылас да зілис мунны пыр ӧдйӧджык, Яков водзӧ нуӧдіс: — И тысячаӧн-джынйӧн верма сетны...
Яков сувтіс, сы вӧсна мый лолыс тыри, а Сергей Никанорыч муніс водзӧ сідзи жӧ ӧдйӧ, тыдалӧ, поліс, медым сійӧс сідзжӧ эз вины.
Сӧмын переезд вомӧн вуджӧм бӧрын да джын шоссесӧ прӧйдитӧм бӧрын, коді вӧлі нуӧдӧ переездсяньыс станцияӧдз, сійӧ гусьӧн бергӧдчыліс да мӧдіс мунны ньӧжйӧник.
Станцияын да линия кузя ломалісны нин бияс, гӧрдӧсь да турунвижӧсь; тӧлыс лӧнис, но век на лымъяліс, и туйыс бара едждіс.
Но вот пӧшти дзик станция дорас Сергей Никанорыч сувтіс, думайтыштіс да решительнӧя бӧр бергӧдчис.
Вӧлі пемыд нин.
— Пӧжалуйста тысячаӧн-джынйӧн, Яков Иваныч, — став тушанас дрӧжжитігтыр ньӧжйӧник шуис сійӧ. — Ме сӧгласен.
VI
Деньгаыс Яков Иванычлӧн куйліс карса банкын да вӧлі разӧдӧма мӧд закладнӧйяс улӧ; гортас сійӧ видзис неуна, сӧмын сійӧс, мый вӧлі колӧ оборот вылӧ.
Кухняӧ пырӧм бӧрын сійӧ кималасӧн корсис истӧг тыра кӧрт доз да, пока лӧз биӧн ӧзйис сера, эштіс видзӧдлыны Матвей вылӧ, коді важмозыс куйліс джоджын пызан дорын, но вӧлі нин вевттьӧма еджыд прӧстыняӧн, да тыдалӧны вӧлі сӧмын сылӧн сапӧгъясыс.
Горзіс сверчок.
Аглая да Дашутка комнатаясын эз вӧвны; кыкнанныс найӧ пукалісны чайнӧйын прилавок сайын да чӧла быдмалісны сунис.
Яков Иваныч лампочкаӧн пырис аслас комнатаӧ да кыскис крӧвать увсьыс сундук, кӧні видзис расхожӧй деньгасӧ.
Ӧні ставыс чукӧрмис нёльсё кызь ӧти чӧлкӧвӧй посни бумага деньгаӧн да эзысьыс комын вит чӧлкӧвӧй; бумага деньгасьыс кыліс чӧскыдтӧм, сьӧкыд дук.
Деньгасӧ шапкаас пуктӧм бӧрын Яков Иваныч петіс дворӧ, сэсся ворота сайӧ.
Сійӧ муніс да видзӧдіс гӧгӧр, но буфетчик некӧн эз тыдав.
— Гоп! — горӧдіс Яков.
Дзик переезд дорас шлагбаумсянь торйӧдчис сьӧд мыгӧр да нерешительнӧя мӧдіс сылань.
— Мый ті век ветлӧдланныд и ветлӧдланныд? — дӧзмӧмпырысь шуис Яков, кор тӧдіс буфетчикӧс. — Вот тіянлы: тані неуна эзджык тырмышт витсёӧдзыс...
Гортын сэсся абу.
— Бур...
Зэв ыджыд аттьӧ тіянлы, — вомгорулас шуаліс Сергей Никанорыч, горша кватитіс деньгасӧ да сюйис сійӧс зептас; сійӧ ставнас дрӧжжитіс, и тайӧ вӧлі тӧдчӧ, кӧть вӧлі и пемыд. — А ті, Яков Иваныч, лоӧй спокойнӧйӧсь...
Мыйла меным больгынысӧ?
Менам делӧыс сэтшӧм, ме вӧлі да муні.
Кыдз шуасны, тӧдны нинӧм ог тӧд, аддзывны эг аддзыв... — и сэк жӧ ышловзьӧмӧн содтіс: — Проклятӧй олӧм!
Минута мында сулалісны чӧла ӧта-мӧд вылас видзӧдтӧг.
— Тайӧ тіян, пустяксянь, енмыс тӧдас кыдзи... — дрӧжжитӧмӧн шуис буфетчик. — Пукала ме, артала аслым и друг шум...
Видзӧда ӧдзӧсӧд, а ті кослунъя вый вӧсна...
Кӧні сійӧ ӧні?
— Куйлӧ сэні кухняын.
— Ті эськӧ сійӧс нуинныд кытчӧкӧ...
Мый виччысьнысӧ?
Яков колльӧдіс сійӧс станцияӧдз чӧла, сэсся бергӧдчис гортас да доддяліс вӧв, медым нуны Матвейӧс Лимаровоӧ.
Сійӧ решитіс, мый нуас Матвейӧс Лимаровскӧй вӧрӧ да коляс сэтчӧ туй вылас, а сэсся кутас быдӧнлы висьтавлыны, мый Матвей муніс Веденяпиноӧ и бӧрсӧ эз волы, и ставыс сэки думыштасны, мый сійӧс виисны ветлысь-мунысьяс.
Сійӧ тӧдіс, мый тайӧн некодӧс он пӧръяв, но вӧрны, вӧчны мыйкӧ, клопочитчыны вӧлі не сэтшӧм мучительнӧ, кыдзи пукавны да виччысьны.
Сійӧ чукӧстіс Дашуткаӧс да сыкӧд ӧтлаын нуис Матвейӧс.
А Аглая кольччис идравны кухня.
Кор Яков и Дашутка вӧлі бӧр локтӧны гортас, найӧс кутыштіс переезд дорын лэдзӧм шлагбаум.
Муніс кузь тӧварнӧй поезд, кодӧс кыскисны кык локомотив, найӧ сьӧкыда пошкисны да лэдзалісны поддувалосьыс багрӧвӧй би кольтаяс.
Переезд вылын воддза локомотивыс зэв ёся тутӧстіс.
— Тутсӧ... — шуыштіс Дашутка.
Поезд, медбӧрын, прӧйдитіс, и стӧрӧж тэрмасьтӧг лэптіс шлагбаумсӧ.
— Тайӧ тэ, Яков Иваныч? — шуис сійӧ. — Эг тӧд, озырман.
А сэсся, кор воисны гортас, колӧ вӧлі узьны.
Аглая да Дашутка водісны орччӧн, вольсасисны чайнӧйӧ джоджас, а Яков водіс лабич вылӧ.
Водтӧдзыс енлы эз юрбитны и лампадаяс эз ӧзтывны.
Куимнанныс эз узьны асылӧдзыс, но эз шуны кыв ни джын, и кажитчис налы войбыд, мый выліас тыртӧм судтаас кодкӧ ветлӧдлӧ.
Кык лун мысти карысь воисны станӧвӧй пристав да следователь да вӧчисны обыск первой Матвей комнатаын, сэсся став трактирас.
Медводз допрашивайтісны Яковӧс, и сійӧ висьталіс, мый Матвей понедельникӧ рытладорыс муніс Веденяпиноӧ висьтасьны и мый, тыдалӧ, туй вылас сійӧс виӧмаӧсь пилитчысьяс, кодъяс уджалісны ӧні линия вылын.
А кор следователь юаліс сылысь, мыйла нӧ сідзи лои, мый Матвейӧс аддзисны туй вылысь, а шапкаыс сылӧн сюри гортсьыс, — муніс ӧмӧй сійӧ Веденяпиноӧ шапкатӧг?
И мыйла сы дорысь туй вывсьыс лым вывсьыс эз аддзыны ни ӧти вир войт сэк, кор сылысь юрсӧ вӧлі поткӧдӧма да чужӧмыс и морӧсыс вӧлі вирысла сьӧдӧсь, Яков падмис, шӧйӧвошис да ӧтветитіс:
— Ог вермы тӧдны.
И лои именнӧ сійӧ, мыйысь сэтшӧма поліс Яков: воліс жандарм, урядник куритіс молельняын и Аглая уськӧдчис сы вылӧ видчигтырйи да грубитіс станӧвӧй приставлы, и кор сэсся Яковӧс да Аглаяӧс нуӧдісны дворсьыс, ворота дорын чукӧрӧн сулалісны мужикъяс да сёрнитісны: «Богомоловӧс пуӧдӧны!» — да кажитчӧ, ставныс вӧліны радӧсь.
Жандарм допрос вылас веськыда шуис, мый Матвейӧс виисны Яков да Аглая, медым не юксьыны сыкӧд, и мый Матвейлӧн вӧлі аслас деньга, да обыск дырйи кӧ сійӧ эз сюр, то, тыдалӧ, сійӧс босьтісны Яков да Аглая.
И Дашуткаӧс юасисны.
Сійӧ висьталіс, мый дядя Матвей да тьӧтка Аглая быд лун пинясьлісны и муртса эз тышкасьны деньга вӧсна, а дядя вӧлі озыр, сы вӧсна мый сійӧ весиг кутшӧмкӧ аслас душенькалы пӧдаритӧма ӧкмыссё чӧлкӧвӧй.
Дашутка коли трактирӧ ӧтнас; некод нин эз волывлы чай да вина юны, и сійӧ то идрасис комнатаясын, то юис ма да сёйис кӧлач; но некымын лун мысти допрашивайтісны переезддорса стӧрӧжӧс, и сійӧ висьталіс, мый понедельникӧ сёр рытын аддзыліс, кыдзи Яков локтіс Дашуткакӧд Лимаровоысь.
Дашуткаӧс тожӧ арестуйтісны, нуӧдісны карӧ да пуксьӧдісны острогӧ.
Регыд, Аглая кывъясысь, тӧдмалісны, мый Матвейӧс виигӧн вӧлі Сергей Никанорыч; сы ордын вӧчисны обыск да аддзисны деньга необычайнӧй местаысь, пач улысь валеги пытшкысь, и став деньгаыс вӧлі посни, ӧти чӧлкӧвӧя бумажкаыс вӧлі куимсё.
Сійӧ божитчис, мый тайӧ деньгасӧ чукӧртіс тӧргуйтӧмӧн и мый трактирын сійӧ эз вӧвлы нин воысь унджык, а свидетельяс висьталісны, мый сійӧ вӧлі гӧль да бӧръя кадас ёна нуждайтчис деньгаысь, и ветлӧдліс трактирӧ быд лун, медым удждыны Матвейлысь, и жандарм висьталіс, мый виан луннас ачыс сійӧ кыкысь ветліс буфетчиккӧд трактирӧ, медым удждысьны.
Тӧдвылӧ уськӧдісны, мый понедельникӧ рытнас Сергей Никанорыч эз петав товаро-пассажирскӧй поезд дінӧ, а ветліс кытчӧкӧ.
И сійӧс сідзжӧ арестуйтісны да мӧдӧдісны карӧ.
Дас ӧти тӧлысь мысти вӧлі суд.
Яков Иваныч ёна пӧрысьмӧма, омӧльтчӧма да сёрнитіс нин ньӧжйӧник, висьысь моз.
Сійӧ чувствуйтіс асьсӧ слабӧн, коньӧр кодьӧн, тушанас ставсьыс ичӧтӧн, да кажитчӧ вӧлі, быттьӧ сӧвесть мучитӧмсьыс да думайтӧмсьыс, кодъяс эз эновтлыны сійӧс и тюрьмаас, душаыс сылӧн сідз жӧ пӧрысьмӧма да омӧльтчӧма, кыдзи и телӧыс.
Кор сёрниыс мӧдіс сы йылысь, мый сійӧ оз ветлӧдлы вичкоӧ, председатель юаліс сылысь:
— Ті раскольник?
— Ог вермы тӧдны, — ӧтветитіс сійӧ.
Сійӧ эз имеит нин некутшӧм вера, нинӧм эз тӧд да эз гӧгӧрво, а воддза вераыс сылы вӧлі мустӧм да кажитчис неразумнӧйӧн, пемыдӧн.
Аглая ньӧти абу вӧлі раммӧма да водзӧ пиняліс покойник Матвейӧс, мыжаліс сійӧс став несчастьеяссьыс.
Сергей Никанорычлӧн бакенъяс местаас быдмӧма тош; суд вылас сійӧ пӧсявліс, гӧрдӧдліс да, тыдалӧ, яндысис руд халатсьыс да сыысь, мый сійӧс пуксьӧдісны прӧстӧй мужикъяскӧд ӧти скамья вылӧ.
Сійӧ кужтӧг дорйысис и, медым докажитны, мый трактирыд сійӧ эз вӧвлы дзонь во, споруйтіс быд свидетелькӧд, и публикаыс сераліс сы вылын.
Дашутка тюрьмаас пукалігӧн кызыштӧма. Суд вылын сійӧ эз гӧгӧрволы вопросъяссӧ, кодъясӧс сетавлісны сылы, да висьталіс сӧмын, мый кор дядя Матвейсӧ виисны, то сійӧ ёна повзис, а сэсся нинӧм.
Став нёльнансӧ признайтісны мыжаясӧн деньга вӧсна морт виӧмын.
Яков Иванычӧс приговоритісны каторжнӧй уджъяс вылӧ кызь во кежлӧ, Аглаяӧс — дас куим да джын кежлӧ, Сергей Никанорычӧс — дас во кежлӧ, Дашуткаӧс — квайт кежлӧ.
VII
Сахалинын Дуэзскӧй рейдӧ сёр рытын сувтіс иностраннӧй пароход да корис из шом.
Корисны командирӧс виччысьлыны асылӧдз, но сійӧ эз кӧсйы виччысьны весиг ӧти час. Сійӧ шуис, мый войнас кӧ поводдяыс торксяс, то сійӧ рискуйтӧ мунны из шомтӧг.
Татарскӧй проливын поводдяыс вермӧ вежсьыны кутшӧмкӧ часджынйӧн, и сэки сахалинскӧй берегъяс лоӧны опаснӧйӧн.
А кӧдздӧдіскодь нин да ветлӧдлісны гырыськодь гыяс.
Воеводскӧй тюрьмаысь, коді вӧлі медся лёкӧн да суровӧйӧн став сахалинскӧй тюрьмаясысь, нуӧдісны рудникӧ арестантъяслысь партия.
Колӧ вӧлі грузитны баржаясӧ из шом, сэсся кыскыны найӧс парӧвӧй катерӧн пароход борт дорӧдз, коді сулаліс верстджынйысь ылынджык, да сэні перегрузитны пароход вылӧ — мучительнӧй удж, кор баржасӧ швачӧдӧ пароходас да рабочӧйяс муртса сулалӧны кок йылас морскӧй висьӧм вӧсна.
Каторжнӧйяс, кодъясӧс сӧмын на чеччӧдісны вольпасьысь, унзільӧсь, мунісны берег пӧлӧн пемыдысла джӧмдалігтыр да кандалаяснас зёльӧдчигтыр.
Шуйгавылас вӧлі муртса тыдалӧ джуджыд шуштӧм крут берег, а веськыдвылас вӧлі дорвыв пемыд, кӧні лӧвтіс море, кыліс кузь, ӧтипӧлӧс шы: «а... а... а... а», и сӧмын кор надзиратель ӧзтыліс трубкасӧ да сэки тӧкӧтьӧ югдывліс ружьеа конвойнӧй да грубӧй чужӧмъяса кык-куим матын сулалысь арестант, либӧ кор сійӧ пӧнарнас матыстчыліс дзик ва дорас, то позьӧ вӧлі аддзывны воддза гыясыслысь еджыд йывъяссӧ.
Тайӧ партияас вӧлі Яков Иваныч, кодӧс нимтісны катаргаас Корӧсьӧн аслас кузь тош вӧснаыс.
Ним-вичнас сійӧс важӧн нин некод эз ыдждӧдлы, а шуисны прӧстӧ Яшкаӧн.
Тані сійӧ вӧлі омӧль щӧт вылын, сы вӧсна мый, рӧдинаысь вывті ёна гажтӧмчӧмысла, катарга вылас воӧм бӧрын куим тӧлысь мысти сійӧ пышйис, но сійӧс регыд кутісны, судитісны нэм чӧж кежлас катаргаӧ да нелямынысь кучкисны плетьӧн; сэсся сійӧс ещӧ на кыкысь накажитлісны розгаясӧн казеннӧй паськӧм таргайтӧмысь, кӧть эськӧ кыкнансьыс тайӧ паськӧмсӧ сылысь гусялісны.
Рӧдинасьыс гажтӧмчӧмыс заводитчис сылӧн самӧй сійӧ кадсяньыс, кор сійӧс нуисны Одессаӧ да арестантскӧй поездыс войнас сувтліс Прогоннӧйын, и Яков, ӧшинь бердӧ ляскысьӧмӧн, зілис аддзыны рӧднӧй керка-картасӧ да пемыдысла нинӧм эз аддзыв.
Некодкӧд вӧлі сёрнитыштны рӧднӧй местаяс йылысь.
Аглая чойсӧ мӧдӧдісны катаргаӧ Сибирь пыр, да эз кывсьы, кӧні сійӧ ӧні.
Дашутка вӧлі Сахалинын, но сійӧс сетӧмаӧсь ылысса сиктӧ кутшӧмкӧ поселенецлы гӧтырӧ: некутшӧм юӧр сы йылысь эз вӧв, и сӧмын ӧтчыд ӧти поселенец, коді веськалӧма Воеводскӧй тюрьмаӧ, висьтавліс Яковлы, быттьӧкӧ Дашуткалӧн вӧлі нин куим челядь.
Сергей Никанорыч служитіс лакейӧн чиновник ордын сэні жӧ неылын, Дуэын, но оз позь вӧлі надейтчыны сыкӧд аддзысьлӧм вылӧ, сы вӧсна мый сійӧ яндысис прӧстӧй званиеа каторжнӧйяскӧд волысьӧмысь.
Партия воис рудникӧ да пуксяліс пристань дорӧ.
Сёрнитісны, мый грузитчӧм оз ло, сы вӧсна мый поводдяыс пыр тшыксьӧ да пароходыс быттьӧкӧ лӧсьӧдчӧ мунны.
Тыдалӧ вӧлі куим би.
На пытшкысь ӧти ветлӧдліс: тайӧ — парӧвӧй катер ветліс пароход дорӧ да ӧні, кажитчӧ, бӧр нин воӧ, медым висьтавны, лоас-ӧ уджыс.
Арся кӧдзыдысь да морскӧй уль руысь тіралігтыр да аслас дженьыдик, киссьӧм пасьторйӧ тубыртчӧмӧн Яков Иваныч синъяссӧ лапнитлытӧг, сюся видзӧдіс сылань, кӧні вӧлі сылӧн рӧдинаыс.
Сійӧ кадсянь, кыдзи сійӧ олыштіс тюрьмаын ӧтлаын йӧзкӧд, кодъясӧс вайӧдӧмаӧсь татчӧ быд помсянь, — рочьяскӧд, хохолъяскӧд, татараяскӧд, грузинъяскӧд, китаецъяскӧд, чухнакӧд, цыганъяскӧд, еврейяскӧд, да сэксянь, кыдзи кывліс налысь сёрнияссӧ, аддзыліс налысь страдайтӧмсӧ, сійӧ бара пондіс шыӧдчыны ен дорӧ, и сылы кажитчис, мый сійӧ, медбӧрын, тӧдмаліс настӧящӧй вера, самӧй сійӧс, кутшӧмӧс сійӧ кӧсйис да сэтшӧм дыр корсис да эз вермы аддзыны сылӧн став рӧдыс, бабка Авдотьясянь заводитӧмӧн.
Ставсӧ нин сійӧ тӧдіс да гӧгӧрвоис, кӧні енмыс да кыдзи колӧ сылы служитны, но гӧгӧрвотӧм вӧлі сӧмын ӧтитор, мыйла йӧзыслӧн судьбаясыс сэтшӧм унапӧлӧс, мыйла тайӧ прӧстӧй вераыс, кодӧс мукӧдыс пӧлучайтӧны енсянь дарӧм олӧмыскӧд тшӧтш, сюри сылы сэтшӧм сьӧкыда, мый став тайӧ ужасъяссьыс да страдайтӧмъяссьыс, кодъяс, тыдалӧ, кутасны дугдывлытӧг кыссьыны кувтӧдзыс, сылӧн тіралісны, кыдзи пьянниклӧн, киясыс и кокъясыс?
Сійӧ сюся видзӧдліс пемыдас, и сылы кажитчис, мый тайӧ пемыдыслӧн тысяча верст пыр сійӧ аддзӧ рӧдинасӧ, аддзӧ рӧднӧй губернясӧ, ассьыс мездсӧ, Прогоннӧйсӧ, аддзӧ йӧзыслысь пемыдлунсӧ, дикостьсӧ да тупӧй, суровӧй, скӧтлӧн кодь равнодушиесӧ, кодъясӧс сійӧ сэтчӧ колис; синмыс сылӧн руӧн моз вевттьысис синвасьыс, но сійӧ пыр видзӧдіс водзӧ, кӧні муртса тӧдчисны пароходлӧн кельыд биясыс, и сьӧлӧмыс доймис рӧдина вӧсна гажтӧмчӧмысла, и окота вӧлі овны, бӧр мунны гортӧ, висьтавны сэні аслас выль вера йылысь, да спаситны кулӧмысь кӧть ӧти мортӧс, да олыштны мучитчытӧг кӧть ӧти лун.
Катер воис, и надзиратель гораа объявитіс, мый грузитчыны оз кутны.
— Бӧрӧ! — командуйтіс сійӧ. — Смирно!
Вӧлі кылӧ, кыдзи пароход вылын идралісны якӧрнӧй чеп.
Пӧльтіс нин ён, ёсь тӧв да кӧнкӧ вылын крут берег йылын дзуртісны пуяс.
Тыдалӧ, заводитчис шторм.
{Чехов А. П. (комиӧдіс Тарабукин И. И.) @ Видзӧпыран лунӧ @ висьт @ А. П. Чехов. Канитель да мукӧд рассказъяс @ 1956 @ Лб. 49‒53.}
ВИДЗӦПЫРАН ЛУНӦ
— Павел Васильич! — садьмӧдӧ Пелагея Ивановна ассьыс верӧссӧ. — А Павел Васильич!
Тэ эськӧ мед мунін, занимайтчыштін Стёпакӧд, а то сійӧ пукалӧ книга сайын да бӧрдӧ.
Бара мыйкӧ оз гӧгӧрво!
Павел Васильич чеччӧ, кресталӧ очсалысь вомсӧ да небыда шуӧ:
— Пырысь-пыр, сьӧлӧмшӧр!
Сыкӧд орччӧн узьысь кань сідзжӧ чеччӧ, нюжӧдӧ бӧжсӧ, синӧ мышсӧ да читкыралӧ синъяссӧ.
Лӧнь...
Кылӧ, кыдзи шпалер сайын котралӧны шыръяс.
Павел Васильич сапӧгасьӧ, пасьталӧ халат, унзільйывсьыс лигышмунӧм да зумыш, мунӧ спальняысь столӧвӧйӧ: сійӧ пыригӧн мӧд кань, коді вӧлі исалӧ ӧшинь вылысь заливнӧй чери, чеччыштӧ ӧшинь вылысь джоджӧ да дзебсьӧ шкап сайӧ.
— Тшӧктісны тэнӧ исавны! — скӧралӧ сійӧ газетнӧй бумагаӧн черисӧ вевттигмоз. — Порсь тэ та бӧрын, а абу кань...
Столӧвӧйсянь ӧдзӧсыс петӧ детскӧйӧ.
Сэні, джуджыда парсалӧм да няйт чутъяса пызан сайын, пукалӧ Стёпа, мӧд классын велӧдчысь гимназист, капризнӧй чужӧмбана да бӧрдӧм синъяса.
Сійӧ лэптӧма пидзӧсъяссӧ пӧшти щӧкаӧдзыс, кутӧма найӧс кияснас, качайтчӧ китайскӧй болванчик моз да скӧрысь видзӧдӧ задачник вылӧ.
— Велӧдчан? — очсалігтыр пызан дорас пуксигмозыс юалӧ Павел Васильич. — Сідз, зонманӧй тэ менам...
Гуляйтыштім, узьыштім, блинъяс сёйыштім, а аски видзавны, пӧкаитчыны и удж вылӧ мунны.
Быд кадлӧн эм аслас предел.
Мый нӧ тэ бӧрдан?
Зубритнытӧ сьӧкыд?
Тыдалӧ, блинъяс бӧрад прӧтивнӧ наукаяснад пӧткӧдчыны?
Сійӧ ӧд и эм.
— Да тэ мый сэні кага вылас сералан? — горӧдӧ мӧд комнатасянь Пелагея Ивановна. — Сералӧм дорсьыд, петкӧдлін эськӧ, бурджык вӧлі!
Сылы ӧд аски бара единица пуктасны, шогӧй менам!
— Тэ мый он гӧгӧрво? — юалӧ Стёпалысь Павел Васильич.
— Да вот... дробьяс делитӧм! — скӧрысь ӧтвечайтӧ пиыс. — Дробьясӧс дробьяс вылӧ делитӧм...
— Гм... чудак!
Мый нӧ сэні?
Сэні и гӧгӧрвонысӧ нинӧм.
Зубритӧмӧн велӧд правилӧсӧ, вот и ставыс...
Дрӧбсӧ дробь вылӧ юклігӧн колӧ первой дроблысь числительсӧ умножитны мӧд дроблӧн знаменатель вылӧ, и сійӧ лоӧ частнӧйлӧн числительӧн...
А сэсся первой дроблысь знаменательсӧ...
— Ме тайӧс и тіянтӧг тӧда! — пызан вылысь ӧрешки кыш печиктігмоз торкӧ сійӧс Стёпа. — Ті петкӧдлӧй меным доказательствосӧ!
— Доказательствосӧ?
Ладнӧ, вай карандаш.
Кывзы.
Шуам, миянлы колӧ сизим кӧкъямысӧд юкӧн юкны кык витӧд юкӧн вылӧ.
Сідз.
Механикаыс тані сыын, мый требуйтчӧ тайӧ дробьяссӧ юкны ӧти мӧд вылас...
Самӧвар пуктісны?
— Ог тӧд.
— Кад нин чай юны...
Кӧкъямысӧд час...
Но, ӧні кывзы.
Кутам сідз рассуждайтны.
Шуам, миянлы колӧ юкны сизим кӧкъямысӧд юкӧнсӧ оз кык витӧд юкӧн вылӧ, а кык вылӧ, мӧдногӧн кӧ, сӧмын числитель вылӧ.
Юкам.
Уна-ӧ нӧ лоӧ?
— Сизим дас квайтӧд юкӧн.
— Сідз.
Молодеч.
Но, штукенцияыс сыын, зонмӧй тэ менам, мый ми... мый, сідзкӧ, ми кӧ юким кык вылӧ, то...
Энлы, ме ачым дзугси.
Помнита, миян гимназияын арифметика кузя учительӧн вӧлі Сигизмунд Урбаныч, полякъяс пӧвстысь.
Сідз сійӧ, вӧлі, быд урок вылын дзугсьывлӧ.
Заводитас теорема доказывайтны, дзугсяс да дзикӧдз гӧрдӧдас и заводитас классӧдыс котравны, быттьӧ сійӧс шылаӧн кодкӧ сутшкалӧ мышкас, сэсся витысь кымын сульсяс да заводитас бӧрдны.
Но ми, тӧдан, вӧлім великодушнӧйӧсь, вӧчлім вид, быттьӧ огӧ казялӧй.
«Мый тіянкӧд, юалам, Сигизмунд Урбаныч?
Тіян пиньныд висьӧ?»
И шуны кӧ, классын став велӧдчысьясыс вӧліны рӧзбойникъяс кодьӧсь, юр вундысьяс, но, гӧгӧрвоан тэ, великодушнӧйӧсь вӧлім!
Сэтшӧм ичӧтъясыс, кутшӧм тэ, менам кадӧ эз вӧвны, а ставыс верзилӧяс, балбесъяс, ӧти ыджыдджык мӧдысь.
Пример вылӧ босьтам, миян коймӧд классын вӧлі Мамахин: господьӧй, кутшӧм дубина!
Гӧгӧрвоан тэ, сажень судта дылда, локтӧ — джоджыс вӧрӧ, сетыштас мышкад кулакнас — лолыд петас!
Не сӧмын ми, весиг учительяс сыысь полісны.
Сідз вот, тайӧ ачыс Мамахиныс, вӧвлывлі...
Ӧдзӧс сайын кылӧны Пелагея Ивановналӧн кок шыяс.
Павел Васильич мигнитӧ ӧдзӧслань да вашкӧдӧ:
— Мамыд локтӧ.
Вай занимайтчыны.
Но, вот сідз, зонмӧй тэ менам, — кыпӧдӧ сійӧ гӧлӧссӧ, — тайӧ дробсӧ колӧ умножитны тайӧ вылӧ.
Но, а та могысь колӧ первой дроблысь числительсӧ <ns>умн...</ns>
— Локтӧй чай юны! — горӧдӧ Пелагея Ивановна.
Павел Васильич да сылӧн пиыс эновтӧны арифметика и мунӧны чай юны.
А столӧвӧйын пукалӧ нин Пелагея Ивановна, и сыкӧд тшӧтш тётенька, коді век чӧв олӧ, и мӧд тётенька, пельтӧм, и бабушка Марковна — бабка, Стёпалӧн гӧгинь.
Самӧвар дзужгӧ да пуркйӧ ру, мыйсянь пӧтӧлӧкӧ водӧны гырысь гыалысь вуджӧръяс.
Передньӧйысь, бӧжъяссӧ вылӧ лэптӧмӧн, пырӧны каньяс, унзільӧсь, меланхолическӧйӧсь...
— Ю, Марковна, вареньенас, — шыасьӧ бабитчысь дорӧ Пелагея Ивановна, — аски ыджыдвидз, талун ёнджыка сёй!
Марковна босьтӧ пань тырыс варенье, полігтыр вайӧдӧ вомдорас и, Павел Васильич вылӧ синбӧжнас видзӧдігмоз, сёйӧ; пыр жӧ сы чужӧм вылын тыдовтчӧ юмов нюм, сэтшӧм жӧ юмов, кутшӧм и ачыс вареньеыс.
— Вареньеыс зэв бур, — шуӧ сійӧ. — Ті, матушка, Пелагея Ивановна, асьныд пуинныд?
— Ачым.
Коді нӧ сэсся?
Ме век ачым.
Стёпочка, ме тэныд эг кизьӧра кисьт чайтӧ?
А, тэ, вӧлӧмкӧ, юӧмыд нин!
Вай, ангел тэ менам, ме тэныд ещӧ кисьта.
— Сідзкӧ, вот тайӧ самӧй Мамахиныс, зонманӧй тэ менам, — Стёпалань бергӧдчӧмӧн водзӧ висьталӧ Павел Васильич, — эз вермы терпитны французскӧй кыв кузя учительӧс.
«Ме, горзӧ, дворянин и ог лэдз, медым француз ме вылын ыджыдаліс!
Ми, горзӧ, дас кыкӧд воын французъясӧс нӧйтім!»
Но, сійӧс, дерт, розгаавлісны... ё-ёна розгаавлісны!
А сійӧ, вӧлі, кыдзи казялас, мый сійӧс розгаавны кӧсйӧны, ӧшинь пыр чеччыштас, быттьӧ эз и вӧвлы!
Сідзи лун вит-квайт сэсся гимназияӧ оз и петкӧдчыв.
Мамыс локтӧ директор ордӧ, кевмысьӧ ен могысьӧн: «Господин директор, лоӧй сэтшӧм бурӧн, корсьӧй менсьым Мишкаӧс, розгаалыштӧй сійӧс, подлецӧс!»
А директор сылы: «Помилуйтӧй, сударыня, миян сыкӧд вит швейцар оз вермыны нинӧм вӧчны!»
— Господи, рӧдитчасны жӧ сэтшӧм рӧзбойникъясыс! — шӧпкӧдӧ Пелагея Ивановна да ёна повзьӧмӧн видзӧдӧ мужик вылас. — Кутшӧм бара коньӧр мамыслы!
Пуксьӧ чӧв-лӧнь.
Стёпа гораа очсалӧ да видзӧдӧ чайник вылысь китаецӧс, кодӧс сійӧ аддзывліс нин тысячапӧв.
Кыкнан тётенькаыс да Марковна видзчысигтыр юӧны чай.
Воздухын лӧнь и пачсянь пӧсь...
Чужӧм вылын да вӧрасын дышлун, лишнӧй сёйӧм, кор кынӧмъяс дзик тырӧсь, а сёйны век жӧ колӧ.
Идралӧны пызан вылысь самӧвар, чашкаяс да пызандӧра, а семья пыр на пукалӧ пызан сайын...
Пелагея Ивановна частӧ звирк чеччывлӧ да ёна повзьӧм чужӧмӧн котӧртлӧ кухняӧ, медым сёрнитыштны сэні кухаркакӧд ужын йылысь.
Кыкнан тётенькаыс пукалӧны важмозыс, вӧрзьӧдчытӧг, кияссӧ морӧс выланыс пуктӧмӧн, да вугралӧны, асьныс озысь синъяснас видзӧдлывлӧны лампа вылӧ.
Марковнаӧс быд здукӧ сутшиктӧдӧ, и сійӧ юалӧ:
— Мыйла менӧ сутшиктӧдӧ?
Буракӧ, и эг сёй немтор сэтшӧмсӧ... и быттьӧкӧ эг ю...
Ик!
Павел Васильич да Стёпа пукалӧны орччӧн, ӧта-мӧд дінас юръяснас инмӧдчӧмӧн, да пызан весьтӧ копыртчӧмӧн видлалӧны 1878 вося «Нива».
— «Леонардо-де-Винчилӧн памятник Виктор Эмануил галерея водзын Миланын».
Ок тэ...
Быттьӧкӧ триумфальнӧй ворота...
Кавалер дамакӧд...
А сэн ылын йӧз тыдалӧны...
— Тайӧ мортыс миян гимназист Нискубин кодь, — шуӧ Стёпа.
— Листав водзӧ...
«Обыкновеннӧй гутлӧн хоботок, микроскоп пыр».
Вот тайӧ хоботок!
Но и гут!
А мый жӧ, зонмӧ, лоӧ, видзӧдлыны кӧ микроскоп пыр лудікӧс!
Вот пежыс!
Залын важся часі чирӧм гӧлӧсӧн, быттьӧ прӧстудитчӧма, оз кучкав, а кызӧктӧ стӧч дасысь.
Столӧвӧйӧ пырӧ кухарка Анна да уськӧдчӧ кӧзяиныслы кок улас:
— Прӧститӧй Христа ради, Павел Васильич! — шуӧ сійӧ чеччигмозыс, ачыс ставнас гӧрдӧдӧма.
— Прӧстит и тэ менӧ <rus>Христа ради</rus>, — веськодьпырысь вочавидзӧ Павел Васильич.
Анна сэтшӧмногӧн жӧ матыстчӧ семьяса мукӧд членъяс дінӧ, уськӧдчӧ кок улас да корӧ прӧща.
Сійӧ ордйӧдӧ сӧмын Марковнаӧс, кодлы, кыдзи неблагороднӧйлы, лыддьӧ ковтӧмӧн копрасьны.
Прӧйдитӧ ещӧ часджын лӧня да спокойнӧя...
«Нива» куйлӧ нин диван вылын, и Павел Васильич, чуньсӧ вылӧ лэптӧмӧн, лыддьӧ наизусть латинскӧй стихъяс, кодъясӧс сійӧ велӧдлӧма коркӧ ичӧтдырйиыс.
Стёпа видзӧдӧ венчайтчан чунькытша чунь вылас, кывзӧ гӧгӧрвотӧм сёрнисӧ да вугралӧ; тільӧ кулакнас синъяссӧ, а синъясыс сылӧн ещӧ ёнджыка куньсьӧны.
— Муна узьны... — шуӧ сійӧ нюжмасиг да очсалігтыр.
— Мый?
Узьны? — юалӧ Пелагея Ивановна. — А медбӧръяысь уллюнйӧн сёйыштны?
— Меным оз ков.
— Тэ ас садяд? — повзьӧ мамыс. — Кыдзи нӧ позьӧ медбӧръяысь не сёйны?
Ӧд видз чӧжыс оз сетны тэныд уллюнъясӧ!
Павел Васильич сідзжӧ повзьӧ.
— Да, да, зонмӧ, — шуӧ сійӧ. — Сизим недель чӧж мамыд оз сет уллюнъясӧ.
Оз позь сідз, колӧ сёйыштны.
— Да менам унмӧй локтӧ! — капризничайтӧ Стёпа.
— Сідзкӧ, лӧсьӧдӧй ӧдйӧджык пызан! — горзӧ повзьӧм Павел Васильич. — Анна, мый нӧ тэ сэн, йӧй, пукалан?
Мун ӧдйӧджык пызансӧ лӧсьӧд!
Пелагея Ивановна шеныштӧ кинас да котӧртӧ кухняӧ сэтшӧм чужӧмӧн, быттьӧ керкаас пӧжар.
— Ӧдйӧджык!
Ӧдйӧджык! — кылӧ керка пасьтаыс. — Стёпочка узьны кӧсйӧ!
Анна!
Ак боже мой, мый нӧ тайӧ татшӧмыс?
Ӧдйӧджык!
Вит минута мысти пызан вӧлі нин дась.
Каньяс бара, бӧжъяснысӧ вылӧ лэптӧмӧн, мышнысӧ гӧрбыльтӧмӧн да нюжмасигтырйи, локтӧны столӧвӧйӧ...
Семья заводитӧ ужнайтны.
Сёйны некодлы оз ков, ставныслӧн кынӧмъясныс дзик тырӧсь, но сёйны век жӧ колӧ.
{Гоголь Н. В. (комиӧдіс Попова Ю. А.) @ Старосветскӧй помещикъяс @ висьт @ Н. В. Гоголь. Старосветскӧй помещикъяс @ 1939 @ Лб. 3‒31.}
Гоголь Николай Васильевич
Старосветскӧй помещикъяс
Ме зэв радейта скромнӧй олӧмнысӧ ылі сиктъясса сэтшӧм аскежса владетельяслысь, кодъясӧс Малороссияын сідзсӧ шуӧны старосветскӧйясӧн, кодъяс, живописнӧй ёна важмӧм керкаяс моз, лӧсьыдӧсь асланыс уна сикас сернас да дзик мӧдсикаслуннас шыльыдіник выль стрӧйба серти, кодлысь стенъяссӧ абу на воймӧдӧма зэр, вевтъясыс абу на бакшасьӧмаӧсь, да штукатуркатӧм кильчӧыс оз петкӧдлы ассьыс гӧрд кирпичьяссӧ.
Ме мукӧд дырйи сутш кежлӧ радейта лэччывны овлытӧм аскежса тайӧ олӧм кытшас, кӧні ни ӧти кӧсйӧм оз лэб неыджыд ӧшинювсӧ кытшалысь частокол саяс, яблоняяс да сливаяс тыра сад плетень саяс, сы гӧгӧрса сиктса керкаяс саяс, кодъяс пӧлӧстчӧмаӧсь боквыв, бербаясӧн, бузинаӧн да грушаясӧн сайӧдчӧмӧн.
Найӧ владетельяслӧн скромнӧй олӧмныс сэтшӧм лӧнь, сэтшӧм лӧнь, мый сутш кежлӧ вунӧдчылан да думайтан, мый страстьяс, кӧсйӧмъяс да омӧльлӧн неспокойнӧй сійӧ тойлӧмъясыс, кодъяс возмущайтӧны мирсӧ, дзик абуӧсь, и тэ найӧс аддзылін сӧмын югъялан, дзирдалан вӧтӧн.
Ме тасянь аддза сьӧдасьӧм посньыдик пу сюръяясысь вӧчӧм галлереяа ляпкыдик керка, коді кытшовтӧ став керка гӧгӧрыс, медым позьӧ вӧлі гымалігӧн да шер дырйи ӧшинь ставнияссӧ пӧдлавны зэрӧн кӧтасьтӧг.
Сы сайын чӧскыд дука льӧм пу, ляпкыдик фруктӧвӧй пуяслӧн дзонь радъяс, кодъясӧс вевтыртӧ вишняяслӧн чимгӧрд рӧм да свинеч кодь рудӧбӧн вевттьысьӧм сливаяслӧн яхонтовӧй мореӧн, паськыд уввожъяса лапта клён, код вуджӧр сайӧ вольсалӧма шойччан ковёр; керка водзас свежӧй дженьыдик туруна просторнӧй йӧр, амбарсяньыс кухня дорӧдз да кухнясяньыс барскӧй покойяс дорӧдз талялӧм трӧпа; кузь голяа дзодзӧг, коді юӧ ва пук кодь нежнӧй том дзодзӧгпияныскӧд; частокол, код вылӧ ӧшлӧма косьтӧм грушаяслысь да яблокъяслысь колясъяссӧ да тӧлӧдан ковёръяс, дыня тыра телега, коді сулалӧ амбар водзас, лэдзалӧм ӧш, коді дыша куйлӧ сы водзын, ставыслӧн талӧн меным эм висьтавны кужтӧм прелесть; гашкӧ сы вӧсна, мый ме ог нин аддзы найӧс да мый миянлы муса ставыс, мыйяскӧд ми янсалӧмаӧсь.
Кӧть мед кыдз сійӧ эз вӧв, но весиг сэки, кодыр бричкаӧй менам матыстчӧ вӧлі тайӧ керка кильчӧ дорас, сьӧлӧм вылын лоас вӧлі шензяна лӧсьыд да спокойнӧй состояние; вӧвъяс гажаа гургасны кильчӧ улас, кучер зэв спокойнӧя лэччас кӧзла вывсьыс да тэчас каллянас, кыдз быттьӧ сійӧ воас вӧлі ас гортас; увтчӧмыс, кодӧс кыпӧдлісны флегматическӧй барбосъяс, бровкаяс да жучкаяс, вӧлі лӧсьыд менам пельясӧйлы.
Но медся ёна воӧны вӧлі меным сьӧлӧм вылӧ асьныс тайӧ сэрӧгса скромнӧй владетельясыс, старикъяс, старукаяс, кодъяс тӧждысьӧмӧн петасны вӧлі паныд.
Налӧн чужӧмъясыс менам син водзынӧсь и ӧні мукӧд дырйиыс шумын да моднӧй фракъяс пӧвсын, и сэки менӧ друг личкас джынвыйӧ узьӧм да чудитчӧ важыс.
Чужӧмъяс выланыс налӧн гижӧма век сэтшӧм бурлун, сэтшӧм радлун да чистосердечие, мый ас кӧсйытӧгыд, кӧть <rus>по крайней мере</rus> дженьыдик кад кежлӧ, ӧткажитчан став дерзскӧй мечтаниеяссьыд да став чувствояснад тӧдлытӧгыд вуджан низменнӧй буколическӧй олӧмӧ.
Ме ӧнӧдз ог вермы вунӧдны колян нэмся кык старикӧс, кодъяс, ок-ок!
Ӧні абуӧсь нин, но сьӧлӧмӧй менам ӧнӧдз тыр жальлунӧн да чувствоясӧй менам аслыс сямӧн пыдзрасьӧны, кодыр мӧвпышта аслым, мый ме коркӧ бара воа ӧнія пустӧшитчӧм, найӧ важ оланінӧ да сійӧ местасьыс, кӧні сулавліс ляпкыдик керкаыс, аддза киссьӧм хатаяс чукӧр, тырӧм пруд, эжсялӧм рӧв, — и сэсся нинӧм.
Шог!
Меным водзвыв шог!
Но бергӧдчамӧй висьт дінӧ.
Афанасий Иванович Товстогуб да сылӧн гӧтырыс Пульхерия Ивановна Товстогубиха, кыдзи шулісны матігӧгӧрса мужикъяс, вӧліны сійӧ старикъяс, кодъяс йылысь ме заводиті висьтавны.
Ме кӧ эськӧ вӧлі живописец да кӧсйи рисуйтны полотно вылӧ Филемонӧс да Бавкидаӧс, ме эськӧ некор эг босьт мӧд оригинал наысь кындзи.
Афанасий Ивановичлы вӧлі квайтымын арӧс, Пульхерия Ивановналы — ветымын вит.
Афанасий Иванович вӧлі ыджыд тушаа, ветліс век камлотӧн эжӧм ыж ку тулупӧн, пукаліс кусыньтчӧмӧн да пӧшти пыр нюмъяліс, кӧть сёрнитӧ вӧлі либӧ прӧстӧ кывзӧ.
Пульхерия Ивановна вӧлі неуна серьёзнӧй, пӧшти некор эз серавлы, но сылӧн чужӧм вылас да синъясас вӧлі гижӧма сы мында бурлун, сы мында дасьлун гӧститӧдны тіянӧс быдторйӧн, мый налӧн вӧлі бурджыкторйыс, мый нюмдӧмсӧ ті, дерт, аддзинныд эськӧ сійӧ бур чужӧмлы ёна нин лӧсявтӧмӧн.
Кокньыдик чукыръясыс найӧ чужӧм вылын вӧлі сэтшӧм лӧсьыда пуксьӧмаӧсь, мый художник дерт эськӧ гусяліс найӧс.
На серти позьӧ вӧлі, кажитчӧ, лыддьыны став олӧмсӧ налысь, яснӧйӧс, спокойнӧйӧс, олӧм, кодӧс нуӧдлісны важ национальнӧй, небыд сьӧлӧма да тшӧтш и озыр семьяяс, кодъяс пыр вӧліны противоположностьӧн сійӧ низкӧй малороссияналы, кодъяс петӧны дьӧгӧдьвӧчысьясысь, тӧргӧвечьясысь, саранча моз, тыртӧны палатаяс да присутственнӧй местаяс, кульӧны медбӧръя кӧпейкасӧ асланыс жӧ землякъяслысь, тыртӧны ябедникъясӧн Петербург, нажӧвитӧны бӧръяпомнас капитал да торжественнӧя содтӧны асланыс фамилие бердӧ, коді помасьӧ о вылӧ, <rus>в слог</rus>.
Эз, найӧ эз скодитны тайӧ мустӧм да коньӧр творениеяс вылӧ, сідз жӧ кыдзи и став стариннӧй да кӧреннӧй малороссийскӧй фамилиеяс.
Оз позь вӧлі пыдди пуктытӧг видзӧдны мӧда-мӧднысӧ налӧн радейтӧм вылӧ.
Найӧ эз шулыны мӧда-мӧдныслы тэ, но век ті: ті, Афанасий Иванович; ті, Пульхерия Ивановна.
«Тайӧ ті лямӧдінныд улӧссӧ, Афанасий Иванович?» — «Нинӧм, эн скӧралӧй, Пульхерия Ивановна: тайӧ ме».
Налӧн некор абу вӧвлӧма челядь, да сы понда став привязанностьсӧ налӧн пуктӧма вӧлі мӧда-мӧд выланыс.
Коркӧ, том дырйиыс, Афанасий Иванович служитлӧма компанеецъясын, вӧвлӧма бӧрыннас секунд-майорӧн, но сійӧ нин вӧлӧма зэв важӧн, кольӧма нин, ачыс нин Афанасий Иванович пӧшти некор эз казьтывлы сы йылысь.
Афанасий Иванович гӧтрасьӧма комын арӧсӧн, кор вӧлӧма молодечӧн да новлӧма вурлӧм камзол; сійӧ весиг зэв сюся нуӧма Пульхерия Ивановнаӧс, кодӧс рӧдвужыс оз вӧлӧм кӧсйыны сетны сы сайӧ; но и та йылысь нин сійӧ зэв омӧля помнитіс, <rus>по крайней мере</rus> некор эз сёрнитлыв сы йылысь.
Став тайӧ важ аслыс пӧлӧс происшествиеясыс пӧрӧмаӧсь либӧ вежсьӧмаӧсь спокойнӧй да аскежса олӧмӧн, вугралана да тшӧтш кутшӧмкӧ гармоническӧй сійӧ грезаясӧн, кодӧс ті аснаныд кыланныд, садлань бана деревенскӧй балкон вылын пукалігмоз, кор мича зэр роскошнӧя шумитӧ, пу коръяс кузя сяркӧдігтырйи, журган шоръясӧн визувтігтырйи да тіян членъяс вылад унзіль лэдзигтырйи, а сэк кості ӧшкамӧшка кыйӧдчӧ пуяс сайсянь да джынвыйӧ киссьӧм свод ногӧн югъялӧ енэжас рудӧба сизим пӧлӧс рӧмнас.
Либӧ кодыр гычӧдӧ тіянӧс веж кустарникъяс пӧвсӧд суналысь коляска, а степса перепел грӧмитӧ да чӧскыд дука турун ӧтсор нянь шепъяскӧд да лугвыв дзоридзьяскӧд пырӧ коляска ӧдзӧсад, киясад да чужӧмад тіянлы лӧсьыдика кучкалӧмӧн.
Сы ордӧ волысь гӧстьяссӧ сійӧ пыр кывзӧ вӧлі лӧсьыда нюмдӧмӧн, мукӧд дырйи и ачыс сёрнитліс, но ёнджыкасӧ юасьліс.
Сійӧ эз вӧв сэтшӧм старикъяс пӧвсысь, кодъяс дӧзмӧдчӧны важ кадсӧ пыр ошкӧмӧн либӧ выльсӧ видӧмӧн.
Сійӧ, мӧдарӧ, тіянӧс юасигӧн, петкӧдліс ыджыд любопытство да участие тіян асланыд олӧмса обстоятельствояс, удачаясад да неудачаясад, кодъясӧн векджык интересуйтчӧны став бур старикъяс, кӧть сійӧ неуна мунӧ кага любопытстволань, коді тіянкӧд сёрнитігас видлалӧ тіян часіыдлысь печаткасӧ.
Сэки сылӧн чужӧмыс, позьӧ шуны, лолаліс бурлунӧн.
Керкаса комнатаяс, кӧні олісны миян старикъяс, вӧліны ичӧтикӧсь, ляпкыдикӧсь, кутшӧмӧсь векджык паныдасьлӧны старосветскӧй йӧзлӧн.
Быд комнатаын вӧлі зэв ыджыд пач, коді босьтӧ вӧлі пӧшти комната коймӧд юкӧнсӧ.
Тайӧ комнатаясыс вӧліны вывті шоныдӧсь, сы вӧсна, мый и Афанасий Иванович, и Пульхерия Ивановна зэв ёна радейтлісны шоныдсӧ.
Пачвомъяссӧ ставсӧ вӧлі нуӧдӧма посводзас, коді век пӧшти дзик пӧтӧлӧкӧдзыс тыртӧма вӧлі идзасӧн, мый векджык Малороссияын видзӧны пес пыдди.
Тайӧ сотчан идзасыслӧн трачкӧдчӧмыс да югдӧдӧмыс вӧчӧны посводзсӧ вывті лӧсьыдӧн тӧвся рытӧ, кодыр, кутшӧмкӧ брюнетка бӧрся вӧтчылӧм бӧрын кынмӧмла, котӧрӧн пыран сэтчӧ, кипыдӧсъяснад шлячйӧдлігтырйи.
Комната стенъяссӧ идралӧма вӧлі стариннӧй векньыдик рамкаяса некымын гырысь картинаясӧн да посни картинкаясӧн.
Ме уверен, мый асьныс кӧзяеваыс важӧн вунӧдӧмаӧсь налысь содержаниесӧ, да некымынъяс кӧ на пиысь эськӧ вӧліны нуӧмаӧсь, то найӧ эськӧ, дерт, сійӧс эз казявны.
Кык портрет вӧлі гырысь, масляннӧй краскаясӧн гижӧмъяс.
Ӧтикыс петкӧдліс кутшӧмкӧ архиерейӧс, мӧдыс Петр III-ӧс.
Векньыдик рамаяссянь видзӧдіс герцогиня Лавальер, кодӧс лякӧсьтӧмаӧсь гутъяс.
Ӧшиньяс гӧгӧрыс да ӧдзӧсъяс весьтас вӧлі зэв уна посньыдик картинка, кодъясӧс кыдзкӧ велалан лыддьыны стена вылас чутъяс пыдди да сы вӧсна найӧс некор вовсьӧ он и видзӧд.
Джоджыс пӧшти быд комнатаын вӧлі му джодж, но сэтшӧм сӧстӧма мавтӧма да видзсис сэтшӧм пелька, кутшӧма, кӧнкӧ, эз видзсьыв озыр керкаын ни ӧти паркет, кодӧс дыша чышкывлӧ пӧттӧдзыс узьлытӧм ливреяа господин.
Пульхерия Ивановналӧн комнатаыс ставнас тыртӧма вӧлі сундукъясӧн, ящикъясӧн, ящичокъясӧн да сундучокъясӧн.
Зэв уна тубрасъяс да чвет, градвыв пуктас, арбуз, чвет кӧйдысъясӧн тыра мешӧкъяс ӧшалісны стенъясас.
Разнӧй сикас рӧма уна вурун шӧрт тупыльяс, ветымын во сайын вуралӧм важ платтьӧ лестукъяс тэчӧма пельӧсъясын сундучокъясӧ да сундучокъяс костӧ.
Пульхерия Ивановна вӧлі бур кӧзяйка да чукӧртӧ вӧлі ставсӧ, кӧть мукӧд дырйи ачыс оз тӧд, мый вылӧ сэсся сійӧ ковмас.
Но медся замечательнӧйторйыс керкаас — вӧліны сьылан ӧдзӧсъяс.
Мыйӧн толькӧ локтас асыв, ӧдзӧсъяслӧн сьылӧмыс кывны кутас став керка пасьтаыс.
Ме ог вермы висьтавны, мыйла найӧ сьылісны; сімӧм дзиръясыс-ӧ талы вӧліны мыжаӧн, либӧ ачыс механикыс, коді найӧс вӧчис, дзебис на пытшкӧ кутшӧмкӧ секрет; но замечательнӧ сійӧ, мый быд ӧдзӧслӧн вӧлі аслас сикас гӧлӧс: спальняӧ пыран ӧдзӧсыс сьыліс медся вӧсньыдик дискантӧн; столӧвӧйӧ пыран ӧдзӧсыс нирзіс басӧн; но сійӧ ӧдзӧсыс, коді вӧлі посводзас, сетӧ вӧлі кутшӧмкӧ аслыс пӧлӧс тірзян да тшӧтш и лӧвтан шы, сідз мый, сыӧ кывзысьӧмӧн зэв ясыда бӧръя пом кывліс: батюшки, ме кынма!
Ме тӧда, мый уналы сьӧлӧм вылас оз во тайӧ шыыс; но ме сійӧс зэв радейта, и мукӧд дырйи кӧ тані меным случитчас кывны ӧдзӧслысь дзуртыштӧм, то сэки меным друг сідзи и кылас деревня дукӧн: ляпкыдик комнатаӧн, кодӧс югдӧдӧма стариннӧй подсвечникӧ сувтӧдӧм сиськӧн; ужынӧн, коді сулалӧ нин пызан вылын; май тӧлысся пемыд войӧн, коді видзӧдӧ садсянь восьса ӧшинь пыр пызан вылӧ, кытчӧ сувтӧдлӧма приборъяс; соловейӧн, коді койӧ аслас сьылӧмнас садсӧ, керкасӧ и ылі юсӧ; полӧмӧн да уввожъяслӧн кышӧдчӧмӧн... и, енмӧй, кутшӧм кузь сэки каттьысяс менам казьтылӧмъяслӧн лёддзыс!
Улӧсъясыс комнатаын вӧліны пуысь, кызӧсь, кутшӧмъясӧн векджык торъялӧ старинаыс; ставыс найӧ вӧліны тӧчитӧм джуджыд мышкаӧсь натуральнӧй видӧн, некутшӧм лактӧмӧсь да краскатӧмӧсь; найӧс эз вӧв весиг эжӧмаӧсь материеӧн да вӧлі неуна скодитӧны сэтшӧм улӧсъяс вылӧ, кодъяс вылӧ и ӧнӧдз пуксьывлӧны архиерейяс.
Пельӧсъясын куим пельӧса посни пызанъяс, диван водзын да зеркала водзын, нёль пельӧсаяс коді вӧлі тӧчитӧм кокъяса, вӧсньыдик зӧлӧтӧй рамаа, кодӧс гутъяс серӧдлӧмаӧсь сьӧд чутъясӧн, диван водзас дзоридзьяс вылӧ скодитана лэбачьяса да лэбачьяс вылӧ скодитана дзоридзьяса ковёр, — вот пӧшти став убранствоыс невзыскательнӧй керкалӧн, кӧні олісны менам старикъяс.
Девичейыс вӧлі тыр визя дӧрӧммыгъяса том и абу том нывъясӧн, кодъяслы мукӧд дырйи Пульхерия Ивановна сетлывліс вурны кутшӧмкӧ безделушкаяс да заставляйтліс вотӧс весавны, но кодъяс унджыкысьсӧ пышйывлісны кухняӧ да узисны.
Пульхерия Ивановна лыддис тшук коланаӧн видзны найӧс керка помын да стрӧга видзӧдіс найӧ олан сям бӧрся.
Но, сылы ёна шензьӧм вылӧ, эз кольлыв некымын тӧлысь, медым эськӧ кодлӧн кӧ сылӧн нывъяс пиысь коскыс эз заводит лоны векся дорсьыс кызджык; сы вӧсна ёнджыкасӧ тайӧ кажитчис шензянаӧн, мый керка помас пӧшти некод эз вӧв гӧтыртӧм йӧз пӧвсысь, некӧ лыддьыны комнатнӧй детинкаӧс, коді ветлӧ вӧлі руд полуфракӧн кӧмтӧг да оз кӧ сёй, то, дерт нин, вӧлі узьӧ.
Пульхерия Ивановна сідзсӧ видас вӧлі мыжасӧ да висьталас стрӧга, медым водзӧ тайӧ эз вӧв.
Ӧшинь стеклӧяс вылын дзизгисны страшнӧ уна гут, кодъясӧс ставнысӧ вевтыртӧ вӧлі мазілӧн кыз гӧлӧс, мукӧд дырйи лӧдзьяслӧн лэчыда ызнитлӧм шы улын, но мыйӧн сӧмын ваяласны сисьяс, став ватагаыс тайӧ мӧдӧдчас узьланінас да вевттяс сьӧд кымӧрӧн пӧтӧлӧксӧ дзоньнас.
Афанасий Иванович зэв этша ноксьыліс, кӧть и ветлывліс мукӧд дырйиыс ытшкысьяс да вундысьяс дінӧ да вель сюся видзӧдлывліс найӧ удж вылӧ; овмӧсӧн веськӧдлан став сьӧкыдлуныс куйліс Пульхерия Ивановна вылын.
Пульхерия Ивановналӧн хозяйствоыс вӧлі кладовӧйсӧ дугдывтӧг восьтӧмын да игналӧмын, лыдтӧм-тшӧттӧм уна сикас фруктъяс да быдмӧгъяс солалӧмын, косьтӧмын да пуӧмын.
Сылӧн керкаыс вӧлі дзик химическӧй лаборатория кодь.
Яблоня улӧ пыр вӧлі пестӧма би; да некор пӧшти эз босьтлыны кӧрт треножник вывсьыс пӧрт либӧ ыргӧн таз варениеӧн, желеӧн, пастила тырӧн, кодъяс вӧчсьывлісны ма вылын, сакарӧн да ог помнит нӧшта мый вылын.
Мӧд пу улын кучер век вийӧдліс ыргӧн лембикын вина персиковӧй коръяс вылын, льӧм пу дзоридзьяс вылын, золототысячник вылын, вишневӧй косточкаяс вылын да тайӧ процесс помасигас дзик вӧлі оз вермыв бергӧдлыны кывсӧ, больгис сэтшӧм вздор, мый Пульхерия Ивановна нинӧм эз вермыв гӧгӧрвоны, да мунлывліс кухняӧ узьны.
Став тайӧ дряньыс пусьывліс, солавсьывліс, косьтывсьывліс сэтшӧм уна, мый, дерт, сійӧ вӧйтіс эськӧ бӧръяпом став дворсӧ, — сы вӧсна, мый Пульхерия Ивановна сёйӧм вылӧ арталӧмъясысь кындзи радейтліс лӧсьӧдны нӧшта запас вылӧ, — эз кӧ эськӧ джынсьыс унджыксӧ сёйлыны дворӧвӧй нывъяс, кодъяс, кладӧвӧяс пырӧмӧн, сэтшӧм ёна сэтӧні сёйлісны, мый лунтыр лӧвтлісны да норасьлісны асланыс кынӧмъясныс вылӧ.
Нянь уджалӧмӧ да горт гӧгӧр сайса хозяйственнӧй мукӧд статьясӧ видзӧдлыны Пульхерия Ивановналӧн этша вӧлі позянлуныс.
Приказчик, старшинакӧд ӧтувтчӧмӧн, немжалиттӧг гусясисны.
Найӧ босьтӧмаӧсь аслыныс мода пырны господскӧй вӧрӧ асланыс вӧрӧ моз, вӧчавлісны сэсь уна додь да вузавлісны найӧс матысса ярманга вылын; сыысь ӧтдор став кыз дубъяссӧ найӧ вузавлісны мельнича сруб вылӧ орчча олысь казакъяслы.
Сӧмын ӧтчыд Пульхерия Ивановна окотитіс ревизируйтны ассьыс вӧръяссӧ.
Та могысь вӧлі доддялӧма зэв ыджыд кучик фартухъяса дрожки, кодъяссянь, мыйӧн сӧмын кучер тракнитас вӧжжинас да вӧвъясыс, кодъяс служитісны на милицияын, вӧрзясны места вывсьыныс, сынӧдыс тырас аслыс пӧлӧс шыясӧн, сідз мый ӧтпырйӧ друг кылӧны вӧлі и флейта, и бубенъяс, и барабан; быд кӧрттув да кӧрт вуг зиньгисны сэтшӧма, мый дзик мельнича дорас кылӧ вӧлі, кыдзи пани петӧ дворсьыс, кӧть сэтчӧдз вӧлі кык верстысь не этшаджык.
Пульхерия Ивановна эз вермы не казявны страшнӧй пустӧшитчӧмсӧ вӧрсьыс да сійӧ дубъяслысь вошӧмсӧ, кодъясӧс челядь дырйиыс на нӧшта сійӧ тӧдлывліс сё арӧсаясӧн.
«Мыйла тайӧ тэнад, Ничипор», шуис сійӧ, аслас приказчикыс дінӧ шыасьӧмӧн, коді сэні жӧ вӧлі: «дубъясыд лоины татшӧм шочӧсь?
Видзӧд, мед юрсиыд тэнад оз шочмы».
«Мыйла шочӧсь?» шулывліс векджык приказчик: «Пропадитісны!
Сідз-сідзи дзикӧдз пропадитісны: и гымӧн жугӧдліс, и пучейяс писькӧдлісны — пропадитісны, пани, пропадитісны».
Пульхерия Ивановна дзикӧдз успокоитчывліс татшӧм вочавидзӧмнас да, гортас локтӧм бӧрын, тшӧктывліс толькӧ кык мында содтыны садйын шпанскӧй вишняяс дорын да тӧвся гырысь грушаяс дорын стража.
Тайӧ достойнӧй веськӧдлысьяс, приказчик да старшина, аддзисны дзик лишнӧйӧн ваявны став пызьсӧ барскӧй амбаръясӧ; а мый баринъяслы тырмас и джынйыс; бӧръяпом и сійӧ джынсӧ ваялісны найӧ бакшасьӧмӧс да кӧтасьӧмӧс, кодъясӧс бракуйтлісны ярманга вылын.
Но кӧть мыйтта эз гусявлыны приказчик да старшина, кӧть кутшӧм ёна эз жӧритны дворас ставыс, ключницасянь заводитӧмӧн да порсьясӧдз, кодъяс страшнӧ уна бырӧдісны слива да яблок, да тшӧкыда асланыс нырнаныс зурйӧдлісны пуас, медым эськӧ пыркнитны сы вылысь фруктъяс, мыйтта кӧть найӧс эз кокавны пышкайяс да ракаяс, мыйтта кӧть став дворняыс эз новлы гӧстинецъяс асланыс кумъяслы мукӧд сиктъясӧ да весиг амбаръясысь кыскалісны важ полотнояс да шӧрт, — мый ставыс веськалӧ вӧлі всемирнӧй источникӧ, мӧд ног кӧ, кабакӧ, — мыйта кӧть эз гусявлыны гӧстьяс, флегматическӧй кучеръяс да лакейяс, — но благословеннӧй муыс сетӧ вӧлі ставсӧ сэтшӧм уна, Афанасий Ивановичлы да Пульхерия Ивановналы колӧ вӧлі сэтшӧм этша, мый став тайӧ страшнӧй гусясьӧмъясыс кажитчисны дзик тӧдчытӧмӧн найӧ овмӧсын.
Кыкнаныс старичокъяс, старосветскӧй помещикъяслӧн важ обычай серти, зэв радейтлісны сёйыштны.
Муртса сӧмын петыштас кыа (найӧ век чеччывлісны водз) да ӧдзӧсъяс панасны ассьыныс уна сикас гӧлӧса концертнысӧ, найӧ пукалӧны нин вӧлі пызан сайын да юӧны копей.
Копей юӧм бӧрын, Афанасий Иванович петлывліс посводзас да, чышъяннас пыркнитӧмӧн шулывліс:
«Кись, кись!
Мунӧй, дзодзӧгъяс, кильчӧ вывсьыс!»
Ӧшинюлысь сылы векджык веськавліс приказчик.
Сійӧ, пырся мозыс, заводитас сыкӧд сёрнитны, юасьліс уджъяс йылысь вывті подробнӧя да висьтавліс сылы сэтшӧм замечаниеяс да приказаниеяс, кодъяс чуймӧдісны эськӧ быдӧнӧс хозяйствосӧ вӧвлытӧма тӧдӧмнас, да <ns>кутшӧм-нибудь</ns> новичок эз лысьт эськӧ и мӧвпыштны сы йылысь, медым эськӧ позьӧ вӧлі гусясьны татшӧм сюсь кӧзяинлысь.
Но приказчикыс сылӧн вӧлі лыйлӧм пӧтка; сійӧ тӧдӧ вӧлі кыдзи колӧ вочавидзны, а нӧшта ёнджыка, кыдзи колӧ кӧзяйничайтны.
Та бӧрын Афанасий Иванович пырліс покойясас да шуліс, Пульхерия Ивановна дінӧ матыстчӧмӧн:
«А мый, Пульхерия Ивановна, гашкӧ, кад закуситны мыйкӧ?»
«Мый нӧ эськӧ ӧні, Афанасий Иванович, закуситны?
Гашкӧ, госа кос сӧчӧн, либӧ мака пирожки, либӧ, гашкӧ, сола рыжик?»
«Пӧжалуй, кӧть и рыжик, либӧ пирожки», — вочавидзліс Афанасий Иванович, да пызан вылас друг явитчыліс пызандӧра пирожкиясӧн да рыжикӧн.
Час войдӧр ӧбедӧдз Афанасий Иванович закуситлывліс выльысь, юлывліс стариннӧй эзысь чарка вина, кылӧдліс сійӧс тшакӧн, разнӧй сикас косьтӧм чериӧн да мукӧдторйӧн.
Ӧбедайтны пуксьывлісны дас кык часын.
Сёян блюдъяс да соусникъяс кындзи, пызан вылас сулалісны уна кашникъяс замазитӧм вевтаӧсь, медым стариннӧй чӧскыд кухняса кутшӧм <ns>нибудь</ns> чӧскыд сёян эз вермы дубавны.
Ӧбедайтігӧн векджык мунлывліс сёрни ӧбедлы медся маті предметъяс йылысь.
«Меным кажитчӧ, быттьӧ тайӧ рокыс», шуавліс векджык Афанасий Иванович: «неуна котшсасьыштӧма; тіянлы сійӧ оз кажитчы, Пульхерия Ивановна?»
«Оз, Афанасий Иванович; ті пуктӧй унджык выйсӧ, сэки озджык кут кажитчыны котшсасьыштӧмӧн, либӧ вот босьтӧй тайӧ тшака соуссӧ да кисьтыштӧй сы дінӧ».
«Пӧжалуй», шулывліс Афанасий Иванович да лӧсьӧдліс ассьыс тӧрелкасӧ;
«видлам, кутшӧм сійӧ лоас».
Ӧбед бӧрын Афанасий Иванович мунас вӧлі ӧти час шойччыны, код бӧрын Пульхерия Ивановна вайліс шӧрыштӧм арбуз да шуліс:
«Вот видлӧй, Афанасий Иванович, кутшӧм бур арбуз».
«Да ті эн эскӧй, Пульхерия Ивановна, мый сійӧ гӧрд шӧра», шулывліс Афанасий Иванович, вель ыджыд шӧрӧм босьтігмозыс: «Овлывлӧ, мый и гӧрд, да абу бур».
Но арбуз пырысь-пыр жӧ бырлывліс.
Сы бӧрын Афанасий Иванович сёйліс нӧшта некымын груша да мӧдӧдчывліс сад кузя гуляйтны Пульхерия Ивановнакӧд ӧтлаын.
Гортас воӧм бӧрын Пульхерия Ивановна мунліс аслас уджъяс вылӧ, а сійӧ пуксьывліс лэбулас, коді вӧлі дворлань бана, да видзӧдіс, кыдзи кладӧвӧйыс дугдывтӧг восьтлывліс да тупкывліс ассьыс пытшкӧссӧ, да нывъяс, мӧда-мӧднысӧ тойлалігтырйи, то пыртлісны, то петкӧдлісны быдсяма торсӧ пу ящикъясын, пожъясын, шердінъясын да фруктъяс видзан мукӧд пӧлӧс дозъясын.
Недыр видзчысьыштӧм бӧрын сійӧ мӧдӧдлывліс Пульхерия Ивановнала либӧ ачыс мӧдӧдчывліс сы дінӧ да шуліс:
«Мый эськӧ сэтшӧмсӧ сёйыштны меным, Пульхерия Ивановна?»
«Мый нӧ эськӧ сэтшӧмсӧ?» шуліс Пульхерия Ивановна: «Гашкӧсь ме муна да висьтала, медым тіянлы ваясны вотӧса шаньгаяс, кодъясӧс ме наросьнӧ тіянлы вылӧ тшӧкті кольны?»
«И сійӧ бур», вочавидзліс Афанасий Иванович.
«Либӧ, гашкӧ, ті сёйыштінныд эськӧ кисельтор?»
«И сійӧ шань», вочавидзліс Афанасий Иванович.
Та бӧрын ставсӧ тайӧс пырысь-пыр жӧ вӧлі вайлӧма да, кыдзи овлывлӧ, вӧлі сёйӧма.
Ужын водзвылын Афанасий Иванович нӧшта мый-сюрӧ закуситліс.
Ӧкмыс час да джынйын пуксьывлісны ужнайтны.
Ужын бӧрын пырысь-пыр жӧ мунлісны бара узьны, да всеобщӧй чӧвлӧнь пуксьывліс тайӧ деятельнӧй да тшӧтш и спокойнӧй пельӧсас.
Комнатаыс, кытӧн узьлісны Афанасий Иванович да Пульхерия Ивановна, вӧлі сэтшӧм жар, мый шоч морт вермис эськӧ сэтчӧ кольччыны некымын час кежлӧ.
Но Афанасий Иванович нӧшта сы вывті, медым шоныдджык вӧлі, узьліс лежанка паччӧр вылас, кӧть ёна жарыс тшӧкыда сійӧс некымынысь чеччӧдлывліс войшӧра-войнас да пӧкаживайтӧдліс комната кузяыс.
Мукӧд дырйи Афанасий Иванович, комната кузяыс ветлӧдлігӧн, лӧвтліс.
Сэки Пульхерия Ивановна юавліс:
«Мый нӧ ті лӧвтанныд, Афанасий Иванович?»
«Енмыс тӧдас, Пульхерия Ивановна, сідзи, кыдз быттьӧ неуна кынӧмӧй висьыштӧ», шуліс Афанасий Иванович.
«А абу-ӧ бурджык тіянлы мыйкӧ сёйны, Афанасий Иванович?»
«Ог тӧд, лоас-ӧ сійӧ бур, Пульхерия Ивановна!
Но мый нӧ эськӧ сэтшӧмсӧ сёйны?»
«Шома йӧв, либӧ кизериника нуӧм кос груша».
«Пӧжалуй, гашкӧ, сідз сӧмын видлыштны», шуліс Афанасий Иванович.
Унзіль ныв мунліс лукйысьны шкапъясті, и Афанасий Иванович сёйліс ӧти тарелочка; код бӧрын сійӧ векджык шуліс:
«ӧні тай кыдз быттьӧ лои кокниджык».
Мукӧд дырйи, вӧлі кӧ сэзь кад да комнатаясас прамӧй шоныда ломтӧма, Афанасий Иванович, гажмыштӧм бӧрын, радейтліс шмонитыштны Пульхерия Ивановна вылын да сёрнитыштны мыйкӧ бокӧвӧйтор йылысь.
«А мый, Пульхерия Ивановна», шуліс сійӧ: «Эськӧ друг кӧ ӧзйис керканым миян, кытчӧ эськӧ ми воштысим?»
«Вот сійӧ мед ен видзас!» шуліс Пульхерия Ивановна, пернапасасьӧмӧн.
«Но, да шуам, мый миян керканым сотчис, кытчӧ эськӧ ми вуджим сэки?»
«Енмыс тӧдас, мый сёрнитанныд? Афанасий Иванович!
Кыдзи позяс, медым керка вермис сотчыны: енмыс сы выйӧдз оз вошты».
«Но, а эськӧ сотчис кӧ?»
«Но, сэки эськӧ ми вуджим кухняӧ.
Ті эськӧ мыйкӧ дыра кежлӧ овмӧдчинныд сійӧ комнатаас, кӧні олӧ ключница».
«А эськӧ и кухняным кӧ сотчис?»
«Вот мед ен видзас сэтшӧм лёкторйысь, мый друг и керка и кухня сотчисны!
Но, сэки эськӧ кладӧвӧйӧ, кытчӧдз эз стрӧитны эськӧ выль керка».
abu
abu
abu
Но Афанасий Иванович, дӧвӧлен сійӧн, мый шутитыштіс Пульхерия Ивановна вылын, нюмъяліс, аслас улӧс вылас пукалӧмӧн.
Но медся интереснӧйӧсь кажитчисны меным старикъяс сэки, кор на ордын вӧвліны гӧстьяс.
Сэкъясӧ найӧ керкаын ставыс мӧдсяма лолі.
Тайӧ бур йӧзыс, позьӧ шуны, олісны гӧстьяс аддза.
Ставсӧ, мый налӧн вӧлі бурджыкторъяс, ставсӧ сійӧс вӧлі петкӧдӧны.
Найӧ мӧда-мӧд вежмӧныс старайтчывлісны гӧсьтитӧдны тіянӧс быдторйӧн, мый сӧмын вӧдитліс налӧн кӧзяйствоыс.
Но медся любӧ меным вӧлі сійӧ, мый найӧ услужливостьын эз вӧв некутшӧм ойбырасьӧм.
Тайӧ радлуныс да дасьлуныс сэтшӧм рама тӧдчисны найӧ чужӧмъяс вылын, сэтшӧма лӧсялісны налы, мый ас кӧсйытӧгыд сӧгласитчан найӧ тшӧктӧмъяс вылӧ.
Найӧ вӧліны мудерлунтӧм, бур сьӧлӧмъясныслӧн сӧстӧмлун вӧснаыс да ясыд прӧстӧйлун вӧснаыс.
Тайӧ радлуныс весиг абу сэтшӧм, кутшӧмӧн гӧсьтитӧдӧ тіянӧс казеннӧй палатаса чиновник, коді петіс мортӧ тіян старайтчӧмъясӧн, коді шуӧ тіянӧс благодетельӧн да кыскасьӧ тіян кок улын.
Гӧстьӧс некутшӧм ногӧн эз лэдзлыны сійӧ жӧ лунӧ: сылы колӧ вӧлі быть узьны.
«Кыдз позьӧ татшӧм сёр кадын мӧдӧдчыны татшӧм ылі туйӧ!» век шуліс Пульхерия Ивановна
(гӧстьыс векджык насянь оліс куим-ӧ-нёль верст сайын).
«Дерт жӧ», шуліс Афанасий Иванович: «абу ӧткодь быд случай: нападитасны рӧзбойникъяс либӧ мукӧд лёк морт».
«Мед ен видзас рӧзбойникъясысь!» шуліс Пульхерия Ивановна.
«Мыйла и висьтавлыны татшӧмторсӧ вой кежлас.
Рӧзбойникъяс не рӧзбойникъяс, а кадыс пемыд, дзик оз лӧсяв мунны.
Да и тіян кучерыд, ме тӧда тіянлысь кучертӧ, сійӧ сэтшӧм кос да ичӧтик, сійӧс быд кӧбыла нӧйтас; да нӧшта ӧні сійӧ, дерт нин, кокыштіс да узьӧ <ns>кӧнінибудь</ns>».
И гӧсть должен вӧлі непременнӧ кольччыны; но рытыс ляпкыдик шоныд комнатаын, радушнӧй, шонтана да унмовськӧдана висьт, паськалан ру пызан вылӧ вайӧм сёянсянь, коді вӧлі век пӧтӧса да мастера гӧтӧвитӧм, овлӧ сылы наградаӧн.
Ме аддза кыдзи ӧні, кыдзи Афанасий Иванович мышкыртчӧмӧн пукалӧ улӧс вылын аслас векъякодь нюмдӧмнас да кывзӧ гӧстьыслысь сюся да весиг наслаждайтчӧмӧн.
Тшӧкыда сёрниыс мунліс и политика йылысь.
Гӧстьыс, сідз жӧ зэв шоча петавлывлысь аслас сиктсьыс, частӧ значительнӧй видӧн да таинственнӧя чужӧмсӧ вӧчӧмӧн петкӧдліс ассьыс дӧгадайтчӧмъяссӧ да висьтавліс, мый француз гусьӧн сӧгласитчӧма англичанинкӧд бара лэдзны Россия вылӧ Бонапартӧс, либӧ прӧстӧ висьтавліс лоан война йылысь, и сэки Афанасий Иванович тшӧкыда шулывліс, кыдз быттьӧ Пульхерия Ивановна вылӧ видзӧдтӧг:
«Ме ачым думайта мунны война вылӧ!? мыйла нӧ ме ог вермы мунны война вылас?»
«Вот нин и мунін!» орӧдліс Пульхерия Ивановна.
«Ті эн эскӧй сылы», шуаліс сійӧ, гӧсть дінӧ шыасьӧмӧн.
«Кысь нин сылы, пӧрысьлы, мунны война вылӧ!
Сійӧс первой салдатыс лыяс!
Ей богу, лыяс.
Вот тадз-тадзи вишкас дай лыяс».
«Мый нӧ», шуліс Афанасий Иванович:
«И ме сійӧс лыя».
«Вот кывзӧй сӧмын, мый сійӧ висьталӧ!» бара шуас Пульхерия Ивановна;
«Кытчӧ сылы мунны война вылӧ!
И пистольясыс сылӧн важӧн нин сімӧмаӧсь да куйлӧны чуланын.
Ті кӧ эськӧ найӧс аддзылінныд;
сэн сэтшӧмӧсь, мый лыйтӧдзыс войдӧр взорвитас найӧс порокнас.
И кияссӧ ассьыс орӧдас и чужӧмсӧ калечитас да нэмчӧж кежлас несчастнӧйӧн кольӧ!»
«Мый нӧ», шуліс Афанасий Иванович:
«ме ньӧба аслым выль вооружение.
Ме босьта сабля либӧ козацкӧй пика».
«Тайӧ ставыс лӧсьӧдлӧм.
Сідз вот и друг воас юрас да и заводитас висьтавлыны». Шуавліс Пульхерия Ивановна дӧсадаӧн.
«Ме и тӧда, мый сійӧ шутитӧ, но век жӧ абу лӧсьыд кывзыны.
Вот татшӧмторъяс пыр сійӧ сёрнитӧ, мукӧд дырйи кывзан, кывзан да и страшнӧ лоас».
Но Афанасий Иванович дӧвӧлен сійӧн, мый неуна повзьӧдыштіс Пульхерия Ивановнаӧс, серавліс, аслас улӧс вылас мышкыртчӧмӧн пукаліг.
Пульхерия Ивановна меным вӧвлі медся занимательнӧй сэки, кодыр гӧстьсӧ вайӧдліс закуска дінӧ.
«Вот, тайӧ», шуавліс сійӧ, графинысь пробкасӧ перйигмоз: «вина, кодӧс сулӧдӧма деревийӧн да шалфейӧн.
Кодлӧнкӧ кӧ висьӧны лопаткаясыс да коскыс, то сійӧ зэв отсалӧ.
Тайӧ вот золототысячника: пельясад кӧ тиньгӧ да чужӧмад кӧ лишайяс лоӧны, то зэв отсалӧ.
А тайӧ вот персиковӧй косточкаяс вылын перегонитӧм, вот босьтӧй румка, кутшӧм чӧскыд дукыс.
<ns>Кыдз-нибудь</ns> кӧ, крӧвать вывсьыс чеччигӧн, кодкӧ зурасяс шкап либӧ пызан пельӧсӧ, да кымӧсас каяс йӧг, то сулалӧ сӧмын ӧтик румочка юны ӧбед водзвылын — и ставсӧ быттьӧ киӧн босьтас, сійӧ жӧ минутанас ставыс прӧйдитас, кыдз быттьӧ нинӧм эз вӧвлы».
Та бӧрын, татшӧм лыддьӧдлӧм муніс и мукӧд графинъяслы, кодъяслӧн век пӧшти вӧліны кутшӧмкӧ бурдӧдчан свойствояс.
Став тайӧ аптеканас гӧстьӧс грузитӧм бӧрын, сійӧ вайӧдліс сійӧс пызан вылас сулалысь зэв уна тӧрелкаяс дінӧ.
«Со тайӧ чебреца тшак!
Тайӧ гвозьдикаа да волошскӧй ӧрешкиа;
солавнысӧ найӧс менӧ велӧдіс туркень, сэки, кодыр ещӧ турокъяс вӧліны миянын пленын.
Сэтшӧм бур вӧлі туркеньыс, и оз тӧдчы ньӧти, мый турецкӧй вера исповедывайтліс.
Сідзи сӧвсем пӧшти и ветлӧ, кыдзи миянын; сӧмын порсь тшӧг эз сёйлы: шуӧ, мый налӧн кыдзкӧ сэні законас запретитӧма.
Вот тайӧ сэтӧр коръя да мушкетнӧй ӧрӧшкиа тшак!
А вот тайӧ гырысь травъянки: ме найӧс нӧшта первойысь на маринуйті; ог тӧд. кутшӧмӧсь бара найӧ; секретсӧ ме тӧдмалі отец Ивансянь.
Ичӧтик пельсаӧ войдӧр колӧ вольсавны дуб пулысь коръяссӧ да сэсся киськавны перечӧн да селитраӧн да пуктыны нӧшта, мый овлывлӧ нечуйвитер вылын, дзоридзсӧ, да сійӧ дзоридзсӧ босьтны да вывлань бӧжъясӧн вольсавны.
А вот тайӧ пирожкияс!
Тайӧ рыська пирожки, тайӧ урдаа!
А тайӧ со сійӧ пирожкияс, кодъясӧс Афанасий Иванович зэв радейтӧ, капустаа да гречневӧй рока».
«Да», содтывліс Афанасий Иванович: «ме найӧс зэв радейта; найӧ небыдӧсь да неуна шомаӧсь».
Вообще Пульхерия Ивановна вӧвлі вывті кыпыд, кодыр на ордын вӧліны гӧстьяс.
Бур старушка!
Сійӧ ставнас сетчӧма вӧлі гӧстьяслы.
Ме радейтлі на ордӧ волывлыны, да кӧть и страшнӧ ёна сёйлывлі, кыдзи и ставыс, кодъяс на ордын гӧститлісны, кӧть меным сійӧ вӧлі зэв вреднӧ, но ме век вӧвлі рад на ордӧ мунны.
Но, ме думайта, мый абу-ӧ Малороссияса сынӧдыс ачыс кутшӧмкӧ особеннӧй свойствоа, коді отсалӧ пищеварениелы, ӧд эськӧ тані кӧ кодкӧ думыштіс татшӧмасӧ сёйны, то, сомневайтчытӧг, вольпасьын пыдди, лои эськӧ пызан вылын куйлысьӧн...
Бур старикъяс!
Но висьтӧй менам матысмӧ вель шог событиелань, коді век кежлӧ вежис тайӧ лӧнь пельӧсыслысь олӧмсӧ.
Событиеыс тайӧ кажитчас сійӧн ёнджыка чуймӧданаӧн, мый лоӧма медся неважнӧй случайысь.
Но, страннӧй устройство серти, век медся посни помкаяс чужтылісны гырысь событиеяс и, мӧдарӧ, гырысь заводитчӧмъяс помасьлісны медся посни последствиеясӧн.
Кутшӧмкӧ завоеватель чукӧртӧ став вынсӧ аслас государстволысь, воюйтӧ некымын во, полководецъясыс сылӧн славитчӧны, да бӧръяпом ставыс тайӧ помасьӧ ичӧтик мутор пӧлучитӧмӧн, код вылын некытчӧ кӧдзны картупель;
а мукӧд дырйи, мӧдарӧ, кык карысь кутшӧмкӧ кык колбасник тышкасьыштасны ас костаныс нинӧмабусьыс, да лёксьӧмыс шымыртас бӧръяпом каръяс, сэсся вӧлӧсьтъяс и сиктъяс, а сэтӧні и дзонь государство.
Но эновтам тайӧ рассуждениеяс: найӧ оз мунны татчӧ.
Сэсся ме ог радейт рассуждайтӧмъяссӧ, кодыр найӧ кольӧны сӧмын рассуждайтӧмъясӧн.
Пульхерия Ивановналӧн вӧлі рудіник кань, коді век пӧшти куйлывліс, тупыльӧ кытшкыльтчӧмӧн, сійӧ кок улын.
Пульхерия Ивановна мукӧд дырйи сійӧс малаліс да гильӧдіс чуньнас сійӧс сьыліӧдыс, кодӧс вельмӧдӧм кань нюжӧдлывліс кыдз позьӧ вылӧджык.
Оз позь шуны, медым эськӧ Пульхерия Ивановна вывті радейтліс сійӧс, но прӧстӧ кӧртасис сы дінӧ, век сійӧс аддзыны велалӧмӧн.
Афанасий Иванович жӧ тшӧкыда шутитліс татшӧм кӧртасьӧм вылас.
«Ме ог тӧд, Пульхерия Ивановна, мый ті сэтшӧмсӧ аддзанныд каньсьыс.
Мый вылӧ сійӧ?
Эськӧ тіян кӧ вӧлі пон, сэки эськӧ мӧд делӧ: понтӧ позьӧ босьтны кыйсьыны, а каньыд мый вылӧ?»
«Ланьтӧй нин, Афанасий Иванович», шуліс Пульхерия Ивановна: «Ті радейтанныд сӧмын сёрнитны, а сэсся нинӧм.
Понйыд абу пельк оласа, понйыд пачкайтас, понйыд жугӧдлас ставсӧ, а каньыд раминик творение, сійӧ некодлы лёктӧ оз вӧч».
Но, Афанасий Ивановичлы вӧлі дзик ӧткодь, мый каньяс, мый понъяс, сійӧ сы могысь сӧмын сёрнитіс тадзисӧ, медым неуна шутитыштны Пульхерия Ивановна вылын.
Сад саяныс налӧн вӧлі паськыд вӧр, коді дзик вӧлі пӧщадитӧма предприимчивӧй приказчикӧн, гашкӧ сы вӧсна, мый чер шыыс кыліс эськӧ дзик пельӧдзыс Пульхерия Ивановналы.
Вӧрыс вӧлі сьӧдпемыд, эндӧдӧм, пӧрысь пу стволъясыс вевттьысьӧмаӧсь вӧлі паськалӧм ӧрешникӧн да скодитісны лёлля гӧна гулю лапаяс вылӧ.
Тайӧ вӧрас олісны дикӧй каньяс.
Вӧрса дикӧй каньясӧс оз позь сорлавны сійӧ удалецъяскӧд, кодъяс котралӧны керка вевтъяс кузя.
Каръясын оліганыс, найӧ, асланыс крут характер вылӧ видзӧдтӧг, ёнджыка цивилизованнӧйӧсь, вӧрса олысьяс дорысь.
Тайӧяс, мӧдарӧ, ёнджыкасӧ зумыш да дикӧй йӧз; найӧ век ветлӧдлӧны косіникӧсь, омӧльӧсь, нявзӧны грубӧй, велавтӧм гӧлӧсӧн.
Найӧ кодйысьӧны мукӧд дырйи подземнӧй ходъясӧн дзик амбаръяс улӧ да гусявлӧны гос, волывлӧны весиг кухняӧ, восьса ӧшиньӧд друг чеччыштӧмӧн, кор казяласны, мый пӧвар муніс йӧн пӧвсӧ.
Вообще некутшӧм благороднӧй чувствояс налы абу тӧдсаӧсь; найӧ олӧны хищничайтӧмӧн да джагӧдлӧны посни пышкайясӧс найӧ позъяныс.
Тайӧ каньясыс дыр исасисны амбарувса розьті Пульхерия Ивановна рам канькӧд да бӧръяпом ылӧдісны сійӧс, кыдзи салдатъяслӧн отряд ылӧдӧ йӧй крестьянаӧс.
Пульхерия Ивановна казяліс кань вошӧмтӧ, мӧдӧдіс корсьны сійӧс, но кань эз сюр.
Коли куим лун;
Пульхерия Ивановна жалитыштіс, бӧръяпом дзикӧдз сы йылысь вунӧдіс.
Ӧтик лунӧ, кор сійӧ видлаліс, ассьыс градйӧрсӧ да локтӧ вӧлі Афанасий Ивановичлы вылӧ аслас киӧн нетшыштӧм свежӧй веж ӧгурцыӧн, пельсӧ сылысь чуймӧдіс зэв нор нявзӧм.
Сійӧ, кыдз быттьӧ ас тӧдлытӧгыс, шуис: кыс, кыс!
И друг йӧнъяс пытшкысь петіс сылӧн рудіник каньыс, омӧль, косіник;
тӧдчӧ вӧлі, мый сійӧ некымын лун нин абу босьтлӧма вомас некутшӧм сёян.
Пульхерия Ивановна каньсӧ мӧдіс чуксавны водзӧ, но кань сулаліс сы водзын, нявзіс да эз лысьт матыстчыны матӧ; тӧдчӧ вӧлі, мый сійӧ зэв ёна воймӧма сэксяньыс.
Пульхерия Ивановна муніс водзӧ, каньсӧ чуксалігтыр, коді полӧмӧн вӧтчис сы бӧрся дзик потшӧс дорӧдзыс.
Бӧръяпом, воис, тӧдса местаяссӧ аддзӧм бӧрын, пырис и комнатаас.
Пульхерия Ивановна пырысь-пыр тшӧктіс сетны сылы йӧв да яй да, сы водзын пукалӧмӧн, наслаждайтчис аслас коньӧр мусатор горшлунӧн, кутшӧмӧн сійӧ ньылаліс кусӧк бӧрся кусӧк да лакис йӧв.
Рудіник беглеч пӧшти сы син водзын кызіс да сёйӧ вӧлі оз нин сэтшӧм горша.
Сійӧ нюжӧдіс кисӧ, медым эськӧ малыштны сійӧс, но неблагодарнӧйыд, тыдалӧ, вывті нин велалӧма хищнӧй каньясыдкӧд, либӧ босьтӧма романическӧй правилӧяс, мый радейтігӧн гӧльлуныд палатаясысь бурджык, а каньяс вӧліны гӧльӧсь, кыдз сӧкӧлъяс;
мед кӧть кыдз эз вӧв, сійӧ чеччыштіс ӧшиньӧдыс, дворовӧйяс пӧвсысь некод эз вермы кутны сійӧс.
Думыштчис старушка:
«Тайӧ смертьӧй менам воліс мела!» шуис сійӧ ачыс аслыс, да нинӧм эз вермы сійӧс пальӧдны.
Лунтыр сійӧ вӧлі жугыль.
Весь шутитіс Афанасий Иванович да кӧсйис тӧдмавны, мый понда сійӧ сэтшӧма друг кутіс шогсьыны.
Пульхерия Ивановна эз шыасьлы, либӧ вочавидзліс дзик эз сідзи, медым эськӧ позьӧ вӧлі сьӧлӧмсӧ бурмӧдны Афанасий Ивановичлысь.
Мӧд луннас сійӧ тӧдчымӧн омӧльтчис.
«Мый тайӧ тіянкӧд, Пульхерия Ивановна?
Онӧ-ӧ нин висьӧй ті?»
«Ог, ме ог вись, Афанасий Иванович!
Ме кӧсъя тіянлы висьтавны аслыс пӧлӧс ӧтик происшествие: ме тӧда, мый таво гожӧм ме кула: смертьӧй менам мела воліс нин!»
Вомдоръясыс Афанасий Ивановичлӧн кыдзкӧ висьлӧса вежыньтчисны.
Сійӧ кӧсйис, век жӧ, вермыны аслас сьӧлӧмысь шог мӧвпсӧ да, нюмдылӧмӧн, шуис:
«Енмыс тӧдас, мый ті сёрнитанныд, Пульхерия Ивановна!
Ті, вернӧ, дэкохт пыддиыд, кодӧс тшӧкыда юлывланныд, юӧмныд персиковӧйӧс».
«Эг, Афанасий Иванович, ме эг ю персиковӧйӧс», шуис Пульхерия Ивановна.
И Афанасий Ивановичлы лои жаль, мый сійӧ сэтшӧма шутитыштіс Пульхерия Ивановна вылын, и сійӧ видзӧдіс сы вылӧ да синваыс ӧшйис сійӧ синлыс йылӧ.
«Ме кора тіянлысь, Афанасий Иванович, медым эськӧ ті исполнитінныд менсьым тшӧктӧмӧс», шуис Пульхерия Ивановна.
«Кор ме кула, то дзебӧй менӧ вичко ӧграда дінӧ.
Платтьӧ пасьтӧдӧй ме вылӧ рудіникӧс, сійӧс, коді тай коричневӧй вылын неыджыд дзоридзьяса.
Атласнӧй платтьӧӧс, коді тай ӧмидз рӧма визьяса, энӧ пасьтӧдӧй ме вылӧ: шойыдлы оз нин ков платтьӧ.
Мыйла сійӧ сылы?
А тіянлы сійӧ згӧдитчас: сэтысь ті вурӧданныд аслыныд вӧччан халат сэк кежлӧ, кор воасны гӧстьяс, то медым позьӧ вӧлі тіянлы приличнӧя петкӧдчыны да примитны найӧс».
«Енмыс тӧдас, мый ті сёрнитанныд, Пульхерия Ивановна!» шуаліс Афанасий Иванович: «коркӧ на ещӧ лоас смертьыс, а ті стращайтанныд нин сэтшӧм кывъясӧн».
«Ог, Афанасий Иванович, ме тӧда нин, кор менам смертьӧй.
Но ті энӧ шогсьӧй ме вӧсна: ме старука нин да вель дыр нин олі, да и ті нин пӧрысьӧсь, ми регыд аддзысям мӧдар югыдын.
Но Афанасий Иванович кага моз сыркъялӧмӧн бӧрдіс.
«Грек бӧрдны, Афанасий Иванович!
Эн грешитӧй да енмӧс энӧ лӧгӧдӧй асланыд шогсьӧмӧн.
Ме ог жалит сы йылысь, мый кула.
Ӧтиктор йылысь сӧмын жалита ме (сьӧкыда ышловзьӧм орӧдліс минута кежлӧ сёрнисӧ сылысь): ме жалита сы йылысь, мый ог тӧд, код вылӧ кольны тіянӧс, коді кутас видзӧдны тіян бӧрся, кор ме кула.
Ті дзоля кага кодь: колӧ, медым эськӧ радейтіс тіянӧс сійӧ, коді кутас ухаживайтны тіян бӧрся».
Тайӧс шуалігӧн чужӧм вылас сылӧн петкӧдчис сэтшӧм пыдысянь, сэтшӧм сьӧлӧмсянь жалитӧм, мый ме ог тӧд, вермис-ӧ эськӧ <ns>кодкӧ-нибудь</ns> сійӧ каднас видзӧдны сы вылӧ веськодь пырысь.
«Смотри менам, Явдоха», шуаліс сійӧ ключницаыс дінӧ шыасьӧмӧн, кодӧс наросьнӧ тшӧктіс корны: «кор ме кула, мед эськӧ тэ видзӧдін пан бӧрся, мед эськӧ видзин сійӧс, ассьыд синтӧ моз, аслад рӧднӧй дитятӧ моз.
Видзӧд, медым кухняад лӧсьӧдӧма вӧлі сэтшӧм торъяс, мый сійӧ радейтӧ.
Белье и паськӧм медым тэ сылы сетін век сӧстӧмӧс; медым, кор гӧстьяс локтасны, тэ сійӧс вӧччӧдін приличнӧя, а то, пӧжалуй, мукӧд дырйиыс петас важ халатнас, ӧд и ӧні частӧ вунӧдчывлӧ сійӧ, кор овлӧ празник лун, а кор будни.
Эн лэдзлы сійӧс синвывсьыд, Явдоха, ме кута юрбитны тэ вӧсна мӧдар югыдас, и ен наградитас тэнӧ.
Эн жӧ вунӧд, Явдоха: тэ пӧрысь нин, тэныд абу нин дыр овны, грек эн чукӧрт лов вылад.
Кор жӧ он кут сы бӧрся видзӧдны, то оз ло тэныд шуд свет вылын.
Ме ачым кута корны енлысь, медым эз сет тэныд бур смерть.
И ачыд тэ лоан шудтӧм, и челядьыд тэнад лоасны шудтӧмӧсь, и тіян став рӧдыдлӧн нинӧмын оз ло ен благословение».
Коньӧр старукаӧй!
Тайӧ каднас сійӧ эз думайт ни сійӧ великӧй минута йылысь, коді сійӧс виччысьӧ, ни аслас лов йылысь, ни аслас водзын олӧм йылысь;
сійӧ думайтіс сӧмын аслас коньӧр спутникыс йылысь, кодкӧд колляліс олӧмсӧ да кодӧс кольӧ вӧлі сирӧтаӧн да бесприютнӧйӧн.
Вӧвлытӧм тэрыблунӧн сійӧ ставсӧ вӧчис сідзикӧн, медым эськӧ сійӧ кулӧм бӧрын Афанасий Иванович эз казяв сылысь абутӧмсӧ.
Регыд кулӧм вылас сылӧн эскӧмыс вӧлі сэтшӧм ён, да сьӧлӧмыслӧн состояниеыс та вылӧ сэтшӧма вӧлі настроитчӧма, мый збыль некымын лун мысти сійӧ водіс вольпасьӧ и эз нин вермыв примитлыны некутшӧм сёян.
Афанасий Иванович лои зев внимательнӧйӧн да эз вешйыв сійӧ вольпась дорысь.
«Гашкӧ, ті мыйкӧ сёйыштінныд эськӧ, Пульхерия Ивановна?» шуліс сійӧ, тӧждысьӧм пырысь сылы синмас видзӧдӧмӧн.
Но Пульхерия Ивановна нинӧм эз сёрнит.
Медбӧрти, дыр чӧв олӧм бӧрын, кыдз быттьӧ сійӧ кӧсйис мыйкӧ шуны, вӧрӧдыштіс вомдоръяснас — и лолыс сылӧн лэбзис.
Афанасий Иванович вӧлі дзикӧдз чуймӧма.
Тайӧ сылы кажитчис сэтшӧм дикӧйӧн, мый сійӧ весиг эз бӧрддзы.
Гудыр синъясӧн сійӧ видзӧдіс сы вылӧ, быттьӧ шойыслысь став значениесӧ тӧдтӧг.
Покойничаӧс пуктісны пызан вылӧ, пасьтӧдісны самӧй сійӧ платтьӧнас, кодӧс сійӧ ачыс урчитліс, пуктісны сылысь кияссӧ крестӧн, сетісны киас сись — став тайӧ торйыс вылӧ Афанасий Иванович видзӧдіс немчувствуйттӧг.
Быдсяма сикас званиеа зэв уна йӧз тыртісны дворсӧ, зэв уна гӧстьяс воалісны дзебиг кежлас, кузь пызанъяс сувтӧдалӧма вӧлі двор кузяыс, кутья, наливкаяс, пирӧгъяс куйлісны чукӧръясӧн,
гӧстьяс сёрнитісны, бӧрдісны, видзӧдісны покойнича вылӧ, тӧлкуйтісны сылӧн бур качествояс йылысь, видзӧдісны Афанасий Иванович вылӧ;
но сійӧ ачыс став тайӧторйыс вылӧ видзӧдіс тешкодя.
Покойничаӧс нуны кутісны бӧръяпом, йӧз ыльӧбтіс бӧрсяньыс, и сійӧ мӧдӧдчис сы бӧрся; попъяс вӧліны сполнӧй облачениеаӧсь, шонді югдӧдіс, нёньпом кагаяс бӧрдісны мамъяс моздоръясас, жаворонокъяс сьылісны, челядь котралісны дӧрӧм кежсьыныс да ышмышталісны туй кузя.
Бӧръяпом, горт пуктісны гу весьтӧ, сылы тшӧктісны матыстчыны да медбӧръяысь окыштны покойничаӧс.
Сійӧ матыстчис, окыштіс, синъясас сылӧн мыччысис синва, но кутшӧмкӧ немчувствуйттӧм синва.
Горт лэдзисны, поп босьтіс кӧртзыр да медводдза морт шыбытіс китыр му, дьячоклӧн да кык пӧнӧмарлӧн нюркйӧдлана мурган хор сӧстӧм сэзь енэж улын сьыліс <rus>вечная память</rus>, работникъяс кутчысисны кӧртзыръясӧ, и муыс тыртіс нин и шыльӧдіс гусӧ, — тайӧ каднас Афанасий Иванович писькӧдчис водзӧ;
ставӧн кежыштісны, сетісны сылы места, сылысь намерениесӧ тӧдны кӧсйӧмӧн.
Сійӧ лэптіс ассьыс синъяссӧ, гудыра видзӧдліс да шуис:
«Тадз вот тайӧ ті и гуалінныд нин сійӧс!
Мыйла?!»
Сійӧ сувтіс и эз помав ассьыс сёрнисӧ.
Но кор воис гортас, кор аддзис, мый сійӧ комнатаын тыртӧм, мый весиг улӧсыс, код вылын пукавліс Пульхерия Ивановна, вӧлі петкӧдӧма, — сійӧ ымзӧмӧн бӧрдіс, бӧрдіс ёна сыркъялӧмӧн, бӧрдіс бурасьны позьтӧма, и синваыс, шор моз, визувтіс сійӧ гудыр синъясысь.
Вит во коли сійӧ кадсяньыс.
Кутшӧм шог оз ну кадыс?
Кутшӧм страсть вермас дзоньӧн кольны сыкӧд неравнӧй косьын?
Ме тӧдлі ӧтик мортӧс том вынйӧр дзордзалан каднас, коді тыр вӧлі истиннӧй благородствоӧн да достоинствоясӧн, ме тӧдлі сійӧс нежнӧя, страстнӧя, бешеннӧя, дерзскӧя, рама влюбитчӧмӧн, и ме дырйи, менам син водзын пӧшти, сылӧн радейтанторйыс — ангел кодь мича, нежнӧй — поразитӧма лои пӧтлытӧм смертьӧн.
Ме некор эг аддзыв сьӧлӧм страдайтӧмлысь татшӧм ужаснӧй порывъяссӧ, татшӧм бешеннӧй сотыштан шогсӧ, татшӧм вийӧртана отчаяниесӧ, кутшӧмъяс волнуйтісны шудтӧм любовникӧс.
Ме некор эг чайтлы, медым эськӧ морт вермис вӧчны аслыс татшӧм ад, кӧні ни вуджӧр, ни образ, ни нинӧм эз вӧв, мый эськӧ кӧть мыйкӧ мында лӧсяліс надея вылӧ...
Сійӧс старайтчисны не лэдзлыны син йылысь; сыысь дзеблалісны ӧрудиеяс, кодъясӧн эськӧ сійӧ вермис вины асьсӧ.
Кык вежон мысти, сійӧ друг победитіс асьсӧ: кутіс серавны, шутитны; сылы сетісны свобода, и первойыс, мый вылӧ сійӧ видзис сійӧс, тайӧ вӧлі — ньӧбны пистолет.
Ӧтик лунӧ друг кылан лыйӧм шы вывті ёна повзьӧдіс сылысь гортсаяссӧ.
Найӧ котӧрӧн пырисны сійӧ комнатаӧ да аддзисны сійӧс пласьт куйлӧмӧн дрӧбалӧм юрлыӧн.
Сэки сэні лӧсялӧм врач, код искусство йылысь мунӧ вӧлі паськыда нималан сёрни, аддзис сылысь олан признакъяс, аддзис сылысь ранасӧ не сӧвсем смертельнӧйӧн, да, ставлы шензьӧм вылӧ, сійӧс вӧлі лечитӧма.
Сы бӧрся нӧшта ёнджыка кутісны видзӧдны.
Весиг пызан сайын эз пуктывлыны сы водзӧ пурт да старайтчисны ылыстны ставсӧ, мыйӧн эськӧ вермис сійӧ асьсӧ кучкыны;
но регыдъя кадӧн сійӧ аддзис выль случай да уськӧдчис мунысь экипаж кӧльӧсаяс улӧ.
Сылы варӧдіс кисӧ и коксӧ; но сійӧс бара вӧлі лечитӧма.
Во мысти та бӧрын ме аддзылі сійӧс уна йӧзӧн тыр ӧти залын: сійӧ пукаліс пызан сайын, ӧти карті тупкӧмӧн, гажаа шуаліс: петит-уверт, и сы мышкын сулаліс улӧс мыш вылас гырддзавыв лэччысьӧмӧн, сылӧн томиник гӧтырыс сылысь маркаяссӧ бӧрйӧдлігтырйи.
Пульхерия Ивановна кулӧм бӧрын тайӧ висьталан вит во кольӧм бӧрас, сійӧ местаясас волігӧн, ме пыри Афанасий Иванович хуторӧ видлыны ассьым важ суседӧс, код ордын коркӧ лӧсьыда колльӧдлывлі лун да век горшысь петтӧдз сёйлывлі бур сьӧлӧма кӧзяйкалысь лӧсьӧдӧм медбурторъяссӧ.
Кор ме матыстчи двор дорас, керкаыс меным кажитчис кыкпӧв важджык, крестьянскӧй керкаяс дзикӧдз водӧмаӧсь бок выланыс, дерт, сідз жӧ, кыдзи и владетельясыс налӧн;
частоколыс да плетеньыс дворас вӧліны дзикӧдз киссьӧмаӧсь, и ме ачым аддзылі, кыдзи кухаркаыс нетшкис сэсь бедьяссӧ пач ломтӧм вылӧ, кор сылы колӧ вӧлі вӧчны сӧмын лишнӧй кык воськов, медым эськӧ судзӧдны сэтчӧ жӧ чукӧрӧ тэчӧм росъяс.
Ме шог пырысь локті кильчӧ дорас, сійӧ жӧ барбосъяс да бровкаяс, синтӧмӧсь нин либӧ чегӧм кокъясаӧсь, кутісны увтчыны, ассьыныс волнистӧй гӧна, йӧнъюрӧсь бӧжъяснысӧ вывлань лэптӧмӧн.
Паныд петіс старик.
Тайӧ сідзкӧ сійӧ!
Ме пырысь-пыр тӧді сійӧс; но сійӧ кык мында нин ёна гӧрбыльтчӧма воддза дорысь.
Сійӧ тӧдіс менӧ да чолӧмаліс сійӧ жӧ меным тӧдса нюмдӧмнас.
Ме пыри сы бӧрся комнатаясас;
кажитчӧ, ставыс на пытшкын вӧлі важ нога;
но ме казялі быдторйын кутшӧмкӧ страннӧй беспорядок, кутшӧмкӧ тӧдчана абутӧмлун — мыйкӧ оз тырмы;
ӧти кылӧн, ме чувствуйті ас пытшкын сійӧ страннӧй чувствояс, кодъяс ӧдӧлитӧны миянӧс, кор ми первойысь пырам оланінас дӧвеч ордӧ, кодӧс войдӧр тӧдлывлім нэм чӧжся олан пӧдругаыскӧд торйӧдчывтӧмӧн.
Тайӧ чувствоясыс овлӧны скодитанаӧсь, кор аддзам ас водзсьыным коктӧмӧн сійӧ мортсӧ, кодӧс век тӧдлывлім дзоньвидзаӧн.
Быдторйын тыдалӧ вӧлі заботливӧй Пульхерия Ивановналӧн абутӧмыс: пызан сайын сетісны ӧтик пурт колодочкатӧг;
блюдоясыс эз нин вӧвны лӧсьӧдӧмаӧсь сэтшӧм искусствоӧн.
Кӧзяйство йывсьыс ме эг кӧсйы и юавны, полі весиг и видзӧдлыны хозяйственнӧй заведениеяс вылас.
Кор ми пуксим пызан сайӧ, Афанасий Ивановичӧс ныв морӧсдӧраӧдіс салфеткаӧн, и зэв бура вӧчис, сы вӧсна мый сытӧг эськӧ сійӧ став халатсӧ ассьыс лякӧсьтіс соусӧн.
Ме зіли сийӧс мыйӧнкӧ занимайтны да висьтавлі сылы разнӧй выльторъяс;
сійӧ кывзіс сэтшӧм жӧ нюмдӧмӧн, но мукӧд дырйи видзӧдласыс сылӧн вӧлі дзик бесчувственнӧй, и мӧвпъясыс сы пытшкын эз паськавлыны, но вошласисны.
Тшӧкыда сійӧ лэптывліс рок тыра паньсӧ да, сы пыдди, медым эськӧ вайӧдны вом дорас, вайӧдліс ныр дорас; вилкисӧ ассьыс, сы пыдди, медым эськӧ сутшкыны курӧгпи кусӧкӧ, сійӧ тшукӧдлывліс графинӧ, и сэки, киӧдыс босьтӧмӧн, ныв веськӧдліс сійӧс курӧгпи вылӧ.
Ми мукӧд дырйи некымын минута виччысим мӧд блюдосӧ.
Афанасий Иванович ачыс нин казявліс тайӧс да шуліс:
«Мый тайӧ та дыра оз вайны сёйнысӧ?»
Но ме аддза вӧлі ӧдзӧс щель костӧдыс, мый детинка, коді ваяліс миянлы блюдояс, ньӧти эз мӧвпав сы йылысь да узис, юрсӧ скамья вылӧ ӧшӧдӧмӧн.
«Вот этійӧ сёянтор», шуис Афанасий Иванович, кор вайисны нӧкъя мнишки;
«тайӧ сійӧ сёянтор», водзӧ нуӧдіс сійӧ, — и ме казялі, мый гӧлӧсыс сылӧн кутіс дрӧжжитны да синваыс лӧсьӧдчис мыччысьны сылӧн свинеч кодь синъяссьыс, но сійӧ чукӧртӧ вӧлі став вынсӧ, сійӧс кутны кӧсйӧмӧн, — «тайӧ сійӧ сёянтор, кодӧс <ns>по... но... поко... поконь</ns>...» и друг ыльнитіс синваыс.
Киыс сылӧн уси тӧрелка вылас, тӧрелкаыс пӧри, лэбис да жугаліс, соусыс лякӧсьтіс сійӧс ставнас;
сійӧ пукаліс бесчувственнӧя, бесчувственнӧя кутіс паньсӧ, и синваыс, шор моз, ланьтлытӧг петан фонтан моз, киссис, киссис ливеньӧн морӧсвывсӧ вольсыштӧм салфетка вылас.
Енмӧй! Мӧвпалі ме сы вылӧ видзӧдӧмӧн:
ставсӧ бырӧдан кадлӧн вит во — старик бесчувственнӧй нин, старик, кодлысь олӧмсӧ, кажитчӧ, ни ӧтчыд эз возмутитчыв сьӧлӧмыслӧн ни ӧти ёнджык чувствуйтӧм, кодлӧн став олӧмыс, кажитчӧ, вӧвліс сӧмын джуджыд улӧс вылын пукалӧмысь, косьтӧм черияс да грушаяс сёйӧмысь, добродушнӧй висьтъясысь — и татшӧм кузь, татшӧм пӧсь шог?
Мый нӧ вынаджык миян вылын: страсть али привычка?
Али став вына порывъясыс, миян желаниеяслӧн да пуан страстьяслӧн став ӧддзылӧмъясыс — эм сӧмын миян том арлыдлӧн следствие да ӧти сы понда сӧмын кажитчӧны джуджыдӧн да чорыдӧн?
Мый кӧть эськӧ эз вӧв, но миян став страстьясным тайӧ ньӧжйӧник кыссян, кузь, пӧшти бесчувственнӧй привычка дінас тайӧ кадӧ вӧлі кажитчӧны меным челядь сямаӧн.
Некымын пӧв пондыліс сійӧ шуны поконьчаыслысь нимсӧ, но кыв джынъяс спокойнӧй да пырся кодь чужӧмыс сылӧн тіралігтырйи вежыньтчывліс, да кагалӧн бӧрдӧм поражайтіс менӧ веськыда сьӧлӧмам.
Нет, тайӧ абу сэтшӧм синва, код вылӧ сэтшӧм лышкыдӧсь старикъяс, кодъяс петкӧдлӧны тіянлы ассьыныс коньӧр кодь олӧмсӧ да шудтӧмлунъяссӧ;
тайӧ сідз жӧ эз вӧв сэтшӧм синва, кодӧс найӧ уськӧдлӧны пунш стӧкан сайын:
нет! тайӧ вӧлі синва, коді визувтіс, юасьтӧг, ачыс, кӧдзалӧм сьӧлӧмас курыд дой чукӧрмӧмӧн.
Сійӧ эз дыр та бӧрын ов.
Ме неважӧн кывлі сійӧ кулӧм йылысь.
Но дивӧ кыдзкӧ сійӧ, мый кулан обстоятельствоясыс сылӧн вӧлӧмаӧсь Пульхерия Ивановналӧн кулӧм кодь кымын жӧ.
Ӧти лунӧ Афанасий Иванович решитчӧма прӧйдитчыны сад кузяыс.
Кор сійӧ надзӧник мунӧ вӧлӧм туй кузяыс аслас пырся моз тӧждысьтӧг, некутшӧм мӧвпъяс куттӧг, сыкӧд лоӧма дивӧкодь происшествие.
Сійӧ друг кылас, мый сы мыш вылын кодкӧ шуас вель ясыда Афанасий Иванович!
Сійӧ бергӧдчас, но дзик некод абу вӧлӧма, гӧгӧр видзӧдлас, кустъяс пиӧ видзӧдлас — некӧн некод.
Луныс вӧлӧма лӧнь, и шонді югъялӧ.
Сійӧ сутш кежлӧ мӧвпыштчылас; чужӧмыс сылӧн кыдзкӧ ловзяс, да сійӧ бӧръяпом шуӧма;
«Тайӧ Пульхерия Ивановна чуксалӧ менӧ».
Тіянлы, дерт, коркӧ лоліс кывны гӧлӧс, коді шуӧ тіянӧс нимнад, кодӧс прӧстӧй йӧз висьталӧны тадзи; мый лолыс гажтӧмтчӧма мортыс вӧсна да чуксалӧ сійӧс; код бӧрын овлывлӧ мынны позьтӧм смерть.
Веськыда висьтала, меным век страшнӧ вӧлі тайӧ таинственнӧй чукӧстӧмыс.
Ме помнита, челядь дырйи ме тшӧкыда сійӧс кывлі: мукӧд дырйи ме мышкын кодкӧ друг ясыда шулывліс менсьым нимӧс.
Луныс векджык татшӧм каднас вӧвлі медся сэзь да шондіа;
садйын пуяс йылын ни ӧти кор оз вӧрзьыв, лӧнь, гӧгӧр шынитӧв, весиг чирк сійӧ каднас дугдывліс,
ни ӧти лов садйын,
но, веськыда висьтала, эськӧ медся лёк да тӧла вой кӧ, став стихия аднас, суис менӧ ӧтнамӧс сьӧд-пемыд вӧрын, ме эськӧ эг сэтшӧма повзьы сыысь, кыдзи тайӧ ужаснӧй чӧвлӧньсьыс сэзь луншӧра лунӧ.
Ме векджык сэки котӧрта вӧлі садйысь зэв ёна полӧмӧн да сибдалан лолӧн, и сэки сӧмын успокоитчывлі, кор сюрас вӧлі меным паныд кутшӧмкӧ морт, кодлӧн видыс вӧтлас сьӧлӧмлысь тайӧ страшнӧй тыртӧмлунсӧ.
Афанасий Иванович ставнас пӧкӧритчис аслас душевнӧй эскӧмыслы, мый, Пульхерия Ивановна корӧ сійӧс;
сійӧ пӧкӧритчис кывзысьысь кага сямӧн, косьмис, кызӧдіс, сыліс сись моз, да бӧръяпом кусіс сідз жӧ, кыдзи Пульхерия Ивановна, кор нинӧм нин эз коль, мый эськӧ вермис кутыштны сылысь коньӧр кодь олӧмсӧ.
«Пуктӧй менӧ Пульхерия Ивановна дінӧ», вот ставыс, мый шуис сійӧ аслас кулӧм водзвылын.
Сылысь корӧмсӧ исполнитісны да дзебисны вичко дорӧ Пульхерия Ивановна гу дінӧ матӧ.
Гӧстьяс вӧлӧмаӧсь этшаджыкӧнӧсь дзебигас, но прӧстӧй йӧз да корысьяс вӧлӧма сэтшӧм жӧ уна.
Барскӧй керкаыс лоӧма нин дзик куш.
Сюсь приказчик старшинакӧд ӧтлаын нуалӧмаӧсь ас керкаясаныс став колян важ кӧлуйсӧ да рухлядьсӧ, кодъясӧс абу вермӧма пышйӧдны ключницаыс.
Регыд воӧма, код тӧдас кысянь, кутшӧмкӧ ылыса рӧдпом, имениеса наследник, коді служитлӧма войдӧр поручикӧн, ог помнит кутшӧм полкын, страшнӧй реформатор.
Сійӧ аддзӧма пырысь-пыр зэв ыджыд расстройство да упущение хозяйственнӧй делӧясас; тайӧ ставсӧ сійӧ решитчӧма тшук бырӧдны вужвыйӧныс, лӧсьӧдны да пыртны быдторйын выль пӧрадок.
Ньӧбӧма зэв мича английскӧй квайт чарла, тувъялӧма быд керкалы торъя нумер, да бӧръяпом сэтшӧм бура распорядитчӧма, мый имениесӧ квайт тӧлысь мысти босьтӧма вӧлі опека улӧ.
Мудрӧй опекаыс (ӧти вӧвлӧм заседательысь да вушйӧм мундира кутшӧмкӧ штабс-капитанысь) регыдъя кадӧн бырӧдӧмаӧсь став курӧгъяс и колькъяс.
Керкаясыс, кодъяс сӧвсем нин вӧлӧм куйлӧны му вылас, киссьӧмаӧсь дзикӧдз:
мужикъяс юсялӧмаӧсь да кутӧмаӧсь унджыкыс лыддьысьны пышъялысьясын.
Ачыс жӧ настоящӧй владетельыс, коді, сідзсӧ вель бура овлӧма аслас опекакӧд да юлӧма тшӧтш сыкӧд пунш, волывлӧма зэв шоча аслас деревняас да овлывлӧма недыр.
Сійӧ ӧнӧдз ветлӧдлӧ ярмаркаясті Малороссияын;
зэв бура тӧдмалӧ да ладмӧдчӧ донъяс дінӧ быд сикас ыджыд произведениеяс вылӧ, кодъяс вузавсьӧны оптом, кыдзи пызь, пыш кудель, ма да мукӧдтор:
но ньӧбалӧ сӧмын неыджыд безделушкаяс, кыдзи: бива, каллянсӧ весавны кӧрттув да вообще быдторсӧ, мыйлӧн став чукӧрнас доныс оз вӧлі сулав ӧти шайтысь вылӧджык.